Sorapis 2008 01 PDF

Sor@pis
Folia linguistica
2. letnik (2008), 1. ciso
ISSN 1866-136X (w internee)
Projekt titulneje strony: Kamil Stumpf
Graske wuhotowanje: Lechosaw Jocz
Impressum: Sor@pis je wedomostny casopis Instituta
za sorabistiku Lipsanskeje uniwersity
Sefredaktor /
Herausgeber: Juniorprof. dr. Tomasz Derlatka
Redakciska prirada /
Redaktionsbeirat: Sor@pis. Folia litteraria
Juniorprof. dr. Tomasz Derlatka (Lipsk), Lechosaw
Jocz (Lipsk), Kamil Stumpf (Lipsk)
Sor@pis. Folia linguistica
Juniorprof. dr. Tomasz Derlatka (Lipsk), Lechosaw
Jocz (Lipsk), Kamil Stumpf (Lipsk)
Copyright: Juniorprof. dr. Tomasz Derlatka,
Institut za sorabistiku Lipsanskeje
uniwersity, Duchownowedomostny centrum,
Beethovenowa drha 15, 04109 Lipsk. e-mejlka:
derlatka@rz.uni-leipzig.de
Juniorprof. Dr. Tomasz Derlatka,
Institut f ur Sorabistik, Universitat Leipzig, GWZ,
Beethovenstr. 15, 04109 Leipzig. e-mail:
derlatka@rz.uni-leipzig.de
Wsitke prawa pola wudawarja /
Alle Rechte vorbehalten
W internee /
Im Internet: www.sorabistika.de
http://www.uni-leipzig.de/sorb/seiten/hsb/06/
sorapis-2008-01.pdf
Korektury /
Korrekturen: Tomasz Derlatka, Lechosaw Jocz, Timo
Meskank, Kamil Stumpf
Bibliograsche Information der Deutschen Bibliothek: Die Deutsche
Bibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen
Nationalbibliograe; detaillierte bibliograsche Daten sind abrufbar im
Internet uber http://dnb.ddb.de/ ISSN 1866-136X (Internet)
Wobsah
Wobsah 3
Pojednanja 5
Edward Wornar Quo vadis, serbska leksikograja? . . . . . . . . . 5
Timo Meskank Hise serbsina abo hizo nonsensina? . . . . . . . 19
Tomasz Derlatka O problemie przekadw tytuu serbouyckiej bajki
Klinkotata lipka (na przykadach z antologii uclany Petr
oraz Klinkotata lipka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Renata Kamenarov a Alomorzmus v jazykoch zapadoslovanskeho
makroarealu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Lechosaw Jocz Symetrija wokaloweho systema na prikade serbskich
narecow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Katja Brankackec Kontaktnolinguistiske prepytowanje sowjesow
pri a prichade w ewangelskej hornjoserbsinje 18. letstotka 75
Dusan

Sota Archaizmy w nacasnym serbskim sownikarstwje . . . 111
Sawomir Krowiski Problematika hornjoserbsko-plskich pozdatnych
ekwiwalentow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Informacije 151
Zapis awtorow 153
Pojednanja
Edward Wornar
Lipsk
Quo vadis, serbska leksikograja?
Nic jenoz w maych recach, ale wosebje tu pobrachuja recacemu sowniki. Na
jednym boku zwisuje to z pomernje snadnej licbu recacych, kotraz rezultuje
w snadnej licbje leksikografow kaz tez w maym mnstwje adresatow
sownikarskich projektow. Na tajke wasnje so nastau wulkich sownikow,
prirunujomnych z projektami kaz Grimmowym sownikom za nemcinu
abo Websterowym sownikom za jendelsinu, hizo z pricin cowjecich
a hospodarskich resursow zadewa.
1
Pobrachowanje tajkich sownikow pak
njereka, zo je rec sama chuda na leksemy. Kaz chcu hise pokaza, njeje so
wulki, najskerje samo najwjetsi del serbskeho sownistwa registrowa. Na
druhim boku je stopje wobknjezenja rece pola prerezneho recaceho maeje
rece nisi, tak zo husiso sownik wuziwa.
Druhi, z tym zwisowacy problemowy wobuk za mae rece je fachowa
terminologija. Hladajo na wobmjezowanu polyfunkcionalnos maych recow
pobrachuja husto fachowe terminy; awtor fachoweho nastawka je casto
preni, kiz wo tutej tematice w swojej reci pise. Z tym steji wn pred
wuzadanjom, citarjej (snano njefachowcej) nowy, adresatej dotal njeznaty
zjaw z nowymi, runje wutworjenymi wurazami wujasni. Tuz dyrbja tute
terminy by zrozumliwe, prewidne, ale wone dyrbja tez recnemu zacuu
wotpowedowa. (Wornar,

Soina 1996) Tuz njeje zadyn diw, zo so za
mae rece husto terminologiske prirucki wudawaja. Njech je tu za kornisinu
naspomnjene Broyow an Bys.
1
im ble kedby hdne su tuz wulke maorecne projekty kaz styrizwjazkowy
Geiriadur Prifysgol Cymru z wjace hac 100.000 hesami.
6 Edward Wornar
Wobraz 1: Broyow an Bys je prikad za modernu kornisku terminologiju
Tez najstarsi isany hornjoserbski sownik, Swetlikowy Vocabularium
latino-serbicum z leta 1729, je runje kaz najnowsi (Jenc et al. 2007)
terminologiski sownik. Nimo toho namakamy casto w serbskich casopisach
mae sownicki, kiz su husto zarodki nowych terminologijow.
Poprawom su terminologiske sowniki za mae rece westy luksus. Wone
su specializowane, njemerja so potajkim na powsitkownos a sej zadaja
wosebje kwalikowanych awtorow. Mjenujcy tajkich, kiz njewobknjeza jenoz
w nadprereznej merje swoju maersinu, ale kiz su zdobom fachowcy w
tutej disciplinje, za kotruz ma so terminologiska prirucka napisa. Tutn
luksus pak je njeparujomny, dokelz bjez prirosta fachoweje terminologije
je polyfunkcionalnos rece a z tym dalewobstae jeje spisownorecneje formy
wohrozena.
Sownikarske projekty, kiz so jako knihi wudawaja, dyrbja so kaz
prajene hizo z ekonomiskich (pod aspektom hospodarstwa kaz tez hewasich
resursow) pricin po mznosi na wulki publikum potencielnych wuziwarjow
meri. Zarucene wuziwarstwo su pri tym wosebje sule a serbske institucije,
a na potrjeby jich wuziwarjow so diwa. Wosebje nazornje to widimy na
nowowobdeanju Prawopisneho sownika prez T. Meskanka, hdez je so
zamernje na husto wustupowace zmylki diwao. Tak podawaja so formy
preterita pola werbow, hacrunjez to scya njeje nadawk prawopisneho
sownika sensu stricto: Hdyz necht mesto prosach pise prosych, njejedna
Quo vadis, serbska leksikograja? . . . 7
Wobraz 2: Swetlikowy sownik z leta 1729
so wo problem prawopisa, ale gramatiki. To samsne pai wo d./l. sg.
femininow typa biologija; sulerjo a tez studena sorabistiki wuziwaja skoro
bjez wuwzaa biologize mesto biologiji (prir. Wornar 2007). Tu hodi so
argumentowa, zo tajke informacije do prawopisneho sownika njesuseja,
wsak njehdnoimy tute zmylki jako prawopisne, ale jako gramatiske
zmylki. Hladajo na wuziwarja pak je zmysapone, tutu informaciju
w sowniku podawa, dokelz wuziwar ani na to njetuka, zo mha wot
njeho preferowana forma by njekorektna. Nimo toho je sownik te zro,
kotrez najwjace adresatow dcpeje. A na kncu je deowej skupinje
hornjoserbskeje recneje komisije kaz tez awtorej wo to so, wuziwarjej po
mznosi wuzitne pomhado do rukow da a nic wo to, zo sownik swojemu
w titlu wustupowacemu adjektiwej tak dokadnje wotpoweduje kaz mzno.
Woprawdity, to reka prawopisny w ryzy formje, nas prawopisny
sownik pak zenje by njeje (prir. pokazku z plskeho prawopisneho
8 Edward Wornar
Wobraz 3: Hesa ze stareho PS z leta 1980
Wobraz 4: Reakcija na caste zmylki pola preterita w nowym PS z leta 2005
sownika na wobrazu 5). To pokazuje rjad tam hizo do poslednjeho wudaa
wustupowacych informacijow:
gramatiske podaa: genitiw pola substantiwow; aspekt, prenja a druha
wosoba prezensa pola werbow; femininum a neutrum pola adjektiwow;
tute informacije nimaja nico cini z prawopisnymi problemami;
nemske ekwiwalenty: W prawopisnym sowniku su wone jenoz
woprawnjene, suza-li wone identikaciji sowa, na pr.: s Elch vs.
hs Stimme, abo cesa k ammen vs. esa hobeln, abrichten;
prikady za wuziwanje;
wotkazy na synonymy;
kwalikatory.
Hdy by so Prawopisny sownik (z wulkim P) tutych, do prawopisneho
sownika (z maym p) njesusacych elementow wzda, by so znajmjesa
poojca mestna zalutowaa. Kniha by bya mjesa, esa, tusa. To so pak
njeje cinio, dokelz njeje nas Prawopisny sownik zadyn prawopisny sownik,
ale powsitkowny serbsko-nemski sownik, a nimo toho najwjetsi aktualny,
Wobraz 5: Plski prawopisny sownik
kotryz mamy. A tez nowowudae mejese to spjelni, stoz wuziwarjo
wocakuja a trjebaja a nic to, stoz titl lubi.
A sto wuziwar trjeba? Wezo wocakuje wn, zo su sowa, podate w
sowniku, prawje pisane, ale to njewocakujemy jenoz wot prawopisneho
sownika, ale wot kzdeho. Wuziwar do sownika pohlada, zo by zmylkam
zadewa; pri tym jeho njezajimuje, hac so jedna wo prawopisny, gramatiski,
leksikaliski abo stilistiski zmylk, snad wn to ani njewe.
Leksikaliskim zmylkam zadewa je pri tym wosebje ezko: W
maorecnej towarsnosi so wone wobmjezowaneho wuziwanja dla pomernje
husto stawaja, na druhim boku zadaja sej na nje wusmerjene sowniki
wosebje wjele resursow kaz tekstowy korpus a wosebje wobserne hesa z
citatami a (prirunujo z normalnymi sownikami) dohimi eksplikacijemi.
Dla tuteje wobsernose dyrbja so na westy del sowoskada wobmjezowa
a so potom njehoda jako powsitkowne sowniki. Dobry prikad za
tajke pomhado je Longmans Language Activator, kotryz wuchada wot
powsitkownych zaprijeow, kiz su nadijomnje kzdemu wuziwarjej znate,
kaz to steal. Potom so diferencuje, hac so jedna wo kradnjenje z
10 Edward Wornar
Wobraz 6: Del hesa to steal w Longmans Language Activor
priwatneho bydlenja abo z wobchoda, hac de wo cowjeka, kiz kradnje
atd. Wuziwar mze tajki sownik wuziwa jako sredk k namakanju nowych,
jemu njeznatych wurazow, kotrez so pak do wot njeho wopisaneje situacije
lepje hoda hac to steal a z tym swoju jendelsinu polepsi.
Je jasne, zo bychmy tajki sredk tez za serbsinu nuznje trjebali;
wotpowedny projekt je awtor pred nehde dwanae letami zapoca; wn so
pak ze wselakich pricin njeje hoda realizowa a eksistuje jenoz we formje
padoweje studije.
namaka abo nade
Wusce zwisuja z leksikaliskimi zmylkami kwalikatory, dokelz so wone
zwjetsa po dobrozdau awtora sownika dodawaja, nic pak na bazy
prepytowanja reprezentatiwneho tekstoweho korpusa. Tajke prepytowanja
su na polu serbsiny hakle nesto let mzne projekt hs. tekstoweho korpusa
bu w Serbskim institue z. t. w Budysinje pred wjace hac dwanae letami
wot awtora zahajeny a so w recespytnym wotrjede hac do densniseho dale
wjede. Najeba wse prcowanja pak njeje korpus tak wulki, kaz bychu sej
leksikografojo to preli (stoz nima wjele rjec, dokelz by sej wedomostnik preco
lepsu datowu bazu pra), ani woprawde reprezentatiwny, dokelz zastupjenje
tekstowych druzin njewotpoweduje jich woprawditemu podelej w serbskej
Wobraz 7: AS (Aktiwna serbsina) wosta jenoz padowa studija (del hesa jara)
literaturje: Tjsto waznych casopisow dosponje faluje, druhe su jenoz
eksemplarisce zastupjene, periodika a nowiny so njeintegruja, dokelz
njedde na tutym polu najeba prcowanja jednotliwcow k zhromadnemu
deu mjez wobdelenymi serbskimi institucijemi. Wociwidnje so preco hise
njeje spznao, zo so tu zakady za wobchowanje a zderzenje spisowneje
serbsiny tworja.
Awtor sownika, kiz nima dobru materialowu bazu k dispoziciji,
husto zacuwa rozdel mjez sowomaj na nekak mowojte wasnje.
W dwuzwjazkowym sowniku (Jenc et al.) poda so pod hesom nden:
12 Edward Wornar
Wobraz 8: Heso nden w dwuzwjazkowym sowniku (Jenc 1991)
Je wezo rozdel mjez leksemomaj namaka a nade, ale wn njeje
stilistiskeho razu.
2
Hdyz do druhich sownikow hladas a konteksty
w tekstowym korpusu analyzujes,
3
prides tez na semantiski rozdel, zo
nade pytanje wuzamkuje, ale tajke deo njemzes za kzde heso cini
a sej je wezo zalutujes, hdyz z problemami njelicis. Intuicija drje w tym
pade snano hise praji, zo namaka husiso wustupuje hac nade, ale hac
su restrikcije stilistiskeho abo semantiskeho razu, wo tym intuicija (bohuzel)
mjelci.
muzojo a muze
Pobrachowanje wobserneho korpusa wuskutkuje so direktnje na kwalitu
sownikow: Mesto toho, zo bazuje podata informacija na pomerach w
njeprowokowanych wuprajenjach, jewja so w najhrsim pade prikady,
kiz buchu wot awtora sownika ad-hoc wumyslene, w mjenje dramatiskich
padach tajke, kiz drje su awtentiske, ale nic typiske. Wujasnjenja a
kwalikatory mza tohorunja by wopak. Tute njedostatki njesmeda so
zameni z pobrachowanjom recneje kompetency awtora sownika; wone su
zawinjene prez njepristupnos recneho systema, kiz so chowa w mozowych
strukturach recacych, a so poahuje na wse jeho podsystemy. Tak mze
snad necht swoju maersinu bjez zmylkow rece, njemze pak fonemy a
2
Jako raz w rozmowje tutn zmylk scinich, skorigowa mje njeboh superintendent
Gerhard Wirth. Bech praji sym knihu pyta, ale njemzach ju nade, na coz wn
zamyleny na mnje pohladny a so woprasa:

Sto netko, se ju pyta abo nic? Tak zhonich,
zo nadedes, hdyz na nesto storcis, a namakas, hdyz nesto pytas.
3
W kontekse wot nade so pyta njejewi.
alofony nalici, sowa ektowa, abo tez woznam nekajkeho sowa wopisa
a jeho wuziwanje wujasni.
Za leksikograju trjebamy potajkim korpus, a wn me so stajnje
rozserje a wudosponje. Ale nic jenoz leksikograja jn trjeba, runje
tak mze korpus pomha pri rozrisanju morfologiskich prasenjow. Kzdy
sownik tradicionelnje morfologisku informaciju podawa: W serbskich
sownikach su to zwjetsa prenja a druha wosoba prezensa pola werba,
genitiw pola substantiwa a femininumowa a neutrumowa forma pola
adjektiwa. Tute formy husto prawopisnje njejsu problematiske (druhdy pak
hodi so na jich eksistency dwelowa), a w najnowsim wudau prawopisneho
sownika so kaz prajene preni raz na to diwa: Podawa so datiw/lokatiw
pola femininumow na -ija, preteritum pola werbow, wubrane formy pola
adjektiwow atd.
Bjermy sej prikad muz : Po nasich sownikach a gramatikach je plural
muzojo, nimo toho je muze mzno, njejedna-li so wo ludi: snehowe muze,
lodowe muze (Faska). Hacrunjez zda so tute prawido logiske, je wone tola
prawdenjepodobne, dokelz so serbsina hewak tak njezaderzi, zo hlada
na prenjeseny abo njeprenjeseny woznam. Tak je astojcki su posoljo nalea
cyle korektne wuprajenje, kzde deo chce swojeho barika, hacrunjez je
lubowane mjechke zwerjo kusk wutykaneho plisa, a nas njeboh ded me je
woa drjewjanoh. Na druhim boku su lodowe muze (12., 13., 14. meje)
swjei (abo swjate?), bechu pak na kzdy pad ludo, a kzdy snehowy
muz je podobizna cowjeka, tak kaz barik na mjedwjeda dopomina.
Gramatisce je tez runje tajki ziwy, mzes jenoz snehoweho muza natwari,
nic pak *snehowy muz. Je ezko sebi predstaji, zo susa snehowy muz
de w singularu ke kategoriji ziwose (kateorija muskowosobowose wsak
w singularu njeeksituje), w pluralu pak nic ke kategoriji muskowosobowose.
Hladamy tuz do tekstoweho korpusa Budyskeho instituta. Zwesimy, zo
mamy nehde 800 razow formu muzojo a prez sto razow muze. Zo so tak
husto wo snehowych a lodowych muzoch reci, zda so prawdenjepodobne,
a tak je: Zwjetsa so muze wuziwa, hdyz so reci wo wjesnych kontekstach,
na pr. netko so muze k hrau sydnu, zony pak sebi hromade powedaja
(isinski), njejsym doma nico wo tym sysa, a nan tola tez nowiny cita,
a muze w korcmje wjele weda (Kubasec), njeje pak wothdnoace, kaz
pokazuje Zejlerjowe tuz ehe, lubsi, bozemje, wy muze serbskoh kraja,
a ces a prawo zastupe, hdez wjedu was a staja.
4
A tez w starym
Katolskim Posole so poskiachu kolesa za zony a muze w prima
4
Kedbuje tez na kombinaciju mjez lubsi a muze, kiz pokazuje na to, zo susa muze
do kategorije muskowosobowose, hacrunjez morfologiski marker faluje.
14 Edward Wornar
Wobraz 9: Muze
prenjorjadownej druzinje, a to zawese nic z wothdnoacym zamerom.
portugiziski abo portugalski?
Mjena za kraje a jich wotwodene adjektiwy a pomjenowanja wobydleri
w pismowstwje, ale tez w kodikaciji chetro chabaja. Tak jewi so na pr.
chineski, chineziski a (redso) chinski, moderne sowniki pak registruja jenoz
chinski. To samsne pai za portugiziski a portugalski skoro wsitke tute
pomjenowanja maja dublety (romanski a romaniski, irski a iriski, albanski
a albaniski, atd.); ledma so tu rozdel zwuraznja kaz pola italski italienisch
(nimo toho italijanski ) vs. italiski italisch.
chodniwy a hdniwy
Mjez sowami, kotrez w literarnych twrbach wustupuja, su tez tajke, kiz
so wot zwucenych leksemow tak mao rozeznawaja, zo citar (a husto ani
wudawar) njepytnje, zo ma tu ze sowom cini, kotrez leksikograsce hise
registrowane njeje. Tajki pad je chdniwy pola Jakuba Lorenca-Zaleskeho
(ach zbozowne hajki chdniwe); kak so tute sowo wot chdny rozeznawa,
praji nam kontekst a analognje tworjene sowa kaz hdniwy, hdez je
informacija lepsa, dokelz nimamy jenoz prikady, ale tez zapisy w starsich
sownikach z dalsimi wobrotami (kiz su z hizo wujasnjenych pricin
spusomnise hac hoe wujasnjenje).
Sto so wjerjesi?
Zestarjene abo zestarjace sowa su wosebity problem; husto praja ludo, zo je
wuraz zestarjeny, hdyz jn prose njeznaja. A wezo hodi so argumentowa,
zo je sowo woteznate, hdyz prerezny recnik je njeznaje. Dweluju pak na
tym, zo je to zmysapony argument hladajo na zderzenje serbsiny.
Kzdy z nas je stajnje nemcinje wustajeny; prez to so wjele synonymow a
mjenje husto wustupowacych wurazow zhubi, wone so we wobchadnej reci z
nemskimi wurazami narunaja. Prasenje je, sto so w spisownej serbsinje
stanje. Tu je wuziwanje nemskeho wuraza njeakceptabelne, a w tajkich
padach bych wotpokaza, serbski wotpowednik jako zestarjeny hdnoi,
jenoz dokelz jn prerezny wuziwar njeznaje. Hinak wupada, je-li serbski
wuraz prez druhi serbski wuraz narunany. Ale runje w maych recach
dyrbimy mjez woteznatymi a zestarjenymi wurazami rozeznawa.
Tajki prikad je wjerjesi. Prezens wjerjesi wustupuje samo w starej
citance 10-teho letnika a be lektorej tak podhladne, zo je skorigowa na
wjerjese. Tajke sowa, kiz su mao dokadene a tez awtoram sownikow
njeznate, su wosebje kritiske, dokelz je ezko, zmylki identikowa.
W tekstowym korpusu je wjerjesi (dotal) jenoz w sownikach a pola
M. Nowaka-Njechorskeho (jako wjerjesi so) dokadene. Konteksty pola
Njechorskeho su jara pozitiwne a najblisi nemski wotpowednik zda so sich
tummeln:
Po nich so wjerjesi wdna ptacina, potajkim diwje kacki wsech
druzin a barbow, rohacki, rjehory, cornosijate a make nurjaki,
cerwjenocokate wdne kokoski, bobrija ysakow a tonuskow.
Wese sy tez rady me tajke drobne nezne stworjencka kaz mjetele,
bohowe koniki, brucki a mrowicki, hewak njeby da jim poletowa
a so wjerjesi po tych pisanych kwetkach a juskojtych sdnych
podach!
A hewak tam so wjerjesa tam a sem a suskaju wozyda, a stroje
a masiny porskajo a bubotajo so pohibuja a prcuja.
A pdla so wjerjesa tajke, kajkez so scya w nasich lesach
njenamakaju, haj samo jara fantastiske zeleno-zoto-mdro-cerwjene.
Runje tutn wotpowednik pak sowniki njepodawaja. Na druhim boku
njemzese mi tez nicht z mojich studentow serbski ekwiwalent za nemske
sich tummeln poda, a wotpowednik jrdowa (Jenc 1989/1991) tez cyle
njespokoja.
16 Edward Wornar
Wuhlady
Waznos korpusoweho dea runje za serbsinu njehodi so nadhdnoi:
Mae rece erpja pod brachom kompetency poprawom cyeje recneje
towarsnose (kiz ma prezcylnje wjetsi sowoskad w reci wjetsiny), a wone
maja hise k tomu pomernje mao kapacitow za wutworjenje sredkow
(ke kotrymz tez sowniki suseja), kiz mhli brachi znajmjesa zahodni.
im wazniso je, zo staji so sownikarske deo na tak seroku datowu
bazu kaz mzno. W predeanej formje me nasta serbski tezawrus,
w kotrymz su wsitke leksemy zapisane. Spocatki tutoho narocneho projekta
je hornjoserbski wikisownik, pristupny pod http://hsb.wiktionary.org.
Ale tez sowniki meli hinak wupada: Nimamy zadyn jednorecny serbski
sownik. Priciny za to su wselake: Nimamy hise zanu sownikarsku tradiciju
za jednorecne sowniki, tuz by tajki by pionerski skutk a pionerske
skutki sej nadproporcionalnje wjele mocow za realizaciju pominaja. Njejsmy
pak hac dotal zanu datowu bazu (mjenujcy tekstowy korpus) meli za
ecientne zwoprawdenje tajkeho projekta. A strea je tajki sownik, na
heso prelicene, pomernje drohi, a kruh wuziwarjow je snano mjesi hac je
to w pade dwurecnych sownikow.
Pri wsem sej pak myslu, zo je najwjetsi cas, zo by serbske sownikarstwo
krok dale so. Prirodny projekt by po mojim zdau by sownik kaz kymriski
Geiriadur mawr, kiz podawa ke kymriskim hesam kymriske wujasnjenje
a na kncu jendelski wotpowednik. Tutn jendelski wotpowednik je
w hinasim, trochu hubjeso citajomnym pismje napisany, tak zo hnydom
do wcka njekaa. Ze swojeho nazhonjenja wem, zo so hizo zahe,
hdyz jako wuknjacy jednorecny sownik njeby mh wuziwa, na to
zwucis, kymriske wujasnjenja sobu cita. Hac sy wso prawje zrozumi,
mzes z pohladnjenckom na jendelski wuraz preco hise kontrolowa.
Tajki sownik mze nadawki dwurecneho sownika lepje spjelni hac
klasiski dwurecny sownik (dokelz prihotuje wuknjaceho na to, wujasnjenja
mesto preozkow rozumi), zdobom pak spjelni nadawk jednorecneho
sownika a zalutuje kompetentnemu recnikej jemu njetrjebawse wuziwanje
wjetsinoweje rece. Woboje skrui mau rec.
Po tym, kak wobserny ma/sme by, meli so po mznosi prikady z
tekstoweho korpusa (nic wot awtorow wumyslene!) a frazemy a prisowa
doda, a w nekotrych padach bystej tez wobraz abo podae wurjekowanja
zmysaponej byoj a to nic jenoz za wuknjacych. Tajki sownik, bazowacy
na Prawopisnym sowniku, mh wupada nehde tajki:
rzno indekl. nic hromade; deleny; tez: skncowany. hi so
Wobraz 10: Kymriski geiriadur mawr kombinuje lepsiny jednorecneho a dwurecneho
sownika
roze; beze rozbeze. auseinander, getrennt, auch: kaputt
Nic wsitke hesa bychu wobserne wujasnjenja dstali, a del mestna
hodi so ze smrnjenjom njetrjebawseje informacije wro zdoby, ale
bjezdwela by sownik znajmjesa dwjce abo trjce tak wobserny by kaz
dotalny Prawopisny sownik. Hladamy-li pak do wulkich jednozwjazkowych
sownikow druhich recow, pytnjemy, zo je to cyle akceptabelna wulkos za
tajku knihu Longmans Dictionary of Contemporary English, kiz je ze
swojim materialom Jendelsko-hornjoserbski sulski sownik (Wornar 2007)
wobohai, je tez hise prihdny za deo a ma prez 1600 stron.
Bibliograja
1. Broyow an Bys. Countries of the World, Kesva an Taves
Kernewek/The Cornish Language Board.
2. Pawo V olkel, Prawopisny sownik hornjoserbskeje rece.
Hornjoserbsko-nemski sownik. Obersorbisch-deutsches Worterbuch,
Budysin 1981.
18 Edward Wornar
3. Pawo Volkel, Prawopisny sownik hornjoserbskeje rece.
Hornjoserbsko-nemski sownik. Obersorbisch-deutsches Worterbuch,
wobdea Timo Meskank, Budysin 2005.
4. Geiriadur Prifysgol Cymru, R.J.Thomas (howny editor), A. Bevan a
P.J. Donovan, 1967-2002, xii+1366, xxxii+925, xxxvi+859, xvi+748.
University of Wales Press. Cardi - Oxford.
5. Jurij Hawstyn Swetlik, Vocabularium latino-serbicum, Budissin 1729.
6. Y Geiriadur Mawr: The Complete Welsh-English English Welsh
Dictionary, Gwasg Dinefwr a Gwasg Gomer, Llandybie 1958,
adargraad 2002.
7. Longman Languae Activator. The Worlds First Production
Dictionary, Longman Group UK Limited 1993, 7. impression
1997.
8. Stanisaw Jodowski a Witold Taszycki, Zasady pisowni polskiej i
interpunkcji ze sownikiem ortogracznym, Wrocaw 1985.
9. Longman Dictionary of Contemporary English. The Complete Guide
to Written and Spoken English, Longman Group Limited 1978, 1995
Fifth impression 1997.
10. Helmut Jenc, Frido Michak a Irena

Serakowa, Nemsko-hornjoserbski
sownik, Budysin 1989/1991.
11. Jana

Soina a Edward Wornar,

Cehodla trjebamy jednorecny
hornjoserbski sownik?, w: Sprawy uyckie w ich sowiaskich
kontekstach / red. Ewa Siatkowska, Jerzy Molas, Warszawa 1996.
12. Helmut Jenc, Anja Pohoncowa a Jana

Soina, Nemsko-hornjoserbski
sownik noweje leksiki, Budysin 2006.
13. Anatolij Ivcenko, Sonja Wolke, Hornjoserbski frazeologiski sownik.
Obersorbisches phraseologisches Worterbuch. Verchneluzickij
frazeologiceskij slovar, Budysin 2004.
14. Edward Wornar, Jendelsko-hornjoserbski sulski sownik.
English-Upper Sorbian Learners Dictionary, Budysin 2007.
15. Edward Wornar, Wo zmenach w paradigmatice femininowych
a-zdnkow w densnisej hornjoserbsinje, w: Letopis 54 (2007) 2.
Hise serbsina abo hizo nonsensina? 19
Timo Meskank
Lipsk
Hise serbsina abo hizo nonsensina?
Nowe recne zjawy w serbskej spisownej reci
Preni del: Puowanje z labyrinta serbsiny do nemskeje
woprawditose
Sobotu, 8. decembra 2007, je so w Serbskim muzeju w Budysinje 18.
Budyski poezijowy koncert wotme. Serbske Nowiny dwaj dnjej pozdiso
wo tutym podawku na prenjej stronje rozprawjachu. Mesto Budysin jako
wuhotowar wuda skadnostnje koncertoweho wjecora programowy zesiwk.
W nim mzemy cita, zo be wjecor kompozicijam Jana Cyza na teksty
basnika Andreasa Henniga wenowany. Chcemy so na tutym mestnje blize
z wozjewjenymi tekstami basnika zabera. Njede pak nam pri tym wo
jeho nemskorecne teksty, ale wo prebasnjenja tutych do serbsiny.

Citajo
serbske wersije basnjow napadnje, zo njeje drje zadyn z preozenych tekstow
bjez zmylka prawopisneho, gramatiskeho, leksikaliskeho , zo mh pak
sej swedomity citar z dobrej wolu tute zmylki sam zwuporjede. To
nastupa prebasnjenja Bena Budarja (jedna base), Tomasza Nawki (jedna
base) a Sabiny

Zuroweje (styri basnje). Pripoozmy sej tuz programowemu
zesiwkej A4-stronu trebnych korigendow a zakncmy tak zaberu ze
zesiwkom, jenoz . . . Za prebasnjenje zbywaceje sedmeje basnje, kotruz
je Bosan Nawka do serbsiny prenjes, nam bohuzel drobne korektury
njedosahaja. Preozowar wuziwa drje serbske sowa, prawje rozumi pak
tutym sowam w sadowym a tekstowym cyku njemzemy. Tuz spytajmy
dodni, na cim to zalezi. Jeho serbskorecny tekst za analyzu smy linki
cisowali bu takle wozjewjeny:
(nadpismo)

Cista nc
(1) Hdyz cornje mrcna zdina mesack zawoda
(2) A ani wozyda cas njeprewozy
(3) Hdyz sneha muka serje do loda so zewre
(4) Pdlan pos w rjecazach pomortwje wisa
[ ]
(5) Potom so de cista nc smerkotuje
(6) Zwncka znamjo a mite wino
20 Timo Meskank
(7) Twoje ceo bee na lisu rzowym
(8) Miholujemoj so opje na naju a ise
(9) Wobdawas ze zbozarodenym spocinjenju
(10) Ty mje budu prez to ty
(11) Moje mjeno drisi preze zawka zahon
(12) Jako tola twj sodimoj cerwjenku
(13) To kamjen dyri prez wokna sklencu
(14) A skropaje hruba lisnica so zadoby
(15) Stoz namaj tyje
(16)

Cujemoj so
(17) Naju cuje swet
26/12/01
prebasnjenje Bosan Nawka
Za wropreozowanje njech suzi nam najnowsi sownik hornjoserbskeje
rece. Je to Pawoa Volkelowy Prawopisny sownik z leta 2005. W nim
njeje jenoz tucasnje paiwy prawopis kodikowany, ale namakamy tam tez
zakadne informacije ke gramatice a mzny nemski preozk jednotliwych
sowow a sownych skupin. Pri preozowanju mamy hnydom prenje
prehresenja na paiwym prawopisu wotstroni kaz tez gramatiske zmylki
a sowne kopolenja wuhadkowa. Nastupa to linki
(1) zawoda zawodeje. Forma zawoda njeeksistuje. 3. wosoba
singulara prezensa mze by zawodeje (wot perfektiwneho werba
zawode) abo zawodewa (wot imperfektiwneho werba zawodewa).
Dokelz pak steji w lince (2) jako predikat njeprewozy, potajkim
forma perfektiwneho werba prewozy, a dokelz stej wobe wuprajeni
mrcna zdina mesack zawodeje + ani wozyda cas njeprewozy
prez kopulatiwnu konjunkciju a zwjazanej, wuchadamy z toho, zo so
w tajkim rjeazu wuprajenjow w poziciji predikata werbaj samsneho
aspekta wuziwatej.
(4) pdlan pdlanski. Sowo pdlan je wsak w Prawopisnym sowniku
na stronje 342 zapisane, ale je to substantiw, k tomu hise jako
zestarjene sowo kwalikowane: pdlan a m ( susod) zest.
Nachbar, Nebenmann. Zawese je preozowar pyta za prihdnym
adjektiwom w funkciji atributa, poahowacym so na sowo pos, hlej
jeho preozk pdlan pos. Wotkel pak so bjerje forma pdlan? Znajemy
skrtsene formy adjektiwow tajkeho razu dotal jenoz pola sowow,
kotrez su wot geograskich mjenow wotwodene, prirunaj Chrsanski
vs. Chrsan, Worklecanski vs. Worklecan. Wone so w spisownej reci
drje wuziwaja, su to pak dialektalne formy z katolskeho regiona.
Wujewitej so nam dwe praseni na basnika: Twori wn w swojej basni
po potrjebje nowe sowa, kiz njejsu w spisownej nemcinje dokadene?
Wuziwa wn w njej tez dialektalnu nemcinu?
rjecaz rjeaz. Je to prawopisny zmylk.
(5) smerkotuje so smerka so. Werb smerkotowa so njeje w zanym
sowniku zapisany, namakamy jenoz smerka so, w Kralowym
sowniku z leta 1927 na stronje 531 smerci so. W serbskorecnych
tekstach impersonalny werb smerka so nimo toho preco bjez
syntaktiskeho subjekta wustupuje, prirunaj na pr.: Nan stany,
hdyz so smerkase. Preozowar pak twori konstrukciju cista nc so
smerkotuje, kiz wobsahuje subjekt. Je to woprawnjene? Snad pri
basnjenju? Ale tu jedna so wo preozk.
(6) mity zamity. Particip mity njeje dokadeny. Mze to by
teoretisce wot werba mi so
>
d ammern, dunkel werden
<
wutworjena
forma. Ale zmys tajkeje formy we wuziwanju jako atribut wostanje
njejasny.

Sto je *mite wino, chiba
>
*d ammerter Wein
<
? Tuz smy
tute sowo ze sowom zamity narunali, kotrez je w sowniku zapisane,
a spytali, syntaktisku wjazbu do nemciny wro preozi.
(7) ceo eo. Je to prawopisny zmylk.
(8) miholowa so miholi so. Je to leksikaliski zmylk.
opje ople. Jedna so tu wo wopak tworjenu adwerbialnu
formu adjektiwa opy. Kak so tute formy tworja, zhonimy na pr.
z najnowseje hornjoserbskeje gramatiki Helmuta Faski Punik po
hornjoserbsinje z leta 2003. Tam steji na stronje 135 pod paragrafom
223 sehowace: Njekongruentne formy adjektiwa tworja so zwjetsa
z morfemom -e, kiz so na zdnk adjektiwa pripowesnje. We
wuzwuku zdnka zmeni so pred morfemom -e twjerdy konsonant na
wotpowedny mjechki, to je b, p, m, n, r, w na bj, pj, mj, nj, rj, wj
a d na d, t na , na l, k na c, ch na s [. . . ] Na to sehuje rjad
prikadow, mj. dr. nahy nahle.
22 Timo Meskank
(9) spocinjenju spocinanjom. W tutej formje stej hnydom dwaj
zmylkaj zapleenej. Sprenja jedna so tu wo instrumental singulara
werbalneho substantiwa, potajkim neutruma. Wsitke hornjoserbske
gramatiki podawaja za tutn pad kncowku -om. Forma *spocinjenje
by bya teoretiska wotwodenka wot werba *spocini. Tajki werb
nimamy. Mamy wsak werb spocina so
>
sich gebarden
<
a wot
njeho wotwodeny werbalny substantiw spocinanje we woznamje
>
Gebaren
<
.
(11) preze prez. Prepoziciju prez dyrbimy jenoz lepseho
wurjekowanja dla na preze rozseri, sehuje-li jedne z tutych sowow:
mzda, msa, stwa, ja. Potajkim na pr. we wuprajenju: Preze mnje
njeprelezes.
(13) kamjen kamje, sklencu sklecu. Stej to prawopisnej zmylkaj.
(14) skropaje skropawje. Sowo *skropaje mho by adwerbialna
forma sowa *skropajty. Tajke sowo njeje dokadene, za to pak
substantiw skropawos
>
Rauheit
<
a adjektiw skropawy
>
rau
<
.
lisnica . Tutn wuraz namakamy w Kralowym sowniku z leta 1927.
Tam na stronje 211 wo woznamje sowa citamy: lisnic-a -y f Leiste,
siehe lise grimmige Kalte, zyma kaz lisnica Hundekalte. Zwostanje
prasenje, cehodla meli basnika, rodeneho w lee 1955 a tworjaceho
w 21. letstotku, do serbsiny ze sowami preozowa, kotrez wuziwachu
pred nimale sto letami. Wobsahuje jeho original tez nemske sowa
z dwacetych let zaseho letstotka, kotrez zadyn Nemc densa hizo
njeznaje a njewuziwa?
Po tym zo smy nesto z njejasnosow wotstronili a nekotre prasenja zezberali,
kiz meli z awtorom originala Andreasom Hennigom wudiskutowa, zwazimy
so na wropreozowanje jeho basnje. Nemskorecny tekst, kiz smy zdobyli
po linearnym preozku serbskeje wersije basnje, stworjeneje wot Bosana
Nawki, je sehowacy:
(nadpismo) Saubere Nacht
(1) Wenn der Wolkenor schwarz den Mond verh ullen
(2) Und nicht einmal die Zeit ein Fahrzeug uberf uhren wird
(3) Wenn des Schnees Mehl grau in Eis gerinnen wird
(4) Der Nebenhund in Ketten halbtod hangt
(5) Dann d ammert doch die saubere Nacht
(6) Des Gl ockchens Zeichen und vernsterter Wein
(7) Dein K orper wei auf Rosenlaub
(8) Wir beide nieseln auf uns warm und still
(9) Du umgibst mit gl uckgeborenem Gebaren
(10) Du mich ich werde dadurch du
(11) Mein Name gellt durch des Kissens Feldur
(12) Als doch deiner m alzen wir beide die F arberrote
(13) Da schlagt ein Stein durch des Fensters Glas
(14) Und rau eindringen wird grobe Hundekalte
(15) Was uns beiden bekommt
(16) Wir beide f uhlen uns
(17) Uns beide f uhlt die Welt
Linearny preozk dyrbja netko znajer nemciny stilistisce wobdea. Bjez
prirunanja z nemskim originalom nam pak hizo netko cyy rjad njejasnosow
napadnje. Su to njeznate sowa, ale wosebje njezwucene kolokacije. Nastupa
to linki
(2) die Zeit ein Fahrzeug uberf uhren wird . Werb prewozy je per-
fektiwny werb. Zdobom je to njedeterminowany wotpowednik werba
prewjez. Helmut Faska pisa k tomu w Puniku po hornjoserbsinje
na stronje 164 sehowace: Njedeterminowane werby pohiba typa
chodi, nosy, wozy a pod. su jenicke werby, kiz mzeja
njewusmerjeny pohib abo pohib we wjacorych smerach woznamjenje,
njewuzamknu wsak tez pohib w jednym smerje. Njetrjebamy so
wsak na tutym mestnje za tym prase, hac mze woprawde
cas
>
Zeit
<
prewozy
>
1. ubersetzen, uberfahren; 2. uberf uhren,
transportieren
<
wozydo, ale skerje za tym, hac je to chcy basnik
takle zwurazni.
(4) Nebenhund . Tajke sowo njeje w Dudenje z leta 2006 zapisane.
Namakamy tam jenoz sowo Nebenfrau. Tuz spytamy za tajkim
sowom w internee googlowa, ale podarmo.
24 Timo Meskank
(6) vernsterter Wein . Kolokacija njeje jasna. W internee pod adresu
www.google.de nadedemy na pr. der vernsterte Mond, die
vernsterte Sonne abo der vernsterte Himmel.
(11) des Kissens Feldur . Kolokacija tohorunja njeje jasna. Njeje
dwela, zo mzetej zawk
>
Kissen
<
a zahon
>
Feldur
<
w nekajkim
semantiskim zwisku zhromadnje wustupowa. W preozku pak
steji genitiwna forma zawka. Je to atribut, kiz poahuje so na
substantiw zahon. Potajkim jedna so tu wo syntaktisku wjazbu, kiz je
ekwiwalentna z konstrukciju zawkowy zahon. W dwudelnym sowniku
Deutsch-obersorbisches Worterbuch I. AK z leta 1989 je na stronje
562 jako jenicki kompozitum z Kissen- zapisany Kissenbezug
zawkowe poehnjenje, poehnjenje zawka; (v. Kopfkissen) cyska,
howakowe poehnjenje, poehnjenje howaka. Wuziwa basnik
woprawde prewysene metaforiske wurazy tajkeho razu?
(12) m alzen wir beide die F arberrote . W preozku jewi so werbalna
forma sodimoj. Jedna so wo korektnje tworjenu formu 1. wosoby
duala werba sod|e u, is ip m alzen hlej Prawopisny sownik
na stronje 462. Dyrbimy wsak so prase, kak mzemy semantisce
sowje sode
>
m alzen
<
a cerwjenka
>
bot. F arberrote
<
hromadu
zwjes. Rostlina cerwjenka je pola Jana Lajnerta w jeho knize
Rostlinske mjena z leta 1954 na stronje 94 naspomnjena jako
Farberr ote, Krapp [] R ubia tinctria. W Dudenje steji k tomu
na stronje 609 Krapp, der; -[e]s
<
niederl.
>
(eine F arberpanze). To
so hromadu njehodi. Mzemy chiba piwo sode w zmysle dem Bier
Malz zugeben. Ale hac je tomu woprawde tak, njech fachowc-piwarc
posuduje.
(14) grobe Hundekalte . Nemske sowo Hundekalte je w Dudenje
na stronje 516 jako wobchadnorecne kwalikowane. Wuziwa basnik
w swojim originalu woprawde wobchadnorecne wurazy? Prasamy
so tohorunja, hac hoditej so sowje hruby
>
grob
<
a lisnica
>
Hundek alte
<
hromadu zwjes. W serbskorecnych tekstach namakamy
w atributiwnym poahu k sowu zyma sehowace adjektiwy: maa,
wulka, rezna, rjana, njeprijomna, surowa, certowska, wjelca atd., ale
nic hruba.
Wozmjemy-li sej deniciju kolokacije, kaz ju na pr. Dietrich Homberger
w swojim sowniku Sachworterbuch zur Sprachwissenschaft z leta
2000 na stronje 257 s. skii, tak dyrbimy tute wot preozowarja
wuziwane njezwucene kolokacije tez w serbsinje jako njeakceptabelne
wotpokaza. Kollokation, dt.: Anordnung, Stellung; (1) relativ feste
F ugung sprachlicher Ausdr ucke unter semantischen Gesichtspunkten:
Biene summen. Ein kompetenter Sprecher wei die Lexeme derart
zu kombinieren, dass nur akzeptable Verbindungen entstehen. So wird
im Deutschen ein Wettkampf veranstaltet, eine Tagung abgehalten, ein
Gottesdienst gehalten und eine Reise unternommen. [. . . ]. A mzemy
jasnose dla doda: . . . und nicht ein Wettkampf gehalten, eine Tagung
unternommen, ein Gottesdienst veranstaltet und eine Reise abgehalten.
Druhi del: Profane preozowarske deo na zakade nemskeho
originala
W programowym zesiwku 18. Budyskeho poezijoweho koncerta je na zbozo
original basnje Andreasa Henniga wozjewjeny, kotruz je Bosan Nawka do
serbsiny prenjes spyta.
(nadpismo) Blanke Nacht
(1) Wenn schwarzer Wolkent ull den Mond verh angt
(2) Und l angst kein Fahrzeug motorschnell Zeit uberfahrt
(3) Wenn Schneemehl grau zu Eis gerinnt
(4) Des Nachbars Hund halbtod an seiner Kette h angt
(5) Dann ist die blanke Nacht wohl angebrochen
(6) Ein Klingelzeichen und ein dunkler Wein
(7) Auf Rosenbl attern liegt dein weier Leib
(8) Wir regnen warm auf uns herab und leis
(9) Umschliet mit gl uckgeborener Geb arde
(10) Du mich ich werde dadurch Du
(11) Mein Name gellt durch Kissenure
(12) Als doch der Deinige wir schmecken Blut
(13) Da iegt ein Stein durch eine Scheibe
(14) Und br ullend dringt die rohe K alte ein
26 Timo Meskank
(15) Das tut uns gut
(16) Wir f uhlen uns
(17) Uns sp urt die Welt
26/12/01
Citamy-li tutn original, zwesamy w prirunanju z nasej nemskej tekstowej

