Nazad na sadraj

Marija Jovanovi

UDC 902.2 (497.113 Gomolava)

GOMOLAVA ZANATSKI CENTAR SKORDISKA

Apstrakt: Na levoj obali Save, na kraju sela Hrtkovci u Sremu, nalazi se vieslojni praistorijski lokalitet Gomolava, u arheolokoj literaturi ve dugo poznat i kao utvreno naselje Skordiska. Naselje Skordiska, podignuto poetkom ili sredinom II veka stare ere, opstalo je i nakon dolaska Rimljana u Podunavlje, odnosno do kraja I veka nove ere. Kulturni sloj debljine oko 2 m omoguio je izdvajanje tri horizonta Gomolava VI a-b-c, i tri zone u naselju. U unutranjem delu naselja otkriveni su centri za izradu keramike, sa velikim keramikim peima, poznati kao lonarska etvrt, zatim metalopreraivake radionice za preradu metala ili polusirovina od bronze, gvoa i moda srebra. Tu su i radionice za obradu koe, vune i objekti za izradu tekstila. Neke od njih istraene su u blokovima I, IV, VI i VII. Kljune rei: Gomolava, Skordisci, Srem, metalopreraivaka radionica, radionice, zona sa keramikim peima, period II veka stare ere I veka nove ere. Abstract: On the left bank of the river Sava, at he end of the village Hrtkovci in Srem, there is a multilayered prehistoric site Gomolava in the archaeological literature, for a long time, well known as fortified settlement Skordiska. The settlement Skordiska was founded either in the beginning or in the middle of the 2nd century BC, it survived after Romans arrival in Podunavlje until the end of the 1st century AD. Cultural layer about 2 metres thick enabled sorting out three horizons- Gomolava VI a-b-c and the three zones in the settlement itself. In the interior side of the settlement the centres for making ceramics were discovered with big ceramic kiln known as pottery quarter, then metal processing areas for processing metal or semi-row materials of bronze, iron and maybe silver. There were also workshops for processing leather, wool and objects for producing textile. Some of them are researched in blocks I, IV, VI and VII. Key words: Gomolava, Skordisci, Srem, metal processing area, workshops, zone with ceramic kilns, the 2nd century BC the 1st century AD.

Gomolava se nalazi na levoj obali reke Save, na kraju sela Hrtkovci u Sremu. Vetako uzvienje tipa tella je ve krajem 19. veka privuklo panju tadanjih istraivaa, koji su na osnovu sakupljenog arheolokog materijala konstatovali da se na ovom lokalitetu nalazi vie kulturnih horizonata: od neolita do kasnog srednjeg veka. Meu kulturnim horizontima ubraja se i latensko razdoblje (Brunmid 1902, 68; Dimitrijevi 1956, 5; Giri 1965, 109). Tek sredinom 20. veka su zapoeta obimnija istraivanja, sprovedena u vie kampanja (19531957, 19651969, 19701985), i to na delu nalazita koje je ostalo sauvano od veoma izraene erozije Save i nenamenskih iskopavanja ljubitelja starina. Naselje Skordiska podignuto poetkom ili sredinom II veka stare ere opstalo je i nakon dolaska Rimljana u Podunavlje, odnosno do kraja I veka nove ere. Kulturni sloj debljine oko 2 m omoguio je izdvajanje tri kulturna horizonta Gomolava VI a-b-c, i tri zone unutar naselja. Na osnovu kulturnog sloja je izraena vertikalna i horizontalna stratigrafija. Vertikalnom

stratigrafijom, latensko naselje podeljeno je na tri faze i svaka od njih ima svoje karakteristike: l. Gomolava VIa. Vezuje se za osnivanje naselja sa poluukopanim i nadzemnim zgradama, kao i za pojavu varvarskog novca, a hronoloki spada u poetak ili sredinu II veka stare ere. 2. Gomolava VIb. Vezana je za razvijeno naselje sa nadzemnim objektima i keramikim peima, koje su omoguavale proizvodnju fine latenske keramike u serijama. Formiranje zanatske etvrti, o emu svedoi ostava rimskih republikanskih denara i imitacija, drahme Apolonije, obuhvata period od sredine do kraja I veka stare ere. 3. Gomolava VIc. Nastaje posle velikog poara u kojem je izgorelo celo naselje, na kraju faze VIb. U ovoj fazi obnavlja se naselje, ali ne i bedem. Dolazi do stagnacije i naputanja tella; radionice se sele u podgrae. To se naroito vidi na keramici, koja se osetno smanjuje. Postepeno se uvode rimsko-provincijske forme, a sve ee su u opticaju i rimski republikanski denari.

117

 51 Kada je u pitanju horizontalna stratigrafija, istraeni prostor na Gomolavi podeljen je na vie zona: l. Prva zona vezana je za prostor sa fortifikacijom bedemom, koji je konstatovan u blokovima I, II i delimino III. 2. Druga zona obuhvatala je prostor sa poluukopanim i nadzemnim objektima, istraenim u blokovima II, IV i VII. 3. Treu zonu ini prostor (ili trg) ispunjen brojnim keramikim peima, oko kojih se nalaze deponije sa keramikom. Tu su bile smetene i radionice za preradu metala ili polusirovina od srebra, bronze, moda gvoa, zatim koe, vune i tekstila. Neke od njih registrovane su u blokovima I, IV, VI i VII. To je, ukratko, slika Gomolave iz latenskog razdoblja, koja je obimno dokumentovana u monografiji Gomolava 2: naselje mlaeg gvozdenog doba (Jovanovi, B. Jovanovi, M. 1988: 74, 88). *** Istraivanje latenskog naselja na Gomolavi zavreno je 1979. godine, odnosno pre tri decenije. Posle toga su objavljene etiri monografije o Gomolavi. U monografiji Gomolava 2: naselje mlaeg gvozdenog doba autora dr Borislava Jovanovia i Marije Jovanovi predstavljeno je utvreno naselje Skoridska na kraju protoistorijskog razdoblja. Trea monografija Gomolava 3: rimski period, koju su priredile dr Velika DautovaRuevljan i dr Olga Brukner, obrauje poetak istorijskog razdoblja na Gomolavi i uspostavljanje rimske dominacije u Podunavlju. Paljivom analizom publikacije Gomolava 3: rimski period moe se zakljuiti da u njoj ima mnogo neloginosti, o emu treba neto vie rei. Zamerke se, pre svega, odnose na publikovanje i interpretaciju pojedinih graevinskih objekata i pokretnog arheolokog materijala naroito radionice za preradu sirovina i metalnih nalaza. Drugi problem predstavljaju keramike pei, kojih, prema dr Olgi Brukner, ima 164 na oba platoa. U monografiji Gomolava 2: naselje mlaeg gvozdenog doba objavljeni su pojedini objekti sa gornjeg i donjeg platoa, koji su istraeni u blokovima od I do VII. Publikovana su tri poluukopana objekta koja se mogu oznaiti kao zanatske radionice: dva u bloku IV, a jedan u bloku VII. Poluzemunica ovalnog oblika, dimenzija 4,62 x 2,30 m, otkrivena je u kv. 8183/IXX bloka IV. Pronaena je na dubini od 2,07 m (aps. n./m v. 83,48 m), dok se dno nalazilo na dubini od 2,64 m (aps. n./m v. 82,92 m) (Jovanovi, B. Jovanovi, M. 1988: 28, 67).

U jugoistonom uglu poluukopanog objekta nije bilo poda, ve samo nagorela povrina, koja je oznaavala mesto ognjita ili manje pei. Na podnici su pronaeni delovi manje zdele i pehara, koji su datovani u Gomolava Ia fazu. Spoljne povrine posuda bile su ukraene tehnikom glaanja (Jovanovi, B. Jovanovi, M. 1988: 147, T. XXIV/ l, 2). Posude malih dimenzija su, po svemu sudei, pripadale vlasniku koji je unutar objekta obavljao neku zanatsku delatnost. Male dimenzije objektazgrade ukazuju na to da je ona, moda, imala specifinu namenu, poput radionice za pripremu sirovina za dalju obradu, preradu ili uvanje sirovina kao to je vuna, krzno, meso, ili pak skladitenje robe za transport u susedne oblasti. Ostaci druge poluukopane zgrade otkriveni su u neposrednoj blizini: u kv. 8586/VIII, na ivici visokog renog profila bloka IV, na dubini od 2,19 m (aps. n./m v. 83,07 m). U ouvanom delu objekta, na podu, otkriveno je 15 masivnih tegova za razboj. Zbog velikih oteenja na ovom delu tella (propadanja profila), rekonstrukciju objekta nije bilo mogue izvriti. Tegovi su bili poreani u nizu i, po svemu sudei, deo su tkake radionice za izradu tekstila, u kojoj je bio postavljen vertikalni razboj, iji ostaci, naalost, nisu pronaeni. U neposrednoj blizini oteenog objekta pronaen je kotani predmet unak za razboj, koji sigurno ima veze sa objektom radionicom za izradu tekstila. Ovo su, za sada, jedini podaci sa Gomolave koji ukazuju na postojanje drugih zanata u ovom kasnolatenskom naselju (prilog 1). U bloku VII, na donjem platou, istraena je trea poluukopana zgrada, otkrivena u kv. D 4. Objekat pravougaone osnove, sa zaobljenim uglovima, nalazio se u jugozapadnom delu kvadrata. Njegove dimenzije bile su 3,40 x l,50 m, a podnica mu se nalazila na dubini od 1,92 m (aps. n./m v. 83,07 m). Iako je podnica obnavljana nekoliko puta (konstatovana su tri premaza podnice), ostaci vatrita ili delovi pei nisu pronaeni. U objektu je pronaena samo posuda zdela koninog oblika (Jovanovi, B. Jovanovi, M. 1988: T. XXXIII/10), koja hronoloki pripada VIa fazi (Jovanovi, B. Jovanovi, M. 1988: 67). Namena ovog objekta nije poznata. Blizina obale navodi na pomisao da je tu moglo biti skladite za robu ili proizvode koji su dolinom Save stizali iz drugih regija, odnosno da su tu deponovani za transport ili prodaju. Iako manjih dimenzija, objekat je mogao da se koristi i kao radionica za izradu predmeta za svakodnevne potrebe poput ribarskih mrea, delova posua od drveta, obradu vune ili lana, uvanje itarica, tekstila, ili kao trgovite.

