Roger Manvell i Heinrich Fraenkel

GRING

przeoya

Iwona Chlewiska

Wydawnictwo Dolnolskie

WSTP
Hermann G r i n g zay trucizn w swojej celi w nocy 15 padziernika 1946 r o k u , zaledwie godzin przed tym, j a k m i a zosta z a p r o w a d z o n y na szafot z b u d o w a n y w sali gimnastycznej w n o r y m b e r s k i m wizieniu. Z a d a sobie mier wasn rk, chcc u d o w o d n i , e n a d a l jest p a n e m swego przeznaczenia, o s t a t n i m N a p o l e o n e m reimu nazistowskie go, k t r e g o broni z wielk energi przed M i d z y n a r o d o w y m T r y b u n a em W o j e n n y m , k t r y ostatecznie skaza go na mier przez powieszenie. Jego wina, zgodnie ze sowami wyroku, bya czym n i e s p o t y k a n y m w swojej p o t w o r n o c i " . Ani Heinrich F r a e n k e l , ani ja nie rozumielimy n a p r a w d G r i n g a , kiedy zaczlimy zbiera materiay do jego biografii. Przeczytalimy o nim wiele w licznych publikacjach na t e m a t historii Trzeciej Rzeszy, w k t r y c h wystpuje j a k o swego rodzaju picy olbrzym, czekajcy na oywienie o b o k d o s k o n a l e i d o k a d n i e zanalizowanej postaci jego mi strza, Hitlera. P r b y rozwizania tajemnicy tego pierwszorzdnego pilota z czasw I wojny wiatowej, ktry sta si w y g n a c e m i o b k a n y m nar k o m a n e m , czowieka, ktrego Hitler nie chcia przyj z p o w r o t e m w sze regi r u c h u nazistowskiego, lecz k t r y zosta pniej d r u g i m p o d wzgl d e m wanoci faszyst Rzeszy, podjto kilka lat po II wojnie w formie krtkich, lecz p r z y d a t n y c h biografii, napisanych przez Butlera i Y o u n g a o r a z przez F r i s c h a u e r a . Lecz od tego czasu na j a w wyszo wiele n o w y c h faktw, czciowo o p u b l i k o w a n y c h , czciowo nie, k t r e przestudiowali my cznie z zupenie wieymi i czsto wstrzsajcymi wiadectwami lu dzi, ktrzy w rnych sytuacjach poznali d o b r z e G r i n g a i ktrzy teraz wypowiadali si z wiksz otwartoci ni w przeszoci lub te p r z e m wili po raz pierwszy. Wielu z nich ujawnio n o w e i wane informacje. Na p o c z t k u im wicej dowiadywalimy si o G r i n g u , tym bardziej tajemniczo przedstawia si jego c h a r a k t e r . W jednej chwili mielimy do czynienia z prostym, o d d a n y m mem, czowiekiem, ktry przepeniony uczuciami klka do modlitwy w maej prywatnej kaplicy w Sztokholmie, nalecej do rodziny jego szwedzkiej ony C a r i n , a w nastpnej stawali my przed p o z b a w i o n y m serca o r g a n i z a t o r e m niewolniczej pracy, wymu sze i godu w krajach o k u p o w a n y c h przez Rzesz. Inicjator niektrych

najbardziej sprawiedliwych i najbardziej ludzkich p r a w owieckich w Eu ropie p o d p i s a swoim nazwiskiem rwnie dekrety powoujce obozy koncentracyjne, w ktrych - j a k sam przyzna - musi by miejsce na b r u t a l n o . Te rzeczy byy by m o e z r o z u m i a e w dziwnej d y c h o t o m i i m e n t a l n o c i faszystowskiej, do ktrej - p o d o b n i e j a k bez wtpienia wik szo naszych czytelnikw - j u przywyklimy. Lecz j a k m o n a p o g o d z i dziecinn, hermafrodyczn p r n o czowieka, ktry, przyjmujc goci w swej rezydencji zwanej Carinhall, znika wielokrotnie, eby p r z e b r a si w kolejny zestaw fantazyjnych ciuszkw, k t r y p r e z e n t o w a na sobie klej n o t y o g r o m n y c h r o z m i a r w , ze z n a k o m i t y m , bystrym i o d w a n y m m czyzn, bez p r o b l e m u zbijajcym z t r o p u oskarycieli w N o r y m b e r d z e , a nawet m o m e n t a m i lepszym od nich, chocia b r o n i si w jednej z naj gorszych spraw w historii? W grubym, niezgrabnym ciele G r i n g a , o b d a r z o n e g o b r u t a l n y m p o czuciem h u m o r u i wulgarn ostentacj, istnia take czowiek posiadajcy du wiedz i znajomo sztuki, czowiek, ktry ceni ksiki i d u o czy ta, k t r y przez wiele lat cieszy si towarzystwem d y p l o m a t w o r a z ary s t o k r a t w i o c z a r o w a ich na tyle, e wyraali mu swoje uznanie z a r w n o j a k o g o s p o d a r z o w i , j a k i negocjatorowi. Ludzie tacy j a k Halifax i H e n derson z Wielkiej Brytanii, F r a n o i s - P o n c e t z Francji, S u m n e r Welles z Ameryki i D a h l e r u s ze Szwecji twierdzili, e w czasach, gdy spotkali G r i n g a , byli p r z e k o n a n i o jego szczeroci i dobrej woli. Obie ony G r i n g a byy m u o d d a n e tak, j a k o n by o d d a n y im. a d e n znaleziony przez n a s opis G r i n g a nie wyjania tych o r a z in nych przeciwiestw w jego n a t u r z e . Heinrich F r a e n k e l spdzi p o n a d osiemnacie miesicy, zbierajc materiay w caych Niemczech, spotyka j c si z ludmi, ktrzy znali G r i n g a na gruncie publicznym i prywat n y m . O d n a l a z w d o w p o nim, Frau E m m y G r i n g , n a d a l p r z e k o n a n o jego wielkoci i o d d a n i u dla Niemiec i wci g b o k o o b u r z o n na spo sb, w j a k i ostatecznie p o t r a k t o w a go Hitler. J e d n a k od ludzi, ktrzy musieli z n i m w s p p r a c o w a , F r a e n k e l zdoby bardziej krytyczny opis o p o r t u n i z m u G r i n g a - by wrd nich midzy innymi F r a n z v o n P a p e n czy H j a l m a r Schacht. Starsi oficerowie i p o m o c n i c y G r i n g a w Luftwaffe, a szczeglnie K a r l Bodenschatz, E r h a r d Milch, Adolf G a l l a n d i Bernd v o n Brauchitsch, przedstawili F r a e n k e l o w i inny obraz, o b r a z d o w d c y , ktry - w miar, j a k rosa jego bezsilno w obliczu obsesji Hitlera - sta wa si c o r a z bardziej bezwzgldny i arbitralny wobec swych p o d w a d nych. T o , e G r i n g przesadnie ba si Hitlera w ostatnich latach wojny, jest teraz oczywiste, p o d o b n i e j a k fakt, i najszybciej j a k m g , wycofa si ze zniszcze i r o z c z a r o w a przegranej walki, eby cieszy si resztkami luksusu i d a w a u p u s t z a i n t e r e s o w a n i o m sztuk i s k a r b a m i z g r o m a d z o -

nymi w C a r i n h a l l - rezydencji, k t r a bya symbolem j e g o d u m y i sukcesu, a w swej formie i strukturze przedstawiaa si rwnie ekscentrycznie j a k San Simeon Williama R a n d o l p h a H e a r s t a . Na wyjanienie czeka n a d a l dziwna m i e s z a n k a u r o k u i okruciestwa G r i n g a , jego o d d a n i a i bezwzgldnoci, fizycznej odwagi i m o r a l n e g o tchrzostwa, p d u do wadzy i sualczoci w o b e c Hitlera. Czy przyczyn jego niekonsekwencji byo sabe zdrowie, p r o b l e m y z gruczoami, k t r e p o w o d o w a y nadwag? F r a e n k e l przeanalizowa szczegy jego przyzwy czaje r a z e m z ludmi, ktrzy w taki lub inny sposb opiekowali si nim, a szczeglnie z R o b e r t e m K r o p p e m , lokajem G r i n g a od 1933 r. do m o m e n t u uwizienia w M o n d o r f w 1945. W t e d y te, p o d koniec poszukiwa, p r z y p a d k o w a u w a g a r z u c o n a p o d czas r o z m o w y wyjawia p r a w d o uzalenieniu n a r k o t y c z n y m G r i n g a , potwierdzajc wszystkie plotki krce w Niemczech za jego ycia. G r i n g nigdy nie wyleczy si z n a o g u , k t r e g o nabawi si w 1923 r., kiedy przepisano mu morfin na zagodzenie blu wywoanego zanie czyszczonymi r a n a m i , odniesionymi p o d c z a s n i e u d a n e g o p u c z u w M o n a chium. P o d o b n i e j a k inni lotnicy z okresu I wojny wiatowej d o s t a si p o d opiek i obserwacj cenionego profesora K a h l e g o z Kolonii, specjali sty w dziedzinie n a r k o m a n i i . T e n fakt zosta potwierdzony przez personel s a n a t o r i u m K a h l e g o , k t r e F r a e n k e l odwiedzi i gdzie uzyska szczegy drastycznej kuracji, zarzdzanej cyklicznie przez K a h l e g o , gdy trzeba by o u s u n t o k s y n y z o r g a n i z m u G r i n g a . W r d s y m p t o m w uzalenienia od morfiny, opisanych przez K a h l e Institute, byo wielkie podniecenie systemu nerwowego, n a d m i e r n a ak tywno niektrych gruczow, w z m o o n a energia witalna i n i e n o r m a l n a p r n o . Byy to due k r o k i na d r o d z e do wyjanienia z a c h o w a biegu n o w o o d m i e n n y c h , t a k czsto opisywanych przez osoby znajce G r i n g a . W t y m s a m y m czasie s p o t k a e m w Sztokholmie j e d n e g o ze specjali stw, k t r y obserwowa G r i n g a w najgorszym okresie jego uzalenienia - w 1925 r. - kiedy jego g w a t o w n o uczynia go niebezpiecznym i ko nieczne stao si zamknicie w szpitalu dla psychicznie c h o r y c h w Lang bro. Z a p e w n i mnie, e G r i n g by w peni wadz umysowych, e jego o b k a n i e wywoane b y o jedynie przez n a d m i a r morfiny, ktrej nie by j u w stanie odstawi. N a s z e k o n t a k t y z a p r o w a d z i y n a s z p o w r o t e m do osb, k t r e znay G r i n g a z lat dziecicych, a najwaniejszymi z nich byy Fraulein E r n a , Fraulein F a n n y G r a f i wybitny fizyk profesor H a n s Thirring. Profesor opisa n a m z n a m i e n n relacj midzy m a t k G r i n g a i j e g o ydowskim chrzestnym, R i t t e r e m v o n Epensteinem, w wyniku ktrej H e r m a n n by przez wiele lat wychowywany na z a m k u Veldenstein. R o d z i n a G r i n g w

m o g a mieszka t a m tak d u g o , j a k d u g o cieszya si ask jego bez wzgldnego i nieprzyjemnego waciciela. G r i n g zawsze mwi o z a m k u tak, j a k b y nalea do jego ojca, lecz Heinrich Ernst G r i n g by t a m w rze czywistoci jedynie tolerowany. Epenstein w k o c u wyrzuci ca rodzin, k t r a przeniosa si do M o n a c h i u m , gdzie ya b a r d z o skromnie. Pniej G r i n g mia nie tylko odziedziczy Veldenstein po wdowie Epenstein, ale take o t r z y m a rezydencj, k t r a sw okazaoci znacznie przymia prowincjonalny przepych z czasw jego modoci. Te i inne fakty uwiarygodniay wyjtkowy c h a r a k t e r G r i n g a ; jego gwatowno, ekstrawagancja i o p o r t u n i z m z a c h o w a n i a stay si atwiejsze d o zrozumienia. N a d m i e r n a p r n o bya d o pewnego stopnia skutkiem stanu fizycznego. Lecz nawet wrogowie G r i n g a przyznawali mu zdolnoci negocjacyjne, a witej pamici lord Birkett, z k t r y m rozmawialimy na te m a t zachowania G r i n g a w N o r y m b e r d z e , zauway podczas procesu jak G r i n g od samego pocztku zdoa z d o m i n o w a jego przebieg". O k a z a o si, e nikt - pisa L o r d Birkett w prywatnych n o t a t k a c h - nie by cakowi cie przygotowany na jego rozlege umiejtnoci i wiedz oraz dogbn zna j o m o i zrozumienie k a d e g o szczegu przejtych przez aliantw d o k u mentw... Uprzejmy, przenikliwy, sprytny, zdolny, pomysowy, szybko za p o z n a si z elementami sytuacji i w miar j a k rosa jego pewno siebie, je go biego stawaa si c o r a z bardziej w i d o c z n a " . Po raz pierwszy d o k a d n i e z b a d a n o cay wachlarz d o w o d w dotycz cych c h a r a k t e r u i kariery G r i n g a , a t o , co wyszo na wiato dzienne, uczynio jego p o s t a jeszcze bardziej niezwyk, zoon, fascynujc i ludzk ni p r a w d o p o d o b n i e oglnie p r z y j m o w a n o . Nie by po p r o s t u z a w a d i a c k i m p r z y k a d e m zwyczajnego czowieka, za jakiego u w a a a go wikszo, ani te genialnym, lecz bezlitosnym politycznym gangsterem, ktry w jaki s p o s b z d o a zyska spoeczn akceptacj d y p l o m a t w dla faszystw. W rzeczywistoci by kim wicej: przenikliwy i inteligentny, potrafi obj umysem i k o n t r o l o w a wiele spraw, kiedy tylko m i a na to o c h o t . Lecz ze wzgldu na sabo c h a r a k t e r u i b r a k odwagi moralnej by czsto - zwaszcza w ostatnich latach ycia - gupio z a c h a n n y na wadz, p r n y a do granicy megalomanii. Emocjonalnie p o z o s t a w a dzieckiem, k t r e cierpiao na m a n i wielkoci i chroniczn niezdolno do przyjcia nieprzyjemnych faktw lub konsekwencji wasnej p o r a k i . W obliczu u p a d k u Niemiec on n a d a l powiksza swj bajkowy Carinhall, a najwiksze osignicie na zakoczenie jego kariery nie naleao do dzie dziny polityki, g o s p o d a r k i czy sztuki wojennej, lecz bya n i m obszerna kolekcja dzie sztuki, k t r e gromadzi z ca przebiegoci, bezwzgldno ci i premedytacj, jakie cechoway p o c z t k o w y okres jego suby dla Hitlera.

W tej ksice s k o n c e n t r o w a l i m y si na analizie ycia i kariery G r i n ga j a k o p r z y w d c y partii faszystowskiej, a pniej zastpcy H i t l e r a w I I I Rzeszy. H i s t o r i a tego o k r e s u j a k o caoci z o s t a a j u oczywicie wielo k r o t n i e o p o w i e d z i a n a , zwaszcza przez A l a n a Bullocka, Williama L. Shirera i p r o f e s o r a T r e v o r a - R o p e r a , a n a s z y m celem nie b y o p o w t a r z a n i e t e g o , c o j u z o s t a o t a k d o k a d n i e z b a d a n e . Chcielimy stworzy t a k form p o d s u m o w a n i a , dziki ktrej myli i d z i a a n i a G r i n g a stayby si jasne. W recenzji naszej biografii G o e b b e l s a profesor T r e v o r - R o p e r , po szczodrych p o c h w a a c h wykonanej przez n a s pracy, spyta, czy ludzie ta cy j a k G o e b b e l s zasuguj na powicanie im czasu. Wierzymy, e o p r c z p o t r z e b y uzyskania j a k najwikszej wiedzy o tym, dlaczego zdarzenia hi storyczne potoczyy si tak, a nie inaczej, wane i interesujce s rwnie fakty dotyczce c h a r a k t e r u i kariery ludzi wpywowych. F a s z y z m nie by jedynie m o m e n t e m w najbliszej przeszoci; bya to manifestacja czci n a t u r y ludzkiej, k t r a m o e p o w t r z y si w kadej chwili, w k a d y m miejscu. Dzieje si tak w niektrych czciach Afryki. C h o c i a b y z tego p o w o d u zbawienne jest zrozumienie, j a k ludzie p o k r o j u G o e b b e l s a czy G r i n g a doszli do wadzy i j a k zachowywali si, kiedy tylko j zdobyli. N i e s o s a m o t n i e n i w historii. N i e m a m y rwnie p o w o d w , aby przy puszcza, e to ostatni przedstawiciele tego g a t u n k u , ktrzy sprowadzili cierpienie na n a r o d y powierzajce im swj los. Chcielibymy wyrazi nasz wdziczno wielu ludziom, ktrzy pomogli n a m zrozumie G r i n g a i p o d a l i fakty dotyczce jego osoby. Nale do nich, o p r c z Frau E m m y G r i n g i tych przyjaci oraz w s p p r a c o w n i k w G r i n g a , o ktrych ju wspomnielimy, inni czonkowie jego rodziny, d o r a d c a p r a w n y Frau G r i n g dr Justus K o c h i profesor H a n s Thirring. Jeli chodzi o ekspertw w dziedzinie sztuki, ktrzy pracowali dla G r i n g a , kon sultowalimy si szczeglnie z jego osobistym d o r a d c w Paryu, dr. Bru n o n e m Lohse oraz Fraulein Gisela Limberger - bibliotekark, k t r a spra w o w a a szczegln piecz n a d kolekcj. Jestem take wdziczny za p o m o c C h r i s t o p h e r o w i H i b b e r t o w i , biografowi Mussoliniego, i Denisowi Richardsowi, historykowi R A F - u . Stay przed n a m i o t w o r e m ksiki i archi wa w Wiener Library w L o n d y n i e , Institut fr Zeitgeschichte w M o n a c h i u m , A m e r i c a n D o c u m e n t C e n t e r w Berlinie, D e u t s c h e s Staatsarchiv w P o c z d a m i e i w Rijksinstituut v o o r O o r l o g D o c u m e n t a t i e w A m s t e r d a mie. W Wiener Library otrzymalimy wielk p o m o c od dr. L. K a h n a , pani Ilse Wolf i p a n i G. D e a k , w Institut fr Zeitgeschichte od dr. H o c h a i dr. G r a m l a , w D e u t s c h e s Staatsarchiv od profesora H e l m u t a Loetzkego, w Rijksinstituut od dr. de J o n g a i dr. van der Leeuwego. W kwestii m a t e riaw dotyczcych k o n t e k s t u historycznego wsparli n a s niezmiernie

dr Ernst Hanfstaengl i dr H a n s Streck. W Sztokholmie p o m o g l i n a m przede wszystkim d r Vilhelm Scharp, d r U n o Lindgren, pani M a u d E k m a n i p a n i Inger Reimers. Na zakoczenie chcielibymy p o d z i k o w a p a n i M . H . Peters, k t r a z wielk wpraw i cierpliwoci podja si o g r o m n e g o z a d a n i a przepisania na maszynie tego wyjtkowo t r u d n e g o rkopisu. R. M .

Rozdzia I

Pour le Mrite
Hermann Wilhelm G r i n g urodzi si 12 stycznia 1893 r. w S a n a t o rium M a r i e n b a d z k i m w R o s e n h e i m w Bawarii j a k o drugi syn niemieckiego k o n s u l a generalnego na Haiti, syn z drugiego maestwa. Po zaledwie szeciu tygodniach m a t k a zostawia go w Niemczech i p o spieszya do ma; nie widziaa swojego dziecka przez trzy n a s t p n e lata. Przez ten czas on ju u d o w o d n i , e jest u p a r t y m i t r u d n y m c h o p c e m . W 1885 r. j e g o ojciec, H e i n r i c h E r n s t G r i n g , byy oficer kawalerii, a teraz czonek niemieckiej suby k o n s u l a r n e j , w wieku czterdziestu pi ciu lat oeni si po raz d r u g i z F r a n z i s k a T i e f e n b r u n n , s k r o m n i e u r o d z o n dziewczyn z Bawarii. M i a j u p i c i o r o dzieci z pierwsz on. Jego n o w e m a e s t w o z o s t a o z a w a r t e w L o n d y n i e , gdzie G r i n g a wy sa Bismarck, eby ten n a u c z y si angielskich m e t o d administracji k o lonialnej, z a n i m przejmie o d p o w i e d z i a l n o za s u r o w e i t r u d n e teryto r i u m niemieckiej Afryki P o u d n i o w o - Z a c h o d n i e j . Jego studia trway za ledwie kilka miesicy, po k t r y c h wyjecha z o n do Afryki. O t r z y m a tytu ministra-rezydenta na Afryk P o u d n i o w o - Z a c h o d n i , a swoj p r a c w y k o n y w a d o b r z e , t r a k t u j c w o d z w afrykaskich z t a k t e m i dyplo macj. W cigu piciu lat jego r z d w teren sta si bezpieczny dla nie mieckiego h a n d l u , a on zosta - w t y m sensie - zaoycielem kolonii. B d c w Afryce, z d o b y przyja Cecila R h o d e s a o r a z d o k t o r a H e r m a n n a E p e n s t e i n a . P o p o w r o c i e d o N i e m i e c zgosi si n a o c h o t n i k a d o objcia kolejnego z a m o r s k i e g o s t a n o w i s k a i z o s t a m i a n o w a n y k o n s u l e m gene ralnym na Haiti. Z a n i m H e r m a n n zosta poczty, Franziska, k t r a p o t r z e b o w a a au striackiej wytrzymaoci i bawarskiej krwi, eby p r o w a d z i przepenione cigym ruchem, surowe i gwatowne ycie, urodzia j u trjk dzieci - K a r la, Olg i Paul. Na k r t k o przed n a r o d z i n a m i czwartego p o t o m k a opuci a Haiti i pojechaa do d o m u . Wrcia do ma sama, zostawiajc szecioty godniowe dziecko w F r t h w Bawarii, w rkach przyjaciki rodziny, Frau Graf, ktrej crki stay si towarzyszkami zabaw H e r m a n n a i pamitaj go do dzisiaj j a k o przystojnego i u p a r t e g o chopca. Kiedy m a y m i a trzy lata, jego ojciec wrci do Niemiec, eby przej na emerytur. Najwczeniejsze wspomnienie H e r m a n n a G r i n g a to zo

na m a t k - uderzanie pistkami po jej twarzy - kiedy p r b o w a a go obj 1 po dugiej nieobecnoci. Bya b a r d z o z d e n e r w o w a n a . R o d z i n a poczya si w Berlinie i mieszkaa przez n a s t p n e pi lat na Fregestrasse w F r i e d e n a u , na spokojnych przedmieciach stolicy. Od tego czasu dziecic ambicj H e r m a n n a byo zostanie oficerem armii niemiec kiej, a kiedy mia pi lat, d o s t a od ojca m u n d u r h u s a r a . Pniej lubi w s p o m i n a , e j a k o b a r d z o m a y chopiec prosi sucego o przynoszenie szabel i czapek nalecych do wojskowych goci ojca, aby m g je podzi wia, kiedy lea wieczorem w ku. Epenstein, przyjaciel H e i n r i c h a G r i n g a z Afryki i - j a k zostao u d o w o d n i o n e - szczeglny przyjaciel jego ony Franziski, take ostatecznie osiad w Niemczech. W przeciwiestwie do H e i n r i c h a G r i n g a , majcego s t o s u n k o w o m a o pienidzy o p r c z emerytury, z ktrej m u s i a wyywi m o d rodzin skadajc si z piciorga dzieci, Epenstein by b a r d z o b o g a t y m kawalerem. M g sobie pozwoli na folgowanie z a c h c i a n k o m , a j e d n z nich bya z g o d a na t o , eby H e r m a n n wraz z b r a m i i siostrami zostali jego chrzeniakami. Apodyktyczny Epenstein by skrupulatny w swoich wymaganiach. D b a o to, aby o b d a r z a n o go o d p o w i e d n i m szacunkiem. Traci panowanie, kiedy jego gocie spniali si cho m i n u t na posiek. By may, ciemny i gruby, o p t a n y ide klasy, chocia jego ojciec by zaledwie lekarzem wojskowym w Berlinie. Lubi udawa, e jest synem n a d w o r n e g o lekarza a swj tytu Ritter von Epenstein zdoby dziki darowiznom przekazanym odpowiednim instytucjom. Jego wieloletnim przyjacielem by d o k t o r Thirring, k t r e g o dwaj synowie mieli pniej znale si w gronie wielu chrzeniakw Epensteina; jeden z nich, profesor H a n s Thirring, zosta wybitnym fizykiem. Epenstein nie oeni si, d u o p o d r o w a i cieszy si yciem. P r a k t y k o w a tylko t r o c h j a k o lekarz, chocia by przy pierwszym p o r o d z i e Franziski w Afryce. Kiedy p o s t a n o w i osi gdzie na stae, d o k t o r Thir ring znalaz mu z a m e k M a u t e r n d o r f w Austrii, niedaleko granicy z Bawa ri. Epenstein wyda d u o pienidzy na o d r e s t a u r o w a n i e i wyposaenie z a m k u , odtwarzajc w n i m cik i p o m p a t y c z n atmosfer niemieckiego redniowiecza, k t r a t a k poruszya wyobrani jego chrzeniaka Her m a n n a . Kiedy Heinrich G r i n g wrci d o Niemiec, Epenstein kupi drugi, mniejszy z a m e k - zwany Veldenstein, pitnacie mil od N o r y m b e r g i ; za p r o p o n o w a G r i n g o m , aby zamieszkali w tej nowej posiadoci - d o m u z b u d o w a n y m na r u i n a c h staroytnej frankoskiej fortecy z XI wieku. T u taj ostatecznie osiedli si H e r m a n n ze swym starszym b r a t e m , d w i e m a siostrami i m o d s z y m b r a t e m Albertem. G r i n g zawsze u w a a Veldenstein za gniazdo r o d z i n n e . P o d c z a s gdy wiat jego ojca wiza si z P r u s a m i z ich wojskow etykiet, rygorystycz-

nymi m u n d u r a m i , p o m p a t y c z n y m i p a r a d a m i i w s p o m n i e n i a m i Bismarc ka, b o g a t y wiat ojca chrzestnego reprezentoway redniowieczne N i e m cy. R o m a n t y c z n e z a m k i z tej epoki daway H e r m a n n o w i pierwsze wy o b r a e n i a o dawnej wietnoci we wspaniaej scenerii bawarskich gr i wzniecay w n i m pragnienie feudalnej wadzy, k t r e j u nigdy go nie opucio. By u p a r t y i rozpieszczony, z d o m i n o w a starszego b r a t a i sio stry o r a z r e a g o w a agresywnie na o z n a k i jakiegokolwiek sprzeciwu lub ograniczenia. G d y tylko mg, przebywa p o z a d o m e m , a jego oczy pa trzyy na ciemne zbocza poronite drzewami iglastymi, cignce si do Alp, k t r e ju j a k o dziecko chcia zdoby. To wanie w Veldenstein m a t k a G r i n g a F r a n z i s k a zamieszkaa j a k o k o c h a n k a Epensteina. Jej starszy i z a d o w o l o n y z siebie m musia zaak c e p t o w a t sytuacj na upokarzajcych w a r u n k a c h . Epenstein z a t r z y m a dla siebie najlepsz sypialni w d o m u , p o d c z a s gdy F r a n z i s k a spaa w tyl k o t r o c h gorzej w y p o s a o n y m pokoju, u s y t u o w a n y m wygodnie o b o k . Heinrich G r i n g nie by wpuszczany do tej czci d o m u ; musia spa na parterze. Kiedy r o d z i n a odwiedzaa Epensteina w M a u t e r n d o r f , ojca H e r m a n n a l o k o w a n o w d o m u stojcym o b o k z a m k u . Cieszy si - lub je dynie u d a w a - godnoci, j a k nis ze sob tytu ministra-rezydenta, wspomnienie po okresie jego kolonialnych rzdw. (Pniej jego syn zwraca si do niego zawsze tytuem minister prezydent".) W p n y c h la tach ycia znalaz pociech w a l k o h o l u o r a z krglach i mia niewielk lub n a w e t a d n k o n t r o l n a d swoj drug rodzin, skadajc si z g r o m a d ki m a y c h dzieci. F r a n z i s k a bya k o c h a n k Epensteina przez blisko pit nacie lat; to m o e nieco ironiczne, e zwizek ten zosta w k o c u zerwa ny tu przed mierci H e i n r i c h a G r i n g a . N o m i n a l n i e Epenstein by chrzecijaninem, zosta ochrzczony w dzie cistwie. Lecz p o c h o d z i z rodziny ydowskiej i wyglda j a k yd, a jego nazwisko pojawio si w o w y m czasie w Semi-Gotha - tomie, w k t r y m w y m i e n i o n o wszystkie u t y t u o w a n e rodziny p o c h o d z e n i a ydowskiego. Lubi by postrzegany j a k o d o b r o c z y c a licznych dzieci, k t r e z a c h c a n o do tego, aby zwracay si do niego Pate* lub Ojcze Chrzestny. T y m przy wilejem cieszyo si nie tylko picioro m o d y c h G r i n g w , ale take dwaj synowie d o k t o r a Thirringa. Pisa dugie listy do swych przyjaci o tym, j a k e d u k o w a synw, j a k d o b r z e wyda za m crki i j a k inwestowa pienidze. Bez t r u d u m o n a zauway, jakie efekty wywara ta sytuacja na Her m a n n i e G r i n g u j a k o dziecku. Jego ojciec sta si zerem yjcym wspo m n i e n i a m i minionej suby dla Niemiec; ojciec chrzestny stanowi symbol
* Pate (niem.) - ojciec chrzestny (przyp. tum.).

wadzy i posiadania, do k t r e g o chopiec czu i n s t y n k t o w n y pocig, cho cia s t o s u n k o w o wczenie musia te czu o d r a z do zwizku, w j a k i Epenstein wcign jego m a t k . W a u t o r y z o w a n e j biografii napisanej przez G r i t z b a c h a i wydanej, kie dy G r i n g by u wadzy, u t r z y m y w a n o , e j a k o dziecko G r i n g szczu swojego psa na miejscowych y d w , eby u d o w o d n i swoj w r o d z o n czysto rasow; lecz bya to j e d n a z tych faszystowskich legend, k t r e wikszo p r z y w d c w n a r z u c a o swym biografom. H e r m a n n j e d n a k e by wystarczajco z d e c y d o w a n y i zepsuty, eby robi d o k a d n i e t o , na co mia o c h o t . Z a m i a s t dyscypliny i a u t o r y t e t u znajdowa jedynie sabo, gdy u p o d s t a w relacji midzy jego rodzicami nie leao ani uczucie, ani szacunek. By ulubiecem ojca i wiedzia o tym. Kiedy, kiedy jeszcze nie u m i a czyta, u k r a d telegram a d r e s o w a n y do ojca, k t r e g o a k u r a t nie b y o , i po p o w r o c i e o d d a mu j u o t w a r t y . Ich bin doch Papas Liebling!" (Jestem u k o c h a n y m synem taty!) - zwyk mwi. O d p o c z t k u H e r m a n n by u p r z e d z o n y d o szkoy. N i e p o w i o d o m u si w pierwszej szkole, w F r t h , gdzie zosta wysany w 1900 r o k u w wie ku siedmiu lat. By dziki i t r u d n y do o p a n o w a n i a , kiedy w y d a w a rozka zy kolegom, z z a p a e m bawic si z nimi w onierzy. W d o m u , j a k inni chopcy, dowodzi o o w i a n y m i onierzykami, lecz w z m a c n i a d r a m a t y z m tych zabaw, budujc gry z k o c w dla swoich m a n e w r w i uywajc lu ster, eby zwikszy armi. W o w y m czasie p o p u l a r n e byy opowieci o wojnach burskich i n a t u r a l n e sympatie caego p o k o l e n i a N i e m c w lea y po stronie Burw, a nie Anglikw. Ojciec d a mu m u n d u r burski ze s p o d e n k a m i w kolorze k h a k i i kapeluszem z szerokim r o n d e m , a on nosi je z d u m , kiedy nie by w szkole, nazywajc si G e n e r a e m Burw. C h o p c y t r a k t o w a l i go z lkiem j a k o wielkiego wojownika. W wieku j e d e n a s t u lat z o s t a wysany do szkoy z i n t e r n a t e m w Ansb a c h , k t r j e g o ojciec w y b r a na chybi trafi z listy alfabetycznej. H e r m a n n znienawidzi j od pierwszej chwili; dyscyplina b y a s u r o w a , a wy ywienie ze. J u w o w y m czasie u m i a doceni d o b r y posiek, a p o d a w a ny c o d z i e n n i e Rindfleisch* w z b u d z a w n i m o d r a z . Z o r g a n i z o w a strajk w r d uczniw. P o t e m w s t a r a n n i e z a p a k o w a n e j paczce wysa d o d o m u swoje u b r a n i a , a kilka g o d z i n pniej d o t a r do Veldenstein, sprzedaw szy wczeniej za dziesi m a r e k skrzypce, eby mie p i e n i d z e na bilet. P o w i e d z i a n o m u , e m u s i w r a c a , lecz on t a k u p a r c i e o d m a w i a , e r o dzice si p o d d a l i . W e d u g jego wasnej pniejszej relacji, kiedy d o s z e d do p u n k t u , w k t r y m nie m g j u duej znie o g r a n i c z e i dyscypliny w A n s b a c h , p o o y si do k a i p o w i a d o m i nauczycieli o r a z lekarzy,
* Rindfleisch (niem.) - woowina (przyp. tum.).

e nie wstanie, d o p k i nie o t r z y m a z g o d y na wyjazd. G d y z n a l a z si z p o w r o t e m w Veldenstein, u w a a , e sukces j e g o b u n t u by z n a k i e m n a t u r a l n e g o b o h a t e r s t w a , w r o d z o n y m p r a w e m dziecka, k t r e g o p r z o d kowie, zgodnie ze sowami ojca, odgrywali w a n rol w wielkoci histo r i i N i e m i e c . Wiedzia j u d o s k o n a l e , e M i c h a e l C h r i s t i a n G r i n g , jego p r a - p r a - p r a d z i a d e k , by Commissarius Loci, swego r o d z a j u e k o n o m i c z n y m g a u l a i t e r e m u F r y d e r y k a Wielkiego w P r u s a c h . G r i n g m i a wspo m i n a swoich p r z o d k w z d u m , kiedy s a m z o s t a Commissarius dla ca ych nazistowskich N i e m i e c . T y m c z a s e m przewodzi otaczajcym go dzieciom. Pniej, w wieku dojrzaym, mia si, wspominajc, j a k bi po gowie k a d e g o chopca, k t r y kwestionowa jego autorytet. Twierdzi, e po pierwsze broni, a po drugie oblega z a m e k w Veldenstein, wymagajc od swoich przyjaci, e by okazali mstwo i odwag, kiedy on wdziera si na mury, ryzykujc y ciem. Z r u j n o w a n y zamek by inspiracj dla jego romantycznej wyobrani. Kiedy mia osiem lat, patrzy na otaczajcy krajobraz z zamkowej wiey i w y o b r a a sobie, j a k dolin poniej przejedaj rzymskie rydwany z wojownikami w p i r o p u s z a c h . Bieg, eby powiedzie o t y m m a m i e i siostrze, lecz o n e tylko si z niego miay. Przemawia do niego widowi skowy aspekt historii; oczaroway go teutoskie legendy, takie j a k saga o N i b e l u n g a c h , o r a z b o h a t e r o w i e niemieckiej historii - K a r o l Wielki i Fryderyk Wielki. Ksiki interesoway go jedynie j a k o r d o rycerskich inspiracji dla jego wyobrani. Pniej zleci przygotowanie fikcyjnego drzewa genealogicznego, k t r e wywodzio jego rodzin bezporednio od F r y d e r y k a Wielkiego, K a r o l a Wielkiego i witej Elbiety z Turyngii. Spdza czas, wpajajc te legendy psychiatrze, k t r e g o z a d a n i e m byo ba danie go w celi norymberskiego wizienia. P o d c z a s wakacji krew m o d e g o G r i n g a zaczynaa szybciej kry na widok gr. J a k o jeszcze m o d y chopiec zosta d o w i a d c z o n y m wspina czem. N i e majc prawie adnej wiedzy, p r z e k o n a swojego szwagra i przyjaciela, eby zabrali go na Grossglockner, szczyt o wysokoci dwu n a s t u tysicy stp. Nalega, eby wspina si trudniejsz, pnocno-za c h o d n i tras. Zaczli wspinaczk o wicie i posuwali si k r o k za k r o kiem, a p o r a n n e soce ogrzao ich twarze na pierwszym szczycie, Teu felshorn. Musieli teraz przej wzdu ostrej perci, k t r a p r o w a d z i a na wierzchoek Grossglockner. Zwizani razem lin szli, majc po jednej stronie spadek o gbokoci d w c h i p tysica, a z drugiej trzech tysicy s t p n a d l o d o w c e m G l o c k n e r - K a r s . Doszli na szczyt, lecz p o d c z a s zejcia chopiec niemal straci ycie. Prbujc w y k o n a sztuczk wykraczajc znacznie p o z a jego umiejtnoci, zeliznbyby si g b o k o i zgin, gdyby jego szwagier nie uy wasnego ciaa, eby go schwyta.