wersiju, kotruz smy prez wropreozowanje zdobyli (hlej horjeka), dalse
prehresenja na twrbje basnika. Nekotre z tutych chcemy tu rozjima:
(nadpismo) sauber mesto blank . Za nemske sowo blank skii nam sownik
Deutsch-obersorbisches Worterbuch I. AK na stronje 223 sehowace
mznose preozka: blank 1. (gl anzend) bysat|y, sweat|y; e
knee, y metal, e crije; (sauber) cisty; b. Augen swetej woci; b.
Himmel jasne njebjo; b. putzen swetli, wuswetli p 2. (blo, rein,
lauter) nahi, hoy, samy, samn, luty, cisty; z nahim mjecom, na
samej zemi, palenc njesmes luty pi, luta zawis, hoy njezmys, samn
pripad 3.a) b. sein na suchim sed|e u b) Kartensp. Rot K onig b.
haben cerwjeneho krala blank/samoho me. Zwostanje prasenje na
basnika, hac meni wn ze swojim nadpismom Blanke Nacht bysatu
nc
>
gl anzende Nacht
<
, samu nc
>
bloe Nacht
<
abo prose jasnu nc
>
klare Nacht
<
.
(1), (2), (3), (14) W predikae tutych wuprajenjow je preozowar pre-
zensowu formu perfektiwneho werba zasadi. Tu pak njejedna so wo
futurowy woznam, ale wo aktualnu pritomnos. Tuz meo sta po
tym zo smy nemskemu woznamej wotpowedowacy serbski ekwiwalent
wupytali zapowese ip
>
verh angen , i. S. zuh angen
<
mesto zawode
p
>
1. zudecken; 2. verh ullen
<
; prejezdowa ip
>
uberfahren
<
mesto
prewozy p
>
1. ubersetzen, uberfahren; 2. uberf uhren, transportieren
<
;
mjerzny ip
>
frieren [to je tu z nemskim gerinnen menjene, hdyz
menja woda swj agregatny staw]
<
mesto zewre so p
>
gerinnen
(Milch)
<
; zadobywa so ip mesto zadoby so p
>
eindringen
<
.
Dokelz njewotpoweduje syntagma kein Fahrzeug motorschnell Zeit
uberfahrt zwucenej nemskej kolokaciji, prasamy so basnika za tym,
w kotrym zmysle wn tu werb uberfahren wuziwa. Syntaktiska
funkcija sadowych conow pak je priwsem jasna, to reka jezdido
>
ein
Fahrzeug
<
prejeduje
>
uberfahrt
<
cas
>
die Zeit
<
a nic nawopak.
(1) Adwerbialne formy zasadimy potom, jeli poahuja so tute w funkciji
atributa na werb abo adjektiw. We wjazbje schwarzer Wolkent ull
tomu tak njeje, tuz ma reka corna mrcelowa zdina mesto cornje
mrcna zdina.
(2) Sowje l angst a motorschnell je preozowar preso. Namje-
tujemy za njej preozk dawno a motorospesnje. Wociwidnje je sej
basnik za swoju potrjebu zwuraznjenja woprawditose wutwori
po prikade blitzschnell abo pfeilschnell nowe nemske sowo
motorschnell, kotrez ma asocierowa nesto kaz so schnell wie ein
Motor. Smy tutu nowotwrbu do serbsiny jako t. mj. recnu kalku
(nem. Lehnpr agung) prewzali, prirunaj tez preozk blitzschnell
w sowniku Deutsch-obersorbisches Worterbuch I. AK na stronje
226.
(3) Sowo Schneemehl njesteji w Dudenje. Z interneta pod adresu
www.google.de zhonimy, zo jedna so wo drobny sneh.
(4) Nachbars Hund njeje zadyn Nebenhund. Mzemy to preozi
jako psyk susoda, susodowy psyk abo jako pos susoda, susodowy pos.
Sowo pos je skerje wysi stil, psyk pak neutralne. Rozsudimy so za
konstrukciju pos susoda, wobchowujo tak duktus originala.
(5) Modalne sowo wohl preozimy jako drje. Jeli so wone trjeba
w zmysle vielleicht, potom jako snad resp. snano.
Za syntagmu die Nacht ist angebrochen skii nam sownik
Deutsch-obersorbisches Worterbuch I. AK na stronje 71 rjany
serbski ekwiwalent, mjenujcy smerki padaja. Njetrjebamy sej tuz
nowy impersonalny werb smerkotowa so wumysli a k tomu hise
njewoprawnjeny syntaktiski subjekt doda.
(6) Za substantiw Klingelzeichen mamy w sowniku Deutsch-
obersorbisches Worterbuch I. AK na stronje 568 zapisane zwonjenje
abo klinkanje. Rozsudimy so za prenje, je stilistisce wyse.
dunkler Wein je prose mowe wino.
(7) Sowo Rosenblatt je serbsce pak rzowe opjeno pak opjeno rze.
Wotpowedny lokatiw plurala w tutej syntagmje reka na rzowych
opjenach abo na opjenach rze.
(8) Za werb regnen mamy w serbsinje desowa so abo wariantu
des/desik so de. Dokelz wsak je w nemskim poetiskim originalu
28 Timo Meskank
subjektowa pozicija prez wir wobsadena, mzemy w serbsinje
jenoz desowa so wuziwa, potajkim tez zaso poetisce desujemoj
so. Basnik zasada nimo toho w swojej twrbje pregowany werb
herabregnen , tuz trjebamy tez za preozk adekwatny preks, na
pr. wu-.
(9) Nemski werb umschlieen je wjacewoznamowy. Sownik
Deutsch-obersorbisches Worterbuch II. L-Z z leta 1991 na stronje
389 s. rozeznawa tri woznamy: umschlieen 1. (umgeben) wobd|a
a p, wobdawa, wobhrodi p, wobhrode, wobhrodowa; woda
jezora wobdawa hrd ze wsech stron, wysoke murje wobhrodeja stare
mesto 2. (umarmen) wobje Pras. ungebr. p, wobjima, wobjimowa
3. (enthalten) woprij|e mje p, woprijima. Dokelz wotpoweduje
druhi woznam najble nemskemu originalej, rozsudimy so, zo
preozimy nemske du umschliet mich jako wobjimas mje.
Nemski substantiw Geb arde ma ekstensiju 1. Bewegung, Geste.
2. Habitus, Haltung (Duden. Das Synonymworterbuch z leta 2007 na
stronje 408), tuz meo w nasim zwisku serbske sowo pohib sta.
(11) Substantiw Kissenur je wociwidnje kompozitum. Njesteji
w Dudenje, ale za to mamy tam Kissenbezug, Kissenf ullung,
Kissenh ulle, Kissenschlacht a Kissen uberzug. Za nemski
substantiw Flur namakamy w sowniku Deutsch-obersorbisches
Worterbuch I. AK na stronje 396 zaso wjacore serbske ekwiwalenty,
prirunaj Flur
1
der a) (Hausur) wocheza, cheza b) (im Oberstock)
nacheza; im F. na chezi c) (Gang) chdba d) (Korridor) koridor.
Wuzwolimy sej neutralne chdba. Zo njemze so wo Flur
2
die hona
plt; (Feldmark) zahony pl, pola pl, lezownose pl, veraltd. lezomnose
pl jedna, je hizo z pluraloweje formy w nemskim originalu spzna.
Plural nemskeho Flur
1
je Flure, plural Flur
2
je Fluren.
Tez z koteksta wuprajenja je jasne, zo njepohibujemy so nehde
w prirode, potajkim w lesu abo na zahonach, ale doma. Wuprajenje
mein Name gellt durch Kissenure mhli serbsce interpretowa jako
moje mjeno drisi po chdbach ponych zawkow abo po chdbach ze
zawkami nakadenych.
(12) W syntagmje wir schmecken Blut nima werb schmecken woznam
serbskeho sode. Hewak by tam dyrbjao sta uns schmeckt
Blut (nam sodi krej ). Ale to njeje tu menjene. Je tu menjeny
preni woznam nemskeho werba schmecken, mjenujcy 1. kosten,
probieren, pr ufen, versuchen (Duden. Das Synonymworterbuch na
stronje 760), a nic jeho druhi woznam 2. a) nach jmds. Geschmack
sein, zusagen; [. . . ]. b) angenehm sein, Anklang/Beifall nden,
ansprechen, behagen (tez tam). Preozimy tuz wuprajenje prose jako
woptawamy krej.

Cehodla je preozowar za krej substantiw cerwjenka
zasadi, to wostanje jeho potajnstwo. W Rezakowym sowniku z leta
1920 namakamy na stronje 186 pod hesom Blut tez ekwiwalent
cerwjenka, steji pak tam kwalikator g. W nemskim originalu pak
so nico tajke kaz roter Saft abo podobne njejewi. Zawese pak je
chcy basnik pola citarja asociaciju nemskeho frazema er hat Blut
geleckt zbudi. Kak z tym netko w serbsinje wobchadamy, to je
skerje wuzadanje za preozowarja.
(13) Nemski syntagma ein Stein iegt durch eine Scheibe do serbskeje
rece preozi njeje tak ezko. Wude to jako kamje lei prez
sklecu. Wotchile so wot tuteje prosteje syntaktiskeje konstrukcije
njeje woprawnjene.
(14) Woznam nemskeho br ullend mzemy w serbskej reci elegantnje
z transgresiwom rjejo abo rjejicy zwurazni.
Cehodla je preozowar die rohe K alte jako hruba lisnica (nem.

grobe Hundek alte) preozi, nicht zhda njemze. Serbja
dodensnisa prirodnemu zjawej rohe K alte jera zyma narjekuja.
(15) Nemske sowo das mze by jnu artikl, na pr. das Huhn,
jnu pronomen. W pronominalnej funkciji wuziwa so das jako
demonstratiwny pronomen, na pr. w sade das habe ich nicht
gewollt, abo jako relatiwny pronomen, na pr. er las das Gedicht, das
vor ihm auf dem Tisch lag. Artikl w spisownej serbsinje nimamy.
Demonstratiwne das, kaz w sade das tut uns gut, preozimy do
serbsiny ze sowom to, relatiwne das, za coz mzemy w nemcinje
tez welches zasadi, pak z kotrez.
Haj, wn je base bjezdwela cita, kotraz lezese pred nim na blide. To
mze preozowar wo sebi rjec. Hac pak je ju zrozumi na tute prasenje
njech sebi kzdy sam wotmowi. Podamy tu wusledk naseho preozowanja:
(nadpismo) Jasna nc
(1) Hdyz corna mrcelowa zdina mesack zapowesa
30 Timo Meskank
(2) A dawno hizo jezdido motorospesnje cas njeprejezduje
(3) Hdyz drobny sneh na ld mjerznje
(4) Pos susoda na swojim rjeazu pomortwy wisa
(5) Potom drje jasne smerki padaju
(6) Zwonjenje a mowe wino
(7) Twoje bee eo na opjenach rze lezi
(8) ople a icho wudesujemoj so
(9) Ze zboza rodenym pohibom wobjimas
(10) Ty mje na te wasnje budu Ty
(11) Po chdbach ponych zawkow moje mjeno drisi
(12) Jako tola Twj krej woptawamoj
(13) Naraz kamje prez sklecu lei
(14) A rjejicy so jera zyma zadobywa
(15) To namaj tyje
(16)

Cujemoj jedyn druheho
(17) A naju zacuwa swet
26/12/01
Po rozmowje z awtorom basnjow Andreasom Hennigom pndelu, 2. junija
2008, w Budysinje meo so hise sehowace naspomni: Basnik wuziwa
spisownu nemcinu, po potrjebje twori sej nowe sowa, kotrez njejsu
w spisownej reci dokadene. Zestarjene, wobchadnorecne abo dialektalne
formy zasaduje wn zredka, chiba jako stilistiski sredk k zwuraznjenju
wosebiteho duktusa. Tomu pak w basni Blanke Nacht tak njeje. Zajimawe
za zrozumjenje tuteje basnje je, zo poahuje so basnik ze swojim nadpismom
na predmjeno Blanka. Tuta asociacija so w preozku do serbsiny bohuzel
zhubi. Druha linka Und l angst kein Fahrzeug motorschnell Zeit uberf ahrt
je basniski wobraz za to, kak spesnje so nam primerjeny cas minje.
Wobkedbujo wsitko to je scya njezrozumliwe, cehodla njeje preozowar
Bosan Nawka tekst ze spisowneje nemciny do spisowneje serbsiny
prenjes, ale do recneje warianty, kotruz mzemy jako idiolekt jednotliwca
resp. skupiny jednotliwcow woznamjenje. Wuziwar tutoho idiolekta so
wedomje serbskeje recneje towarsnose zdaluje. Intencija basnika wsak
so z tym podrywa, jeho wotpohlad, z citarjom komunikowa, so znjemznja.
Facit: Wuspesne preozowanje z nemciny do serbsiny je mzne,
ale . . .
Chcemy-li nekajki tekst z nemciny do serbsiny prenjes, meli znajmjesa
styri wumenjenja spjelnjene by. Kzdy, kiz so na preozowanje zwazi,
dyrbja prjedy hac so do dea da wo sehowacym rozmyslowa:
Sprenja: Sym jako preozowar zwlniwy, tekst do serbsiny prenjes,
dstanu-li k tomu nadawk? Mam wolu, tekst do serbsiny prenjes, sym-li
sej nadawk sam staji?
Zdruha: Wobknjezu spisownu serbsinu? To njewoprijima jenoz
prawopis, gramatiku a leksiku, ale tez wsitke stilistiske runiny a historiske
worsty serbskeje rece.
Strea: Wobsedu najnowse pomocne sredki za preozowanje? K tomu
suseja minimalnje tri prirucki: a) aktualnje paiwy prawopisny sownik,
b) dwurecny nemsko-serbski sownik a c) gramatika serbsiny.
Zestwrta: Mam nekoho k ruce, kiz wusledk mojeho preozowarskeho
dea prehladuje a po potrjebje koriguje?
Hdyz njejsu tute wumenjenja scya abo hdyz su snad jenoz zdela
spjelnjene, nastanu tajke serbske teksty kaz w programowym zesiwku 18.
Budyskeho poezijoweho koncerta. Zle je, zo njenaozuje mesto Budysin
jako wuhotowar tutych wjecorow zanu prcu, kwalitu wotisanych tekstow
zaruci. Hrje pak je, zo spechowar tuteje publikacije, mjenujcy Zaozba
za serbski lud, swj poprawny nadawk, serbsku rec zderze a spechowa,
njespjelnja. Dokelz wsak so w serbskim swee na institucije spuse
njemzes, je na kncu kzdy sam za to zamowity, zo jenoz tajke teksty
wozjewja, kiz su bjezporocnje serbske.
32 Timo Meskank
Zra
1. Deutsch-obersorbisches W orterbuch I. AK, [Verf. Helmut
Jentsch, Siegfried Michalk, Irene

Serak,] Bautzen 1989, 600 S.
[Fotomechanischer Neudruck 2007]
2. Deutsch-obersorbisches W orterbuch II. LZ, [Verf. Helmut Jentsch,

Siegfried Michalk, Irene

Serak,] Bautzen 1991, 608 S.
3. Duden. Die deutsche Rechtschreibung, 24., v ollig neu bearbeitete und

erweiterte Auage Mannheim, Leipzig, Wien, Z urich 2006, 1216 S.
4. Duden. Das Synonymw orterbuch, 4. Auage Mannheim, Leipzig,
Wien, Z urich 2007, 1104 S.
5. Faska, Helmut, Punik po hornjoserbsinje. Gramatika, Budysin 2003,
XIV+250 s.
6. Homberger, Dietrich, Sachw orterbuch zur Sprachwissenschaft,

Stuttgart 2000, 666 S.
7. Kral, Jurij, Serbsko-nemski Sownik hornjouziskeje rece, Budysin
19271931, XXXII+968 s. [Fotomechaniski nowois, 2. nakad 2003]
8. Lajnert, Jan, Rostlinske mjena serbske nemske aanske.
Rjadowane po prirodnym systemje, Berlin 1954, 136 s.
9. Rezak, [Filip], Deutsch=wendisches encyklopadisches Worterbuch der
oberlausitzer Sprache, Bautzen 1920, [II+]1152 S. [Fotomechanischer
Neudruck 1987]
10. V olkel, Pawo, Prawopisny sownik hornjoserbskeje rece.
Hornjoserbsko-nemski sownik, [wobd. Timo Meskank,] 5.,
wobdeany a sylnje rozserjeny nakad Budysin 2005, 704 s.
Znajmjesa tute prirucki me kzdy, kiz chce z nemskeje do serbskeje

rece preozowa, wobsede a wuziwa. Mzemy sej je na pr. w Smolerjec
kniharni w Budysinje kupi. Wone paa cykownje 76,70 .
Wubrane porjedenki k prebasnjenjam Andreasa Hennigowych
basnjow
linka je ma by wopodstatnjenje
Wulet Rogow abo Woblatko za Horno (prebasnjenje Beno Budar)
1 Golynk Goynk delnjoserbske wjesne mjeno
24 skraholc capla w originalu steji Reiher
25 w Picnu w Picnju delnjoserbske wjesne mjeno
rece wo Aspamu (prebasnjenje Tomasz Nawka)
15 zode zodi datiw singulara femininumoweho
substantiwa zod
22 chee chcee prawopisny zmylk
23 helikoptor helikopter prawopisny zmylk
24 wosomwskowe wosomwskowc prawopisny zmylk
25 styri zranjenych styrjo zranjeni po numeralach tro/tri a styrjo/ styri
steji poahowe sowo w subjektowej
poziciji w nominatiwje plurala
27 do mojeje celi do mojeje cele genitiw singulara femininumoweho
substantiwa cela
Cas (prebasnjenje Sabina

Zurowa)
2 z waha zaha prawopisny zmylk
3 tuteho tutoho tutn deklinacija tutoho, tutomu atd.
(hlej Prawopisny sownik na stronje
529)
5 z daloka zdaloka prawopisny zmylk
Swetownja w mese (prebasnjenje Sabina

Zurowa)
2 Mhunoserjo Munoserjo prawopisny zmylk
2 mhowe mowe prawopisny zmylk
3 prez redke rjeble prez redke lesycy w originalu steji Gitter
4 iste ciste prawopisny zmylk
5 drohi drhi prawopisny zmylk
6 Nicht njeje, zo
syse nico
Nicht tu syse njeje
nico
w originalu steji Niemand da zu horen
nichts
10 spihelistu spihelcistu prawopisny zmylk
12 Kapn Kapon kapon je regionalny ekwiwalent za
sowo honac
12 we sparje w sparje w tutym pade skerje bjez rozserjenja
w we
17 mhowe mowe prawopisny zmylk
Njemjenuj je cas, tute wulkotne ziwjenje (prebasnjenje Sabina

Zurowa)
5 zybicki pinkaja
pri picnisu
zyby njenadu ptacu
chezku
w originalu steji die nken nden das
futterhaus nicht
34 Timo Meskank
linka je ma by wopodstatnjenje
8 bya bywa 3. wosoba singulara werba bywa
16 skory pjers w originalu steji krumen
19 bya bywa 3. wosoba singulara werba bywa
25 wot predka wotpredka prawopisny zmylk
Samo hdyz . . . (prebasnjenje Sabina

Zurowa)
1 Samo hdyz nihdy
so njezetkaoj
Samo hdyz njebychmoj
so nihdy zetkaoj
w originalu steji Selbst wenn wir uns
nie begegnet waren, negujemy nitny
del predikata
3 staji swoje
prasenja
staja swoje prasenja wospjetowace so jednanje, tohodla
imperfektiwny werb
4 za letnymi za letnimi w originalu steji den
Sommerdampfern, potajkim
jedna so wo letni deklinacija
letnjeho, letnjemu atd.
5 tebje wuhlada zo bych Tebje wuhlada wuziwanje pdlanskeje sady je wysi stil
8 Sej priswoji Priswoji sej enklitikon sej po mznosi w druhej
sadoconskej poziciji
8 rjadowarja aha konduktora aha w originalu steji Zugschaner
9 Jedneho dnja Jednoho dnja jedyn deklinacija jednoho, jednomu
atd. (hlej Prawopisny sownik na
stronje 177)
17 A z posmewkami
so wobdarioj
A so z posmewkami
wobdarioj
enklitikon so po mznosi w druhej
sadoconskej poziciji
O problemie przekadw tytuu serbouyckiej bajki . . . 35
Tomasz Derlatka
Lipsk
O problemie przekadw tytuu
serbouyckiej bajki Klinkotata lipka (na
przykadach z antologii uclany Petr oraz
Klinkotata lipka)
Jeden z najciekawszych i zarazem najpikniejszych tekstw w zasobie
bajkowym Serbouyczan stanowi historia o piknym dziewczciu, pstrej
krowie, zej macosze oraz jej trzech crkach, z ktrych kada miaa
inn liczb oczu. Streszcza fabu przedmiotowej bajki nie ma tu chyba
potrzeby, zostaa ona spopularyzowana w kilku antologiach literatury
ludowej Serbw uyckich (o niektrych z nich dalej), stajc si przez
to najbardziej znan bajk serbouyck. Wspomn zatem jedynie, i na
osnow fabularn rzeczonej bajki skada si stosunkowo rzadki motyw
folklorystyczny, sam za bajk poznaa szersza publiczno dopiero poprzez
umieszczenie jej jako Einauglein Zweiauglein und Dreiauglein pod
numerem 130-tym w drugim tomie zbioru bajek dziecicych i domowych
braci Grimm
1
. Tam te oznaczona zostaa jako pochodzc z terenu
Grnych uyc. Wrd Serbouyczan motyw w powiadczony oraz
zapisany zosta w dwu wariantach, odpowiednio jako Klinkotata lipka oraz
Syrotka, macocha a macosina dowka.
Oznaczenie bajki jako wywodzcej si z terenu uyc Grnych
nie oznacza jeszcze, jak mona by prbowa wydedukowa, i jest to
oryginalny wytwr bajkopisarstwa Serbouyczan. Pierwszym zapisanym
przekazem tego motywu by bowiem wspomniany wariant braci Grimm,
obie zachowane serbouyckie wersje s od niego pniejsze. Odpowied
na pytanie o wzajemny stosunek wersji niemieckiej oraz obu redakcji
serbouyckich w aspekcie oryginalnoci tekstu, jak rwnie prba
okrelenia kierunku (ewentualnych) zapoycze nie jest wcale jednoznaczna.
Czciowej odpowiedzi na pierwszy z poruszonych problemw udzieli
najlepszy specjalista od twrczoci folklorystycznej Serbw uyckich,
tj. Pawo Nedo, wedug ktrego [beide sorbischen Varianten] hangen
1
J. L. C. G. Grimm, W. K. Grimm, Kinder- und Hausmarchen, 2. Band,
2
1815.
W taksonomii Aarnego i Thompsona bajk t oznaczono jako typ 511. Wspomnie take
naley, i motyw ten wykazuje wyrane podobiestwo do opublikowanego ju znacznie
wczeniej, bo w r. 1560 przez Martina Montanusa, schematu fabularnego znanego jako
Erdk uhlein.
36 Tomasz Derlatka
oensichtlich mit der aus der deutschen Oberlausitz bekannten Fassung
engstens zusammen, ohne da sich vorerst eine aus der anderen ableiten
l at.
2
Rozwaajc problem drugi, zwrci naley uwag na to, i
niepodwaalny fakt pierwszestwa zapisanego przekazu niemieckiego, nie
musi oznacza, i przedstawia on wersj prymarn, ktra jako taka
zapoyczona zostaa przez diaspor. Zauwamy bowiem, i historia
o dziewczciu, krowie, macosze oraz jej crkach stanowi rzadki motyw
w skarbcu bajek niemieckich; wspomniany P. Nedo podaje (ibidem), e
powiadczona zostaa jedynie w trzech dalszych przekazach. Kierunek
tedy (ewentualnego) zapoyczenia mg by take odwrotny, starszestwo
zapisanej wersji niemieckiej nad wariantami serbouyckimi wynika za
mogo jedynie z rnicy zawartej pomidzy czasem powstania oraz czasem
zapisu danego tekstu.
Gwnym zadaniem przedoonego artykuu nie jest jednak ustalenie
dokadnego stanu rzeczy w tej kwestii. By moe dopiero przysze badania
oraz wynikajce z nich ustalenia pozwol nieco bardziej dokadnie ustali
kwesti zalenoci pomidzy wariantami niemieckimi oraz serbouyckimi.
W tej chwili skoncentrowa chciabym uwag na kilku innych zagadnieniach.
*
Ustna oraz zapisana twrczo o charakterze estetycznym, ktrej autorami
byli anonimowi przedstawiciele ludu (literatura ludowa, folklorystyczna),
stanowia i stanowi nie tylko w przypadku Serbw uyckich istotny
skadnik caociowej produkcji literackiej danego narodu. Bez wzgldu
na kwesti wzajemnych relacji oraz statusu ludowej twrczoci literackiej
w porwnaniu do literatury elitarnej, ywia literatura ludowa przez
wieki cae sw dojrzalsz artystycznie siostr, tj. literatur nurtu wysokiego,
dostarczajc jej tematw oraz gotowych wzorcw fabularno-gatunkowych.
Rozpatrujc zalenoci wystpujce pomidzy obydwoma literackimi
systemoidami, tj. literatur ludow oraz wysok, pokusi si mona
o stwierdzenie, i warto tej pierwszej wzrasta wprost proporcjonalnie
do zmniejszania si rozmiarw danego pimiennictwa; nie dziwi tedy, i
szczeglne znaczenie osiga ona w kulturach oraz literaturach uznawanych
za mae, np. diaspor narodowych. Splot czynnikw immanentnych oraz
egzegenetycznych spowodowa, e w literaturze serbouyckiej (oraz jej
podobnych) rozwj literatury wysokiej wykazuje znaczce opnienie
2
Paul Nedo, Sorbische Volksmarchen. Systematische Quellenangaben mit Einf uhrung
und Anmerkungen, Bautzen 1956, str. 398.
wzgldem jego obrazu w innych (wikszych) literaturach; sam system
serbouyckiej literatury wysokiej, rozpatrujc go pod rnorakimi
aspektami, oznaczy trzeba jako niedostatecznie uksztatowany. Dlatego
te literatura ludowa, utylitarna ujmowana jako cao, jak rwnie
wiele pojedynczych elementw jej systemu z osobna, kompensoway przez
dugi okres rnego rodzaju niedostatki wystpujce w obrbie literatury
wysokiej. Czyni to zreszt nie tylko w serbouyckiej, bo i w wielu innych
literaturach, a po dzi dzie.
Zwaywszy na t oraz inne, nie mniej wane a tu niewspomniane,
funkcje twrczoci ludowej w literaturach maych, nie dziwi, e literatura
folklorystyczna Serbouyczan staa si przedmiotem zainteresowania
badawczego niemale w rwnie wielkim zakresie, jakim objto serbouyck
twrczo wysok (inn spraw pozostaje fakt, i precyzyjne
rozgraniczenie obu systemw w wczesnej literaturze serbouyckiej nie jest
na dobr spraw moliwe). Z uwagi na czas, w ktrym jo si ono przejawia
(tj. XIX w.) oraz wynikajc z tego faktu metodologiczne determinanty
wczesnych bada, zainteresowanie to cechowaa znaczna rozpito
tematyczna oraz wielostronno. Nasamprzd tedy przeprowadzono
proces najwaniejszy, tj. zapisano anonimow twrczo ustn ludu,
ktry to proces trwa wrd Serbouyczan przez niemal cae stulecie.
Zarejestrowanie rodzimej twrczoci ludowej umoliwio szersz jej
recepcj, a w efekcie poznanie, to z kolei wzbudzio ochot oraz potrzeb
skonfrontowania wytworw wasnych z innymi, gwnie jednak sowiaskimi
oraz niemieckimi przekazami ludowymi. Badania, ktre nastpiy na skutek
obu czynnikw, za przedmiot obray w duej mierze bajki ludowe. W tym
aspekcie zaznaczy jednak naley, e dopiero nowoczesne metody badania
tekstw folklorystycznych, zwaszcza za stworzenie oglnej systematyzacji
zasobu bajkowego tudzie powstae na jej podstawie katalogi bajek
narodowych, zezwoliy na przeprowadzenie wnikliwszych bada nad
bajkami Serbouyczan, ktre w pniejszym okresie rozszerzono
o pierwiastek komparatystyczny.
Szczeglnym wyrazem zainteresowania folklorem Serbouyczan staa
si zakrojona na szerok skal i wychodzca znacznie poza teren samych
uyc dziaalno wydawnicza. Przywiecajcy kolejnym inicjatywom
cel by jasny: serbouyck twrczo ludow starano si przybliy
jak najszerszemu krgowi odbiorcw. Dziaalno edytorska na polu
bajkopisarstwa serbouyckiego rozwijaa si w trzech zasadniczych
kierunkach, co nota bene precyzyjnie odzwierciedla specyczne
rozdarcie kulturowe diaspory. Pierwszym stay si publikacje rodzime,
38 Tomasz Derlatka
tj. przeznaczone dla samych Serbouyczan, w jzyku grno- bd
dolnouyckim, adresowane w pierwszym rzdzie do modszych czytelnikw,
dzieci oraz modziey. Kierunek numer dwa w popularyzacji bajek
serbouyckich wyznacza rynek ssiedzki, tj. niemiecki. U rde
kolejnych edycji w jzyku niemieckim lego kilka przyczyn, osign miay
one tako kilka celw. Jedn z gwnych przyczyn byo znamienne dla
kultur mniejszoci narodowych pragnienie ekstensykacji oraz wczenia
wasnej kultury w krg kultury wikszoci, po stronie zakadanych celw
nabieray w miar upywu czasu coraz wikszego znaczenia czynniki
natury pragmatycznej: poszukiwanie oraz uzyskanie nowych rynkw
zbytu (w przypadku jedynego serbouyckiego wydawnictwa nie jest to
argument niewany). Trzecim wreszcie kierunkiem dziaalnoci wydawniczej
z zakresu bajkopisarstwa serbouyckiego stay si publikacje przeznaczone
dla odbiorcw z krajw sowiaskich. Byo ich kilka, wrd nich szczeglnie
ciekawe s te, ktre okreli chciabym mianem zachodniosowiaskich.
3
Na przestrzeni lat ukazay si kolejne pozycje, uclany Petr (1964-1973),
Klinkotata lipka (1972-1981) oraz Skarb w garncu. Humor Sowian
zachodnich
4
, z ktrych w szczeglnoci z uwagi na fakt, i w najwikszej
mierze dotycz bajek interesowa mnie bd dwie pierwsze pozycje.
Pierwsz z takich inicjatyw wydawniczych sta si wybr
najpikniejszych serbouyckich bani pt. uclany Petr
5
, ktry
wydano w kilku krajach sowiaskich oraz w Niemczech (Wschodnich).
Najwczeniej, bo w r. 1964 ukaza si on w jzyku niemieckim jako
Der Kienpeter. Eine Auswahl sorbischer Volksmarchen
6
, nastpnie o rok
pniej w przekadzie czeskim (Smolny Petr. Luzickosrbske pohadky)
7
oraz sowackim (Smolny Peter. Luzickosrbske rozpravky)
8
. Rok kolejny
(1966) przynis rzeczonej antologii edycj grnouyck pt. uclany Petr.
Serbske bajki.
9
Polskie wydanie omawianego wyboru, tj. Banie uyckie,
3
Mwic o zachodniosowiaskich inicjatywach wydawniczych z zakresu
bajkopisarstwa serbouyckiego mam na myli dwa aspekty. Pierwszy determinuje
problem przynalenoci narodowej, tj. mowa jest o bajkach Sowian Zachodnich (casus
Klinkotatej lipki ), drugi aspekt dotyczy kwestii geogracznej, tj. krajw, w ktrych
planowano i wydano antologie bajek serbouyckich (przypadek uclanego Petra).
4
Nota bibliograczna wydania polskojzycznego: Skarb w garncu. Humor ludowy
Sowian zachodnich, pod. red. P. Nedo; D. Simonides, Opole 1979,
2
1988.
5
Dosowny przekad na jzyk polski brzmiaby Smolny Piotr lub Piotr od uczywa,
jednak antologia ukazaa si pod tytuem Banie uyckie.
6
Der Kienpeter: eine Auswahl sorbischer Volksmarchen, pod red. Paula Nedo,
Bautzen 1964.
7
Smolny Petr, pod red. Pawoa Nedo, Praha 1965.
8
Smolny Peter, pod red. Pawoa Nedo, Bratislava 1965.
9
uclany Petr, pod red. Pawoa Nedo, Budysin 1966.
ukazao si w r. 1972 (zatem niemal rwnoczenie z polskojzyczn edycj
Klinkotatej lipki ).
10
Ukraiskie wydanie uclanego Petra, .j'
1~n opublikowano najpniej, bo w 1973 r.
11
Drug zachodniosowiask inicjatyw wydawnicz stanowiy
edycje zbioru bajek z terenu zachodniej Sowiaszczyzny (niestety
bez bajek z terenu kaszubskiego), ktre ukazyway si sukcesywnie
w krajach-inicjatorach projektu. W r. 1972 ukazaa si pozycja ta
w Niemczech Wschodnich; w wersji niemieckojzycznej jako Die glaserne
Linde: westslawische Marchen
12
oraz w wersji grnouyckiej pt. Klinkotata
lipka: bajki zapadnych Sowjan
13
. W tym samym roku wychodzi edycja ta
na Sowacji (jako Spievaj uca lipka: rozpravky zapadnych Slovanov
14
) oraz
w Czechach (pt. Zvonc lipka: pohadky zapadnych Slovanu
15
). W Polsce
Klinkotata lipka wydana zostaa z rocznym, w porwnaniu do pozostaych
wersji jzykowych, spnieniem, bo w r. 1973.
16
Piknie opracowana
gracznie, zasug ilustratorki, Heleny Zmatlkovej, antologia ta wzbudzia
wielkie zainteresowanie ze strony czytelnikw w wymienionych krajach,
akceptacja czytelnikw pobudzio z kolei apetyt wydawcw i tak oto w
zbir bajek doczeka si kolejnych reedycji.
17
Popularno Klinkotatej lipki
przekroczya zreszt granice Niemiec oraz zachodniej Sowiaszczyzny,
znajdujc odgos i w innych krajach. W r. 1979 ukazuje si w Sowenii
wersja soweska (Zveneca lipica. Pravljice zahodnih Slovanov
18
), za dwa
lata pniej ukraiska (Cn:ajn n.n. 1n. nr:r Ca
19
).
*
10
Banie uyckie, pod red. Pawoa Nedo, Pozna 1972.
11
.j' 1~n. 1n. j).r Co:a, Kiv 1973.
12
Die glaserne Linde: westslawische Marchen, Bautzen 1972.
13
Klinkotata lipka: bajki zapadnych Sowjan, Budysin 1972.
14
Spievaj uca lipka: rozpravky zapadnych Slovanov, Bratislava 1972.
15
Zvonc lipka: pohadky zapadnych Slovanu, Praha 1972.
16
piewajca lipka: bajki Sowian Zachodnich, Katowice 1973.
17
I tak trzech niezmienionych wyda w jzyku sowackim (1972; 1977; 1978) oraz
silnie skrconego, acz najnowszego z r. 2003; dwu niezmienionych publikacji czeskich
(1972; 1977) oraz, ekwiwalentnego do wydania sowackiego, wyboru najpikniejszych
bajek zachodniosowiaskich z r. 2003. Na szczegln uwag zasuguje jednak sytuacja
w Niemczech (Wschodnich). Tu bowiem doczekaa si Klinkotata lipka a piciu reedycji.
Antologia ukazywaa si dwukrotnie w r. 1972, w latach 1974, 1976 oraz 1979, doczekaa
si take ekwiwalentnej do wyda czeskiego i sowackiego wsplna to bowiem bya
inicjatywa skrconej wersji w r. 2003. Dodajmy do wyliczenia jeszcze wersje w jzyku
grnouyckim, te pierwotne z r. 1972 oraz skrcone z r. 2003, jak i kolejne wydania
polskie (1973; 1976; 1980; 2007). W oglnym rozrachunku cakowit liczb edycji antologii
Klinkotata lipka, uzna naley za wysok.
18
Zveneca lipica. Pravljice zahodnih Slovanov, Ljubljana 1979.
19
Cn:ajn n.n. 1n. nr:r Ca, Kiv 1981.
40 Tomasz Derlatka
Grnouycka bajka zatytuowana Klinkotata lipka, ktra stanowi gwny
przedmiot rozwaa niniejszego szkicu, pojawia si we wszystkich
redakcjach obu wspomnianych zbiorach, spotykamy j zarwno w wyborze
uclany Petr, jak rwnie w antologii Klinkotata lipka. Powiedzie by mona
nawet, i nie tylko wrd bajek Serbouyczan wiedzie ona prym; zauwamy
bowiem, e uyczya ona tytuu caej antologii zachodniosowiaskich
bajek. Odpowied na pytanie dlaczego dostpia takiego zaszczytu, pokrywa
si po trosze ze sowami sformuowanymi na pocztku przedoonego szkicu.
Po pierwsze, mamy w jej przypadku do czynienia z rzadkim motywem
w europejskiej folklorystyce, powiadczonym jedynie w krgu niemieckim,
a w zasobie bajkowym innych narodw sowiaskich spotykanym w stopniu
nader ograniczonym. Po drugie, jest to pikna bajka po prostu.
20
Jak przetumaczono jednak tytu przedmiotowej bajki w kolejnych
zagranicznych wydaniach obu antologii, bo ten wanie problem interesuje
nas tu najbardziej? Przegld zacznijmy od grnouyckiego zbioru
uclany Petr, w ktrym wersja oryginalna nosi tytu Klinkotata lipka.
21
W edycji niemieckiej tej antologii guruje nasza bajka (w przekadzie
Serbouyczanina, Jurija Wjeli) pod tytuem Die kleine klingende Linde.
22
Czeska tumaczka antologii, Jitka Bodl akov a przetumaczya grnouycki
tytu Klinkotata lipka jako Zvonc lipka
23
, sowacka translatorka (J ulia
M ajckov a) zaproponowaa wersj Zuniaca lipka.
24
Podkreli naley, i
jako prototekst na potrzeby wyda niemieckiego, sowackiego, czeskiego
oraz ukraiskiego wykorzystano wersj grnouyck bajki Klinkotata
lipka, podczas kiedy translacji na jzyk polski dokonano z jzyka
niemieckiego. Polski tumacz, Ligia Jasnoszowa, wybraa zatem jako
ekwiwalent grnouyckiego tytuu form Dwiczca lipka.
25
Podobn, tj.
,a:.n .nn, wykorzysta tumacz i na potrzeby edycji ukraiskiej.
26
20
W zwizku z podniesion kwesti wartoci artystycznej tej bajki wspomnie naley
take o jej wersji zdramatyzowanej. Jako Zvonc lipka, wystawiona zostaa bowiem
w Czechach w r. 1957, przeniesienia na scen podja si czeska pisarka, blisko zreszt
z narodem serbouyckim zwizana, B.

Sretrova. Por. D. Glausch,

Ziwjenje a literarne
skutkowanje dr. Bohumile

Sretroveje. Jeje prinosk do serbskeje historiskeje prozy, pr.
mag., Lipsk 1991, str. 5.
21
Klinkotata lipka, in: uclany Petr, op. cit., str. 79-85.
22
Die kleine klingende Linde, in: Der Kienpeter, op. cit., str. 85-92.
23
Zvonc lipka, in: Smolny Petr, op. cit., str. 79-85.
24
Zuniaca lipka, in: Smolny Peter, op. cit., str. 79-85.
25
Dwiczca lipka, in: Banie uyckie, op. cit., str. 62-66.
26
,a:.n .nn in: .j' 1~n, op. cit., str. 56-62. W zwizku z edycjami
ukraiskimi obu antologii, wskaza naley na drobne, acz znaczce, niecisoci, ktre
pojawiaj si w okreleniu jzyka oryginau. Podane formy: przekad z jzyka
serbo-uyckiego w przypadku uclanego Petra, jak rwnie przekad z uyckiego
Zwaywszy na fakt, i zbir bajek pt. Klinkotata lipka ukaza si,
np. w Polsce, niewiele pniej ni antologia uclany Petr, domniemywa
by mona, e tumaczenia tytuu przedmiotowej bajki zostan w nim
zaczerpnite z edycji wczeniejszej, bd zatem identyczne. I jest tak
w istocie, jednak co zastanawiajce powiadczaj ten fakt jedynie
dwie edycje, tzn. grnouycka
27
oraz czeska
28
. Wydania antologii pt.
Klinkotata lipka w pozostaych jzykach wykazuj w kwestii translacji
tytuu bajki Klinkotata lipka znaczce odmiennoci wzgldem redakcji,
ktre zamieszczone zostay na stronach kolejnych wyda narodowych
uclanego Petra. W niemieckiej wersji zbioru Klinkotata lipka napotykamy
na tytu bajki Die glaserne Linde, jake rnicy si od formy Die kleine
klingende Linde ze zbioru Der Kienpeter.
29
Edycja sowacka (podkrelam
zmian tumacza, autorem translacji na potrzeby tej antologii bya Viera
Gasparkova) powiadcza zmian postaci tytuu, tj. Spievaj uca lipka
30
wobec Zuniaca lipka, tytuu ze Smolnego Petera. Take w polskim wydaniu
Klinkotatej lipki tytu bajki uleg zmianie, odnajdujemy w niej bowiem
form piewajca lipka
31
w miejsce Dwiczcej lipki z Bani uyckich.
Zauwamy przy tym, i tumaczem bajki zarwno w Baniach uyckich, jak
i w piewajcej lipce bya w odrnieniu od redakcji sowackich ta sama
osoba, tj. Ligia Jasnoszowa. Tym, co kwesti polskojzycznego przekadu
tytuu bajki Klinkotata lipka czyni jeszcze bardziej skomplikowan, jest
fakt, i obie pozycje w odrnieniu od sytuacji w Niemczech, Czechach
i na Sowacji, ukazay si w Polsce niemal rwnoczenie. Zmian w zakresie
brzmienia tytuu przedmiotowej bajki powiadcza i ukraiska edycja
antologii (zmiana tumacza), w ktrej zastosowano przekad Cn:ajn
n.n
32
, w miejsce ,a:.n nn z antologii wczeniejszej. Dodajmy pro
forma, e soweski przekad tytuu bajki Klinkotata lipka brzmi Zveneca
lipica.
33
Przy analizie tytuw grnouyckiej bajki Klinkotata lipka
w Klinkotatej lipce s wyjtkowo nieprecyzyjne, nie ma bowiem jednego jzyka
serbouyckiego. W tym obu przypadkach jzykiem oryginau bya oczywicie
grnouycczyzna.
27
Klinkotata lipka, in: Klinkotata lipka, op. cit., str. 38-43.
28
Zvonc lipka, in: Zvonc lipka, op. cit., str. 38-43. Tumacz nieznany.
29
Die glaserne Linde, in: Die glaserne Linde, op. cit., str. 38-43. Tumacz nieznany.
W swej monograi Nedo podaje jeszcze inn niemieckojzyczn wersj tytuu tej bajki, tj.
Das klingende Lindchen, por. P. Nedo, Sorbische Volksmarchen . . . , op. cit., str. 233-236.
30
Spievaj uca lipka, in: Spievaj uca lipka, op. cit., str. 38-43.
31
piewajca lipka, in: piewajca lipka, op. cit., str. 38-43.
32
Cn:ajn n.n, in: Cn:ajn n.n . . . , op. cit., str. 38-43.
33
Zveneca lipica, in: Zveneca lipica, op. cit., str. 38-43.
42 Tomasz Derlatka
w obcojzycznych wydaniach antologii uclany Petr oraz Klinkotata
lipka dwie rzeczy nasuwaj si badaczowi. Pierwsza, ju zaznaczona,
dotyczy ich odmiennoci w obu zbiorach inne formy tytuu bajki
wystpuj bowiem w przekadach z tomu uclany Petr, inne w translacjach
Klinkotatej lipki ; druga kwestia wie si z obocznoci przekadw
w obrbie drugiej z wymienionych antologii. Z zestawienia powiadczonych
w obu zbiorach postaci przekadu tytuu bajki wynika, e mamy do
czynienia z czterema odmiennymi wariantami translatorskimi: jeden
(Zvonc resp. Zveneca) podaj wersje czeska tudzie soweska, drugi
(piewajca, Spievaj uca, n:ajn) zawiadczaj redakcje polska, sowacka,
ukraiska, wreszcie trzeci (Die kleine klingende [Linde]) i czwarty wariant
(Die glaserne [Linde] ) stanowi przekady edycji niemieckojzycznej.
Zaznaczajc w tytule artykuu problem ekwiwalentnoci przekadw
tytuu bajki Klinkotata lipka na jzyki obce miaem rzecz jasna na
myli pierwszy jego czon, tj. odpowiednik grnouyckiego przymiotnika
klinkotata. Nazwa drzewa wystpuje bowiem we wszystkich wersjach
jzykowych: jako deminutivum lipka/lipica w edycji grnouyckiej,
czeskiej, sowackiej, polskiej, soweskiej, w jednym wariancie niemieckim,
oraz jednym ukraiskim (antologia Cn:ajn n.n) tudzie jako neutralna
forma (die kleine klingende) Linde, w niemieckiej wersji i nn
w ukraiskiej (antologia .j' 1~n). Przechodzc do meritum
zapyta przychodzi dlaczego w dostpnych translacjach grnouyckiego
przymiotnika klinkotata wystpuj a cztery rne warianty, a nie
jeden, znormalizowany, jak jest to w przypadku rzeczownika lipka/lipa?
Problem ten odda by mona take w nieco bardziej obrazowy sposb:
dlaczego w tytuach kolejnych redakcji naszej bajki lipka raz dzwoni
(w wersji czeskiej, soweskiej, niemieckiej), raz piewa (polska, sowacka,
ukraiska), a raz nie wydaje dwiku, tylko jest szklana (jedna z form
niemieckich)?
*
Chcc wyjani ow rozbieno, uwzgldni naley kilka istotnych kwestii,
ktre wypeni ponisze strony. Zacznijmy od krtkiego przedstawienia
semantycznych kontekstw, w jakich przymiotnik klinkotaty/a/e
(a take czasownik klinkota) wystpuje w jzyku oryginau, tj.
w grnouyckim.
34
34
Ponisze przykady pochodz (1) z kilku wybranych tekstw literackich,
ktre opracowane zostay na potrzeby internetowego sownika jzyka grnouyckiego
Podstawowym znaczeniem, obu grnouyckich wyrazw, jest oddanie
i nazwanie dwiku wydawanego przez dane przedmioty (por. niej);
jednakowo spotykamy oba leksemy take w funkcji deskrypcji zjawisk
przyrody (np. z recki zomy klinkotaju, J. Bart-isinski, Zhromadene
spisy, 5, 1977; zoma z hrki klinkota, J. Bart-isinski, Zhromadene
spisy, 3, 1969). Trudno w zwizku z tym stwierdzi, ktry z dwu
podanych powyej kontekstw jest prymarny, czy ten odnoszcy si do
artefaktw, czy te ten, ktry dotyczy zjawisk orystycznych. Dostpna
mi na dzie dzisiejszy wiedza z zakresu literatury serbouyckiej pozwala
mi jedynie na oglnikowe stwierdzenie, i zdecydowanie wysza frekwencja
wystpowania w tekstach literackich i (przede wszystkim) folklorystycznych
cechuje ten pierwszy, klinkotanie zjawisk przyrodniczych (gwnie zjawisk
hydrologicznych, tj. rzek, strumykw itp.) znane mi jest gwnie z twrczoci
lirycznej J. Barta-isinskiego.
Co tedy klinkota w literackich tekstach Serbouyczan? Przede
wszystkim rnego autoramentu dzwonki, takie jak przy drzwiach
mieszkalnych, kocielnych itp. Przykadw literackich odnale mona co
niemiara, bdzie to np. klinkotaty zwnck ze zeleznej ryncku u A. Holana
(Tri leta w Ruskej, 1890); spotykamy w leksem w formie rzeczownikowej
take u M. Mynkowej (w maej chezce so klinkotanje zwncka znosowase,
Zhromadene spisy, 1994); dalej w Vinecie A. Stachowej (klinkotaty
dwuzynk. Knjeni Wjencyna, ta predawarka, je zwnck nad durjemi
priprawia, 1983) oraz u J. Brezana: Havan poskase na zwonjenje. K jeho
konrmaciji be klinkack klinkota (Habakuk, 2004).
W tekstach literackich Serbouyczan najczciej klinkotaj jednak
dzwonki bdce elementem uprzy koskiej bd krowiej. Na podstawie
klinkotania tego rodzaju dzwonkw wytworzony zosta wyzyskujc
zasad metonimii jeden z bardziej skonwencjonalizowanych obrazw
literackich w XIX. wiecznej literaturze serbouyckiej, tj. klinkotate konje.
Ten stay epitet spotykamy m. in. w antologii serbouyckich tekstw
ludowych opracowanej przez J. A. Smolera oraz L. Haupta (Pesnicki
hornych a delnych uziskich Serbow, 1841-1843) oraz w twrczoci H. Zejlera
(Pysne konje klinkotate, Zhromadene spisy, 4, 1982; Lstne konje,
klinkotaje, Zhromadene spisy, 6, 1987).
zamieszczonego na internetowych stronach Instytutu Serbouyckiego (Serbski institut,
www.serbski-institut.de, http://80.153.223.118/cgi-bin/corpus) w Budziszynie oraz (2)
ilustruj jedynie najwaniejsze konteksty, w ktrych funkcjonuj przedmiotowe czci
mowy. Z uwagi na oba powysze zastrzeenia, nie podaj precyzyjnych odnonikw
bibliogracznych do wykorzystanych cytatw. Podane przykady su wycznie
egzemplarycznej ilustracji problemu.
44 Tomasz Derlatka
Klinkota w potocznej oraz literackiej grnouycczynie mog
take elementy furmanek bd sani, jak ma to miejsce u Mikawsa
Bjedricha-Radlubina: puach a drhach de wote dnja klinkotate sanki
suwachu (Zjebani kwasarjo, 1915), czy te u Jakuba Barta-isinskiego
na froe sej klinkotatym sobu njewjesta priwjez (Zhromadene spisy,
1, 1971). Ale rwnie bro (su na najstwe. Brnje serkaju a klinkotaju,
M. Nawka, Na bernach, 1965) oraz co bdzie miao znaczenie dla dalszych
rozwaa szko: Zatulichmoj so do merneho klinkota sklecow na
blidach (Rozhlad, 1992).
Kolejn grup przykadw wykorzystywania w jzyku grnouyckim
przymiotnika klinkotaty/a/e oraz czasownika klinkota, ktre bazuje na
pryncypiach onomatopeicznoci, okrela odgos wydawany przez pienidze.
Zjawisko to cechuje si wysok frekwencj, znamienne jest rwnie dla
wszystkich niemal paszczyzn stylistycznych, poczwszy od obecnoci
w przysowiach (Pona mse rady wtre klinkota, S. Hose, Serbski
prisowny leksikon, 1996), poprzez czasopimiennictwo (Tak wopokazuje
so maa msnicka z luboznym klinkotanjom, Katolski Poso, 1913;
hise druhe priciny hromade derza hac jenoz klinkotaty pjenjez,
Katolski Poso, 1919) a po aplikacj w tekstach literackich (zwonkownje
pychi mjena, ani klinkota pjenjez, ani byskota titulow, J. Bart-isinski,
Zhromadene spisy, 9, 1974; wjska nawabimy, je nam pokownik klinkotate
myto lubi, M. Kubasec, Bosij Serbin, 3. tom, 1965; ale skncnje tricei
slebornikow w jeho kapsy wtriso klinkota hac huslicki, J. Brezan,