118

 *** Posebnu vrstu objekata na Gomolavi predstavljaju oni koji su, najverovatnije, sluili kao radionice za preradu metala i drugih polusirovina. Uspostavljanjem trgovakih puteva ve u neolitu, ovi proizvodi u vidu poluga ili ingota (aes rude i aes formatum), zatim grumenja (bronzanog grumenja), ilibara i ulja pa sve do novca, dopremani su kao luksuzna roba u Podunavlje i druge delove centralnog Balkana. Gomolava se tada nalazila u sreditu vanih vodenih i kopnenih puteva, kojima je prenoena i druga luksuzna roba: koljke kopitnjaka (Spondylus gaederopus), razne vrste kamena za izradu potrebnih alatki i orua, kremen, opsidijan, lu i oker. Sa pojavom metala, naroito bakra, kalaja, srebra, gvoa, zlata, ilibara i drugih sirovina, na glavnim itinererima se podiu trgovake stanice (punktovi), u kojima se obavlja trgovina i razmena dobara. Brojni itinereri uspostavljeni tokom paleolita i danas se koriste kao glavne transverzale, preko kojih se obavljaju sve komunikacije u savremenom svetu. Potvrdu da je na Gomolavu dopremana sirova ruda ili polufabrikati predstavlja nalaz bakarne narukvice u mukom grobu 12 i minijaturne narukvice od 7 bakarnih perli u dejem grobu broj 8, u vinanskoj nekropoli koja pripada Gomolava Ib fazi (Brukner 1977: 11, T. I/15; Brukner 1980: 34, 35, sl. 17). Metala je bilo i u drugim epohama na Gomolavi. Pri kraju protoistorijskog perioda su konstatovane zone sa ostacima minijaturnih sudova za livenje metala i dobijanje ingota, zatim kalupi, komadi kovakog alata poput kaike za izlivanje tenog metala, livakih kleta za dranje posuda i dr. Na osnovu arheolokih podataka, na Gomolavi su tokom tridesetogodinjih istraivanja registrovane, uslovno reeno, dve radionice za preradu metala: jedna na gornjem platou u iroj zoni bloka I, odnosno u prostoru koji se nalazio ispred ovog bloka; druga na donjem platou u kv. F 4 bloka VII, otkrivena tokom istraivanja 1978. godine (Dautova-Ruevljan 1992: 60). Ni ovde se ne moe govoriti o radionici u pravom smislu rei, kakve su, na primer, radionice u poznatim rudarskim oblastima eke (Waldhauser 2001: 76, 389), ve bi to pre bila deponija odbaenih sudova za preradu metala. *** Jo 1956. godine je andor Na na severoistonom delu lokaliteta, u kvadratima 90/VA, B i 91/VC, D, na dubini od 2,288 m (aps. n./m v. 83,012 m) naiao na zonu izgorele zemlje, u kojoj nije bilo armature, niti se mogao ustanoviti neki odreeni oblik. S obzirom na to

da je u neposrednoj blizini bilo mnogo gara, moe se pretpostaviti da su u pitanju ostaci pei ili mesto gde se topio metal (Na 1956; Terenski dnevnik: 24; Na 1960: 128). Tokom istraivanja, na ivici ove zone je pronaen jedan ceo sud i nekoliko fragmentovanih malih sudova koji su sluili za topljene metala. Sudii su pregoreli i na njima je bilo tragova bronzanog oksida. Pored toga, jedan ceo sudi pronaen je u latenskoj jami V koja se nalazila u neposrednoj blizini u kv. 88/V, na dubini od 3,038 m (aps. n./m v. 82,302 m) i dnom na 3,203 m (aps. n./m v. 82,137 m). Iste godine (1956), u kvadratu 89/VD, na dubini od 2,031 m (aps. n./m v. 83,379 m) pronaen je jo jedan (ceo) minijaturni sud levkastog oblika za topljenje bronze. Na unutranjoj strani tog sudia naeni su tragovi oksida bronze, izmeani sa garom i fragmentima latenske keramike (Na 1956; Terenski dnevnik: 23 i 24). U radu Zatitno iskopavanje na Gomolavi kod Hrtkovaca: prethodni izvetaj za 19551956. godinu stoji da je verovatno na tom mestu bila topionica bronze. Na ih je, na osnovu dubine, pripisao bronzanom dobu (Na 1960: 128). Tokom istraivanja Gomolave 1969. godine pronaen je oteen minijaturni sud za topljenje metala (ouvan donji deo, visine 2,2 cm). Ovaj sud je iskopan u sektoru III, kv. 9495, u 6. otkopnom sloju, na dubini od 1,36 m (aps. n./m v. 84,05 m). Godine 1971. otkrivena je jo jedna minijaturna posuda (malo oteena pri obodu) za preradu metala, i to u bloku I, u kv. 93/ IXVIII, u nivou 10. otkopnog sloja, na dubini od 2,47 m (aps. n./m v. 83,25 m). Visina ove minijaturne posude kupastog oblika je 7,1 cm, dok je prenik otvora 5 cm, koliko imaju i neke posude iz zone sa izgorelom zemljom u kv. F. Na osnovu iznetih podataka stekao se utisak da se jedna metalopreraivaka radionica nalazila u bloku I, na krajnjem severnom delu naselja, blie Savi. U prilog tome govori i otkrie zona sa ostacima izgorele zemlje i gara, kao i pronalasci minijaturnih sudova za preradu metala na ijim su zidovima naeni ostaci bronzanog oksida. Sudovi su pronaeni u iroj zoni bloka I i IV, u kvadratima od 84 do 95/VX. U neposrednoj blizini zone za preradu metala naeni su ostaci dva oteena graevinska objekta kua iz latenskog perioda. Jedna je otkrivena u bloku I, u kv. 9698/XIIXIV. Njena srednja dubina je 1,55 m (aps. n./m v. 84,12 m), a hronoloki je opredeljena u Gomolava VIb fazu (Jovanovi, B. Jovanovi, M. 1988: 6, 28, T. XXV, 411, T. XXVIII, 512). Drugi graevinski objekat istraen je u bloku IV, u kv. 84/X. Njegova srednja dubina iznosi 1,85 m (aps.

119

 51 n./m v. 83,49 m) (Jovanovi, B. Jovanovi, M. 1988: 17, 28; T. XXV, 12). Na osnovu nalaza keramike (zdela, lonaca i pitosa) datovan je u Gomolava VIb fazu. Oba objekta bila su podignuta na delu lokaliteta koji je blizu Save i mogu se dovesti u vezu sa prostorom za obradu metala, pre svega bronze, iji su tragovi i pronaeni na zidovima minijaturnih posuda. *** Godine 1978. u jugozapadnom delu bloka VII otkrivena je druga zona sa minijaturnim sudovima za livenje. Ova zona pripada prostoru sa keramikim peima (?) u kv. F 4, koja je publikovana u monografiji Gomolava 3: rimski period, iji su autori dr Velika Dautova-Ruevljan i dr Olga Brukner. Zona je registrovana kao polukruni ukop prenika 3,45 m, koji je bio ispunjen zapeenom zemljom, ugljenisanim drvetom i pepelom, to bi, najverovatnije, odgovaralo dimenzijama metalopreraivake (livake) radionice, dok je ivini deo sluio kao banak za odlaganje uta. Unutar polukrunog ukopa pronaeno je oko 50 sudova za livenje, od kojih je vei deo sauvan u fragmentima (oko 3040 komada), usput jako deformisani ili pak istopljeni. Uklanjanjem sloja intenzivnog gara, pepela i zapeene zemlje, unutar polukrunog prostora radionice, utvreni su ostaci podnice (?) koji bi mogli da odgovaraju niveleti objekta. Najvaniji dokaz da se ovde radi o livakoj radionici predstavljaju brojni sudovi za livenje, ouvani u celini ili fragmentovani sa vidljivim ostacima oksida bronze na unutranjoj povrini posude (Dautova-Ruevljan 1992, 60). Kao argument autor navodi i injenicu da je u kvadratu C 4 pronaen negativ kamenog kalupa za livenje, zatim ulomci bronzanih sudova (Dautova-Ruevljan 1992: 60, T. 48, 1736), olovna zgura (Dautova-Ruevljan 1992: 60, 62, 63; T. 8/83), kao i fragmenti gvozdenih predmeta (Dautova-Ruevljan 1992: 8890, T. 2540). Sudovi za livenje, malih dimenzija (3,5 x 4 cm), pripadaju karakteristinim radionicama ranorimske prerade bronze. Tako je utvreno da ovaj tip posuda za livenje pripada livakim radionicama 12. v. n. e. (Dautova-Ruevljan 1992: 60). Meutim, ovakva tvrdnja nije prihvatljiva. Pregledom arheoloke dokumentacije, pre svega planova i terenskog dnevnika za 1978. godinu, dolo se do zakljuka da je tokom obrade pokretnog materijala uinjen niz propusta, naroito pri iznoenju osnovnih podataka o pojedinim predmetima, zatim o uslovima nalaza i nemogunou da se podaci iz katalokih jedinica provere. U tekstu koji sledi probaemo da ukaemo na neke propuste autora. ***