W wieku pitnastu lat, kiedy wspina si na j e d n z iglic w masywie M o n t Blanc, p o d o b n o zwichn sobie rk, przeskakujc przez rozpadli n, po czym sam j sobie nastawi i k o n t y n u o w a wspinaczk p o m i m o b 2 lu . W y d a w a o si, e w ogle obce jest mu uczucie strachu, a sycha te byo coraz wicej historii o jego lekcewacym s t o s u n k u do niebezpie czestw. Kolejna okazja pojawia si, kiedy w A l p a c h Austriackich spo t k a a go lawina. By p o d t a k i m wraeniem spadajcych z o m o t e m ska i zwaw niegu, e nie zauway paniki, j a k a z a p a n o w a a wrd jego t o warzyszy. I n n y m razem znalaz si z k i l k o m a przyjacimi na odzi, k t r a zacza dryfowa w stron w o d o s p a d u . G r i n g wspomina, e powiedzia im, eby nie byli gupcami - jeli maj umrze, to nie ma si czym podnie ca. Wierzy, a ta wiara towarzyszya mu w d o r o s y m yciu, e nic nie m o e mu si sta. By, w d o s o w n y m tego sowa znaczeniu, nieczuy na fi zyczne niebezpieczestwo. L e g e n d y to czy nie, w k a d y m razie t a k i e heroiczne opowieci otacza y go w m o d o c i i w z m a g a y b r a k dyscypliny i s a m o k o n t r o l i 3 . Niekwe s t i o n o w a n a p o z o s t a j e j e d n a k jego o d w a g a fizyczna i w y t r z y m a o we wczesnej m o d o c i , k t r e t u m a c z t o , i j e g o ojciec i E p e n s t e i n wysali go w wieku d w u n a s t u lat do a k a d e m i i wojskowej, Szkoy K a d e t w w K a r l s r u h e w B a d e n . Czuli, e trafi wreszcie na g o d n e g o p r z e c i w n i k a p o d wzgldem dyscypliny. T a m - co nie jest zbyt zadziwiajce - o d n a laz w k o c u szko, k t r a bya w e d u g niego s t w o r z o n a dla b o h a t e r w . Jego siostra P a u l a i siostry Graf, trzy lata starsze od H e r m a n n a , chodzi y do szkoy koczcej*, k t r a t a k e z n a j d o w a a si w K a r l s r u h e . Pew n e g o d n i a , kiedy H e r m a n n m i a o k o o p i t n a s t u lat, z o s t a z a p r o s z o n y przez d y r e k t o r k szkoy, Fraulein G r u b e r , na l u n c h ze swoj siostr i jej przyjacikami. Przyszed w y p r o s t o w a n y i przystojny w m u n d u r z e , sprezentowa dy rektorce bukiet lilii, przy czym strzeli o b c a s a m i i p o c a o w a j w rk. Dziewczta byy p o d wielkim wraeniem a do m o m e n t u , kiedy w Kondi torei, gdzie je zabra, o k a z a o si, e nie ma pienidzy, aby zapaci za ciastka. W wieku szesnastu lat G r i n g poszed do college'u wojskowego w Lichterfelde, w pobliu Berlina. ycie towarzyskie w tej a k a d e m i i od p o w i a d a o jego gustom; bawi si w nocy w miejscu, k t r e - j a k pniej utrzymywa - byo najbardziej ekskluzywne dla Kadettenkorps. W cigu dnia p o d d a w a si za elitarnej dyscyplinie i nosi m u n d u r , ktry p o b u * Szkoa koczca (finishing school) - rodzaj prywatnej szkoy dla dziewczt, w ktrej duy nacisk kadzie si na kultur i przygotowanie uczennic do aktywnoci spoecznej. Szkoa koczca jest kolejnym etapem po szkole podstawowej i jej zadaniem jest zakoczenie edukacji (przyp. tum.).

dza jego wyobrani w dziecistwie. D o b r z e sobie radzi i skoczy aka demi z najwyszym wyrnieniem, po czym w m a r c u 1912 r. zosta przy dzielony do p u k u Ksicia Wilhelma, 112. dywizji piechoty z kwater gwn w Miluzie. M i a dziewitnacie lat. G o r i n g przyj status oficera z typow dla niego dum. Jeli wybuchnie wojna, moecie by pewni, e swoim p o s t p o w a n i e m przynios chlub nazwisku G r i n g " powiedzia swojej rodzinie i przyjacioom, ktrzy zebrali si, eby podziwia go w nowym mundurze. W n a s t p n y m , 1913 r. G r i n g o w i e ostatecznie zerwali z Epensteinem i musieli opuci Veldenstein. Relacja midzy Epensteinem i F r a n z i s k wyczerpaa si, coraz czciej miay miejsce n u d n e ktnie ze starym m czyzn. Sytuacja staa si nie do zniesienia i Heinrich G o r i n g zosta zmu szony do przeniesienia swojej rodziny do M o n a c h i u m . N i e m a l natych miast po t y m u m a r i na Waldfriedhof w M o n a c h i u m o d b y si i m p o n u jcy pogrzeb. G r i n g ciko walczy, eby nie ulec emocjom, ale nagle zala si zami i otwarcie p a k a , stojc w m u n d u r z e oficerskim przy gro bie ojca. W M h l h a u s e n y wedug ustalonych n o r m ycia armii, cigle osa dzonej w tradycjach F r y d e r y k a Wielkiego, lecz kad woln od obowiz k w chwil powica na chodzenie po grach. Jego najlepszym przyjacie lem by kolega oficer, lejtnant B r u n o Loerzer, z k t r y m p o z o s t a w k o n takcie do k o c a ycia. Z a r w n o on, j a k i Loerzer przebywali n a d a l w M u h l h a u s e n , kiedy w sierpniu 1914 r. wybucha wojna. M u h l h a u s e n byo przygranicznym m i a s t e m g a r n i z o n o w y m w niemieckiej Alzacji, p o o o n y m zaledwie mil od granicy z Francj, dlatego regiment G r i n g a zosta n a t y c h m i a s t wycofany i przeniesiony za R e n . Pierwsza szansa na przygod pojawia si, kiedy d o w o d z o n y przez niego p l u t o n zosta wysa ny na r o z p o z n a n i e pozycji wroga. Przednie oddziay F r a n c u z w wdary si ju na terytorium Niemiec i zajy Miluz. Lejtnant G r i n g i jego lu dzie przekroczyli R e n w k i e r u n k u Miluzy w o p a n c e r z o n y m pocigu. G o r i n g szybko z a p o m n i a o ograniczeniach swojej rangi, kiedy usysza od p o d e k s c y t o w a n y c h cywilw, e F r a n c u z i okupuj ratusz. Poszed p r o sto do ratusza i, odkrywszy, e nie ma t a m ju F r a n c u z w , zerwa zawie szone przez nich p l a k a t y z informacj, e m i a s t o podlega francuskiemu p r a w u wojennemu, i k o n t y n u o w a p o g o za najedcami. W k o c u po wymianie ognia z F r a n c u z a m i G r i n g wrci do bazy z czterema francu skimi k o m i , stanowicymi d o w d jego inicjatywy w dziaaniu. N a s t p n e g o d n i a zdobycie Miluzy zostao z a k w e s t i o n o w a n e jeszcze powaniej. P o n o w n i e lejtnant G r i n g zorganizowa indywidualn potycz k. Wyposay swj p l u t o n w rowery i o wicie p a t r o l zoony z siedmiu mczyzn p o p e d a o w a znajom drog do miasta, k t r e kiedy byo ich

baz. Pierwsze spotkanie z wysunitymi p l a c w k a m i F r a n c u z w byo troszk zbyt u d a n e , wic z odwag w sercach pospieszyli przez przedmie cia, przejechali p o d o p a n o w a n y m i przez F r a n c u z w m o s t a m i kolejowy mi i wjechali do c e n t r u m miasta, k t r e o k u p o w a wrg. G r i n g natych miast zarekwirowa konia. M i a z a m i a r z a p a francuskiego generaa P a u l a P a u , rzucajc si nagle midzy otaczajcych go ludzi, apic go za siodo i galopujc z p o w r o t e m do linii niemieckich. Lecz plan si nie p o wid - j e d e n z jego ludzi straci p a n o w a n i e n a d sob i wystrzeli. G r i n g i jego p l u t o n zakrcili na r o w e r a c h i pedaujc z caej siy, popdzili roz wcieczeni do kwatery gwnej, do ktrej dojechali bez tchu, lecz take bez o b r a e . G r i n g nigdy nie przebola tej straconej szansy na spektaku larne rozpoczcie swojej wojny. Lecz n a t y c h m i a s t przydzielono mu kolej ne z a d a n i e i jeszcze tego samego p o p o u d n i a znalaz si wysoko w k o cielnej wiey w Illzach, z F r a n c u z a m i wkraczajcymi do wioski poniej. P l u t o n uciek z k i l k o m a francuskimi j e c a m i . G r i n g sta si d o w i a d c z o n y m m o d s z y m oficerem i w kolejnych k a m p a n i a c h d o z n a jedynie a t a k u r e u m a t y z m u , s p o w o d o w a n e g o przeby w a n i e m w o k o p a c h . Trafi do szpitala we F r y b u r g u . T y m c z a s e m jego przyjaciel, lejtnant B r u n o Loerzer, zosta przeniesiony do szkoy lotniczej w t y m s a m y m miecie i jego opowieci przepeniay c h o r e g o zazdroci. G r i n g w k r t c e poczu si wystarczajco dobrze, eby odwiedzi szko lotnicz, c h o z pewnoci nie na tyle, by wrci do o k o p w . Zoy ofi cjaln p r o b o przeniesienie, ale zostaa n a t y c h m i a s t o d r z u c o n a . To go nie zniechcio. Kiedy Loerzer skoczy szkolenie, na niebie doczy do niego n o w y obserwator. G r i n g sam zorganizowa sobie przeniesienie i ryzykowa poniesieniem konsekwencji. W efekcie wina zostaa mu wy b a c z o n a , a sd wojskowy skaza go jedynie na trzy tygodnie uwizienia w b a r a k a c h . W y r o k nigdy nie zosta w y k o n a n y , poniewa, ze wzgldu na nieprecyzyjn organizacj Si Powietrznych, Loerzer i G r i n g zdyli j u wczeniej doczy j a k o zesp do 25. E s k a d r y Myliwskiej 5. Armii K r o n prinza F r i e d r i c h a Wilhelma - c h o wyglda na to, e musieli ukra sa m o l o t , eby si zakwalifikowa. Ich g w n y m z a d a n i e m by r e k o n e s a n s . G r i n g , ktry fotografowa i szkicowa pozycje wroga o r a z rozmieszczenie dzia, by w swoim ywio le. Jego umiejtnoci i d o k a d n o stay si sawne. Teraz stacjonowa w bazie w Stenay, w pnocno-wschodniej Francji, gdzie fotografowa sie fortw otaczajcych V e r d u n . Loerzer lata nisko, a G r i n g strzela ze swojego rewolweru do ludzi na dole. Latali n a d pozycjami wroga, p r o w a dzc i kierujc b o m b a r d o w a n i e m dzia. N a s t p c a t r o n u przyzna G r i n gowi i Loerzerowi za ich prac Krzy elazny pierwszej klasy. Robienie zdj z tych prymitywnych s a m o l o t w byo niezwykle t r u d n y m i niebez-

piecznym z a d a n i e m , a G r i n g musia wychyla si z k o k p i t u , wciskajc swoje nawyke do wspinaczki nogi w siedzenie naprzeciwko, poniewa tylne skrzydo s a m o l o t u zasaniao bezporedni w i d o k na ziemi. Wyci ga si z samolotu, trzymajc ciki a p a r a t i nawietlajc pytk za pytk obiektywem s k i e r o w a n y m p i o n o w o w d. T y m zajmowa si G r i n g wiosn 1915 r o k u . W k r t c e zacz uczy si alfabetu M o r s e ' a , eby wysya wiadomoci na d do bazy. M w i si, e jego pierwsza w i a d o m o do d o w d c y baterii poniej brzmiaa: Moecie przesta strzela; w a d e n s p o s b nie traficie w ten cholerny cel!". Ta ob serwacja nie zostaa nawet z a k o d o w a n a . Kolejny b o h a t e r s k i wyczyn na stpi p o d c z a s francuskiego n a l o t u na kwater gwn nastpcy t r o n u w Stenay, ktry zbieg si w czasie z wizyt, j a k zoya swojemu mo wi ksiniczka Cecilie. N a l o t by skuteczny i G r i n g z Loerzerem wyru szyli sami, bez rozkazu, eby r a t o w a h o n o r ksiniczki. G r i n g zestrzeli francuski s a m o l o t z pistoletu i zrzuci ma, lecz skuteczn b o m b (zwan mysz l o t n i k a " ) n a b u d y n k i francuskiego lotniska. T o p o d o b n o ten na lot zainspirowa go do u l o k o w a n i a prowizorycznego k a r a b i n u m a s z y n o wego na p o k a d z i e s a m o l o t u . By pierwszym niemieckim lotnikiem, ktry to zrobi. Kiedy zaczto uywa lepszych niemieckich s a m o l o t w , a szczeglnie Aviatika, G r i n g poczu p o t r z e b pilotowania wasnego s a m o l o t u . Bez wtpienia lubi wykorzystywa swoje umiejtnoci obserwatora, a take szczegln pozycj, j a k daway mu o n e n a d prac oficerw wyszych od niego rang. Wiedzia, e s zaleni od niego i od tego, j a k ich pokieruje, p o n i e w a lata n a d ich gowami, szacujc pozycje j a k d o w o d z c y genera i przekazujc instrukcje" na ziemi. R a z e m z Loerzerem uczestniczyli w n a r a d a c h sztabowych, k t r e n o r m a l n i e byyby z a m k n i t e dla t a k m o dych oficerw - lecz p o t r z e b o w a n o ich r a d y i d o k a d n e j interpretacji zdj. W ten s p o s b G r i n g sta si z n a n y s a m e m u k r o n p r i n z o w i Friedri chowi Wilhelmowi. M o d y oficer szybko zrozumia, e jego wojskowa ka riera zaley od powietrza i musi zosta pilotem. Wrci do szkoy lotni czej we F r y b u r g u , gdzie zdoby skrzyda w r e k o r d o w y m czasie i chwali si, e nigdy nie zniszczy adnej maszyny. We wrzeniu 1915 r. z d o b y ty tu Jagdflieger - lotnik pocigowy" lub pilot myliwca. G r i n g i Loerzer byli c z o n k a m i Jagdstaffel 5 (Jasta 5), sekcji nowej a r m a d y dwusilniko wych myliwcw, k t r e N i e m c y rzucali do walki na froncie z a c h o d n i m . Anglicy wanie wprowadzili wielki b o m b o w i e c Handley-Page, eby sprosta szybko rozwijajcej si strategii wojny powietrznej. Pewnego mglistego listopadowego dnia n o w y pilot zobaczy czarnego olbrzyma, le ccego przed n i m w c h m u r a c h , i bez zastanowienia rzuci si, eby lepiej si przyjrze lub - jeli to bdzie moliwe - przestrzeli skrzydo s a m o l o t u

k a r a b i n e m m a s z y n o w y m . Byt sam; w przeciwiestwie do swoich kolegw pilotw nie zwraca uwagi na to, e w pobliu mogy si pojawi angiel skie myliwce. Gringring przybliy si, podziwiajc wielk maszyn z dzia ami umieszczonymi w ogonie i na rdokrciu. Wyeliminowa j e d n e g o k a n o n i e r a , nastpnie drugiego, poniewa z w r o t n o jego s a m o l o t u bya znacznie wiksza ni H a n d l e y a - P a g e ' a . Zniszczy j e d e n z jego silnikw. W t e d y nagle zosta ostrzelany przez schodzcy rj myliwcw Sopwith, k t r e zakrciy i okray go. D o s t a w silnik i mia przedziurawiony bak; p o t e m zosta r a n n y i omdlewa, gdy m a s z y n a zacza traci szybko i si trz. Paliwo wlewao si do k o k p i t u , a on robi, co mg, eby z a c h o wa k o n t r o l n a d s a m o l o t e m , ktry teraz s p a d a w k i e r u n k u linii wroga i za chwil mia si znale w zasigu naziemnych k a r a b i n w m a s z y n o wych. Myliwce znikny, lecz jego s a m o l o t s p a d a korkocigiem przez mg i c h m u r y . O t r z s n si d o p i e r o , gdy usysza ogie k a r a b i n w . P o d nis d z i b s a m o l o t u i u m k n z p o w r o t e m na t e r y t o r i u m niemieckie na reszcie paliwa, po czym wyldowa na c m e n t a r z u przy kociele, ktry by wykorzystywany j a k o szpital. Z o p e r o w a n o mu liczne rany w biodrze, k t r e z atwoci mogy s p o w o d o w a mier z wykrwawienia, jeli nie uzyskaby natychmiastowej specjalistycznej p o m o c y . W kadubie samolo tu naliczono sze dziur po pociskach. G r i n g zosta u n i e r u c h o m i o n y przez wiksz cz r o k u . P o d c z a s re konwalescencji przey pierwszy u d o k u m e n t o w a n y r o m a n s z M a r i a n n Mauser, pikn crk z a m o n e g o farmera z okolic Mauterndorf. Jej rodzi ce byli prostymi ludmi, lecz m i m o to nie pozwolili modej parze doj do e t a p u zarczyn. Herr M a u s e r trafnie oceni sytuacj: lotnik m o e by r o m a n t y c z n postaci, lecz jego rednia dugo ycia jest niestety niewielka. Podczas gdy G r i n g powoli dochodzi do zdrowia, na frontach powsta wa nowy mit asa przestworzy. Pilot myliwca, ktry stan przed obliczem mierci w zabjczym pojedynku z ludmi rwnie wytrzymaymi j a k on i ktry wzlecia wysoko p o n a d b o t o i ponienie przyziemnych dziaa wo jennych, sta si n o w y m b o h a t e r e m , a jego zdjcie z n a j d o w a o si w cen t r u m uwagi. N a z w i s k a R i c h t h o f e n a i U d e t a byy podziwiane z a r w n o przez N i e m c w , j a k i aliantw, poniewa wyczyny ich i towarzyszy byy ekscytujcymi nowinami. Loerzer zosta dowdc 26. E s k a d r y Myliwskiej z baz w Miluzie, gdzie G r i n g doczy po zwolnieniu ze szpitala w 1916 r o k u . Pewnego piknego d n i a n a d A a c h e n Loerzer ocali G r i n g o w i ycie, kiedy ten zosta o t o c z o n y przez trzy francuskie myliwce; po r a z kolejny d o t a r na ziemi w maszynie podziurawionej przez kule i z p o d w o z i e m w kawakach. Lecz G r i n g zrobi to s a m o dla Loerzera p o p r z e d n i m razem. To bya powietrzna wojna bystrych ludzi, a b r a t e r s t w o o p a r t e zostao na wzajemnym zaufaniu do umiejtnoci drugiego.

Do 1917 r. reputacja G r i n g a j a k o pilota bya w peni u g r u n t o w a n a . O b o k Krzya elaznego pojawi si Lew Z a e h r i n g w z mieczami, O r d e r K a r l a F r i e d r i c h a i M e d a l H o h e n z o l l e r n w z mieczami trzeciej klasy, a wszystkie p o p r z e d z a y najwysze odznaczenie, Pour Le Mrite. W maju zosta d o w d c 27. Eskadry, k t r a p o t r z e b o w a a wzmocnienia m o r a l e . G r i n g by teraz odpowiedzialny z a r w n o za administracj, j a k i strate gi; musia p r e z e n t o w a inspirujce przywdztwo. Zacz n a t y c h m i a s t od wzmocnienia eskadry, pracujc dzie i n o c n a d zapewnieniem skuteczno ci najpierw na ziemi, a nastpnie w powietrzu. L a t e m dwie eskadry, 26. i 27., dziaay o b o k siebie, latajc z tego samego lotniska na froncie we F l a n d r i i - w Iseghem, n i e o p o d a l Ypres. A t a k i powietrzne na aliantw przybray rozmiary powanej ofensywy; zwaszcza e s k a d r a G r i n g a mu siaa p o m c o c h r a n i a pozostae samoloty, odcigajc od nich ogie nie przyjacielski. T y m c z a s e m siy E n t e n t y podwajay liczebno j e d n o s t e k w powietrzu, a N i e m c y odpowiadali, formujc zwaszcza due mieszane puki zwane Jagdgeschwader (puki pocigowe), r w n e czterem innym; pierwszy z nich by d o w o d z o n y przez M a n f r e d a von Richthofena. G r i n g i Loerzer znaleli si wrd pilotw, ktrych puki zostay p o c z o n e , e by stworzy trzeci z tych duych formacji. Po ostatecznej wielkiej ofensywie w m a r c u 1918 r. G r i n g zosta uzna ny za d o s k o n a e g o oficera, ktry j a k o d o w d c a wywiera oywczy wpyw na p o d w a d n y c h z o s a b i o n y m m o r a l e . P r z e n o s z o n o go do kadego okr gu, w k t r y m pojawiay si tego typu trudnoci. ycie w powietrzu byo krtkie i ryzykowne. Od kwietnia, kiedy Richthofen zgin w akcji, G r i n g szybko a w a n s o w a . Pewnego majowego p o r a n k a G r i n g , siedzc w kokpicie gotowy do wyruszenia w misj, zobaczy a d i u t a n t a biegncego w k i e r u n k u maszyny i wymachujcego k a r t k papieru. Poprzez szum sil n i k a krzycza, e Cesarz p r z y z n a mu Pour Le Mrite. O r d e r by najwy szym z moliwych odznacze; zosta przyznany nie za j a k pojedyncz akcj cechujc si n i e s p o t y k a n miaoci, lecz za nieprzerwan odwag w dziaaniu4. R i c h t h o f e n a na stanowisku d o w d c y eskadry zastpi sawny pilot - k a p i t a n R e i n h a r d t . Pewnego dnia w maju on take zosta zabity pod czas testowania n o w e g o samolotu, k t r y m wczeniej lata rwnie G r i n g . 7 lipca G r i n g zosta wybrany, aby dowodzi sawn eskadr Richthofena, teraz powanie uszczuplon. 14 lipca, w dniu, w k t r y m ob j stanowisko, czonkowie eskadry przyszli na apel, eby si z n i m spo t k a . K a r l B o d e n s c h a t z w swojej ksice Pod niebem Flandrii pisze, j a k t w a r d o wyglda G r i n g . Byo to wida - m w i - w jego r u c h a c h i spo sobie m w i e n i a " . Lejtnant von Wedel przedstawi go ludziom, a G r i n g odpowiedzia dziwnie n a t a r c z y w y m g o s e m " , jego sowa byy nieformal-

ne i nieprzygotowane. Powiedzia, e stanowisko d o w d c y takiego od dziau to dla niego szczeglny h o n o r . M w i o ludziach, k t r y c h mier przyczynia si do o b d a r z e n i a eskadry tak saw i d u c h e m . Wszyscy m u sz o tym p a m i t a w czekajcych ich doniosych dniach. N a s t p n i e lejtn a n t Bodenschatz, j a k o a d i u t a n t , wrczy G r i n g o w i godo Richthofena, lask z r o b i o n dla najsynniejszego niemieckiego lotnika przez rzemiel nika Holzapfela, ktry swoim gestem zrobi Richthofenowi tak przyjem no, e ten z a t r z y m a lask do dnia swojej mierci. W rkach R e i n h a r d t a bya tylko przez cztery tygodnie. 17 lipca G r i n g wysa swj pierwszy oficjalny r a p o r t , w k t r y m n a pisa: Angielskie samoloty jednomiejscowe spisuj si, jak mog najlepiej, lecz francuskie myliwce rzadko przelatuj za lini frontu: zazwyczaj unikaj powanych spotka. Z drugiej strony francuskie samoloty dwumiejscowe zazwyczaj pojawiaj si w zwartej formacji, przeprowadzajc ataki bom bowe bezlitonie i z niskiego puapu. Do tego zazwyczaj wykorzystuj dwusilnikowe Coudrony z pancerzami odpornymi na nasz amunicj. Sam zmarnowaem ca amunicj, atakujc Coudrona z bliskiej odlego ci 15 lipca 1918 r.; Coudron po prostu lecia, zupenie mnie ignorujc. Te dobrze uzbrojone i dobrze opancerzone maszyny powinny by atakowane z dzia przeciwlotniczych. Lecc w zwartej formacji, s dobrym celem dla naszej artylerii... Wielu [naszych] pilotw musi lata do piciu razy dzien nie. Na dusz met ani ludzie, ani maszyny nie wytrzymaj takiego wy siku... Brak bezporedniej cznoci telefonicznej midzy eskadr i grup myliwcw jest kolejn trudnoci. Konieczne staje si ukoczenie no wych linii telefonicznych. N a s t p n e g o dnia G r i n g strci swj dwudziesty drugi s a m o l o t alianc ki, Spad. Stao si to wczesnym r a n k i e m . K r t k o z a r a p o r t o w a : O 8.15 zaatakowaem kilkanacie Spadw. Jednego zmusiem do zejcia i, po kilku spiralach, zestrzeliem. Spad w lasy Bandry. To byo osobiste zwycistwo G r i n g a . M i m o t r u d n y c h i wymagaj cych czasw 26 lipca wyjecha na u r l o p ( z a s u o n y " , j a k m w i Bodenschatz), powierzajc eskadr lejtnantowi L o t h a r o w i von Richthofenowi, b r a t u M a n f r e d a . Wrci d o p i e r o 22 sierpnia. Przez dziewi miesicy istnienia Geschwader, j a k twierdzi Bodenschatz, zestrzeli blisko piset s a m o l o t w si E n t e n t y , lecz p o d koniec wrzenia liczba oficerw i szeregowcw zostaa znacznie z r e d u k o w a n a :

do pidziesiciu trzech oficerw, wtaczajc personel medyczny i admini stracyjny, oraz 473 p o z b a w i o n y c h rangi oficerskiej i szeregowcw. P o g o da bya za. Cechy lejtnanta G r i n g a staj si c o r a z trudniejsze" - z a n o t o w a Bodenschatz. Lecz na horyzoncie wida ju byo koniec wojny. Na ziemi armie niemieckie byy w odwrocie, a kiedy lato przeszo w jesie, brytyjskie siy powietrzne zestrzeliy wielu pilotw G r i n g a . P o d c z a s ostatnich dni wojny w listopadzie p o g o d a bya za, a wieci coraz gorsze. Kryy plotki o abdykacji cesarza, niepokojach w Berlinie, buncie w m a r y n a r c e wojennej; m w i o n o nawet, e onierze strzelaj do oficerw. 9 listopada G r i n g wezwa swoich oficerw i n a k a n i a ich do z a c h o w a n i a takiej lojalnoci w s t o s u n k u do swojej osoby w tych t r u d n y c h dniach, j a k wykazywali podczas akcji, o r a z do walki do k o c a . W dniach od 7 do 9 listopada p a n o w a coraz wikszy c h a o s . We wspo m i n a n y c h przez B o d e n s c h a t z a r a p o r t a c h G r i n g a j a s n o to wida. 7 listo p a d a na wschd od M e u s e doszo do cikiej bitwy i nacierajce oddziay alianckie zmusiy G r i n g a do wycofania onierzy i sprztu na ldowisko na z a c h d od Tellancourt, gdzie p a n o w a y ze w a r u n k i naziemne dla star t w i l d o w a . Deszczowa p o g o d a uniemoliwia latanie, wic r a p o r t y G r i n g a s k r t k i e i formalne. 8 listopada: rozlokowanie na lotnisku w Tellancourt. Mawka; gbokie chmury. 9 listopada: Niesprzyjajca pogoda. Nic takiego si nie zdarzyo. Przygo towanie do odwrotu. Podczas trzech dni - 9, 10 i 11 listopada - G r i n g o t r z y m a wiele sprzecznych instrukcji od niezdecydowanego d o w d z t w a . Atmosfera ka pitulacji staa si nie do zniesienia dla czowieka jego t e m p e r a m e n t u , k t ry jeszcze n i e d a w n o zdoby najwysz n a g r o d i k t r e g o eskadra, pomi mo gorzkich strat i niedoszkolonych zastpcw, m i a a na swoim koncie wielkie akty odwagi i znaczce sukcesy w powietrzu a do m o m e n t u , gdy zostaa w t a k niezrozumiay s p o s b uziemiona (tak to rzeczywicie wygl d a o w oczach m o d e g o , dwudziestopicioletniego d o w d c y , k t r e g o zdjcie byo w o w y m czasie s p r z e d a w a n e N i e m c o m j a k o p o r t r e t b o h a t e r a wojennego). Przychodziy sprzeczne instrukcje: m i a p o d d a s a m o l o t y A m e r y k a n o m , mia wzi maszyny i uzbrojenie do D a r m s t a d t . 10 listopada p o g o d a n a d a l uniemoliwiaa latanie, a mczce oczeki wanie si przecigao. 10 listopada: Zgodnie z rozkazem dowdcy 5. Armii Si Lotniczych, sa moloty odlatuj do Darmstadt, co cenniejsze wyposaenie ma by wysane

transportem drogowym... dwie kolumny po osiem samochodw. Namioty oraz niektre bezuyteczne maszyny i wyposaenie zostawi w Tellancourt. onierze przetransportowani czciowo samochodami, czciowo na piechot do pocigw. Zapasy ywnoci byy wystarczajce. 11 listopada pojawiy si oficjalne z a w i a d o m i e n i a o zawieszeniu b r o n i i w s t r z y m a n o ewakuacj. G r i n g wezwa swoich ludzi i powiedzia im, e nigdy nie p o d d a si a l i a n t o m ; bdzie k o n t y n u o w a ewakuacj do D a r m stadt. B o d e n s c h a t z zosta odpowiedzialny za s a m o c h o d y , a piloci wzbili si w powietrze p o m i m o przyjazdu oficera z r o z k a z a m i m w i c y m i o tym, e e s k a d r a ma o d d a swoje s a m o l o t y do dyspozycji F r a n c u z w w S t r a s b o u r g u . G r i n g w pierwszej chwili bez o g r d e k o d m w i ; Jeli t a k ma by - powiedzia - to niech zrobi to k t o i n n y " . W k o c u kilka m a s z y n odleciao do S t r a s b o u r g a , lecz ich piloci rozbili je przy l d o w a n i u w ostatecznym akcie nieposuszestwa w o b e c wroga. W t y m zamieszaniu kilku pilotw G r i n g a pomylio d r o g do D a r m stadt i w y l d o w a o w M a n n h e i m , j e d n y m z miejsc, w k t r y m l o t n i s k o przeja r a d a onierzy i r o b o t n i k w w a k t y w n y m buncie przeciwko p o zostaym przedstawicielom wadzy. P o d c z a s l d o w a n i a pilotw rozbrojo no i wysyano do D a r m s t a d t drog. Kiedy przybyli z r a p o r t e m o tym, co si stao, G r i n g w p a d we wcieko. Wysa p o n o w n i e ca eskadr w powietrze i polecia na skrty do M a n n h e i m , gdzie, kiedy oficerowie pozbawieni b r o n i wyldowali, on i reszta pilotw kryli n a d ldowi skiem. Oficerowie na ziemi przedstawili radzie onierzy i r o b o t n i k w ul t i m a t u m : jeli n a t y c h m i a s t nie o d d a d z skradzionej b r o n i i nie pozwol im odlecie z ni bez przeszkd, wwczas ich d o w d c a lejtnant G r i n g ostrzela ldowisko. B r o szybko wrcia do pilotw, a oni mogli do czy do eskadry w powietrzu. G r i n g p o p r o w a d z i j do D a r m s t a d t i roz kaza tym, k t r z y mog, eby rozbili s a m o l o t y przy l d o w a n i u . O s t a t n i zapisek G r i n g a w d n i u zawieszenia b r o n i jest f o r m a l n y m wy r a z e m u z n a n i a dla eskadry. 11 listopada. Zawieszenie broni. Eskadra leciaa w zej pogodzie do Darm stadt. Od momentu powstania Geschwader zestrzeli 644 samoloty wroga. mier w akcji dosiga 56 oficerw i pozbawionych rangi oficerskiej pilo tw, 6 szeregowcw. Rannych 52 oficerw i pozbawionych rangi oficer skiej pilotw, 7 szeregowcw. HERMANN GRING Lejtnant O.C. Geschwader.