Corny
myn, 1968).
Oddanie dwikw wydawanych przez rozmaite przedmioty jako
klinkotanie lego zapewne u podstaw przeniesienia semantyki
przymiotnika klinkotaty/a/e na niektre z ludzkich waciwoci.
Okrelano w ten sposb przede wszystkim charakterystyczn barw
ludzkiego gosu jak w przykadach moduski hs klinkota (Katolski
Poso, 1917) i hs syse, dohi klinkotaty, serkotaty hs (K. B.
Seca,

Cowjek w prirode, 1925). Przykady zaczerpnite z literatury
Serbouyczan wykazuj, i semantyka przymiotnika klinkotaty/a/e
wie si take z czynnoci mwienia, precyzyjniej: z umiejtnoci
piknego mwienia, bajania, opowiadania, przekonywania, dziki czemu
osoba mwica okrelana bya przy pomocy atrybutu klinkotaty/a.
Doskonaych przykadw dostarcza tu zarwno starsza literatura
serbouycka, spotykamy ten zwrot u J. Barta-isinskiego (Mai luba,
zota, klinkotata, Mai klinkotata, luba, droha, Zhromadene spisy, 1,
1971), Jakuba Lorenca-Zaleskiego (recese z klinkotatymi sowami: ,Aj,
Kifko, Serbscy rjekowje, 1900), M. Bjedricha-Radlubina (Kmtra, eta
luba, zota klinkotata, hise jednu basnicku! Hise tu wo cerwjenawce!,
Zjebani kwasarjo, 1915), jak i przedostatnia pod wzgldem chronologicznym
antologia prozy serbouyckiej (netko wothorjeka prihladowa, kak wn
jeje lubowany a zotoklinkotaty, Wobraz ze skibami, 2001).
*
Z przedstawionego powyej krtkiego przegldu kontekstw semantycznych,
w jakich pojawiaj si w jzyku grnouyckim czasownik klinkota
oraz przymiotnik klinkotaty/a/e, wynika, i prymarn funkcj obu
czci mowy byo i jest oddanie, okrelenie, nazwanie charakterystycznego
dwiku wydawanego przez jaki przedmiot lub okrelenie gosu bd
zdolnoci krasomwczych danej osoby.
35
Kolejnym krokiem badawczym
przy prbie wyjanienia rnic translatorskich, ktre cechuj przekady
tytuu bajki Klinkotata lipka, sta si winno odnalezienie ekwiwalentw
obu grnouyckich leksemw w kolejnych sownikach przekadowych,
np. grnouycko-czeskim, grnouycko-ukraiskim itp. Jednakowo
zasadniczym problemem nie tylko w przygotowaniu tego artykuu,
ale i w ogle fundamentalnym kopotem sorabistyki jako dyscypliny
lologicznej, okazuje si by fakt, e sownikw tego typu (pomijajc
sowniki niemiecko-serbouyckie) najzwyczajniej brak; z jzykw, na
ktre przetumaczono bajk Klinkotata lipka, dostpny jest na dobr
spraw jedynie grnouycko-polski sownik H. Zemana
36
. Dlatego te
nieodzownym si wydaje przejrzenie kolejnych sownikw lologicznych (np.
etymologicznych), w nadziei, e odnajdziemy w nich formy zblione do
grnouyckich.
35
Stan ten powiadczaj ostatecznie i sowniki jzyka grnouyckiego. U Ch.
T. Pfula (Obersorbisches Worterbuch, Fotomech. Neudr., Bautzen 1968, str. 257)
odnajdujemy klink (Klang, Ton), klinkack (zwnck, klanka); klinkota
(intensiv. klinka): klingen wie Schellengelaut. F. Jakubas podaje w swym
sowniku (Hornjoserbsko-nemski sownik, Budysin 1954, str. 141) nastpujce przykady:
klinkack = Klingel; Schelle; klinka, klikny = klingeln, schellen;
klinkotaty = Schellengelaut; klinkota = (ofters) klingeln. W pracy kolejnego
leksykografa serbouyckiego, tj. J. Krala (Serbsko-nemski sownik hornjouziskeje
serbskeje rece, Bautzen 1986, str. 152) powiadczone s takie oto leksemy: klinka
= klingeln, klinkawka = Schelle; klinkota = ofters klingeln; klinkotak
= Klinger (g. = g urlich) Pferd; klinkotack, klinkotate konje = Pferde m.
Schellengelaut. W pierwszym tomie sownika Deutsch-obersorbisches W orterbuch =
Nemsko-hornjoserbski sownik (red. H. Jentsch; S. Michalk; I.

Serak, Bautzen 1989,
str. 222) jako grnouycki odpowiednik niemieckiego Schellengelaute wystpuj
klinkanje, klinkotanje, klinkot.
36
H. Zeman, Sownik grnouycko-polski, Warszawa 1967.
46 Tomasz Derlatka
Sorabistyczne jzykoznawstwo jest jednak w posiadaniu materiaw,
ktre pozwalaj nam na zaoszczdzenie wielu godzin mudnej pracy.
Nieocenion pomoc w zakresie ustalenia faktu wystpowania bd
niewystpowania form zblionych do danych leksemw grno- czy
dolnouyckich w jzykach sowiaskich oraz niemieckim jest zwaszcza
historyczno-etymologiczny sownik obu jzykw serbouyckich autorstwa
H. Schustera-
Sewca, w ktrego zeszycie 8 podana jest etymologia

grnouyckich klinkotaty/a/e oraz klinkota.
37
Wedug badacza (op.
cit., str. 557) jedynym jzykiem sowiaskim, ktry jest w posiadaniu
form leksykalnych zblionych do obu grnouyckich leksemw jest
czeszczyzna. Ze zdaniem znakomitego naukowca trudno polemizowa,
zwaszcza niespecjalicie, jednak wgld w sowniki jzyka sowackiego
gwnie jednak starsze pozwala na stwierdzenie, e tako i mowa Sowakw
posiada resp. posiadaa leksemy zblione do obu sw grnouyckich.
Czeski przymiotnik klinkav y oraz czasownik klinkati, podobne tedy
lub wrcz identyczne z grnouyckimi klinkota oraz klinkotaty/a/e,
rzeczywicie pojawiaj si w lologicznych sownikach jzyka czeskiego,
aczkolwiek nie we wszystkich. I tak czasownik klinkati (= delat
klink) oraz przymiotnik klinkav y (= klinkajc) obecny jest np.
w Slovnku jazyka ceskeho F. Tr avncka.
38
Podobne formy podaje rwnie
V. Machek w pracy pt. Etymologicky slovnk jazyka ceskeho
39
, jak rwnie
Slovnk spisovneho jazyka ceskeho
40
(klink; klinkacek; klinkati). Nie
podaje za obu leksemw kolejny sownik etymologiczny czeszczyzny, tj.
Etymologicky slovnk jazyka ceskeho J. Holuba i F. Kopecnego z r. 1952.
41
Slovnk slovenskeho jazyka
42
potwierdza wystpowanie w jzyku
sowackim obocznoci klingat/klinkat do zvonit, cengat.
Podobnie i znacznie nowszy Historicky slovnk slovenskeho jazyka, ktry
podaje jednak ju tylko form klingat.
43
37
H. Schuster-
Sewc, Historisch-etymologisches Worterbuch der ober- und

niedersorbischen Sprache, Heft 8 (kisonck-kona), Bautzen 1990.
38
Por. F. Travncek, Slovnk jazyka ceskeho, Praha 1952, str. 668. Dodatkowo autor
podaje klink = citoslovce napodobujc vysok y a slab y zvuk zvonku; klinkacek =
zvonecek (kter y klinka); klinkot = klinkan.
39
V. Machek, Etymologicky slovnk jazyka ceskeho, op. cit., str. 257.
40
Slovnk spisovneho jazyka ceskeho, II. H-L, pod red. B. Havranka, Praha
2
1989, str.
327.
41
J. Holub, F. Kopecn y, Etymologicky slovnk jazyka ceskeho, Praha 1952.
42
Slovnk slovenskeho jazyka, I. AK, Bratislava 1959, str. 703.
43
Historicky slovnk slovenskeho jazyka, II. K-N, pod red. M. Majtana, Bratislava
1992, str. 56.
Dostpne mi sowniki jzyka polskiego
44
, ukraiskiego oraz soweskiego
nie rejestruj leksemw zblionych obu grnouyckich, co implicite zdaje
si potwierdza tez postawion przez H. Schustera-
Sewca.
Najszersze moliwoci oddania znaczenia grnouyckich leksemw
klinkotaty/a/e oraz klinkota posiada jednak jzyk niemiecki. Formami
ekwiwalentnymi w szerokim kontekcie s m. in. klingeln, schellen,
t onen, lauten, jako precyzyjne odpowiedniki obu wyrazw podaj
dostpne sowniki grnouycko-niemieckie (por. przypis 35) formy
klingeln i klingelnde. Naley jednak podkreli, i sugerowana
w sownikach serbouycko-niemieckich ekwiwalentno klinkota
klingeln nie musi oznacza, sdz tak m. in. V. Machek
45
oraz H.
Schuster-
Sewc
46
, grnouyckiej poyczki z niemczyzny.
*
Z porwnania leksykalnego, ktre przeprowadzone zostao na materiale
wybranych sownikw, wynika, i zastosowane w danych zagranicznych
edycjach zbiorw bajek uclany Petr oraz Klinkotata lipka przekady
przymiotnika klinkotata wystpujcego w tytule serbouyckiej bajki
(Klinkotata lipka) nie s jego dokadnymi ekwiwalentami. Powiedzie
przyjdzie, i waciwie tylko jeden z wariantw niemieckich, [die
kleine] klingelnde [Linde] (oraz [das] klingende [Lindchen] z wersji
zamieszczonej w monograi P. Neda) s precyzyjnymi odpowiednikami
grnouyckiego leksemu. Zwaywszy na niedostpno rodzimych
zamiennikw grnouyckiego przymiotnika klinkaty/a/e oraz czasownika
klinka w innych, poza czeskim i sowackim, jzykach sowiaskich, nie
moe dziwi, i musiay one odda ich znaczenie przy uyciu innych
sw. w nieunikniony zabieg nie rozwizuje jednak kwestii zasadnoci
przeprowadzonych wzgldem znaczenia leksemw oryginalnych zmian,
ktr niniejszym poddaj w wtpliwo. Mao tego: dostrzegamy, e nawet
te jzyki, ktre s w posiadaniu precyzyjnych odpowiednikw, tj. czeski,
sowacki, niemiecki, posuguj si przy przekadzie tytuu bajki oraz
w jej treci formami odmiennymi. W tym aspekcie przypomn jedynie,
44
H. Zeman w przytaczanym ju sowniku grnouycko-polskim (str. 158) podaje
dwa polskojzyczne ekwiwalenty grnouyckiego klinkota: 1. dzwoni oraz 2.
brzmie jak dzwoneczki; sam przymiotnik klinkotaty/a/e w sowniku nie wystpuje.
Wydaje si jednak, i jego odpowiednik wyprowadzi by mona na wzr odpowiednikw
czasownika klinkota, moliwym odpowiednikiem byby zatem dzwonicy, brzmicy
jak dzwoneczki.
45
V. Machek, Etymologicky slovnk jazyka ceskeho, Praha
2
1968, str. 161.
46
H. Schuster-
Sewc, Historisch-etymologisches Worterbuch. . . , op. cit., str. 557.

48 Tomasz Derlatka
e w jzyku czeskim leksykogracznym odpowiednikiem grnouyckiego
przymiotnika klinkotaty jest klinkav y resp. klinkajc, w tytule
przekadu bajki wystpuje za (zarwno w tomie Smolny Petr.
Luzickosrbske pohadky, jak i Zvonc lipka) przymiotnik zvonc
(lipka). W edycjach sowackich spotykamy w tytuach przedmiotowej bajki
formy zuniaca (w antologii Smolny Peter. Luzickosrbske rozpravky) oraz
spievaj uca (Spievaj uca lipka). Z kolei w jednym z wariantw niemieckich
w tytule przekadu lipka nie wydaje dwiku, tylko jest szklana (Die
glaserne Linde).
Jest rzecz oczywist, e w przypadku translacji utworw literackich
mamy do czynienia z literack a nie lologiczn postaci przekadu.
Przetumaczone sowo, zdanie, akapit nie musz by zatem oddane w jzyku
przekadu w sposb idealnie precyzyjny, sownikowy wanie, lecz jedynie
przy pomocy ekwiwalentw. Zjawisko dywergencji orygina-przekad
pogbia mog i dalsze czynniki, spord ktrych wymieni by naleao
chociaby zagadnienie sposobu przekadu konkretnych form literackich,
np. konkretnych gatunkw, czy te przewidzian dla tumaczenia form
publikacji (praca naukowa, popularna antologia itp.). Oba wspomniane
czynniki znajduj zastosowanie w przypadku rozwaanych przykadw.
W pierwszym chodzi przecie o gatunek bajki, przy tumaczeniu ktrego
mie naley na wzgldzie przebogat tradycj wasn, w przypadku drugiego
czynnika mowa jest przecie o formie zdecydowanie bardziej popularnej
anieli naukowej. To za tumaczy by mogo translatorskie odstpstwa
w zbiorach uclany Petr oraz Klinkotata lipka od rygorw przekadu
lologicznego.
Bez wzgldu jednak na wszystkie, wspomniane oraz niewspomniane,
czynniki, pozwalajce na odstpienie od znaczenia tekstu oryginalnego,
tytu przekadu powinien w jaki sposb nawizywa do tego, co znajduje
si w samym tekcie, oddawa wydarzenia w nim przedstawione. Tytulatura
utworw literackich, odnie to naley take do translacji, pozostaje
bowiem, przynajmniej w wikszoci przypadkw, w bezporedniej relacji
ze zdarzeniami, ktre zaistniay w wiecie postaci literackich. Niekiedy
stanowi ona wrcz dla czytelnika wskazwk (funkcja preorientacji),
czego moe si on spodziewa w caym utworze lub w przypadku
tytuw rozdziaw w kolejnych sekwencjach fabularnych. Dlatego te
w rozwaaniach nad problematyk przekadw tytuu serbouyckiej bajki
uwzgldni naley ten oto fakt, e by moe lologiczna nieprecyzyjno
przekadw grnouyckiego przymiotnika klinkotata (lipka), podobnie
jak wspominana oboczno tytuw w obcojzycznych edycjach zbioru
Klinkotata lipka, wynika ze zdarze przedstawionych w bajce. By moe
to na paszczynie wiata zdarze skrywa si klucz do rozwizania naszej
zagadki, a sprawa poprawnoci translacji tytuu bajki okae si kwesti
drugorzdn. Przyjrzyjmy si tedy, co takiego powoduje klinkotanie lipki
w bajkowym wiecie?
W grnouyckim wariancie oryginalnym, za ktry uwaam wersj
opublikowan w czasopimie uzican w r. 1860 (ponisze cytaty pochodz
z wersji zamieszczonej w monograi Neda), przymiotnik klinkotata
(lipka) pojawia si jedynie w tytule. Czasownik klince wystpuje
w tekcie po trzykro, zawsze w zwrocie stanowicym cz paralelizmu
skadniowo-treciowego, stanowicego rodek stylistyczny waciwy dla
literatury ludowej, na kocu tekstu pojawia si rwnie klinkota:
(1) Moja lipka njeklinci, psyck njeblawci a mj synk jara, jara
pace! Dwe nccy pridu hise a zenje wjacy! (233);
(2) Moja lipka njeklinci, psyck njeblawci a mj synk jara, jara
pace! Jenu ncku pridu hise a zenje wjacy! (233);
(3) Moja lipka njeklinci, mj psyck njeblawci a mj synk jara,
jara paka! Netko zenje, zenje wjacy njepridu! (233);
(4) Lipka klinkotase zasy, psyck blawkase a may synk so
smejkase (233).
Kolejna, wana dla naszych rozwaa, informacja, ktra wynika z analizy
treci bajki, dotyczy tego oto faktu, i wyrosa z kamyka znajdujcego
si w trzewiach kolorowej krowy lipka pokryta bya szklanymi listkami,
przez co wydawaa ona dziwny dwik, klinkotaa wanie. Dlatego
te ju w tym miejscu wykaza mona genez tytuu jednej z wersji
niemieckiej bajki Klinkotata lipka, tj. Die gl aserne Linde. Ta wanie
wersja tytuu wynika nie z potrzeby okrelenia dwiku wydawanego przez
drzewko, lecz od innego waciwego dla atrybutu. Niewtpliwie stanowi
zmiana ta semantyczne odstpstwo od oryginalnego tytuu, ktra jednak
w odrnieniu od innej, o ktrej za chwil wydaje si by nie tyle
uprawiona, co akceptowalna.
Tekst grnouycki, zamieszczony w antologii uclany Petr, nie rni si
od wersji z monograi Neda.
W przekadzie bajki, ktry znajduje si w czeskiej edycji uclanego
Petra, odnajdujemy w tych miejscach nastpujce formy: Ma lipka
nezvon (3x, str. 83-84), A lipka jim oknem opet zvonila (str. 85).
Translacja sowacka tego zbioru wykazuje co nastpuje: Moja lipka uz
50 Tomasz Derlatka
nezun (3x, str. 83, 84, 85), Teraz sa lipka zasa rozozvucala (str.
85). Na potrzeby redakcji niemieckiej zdecydowa si J. Wjela na formy
Meine kleine Linde klingt nicht (3x, str. 90-91) oraz Jetzt lautete die
kleine Linde wieder (str. 91). Ligia Jasnoszowa, tumaczka obu redakcji
polskojzycznych, oddaa w Baniach uyckich znaczenie grnouyckich
leksemw przy pomocy czasownika dzwoni: Moja lipka nie dzwoni
(3x, str. 65), Od tego czasu maa lipka znw dzwonia (str. 66). Podobnie
uczyni i tumacz redakcji ukraiskiej: Mo lipka ne dzvenit (3x,
str. 60-61), A lipka znovu dzvenit (str. 62).
Przyjrzyjmy si teraz sytuacji w poszczeglnych redakcjach antologii
Klinkotata lipka. W wersji grnouyckiej odnotowa naley zmian
czasownika klince, obecnego w wersji prymarnej, na klinkota.
(1) Moja lipka njeklinkota, moj psyck tez njesowka, moj luby
synk pak jara, jara paka. Dwe ncce hise pridu sem, potom
hizo zenje, zenje njepridu (43);
synk pak jara, jara paka. Jednu ncku hise pridu sem, potom
hizo zenje, zenje njepridu (43);
synk pak jara, jara paka. Netko so hizo zenje njewru (43);
(4) Maa lipka klinkotase pak zaso, psyck sowkase zaso
wjesele, a modeje knjeniny synk so smejkotase (str. 43).
W czeskiej redakcji Klinkotatej lipki odnajdujemy formy Moje lipka
uz nezvon (3x, str. 43) oraz A lipka jim zase zvonila (str. 43),
w sowackiej Moja lipka uz nespieva (3x, str. 42), jak i Lipka zase
zaspievala (str. 43). Wersja niemiecka powiadcza nastpujce formy:
Meine kleine Linde lautet nicht (str. 42-43) i Die kleine Linde lautete
wieder (str. 43), polska: Moja lipka nie dzwoni (3x, str. 42-43) tudzie
Od tego czasu maa lipka znw dzwonia (str. 43). I jeszcze formy
wykorzystane w wersji ukraiskiej mo lipka ne brinit (3x, str.
42-43), Z togo qasu mala lipka znovu zazvonila (str. 43) oraz
soweskiej Moja lipica ne zveni (3x, str. 42), Lipica pa spet zveni
(str. 43).
*
Powimy teraz sprawy, o ktrych rozwaalimy do tej pory. Pocztkowo
gwnym problemem, ktry skoni mnie do podjcia przedstawionej
w artykule tematyki, bya rnorodno form przekadw samego
tytuu serbouyckiej bajki pt. Klinkotata lipka w jzykach obcych,
ktra dostrzegalna si staa przy lekturze antologii uclany Petr oraz
Klinkotata lipka. Nieco ucilajc, kwesti wart dyskusji staa si
dla mnie w pierwszym rzdzie sprawa okrelenia dwiku wydawanego
przez tytuow lip. Zagadnienie trafnoci bd nietrafnoci dostpnych
przekadw tytuu bajki Klinkotata lipka pogbio si jeszcze na skutek
porwnania kontekstw fabularnego, tj. w jakiej sytuacji tytuowa lipka
wydawaa z siebie sporny dwik, oraz leksykalnego, tj. przy pomocy
jakich rodzimych leksemw zosta w dwik oddany w translacjach.
Z przegldu form przekadw tytuu rzeczonej bajki oraz z analizy kontekstu
fabularno-leksykalnego w zakresie jej treci, okazao si, i otrzymujemy
kilka cakiem odmiennych form.
Nakrel pokrtce sytuacj, jaka wystpuje w zakresie przekadw
tytuu bajki. W oryginale grnouyckim lipka klinkota, w dostpnych
przekadach drzewo (1) dzwoni (w wersji czeskiej, soweskiej,
niemieckiej, w jednym wariancie polskim [antologia Banie uyckie],
w jednym wariancie ukraiskim [zbir .j' 1~n), (2) piewa
(polska, sowacka, ukraiska), (3) a raz nie wydaje dwiku, tylko jest
szklane, jak w jednym z wariantw niemieckich (z antologii Die glaserne
Linde). Poddajc z kolei analizie kontekst fabularno-leksykalny bajki,
wyszo na jaw, e zarwno kontekst, w ktrym nastpuje wydawanie
dwiku przez lipk, podobnie jak i same leksemy dwik ten nazywajce,
nie pokrywaj si w kilku przypadkach z tytuem bajki.
Przez powizanie obu wymienionych aspektw ujawniy si w zakresie
caociowej problematyki przekadw serbouyckiej bajki pt. Klinkotata
lipka na jzyki obce trzy zasadnicze pola problemowe.
Pierwsze konstytuuje zamiana atrybutu lipki z dzwonienia/
piewania na szklano w tytule jednego z wariantw niemieckich
(z antologii Die glaserne Linde). Aczkolwiek zauway naley, e akurat
niemczyzna posiada najbliszy ekwiwalent grnouyckiego czasownika
klinka, tj. klingeln (aczkolwiek w tekcie posuyli si tumacze, w obu
zbiorach, take czasownikiem lauten), zmiana ta jest w mojej ocenie
jak wzmiankowano powyej akceptowalna. Zasadno wprowadzonego
odstpstwa od formy oryginalnego tytuu potwierdza bowiem kontekst
fabularny: dzwonienie/piewanie lipki wynika bowiem z tego, e listki
lipki s szklane.
Kolejne pole problemowe zawiera si w leksykalnym okreleniu dwiku
wydawanego przez szklane listki w przekadach na jzyki sowiaskie. Jak
52 Tomasz Derlatka
wspomniano powyej, czytelnik napotka w obcojzycznych redakcjach bajki
na kilka rnorodnych konguracji. Najbardziej konsekwentne s w zakresie
okrelenia tyche odgosw redakcje czeskie. Zarwno w czeskiej wersji
antologii uclany Petr, jak i w Zvonc lipce, do tego tak w tytule bajki,
jak i w jej treci, spotykamy identyczn form lipka zvon. Rzecz
jasna, poszerzajc kontekst rozpatrywanego zagadnienia na zagadnienie
dostpnoci bezporednich ekwiwalentw leksykalnych grnouyckiego
przymiotnika klinkotaty/a/e w jzyku czeskim, wykaza da si nieznaczna
rnica. Jednak fakt, e w obu antologiach w jzyku czeskim lipka zvon
a nie klink a, jest jak si zdaje wynikiem istniejcej w jzyku
czeskim obocznoci czasownikw zvont i klinkat, co dowodnie wykazuj
i sowniki jzyka czeskiego. Inna rzecz, e w jzyku czeskim szklane
przedmioty, w tym hipotetycznie i listki na drzewach, bd raczej dzwoni
anieli klinka.
Soweska translacja bajki Klinkotatej lipki wykazuje konwergencj
form przekadowych uytych w tytule bajki, jak rwnie w jej treci.
Zauway jednak naley, e Sowecy nie posiadali wasnej wersji
wczeniejszej antologii, w ktrej bajka ta bya obecna, tj. uclanego
Petra. Niemniej jednak fakt, i w soweskiej redakcji antologii Klinkotata
lipka zdecydowano si na wprowadzenie formy lipica zveni bdzie miao
znaczenie dla dalszych rozwaa.
Polskie tumaczenia rzeczonej bajki uzna by mona za przykad
konsekwencji translatora, gdyby nie jeden, lecz istotny szczeg. Zauwamy,
i w treci dwu polskich przekadw bajki, ktre zamieszczone zostay
w dwu rnych antologiach, pojawia si jako ekwiwalent grnouyckiego
klinkota czasownik dzwoni (pojawiajcy si w tytule wariantu
z antologii Banie uyckie przymiotnik dwiczca [lipka] potraktowa
naley jako oboczno do dzwonicy). Wspomnianym szczegem, ktry
jak si okae bdzie mia znaczce konsekwencje, jest to, e polskojzyczne
redakcje bajki Klinkotata lipka wykazuj zastanawiajc odmienno
w zakresie formy tytuu. Mamy bowiem lipk dwiczc, jak w Baniach
uyckich, tedy polskojzycznej wersji uclanego Petra, ale take i lipk
piewajc, jak w tytule bajki z antologii pod tym samym tytuem.
W porwnaniu do edycji przedstawionych powyej, w przypadku
redakcji bajki Klinkotata lipka w jzyku ukraiskim mamy ju do czynienia
z wiksz iloci zmian. Rnice translatorskie zaistniay bowiem tutaj
zarwno w formach przekadowych tytuu (,a:.n .nn w antologii
.j' 1~n, wobec Cn:ajn n.n w antologii pod tym samym
tytuem), jak i w treci bajki, gdzie wykaza naley opozycj czasownikw
ne dzvenit dzvenit (.j' 1~n) wobec ne brinit
zazvonila z ukraiskiego wydania Klinkotatej lipki.
Niekonsekwentny obraz w zakresie przekadu Klinkotatej lipki
powiadczaj wydania sowackie. Pierwsz spraw, ktra rzuca si
w oczy, s rnice wystpujce pomidzy tytuami obu sowackich
redakcji, tzn. Zuniaca lipka (antologia Smolny Peter) wobec Spievaj uca
lipka (zbir bajek Spievaj uca lipka). Odmiennoci zarejestrowa naley
tako w warstwie leksykalnej treci, spotykamy bowiem zarwno formy
nezun-rozozvucala (w sowackiej edycji uclanego Petra) wobec
nespieva-zaspievala z Klinkotatej lipki w jzyku sowackim. Dla redakcji
sowackich zaakcentowa naley take podobny problem, jaki mia miejsce
przy rozpatrywaniu wyda w jzyku czeskim, zatem problem obocznoci
czasownikw klingat/klinkat do zvonit, cengat.
Niejednorodnego obrazu w zakresie tumacze przedmiotowego tekstu
dostarczaj rwnie redakcje niemieckojzyczne. Z uwagi na fakt, i jzyk
niemiecki posiada najwiksz ilo tumacze bajki Klinkotata lipka, nie
dziwi np. ta oto okoliczno, i w przypadku translacji tytuu tytuu bajki,
ktre odnalazem w dostpnych wersjach, pojawia si najwiksza ich ilo, tj.
trzy odmienne formy. Wanie w jednym z wariantw niemieckojzycznych
dokonaa si najbardziej znaczca zmiana wobec formy oryginau, zmiana
atrybutu lipki. We wszystkich pozostaych jzykach, podobnie jak w dwu
pozostaych wariantach niemieckich (Die kleine klingende Linde oraz
Das klingende Lindchen), w tytuach lipka wydaje dwik, jedynie
w niemieckiej redakcji ze zbioru Die glaserne Linde podkrelona zostaa jej
zyczna osobliwo (szklano). Niezalenie od tytuu, w treci redakcji
niemieckich wystpuj czasowniki oddajce dwik wydawany przez lipk,
klingeln i lauten w antologii Der Kienpeter oraz jedynie lauten
w zbiorze Die glaserne Linde. W redakcji zamieszczonej na stronach
monograi Neda pojawia si jeszcze jeden ekwiwalent grnouyckiego
klinka, tj. klingen.
Jak widzimy, rnice w zakresie przekadu grnouyckiej bajki
Klinkotata lipka na jzyki obce daj si wykaza w kilku aspektach.
Mamy zatem do czynienia z problemem odmiennoci translacji od
wersji oryginalnej oraz stopnia tych odmiennoci, dalej rnicami oraz
stopniem ich nasilenia pomidzy redakcjami obcojzycznymi, wreszcie:
nietosamoci form przekadowych wyda w jednym jzyku. Spord tych
wszystkich zagadnie jedno posiada status najwaniejszy (przechodz do
trzeciej kwestii). Gwne odstpstwo w zakresie przekadw przedmiotowej
bajki na (niektre) jzyki obce od wersji oryginalnej zawiera si w problemie
54 Tomasz Derlatka
piewania lipki. Podkrelam bowiem, i z kontekstu fabularnego bajki
w wersji oryginalnej wynika jednoznacznie, i wydawanie dwikw
przez lipk nastpuje na skutek posiadania przez ni szklanych listkw.
Naturalnie, lipka porozumiewa si z sierot jak to w bajkach bywa
w ludzkim jzyku, jednak nie piewa. Z analizy translacji bajki wynika, i
po pierwsze: piew lipki pojawia si dopiero w tytuach antologii Klinkotata
lipka (drzewo nie piewa w adnej wersji w tomie uclany Petr), po drugie:
w treci bajki obecne jest tylko w przekadzie sowackim. Powtrz: oprcz
tytuw (wersja polska, sowacka, ukraiska), nie pojawia si piew lipki
w adnej innej wersji jzykowej antologii Klinkotata lipka, poza sowack.
Przykadowo w polskojzycznej wersji antologii Klinkotata lipka tytu bajki
ma posta piewajca lipka (jest to zarwno nazwa caej antologii), ale
w treci bajki lipka po czterykro dzwoni. Podobn sytuacj powiadcza
i redakcja ukraiska (lipka w tytule piewa, ale w treci ne brinit
zazvonila).
Z przedstawionej sytuacji wypywa dugi szereg pyta, na ktre dzi
ju chyba nie odnajdziemy odpowiedzi. Zapyta by mona m. in. dlaczego
lipka piewa jedynie w antologii Klinkotata lipka? I dlaczego piewa
ona w tym tomie jedynie w wariancie sowackim, polskim i ukraiskim,
a nie piewa w wersjach czeskiej i soweskiej? Czemu niemiecke wydanie
antologii Klinkotata lipka poszo w tym aspekcie swoj drog?
Prbujc mimo wszystko odnale moliwe przyczyny tego stanu rzeczy,
zwrci naley uwag przede wszystkim na problem polskich redakcji.
Zauwamy bowiem, i nie do, e piew lipki pojawia si jedynie w tytule
wariantu zamieszczonego w piewajcej lipce, nie wystpuje za w treci
bajki, to jeszcze wprowadzenie piewu nastpi musiao w stosunkowo
krtkim okresie czasu. Przypomn bowiem, e obie antologie, tj. Banie
uyckie oraz piewajca lipka ukazay si na polskim rynku niemal
rwnoczenie (odpowiednio w 1972 oraz 1973 r.). Zmian tytuu bajki
przeprowadzi zatem musiaa tumaczka obu wariantw, Ligia Jasnoszowa,
byskawicznie. Ca sytuacj komplikuje ponadto problem wersji jzykowej,
ktra posuya Jasnoszowej za prototekst. Bya nim w przypadku redakcji
bajki w Baniach uyckich wersja niemiecka, w przypadku wariantu ze
piewajcej lipki informacji o wersji, z ktrej tumaczono, nie zamieszczono.
Zwaywszy na fakt, i obie redakcje rni si midzy sob w szczegach
jedynie, nie wydaje mi si, aby Jasnoszowa nagle, w przecigu paru zapewne
miesicy, nauczya si grnouyckiego, a w konsekwencji posuya
si wersj grnouyck jako podstaw tumaczenia. A nawet jeli tak
byo, przypomn, i w wersji oryginalnej lipka klinkota, a nie piewa (z
kolei w przypadku wykorzystania przez tumaczk wersji niemieckiej, lipka
w tytule powinna by szklana).
Dostpne informacje oraz ich analiza nakazuj przypuszcza, i
wprowadzenie piewu lipki do tytuu bajki z tomu Klinkotata lipka
nastpi musiao na skutek o d g r n e g o zarzdzenia. Wszystko zdaje
si przy tym wskazywa na wersj sowack jako prowodyra zaistniaej
zmiany. Bowiem, po pierwsze tylko w niej lipka piewa w fabule bajki, po
drugie zasadnicz rol moga tu odegra osobowo redaktorki tej wersji,
tj. V. Gasparkovej, ktra bya rwnie tumaczem tej bajki. Nie ujmujc
nic redaktorom innych zagranicznych tomw, to Gasparkov a wanie bya
najwikszym chyba autorytetem w zakresie literatury ludowej. By moe to
jej sugestie lub jej przekad posuyy jako impuls do zmiany tytuu bajki
w wersjach polskiej oraz ukraiskiej.
*
Jedna jeszcze sprawa wymaga podkrelenia. Niezalenie od przyczyn
zamiany prawidowej postaci tytuu w trzech edycjach obcojzycznych, tj.
zamiany dwiczcej/dzwonicej lipki na lipk piewajc, miaa ona
(i ma w dalszym cigu) konsekwencje cakiem sporego kalibru. I nie chodzi
w tej chwili o fakt, e atrybut szklany niewiele ma wsplnego z czynnoci
piewania, zdecydowanie bardziej istotne jest to, e w niewaciwy
tytu uyczy tytuu trzem zagranicznym redakcjom caej antologii oraz
wielu reedycjom. Przynajmniej w trzech wypadkach funkcjonuje zatem
antologia Klinkotata lipka w przestrzeni literackiej Polakw, Sowakw oraz
Ukraicw pod bdnym tytuem.
56 Renata Kamenarova
Renata Kamenarova
Bratislava
Alomorzmus v jazykoch zapadoslovanskeho
makroarealu
Gramatick a kategria zivotnosti s opozciou gramem (+ zivotnost :
zivotnost) sa v r amci substantv muzskeho rodu zacala formovat
uz v neskoropraslovanskom obdob. Proces jej gramatikaliz acie s uvis
s rozpadom p ovodneho praslovanskeho sposobu oh ybania substantv, pricom
sa pri maskulnach stala relevantnou najsk or kategria muzskej osoby
a az neskor kategria zivotnosti. Gramatick y v yznam zivotnosti dosiahol
tak u mieru zovseobecnenia, ze sa zacal vyjadrovat pravidelne urcit ym
systemom gramatick ych prostriedkov v triede anim at (Anim.). Proces
form alneho osamostatnenia kategrie zivotn ych maskuln si vyzadoval
vytvorenie osobitneho systemu gramatick ych prostriedkov. Uskutoc noval
sa predovsetk ym vyuzitm paraleln ych koncoviek star ych u-kme nov, ktore
splynuli s o-kme nmi a boli funkcne vyuzite na rozlsenie muzskeho rodu
zivotneho a nezivotneho.
V prspevku venujeme pozornost synonymn ym relacn ym morf am, ktore
vznikli splynutm dvoch p ovodn ych praslovansk ych deklinacn ych kme nov
a ich funkcnemu vyuzitiu z dvoch aspektov: (1) z aspektu opozcie anim ata
/ nonanimata (Anim. / nAnim.), kedze s ucasna pravidelnost v yskytu
gramatick ych prostriedkov vyjadruj ucich menn u kategriu zivotnosti je
v jednotliv ych spisovn ych z apadoslovansk ych jazykoch rozdielna a (2)
z aspektu dalsieho funkcneho vyuzitia t ychto relacn ych morfem. Povodne
uniformn u transparentnost paradigmy maskuln narusil bud alomorzmus,
ktor y formalne zobrazuje opozciu gramem tejto kategrie (+ zivotnost :
zivotnost), alebo vplyv in ych nekompatibiln ych cinitelov. Ich p osobenm
s u navzajom gramaticke alomorfy v postaven komplementarnej distrib ucie
(dublety) alebo volnej distrib ucie (varianty). Ak respektujeme variantnost
z akladn ych deklinacn ych vzorov substantv, ktore rozsiruj u z akladn y
inventar modelov sklo novania urcen ych rodovou prslusnostou substantva
a povahou koncoveho konsonantu v tvarotvornom z aklade, je zrejme, ze
okrem nich posob mnozstvo faktorov ovplyv nuj ucich distrib uciu alomorf.
T uto je potrebne ch apat ako viacfaktorov y jav, ako s ucast p osobenia
systemov ych vztahov v jazyku. Podla miery posobenia t ychto vztahov
mozno urcit aj charakter jazyka z hladiska morfologickej typolgie
a uniformnej transparentnosti. Odklon od nej zdovod nuje podobne aj J.
Alomorzmus v jazykoch zapadoslovanskeho makroarealu 57
Dolnk (2005, s. 202) vplyvom r oznych nekompatibiln ych faktorov. Vo
vybran ych nepriamych p adoch jednotneho csla maskuln tvrdej paradigmy
sa s ustredme na otazku, ak ym sp osobom jazyky zapadoslovanskeho
makroare alu vyjadruj u opozicne gramemy kategrie zivotnosti a ake dalsie
faktory ovplyvnili funkcne vyuzitie p ovodn ych relacn ych morfem.
V tvare genitvu sg. sa v zapadoslovansk ych jazykoch pri anim atach
uplatnila povodn a relacn a morfema o-kme nov -a, ktor a bola z hladiska
pocetnosti tohto deklinacneho typu u v acsiny maskuln tvrdej paradigmy.
Aj anim ata u-kme nov prevzali t uto koncovku *syn-u syn-a, *vol-u
vol-a a pod. (Lexema w wou si v polstine ako jedina v ynimka
zachovala p ovodne zakoncenie genitvu.) V cestine ovplyvnili hlaskoslovne
zmeny (prehlasky, depalataliz acie) morfologick u strukt uru paradigiem a cel y
proces zblizovania deklin aci zivotn ych substantv s v yraznou tendenciou
rozlsit maskulna podla kategrie zivotnosti aj v genitve singul aru
jasnou distrib uciou p ovodn ych koncoviek tvrdej paradigmy. S ucasn a
kodik acia podporuje vztah komplement arnej distrib ucie motivovanej
gramatickou kategriou zivotnosti pre alomorfy -a / -u. Je potrebne vsak
zohladnit aj vplyv dalsch faktorov podmie nuj ucich odklon od uniformnej
transparentnosti pri nonanim atach: (1) syntaktick y faktor (prvlastok stn
javoru a predmet vyrobeno z javoru vs. prslovkove urcenie lstek spadl
z javora), (2) slovotvorn y faktor (substantva tvorene suxami -ov, -n maj u
koncovku a, pr. venkova, vcelna), (3) historick y faktor (star a prinalezitost
k o-kme nom s koncovkou -a sa udrzala vdaka ich vysokej frekvencii, pr. les,
chleb).
Kategria zivotnosti v slovencine oddeluje anim ata s jedinou koncovkou
-a od nonanimat, pri ktor ych sa striedaj u obidve povodne koncovky.
D ovodom je splynutie deklin aci zivotn ych maskuln do jedneho vzoru
chlap (na rozdiel od cestiny, kde s u pre racionalia anim ata RAnim.
s nulovou relacnou morfemou v N. sg. dva vzory chlap, muz ). Form alne
kriterium pri delimit acii nonaminat je mozne uplatnit iba pri zakoncen
tvarotvorneho zakladu na spoluhl asku -m (stromu, domu) alebo na suxy
-ak, -k, -cek, ktor ymi sa pri nezivotn ych maskulnach udrziava pomocou
koncovky -a vedomie spolun alezitosti so zivotn ymi substantvami. Pri
rozdelen nezivotn ych maskuln m ozeme podobne ako v cestine uvazovat
o p osoben historickeho (vrchu, ovsa), ci syntaktickeho faktoru (z roka na
rok, do roka / z roku 1918, zaciatok skolskeho roku). Z v ysledkov v yskumu
a reprezentatvnosti jednotliv ych vzorov slovenskej substantvnej deklinacie
ako modelov sklo novania (V. Benko J. Hasanov a E. Kostolansk y 1998,
s. 78) vypl yva, ze triedu nezivotn ych maskuln tvrdeho zakoncenia ovela
lepsie v slovencine reprezentuje vzor med, kedze v G sg. sa castejsie
vyskytuje prpona -u (3493 slov v KSSJ) ako prpona -a (1685 slov v KSSJ).
V polstine koncovka -u postupne od 16. stor. prech adzala k coraz
v acsiemu poctu nezivotn ych maskuln. V dnesnej polstine maj u koncovku
-a predovsetk ym zivotne maskulna (okrem lexemy w wou) a nezivotne
maskulna oznacuj uce casti tela, n aradia a nastroje, hry, tance a n azvy
cigariet. Koncovku -u maj u nezivotne substantva prevzate, astraktne,
hromadne a l atkove (Strutyski 2000, s. 84). Pri nezivotn ych maskulnach v
polstine neexistuje, podobne ako v slovencine, jednotne pravidlo distrib ucie
p ovodn ych relacn ych morfem tvrdej paradigmy.
Svedectvom unikacie paradigiem v kodikovanej podobe jazyka je stav
v hornej i dolnej luzickej srbcine (hls., dls.) s dominantnou koncovkou -a
v G sg. pre vsetky maskulna. H.