Na osnovu uvida u tehniku dokumentaciju za blok VII, odnosno kv. F dobija se utisak da je ovaj prostor bio izdvojen od drugih objekata i zatien nekom vrstom zida. Ulaz u livaku radionicu bio je okrenut prema Savi (Dautova-Ruevljan 1992: 60, plan VI, XIII). Meutim, crtei i fotografije pomenutog objekta nedostaju, pa je na osnovu opisa teko zakljuiti da li je re o metalopreraivakoj radionici ili topionici u kojoj je preraivano grumenje bronze da bi se dobili poluproizvodi ingoti. Za ostale podatke koji se vezuju za metalopreraivaku radionicu, kao i predmete izraene u njoj, svakako treba dati komentar. Stoga emo analizirati navode autora: Negativ kalupa izraenog od kamena za livenje alki (inv. br. G 3916) pronaen je u kvadratu C 4, u nivou 5. otkopnog sloja, na dubini od 1,41 m (aps. n./m v. 82,51 m srednja vrednost za sve kvadrate), dok je drugi otkriven u kv. C 3 u 7. otkopnom sloju, na koti 1,92 m (aps. n./m v. 82,00 m). Metalopreraivaka radionica pronaena je izmeu kota 1,41 m (aps. n./m v. 82,51 m) i 1,65 m (aps. n./m v. 82,27 m). Interesantna je injenica da je u kv. C 3 u nivou 8. otkopnog sloja, odnosno na koti 2,18 m (aps. n./m 81,77 m) pronaena fibula iji je luk ukraen paralelnim navojima u obliku osmice (inv. br. G 4074), koja hronoloki pripada Gomolava VIa fazi. Identina fibula (inv. br. G 1974) pronaena je u bloku III, tj. kv. 77/XVI, na koti 1,75 m (aps. n./m 83,49 m), to je jo jedan dokaz za tvrdnju da brojni predmeti iz bloka VII koji se dovode u vezu sa metalopreraivakom radionicom potiu iz keltskog stratuma, i to osnivake faze naselja Skordiska na Gomolavi, odnosno Gomolava VIa i VIb horizonta (Jovanovi, B. Jovanovi, M. 1988: 83, 83, 170, T. XLI. 1, 2). Fibule sa lukom u obliku osmica zastupljene su u Podunavlju, na iroj teritoriji Skordiska. Pored toga, otkrivene su i na keltskim lokalitetima u Hrvatskoj Osijeku, grob 52 (Spaji 1962: 51, T. XXVI, 47), u Transdanubiji, Moravskoj i ekoj (Filip 1956: 400; Vidzal 1976: 183; Bujna 1982: 335). Ulomci bronzanih sudova deo ae predstavljen na tabli 4/17 (Dautova-Ruevljan 1992) naeni su u bloku V, u kv. 72/XII, na dubini od 0,61 m (aps. n./m 84, 56/84, 30 m). Drka posude sa spiralno savijenim krajevima, predstavljena na tabli 4/18 (Dautova-Ruevljan 1992), prenika 5 cm, iz bloka VII kv. F, naena je u 1. otkopnom sloju, na koti 0,42 m (aps. n./m 83,50 m). Meutim, to nije drka posude, kako je autor naveo, ve deja narukvica (T. I, 4).

120

 Drka posude sa savijenim krajevima, prenika 3,5 cm, predstavljena je na tabli 4/19 (Dautova-Ruevljan 1992; inv. br. G 380 u katalogu ne odgovara podacima u inventarnoj knjizi Muzeja, jer je je pod tim brojem zavedena mamuza od gvoa). S obzirom na veliinu, verovatno se radi o dejoj narukvici. Predmet ne potie sa lokaliteta Gomolava, ve verovatno iz podgraa Gomolave, sa prostora na kojem se nalaze ostaci rimskog naselja sa vilom rustikom i vei deo antike nekropole iz 3. i 4. veka. Drka simpuluma, predstavljena na tabli 4/22 (Dautova-Ruevljan 1992), a pronaena u bloku VII, kv. H 3, u 3. otkopnom sloju na koti 0,917 m (aps. n./m 83,03 m), nije drka simpuluma tipa Radnoti 43 sa ralanjenom i profilisanom drkom, kako je navela dr Dautova-Ruevljan, ve deo bronzane posude tankih zidova. To se, inae, jasno vidi na crteu (polukruno profilisan komad zakrivljen), koji samo podsea na drku simpuluma (Dautova-Ruevljan 1992: 62) (T. II, 6). Drka vedra sa savijenim krajevima od tordirane ice, predstavljena na tabli 4/23 (Dautova-Ruevljan 1992), iz bloka II, kv. 94/XVII, pronaena je u prvom otkopnom sloju (nivelacioni sloj). Opet nije u pitanju drka vedra, kako je autor naveo, ve srebrna ogrlica torkves (T. I, 2). Skoro identina ogrlica torkves otkrivena je u rimskoj nekropoli na Gomolavi, odnosno u devastiranom grobu 30 (inv. br. G 320) u bloku I, kv. 90/XVIII, na koti 1,06 m (aps. n./m v. 84,29 m) (T. I, 3). Osim ogrlice torkvesa, u grobu su pronaeni: bronzana alka, naunica i bronzani novac IMP CONSTANTINVS PF AVG iz IV veka n. e. Stoga smatramo da je predmet pogreno interpretiran (Dautova-Ruevljan 1992: 170, 171, T. 9/13). Inae, dr Dautova-Ruevljan je rimsku nekropolu sa Gomolave u istoj monografiji objavila pod nazivom Nekropola (Dautova-Ruevljan 1992: 167186), ali nije uvidela slinost izmeu dva predmeta: drke vedra koja je publikovana na tabli 4/23, i ogrlice torkvesa sa table 9/1 (inv. br. G 320) iz groba 30. Pored toga, napravljena je jo jedna greka: u analizi groba 30 opisuje se torkves od pune livene bronze (Dautova-Ruevljan 1992: 171), dok se na tabli 9 (str. 182) nalazi potpis srebrni torkves, to je taan podatak. Slina ogrlica torkves pronaena je prilikom istraivanja rimske nekropole u Mihovu (u Sloveniji), u grobu 52 (Garbsch 1965: T. 44, 11; Koevi 1991: 17, sl. 59). Na tablama 57/2436 predstavljeni su delovi drki patera i kaserola, koji su u I veku bili importovani irom Rimskog carstva, kao i na teritoriji Barbarikuma

(Dautova-Ruevljan 1992: 62). Interesantno je da autor ni ovde nije uoio greke kod obrade bronzanih predmeta: Deo drke od bronze, luno savijen, krunog preseka, sa jednim profilisanim zavretkom, predstavljen na tabli 5/25 (Dautova-Ruevljan 1992), nije deo drke, nego je deo bronzanog torkvesa. Ovaj deo torkvesa ogrlice pronaen je u bloku VII kv. C, u 2. otkopnom sloju, na dubini od 0,67 m (aps. n./m v. 83,27 m) i ne moe se direktno dovoditi u vezu sa matalopreraivakom radionicom. Nau tvrdnju obrazloiemo pomou primera. Na primerak torkvesa ogrlice pronaen je na dubini od 0,67 m, dok su livake radionice registrovane na dubini od 1,41 m, sa dnom na koti 1,65 m (aps. n./m v. 82,51/82,27 m). Razlika je velika, a ostalo prosudite sami (T. I, 1). Ova vrsta nakita, odnosno torkves ogrlica sa tiftom poznata je sa keltskih nekropola u Podunavlju i datuje se u Beograd 3 fazu. U Beogradu je jedan primerak ogrlice sa tiftom (oteena) pronaen u keltskoj nekropoli na Karaburmi, u konjanikom grobu 16 (Todorovi 1972: 16, T. VI, 1; Boi 1981: 315347), a drugi u Zemunu. U grobu na lokalitetu Zemun Gardo su, meu ostalim prilozima, naeni i delovi oteene ogrlice torkvesa (Ercegovi 1961: 127, T. IV, 5). I na poznatom keltskom utvrenju u Manhingu (Manchingu) pronaen je jedan komad, u sondi 105 jama (Boi 1984: 135, sl. 1/1, 4, 5). Na Gomolavi su za sada pronaena etiri ovakva komada (oteena): tri se nalaze u Vojvoanskom muzeju u Novom Sadu, a etvrti se uva u Zaviajnom muzeju u Rumi. Pored toga, identina ogrlica torkves, ali cela, otkrivena je u kasnolatenskom naselju u Plavni, u poluukopanom objektu 2/1952 (Jovanovi 1988: 61, T. IV, 1). Naalost, ovakvih primera ima jo. Tako su na tabli 5, pod brojem 26 a, b, objavljeni verovatno delovi vedra sa ostacima drki (Dautova-Ruevljan 1992: 65). Na jednom od komada nalazi se i profilisan zavretak u obliku kupastog trna (T. 5, 26 a). Pregledom materijala utvreno je sledee: re je o grupnom nalazu iz odbrambenog rova, koji je istraen 1966. godine. U pitanju je sektor XIII kvadrati od 3 do 4, kota 2,74 /3,41 m (aps. n./m v. 75,5175,04), izmeu 8. i 9. otkopnog sloja, na jugozapadnom delu lokaliteta. Konstatovano je da delovi posuda sa T. 5/27 i 28 potiu sa istog mesta, odnosno da je u rovu pronaeno 9 oteenih komada koji potiu od razliitih posuda (zavedeni pod brojem AA 702 ai). Ostaje otvoreno pitanje da li je re o drci vedra ili masivnoj ogrlici torkvesu, jer su pronaena tri komada razliitih profilacija i dimenzija AA 702 d, e, f (?) (T. II, 5).