G r i n g zosta zdemobilizowany w h o n o r o w y m stopniu k a p i t a n a w starym b a w a r s k i m miecie Aschaffenburg, trzydzieci mil od F r a n k f u r tu. N a j p r a w d o p o d o b n i e j mieszka w willi d y r e k t o r a zarzdzajcego B u n t p a p i e r A . G . , firmy wytwrcw papieru, i ostateczne rozwizanie Ge schwader nastpio na dziedzicu firmy, gdzie zostay zoone bagae ofi cerw przed odesaniem ich do d o m w . G r i n g i jego oficerowie spdzili wikszo czasu w Stifskeller, najlepszej restauracji i knajpie w miecie. Chcieli t r z y m a si razem tak d u g o , j a k tylko to byo moliwe. 19 listo p a d a G r i n g odkry w sobie m w c , kiedy wygosi w Stifskeller m o w poegnaln. M w i o historii i osigniciach sawnej eskadry Richthofen a , o gorzkich czasach, jakie nastay teraz dla Niemiec, o h a n i e b n y m za c h o w a n i u n a r o d u niemieckiego w jego s t o s u n k u do ludzi, ktrzy j a k o ofi cerowie powicili si dla kraju. By o b u r z o n y b u n t e m onierzy przeciw ko wadzy i p o p a r c i e m , jakie r a d y onierzy zyskiway w wielu czciach Niemiec. Zacza si n o w a w a l k a o wolno, zasady, m o r a l e i Vaterland - powiedzia - M a m y przed sob dug i t r u d n drog, lecz p r a w d a b dzie n a s z y m wiatem. M u s i m y by d u m n i z tej p r a w d y i z tego, co zrobi limy. M u s i m y o tym myle. N a s z czas nadejdzie p o n o w n i e " . Wznis toast za Geschwader Richthofena; wszyscy uroczycie go wypili, po czym p o t u k l i szklanki. Na zewntrz t u m y cywili i byych onierzy gromadziy si na ulicach, eby o b r a a oficerw, ktrzy - j a k im w p o j o n o - zdradzili N i e m c y i p o wicili ycie swoich szeregowcw, eby zdoby dla siebie takie odznacze nia, jakie G r i n g o t r z y m a od cesarza. Kry opowie, e G r i n g zosta n a p a d n i t y na ulicy i z t r u d e m p o w s t r z y m a gawied przed zerwaniem medali z wasnej piersi. Z o s t a w Aschaffenburgu a do pocztku grud nia, a nastpnie, bez zasiku i pensji, pojecha do M o n a c h i u m , gdzie mieszkaa jego m a t k a . Byo dla niego jasne, e musi znale wasn d r o g yciow. W M o n a c h i u m mia na p o c z t k u wielkie szczcie. P o d c z a s wojny wspaniaomylnie p o t r a k t o w a j e c a wojennego, k a p i t a n a F r a n k a Beaum o n t a , pilota Krlewskich Si Lotniczych, ktry musia ldowa w u s z k o d z o n y m samolocie po zniszczeniu w powietrzu d w c h niemiec kich myliwcw. Podziw dla zdolnego w r o g a by czci credo G r i n g a , wic robi, co w jego mocy, eby u c h r o n i k a p i t a n a B e a u m o n t a przed przejciem przez armi; wiele z n i m r o z m a w i a o lataniu, ktrego oby dwoje byli entuzjastami. G r i n g odkry, e k a p i t a n B e a u m o n t , k t r y m wi pynnie po niemiecku, stacjonuje w M o n a c h i u m i jest odpowiedzialny za przygotowanie rozproszenia Niemieckich Si Powietrznych. G r i n g odwiedzi go razem z E r n s t e m U d e t e m i zosta przyjty. W rzeczy samej przez kilka tygodni, a do m o m e n t u , gdy M o n a c h i u m stao si z b y t gor-

ce politycznie dla G r i n g a , k a p i t a n B e a u m o n t by g o s p o d a r z e m G r i n g a o r a z U d e t a , i odpaci za m i n i o n yczliwo hojnoci, k t r a pozwolia d w m m o d y m mczyznom y wygodnie t a k d u g o , a podejm decy 5 zj, co jest dla nich najlepsze . T y m c z a s e m w niepami odeszy nieofi cjalne zarczyny z Fraulein M a u s e r . Herr M a u s e r napisa do G r i n g a : C o m a s z teraz do zaoferowania mojej crce?". G r i n g w odpowiedzi wysa telegram: N i c " . P o d c z a s tych powojennych tygodni G r i n g znalaz si w n o w y m i ob cym wiecie. By p r u s k i m oficerem, k t r e g o j e d y n e zaplecze stanowio wyszkolenie wojskowe i poczucie kasty z a i n s p i r o w a n e przez ojca o r a z tradycje pielgnowane we wczesnej m o d o c i w z a m k a c h na p o u d n i u . Te raz by b e z r o b o t n y m dwudziestopiciolatkiem poszukujcym pracy. N i e m c y znajdoway si w zasadzie p o d r z d a m i t u m u , co byo rezulta tem saboci pospiesznie u s t a n o w i o n e g o rzdu, p o w o a n e g o , a b y p o d p i sa t r a k t a t pokojowy. W M o n a c h i u m u p a d t r o n Bawarii i 8 listopada, na kilka d n i przed zawieszeniem broni, zostaa p r o k l a m o w a n a republika. Cesarz Niemiec Wilhelm II odlecia do H o l a n d i i . Z n i k n take genera Ludendorff, d o w d c a Sztabu G e n e r a l n e g o . N i e m i e c k a klasa r o b o t n i c z a odwrcia si od ludzi, k t r y c h o b a r c z a a odpowiedzialnoci za wojn, a ci onierze, co nie zrzucili m u n d u r w , uwaali swoich oficerw za zdrajcw. W Berlinie i kilku innych niemieckich m i a s t a c h oficjalnie p r o k l a m o w a n o rewolucj socjalistyczn. Tymczasem oficerowie zrzeszyli si, eby broni swojej kasty. Z o r g a n i zowali t a k z w a n e Freikorps - wolne k o r p u s y w o l o n t a r i u s z y - eby utrzy m a przy yciu niemieck armi. W grudniu G r i n g uczestniczy w zjedzie oficerskim w filharmonii berliskiej, na k t r y m nowy pruski minister wojny genera Walter R e i n h a r d t n a k a n i a stoczon publiczno do wsparcia n o wego r z d u i wypenienia jego rozkazu, zgodnie z k t r y m oficerowie p o winni o d d a tradycyjne insygnia ich rangi i zamieni epolety na lampasy na rkawach kurtek. S a m genera nosi trzy lampasy; jego epolety zniky. Kiedy R e i n h r a d t mia wanie z a k o c z y spotkanie, G r i n g wsta. M i a na sobie peny m u n d u r ze srebrnymi epoletami i gwiazdami n o w e g o s t o p n i a k a p i t a n a i z Pour le Mrite wyrniajc si w r d innych m e d a li i odznacze. Wszed na p o d i u m , m w i c : B a r d z o p r z e p r a s z a m , p a n i e generale". W r d z g r o m a d z o n y c h oficerw z a p a d a cisza. G r i n g o d k r y swoje zdolnoci o r a t o r s k i e w Aschaffenburgu; teraz, j a k o j e d e n z najbar dziej sawnych m o d y c h niemieckich oficerw, by z m u s z o n y do powie dzenia tego, co czu. Zacz: Domyliem si, e pokaza si pan tu jako minister wojny. Lecz miaem nadziej na pana rkawie ujrze czarn opask, ktra symbolizowaaby

gbok skruch za gwat, jaki chce pan nam zada. Myl, e byoby bar dziej stosowne, gdyby nosi pan czerwone lampasy! Oficerowie nagrodzili go g r o m k i m i o k l a s k a m i , lecz G r i n g p o d n i s rk, proszc o cisz i mwi dalej: My, oficerowie, wykonywalimy nasze obowizki przez cztery dugie lata... i naraalimy nasze ciaa dla Ojczyzny. Teraz wracamy do domu - i jak nas traktuj? Pluj na nas i pozbawiaj tego, czym si szczycilimy. I mog pa nu powiedzie, e nie winimy narodu za takie zachowanie. Ludzie byli na szymi towarzyszami - towarzyszami kadego z nas, bez wzgldu na warun ki spoeczne, przez cztery mczce lata wojny... Wini naley jedynie tych, ktrzy ich do tego podjudzaj - tych, ktrzy zadali naszej wspaniaej armii cios w plecy i ktrzy myleli tylko o zdobyciu wadzy i wzbogaceniu si kosztem narodu. Dlatego wic bagam was o pielgnowanie nienawici gbokiej, trwaej nienawici do tych zwierzt, ktre obraziy niemiecki na rd... Nadejdzie dzie, kiedy wyrzucimy ich z naszych Niemiec. Przygotuj cie si na ten dzie. Bdcie uzbrojeni. Pracujcie na ten dzie 6 .

P o t e m G r i n g wyszed z sali, odmawiajc dalszej suby w armii, k t ra bya g o t o w a przestrzega poniajcych r o z k a z w republikaskiego rzdu. P r a g n teraz tylko jednej rzeczy - odwrci si plecami od h a b y Nie miec. Szansa pojawia si dziki niemieckiemu przemysowi lotniczemu, k t r y w niezrozumiay s p o s b n a d a l dziaa. G r i n g zna p r o d u c e n t w s a m o l o t w , p o n i e w a czsto, j a k o as przestworzy, odwiedza ich z a k a d y i testowa maszyny. Podj si teraz z a d e m o n s t r o w a n i a F o k k e r a 7 na wy stawie lotniczej w K o p e n h a d z e , a w z a m i a n za to z a p r o p o n o w a n o mu za trzymanie s a m o l o t u na wasno. Polecia maszyn n a d lotnisko w K a s t r o p i t a m , przed t u m e m , w y k o n a p o k a z y lotnicze. W y k o n y w a ewolu cje i zabiera ludzi na k r t k i e przejadki po pidziesit k o r o n . W ten s p o s b zarobi wystarczajc sum pienidzy i wygodnie y w hotelu. Je go w s p a n i a a historia wojenna, b d c a w kraju ciarem, w D a n i i okaza a si zalet towarzysk. Z o s t a w t y m kraju przez wiksz cz 1919 r., p r o w a d z c t a k wesoe ycie, na jakie pozwalay mu z a r o b k i , i cieszc si p o w o d z e n i e m u kobiet. W dzie lata, w n o c y flirtowa. Z a c h o w a n i e G r i n g a w D a n i i nie zawsze byo wzorowe, lecz j a k o przystojny i bez zobowiza sta si p r z y d a t n y m i atrakcyjnym mczy zn przy stole kadej p a n i d o m u . J e d n a z nich m o c n o ucierpiaa z p o w o du jego b r a k u m a n i e r i s a m o k o n t r o l i w dniu, w k t r y m o p u b l i k o w a n e zo stay w a r u n k i t r a k t a t u wersalskiego, ot na przyjciu, na k t r y m byo p o n a d dwudziestu goci, wykrzykn: Pewnego d n i a wrcimy, eby spi sa inny t r a k t a t ! " . W k o c u G r i n g sta si persona non grata w D a n i i i p e w n a z a m n a kobieta, w ktrej by z a k o c h a n y , zrobia wszystko, co w jej mocy, eby wyjecha do Szwecji 7 . G r i n g mia ambicj o t r z y m a n i a oficjalnego stanowiska w lotnictwie. Ewolucje powietrzne byy testem jego odwagi i atrakcj dla t u m u , lecz ten styl ycia nie o d p o w i a d a onierzowi i niedoszemu dentelmenowi. Usysza, e w Szwecji ma by z a o o n a cywilna linia lotnicza, i w 1920 r., po kilku wstpnych podejciach, u d a o mu si uzyska stanowisko pilota w Svensk-Lufttrafik. J e d n a k z a n i m to nastpio, po okresie, w k t r y m je go s a m o l o t mia awari podwozia, G r i n g z a r a b i a na ycie l o t a m i de monstracyjnymi i ewolucjami w y k o n y w a n y m i w pobliu S z t o k h o l m u . ( G r i n g wola legend goszc, e jego s a m o l o t by j e d n y m z tych, k t r e pilotowa j a k o d o w d c a eskadry Richthofena; bya t o d o b r a r e k l a m a ) . Z a r a b i a te t r o c h j a k o przedstawiciel p r o d u c e n t a s p a d o c h r o n w H e inickena, k t r e otwieray si a u t o m a t y c z n i e , kiedy pilot wyskakiwa. G r i n g a , p i l o t a z d u g i m d o w i a d c z e n i e m , czsto a n g a o w a n o do p r z e w o e n i a b i z n e s m e n w i i n n y c h p a s a e r w w r a m a c h p r y w a t n y c h lo tw. J e d n o z t a k i c h z a d a m i a o sta si w a n y m p u n k t e m w jego yciu.

P e w n e g o z i m o w e g o p o p o u d n i a w 1920 r. h r a b i a Eric v o n R o s e n , z n a n y i niebojcy si ryzyka p o d r n i k , przyszed na l o t n i s k o i p o p r o s i , eby o d b y z n i m k r t k p o d r do jego posiadoci w R o c k e l s t a d n a d jezio r e m Baven, w p o b l i u S p a r r e h o l m u . P a d a nieg i w y d a w a o si, e lot, c h o c i a niezwykle niebezpieczny, jest najszybszym s p o s o b e m d o s t a n i a si d o d o m u . P o d o b a m u si p o m y s przygody, j a k b y o przedzieranie si przez nieyc, jeli t y l k o znajdzie si pilot na tyle o d w a n y , eby p o d j ryzyko. G r i n g z chci zgodzi si na przelot w cigu jednej lub d w c h j a s n y c h godzin, k t r e jeszcze z o s t a y . Z g u b i l i d r o g , s a m o l o t przechyla si i p i k o w a n a d d r z e w a m i i w z g r z a m i , a kiedy w k o c u wy ldowali na z a m a r z n i t y m jeziorze Baven w p o b l i u z a m k u R o c k e l s t a d . H r a b i a v o n R o s e n m i a c h o r o b p o w i e t r z n . Byo zbyt p n o n a p o w r t , wic G r i n g przyj z a p r o s z e n i e R o s e n a i j e g o o n y , eby z o s t a na noc. To by d o m , ktry G r i n g m g t r a k t o w a z szacunkiem. rednio wieczna atmosfera p r z y p o m i n a a mu niemieckie z a m k i z jego modoci. Przebiega wzrokiem po zbrojach, trofeach myliwskich i p a m i t k a c h od kry, o b r a z a c h , k t r e zdradzay gust i tradycje starodawnej rodziny. By t a m te wycigajcy a p t u w wielkiego niedwiedzia, k t r e g o h r a b i a zabi wczni w prawdziwym stylu Wikingw. Po kpieli i ciepych na pojach przemarznici lotnicy siedzieli przed wielkim k o m i n k i e m i czuli, j a k wracaj do ycia. Kiedy G r i n g sta przed p o n c y m i k o d a m i drewna, musia zauway swastyk wstawion w elazne o b r a m o w a n i e k o m i n k a . P r a w d o p o d o b n i e wtedy zobaczy ten symbol po raz pierwszy 8 . N a p r z e c i w k o m i n k a byy wielkie schody, k t r e prowadziy do holu. G r i n g spojrza do gry i jego uwag n a t y c h m i a s t przycigna schodzca kobieta; pomyla, e jest bar d z o pikna. H r a b i a przedstawi j j a k o siostr swojej ony, b a r o n o w Carin v o n K a n t z o w , k t r a mieszkaa z nimi w z a m k u . G r i n g mia dwadziecia siedem lat. Wieczorem, kiedy przyglda si tej wysokiej kobiecie, pi lat od niego starszej, czu, e si zakochuje. Zejcie z wypenionego niegiem nieba i znalezienie tego wspaniaego z a m k u o b o k z a m a r z n i t e g o jeziora byo s a m o w sobie wystarczajco r o m a n t y c z n e . A teraz, w cieple i wygodzie, z gorcym a l k o h o l e m buzuj cym we krwi, n a r a s t a o w nim uczucie romantycznej mioci, mioci nie p o d o b n e j do miejskich r a d o s n y c h przygd i m a o znaczcych r o m a n s w . Starsza siostra, h r a b i n a von Wilamowitz-Moellendorf, w swej biografii C a r i n twierdzi, e w p r z y p a d k u G r i n g a bya to mio od pierwszego wejrzenia. R a z e m z ca rodzin przesiedzieli p nocy, piewajc nie mieckie i szwedzkie piosenki ludowe przy a k o m p a n i a m e n c i e gitary hra biego v o n R o s e n a .

C a r i n v o n K a n t z o w bya kobiet pen uczu macierzyskich i d o m a tork; uczuciow, nieszczliw, zniechcon do swego m a i gotow, eby odpowiedzie na ten rodzaj wyidealizowanej mioci, k t r chcia jej zaoferowa G r i n g . Bya raczej chorowita. W takich w a r u n k a c h nie byo m o w y o i n n y m rodzaju mioci ni tej opartej na r o m a n t y c z n y m o d d a n i u , gdy C a r i n p o z o s t a w a a p o d uwan obserwacj siostry i szwagra, a tak e rodzicw. P o z a t y m m i a a omioletniego syna, T h o m a s a , k t r e g o z ca ego serca k o c h a a . Jej m, Nils v o n K a n t z o w , k t r e g o polubia dziesi lat wczeniej, by oficerem i byym szwedzkim attach wojskowym w Pa ryu. G r i n g , z a n i m opuci zamek, p o p r o s i C a r i n o s p o t k a n i e w Sztokhol mie. U s t a l o n o , e ma j odwiedzi w d o m u jej rodzicw. Jej ojciec, b a r o n K a r l von F o c k , by p o d o b n i e j a k jej m oficerem w szwedzkiej armii; m a t k a , b a r o n o w a H u l d i n i Beamish-Fock, bya Angielk, ktrej rodzina mieszkaa w Irlandii, a ojciec suy w C o l d s t r e a m G u a r d s . Siostra F a n n y wysza za m za niemieckiego oficera, hrabiego R i c h a r d a v o n W i l a m o witz-Moellendorfa, k t r y zgin p o d c z a s wojny. Sympatie C a r i n byy ca kowicie po stronie Niemiec, a symbolizowa je szwagier, a teraz ten przy stojny niemiecki b o h a t e r wojenny, ktry - z czego zacza z d a w a sobie spraw - z a k o c h a si w niej gboko. C a r i n bya z n a t u r y i w y c h o w a n i a sentymentalnie religijna. Jej m a t k a u t r z y m y w a a specjaln w s p l n o t kobiec, z siedzib we w a s n y m d o m u . W s p l n o t a , z w a n a Stowarzyszeniem Edelweiss, zostaa z a o o n a przez b a b k Carin, pani Beamish, k t r a po mierci m a zamieszkaa w Szwe cji. P a n i Beamish z m a r a w dzie Boego N a r o d z e n i a 1895 r., a jej crka, b a r o n o w a , obiecaa jej, e u t r z y m a stowarzyszenie w t y m s a m y m d u c h u . Stowarzyszenie Edelweiss m i a o wasn kaplic, niewielki b u d y n e k w m a y m , o t o c z o n y m m u r e m ogrodzie za d o m e m r o d z i n n y m w Greve -Ture-Gatan. Kaplica, p o d o b n i e j a k stowarzyszenie, n a d a l istnieje, a o b e c n a h r a b i n a von R o s e n jest jego siostr przeoon. S p o t k a n i a sto warzyszenia odbywaj si, i odbyway, jedynie w weekendy, kiedy jego czonkinie spotykaj si na wsplnych m o d a c h i muzyce. K a p l i c a mieci niewiele o s b . Jest j a s n a i wesoa, kiedy p r o m i e n i e soca wpadaj przez o k n a ; na p o d o d z e le pikne dywany, w r o d k u stoj z a b y t k o w e meble. Przed m i n i a t u r o w y m prezbiterium z o t a r z e m stoj cztery prie-dieu. K a plic o t a c z a o g r d z rzebami religijnymi. Pniej ta kaplica miaa dla G r i n g a wiza si z o k r o p n y m i w s p o m n i e n i a m i , lecz teraz, p o d wpy w e m C a r i n , bya dla niego objawieniem d u c h o w e g o spokoju i pikna. M a a kaplica w o g r o d z i e i w s p l n o t a s i o s t r z a n a p o w i z a n a m o d l i t w z symbolik kwiatu pozostaway do pewnego stopnia pod wpywem m o d n e g o p o d k o n i e c X I X wieku kwiecistego m i s t y c y z m u , k t r y oddzia-

ywa na wielu p o e t w t a m t y c h czasw, a szczeglnie I r l a n d c z y k a W . B . Y e a t s a . J e d n a z sistr, ksina M a r i e Elisabeth zu Wied, o p u b l i k o w a a w 1937 r. w y w o d z c si z tej wiary ksik p o d t y t u e m The Inner Life. D e d y k o w a a j H e r m a n n o w i G r i n g o w i , w d u c h u przyjani i wdzicznosci G r i n g , czuy, s a m o t n y i z a k o c h a n y w Carin, zosta wcignity w kult Kaplicy Edelweiss. N a p i s a sentymentalny list do b a r o n o w e j , posugujc si n i e d o s k o n a y m szwedzkim: Chciabym podzikowa Pani z caego serca za pikne momenty, ktre byo mi wolno spdzi w Kaplicy Edelweiss. Nie ma Pani pojcia, jak si czuem w tej cudownej atmosferze. Byo tak spokojnie, tak wspaniale, e zapomniaem o caym ziemskim zgieku i czuem si jak w innym wiecie. Zamknem oczy i pochaniaem t czyst, niebiask atmosfer, ktra wypeniaa cay pokj. Byem jak pywak odpoczywajcy na samotnej wy spie, eby zebra nowe siy, zanim rzuci si ponownie w niepohamowany strumie ycia. Dzikowaem Bogu i wysyaem w gr ciepe modlitwy. N i e p e w n e ycie pilota m i a o teraz dla G r i n g a mniejszy u r o k . Chcia polubi C a r i n i wrci do Niemiec. Lecz na d r o d z e stao wiele prze-

szkd, a j e d n z nich by b r a k staej pracy o r a z nieprzychylne nastawienie C a r i n i jej rodziny do idei r o z w o d u . Podj decyzj, e musi wrci i wy ksztaci si w pracy innej ni latanie lub bycie onierzem. Na p o c z t k u lata 1932 r. zostawi C a r i n w Szwecji i wrci do M o n a c h i u m , gdzie n a d a l mieszkaa jego m a t k a . T a m w wieku dwudziestu omiu lat zapisa si na uniwersytet, na wydzia n a u k politycznych. T y m c z a s e m C a r i n odwiedzia w M o n a c h i u m Frau G r i n g i, w rezultacie, zdecydowaa si p o p r o s i m a o r o z w d . Nils v o n K a n t z o w z a c h o w a si niezwykle hojnie i d a onie pienidze o r a z wolno. To pozwolio C a r i n i G r i n g o w i p o b r a si i osi w Niemczech. lub o d b y si w M o n a c h i u m 3 lutego 1922 r o k u . Pierwszym d o m e m G r i n g w by d o m e k myliwski w H o c h k r e u t h w ba warskich Alpach, w pobliu Bayrischzell, pidziesit mil od M o n a c h i u m . T a m spdzili miesic m i o d o w y . Z a r w n o m , j a k i o n a byli arliwymi n a c j o n a l i s t a m i . G r i n g p o t r z e b o w a niewielkiej perswazji, k t r z n a l a z a l b o n a uniwersytecie, c h o by n i e s y s t e m a t y c z n y m s t u d e n t e m , a l b o gdzie indziej, eby w y p o w i a d a si g w a t o w n i e p r z e c i w k o R e p u b l i c e Weimarskiej i uczestniczy w nacjonalistycznych spotkaniach, podczas ktrych p o m s t o w a n o na r z d . By t a k e t r a k t a t wersalski, n a p e n i a j c y g o gorycz j a k o h a b a n a r o d o w a . O d c z a s w wojny N i e m c y przeszy przez o k r e s kryzysu, re wolucji i u p a d k u g o s p o d a r c z e g o , a w s z y s t k o to z p o w o d u mciwej nie nawici w r o g w o r a z saboci i z d r a d y p o p e n i o n e j przez w a s n y rzd. T a k myla G r i n g . W tym s a m y m czasie, kiedy G r i n g lata w Skandynawii, Adolf Hitler rozwija swoj p a r t i nazistowsk, N S D A P {Nationalsozialistische Deut sche Arbeiterpartei - N a r o d o w o s o c j a l i s t y c z n a N i e m i e c k a P a r t i a R o b o t n i kw). Do 1922 r., kiedy G r i n g s p o t k a go po raz pierwszy, Hitler p o w o a SA (Sturmabteilung), oddziay szturmowe, ktrych z a d a n i e m bya o c h r o n a m i t y n g w politycznych i wywoywanie zamieszek p o d c z a s spo t k a innych partii. Baz SA byo M o n a c h i u m . S a m o r z d Bawarii wyka za tolerancj i sabo; powinien podj dziaania majce na celu r o z p r o szenie tych podegaczy, t a k j a k r o z p r o s z o n o stare p o w o j e n n e Freikorps. Lecz a t a k i na k o m u n i s t w p r z e p r o w a d z a n e przez oddziay s z t u r m o w e nie byy le widziane przez wadze Bawarii; walki na ulicach zdarzay si re gularnie. K a d y mieszkaniec M o n a c h i u m do 1922 r. zna Hitlera. Podczas o b r o n y w procesie n o r y m b e r s k i m G r i n g opisa swoje pierw sze s p o t k a n i e z Hitlerem jesieni owego r o k u 1 0 . Pewnego dnia, w niedziel w listopadzie lub padzierniku 1922 r., przy okazji protestw w Monachium na pierwszy plan wysuno si ponownie danie ekstradycji naszych przywdcw wojskowych. Poszedem na t

demonstracj jako widz, ktry nie mia z tym adnego zwizku. Przema wiali tam mwcy z rnych partii i organizacji. Na kocu wezwany zosta rwnie Hitler. Syszaem kiedy wczeniej jego nazwisko i chciaem po sucha tego, co ma do powiedzenia. Nie chcia przemawia i tylko przez czysty przypadek, poniewa staem tu obok, usyszaem powody jego od mowy [...]. Uwaa, e wszczynanie protestw, za ktrymi nie stoi adna sia, nie ma sensu. To zrobio na mnie wielkie wraenie; byem tego same go zdania. Zaczem si dopytywa i dowiedziaem si [...] e w kady poniedzia ek wieczorem prowadzi spotkania. Poszedem tam, a Hitler mwi o tej demonstracji, o Wersalu [...] i odrzuceniu traktatu. Powiedzia, e [...] protest jest skuteczny tylko wtedy, jeli stoi za nim sia. Jak dugo Niemcy nie bd silne, ten rodzaj dziaa nie ma sensu. Byo to przekonanie, kt re sowo po sowie jakby wypywao z mojej duszy. Kilka dni pniej poszedem do biura N S D A P [...] Chciaem po prostu z nim porozmawia, eby zobaczy, czy w jaki sposb mog pomc. Przyj mnie natychmiast i kiedy si przedstawiem, powiedzia, e to nie zwyky zbieg okolicznoci, e moglimy si spotka. Rozmawialimy o rzeczach, ktre byy bliskie naszym sercom - klsce naszej Ojczyzny, [...] Wersalu. Powiedziaem mu, e ja i wszystko, co posiadam, s do jego dys pozycji w tej - wedug mnie - najistotniejszej i najbardziej zasadniczej kwestii: walce przeciwko traktatowi wersalskiemu. Hitler d u g o mwi o swoim p r o g r a m i e , a nastpnie z a p r o p o n o w a G r i n g o w i stanowisko w partii nazistowskiej: Przez dugi czas poszukiwa przywdcy, ktry w jaki sposb wyrni si podczas ostatniej wojny [...] i przez to cieszyby si odpowiednim autory tetem [...] Teraz jako szczliwy przypadek odbiera to, e ja, ostatni do wdca eskadry Richthofena, oddawaem si do jego dyspozycji. Powie dziaem mu, e nie chciabym od samego pocztku sprawowa wiodcej funkcji, poniewa mogoby si wydawa, e przyszedem tu tylko ze wzgl du na stanowisko. W kocu doszlimy do porozumienia: przez miesic lub dwa zostan oficjalnie w cieniu i dopiero po tym okresie przejm dowo dzenie, chocia w rzeczywistoci bd mia wpyw od pocztku. Zgodziem si na to i w ten sposb poczyem moje siy z Adolfem Hitlerem. T a k wic G r i n g , z a d o w o l o n y z siebie, doczy do partii nazistowskiej i w wieku dwudziestu dziewiciu lat o t r z y m a to, czego najbardziej pra gn - moliwo d o w o d z e n i a ludmi.