Sewc (1968, s. 72) uvadza koncovku -u
v hls. iba ako variantn u pre niekolko jednoslabicn ych nezivotn ych maskuln
(doma / domu, hoda / hodu, hroda / hrodu), ktor a sa najcastejsie udrzala
v ustalen ych slovn ych spojeniach (dom wot domu chodi). H. Fasske vo
svojej podrobnej gramatike (1981, s. 494) uv adza len pre niekolko substantv
p adov u prponu -u ako z akladn u (hrodu, podu, hodu, mjedu, domu) ci
variantn u (budu / buda, gatu / gata, grodu / groda, podu / poda, sadu /
sada).
V datve sg. maskuln tvrdej paradigmy vo vsetk ych zapadoslovansk ych
jazykoch n ajdeme p ovodn u datvnu koncovku u-kme nov -ovi (*synovi ).
T ato koncovka prenikla aj do datvu ostatn ych zivotn ych maskuln
p ovodn ych o-kme nov v slovencine (*sosedu susedovi ), jo-kme nov (*mozu
muzovi ), i -kme nov (*gosti hostovi ), a-kme nov (*sludze sluhovi )
a ja-kme nov (*sodci sudcovi ). Tato zmena m a funkcnomotivacn u prcinu
(P.

Zigo 2002, s. 8687), ktorej podstatou je zhoda vo form alnom vyjadren
konkretneho gramatickeho v yznamu a odstr anenie medziparadigmatickeho
form alneho kontrastu pri istom gramatickom v yzname. V ysledkom
postupneho nadob udania dominantneho postavenia funkcnej motiv acie je
zblizovanie a napokon zjednotenie r oznych koncoviek povodneho systemu:
dat. a lok. sg. mask. -ovi v slov ach typu chlapovi, muzovi, hostovi,
sluhovi, sudcovi, synovi. Rozpad kme novej deklin acie v starej slovencine
tak aj v oblasti v yvinu jazyka potvrdzuje Wurzelovu teriu motivovanosti
a stability morfologick ych tried, podla ktorej je prslusnost slova ku
konkretnej morfologickej triede t ym menej prznakov a a prirodzenejsia, cm
intenzvnejsie je predvdatelna na z aklade mimomorfologick ych kategri.
V snahe po jednotnom tvarotvornom formante sa medziparadigmatick ym
vyrovnanm ustalila tvarotvorna prpona -ovi, pretoze zo vsetk ych
p ovodn ych relacn ych morf sa vyznacovala najnizsm stup nom gramatickej
homonymie. V spisovnej slovencine je jasn a komplementarna distrib ucia
relacn ych alomorf -ovi a -u podla gramatickej kategrie zivotnosti, naopak
v cestine s u obe p ovodne koncovky variantne.
V cestine je pri zivotn ych maskulnach moznost volby medzi -u / -ovi,
v n areciach jednoznacne prevlada koncovka -ovi, a preto sa tvary s -u (napr.
sousedu) pocituj u ako knizne. J. Pleskalov a (2004, s. 243) charakterizuje
dubletnost (v nasom kontexte variantnost doplnila R. Kamenarov a) ako
typick y jav ceskej deklin acie, ktor a je pozostatkom starsieho stavu, ked bola
tak ato pestrost tvarov bezn a.
V slovencine spel naopak v yvin k tomu, aby konkretny p ad vyjadrovala
jedna koncovka. Dublety sa v spisovej slovencine funkcne rozlsili: -ovi pre
anim ata, -u pre nonanim ata. Relacna alomorfa -u sa zachov ava v ust alen ych
slovn ych spojeniach a v cirkevnej reci dodnes pri slov ach clovek, cert, pan,
duch, otec, diabol, vlk, Kristus, pricom pri slove pan aj vtedy, ked stoj
ako prvlastok v syntaktickej konstrukcii (podrobnejsie pozri Dvonc, 1962,
s. 92).
Zhodn y v yvin datvu sg. maskuln tvrdej paradigmy mozno sledovat
v polstine, v hornej a v dolnej luzickej srbcine. Kategria zivotnosti je
v t ychto jazykoch form alne odlsena iba homonymiou G Ak sg, nie D
L sg ako v slovencine a v cestine. V datve sg. (pol., hls. a dls.) nie s u
dubletne alomorfy urcene kategriou zivotnosti (pri vsetk ych maskulnach sa
pouzva jedna relacna morfema). Polstina si zachovava p ovodn u koncovku
-owi bez hl askoslovn ych zmien (Dugosz-Kurczabowa Dubisz 2001, s.
203), doln a luzicka srbcina ma koncovku -oju, ktor a vznikla kontamin aciou
p ovodn ych koncoviek *-ovi +*-u -owu -oju (susedoju, wjelkoju,
duboju). V dialektoch prechodneho pasma n arec obidvoch jazykov sa
zachovava koncovka oj ako v ysledok hlaskoslovn ych zmien *-ovi -oji
-oj, resp. redukcie -oju -oj (synoj, golcoj, clowjekoj, bykoj ; porov. stav
v zemplnskych, uzsk ych a sot ackych n areciach s presahom do abovsk ych
n arec). V hornej luzickej srbcine je v ysledkom v yvinu p ovodnej koncovky
tak y ist y (navyse s vokalickou zmenou -o -e) *-ovi -oji -oj
-ej (nanej, lawej, dubej, hrnikej, ptackej, ahej ). Pri pohlade na datv
sg. v z apadoslovansk ych jazykoch je jeho jednotnost koncovky v polstine,
hornej luzickej srbcine a dolnej luzickej srbcine na rozdiel od cestiny
a slovenciny znakom prevazuj ucich aglutinacn ych v yvinov ych tendenci
v t ychto jazykoch.
P ovodn ym tvarotovorn ym formantom lok alu sg. u-kme nov bolo -u
a o-kme nov bolo -e
2
sp osobuj uce druh u palatalizaciu velar, ktorej v ysledkom
boli altern acie nekorelovan ych konsonantov (*bog-e boz-e, *clovek-e
clovece) v paradigme maskuln. Povodne alternacie tvarotvorneho z akladu
zanikli vo vsetk ych zapadoslovansk ych jazykoch.
V hornej a dolnej luzickej srbcine sa zachovali p ovodne koncovky o-
a u-kme nov, ktore s u v s ucasn ych spisovn ych jazykoch v komplement arnej
distrib ucii. Pred alomorfou -e alternuj u konsonanty podla m akkosti,
tj. zachov ava sa star y stav, len s t ym rozdielom, ze po zaniku jerov
nadobudli m akke varianty konsonantov distinktvnu platnost fonemy
v ramci makkostnej konsonantickej korelacie (hls. susod wo susode /
dls. sused wo susee, dub wo dubje). Koncovku u maj u maskulna
zakoncene na vel arny konsonant (
Sewc 1968, s. 73).

Rovnako je to aj v polstine, v ktorej sa od 16. storocia rozsrila v pozcii
po vel arach -k, -g, -ch relacna morfema -u. Koncovka -u je oznacena ako
expanzvna (Dugosz-Kurczabowa Dubisz 2001, s. 205), pretoze presla
od p ovodn ych u-kme nov aj k substantvam ako mu (jo-kmene), gociu
(i -kmene), ci kamieniu (n-kmene).
V cestine ma -e obmedzen y v yskyt, bezne je iba vo v yzname prslovky
miesta (na dube / o dubu; Prrucn mluvnice cestiny 1995, s. 253). Pri
zivotn ych maskulnach s u v cestine a v slovencine tvary L sg. homonymne
s D sg.. V slovenskej jazykovednej literat ure sa uvadza, ze tato homonymia
vznikla vn utroparadigmatickou analgiou D L sg. Podla n asho nazoru
ide o podobn y proces transplantacie p adov ych prpon ako pri vyrovnan G
A sg. motivovan y funkcnou podobnostou obidvoch padov a formuj ucou
sa kategriou zivotnosti.
Pri distrib ucii alomorf -e a -u v L sg. v z apadoslovansk ych jazykoch
p osob rovnak y delimitacn y fonologick y cinitel. V slovencine a cestine je
to navyse semantick y cinitel (+ zivotnost / zivotnost), ktor y v cestine
dop
l na aj syntaktick y cinitel.
*
Z opsanej distib ucie alomorf tvrdej paradigmy maskuln v jazykoch
z apadoslovanskeho makroarealu vypl yva, ze najvyssiu tendenciu
k aglutinacii maj u luzickosrbske jazyky. Gramatick u kategriu zivotnosti
vyjadruj u rovnako ako polstina iba p adov ym synkretizmom G Ak sg. pri
anim atach, ostatne gramaticke v yznamy s u vyjadrene jednou gramatickou
morfemou. Uniformna transparentnost paradigmy je narusen a v yskytom
relacn ych alomorf v L sg., ale tieto s u vo vztahu komplement arnej
distrib ucie urcenej fonologick ym cinitelom. Zanikom vokatvu v dolnej
luzickej srbcine tento jazyk zaujma krajne postavenie na osi ektvny
aglutinacn y typ jazyka. Jeho protiplom je cestina s najvyssm stup nom
ektvnosti, ktor a sa prejavuje pri realiz acii kategrie zivotnosti p adovou
homonymiou G Ak sg., D L sg., a rovnako t ato kategria ako semantick y
cinitel v yrazne ovplyv nuje distrib uciu dubletn ych alomorf v G sg. V
prpade synkretizmu D L sg. s u relacne alomorfy vo vztahu fakultatvnej
distrib ucie, ktor a spolocne s dalsmi cinitelmi v yrazne nar usa celkov u
transparentnost tvrdej paradigmy maskuln v tomto jazyku. Jedn ym
z najproblematickejsch p adov je v slovencine a v polstine z hladiska
distrib ucie padov ych prpon G sg., t uto distrib uciu ovplyv nuje viacero
faktorov (semantick y, syntaktick y, historick y, slovotvorn y a formalny).
Postavenie jazykov z apadoslovanskeho makroare alu na osi ektvnost
aglutinatvnost je taketo:
ektvnost aglutinatvnost
Genitv sg.
slov. pol. ces. hls. dls.
Ranim
nRAnim -a -a -a
nAnim -u, -a -u, -a -a, -u
Datv sg.
ces. slov. pol. hls. dls.
RAnim.
nRAnim. -ovi, -u -ovi, (-u) -owi, (-u) -ej -oju
nAnim. -u -u
Lok al sg.
ces. slov. pol. hls. dls.
RAnim.
nRAnim. -ovi, -u -ovi, (-u) -e, -u
Anim. -u, (-e) -e, -u
Anal yzu nepriamych padov zivotn ych maskuln v slovencine a ich
porovnanie s ostatn ymi jazykmi v zapadoslovanskom areali vnmame
ako ciastkov y prspevok do terie prirodzenej morfolgie na pozad
v yvinov ych procesov, ktore v prirodzen ych, nespisovn ych form ach
smerovali k optim alnemu kdovaniu, zohladnenemu neskor v kodikacii.
Charakteristick ymi znakmi zapadoslovansk ych jazykov v ramci zivotn ych
maskuln je v yskyt alomorzmu na urovni tvarotvorneho zakladu
a formantu, polyfunkcnost relacn ych morfem, pocet kategri a im
priraden ych gramem a typy ukazovatelov pri jestvuj ucich kategri ach.
Kvalitu prslusneho systemu urcuj u kvantitatvne prevladaj uce strukt urne
vlastnosti. V yskyt alomorzmu na urovni tvarotvorneho z akladu, ktor y
nar usa morfotaktick u transparentnost paradigiem v z apadoslovansk ych
jazykoch, je v ysledkom p osobenia viacer ych cinitelov. Okrem fonologickeho
faktoru (napr. palataliz acie velar pri alternacii typu ruka ruce)
a morfonologickeho faktoru (napr. vplyv prozdie na altern acie typu
zena zien) je v yrazn ym znakom z apadoslovanskej deklin acie zachovanie
p ovodn ych deklinacn ych typov p ovodn ych spoluhlaskov ych kme nov.
Situ acia je najjednoduchsia v slovencine a v cestine, v ktor ych doch adza
k alternaciam tvarotvorneho z akladu iba pri p ovodn ych nt-kme noch.
V ostatn ych paradigm ach doslo k zjednoteniu tvarotvorneho zakladu
jeho vn utroparadigmatick ym vyrovnavanm. Ostatne z apadoslovanske
jazyky maj u v s ucasnosti viacero vzorov s altern aciami tvarotvorneho
z akladu (napr. pol. dziewcz, znami, dls. ele, pomje, ma, hls.
elo, ramjo, ma). V yskyt alomorzmu na urovni tvarotvorneho
formantu, ktor y nar usa uniformn u transparentnost paradigmy, je rovnako
v ysledkom prehodnocovania deklinacn ych kriteri. Distrib uciu povodn ych
gramatick ych morfem produktvnych kme nov ovplyv nuj u viacere faktory
(semantick y, slovotvorn y, form alny, fonologick y, historick y, vn utro-
a medziparadigmaticke vyrovn avanie). Takto urcene relacne alomorfy m ozu
byt vo vztahu komplement arnej distrib ucie (dublety) alebo fakultatvnej
distrib ucie (varianty), coho dokazom je vysok y stupe n variantn ych
a dubletn ych tvarotvorn ych morfem (v s ucasnej spisovnej slovencine mozno
potenci alne vyclenit 199 tvarov ych okruhov substantvnej deklin acie).
Pri charakteristike s ucasneho stavu v z apadoslovansk ych spisovn ych
jazykoch ako v ysledku v yvinu treba rozlisovat vn utroparadigmaticke
a medziparadigmaticke vyrovn avanie. O vn utroparadigmaticke zmeny
v oblasti tvarotvorneho formantu ide vtedy, ak konkretna dubletn a alebo
variantna koncovka posiln svoju distrib uciu na ukor druhej, s ktorou
bola dovtedy v komplement arnej alebo fakultatvnej distib ucii, t. j. rozsri
odstranenm isteho delimitacneho cinitela svoju motivaciu na optimalnu.
O medziparadigmatick u zmenu v oblasti tvarotvorneho formantu ide vtedy,
ak sa v istej paradigme presad relacn a mofema z inej, konkurencnej
paradigmy, ktor a sa m oze stat: 1. jedin ym nositelom gramatickeho
v yznamu a p ovodna tvarotvorna morfema zanikne alebo sa udrz iba
v ist ych ustalen ych slovn ych spojeniach; 2. nositelom gramatickeho
v yznamu popri p ovodnej tvarotvornej morfeme a obidve alomorfy bud u
vo vztahu komplement arnej alebo fakultatvnej distrib ucie. O upln u
medziparadigmatick u analgiu ide vtedy, ak sa tak ymto procesom presadia
viacere tvarotvorne morfemy novej paradigmy a p ovodn a paradigma
zanikne. V procese jazykoveho v yvinu t uto zmenu casto podporovali
v ysledky vn utroparadigmatickeho vyrovnania v tvarotvornom z aklade. Pri
vyrovnan G A sg., ci D L sg. pri zivotn ych maskulnach nejde
o procesy analogickeho charakteru, ale iba o transplantaciu tvarotvorn ych
morfem na z aklade funkcnej podobnosti obidvoch p adov. Relacn a morfema
sa t ymto procesom stava polyfunkcnou a nar usa priezracnost tvarovej
strukt ury vo vztahu k semantickej strukt ure, cize nar usa morfosemantick u
transparentnost paradigmy.
Na zaver mozeme konstatovat, ze cestina m a zo vsetk ych
z apadoslovansk ych jazykov najnizs stupe n globalnej transparentnosti
paradigmy. Z arove n je jazykom, ktor y najv acsmi odzrkadluje povodn y
stav bohat ym s uborom koncoviek pod vplyvom dlhorocnej spisovnej
tradcie. Luzickosrbske jazyky dosahuj u vdaka nzkej polyfunkcnosti
gramatick ych morfem a obmedzenemu alomorzmu v tvarotvornom
formante najvyss stupe n glob alnej transparentnosti paradigmy zo vsetk ych
z apadoslovansk ych jazykov. Dolna luzick a srbcina ovplyvnena vn utorn ymi
v yvinov ymi faktormi (napr. z anik vokatvu, postupna neutralizacia
gramatickej kategrie muzskej osoby) ako aj vonkajsmi (vedom a snaha
kodik atorov o zjednodusenie paradigmy) dnes zaujma krajne postavenie
na osi ektvny aglutinacn y typ medzi zapadoslovansk ymi jazykmi.
Literat ura
1. BENKO, Vladimr HA
SANOV
A, Jana KOSTOLANSK
Y,
Eduard: Poctacove spracovanie slovenskeho jazyka.

Cast: Morfolgia
podstatn ych mien. Bratislava: Pedagogicka fakulta Univerzity
Komenskeho 1998.
2. DUGOSZ-KURCZABOWA, Krystyna DUBISZ, Stanisaw:
Gramatyka historyczna jzyka polskiego. Warszawa, Wydawnictwo
Uniwersytetu Warszawskiego 2001.
3. DOLN
IK, Juraj: Koncepcia novej morfolgie spisovnej slovenciny. In:

Slovensk a rec, 2005, roc. 70, c. 4, s. 193210.
4. DVON
C, Ladislav: Dat. a lok. sg. substantv typu clovek. In:

Slovensk a rec, 1962, roc. 27, c. 2, s. 8293.
5. FASSKE, Helmut: Grammatik der obersorbischen Schriftsprache der
Gegenwart. Morphologie. Bautzen: VEB Domowina-Verlag 1981.
6. MARE
S, Frantisek V aclav: Diachronische Morphologie des Ur- und

Fr uhslawischen. Wien: Peter Lang 2001.
7. MRA
CN
IKOV
A, Renata: Vyvinove tendencie deklinacie maskuln

tvrdej paradigmy v zapadoslovanskom makroareali. In: BraSlav 3.
Ed. P.

Zigo: Bratislava, Kartprint 2005, s. 4650.
8. MRA
CN
IKOV
A, Ren ata: Kategrie zivotnosti a muzskej osoby

v zapadoslovanskych jazykoch. In: Studia Academica Slovaca. 35.
Ed. M. Vojtech J. Mlacek. Bratislava: Stimul 2006, s. 435450.
9. MRA
CN
IKOV
A, Renata: Prejavy gramatickej kategrie zivotnosti

v zapadoslovanskych jazykoch. In: Studia Academica Slovaca. 36.
Ed. J. Pekarovicov a M. Vojtech. Bratislava: Stimul 2007, s. 5973.
10. Prrucn mluvnice cestiny. Ed. P. Karlk M. Nekula Z. Rusnov a.
Praha: Nakladatelstv Lidove noviny 2003.
11. PLESKALOV
A, Jana: Analogie v morfologickem vyvoji ceskych

a slovenskych substantv. In: BraSlav 2. Ed. P.

Zigo l. Matejko.
Bratislava: Stimul 2004, s. 241248.
12. RUS
INOV
A, Zdenka: Nektere aspekty distribuce alomorfu (genitv

a lokal sg. maskulin). In: Sbornk prac lozocke fakulty brnenske
univerzity. A 40. Brno 1992, s. 2331.
13. STRUTYSKI, Janusz: Elementy gramatyki historycznej jzyka
polskiego. Wyd. 8. Krakw: Wydawnictwo Tomasz Strutyski 2000.
14.

SEWC, Hinc: Gramatika hornjoserbskeje rece. Fonematika
a morfologija. Budysin: Ludowe nakadnistwo Domowina 1968.
15.

ZIGO, Pavol: Otazky princpov stavby, vyvinu a fungovania jazyka.
In: Philolosophica 38. Filozoa v skole, lozoa v zivote. Bratislava:
Univerzita Komenskeho 2002, s. 8392.
Symetrija wokaloweho systema . . . 65
Lechosaw Jocz
Lipsk
Symetrija wokaloweho systema na prikade
serbskich narecow
Jedyn ze zaozerjow moderneje fonologije, N. S. Trubeckoj, pisa w swojim
Zawode do fonologije:
V lbo i sisteme glasnyh maksimalno nizkie i maksimalno
vysokie tembrovye klassy soderat vo vseh sluqah odinakovoe
koliqestvo stupene i polnozvuqnosti. [. . . ] V treugolno i e
sisteme sda dolen prisoedinits ewe glasny i maksimalno i
stepeni rastvora, ne vhodwi i v tembrovye klassy. Tak, naprimer
[. . . ] qetyrehstupenqata treugolna sistema soderit lix
tri nizkih i tri vysokih glasnyh, a sverh togo glasny i
s maksimalnym rastvorom.
1
Pod zaprijeom noau' .n rozumi awtor wokalowy rjad (w tutym
pade de wo dwaj ekstremnej rjadaj, to je wo predni a zadni), termin
najn woznamjenja zaso wokalowu runinu. Tute wuprajenje
ma charakter absolutneho uniwersaliuma; wn njedowoli eksistencu
njesymetriskich systemow kaz na pr.:
i u
e
a
Tabulka 1: Prikad 1
Wezo mze eksistowa wokalowy system, kotryz wobsahuje fonemy /i/, /e/,
/a/ a /u/, ale fonologiske poahi mjez jeho elementami dyrbja w tajkim
zrozumjeu symetrije hinase by, na pr.:
i u
e a
Tabulka 2: Prikad 2
Densa tutn uniwersalium so jako relatiwny rozumi, to reka, zo recimy
skerje wo tendency k symetriji, ale njeprejemy eksistencu wuwzanych
1
N. S. Trubecko i, Cau ., Moskva 2000, s. 121.
66 Lechosaw Jocz
padow.

Citamy na pr. Vowel systems tend to be symmetrical
2
, Die
Vokalsysteme tendieren dazu, die Vokale relativ gleichmaig uber den
gesamten artikulatorischen Vokalraum zu verteilen, wobei sich meist
symmetrische Strukturen zeigen
3
, Bei vielen Sprachen sind die Vokale in
weiten Abstanden uber diesen Raum verteilt, wobei sich oft geometrische
Figuren ergeben. Viele Vokalsysteme haben beispielweise dreieckige
Formen [. . . ] Asymmetrische Vokalinventare sind aber [. . . ] ebenfalls belegt
[. . . ]
4
. Zwisuje to z densnisim zrozumjenjom zaprijea uniwersalium: The
similarities that occur in many unrelated languages and that ccannot be
attributed to chance are called universals. Originally, a language universal
denoted a property that all human languages possess, but as very few such
properties can be found the term is now used for properties that occur
in many (but not necessarily all) human languages. Sometimes the term
universal tendency is used
5
.
Priciny za eksistencu tajkeje tendency su wselakore. Najwaznisa
mjez nimi bude tu fonologiska ekonomija: symetriske systemy maja
najlepsi pomer mjez licbu fonemow a licbu fonologiskich opozicijow
trebnych za jich rozeznawanje.

Stoz nastupa cise fonetiski faktor,
pri symetriskim fonetiskim systemje recnik dyrbi wobknjezi mjesu
licbu artikulatoriskich pohibow hac pri njesymetriskim (samsne
artikulatoriske pohiby trjebaja so we wurjekowanju wjacorych wokalow)
6
.
W pade wokalow symetrija zwjazana je tez njeposrednje z wuziwanjom
ekstremnych dypkow wokaloweho ruma, stoz wolzi percepciju wokalowych
fonow (prirjadowanje jich k wotpowednym fonemam).
7
Hdyz ma konkretny, wot nas wobkedbowany wokalowy system
njesymetriski charakter, je jara prawdepodobne, zo so to z wuwiowymi
tendencami tohole systema zwjazuje: to mze by znamjo relatiwnje
njedawnych procesow, znamjo jeho runje trajaceho pretwara, kaz tez
predpowed dalsich zmenow: When a vowel system is symmetrical, that
suggest that pronunciation is stable: when it is asymmetrical, like that
of English, this usually indicates that the pronunciation is changing.
8
2
http://www.sil.org/linguistics/GlossaryOfLinguisticTerms/WhatIsAPhonological
Universal.htm
3
B. Pompino-Marschall, Einf uhrung in die Phonetik, Berlin-New York 2003, s. 225.
4
T. A. Hall, Phonologie. Eine Einf uhrung, Berlin-New York 2000, s. 86.
5
B. de Boor, The Origins of Vowel Systems, Oxford 2001, s. 1-2.
6
B. de Boor, The Origins of Vowel Systems, Oxford 2001, s. 15.
7
http://www.sil.org/linguistics/GlossaryOfLinguisticTerms/WhatIsPhonological
Symmetry.htm
8
J. F. Davis, Phonetics and Phonology, Stuttgart 1998, s. 41.
Njesymetriskos fonologiskeho systema rozumi so druhdy jako zro recnych
zmenow (a wotstronjenje tuteje njesymteriskose jako jich smer): It is
sometimes argued that symmetrical patterning is a target towards which
phonological systems keep moving. Certain processes of sound change
indeed seem to favour symmetry
9
, na druhej stronje recne zmeny mza do
druheho smera wjes: It is evident, however, that phonemic systems are
not always symmetrical (Indeed, the historical discussion of English and
German presupposes that some sound changes destroy rather than create
symmetry, otherwise there would never be gaps to be lled)
10
.
Zamer tutoho nastawka je wopisanje wokalowych systemow serbskich
narecow ze zhladowanisa jich symetrije kaz tez predstajenje
sewkow ewentualneje asymetrije w separatnych narecnych systemach.
Najprjedy dowolimy sej krtki recnohistoriski ekskurs.
Praserbske narece zapadnje wot Nysy
11
suseja k tym prasowjanskim
dialektam, w kotrychz stej kontinuant

e (tak mjenowane e
1
, pribliznje
wurjekowane jako []) a kontinuant diftonga

oi
(tak mjenowane e
2
,
pribliznje wurjekowane jako [I]) w zwuku [I] hromade padnyoj.
12,13
To
9
J. Clark, C. Yallop, J. Fletcher, An Introduction to Phonetics and Phonology,
Malden 2007, s. 99-100.
10
Tez tam, s. 101.
11
SRA 14, Budysin 1993, s. 9-10, 74., Z. Stieber, Stosunki pokrewiestwa
jzykw uyckich, Krakw 1934, s. 2.
12
S. B. Bernxte in, Cnann .nnn.n na.r u.a, Moskva
2005, s. 196,213-215.
13
Hinase menjenje predstaji G. Schaarschmidt w swojej knize The Historical
Phonology of the Upper and Lower Sorbian Languages. Wn twjerdi, zo su tez centralne
a juznowuchodne delnjoserbske dialekty (zapadnje wot Nysy) seroku artikulaciju

e meli,
a zbehnjenje jeho artikulacije je pzdni zjaw. Wn argumentuje to ze sehowacymi
zjawami: 1) Kontinuant

e po stwjerdnjenych sycawkach je w tutych dialektach [E] a nic
[1] (s. 81, 89, 136); 2) Znajemy pady prechoda

e na [a], kaz mjasec, wjaza, rjeaz (s. 83,
134); 3) W recnych pomnikach z tutoho teritorija nimamy zane dopokazy wuskose /e/
w napreiwku k tekstam z druhim dialektalnym pozadkom (s. 82). Tuta interpretacija je
jara zajimawa, dyrbimy tu tola prispomni, zo: 1) Kontinuant [E] znaja rece w kotrychz je
e bjez dwela wuske byo, kaz na pr. rusina; 2) Prechod

e na [a] je pozdatny: dialektalne
daty pokazaja, zo formje

mesc,

weza stej meoj dubletaj

mesc,

weza, a zwonka
prizwuka (w padach kaz rjeaz )

e je so zawese najprjedy na [E] zmenio a hakle potom na
[a] (SRA 14, s. 10,74.) potajkim wocakowane jednozmyslne pady

ea nimamy; 3) W
pade serokeje artikulacije

e bychmy pdla napisanja z e tez napisanja z a wocakowali
(w starych hs.tekstach, na pr. pola Warichiusa, namakamy dublety chlib, czilo - chleb,
czelo), stoz pak njenamakamy. Mamy za to dokadene z wuchodnych dialektow napisanja
kaz kniescho knezo, nieht net, pdla swetlo, grechow a pod. (H. Schuster-
Sewc, Sorbische
Sprachdenkmaler. 16.-18. Jahrhundert, Bautzen 1967, s. 293-295) Znajemy tez teksty ze
sewjernozapadnych dialektow z konsekwentnym zapisom schelnu, wedobne, wernosz (tez
tam, 422-423). Kontaminacija /e/ a /e/ (kotruz widimy na pr. pola Choinana) njeje
zadyn dopokaz za seroke wurjekowanje

e. Nimo toho formy kaz nimi, nimski implikuja
68 Lechosaw Jocz
zawinuje nastae njesymetriskeho trirzkateho wokaloweho systema. Po
zhubjenju nazalow a redukowaneju wokalow je wn tajki wupada:
[+prednje] [-prednje] [-prednje]
[-zadnje] [-zadnje] [+zadnje]
[4] i (1) u
[3] I
[2] e o
[1] a
Tabulka 3: Wokalowy system staroserbsiny
W starohornjoserbskich dialektach hizo w trinatym letstotku je nasta nowy
fonem /U/. Mzemy praji, zo je nastae tohole fonema przdny kasik we
wokalowym systemje tych dialektow dialekt zapjelnio.
14
Do densniseho
znaja wse hornjoserbske narece trirzkaty symetriski system, kotryz mzemy
takle prezentowa
15
:
[4] i u
[3] I 1 U
[2] e o
[1] a
Tabulka 4: Wokalowe fonemy hornjoserbsiny
Zwonka prizwuka alternujetej wokalej /I/ a /U/ fakultatiwnje, ale z wysokej
frekwencu z /e/ resp. /o/.
16
We wjetsinje hornjoserbskich dialektow da
so zhubjenje relewancy fonema /1/ zwonka prizwuka wobkedbowa (tuta
tendenca je w densa dominowacej katolskej nareci zawese prez
wliw nemciny wjele sylnisa hac w casu zberanja materiala za Serbski
stadij wuskeho wurjekowanja /e/. Wosebity pad twori Muzakowska narec z formami kaz
[dat], [gjaska], [kl
j
atka] a pod. (SRA 14, 72-74). Tu jedna so wese wo wliw wuchodnych
dialektow.
14
G. Schaarschmidt, The Historical Phonology of the Upper and Lower Sorbian
Languages, Heidelberg 1998, s. 89-90.
15
Tule prezentowany system njekryje so z tradicionelnej interpretaciju
hornjoserbskeho wokalizma, kotruz namakamy na pr. w Serbskim recnym atlasu.
Potrjechi to wokal /1/, kotryz so tam jako warianta fonema /i/ wobkedbuje. Tuta
interpretacija njekryje so tez dosponje z nasim menjenjom, ale wobmjezowaneho
wobjima nastawka dla dyrbimy so serseje diskusije na tu temu wzda, wosebje, zo
praktisce njepotrjechja jeje wusledki tu wobjednawanu temu.
16
SRA 13, s. 48-53, 112-115.
recny atlas).
17
Potajkim w poziciji zwonka prizwuka mamy zaso symetriski
system:
[3] i u
[2] e o
[1] a
Tabulka 5: Wokalowe fonemy hornjoserbsiny zwonka prizwuka
W napreiwku k hornjoserbsinje njeje w delnjoserbskich narecach (a
w prechodnych dialektach chilacych k delnjoserbsinje) z bywseho doheho
o fonem /U/ nasta. Analogiski zwuk [U], kiz eksistuje w nekotrych

narecach je wusledk cyle hinaseho procesa, kotryz dyrbimy tu predstaji.
Prenja za wse delnjoserbske dialekty zhromadna etapa je by po wsem
zdau diftong

[u
o] a potom

[u
U]. Wn je nasta pod prizwukom z /o/

po labialach a welarach. Zawese je disimilacija brze wotstronia tutu
wariantu w poziciji pred labialemi a welarami. Dalse wuwie w separatnych
delnjoserbskich narecach je so do wselakich smerow:
Diftong

[u
o] je so zmeni na [U] w kzdej poziciji. To potrjechi zapadne

a juzne delnjoserbske narece hromade ze sewjernymi prechodnymi
narecemi a narec Rogowa.
Diftong

[u
o] je so (podobnje kaz w nekotrych plskich a kasubskich

dialektach) zmeni na diftong

[u
1]/

[u
E] a potom na [1] resp. [E]. To

potrjechi centralne a wuchodne serbske narece.
Diftong

[u
o] je so zmeni na diftong

[u
1]/

[u
E] a potom na [1] resp.

[E] po labialach, a na [U] po welarach (w nekotrych dypkach
18
mamy
tu samo [O]
19
). Potrjechi to sewjerne delnjoserbske narece.
20
Kontinuanty typa [E], [1] su hromade padnyli z kontinuantami dawnych [E]
resp. [1].
21

Stoz pak nastupa fonologisku interpretaciju tak nastateho [U],
17
SRA 13, s. 75-79.
18
Tu a dale menimy informaciske dypki Serbskeho recneho atlasa
19
SRA 13, s. 118
20
Z. Stieber, Stosunki pokrewiestwa jzykw uyckich, Krakw 1934, s. 2.; SRA 13,
86-90, 94-99
21
H. Fasske, K fonologiskej interpretaciji *o po labialach a welarach w delnjoserbskich
dialektach, w: Sorabistiske prinoski k VI. mjezynarodnemu kongresej slawistow w Praze
1968, Budysin 1968, s. 7-19.
70 Lechosaw Jocz
pricpewa so jemu fonematiska hdnota zwjetsa jenoz w tych dialektach,
w kotrychz je so stare [] na [w] zmenio (wusledk teje zmeny bese
tajki, zo njeje zwuk [U] wjace komplementarnu distribuciju me). Suseja
tu Wetosowski dialekt ze zapadnym delom zapadneho Choebuskeho
dialekta (wsy Bobow, Kosobuz, Glinsk), narec wsow Zakrjejc a Zelezna,
a z prechodnych narecow chilacych k delnjoserbsinje dialekt Blunja.
22
Tajku interpretaciju priwzamy jako wuchadiso (dale budemy dyrbje,
tajku interpetaciju problematizowa). Potajkim mzemy tu nas zajimowace
dialekty do sehowacych skupinow deli:
1. skupina: Dialekty, kotrez maja fonem /U/;
2. skupina: Dialekty, kotrez znaja zwuk [U] jako wariantu fonema
/o/ po labialach a welarach;
3. skupina: Dialekty, kotrez znaja zwuk [U] jako (w nekotrych
dypkach njeobligatorisku) wariantu fonema /o/ jenoz po welarach;
4. skupina: Dialekty, kotrez njeznaja docya zwuk [U].
Netko chcemy sej wobhlada, hac ma status (resp. docya eksistenca)
zwuka [U] w tutych narecach nekajki zwisk z druhim, charakteristiskim
delnjoserbskim zjawom we wobuku wokalizma, mjenujcy z tendencu
k hromadepadnjenju fonemow /I/ a /e/.
W narecach 4. skupiny wobkedbujemy jara sylnu tendencu k mesanju
fonemow /e/ a /e/. Potrjechi to hac na jednu wjes (Mysyn), kotraz wese
nawjazuje w tutym nastupanju na susodny Wetosowski dialekt (w Mysynje
namakamy wuwzanje [U], stoz wujasni so z tajkim wliwom
23
), wse
informaciske dypki Serbskeho recneho atlasa susace k tutomu teritorijej,
pri cimz:
Pred mjechkim konsonantom wobkedbujemy jara wysoku frekwencu
tohole zjawa (wjace hac 50% padow
24
) w 16 informaciskich dypkach,
we wostatnych 10 dypkach wobkedbujemy nisu, ale dale wysoku
frekwencu (wjace hac 20% padow);
Pred twjerdym konsonantom wobkedbujemy jara wysoku frekwencu
tohole zjawa (wjace hac 50% padow) w 19 informaciskich dypkach,
22
SRA 13, Budysin 1990, s. 115-118.
23
SRA 13, s. 118
24
Tu a dale podawaja so licby na zakade Serbskeho recneho atlasa, zwjazk 13.
Wopisujemy tu zaderzenje /I/ jenoz pod prizwukom!
we 3 dypkach wobkedbujemy nisu, ale dale wysoku frekwencu
(wjace hac 20% padow), we wostatnych 4 dypkach nisku, ale tohodla
bytostnu frekwencu (wjace hac 8% padow).

Stoz nastupa poslednju
skupinu dyrbi so praji, zo tworja wone w tutym nastupanju prechod
k Wetosowskemu dialektej a druhim narecam, w kotrychz eksistuje
fonem /U/.
Podobnu situaciju wobkedbujemy w dialektach 3. skupiny:
Pred mjechkim konsonantom wobkedbujemy jara wysoku frekwencu
tohole zjawa (wjace hac 50% padow) w 6 informaciskich dypkach, we
2 dypkomaj wobkedbujemy nisu, ale dale wysoku frekwencu (wjace
hac 20% padow). We wostatnymaj 2 dypkomaj ju nimamy, 1 z nich
twori tu prechod k Wetosowskej nareci, druhi je periferny;
tohole zjawa (wjace hac 50% padow) w 6 informaciskich dypkach,
w 1 dypku wobkedbujemy nisu, ale dale wysoku frekwencu (wjace
hac 20% padow), w 1 dypku nisku (wjace hac 8% padow), ale
tohodla bytostnu frekwencu (tutn dypk mjezuje z naspomnjenym
prechodnym teritorijom 4. skupiny). Z wostatnych troch dypkow twori
1 prechod k Wetosowskej nareci, dwaj stej perifernej.
Ze zhladowanisa nas zajimowaceho uniwersaliuma mzemy to za indirektny
dopokaz me, zo nima w dialektach tuteje skupiny [U] fonematisku hdnotu.
We wobemaj skupinomaj mzemy rece wo tendency k wotstronjenju
fonema /I/ (w nekotrych interpretacijach hdnoi so w dialektach 4. skupiny
fonem /I/ jako fakultatiwny.
25
), a wutworjenu symetriskeho systema z tromi
runinami:
[3] i u
[2] e o
[1] a
Tabulka 6: Tendency w delnjoserbskich dialektach
25
F. Michak, W. Sperber, Wopisanje fonologiskich systemow narecow serbskich
informaciskich dypkow w Sowjanskim recnym atlasu, w: Letopis A 30 (1983) 1,
Budysin, s. 3-4.; w tutym nastupanju prir. H. Steenwijk, Phonologie des niedersorbischen
Dialekts von Dissen/Desno, w: Letopis 43 (1996) 1, Budysin, s. 89-93
72 Lechosaw Jocz
W dialektach 1. skupiny njebychmy zane zmeny /I/ wocakowali. Tajku
situaciju wobkedbujemy we Wetosowskej nareci a susodnym Bobowje (pred
mjechkim konsonantom tez w Glinsku). We wostatnych informaciskich
dypkach wobkedbujemy sehowacu situaciju:
Pred mjechim konsonantom wobkedbujemy jara wysoku frekwencu
tohole zjawa (wjace hac 50% padow) w 2 informaciskimaj dypkomaj,
w 6 dypkach wobkedbujemy nisu, ale dale wysoku frekwencu (wjace
hac 20% padow);
tohole zjawa (wjace hac 50% padow) w 2 informaciskimaj dypkomaj,
we wostatnych 7 dypkach wobkedbujemy nisku, ale tohodla bytostnu
frekwencu (wjace hac 8% padow).
Tuta tendenca w informaciskich dypkach 25, 30, 49 a 50 mha so wujasni
z njeposrednim susodstwom narecow 4. skupiny. To njeje pak mzno w pade
5 juznych perifernych dypkow, a wosebje dweju (66 Bjezdowy, 67 Parcow),
hdez frekwenca hromadepadnjenja /I/ a /e/ wunosy wjace hac 50% pred
mjechkimi kaz tez twjerdymi konsonantami. Mzemy tu tola hinasu pricinu
namaka. Wokal [U] je w delnjoserbskich narecach nasta pred poojcu 16.
letstotka.
26
Srjediso tohole procesa bechu centralne delnjoserbske dialekty,
a k perifernym narecam tutn zjaw je pozdiso priso: pola Mollera (16.
letstotk) mamy preco napisanje u za [U], w tekse z Wjelceja lezaceho
w bliskosi nas zajimowaceju wsow (17. letstotk) nimamy zane sledy
zwuka [U]
27
. Zmena [][w], kotraz je fonologizaciju [U] zmznia je so
dyrbjaa hakle potom wotme. Mzemy sej predstaji, zo je so tendenca
k hromadepadnjenju /I/ a /e/ hizo prjedy zapocaa, a pznja fonologizacija
[U] njeje tutn proces cofnya.
Na kncu wopisamy situaciju w dialektach 2. skupiny, kotrez znaja
[U] w tradicionelnej interpretaciji jenoz jako uniwerselnu wariantu fonema
/o/ po labialach a welarach hdyz njesehuje labial abo welar. Susa sem
Rogowska, Slepjanska a Muzakowska narec. W Rogowskej nareci /I/ a /e/
hromade padnjetej w 20% padow pred mjechkim a twjerdym konsonantom.
W Muzakowskej nareci nimamy docya fonem /I/, zwuk [I] hdnoi so
jako fakultatiwna warianta fonema /e/ po mjechkich konsonantach a pred
26
G. Schaarschmidt, The Historical Phonology of the Upper and Lower Sorbian
Languages, Heidelberg 1998, s. 103-105
27
Tez tam, s. 104; H. Schuster-
Sewc, Sorbische Sprachdenkmaler. 16.-18. Jahrhundert,

Bautzen 1967, s. 360-362
twjerdymi, redso pred mjechkimi.
28
W pade Rogowskeje narece mzemy
rece wo tendency k redukciji fonema /I/ a wutworjenju systema, kotryz smy
w tabulce 6 predstajili.

Stoz nastupa Muzakowsku narec, bu tuta tendenca
dosponje realizowana.
29
Poahi w Slepjanskej nareci su cyle hinase. Tu njewobkedbujemy nimale
docya tendencu k wotstronjenju fonema /I/: wn zhubi swoju relewancu
porno /e/ jenoz w 1% padow pred twjerdym konsonantom, a 4% padow pred
mjechkim konsonantom. Problem wobsteji tu w tym, zo tradicionelne
wopisanje Slepjanskeho wokalizma a konkretnje status [U] jako warianty
fonema /o/, postulowany we wjetsinje sorabistiskeje literatury w Slepjanskej
nareci
30
wopraditosi njewotpoweduje. Zjednorjenje je na prikad, zo
njejewi so wokal [U] zenje pred welarami a labialemi (na pr. dominowaca
forma [mUgu], nastata prez analogiju , pady w prepozicijonalnych
wjazbach [pU wUjn
j
E). Preswedcowace argumenty za eksistencu fonema /U/
w Slepjanskej nareci je predstajia H. Brijnen.
31
Nase sledenja Slepjanskeho
wokalizma na jednej stronje nuzuja, zo bychmy so w tutym nastupanju
kruteho rozsuda wzdali (nekotre leksemy, kotrez wuziwa H. Brijnen jako
argumenty, smy w hinasej formje hac wona notowali
32
), na druhej stronje
pak pokazaja, zo je zwuk [U] znajmjesa jara daloko na puu k fonologizaciji.
Potajkim wobkedbujemy w Slepjanskej nareci tendencu k wutworjenju
wokalowego systema ze styrjomi runinami, analogisce k hornjoserbsinje
(hlej tabulka 4).
Kaz widimy, njetworja w predlezacym nastawku predstajene narecne
zjawy jasny a jednozmyslny wobraz, byrnjez wopisowana korelacija mjez
eksistencu resp. fonologiskim statusom [U] a eksistencu fonema /I/ w
28
SRA 13, s. 53-54.; Z. Stieber, Stosunki pokrewiestwa jzykw uyckich,
Krakw 1934, s. 45, tez prispomnjenje w nzce; hinaseho menjenja je L.