121

 51 Fragmentovana drka patere, predstavljena na tabli 5/27 (Dautova-Ruevljan 1992), pripada istom nalazu (pogreno je obeleena brojem AA 703 u katalogu; inae, pod ovim brojem je zavedena oteena ogrlica od olova). Zapravo, re je o izlomljenoj ogrlici od srebra (12 komada koji se mogu sastaviti), kod koje su sauvane obe kope i spiralni navoj na sredinjem delu (nije publikovana). Ona je, takoe, pronaena u odbrambenom rovu u kv. 1/1, na koti 3,28 m (aps. n./m v. 75,5175,04 m), 1966. godine. Drka kaserole, prikazana na tabli 6/30 (DautovaRuevljan 1992), pronaena je u kv. G, u 4. otkopnom sloju, na koti 1,28 m (aps. n./m v. 82,76 m). Na istoj tabli prikazana je deformisana drka kaserole (T. 6/31; inv. br. AA 988). S obzirom na to da ne potie sa Gomolave, i ovaj deo posude nema direktne veza sa metalopreraivakom radionicom u bloku VII, ve je nabavljen 1972. godine za Vojvoanski muzej. U inventarnoj knjizi Muzeja registrovan je kao sluajan nalaz iz seoskih bata. Naalost, dr Dautova-Ruevljan je delove posuda iz odbrambenog rova ispod Gomolave, oteeni deo posude iz bata (podgraa), kao i druge nalaze sa gornjeg platoa uvrstila u nalaze sa bloka VII i podvela pod metalopreraivaku radionicu, to ne odgovara stvarnom stanju na lokalitetu, a pri tom se dobija i pogrena sliku o rimskom sloju na ovom nalazitu. U tekstu o livakoj radionici autor navodi da vei broj bronzanih drki potie sa prostora na kojem se nalaze pei za obradu metala u bloku VII, ali ne navodi u kojem su kvadratu otkrivene te pei (Dautova-Ruevljan 1992: 61). Stekao se utisak da su delovi bronzanih posuda u ovom sluaju drke, olovna zgura i metalni predmeti pronaeni u neposrednoj blizini kv. C 4, gde je pronaen negativ kalupa za izradu alki (DautovaRuevljan 1992: 60). Autor sa tim povezuje i nalaze iz objekta u kv. H 2 u bloku VII, u kojem su, pored nagorele zemlje i gara, pronaeni fragmenti bronzanih sudova (DautovaRuevljan 1992: 60, 61, 65). Interesantan je podatak da je ovaj graevinski objekat publikovan u Gomolavi 2 (Jovanovi, B. Jovanovi, M. 1988: 38, 41, prilog 6). Ostaci zaruenog graevinskog stambenog objekta leali su u poremeenom sloju, na 0.91 m (aps. n./m v 83.03 m). Na tom nivou je konstatovana ograniena zona sa sivom i peenom zemljom, izmeana sa ostacima gari i veom koliinom keramikih ulomaka, dim. 4,40 x 3 m. Ispod ovih ruevina, na dubini 1,14 m (aps.n./m v 82,86 m) oiena je delimino ouvana podnica (dim. 2,20 x 1,40 m) sa brojnim fragmentima latenske keramike in

situ. U jednom delu objekta se nalazio nagomilani lep i pepeo (dim. 0,55 x 0,60 m) sa neujednaenim kotama: 1,15 m 1,54 m (aps.n./m v 82,82 m 82,47 m). Taniji oblik graevine nije mogao da bude ustanovljen. Ispod severnog dela objekta je mestimino ouvano jezgro ute gline (dim. 1,90 x 0,70 m) verovatno nivo naboja graevine. Na osnovu fragmenata keramike koji su leali na podnici objekta in situ, objekat je datovan u Gomolava VI b fazu (Jovanovi, B. Jovanovi, M. 1988: 38, 41, T. XXXV, 16). To je, zapravo, jo jedna potvrda da metalopreraivaku radionicu iz kv. F 4 treba datovati u Gomolava VIb fazu. Bronzani sudovi na Gomolavi su, sasvim sigurno, import i potiu iz italskih radionica, kako je autor u tekstu konstatovao (Dautova-Ruevljan 1992: 61). Posude tipa patere, kaserole, zatim bronzane ae, zdele, kotlii i simpulumi pronaeni na Gomolavi i njenom podgrau spadaju u luksuznu robu koja potie iz severnih gradova Italije i Istre, a okvirno se datuju u I vek stare ere. Vete ruke rimskih zanatlija izraivale su ih u poznatim radionicama u Akvileji i Capuu (Break 1982: 21, 27; Jovanovi, B. Jovanovi, M. 1988: 97). Analizom arheoloke dokumentacije za pokretni materijal utvreno je da su fragmentovane drke bronzanih sudova simpulima, patera i kaserola (koje su publikovane u ovoj monografiji) naene u kvadratima G, H i F, izmeu 4. i 6. otkopnog sloja, odnosno izmeu kota od 1,28 do 1,65 m (aps. n./m v. 82,7682,27 m). Sasvim je sigurno da su i ovi delovi bronzanih posuda dopremani u Podunavlje i jugoistonu Evropu dolinom Save i Dunava. Prenoeni su uhodanim trgovakim itinererima preko Akvileje, Emone, Siscije, Sirmijuma, zatim juno od Beograda, sve do erdapa, pa i dalje. Tako su luksuzni predmeti akvilejskih majstora ve sredinom 1. veka stare ere, sa prvim prodorima rimske vojske na istok, a sa njom i spretnih trgovaca, dospevali u Podunavlje, do Srema i severnih delova Srbije. esto ih nalazimo kao priloge u spaljenim grobovima bogatih Skordiska: u Zemunu (Ercegovi 1961: 132, T. II, sl. 2, 3); u Beogradu Karaburmi, grob 11 (T. III, 7, 8), grob 12 (T IV, 1, 6, 7), grob 21 (T. VII, 2), grob 22 (T. VIII, 1, 9), grob 36 (T. XIV, 2), grob 56 (T. XX, 4), grob 92 (T. XXVIII, 14, 15), grob 97 (T. XXIX, 1), grob 110 (T. XXXII, 8), grob 137 (T. XXXVI, 3) i grob 203 (T. XXXVIII, 3) (Todorovi 1972). Pri tom treba imati u vidu injenicu da je neto vie bronzanih predmeta pronaeno u mukim grobovima sa orujem na Karaburmi: 11, 12, 21, 22, 92, 97 i 137. Manji broj bronzanih posuda otkriven je i u enskim grobovima (bez oruja): 36, 56, 110, 203. Od drugog posua koje je pronaeno u Podunavlju

122

 treba spomenuti jedan primerak patere, koji se uva u Sremskoj Mitrovici (Popovi 1992: 63, sl. 2). Simpulum tipa Pescate pronaen je, sa ostalim prilozima, na lokalitetu Mala Vrbica, Ajmana u spaljenom grobu 1/1986 (Stalio 1986: 33, sl. 30, fig. 48). Od drugih lokaliteta sa bronzanim posudama pomenuemo Ljubievac, Ostrovo (Popovi 1992: 62, sl. 1), zatim SotinZmajevac, grob 1 (Majnari-Pandi 197273: 62, I. 6, 7, sl. 1), kao i nalaze iz Osijeka (Pinterovi 1962: 7476, T. I, 1 a, b). Poslednji nalazi bronzanih sudova potiu iz razorene keltske nekropole sa spaljenim pokojnicima iz I veka stare ere, koja se nalazi na potezu Vokoder, na desnoj obali potoka Vranj, izmeu Hrtkovaca i Nikinaca. Nekropola je devastirana od strane divljih kopaa, koji su pronaene predmete 2003. godine ponudili Muzeju Vojvodine na otkup. U spaljenim grobovima su naeni: maevi, delovi kola, koplja, razni oblici bojnih noeva. Meu prilozima su se nalazili i delovi bronzanih posuda veih dimenzija, poput bronzanog kotla, kao i druge posude kotlii, cediljke, patere, vedro, krag koje su sasvim sigurno import. Vlasnici ovih luksuznih predmeta bili su bogatiji lanovi zajednice Skordiska, koji su naseljavali ire podruje oko Gomolave. Deo tih nalaza objavljen je u publikaciji Rimska vojska u Sremu autora dr Velike Dautove-Ruevljan i dr Miroslava Vujovia, i to kao deo opreme uglednog ratnika iz redova plemenske aristokratije Amantina (Dautova-Ruevljan Vujovi 2006: 55, 8889, sl. 52). S obzirom na to da je u raskopanoj nekropoli pronaeno vie keltskog materijala (tri duga keltska maa, zatim 14 kopalja razliite duine od 9,5 do 73 cm, i 4 bojna keltska noa), tvrdnja autora da je re o ratniku iz redova plemenske aristokratije Amantina ne moe se prihvatiti. U pomenutoj publikaciji je navedeno: U 1. veku p. n. e. provinciju Panoniju nastanjivalo je vie ilirskih i panonskih plemena: Breuci, Amantini Skordisci, Kolapijani, Oserijati, Kornakati (DautovaRuevljan Vujovi 2006: 4, 9, 10, karta I, II, III). Na tlu dananjeg Srema, ova plemena su i nakon dolaska Rimljana ivela kao dve velike zajednice, ija se teritorija delimino poklapala sa teritorijom ranijih plemenskih saveza. Tako je Civitas Scordiscorum obuhvatala teritoriju oko dananjeg Slankamena (Acumincum), sa prostorom istonog Srema (Dautova-Ruevljan Vujovi 2006: 6). S obzirom na to da se potez Vukoder nalazi na teritoriji Skordiska (izmeu Hrtkovaca i Nikinaca), a vei deo priloga u ovoj nekropoli je keltskog porekla, osim bronzanih posuda koje su import, ova nekropola se ne moe pripisati