R o z d z i a II

Klska i wygnanie
Dla G r i n g a dowodzenie oddziaami szturmowymi, ktrego na wasn sugesti nie przyj formalnie przez d w a miesice, stao si absorbujcym z a d a n i e m . J a k s a m to uj: W pierwszej kolejnoci wane byo, aby zespoli SA w stabiln organizacj, zdyscyplinowa j i uczyni z niej j e d n o s t k , na ktrej m o n a w peni polega, k t r a musi spenia rozkazy w y d a n e przeze mnie lub Adolfa Hitlera. [...] Od samego poczt ku dyem do tego, eby sprowadzi do SA tych c z o n k w partii, ktrzy byli wystarczajco modzi i idealistyczni, eby powici jej wolny czas i ca energi. [...] W drugiej kolejnoci p r b o w a e m znale r e k r u t w wrd r o b o t n i k w " 1 . Ci ludzie byli potrzebni do z o r g a n i z o w a n y c h walk ulicznych i j a k o oddziay ofensywne p o d c z a s politycznych m i t y n g w H i tlera. G r i n g by idealnym czowiekiem do p o d n o s z e n i a m o r a l e . J a k wy razi to s a m Hitler, wspominajc pocztki tego zwizku: [...] p o d o b a mi si. Z r o b i e m go wtedy w o d z e m mojego SA. On j e d e n d o b r z e p r o w a d z i SA. Waciwie d a e m mu k u p gwna. W k r t k i m czasie wystawi dywi zj 11 000 l u d z i ! " 2 . Od s a m e g o p o c z t k u ich niezwykego zwizku Hitler, k a p r a l w pasz czu przeciwdeszczowym, s p r a w o w a najwysz wadz n a d G r i n g i e m , synnym d o w d c eskadry Richthofena. Hitler nie by d o b r z e u r o d z o n y , nie by te d o b r z e wyksztacony; przez lata y w ndzy, nie m o g c p o r a dzi sobie z p o d s t a w o w y m i p r o b l e m a m i egzystencji. W armii, w ktrej by Meldegnger (gocem), zdoby j e d e n lub d w a lampasy. Lecz teraz ob sesyjnie p r a g n wadzy politycznej, a d a r a r g u m e n t o w a n i a i agitacji uczyni z niego u z n a n e g o mistrza G r i n g a . Wydawali si najmniej d o p a sowan par, lecz kady z nich potrafi dostrzec korzyci, jakie m g mu przynie ten drugi. G r i n g zaoferowa Hitlerowi wsparcie oficera i den telmena; Hitler d a G r i n g o w i szans na stanie si a k t y w n y m rewolucjo nist i na uderzenie pici z okrzykiem: D o diaba z W e r s a l e m ! " . G r i n g przywiz C a r i n z gr do M o n a c h i u m , gdzie zamieszkali w n o w y m d o m u n a przedmieciach O b e r m e n z i n g . Wyposayli d o m e k , j a k m o gli najlepiej, i w k r t c e sta si on miejscem s p o t k a dla staych c z o n k w nowej partii. 28 stycznia 1923 r. C a r i n p o z n a a Hitlera i uczestniczya w pierwszym mityngu na placu Marsfeld. L u b i a Hitlera, k t r y wiedzia,

j a k o c z a r o w a kobiety, i wkrtce G r i n g o w i e oferowali swoj gocinno Przywdcy i jego przyjacioom, t a k i m j a k R u d o l f Hess, k t r y take by pilotem w Luftwaffe, Alfred Rosenberg, t a k z w a n y filozof, batycki Nie miec z Rygi, ktry przylecia do Niemiec w okresie rewolucji rosyjskiej po wczeniejszym pobycie w Moskwie i sta si j a d o w i t y m a n t y k o m u n i s t , o r a z k a p i t a n Ernest R h m , trzydziestoszecioletni z a w o d o w y onierz, k t r y n a d a l na cz e t a t u p r a c o w a w armii. Chocia z urodzenia nie na lea do kasty oficerw, R h m p o d c z a s wojny sta si z n a n y generaowi Ludendorffowi, o s t a t n i e m u szefowi Sztabu G e n e r a l n e g o niemieckiej ar mii. Z wyjtkiem R o s e n b e r g a wszyscy ci mczyni byli wojskowymi i stanowili o d p o w i e d n i e towarzystwo dla G r i n g a , c h o m o e w mniej szym stopniu dla jego arystokratycznej ony. Szczeglnie p r z y d a t n y by R h m ze wzgldu na szerokie g r o n o przyja ci w krgach wojskowych. Wiele zrobi, aby podnie liczb chtnych do suby w SA. W formacji widzia w rzeczywistoci zawizek sekretnej armii, k t r a ostatecznie zastpiaby Reichswehr, siy o b r o n n e Republiki skadajce si gwnie z armii, k t r e t r a k t a t wersalski ograniczy do 100 000 o s b . Ten homoseksualista o tgim k a r k u by z d o l n y m czowie kiem, ktry widzia w G r i n g u bardziej rywala ni sojusznika. Lecz H i tler, j u wtedy stosujcy swoj przysz polityk dziel i r z d " , zauwa y, e G r i n g bdzie p r z y d a t n y m h a m u l c e m dla k r n b r n e g o R h m a , k t r e m u n a d a wysoki tytu szefa sztabu, c h o to G r i n g by faktycznym d o w d c SA. C a r i n , bya b a r o n o w a o d e l i k a t n y m w y c h o w a n i u i mistycznym wygl dzie, m u s i a a przyglda si z dziwnym p r z e s t r a c h e m tym mczyznom, k t r z y wbiegali do jej d o m u i rozmawiali ze sob zachrypymi gosami, stanowic zasadniczy k o n t r a s t w s t o s u n k u do ludzi, k t r y c h z n a a p o d czas swojego bezpiecznego ycia w Sztokholmie. Lecz H e r m a n n czu si wyranie j a k ryba w wodzie, znaczco w s p o m a g a n y przez szwedzkie kon to b a n k o w e ony. C a r i n bya p r z e k o n a n a o tym, e jej m powinien su y z caych si ojczynie, k t r a staa si teraz take jej ojczyzn. A p o n a d t o o n a , p o d o b n i e j a k m , przyjmowaa geniusz Hitlera bez p y t a n i a i suchaa niekoczcych si dyskusji, w ktrych p o t p i a n o nieodmiennie zachowanie nowej demokracji reprezentowanej przez R e p u b l i k Weimar sk, t r a k t o w a n i e Niemiec przez aliantw po porace, j a k rwnie y d w i k o m u n i s t w , k t r y c h u w a a n o za potnych p r o m o t o r w niemieckiej h a b y i cierpienia. e b y u d o w o d n i p o w a g swoich myli, Hess i G r i n g poszli na U n i wersytet Monachijski i uczestniczyli wedug E r n s t a Hanfstaengla, ktry s p o t k a ich wwczas po raz pierwszy w cyklu w y k a d w o niemieckiej wojnie wyzwoleczej z N a p o l e o n e m , wygaszanych przez historyka K a r l a

A l e x a n d r a von M u l l e r a . Hanfstaengl, uwaajcy G r i n g a za z a b a w n e g o k o m p a n a , c h o zupenego condottiere, czystego n a j e m n i k a " , twierdzi, e czu on take artobliw p o g a r d dla prowincjonalnych Bawarczykw, k t r y m i w o w y m czasie Hitler si otacza; p r b o w a dowie d o b r e g o urodzenia, noszc m o n o k l . Hitler najwyraniej odpaci si p i k n y m za n a d o b n e , wymiewajc si p o d nieobecno G r i n g a z przepenionych za lepieniem k o c h a n y c h " - tytuw, k t r y m i C a r i n zwracaa si zawsze do swojego ma. P o m i m o to Hanfstaengl u w a a G r i n g a za atrakcyjnego i inteligentnego mczyzn ze znacznie szerszym z a p a s e m z d r o w e g o roz sdku ni inni nazici". W latach powojennych SA stanowio j e d e n z wielu p a r a m i l i t a r n y c h azyli dla byych onierzy. Wielu z nich p o c z t k o w o wstpio do r u c h u Freikorps, k t r y by celowo t o l e r o w a n y przez a l i a n t w po f o r m a l n y m rozproszeniu armii cesarskiej z o b a w y przed si k o m u n i s t w w N i e m czech i rewolucyjnym ferworem w Zwizku Radzieckim. R u c h Freikorps by odpowiedzi prawicy na lewic z a r w n o wewntrz, j a k i p o z a grani cami Niemiec; by o r g a n i z o w a n y regionalnie przez osoby p r y w a t n e i fi n a n s o w a n y przez b o g a t y c h w r a m a c h opozycji w o b e c lewicowego rzdu. M i m o to czonkowie Freikorps szybko stali si niezdyscyplinowanymi pi r a t a m i , ktrzy nie cieszyli si przychylnoci ani aliantw, ani Republiki Weimarskiej. N a t o m i a s t Hitlera Freikorps zawsze inspirowa; wedug G e r a r d a Reitlingera pniejszy fhrer przej od nich flag ze swastyk, br zow koszul i gest pozdrowienia. Przej take R h m a , k t r y by d o w d c Freikorps po wojnie. Kiedy w k o c u w 1921 r. alianci przeforsowali rozbrojenie Freikorpsw, Hitler n a t y c h m i a s t przeksztaci t o , co w rzeczywistoci b y o jego w a s n y m szczeglnym r u c h e m Freikorps, w organizacj s p o r t o w " ; p niej p r z e m i a n o w a j na S t u r m a b t e i l u n g lub inaczej SA, k t r a nosia j u t nazw, gdy d o w o d z e n i e przej G r i n g . Kiedy R h m chcia poczy S t u r m a b t e i l u n g z C z a r n Reichswehr", tajemn s u p l e m e n t a r n armi wspieran w tajemnicy przez R e p u b l i k Weimarsk, Hitler chcia zatrzy m a SA dla siebie j a k o oddziay o c h r o n n e i p r o p a g a n d o w e , k t r e miay by agitowa, opowiadajc si przeciw Republice Weimarskiej i lewico w y m N i e m c o m . Z tego tylko p o w o d u G r i n g by z p u n k t u widzenia H i tlera bardziej o d p o w i e d n i m d o w d c SA ni R h m . Przez cay 1923 r o k G r i n g p r a c o w a n a d reorganizacj SA, k t r a tak szybko zyskiwaa n o w y c h czonkw, e a z a n i e p o k o i o to rzd Bawarii. Hitler, chocia n a d a l by a m a t o r e m rewolucjonist, wiedzia, e na tym etapie komplikacji i c h a o s u w niemieckiej polityce nie jest wystarczajco silny, aby p o p r o w a d z i rebeli na skal oglnokrajow; p o t r z e b o w a sprzymierzecw, ktrzy podzielaliby jego opinie na tyle, eby z n i m pra-

cowa, i k t r y c h m g b y ostatecznie z d o m i n o w a si swej osobowoci. Z tego te p o w o d u r o k 1923 by dla niego czasem m u d n y c h i w wikszo ci n i e u d a n y c h negocjacji, w k t r e silnie z a a n g a o w a n y by G r i n g , p o d czas gdy w lasach na przedmieciach M o n a c h i u m siy SA wiczyy si w dyscyplinie i wojskowym stylu. R z d bawarski, zawsze niepewny swo ich relacji z Hitlerem, by m i m o to w drugiej poowie 1923 r. w o t w a r t y m konflikcie z r z d e m w Berlinie. W tej sytuacji Hitler widzia nadziej na poczenie si, k t r e wysadziyby z sioda rzd n a r o d o w y i na rewolucyj nej fali majcej swoje r d o w Bawarii zaniosyby go do wadzy. W styczniu Hitlerowi u d a o si p r z e k o n a wadze Bawarii, aby p o z w o liy mu z o r g a n i z o w a zjazd piciu tysicy e s a m a n w w M o n a c h i u m . Na t y m wiecu m w i z nienawici o rzdzie centralnym, chcc p o k a z a swo im z w o l e n n i k o m , e denie partii do zdobycia wadzy politycznej w N i e m c z e c h jest znacznie waniejsze ni p r z y g o t o w a n i a do walki z F r a n cuzami w Zagbiu R u h r y . Przeciwny j a k i m k o l w i e k zwizkom z armi Hitler by take wiadomy tego, e zwyciy, jeli sprzymierzy si z p o k r e w n y m i r u c h a m i nacjonalistycznymi i wchonie ich siy. U d a o mu si tego d o k o n a w l u t y m przy p o m o c y R h m a . W i o s n zacz, c h o bez sukcesw, n a m a w i a generaa O t t o von Lossowa, d o w d c armii w Ba warii, eby p o m a s z e r o w a z n i m na Berlin w stylu Mussoliniego. W kwietniu G r i n g zaj biura gazety partii nazistowskiej, dziennika Vlkischer B e o b a c h t e r " , eby uniemoliwi aresztowanie D i e t r i c h a Eck a r t a , podejrzanego pisarza, ktry w y d a w a t o pismo dla Hitlera. T e n czyn by kolejnym wyzwaniem r z u c o n y m w a d z o m . Pierwszego maja Hitler popeni fatalny b d . Z a p l a n o w a d u de monstracj na ten tradycyjny dzie, w k t r y m monachijscy socjalici mie li zjazd. Spodziewa si p o p a r c i a ze strony Lossowa, o k t r e p o p r o s i w ostatniej chwili, lecz ten s t a n o w c z o o d m w i . To p o s t a w i o Hitlera w niezwykle trudnej sytuacji, poniewa gdyby wywoa p l a n o w n e za mieszki, z a r w n o a r m i a , j a k i policja m u s i a a b y z a a t a k o w a , zamiast o s a n i a oddziay s z t u r m o w e , k t r e j u o t r z y m a y r o z k a z stawienia si w p e n y m skadzie z wszelak nielegaln broni, j a k tylko posiaday. Hi tler - n a d a l niepewny, co zrobi - s p o t k a si z G r i n g i e m i innymi p r o m i n e n t n y m i kolegami o r a z towarzyszami n a placu a p e l o w y m Oberwiesenfeld, gdzie tysice mczyzn czekao na rozkazy. O n , G r i n g i reszta nosili swoje odznaczenia; z a r w n o G r i n g , j a k i Hitler chcieli wyglda srogo i wspaniale w stalowych h e m a c h . R h m n a t o m i a s t przechodzi s a m siebie, blefujc i namawiajc regularn armi, aby p o d d a a si od d z i a o m s z t u r m o w y m . Tego byo j u za wiele dla generaa v o n Lossowa. Wezwa R h m a , ktry n a d a l formalnie by oficerem, i powiedzia m u , e n a t y c h m i a s t m u s i o d d a b r o . N a s t p n i e wysa R h m a p o d eskort n a

plac apelowy z u l t i m a t u m - oddziay s z t u r m o w e nie bd m a s z e r o w a ani wywoywa dalszych niepokojw. Hitler wiedzia, e zosta p o k o n a n y . Przyj ten fakt wbrew penym zoci r a d o m innych i, stojc przed swoimi onierzami, p o d d a si Lossowowi, bez k t r e g o p o p a r c i a - co wiedzia z a k r o j o n a na szerok skal akcja nie przyniosaby oczekiwanych rezulta tw. Ostatecznie wrci do swego d o m u w Berchtesgaden, eby jeszcze raz z a p l a n o w a przyszo, i przez kilka tygodni r z a d k o b r a udzia w dyskusjach, k t r e toczyy si w M o n a c h i u m . Wiksz cz lata spdzi w grach. D e b a t y , z udziaem Hitlera lub bez, odbyway si nieustannie w biu rach partii, w d o m u G r i n g a w O b e r m e n z i n g i w piwiarni Bratwurstglckle w pobliu F r a u e n k i r c h e , w c e n t r u m M o n a c h i u m . T a m G r i n g i R h m , Heines - h o m o s e k s u a l n y przyjaciel R h m a i skazany w y r o k i e m sdu m o r d e r c a , A n t o n Dexler - jeden z zaoycieli partii nazistowskiej, E c k a r t i R o s e n b e r g - t a k zwani intelektualici grupy, oraz E r n s t Hanf staengl b o g a t y przedstawiciel monachijskiego wiata kultury, wieczorami siadywali r a z e m przy t y m s a m y m stole, pili piwo i dyskutowali o polityce gonym, b e z k o m p r o m i s o w y m gosem. Czsto doczaa do nich C a r i n j a k o ich gwny kobiecy towarzysz, a czasami z N o r y m b e r g i przyjeda Julius Streicher, eby dorzuci co od siebie - antysemity bez z a h a m o w a . Kiedy Hitler by w M o n a c h i u m , docza do nich, chocia wydaje si, e wola O b e r m e n z i n g i spokojniejsze przyjemnoci, k t r e zapewniaa mu C a r i n . To o n a potrafia d o d a o t u c h y Hitlerowi i w a s n e m u mowi w s m u t n y c h dniach, k t r e przyszy po 1 maja. Jesieni Hitler i G r i n g pojawili si po raz kolejny przed drzwiami v o n Lossowa, nakaniajc go usilnie na poczenie si we wsplnej walce prze ciwko rzdowi centralnemu. Tymczasem w sierpniu kanclerzem w Berlinie zosta G u s t a v Stresemann, ktry 27 wrzenia, zaniepokojony - j a k si wy d a w a o - n i e u n i k n i o n y m p o w s t a n i e m w Bawarii, ogosi stan wojenny w caych Niemczech. Trzy tygodnie wczeniej, 2 wrzenia, Hitler wzmocni zjednoczenie si nacjonalistycznych na mityngu w N o r y m b e r d z e , na k t r y m jego przemwienie przeciwko rzdowi c e n t r a l n e m u wywoao gon owa cj. G e n e r a Ludendorff zgodzi si pojawi t a m w r a m a c h wsparcia ruchu. Niezalenie od dziaa nazistw i ich b a w a r s k i c h towarzyszy od stycznia n a r a s t a niepokj. Wtedy wanie F r a n c u z i zajli Zagbie R u h r y , eby wy musi spat reparacji wojennych obiecanych im w traktacie wersalskim. R u c h Freikorpsw wszed w faz biernego o p o r u , eby dokuczy o k u p a n towi, a zachcona tym C z a r n a Reichswehra, nielegalne uzupeniajce kor pusy regularnej Reichswehry, bya g o t o w a p o p r o w a d z i b u n t przeciwko rzdowi w Berlinie. C z a r n a Reichswehra p o d d o w d z t w e m m a j o r a Bu chruckera liczya blisko dwadziecia tysicy o s b i bya t o l e r o w a n a w prze-

szoci, poniewa strzega wschodniej granicy Niemiec. Lecz teraz ta niele galna sia wesza w zwizki z tajemnym stowarzyszeniem Ferne, ktre prak t y k o w a o redniowieczne tradycje brutalnoci i okruciestwa oraz p o d o b nie j a k ruch militarystyczny w Bawarii, byo r o s n c y m zagroeniem dla bezpieczestwa rzdu centralnego w Berlinie. Celem S t r e s e m a n n a byo zakoczenie biernego o p o r u w Zagbiu R u h r y , ocalenie Niemiec od anarchii i dojcie do p o r o z u m i e n i a z alianta mi; z drugiej strony rzd bawarski sprzeciwia si jakimkolwiek ustp stwom wobec aliantw. T y m c z a s e m inflacja ciskaa w kleszczach nie mieck g o s p o d a r k , a m a r k a , k t r a j u w styczniu s p a d a do siedmiu ty sicy w s t o s u n k u do d o l a r a , w listopadzie signa a s t r o n o m i c z n y c h sum. W t y m okresie G r i n g , w imieniu Hitlera, p r b o w a p r z e k o n a gene raa von Lossowa, j a k o d o w d c Bawarskiego O k r g u Wojskowego, d o zerwania formalnego posuszestwa wobec Berlina i p o m a s z e r o w a n i a z SA na rzd S t r e s e m a n n a . Ten ostatni zim zacz postrzega Bawari j a k o gwne r d o b u n t u w Niemczech i w zwizku z t y m by przygoto w a n y na przeniesienie t a m wojsk, k t r e miayby stumi potencjalny wy b u c h . Mussolini da im wspaniay p o k a z tego, co m o e si sta, kiedy w padzierniku p o p r z e d n i e g o r o k u wyreyserowa swj m a r s z na R z y m . N i e s p o k o j n e p r b y Hitlera poczenia wasnych si z rzdem b a w a r s k i m nie mogy j e d n a k przeksztaci si w k o n k r e t n e dziaania, wic Hitler p o stanowi przeforsowa t kwesti wrd najbliszych sprzymierzecw. P o d c z a s gdy z a s t a n a w i a si, j a k akcj podj, G u s t a v v o n K a h r , nowy Staatskommissar i wirtualny d y k t a t o r Bawarii, zwoa m i t y n g polityczny. M i a si on o d b y 8 listopada 1923 r. i Hitler podejrzewa, e K a h r , k t r e m u nie ufa, ogosi z wasnej inicjatywy niepodlego Bawarii i w ten s p o s b ubiegnie nazistw. Hitler uzna, e nie m o e do tego dopuci, i r o z k a z a G r i n g o w i p r z y g o t o w a oddziay szturmowe. G r i n g oderwa si od ka Carin, k t r a m i a a zapalenie puc i gorczkowaa. J a k b y k o p o t w byo m a o , n i e d a w n o z m a r a jego m a t k a . P o c a o w a C a r i n i powie dzia jej, e p r a w d o p o d o b n i e wrci p n o i eby si nie martwia. N a s t p nie pospieszy, aby doczy do Hitlera i zebra oddziay szturmowe. Wiec zwoany przez K a h r a mia si o d b y w p r z e s t r o n n y m a u d y t o r i u m w Brgerbrukeller, piwiarni na przedmieciach, k t r a m o g a p o mieci trzy tysice o s b . K a h r wszed na p o d i u m z premierem Bawarii, d o k t o r e m von Knillingiem, generaem von L o s s o w e m i innymi ministra m i . K a h r mwi do swoich suchaczy, siedzcych i pijcych piwo w wiel kich kuflach, e n o w a niemiecka a r m i a musi odziedziczy chwa i wspa niao armii, ktrej j u nie m a . Publiczno z n a a t piewk, wic wa nie miaa z a m i a r wzi si powanie za picie, kiedy nagle usyszaa czyj krzyk i wystrza z pistoletu. Hitler, k t r y wyglda do dziwnie w niedo-

p a s o w a n y m fraku, sta na stole i celowa pistoletem w sufit. O b o k niego stali Hess, G r i n g i osobisty o c h r o n i a r z Hitlera, z a p a n i k Graf. Ruszyli w stron p o d i u m , na k t r y m znajdowa si K a h r , p o d o b n i e j a k suchacze z a s z o k o w a n y t y m b a r b a r z y s k i m wtargniciem. Hitler podszed do niego wielkimi k r o k a m i i krzykn: Zacza si na r o d o w a rewolucja. B u d y n e k jest o t o c z o n y przez szeciuset u z b r o j o n y c h mczyzn. N i k t nie m o e opuci tej sali". Piwosze zobaczyli, e w gw n y m wejciu stoi czowiek z k a r a b i n e m m a s z y n o w y m . Hitler chcia na straszy z g r o m a d z o n y c h i k a z a im uwierzy, e z a r w n o rzd bawarski, j a k i rzd Rzeszy zostay o b a l o n e , a a r m i a i policja doczyy do szeregw spod z n a k u swastyki. G r o c pistoletem, z a b r a m i n i s t r w n a r o z m o w y d o innego p o k o j u . G r i n g zosta n a stray. Z g r o m a d z e n i otrzsnli si z szoku i zaczli rozmawia. G r i n g widzia, e nie s zadowoleni, dlatego p o s t a n o w i przemwi do nich z p o d i u m . N i e ma si czego b a - krzykn. - Jestemy waszymi przyjacimi. N i e macie p o w o d w do n a r z e k a n i a - macie swoje p i w o ! " . N o w y rzd zosta s f o r m o w a n y " - d o d a , wskazujc rk p o k j , w k t r y m Hitler z pi stoletem w d o n i g o r c z k o w o blefowa przed t r z e m a m i n i s t r a m i i n a m a wia ich, eby r a z e m z n i m doczyli do n o w e g o r z d u , p o w o a n e g o przy generale Ludendorffie. L u d e n d o r f f w rzeczywistoci nic o t y m nie wie dzia, chocia w t y m m o m e n c i e zosta p r z y p r o w a d z o n y przez emisariuszy Hitlera do hali piwnej. Ministrowie, niepewni, co zrobi z Hitlerem, k t r y by w rozpaczli w y m stanie p o d e k s c y t o w a n i a , odpowiedzieli wymijajco na jego d a n i a . Sytuacja bya n a p i t a , poniewa genera L u d e n d o r f f m g przyby w ka dej chwili, a licznej publicznoci nie m o n a b y o w nieskoczono trzy m a w uwizieniu. Hitler m u s i a dziaa. Bez dalszych dyskusji wszed na m w n i c i ogosi zaskoczonej publicznoci, e wanie t w o r z o n y jest n o wy rzd n a r o d o w y z u d z i a e m pozostajcych na zewntrz ministrw. Owiadczy, e obejmie polityczne p r z y w d z t w o n o w e g o r z d u i e gene r a L u d e n d o r f f p o p r o w a d z i n o w armi n a r o d o w n a Berlin. Publicz no, wierzc, e Hitler pozostaje rzeczywicie w silnym zwizku z czo wiekiem, k t r e m u ufali j a k n i k o m u i n n e m u , zacza wznosi okrzyki ra doci. W t e d y przyby Ludendorff. C h o c i a by wcieky z p o w o d u niespodzianki, j a k mu p r z y g o t o w a n o , p o k a z a si i wyrazi swoje p o p a r cie dla tego, co si dzieje. Nieposiadajcy si ze szczcia Hitler poprzy sig zemst l i s t o p a d o w y m z b r o d n i a r z o m " z 1918 r. i owiadczy, e na rodziy si n o w e , silne, wolne i wspaniae N i e m c y . Jutrzejszy dzie k r z y k n - a l b o zobaczy n o w y n a r o d o w y rzd, a l b o zobaczy n a s m a r twych! J u t r o w y g r a m a l b o zgin". I, j a k a k t o r w m e l o d r a m a c i e , przysta wi sobie pistolet do gowy.

Kiedy publiczno zacza wychodzi, pojawi si p r o b l e m , co zrobi z ministrami. Hitler musia zostawi ich p o d opiek Ludendorffa, podczas gdy sam poszed zakoczy walk uliczn, k t r a rozgorzaa midzy bojw k a m i szturmowymi i regularnymi oddziaami policjantw. Kiedy w k o c u wrci, zobaczy, e ministrowie zostali wypuszczeni, dajc wczeniej Lu dendorffowi sowo h o n o r u , e nie odstpi od tego, co zostao ustalone. Z a p a n o w a o zamieszanie i niepewno. T y m c z a s e m K a h r , k t r e m u przez telefon z a g r o o n o podjciem dziaa w Berlinie, robi, co mg, eby si ze mci. O wicie cae M o n a c h i u m z o s t a o oblepione setkami w y d r u k o w a nych proklamacji, odwoujcych jakkolwiek u m o w z Hitlerem i delegali zujcych parti nazistowsk. N a s t p n i e K a h n przenis rzd s t a n o w y d o R a t y z b o n y . Byo j a s n e dla wszystkich, e siy zbrojne p a s t w a nie doczy y do rewolucji Hitlera, a u wadzy n a d a l pozostaje p o p r z e d n i rzd. Kiedy tylko pojawia si w o l n a chwila, G r i n g p o p r o s i Hanfstaengla, eby z a d z w o n i do C a r i n i powiedzia jej, by si nie denerwowaa, jeli nie wrci d o d o m u n a n o c ; p o t e m d a m u d o wysania list d o ony. G b o k o niepokoi si o ni, chocia do pewnego s t o p n i a pociesza go fakt, e jest przy niej F a n n y , jej siostra. N a s t p n i e powici ca swoj uwag nie p e w n e m u losowi nocnej akcji. Hitlera, G r i n g a i R h m a dowiadczenie nauczyo, e rewolucji nie da si przeprowadzi w t a k szybki, niedbay i m e l o d r a m a t y c z n y sposb. Tyl ko R h m podj stanowcze dziaania i zaj wojskow kwater gwn w M o n a c h i u m , gdzie pozosta ze swoimi onierzami. Hitler odwiedzi ich w nocy, eby omwi sytuacj. Tymczasem Hess by zajty braniem zakad nikw, do k t r y c h naleeli dwaj ministrowie bawarskiego rzdu. To Ludendorff z a p r o p o n o w a sposb rozwizania tej sytuacji. Zasugerowa dzia anie o p a r t e , j a k d o s a d n i e powiedzia, na jego osobistej reputacji. N i e s dzi, e uzbrojeni onierze lub policja bd do niego strzela, i z a p r o p o n o wa, e nastpnego r a n k a , 9 listopada, pomaszeruje na czele szturmowcw z Hitlerem u b o k u , aby przej centrum M o n a c h i u m . Hitler, nie majc ad nego innego planu, zgodzi si niechtnie. Z g o d n i e z p l a n e m , przed jedenast r a n o w ten zimny listopadowy dzie rozpocz si marsz. Hitler, Ludendorff, G r i n g i Hess o r a z inni przywdcy nazistowscy, ustawili si na czele t u m u blisko trzech tysicy s z t u r m o w c w , z ktrych tylko cz bya u z b r o j o n a . Opucili teren Burgerbrukeller i szli ulic do c e n t r u m miasta. F l a g a ze swastyk powiewa a w y s o k o n a d nimi, a ciarwka wiozca s z t u r m o w c w z k a r a b i n a m i m a s z y n o w y m i j e c h a a na p o c z t k u k o l u m n y . Hitler w y m a c h i w a pistole t e m p o d c z a s m a r s z u . G r i n g , k t r y spodziewa si k o p o t w , d o p i l n o w a , eby po d r o d z e wzi kilku z a k a d n i k w na wypadek, gdyby ich obec n o m o g a o k a z a si p r z y d a t n a .