Scerba, kotryz
widi w Muzakowskej nareci fonemaj /I/, /U/. W pade [I] je wn tola komplementarnu
distribuciju prewida; w pade [U] dawa wn jara njepreswedcowace argumenty: dublet
["ku gUdam] - ["ku gOdam] k hodom sugeruje skerje monofonematiskos porika [O]
- [U], a sowa nemskeho pochada njejsu dosahacy argument (hlej: L. V. Werba,
1nj). nn:, Petrograd 1915, s. 19-20)
29
Kaz smy tola hizo naspomnili, stawizny fonema

e w Muzakowskej nareci su
komplikowane, a tohodla mze so w tym konkretnym pade wo cyle hinasi proces jedna.
30
SRA 13, s. 115-118.; F. Michak, W. Sperber, Wopisanje fonologiskich
systemow narecow serbskich informaciskich dypkow w Sowjanskim recnym atlasu, w:
Letopis A 30 (1983) 1, Budysin, s. 12-14.
31
H. Brijnen, On the Phonology of the Sorbian Dialect of Slepe (based on
Handriks edition of the manuscripts of Hanso Nepila), w: Dutch Contributions to the
eleventh International Congress of Slavists, Bratislava, August 30 - September 9, 1993,
Amsterdam 1994, s. 81-82.
32
Tute prasenja serso wopisamy w separatnym nastawku.
74 Lechosaw Jocz
serbskich dialektach prewulka bya, zo bychmy tu jenoz wo pripade rece
mhli; bjez dwela da so tu tendenca k symetriskosi wokaloweho systema
wobkedbowa. Njeskutkuje wona pak na zadyn pad awtomatisce, wona
je zro procesow, kotrez mza na kncu hranicy narecow presahowa,
w kotrychz maja synchroniske wopodstatnjenje. Z tym mze tendenca
k stabilizaciji systema paradoksnje k njestablilnosi dowjes, stoz dalse
postorki za wuwie (na)recnych systemow dawa.
Katja Brankackec
Praha
Kontaktnolinguistiske prepytowanje
sowjesow pri a prichade w ewangelskej
hornjoserbsinje 18. letstotka
1
1. Zawod
Pri prepytowanju sowjesneho aspekta w hornjoserbsinje namakamy
kopicu prikadow, kiz tuchwilnym teorijam wo gramatiskim aspeke
njewotpoweduja.
2
Napadne su w tutym nastupanju na prikad pregowane
sowjesa pohiba. Wjacekr je so na redke wuziwanje zdnka -chad- w starsej
hornjoserbsinje a serbskich dialektach skedbnio a namjetowao, zo mho
druhe wasnje tworjenja imperfektiwnych wotpowednikow pregacijow kaz
wu, roze eksistowa, mjenujcy z pomocu sowjesnych partiklow
3
: won
hi, rzno hi (Michalk 1959 a 1994, Toops 1993 a 2001b).
Pola sowjesa pri mho so tez tuka na wuziwanje jako pf. kaz tez ipf.
sowjeso, a to pod wliwom nemskeho wotpowednika kommen. Mjeztym
zo mejese starosowjansina tri wotpowedniki za intransitiwne kommen
priti, prichoditi, grsti (prir. Schawaller 1990, 93 s.), zda so, zo wuziwa
serbsina jenoz jedyn pri. Nastanje zais, zo je so wuziwanje tutoho
sowjesa na wse woznamy nemskeho kommen rozserio intransitiwne
pohiby kaz tez w metaforiskim wuziwanju abstraktnisich zjawow (Michak
1994b, 45).
Tohodla chcu w tutym nastawku wuziwanje sowjesow pri a prichade
w starsej hornjoserbsinje
4
dokadniso prepytowa. Ma so zwesi, hac
wuziwa so pri skerje jako pregowany werb pohiba abo hac hoda so
tez druhe woznamy z tutym sowjesom zwurazni.
5
1
Chcu so na tutym mestnje wutrobnje dakowa knjezej Markusej Gigerej za mnohe
wuzitne pokiwy pri pisanju tutoho nastawka.
2
Prir. na pr. Werner 2003, 36 s. s.
3
K tutomu terminusej prir. Bayer 2006, 171 s. s.
4
Menju z tym ewangelsku wariantu hornjoserbsiny w pristupnych recnych
pomnikach do casa narodneho wozrodenja 1848/49.
5
Toops (2001a, 145) wuchada zasadnje z toho, zo hodi so rjad pregowanych
sowjesow pohiba w hornjoserbsinje dwuaspektowje wuziwa. Tole wsak hise njereka,
zo wuziwa so sowjeso pri tez w prenjesenym woznamje na samsne wasnje kaz nemske
kommen.
76 Katja Brankackec
2. Material
Zo bych tole zwesia, sym knihu Genesis (1. kniha Mojzasa) w ewangelskim
wudau biblije z leta 1728
6
za prikadami ze sowjesomaj pri a prichade
prehladaa. Dale sym wsitke wotpowedniki sowjesa kommen w tutym
kapitlu Lutheroweho preozka biblije
7
wupytaa. Zo bych ewentuelne zmeny
w reci zwesia, sym wsitke tute mestna biblije prirunowaa z wudaom
Stareho zakonja z leta 1976.
8
Wudaa biblije w modernej hornjoserbsinje
su cykownje derje prirunujomne z wudaom z leta 1728. Husto so jenoz
w prawopisu a drobnosach rozeznawaja (prir. na pr. prikady 4, 8,
11 deleka). Tohodla wuchadam z toho, zo su pri zhotowjenju nowseho
serbskeho wudaa biblije tekst stareho wudaa wuziwali, hacrunjez so to
w predsowje wuraznje njepraji.
9
Jewja-li so potajkim zmeny, njehoda so
po mojim menjenju jako cyle pripadne hdnoi, ale priciny za nje dyrbja
so w zmenach recneho uzusa abo w preferencach wobdearja teksta pyta.
Wezo je pri sehnjenju konkluzijow westa kedbliwos trebna.
Pridatnje mam jednotliwe prikady z dalsich kapitlow Biblije 1728,
kotrez so wuziwaja hromade ze sowjesnymi partiklemi kaz na pr. sem
pri, zaso pri. Tute pridatne prikady pochadeja z wobserniseho
prepytowanja sowjesnych partiklow, kotrez je tema mojeje disertacije.
K dodatnje prepytowanym kapitlam suseja 1. kniha Samuela, senje swj.
Mateja, kniha profeta Jeremiasa a kniha zaosenja Jeremiasa. Pri wuberku
tutych tekstow kedbowach na jednym boku na to, zo by so w nich po
mznosi wjele powedao a mao predowao, dokelz slubjach sej wot
toho bohatse a ble wselakore prikady. Na druhim boku prcowach so,
w preozku biblije z leta 1728 dea wjacorych conow recneje komisije
do korpusa zaprije tohodla zaprijach tez knihu profeta Jeremiasa.
W predsowje tutoho wudaa drje njezhonimy, st je kotry del biblije
preozowa, ale w tekstach samych mzemy tola wselakore preferency
6
Dokadne podae zrow namakae na kncu nastawka.
7
Tutn preozk do nemciny wsak be po titulu serbskeje biblije z leta 1728 predoha
za ewangelski serbski preozk.
8
Senje swj. Mateja konfrontowach z ewangelskim wudaom swj. Mateja z leta 1960,
psalmy z Knihu psalmow z leta 1968, knihu Jeremiasa z wudaom z leta 1973 a dalse
dele Noweho zakonja z wudaom z leta 1966. Hdyz recu w dalsim tekse wo nowsim
wudau / tekse, menju z tym tute wudaa w modernej spisownej hornjoserbsinje.
Najnowse wudae biblije z leta 2006 njejsym za tutn nastawk hise wobkedbowaa.
9
Nasi bohosowcy su deo tutoho noweho preozka w lee 1953 zahajili a netko
jako duchowni dokncili. Maja so tu wosebje mjenowa P. Stanisaw Nawka, S. J., Merin
Salowski, Merin Wiaz, Jan Kindermann, Beno

Sota, Cyril Pjech. Woni su preozk po
grjekskim pratekse zhotowili, prirunujo jn z najnowsimi sowjanskimi preozkami.
(Nowy Zako 1966, 6) Wo kotre sowjanske preozki so jedna, so w predsowje njepraji.
Kontaktnolinguistiske prepytowanje sowjesow pri a prichade . . . 77
spzna.
10
Senje swjateho Mateja wubrach skncnje, dokelz je tu znowa
wobdeane ewangelske wudae z leta 1960 za prirunanje k dispoziciji.
Mj korpus wobsahuje tez nekotre jednotliwe prikady z druhich zrow:
Su to sady z preozkow Michaa Frencla (Matej a Mark 1670, Dupa 1688,
Hodowanje 1697, Nowy Zako 1706, Psalter 1703) z prikadami ze zdnkom
-chad-.
11
Pytajo za tutym zdnkom wuziwach nimo toho dalse teksty
ewangelskeje hornjoserbsiny, mjenujcy dele SchazkaSchcika 1767, cyy
Palaty Sczjepoz wot Jurja Mjena 1772 a nowiny J. B. Dejki z let 18091812.
Wsitke tute teksty buchu z ruku zdigitalizowane a z pomocu
awtomatiskeho pytanja za prikadami prehladane. Hacrunjez je tutn
korpus wobmjezowany, myslu sej, zo pokazuja prikady dos jasnje, kak
stej so sowjesy pri a prichade w starsej hornjoserbsinje wuziwaoj
a ewentuelnje zwostawace wotewrjene prasenja dada zajimawe namjety za
dalse sledenja.
3. K wuziwanju zdnka -chad- w starsej ewangelskej
hornjoserbsinje
W starsich hornjoserbskich tekstach napadnje, zo jewi so zdnk -chad- jenoz
w jednotliwych padach. Prirunanje z modernym wudaom biblije pokazuje,
zo je tutn zdnk w modernej spisownej hornjoserbsinje wo wjele husiso
zastupjeny. Nanuzuje so tuz myslicka, zo mh tutn zdnk w modernej
serbsinje zjaw purizma by.
Etymologiski sownik serbsiny (Schuster-
Sewc 197880) naspomni

tutn zdnk pod hesom chodi. Tu nalici so tez pregowana forma
prichade. Namakamy dale zapisy sowjesow zachade a schade, pod
poslednim sehowacu interpretaciju:
Iterative Verbformen mit gedehntem Wurzelvokalismus (a:o) zu
os. chodi, ns. choji gehen, laufen (*choditi ); os. schade
<*vz-chad-jati, [...] vgl. c. -chaz-eti, slowak. -chadzat, aksl. chazdati,
dazu die ON ns. Hochoza Drachhausen, Kr. Cottbus, und os.
Wochozy Nochten, Kr. Weiwasser *Ochodja. (Schuster-
Sewc,
197880, 1287)
Njeje tuz wuzamknjene, zo jedna so pri tutym zdnku wo zaznu pozconku
z cesiny wsak wobsahuja wsitke wot Schuster-
Sewca nalicene mestne

mjena korjenjowy wokal -o-. Na kzdy pad by zajimawe byo zwesi, hac
10
Tak namakamy na pr. partiklu hew we wsech styrjoch tekstach biblije 1728,
wariantu jow pak jenoz w knize profeta Jeremiasa.
11
Za sposredkowanje tutych prikadow ze swojeho korpusa so wutrobnje dakuju
Fabianej Kaulf urstej.
78 Katja Brankackec
a kak husto a z kotrymi preksami so tutn zdnk w druhich serbskich
recnych pomnikach jewi.
Napadnu tez nekotre prikady w preozku biblije 1728, w kotrychz
samo kontekst zachadenja abo schadenja snca jedyn z najbeznisich
kontekstow za wuziwanje zdnka -chad- w starsej serbsinje (prir. deleka)
njejsu ze sowjesom schade abo zachade zwuraznjene:
(1) 1728: A won deSche: PuSchc me, pScheto ranSche Sera hohrje
du. Ale won wotmolwi: Ja ce nepuSchcu, kiba So me poonujeSch.
1976: Na to praji wn: Pus mje, pretoz zerja hizo schadeja!
Wn pak wotmowi: Njepusu e, doniz mje njepozohnujes.
(1Mo 32.26)
W 1Mo 19.15 a 1Mo 19.23 zwuraznjuja tajki kontekst tohorunja z pomocu
formy sowjesa hi, tez w tutymaj sadomaj jedna so kaz horjeka w prikade
(1) wo pomjenowanje jednoho tajkeho podawka jako temporalne podae.
Porno tomu jewi so w prikade (4) deleka forma ze zdnkom -chad-,
z kotrejz so wopisuje schadenje snca jako wospjetowacy so podawk.
12
Nimo toho namakamy pak tez jedyn prikad w preozku Biblije 1728, kiz
wuziwa sowjeso schade w podobnym kontekse kaz horjeka w prikade
(1):
(2) 1728: A jako won nimo Pnuela pSchinde, SkadeSche to onzo,
a won klazaSche na woje bedro.
1976: Snco zeschada pred nim, jako ehnjese nimo Penuela.
Chromjese pak swojeje bjedroweje kose dla.
(1Mo 32.31)
Mzemy z toho wuchade, zo jednase so pri tutych iteratiwnych
wuziwanjach sowjesow schade a zachade hizo w starsej serbsinje
wo leksikalizowane werby, kotrez so hizo tehdy synchronje njezacuwachu
jako pregowane. Za tajku interpretaciju reci znajmjesa dokad formy
zeschade pola Dejki (prir. 1809 10, 74 s.), kiz je so snano samo
jako perfektiwny aspektowy partner sowotwrneje bazy schade wuziwa.
Spznajemy to wsak tez na specializowanym woznamje sowjesow, kotryz
so njehodi jednorje z woznamow zdnka a preksa wotwode.
12
K licbje tajkich prikadow w tutym kontekse hlej deleka. Na alternatiwne
sowjeso horje hi w starsej serbsinje pokazuje tez Jentsch (1999, 186 a 253 s. s.),
pola njeho wsak so njenaspomni, zo jewi so w starsej serbsinje tez synonym schade.
Zdnk -chad- jewi so w mojim korpusu starseje serbsiny zredka
z preksom pri- jenicki raz:
(3) 1728: TejSch buda pSchikadec SJudinych mjeStow, a ki wokoo
JeruSalema u a Benjaminoweho kraja, tak derje Sruniny, hako
Shorow, a wot powonja, a buda pSchineScz Sapalny wopor, a wopor,
a jydny wopor a wyruch, a buda pSchineScz kwalobny wopor do domu
teho KNESA.
1973: A potom pridu z judskich mestow a z wokoliny Jerusalema,
z Benjaminoweho kraja a z niziny, z pahrskeje krajiny a z Negeba
ludo, kotriz prinjesu do Knjezoweho domu palne, krawne a jedne
wopory, kadido a wopory daka.
Lutherowa biblija: Vnd sollen komen aus den stedten Juda vnd die
vmb Jerusalem her ligen / vnd aus dem lande BenJamin / aus den
Gr unden vnd von den Gebirgen / vnd vom mittage / die da bringen
/ Brandoper / Oper / Speisoper vnd Weyrauch / zum Hause des
HERRN.
(Jer 17.26.)
W nowsim wudau biblije rozsudichu so preozowarjo tu za pf. werb
pri. Hac ma tuta zmena w nowsim wudau biblije nesto ze sowjesnym
aspektom cini, wsak njeje cyle jasne. Po kontekse so skerje zda, zo
hrajese pri wuzwolenju werba prichade w starym preozku iteratiwnos
westu rlu, dokelz be to wjele ludi ze wselakich mestow, kotriz do templa
prichadachu.
13
W nowsim preozku rozsudichu so preozowarjo snano za
sowjeso pri, dokelz wuchadachu z toho, zo kzdy jenoz jnu do templa
pride. Runje tak je wsak tez mzne, zo wobhladowachu preozowarjo
wobeju serbskeju biblijow tute jednanje jnu skerje w prebehu a jnu
skerje jako wotzamknjene na zakade tajkeho jednotliweho prikada
njehodi so to wese praji.
14
Najble prawdepodobna wsak je trea
13
Prir. tez horjeka citowanu deniciju w Schuster-
Sewc (197880, 1287).

14
Zo iteratiwnos njetrjeba awtomatisce z imperfektiwnym aspektom zwjazana by, je
pokaza Bermel (1997, 204 a 239 s. s.) za staru rusinu. Za zapadosowjanske rece (nimo
plsiny) wuchadeja nekotri wedomostnicy z toho, zo so w iteratiwnych kontekstach
wobaj aspektaj wuziwatej po tym, hac so jednotliwe ciny jako wotzamknjene abo
njewotzamknjene wobhladuja (prir. Dickey 2000, 2). Tohodla njemzemy po mojim
mjenjenju z tajkim zwiskom za starsu serbsinu zwopredka lici, ale tajki dyrbja
so najprjedy dopokaza. Pokazki, zo hoditej so w densnisej hornjoserbsinje wobaj
aspektaj w iteratiwnych kontekstach wuziwa, namakamy w nastawku Toopsa (2001a)
Prir. tez wuziwanje iteratiwnych werbow w cesinje, na pr. Mluvnice 2 (1986, 184 s.)
80 Katja Brankackec
mznos: Za stary serbski preozk be ze sowjesom prichade zwuraznjena
iteratiwnos rozsudna, za nowsi pak ze sowjesom pri zwuraznjeny
perfektiwny aspekt. Ze zwiskom mjez iteratiwitu a sowjesnym aspektom
w modernej hornjoserbsinje je so mjez druhimi Toops zabera. Wn
formuluje sehowacu tezu:
Upper Sorbian [. . . ] has developed paraphrastic imperfectivization
15
either alongside or in place of an older process of deriving
imperfectives by means of stem suxation. This has had farreaching
consequences for both its lexicon and its grammar. To the extent
that derived imperfectives still share the concrete meanings of
corresponding perfective verbs exhibiting lexical (including spatial
and directional) prexes, they have ceased to denote eventive action
and have been relegated to denoting only iterative / distributive
action [. . . ] (Toops 2001b, 108)
Hac je specializowanje kmjena -chad- na iteratiwny woznam seh abo
samo pricina za tworjenje werbow z partiklu kaz won hi, njehodi so ani
hladajo na tu prezentowane prikady ze starseje hornjoserbsiny praji.
Hac jedna so pri tajkich synonymach kaz wu won hi w starsej
hornjoserbsinje woprawde wo aspektowe poriki, dyrbi so tohorunja
a Nemec (1958, 191 a 198) wo cesinje a (193 s. s.) wo starocyrkwinosowjansinje.
Kopecn y (1962, 72) pisa: Nas nynejs jedin y nedokonav y typ prichazeti, privadeti
... je mlads nez prichoditi, privoditi. [...] Protoze dokonava slovesa typu iznositi jsou
dolozena o neco casteji, vznika podezren, ze typ iznasati vznikl proto, aby se vyhnulo
homonymii iznositi vynosit a iznositi vynaset. Kdyz ne vznik, tedy alespo n rozsren
typu iznasati opravdu vedlo k potlacen nedokonaveho typu iznositi. [. . . ] Ve slovansk ych
jazycch sel podle toho v yvoj dvema cestami: Stav v podstate shodn y s cestinou
a slovenstinou maj jeste alespo n horn luzictina a slovinstina - a krome tohoto arealu
zejmena jeste bulharstina. Ve slovenstine najdeme zbytky starsiho stavu: prichodit je
nedokonave, dochodit, vychodit alespo n homonymn (podle v yznamu bud dokonave, nebo
nedokonave). Ve slovinstine je rozsah dokonaveho typu prinositi snad jeste vets nez v
cestine. Obe dokonava slovesa raznesti / raznositi (proti nedokonavemu raznasati) se lis,
jako v cestine, distributivnost typu raznositi. Tez hornjoserbskim dubletam donose /
donosowa pripisuje Kopecn y tajku opoziciju iteratiwnose resp. distributiwnose: [. . . ]
mame tu prece jen jakousi analogii k dvema cesk ym a bulharsk ym vidov ym parum proti
dokonavemu nanjes - nanosy m ame nedokonave nanose - nanosowa. (tez tam, 73)
Empiriske prepytowanja wjetseho rozsahu, kiz bychu za aspektowym systemom
w starsej serbsinje sledili, dotal pobrachuja. Wobsernise informacije wo aspektowym
systemje w starsej serbsinje namakamy jenoz w starsich serbskich gramatikach, prir.
Michak (1994a) a Wolke (2005, 241 s. s.) Porno tomu eksistuje k aspektej w modernej
hornjoserbsinje rjad teoretiskich modelow a empiriskich sledenjow, na pr. Fake /
Michalk (1981), Breu (2000), Toops (1993, 2001a, 2001b) a

Soic (2007). Nekotri
awtorojo dweluja na eksistency gramatiskeje kategorije aspekta w serbsinje, prir. na
pr. Werner (2003).
15
Z paraphrastiskej imperfektiwizaciju meni awtor tworjenje imperfektiwnych
wotpowednikow k pregowanym sowjesam pohiba z pomocu sowjesnych partiklow po
mustrje wu won hi. Nawjazuje tu na tezu Michaka (1994 a 1959).
najprjedy na zakade wjetseho materialoweho korpusa prepytowa. K tutej
problematice so w tutym nastawku hise wru.
Zdnk -chad- namakamy w korpusu nimo toho z preksom wu-:
(4) 1728: PScheto ka bySkanje wukada wot onza Skadenja, a wjeci
hac do Sakadenja, tak tej bude ton pSchichod teho clowSkeho yna.
1966 - 1960: Pretoz kaz bysk wuchada wot snca schadenja
a swei hac do zachadenja, tajki bude tez prichad cowskeho Syna.
Lutherowa biblija: Denn gleich wie der Blitz ausgehet vom augang
/ vnd scheinet bis zum nidergang / Also wird auch sein die Zukunt
des menschen Sons.
(Mt 24.27)
Tez nowsi preozk wuziwa tutu formu. Napadnje wsak, zo runje tutomu
prikadej pola Luthera njewotpoweduje sada ze sowjesom kommen.
Nimo toho jedna so tu wo pomjenowanje powsitkownje paaceho fakta,
nic jednorazoweho pohiba sowjeso wuziwa so metaforisce. W dalsim
prikade w SchazkaSchciku namakamy sowjeso wuchade ze samsnym
abstrahowanym woznamom:
(5) 21. Jan.: [...] o: ty Ducho, ki ty Sboha wukadeSch.
Wothladamy-li wot tutych troch prikadow, namakamy zdnk -chad-
w starsich hornjoserbskich tekstach jenoz z preksami za- (18 razow) we
woznamje w uten, toben abo untergehen, s- (17 razow) abo ze-+s- (jnu)
we woznamje aufgehen abo keimen. W tutych prikadach potajkim so
njejedna wo pohib w prenjotnym zmysle, ale tute sowjesa so wuziwaja
metaforisce.
Podobnje je to tez pola prikadow ze zdnkom -chad- w tekstach Michaa
Frencla (1670, 1688, 1697, 1703 a 1706).
16
Tez pola Frencla namakamy zdnk
-chad- dohromady 32 razow
17
a we wjetsinje padow steji z preksami s-
(13 razow) abo za- (10 razow) w metaforiskim wuziwanju husto jako
werbalny substantiw. W dalsim prikade namakamy preks s- w zwisku
z pomjenowanjom pohiba za nemske sowjeso kommen:
16
Wsitke tute prikady pochadeja z korpusa Fabiana Kaulf ursta, kiz je mi je preelnje
k dispoziciji staji.
17

Ses prikadow namakamy w Frenclowym preozku senja swj. Mateja, kotryz wsak
je so tez za wudae biblije z leta 1728 wuziwa. Tohodla wobsahuje tez mj korpus
tri z tutych ses prikadow, pola tamnych troch je so tekst za wudae 1728 porno
Frenclowemu tekstej zmeni: Frencl wuziwa za pomjenowanje smera
wuchod wuraz wot

Schadana Slonca, w bibliji 1728 pisaja mesto toho wot ranja.
82 Katja Brankackec
(6) Frencl 1670: Won pak Schedi won poca wele wot teho recac / a tu
wec mezy ludi pSchineSc / tak o won tam dale nemuaSche wace
Stawne do meSta nuc hic: ale won beSche wonkach w puStych mjStach
/ a woni pSchinhdechu (schadowachu) k nemu ze wSchych
Stronow.
1728: Won pak SchedSi wohn poca wele wot teho recec, a tu wjez
bes ludi pSchineScz, tak So won tam dalje nemoeSche wjazy Sjawnje
do mjeSta nuzhic; ale won bjeSche wohnkach we puStych mjeStach;
a woni pSchindechu knjemu SewSchych Stronow.
1966: Ledy wsak be woteso, poca wo tym diwje poweda a tu powes
rozserje. Tohodla njemzese Jezus hizo zjawnje do nekajkeho mesta
zastupi, ale prebywase wonka na samotnych mestnach. Ale ludo
prichadachu k njemu ze wsech stron.
Lutherowa biblija: Er aber / da er hin aus kam / hub er an / vnd
saget viel dauon / vnd machet die Geschicht ruchtbar / Also / das
er hinfurt nicht mehr kund oentlich in der Stad gehen / sondern er
war haussen in den w usten ortern / Vnd sie kamen zu jm von allen
Enden.
(Mk 1.45)
Tutn prikad je wosebje tohodla zajimawy, dokelz je Frencl najprjedy z pri-
pregowanu formu sowjesa hi wuzwoli a sowjeso schadowa do spinkow
pristaji. Mho so na to tuka, zo chcyse Frencl za nemske kommen
pri wuziwa, chcyse pak ipf. abo kaz w prikade horjeka iteratiwny
charakter jednanja podsmrny. Na iteratiwnos pokazuje wosebje fraza ze
wSchych Stronow. Tutn prikad je zdobom jenicki, w kotrymz so zdnk
-chad- ze suksom -owa- jewi. Wuziwanje tutoho suksa w iteratiwnym
kontekse kryje so ze zwesenjom Toopsa (2001a), zo so tutn suks
w hornjoserbsinje casto za zwuraznjenje iteratiwnose wuziwa.
W Frenclowych preozkach wustupuja styri prikady z werbom
prichade a jedyn z wuchade, nimo toho pak namakatej so tu dalsej
dwaj preksaj, mjenujcy wot- (dwjce) a pre- (jnu). Poojca tutych wosom
prikadow pokazuje metaforiske wuziwanje werbow, mjez nimi stej werb
wuchade w Frenclowym preozku Mt 24.27
18
a jedyn prikad z werbom
prechade:
18
Prikad (4) horjeka pokazuje nimale identiski preozk w Bibliji 1728.
(7) Frencl 1706: BratSka luboSc bes Wami byd wutrobna. SceScu o
meobu pSchechadaice.
1728: BratSka luboScz bes wami byc wutrobna, SceSczu o besobu
Sakadejce.
1966: Lubuje so mjez sobu wutrobnje kaz bratra! W cestliwosi
presahuje jedyn druheho.
Lutherowa biblija: Die br uderliche Liebe vnternander sey hertzlich.
Einer kome dem andern mit Ehrerbietung zuuor.
(Rom 12.10)
Tutn prikad jasnje pokazuje, zo njemejese starsa serbsina za abstraktne
wuziwanje nemskeho zuvorkommen zadyn zleksikalizowany wuraz. We
wudau Biblije 1728 wuzwolichu beznisi preks za-, w nowsim preozku 1966
pak sadu dosponje preformulowachu wobe twrbje potajkim njejstej ani
w densnisej serbsinje beznej w tutym woznamje.
Tez w tamnymaj prikadomaj z preksomaj pri- a wot- hodi
so wo metaforiskim wuziwanju werba rece, tu pak je prenjotny
woznam wusmerjeneho pohiba ble pritomny hac w horjeka citowanymaj
prikadomaj:
(8) Frencl 1670: A daSche k nim: zawjrne ia praw u wam: nekotSi tudy
Steia / kotSi Smerce nebuda wopyttac / ac woni buda widic /
o to KraleStwo Bohe z mocu pSchichada.
1728: A won deSche knim: Sawjernje ja praju wam: NjekotSi tudy u
a Steja, kotSi merce nebuda wopyttac, hac woni // buda widic,
So to kraleStwo Boe Smozu pSchichada.
1966: A powe jim: Zawerno praju wam: Su nekotri mjez tu
pritomnymi, kiz njewoptaja smjere, doniz njewohladaja Boze
kralestwo w swojej mocy prichade.
Lutherowa biblija: Vnd er sprach zu jnen / Warlich ich sage euch /
Es stehen etliche hie / die werden den tod nicht schmecken / Bis das
sie sehen das Reich Gottes mit Krat komen.
(Mk 9.1)
W tutym prikade so wuziwa sowjeso prichade jasnje w abstraktnym
zmysle, wsako so pri prichade Bozeho kralestwa wo widomny pohib
w fyzikaliskim zmysle jedna njemze. Nimo toho pride tez w tutym
84 Katja Brankackec
prikade iteratiwny woznam do prasenja, wsako reci so wo powsitkownym
fake, kiz za wjacorych ludi pritrjechi. Tez nowsi serbski preozk je
pri tutym sowjesu wosta: mamy tu potajkim prikad za to, zo hodi so
metaforiske wuziwanje nemskeho kommen z tutym sowjesom zwurazni.
Kedbyhdne wsak je, zo namakamy zdnk -chad- ze samsnym preksom
tez we wudau biblije z leta 1728 runje kaz w sledowacym prikade
z preksom wot-:
(9) Frencl 1703: PScheto won ebi pomyli / o u cjelo / kotre jako
wjetr wotchada / a o SaSSo newroci.
1728: PScheto woni [sic] ebi pomyli, So u cjeo, kotre jako wjetr
wotkada, a o Sao newroci.
1968: Spomni na to, zo su jenoz mjaso, / dych, kiz de a hizo so
njewri.
Lutherowa biblija: Denn er gedacht / das sie Fleisch sind / Ein wind
der da hin feret / vnd nicht wider kompt.
(Ps 78.40[39])
Preksaj pri- (trjce) a wot- (jnu) wuziwatej so tez w styrjoch
prikadach ze zdnkom chad-, w kotrychz jedna so jasnje wo pomjenowanje
pohiba. W sehowacej sade je smerowy woznam wosebje jasnje spzna,
dokelz jedna so wo napreiwk pri- a wot-:
(10) Frencl 1670: A won daSche k nim: poimy woSSebe do puSciny
/ a wotpocce trochu / pScheto ijch beSche wele / kotSi
pSchichadachu / a wotchadachu / tak o woni ani k di chwile
nemeachu.
1728: A won deSche knim: Pojce wy woebe do puStziny, a wotpocce
trochu: PScheto jich bjeSche wele, kotSi pSchichadachu
a wotchadachu, tak So woni ani k jydi kwilje nemejachu.
1966: A wn jim praji: Pje stronu do samoty a wotdyche trsku!
Prichadese a wotchadese mjenujcy stajnje telko ludi, tak zo
njemejachu sami chwile so najes.
Lutherowa biblija: Vnd er sprach zu jnen / Lasset vns besonders in
eine W usten gehen / Vnd ruget ein wenig / Denn jrer war viel / die
abe vnd zu giengen / vnd hatten nicht zeit gnug zu essen.
(Mk 6.31)
Napadnje pak tez, zo njewuziwa so na tutym mestnje w Lutherowym
preozku sowjeso kommen to zwisuje z tym, zo zwuraznjuje nemcina
intransitiwne kommen z pomocu simpleksa, woznam wote pak
so zwuraznjuje runje kaz w serbsinje prez sowjesny preks.
19
Wlba
kmjena -chad- w serbskim preozku zwisuje tez w tutym prikade wese
zaso z iteratiwnym kontekstom znajmjesa je tutn prikad horjeka
wobjednanym w tutym nastupanju podobny.
W tamnymaj prikadomaj wuziwa so prichade na samsne wasnje kaz
horjeka. W jednym z nich pak so njemjenuje konkretne mestno, kiz by cil
pohiba by:
(11) Frencl 1703: Sluce temu KneSej S-weSSelim / pSchichadajce
pSched-jeho wobljeco S-radowanjm.
1728: Suce temu KNESEJ Sweelom, pSchichadejce pSched jeho
wobleco Se Sradowanjom
1968: suze Knjezej wjesele. / Pred jeho woblico / pristupe wyskajo.
Lutherowa biblija: Dienet dem HERRN mit freuden / Kompt fur
sein Angesicht mit frolocken.
(Ps 100.02)
(12) Frencl 1697:
20
[. . . ] njeje teho runja cese so dstao, zo by tn wulki
car a wulki knjez, kotryz z wjele tawzent milionami poddanami nasu
serbsku, aby sarmatisku rec reci, k nam prichada.
W Frenclowych tekstach a zdobom tez w bibliji z leta 1728 mamy tuz
znajmjesa ses prikadow, w kotryz so zdnk -chad- z preksami pri-
a wot- w zmysle pohiba wuziwa. Je potajkim jasne, zo mejese tez starsa
ewangelska serbsina dwe mznosi nemske kommen preozi: pri
a prichade wsako su wobdearjo biblije z leta 1728 sowjeso prichade
w nekotrych padach akceptowali. Z tym Frenclowe wuziwanje njemzemy
jako indiwidualnu wosebitos hdnoi.
21
Zdnk -chad- w njemetaforiskim wuziwanju wustupuje pak w starsej
serbsinje jenoz w jednotliwych prikadach. Z preksom pri- jn namakamy
19
W nemcinje jedna so wo partiklu, w serbsinje wo preks to wsak njeje na tutym
mestnje rozsudne: wazne je, zo hodi so napreiwk z pomocu samsneho sowjesneho
zdnka a jenoz ze wselakimi preksami zwurazni.
20
Citowane po: Kito Lorenc (wud.): Serbska citanka, Leipzig 1981, str. 38.
21
Akceptowanje tutoho sowjesa w nowsich wudaach biblije njeje prekwapjace.
Jednotliwe prikady z tutym sowjesom w starsej serbsinje pak dopokazuja, zo njejedna
so wo puristisku wunamakanku z doby narodneho wozrodenja.
86 Katja Brankackec
wo wjele mjenje casto, hac ze sowjesom hi, a tez mjenje casto, hac
w nowsim wudau biblije. Z tym, zo su tute formy w starsej serbsinje
tak redke, wostanu nam wotewrjene prasenja za dokadnym woznamom
a prawidami wuziwanja werba prichade w starsej serbsinje. Prikady
w mojim korpusu pokazaja na wobmjezowanje tutoho zdnka na iteratiwne
konteksty abo prenjesene wuziwanje. Je mzne, zo be wone w nekotrych
padach pri wsem hownje wot nemskeje predohi a tam wuziwanym
kommen motiwowane. Tole dyrbjao so w dalsich recnych pomnikach
prepytowa, wosebje zajimawe by byo prirunanje z katolskimi preozkami
biblije abo z originalnje serbskimi tekstami samsneje doby.
Dyrbimy potajkim konstatowa, zo mejese starsa serbsina znajmjesa
teoretisce mznos aspektoweho rozeznawanja mjez pri a prichade.
Tu wobjednane prikady wsak pokazuja zdnk -chad- we woznamje pohiba
stajnje w iteratiwnym kontekse. Chcemy-li pokaza, zo mzese tutn zdnk
w starsej serbsinje woprawde imperfektiwnos a nic jenoz iteratiwnos
signalizowa, trjebamy dalse prikady z tutym zdnkom na pr. w kontekse
koincidency abo incidency. Prikady, w kotrychz namakamy incidencu dweju
jednanjow, je w korpusu mao, powsitkowne wuprajenja k wuziwanju
sowjesa pri w tajkim kontekse so tohodla njehoda cini. Kedbyhdnej
stej priwsem sehowacej prikadaj:
(13) 1728: A laj, dy nuz pSchinde, ediSche Eli na Stoi
a kedbowaSche na ton amy puc pScheto jeho wutroba o bojeSche
pSche tu kSchinju Bou, a dy ton mu do mjeSta pSchinde, a to Sjewi,
aoSczeSche zye mjeSto.
1976: Jako wn pribeza, sedese Eli na swojim stlcu pri wrotach
a hladase na pu, pretoz jeho wutroba njepokojese so wo Bozu krinju.
Jako be muz netko dso, zo by tutu powes mestu prinjes, zakrica wso
mesto.
(1Sam 4.13)
Tu prizamknychu jasnje dwe sowjesy w formje imperfekta, mzemy tuz
z toho wu, zo jedna so wo ipf. aspekt.
22
Porno tomu namakamy
22
Ze zwiskom mjez formami syntetiskeho preterituma ze sowjesnym aspektom
w starsej serbsinje zaberam so w druhim nastawku (prir. Brankackec 2008). Skedbni
chcu tez na to, zo mamy w druhej sade tutoho prikada tak mjenowany rjeaz jednanjow,
w kotrymz jewi so w starym preozku tohorunja ipf. sowjeso. Nowsi preozk pokazuje
tu hinak hac w kontekse incidency zmenu sowjesneho aspekta. W pozdisich
prepytowanjach wsak sym dalse prikady syntetiskeho preterituma namakaa, kiz mhli
na to pokaza, zo wobstejese w starsej serbsinje mjez formami imperfekta a aorista
w sehowacej sade z podobnym kontekstom sowjeso pri w formje aorista
a nic prichade w imperfeke:
(14) 1728: Dy to hjeSchce Snimi receSche, pSchinde Rahel Stymi
wowzami wojeho nana, pScheto wona wowzy paeSche.
1976: Jako wn hise z nimi recese, dde tam Rachel
z wowcami swojeho nana, wona be mjenujcy pastyrka.
(1Mo 29.9)
W mojim korpusu namakaja so pak sady ze sowjesom pri, kotrez su
horjeka citowanymaj (6) a (10) z iteratiwnym kontekstom podobne, na pr.:
(15) 1728: A SewSchitkich krajow pSchindechu do EgiptowSkeje ito
kupowac wot JoSepha, pScheto po wSchitkich krajach bjeSche wulka
drohota.
1976: Wsn swet prichadese do Egyptowskeje k Jzefej zito
kupowa. Pretoz po wsem swee be wulki hd.
(1Mo 41.57)
Mjeztym zo wuzwolichu w tutym pade za nowsi preozk sowjeso
prichade, njeje tomu w sehowacej sade tak:
(16) 1728: A ko do tygela, aby kota, aby poneje, aby hornyza, a Schto
widlickami wucee, wSa mjeSchnik ebi. Tak cinjachu kojdemu
JSraelSkemu, kotSi tam do Siloa pSchindechu.
1976: a sahny z nimi do kotoa abo hornca, do pnoje abo skle; stoz
potom z widlickami wuahny, wza sej mesnik wsitko za sebje. Tak
cinjachu to ze wsemi Israelitami, kotriz tam do

Sila pridechu.
(1Sam 2.14)
Jeli be potajkim sowjeso prichade w zmysle pohiba w starsej serbsinje
wobmjezowane na iteratiwny kontekst, tak njebe tajki kontekst na zadyn
pad za sowjeso pri wuzamknjeny. By so potajkim wo priwatiwnu
naratiwna opozicija: aorist je tu mh zwurazni jednanje, mjeztym zo wuziwase so
forma imperfekta za wopisanje jednanja w pozadku. (K tajkej funkciji syntetiskeho
preterituma w starej rusinje prir. Lehmann [1999, 215 s. s.]) Po mojim wedenju
njejsu dotal prepytowanja, kiz bychu so z tajkej funkciju syntetiskeho preterituma w
serbsinje zaberali.
88 Katja Brankackec
opoziciju jednao, w kotrejz je iteratiwny werb markerowany, mjeztym zo je
druhi con nastupajo iteratiwnos neutralny.
Na zakade tutoho materiala njehodi so ani wuzamkny, zo
wobmjezuje so sowjesny aspekt pola sowjesow pohibowanja w starsej
serbsinje hownje na opoziciju iteratiwnos semelfaktiwnos. Hac jedna
so pri tym wo proces rozpadnjenja serbskeho sowjesneho aspekta abo hac je
so wuwie serbskeho aspekta nawopak w zaznym stadiju zastajio, njehodi
so wezo bjez wjetseho empiriskeho prepytowanja sowjesow w recnych
pomnikach praji. Tez za druhe sowjanske rece wsak je tajka teza, zo
je so sowjesny aspekt z opozicije iteratiwnos semelfaktiwnos wuwi,
skerje z predmjetom diskusijow hac dopokazany fakt (pri. Nemec 1958, 197
s.). Za modernu hornjoserbsinu pokazuje Toops (2001a), zo rozeznawaja
maernorecni Serbja ipf. a pf. sowjesa w iteratiwnych kontekstach.
zro preks nemski woznam wotpowedniki w dalsich preozkach
(Jeli tajki w mojim korpusu je.)
Dejka 9x za- w uten, toben; umgehen
mit
-
SchazkaSchcik 3x za- umgehen mit; untergehen
(Sonne)
-
Frencl 8x za-
umgehen mit; untergehen
(Sonne)
Biblija 1728: zachade
Lutherowa biblija: niedergehen
Biblija 1728 7x za-
umgehen mit; untergehen
(Sonne)
Frencl 1728: zachade, prechade
Biblija 196076: presahowa,
zachade, schowa so, zakroci,
3x jedna
Lutherowa biblija: zuvorkommen,
niedergehen, untergehen, 3x
handeln, tun
Dejka 7x s- aufgehen (Sonne);
keimen
-
SchazkaSchcik 6x s- aufgehen (Sonne);
keimen
-
Mje 1x s- keimen -
Frencl 14x s-
aufgehen (Sonne);
keimen; stammen;
zusammenkommen
Biblija 1728: pri, schade
Biblija 196076: prichade,
schade
Lutherowa biblija: kommen,
aufgehen
zro preks nemski woznam wotpowedniki w dalsich preozkach
Biblija 1728 4x s-
aufgehen (Sonne)
Frencl: schade
Biblija 196076: 2x schade,
wuchodi, zeschade
Lutherowa biblija: 4x aufgehen
Frencl 1x pre-
umgehen mit
jmdm/etw.
Biblija 196076: presahowa
Lutherowa biblija: zuvorkommen
Frencl 2x wot-
weggehen, verschwinden
Biblija 1728: 2x wotchade
Biblija 196076: wotchade, hi
Lutherowa biblija: abgehen, dahin
fahren
Biblija 1728 2x wot-
weggehen, verschwinden
Frencl: 2x wotchade
Biblija 196076: wotchade, hi
Lutherowa biblija: abgehen, dahin
fahren
Biblija 1728 1x wu-
ausgehen von etw.
Frencl: wuchade
Biblija 196076: wuchade
Lutherowa biblija: ausgehen
Frencl 1x wu-
ausgehen von etw.
Lutherowa biblija: ausgehen
SchazkaSchcik 1x wu- ausgehen von etw. -
Tabulka 1: prikady ze zdnkom -chad- w starsej serbsinje (bjez prichade)
4. Wuziwanje sowjesa pri w konfrontaciji z nemskim
kommen
W tutym kapitlu chcu prikady ze sowjesom pri kaz tez wotpowedniki
za nemske kommen w Lutherowej bibliji prepytowa. Tohodla sym
wuchadaa preco z teksta Luthera a sym wsitke mestna z formu kommen
w starym a nowsim serbskim preozku knihi Genesis (1. kniha Mojsasa) do
korpusa zaprijaa. Nimo toho sym tez w starym serbskim preozku wsitke
formy sowjesa pri wupytaa, kotrymz pola Luthera njewotpoweduje
forma kommen. Hromade z formami pri w mojim sersim korpusu
sowjesnych partiklow a horjeka naspomnjenymi styrjomi prikadami
sowjesa prichade z Biblije 1728 nasta tak korpus 305 prikadow.
23
23
Tri dalse sady z formami pri namakamy w zjeach bibliskich kapitlow, kotrez
we wudau z leta 1728 steja stajnje na zapocatku jednotliwych kapitlow. Tutym zjeam
90 Katja Brankackec
W nim je dohromady 268 prikadow, w kotrychz steji pola Luthera forma
sowjesa kommen. Jim wotpoweduje w starym serbskim preozku 230 kr
forma sowjesa hi.
24
209 z nich maja tez preks pri-.
We wjetsinje tutych 209 sadow reci so wo nekajkim pohibje. Na to
pokazuja na prikad mnohe prepozicionalne frazy, kotrez buchu sowjesej
pri prizamknjene. W dohromady 128 prikadach steji pri hromade
z prepoziciju, kotraz zada genitiw, datiw abo akusatiw: 49 razow steji k +
dat., 33 razow do + gen., 20 razow z + gen., jnu nimo + gen., dwjce
po + ak. (za nemske holen), jnu na + ak. a jnu mjez + ak.
25
Jenoz
w styrjoch z tutych sadow njejedna so pri tym wo podae smera a sowjeso
pri wuziwa so metaforisce, na pr.:
(17) 1728: WSchitkich duSchow, kotre SJakubom do EgiptowSkeje
pSchindechu, kotre u Sjeho bedrow pSchiSche, (woSche
onow jeho ynow) je romade ScheScz a ScheScz deac duSchow.
1976: Jakubowych elnych potomnikow, kotriz so z nim do
Egyptowskeje presydlichu, be bjez zonow Jakubowych synow
sesasesdesat wosobow.
(1Mo 46.26)
W prikadach z prepoziciju wot + gen. jedna so w sydom z 15 prikadow
wo metaforiske wuziwanje sowjesa pri, zwjetsa w zmysle nemskeho
abstammen. Tez mjez trinae sadami z prepoziciju na + ak. je ses,
w kotrychz jedna so wo metaforiske wuziwanje sowjesa pri, prirunuj
sehowacej prikadaj (18) a (19):
(18) 1728: A dy na konz teho mjeSta dele pSchindeSchtaj, deSche
Samuel kSaulej: Praj temu hulzej, So bu predy naju Scho, a won
djeSche predy, ty pak, Stej njetk Smjerom, So buch ci Sjewi, Schto
Boh je praji.
1976: A prisedsi k hranicy mesta, praji Samuel Saulej: Praj
wotrockej, zo by dale pred namaj so, ty pak wosta netko tudy! Mam
i sowo Boze wozjewi.
(1Sam 9.27)
wsak njewotpoweduja zane mestna w preozku Luthera abo w nowsim serbskim wudau
biblije. Dokelz jedna so nimo toho wo wospjetowanja, mzemy tute tri prikady z analyzy
wuzamkny.
24
K partiklam w preozku Luthera kaz tez w serbskimaj preozkomaj hlej tabulce 2
a 3.
25
Nekotre z tutych prikadow wobsahuja wjacore z mjenowanych prepozicijow.
(19) 1728: To pak bude tebi zejch, kotry pSchind bude na twojeju
dweju ynow Hophnia a Pinehaa, na jedyn den dyrbitaj wobaj
wumrec.
1976: Tole njech je i znamjo, kotrez na wobeju twojeju synow
Hofnia a Pinchasa pride: Wobaj wumrejetaj na jednym dnju.
(1Sam 2.34)
A skncnje jedna so tez we wobemaj prikadomaj z prepoziciju pred + ak.
wo metaforiske wuziwanje sowjesa pri. Mjez 82 prikadami, w kotrychz
njeje zana prepozicija z genitiwom, datiwom abo akuzatiwom, steji 44
ze sowjesnej partiklu. Mjez tutymi partiklemi stej jenoz dwe, kotrejz
pokazujetej na abstraktny woznam sowjesa stej to wysoko a prjedy.
Pola tamnych 42 jedna so wo pomjenowanje pohiba, pri kotrymz so smer
tutoho pridatnje podawa (8 kr dele, 4 razy dom(oj), trjce hew / jow,
jnu hromadu, 7 razow won, wotsal, 4 razy nutr, 9 kr sem, 9 kr
zaso
26
). Mjez tamnymi 38 sadami ze sowjesom pri za nemske kommen
namakamy tutn werb desa kr w abstraktnym woznamje tu reci so wo
prichade w casowym zmysle. Pola tamnych 28 prikadow reci so nawopak
wo prichade wosoby na nekajke mestno. Zjimajo hodi so potajkim praji,
zo je w korpusu 178 wot 209 prikadow sowjesa pri za nemske kommen,
w kotrychz jedna so wo pomjenowanje pohiba.
Pola 107 z tutych 209 prikadow rozsudichu so wobdearjo nowseho
wudaa serbskeje biblije tohorunja za formu sowjesa hi,
27
nic pak stajnje
z preksom pri -. Tutn wobchowachu w 83 padach. To reka, zo je w korpusu
126 prikadow, w kotrychz njeprewzachu za nowsi preozk biblije formu
sowjesa pri. Dohromady jewi so sowjeso pri za Lutherowe kommen
w nowsim preozku 90 razow to reka, zo je nesto padow, w kotrychz
wubrachu tutn werb drje w nowsim preozku, w starym steji pak hinase
sowjeso.
Mesto pri steji w nowsim preozku na pr. desa kr sowjeso d,
jnu z partiklu tam. Wosom kr rozsudichu so preozowarjo nowseho
wudaa za preks wu-. Pola ses z tutych wosom sadow namakamy
w Lutherowym tekse wotpowednu partiklu (h)eraus, hac na jedyn pad ma
tez stara serbska biblija partiklu won na tutym mestnje. Jnu namakamy
w nowsim preozku formu sowjesa wote z partiklu wottud, kotrejz
26

Styri prikady wobsahuja dwe sowjesnej partikli.
27
Wot wsech 228 prikadow z formu hi w starym preozku namakamy tajku formu
wsojedne hac ze samsnym, hinasim abo scya zanym prefksom w nowsim tekse 114
razow.
92 Katja Brankackec
narunatej twrbu wotsal pri ze stareho preozka. Dale namakamy pje
prikadow, w kotrychz steji w nowsim preozku mesto pri njepregowana
forma hi partiklu wuziwachu jenoz w jednym z tutych prikadow.
Prirunujemy-li wuziwanje sowjesnych partiklow pola Luthera a w
starym serbskim preozku, tak sej wobaj tekstaj zwjetsa wotpowedujetej.
Jenoz w jednae z 93 prikadow w mojim korpusu, kotrez wobsahuja pola
Luthera sowjesnu partiklu, faluje w starym serbskim tekse tajka.