Amantinima. Pored toga, autori nisu naveli nijednu relevantnu injenicu na osnovu koje su nekropolu, odnosno priloge iz nekropole tumaili kao deo opreme uglednog ratnika iz redova plemenske aristokratije Amantina (Dautova-Ruevljan Vujovi 2006: 55, 8889, sl. 52). Masovna pojava bronzanih sudova na Gomolavi i njenoj iroj okolini (podgrau i nekropoli na Vukoderu) pokazuje da se na Gomolavi na kraju protoistorijskog razdoblja nalazilo i veliko pristanite, na kojem se obavljala trgovima sa susednim regijama. Tu su dopremani mnogi luksuzni predmeti, oruje, rude gvoa i bronze, staklena pasta, polufabrikati, ulja, zaini i drugi proizvodi. Sa Gomolave su otpremani zanatski proizvodi keramike posude, itarice, tekstil, stoka i dr. Trgovalo se, kao i danas, mnogim zanatskim i poljoprivrednim proizvodima. Na tabli 8 pod brojem 37 prikazan je stalak sa etiri noice od gvoa (Dautova-Ruevljan 1992: 65). Re je o predmetu od bronze, skoro kvadratnog oblika (malo deformisan) i malih dimenzija (2,8 x 2,4 cm), koji lii na stalak, ali bi pre mogao da bude deo neke ukrasne oplate za drveni sanduk ili nekog predmeta od koe kaia (?). Sudovi za livenje malih dimenzija (3,5 x 4 cm) pripadaju karakteristinim radionicama ranorimske prerade bronze. Tako je utvreno da ovaj tip posuda za livenje pripada livakim radionicama 12. v. n. e. (Dautova-Ruevljan 1992: 60, T. 2/2, 3 i T. V/1). Pregledom sauvanih posuda za doradu ili preradu metala, pre svega bronze, na Gomolavi je pronaeno vie tipova posuda razliitih veliina. Dimenzije livakih posudica kreu se od 8/7 x 3,5/3 cm do 2 x 2 cm. Na veini sudia nalaze se tragovi bronzanog oksida. Jedan broj posuda je deformisan, skoro slepljen, usled delovanja visokih temperatura kojima su bili izloeni (Gomolava, Terenski dnevnik 1978: 167) (T. III). injenice govore o tome da je u kv. F 4, izmeu kota 1,41 i 1,65 m (aps. n./m v. 82,51 m aps. n./m v. 82,27 m), pronaena vea koliina oteenih sudova za livenje (oko 50), od kojih je bilo mogue izdvojiti dvadesetak komada kupastog oblika i razliitih dimenzija: visine do 7,1 cm i prenika otvora od 5 do 3,5 cm (T. IV). Na mnogima od njih se nalaze samo tragovi bronzanog oksida. S obzirom na to da je radionica locirana izmeu 5. i 6. otkopnog sloja, na osnovu analize pokretnog arheolokog materijala, pre svega keramike, utvreno je da ove posudice hronoloki pripadaju latenskom razdoblju Gomolava VIb horizontu. Postavlja se pitanje da li se uopte moe govoriti o metalurkim radionicama za preradu bronze i drugog liva

123

 51

1988: 179, T. XLVI, 18). Autor je ove posude prikazao na tablama 2/2 i 3, iako one nemaju veze sa livakom radionicom, na osnovu ega moemo zakljuiti da se prilikom obrade pokretnog materijala nije vodilo dovoljno rauna o tanosti iznetih podataka, kao ni o vertikalnoj i horizontalnoj stratigrafiji u ovom delu naselja Skordiska (T. IV)1. O topljenju drugih metala na Gomolavi za sada nema podataka. Sudovi malih dimenzija mogli su se koristiti za topljenje i preradu bronze, dobijanje ingota za izradu nakita: fibula, kopi i komada za pojasne garniture poput lanka u obliku astragala. U susednim kvadratima H 3, 4, na dubini od 1,92 m (aps. n./m v. 82,00 m) pronaena je oteena livaka kaika (inv. br. G 4039; T. II, 7), koju je autor, zanemarujui kotu nalaza, uvrstio u deo kovakog pribora i doveo u vezu sa metalopreraivakom radionicom (Dautova-Ruevljan 1992: 65). Treba napomenuti da je u kvadratu H 2 istraena latenska jama ije dno lei na koti 2,42 m (aps. n./m v. 81,55 m), koja hronoloki pripada Gomolava VIa fazi (Jovanovi, B. Jovanovi, M. 1988: 38, 39, 41, T. XXXIII, 8, prilog 6). U susednim kvadratima H l, 2 i H 3, G 4 istraena su jo dva plitka ukopa na dubini od 1,92 m (aps. n./m v. 82,00), koji, na osnovu pokretnog materijala, takoe pripadaju Gomolava VIa horizontu (Jovanovi, B. Jovanovi, M. 1988: 38, 39, 41, T. XXXIII, 67, 9, prilog 6), to nedvosmisleno potvruje injenicu da je livaka radionica bila u upotrebi za vreme keltske dominacije u jugoistonoj Evropi, odnosno ovom delu Srema. Na mnogim kasnolatenskim naseljima u Podunavlju otvorenim ili utvrenim, pronaene su posude za preradu i livenje metala: u neposrednoj blizini Gomolave, u ataru sela Peinci, na lokalitetu 4, u objektu 3, zemunici T. XVII, 175, 176 i T. XXV, 12, 13 (Brukner 1995: 108, 127, 135); delovi livakih posuda pronaeni su u utvrenom naselju na arnoku kod Bakog Dobrog Polja (Vrbas), u otvorenom naselju, odnosno sondi X iz 1986. godine i u utvrenom delu naselja sondi XXIII / 2004. *** U prilogu o radu livake radionice iz bloka VII, dr Dautova-Ruevljan kao argument navodi i predmete kovaki alat, olovna ogledalca, zatim zguru od bronze i gvoa koji su pronaeni na gornjem i donjem platou, odnosno u blokovima IVII (Dautova-Ruevljan 1992: 60). Dr Dautova-Ruevljan je i olovne ramove za ogleFotografije su uradile Julija Pap i Milica Kuki, a crtee Mirjana Mogin.
1

Deo latenske zemunice sa tegovima za tkanje in situ, na obali Save u bloku IV Part of Lanten dugout with weights for weaving in situ, on the bank of the river Sava in block IV

u ranorimskom periodu u Podunavlju, naroito na Gomolavi, kako to tvrdi dr Dautova-Ruevljan (Dautova-Ruevljan 1992: 60). Na platou Gomolave, kao i u podgrau nisu pronaeni vrsti dokazi o toj grani delatnosti. S pravom bi se moglo oekivati njihovo postojanje uz potok Vranj. Na tom potezu istraene su brojne keramike pei (18 komada), zatim 23 jame u kojima se nalazila odbaena keramika, jame za otpatke, dva spaljena i dva skeletna groba. U istraenim keramikim peima, jamama i sloju pronaen je veliki broj fragmenata keramikih posuda izraenih u tradiciji kasnolatenskog i rimsko-provincijskog lonarstva (Dautova-Ruevljan 1991: 4143). Prema terenskoj dokumentaciji, posude za livenje (sauvan donji deo) pronaene su pored kv. F, u kv. H 1 (u 6. otkopnom sloju, na koti 1,65 m; aps. n./m v. 82,27 m) i u kv. B 2 (u nivou 8. otkopnog sloja, na koti 2,18 m; aps. n./m v. 81,77 m). Jedna od njih publikovana je u monografiji Gomolava 2 (Jovanovi, B. Jovanovi, M.

124

 dalca uvrstila u zanatske proizvode sa Gomolave i pripisala ih livakoj radionici u bloku VII, to stvara zabunu kod iitavanja podataka o rimskom sloju na Gomolavi. Pregledom dokumentacije ustanovljeno je sledee: na Gomolavi je otkriveno 47 celih i fragmentovanih olovnih ramova za ogledala (prilog: karta). Najvei broj primeraka pronaen je u bloku I, u kv. 9097/IXXIV. Vie od 40 komada sakupljeno je u 2. i 3. otkopnom sloju, na dubini 0,370,55 m (aps. n./m v. 85,4084,93 m). Pojedini komadi dospeli su ak do kote 1,50 m (aps. n./m v. 83,97 m), to se moe objasniti poremeajem slojeva nastalih ukopavanjem kasnosrednjovekovne nekropole. Deo olovnih ramova za ogledala pronaen je i u susednim blokovima (II, III i IV), takoe u nivou 2. otkopnog sloja. Istraujui dekorativne elemente na olovnim ramovima ogledala sa Gomolave, dr Olga Brukner je, na osnovu analogija sa nalazitima u susednim regijama, izdvojila jedanaest tipova (Brukner 1971: 107, T. I, 116, T. VII, 118). Po njoj su, a na osnovu stilskih odlika i sadraja dekoracije, olovni ramovi ogledala sa Gomolave najsliniji primercima iz Dakije i Mezije, to navodi na zakljuak da ovi kalupi potiu iz jedne od balkanskopodunavskih radionica. Na Gomolavu su dopremljeni kao i druga roba. Kako su pronaeni na irem prostoru bloka I, sa novcem iz III i IV veka [Filipa II (244249), Aurelijana (270275) i Konstantinusa (306337)], primerci olovnih ramova za ogledala sa Gomolave smeteni su u III vek (Brukner 1971: 108). Inae, tokom istraivanja bloka VII nisu pronaeni ostaci olovnih ramova za ogledala u kulturnim slojevima sa rimskoprovincijskim materijalom, to je jo jedna potvrda za to da bi ovi nalazi mogli imati vie veze sa rimskom nekropolom koja se prostire u podnoju Gomolave, odnosno kultnim mestom koje se verovatno nalazilo u neposrednoj blizini. Po svemu sudei, u vreme rimske dominacije u Sremu Gomolava nije bila naseljena, ve je, kako to misli O. Brunker, mogla predstavljati kultno mesto za rimsko stanovnitvo koje je ivelo u njenoj okolini (Brukner 1971: 108). U jednom seoskom svetilitu iz okoline Saladinova (u Bugarskoj) pronaeno je 13 olovnih okvira za ogledala posveenih nimfama mesta od strane Traana, koji su datovani u II/III v. n. e. (Velikovi 1959: 63). U neposrednoj blizini blokova I i II, u podgrau Gomolave, nalazila se rimska nekropola iz III i IV veka, ali u grobovima nije bilo priloga poput olovnih ogledala. Moda pretpostavka dr O. Brukner vezana za to da je re o kultnom mestu, kao i veliki broj olovnih okvira za ogledala, pronaenih na odreenom prostoru, imaju smisla. Meutim, iz toga