Maszerujcy nazici musieli przekroczy m o s t L u d w i g a n a d rzek Izar, z a n i m d o t a r l i do serca miasta. T a m n a p o t k a l i o d d z i a uzbrojonej poli cji i L u d e n d o r f f z a t r z y m a marsz. To G r i n g podj dziaania. Podszed s a m o t n i e do p r z o d u , srogi i nieustpliwy w swoim c z a r n y m s k r z a n y m paszczu, z Pour le Mrite zawieszonym na szyi, z a s a l u t o w a oficerowi d o w o d z c e m u o d d z i a a m i policji i powiedzia m u , e ma z a k a d n i k w , a s wrd nich niektrzy ministrowie, ktrzy zostan rozstrzelani, jeli m a r s z bdzie z a t r z y m a n y si. Oficer policji nie wiedzia, co zrobi, w k o c u p o s t a n o w i ich przepuci. Szturmowcy triumfalnie wyrwali b r o z r k policjantw. To byo ich pierwsze zwycistwo. Przemaszerowali powoli przez rzek i weszli na Zweibrckenstrasse, kierujc si w s t r o n M a r i e n p l a t z , gdzie sta ratusz, o d d a l o n y o nieca mil od p u n k t u wyjcia za rzek. Na M a r i e n p l a t z doczy do nich Julius Streicher, k t r y - z a n i e p o k o j o n y tym, e m o e go o m i n ta historyczna procesja - przyjecha z N o r y m b e r g i , zobaczy, co si dzieje. Byo j u po p o u d n i u , a m a r s z n a d a l trwa. L u d e n d o r f f szed cay czas na przodzie wraz ze swoim a d i u t a n t e m H a n s e m Streckiem. Po lewej stronie Ludendorffa kroczy Hitler, a jego rami z jakiego dziwnego p o w o d u po czone byo z r a m i e n i e m Scheubnera-Richtera, kolejnego z jego bliskich w s p p r a c o w n i k w . Graf, o c h r o n i a r z Hitlera, m a s z e r o w a duymi k r o k a mi z G r i n g i e m tu przed Hitlerem, po lewej stronie. Ich celem byo Mini sterstwo W o j n y na Schoenfeldstrasse, o d d a l o n e od miejsca, w k t r y m si znajdowali, o niemal mil drogi. Od p o p r z e d n i e g o wieczora o k u p o w a n e byo o n o przez R h m a i jego ludzi, cho oblega je oddzia regularnych o nierzy. eby d o s t a si do Ministerstwa, przywdcy nazistowscy musieli p o p r o w a d z i s z t u r m o w c w w d wsk ulic po prawej stronie M a r i e n platz, zwan najpierw Dienerstrasse, a nastpnie Residenzstrasse. Szli przed siebie ze piewem na ustach, lecz szybko n a p o t k a l i gwn przeszko d. K o n i e c dugiej ulicy by z a b l o k o w a n y przez uzbrojon policj. piew z a m a r , k o l u m n a m a r s z o w a si zatrzymaa. T y m r a z e m to G r a f wyszed przed t u m z apelem. N i e strzelajcie! - zawoa. - Jego Ekscelencja G e n e r a Ludendorff n a d c h o d z i ! " . Stojcy za n i m Hitler krzykn: Poddajcie si! P o d d a j c i e ! " . W t e d y z jednej lub drugiej strony zacz si ostrza. Ludendorff, niepo m n y na niebezpieczestwo, ruszy przed siebie i szed nietknity przez sze regi policjantw; o d p y c h a ich na b o k i z arogancj minionej wadzy, cho cia by po cywilnemu. Szed j e d n a k do p r z o d u na rozcigajcy si dalej o t w a r t y plac. Za n i m Scheubner-Richter, z k t r y m r a m i w r a m i sta H i tler, u p a d m a r t w y na ziemi, a Hitler, potykajc si i szukajc schronie nia przed kulami, przewrci si i zwichn sobie rami. Z a a m a n y cha osem i blem, rzuci si do s a m o c h o d u , k t r y jecha za p o c h o d e m . W t y m

s a m y m czasie uciek rwnie Hess. G r i n g u p a d za na ulic, fatalnie p o strzelony w pachwin, a krew pyna strumieniem z jego rany. Siostra C a r i n , F a n n y - j a k pniej w s p o m i n a a - sza za p o c h o d e m i zobaczya, e co si stao. P r z e k a z a a te wieci C a r i n . G d y gwni przywdcy uciekli, zostali aresztowani l u b r a n n i , p o c h d nazistw szybko si rozpierzch. Ci z tyu k o l u m n y usyszeli w y m i a n strzaw, a p o t e m ujrzeli biegncych z p o w r o t e m ludzi. Ludendorff, za k t r y m nikt nie mia z a m i a r u i, zosta aresztowany; R h m i jego ludzie p o d d a l i si. G r i n g a szturmowcy zanieli do pobliskiego d o m u , k t r y p r z y p a d k o w o nalea do ydowskiego sprzedawcy mebli Ballina. Z o n a Ballina Ilse, j a k u m i a a najlepiej, obwizaa rcznikiem r a n y G r i n g a . Pil n o w a a go r a z e m z siostr a do wieczora, kiedy to zosta potajemnie 4 odesany do kliniki przyjaciela, profesora von A c h a . Profesor natych miast p o i n f o r m o w a C a r i n , e jest u niego G r i n g . W e d u g relacji F a n n y C a r i n m i a a ze przeczucia w m o m e n c i e , gdy G r i n g u p a d . C h o c i a bya c h o r a , u b r a a si i n a t y c h m i a s t posza do szpitala. T a m dowiedziaa si, e r a n y G r i n g a s p o w a n e . Usyszaa take, e Lossow wyda n a k a z je go aresztowania. G r i n g baga j, eby znalaza jaki s p o s b u c h r o n i e n i a go przed niewol. F a n n y opisuje, j a k C a r i n siedziaa przy jego ku, t r z y m a a go za rk, nie spuszczajc z niego oczu n a w e t na m o m e n t , i spokojnie z a s t a n a w i a a si, co byoby dla niego najlepsze. C h o w y d a w a o si to ryzykowne dla jego ycia, p o p r o s i a przyjaci, eby przyjechali z G a r m i s c h w pobliu austriackiej granicy i zabrali go do swojego d o m u siedemdziesit mil od M o n a c h i u m , gdzie lea saby, cho ry i rozgoryczony. C a r i n wiedziaa, e Hitler zosta a r e s z t o w a n y 11 listo p a d a w Uffing, gdzie zajmowaa si n i m r o d z i n a Hanfstaenglw. M i a a j e d n a k wasne p r o b l e m y . W licie n a p i s a n y m do m a t k i 30 listo p a d a t a k przedstawia stan ma: Hermann jest w strasznym stanie. Noga boli go tak bardzo, e ledwo mo e to znie. Cztery dni temu wszystkie wygojone rany znowu si otworzy y, a w nodze jest jeszcze cigle masa ropy. Podczas przewietlenia odkry to wiele fragmentw pocisku i brud z ulicy w miniach uda. Operowali go pod narkoz i przez ostatnie trzy dni bardzo gorczkowa. Jego umys zdaje si gdzie wdrowa; czasami nawet pacze, czasami ni mu si wal ki uliczne. Cay czas odczuwa bl nie do opisania. Z caej nogi wystaj mae gumowe rurki, ktre maj odprowadza rop. Jest taki miy, taki cierpliwy, taki dobry, lecz gboko w sercu niezwykle nieszczliwy. C a r i n z d a w a a sobie spraw, e coraz wicej o s b zna miejsce p o b y t u jej ma i w zwizku z t y m musi go z a b r a do bezpiecznej Austrii. Ta p r -

ba j e d n a k si nie p o w i o d a . G r i n g zosta aresztowany i u l o k o w a n y p o d o c h r o n stranikw w szpitalu w G a r m i s c h , co stao si p r z e d m i o t e m przyjacielskich demonstracji, p o d c z a s k t r y c h policji g r o o n o przemoc. G r i n g d a sowo h o n o r u policji, e nie bdzie p r b o w a dalszych ucie czek, lecz C a r i n bya p r z e k o n a n a , e powinien to zrobi, chocia jego p a s z p o r t zosta skonfiskowany. Przy p o m o c y przyjaci i s y m p a t y k w z policji p r z e t r a n s p o r t o w n o go p r o s t o z ka s a m o c h o d e m do granicy i wywieziono z Niemiec, uywajc faszywego p a s z p o r t u . Wiozcy go lu 5 dzie udawali policjantw, ktrzy mieli r o z k a z go z a b r a . N i e by o d p o w i e d n i o leczony, zosta wic z a b r a n y do szpitala w I n n s b r u c k u . T a m r a n y zostay p o n o w n i e o t w a r t e i przewietlone, przeszed kolejn operacj. Po operacji nadesza gorczka i wielki bl, dlatego leka rze przepisali mu morfin; wedug Hanfstaengla, k t r y take uciek do I n n s b r u c k u , d o s t a w a d w a zastrzyki dziennie. C a r i n w licie n a p i s a n y m do m a t k i 8 g r u d n i a wyjawia, na co o n a i G r i n g cierpieli: Siedz przy ku mojego ukochanego Hermanna. Musz patrze, jak cierpi jego ciao i dusza - i nie mog nic zrobi, eby mu pomc. Wiesz, jakie to straszne uczucie. Jego rany wypenione s rop, ropa jest w caym udzie. Gryzie poduszk z blu i cay czas jczy. Moesz sobie wyobrazi, jak to ra ni moje serce. Min dokadnie miesic od postrzau i pomimo, e codzien nie dostaje morfin, bl nie ustpuje. Dwa tygodnie temu wyprowadziam si z hotelu i przeniosam do szpitala. Szpiedzy obserwuj nasz will w Mo nachium, listy s konfiskowane, konta bankowe zablokowane, samochd zabrany... Mwi mi, e na mnie te wystawiono nakaz aresztowania. G r i n g zosta w szpitalu do 24 grudnia, c h o po wypisie n a d a l musia uywa kul. T y m c z a s e m podziemie nazistowskie w Austrii dziaao i, przy p o m o c y sucej o r a z o g r o d n i k a w O b e r m e n z i n g , zaczo szmuglowa u b r a n i a i inne niezbdne rzeczy, k t r e p o m o g y b y G r i n g o m y na uchodstwie. Ulice M o n a c h i u m obklejono p l a k a t a m i z p o d o b i z n G r i n g a i ogosze niem, e jest poszukiwany. W Austrii b y o wielu s y m p a t y k w nazistw, ktrzy chcieli p o m c G r i n g o w i . Wysali c h o i n k do Tiroler Hof, hotelu p r o w a d z o n e g o przez kolejnego s y m p a t y k a ruchu, w k t r y m G r i n g i C a r i n spdzili wita Bo ego N a r o d z e n i a . W szpitalu G r i n g a odwiedza K u r t Ludecke, j e d e n ze starszych c z o n k w partii, k t r e m u t a m t e n barwnie opisa pucz w M o n a c h i u m . G r i n g p o p r o s i Ludecke, eby reprezentowa go na konwencji nazistw, k t r a m i a a si o d b y w Salzburgu. P r a w n i k Hitlera odwiedzi

G r i n g a w sylwestra, a w Tiroler H o f w y d a n o na jego cze przyjcie. Siostra Hitlera P a u l a bya take czstym gociem. C a r i n z a p a a przezi bienie w Wigili, a reakcja na stres, w j a k i m ya, pogorszya jej stan. G r i n g n a d a l korzysta z morfiny. 3 lutego, w rocznic ich lubu, C a r i n czua si nieco lepiej, a G r i n g p o d a r o w a jej p r z e n o n m a s z y n do pisa nia, k t r a j zachwycia i zachcia do czstszego pisania listw do d o m u . Pierwszym z a d a n i e m G r i n g a p o c h o r o b i e byo przemawianie d o gru py nacjonalistw w I n n s b r u c k u , lecz do lutego by p o c h o n i t y organizo w a n i e m partii w Austrii, zgodnie z instrukcjami o t r z y m a n y m i od Hitlera, ktry czeka na proces w wizieniu. Hitler nie pozwoli G r i n g o w i wr ci, c h o ten chcia uczestniczy w procesie o b o k swojego Przywdcy. H i tler wola, eby G r i n g o d b u d o w a parti w Wiedniu, organizujc spo t k a n i a , z g r o m a d z e n i a i pracujc z austriackimi nazistami, t a k i m i j a k W a l t e r Riehl. G r i n g o w i e n a d a l mieszkali w Tiroler Hof, a od czasu do czasu mogli za siebie zapaci, lecz ich pienidze i n i e r u c h o m o w M o n a c h i u m zostay skonfiskowane przez wadze bawarskie. Proces p r z y w d c w p u c z u w M o n a c h i u m zacz si 26 lutego, a w kwietniu do I n n s b r u c k u d o t a r y wieci o jego wyniku: Ludendorffa u n i e w i n n i o n o , Hitler i pozostali, ktrzy a l b o zasiadali na awie o s k a r o nych, a l b o przebywali na uchodstwie, zostali u z n a n i za winnych. Hitler zosta skazany na pi lat w fortecy w L a n d s b e r g u , c h o u w a a n o , e je go zamknicie nie p o t r w a duej ni sze miesicy. Proces by a g o d n y " . Hitler przez cay czas zachowywa si agresywnie, a jego sowa wypenia y niemieck pras. Hess d o b r o w o l n i e wrci z Austrii, eby towarzyszy mu wiernie w wizieniu. W fortecy Hitler y wygodnie, j a k swego rodza j u go; spdza czas, piszc Mein Kampf. G r i n g a p e l o w a o amnesti, lecz nie uzyska jej. Byo to tym bardziej irytujce, e nazici d o b r z e sobie poradzili p o d c z a s kwietniowych w y b o r w w Bawarii i po raz pierwszy mieli zaj miejsca w Reichstagu. G d y b y G r i n g uzyska zgod na p o w r t d o Niemiec, Hitler m g b y wyznaczy g o n a przedstawiciela partii w Reichstagu. C a r i n podja ryzyko wyjazdu do M o n a c h i u m , eby spr b o w a odzyska d o m , k t r y mogliby sprzeda i w ten s p o s b p o p r a w i swoj sytuacj finansow. Misja si nie p o w i o d a . Lecz 15 kwietnia od wiedzia H i t l e r a w L a n d s b e r g u i d o s t a a od niego jego zdjcie z p o d p i s e m : D l a szanownej ony mojego d o w d c y S A " . C h o G r i n g o w i e byli biedni, najwyraniej nie chcieli tego okazywa. W e d u g H a n f s t a e n g l a yli ostentacyjnie w h o t e l u i wywoywali oburzenie w r d innych u c h o d c w , ktrzy nie otrzymywali a d n e g o wsparcia. G r i n g najwidoczniej nie m i a wiadomoci finansowej; poycza swo b o d n i e , nie planujc nawet zwrotu, o czym Hanfstaengl p r z e k o n a si na wasnej skrze.

T y m c z a s e m wadze w Wiedniu obawiay si k o p o t w , jakie p o w o d o waa w Austrii obecno G r i n g a . P o p r o s z o n o uprzejmie jego i C a r i n o opuszczenie kraju. G r i n g a n a d a bolaa noga, a C a r i n bya c h o r a , lecz z a a k c e p t o w a n i e kolejnego e t a p u u c h o d s t w a z h o n o r e m w y d a w a o si by najlepszym wyjciem. Z p o m o c kierownika Tiroler H o f p o d koniec kwietnia przeprowadzili si na k r t k i okres do hotelu Britannia w Wene cji; kierownicy byli przyjacimi i G r i n g w t r a k t o w a n o j a k o uprzywile j o w a n y c h goci. C a r i n wysyaa sentymentalne listy do m a t k i . Kiedy o n a odpoczywaa, G r i n g z a p o m n i a o polityce i zacz studiowa sztuk. Uwaa, e galerie s inspirujce, i w tych d n i a c h zwiedzania tworzy pod stawy swoich pniejszych zainteresowa. W maju pojechali przez Florencj i Sien do R z y m u , gdzie mieli zosta do wiosny 1925 r o k u . W Rzymie G r i n g s p o t k a si z Mussolinim, ktrego podziwia za osi gnicie we Woszech tego, co nie u d a o si Hitlerowi w Niemczech. Bdc t a m , chcia studiowa faszyzm rwnie intensywnie j a k sztuk. Uzyska au diencj u Mussoliniego przez przyjaciela ksicia Philippa von Hessen, ktry spdza czas w Rzymie, zalecajc si do ksiniczki Mafaldy, crki k r l a Woch, k t r w pniejszym czasie m i a polubi. G r i n g opowiedzia Mussoliniemu histori Hitlera i n i e u d a n e g o p o w s t a n i a w M o n a c h i u m , a Mussolini wyrazi niejakie zainteresowanie s p o t k a n i e m si z Hitlerem, kiedy ju zostanie zwolniony z wizienia. Hitler opuci fortec w Lendsbergu 20 grudnia 1924 r., lecz nie nawiza k o n t a k t u z Gringiem. By zbyt zajty podziaami, jakie zaistniay w partii podczas jego nieobecnoci, i musia ponownie wzi ster w swoje rce. Tym czasem Rosenberg wykorzysta chwil, kiedy p o d nieobecno Hitlera sta u wadzy, i wykreli nazwisko G r i n g a ze spisu czonkw partii. Gringowie mieli wwczas inne problemy. M a t k a Carin bya c h o r a i Ca rin chciaa z ni pozosta. Ich uszczuplone finanse w r o k u narzuconej bez czynnoci powodoway, e ycie w Rzymie nie naleao do atwych. yli na utrzymaniu przyjaci i krewnych, wic ich d u m a cierpiaa. W k o c u zebra li pienidze na dug p o d r na p n o c . Jechali do Szwecji przez Austri, Czechosowacj, Polsk i W o l n e M i a s t o G d a s k , gdzie G r i n g nie omiesz ka zauway, e stoi na ziemi, k t r a p o w i n n a by terytorium niemieckim. W Sztokholmie zamieszkali w s k r o m n y m mieszkanku w Odengarten. G r i n g mia trzydzieci d w a lata. C h o r o w a . Lekarz opisa go j a k o m czyzn z ciaem starszej kobiety, otyego i bladego. Carin, chocia szczliwa z p o w r o t u do d o m u , p o d d a a si teraz swojej chorobie; miaa sabe serce i rozwijay si u niej tendencje epileptyczne. Przez osiemnacie miesicy mu siaa przyglda si stopniowej degradacji swojego u k o c h a n e g o ma, p o niewa morfina, k t r a pocztkowo miaa wyleczy bl s p o w o d o w a n y rana-

mi, ostatecznie z a p a n o w a a n a d nim. G r i n g sta si morfinist, a jego wi d o k zaszokowa rodzin jego ony; znali go wczeniej tylko j a k o entuzja stycznego modego pilota, ktry cztery lata temu by o d d a n y m k o c h a n k i e m Carin; teraz b e z r o b o t n y i uzaleniony od codziennej dawki morfiny, k t r a pozwalaa mu u t r z y m a na wodzy desperacj, o k a z a si ciarem dla swo jej rodziny. R a z e m z Carin wydawali pienidze uzyskane ze sprzeday d o m u w Obermenzing, k t r ju mogli przeprowadzi. L a t e m wykazywa najgorsze s y m p t o m y morfinisty. W y b u c h y agresji czyniy go niebezpiecznym, a Carin, sama chora, bya zmuszona cakowicie powierzy go lekarzowi. Chciaa, eby jej jedyny syn, T h o m a s , teraz trzy nastolatek, przyjecha i zamieszka z nimi, lecz sprzeciwi si t e m u stanow czo jej byy m von K a n t z o w , ktry p o t r a k t o w a j z tak hojnoci. Kie dy G r i n g a z a b r a n o na obserwacj do szpitala w A s p u d d e n , o n a wniosa spraw o p r a w o do wychowywania dziecka. V o n K a n t z o w zakwestionowa to skutecznie owiadczeniem lekarskim mwicym o tym, e skoro G r i n g jest uzaleniony od morfiny, a C a r i n cierpli na epilepsj, to adne z nich nie m o e opiekowa si dzieckiem 6 . G r i n g ostatecznie zosta u z n a n y za nie bezpiecznego n a r k o m a n a i 1 wrzenia 1925 r. otrzyma policyjne skierowa nie do z a k a d u zamknitego w L a n g b r o po tym, j a k gwatownie z a a t a k o wa pielgniark, k t r a nie chciaa mu p o d a morfiny. Z o s t a zawieziony p o d eskort policji do L a n g b r o i z a m k n i t y w izolatce. Z z a k a d u zosta ostatecznie zwolniony przez psychiatr, k t r e m u u d a o si n a k o n i G r i n ga do wsppracy i p r z e t r z y m a n i a blu, n i e u c h r o n n i e pojawiajcego si w p o c z t k o w y m okresie odstawienia n a r k o t y k u . G r i n g p o z o s t a w a teraz p o d bezporedni obserwacj psychiatrycz n. Ciekawe m o e by p o r w n a n i e w s p o m n i e szwedzkiego d o k t o r a z za piskami p r o w a d z o n y m i przez a m e r y k a s k i c h psychiatrw wiziennych, ktrzy badali go dwadziecia lat pniej w wizieniu w N o r y m b e r d z e . Ju w 1925 r. u z n a n o , e ma saby c h a r a k t e r , zuchwalstwem maskuje funda m e n t a l n y b r a k odwagi m o r a l n e j . Szwedzki d o k t o r uzna go za histeryka, mczyzn o chwiejnej osobowoci, sentymentalnego, lecz niewraliwego, ktrego gwatowno n a p d z a n a jest strachem. J a k wielu ludzi zdolnych do wielkich a k t w odwagi fizycznej, k t r e czsto granicz z desperacj, b r a k o w a o mu doskonalszego rodzaju odwagi w codziennym yciu, p o trzebnej, gdy spady na niego p o w a n e p r o b l e m y 7 . Opuci L a n g b r o po o k o o trzech miesicach, lecz musia t a m p o w r ci, kiedy odkry, e nie m o e znie abstynencji od n a r k o t y k u . Kiedy w k o c u wrci do n o r m a l n e g o wiata, czu si lepiej fizycznie i psychicz nie. C h o c i a jego zainteresowanie N i e m c a m i odywao, m g wyjecha t a m d o p i e r o jesieni 1927 r., kiedy n o w o wybrany prezydent von Hinden burg ogosi amnesti polityczn.

Rozdzia III

Spenienie
Gring wrci ochoczo do Niemiec. Pojecha sam. poniewa Carin c h o r o w a a i w y m a g a a leczenia. Wrci z a r w n o po to, eby zna le prac, k t r a umoliwiaby mu g o d n e ycie, j a k i po t o , aby o d n o w i k o n t a k t y z Hitlerem, k t r e g o odwiedzi w M o n a c h i u m . Hanfstaengl by j e d y n y m czonkiem rodowiska nazistowskiego, ktry w y d a w a si szcze rze u r a d o w a n y na jego widok. Stwierdzi, e jest grubszy, bardziej rze czowy i materialistyczny o r a z zainteresowany gwnie stylem ycia klasy redniej". Hitlera a b s o r b o w a p r o b l e m przeobraenia partii nazistowskiej w gw n si polityczn w pastwie. By teraz zdecydowany, aby zdoby wadz r o d k a m i konstytucyjnymi. Wiele si zdarzyo od dnia, w k t r y m o s t a t n i raz widzia r a n n e g o G r i n g a lecego na ulicy, podczas gdy on sam umy ka przed przemoc i klsk. By w wizieniu; napisa Mein Kampf- ten zle pek ignorancji, uprzedze i sporadycznych przebyskw wnikliwoci, ktre miay by u z n a n e za jego filozofi; i wrci do M o n a c h i u m , eby zrewido wa strategi zlikwidowania r z d u i zdobycia wadzy. P a r t i a walczya o m a n d a t y w d w c h w y b o r a c h w 1924 r. i bya r e p r e z e n t o w a n a w Reich stagu przez 14 posw; przygotowywaa si do nastpnej k a m p a n i i wybor czej w 1928 r o k u . Bye stanowisko G r i n g a j a k o przywdcy SA zajmowa teraz von Pfeffer, a Hitler na tym etapie nie chcia go odwoywa i m i a n o wa z p o w r o t e m k a p i t a n a bez grosza przy duszy. Hitler mia wielk wia d o m o wartoci pienidza; potrzebowa ludzi, ktrzy mog si sami utrzy m a . Najwaniejsze byo przycignicie pienidzy do partii, a nie wypusz czanie ich na zewntrz. G r i n g n a t o m i a s t wymaga pensji, dlatego te Hi tler nie przyj go serdecznie; zawsze by podejrzliwy w stosunku do zawo d o w y c h onierzy, a G r i n g nie zyska p o p u l a r n o c i wrd pozostaych w s p p r a c o w n i k w Hitlera, ktrzy powiedzieli swojemu przywdcy, e G r i n g czsto krytykowa go podczas banicji w Austrii i Woszech i e wy korzystywa parti dla wasnych, czysto osobistych celw. To byo do pew nego stopnia prawd; miejsce w Reichstagu p o d n i o s o b y niezmiernie status G r i n g a j a k o agenta h a n d l o w e g o i porednika. Hitler w k o c u poszed na k o m p r o m i s . U s t a l o n o , e G r i n g wrci do Berlina i bdzie robi interesy, pozostajc w k o n t a k c i e z parti.

Pienidzy nigdy nie byo za wiele, ale te Hitler nie by ubogi. P r a s a nazistowska zyskiwaa na p o p u l a r n o c i . Stae zyski napyway z niezliczo nych mityngw, na k t r y c h obowizywaa zawsze nieznaczna o p a t a za wejcie. Przychodziy prezenty od z a m o n y c h s y m p a t y k w ruchu. Hitler mia d o c h o d y ; zachoway si jego d o k u m e n t y p o d a t k o w e , k t r e d o w o dz, e potrafi wykca si o wydatki z i n s p e k t o r a m i p o d a t k o w y m i . P o d c z a s zimowych miesicy G r i n g s t o p n i o w o u g r u n t o w a swoj p o zycj p o r e d n i k a w przemyle lotniczym. P o z o s t a w a w k o n t a k c i e z Er h a r d e m Milchem, d y r e k t o r e m Lufthansy, k t r a bya m o n o p o l i s t w nie mieckim lotnictwie cywilnym. D z i a a j a k o berliski przedstawiciel Ba v a r i a n M o t o r W o r k s , fabryki produkujcej silniki lotnicze, a take firmy Heinkel o r a z szwedzkiego z a k a d u T o r n b l a d wytwarzajcego s p a d o c h r o n y , a p r a c o w a w m a y m biurze na Gaisbergstrasse, k t r e dzieli z V i c t o r e m Siebelem, pniejszym przedsibiorc l o t n i c z y m 1 . H e i d e n twierdzi, e Bavarian M o t o r W o r k s zostao k u p i o n e przez C a m i l l o C a stiglioniego, woskiego y d a z Triestu, k t r y szczodrze paci G r i n g o wi, a b y by jego przedstawicielem, lecz ten przynis mu niewiele zyskw. H e i d e n opisuje G r i n g a j a k o n i e s t r u d z o n e g o w pracy i w yciu towarzy skim, k t r y n o c zamienia w dzie, p r a c o w a w swoim mieszkaniu przy blasku wiecy, z p o r t r e t e m N a p o l e o n a przed sob i mieczem rednio wiecznym za plecami 2 . W Berlinie doczy do niego Paul K r n e r , kolejny byy oficer, k t r y zosta jego partnerem. Zacz take o d n a w i a swoje stare k o n t a k t y towa rzyskie, interesowa si osobami takimi j a k B r u n o Loerzer i ksi Phillip von Hedden. Na pocztku 1928 r. G r i n g najwidoczniej postanowi przycisn Hitle ra. Zbliay si wybory wiosenne, wic pojecha do M o n a c h i u m , aby wal czy o uznanie, na k t r e - j a k sam czu - w peni zasugiwa. R a z e m z Han fstaengem szed w padajcym niegu do mieszkania Hitlera na Thiersch strasse. G r i n g nie chcia i t a m sam, lecz Hanfstaengl nie b a r d z o chcia mu towarzyszy. Pniej wywnioskowa, e G r i n g straci p a n o w a n i e n a d sob, lecz zdoby to, co chcia; Hitler zgodzi si, eby G r i n g zosta kan d y d a t e m do Reichstagu z ramienia nazistw 3 . Hanfstaengl mwi, e czsto sysza, j a k Hitler wyraa obaw, i G r i n g m o e okaza si nieprzydatny dla partii; j e d n a k ten naladowa styl i wypowiedzi przywdcy na mwnicy z d o s k o n a y m i efektami. G r i n g m i a ju d o b r pozycj i nie m g si doczeka, aby poczy biznes z polityk. By szczeglnie p r z y d a t n y w Berlinie, gdzie gwne siy partii nazistowskiej leay j a k do tej p o r y w klasie robotniczej, dziki p o zornie r a d y k a l n y m w p y w o m byskotliwego m o d e g o a g i t a t o r a J o s e p h a G o e b b e l s a i lewicowych" p r z y w d c w partii O t t o i G r e g o r a Strasserw.

Hitler chcia nieograniczonej wadzy, k t r - m i a tego wiadomo osignby jedynie, czc gosy p r o l e t a r i a t u z pienidzmi, wpywami i naciskami przemysowcw. G r i n g - onierz i dentelmen - potrafi znale si w t a k i m gronie, p o d c z a s gdy Hitler n a d a l czu si z a k o p o t a n y w towarzystwie, s k r p o w a n y w f o r m a l n y m stroju, ktry zawsze w y d a w a si nie p a s o w a do jego ciaa. By nieszczliwy z p o w o d u p o r a e k w roz m w k a c h salonowych z ludmi, z k t r y m i nigdy nie spotyka si na sto pie towarzyskiej. G d y Goebbels, m i a n o w a n y gaulaiterem w Berlinie, wal czy w jego imieniu na ulicach, G r i n g m i a si zaj p o d b o j e m salonw. W przededniu majowych w y b o r w G r i n g czu si wystarczajco pew nie, aby napisa do C a r i n i zaprosi j do Berlina. To byo r a d o s n e po czenie po miesicach separacji, c h o raz u d a o mu si odwiedzi j w Sztokholmie na Boe N a r o d z e n i e . Z a b r a j do mieszkania przy Berchtesgadenstrasse 16. G r i n g zajmowa miejsce na wielu m w n i c a c h , nawet o b o k radykalne go Goebbelsa. Bez k o c a d y s k u t o w a o polityce z K r n e r e m i innymi c z o n k a m i partii; wyranie zacz zaniedbywa interesy i w k r t c e b r a k o w a o mu funduszy. C a r i n w s p o m i n a , e musieli je szybkie posiki w ta nich restauracjach, dzielc si czasami misk zupy z K r n e r e m . Stare gwne t e m a t y - Wersal, bolszewicy, ydzi, reparacje, zo wyrzdzane przez rzd socjaldemokratw - byy o m a w i a n e w nieskoczono gosa mi brzmicymi j a k trzaskanie b a t a . Nazici nie poradzili sobie zbyt d o b r z e p o d c z a s w y b o r w 20 maja. Uzyskali 810 000 gosw, podczas gdy socjaldemokraci p o n a d dziewi milionw. Nazici otrzymali zaledwie dwanacie z 491 miejsc w Reichsta gu. G r i n g i G o e b b e l s zajli d w a z nich z ramienia partii. J a k lekcewa co uj to G o e b b e l s : N i e jestem czonkiem Reichstagu. Jestem [...] wa cicielem i m m u n i t e t u i [...] bezpatnego biletu kolejowego" 4 . W a d z e nie mogy z a k a z a c z o n k o m Reichstagu p r z e m a w i a n i a na wiecach politycz nych, co w przeszoci z d a r z a o si G o e b b e l s o w i i Hitlerowi; swoj drog, Hitler n a d a l mia z a k a z p r z e m a w i a n i a publicznie w Berlinie. G r i n g , mniej cyniczny ni jego koledzy, by zachwycony tymi w y b o r a m i . Z o s t a wybrany z Bawarii, i - j a k m w i Hanfstaengl kiedy o d p r o w a d z a go na pocig z M o n a c h i u m do Berlina, G r i n g mia na sobie bawarski kapelusz z szarotk i wielk kit; jego kolosalnie o t y e " ciao okrywa efektowny wielki paszcz lotniczy ze skry", a on z radoci w y m a c h i w a bezpat n y m biletem pierwszej klasy. Midzy tymi, co wysali G r i n g o w i gratula cje z p o w o d u o t r z y m a n i a m a n d a t u do Reichstagu, znalaz si byy na stpca t r o n u Friedrich Wilhelm, k t r y napisa: P a n a niezwyky talent i zdolnoci oratorskie, j a k rwnie sia fizyczna, z pewnoci oka si p r z y d a t n e na n o w y m stanowisku r e p r e z e n t a n t a n a r o d u w R e i c h s t a g u " .