Ses kr
jedna so wo nemske her, heraus abo herein, kotrez wsak hoditej so
hizo prez serbski preks pri- znajmjesa zdela zwurazni.
28
Najhusiso namakamy nemske partikle ze smerowym woznamom kaz
heraus, herunter, her-/hinein, her-/hinab, her-/hinauf, kotrez so
preozowachu do starseje serbsiny ze serbskimi wotpowednikami won, dele,
nutr, horje. Partikla her preozuje so zwjetsa (7 wot 11 kr) ze sem abo
hew (jnu). Nemske sowjeso wiederkommen prenjesechu nimale preco
(25 wot 26 kr) z kalku zaso pri do starseje serbsiny. Partiklu heim
preozowachu z dom(oj), jenoz sydom kr wuwostajichu tutu partiklu
w starym serbskim tekse.
Tajke kalki w nowsim wudau biblije po mznosi wobedechu, formu
pri z partiklu zaso namakamy tu na pr. jenoz jnu, za to 29 razow sowjeso
wri so z toho jnu z partiklu zaso a trjce z preksom. Sowjeso wri
so naruna 19 razow w nowsim wudau formu zaso pri ze stareho preozka.
Nimo tutych kalkow narunachu wobdearjo nowseho wudaa pri
tez w druhich prikadach z hinasimi formami. Tak je dwanae padow,
w kotrychz steji mesto pri w nowsim preozku werb z imperfektiwnym
zdnkom -chad-. Dewje z nich maja tohorunja preks pri-, hewak
namakamy preksaj wu- (jnu) a po- (dwjce). Pri sowjesu pochade
mamy zaso z metaforiskim zmysom zdnka -chad- cini, w modernej
hornjoserbsinje je tutn woznam leksikalizowany (prir. Volkel 1981).
W mojim korpusu starseje serbsiny sowjeso pochade njewustupuje,
mho so tuz wo pozdisu pozconku z cesiny jedna (tak tez Jentsch 1999,
186 s. a 271 s.). Tez w starsim tekse jedna so we wobemaj prikadomaj
(1Mo 10.14 a 1Mo 35.11) wo metaforiske wuziwanje sowjesa pri, kotrez
ma tu w nemskej predoze swj prikad:
(20) 1728: PathruSima a CaStuhima. Wot kotrych u pSchiSchli PhiliStojo
a Caphthorimojo
1976: Patruzitow, Kasluchitow a Kaftoritow, z kotrychz pochadeja
Filisenjo.
28
Nimo toho namakamy hise hinein, heim, hin furt, uber a von dannen.
Lutherowa biblija: Pathrusim / vnd Casluhim / Von dannen sind
komen die Philistim vnd Caphthorim.
(1Mo 10.14)
Na rozdel wot tuteju prikadow z wuziwanjom sowjesa pri w zmysle
pochade namakamy w korpusu nekotre dalse, w kotrychz so samsny
woznam nemskeho kommen cyle hinak zwurazni (prir. prikad 27 deleka).
Husto so sowjeso pri w nowsim preozku naruna z druhim sowjesom
pohiba. Tute mze ze samsnym, druhim abo bjez preksa sta. Tak mam
w swojim korpusu dewje prikadow, w kotrychz steji mesto pri sowjeso
ahny styri kr z toho z preksom (pri-, dwjce wu-, do-), jnu jewi
so mesto toho chodi, dwjce prinjes, jnu priwjes a jnu prebeze.
Nimo toho wuziwachu w nowsim preozku sowjesa, kiz tohorunja pohib
pomjenuja, njesuseja pak k sowjesam pohiba w gramatiskim zmysle.
Tez tute wuziwaja so bjez, ze samsnym abo z druhim preskom na
pr.: priblizi so (dwjce), zhromadi so (dwjce), poda so (pje kr),
wopusi (dwjce), zastupi (trjce), zestupi, presydli so, wali, zblizi
so, prichwata (kzde jnu). Sowjeso wri so (29 razow) mzemy
tohorunja do tuteje skupiny zarjadowa. Nanuzuje so myslicka, zo be pola
wobdearjow nowseho wudaa biblije prca wulka, germanizmy wobe. Po
zdau wobhladowachu caste wuziwanje sowjesa pri w starym serbskim
preozku jako tajki germanizm. Nekotre z tutych werbow maja hizo
rozdelne syntaktiske kajkose k sowjesu pri su mjez nimi na pr. tez
transitiwne werby. Widimy, zo buchu nekotre sady hinak formulowane,
w cyku pak woznam sady hise pomernje dokadnje wotpoweduje tomu
w starym tekse.
Hinak je to w dalsich 28 prikadach. Tu formulowachu sadu w nowsim
wudau dosponje hinak, tak zo wustupuja werby, kotrez njejsu scya
z werbom pri prirunajomne, abo njewustupuje zadyn werb. Werb
hodese so wuwostaji, hdez jednase so w starym serbskim preozku wo
wospjetowanje. Trjce steji mesto tutoho werba kopula (forma werba by)
z predikatiwnym suplementom. Nimo toho jewja so najwselakorise werby:
wobzamkny, zbehny so, sta, spa, skrzi, zarowa, wotmowi, me,
zlici, kidny (dwjce), kida, zaje, wudyri, scini, prebywa, pripiny.
Druhdy jedna so potom w starym tekse po nemskim prikade wo
kombinacije werba pri z partiklemi, kaz na pr.: wysoko pri zbehny
so. W druhich prikadach zrozumimy zmenu hizo pri prirunanju dalsich
sadowych conow, kaz na pr.: pride nas knc nase dny su zlicene,
pride lijeca na zemju kidase so na zemju abo Bozi strach pride na te
94 Katja Brankackec
mesta Boza hrzba be zajaa mesta. Zdobom jedna so zdela wo podobne
woznamy nemskeho kommen, kaz je spytachu tez za stare serbske wudae
hizo wobe, prir. formulaciju w prikade (21) (a samsnje tez w 1Mo 26.1)
z prikadom (22):
(21) 1728: BjeSche pak wod wtym kraju, du ceniSche Abram delje do
EgiptowSkeje, So bu tam jako zuSomnik pSchebywa, pScheto wod
bjeSche jara wulki wtym kraju.
1976: Jako w kraju hd wudyri, ehnjese Abram do Egyptowskeje
dele, zo by tam (jako cuzbnik) chwilu wosta, pretoz hd be wulka
cwela za kraj.
Lutherowa biblija: ES kam aber eine Thewrung in das Land. Da zoch
Abram hin ab in Egypten / das er sich daselbs / als ein Frembdling /
enthielte / Denn die Thewrung war gros im Lande.
(1Mo 12.10)
(22) 1728: A JoSephej o dwaj ynaj narodiSchtaj, predy dyli te drohe ljeta
pSchindechu, kotreju jemu porodi ASinath, Potiphera OnonSkeho
mjeSchnika dowka.
1976: Prjedy hac hd wudyri, narodistaj so Jzefej synaj. Asenat,
dowka Poti-Ferasa, mesnika w Onje, jemu jeju porodi.
Lutherowa biblija: VND Joseph wurden zween Sone geboren / ehe
denn die Thewrezeit kam / welche gebar jm Asnath / Potiphera des
Priesters zu On tochter.
(1Mo 41.50)
Zo rozsudichu so preozowarjo stareho preozka w prikade (22) za pri,
mjeztym zo tute sowjeso w prikade (21) wobedechu, ma swoju pricinu
snano w drobnym rozdelu nemskeje sady: sowo Thewrezeit skici tu
mznos k hinasej syntaktiskej strukturje, dokelz mze serbske sowo leta
jako subjekt sta. Mzno, zo je tute sowjeso w starsej serbsinje pri
zwuraznjenju temporalnych wobstejnosow skerje akceptujomne byo hac
w druhich metaforiskich woznamach. Na to pokazuje dohromady desa
tajkich prikadow mojeho korpusa: W tutych pomjenuje sowjeso pri
kotremuz wotpoweduje pola Luthera kommen temporalny pomer.
W starym preozku biblije z leta 1728 je 55 prikadow, w kotrychz
nemske kommen z Lutheroweje predohi njepreozowachu z pri abo
prichade. Mjez nimi je 17 prikadow, w kotrychz jewi so w starym preozku
za nemske kommen njepregowane sowjeso hi. Wosom prikadow su
formy imperatiwa, potajkim pj abo pje. Alternatiwnu formu imperatiwa
z preksom prid abo pride sym w swojim korpusu tohorunja namakaa
cykownje dewje razow. Wobe formje pj(e) a prid(e) jewitej so
z partiklu kaz tez bjez njeje. Imperatiw njeje potajkim z nuznej pricinu
za wuwostajenje preksa pri-. Pri wsem pak je mjez wotpowednikami za
nemske kommen bjez preksa pomernje wjele imperatiwnych formow
(8 z 17 formow), mjeztym zo je w skupinje fomow pri za nemske
kommen imperatiw relatiwnje mjenje casty (8 z 209 formow). Cykownje
njewotwisnje wot nemskeho kommen pak su formy pj(e) w mojim
korpusu wjele casise. Je tuz mzno, zo su preozowarjo w tutych padach
formu bjez preksa preferowali, dokelz trjebachu imperatiw. Imperatiwne
formy sowjesa hi z druhimi preksami (na pr. zad ) wothladajo wot
negaciskeho preksa nje- so w mojim korpusu starseje serbsiny jenoz
zredka jewja.
29
Z tutych wosom imperatiwow pj(e) zachowa so pje tez w nowsim
preozku biblije. Dwjce namakamy tu imperatiw druheho werba (wri
so, stupi). W jednym prikade faluje wotpowedny werb w nowsim tekse:
(23) 1728: Tehodla da pojce, a Sabijmy jeho, a cimy jeho do jeneje
jamy, a rekmy, So je jene Se Swjerjo jeho Serao, tak budemy my
widic Schto jeho ony u.
1976: A netko: Zabijmy jeho a ismy jeho do jedneje ze studnjow
a prajmy: Diwje zwerjo je jeho zezrao. Potom wsak wohladamy,
sto z jeho sonow bude.
Lutherowa biblija: So kompt nu / vnd lasset vns jn erw urgen / vnd
in eine gruben weren / Vnd sagen / Ein boses Thier habe jn gefressen
/ So wird man sehen / was seine Treume sind.
(1Mo 37.20)
Mjez tamnymi dewje formami werba hi je pje prezensowych formow,
jedyn perfekt a tri formy syntetiskeho preterituma. W nowsim preozku
steji mesto styrjoch prezensowych formow sowjeso prichade w prezensu,
mesto jedneje formy preterituma a formy perfekta steji w nowsim tekse
29
Namakach dwaj prikadaj z preksom za- w Mt 6.6. a Mt 10.5., jedyn z preksom
ze- w 1Mo 34.9. Sym cyy korpus swojich tekstow prepytaa za kombinaciju nd
a nc. Zwesenje dokadneje licby wsitkich imperatiwow sowjesa hi wsak by jara
doho trao, dokelz jedna so pri formje prid husto wo innitiw formje so po
tehdomnisim prawopisu konsekwentnje njerozeznawastej.
96 Katja Brankackec
dwjce forma sowjesa pri. Mesto tamnych troch formow sowjesa hi
steja hinase sowjesa: ahny, bydli a desowa so. Nimo pje imperatiwow
buchu potajkim wsitke formy werba hi, kotrez steja w starym preozku za
kommen pola Luthera, w nowym preozku zmenjene.
Styri kr preozichu nemske sowjeso kommen z hi a hinasim

preksom do starseje serbsiny. Jnu je to forma sowjesa roze so za
von einander komen w Lutherowym tekse (1Mo 31.49), tute sowjeso
wobchowachu tez w nowsim serbskim tekse. W druhim prikade
namakamy formu werba wu w abstraktnym wuziwanju. Tutu narunachu
w nowsim preozku z druhim werbom:
(24) 1728: A Boh deSche knjemu: Ja ym ton wSchehomozny Boh, pod o
a pSchiSporej o, ludy a ludow crody buda wot tebe pSchind, a krolojo
Stwojich bedrow wojnd.
1976: A dale rjekny jemu Bh: Ja sym Bh wsehomcny. Bud pdny
a rozmnoz so. Lud, haj, wjele ludow ma z tebje pochade, a kralojo
maja z twojich bjedrow nasta.
Lutherowa biblija: Vnd Gott sprach zu jm / Jch bin der allmechtige
Gott / Sey fruchtbar vnd mehre dich / Volcker vnd volcker hauen
sollen von dir komen / vnd Konige sollen aus deinen Lenden komen.
(1Mo 35.11)
W treim prikade (1Mo 20.13) steji preks po-, tu jedna so wo syntetiski
futur. Preks ma potajkim w tutym pade cise gramatisku funkciju,
tohodla hodi so tutn prikad tez do skupiny njepregowanych formow
sowjesa hi zarjadowa. W nowsim preozku pridachu pak preks pri-.
Tutn rozsud wobdearjow nowseho wudaa bu snano wot nemskeje
predohi motiwowany, pola Luthera namakamy mjenujcy formu hin komen.
Pola stwrteho prikada jedna so wo preks za-, kiz je synonymny z partiklu
nutr hinein. Partiklu namakamy we wsech troch wersijach biblije na tutym
mestnje, nowsi serbski preozk je tez formu za wobchowa.
Mjez sadami w Lutherowej bibliji ze sowjesom kommen, kotrez so do
starseje serbsiny njepreozowachu z formu sowjesow pri abo prichade,
namakamy pje prikadow, kotrez njewobsahuja we wudau biblije 1728
scya zadyn werb. Wobsah so tu zwuraznjuje z pomocu prepozicionalnych
frazow, kotrez narunaja pdlanske sady (z werbom) pola Luthera:
(25) 1728: A ja cinu moj lub Swami, So nedyrbi dale wjazy nidy byc
Skonzowane wSchitko cjeo, Swodami teje lienzy, a nedyrbi dale
wjazy Semja Slienzu Skaena byc.
Lutherowa biblija: Vnd richte meinen Bund also mit euch au / Das
hinfurt nicht mehr alles Fleisch verderbet sol werden / mit dem wasser
der Sindut / vnd sol hinfurt keine Sindut mehr komen /
die die Erde verderbe.
(1Mo 9.11)
Podobnje su tez sady w 1Mo 13.10, 1Mo 45.17/18 a 1Mo 22.21 zjimane.
W dalsim pade wobedechu njewosobinsku konstrukciju nemskeho teksta:
(26) 1728: A bude moja tucel widena wmrocelach, dy pSchiwedu
mrocele na Semju.
Lutherowa biblija: Vnd wenn es kompt / das ich wolcken vber
die Erden f ure / So sol man meinen Bogen sehen / in den wolcken
(1Mo 9.14)
W styrjoch prikadach namakamy w starym serbskim preozku za
kommen kopulu, t.r. formu sowjesa by z predikatiwumom. W 1Mo 19.37
a 38 preozichu nemske (her)komen w zmysle pochade z konstrukciju
by + wtc z genitiwom, kaz je w tutym prikade wide:
(27) 1728: A ta StarScha porodi yna, kotremu wona Moab nareknu, ton
je ton wotz tych MoabiSkich hac do deniScheho dnja.
Lutherowa biblija: Vnd die Elteste gebar einen Son / den hies sie Moab
/ Von dem komen her die Moabiter / bis au diesen heutigen tag.
(1Mo 19.37)
Podobnej stej prikadaj 1Mo 12.10 a 1Mo 26.1, w kotrymajz preozichu
nemske kam aber eine Thewerung takle: BjeSche pak wod resp. drohota. Tu
widimy, zo be wosebje pri abstraknym wuziwanju nemskeho kommen
tez pri preozowanju we 18. letstotku prca wulka, hinase rozrisanja hac
wuziwanje sowjesa pri namaka. Hac su horjeka citowane prikady,
w kotrychz so pri tola w abstraktnym woznamje wuziwa, skerje prawido
abo wuwzae, njehodi so pri tak maej licbje padow zwesi. Na kzdy pad
hoda so tute styri pady ze samsnym woznamom a bjez pri jako zjaw
purizma preiwo nemskemu wliwej hizo we 18. letstotku hdnoi.
98 Katja Brankackec
We wudau biblije z leta 1728 je 25 wotpowednikow k sadam z nemskim
kommen, hdez bu hinasi werb wuzwoleny. Je to sydom kr werb
pohibowanja (trjce ahny, dwjce wjes, wjez, lee kzde jnu), kotrez
steji z preksom pri - (styri razy), z druhim preksom (dwjce) abo bjez
preksa (jnu). Jedyn z tutych prikadow wobsahuje nimo toho pridatnu
partiklu, kotraz prewozmje del sowjesneho woznama:
(28) 1728: Ci wSchizy u o romadu Scanuli do doa Siddim, dej
njetk olne morjo je.
Lutherowa biblija: DJese kamen alle zusamen in das tal Siddim /
da nu das Saltzmeer ist
(1Mo 14.3)
W dewje dalsich sadach steja druhe werby, kiz tohorunja zwuraznjuja
pohib (dwjce priblizi, pje kr wri so (trjce zaso / jnu sem),
zhromadi so, sem stupi kzde jnu). Jenoz dwjce jewi so mjez
nimi preks pri-, za to namakamy pje sowjesnych formow, w kotrychz
prewozmje partikla (dwjce sem, trjce zaso) tutn woznam. W jednym
z tutych prikadow nosy (wot adjektiwa wotwodeny) werb woznam, kiz
je w nemcinje prez preprozicionalnu frazu zwuraznjeny: zhromadi so
kompt zu hau (1Mo 49.2). Wsitke tute prikady pokazuja leksikalisku
samostatnos serbskich sowjesow pri a prichade wot nemskeho
wotpowednika kommen w starsej serbsinje sej tutej sowjesy
njewotpowedowastej w kzdym pade. Tohodla dyrbjachu preozowarjo
husto za hinasimi wurazami pyta, hacrunjez be jich motiwacija wulka, pri
formulacijach predohi wosta.
Dale namaka so w korpusu dewje prikadow, w kotrychz ma kommen
w nemskim tekse abstraktny woznam. Tutn zwuraznjuje so w starym
serbskim tekse z pomocu cyle druheho sowjesa. Tak steji na pr.
w 1Mo 35.22 a w 1Mo 31.1 sowjeso powedi w zmysle zdeli nesto
za nemsku frazu es kamen fur jn w zmysle zhoni.
30
Jnu preozichu
nemsce umkommen z konstrukciju knc wza, dwjce namakamy w tutym
woznamje sowjeso zahiny. W dalsim prikade preozichu engen an
zu komen ze sowjesom nastawa. Za nemsku wjazbu die Zeit kam
w 1Mo 25.24 pisachu jeje dny o dopelnichu, w 1Mo 45.16 steji za nemsku
sadu das geschrey kam in Pharao haus serbsce ta rec bje ySchana
wPharaonowym domi. Tez w poslednim prikade tuteje skupiny jedna so
30
Serbska sada steji w pasiwje, mjeztym zo nemska z njewosobinskim subjektom
w aktiwje steji.
wo preformulowanje, kaz je hizo horjeka wobjednach. W starym serbskim
preozku ma sada hinasi subjekt, zo by so njewosobinski subjekt w nemcinje
wobeso:
(29) 1728: A mejeSche ceSchki porod, a dy tak ceSchko na porodi
djeaSche, deSche baba knej: Neboj o, pScheto teho yna budeSch
ty tejSch mjec.
Lutherowa biblija: Vnd es kam sie hart an vber der geburt. Da
es jr aber so sawr ward in der geburt / sprach die Wehmutter zu jr /
F urchte dich nicht / denn diesen Son wirstu auch haben.
(1Mo 35.17)
Tuta skupina prikadow pokazuje znowa njewotwisnos serbskich
formulacijow wot nemskeje predohi abo znajmjesa prcu wo nju.
Zdobom pokazuje so tu njeadekwatnos sowjesow pri a prichade
za najwselakorise metaforiske wuziwanja sowjesa kommen. Nekotre
prikady wsak steja znowa w napreiwku k druhim, hdez bu jara podobny
woznam z formu pri zwuraznjeny (prir. prikad [22]). To reci skerje za to,
zo mamy tu ze zjawom purizma cini hac z njemznosu wuziwanja sowjesa
pri.
Jnu preozichu kommen w starym serbskim wudau z formu
zachade jedna so wo horjeka citowany prikad (7), potajkim znowa wo
abstraktny woznam nemskeho kommen.
Lutherowa biblija 1728 1960-1976
144 x komen bjez partikle 2x prichade prichade, pri
ahny, priahny 2x pri
3x by + predikatiwum 2x wudyri, zane sowjeso
5x zane sowjeso 4x zane sowjeso, pri
prilee wri so
dopjelni so pri
syse d
nastawa nasta
2x priwjes zwjes, da zadu
zaso so wri nawri so
sem hi hi
9x hi 3x hi, 2x prichade, pri, desowa so,
bydli, zane sowjeso
100 Katja Brankackec
115x pri 48x pri, dom pri, zaso pri, wottud
pri, sem pri, 2x wu, 9x d, tam
d, 3x hi
6x prichade, wuchade, pochade,
chodi, 2x ahny, 2x wuahny, prinjes
5x wri so, wali so, 2x kidny, kida,
priblizi so, zblizi so, poda so, 2x
wopusi
wobzamkny, presydli so, spa, skrzi,
poce, wotmowi, me, zlici, zaje,
wudyri, sini, prebywa, pripiny
2x by + predikatiwum, 5x zane sowjeso
komen + au + ak. horje pri domoj hi
komen + aus + Dat. wu nasta
3x ernider komen 3x dele pri tam dele so poda, pri, tam so poda
da hin ab komen tam dele pri dele pri
da komen hew hi tamle prichade
daher komen sem hi ahny
daselbs hin komen tam pri tam pri
entgegen komen napreo hi napreo prichade
8x (h)er( )ab komen 7x dele pri, hew dele
pri
dele zastupi, 2x dele pri, 2x sem pri,
dele priahny, pri, hi
9x (h)er( )aus komen 8x won pri, pri 6x wu, prichade, won pri, zestupi
8x (h)er( )ein komen nutr hi, 2x nutr pri hi, pri, zane sowjeso
2x pri, sem pri 3x pri
sem nutr pri, jow
pri
zastupi, sem pri
erbey komen priblizowa so blizi so
4x komen + fur + ak. 2x powedi,
prichade, pri
2x zhoni, pristupi, ahny
7x heim komen 4x dom pri dom pri, domoj pri, pri, wri so
2x domoj pri domoj pri, zastupi
pri doahny
hernieder hie her komen sem dele pri sem priwjes
hie her komen sem stupi zane sowjeso
13x her( )komen by + predikatiwum zane sowjeso
sem hi, hew pri stupi (hise blize), sem pri
3x pri 2x zane sowjeso, nawri so
7x sem pri 2x prichade, pri, 4x sem pri
hin komen po-+hi pri
2x hin( )ab komen 2x dele pri pri, zawri so
hin ab daselbs hin komen tam dele pri tam dele prichwata
2x hin( )au komen 2x horje pri horje so poda, ahny
4x hin( )ein komen 3x nutr pri, pri poda so, pribeze, 2x pri
hin furt komen pri sta so
hin uber komen prewjez prekroci
hoch komen wysoko pri zbehny so
mit einander komen hromade pri wri so
2x nahe komen priblizowa so, pri blizi so, priblizi so
hart an komen me (ezki porod) erpje
komen + unter + ak. pri srjeda mjez +
ak.
prinjes
2x von dannen komen pri, wotsal pri pochade, wottud wote
von einander komen roze so roze so
2x zuuor komen prjedy pri,
zachade
31
prjedy pri, presaha
2x zusamen komen hromadu pri,
hromadu so sahny
zhromadi so, zetka so
zu hau komen zhromadi so sem hi
3x vmbkomen tam knc wza, 2x
zahiny
tam padny, 2x zahiny
2x wider hie( )her komen zaso jow pri, sem so
wri
wri so, sem so wri
2x hinein komen nutr hi, nutr za horje pri, nutr za
29x wider( )komen 24x zaso pri 17x wri so, nawri so, zaso so wri,
zaso so zhromadi, 3x zaso pri, wro
by
zwopjeicu pri domoj ahny
wri so, zaso hi 2x wri so
2x zaso so wri wri so, wotsali so
dohromady: 268x komen dohromady: 209x
pri, 3x prichade
dohromady: 90x pri, 14x prichade
Tabulka 2: kommen w Lutherowej bibliji a serbske wotpowedniki
Nimo dohromady 55 padow, w kotrychz njepreozowachu nemske kommen
w starym wudau z formu pri abo prichade, namakamy pak tu tez 34
prikadow z formu werba pri a jedyn z formu werba prichade, kotrymz
31
Jedna so wo prikad (7), w kotrymz wuziwa Frencl sowjeso prechade so, prir.
horjeka.
njewotpoweduje w Lutherowym preozku biblije forma kommen. To je
pomernje mao, tola pokazuja tute prikady jasnje, zo mejestej werbaj
w starsej serbsinje samostatny woznam. W Lutherowej bibliji steja na
tutych mestnach predewsem pohiby pomjenowace sowjesa, kaz gehen,
steigen, reisen, ziehen, begegnen, bringen.

Casto jewja so tute
sowjesa hromade z partiklemi, kotrez buchu zwjetsa tez do stareho
serbskeho preozka prenjesene. Redso jedna so wo abstraktnise sowjesa kaz
widerfahren, hier sein, eins werden, aus werden, sich zu tun oder
sich heraus tun, kotrez buchu w serbskim tekse hinak formulowane.
Jenoz w dewje z tutych 34 prikadow namakamy tez w nowsim
serbskim preozku formu sowjesa hi, sydom razow z preksom pri-, dwjce
z preksom wu-. Dale wuzwolichu za nowy preozk jnu werb prichade
a jnu wuchade. W tamnych padach wuzwolichu za nowy serbski tekst
dosponje hinasi werb. Mjez nimi su runje kaz w Lutherowym preozku
sowjesa, kiz pomjenuja pohib, kaz: prekroci, kroci, pristupi, poda
so, poby, prinjes, ahny, wri so, zetka, wutykny, wali. Preks
pri- jewi so mjez nimi jenoz dwjce, wu- a pre- kzdy jnu.

Ses werbow
je njepregowanych. Nimo toho su pak tez sowjesa z jara wselakorymi
woznamami, kaz podda so, spjelni, dojedna, dopjelni, natwari, sta so,
caka, suse. Tule nastawa nimale zais, zo je nowsi serbski preozk blisi
nemskemu hac be to stare wudae. Hac merja so tute zmeny pawsalnje
preiwo germanizmej pri abo hac be wotpohlad wobdearjow, swerniso
po grjekskej (abo samo nemskej?) predoze preozowa, wsak njehodi
so hizo praji. Jednoznacnu zhromadnos mjez tutymi prikadami wsak
njewidu. Je tez mzne, zo hrajachu tu ceski abo plski preozk westu rlu,
prirunowa meo so wezo tez hise z druhimi serbskimi preozkami (na pr.
z preozkom Swetlika z let 1688-1707). W jednym prikade wuwostajichu
pdlansku sadu z wotpowednym sowjesom w nowsim tekse cyle, tez tu
jedna so wo metaforiske wuziwanje sowjesa pri, kotremuz wotpoweduje
tu w nemcinje werden:
(30) 1728: Da Schak nikoho wot tebe nochzu wuttupic wot mojeho wotarja,
So bu twojej woci Sahinuli, a twoja duScha o rudia, wSchitka croda
twojeho doma, dyrbi wumrec; dy kmuSkim ljetam pSchinde.
1976: A jeli // njewutupju i ja jednoho wot swojeho wotarja, da
jenoz tohodla, zo bystej jeho woci hinyoj a jeho dusa so rudia. Wsa
sya twojeho domu ma pak prez mjec ludi wumre.
Lutherowa biblija: Doch wil ich aus dir niemand von meinem Altar
ausrotten / Au das deine augen verschmachten / vnd deine seele
sich greme / vnd alle menge deines Hauses sollen sterben / wenn sie
Menner worden sind.
(1Sam 2.33)
Skncnje pobrachuje w jednym prikade (1Sam 18.6) wotpowedna sada
cyle, a to kaz w preozku Luthera tak tez w nowsim serbskim wudau.
1728 1960-76 Lutherowa biblija
139x pri 53x pri 47x komen, 2x her( )ein komen,
hinein komen, uber komen, 2x
gehen
dom pri, sem pri, wottud pri,
zaso pri
4x komen
8x zane sowjeso 2x her komen, 5x komen, werden
2x priblizi, zblizi 2x komen, nahe komen
2x by + predikatiwum, prebywa,
scini, wudyri, zaje, kida, 2x
kidny, me, wotmowi, prinjes,
poce, 2x wopusi, skrzi, spa,
presydli so, wobzamkny, zlici, 5x
wri so, nawri so, pripiny
26x komen, her komen
3x ahny, 2x wuahny, doahny 4x komen, komen + fur + ak.,
heim komen
caka begegnen
6x prichade, wuchade, chodi, 3x
hi, 9x d, tam d
21x komen
2x pochade komen, von dannen komen
4x wu 3x komen, werden aus + dat.
dopjelni, suse, natwari hie sein, dahin sein, sich zu
thun
2x poda so eingehen, komen
4x sta so hin furt komen, 2x begegnen,
widerfahren
2x wali so komen, begegnen
2x dale pri dale prichade, prekroci geraten + uber + ak., dar uber
gehen
15x dele pri poby, zaso wu, preki pri herab ziehen, hin ab steigen, an
gelangen
dele priahny, dele zastupi, hi, 2x
dele pri, sem pri, pri
7x (h)er( )ab komen
tam dele so poda, tam so poda, pri 3x ernider komen
zawri so, pri 2x hinab komen
hew dele pri sem pri erab komen
2x tam dele pri dele pri, tam dele prichwata da hin ab komen, hin ab daselbs
hin komen
5x dom pri dom pri, domoj pri, wri so, 2x
pri
4x heim komen, zum Hause
eingehen
2x domoj pri domoj pri, zastupi 2x heim komen
hew pri, jow
pri, zaso jow
pri
2x sem pri, wri so herkomen, herein komen, wider
hie her komen
3x horje pri horje so poda, ahny, domoj hi 2x hin( )au komen, komen + au
+ ak.
hromadu pri,
hromade pri
zhromadi so, (zhromadnje) so wri zusamen komen, mit einander
komen
2x napreo pri napreo pri, napreo dele ahny begegnen, begegnen + hinab
steigen
6x nutr pri pri, zane sowjeso 2x herein komen
pri, pribeze, poda so 3x hin( )ein komen
pristupi hin ein gehen
sem nutr pri zastupi her ein komen
2x prezjedne pri 2x dojedna 2x eins werden mit + dat.
prjedy pri prjedy pri zuuor komen
11x sem pri 2x prichade, 4x sem pri, 2x pri 7x herkomen, her ein komen
spjelni her gehen
preki sem pri, kroci her uber gehen, daher reisen
sem dele pri sem priwjes hernider hie her komen
pri + srjeda
mjez + ak.
prinjes komen + unter + ak.
tam pri tam pri daselbs hin komen
11x won pri won pri, poda so 2x hin( )aus( )gehen
wutykny sich heraus thun
5x wu, zestupi, prichade, won
pri
8x (h)er( )aus komen
won napreo pri zetka er aus entgegen gehen
wotsal pri wottud wote von dannen komen
wysoko pri zbehny so hoch komen
zwopjeicu pri domoj ahny wider komen
27x zaso pri prinjes, wri bringen, wider bringen
zane sowjeso zane sowjeso
wro by, 3x zaso pri, zaso so
zhromadi, zaso so wri, nawri
so, 17x wri so
24x wider( )komen
4x prichade prichade gehen
prichade, pri 2x komen
pristupi komen + fur + ak.
cykownje:
242x pri, 4x
prichade
cykownje: 91x pri, 12x prichade cykownje: 212x komen
Tabulka 3: pri a prichade w starym serbskim preozku a jeju wotpowedniki
w Lutherowej bibliji a w nowsim serbskim preozku
5. Zjee
Hodi so praji, zo preozowachu nemske kommen do starseje serbsiny
wosebje potom ze sowjesom pri, hdyz jedna so wo pohib w rumje.
Z prenjesenjom metaforiskich wuziwanjow nemskeho kommen mejachu
preozowarjo wjetse eze. Tu wuzwolichu 16 razow hinasi werb abo
namakachu rozrisanja bjez werba, w nekotrych tajkich padach steji sowjeso
prichade abo tez pri (37 razow). Z tym pokazuje tute prepytowanje
jasnje, zo njewotpowedujetej serbske pri a prichade stajnje nemskemu
kommen a puristiske zaprimnjenja wobdearjow nowseho wudaa bechu
casto prehnate. Pola zmenow w nowsim serbskim preozku napadnje wosebje
wo wjele casise wuziwanje formow werba prichade. Tu dyrbjao so
dokadniso prepytowa, hac jednase so w starsej serbsinje pola tuteju
werbow woprawde wo aspektowy porik, kaz je to w modernej spisownej
serbsinje. Be-li tomu tak, dyrbjao so na prasenje za pricinu tutych
aspektowych zmenow wotmowi wsak jedna so stajnje wo samsny
kontekst. Mzne wsak tez je, zo mejese sowjeso prichade w starsej
serbsinje hinasi woznam hac pri a to nic (jenoz) nastupajo aspekt.
Potom by prawdepodobne byo, zo hodese so pri w starsej serbsinje
ipf. kaz tez pf. wuziwa. Licba dokadow ze sowjesom prichade wsak
njeje wulka dos, zo by so na tute prasenja mha wotmowa namaka.
Scya sym zdnk -chad- w starych serbskich tekstach jenoz zredka namakaa,
a hdyz, potom zwjetsa w prenjesenym woznamje a z hinasimi preksami.
Z tu wobjednanych prikadow hodi so konkludowa, zo bese tutn zdnk za
abstraktnise woznamy rezerwowany, stoz widimy tez w modernej serbsinje
prir. woznam sowjesy wuchade, kiz ma po Volkelu 1981 jenoz abstraktne
woznamy a wu, kiz mze tez pohib z neceho won woznamjeni.
Wuziwase-li so tutn zdnk w starsej serbsinje w prenjotnym zmysle
pohiba w rumje, je so wn wosebje w iteratiwnym kontekse wuziwa. Tole
dyrbjao so pak na wjetsim korpusu prepytowa.
Mzna imperfektiwna alternatiwna forma sem hi abo hew/jow hi
wustupuje tohorunja zredka w mojim korpusu. Partikla sem steji w starym
tekse husiso ze sowjesom pri (13 razow) hac z njepregowanym hi
(5 kr) a hew resp. jow namakach tam tohorunja husiso z pri (kzde
dwjce) hac z hi (kzde jnu). Predewsem pak njehoda so tak zmeny
k sowjesu prichade w nowsim wudau wujasni: tute sowjeso steji
tez hromade z partiklu sem abo hew/jow husiso za formy werba
pri stareho teksta (dohromady dwjce pri cimz bu partikla potom
w nowsim tekse wuwostajena), hac za formy njepregowaneho hi z tajkej
partiklu (dohromady jnu pri cimz bu w tutym pade wuziwana partikla
hew narunana z tamle, stoz pokazuje na to, zo nima partikla w tutej
sade smerowy woznam). Maa licba dokadow w mojim korpusu potajkim
njedowola na zadyn pad tezu wo aspektowym poriku sem abo hew/jow hi
(ipf.) pri (pf.) w starsej serbsinje.
Porno tomu pokazuja prikady jasnje, zo wuziwase so pri
predewsem jako sowjeso pohibowanja, metaforisce wuziwanemu kommen
wotpoweduje jenoz druhdy, nic pak prawidownje. Tohodla dyrbimy z toho
wuchade, zo pai tute sowjeso w prenim rjede jako pregowany werb
pohibowanja w gramatiskim zmysle.
Do wocow bija pri wsem nekotre sebi napreo stejace dokady, w kotrychz
w starym tekse pri samsnym woznamje a podobnym kontekse jnu
wuziwachu pri, druhi kr zaso nic. Tute prikady pokazuja na puristiske
nastajenje preiwo wuziwanju sowjesa pri w prenjesenym woznamje hizo
we 18. letstotku. Wone dowola najeba tu prezentowaneje powsitkowneje
tendency tezu, zo be tajke abstraktne wuziwanje sowjesa pri a wosebje
sowjesa prichade w tehdomnisej serbsinje mzne abo samo bezne.
Nimo pregowaneho sowjesa pohiba pri
1
hodao so potajkim w starsej
hornjoserbsinje tez wo wuziwanju sowjesa pri
2
w prenjesenym woznamje
rece.
Zra
1. Biblija 1728 Biblija, to je cye Swjate pismo Stareho a Noweho
zakonja ... do hornjeje uziskeje serbskeje rece preozena. Budysin
1728 wud. Serbski institut / Serbska centralna biblioteka, Budysin
2003.
2. Dejka 18091812 Sserbow Kurier. a Powedar [...] BudySchini, Saoi
a wohndaa: Jan Gottlob Deuka. Lubiju ciSchci: Jan KryStijon
Schlenkar.
3. Epistle 1693 ApoStoliScher CatechiSmus, Das iSt S. Pauli EpiStel an
die Romer, und an die Galater In die Ober-LauSitzSche WendiSche
Sprache getreulichSt uberSetzet, und zum gemeinen Nutz uzberlaSSen
von Michael Frentzeln, Pfarrern zu PoStwitz. Au KoSten einer Hohen
Freyherrl. PerSon. Anno M.DC.XCIII. Budiin, druckts Andreas
Richter.
4. Frencl Dupa 1688 Michael Frentzel: Postwitzscher Tau-Stein
Oder christliche und einfaltige Teutsch-Wendische Predigt von der
Heiligen Taufe. Ein sorbsiches Sprachdenkmal aus dem Jahre 1688,
Herausgegeben und mit einer Transkription des obersorbischen
Textteils sowie einer wissenschaftlichen Einleitung versehen von Heinz
Schuster-
Sewc, K oln, Weimar, Wien 1993.

5. Frencl Hodowanje 1697 cit. po: Lorenc 1981: Serbska citanka,
Leipzig.
6. Frencl Matej a Mark 1670 S. Matthaeus und S. Marcus Wie
auch Die drey allgemeinen Haupt-Symbola In die OberlauSitzSche
WendiSche Sprache, Mit Flei uberSetzet [...] durch Michaelem
Frentzeln, Pfarrern zu PoStwitz [...] Budiin, in Verlegung des Autoris
druckts ChriStoph Baumann, Im Jahr ChriSti 1670.
7. Frencl Nowy Zako 1706 Das Neue TeStament UnSers Herrn
JESU ChriSti. in die OberLauSitziSche WendiSche Sprache uberSetzet
von Michael Frentzeln, Diener des Wortes Gottes zu PoStwitz, unter
Budiin gehorig. Zittau, Druckts Michael Hartmann, MDCCVI.
8. Lutherowa biblija 1545 2. Ausgabe, Directmedia, Berlin 2004,
Digitale Bibliothek Band 29.
9. Matej 1960 Senje po swjatym Mateju, Budysin.
10. Mje 1772 Palaty Sczjepoz na kotrym Han Wenk s Lubjenza
ton 3. April. 1772. pola Wahowa Spaljeny by k Napominanju
wohndaty wot J. Mohnja Duchomneho w Njewacidli. w BudySchini
s Winklerjowem Pimom.
11. Nowy Zako 1966 Swjate Pismo Noweho Zakonja, Budysin.
12. Psalmy 1968 Swjate Pismo Stareho Zakonja kniha psalmow,
Budysin.
13. Psalter 1703 Der PSalter Des k oniglichen Propheten Davids, au
Sonderbahre Anordnung, zum gemeinen Gebrauch, in die WendiSche
Sprache uberSetzet, un in oentlichen Druck ausgegeben. BUDJSSIN,
druckts Andreas Richter, Anno 1703.
14. SchazkaSchcik 1767 Carl Heinricha wot Bogatzky Soty
Schaz-KaSchcik tych Boich Djeci, kotrych Schaz wnebeSSach je,
ki wobSteji we wuSwolenych Schpruchach teho wjateho Pima,
SpSchiStajenem nuternem krotkim roSpomenenjom a Snjekotrymi
Schtuckami Snoweho wohn daty a pSchiSporeny we njemskej reci
1764. a do Sserskej rece pScheoeny wot Gottfrieda Leske Pfarrarja
a Prjedarja teho Evangeliona wRakezy. CiSchcany w Halli 1767.
15. Stary Zako 1976 Swjate Pismo Stareho Zakonja I. Stawizniske
knihi, Budysin.
16. Stary Zako 1973 Swjate Pismo Stareho Zakonja II. Powucne
a profetiske knihi, Budysin.
17. Swetlik 1688-1707 Swate Bibliye, To yo: Tn stare ha nwe
Testament Booho S. Pisma [...] [Handschrift im Archiv des Bautzener
Domstifts, 4 B ande, Signatur T III 6, 7, 8 sowie T III] cit. po W olke
2005, 299.
Literatura
1. Bayer 2006 Sprachkontakt deutschslavisch. Eine kontrastive
Interferenzstudie am Beispiel des Ober- und Niedersorbischen,
Karntnerslovenischen und Burgenlandkroatischen, Berlin.
2. Bermel 1997 Context and the Lexicon in the Development of Russian
Aspect, London, Berkeley, Los Angeles, 1997.
3. Brankackec 2008 Synteticke preteritum v hornoluzickych novinach
J. B. Dejky (1809 1812), w: Galisova, A., Chomova, A.: Varia XV.
Zbornk materi alov z XV. kolokvia mlad ych jazykovedcov (Bansk a
Bystrica - Tajov 79. 12. 2005), Bratislava, str. 7487.
4. Breu 2000 Der Verbalaspekt in der obersorbischen Umgangssprache
im Rahmen eines ILA-Modells, In: Breu, Walter (Hrsg.): Slavistische
Linguistik 1999. M unchen, str. 3776.
5. Dickey 2000 Parameters of Slavic Aspect. A Cognitive Approach,
Stanford.
6. Fake / Michalk 1981 Grammatik der obersorbischen
Schriftsprache der Gegenwart. Morphologie, Bautzen.
7. Lehmann 1999 Sprachliche Entwicklung als Expansion und
Reduktion, w: Anstatt, T. (Hrsg.): Entwicklungen in slavischen
Sprachen (Specimina Philologieae Slavicae, Supplementband 66.),
M unchen, str. 169254
8. Michalk 1959

Uber den Aspekt in der obersorbischen Volkssprache,
w: Zeitschrift f ur Slawistik 4, str. 241253.
9. Michak 1994a Der obersorbische Verbalaspekt im Spiegel der
bisherigen Grammatiken, w: t. s.: Studia o jzyku uyckim / Studije
k serbskej reci / Studien zur sorbischen Sprache, Warszawa, Bautzen,
str. 2737.
10. Michak 1994b Die sogenannten Doppelzeitworter in der sorbischen
Volkssprache, w: t. s.: Studia o jzyku uyckim / Studije k serbskej
reci / Studien zur sorbischen Sprache, Warszawa, Bautzen, str 3875.
11. Mluvnice 2 1986 Jan Petr et al. (ed.): Mluvnice cestiny 2.
Tvaroslov, Praha.
12. Nemec 1958 Iterativnost a vid, w: Slovo a slovesnost XIX, str.
189200.
13. Schawaller 1990 Fortbewegungsverben im griechischen Neuen
Testament und ihre altkirchenslavische

Ubersetzung, Frankfurt a.M.,
Bern, New York, Paris.
14. Schuster-
Sewc 197880 Historisch-etymologisches Worterbuch der

ober- und niedersorbischen Sprache, Bautzen.
15.