proizilazi i zakljuak da se ova grupa predmeta ne moe nikako svrstati u proizvode koji su izraivani u livakoj radionici u bloku VII, kako to u svom tekstu tvrdi dr Dautova-Ruevljan (Dautova-Ruevljan 1992: 60, 6263). Dr Dautova-Ruevljan je u monografiji 3 priloila i deo tehnike dokumentacije sa bloka VII, ali sa nedovoljno podataka. U planu XIII na strani 77 date su osnove 5. i 6. otkopnog sloja u kv. F. Prema autoru, u planu su prikazani ostaci metalopreraivake radionice. Plan je prilino nejasan za tumaenje i iitavanje. Ispod (dve) osnove prikazan je deo severoistonog profila bloka VII, odnosno deo profila koji se odnosi na kvadrat F 4. Na crteu se jasno vide ostaci objekta jame u profilu, koja bi pre mogla da bude deo livake radionice pei za topljenje metala, u ovom sluaju grumenja bronze, koju autor nije uoio tokom istraivanja. U monografiji Gomolava 2: naselje mlaeg gvozdenog doba, u planu broj 5 su, u uzdunom profilu oznaenom kao segment i-j, prikazani ostaci iste jame, odnosno dela livake radionice (Jovanovi, B. Jovanovi, M. 1988: plan 5). Treba napomenuti da je prostor za livenje metala iz kv. F 4 udaljen od severoistonog profila bloka VII oko 1,40 m (to se iz priloenog plana ne vidi jasno) (Dautova-Ruevljan 1992: 77, pl. XIII). Zbog toga se s pravom moe pretpostaviti da livaka radionica nije istraena u celosti, ve samo deo koji se nalazio ispred pei, tj. neka vrsta deponije za odlaganje odbaenih sudova za livenje. To potvruje i veliki broj oteenih posudica, veoma deformisanih od visokih temperatura. Nedostatak livakog alata u ovom delu bloka VII, kao i kalupa za izradu raznih predmeta, prvenstveno od bronze, ukazuje na to da livaku radionicu treba potraiti na drugom mestu, moda u delu lokaliteta koji je okrenut ka potoku Vranj, ali je zasada neistraen. *** U prilogu o radu livake radionice u kv. F 4 bloka VII, dr Dautova-Ruevljan kao argument navodi nalaze kovakog alata, fragmentovane gvozdene predmete, pojavu zgure od bronze i gvoa, zatim amorfne komade metala u kulturnom sloju latenskog i rimskog perioda, to potvruje metalopreraivaku delatnost na Gomolavi za lokalne potrebe stanovnitva (DautovaRuevljan 1992: 60). U monografiji Gomolava 3: rimski period nalazi se i odeljak (tekst) Kulturni sloj autora dr Velike Dautove-Ruevljan i dr Olge Brukner (81166), u kojem

125

 51 su prikazani predmeti od keramike, poput lampi (T. 17), staklenih posuda (T. 8, 9), raznih oblika fibula (T. 1013), narukvica (T. 1316), niski perli, prstenja i naunica (T. 17), raznih kotanih predmeta (T. 1922), medicinskih i kozmetikih instrumenata (T. 23, 24). Gvozdeni i bronzani predmeti srpovi nisu nacrtani, ali su kataloki obraeni (kat. br. 275, na str. 108, moda je srp). ekii, makaze, kleta, razni oblici dleta, turpije i oruja (koplja) prikazani su na tablama 2540. Naalost, ovo poglavlje bi moralo da pretrpi odreene izmene jer ne odslikava pravo stanje nalaza na Gomolavi. To se prevashodno odnosi na table 2933, na kojima su izloeni razni alati kovaki, stolarski, koarski. Na osnovu podataka iz kataloga nije mogue dobiti realnu sliku o kulturnoj pripadnosti prikazanih predmeta. Velika teta je to publikovani metalni predmeti nisu obraeni po mestima nalaza blokovima, graevinskim objektima, kulturnom sloju, jamama ili radionicama. Tako bi se izbegle sve neloginosti koje dominiraju u ovoj monografiji, a izloena graa nala bi svoje mesto u strunim i naunim publikacijama. *** Sporadini ostaci graevinskih objekata u bloku VII, podignuti od rimskih opeka u tehnici suhozida, najverovatnije pripadaju srednjovekovnom razdoblju. Postojanje srednjovekovnih naselja potvruju nekropole koje su otkrivene na oba platoa, formirana naseljavanjem praistorijskih naselja. Na jugozapadnom delu je otkrivena manja nekropola iz VIII i IX veka. Sudei po njenom obimu, naselje je, takoe, moglo biti na platou. Sahranjivanje na severoistonom delu tella obavljano je do kraja XV veka, a najintenzivnije je bilo u periodu XIIXV veka. Za ovaj period se moe vezati i manja crkvakapela, takoe na platou (Stanojev 1996: 143). Ostaci ove crkve prikazani su u planu VI u monografiji 3, na kraju publikacije. U tekstu Sistem rovova i graevinskih objekata dr O. Brukner priloene su i fotografije ostataka pomenutih objekata koji su pronaeni u kv. A, B, C (Brukner 1992: 78, 79, sl. 17, 18, 19, 20). Tipoloka analiza bronzanih sudova, preteno kaserola i patera, ogrlica, kao i drugih komada od srebrnog, bronzanog i gvozdenog liva, zatim olovnih ramova za ogledala pokazala je da se metalopreraivaka radionica u bloku VII moe datovati u fazu VIb naselja Skordiska, koja je bila dominantna faza u razvoju naselja na Gomolavi, naroito u proizvodnji keramike i metalnih rukotvorina.

*** Dodatak: Pregledom terenske dokumentacije u ovom sluaju terenskog dnevnika za blok VII iz 1978. godine, dolazimo do sledeih znaajnih podataka: 1. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, osnova 5. o. sloja, str. 70, 71 (dub. 1,41 m, aps. n./m v. 82,51 m). Juni deo osnove kvadranta je zona nepravilnog oblika, dim. 3,80 x 1,30 m, karakteristina po vrlo izraenoj koncentraciji ugljenisanog drveta i povrinama sa pepelom. Istoni i zapadni krak ove zone proteu se u istom pravcu (sever-jug primedba M. J.) kao i rovovi koji su zastupljeni i u ovom kvadrantu. Takav jedan rov u centralnom delu kvadranta, dim. 2,75 x 0,48 m ispunjen je intenzivnim ostacima nagorelog lepa i ugljenisanog drveta posebno izraenog na njegovim krajevima kao da su u pitanju ostaci stubova. Na istonom kraju ove zone nastavlja se rov ije su dimenzije 2,27 x 0,31 m koji je ispunjen sivom zemljom i slabije izraenim ostacima zapeenog lepa. Ovaj rov preseca ovalno ukopavanje dim. 0,89 x 0,75 m sa ispunom sive zemlje i zapeenog lepa. Presecajui istonu ivicu kvadranta F 4, formirana je skoro kruna povrina prenika R 1,65 m sa ispunom u kojoj ima tragova pepela i nagorelog drveta. 2. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, dopuna za osnovu 5. o. sloj, str. 103. Iz zone uz severozapadnu ivicu kvadranta F 4 konstatovane na nivou 5 o. sloja otkriven je niz fragmentovanih sudova za bojenje (verovatno se misli na posude za topljenje metala primedba M. J.). Keramika iz ovog ukopa pripada sudovima latenske izrade zdelama, amforama i loncima i nosi na sebi pepeljastu prevlaku, tipinu za keramiku iz jame. 3. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, opis keramike u 5. o. sloju, str. 142. Sloj dosta bogat keramikim materijalom, raznovrstan u oblicima i fakturi. Procentualno oko 85 % latenske i 10 do 15 % rimsko provincijske. 4. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, osnova 6. o. sloja, dub. 1,65 m (82,27 m), str. 119. Juno od kvadranta F 2 nalazi se polukruna zona R 3,45 m ispunjena velikom koliinom gara i ugljenisanog drveta. Iz zone potiu fragmenti levkastih sudia za livenje i fragmenti predmeta od gvoa i bronze (nije