K t n i e w Reichstagu byy a zbyt czste, a wtedy o p r c z siy sowa przy d a w a a si sia ciaa. W licie do m a t k i z 14 czerwca C a r i n opisaa wielki dzie, kiedy Her m a n n zaj miejsce n u m e r 54 w Reichstagu: U nas wszystko dobrze i kolosalnie interesujco. Wczoraj zosta otwarty Reichstag i naturalnie ja te tam byam. Hermann ma bardzo dobre miej sce obok generaa von Eppa z Bawarii; siedz razem sami przy stole z przodu. Dostali takie dobre miejsca tylko dlatego, e i tak musz zwik szy ich liczb. I kolejna dobra rzecz. To byo niesamowite uczucie zoba czy Rotgardisten; pojawili si w Reichstagu w sposb, o jakim nikt wcze niej nie sysza i kolosalnie obnosili si ze swoj wadz. Wszyscy byli w mundurach ozdobionych gwiazd Dawida - to jest gwiazd sowieck, wyglda tak samo - z czerwonymi opaskami na ramieniu, etc. W wikszo ci modzi i wychowani do walki. A niektrzy z nich to absolutnie krymi nalne typy. Jak wiele osb w tych partiach, oprcz partii Hitlera, to ydzi! [...] Hermann bdzie mia przeraajco duo pracy, nie mam co do tego adnych wtpliwoci. Nawet teraz widuj go od czasu do czasu. Lecz cay czas wolny spdza ze mn. Przynajmniej staramy si razem jada, lecz rzadko kiedy jestemy sami. [...] W sobot lub poniedziaek lecimy do Zu rychu. Hermann zosta zaproszony na kilka wykadw, a poza tym ma nadziej zorganizowa kilka prezentacji spadochronu Tornblada. Ostat nio byo tak wiele wypadkw na spadochronach (innych firm), wic teraz Hermann chce pokaza, e Tornblad dobrze sobie radzi. Jesieni 1928 r. C a r i n w s p o m i n a , e ich sytuacja finansowa polepszya si na tyle, e mogli wynaj nowoczesne, piciopokojowe mieszkanie na Badenschestrasse 7 i wypeni je niektrymi z ich oryginalnych mebli, k t r e u d a o im si odzyska. G r i n g , o p r c z pienidzy, k t r e trafiay do niego dziki d z i a a n i o m biznesowym i w p a t o m Lufthansy, otrzymywa teraz j a k o d e p u t o w a n y do R e i c h s t a g u regularne p r z y c h o d y w wysokoci 125 $ miesicznie. Przemysowiec F r i t z Thyssen przyznaje, e on take p o m a g a G r i n g o w i w t y m okresie: Poznaem Hermanna Gringa w nastpujcy sposb. Pewnego dnia przy szed do mnie syn jednego z dyrektorw moich kopalni, niejaki Herr Ten gelmann. Prosz posucha - powiedzia - w Berlinie istnieje niejaki Herr Gring. Stara si usilnie zrobi co dobrego dla narodu niemieckiego, lecz nie znajduje wiele zachty ze strony niemieckich przemysowcw. Czy nie chciaby pan go pozna?". W konsekwencji jego sugestii spotkaem si z Gringiem. W tamtych czasach mieszka w bardzo maym mieszkaniu

i a pali si do tego, eby je powikszy i w ten sposb poprawi sobie wi zerunek. Zapaciem za to udoskonalenie. W tamtym czasie Gring wydawa si niezwykle miym czowiekiem. W sprawach politycznych by bardzo wraliwy. Poznaem take jego pierwsz on, Carin, ktra z urodzenia bya szwedzk hrabin. Bya nad zwyczajnie czarujc kobiet, ktra nie wykazywaa adnych oznak ob kania, ktre zachmurzyo jej ycie na krtko przed mierci. Gring ide alizowa j, a ona bya jedyn osob, ktra potrafia nim pokierowa 5 -jakby by modym mczyzn . P o s t a n o w i o n o , e zainteresowania G r i n g a w Reichstagu skupi si przede wszystkim na komunikacji, wczajc w to lotnictwo. Z a d a n i e m , jakie postawili przed sob d e p u t o w a n i , byo nkanie rzdu w k a d y m moliwym punkcie. Kiedy o d b y w a a si d e b a t a na t e m a t s p a d k u efektyw noci kolei pastwowych, G r i n g by zjadliwy w swoich a t a k a c h : Prawdziwym i jedynym powodem tego niemoliwego do tolerowania sta nu rzeczy jest eksploatacja Kolei Rzeszy Niemieckiej przez plan Dawesa i reparacje. Wszystkie partie w Zgromadzeniu musz dzisiaj to przyzna, lecz wszystkie partie s w rwnym stopniu odpowiedzialne za istniejcy stan rzeczy. To jest jdro za. Koleje Rzeszy, kiedy bdce dum Nie miec, prawdopodobnie najlepsze koleje na wiecie, lojalny suga narodu i jego potrzeb gospodarczych, dzisiaj uchodz za co, co moe by grabio ne i eksploatowane przez naszych wrogw. Moja partia jasno i jedno znacznie podkrelaa ten fakt od samego pocztku. Kiedy dojdziemy do wadzy, pooymy kres temu nieznonemu stanowi rzeczy i odbudujemy wolne Koleje Rzeszy Niemieckiej dla wolnego narodu niemieckiego! 6 . wiadomy swego dugu wobec Lufthansy, podczas d e b a t y w Reichsta gu na t e m a t b u d e t u dla lotnictwa w czerwcu 1929 d o m a g a si, eby lot nictwu cywilnemu p r z y z n a n o wicej pienidzy, poniewa - j a k w s p o m i n a H e i d e n - niemieckie lotnictwo ma do spenienia wielkie z a d a n i e p a t r i o tyczne", a k o n k r e t n i e chodzio o rol zasony dla remilitaryzacji lotnictwa w Niemczech. Dlaczego nie m a m y ministra lotnictwa?" - pyta. Dlaczego oszczdzamy na tych rzeczach, podczas gdy naszym obowiz kiem wobec narodu jest co wprost przeciwnego? Dlaczego poszczeglni czonkowie, a take komitet, gldz o anonimowych raportach, ktre tyl ko niszcz zaufanie do niemieckich si powietrznych? My, lotnicy, kiedy tylko tego od nas wymagano, walczylimy w powietrzu i zrobimy to po nownie. Mam nadziej, panowie, e postanowicie podej do tej sprawy

w tym samym duchu bezstronnoci i bdziemy w stanie wyeliminowa trudnoci, przed ktrymi stoj niemieckie siy powietrzne. Z a k o c z y : Ocalcie lotnictwo. Jeli tego nie zrobicie, bdziecie ao w a do k o c a ycia". P o d c z a s caej swojej kariery d e p u t o w a n e g o w R e ichstagu d o m a g a si nieustannie zwikszenia subsydiw dla lotnictwa, zachcany zawsze przez siy i przemys lotniczy. G r i n g by teraz n a z y w a n y s a l o n o w y m nazist", a m b a s a d o r e m Hi tlera". Listy C a r i n do m a t k i z n a s t p n y c h trzech lat, p o d koniec k t r y c h jej zdrowie ostatecznie ugio si p o d brzemieniem roli ony G r i n g a , brzmi j a k r u b r y k a towarzyska. H o h e n z o l l e r n o w i e zostali j u wcignici do sieci partyjnej; n a s t p c a t r o n u by przyjacielem pozostajcym w cie niu, lecz jego b r a t A u g u s t Wilhelm (w skrcie n a z y w a n y Auwi) doczy do partii w 1930 r. i zosta mwc nazistowskim wystpujcym na mw nicy o b o k G r i n g a . Jego b r a t Eitel Friedrich take interesowa si n a r o d o w y m socjalizmem. Ksina i ksi zu Wied stali si staymi gomi w mieszkaniu przy Badenschestrasse i pozostawali w zayych k o n t a k t a c h z G r i n g a m i . K u c h a r z ksinej zu Wied p o m o e mi w k u c h n i " - pisze C a r i n . z podnieceniem planujc wydanie malowniczego szwedzkiego o b i a d u w wiejskim stylu z p o m o c przyjaci i jej o d d a n e j sucej Cilli; wrd goci znajdowa si Thyssen, H j a l m a r Schacht i Hitler. N a s z d o m jest peen politykw, co d o p r o w a d z i o b y mnie do szau, gdyby nie byo to t a k fascynujce!" - m w i o s z o o m i o n a C a r i n . Do c o r a z wikszego k o a naleeli przemysowcy, oficjele z a m b a s a d (ktrych G r i n g p o z n a dziki interesom) i wielu a r y s t o k r a t w , ktrzy z takich lub innych przyczyn ob serwowali rozwj partii w nadziei, e pewnego d n i a m o e si o n a sta o c h r o n dla ich interesw lub osobistych zyskw. Do innych goci w s p o m i n a n y c h w listach C a r i n nalea ksi Hen ckel-Donnersmark, bogaty przemysowiec i posiadacz ziemski ze lska, b a r o n Koskull z poselstwa szwedzkiego, j a k rwnie kilkunastu innych c z o n k w arystokracji. W Wigili 1930 r. G o e b b e l s przynis czarujce, osobiste p r e z e n t y " i wszyscy piewali koldy po zjedzeniu zimnego misa i owocw; T h o m a s von K a n t z o w te t a m by i piewa koldy po szwedz ku z m a t k . G o e b b e l s przyszed na lunch take w dzie Boego N a r o d z e nia, kiedy z biaymi liliami i k o c e m z wielbdziej weny w prezencie przy j e c h a ksi August Wilhelm. Pniej, w 1931 r., G r i n g o w i e byli z a p r o szeni do D o o r n na weekend z byym cesarzem, k t r y - wedug kolejnego bliskiego przyjaciela Auwiego Hanfstaengla - by wystarczajco zaintere sowany nazizmem, aby napisa do Hitlera i nieformalnie wyznaczy Au wiego swoim przedstawicielem w k o n t a k t a c h z parti 7 . Monachijski d o m Hanfstaengla sta si j e d n y m z miejsc tych s p o t k a towarzyskich, t a k

p r z y d a t n y c h Hitlerowi podczas pierwszych lat dyskusji i organizacji, a Hanfstaengl w s p o m i n a , e to wanie t a m , 24 lutego 1930 r., G r i n g o w i u d a o si p o w s t r z y m a Hitlera od wygoszenia m o w y poegnalnej n a d ciaem podejrzanego H o r s t a Wessela, k t r y zosta zabity dzie wczeniej w bjce knajpianej - posunicia p r o p a g a n d o w e g o , k t r e p r a g n zrobi G o e b b e l s . G r i n g reprezentowa agodzcy wpyw w tej debacie, a jego zwycistwo n a d G o e b b e l s e m byo z n a k i e m tego, e u d a o mu si przea m a podejrzliwo Hitlera wzgldem siebie. Lecz z a n i m przemysowcy zostali ostatecznie p r z e k o n a n i , eby wes prze Hitlera, partia musiaa p o r a d z i sobie z waniami we wasnych sze regach, midzy lewic" i prawic", a take przej przez pen goryczy k a m p a n i wyborcz w 1930 r o k u . D o w d z t w o n a d SA (ktrego liczeb no przekraczaa teraz 100 000 osb, czyli granic okrelon dla Reichswehry) n a d a l byo w rkach Pfeffera; tego stanowiska p o d a G r i n g . SA s k a d a o si gwnie z b e z r o b o t n y c h mczyzn lubicych d e m o n s t r a cje i p r z e m o c ; byli mniej lub bardziej wiadomymi przedstawicielami wywaszczonych" w Niemczech. Hitler, G r i n g i G o e b b e l s obserwowali ich rosnc si o s t r o n y m wzrokiem; do jej k o n t r o l o w a n i a p o t r z e b n a by a silna rka. W y d a w c a Berliner Arbeiterzeitung" O t t o Strasser zawsze by r a d y k a e m , a jego pseudorewolucyjne artykuy popierajce strajki r o b o t n i k w staway si c o r a z bardziej kopotliwe dla Hitlera i prawego skrzyda partii, szczeglnie teraz, kiedy zobowizali si z d o b y wadz w legalny sposb i p r z e k o n a przemysowcw do wsparcia partii. W czerwcu 1930 r. Hitler i O t t o Strasser spotkali si w Berlinie, lecz nie osignli p o r o z u m i e n i a . Hitler wrci na p o u d n i e do M o n a c h i u m i roz kaza Goebbelsowi, j a k o gaulaiterowi Berlina i przewodniczcemu p r o p a g a n d y partyjnej, eby u s u n Strassera z partii. Strasser w odpowiedzi zaoy wasny ruch nacjonalistyczny - C z a r n y F r o n t . Wydalenie tego czowieka, guru wywaszczonych, rozzocio SA, kt rej bezprawne zachowanie byo t r a k t o w a n e z p o w a n podejrzliwoci przez spotykajcych si z G r i n g i e m przemysowcw. We wrzeniu, czyli miesicu wyborw, SA s z t u r m o w a o b i u r a partii i Hitler osobicie musia przyjecha do Berlina, eby wyswobodzi G o e b b e l s a z tej nieznonej sy tuacji. Uy swych niezwykych zdolnoci p r z e k o n y w a n i a i prestiu przy wdcy partii, aby u s p o k o i chuliganw i obieca im raj. Ogosi siebie d o wdc, a 1 stycznia 1931 r o k u szefem sztabu wyznaczy R h m a , k t r e g o o d w o a ze stanowiska i n s t r u k t o r a wojskowego w Boliwii. To bya gorz ka chwila dla G r i n g a , lecz - j a k si w k r t c e o k a z a o - ta sytuacja m i a a si o k a z a dla niego korzystna. T y m c z a s e m G r i n g , j a k wszyscy nazistowscy przywdcy, przemawia na k a d y m mityngu, o r g a n i z o w a n y m za porednictwem G o e b b e l s a przez

przedstawicieli partii w Niemczech. H a s o wyborcze b r z m i a o : Niemcy, obudcie si!". C a r i n czsto p o d r o w a a z mem, a jej zdrowie cierpia o p o d c z a s nieustannego, pospiesznego przenoszenia si z miejsca na miejsce. Czytajc jej listy, m o n a wyczu niemal niemoliwy do zniesienia wysiek tego ostatniego r o k u aktywnego ycia z Gringiem. L a t e m 1930 r. zemdlaa i m u s i a a u d a si do prywatnej kliniki w K r e u t h w Bawarii. G r i n g , kiedy tylko mg, odwiedza j w weekendy w towarzystwie swo jego pasierba, T h o m a s a . W sierpniu czua si na tyle dobrze, eby uczest niczy z mem w zjedzie partii w N o r y m b e r d z e , lecz po raz kolejny wy siek o k a z a si zbyt duy i musiaa wrci do kliniki na dalsze leczenie. W y b o r y odbyy si 14 wrzenia. Wynik przynis zaskakujce zwyci stwo n a z i s t o m i by najbardziej znaczcym k r o k i e m n a p r z d w ich k a m panii po wadz. Zebrali niemal sze i p miliona gosw, co u p o w a niao ich do 107 miejsc w Reichstagu. W cigu jednej nocy wyskoczyli z gbin niemieckiej intrygi politycznej na korzystne miejsce drugiej p o d wzgldem wielkoci partii w Reichstagu. T e r a z mogli negocjowa z pozy cji siy, wykorzystujc przy kadej okazji sabo i niezdecydowanie de m o k r a t y c z n e g o r z d u w Niemczech. C a y wiat z a c h o d n i wchodzi w okres napicia finansowego, k t r e m i a o p o d k o p a jego f u n d a m e n t y i osabi o p o r y w kwestii korupcji. Je sieni 1929 r. nastpi u p a d e k Wall Street. N i e y Stresemann, jedyny polityk z wizj, p o m y s a m i i sta wadz. P r e z y d e n t e m by wiekowy i u p a r t y marszaek polowy von H i n d e n b u r g . B r n i n g z Katolickiej Partii Centrowej, uczciwy i majcy j a k najlepsze intencje, p r b o w a rzdzi j a k o kanclerz bez Reichstagu, zdobywajc u p r a w n i e n i a wyjtkowe, lecz spo t k a o go niepowodzenie. W rezultacie odbyy si wybory, k t r e d o p r o w a dziy nazistw do p r z e d s i o n k a wadzy. Hitler by teraz bardziej ni kiedykolwiek p r z e k o n a n y , e legalna i konstytucyjna d r o g a jest o d p o w i e d n i m s p o s o b e m do zrealizowania jego ambicji. G r i n g z a a k c e p t o w a t polityk w peni. Po tym, j a k w m a r c u 1930 r o k u przyjto P r a w o O c h r o n y Republiki, G r i n g powiedzia: Wal czymy z p a s t w e m i o b e c n y m systemem, bo chcemy je zniszczy doszczt nie, ale w s p o s b legalny", eby z a s p o k o i tych gupich cywilw. Kiedy p r a w o b r o n i o Republiki, mwilimy, e nienawidzimy p a s t w a ; teraz, kiedy p r a w o jest po naszej stronie - lubimy p a s t w o , a wszyscy wiedz, o co n a m c h o d z i " 8 . Kiedy minister o b r o n y skaza trzech sabotaystw za rozpowszechnianie d o k t r y n y nazistowskiej w armii, sam Hitler pojawi si przed Sdem Najwyszym w Lipsku j a k o wiadek o b r o n y ; t a m zoy swoje gone owiadczenie, e nadejdzie czas, kiedy niemiecka rewolucja n a r o d o w a zostanie p r z e p r o w a d z o n a r o d k a m i konstytucyjnymi i e wte dy, n a d a l wykorzystujc rodki konstytucyjne, uformujemy p a s t w o

w sposb, k t r y u w a a m y za o d p o w i e d n i " . To byo 25 wrzenia, jedena cie dni po ogoszeniu wynikw wyborw. T a k wic nazici k o n t y n u o w a l i przebieg p o d w j n gr, aby zwabi w swoj polityczn sie z a r w n o r o b o t n i k w , j a k i przemysowcw. 14 padziernika G r i n g by k o n s y g n a t a r i u s z e m - razem z G o e b b e l s e m , G r e g o r e m Strasserem i innymi nazistowskimi d e p u t o w a n y m i - majcej trafi przed izb p r o b y rekomendujcej konfiskat caej wasnoci m a g n a t w b a n k o w y c h i giedowych [...] bez k o m p e n s a t y , dla d o b r a n a r o d u niemieckiego" i t o , e wszystkie due b a n k i , wczajc t a k zwany Re 9 ichsbank" p o w i n n y bezzwocznie sta si wasnoci p a s t w a " . Hitler by wcieky i p r o b a zostaa wycofana. Zaledwie d w a miesice pniej, w grudniu, czonek z a r z d u D e u t s c h e B a n k Strauss zaprosi na obiad H j a l m a r a Schachta, ktry w m a r c u zrezygnowa ze stanowiska prezesa R e i c h s b a n k u , chcc go z a p o z n a z d e p u t o w a n y m H e r m a n n e m G r i n giem. T e n ostatni zrobi na Schachtcie wraenie przyjemnego, wytwor nego towarzysza", p o z b a w i o n e g o czegokolwiek, co m o n a by okreli m i a n e m nieprzejednanego i nieznonego r a d y k a l i z m u p o l i t y c z n e g o " 1 0 . G r i n g w k r t c e - d o k a d n i e 5 stycznia 1931 r. - zaprosi S c h a c h t a na uroczysty obiad, na k t r y m ten osobicie m g s p o t k a si z Hitlerem. Obecny by take Fritz Thyssen i G o e b b e l s . Schacht zwrci uwag na wygod i d o b r y gust przyjemnego, typowego dla klasy redniej" d o m u G r i n g a . N i e znalaz w nim adnej ostentacji. Frau G r i n g , k t r u z n a za niezwykle ujmujc i uprzejm osob, p o d a a mu p r o s t y n a d e wszyst ko p o s i e k " i wrcia, eby pooy si na sofie i sucha ich r o z m o w y . H i tler przyszed d o p i e r o po obiedzie, w ciemnych s p o d n i a c h i brzowej kurtce, k t r e byy u m u n d u r o w a n i e m partii. Wyranie p r a g n rozproszy wtpliwoci i zyska zaufanie byego prezesa R e i c h s b a n k u ; Schacht ob serwowa go uwanie i pomyla, e to n a t u r a l n y , s k r o m n y i bezpretensjo nalny czowiek. Zauway, j a k G o e b b e l s i G r i n g wycofali si i zostawili sprawy Hitlerowi, k t r y z m o n o p o l i z o w a r o z m o w . Schacht by p o d wra eniem r o z s d k u i u m i a r k o w a n i a Hitlera, chocia jednoczenie p o r u s z a o go a b s o l u t n e p r z e k o n a n i e o susznoci jego p o g l d w i determinacja, aby projekty wcieli w ycie". Schacht twierdzi, e w rezultacie tego s p o t k a n i a p r b o w a p r z e k o n a Brninga do stworzenia rzdu koalicyjnego, aby wykorzysta si nazi stw, jednoczenie a g o d z c ich polityk, lecz jego sugestia zostaa odrzu c o n a . T a k i e propozycje byy typowe dla bezskutecznych intryg sabej i chwiejnej demokracji wobec nadchodzcej fali nazistw. Ci ostatni, cho cia k o n t r o l o w a l i zaledwie osiemnacie p r o c e n t elektoratu, stali przed p o dzielonym frontem, k t r y n a d a l myla o rzdzie w kategoriach pomniej szych korzyci taktycznych, zdobytych przez t lub inn osob. To m o e

si u d a , kiedy wikszo o s b posiadajcych stanowiska lub dcych do ich zdobycia to ludzie uczciwi, pragncy suy o g l n e m u d o b r o b y t o wi stabilnej spoecznoci. Lecz w Niemczech w 1930 r., z t r z e m a miliona mi b e z r o b o t n y c h i codziennymi w a l k a m i ulicznymi wywoywanymi przez nazistw przeciwko w y b r a n e m u przeciwnikowi, t a k a t a k t y k a bya samo bjstwem politycznym. Hitler nie z a a k c e p t o w a b y p o d o b n e j formy restrykcyjnej koalicji. M i a waniejsze zadanie do w y k o n a n i a : musia p r z e k o n a b a n k i e r w i przemy sowcw, e nazici s ich jedyn nadziej na zapewnienie stabilnego, pra wicowego rzdu, i e powinni powanie zasili fundusze partyjne. William L. Shirer wymieni kilka wanych postaci przemysu, k t r e stwierdziy, e Hitler to ich czowiek. W a l t h e r F u n k , wydawca j e d n e g o z wiodcych m a gazynw finansowych, doczy do partii nazistowskiej za n a m o w prze mysowcw kontrolujcych kopalnie w N a d r e n i i ; potrzebowali rzecznika, ktry mgby wpyn na Hitlera na rzecz prywatnej inicjatywy. Pozostali t o : bankier b a r o n K u r t von Schrder, G e o r g von Schnitzler z L G . F a r b e n oraz p r o d u c e n t fortepianw Carl Bechstein, jeden z pierwszych popleczni k w Hitlera. Thyssen znalaz si ju w stadzie, a Schacht by na dobrej d r o dze, aby doczy do niego. Shirer ocenia, e midzy 1930 i 1933 rokiem p o k a n a cz niemieckiego przemysu finansowaa parti nazistowsk do wysokoci miliona m a r e k rocznie. W sierpniu 1931 r. Hitler m g p o d a r o wa G r i n g o w i wielkiego Mercedesa, a pniej obserwowa, j a k n a r w a n y kierowca taczy swoim s a m o c h o d e m po caej jezdni i nieustannie wciska klakson, eby p o i n f o r m o w a wszystkich, k t o nadjeda 1 1 . Lecz r o k 1931 m i a by dla G r i n g a okresem osobistego cierpienia. N a przyjciu b o o n a r o d z e n i o w y m C a r i n zemdlaa, gdy r o d z i n a piewaa kold Cicha noc. Wiosn bya z n o w u ciko c h o r a i p o d s u c h a a , j a k le k a r z m w i jej mowi, e nigdy nie wyzdrowieje; m i m o to u d a o jej si odzyska siy i wrci do ycia na kolejne kilka miesicy. P o m i m o n i e p o k o j u o zdrowie C a r i n G r i n g m u s i a s t a n przed n o wymi i t r u d n y m i z a d a n i a m i , majcymi na celu p o k o n a n i e Brninga, k t ry n a d a l r o z p o r z d z a wikszoci gosw w Reichstagu. W maju Hitler wysa go z misj do W a t y k a n u . Hitler z d a w a sobie spraw, e B r n i n g o t r z y m a znaczne p o p a r c i e w katolickich rejonach Niemiec, t a k i c h j a k N a d r e n i a i Bawaria, i e p a r t i a nazistowska bya u w a a n a przez katoli k w z a a d w o k a t a p o g a s t w a . C h o c i a G r i n g by p r o t e s t a n t e m , p o strzegano go j a k o czowieka z otoczenia Hitlera, k t r e m u religia bya najblisza; by t a k e u z d o l n i o n y m mwc. Kiedy G r i n g d o t a r do Rzy m u , s p o t k a si z k a r d y n a e m Pacellim, wwczas sekretarzem s t a n u w W a t y k a n i e , a pniej p a p i e e m P i u s e m X I I . Wizyta wywoaa wiele spekulacji w prasie; po p o w r o c i e G r i n g wyjani w wywiadzie dla N a -

t i o n a l z e i t u n g " , e nie s p o t k a si z papieem, j a k twierdziy gazety lewi cowe; p o t e m d o d a : Podkreliem [...] e p a r t i a j e d n o z n a c z n i e wspiera b u d o w pozytywnego chrzecijastwa, j a k rwnie wyraziem b e z k o m p r o m i s o w e d a n i e Hitlera, aby K o c i nie miesza si w wewntrzne 12 sprawy n a r o d u n i e m i e c k i e g o " . Przed rzymsk misj G r i n g p o m g zorganizowa wymarsz z Reich stagu, k t r y nazici i kilka prawicowych partii zorganizowali 3 lutego w protecie przeciwko rzdowi Brninga. Nazici mieli z p o w r o t e m za si w rzdzie we wrzeniu i po powrocie w y p r b o w a inne taktyki, eby zmusi Brninga do rezygnacji. T a k i e z o r g a n i z o w a n e wycofanie si partii d o p r o w a d z i o d o k o n t a k t u midzy reprezentujcym armi generaem K u r t e m von Schleicherem i wysunitym przez parti nazistowsk o r a z SA R h m e m . Po niemiecku nazwisko Schleicher znaczy i n t r y g a n t " i t a k a wanie bya n a t u r a dziaa tego czowieka w k o n t a k t a c h z nazistami. Schleicher mia p o p a r c i e p r e z y d e n t a v o n H i n d e n b u r g a i zosta poredni kiem politycznym armii o r a z Ministerstwa O b r o n y ; przyczyni si nawet do p o w o a n i a Brninga na stanowisko kanclerza w 1930 r o k u . Sytuacja si opozycyjnych w o b e c Hitlera na p o c z t k u 1931 r. bya w najlepszym p r z y p a d k u nieatwa i niestabilna. H i n d e n b u r g m i a osiemdziesit cztery lata i p o z o s t a w a beznadziejnie przychylnie nastawiony do zdetronizowa nej m o n a r c h i i i politycznej wanoci armii; sam Reichstag zosta osabio ny przez zbyt wiele partii mniejszociowych, k t r e p r b o w a y uzyska n a d sob nic nieznaczc przewag. Brning usiowa znale s p o s b na trudnoci Niemiec w postaci za rzdze kryzysowych, k t r e ostatecznie okazay si nieefektywne. Schlei cher preferowa a u t o r y t a r n y rzd niezaleny od n a z i s t w , l e c z o p a r t y na armii. Kiedy nazici odnieli zaskakujce zwycistwo w w y b o r a c h we wrzeniu 1930 r., Schleicher zmieni p o d s t a w y swoich kalkulacji. W wie tle tych ostatnich wydarze rzeczywicie m o g o o k a z a si konieczne w czenie nazistw do jego s c h e m a t u p o w o a n i a koalicji, k t r a narzuciaby swoje zasady N i e m c o m i omina gupcw z Reichstagu. T y m c z a s e m G r i n g mia pen w i a d o m o coraz silniejszego wkra czania R h m a w dziedzin dyplomacji, k t r u w a a za swoj d o m e n . T w i e r d z o n o , e przyczyni si do z o r g a n i z o w a n i a synnego, lecz nieuda nego s p o t k a n i a Hitlera z H i n d e n b u r g i e m 10 padziernika i e przygoto wa dla niego grunt, spotykajc si najpierw z H i n d e n b u r g i e m prywatnie. W wietle tego d o w o d u suszne wydaje si j e d n a k p r z e k o n a n i e , e to s a m Schleicher niechtnie zdoby przyzwolenie od prezydenta, a inicjatorem tego p o m y s u by R h m . Rhm j e d n a k e straci wszelki presti, j a k i m g zdoby na tym manew rze, kiedy H i n d e n b u r g bezwzgldnie o d m w i s p o t k a n i a z mczyzn, k t -

ry - o czym wiedzia - jest homoseksualist. Czeski k a p r a l " , j a k prezydent nazywa Hitlera, powinien przebywa w o d p o w i e d n i m towarzystwie. Pre zydent stanowczo wola widzie o b o k niego G r i n g a , d e p u t o w a n e g o do Reichstagu i byego oficera armii z zaszczytnym Pour le Mrite. Wezwanie do p r e z y d e n t a przyszo w t r u d n y m czasie. D l a Hitlera by to n i e o d p o w i e d n i m o m e n t na t a k wane spotkanie. Jego siostrzenica Ge li R a u b a l zastrzelia si wanie pistoletem swojego wuja; chocia bya dwadziecia lat m o d s z a od Hitlera, on obsesyjnie j k o c h a i stosowa w o b e c niej patologiczny despotyzm, k t r y jest j e d y n y m z n a n y m lub ra cjonalnym wytumaczeniem jej samobjstwa. Interesujca m o e by opi nia Hanfstaengla na t e m a t patologicznych relacji H i t l e r a z siostrzenic. Geli, p o d o b n i e j a k jej m a t k a cakowicie zalena od Hitlera, bya wyko rzystywana przez niego albo do zaspokojenia szczeglnych gustw seksu alnych, albo w celu wyrwania go z moliwej impotencji. Hanfstaengl twierdzi, e widzia kilka z r o b i o n y c h przez Hitlera pornograficznych ry s u n k w przedstawiajcych Geli, k t r y c h F h r e r nie chcia zniszczy po jej mierci. P r a c e znikny, a nastpnie pojawiy si p o n o w n i e j a k o rodek szantau. S k a n d a l otaczajcy jej mier w k r t c e d o t a r do prasy, lecz ba warski minister sprawiedliwoci G r t n e r zosta p r z e k o n a n y , eby p r z y m k n oczy na oczywist p o t r z e b wszczcia ledztwa; ciao wysano do Wiednia, gdzie o d b y si pogrzeb. H i m m l e r i R h m reprezentowali na n i m Hitlera. G r i n g najwidoczniej by w peni gotowy, aby przyj cako wicie r o m a n t y c z n interpretacj mierci Geli. Powiedzia pniej w obec noci Hitlera, e wedug niego t o , co si stao, byo wynikiem w y p a d k u , a nie samobjstwa. W t e d y wanie, j a k twierdzi Hanfstaengl, Hitler o p a d , kajc, na rami G r i n g a i krzykn: T e r a z wiem, k t o jest m o i m p r a w d z i w y m przyjacielem". Czysty o p o r t u n i z m ze strony G r i n g a " s k o m e n t o w a Hanfstaengl. Hitler, p o d o b n i e j a k G r i n g p o mierci ony, z a c h o w a p o r t r e t Geli, jej wyrzebione popiersie, w formie kapliczki o t o czonej kwiatami. Szok po mierci Geli s p o w o d o w a kryzys emocjonalny w yciu Hitlera, z k t r e g o nigdy w peni nie wyszed. W stanie z a a m a n i a wycofa si do Tegernsee w Bawarii. Kiedy d o t a r y do niego wieci, e H i n d e n b u r g w k o c u chce zobaczy si z n i m i G r i n g i e m , po p r o s t u zapyta, gdzie jest G r i n g . W Szwecji - p a d a o d p o w i e d - siedzi przy k u o n y " . C a r i n umieraa; jej serce byo zmczone. Na p o c z t k u lata przebywaa w klinice na lsku; pniej w y d a w a o si, e wyzdrowiaa na tyle, aby wzi udzia w rajdzie s a m o c h o d o w y m n o w y m Mercedesem. Lecz 25 wrzenia nadeszy wieci o mierci jej m a t k i . C a r i n zasaba, a kiedy w k o c u odzyskaa p r z y t o m n o , wyszeptaa T a k b a r d z o wierzyam, e pjd z a ni...". N a l e g a a , aby G r i n g z a b r a j d o S z t o k h o l m u n a p o -