Soic 2007 Das grammatische System der obersorbischen
Umgangssprache, Konstanzer Online-Publikations-System (KOPS),
http://www.ub.uni-konstanz.de/kops/volltexte/2007/3221
16. Toops 1993 Lexicalization of Upper Sorbian Preverbs:
Temporal-Aspectual Ramications and the Delimitation of German
Inuence, In: Germano-Slavica VII/VIII, str. 322.
17. Toops 2001a Aspectual Competition and Iterative Contexts in
Contemporary Upper Sorbian, w: Journal of Slavic Linguistics 9/1,
str. 127154.
18. Toops 2001b The Grammar of Paraphrastic Imperfectives in
Latvian and Upper Sorbian, w: Slavic and East European Journal
Vol. 45, No 1, str. 96114.
19. Volkel 1981 Hornjoserbsko-nemski prawopisny sownik, Bautzen.
20. Werner 2003 Verbalagierung im Obersorbischen, Bautzen.
21. Wolke 2005 Geschichte der sorbischen Grammatikbeschreibung,
Bautzen 2005.
Dusan

Sota
Lipsk
Archaizmy w nacasnym serbskim
sownikarstwje
Zawod
W predlezacym dele zaberam so z problematiku leksikaliskich archaizmow
w hornjoserbsinje. Problemy markerowanja rece z pomocu zestarjenych
sowow dada so we wjacorych aspektach rozjimowa, tu zajimuje mje
wosebje prasenje, kak daloko wotpoweduja markerowanja lematow na
casowej runinje w Prawopisnym sowniku Pawoa V olkela wobdeanym wot
Tima Meskanka
1
aktualnemu recnemu zacuwanju w lude.
Na spocatku rozwazowanjow ma so terminus archaizm denowa
a trebnos terminusa znazorni. W Metzlerowym leksikonje rece citamy pod
zaprijeom archaizm sledowace:
Worter, Wortformen, syntakt. Erscheinungen und Schreibungen,
die f ur einen best. Zeitraum als veraltend gelten und schliel. als
veraltet betrachtet werden. In der antiken Rhetorik stilist. Mittel
des Redeschmucks (ornatus). Als rhetor. Stilmittel werden A.
absichtsvoll in Lit. und Poesie, polit. Rede, in der Werbung genutzt
und sollen je nach Kontext zeitdistanzierend, iron. oder pathet.
wirken.
2
W nemskich sownikach a deach k leksikograji dela so zestarjene
sowa do archaizmow a historicizmow. Rozdel mjez denotatomaj wobeju
terminusow tci w jeju funkciji sowo je zestarjene, dokelz je wuziwanje
denotata zestario (pad historicizma) resp. dokelz so forma sowa hizo
njetrjeba (archaizm). Wudawarjo sownika Duden wuziwaja sledowace
skrtsenki a zaprijea jako markerowanja: (1) za historicizmy nationalsoz.
(nacionalsocialistiske), fr uher (tehdy) a hist. (historiske), (2) za
archaizmy veraltet (zestarjene) a veraltend (zestarjace).
3
Sehowace
rozjasnjenja za wuziwane zaprijea so podaja:
veraltend: nur noch selten, meist von der alteren Generation gebraucht
1
Pawo Volkel, Prawopisny sownik hornjoserbskeje rece, wobdea Timo Meskank.
Budysin 2005.
2
Helmut Gl uck (wud.), Metzler-Lexikon Sprache, Stuttgart 2000, str. 58.
3
Prir. Christian Bergmann,

Uberlegungen zur historischen Schichtung des
Wortschatzes der deutschen Sprache, w: Leipziger Arbeiten zur Sprach- und
Kommunikationsgeschichte, 2. Festschrift f ur Rudolf Groe, Frankfurt am Main 1995,
str. 17.
112 Dusan

Sota
veraltet: nicht mehr Bestandteil des Wortschatzes der
Gegenwartssprache; kann aber noch in altert umelnder,
scherzhafter oder ironischer Ausdrucksweise gebraucht werden
fr uher: die Sache, um die es geht, ist heute nicht mehr ublich oder
aktuell
historisch: das, was das Wort bezeichnet, gehort einer vergangenen
Geschichtsepoche an
national-
sozialistisch: Zugehorigkeit zur Sprache des Nationalsozialismus oder
f ur die Zeit des Nationsozialismus charakteristische
Verwendungsweise.
4
Rozeznawanje mjez fr uher a hist., kaz w sowniku Duden, njeje jasne
a tutn zjaw je so hizo w nekotrych deach kritizowa.
5
Wobhladajmy sej situaciju w serbskej leksikograji. W P. Volkelowym
Prawopisnym sowniku namakatej so za zestarjene sowa markerowani
zest. (zestarjene) a hist (historiske).
6
Kolektiw wokoo Helmuta Jenca
je w dwuzwjazkowym sowniku casowej markerowani veralt. (zestarjene)
a veraltd. (zestarjace) wuziwa za archaizmy kaz tez za historicizmy.
7
W serbskim nacasnym sownikarstwje so potajkim njejednotnje mjez
historicizmami a archaizmami rozeznawa. Ani w jednym ani w druhim
sowniku so markerowanske predikaty njewujasnjuja.
Po Herbere Ernse Wiegande ma so pri zwesenju leksikaliskeho
archaizma mjez intrakomunikatiwnej a ekstrakomunikatiwnej perspektiwu
rozeznawa. Priwobromy so intrakomunikatiwnej perspektiwje. Pola
jednotliwca jedna so wo archaizm, jeli wn sowo abo frazu w uzuelnym
wuziwanju jako zestarjenu, njemodernu abo staromdnu zacuwa. Jako
zakad jeho posudowanja suzi jemu wezo jenicce swoje komunikatiwne
nazhonjenje we wobchade z jako zestarjeny zacuwanym wurazom.
8
Jeli wjetsina maernorecnych conow srjedneju dweju wot styrjoch
ziwych generacijow (wnucki, dei, starsi, dedojo a wowki) towarsnose
wuraz jako zestarjeny zacuwa, hodi so wn jako na casowej
4
Klaus-Dieter Ludwig,

Uberlegungen zu einem Worterbuch der Archaismen, w:
Symposium on Lexicography VII [. . . ], T ubingen 1996, str. 164-165.
5
Tez tam.
6
Prir. P. Volkel, Prawopisny sownik, op. cit., str. 10-11.
7
Helmut Jenc, Nemsko-hornjoserbski sownik. Spisali Helmut Jenc, Frido Michak
a Irena

Serakowa, sobu dea Jurij Merink, Budysin 1989, str. 11.
8
Prir. Herbert Ernst Wiegand, Mit dem Teufel auf dem Hollenmarkt marschieren.
Zweisprachige Worterb ucher mit Deutsch als Pegestatten deutscher Archaismen?, w:
Leipziger Arbeiten zur Sprach- und Kommunikationsgeschichte 9. K. D. Ludwig zum 65.
Geburtstag, Frankfurt am Main 2002, str. 139 s.
Archaizmy w nacasnym serbskim sownikarstwje 113
runinje markerowany zastopnjowa. Wiegand rozeznawa tu mjez ziwymi
leksikaliskimi archaizmami a pasiwnje ziwymi leksikaliskimi archaizmami.
Prenje su tajke archaizmy, kotrez so hise ertnje wuziwaja, druhe
dopokazuja nawopacnu kajkos wone so hizo ertnje njewuziwaja (so pak
rozumja, jeli na nje w tekstach storcis). Na kncu wotmjezuje Wiegand
hise wot tuteju typow t. mj. mortwe archaizmy. To su sowa, kotrez suseja
k samsnemu recnemu stadiumej kaz hornjej predstajenej typaj, wone so pak
njewuziwaja a tez w tekstach hizo njerozumja.
Za recacych je ezko spzna, hac so pola jim njeznateho sowa wo
mortwy archaizm, wo neologizm abo wo jim prose njeznate sowo jedna.
Zo by so to wujasnio, su trebne ekstrakomunikatiwne sredki. Z pomocu
elektroniskeho korpusa a starsich sownikow hodi so relatiwnje jasnje
zwesi, do kotreho recneho stadiuma so sowo zarjaduje, hac je to prose
redke, zestarjene abo nowe sowo.
9
Rozeznawanje do ziwych archaizmow a do pasiwnje ziwych archaizmow
nima w pade serbsiny wuzitk, dokelz je wuziwanje pisomneje serbsiny
skerje wobmjezowane. Je tuz dosahace, jeli so sowa na casowej runinje
dela do mortwych, zestarjenych a ziwych sowow.
*
Po wudawarjach Metzleroweho sownika rece so archaizmy rozumja
a wuziwaja jako stilistiske sredki. Tajke postupowanje motiwuje runocasnje
klasikaciju sowneho skada do archaizmow a njearchaizmow, stoz je bjez
dwela wazne za tych, kiz datu rec wuknu (a- weste sowo so beznje wuziwa,
b- wono je hizo redke, c- zestarjene atd.). Tez za (modych) serbskich
spisowaeljow, kotriz wot doma hizo bohatu serbsinu njeznaja, je tajka
klasikacija we wobuku leksikograje wulka pomoc.
Po Dieterje Cherubimje mzemy archaizmy po sehowacych kriterijach
abo priznakach spzna:
Sie werden formal, inhaltlich oder funktional im Kontrast zu
einem aktuellen Sprachzustand als abweichend oder markiert
eingestuft;
sie lassen sich mehr oder weniger sicher einem alteren
Sprachzustand zuordnen;
sie erf ullen bestimmte stilistische Funktionen im aktuellen
Sprachgebrauch.
10
9
Tez tam.
10
Dieter Cherubim, Hochton-Archaismen in akademischen Sprachspielen, w: Leipziger
Arbeiten zu Sprach- und Kommunikationsgeschichte 9 [. . . ], Franfurt am Main 2002, str.
74.
114 Dusan

Sota
Preni prikad (1) dopokazuje hizo naspomnjenu intrakomunikatiwnu
perspektiwu. Za (2) je trebna westa recna kaz tez historiska weda.
Jeli wuziwar tajku nima, hrabnje wn za sownikom, takrjec za
ekstrakomunikatiwnej perspektiwu, zo by korektne prirjadowanje westeho
sowa dowedi. Sowniki dyrbja tuz korektny nacasny recny staw
wotrazowa. Za (3) je trebna westa intencija za wuziwanje, kotraz je
motiwowana prez konwencije abo kontekst.
Sam koncept archaizma nasta hizo w antice skadnostnje
interdisciplinarneje diskusije wo t. mj. cistoe. Zjaw cistoty poahowase
so tohorunja na rec, wuprajenje by dyrbjao jasne a wsem zrozumliwe
by, potajkim ciste. Wuziwanje archaizmow we wsednej komunikaciji
wobhladowase so prez antikskich slederjow jako elitarne a njetrjebawse.
Z poetiskej licencu pak mzachu so archaizmy jako ornatus swobodnje
wuziwa.
11
Dale citamy pola D. Cherubima, zo wuziwaja so archaizmy (densa) mjez
druhim w sehowacych kontekstach respektiwnje ze sehowacej motiwaciju:
(a) zo by tekst historiski kolorit dsta;
(b) zo by so pozitiwna distanca (zdwrliwos) pri narecenjach w listach
zwuraznia;
(c) zo by so negatiwna distancu prez ironiju, wusmesowanje temow,
menjenjow abo wosobow (w satiriskich a politiskich tekstach) docpea;
(d) zo by so nadhdnoenje sebje samoho resp. situacije a objekta, wo
kotrymz so reci abo za legitimaciju neceho (juristiske, nabozinske
teksty), podsmrnyo.
12
Tu so hizo pokaza, zo su w serbsinje tajke situacije, kotrez wuziwanje
archaizmow a historicizmow determinuja, relatiwnje wobmjezowane.
Satiriskich a politiskich tekstow w serbskich isanych medijach njeje wjele.
Z prikadom za nemski casopis, w kotrymz so nadmeru wjele archaizmow
wuziwa, mze by Der Spiegel, a dokadny serbski wotpowednik (ani
w zjednorjenej formje) nimamy. Pri narecenjach w listach so prewjele
wselakorych sowow wuziwa njemze a juristiske teksty su znajmjesa
za sersi kruh citarjow njezajimawe. Za wuziwanje zestarjenych sowow
zwostanu tuz jenicce nabozinske teksty, wosebje biblija a kerluse, a w dalsim
11
Tez tam.
12
Tez tam, str. 75.
tez tajke teksty, kotrez je awtor chcy z historiskim koloritom barbi (kaz na
prikad twrba Serbscy rjekowje wot Jakuba Lorenca-Zaleskeho). Do kotreje
mery so w serbsinje archaizmy jako stilowy sredk wuziwaja, by so dyrbjao
separatnje presledi.
Na sledowacych stronach prepytuju, kak daloko so archaizmy, kotrez
so we P. Volkelowym sowniku jewja, pola informantow jako zestarjenki
zacuwaja. Pripdla spytam tez zhoni, hac njezacuwaja so nekotre
njemarkerowane sowa hizo jako zestarjene.
Metodiske postupowanje
Jako zakadne zro archaizmow za predlezacu studiju sym wuziwa Pawoa
V olkelowy Prawopisny sownik, z kotrehoz sym wse sowa z markerowanjom
zest. ekscerpowa. Tak stworjenu lisinu sym zwuzi na sowa, kotrez so we
sowniku podawaja z wotkazom na synonym, kotryz so mesto zestarjeneho
sowa densa wuziwa.
Zwuzena lisina archaizmow woprija nehde 250 hesow, z kotrejez sym
wubra 16 sownych kandidatow, kotrez su so mi zdali by prihdne za
mj zamer. Pridatnje sym sej wupyta dalse 23 leksemow, kotrez bech
sebi pri recipowanju serbskeje literatury zwupisowa. (Tute sowa mi pak
njejsu znate byli, pak sym je sam jako zestarjene zacuwa). W dalsim
postupowanju zestajich z tutych sowow naprasnik, kotryz sym pozdiso
z probandami wosobinsce wupjelni. Kzde heso sym precita z prikadowej
sadu, kotruz bech z literaturoweho korpusa wupisa, a probanda mejachu
posudowa, hac sprenja sowo znaja a hac zdruha je jako zestarjene
zacuwaja. (Prikadowe sady namakaja so w kapitlu Wuhdnoenje pod
jednotliwymi hesami). Naprasowa sym so dohromady 24 wosobow wobeju
konfesijow.

Ses z nich prisusa generaciji dedow a wowkow w starobje
nad 60 let, z nich be jedna wosoba ewangelska. Desao prisuseja srjednej
generaciji w starobje 40 do 60 let, z nich stej dwe ewangelskej. Z modeje
generacije (20 do 40 let) rozmowjach so z wosom ludimi, z kotrychz staj
dwajo ewangelskej. Probandow sym kategorizowa po pochade, t. r. hde su
nahladny del deatstwa preziwili. Dalsi wazny kriterij be, hac informana
wjele abo mao serbskeje literatury citaja. Je jasne, zo stej zaprijei mao
a wjele dopokazaj relatiwizma a subjektiwnose. Na potrjeby dea sym
tohodla priwza, zo reka mao mjenje hac tri knihi a wjele wjace hac ses
knihow na leto. Sorabistiku staj jenoz dwaj probandaj z modeje generacije
studowaoj. Sehowacy wobraz probandow so w tabulce skii:
116 Dusan

Sota
staroba konfesija Pochad recipowanje
serbskeje
literatury
sorabistiku
studowa
kat. ew. s. s-z. w. z. Bud. w. s. m.
nad 60 5 1 3 2 0 1 0 5 1 0 0/6
40-60 8 2 3 1 1 2 3 4 3 3 0/10
20-40 6 2 0 1 0 1 6 0 3 5 2/8
Tabulka 1: Rozjasnjenja k pochadej probandow: s[ewjer]: na sewjer wot Budysina
(Radwor, Chasow); [s]ewjero-[z]apad: na sewjero-zapad wot Budysina (
Sunow,
Konjecy, Sulsecy); w[uchod]: wuchodnje wot Budysina (Bukecy); [z]apad: zapadnje
wot Budysina (Wotrow, Wudwor, Chrsicy)
Wusledki naprasowanja
Wuhdnoejo wusledki naprasowanja ma so to pokaza, zo so za
probandow wosebite eze pokazachu pri klasikowanju sowow do kategorije
zestarjene. Wjele z tutych sowow so w serbsinje jenoz zredka wuziwa, tak
zo njebe jim mzno mjez jara redkimi a zestarjenymi leksemami rozeznawa.
Serbske sowa njezestarja, dokelz so druhe sowa mesto nich wuziwaja, ale
dokelz so w tutych kontekstach nemcina presadi. Hdys a hdys so nekotre
sowa scya jako zestarjene njezacuwachu, hacrunjez proband wedese, zo
so sowo (hizo) w lude njewuziwa.
Rezultaty naprasowanja dyrbja so kedbliwje wobhladowa, dokelz
je licba 24 probandow skerje snadna a za preswedcace statistiske daty
njedosahaca (jako tajke so wobhladuja naprasowanja ze znajmjesa sto
probandami). Njediwajcy toho hoda so nekotre zajimawe tendency
z wusledkow naprasowanja wucita. W tabulce je podaty prehlad
wusledkow, w njej rjaduja so sowa po tym, kelko ludi je hise znajese:
hesa starsa generacija srjedna generacija moda generacija
Znate
w %
Zesta-
rjene?
Znate
w %
Zesta-
rjene?
Znate
w %
Zesta-
rjene?
Zestarjene sowa po V olkelu
klamy 6/6 Haj (4) 5/10 Haj (5) 4/8 Haj (4)
zaroba 1/6
(ew.)
Haj (1) 2/2(ew.);
3/8(kat.)
Haj (1),
Ne (2)
2/2(ew.);
2/6(kat.)
Haj (2),
Ne (2)
wocuwa,
cuwa
2/6 4/10 Haj (1) 1/8
Znate
w %
Zesta-
rjene?
Znate
w %
Zesta-
rjene?
Znate
w %
Zesta-
rjene?
skr 1/6 Ne (1) 2/10 Haj (1),
Ne (1)
1/8 Haj (1)
wulemi 0/6 2/2(ew.);
0/10
(kat.)
Haj (1),
Ne (1)
1/2
(ew.);
0/8
(kat.)
Haj (1)
pcre,
pocera
1/6 Ne (1) 1/10 Haj (1) 0/8
skrjebi so 1/6 Ne (1) 1/10 0/8
stuha 1/6 Haj (1) 0/10 0/8
tyowa 1/6 Ne (1) 0/10 0/8
zawality 1/6 Haj (1) 0/10 0/8
roi so 0/6 0/10 1/8 Haj (1)
bjezdak 0/6 0/10 0/8
funa 0/6 0/10 0/8
kluci 0/6 0/10 0/8
kopjo 0/6 0/10 0/8
skorodej 0/6 0/10 0/8
W sowniku P. Volkela njemarkerowane sowa
klesiwy 6/6 Ne (2) 10/10 Haj (8) 6/8 Haj (1),
Ne (3),
Zestari
(1)
tysny 6/6 Ne (4) 10/10 Haj (3),
Ne (4)
3/8 Haj (2),
Ne (1)
woskrot 6/6 Ne (4) 10/10 Ne (5),
Zestari
(1)
0/8
bramaty 6/6 Ne (4) 9/10 Haj (3),
Ne (2)
0/8
worizna 6/6 Haj (1),
Ne (1)
7/10 Haj (3),
Ne (1),
Zestari
(1)
1/8 Haj (1)
118 Dusan

Sota
Znate
w %
Zesta-
rjene?
Znate
w %
Zesta-
rjene?
Znate
w %
Zesta-
rjene?
sochor 6/6 Ne (3) 7/10 Haj (2),
Ne (3)
0/8
iska 5/6 Ne (2) 5/10 Haj (5) 4/8 Haj (3),
Zestari
(1)
lado 1/1
(ew.);
4/5
(kat.)
Haj (1),
Ne (2)
2/2
(ew.);
3/8
(kat.)
Haj (1),
Ne (2)
2/2
(ew.);
1/8
(kat.)
Ne (2)
trusy 0/1
(ew.);
5/5
(kat.)
Ne (2) 0/2
(ew.);
6/8
(kat.)
Ne (5) 0/8
dzba 5/6 Haj (1) 5/10 Haj (4) 0/8
ceikaty 4/6 Ne (3) 6/10 Haj (2) 1/8
lecwo,
wlecwo
2/6 Haj (1) 7/10 Haj (2),
Ne (1)
1/8
puck(i) 4/6 2/10 Haj (2) 0/8
zebjer 3/6 Ne (2) 0/10 2/8 Ne (2)
rozcuchany 3/6 Ne (2) 1/10 0/8
kuzmoty
so honja
2/6 Ne (1) 2/10 Haj (1),
Ne (1)
0/8
kooch 2/6 Haj (1) 1/10 1/8 Haj (1)
wumpjera 1/6 Ne (1) 1/10 0/8
kubach 1/6 Ne (1) 0/10 0/8
budmo 0/6 0/10 0/8
cepcenje,
cepci so
0/6 0/10 0/8
merik 0/6 0/10 0/8
rulik 0/6 0/10 0/8
Signikantny je wobmjezowany sowoskad modeje generacije, kotryz so
tu pola wjele sowow raznje pokazuje.

Ses leksemow (sochor, woskrot,
worizna, bramaty, dzba, trusy) su w modej generaciji dosponje
woteznate, hacrunjez funguja hise w srjednej a wezo starsej generaciji
pola presahowaceje wjetsiny jako uzus. Dwe sowje z tutych stej pak
tez po menjenju srjedneje generacije zestarjenej. Njeje pak ani jednoho
sowa, kotrez be wsem modym probandam znate. Docya njeznate bechu
sledowace sowa: bjezdak, funa, kluci, kopjo a skorodej ze zestarjenych
sowow a budmo, cepci so, merik a rulik ze sowow, kiz njejsu pola Volkela
markerowane.
Lepse zwobraznjenje rozserjenose sowow docpejemy we formje tabele.
W njej zwobrazni so procentualnje, kak casto bechu sowa we wselakorych
generacijach znate (wuwzate buchu jenoz nikomu njeznate sowa).
Hesa starsa generacija srjedna
generacija
moda
generacija
Zestarjene sowa po sowniku P. V olkela
klamy 6/6 5/10 4/8
zaroba 1 (ew)/6 2/2 (ew); 3/8
(kat.)
2/2(ew); 2/6
(kat.)
wocuwa, cuwa 2/6 4/10 1/8
skr 1/6 2/10 1/8
wulemi 0/6 2/2 (ew); 0/10
(kat.)
1/2 (ew.); 0/8
(kat.)
pcre, pocera 1/6 1/10 0/8
skrjebi so 1/6 1/10 0/8
stuha 1/6 0/10 0/8
tyowa 1/6 0/10 0/8
zawality 1/6 0/10 0/8
roi so 0/6 0/10 1/8
W sowniku P. Volkela njemarkerowane sowa
klesiwy 6/6 10/10 6/8
tysny 6/6 10/10 3/8
woskrot 6/6 10/10 0/8
bramaty 6/6 9/10 0/8
worizna 6/6 7/10 1/8
sochor 6/6 7/10 0/8
iska 5/6 5/10 4/8
lado 1/1 (ew.); 4/5
(kat.)
2/2 (ew.); 3/8
(kat.)
2/2 (ew.); 1/8
(kat.)
trusy 0/1 (ew.); 5/5
(kat.)
0/2 (ew.); 6/8
(kat.)
0/8
120 Dusan

Sota
Hesa starsa generacija srjedna
generacija
moda
generacija
dzba 5/6 5/10 0/8
ceikaty 4/6 6/10 1/8
lecwo, wlecwo 2/6 7/10 1/8
puck(i) 4/6 2/10 0/8
zebjer 3/6 0/10 2/8
rozcuchany 3/6 1/10 0/8
kuzmoty so
honja
2/6 2/10 0/8
kooch 2/6 1/10 1/8
wumpjera 1/6 1/10 0/8
kubach 1/6 0/10 0/8
LEGENDA:
70 % a wjace
30 do 70%
mjenje hac 30%
W modej generaciji bechu sowa kooch, wlecwo, ceikaty, worizna, roi
so, wulemi a skr jenoz jenickej wosobje znate. Tuta wosoba pak
studowase sorabistiku, a na tajke wasnje su so znajomose zestarjenkow
pola modeje generacije do westeje mery zwysili.
Sehuje prehlad wo sowach, kotrez su so prewaznje jako zestarjene
zacuwali.
Wiegand twjerdi, zo je za markerowanje sowa w casowej dimensiji
wazne recne zacue srjedneju wot styrjoch ziwych generacijow.
13
Tuz stej
jenoz tej dwe generacije w sehowacej tabeli wobkedbowanej. Hesa su
w njej rjadowane po tym, kak husto su so wone jako zestarjene zacuwali.
Sowa, kotrez srjednymaj generacijomaj njejsu znate byli, so njejewja:
Hesa Zestarjene?
Zestarjene sowa po sowniku P. V olkela
klamy Haj (9)
wocuwa, cuwa Haj (1)
skr Haj (2), Ne (1)
wulemi Haj (2), Ne (1)
pcre, pocera Haj (1)
13
Prir. H. E. Wiegand, Mit dem Teufel . . . , op. cit., str. 140.
Hesa Zestarjene?
roi so Haj (1)
zaroba Haj (3), Ne (4)
skrjebi so zane podae
We V olkelu njemarkerowane sowa
klesiwy Haj (9), Zestari (1), Ne (3)
iska Haj (8), Zestari (1)
worizna Haj (4), Zestari (1), Ne (1)
dzba Haj (4)
ceikaty Haj (2)
puck(i) Haj (2)
kooch Haj (1)
lecwo, wlecwo Haj (2), Ne (1)
tysny Haj (5), Ne (5)
bramaty Haj (3), Ne (2)
sochor Haj (2), Ne (3)
kuzmoty so honja Haj (1), Ne (1)
trusy Ne (5)
woskrot Zestari (1), Ne (5)
lado Haj (1), Ne( 4)
zebjer Ne (2)
rozcuchany zane podae
wumpjera zane podae
LEGENDA:
zacuwa so prewaznje jako zestarjene
zane jednotne posudowanje
zacuwa so prewaznje jako njezestarjene
Wusledki w detailu
Zestarjene sowa we Volkelowym Prawopisnym sowniku
I. Probandam njeznate sowa
a) Sowa, kotrez so w H. Jencowym dwuzwjazkowym sowniku njejewja:
1. kluc|i u, is, pret ach, ese ip (*kriwi) zest.
kr ummen, biegen
W korpusu njeje so zadyn prikad namaka.
122 Dusan

Sota
2. kopj|o a n (*hlebija) zest. Lanze, Speer
Khodi z trubu a z kopjom.
Jan Wjela-Radyserb, Metaforiske hrona (1905), str. 75
Jenicki dokad w korpusu, kaz je wide, so pola J. Wjele-Radyserba
namaka.
b) Sowa, kiz jewjachu so tez pola H. Jenca z markerowanjom veralt.
1. bjezdak indekl. zest. unwillk urlich, wider Willen,
ungern
Sehowase precy hise tych troch ekancow z Bethlehema
a zobjese so nastajnosi, zo tale bjezdak hotwa nima wuspecha
ani knca.
Mikaws Bjedrich-Radlubin, Betlehemske deatko a druhe
legendy (1916)
Bosijej so skoro zda, zo jeho lepse, nadobnise mysle dopredka
erja, nic zados za pjenjeznym bohatstwom a nahladnym wenom
za swoje dei, ale mysle a prea za cyy lud, za tn lud, kiz
tuchwilu bjezdak dea a so bjez kubanja nihdy njewuswobodi.
Marja Kubasec, Bosij Serbin. 3 del (1965), str. 115
So najhusiso rozumjese jako zadarmo, prenjotny woznam pak njebe
nikomu znaty. Interferenca z woznamom bjez daka w zmysle zadarmo
bese zawese tez z pricinu, zo so sowo zhubi. Tez pola H. Jenca so sowo
jewi z markerowanjom veralt..
c) Sowa, kiz su pola H. Jenca z markerowanjom veraltd. podate:
1. Funa - plista
Funu suny.
W elektroniskim korpusu namaka so jenoz jenicki prikad pola
Wjele-Radyserba w jeho Metaforiskich hronach z leta 1905.
II.Nekotrym probandam hise znate sowa
a) Sowa, kotrez so w dwuzwjazkowym sowniku H. Jenca njejewja:
1. cuwa| m, s ip (wocuwa) zest. Wachen
Symanje, ty spis? Njejsy ani jednu hodinu wocuwa mh?
Swjate pismo (2006), Mark 14, 37
Znate? Haj (7), ne (17).
Zestarjene? Haj (1).
Sowo be nimo jednoho wuwzaa jenoz znate pola katolskich Serbow,
wosebje ze spewa Boza nc wot Bjarnata Krawca. Korektny woznam be
pak ledma znaty. Nekotrim be sowo znate z plsiny, nic pak ze serbsiny.
W tekstowym korpusu namaka so sowo jenoz w bibliji a we wosadniku
w kerlusu co. 458 (sowa po Michale Wade). W Rezakowym sowniku steji
pod hesom wachen nimo strazowa w spinkach wocuwa. Pola Pfuhla
namaka so pod hesom cuwa preozk wachen a prispomnjenje, zo je
sowo zestarjene a ze starych katolskich kerlusow. Pospyt woziwjenja sowa
po druhej swetowej wjny je potajkim zwresi.
2. skrjeb|i so ju so, is so, pret ich so, i so p
(*zmorsi so) zest. einschrumpfen, verschrumpfen
Skrjebjena kaz susenka.
Sowo skrjebi so je ze wsemi swojimi wotwodenkami w elektroniskim
korpusu jenoz jnu dokadene a to w Metaforiskich hronach J.
Wjele-Radyserba. Tam hodi so wone rozumi w zmysle zmorsene, kaz
to tez V olkelowy sownik podawa. W sowniku Rezaka steji, zo wuziwa
so wuraz za crije, kotrez so pcnu rozpr resp. rozpusi (br ockelig,
br uchig). Jenicka wosoba, kotraz je sowo aktiwnje znaa, bese z Wudworja
a je hizo starsa hac 80 let. Skrjebjene je po jeje recnym zacuu nesto
wedomje zmorseneho abo zatokaneho, zo by rjenje wupadao. Jako prikad
poda wona skrjebjenu papjeru w zmysle nemskeho Krepppapier. Druhej
wosobje wuraz skrjebjena papjera pjeca nesto prajese.
3. stuh|a i f (*bant) zest. 1. Band (tkanina); 2. Schleife
(del narodneje drasty)
124 Dusan

Sota
Jenoz jenicka wosoba znajese sowo stuha w zmysle bantow pola serbskeje
narodneje drasty. Sowo be jej znate z basnje Handrija Zejlerja. Na titul
basnje so pak njemzese hizo dopomni a base abo druhi dokad so
w korpusu njenamaka.
4. skorod|ej eje || wje f zest. Tiegel
Ja sym wulki muzikanta na lik a na skorodej; stz mje du
a skraba sysi tomu wese derje njej.
Handrij Zejler, z basnje Ja sym tawzynt dusny kadla (1855)
Pola njeje skorodej njewustudnje.
Sowo so w korpusu jenoz w H. Zejlerjowym spewje Ja sym tawzynt dusny
kadla a w Metaforiskich hronach pola J. Wjele-Radyserba namaka. Wsitcy
probanda sowo z tutoho ludoweho spewa znajachu, ale woznam sowa je
dosponje woteznaty.
5. tyow|a y f (*kokownica) zest. Kocher
Pretoz netko hrabny prok, kotryz jemu za ramjo wisase, z tyowy
wueze sip a jn na prok staji.
Jakub Lorenc-Zaleski, Serbscy rjekowje (wud. 1957), str. 6
W tekstowym korpusu namaka so tutn leksem jenicce w spisach Jakuba
Barta-isinskeho a w tekse Jakuba Lorenca-Zaleskeho. Dohromady jewi
so wn jenoz trjce, a zo je tute sowo woteznate zadyn diw njeje. Jenicka
wosoba, kotraz je znajese, zabera so intensiwnje ze starej literaturu a je tez
hizo nad 75.
b) Sowa, kiz su pola H. Jenca z markerowanjom veralt. podate:
1. pcre| ju, jes, pret ch, p, pocera (*powodi)
zest. uberschwemmen, uberuten
Dokelz pak cujese wona w jeho sowach, w jich zwuku, byrnjez
so wone ze zadwelowanjom dusye, zo reci z njeho woprawdita
lubos, huboka a ze dna wutroby so wudrewaca, pcre ju kaz
wulka woda tajka nutrna zbozowniwos, zo sej pri sebi zaprisaha,
zo njeda sej wot nikoho Mikawsa wutorhny, zo bude wo njeho
wojowa ze wsemi mocami, zo bystaj wona sama a tez wn do
poneho zboza zaahnyoj, njech so stanje, stozkuli chce!
Anton Nawka, Kubo pod worjesinu (2003)
Wone sowo so w korpusu ledma jewi. Jenicki powjnski prikad
dopokazujetej Kubo pod worjesinu wot Antona Nawki a Nowy Zako. Dwaj
probandaj sowo z literatury znajestaj.
2. ro|i so u so, is so, pret ach so, ese so ip
(*prisaha) zest. schw oren, beeiden
Tajkim, kotriz so zjawnje roa, zo wernos praja, stejachu ludo
spektisce napreo: stz so wjele roi, tomu ze na cole steja.
Serbske Nowiny, 09.03.2000
Po wobzamknjenju uziskich stawow z 31. merca 1651 mejese
so ze wsitkich kletkow styri kr za leto wozjewi, zo je krue
zakazane sakrowa, zakliwa, so na swoju dusu roi. Ota
Wiaz, Bur Krakora (1950), str. 12
Leksem roi be jenoz jednej wosobje znaty, kotraz je sorabistiku studowaa.
Sowo docpe wjetsu frekwencu jenicce w zberkach starych prajidmow a pola
Jakuba Barta-isinskeho, redso w deach Oty Wiaza, Marje Kubasec
a Jakuba Lorenca-Zaleskeho. Wjetsina woprasowanych zrozumichu jn we
zmysle kotriz so zjawnje roa jako kotriz so zjawnje rokoa.
c) Sowa, kiz su pola H. Jenca z veraltd. markerowane:
1. klam|y ow plt. zest. Laden, Kramladen
Namaka dyrbjao so mestno za mae muzejowe klamy (nemsce
so praji Museumsshop), z kotrychz mh sej wopytowar
dopomnjenku sobu wza.
Dawno hizo so hnewamy a podarmo napominamy, zo by tola
skncnje tn njeporjad a postork zasta, kotryz w tym tci, zo nase
126 Dusan

Sota
klamy, hosency a korcmy skoro nihde hise nimaju serbskich
napismow.
Jakub Bart-isinski: Zhromadene spisy, Zwjazk IX:
Publicistika, Budysin 1974, str. 230
Woznam, kiz je so podawa je: wjesne predawarnje, mae wobchody.
Tute sowo je skerje historicizm dyzli archaizm, dokelz so na wsy abo
w mestach tajke make wobchody hizo njenamakaja. Narunali su je
w NDRskim casu HO a densa Edeka a druhe wjetse predawarnje.
Z presahowacej wjetsinu su so klamy jako zestarjene zacuwali.
2. skr| nje f (*spanje) anat. zest. Schlafe
Huboka rana be tez na mjezwocu, ehnjese so wot brody prez
prawe lico ke skrnjam.
Anton Nawka, Pod wopacnej intu (1964), str. 271
Zestarjene? Haj (2), ne (1).
Wsitcy styrjo, kotriz su sowo znali, so intensiwnje ze serbsinu zaberaja.
Leksem so w starym pismowstwje relatiwnje husto jewi. Po druhej wjnje
pak jenoz hise z mestnami pola Marje Kubasec, Antona Nawki a Jana
Lajnerta, w katolskim wosadniku w kerlusu Michaa Wady (co. 611) a w
Starym Zakonju z leta 1973.
3. zarob|a y f (*zarowanje) zest. Trauer
Njech so tole wso wobchowa, tez w zwukach zaroby.
Znate? Haj (10), ne (14). Zestarjene? Haj (3), ne (4).
Jako woznam resp. wuziwanje je so podawao: zarowanje prez dlesi
cas, bea zaroba. Leksem zaroba so w literaturje kaz tez w casopisach
a nowinach jara redko, za to pak casowje konstantnje wuziwa. Pola wsech
ewangelskich probandow bese sowo we wsech troch generacijach znate.
Pola katolskich bese sowo jenoz w jednej swjbje znate a to prez wse tri
generacije. Wjele katolskich probandow tukachu na to, zo je to ewangelske
sowo, jako je zasysachu. Najstarsi znajer sowa (85 let) zacuwase je jako
zestarjene. W srjednej a modej generaciji so sowo ble jako njezestarjene
zacuwa. Z pricinu mze by wliw plsiny na modsu generaciju, kotruz
probanda derje wobknjezachu. Plsina ma ze sowom aoba podobny
wuraz na njemarkerowanej runinje.
d) Sowa, kotrez su pola H. Jenca njemarkerowane:
1. wulem|i ju, is, pret ich, i p (*wuama) zest.
ausbrechen, herausbrechen
Ale, mj luby Knjeze Bozo, tola dyrbju so i za to wudakowa,
zo sy z njeho jeho horde mysle wulemi, zo sy jeho ze swojim
surowym prutom wuswika a jeho na tu zelenu uku twojeje hnady
dowjed.
Karl Heinrich Caspari, Leckecanski stary wucer a jeho syn, pre.
Awgust Sykora (1893), str. 160
Jako wuziwanje je so podawao: nohu wulemi. Prikad za wuziwanje
leksema wulemi w zmysle nohu wulemi pochada z Radworja. Hladajo
na semantiku sowa je tajka interpretacija dwelomna. (Mze sej necht nohu
wuama?). Wsitcy druzy znajerjo tutoho sowa pochadeja z ewangelskich
kncin na ranje wot Budysina resp. z Budysina. Lemi, wulemi jako
synonym za ama, wuama bese skerje w tutych kncinach znate.
Semantika sowa je so densa presunya na zlemjeny w zmysle nemskeho
gelahmt. Je prawdepodobne, zo zwisuje to z tym, zo klinci sowo
l ahmen podobnje kaz lemi.
2. zawalit|y (*zasadity) zest. untersetzt
Zawality kaz dubowy zdnk.
Podaty prikad za wuziwanje leksema zawality be zawality muz. Jenicka
wosoba z Konjec znajese sowo, zacuwase je pak priwsem jako zestarjene.
128 Dusan

Sota
W korpusu namaka so jenoz jedne dokadenje pola J. Wjele-Radyserba
w jeho Metaforiskich hronach z leta 1905.
Sowa, kiz njejsu po Volkelowym sowniku zestarjene
I.Probandam njeznate sowa
a) Sowa, kotrez so pola H. Jenca njejewja:
1. cepci so prahlen, angeben, cepcenje - Prahlerei
Sowo njenamaka so ani raz w korpusu.
b) Sowa, kotrez njejsu pola H. Jenca w dimensiji casa markerowane:
1. budmo Muttermal
ze zelenej nadrznej jezdimy // do apotekow po zelo // powetr
sodi // za cigaretami z mentolom // na pasku dypa zomak
stereo // bjez disonancy nazele // su budma medalje // na nasej
hrudi // znaki w mle
wujimk z basnje Zeleny swet wot Rze Domascyneje (1988/1989)
Leksem budmo so w tekstowym korpusu jenoz w basni Rze Domascyneje
Zeleny swet jewi. W Jencowym dwuzwjazkowym sowniku je tute sowo
jenicki wotpowednik za nemske Muttermal. Druhe pomjenowanja za
budmo njebechu nikomu z probandow znate.
2. merik Sellerie
Petrsilka mowozelena a seserjata kaz wosy cornucha, wonjaca
kaz najlepsa w na swee!

Sto je njedelska poliwka bjez njeje
praju wopokowanska woda! a kajke zelka hise: poprik, estragon,
baziliju, dejmancik a serik, merik, badrijan.
Sen, Franc [wud.]: Marja Mynkowa, Zhromadene spisy, 1.

zwjazk, Budysin 1994, str. 23.
Sowo bese nekotrym znate z hrncka serik, merik, badrijan. Tak mjenuje
so zberka basnjow Jana Lajnerta, kotraz so 1962 w Budysinje wuda. Nicht
pak njewjedese, wo kotre zelo so jedna. Pola H. Jenca namaka so sowo
z markerowanjom botaniske.
3. rulik - Tollkirsche
Smjaa praji, pdla bozanki pri kromje lesa rostu netkole kerki,
jahody na nich su podobne mdrym holanskim jahodam. Je pak
to rulik.
Jurij Brezan, Krabat (1976), str. 39
Sowo njebe nikomu znate. Ale tez synonymy za rulik kaz certowa abo
budna wise znate njebechu. W korpusu namaka so leksem rulik jenoz
dwjce w Krabae J. Brezana.
II.Jednotliwcam znate sowa
a) Pola H. Jenca njemarkerowane sowa:
1. kubach Knauel
....kubach rozpjedlowaneje womy....
Angela Stachowa, Jank ze zotym kobukom (2000)
Synonymy, kotrez so podawachu: kula, kulka womy, ce womy.
W tekstowym korpusu namaka so sowo dwjce pola Jurija Brezana a jnu
pola Arnosta Smolerja, hdez Arnost Smoler wuraznje na to pokaza, zo so
po k w kubach njewurjekuje (Pesnicki hornich a delnich uziskich
Serbow [1841 1843], str. 17). Jenicka wosoba, kotrez leksem znajese, je 84
let stara.
2. wumpjera Hautausschlag
Kamilkowa woda wuhoja wse, tez najhrse khorose koze, hdyz
z njej myjes, na pr. wumpjeru na howje, lisawu, hrozne rany
a brjody.
Katolski poso z leta 1914
Podate synonymy leksema wumpjera: drapanje, swerbjenje,
wobozeca (?). Wumpjera jewi so jenoz raz w korpusu. Znate be
sowo jenoz dwemaj wosobomaj, kotrez prisusestej samsnej swjbje, nic
pak wot doma. Podate synonymy preswedci njemza.
III.Sowa, kiz bechu zdela we wsech troch generacijach znate
130 Dusan

Sota
a) Sowa, kotrez so pola H. Jenca njejewja:
1. ceikaty Bommel-, bueschelig, mit kleinen Bammeln
[. . . ] rostu smreki, chjny, ceikate duby, lesne buki, lariki a brezy.
Hans Mrozk, Wulet do Muzakowskeje hole, w: Serbska Protyka
na leto 2001
Podate buchu sledowace interpretacije leksema ceikaty: trundle wisaja,
bimbolace, trundlaty, trodlaty. Sowo je wezo kzdemu ze spewa
Nas njeboh ded wot Zejlerja/Kocora znate, prawje prirjadowa pak je
ani poojca njezam.
2. ckuzmoty Windhose
kuzmoty so honjachu; wonka so densa kuzmoty wjera
Znate? Haj (4), ne (20). Zestarjene? Haj (1), ne (1).
Podate synonymy: po polach so wichor honi, wichory honja. Wobrot
kuzmoty so honjachu, so wjera w zmysle wichorowych trubjelow be
aktiwnje wot doma jenoz dwemaj wosobomaj z najstarseje generacije
z Chrsan kncinow znaty. Dalsej wosobje bestaj ze srjedneje generacije,
wobe zaberatej so dos intensiwnje ze serbskej literaturu. Z ewangelskich
kncin na ponc wot Budysina je so wuziwa wobrot po polach so wichor
honi resp. so wichory honja. Pola Rezaka a Krala so heso kuzmoty
w zmysle wichorowych trubjelow podaje. W tekstowym korpusu so zadyn
dokad z literatury abo isanych medijow njenamaka.
b) Sowa, kiz su pola H. Jenca w dimensiji casa njemarkerowane:
1. (w)lecwo Schlinge
Njeeksistowace wotezki pak wisachu netko kaz lecwo sibjecy nad
Hawstynom.
Anton Nawka, Pod wopacnej intu (1964), str. 22
Pola dweju wosobow be leksem znaty jako wz w ratarstwje, z kotrymz
so nesto wlece (w zmysle nemskeho Ackerschleppe). Za tutn wuraz
podatej Jenc a Jakubas pak wlecawa. Pola P. V olkela so heso wlecawa
njejewi. Sowo njebe ludom beznje znate. Wjetsina wotwjede sej woznam
wot sowjesa zawlec (nesto), potajkim nesto z necim zwjaza. V olkelowy
sownik podawa za hesle lecwo a wlecwo preozk Schlinge, pola lecwa
pridatnje Fallstrick. Pola Jenca podawa so lecwo jenicce z preozkom
Fallstrick (Schlinge) jako pasle w zmysle pruda abo kosyda. Wlecwo
podawa so pod hesom Schlinge. W sowniku Pfuhla steji pod lecwo
(korje lac) kaz tez pod wlecwo (korje wlec) preozk Fallstrick, Schlinge.
W korpusu namaka so 27 kr sowo wlecwo w starsim kaz tez w nowsim
pismowstwje. Lecwo namaka so 11 razow: trjce pola Wjele-Radyserba,
raz pola Antona Nawki a zbytk w bibliji. Woznamowe rozdele njedada
so konstatowa. Wotchilacej woznamaj pola Jenca su skerje lubowlnej
a wot pochada wobeju sowow motiwowanej. Hewak by de dyrbjao pola
Radyserba mesto

Siju z lecwa wuahny sta

Siju z wlecwa wuahny.
2. zebjer schlechtes Messer
Zestarjene? Ne (4).
Sowo zebjer so w tekstowym korpusu scya njejewi. Pola H. Jenca namaka
so zebjer z markerowanjom pejor. (wothdnoace), P. V olkel podawa
preozk schlechtes Messer. Sowo be zdela w starsej generaciji znate
a w jednej swjbje so hise aktiwnje wuziwa. Woznam sowa warierowase
wot kapsneho noza, mjeseho noza (zebjerki ) za pytanje hribow abo za
belenje neplow ke kuchinskemu nozu na pr. za rezanje kau (zebjer).
Preozk pola Volkela a Jenca so potajkim z densnisim wuziwanjom sowa
njekryje.
IV.Sowa, kiz bechu w starsej generaciji hise relatiwnje znate,
w srjednej jenoz hise jednotliwcam a w modej generaciji hizo
woteznate
a) Pola H. Jenca njemarkerowane sowa:
1. puck Flocke
Z njebja pucki saja so.
132 Dusan

Sota
H. Pallmanowa, L. Thomasowa [wud.]: Spewaje, so raduje
Spewajo, se radujo. Zberka deacych spewow, 1995
Podate woznamy leksema: zwak z pluwow, somy, kiz so pri menju
w kutach abo pri delenju pluwow wot zorna w kride twori; proch, kiz so
w rzkach stwy nahromadi; puckaty (neznje, lubje). Jenoz jedna wosoba
z najstarseje generacije znajese sowo aktiwnje a wopisowase je takle:

Zwak
z pluwow, somy a kochtow, kiz so pri menju resp. delenju pluwow
a kochtow wot zorna na zemi abo w kride nahromadese.