126

 navedeno koji fragmenti su u pitanju primedba M. J.). Verovatno se radi o metalopreraivakoj radionici. Po ispuni i drugim karakteristikama (ne zna se kojim primedba M. J.) ovo ukopavanje se potpuno izdvaja od rovova (koji presecaju blok VII u pravcu sever-jug primedba M. J.) i drugih ukopavanja. Uz istonu ivicu kvadranta F 4 ocrtava se kruna jama prenika R 1.60 m ispunjena tamnom zemljom, zasiena ostacima gorenja (verovatno se misli na gar primedba M. J.) i pepela dok je centralni deo ispunjen jezgrima amorfnog lepa, dimenzija 0,65 x 0,50 m. 5. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, opis keramike u 6. o. sloju, str. 212. Sa manjim izuzetkom rimsko-provincijske keramike i nekoliko nalaza dakog obeleja ostali nalazi pripadaju latenskoj kulturi. Zapaa se vee prisustvo keramike raene slobodnom rukom (ak i sive). 6. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, opis keramike u 7. o. sloju, str. 238. Relativno ist latenski sloj sa dosta fragmenata grube i sive latenske keramike. Neznatan broj fragmenata rimsko provincijske i starije praistorijske keramike (kostolake, belegie i bosutske). U odeljku Keramika proizvodnja u pomenutoj publikaciji, dr Olga Brukner analizirala je kulturni sloj u kv. F, od dna 3. do sredine 6. otkopnog sloja. U tekstu stoji da je u pomenutom kvadratu pronaeno 8 podnica pei. Na dubini od 0,90 m do 1 m istraeno je 7 podnica, dok je 8. podnica leala neto nie, na dubini od 1,33 m. Interesantno je da se prenici ovih podnica razlikuju (od 1,10 do 1,40 m), a da nema ni rei o prateem keramikom materijalu u peima ili strukturi njihovih podnica (primedba M. J.). *** Na prostoru ovog kvadrata u slojevima do dubine 1,28 m (dno 4 o. sloja) materijal je izmean, te se kasnolatenska javlja u veem broju u odnosu na rimsko provincijsku keramiku, i to neposredno ispod humusa. Ima i primeraka lonaca i maslinastozelene traonice iz 4 v. Izmeu dubine 0,90 m do 1,50 m u kv. F prikupljena je keramika sa deponija i u kulturnom sloju, ali bez dovoljno podataka da bi se vezala za evidentirane pei. Sadraj sloja ine u istom prostoru fragmenti kasnolatenske i rimsko-provincijske keramike koja pripada

razvijenoj produkciji flavijevskog doba. Istovremeno domorodako lonarstvo je zastupljeno u svim formama kasnolatenske keramike i fakture, posebno u slikanoj tehnici. Ima i primeraka rimsko-provincijskih formi ili varijanti ovih formi sa nainom izrade, obrade povrine i fakture, karakteristinim za keltsko lonarstvo. U 6. i 7. o. s., odnosno na dubini 1,65 m 1,92 m nalazi se t. s. u formama zdela Ha 8 i tanjira Ha 2 i rane forme amfora i tanjira, to je evidentirano i u drugim kvadratima, potvruju italski import sa poetka 1. v. (Brukner, 1992, 2424). *** Meutim, iz teksta o peima u kv. F (pei od br. 140 do br. 147) ne moe se zakljuiti da je re o keramikim peima jer se ne pominje podnica sa rotiljem, loite, kao ni ostaci kalote. Prema tehnikoj dokumentaciji, uglavnom se radi o vatritima (loitima) krune osnove, sa zapeenom i sivom zemljom. Na ivici ovih podnica nalaze se ostaci gara. Najverovatnije je re o otvorenom ognjitu ili vatritu. Prenici ovih podnica iznose od 1,10 m do 1,40 m. Napomenuu samo da je na dnu 4. o. sloja u kv. D pronaen latenski materijal, i to na dubini od 1,28 m (aps. n./m v. 82,76 m daki lonac; G 3787 T. XXI, 12), kao i u 5. o. sloju na koti 1,41 m (aps. n./m v. 82,51 m lonac; T. I. 879/1978 T. XXI, 11), koji hronoloki pripadaju Gomolava VIb fazi. Namee se zakljuak da e i ovo poglavlje u monografiji Gomolava 3: rimski period morati da pretrpi odreene izmene. U poglavlju Keramika proizvodnja, autor dr Olga Brukner predstavila je sve pei koje su otkrivene na lokalitetu. Po njoj, na Gomolavi su pronaene i istraene 164 pei iz latenskog i ranorimskog perioda (Brukner 1992: 13, 29, plan VVII, VIII IX). Moe se izvui sledei zakljuak: 1. Na Gomolavi postoje velike keramike pei, sa jednim ili dva loita, masivnim rotiljem i kalotom koja ima debele zidove. Najvie ih je otkriveno u latenskom horizontu u VIa i VIb fazi ukupno 16. Bile su rasporeene u tri, uslovno reeno, paralelne ulice, postavljene u pravcu severoistok-jugozapad, prenika od 1,40 do 2 m (Jovanovi, B. Jovanovi, M. 1988: 76, 91, 98, pr. 9, 10, pl. 9). 2. Druga vrsta pei je manjih dimenzija, potkoviastog oblika, sa ojaanom podnicom od latenske keramike ili kamena (najee oblutaka), masivnih zidova i sa ustima okrenutim ka severoistoku, najee

127

 51 u istoj ravni sa keramikim peima, prenika do 1,40 m. Poto nisu vezane za graevinske objekte, moemo pretpostaviti da su koriene kao hlebne pei. U njima su se u datom periodu suile itarice uzgajane u podgrau Gomolave prevashodno jeam, penica, ra i proso, kao i razne vrste grahorica. 3. Otvorena ognjita na Gomolavi, kojih ima mnogo, verovatno vie nego pei, mogu se dovesti u vezu sa ranorimskim i srednjovekovnim razdobljem.

Moda se na kraju treba sloiti sa komentarom jednog od prvih istraivaa Gomolave andora Naa (zabeleen davne 1960. godine). On je na kraju svog rada Zatitno iskopavanje na Gomolavi kod Hrtkovaca: prethodni izvetaj za l9551956. godinu dao ovakvu primedbu: Na Gomolavi ne postoji rimski stratum. Izuzetak ine dve jame sa tipinim rimskim materijalom (Na 1960: 129).

SKRAENICE ABBREVATIONS
AI AV Gomolava 1 Archaeologia Iugoslavika, Beograd Arheoloki vestnik, Ljubljana Gomolava, Cronologie unf stratigraphie der Vorgeschichtlichen und Antiken kulturen der Donauniedrung und Sdosteuropas, Novi Sad 1988. Jovanovi, B. Jovanovi, M., Gomolava: naselje mlaeg gvozdenog doba, Novi Sad 1988. Gomolava: rimski period, Novi Sad OZ PA VAMZ Jahrbuch RGZM Jahrbuch des Rmische-Germanisen Zentralmuseums, Mainz Osijeki zbornik, Osijek Pamtky archaeologicke, Praha , Vjesnik Arheolokog muzeja u Zagrebu, Zagreb ,

Gomolava 2

Gomolava 3

BIBLIOGRAFIJA Boi 1981 Boi D., Relativna kronologija mlaje elezne dobe v jugoslovenskem Podonavju, AV XXXII, Ljubljana 1981, 315347. Boi 1984 Boi D., O starosti konjenikaga groba t. 16 z latenskog grobia na beograjski Karaburmi, Keltski voz 6, Ljubljana 1984, 133139. Break 1982 Break D., Antiko bronasto posodje Slovenije, Roman bronze vessels in Slovenia, Situla 22/1, Ljubljana 1982. Brukner 1977 Brukner B., Beitrag zur Festsellung des Beginns der Metallurgie und der neolitihisierung, AI XVIII, 912. 1980 ., ( - ): 19671976. ., 26, 1980, 555. 1971 O., , 20, 1971, 103121. 1995 ., , : , 1995, 92136. Bujna 1982 Bujna J., Spiegelung der Sozialstruktur auf latnezeitlichen Grberfeldern im Karpatenbecken, PA LXXIII/2, 312431. 1965 ., , 14, 1965, 109112. Giri 1988 Giri M., Geschichte der Archologischen ausgrabungen auf Gomolava, u: Gomolava I, Novi Sad 1988, 1317. Dautova-Ruevljan 1991 Dautova-Ruevljan V., Sondano-zatitna iskopavanja na lokalitetu Vranj kod Hrtkovaca u Sremu (19801989), 33, 1991, 4162. Dautova-Ruevljan 1992 Dautova-Ruevljan V., Radni prostor metalopreraivake delatnosti, u: Gomolava 3: rimski period, Novi Sad 1992, 6075.

128

 1956 ., , 15, 1956, 549. Eggers 1955 Eggers H. J., Zur absoluten Chronologie der rmischen Kaiserzeit im freien Germanien, Jarbuch RGZM 2, Mainz 1955, 196238. Eggers 1966 Eggers H. J., Rmische Bronzegefsse in Britannien, Jarbuch RGZM 13, Mainz 1966, 67164. Ercegovi 1961, Ercegovi S., Keltski konjaniki grob s Gardoa u Zemunu, Vijesnik AMZ III/II, Zagreb 1961, 125137. Filip 1956 Filip J., Keltov ve stedni Evrop, Praha 1956. 1965 ., , 14, 1965, 113135. 1965a ., , 14, 1965, 229235. 1971 ., 19671971. e, 20, 1971, 95102. 1971a ., : 19671971, 20, 1971, 123146. 1983 ., , 28, 1983, 2734. Jovanovi / Jovanovi 1988 Jovanovi B./Jovanovi M., Naselje mlaeg gvozdenog doba, u: Gomolava 2, Novi Sad Beograd 1988. Jovanovi 19881989 Jovanovi M., Plavna keltsko utvrenje, 31, 1989, 5974. 1994 ., , : , 1993, 1994, 119130.