grzeb. Bya w t a k zym stanie, e dojechaa, gdy pogrzeb wanie si sko czy. C a r i n zostao ju tylko kilka dni ycia. G r i n g k o c h a swoj on, lecz przez niego jej ycie stao si stanow czo zbyt cikie. Powicia siebie bezinteresownie dla niego i dla celw politycznych, k t r e ze wzgldu na m a przyja z n i e m d r y m entuzja z m e m . Kiedy przyszed telegram od Hitlera z prob, aby G r i n g przyby j a k najszybciej na s p o t k a n i e z H i n d e n b u r g i e m , C a r i n powicia si po raz ostatni. G r i n g klcza o b o k jej ka, p o d c z a s gdy o n a b a g a a go, aby wrci do Niemiec. W k o c u si zgodzi. Ju nigdy wicej mieli si nie zobaczy. S p o t k a n i e , na k t r e G r i n g t a k niechtnie pojecha, o d b y o si 10 pa dziernika. N i e zachoway si z niego a d n e zapiski. Oficjalny k o m u n i k a t o p u b l i k o w a n y tego samego d n i a gosi: Prezydent Rzeszy przyj dzisiaj Herr Adolfa Hitlera i c z o n k a Reichstagu k a p i t a n a H e r m a n n a G r i n g a , i o t r z y m a od nich szczegowy opis celw r u c h u narodowosocjali stycznego. Po tym nastpia dyskusja na t e m a t wewntrznych i zewntrz nych kwestii politycznych". S p o t k a n i e byo n a t u r a l n i e p r z e d m i o t e m wielu spekulacji. M w i si, e Hitler by z d e n e r w o w a n y i zbyt d u o mwi, a H i n d e n b u r g p o d o b n o p o wiedzia Schleicherowi, e jedyne stanowisko, na ktre nadaje si Hitler, to Minister Poczty. Hitler i G r i n g n a t y c h m i a s t po s p o t k a n i u pojechali na zjazd nacjonalistw w Bad H a r z b u r g , na k t r y m rzd Brninga mia by po raz kolejny potpiony przez silny kontyngent partii prawicowych i wielu wybitnych r e p r e z e n t a n t w rodowisk przemysowych. Hitler zachowywa si niedbale i w k o c u wycofa si ze zjazdu, poniewa jego osob przymi y postaci liderw innych partii. Po tym n i e u d a n y m przedsiwziciu 17 pa dziernika w Brunszwiku odby si wielki zjazd SA i SS (Schutzstaffel, czyli elitarnej sztafety szturmowej), na k t r y m Hitler przyjmowa trwajc p o d o b n o sze godzin p a r a d . To z pewnoci pozwolio mu o d b u d o w a swo je poczucie wadzy. G r i n g wrci do Berlina, eby zorganizowa nastpn zajad n a p a na Brninga, ktry 13 padziernika zapowiedzia w Reich stagu kolejny zrekonstruowany rzd. 16 padziernika zaledwie dwudziesto ma picioma gosami o d r z u c o n o wniosek o w o t u m nieufnoci dla rzdu. N a t o m i a s t 17 padziernika, o czwartej r a n o , z m a r a Carin. Jej siostra F a n n y opisuje ostatnie godziny ycia C a r i n . Bya spokojna, a w jej oczach pojawi si j a k b y wyraz szczcia, lecz nie m o g a zasn; w nocy o p o w i a d a a pielgniarce o m u i synu T h o m a s i e , p o t e m modlia si za nich obu, a jej oczy otworzyy si szeroko, j a k b y miaa wizj. Kiedy nadszed czas, z m a r a bez blu. Oszalay ze s m u t k u G r i n g pojecha do S z t o k h o l m u w towarzystwie swojego b r a t a K a r l a i przyjaciela K r n e r a . C i a o jego ony leao otoczo-

ne kwiatami w Kaplicy Edelweiss, w ogrodzie za d o m e m . U k l k o b o k niej sam, przepeniony alem i wyrzutami, e nie by z ni, kiedy umiera a . W d n i u jej urodzin, 21 padziernika, jej ciao zostao wyniesione w t r u m n i e przykrytej rami i z a b r a n e do L v o e w pobliu D r o t t n i n g h o l m , aby spocz w g r o b o w c u rodziny F o c k . Po pogrzebie G r i n g wrci p r o s t o do Niemiec. Przenis si do hotelu Kaiserhof, kwatery gwnej Hitlera w Berlinie. J e d y n y m s p o s o b e m walki ze s m u t k i e m byo pene powicenie si subie dla Hitlera. Z t y m nie by o p r o b l e m u ; n a s t p n e pitnacie miesicy m i a o nalee do najbardziej pracowitych okresw jego ycia. Polityczny k a l e n d a r z na 1932 r o k by wypeniony po brzegi. W m a r c u i kwietniu odbyway si dwie kolejne tury w y b o r w prezydenckich, a na tychmiast po nich wybory p a s t w o w e . W maju B r n i n g zosta z m u s z o n y do rezygnacji, a w czerwcu kanclerzem zosta znajomy G r i n g a F r a n z v o n P a p e n . W lipcu odbyy si wybory do Reichstagu, k t r e przyniosy wzrost liczby gosw o d d a n y c h na nazistw. W sierpniu H i n d e n b u r g od m w i przyznania stanowiska kanclerza Hitlerowi, c o s p o w o d o w a o m o bilizacj SA i ogoszenie s t a n u wyjtkowego przez P a p e n a . Wrzesie przynis synn potyczk midzy G r i n g i e m i P a p e n e m na t e m a t rozwi zania Reichstagu. W listopadzie P a p e n zrezygnowa i n o w e wybory przy niosy n a z i s t o m u t r a t d w c h milionw gosw; w g r u d n i u Schleicher zo sta kanclerzem. P o t e m nastpiy negocjacje, k t r e d o p r o w a d z i y do u p a d k u Schleichera i, p o p r z e z intrygi P a p e n a , z a p r o p o n o w a n i a fotela kanclerza Hitlerowi 30 stycznia 1933 r o k u . C a a t a m u d n a k a m p a n i a zostaa z a p l a n o w a n a i p o p r o w a d z o n a z kwatery Hitlera w hotelu Kaiserhof, a czsto take z mieszkania G o e b belsa, gdzie cise g r o n o p r z y w d c w s p o t y k a o si i r o z m a w i a o caymi n o c a m i . W oficjalnych p a m i t n i k a c h i biografiach z a r w n o Goebbels, j a k i G r i n g roszcz sobie p r a w o do znacznych osobistych inicjatyw w t y m p r z e o m o w y m okresie walki. Obydwaj byli blisko Hitlera, obydwaj w na grod chcieli si przeglda w jego chwale. G o e b b e l s n i e d a w n o si oeni; jego o n a - M a g d a Q u a n d t , r o z w d k a tak j a k C a r i n , m i a a znaczne rod ki finansowe i bya o d d a n a Hitlerowi, k t r e g o nawet - j a k w p e w n y m okresie t w i e r d z o n o - m o g a polubi. G r i n g musia patrze, j a k F h r e r , k t r y t a k b a r d z o lubi C a r i n , spdza wieczory w towarzystwie rodziny ry wala. G r i n g przenis si do innego mieszkania, w K a i s e r d a m m , i p r o wadzi niespokojne ycie kawalera. Kiedy przyjeda do M o n a c h i u m , by, p o d o b n i e j a k Hitler, czstym gociem w d o m u Hanfstaengla. B a r d z o mu b r a k o w a o ciepej atmosfery, k t r stworzya dla niego Carin, i do pewnego stopnia musia sobie z d a w a spraw, e nie jest lubiany przez pozostaych przywdcw partyjnych. Hitler podziwia go bezgranicznie;

p o z o s t a w a p o d wraeniem jego zdolnoci o r a t o r s k i c h i, p o n a d wszystko, jego p o w i z a towarzyskich. Wypenij mu brzuch, a on n a p r a w d si na nich rzuci" - powiedzia kiedy Hitler do Hanfstaengla. Pierwszym p r o b l e m e m b y o z m u s z e n i e H i t l e r a d o w y s t a r t o w a n i a w w y b o r a c h prezydenckich. Hitler o d m w i p o p a r c i a propozycji Brninga, a b y k a d e n c j p r e z y d e n c k H i n d e n b u r g a p r z e d u y bez w y b o r w , ktre - jak utrzymywa Brning w p r o w a d z i y b y dalsze n i e p o k o j e w n a r o d z i e w t y m okresie z a w i r o w a e k o n o m i c z n y c h i p o l i t y c z n y c h . Lecz kiedy w y b o r y prezydenckie stay si n i e u n i k n i o n e , Hitler w a h a si t y g o d n i a m i , z a n i m ostatecznie wyrazi zgod, aby jego n a z w i s k o pojawi o si j a k o opozycja dla wspaniaej k a n d y d a t u r y H i n d e n b u r g a . G o e b b e l s przyznaje, e G r i n g by c e n n p o m o c " dla H i t l e r a w o w y m czasie, a to r z a d k i e wyrazy u z n a n i a w u s t a c h t a k e g o c e n t r y c z n e g o czowieka. J e d n a k d o p i e r o 22 lutego Hitler ostatecznie podj decyzj i pozwoli na p u b l i c z n e ogoszenie j e g o u d z i a u w w y b o r a c h . C a a m a s z y n e r i a nazi stowskiej p r o p a g a n d y n a t y c h m i a s t przyspieszya, a G r i n g , p o d o b n i e j a k inni nazistowscy m w c y , jedzi po kraju i p r z e m a w i a na niezliczo nych s p o t k a n i a c h . P r z e m o w y nazistowskie t o n e m i gestykulacj, rodzajem p a n t o m i m y naznaczonej celem politycznym, poryway p o s p l s t w o . T o , co u w a a n o za najwspanialsz p r z e m o w G r i n g a w r a m a c h p o p a r c i a dla Hitlera, k t r wygosi na zjedzie na stadionie s p o r t o w y m w Berlinie, byo tylko pust fanfar sw, bez j e d n e g o stwierdzonego faktu, j e d n e g o racjonalne g o a r g u m e n t u . J e d n a k wypowiedziane m o c n y m gosem G r i n g a dyna micznie wpywao na zebranych nazistw, ktrzy patrzyli na p r z e m o w y wyborcze j a k na spektakl p r z y o z d o b i o n y m u z y k i t r a n s p a r e n t a m i G o e b belsa, ubezpieczany przez grupy maszerujcych s z t u r m o w c w R h m a . Te wspaniale zorganizowane przedstawienia, wsparte zowrog p r z e m o c na ulicach, byy form nacisku na n a r d niemiecki w celu przeforsowania gosowania, k t r e zoy najwysz wadz w chtne rce Hitlera. G r i n g zanurzy si w p o t o k sw, k t r e zna na p a m i i w y p o w i a d a bez namy su, p o d c z a s gdy goniki odbijay jego gos na p o d n i e s i o n y c h t w a r z a c h oszoomionej h a a s e m publicznoci: Niemcy i Niemki! Tylko krtki czas dzieli nas od godziny, ktra bdzie godzin przeznaczenia dla narodu niemieckiego. Nard niemiecki sam zdecyduje, czy historia Niemiec moe zacz si od nowa, czy te historia Niemiec bdzie na zawsze zakoczona! Nadchodzi dzie, ktry wypowie swoje elazne tak lub nie: czy katastrofa, upadek z listopada 1918 r. i bie da ostatnich trzynastu lat doprowadz do zupenego chaosu lub zaama nia, lub bolszewizmu, czy te zacznie si nowy rozkwit Niemiec, ktry po-

zwoli narodowi niemieckiemu po raz kolejny zachowa chlubn histori jego pradziadw. Nard niemiecki, ktry kocham z gbi duszy, z caego serca, sam oceni system, stawiajcy go w haniebnej sytuacji niewolnika, wewntrznego i ze wntrznego niewolnictwa. Protesty cierpicego narodu niemieckiego bd przeraajcym krzykiem przeciwko torturom, torturom, ktre znosi, psy chicznie i fizycznie, przez trzynacie mczcych, dugich lat. Ludzie po wstan! Znowu bd wolni - wewntrznie i zewntrznie. My, narodowi socjalici, przez lata bylimy jawnymi oskarycielami w imieniu narodu. Oskaramy system! Oskaramy partie, ktre stworzyy system. Oskara my ludzi, ktrzy go reprezentuj. Potrzsnlimy ludmi, eby si obudzili. Uwaalimy, eby nard niemiecki nie zosta ponownie upiony narkoty kiem nowych, zdradliwych obietnic, ktre zawsze przynosz pecha. Praco walimy przez wiele lat, eby stworzy nowy nard, i niebo pobogosawi t straszliw prac i tych, ktrzy j wykonuj, od najniszego szeregowca SA do naszego Przywdcy wcznie, poniewa Bg nie pozwoli na niewol nictwo 1 3 . Gring dobrze m w i " z a n o t o w a tego wieczora G o e b b e l s w pa mitniku. 13 m a r c a , w dniu tajnego gosowania w w y b o r a c h prezydenckich, Hi tler przegra, lecz nie bya to w a d n y m razie p r z e g r a n a katastrofalna. Hi tler zdoby p o n a d jedenacie milionw gosw przeciwko osiemnastu i p m i l i o n o m dla H i n d e n b u r g a . Dopuszczajc innych k a n d y d a t w (ko m u n i s t a T h l m a n n zdoby blisko pi milionw gosw), H i n d e n b u r g nie uzyska koniecznej absolutnej wikszoci, wymaganej przez konstytucj, przez co niezbdna staa si d o g r y w k a wyborcza. 17 m a r c a p r u s k a policja n a p a d a na b i u r a nazistw, a te najazdy u d o w o d n i y , ku satysfakcji Brninga, e jeli Hitler zdobdzie fotel prezydencki, SA bdzie musiao zosta zmobilizowane, eby p r z e p r o w a d z i n a t y c h m i a s t o w y coup d'tat*. 19 m a r c a G r i n g zwoa w Kaiserhof konferencj prasow dla zagranicz nych k o r e s p o n d e n t w . By b a r d z o uprzejmy. Wyjani, e zebra ich ra zem, aby po raz kolejny zapewni, i partia we wszystkich kwestiach pra gnie p o s t p o w a cakowicie zgodnie z p r a w e m : To niezwykle chwalebne z naszej strony zebra trzysta pidziesiciu szturmowcw w ich wasnych dzielnicach w dniu wyborw. Robic to, za pobiegamy rozlewowi krwi. Jeli chodzi o twierdzenie policji, i my, nazi ci, szykujemy si do okrenia Berlina, to cay ten pomys jest absurdalc o u p d'etat (fr.) - zamach stanu (przyp. tum.).

ny. Mamy oczywicie prawo do tego, aby zabezpieczy ewakuacj naszych kobiet i dzieci, i ochroni je przed niebezpieczestwami ze strony rzdowe go motochu. W rzeczy samej to wanie zrobilimy. Przecie, niebiosa po mcie, mamy w swoich szeregach tak wielu byych oficerw, e jeli rze czywicie chcielibymy wywoa powstanie, to zapewniam was, panowie, 14 zorganizowalibymy to w zupenie inny sposb . W d r u g i m gosowaniu, t y m z 10 kwietnia, H i n d e n b u r g o w i u d a o si zdoby absolutn wikszo p o m i m o faktu, e liczba gosw o d d a n y c h na Hitlera zwikszya si o kolejne d w a miliony. 13 kwietnia w y d a n o dekret kryzysowy, zakazujcy istnienia SA i SS, a take specjalnych nazistowskich oddziaw lotniczych, k t r e Goebbels wykorzystywa do t r a n s p o r t o w a n i a m w c w z miejsca na miejsce, a k t r e G r i n g silnie faworyzowa, ponie wa widzia w nich zalek przyszych Si Powietrznych. W t e d y wanie, je dyny raz, Hitler t r e n o w a polityczn cierpliwo, p a t r z c na j a w n e rozwi zywanie jego prywatnej armii. Na pocztku maja H i n d e n b u r g zmusi mini stra o b r o n y i spraw wewntrznych generaa Wilhelma G r o e n e r a , aby roz szerzy ten zakaz na wszystkie organizacje p a r a m i l i t a r n e , wczajc fawo ryta armii, prawicow organizacj weteranw Stahlhelm. Wtedy nazici p o czuli, e przyszed czas na dziaanie. 9 maja G r i n g cisn swym gniewem na G r o e n e r a przez ca sal Reichstagu: Nie wierzcie, e jestecie w stanie zniszczy ducha onierza SA, zdejmu jc z niego brzow koszul. Kiedy inne partie czsto zmieniaj sw poli tyk jak koszul, tutaj duch i kierunek pozostaj takie same pomimo za kazw i terroru. Wierno i braterstwo, ktre, podobnie jak wasza przy siga, dla wielu z was stay si duchami, dla nas s fundamentem zwizku midzy niemieckimi onierzami, stajcych rami w rami w obronie swo jego kraju i narodu. Dlatego te jest naturalne, e dzisiaj, po ostatecznej ocenie rzdu, wypowiadamy nasze podejrzenia. Rzd, ktry przegra kad bitw - wewntrzn, zewntrzn i gospodarcz - nie moe duej prosi o zaufanie. W historii zawsze tak jest. Kiedy genera przegrywa bi tw, musi odej. onierze nie s po to, eby wykrwawia si na mier za generaa, a nard nie istnieje po to, aby przewodzi mu rzd, ktry nie jest w stanie poprawi sytuacji. Dlatego te dzisiaj owiadczamy, e rzd nie cieszy si ju zaufaniem narodu; nard domaga si nowych ludzi! Zwracamy si do wszystkich, ktrzy chc pomc w pracy na rzecz prze budowy Niemiec [...]. Wypenimy nasz historyczn misj pogodzenia wszystkich klas i wyjanienia wszystkim, e kwestia przeznaczenia naro du musi sta ponad mao wanymi kwestiami ycia codziennego i e kla sy, religie i zawody musz pochyli si nad problemem losu narodu nie-

mieckiego [...]. Rzd Brninga musi odej. Musi odej po to, aby 15 Niemcy mogli y . Kiedy z lewej strony przywitay go krzyki i gwizdanie, G r i n g zawoa: Sdz, panowie, e specjalizujecie si w zdradzie s t a n u ! " . G r o e n e r zosta z m u s z o n y do rezygnacji, opuszczony cichaczem przez Schleichera, ktry teraz przerzuci lojalno na osob Hitlera. Schleicher powiedzia Hin denburgowi, e G r o e n e r nie cieszy si j u zaufaniem armii. H i n d e n b u r g c h o d n o p o p r o s i Brninga o rezygnacj; Schleicher, w jednej lidze z nazi stami, przetrwa. SA i SS zostay nietknite, lecz Hitler k a z a im tymcza sowo chodzi bez m u n d u r w i nie p o k a z y w a si na ulicach w szyku mar szowym. G r i n g p o z o s t a w k o n t a k c i e ze Schleicherem. Brning - z a k o n n y asceta", j a k nazywa go G r i n g - 30 maja formal nie p o d a si do dymisji. H i n d e n b u r g n a t y c h m i a s t wezwa Hitlera do Ber lina; G r i n g pojecha z nim, eby s p o t k a si z prezydentem, ktry poin f o r m o w a ich, nie proszc nawet, aby usiedli, e na stanowisko kanclerza wyznacza P a p e n a . Hitler powiedzia, e jest p r z y g o t o w a n y na t o , eby go poprze, lecz n a t y c h m i a s t o w cen, j a k P a p e n musi zapaci, jest znie sienie 15 czerwca z a k a z u n a o o n e g o na SA. W wielu niemieckich m i a s t a c h n a t y c h m i a s t rozpocza si fala m o r d e r czych walk ulicznych midzy nazistami i k o m u n i s t a m i . Hitler uzna, e P a p e n nigdy nie zdobdzie zaufania Reichstagu i e kolejne wybory, w k t r y c h m o e stara si jeszcze bardziej u m o c n i pozycj partii, musz by wygrane. Pojawiy si sugestie, e Hitler m o e zosta wicekanclerzem P a p e n a . P a m i t a m , e powiedziaem Herr von P a p e n o w i - powiedzia G r i n g w N o r y m b e r d z e czternacie lat pniej - e Hitler m o e przyj wiele rl, ale z pewnoci nie wice. Kimkolwiek miaby zosta, n a t u r a l n i e musiaby zaj najwysz p o z y c j " 1 6 . T a k wic 1 czerwca P a p e n zosta kanclerzem, rozwiza Reichstag i po raz kolejny zostay ogoszone nowe wybory, k t r e miay si o d b y 31 lipca. J e d n a k lipiec przynis takie nie pokoje, e P a p e n rozwiza rzd pruski i o b w o a siebie k o m i s a r z e m Rze szy do spraw Prus. Osiemnacie miesicy pniej G r i n g w s p o m i n a , z krzykliwymi uproszczeniami samozwaczego fanatyka, swoje uczucia z t a m t y c h cza sw. Twierdzi, e n a d wszystkim g r o w a o jego o d d a n i e dla Hitlera, k t rego zalety opisuje j a k o co mistycznego, niewyraalnego, niemal nie zrozumiaego [...]. K o c h a m y Adolfa Hitlera, poniewa gboko wierzy my, e Bg zesa go n a m , eby ocali N i e m c y [...]". Hitlerowi oferuje swoj nieugit [...] niekwestionowan lojalno"; w z a m i a n otrzymuje kategoryczne zaufanie". Jego a u t o r y t e t jest rzecz n a t u r a l n " - pisze G r i n g - t a k j a k a u t o r y t e t K r l a A r t u r a przy O k r g y m Stole! Wielkim

b d e m p o p r z e d n i e g o liberalnego systemu byo wyobraenie, e ludzie chc sami sob rzdzi i przewodzi. N i e , ludzie chc by p r o w a d z e n i i rzdzeni [...]. P a r t i a m o e sprawnie walczy z opozycj w r a m a c h syste mu p a r l a m e n t a r n e g o , lecz Adolf Hitler nie byby w stanie rzdzi w de 17 mokratyczny, parlamentarny s p o s b " . W w y b o r a c h nazici zwikszyli swoj wadz w kraju, niemal podwaja j c liczb zdobytych gosw. Mieli teraz 230 miejsc. M i m o to H i n d e n b u r g o d m w i przyznania fotela kanclerza Hitlerowi. Na s p o t k a n i u , jakie od byo si midzy nimi 13 sierpnia po p o u d n i u , Hitler, k t r e m u p o n o w n i e towarzyszy G r i n g , odrzuci wysunite przez H i n d e n b u r g a danie, aby w s p p r a c o w a w rzdzie koalicyjnym. H i n d e n b u r g , teraz osiemdziesicioczteroletni, za b a r d z o p o g a r d z a swoimi gomi, eby z a p r o p o n o w a im krzesa; sta przez chwil przed Hitlerem, usiujc go z d o m i n o w a . Lecz byo to bezcelowe. Hitler i G r i n g byli zdecydowani zniszczy rzd P a p e n a , j a k rwnie rzd k a d e g o innego ministra, ktry stanby n a d r o d z e Hitlera do fotela kanclerza. Wiedzieli, e s o k r o k od wadzy. G r i n g sta i sucha, j a k stary czowiek, opierajc si na lasce, uroczy cie n a p o m i n a Herr Hitlera, eby p r o w a d z i opozycj ze strony partii na zistowskiej w rycerski s p o s b " . N o w y Reichstag s p o t k a si 30 sierpnia 1932 r o k u . Nazici, P a r t i a C e n t r o w a oraz Bawarska P a r t i a L u d o w a wysunli k a n d y d a t u r G r i n g a na stanowisko przewodniczcego, na k t r e zosta w y b r a n y 1 8 . W swoim pierwszym przemwieniu j a k o przewodniczcego Reichstagu przeprowa dzi kolejny a t a k na P a p e n a : Przyrzekam, e bd wypenia obowizki zwizane z moim stanowiskiem bezstronnie, sprawiedliwie i zgodnie z obowizujcymi zasadami. Oka stosowny szacunek przepisom i powadze tej instytucji. Lecz chciabym take jasno powiedzie, e rwnie czujnie zadbam o to, aby w tej instytu cji nie zosta zaatakowany honor i powaga narodu niemieckiego. Chwa lebna historia narodu niemieckiego znajdzie we mnie zawsze gotowego ordownika. Ogaszam caemu narodowi niemieckiemu, e ta sesja wyra nie dowioda, i w nowym Reichstagu zasiada wikszo zdolna do pro wadzenia spraw pastwa bez rzdu, ktry musi ucieka si do rodkw wyjtkowych. Fakt, i posiadamy narodowy rzd, daje mi nadziej, e b d w stanie wypeni moje obowizki przewodniczcego Reichstagu i e honor narodu, bezpieczestwo pastwa i wolno Ojczyzny bd gwny mi gwiazdami przywiecajcymi wszystkim moim dziaaniom 1 9 . N o m i n a c j a na przewodniczcego Reichstagu bya wielkim sukcesem osobistym czowieka, k t r y zaledwie pi lat wczeniej by banit pozba-

wionym miejsca i perspektyw w Niemczech, a siedem lat wczeniej przeby wa w kaftanie bezpieczestwa w L a n g b r o . P o m i m o n o w e g o stanowiska G r i n g nigdy nie zarzuci bezporednich negocjacji w imieniu swego poli tycznego mistrza. P o d o b n i e j a k Goebbels i R h m zosta czonkiem Herrenklubu - najbardziej ekskluzywnego miejsca s p o t k a w Berlinie, w k t r y m m g p r a c o w a n a d podejrzliwoci j u n k r w , starszych onierzy w armii i niemieckich przemysowcw. Ten sukces by rezultatem taktyki legalno ci", j a k nazywa j G r i n g . J e d n a k w dniu, w k t r y m Reichstag po raz pierwszy zebra si p o d jego przewodnictwem, on sam nie stara si dokad nie przestrzega ani p r o c e d u r p a r l a m e n t a r n y c h , ani zasady rycerskoci. By 12 wrzenia - dzie, w k t r y m , j a k pisa G r i n g , zdarzya si ta synna scena, kiedy Herr von P a p e n chcia rozwiza Reichstag, lecz m n i e j a k o przewodniczcemu Reichstagu, u d a o si mu to uniemoliwi". P a p e n p r b o w a wykorzysta nietypow d r o g o t r z y m a n i a dekretu prezydenckiego, k t r y rozwizywaby Reichstag, z a n i m jeszcze si zbie rze. By zdecydowany ujawni go w m o m e n c i e dla niego o d p o w i e d n i m , c h o nie na pierwszym posiedzeniu. P o c z t k o w o chcia w przemwieniu przedstawi swj p r o g r a m rzdowy. Wiedzia, e komunici s gotowi wysun w o t u m nieufnoci dla jego rzdu w chwili otwarcia posiedzenia, n a t o m i a s t on polega na u m w i o n y m wczeniej sprzeciwie wobec tego w o t u m , ktry mia by zgoszony przez j e d n e g o z d e p u t o w a n y c h Partii N a r o d o w e j . T o d a o b y m u moliwo dalszego dziaania. Kiedy j e d n a k nikt nie sprzeciwi si k o m u n i s t y c z n e m u w o t u m , Reichstag zakoczy ob rady n a danie d e p u t o w a n e g o nazistowskiego Wilhelma F r i c k a . P o d czas przerwy P a p e n szybko posa po dekret rozwizujcy Reichstag, p o d c z a s gdy Hitler o m a w i a sytuacj z gwnymi nazistowskimi d e p u t o w a n y m i w rezydencji G r i n g a - P a a c u Przewodniczcego Reichstagu u s y t u o w a n y m na w p r o s t Reichstagu. Nazistowscy k o n s p i r a t o r z y zdecy dowali, e najszybszym s p o s o b e m p o k o n a n i a P a p e n a bdzie zaskoczenie Reichstagu p o p a r c i e m dla w o t u m nieufnoci wysunitego przez k o m u n i stw. P a p e n z pewnoci si tego nie spodziewa. D e p u t o w a n i zgromadzili si z p o w r o t e m w sali, a P a p e n pojawi si, nio sc czerwon teczk, k t r a - o czym wszyscy wiedzieli - bya symbolem de kretu rozwizujcego p a r l a m e n t . Lecz G r i n g z gow wiadomie o d w r con od P a p e n a p o p r o s i Reichstag o gosowanie n a d k o m u n i s t y c z n y m w o t u m nieufnoci. P a p e n natychmiast wsta i poprosi o uwag, machajc dekretem, ktry, gdyby zosta przeczytany, uwolniby go od k o n t r o l i Re ichstagu na tak dugo, jak dugo zostaby kanclerzem. G r i n g , umiechajc si szeroko, j a k b y prowadzi u d a n y nalot, w ogle go nie zauway. P a p e n podbieg do niego i rzuci mu przed nos dekret. G r i n g n a d a l udawa, e go nie zauwaa, pochonity zapisywaniem gosw. P a p e n o t r z y m a poparcie

tylko trzydziestu d w c h gosw; 513 d e p u t o w a n y c h gosowao przeciwko niemu. D o p i e r o wtedy G r i n g spojrza w d na lecy przed n i m dekret, z byskiem zainteresowania w oczach. N a w e t przeczyta go na gos. N a s t p nie owiadczy, e jest niewany, p o n i e w a znajduje si na n i m p o d p i s kanclerza, ktry nie jest ju kanclerzem. P a p e n we w s p o m n i e n i a c h z a n o t o w a swoj opini na t e m a t tego zda rzenia: Parlament sta si scen zupenego chaosu. Sesja przeksztacia si w strze lanin, a w tym tumulcie Gring nie uzna mojego prawa gosu. Odwrci si ostentacyjnie w lew stron i udawa, e mnie nie syszy. Zamiast tego krzykn: Jako e nikt z sali nie wystpi ze sprzeciwem w stosunku do propozycji komunistw, chciabym przej do oblicze". Nie miaem inne go wyjcia, jak tylko podej do mwnicy przewodniczcego, rzuci roz kaz rozwizania na biurko Gringa i wyj z Reichstagu z czonkami rz du przy akompaniamencie kpiarskiego wycia. W swojej ksice Germany Rehorn G r i n g opisuje z cynicznym za chwytem t fars p r o c e d u r y p a r l a m e n t a r n e j : To byo bawienie si sowami, wycig z ma wskazwk zegarka; osta tecznie nie miao adnego znaczenia, jak i gdzie wrczy mi nakaz prezy denta; wane byo, e przeciwstawilimy si temu z caej siy [...]. Rzd von Papena odszed, a Reichstag kontynuowa posiedzenie. Wiedziaem, e dalsze posiedzenie jest tylko przedstawieniem, lecz to byo zbyt wane [...] niemono dalszego odgrywania gry parlamentarnej zostaa wyra nie pokazana narodowi. P o d c z a s zezna w N o r y m b e r d z e w 1946 r. G r i n g by rwnie szczery. Powiedzia: Byo to dla m n i e obojtne, j a k i m i r o d k a m i d o p r o w a d z moj parti do wadzy. Jeli bdzie to d r o g a negocjacji p a r l a m e n t a r n y c h , b a r d z o d o b r z e ; jeli dziki wyznaczeniu na stanowisko p r e z y d e n t a Rze szy, t y m lepiej". Prezydent j e d n a k nie pochwali gry p a r l a m e n t a r n e j G r i n g a i Reichstag zosta r o z w i z a n y 2 0 . Kolejna t u r a w y b o r w miaa si o d b y 6 listopada. T y m c z a s e m P a p e n d e k r e t e m prezydenckim n a d a l s p r a w o w a wadz. Nazici d o pewnego stopnia przeliczyli si ze swoimi siami. P o d c z a s w y b o r w stracili p o n a d d w a miliony gosw, a liczba ich d e p u t o w a n y c h spada z 230 do 196. Wiele o s b przestao mie do nich zaufanie, wic b r a k o w a o im funduszy. Ich t a k t y k a przez ostatnie kilka miesicy i nastawienie do p r e z y d e n t a i kanclerza nie p o d o b a y si przemysowcom, od k t r y c h byli finansowo

zaleni. P o n a d t o liczba b e z r o b o t n y c h , na k t r y c h niezadowoleniu pole gali nazici w wyborach, istotnie si zmniejszya; m o n a powiedzie, e prawdziwy szczyt, jeli chodzi o p o p a r c i e dla nazistw, zosta osignity w lipcu 1932 r., kiedy bezrobocie byo najwysze. Czas ucieka. Bitwa midzy H i n d e n b u r g i e m i Hitlerem o r a z stojcy za ni spisek za czy si bezporednio po wyborach i trway przez ostatnie tragiczne tygo dnie niemieckiej bolesnej wolnoci. Schykowa forma niemieckiej demokra cji stopniowo zanikaa, chocia Hitlera popierao teraz zaledwie 3 3 , 1 % cae go elektoratu, co stanowio spadek o 4,2% od wyborw w lipcu. Eminence gris* za plecami H i n d e n b u r g a p o z o s t a w a n a d a l Schleicher. 17 listopada P a p e n zrezygnowa ze stanowiska, idc za jego rad. W e d u g H e i d e n a G r i n g by w Rzymie i siedzia wanie o b o k Mussoliniego na bankiecie w y d a n y m na cze goci uczestniczcych w Europejskim Kongresie Akade mii N a u k , kiedy d o t a r y do niego wieci o porace P a p e n a . Zapewniwszy Mussoliniego o tym, e teraz w Niemczech zatriumfuje faszyzm, odlecia do Berlina, aby poczyni konieczne ustalenia z prezydenckim sekretarzem sta nu O t t o n e m Meissnerem w kwestii spotkania Hitlera z Hindenburgiem. Hi tler u d a si do prezydenta 19, a nastpnie 21 listopada, ale nie przynioso to a d n y c h rezultatw. Hitler zdecydowanie chcia zosta kanclerzem, a H i n d e n b u r g nie pozwoliby na to, d o p k i t a m t e n nie zapewniby sobie wikszoci w Reichstagu, co byo teraz niemoliwe. N a s t p n y e t a p rozpocz si, kiedy Schleicher zdoby fotel kanclerza. W r d przywdcw nazistowskich p a n o w a y podzielone opinie w kwestii wsppracy z nim. Spotkali si 1 g r u d n i a w W e i m a r z e i p o n o w n i e 5 grud nia w Kaiserhof, aby o m w i t spraw; G r e g o r Strasser, nigdy niebd cy prawdziwym czowiekiem Hitlera, p o z o s t a w a w b e z p o r e d n i m k o n takcie ze Schleicherem. Potajemnie by gotowy p o p r o w a d z i o d a m partii w p u a p k Schleichera w z a m i a n za stanowisko wicekanclerza. G r i n g , G o e b b e l s i Hitler zdecydowanie sprzeciwiali si jakiemukolwiek k o m p r o misowi. G r i n g , w s p o m a g a n y przez R h m a i Fricka, zosta wydelegowa ny, aby p r z e p r o w a d z i negocjacje ze Schleicherem zgodnie z kierunkiem o k r e l o n y m na ostatniej konferencji. W e d u g H e i d e n a G r i n g ju 3 grud nia zosta p o i n s t r u o w a n y , aby podej Schleichera i p o p r o s i o stanowi sko premiera P r u s . Dowiedzia si wwczas, e partie centrowe chc p o prze jedynie k a n d y d a t u r Strassera na stanowisko premiera. Kiedy n o w y Reichstag s p o t k a si 6 grudnia, G r i n g zosta p o n o w n i e wybrany na przewodniczcego. R o b i wszystko, eby omieszy zgroma dzenie i powiedzia dosadnie, e jego ycie bdzie krtkie. Kiedy usiad, prace Reichstagu trway dalej, a on patrzy na d e p u t o w a n y c h przez binominence gris (fr.) - szara eminencja (przyp. tum.).