Styri wosoby
znajachu sowo w zmysle procha, kiz so w rzkach stwow hromadi. Jenoz
jenicka wosoba ze srjedneje generacije znajese sowo w zmysle snezenkow
z nekajkeho deaceho spewa. Druhi woznam, t. r. w zmysle jehlickoweho
zawka (tez pucawk), bese w starsej a srjednej generaciji beznje znaty.
W modej generaciji znajachu jn wosoby, kotrez su na wjesce wotrostli,
mesanske z jednym wuwzaom hizo nic.
2. rozcucha zerzausen
Z rozcuchanymi wosami a cerwjenymi wocemi, bjez nohajcow,
tak cyle familiarnje bestaj stanyoj.

zwjazk, Budysin 1994, str. 118
Wuziwanje: rozcuchane wosy, ty pak rozcuchany wupadas. W korpusu
namaka so 13 prikadow, najmdsi w Rozhlede z leta 1992.
V. W srjednej a starsej generaciji prewaznje znate sowa,
w modej generaciji pak woteznate
a) Sowa, kiz njejsu pola H. Jenca na casowej runinje markerowane:
1. bramaty pelzbesetzt
. . . tez nic ta stara, beowosata znska we wosobnej bramatej
kemsacej kue . . .
Jurij Brezan, Stary nan (1982), str. 9
Podate woznamy: z kozuchom wobsite jaki, mecy, pase; wosebje husto
pola kuty, corneje jaki ze serbskeje katolskeje drasty. Ze spewa Nas njeboh
ded be leksem bramaty drje kzdemu znaty, ale jenoz zastupjerjo starseje
a wjetsina ze srjedneje generacije wedachu, sto wuraz woznamjenja.
W tekstowym korpusu so we wsech casowych wotrezkach jenoz mao
prikadow namaka.
2. dzba Straenpaster
Kolesa wozycka skakotachu po horbatej dzbje, a zelezne
wobrucki drisachu.

zwjazk, Budysin 1994, str. 331
Podaty woznam: podoha na puach, pod nohami; twjerde pue;
twjerda podoha w brzni. Wjetsina zrozumi dzbu powsitkownje
jako wobtwjerdene pue, wsojedne hac z kamjenjemi, plesternakami abo
druhim. W korpusu literatury a casopisow namaka so sowo 18 kr (pje
kr po lee 1995).
3. sochor Hebebaum; techn. Hebel
Hober zahna so z wulkim sochorom na njeho, ale wowcer jemu
wuskoci a sochor zary so do zemje.
Serbske ludowe bajki (2001)
Podate woznamy a prikady za wuziwanje leksema sochor: knck zerde,
spody wtry, zo by nesto pozbeha, toporo so z njeho dea, 1-2 metraj;
muz kaz sochor, zdnk, wulki hamor; retl, z kotrymz hodi so nesto
wuzbehny; stary sochor (wudmo). Najstarsej probandaj znajestej wuraz
sochor wot doma a bese to retl, z kotrymz je so hodao nesto wuzbehny,
stoz so z V olkelowym nemskim preozkom kryje. Wsitcy druzy znajachu
134 Dusan

Sota
sowo jenoz hise w zmysle neceho wulkeho, hac je to wulki hzd abo
spak kaz sochor abo wulki hamor. W korpusu namaka so 32 dokadow, tez
w nowsej literaturje. Wulki del dokadow pochada ze serbskich ludowych
bajkow.
4. trusy streuen
Proch budeja sej na swoje howy trusy a so w popjele wale.
Swjate pismo (2006), Ecechiel 27, 30
Zestarjene? Ne (5).
Podate prikady za wuziwanje: potrsi mao cokora abo sele; z cokorom
potrusy; potruska z muku; 2x potrusi. Pola H. Jenca namaka so
priznak buchspr. Sowo so w korpusu tam a sem jewi. Nekotri zarjadowachu
sowo do katolskich cyrkwinskich wokolnosow. Na wsach so pak sowo
priwsem tez w domjacnosi wuziwase abo samo hise wuziwa.
5. worizna zlicbowanka za pozite jede a napoje (Zeche)
Mi be, kaz by so Wiaz potuli, potom stany, zapai swoju
woriznu a rozzohnowa so ze mnu a z towarsemi.
Richard Iselt, Z bremjeska dopomnjenkow (1951), str. 57
Zestarjene? Haj (4), ne (1), zestari (1).
Worizna jewi so w tekstowym korpusu 37 kr, ale jenoz hac do knca
70-tych let.
6. woskrot Glatteis
Nekoho na woskrot wjes.
Haj, w lee pri rjanym wjedrje! Ale densa sneh placa a na
puach do lodu mjerznje. Woskrot to wsude.
Achim Nawka, Spesna pomoc w sneze,w: Serbska protyka na leto
2001
Zestarjene? Ne (5), zestari (1).
Woznam a wuziwanje: Lochki ld na uzach; zalodane; hruby ld,
lodane kuski, njerune, skropawe, hadki ld; mokry sneh, kotryz je zaso
zmjerzny; wonka je woskrot; densa so woskrot de, woskrot pada.
Zajimawe je rozdelne zrozumjenje zjawa woskrota. Ze sowom woskrot so
pak zwjaza runy, hadki ld, pak skropawy, njeruny ld. Wobrot woskrot
pada, woskrot so de steji za nemski gefrierender Regen abo Blitzeis.
W tekstowym korpusu namakaja so jenoz 6 dokadow, z kotrychz su 5
z Jana Radyserba-Wjelowych Metaforiskich hronow (tam bjez wuwzaa
jako hadki, runy ld).
VI.Sowa, kiz su we wsech generacijach znate
a) Sowa, kiz su pola H. Jenca na casowej runinje njemarkerowane:
1. iska werfen, schleudern
Zemju na kas iskajo: Mesnik: Ze zemje bu wzate a do zemje so
nawris.
Wosadnik (1979), str. 201
Zestarjene? Haj (8), zestari (1).
Podate woznamy abo wuziwanja: drobne kamjenje daloko mjeta; bjez
zmysa mjeta; kamjenje iskaja, hdyz z kolesom jedes. W korpusu
namaka so 34 dokadow, najmdse su z knca mileniuma. H. Jenc
markeruje sowo z regionalnje. Sowo be w starsej generacije pola
presahowaceje wjetsiny znate. W srjednej a modej generaciji be sowo
nekak poojcy probandam znate a so jako zestarjene zacuwase.
2. lado Brachland
Krabat chcyse sej lado na rolu zdea, zo mh jahy sy.
Jurij Brezan, Krabat (1976), str. 243
Woznam a wuziwanje: Przdna ponina, prestrje; zemja z wjele peskom
a mao hliny, hdez nico njerose, wuziwa so jako uka, pastwa; njeworana
prestrje; Dorfanger , Brache. Sowo je w isanych medijach tez
136 Dusan

Sota
w nowsim casu prezentne a wsem ewangelskim probandam znate na rozdel
wot katolskich probandow. W zmysle Brache, Dorfanger be sowo zdela
samo starsim katolskim probandam njeznate. Wot srjedneje a modeje
katolskeje generacije znajachu wuraz jenoz styrjo wot styrnaoch.
3. klesiwy x-beinig
klesiwej noze
Zestarjene? Haj (9), ne (3), zestari (1).
Woznam leksema klesiwy: kriwej, njelepjej noze. Sowo be we wsech
generacijach prewsu meru derje znate, cemuz hownje ludowy spew Jank
pod hajkom worase polekuje. W tekstowym korpusu namakatej so
nimo woneho spewa jenoz dwaj dokadaj za tutn wuraz. Prewaznje
bu wn jako zestarjeny zacuwany. Probanda, kotriz jn jako zestarjeny
njezarjadowachu, argumentowachu z tym, zo tola spew spewaja a z tym
sowo tez wuziwaja.
4. tysny angstlich; kummervoll
Realie tysnje blisko skutkuje tez Petskowy buku brutalitu
sugerowacy Jejkabick, zais, kiz so i runjewon nanuzuje,
najeba sibaose, kotraz so po zdau z tutoho kontrasta zerzaweho
zeleza a pisaneho jutrowneho jejka byska.
Marja Merinowa, Hans Mirtschin, Serbske wumestwo, w:
Rozhlad (2000)
Podaty woznam: njerjana atmosfera; nesto de k wutrobje; nesto je
strach nacinio; njewes sto bude, na pr. wulke njewjedro za dei;
poezowace; na dusu tcace; hubse hac zrudoba; njemzes so z tym
wotnamaka, stoz je so stao. Sowo so z kopicami w korpusu jewi. Starsa
a srjedna generacija sowo bjez wuwzaa znajestej. W mdsej generaciji
be sowo z jednym wuwzaom jenoz pola ewangelskeju wobdelnikow znate,
kotrejz je jako zestarjene zacuwastej.
Wuhdnoenje
Ze 24 probandami njehodi so, kaz horka hizo naspomnjene, zane statistisce
relewantne wuprajenje twori. Priwsem so pak tendency spznawaja. Je
wuwide, zo sowoskad wot generacije k generaciji razantnje spaduje.
To hodi so z wuskutkami globalizacije, wotpuowanja, stupaceje licby
mesanych mandelstwow, rozpadanja wjesnych cykow a dalsimi zjawami
rozkas.
Po wusledkach naprasowanja meli so sowa bjezdak, funa, kluci, kopjo,
cepci so a merik jako mortwe sowa charakterizowa, dokelz tute nicht
njeje zna a wone so w korpusu powjnskeje literatury hizo njejewja
14
, nimo
bjezdak, kotryz so na troch mestnach jewi.
K mortwym leksemam hoda so tez lici pcre, skrjebi so, stuha,
tyowa, zawality, wumpjera, roi so a kubach, kotrez bechu jenoz jednej
maksimalnje dwemaj wosobomaj znate. Z tutych so w korpusu powjnskeje
literatury jenoz sowo kubach jewi a to pola A. Stachoweje, hdez hodi
so wot toho wuchade, zo wona je wot doma njeznaje, ale zo je sowo ze
sownika jako njemarkerowane wupisaa. Tak ma so tez ze sowom roi so,
kotrez namaka so w Serbskich Nowinach z leta 2000 w rubrice Zaprsene
powese wot S. Musiata, stoz tola tez runje wo zanym aktiwnym wuziwanju
njeswedci. Mortwe leksemy meli so poprawom ze sownikow smrny.
Sowa rulik, budmo a skorodej so njehoda jako mortwe leksemy
zastopnjowa, hacrunjez je nicht njeznajese. Za prenjeju nimamy zadyn
eksaktny synonym, kiz je w lude znaty. Pola H. Jenca podatej wariane za
rulik stej certowa abo budna wise, kotrejz pak tohorunja nicht njeznajese.
Mesto budma hodi so jenoz powsitkownje znamjo wuziwa. Trebny pak
by by priznak redko. A skorodej so w densa hise znatym spewje wot
H. Zejlerja jewi a so tuz tez do mortwych sowow njehodi zarjadowa,
hacrunjez nicht z probandow poprawny woznam hizo njeznajese.
Predikat zestarjene je hladajo na wusledki naprasowanja woprawnjeny
pola sowow cuwa, skr, wulemi a klamy, hacrunjez su hizo skoro
woteznate a tuz na hranicy k mortwemu stawej.
Njewoprawnjene je falowace markerowanje w Jencowym sowniku pola
sowow zawality a wulemi, kotrejz bestaj pola probandow ledma znatej
a so wyse toho jako zestarjenej zacuwastej (w V olkelowym sowniku matej
tohorunja priznak zestarjeny).
Z wonych 24 w sowniku Volkela njemarkerowanych leksemow bychu
so dyrbjeli styri (cepci so, wumpjera, merik, kubach) jako mortwe
leksemy charakterizowa. Wosom sowow (klesiwy, iska, worizna, dzba,
14
Wobkedbowa ma so pri tym, zo njejsu wezo wse serbske publikacije w korpusu
zastupjene.
138 Dusan

Sota
ceikaty, puck(i), kooch, (w)lecwo) su so prewaznje jako zestarjene
zacuwali. K zestarjenym sowam meo so tez rozcucha prilici. Je de
w modymaj generacijomaj woteznate. Njemarkerowanos w sownikomaj
njewotpoweduje tuz recnemu zacuwanju probandow.
Tysny, bramaty, sochor a kuzmot (w zmysle wichoroweje trubjele) so
runje tak husto jako zestarjene zacuwachu kaz jako njezestarjene. Tu je
njemarkerowanos woprawnjena.
Zwostanu tuz jenoz styri sowa, kotrez so prewaznje jako zestarjene
njezacuwachu: zebjer, lado, woskrot, trusy. Leksem

Zebjer bese nimo
starseje generacije jenoz dwemaj wosobomaj z mdseju generacijow znaty,
kotrejz stej zmandelenej. Wot toho hodi so wu, zo je to jara redke sowo.
Lado be ewangelskim Serbam beznje znate, pola mdsich katolskich Serbow
pak ble woteznate. Dyrbi pak so naspomni, zo su ewangelscy wobdelnicy
prewaznje ze samsneje swjby. Trusy be jenoz starsim katolskim Serbam
znate; w modej generaciji be dosponje woteznate. Jenicke njezestarjene
sowo, kotrez bese wsem probandam ze starseju generacijow znate je woskrot.
Ale zadyn z modeje generacije njeje sowo zna.
Ze 16 pola P. V olkela jako zestarjene paacych sowow so sydom
(skorodej, stuha, skrjebi so, kopjo, kluci, cuwa, tyowa) w sowniku
H. Jenca docya njejewja, tri z markerowanjom zestarjene a styri
z markerowanjom zestarjace. Wulemi a zawality njejstej, kaz hizo
naspomnjene, pola Jenca markerowanej.
Ze 24 we V olkelowym sowniku njemarkerowanych sowow so tri
pola H. Jenca njenamakaja (ceikaty, kuzmot (w zmysle wichoroweje
trubjele), cepci so). Pak su so naspomnjene leksemy pri wudeanju
Jencoweho sownika prewideli pak su so spznali jako mortwe leksemy a so
tohodla wuwostajili, stoz je prawdepodobniso. Je-li tomu tak, njekryja
so posudowanja w padach (wo)cuwa, ceikaty a kuzmot z wusledkami
naprasnika. Hownje su so woni jako zestarjene zastopnjowali, stoz swedci
wo tym, zo su znajmjesa hise pasiwnje (w zmysle Wieganda) ziwe. Nimo
sowow merik (botanika) a iska (regionalny) njejsu zbytne 22 sowow
pola Jenca na zanej runinje markerowane.
Markerowanje sowow na casowej runinje je potajkim we sownikomaj
wotchilace a so zdobom ze zacuwanjom probandow we wjele padow njekryje.
W serbsinje njehoda so hladajo na mau skupinu recacych a snadnu
licbu isanych medijow kaz tez nowseje literatury samsne meritka za
klasikaciju sowow w casowej dimensiji w sownikach wuziwa kaz je to
w nemcinje z wasnjom. Redukowanje na jenicke casowe woznamjenjenje
zestarjene za sowa pola P. V olkela zda so mi by dosahace, hladajo
na horka wopisowane eze, kiz ludo hizo mejachu pri posudowanju hac
sowa jako zestarjene zacuwaja abo nic. Tohorunja so sowoskad rapidnje
pomjesuje. Recny staw, w kotrymz by so weste sowo jako zestarjace
zacuwa mho, je pak jara krtki pak so hnydom preskoci. Nekotre sowa
wociwidnje do toho wumreja, hac zo zestarja, hlej na prikad woskrot, trusy,
sochor, bramaty. W modej generaciji je hizo nicht njeznaje a srjedna
generacija je hise jako stare sowa njezacuwa. W pade serbsiny je wosebje
ezko rozeznawa mjez mortwymi archaizmami a redkimi sowami, dla so
de a ble pomjesowaceje licby recnikow a hizo naspomnjeneho zjawa
woteberacych recnych rumow kaz tez falowacych medijow w serbskej reci.
W sownikomaj V olkela a Jenca namaka so hise markerowanje zred.
resp. selt. za redke sowa. Po wusledkach naprasnika mho so na
prikad budmo jako redke sowo markerowa. Jeli so sowa jako zestarjene
woznamjenjuja, implikuje to pola wuziwarja myslenje, zo so sowa priwsem
hise rozumja, stoz pak za wjetsinu tu prepytowanych archaizmow za 24
probandow njeje pritrjechio. Ze 16 pola V olkela jako zestarjene podatych
sowow bechu pje sowow dosponje njeznate, styri runje jnu jednej
wosobje znate a dalse tri maksimalnje trom wosobam.
Jeli so wusledki tutoho dea na sersej bazy wobkrua, by so hodao
rjec, zo tosty 52.000 hesow woprijaty V olkelowy sownik kaz tez Jencowy
dwuzwjazkowy sownik wobraz wo realnym stawje serbskeje rece, kiz je
nimomery wohrozena, zamui. Wuwedomjenje ludnose wo prikrtsenym
a so dale prikrtsowacym stawje serbskeho ziweho sowoskada by snad
tutomu zahubnemu procesej so znapreiwjace mocy a energije wuwoao.
Po menjenju awtora je nimomery wazne, zo so sowoskad nacasnych
serbskich sownikow na to prepruwuje, hac markerowanja na casowej
runinje densnisemu recnemu stawej wotpoweduja a kotre lemata meli so ze
sownika smrny, dokelz su woteznate. Tohorunja meo so prepytowa, za
kotre lemata je trebny priznak zredka, kotryz so wokomiknje jara redko
we Volkelowym kaz tez Jencowym sowniku jewi.
Naspomnju hise, zo maja tez nemscy leksikografojo problemy pri
prirjadowanju sowow do archaizmow.
15
Adekwatny wopisowanje recneho
stawa njebude zadyn sownik hdy docpe, kaz je Ruth Klappenbach hizo
konstatowaa: [...] der Lexikograph [...] steht vor der unl osbaren Aufgabe,
Dynamisches statisch zu machen.
16
15
Prir. D. Cherubim, Hochton-Archaismen . . . , op. cit., str. 74.
16
Citowane po Undine Kramer, Abhold, Hirn und urlauben, Abkommling und Kegel,
Archaismen im (lexikographischen) Wandel, w: U. Fix mj. dr. (wud.): Leipziger Arbeiten
zu Sprach- und Kommunikationsgeschichte 9. K. D. Ludwig zum 65. Geburtstag.
140 Dusan

Sota
Literatura
(Sowniki)
1. Gl uck, Helmut (wud.), Metzler-Lexikon Sprache, Stuttgart 22000.
2. Rezak, Filip, Nemsko-serbski wsowedny sownik hornjouziskeje rece,
Budysin 1920.
3. Pfuhl, Christian Traugott, Hornjo-serbsko nemski sownik, Budysin
1895.
4. Jenc, Helmut (wud.): Nemsko-hornjoserbski sownik. Spisali Helmut
Jenc, Frido Michak a Irena

Serakowa, sobu dea Jurij Merink,
Budysin 1989.
5. V olkel, Pawo: Prawopisny sownik hornjoserbskeje rece, wobdea
Timo Meskank. Budysin 2005.
Frankfurt am Main 2002, str. 104.
Problematika hornjoserbsko-plskich pozdatnych ekwiwalentow 141
Sawomir Krowiski
Katowice-Lipsk
Problematika hornjoserbsko-plskich
pozdatnych ekwiwalentow
W recach, kotrez su sebi na geograskej abo genetiskej runinje bliske,
zetkawamy so ze zajimawym zjawom, kotryz so zwjazuje predewsem
z leksikaliskej runinu, a kotryz pomjenujemy nehdy wopacnych preelow
(preozowarja). Tutn terminus wuziwase so wosebje we francosinje jako
le faux ami (du traducteur), stoz je jako recna kalka tez do druhich
recow preso a to na pr. do jendelsiny jako tranlators false friends,
do nemciny falsche Freunde (des

Ubersetzers), do cesiny falesn
pratele (prekladatele), do plsiny faszywi przyjaciele (tumacza).
1
W hornjoserbsinje mhli tutn zjaw pomjenowa jako mjezyrecna
homonymija, pozorna resp. pozdatna ekwiwalenca. Rafa Leszczyski,
awtor jenickeho sownika hornjoserbsko-plskich a plsko-hornjoserbskich
wopacnych preelow
2
, preferuje pak pomjenowanje pozdatne ekwiwalenty.
Tez po mojim menjenju je to najlepse pomjenowanje, dokelz najswerniso
a na najneutralnise wasnje wotbysuje cyu komplikowanu situaciju, kajkaz
mze so jewi mjez podobnymi sowami w dwemaj abo wjace recach.
Widimy, zo so we wobuku wedomostneje terminologije zjaw wopacnych
preelow na wselakore wasnje pomjenowa hodi. Hdyz spytamy denotat
wyse predstajenych terminusow wuswetli, zwesimy, zo kelkoz mjenow,
telko wujasnjenjow a denicijow tutoho pomjenowanja eksistuje. Jedna
z najdosponisich denicijow pozdatneho ekwiwalenta praji, zo je to porik
sowow z dweju recow, kotrejz jara podobnje wupadatej abo klincitej, ale
matej zasadnje hinasej woznamaj, abo jeju woznamaj wustupujetej na
rozdelnych stilistiskich runinach.
Edvard Lotko w swojej knize wo leksikaliskich paslach pod titulom
Zradna slova v polstine a cestine
3
pokazuje wasnje delenja aproksimatow,
kotrez je mzno jako bazowe a zakadne w swojej uniwersalnosi do druhich
recow prewza. Sehowace pozdatne ekwiwalenty wn rozeznawa:
1
W plsinje namakamy tez dalse pomjenowanja kaz zudne odpowiedniki, homonimia
midzyjzykowa a aproksymaty.
2
R. Leszczyski, Grnouycko-polski i polsko-grnouycki sownik ekwiwalentw
pozornych. Hornjoserbsko-plski a plsko-hornjoserbski sownik pozdatnych
ekwiwalentow, Warszawa 1996.
3
E. Lotko, Zradna slova v polstine a cestine, Olomouc 1992.
142 Sawomir Krowiski
Systemowe a tekstowe (pozdatne ekwiwalenty):
W tutym pade jedna so wo dwe sowje, kotrejz so hizo na preni pohlad
jako jara podobnej abo identiskej jewitej. Jeli rozeznawatej so pak jeju
woznamaj, kotrejz so na prikad w prawopisnych sownikach podawatej, reci
so tehdy wo t. mj. systemowymaj pozdatnymaj ekwiwalentomaj. Pozdatna
ekwiwalentnos mze na wsech abo jenoz na jednej runinje wustupowa.
Je pak w nekajkim tekse jedyn z teju woznamow hinasi, mamy tehdy
z tekstowymaj aproksimatomaj cini. Mze tez by, zo maja leksikaliske
jednotki w prirunowanych recach samsny woznam, ale speciske wuzie
w tekse tn woznam zmeni.
Delne a dospone:
Rec jako system predstaja wulce komplikowany zjaw, stoz je derje wide
runje we fenomenje polysemije sowow. Tole pai tohorunja za nasu
tematiku, t. r. za aproksimaty, dokelz mza tez wone by jednozmyslne
abo wjacezmyslne (wjacewoznamowe). W pade polysemiskich sowow mze
pozdatna ekwiwalenca jenoz jedyn z wjacorych mznych woznamow dateho
leksema potrjechi. Z tym zwisuje delenje wjacezmyslnych pozdatnych
ekwiwalentow do:
(1) dosponje pozdatnych, to reka tajkich, pola kotrychz su
woznamy na wsitkich prirunowanych leksikaliskich runinach
rozdelne, a
(2) delnje pozdatnych, to reka tajkich, pola kotrychz su
woznamy na nekotrych leksikaliskich runinach samsne, na
druhich pak nic.
Komplikowanos recneho systema zda so hise wjetsa, hdyz wobkedbujemy,
zo eksistuja na runinje kzdeje z prirunowaneju recow nimo wjacezmyslnych
pozdatnych ekwiwalentow tohorunja homonymy.
Stilistiske:
Pri diferencowanju pozdatnych ekwiwalentow bude pdla semantiskeje
runiny tohorunja stilistiska runina wazna. W jednej reci stilistisce neutralne
leksemy mza w druhej reci archaiski, zortny abo wulgarny raz me.
Gramatiske:
Jedna so tu wo rozdele w gramatiskej klasikaciji substantiwow jako
zakadneje sowneje druziny, na pr. gramatiski rod.
Zwjazane z wurjekowanjom
Hdyz mamy na prikad nemsko-jendelski porik Abort abort, widimy
typiski porik pozdatnych ekwiwalentow:
Abort abort
1. nuznik, wustup 1. wotreznjenje, nahe skncenje
2. abort, parod 2. abort, parod
Nimo rozdela we wurjekowanju nekotrych zwukow je jenicki rozdel na
graskej runinje: tej sowje wupadatej dosponje identiskej mjez nimaj
je rozdel nastupajo wulko- abo maopisanje spocatneho pismika. Nemske
sowo ma dwaj woznamaj: 1. nuznik, wustup; 2. abort, parod,
jendelske: 1. wotreznjenje, nahe skncenje; 2. abort, parod. Wobe
sowje matej potajkim jedyn samsny woznam, ale druhi woznam je hinasi
a cini z teju sowow parcielnje pozdatnej ekwiwalentaj. Mzemy tez tola
sowo abort jako werb to abort wza, a tehdy pridu k woznamomaj
wotreznjenje a parod hise woznamy mj. dr. 3. wotrezny, wottorhny,
wotama a hise 4. zwresi:
Abort (to) abort
1. nuznik, wustup 1. wotreznjenje, nahe skncenje
2. abort, parod 2. abort, parod
3. wotrezny, wotama, sknci
4. zwresi
W pade hornjoserbskeje a plskeje rece wupada wsitko hise
komplikowaniso. Stawizny hornjoserbsiny a plsiny, wosebje jeju
literarneju wariantow
4
, su scya hinase. Njezajimuje nas tu tola literatura,
ale sowo kak wone grasce wupada, kak klinci a kajke skutkowanje ma
na runinje hornjoserbsko-plskich kontaktow. Samsna prarec, eksistenca na
susodnych zemjach, letstotki trajace wzajomne wliwy, recna politika, kotraz
w pade leksikalnych njejasnosow preferuje wuziwanje formow, kotrez
w bliskich sowjanskich recach hizo eksistuja wso to ma wliw na wulku
4
Wo wuwiu hornjoserbskeje literarneje rece prir. H. Faska, Punik po
hornjoserbsinje, Budysin 2003; H.

Sewc-Schuster, Rozwj jzyka literackiego Serbw
uyckich, [w:] Studia z lologii polskiej i sowiaskiej, Warszawa 1980, co. 19, str.
217-238.
podobnos sowoskada hornjoserbsiny a plsiny. Njesmerny wliw na tajki
staw mejese hibanje narodneho wozrodenja pola druhich sowjanskich
narodow w poojcy 19. letstotka, hdyz wuziwase hornjoserbsina wudobya
ceskeho a plskeho prawopisa ze wsemi konsekwencami, a wosebje plskimi
pismikami , d, , kotrez z wulce podobnym wurjekowanjom zwukow /c,
/w, , s, z, d netko mza w recnej hornjoserbsko-plskej komunikaciji
problemy cini.
W lee 1996 wude hizo naspomnjene deo Rafaa Leszczyskeho
wo plsko-hornjoserbskich pozdatnych ekwiwalentach. Na tutym mestnje
je trjeba wuzbehny jeho nowatorstwo, dokelz je awtor jako preni tajki
prehlad wudea. W zwisku z tym hizo w zawode pise wn wo mznosi
wuwostajenja neceho. W sownicku predstaja awtor dokadnu lisinu
aproksimatow wona je jednora, prehladna, tola pokazuje jenoz te
woznamy, kotrez howne rozdele mjez ekwiwalentami wucinjeja. Jako
zro zakadneje wedy tuta lisina drje dosaha, westy problem pak
predstaja wubranje tutych sowow, kotrez mhli jako pozdatne ekwiwalenty
kwalikowa. Dokelz mzetej datej sowje podobnej by na graskej runinje
a na runinje wurjekowanja, wonej mzetej wupada abo klince jenak
w cyku abo jenoz parcielnje, wsitke pismiki abo zwuki mza samsne by
abo jenoz dwaj abo tri, podobnos mze so jewi na zapocatku, wosrjeda
abo na kncu sowow. Wonej mzetej wupada abo klince wselako, ale tola
jara podobnje; a runje kaz horjeka totalnje abo parcielnje, na zapocatku,
wosrjeda abo na kncu. Dale, hdyz wupadatej jenak totalnje abo
parcielnje na runinje pisanja abo wurjekowanja, prirunowane sowa mza
w kzdej z reci pozdatny woznam na jednej abo wjace runinach me. Wulku
rlu hraje tu wezo subjektiwnos, to awtor sownika rozsuduje hac datej
sowje wupadatej abo klincitej po jeho menjenju podobnje abo nic a hac jej
do swojeho dea prewozmje abo nic. To jenicce wot njeho wotwisuje hac
pristupuje wn k temje liberalnje abo restriktiwnje. Subjektiwny raz zmeje
tez to, kotru wariantu rece awtor k prirunanju wubera hac sownikowu
normu abo wariantu z wobchadneje rece abo samo dialektalnu.
Kaz prajene, wutwori Rafa Leszczyski w swojim sownicku lisinu
tajkich sowow, kotrez su po jeho menjenju kaz pozdatne ekwiwalenty
wupadali abo klinceli. Podobnu lisinu hornjoserbsko-plskich pozdatnych
ekwiwalentow
5
na zakade s w j s k i c h sledenjow zestajich tez ja (hlej
5
Material sym ekscerpowa ze sledowacyh deow: H. Zeman, Sownik
grnouycko-polski. Hornjoserbsko-plski sownik, Warszawa 1967; Nowy sownik
poprawnej polszczyzny PWN, pod red. A. Markowskiego, Warszawa 2000; P. Volkel,
Prawopisny sownik hornjoserbskeje rece, Budysin 2005.
tabulka deleka). W dele Leszczyskeho pobrachowase po mojim menjenju
tjsto aproksimatow, a nawopak zdada so mi druhe sowa, na pr. grawa
abo njerk, tam njetrebne (ale kaz sym hizo praji je to wulce subjektiwne
a wot wjele faktorow wotwisne).
Pozdatne ekwiwalenty w tabulce su hownje systemowe, zwjazane
z wurjekowanjom a delne a dospone. Najwjace problemow wustupi
samozrozumliwje w pade dosponych ekwiwalentow. Na prikad sowo
powes w hornjoserbsinje eksistuje jako werb z woznamom powede,
ale tez jako substantiw z woznamom nowinka, informacija a baja, bajka.
Powes (graska forma: powie) reka w densnisej plsinje jenoz roman.
Sowo potwjerdi ma w hornjoserbsinje dwaj woznamaj; preni pritwjerdi
a druhi wobswedci, wobtwjerdi, hdyz ma plske potwierdzi jenoz
woznam samsny z tym druhim.
Je trjeba praji, zo je awtor Hornjoserbsko-plskeho
a plsko-hornjoserbskeho sownika pozdatnych ekwiwalentow scini dobre
deo jako tu prenju krocel na puu k lepsej hornjoserbsko-plskej
komunikaciji, a jeho knizka jako zro zakadneje wedy woprawde dosaha.
Je pak tez trjeba praji, zo sym jeho deo jenoz do westeje mery
wudosponi a zo faluje hise del sowow, kotrez so jenoz na stilistiskej
runinje rozeznawaja abo cye pozdatne sowne zwjazki, kaz na pr. tosta
ma, stoz plsce wupada jak tusta ma a to reka tucna ncna mjetel.
hornjoserbske sowo graska forma plskeho
ekwiwalenta
woznam plskeho ekwiwalenta
(hornjoserbsce)
awtowy autowy adj. od aut (out) (w spore)
baba/babka baba/babka 1. babka (pjecwo)
2. zona (wobch.)
3. stara zona (zest., dialekt.)
4. wowka (wobch.)
banja bania 1. kana (brjuchate sudobjo)
2. kirbs, banja (wobch.)
baka baka 1. kana, brjuchate sudobjo
2. (powetrowy) pucher
baza baza 1. stacija, lehwo
2. zeperaniso (wojerske
zeperaniso)
berna / berny bierna (f) / bierny (m) njehorliwa/y, njeaktiwna/y;
pasiwna/y
bimba bimba sej mao wazi, sej njewazi
bjesada biesiada hosina, kwasowanje
bjezelny bezczelny lzy; njehabiiwy
bysk bysk bys, zabyskotanje
bcnica bocznica 1. pdlanska/pobcna drha/
hasa
2. kolijowe prizamknjenje
brama brama wrota
brjodik brodzik 1. deacy basenk, pancaniso
2. pohubsenje w dusowanskim
rzku
brni broni 1. skita, zakitowa
2. so zastaje
cyrk cyrk cyrk; cirkusowy stan
celadnik czeladnik rjemjeslniski
ce cie dohladowar, straznik (wobch.)
ipka cipka 1. ipka (maa kokos)
2. puzka (wobchad., wulg.)
dcka doniczka kwetkowy/rzowy hornc,
kwetkowc
dstatk dostatek nadbytk, derjemee
dosy dosy dos
dotyka dotyka so dtka
dowali dowali 1. pripoozi (wobch.)
2. zbi, storci (wobch.)
3. chroble nekomu praji
(wobch.)
droga droga pu, drha
dymka dymka sadenkowa cybla, sadenk
dynja (zest.) dynia kirbs
helski helski adj. od Hel:
1. mesto w Plskej;
2. pokupa w Plskej (wobch.)
hercowa harcowa jrdowa,
rozwlny/diwi/elckaty
by
chdnica chodnica chdak (na pr. w awie)
kalkowa kalkowa prepawsowa, prekoperowa
kda koda pjenk, kloc
ki kci 1. wjes k zwade; so njehode
2. znjemernje (zest.)
so si so wadi, so zadera, so
hadrowa
kluci kluczy rzki mjeta, zaskoki cini
konina konina konjace mjaso
kromka kromka pomazka, skibka
kropi kropi krjepi
kule kule chromi, chromy chodi
oji oi bi, pra
maica macica maernica, rodeca
mios mio lubos
mody mody (N. pl) 1. modlitwa (zest.)
2. muster, sablona (zest.)
mrok mrok smerkanje, micka, mowos,
emnos
naisk nacisk presija, namc
nakoni nakoni prerece
naraz naraz raz, prasnjenje; nadobo
nawjes nawias spinka
njeprawda nieprawda 1. njewernos
2. njeprawda, za
njewola niewola zajee, jatba; njeswoboda
palcowa palcowa 1. porsty na nastroju
trenowa/zwucowa
2. tucne/mazane sledy po
porstach wostaje (wobch.)
pijawka pijawka pijelca, piwalca
plac! (interj.) plac mestno
pletwa petwa pjerica
psanka posanka wotpsanca, zapsanca
potwjerdi potwierdzi wobkrui
powes (werb a subj.) powie roman
powri przewraca, wywraca powrci: wro pri
prekupstwo przekupstwo wobtykanje, pokupjenje;
korupcija
prerazenje przeraenie strzele, zatrasenje, hroza,
hrzba
prewinjenje przewinienie predenje, prehresenje
pyskacz pyskacz skrecak, rjejak, hewrjekar
pyskowa pyskowa klemi so
reja reja raha
ropucha ropucha krokawa
rozbitki rozbitki / rozbitkowie (N. pl) rozbitnicy (N. pl)
(od: rozbitek N. sg) (od: rozbitnik N. sg)
rozdera rozdziera roztorha, rozdre
rozpace rozpacza zadwelowa, zarowa;
(wu)rudi so
rozrywa rozrywa roztorha, rozdre
serbski serbski serbiski
skadnik skadnik wobstatk, komponenta
sonina sonina po
stonzka stonoga swinjatko (dim.)
tosty tusty tucny
wena wena 1. wena
2. inspiracija
wjeselo wesele kwas
zakup zakup nakup, nakupowanje
zaleznos zaleno wotwisnos
zamach zamach naraz; atentat
zarazenje zaraenie zajedojenje
zaslubi zalubi za muza/za zonu wza
zdedi zdziadzie zestari (so) (wobch.)
zmjerzy zmierzy grawoiwy, wohidny
znak znak znamjo, znamjesko
Wuziwane w tabulce skrtsenki a znamjeska:
adj. adjektiw m Maskulinum subj. Subjekt
dim. diminutiw N Nominatiw wobch. wobchadna rec
f femininum pl Plural wulg. Wulgarne
int. interjekcija sg Singular zest. Zestarjene
Informacije
Dr. Timo Meskank je so habilitowa
Sobudeaer Instituta za sorabistiku Lipsanskeje uniwersity, dr. Timo
Meskank, je so w lee 2008 w predmjee sorabistika habilitowa. Po
tym zo napisachu posudowarjo prof. Danuta Rytel-Kuc (Lipsk), prof.
Roland Marti (Saarbr ucken) a prof. Tadeusz Lewaszkiewicz (Pozna)
pozitiwny posudk wo jeho habilitaciskim spisu Wuprajenska struktura
w serbsinje. Prepytowanja k syntaksy a sadowej semantice, preprosy
habilitaciska komisija pod nawodom prof. dr. Edwarda Wornarja 9.
a 10. junija 2008 na zakncacej zarjadowani habilitaciskeho jednanja.
Prenje zarjadowanje, zjawny wedomostny prednosk, be wenowany temje
Gramatikopis serbsiny. Deskriptiwny abo skerje preskriptiwny?. Druhe
zarjadowanje, zjawna wucba z diskusijnym charakterom, stejese pod hesom
Pomer noserjow rece k normje swojeje rece a jeje kodikacije, znazornjene
na prikade hornjoserbsiny. Wobe zarjadowani hdnoese habilitaciska
komisija jednohsnje jako wukon wotpowedowacy zadanjam habilitaciskeho
porjada. Na posedenju fakultneje rady Filologiskeje fakulty 7. julija
2008 spozci so dr. Timej Meskankej akademiski stopje dr. phil. habil.
Habilitaciske deo wude w lee 2009 jako monograja w nakadnistwje
Dr. Kovac (Hamburg).
T. D.
Kolokwij stipendiatow Zaozby za serbski lud
Dnja 24.06.2008 prewjede so w rumnosach Duchowno-wedomostneho
centruma Lipsanskeje uniwersity na Beethovenowej drze 15 kzdoletny
kolokwij stipendiatow Zaozby za serbski lud. W ramiku kolokwija
prednosowase stipendiat Zaozby za serbski lud, kotryz je w studijnym
151
lee 2007/2008 w Lipsku poby, Sawomir Krowiski (Sosnowiec). Prednosk
mejese recespytny charakter. Prednosowar zaberase so w nim z problemom
pozdatnych ekwiwalentow w hornjoserbsinje a plsinje. Cil letnjeho dea
stipendiata be, wot Rafaa Leszczyskeho zestajeny Grnouycko-polski i
polsko-grnouycki sownik ekwiwalentw pozornych. Hornjoserbsko-plski
a plsko-hornjoserbski sownik pozdatnych ekwiwalentow, kotryz wude we
Warsawje w lee 1996, wudosponi. Predeanu wersiju prednoska mze
zajimc w predlezacym cisle Sor@pisa na stronach 141-150 cita.
T. D.
Stipendiaa Zaozby za serbski lud w studijnym lee 2008/2009
Jako stipendiataj Zaozby za serbski lud w studijnym lee 2008/2009
prebywataj tuchwilu w Institue za sorabistiku Bogomil Ignatov, student
slawistiki na uniwersie w Powdiwje (Boharska), a Magorzata Modan,
studentka slawistyki Jagellonskeje uniwersity w Krakowje.
T. D.
Dalsi doktorand w Institue za sorabistiku
Jako dalsi doktorand sledi w Institue bywsi stipendiat Zaozby za serbski
lud, Viktor Zakar z Makedonskeje, kotrehoz stipendij tohorunja DAAD
spechuje.
T. D.
Zapis awtorow
Brankackec Katja doktorandka, Praha.
Derlatka Tomasz juniorprofesor dr., Institut za sorabistiku
Lipsanskeje uniwersity, Lipsk.
Jocz Lechosaw doktorand, Institut za sorabistiku Lipsanskeje
uniwersity, Lipsk.
Kamenarova Renata dr., Institut sowakskeje rece (Katedra
slovenskeho jazyka) Uniwersity Komenskeho, Bratislava.
Krowiski Sawomir student, Institut sowjanskeje lologije
(Instytut Filologii Sowiaskiej)

Sleskeje uniwersity, Katowice.
Meskank Timo dr. hab., Institut za sorabistiku Lipsanskeje
uniwersity, Lipsk.

Sota Dusan student, Institut za sorabistiku Lipsanskeje uniwersity,
Lipsk.
Wornar Edward prof. dr. hab., Institut za sorabistiku Lipsanskeje
uniwersity, Lipsk.
153

Sorapis 2008 01 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sorapis 2008 01 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sor@pis

Citamy-li tutn original, zwesamy w prirunanju z nasej nemskej tekstowej

Cehodla je preozowar die rohe K alte jako hruba lisnica (nem.

2. Deutsch-obersorbisches W orterbuch II. LZ, [Verf. Helmut Jentsch,

3. Duden. Die deutsche Rechtschreibung, 24., v ollig neu bearbeitete und

6. Homberger, Dietrich, Sachw orterbuch zur Sprachwissenschaft,

Znajmjesa tute prirucki me kzdy, kiz chce z nemskeje do serbskeje

Cas (prebasnjenje Sabina

Sewca, w ktrego zeszycie 8 podana jest etymologia

Sewc, Historisch-etymologisches Worterbuch der ober- und

Sewc, Historisch-etymologisches Worterbuch. . . , op. cit., str. 557.

Sewc 1968, s. 73).

IK, Juraj: Koncepcia novej morfolgie spisovnej slovenciny. In:

C, Ladislav: Dat. a lok. sg. substantv typu clovek. In:

S, Frantisek V aclav: Diachronische Morphologie des Ur- und

A, Renata: Vyvinove tendencie deklinacie maskuln

A, Ren ata: Kategrie zivotnosti a muzskej osoby

A, Renata: Prejavy gramatickej kategrie zivotnosti

A, Jana: Analogie v morfologickem vyvoji ceskych

A, Zdenka: Nektere aspekty distribuce alomorfu (genitv

e bjez dwela wuske byo, kaz na pr. rusina; 2) Prechod

o fonem /U/ nasta. Analogiski zwuk [U], kiz eksistuje w nekotrych

U]. Wn je nasta pod prizwukom z /o/

o] je so zmeni na [U] w kzdej poziciji. To potrjechi zapadne

o] je so (podobnje kaz w nekotrych plskich a kasubskich

E] a potom na [1] resp. [E]. To

E] a potom na [1] resp.

Sewc, Sorbische Sprachdenkmaler. 16.-18. Jahrhundert,

Sewc 197880) naspomni

Sewca nalicene mestne

Sewc (197880, 1287).

wuchod wuraz wot

Styri kr preozichu nemske sowjeso kommen z hi a hinasim

Sewc, K oln, Weimar, Wien 1993.

Sewc 197880 Historisch-etymologisches Worterbuch der

Sen, Franc [wud.]: Marja Mynkowa, Zhromadene spisy, 1.

Sen, Franc [wud.]: Marja Mynkowa, Zhromadene spisy, 2.

Sen, Franc [wud.]: Marja Mynkowa, Zhromadene spisy, 1.

You might also like