Koevi 1991 Koevi R., Antika bronza iz Siska: umjetniko-obrtna metalna produkcija iz razdoblja rimskog carstva, Zagreb 1991. Majnari-Pandi 1970 Majnari-Pandi N., Keltsko-latenska kultura u Slavoniji i Srijemu, Vinkovci 1970. Majnari-Pandi 197273 Majnari-Pandi N., Kasnolatenski keltski grobovi iz Sotina,VAM 67, Zagreb 197273, 5574. Na 1960 Na ., Zatitno iskopavanje na Gomolavi kod Hrtkovaca: prethodni izvetaj za l9551956. godinu, 9, 1960, 112129. Pinterovi 1962 Pinterovi D., O rimskoj bronci s terena Osijeka i okolice, OZ VIII, Osijek 1962,71153. Pinterovi 1978 Pinterovi D., Mursa i njeno podruje u antiko doba, Osijek 1978. 197l ., 1970. , 20, 1971, 147160. Popovi 1992 Popovi P., Italischen Bronzegefe im Skordiskergebiet, Germania 70, Berlin 1992, 1. Halband 6174. Popovi 1988 Popovi P, Nalazi novca iz latenskog naselja na Gomolavi, u: Gomolava 2: naselje mlaeg gvozdenog doba, Novi Sad Beograd, 1988, 101104. Spaji 1962 Spaji E., Nalazite mlaeg eljeznog doba s terena Osijeka, OZ VIII, Osijek 1962, 3755. 1996 ., e VXV , 1996. Todorovi 1972 Todorovi J., Praistorijska Karaburma I: nekropola mlaeg gvozdenog doba, Beograd 1972. Walhauser 2001 Walhauser J., Encyklopedie Kelt v echch, Praha 2001. Vidzal 1976 Vidzal J., Zchrann vskum Keltskho pohrebiska v Ikovciach, SA XXIV/1, Nitra 1976, 151190.

129

 51

Tabla I predmeti od bronze i srebra pogreno interpretirani u monografiji Gomolava 3 rimski period 1 latenska ogrlica sa tifom, inv. br. G 3497 (Dautova-Ruevljan 1992: T. 4/25), blok VII, kv. C, 2. o. sloj (faza Beograd 3) 2 torkves od srebra, inv. br. G 45 (Dautova-Ruevljan 1992: T. 4/23), blok II, nivelacioni sloj 3 torkves od srebra, inv. br. G 320 (Dautova-Ruevljan 1992: T. 9/1), blok I, grob 30, IV vek n. e. 4 deija narukvica od bronze, inv. br. G 3615 (Dautova-Ruevljan 1992: T. 4/23), blok VII, 1. o. sloj R 1:4 Panel I bronze and silver objects misinterpreted in the monograph Gomolava 3 Roman period 1 Lanten necklace with stud, inv. no. G 3497 (Dautova-Ruevljan 1992: T. 4/25), block VII, sq. C, 2 ex. layer (phase Belgrade 3) 2 Silver torkves, inv. no. G 45 (Dautova-Ruevljan 1992: T. 4/23), block II, Levelling layer 3 - Silver torkves, inv. no. G 320 (Dautova-Ruevljan 1992: T. 9/1), block I, Tomb 30, 4th century AD 4 Childs bronze bracelet, inv. no. G 3615 (Dautova-Ruevljan 1992: T. 4/23), block V II, 1 ex. layer R 1:4

130

Tabla II predmeti od bronze i srebra pogreno interpretirani u monografiji Gomolava 3 rimski period 5 delovi bronzanog torkvesa (?), inv. br. AA 702/a-f (Dautova-Ruevljan 1992: T. 5/26 a, b), odbrambeni rov/sektor XIII kvadrati od 3 do 4, iskopavanje iz 1966. godine 6 deo bronzane posude, inv. br. T. i. 929/1977, (Dautova-Ruevljan 1992: T. 4/22), blok VII, kv. H, 3. o. sloj 7 kaika za livenje, inv. br. G 4039 (Dautova-Ruevljan 1992: strana 65), blok VII, kv. H 3,4, dub. 1,92 m R 1:4 Panel II bronze and silver objects misinterpreted in the monograph Gomolava 3 Roman period 5 Parts of bronze torkves (?), inv. no. AA 702/a-f (Dautova-Ruevljan 1992: T. 5/26 a, b), defending trench, sector XIII squares from 3 to 4, excavations from 1966 6 Part of bronze vessel, inv. no. T. i. 929/1977, (Dautova-Ruevljan 1992: T. 4/22), block VII, sq. H, 3 ex. layer 7 Casting spoon, inv. no. G 4039 (Dautova-Ruevljan 1992: page 65), block VII, sq. H 3, 4, depth 1, 92 m R 1:4

131

 51

Tabla III minijaturne posude raznih veliina sa Gomolave iz blokova IVII Panel III Miniature vessels of different sizes from Gomolava, blocks IVII

132

Tabla IV Gomolava, blok VII, kv. F 4, oblici posuda za livenje, R 1:2 Panel IV Gomolava, block VII, sq. F 4, shapes of casting vessels, R 1:2

133

134

51

Nalaz rimskih olovnih ogledala na gornjem platou Gomolave (Situacioni plan Gomolave) Find of Roman saturnine mirrors on the upper plateau of Gomolava (Situational plan of Gomolava)

 Marija Jovanovi

GOMOLAVA HANDICRAFT CENTER SKORDISKA

Summary In 1978, in the south-western part of the block VII, on the site Gomolava (Hrtkovci, Srem) was discovered the second zone with miniature vessels for casting, within sq: F 4; which was published in the monograph Gomolava 3, Roman period whose authors are Velika Dautova-Ruevljan and Olga Brukner. By very careful analysis of the publication Gomolava 3, Roman period we can conclude that there is a lot of inconsistency in it which needs to be discussed in more detail. It is related to the publication itself and the interpretation of certain construction objects and movable archaeological material-specially workshops for metal processing activity. Dautova-Ruevljan indicates as an argument that in square C 4 was found a negative of stone casting mould, then remains of bronze vessels (Dautova-Ruevljan 1992, 60; T. 48, 1736), saturnine slag (Dautova-Ruevljan 1992, 60, 62, 63; T. 8/83) together with fragments of iron objects (Dautova-Ruevljan 1992, 8890; T. 2540). Casting vessels of small dimensions (3.5 x 4 cm) belong to the specific Early Romanian workshops for processing bronze. That way it was shown that this kind of casting vessels belong to casting workshops from the 1st to the 2nd century AD (DautovaRuevljan, 1992, 60), which can not be accepted. Here it will be explained why. Bronze vessels onto Gomolava are imported for sure and they originated from Italic workshops as the author had already claimed in the text (Dautova-Ruevljan l992, 6l). Dishes of type paterae, casserole, then bronze glasses, bowls, pots and simpulii were found on Gomolava and sub fort; belong to luxurious goods which came from the north towns of Italy and Istria, dating around the 1st century BC. Skilful fingers of Roman artisans had made them in well-known workshops in Aquileia and Capua (Break 1982, 21, 27). Facts claim that in sq: F 4 between the elevations 1.411.65 m (aps.n. /m v. 82.51 m-aps.n./m v. 82.27 m) was found greater amount of damaged casting vessels (about 50) out of which it was possible to sort out about twenty conically shaped, different dimensions: height from 7.1 cm, mouth diameter from the R 5 cm to 3,5 cm, with mouth diameter of R 3 cm. (Panel 2). On many of them just traces of bronze oxide could be found. Regarding the fact that the workshop was located between the 5th and the 6th excavated layer, according to the analysis of movable archaeological material, in the first place ceramics and the remains of the construction objects, we came to the conclusion that the remains of the metal processing workshop chronologically belong to the Late Iron AgeGomolava VIb horizon. The question is whether we can generally talk about metallic workshops for processing bronze and any other cast in the Early Roman period in Podunavlje, especially on Gomolava, as Dautova-Ruevljan (Dautova-Ruevljan 1992, 60) claims, considering the fact that firm proofs were not found about this branch of activity neither on the plateau of Gomolava nor in the sub fort. Dautova-Ruevljanin even saturnine frames for mirrors included into artisans products from Gomolava and assigned them to metal processing workshop in block VII, which makes confusion when interpreting data about Roman layer on Gomolava. Going through the documentation following things are identified: 47 whole and fragmented saturnine frames for mirrors were found. Most samples were found in block in sq: from 9097/IXXIV. More then 40 pieces were gathered in the 2nd and the 3rd excavated layer, at the depth of 0.370.55 m (aps.n./m v. 85.4084.93 m). They were brought to Gomolava in the same way as any other goods. As they were revealed on the wider space of the block I, together with the coins from the 3rd and the 4th century [Phillip II (244249), Aurelian (270275) and Constantinus (306337)] samples of saturnine frames for mirrors from Gomolava are put in the 3rd century (Brukner 1971, 108). Maybe the assumption of O. Brukner that it is the matter of the cult place, together with great number of saturnine frames for mirrors, found on one specific place, make sense. However this might lead us to the conclusion that this group of products, under any circumstances, can not be classified in the products made in casting workshop in block VII, as in her own text claims the author (Dautova-Ruevljan l992, 60, 6263). Typological analysis of the bronze vessels, mostly paterae, casseroles, necklaces and some other pieces made of silver, bronze and iron cast, then also saturnine frames for mirrors in the text Working areas of metal processing activity in the monograph Gomolava 3, Roman Period written by the author Dautova-Ruevljan, showed that the metal processing workshop from block VII can be dated in the phase VI b of the settlement of Skordiska, which was dominant phase of the developement of the settlement on Gomolava, specially in the production of ceramics and metal handicrafts.

135