kle, p o r w n u j c nieznane mu twarze z plikiem fotografii na b i u r k u . Szczeglnie przyglda si mczyznom p o d e j r z a n y m o wspdziaanie ze Strasserem i s a m e m u Strasserowi. D w a dni pniej Strasser pokci si gwatownie z Hitlerem, a nastpnie napisa do niego synny list z zarzuta mi, wystpi z partii i wyjecha na p o u d n i e . Hitler, wiadomy tego, e wanie way si jego przyszo, zapowiedzia, e si zastrzeli, jeli p a r t i a go opuci, p o d c z a s gdy G r i n g zagrozi, e przetrci k a r k k a d e m u zwo lennikowi Strassera. 4 stycznia 1933 r. Hitler o d b y sekretne spotkanie z P a p e n e m w d o m u b a n k i e r a Schrdera, na k t r y m o m a w i a n o form przyszej wsppracy. T y m c z a s e m Schleicher, przy- pochlebiajc si zwizkom, traci p o p a r c i e przemysowcw, ktrych nastpnie zacz szantaowa. Strasser wrci z R z y m u i w i a d o m e byo, e aktywnie spiskuje ze Schleicherem, aby zo sta jego wicekanclerzem. Przywdcy partii spotykali si teraz w miniatu r o w y m regionie Lippe, gdzie G o e b b e l s k o n c e n t r o w a si na k a m p a n i i do szczeglnych w y b o r w ze wzgldu na znaczenie p r o p a g a n d o w e , jakie to zwycistwo m i a o b y w oczach n a r o d u j a k o caoci. O p n o c y przyszed take G r i n g - pisa G o e b b e l s 13 stycznia w swoim w y d a n y m d r u k i e m p a m i t n i k u z tego okresu - Strasser jest wiecznym t e m a t e m naszych dys kusji [...]. P r a s a berliska pisze, e zostanie wicekanclerzem". A nastp nego dnia G o e b b e l s spdzi p o p o u d n i e z G r i n g i e m , rozmawiajc o na szych z m a r t w i e n i a c h " . G o e b b e l s m i a racj c o d o p r o p a g a n d o w e g o z n a c z e n i a w y b o r w w L i p p e . Po tym, j a k nazici odnieli rozstrzygajce zwycistwo w t y m m a y m stanie, sprawy zaczy przyjmowa nowy, k o r z y s t n y dla nich o b r t . Strasser nie przystpi do r z d u , ludzie stojcy za H i n d e n b u r g i e m , zmczeni sytuacj bez wyjcia, w k o c u p o s t a n o w i l i zwrci si do H i tlera. 22 stycznia syn p r e z y d e n t a O s k a r i sekretarz s t a n u Meissner spo tkali si w tajemnicy z H i t l e r e m , G r i n g i e m i F r i c k i e m w d o m u J o a c h i m a v o n R i b b e n t r o p a , c z o n k a partii nazistowskiej, k t r y w t y m m o m e n cie z a d e b i u t o w a w historii, p o n i e w a p r z y p a d k i e m z n a go P a p e n . G r i n g przyjecha z D r e z n a , gdzie wygasza m o w , w ktrej u d o w a d n i a , dlaczego H i t l e r nie m o e d o c z y d o o b e c n e g o r z d u . H i t l e r wy ranie p r z y g o t o w a si, a b y z r o b i w r a e n i e na synu p r e z y d e n t a , i od nis sukces. Z a c z y n a dziaa plan P a p e n a , aby diametralnie odwrci sytuacj Schleichera. Prezydent nie wyda pozwolenia kanclerzowi, k t r y nie by w stanie zdoby wystarczajcego p o p a r c i a w Reichstagu, na ustanowienie wojskowej d y k t a t u r y zamiast r z d w p a r l a m e n t a r n y c h . 28 stycznia Schleicher zrezygnowa ze stanowiska, pozostawiajc o t w a r t e pole dla swoich rywali. Hitler - wiadomy tego, e rywalizujcy z nim politycy

rozpierzchli si, a fotel kanclerza w k o c u ulegnie" wobec jego u p a r t e g o oblenia - sta si wedug G r i n g a b a r d z o s p o k o j n y " . Ostateczne nego cjacje zostay powierzone P a p e n o w i - ktry by oczywicie w k o n t a k c i e z G r i n g i e m . Tego samego d n i a - j a k w s p o m i n a P a p e n - Hitler dowie dzia si, e prezydent chce, aby stworzy rzd zgodnie z w a r u n k a m i konstytucyjnymi", co oznaczao rzd rozporzdzajcy wikszoci w Re ichstagu. Hitler odmwi, chcia stworzy rzd prezydencki - niezaleny od p o p a r c i a Reichstagu - obejmujcy ludzi z innych partii, lecz najpierw d o m a g a si stanowiska kanclerza i k o m i s a r z a Rzeszy do spraw Prus, a dla c z o n k a swojej partii (myla o G r i n g u ) stanowiska ministra spraw wewntrznych Rzeszy i kluczowego p a s t w a s t a n o w e g o - P r u s . N a s t p nego r a n k a Hitler i G r i n g zadzwonili, aby z a p r o p o n o w a F r i c k a na sta n o w i s k o ministra spraw wewntrznych Rzeszy, a G r i n g a na stanowisko ministra spraw wewntrznych P r u s . P a p e n odpowiedzia, e on sam, j a k o wicekanclerz, wyznaczy k o m i s a r z a Rzeszy do spraw P r u s , a Hitler przyj to niechtnie". P a p e n m i a p r z e d y s k u t o w a t kwesti z prezydentem. P o z a tym P a p e n i jego wsppracownicy myleli, e zyskaj przewag li czebn n a d nazistami w gabinecie w s t o s u n k u czterech do jednego, a w zwizku z tym bd w stanie n a d nimi z a p a n o w a . 29 stycznia G o e b b e l s napisa: Po poudniu, gdy pilimy kaw z Hitlerem, nagle wszed Gring i zakomu nikowa [...] e Fhrer jutro zostanie powoany na stanowisko kanclerza [...]. To z pewnoci najszczliwsza godzina w yciu Gringa. [...] Mie sicami dyplomatycznie i sprytnie przygotowywa grunt dla Hitlera pod czas szarpicych nerwy negocjacji [...] Ten uczciwy onierz z sercem dziecka [...] staje twarz w twarz z Fhrerem i przekazuje mu najwspa nialsz nowin w yciu! Lecz to nie by jeszcze koniec intryg, j a k pisze P a p e n w swoich wspo mnieniach: W tym samym czasie Schleicher znalaz jeszcze jedn kart. Wysa do Gringa jednego ze swoich osobistych emisariuszy, von Alvenslebena, a Gring natychmiast przybieg do mnie z nowinami. Schleicher przesya mu wiadomo, e moim prawdziwym zamiarem byo oszukanie nazistw i e oni wyszliby na tym lepiej, gdyby porozumieli si ze Schleicherem, ktry chcia zostawi dla siebie tylko stanowisko ministra obrony. Alvensleben zaznaczy, e mona znale sposoby zneutralizowania Hindenbur ga. Schleicher najwyraniej posun si a do sugestii, e jeli starszy p a n " okae si trudny, to on, Schleicher, zmobilizuje garnizon w Poczda-

mie. Gring powiedzia mi, e on i Hitler jednoznacznie negatywnie wypo wiedzieli si na temat tego planu i natychmiast powiedzieli o nim Meissne rowi i Oskarowi von Hindenburgowi 2 1 . eby ubiec ten r u c h Schleichera, prezydent p r d k o r o z k a z a generao wi W e r n e r o w i von Blombergowi, k t r y by na konferencji w Genewie, e by wrci n a s t p n y m pocigiem do kraju. Na stacji czekali na niego, nie zalenie, O s k a r v o n H i n d e n b u r g i oficer sztabowy, k t r y mia rozkaz, aby z a b r a g o d o Ministerstwa O b r o n y . Blomberg wybra p r e z y d e n t a i dowiedzia si, e zostanie ministrem o b r o n y w gabinecie Hitlera. G d y czonkowie n o w e g o r z d u szli przez o g r d czcy siedzib kanc lerza P a p e n a z P a a c e m Prezydenckim, w k t r y m przyj ich H i n d e n b u r g , Hitler n a d a l irytowa si ograniczeniami, k t r e - j a k sdzi - zostay na r z u c o n e jego wadzy. Zagrozi rzdowi n o w y m i w y b o r a m i , k t r e - powie dzia - w k r t c e przypiecztuj wikszo, jakiej w t y m m o m e n c i e b r a k o w a o mu w Reichstagu. Od razu wywizaa si ktnia, a H i n d e n b u r g za cz si niecierpliwi, e kae si mu czeka. W k o c u p o s t a n o w i o n o p o p r o s i go o wydanie d e k r e t u rozwizujcego Reichstag i nazici, w t o warzystwie nieszczliwych towarzyszy, wkroczyli do p o k o j u p r e z y d e n t a n a zaprzysienie. G r i n g opisa napicia tego okresu: Od 20 stycznia byem, jako delegat polityczny, w cigym kontakcie z Herr von Papenem, z sekretarzem stanu Meissnerem, z przywdc Sta lowych Hemw [Stahlhelm] Seldtem, i z przywdc Niemieckich Nacjo nalistw Hugenbergiem. Omawiaem z nimi przysze posunicia [...]. W kocu osignlimy porozumienie [...]. Jako przedstawiciel Hitlera w ostatnim roku czsto chodziem midzy Kaiserhof i Wilhelmstrasse i nigdy nie zapomn chwili, kiedy pospieszyem do mojego samochodu i by em pierwsz osob, ktra moga powiedzie oczekujcym tumom: Hi tler zosta kanclerzem!" 2 2 . T a k t y k a legalnoci wygraa. J a k chwalebnie - napisa G r i n g - wie k o w y marszaek polowy zosta uyty j a k o i n s t r u m e n t B o g a " .

Rozdzia IV

Podbj kraju
O w p do trzeciej po p o u d n i u G r i n g przyj w swoim paacu przedstawicieli prasy. M o c n o przeywa zwycistwo i okazywa ra do zagranicznym dziennikarzom, ktrzy z niecierpliwoci zgromadzili si w o k niego. Wyczuwali zmieniajc si atmosfer na ulicach, penych triumfujcych nazistw. G r i n g chcia zagodzi napicia i przeksztaci spotkanie w przyjcie towarzyskie. W zimowe p o p o u d n i e szybko robio si ciemno; Horst Wessel Song, piewana przez mczyzn, k t r z y wiedzie li, e ich przywdca zdoby w k o c u Kancelari Rzeszy, brzmiaa gronie w uszach wikszoci N i e m c w , ktrzy nie mieli czego witowa. Bya j u n o c , kiedy Hitler z G r i n g i e m przy b o k u p o p r o w a d z i pierw sze s p o t k a n i e R z d u . O b r o c y demokracji, wicekanclerz v o n P a p e n , mi nister spraw zagranicznych b a r o n K o n s t a n t i n v o n N e u r a t h , minister f i n a n s w ksi L u t z Schwerin v o n Krosigk o r a z zaufany czowiek H i n d e n b u r g a , minister o b r o n y i szef Reichswehry genera von Blomberg w swej lepej naiwnoci wierzyli, e s t a m , aby u t r z y m a stosown s k r o m n o z a c h o w a n i a , kiedy niedowiadczeni nazici trzymaj cugle wadzy. N a p r z e c i w nich i ich mniej wanych kolegw stali Hitler, G r i n g i Frick, trzech nazistw wobec dziewiciu politykw starej daty. Na ze w n t r z sycha byo t u m y piewajce Deutschland, Deutschland ber Al les. Nazici o k u p o w a l i ulice wszystkich miast w Niemczech. Lecz Hitler nie o t r z y m a od H i n d e n b u r g a r z d u prezydenckiego, za t e m jego rzd u p a d b y , gdyby Reichstag t a k zagosowa. Nazici mieli al ternatyw: albo pj na ustpstwa wobec Katolickiej Partii Centrowej, eby z d o b y jej poparcie, albo p r z e k o n a rzd, w k t r y m wikszo c z o n k w naleaa do innych partii, eby zgodzi si na n o w e wybory, w ktrych - z czego musieli z d a w a sobie spraw - nazici musieliby wy korzysta k a d form nacisku na gosujcych, aby zapewni sobie wik szo w Reichstagu. Hitler i G r i n g , wpatrzeni w siedzcych naprzeciwko ostronych mczyzn, p r b o w a l i przedstawi obecn sytuacj j a k o zupe nie niemoliw do z a a k c e p t o w a n i a , eby ich koledzy nie mogli zrobi nic innego, j a k tylko przysta na rozwizanie Reichstagu. T y m c z a s e m trzeba byo powici kilka godzin na witowanie i r a d o wanie si przed wznowieniem tych n i e t a k t o w n y c h negocjacji. Dwik

b b n w nis si echem od B r a m y Brandenburskiej. SA i SS gromadziy si w Tiergarten, eby zebra n a p e n i o n e paliwem p o c h o d n i e na n o c n e uroczystoci. Ludzie stali wzdu Wilhelmstrasse i na Wilhelmplatz, cze kajc na n a d c h o d z c y p o c h d . Przy dwiku orkiestr, owietlone p o c h o d n i a m i , zaczy m a s z e r o w a b r u n a t n e szeregi, p o d c z a s gdy bezsilny prezydent H i n d e n b u r g sta w oknie i patrzy na h o d s k a d a n y Hitlerowi, k t r y sta sztywno z wycignit rk na balkonie p o k o j u kanclerza. P o raz pierwszy demonstrujcy n a r d niemiecki jest t r a n s m i t o w a n y " - napi sa G o e b b e l s w swoim p a m i t n i k u , a G r i n g wyraa swj entuzjazm przez m i k r o f o n zainstalowany w kanclerstwie: 30 stycznia 1933 r. zostanie zapisany w historii Niemiec jako dzie, w kt rym nard odzyska sw chwa, jako dzie, w ktrym nowe pastwo po wstao i zmioto wszelk udrk, bl i wstyd ostatnich czternastu lat [...]. Oto stoi sawny feldmarszaek z I wojny wiatowej, a u jego boku mody Fhrer Niemiec, ktry poprowadzi nard i Rzesz w now, lepsz er. Niech obywatele Niemiec gosz ten dzie jako radosny, podobnie jak ogosz go setki tysicy przed tymi oknami, zainspirowane now wiar [...] e przyszo przyniesie nam to, o co walczylimy na prno przez dugi czas - chleb i prac dla naszych towarzyszy oraz wolno i chwa dla na szego pastwa" 1 . P o d c z a s tej n o c y w i t o w a n i a w u m y l e G r i n g a j u zaczy si r o dzi n o w e w i d o k i na przyszo. W gabinecie H i t l e r a by m i n i s t r e m bez teki, m i n i s t r e m s p r a w w e w n t r z n y c h P r u s i k o m i s a r z e m Rzeszy d o s p r a w l o t n i c t w a . Pierwsze s t a n o w i s k o czynio z niego p l e n i p o t e n t a H i tlera, a m b a s a d o r a , p a l a d y n a (eby uy j e g o u l u b i o n e g o o k r e l e n i a ) ; drugie, c h o t e c h n i c z n i e p o d n a d z o r e m P a p e n a , d a w a o m u wyjtkow w a d z n a d policj w najwaniejszym p a s t w i e s t a n o w y m N i e m i e c ; a trzecie p o w o d o w a o , e w k r t c e m i a n a n i m s p o c z b e z p o r e d n i , szczeglny o b o w i z e k rozwinicia Si P o w i e t r z n y c h Rzeszy. P o z o s t a take przewodniczcym Reichstagu, cho ten zosta rozwizany ju na s t p n e g o r a n k a , kiedy H i t l e r o s t a t e c z n i e p o i n f o r m o w a swj r z d o t y m , e nie ma szansy na p o r o z u m i e n i e m i d z y n a z i s t a m i i P a r t i C e n t r o w . N o w e w y b o r y m i a y o d b y si za miesic, 5 m a r c a ; do tej p o r y m i a d z i a a n o w y r z d . Wszyscy rozumielimy, e jeli weszlimy w p o s i a d a n i e w a d z y , to m u s i m y j z a t r z y m a za wszelka c e n " - p o w i e d z i a G r i n g , zeznajc w N o r y m b e r d z e . N i e chcielimy t e g o j u duej p o z o s t a w i a p r z y p a d k o w i , w y b o r o m czy w i k s z o c i o m p a r l a m e n t a r n y m [...]. e b y u t r w a l i w a d z teraz, k o n i e c z n e b y o z r e o r g a n i z o w a n i e p o l i t y c z n y c h relacji".

W e d u g Schwerina v o n K r o s i g k a i P a p e n a , Hitler i G r i n g podczas s p o t k a r z d u n a d a l zakadali m a s k i legalnoci. Naley by m o e d o precyzowa pojcie nielegalnosci - mia pniej wyjani G r i n g swoim sdziom. - Jeli m o i m celem jest rewolucja, to dla istniejcego p a s t w a jest to dziaanie nielegalne. Jeli osign swj cel, wtedy staje si on fak t e m i tym s a m y m czym legalnym". G r i n g chcia z a t e m wykorzysta swoje stanowisko ministra spraw wewntrznych P r u s j a k o gwny k a n a u m a c n i a n i a wadzy nazistw n a d w y b r a n y m i i staymi u r z d n i k a m i we wszystkich prowincjach. W e d u g G r i t z b a c h a , jego oficjalnego biografa, G r i n g niemal mieszka w b u d y n k u pruskiego r z d u przez n a s t p n e d w a miesice; j a d posiki w b u d y n k u i p r a c o w a caymi n o c a m i . Pierwszego d n i a zebra pracowni k w pruskiej administracji i zwrci si do nich j a k o do przedstawicieli n o w e g o patriotycznego d u c h a , ktry wanie p o w s t a " . P r z y p o m n i a im, e jego wasny ojciec by kiedy starszym urzdnikiem p a s t w o w y m . P o t e m odoy na b o k czar, z j a k i m wiadomie otworzy spotkanie, i powie dzia, e ich pierwszym obowizkiem jest wyplenienie kadego ladu ko m u n i z m u , ktry m g b y miedzy nimi istnie. Tych, ktrzy czuli, e nie potrafi z n i m p r a c o w a , p o p r o s i o n a t y c h m i a s t o w rezygnacj 2 . Kiedy G o e b b e l s w lutym wyruszy, eby w y k o n a to, co nazywa ar cydzieem p r o p a g a n d y " , i zapewni r a d y k a l n e zwycistwo w w y b o r a c h 5 m a r c a , G r i n g stara si nie prosi o r a d P a p e n a , swojego zwierzchni k a j a k o k o m i s a r z a Rzeszy d o spraw P r u s , k t r y by z a a n g a o w a n y w k a m p a n i wyborcz; w z a m i a n zacz szybko i bezwzgldnie przejmo w a k o n t r o l n a d p r u s k administracj p a s t w o w i policj. Pruski par lament zosta rozwizany wbrew jego woli 4 lutego. Ludzie, k t r y m G r i n g nie m g ufa, zostali wczeniej lub teraz wpisani na czarn list; nastpnie albo zwolni, albo zawiesi, albo te k a z a im zrezygnowa, a ich miejsca zajli nazici. G r i n g sprzta stajni Augiasza [...]. Nazwi ska, k t r e wczoraj miay wielkie znaczenie, dzisiaj cakowicie wyblaky" n a s k r o b a z z a d o w o l e n i e m G o e b b e l s 15 lutego. U w a a e m , e na p o cztku pisa G r i n g n a s t p n e g o r o k u w Germany Reborn - najwaniej sze jest, a b y m siln rk trzyma wodze policji. To wanie w tej dziedzi nie p r z e p r o w a d z i e m pierwsze generalne zmiany. Z trzydziestu d w c h szefw policji u s u n e m dwudziestu dwch. Miesic pniej w ich lady poszy setki i n s p e k t o r w i tysice sierantw policji. Pojawili si nowi lu dzie, ktrzy w k a d y m p r z y p a d k u pochodzili z wielkich szeregw sztur m o w c w i s t r a n i k w " . G u m o w e paki policyjne, k t r e wedug G r i n g a byy niegodne, zostay zastpione rewolwerami. K a d y by zajty k a m p a n i wyborcz, dlatego nie m o n a przeceni znaczenia tej rewolucji administracyjnej, p r z e p r o w a d z o n e j w lutym. W o -

ya o n a bowiem p r a w o b e z p o r e d n i o w rce Hitlera. W serii manifestw i bezlitonie zuchwaych d e k r e t w G r i n g otwarcie oznajmia, co robi, i umoliwi n a z i s t o m p r o w a d z e n i e ich k a m p a n i i przeciwko i n n y m par tiom, j a k b y b r o n i n a r d przed k r y m i n a l n y m przewrotem. Pruski mini ster spraw wewntrznych w rzeczywistoci k o n t r o l o w a najwiksz cz Niemiec; w a d z a ministra spraw wewntrznych Rzeszy bya czysto n o m i n a l n a . Manifesty G r i n g a w sprawie si policyjnych, k t r e t a k szybko zwiksza i przeksztaca zgodnie z wasnymi wyobraeniami, czytao si j a k wypowiedzenie wojny wszystkim f o r m o m opozycji. To bya t a k t y k a legalnoci - oczywicie, kiedy p r a w o znajdowao j u w jego rkach. Hitler j a k o kanclerz dal G r i n g o w i p e n o m o c n i c t w o . A P a p e n , wicekanclerz i k o m i s a r z Rzeszy do spraw P r u s , kiedy pniej w s p o m i n a ten okres dez integracji, m g powiedzie tylko: M o i m w a s n y m f u n d a m e n t a l n y m b d e m byo niedocenienie dynamicznej siy, k t r a o b u d z i a n a r o d o w e i spo eczne instynkty m a s " 3 . Z a n i m nie staa a d n a p a r t i a , tylko u c h o sdzi wego prezydenta. Widz - napisa - e wiele razy p o w i n i e n e m by przywoa a u t o r y t e t p r e z y d e n t a " . I n n i ministrowie, wczajc Blomberga, odwrcili si i zostawili te n u d n e sprawy energicznej administracji Hi tlera. P a p e n twierdzi, e czsto kci si z G r i n g i e m na t e m a t jego a r o ganckich m e t o d i e raz zasugerowa mu n a w e t zoenie dymisji. G r i n g odwrci si do niego gwatownie i krzykn: Z tego p o k o j u wyjd d o piero n o g a m i d o p r z o d u ! " . Brytyjski a m b a s a d o r Sir H o r a c e R u m b o l d wysa 1 m a r c a do L o n d y n u r a p o r t o dziaalnoci G r i n g a : W ostatniej prywatnej rozmowie z b a r o n e m N e u r a t h e m opisa mi on G r i n g a j a k o przeraajacego czowieka, k t r e g o Herr von P a p e n zupenie nie jest w stanie k o n t r o l o w a . G r i n g u w a a n y jest za prawdziwego faszyst w partii H i t l e r a . . . " 4 . 17 lutego, po d w c h i p tygodniach spdzonych przy a k t a c h , zwol nieniach i m i a n o w a n i a c h na stanowiska, G r i n g o p u b l i k o w a nastpuj cy manifest: Chyba nie trzeba zaznacza, e policja musi we wszystkich przypadkach unika nawet pozorw wrogiego nastawienia do stowarzysze narodo wych i partii czy nawet wraenia przeladowania ich. Od wadz policyj nych oczekuj tego, e stworz i utrzymaj jak najlepsz ni porozumienia z wyej wymienionymi organizacjami, w ktrych szeregach mona odna le najwaniejsze siy rekonstrukcji politycznej. Ponadto naley bez wzgldnie wspiera kade dziaanie dla celw pastwowych i pastwow propagand. Z drugiej strony dziaania organizacji wrogo nastawionych wobec pastwa musz by sprawdzane za pomoc najsurowszych rod-

kw. Z terroryzmem i napadami komunistycznymi nie ma artw i kiedy to bdzie konieczne, naley wobec nich uywa rewolwerw bez wzgldu na skutki. Oficerowie policji, ktrzy uyj rewolwerw podczas wykony wania swoich obowizkw, bd przeze mnie chronieni bez wzgldu na konsekwencje, jakie to uycie spowoduje. Lecz oficerowie, ktrzy zawiod z obawy przed skutkami, musz spodziewa si dziaa dyscyplinarnych, jakie zostan wobec nich podjte. Ochrona mas, nieustannie stoczonych w swoich dziaaniach, wymaga niezwykle stanowczego zastosowania ure gulowa prawnych rzdzcych zakazanymi demonstracjami, zakazanymi spotkaniami, rabowaniem, podeganiem do zdrady pastwa, masowymi strajkami, rewoltami, agresj i wszystkimi pozostaymi karanymi wykro czeniami naruszycieli prawa i porzdku. aden funkcjonariusz nie powi nien zapomina o tym, e niepodjcie dziaania jest bardziej haniebne ni popenienie bdu w jego zastosowaniu. Mam nadziej i spodziewam si, e wszyscy funkcjonariusze stan ze mn rami w rami, majc na uwadze wsplny cel, jakim jest ocalenie naszej ojczyzny przed groc jej katastro f poprzez wzmocnienie i konsolidacj wszystkich si narodowych. G r i n g wzmocni ten p u n k t w gonym przemwieniu, k t r e w k r t c e p o t e m wygosi w D o r t m u n d z i e : W przyszoci pozostanie tylko jeden czowiek, ktry bdzie dziery wa dz i ponosi odpowiedzialno za Prusy - bd to ja. Kto wykonuje swo je obowizki w subie dla pastwa, kto przestrzega moich rozkazw i bezlitonie robi uytek ze swojego rewolweru, kiedy zostaje zaatakowa ny, moe by pewien mojej ochrony. Jednak kady, kto jest tchrzem, mo e spodziewa si, e wyrzuc go przy najbliszej sposobnoci. Pocisk wy strzelony z broni policyjnej jest moim pociskiem. Jeli twierdzicie, e to morderstwo, to jestem morderc [...]. Znam dwa rodzaje prawa, poniewa znam dwa rodzaje ludzi: tych, ktrzy s z nami i tych, ktrzy s przeciw ko nam 5 . N a p o c z t k u lutego z a k a z a n o k o m u n i s t o m wszelkich zebra; teraz k a d a podjta przez nich p r b a z o r g a n i z o w a n i a publicznej k a m p a n i i p o litycznej (w listopadowych w y b o r a c h zdobyli sze milionw gosw i mieli 101 miejsc w Reichstagu) m o g a zosta legalnie s t u m i o n a przez policj przy uyciu b r o n i . Ich prasie z a k a z a n o kolejnych publikacji; p o t e m przysza likwidacja prasy socjalistycznej i k a d e g o dziennika, k t r y mia o d w a g d r u k o w a swoje opinie na t e m a t nazistw. SA, znajdujce wsparcie w n o w y m popleczniku - policji, rozbijao wiece i s p o t k a n i a na wet s o c j a l d e m o k r a t w i Katolickiej Partii Centrowej. M w c y byli bici,

a wrd nich nawet katolicki dziaacz zwizkowy Stegerwald. Pidziesi ciu j e d e n a n t y n a z i s t w zgino w l u t y m w o s t a t n i m melancholijnym p o wstaniu przeciwko absolutnej d y k t a t u r z e Hitlera. 22 lutego G r i n g jeszcze bardziej wzmocni policj, tworzc siy p o mocnicze dla SA, SS i Stahlhelm H u g e n b e r g a . D o b r sw w zarzdzeniu by kolejnym p r z y k a d e m nowej legalnoci: dania nakadane na istniejce siy policyjne, ktre nie mog by odpo wiednio zwikszone w obecnej krytycznej chwili, czsto wykraczaj poza ich moliwoci; ze wzgldu na chwilow konieczno wykorzystywania ich poza miejscem suby, funkcjonariusze policji s czsto wycofywani z wa ciwych pl dziaania w nieodpowiednich momentach. W konsekwencji nie naley duej rezygnowa z dobrowolnego i spontanicznego poparcia odpowiednich pomocnikw, wykorzystywanych w nagych przypadkach jako funkcjonariuszy posikowych policji 6 . Pidziesit tysicy silnych, uzbrojonych mczyzn w starych m u n d u rach, do k t r y c h d o d a n o biae opaski na rkawach, majce p o k a z a ich n o w y oficjalny status, t e r r o r y z o w a o masy. Mogli wsi do kadego r o d k a t r a n s p o r t u i jecha bez biletu. D o s t a w a l i dziennie tylko trzy m a r ki, lecz niewielu wacicieli sklepw l u b kelnerw o d w a y o b y si sprzeci wi ich d a n i o m . G r i n g c o r a z czciej korzysta z usug Rudolfa Dielsa, przystojnego, lecz gronego m o d e g o u r z d n i k a w wydziale politycznym pruskiej poli cji, k t r e g o s p o t k a w 1932 r. i ktry b a r d z o chtnie d o s t a r c z a informacji p r z e w o d n i c z c e m u Reichstagu. Diels oeni si z kuzynk G r i n g a , Ilse. Informacje, k t r e wczeniej przekaza G r i n g o w i z a k t policyjnych, cze kay teraz o t w a r t e do wgldu; a w a n s o w a n y na szefa wydziau polityczne go Diels sta si osob, z ktrej p o m o c y mistrz korzysta przy tworzeniu czarnej listy. By zaciekym a n t y k o m u n i s t , a G r i n g pilnowa, eby jego b i u r k o byo zawalone tajnymi a k t a m i lewicowych k o n s p i r a t o r w , ktrzy - j a k wierzy - istnieli nie tylko w caym kraju, ale nawet w s a m y m Mini sterstwie Spraw W e w n t r z n y c h Prus. Diels zosta jego czowiekiem. W ministerstwie istnia specjalny wydzia kontrolujcy policj politycz n. G r i n g zreorganizowa ten wydzia, gdy tylko obj stanowisko. I te raz te nie robi tajemnicy ze swoich dziaa. Zaledwie r o k pniej napi sa tekst, ktry mia by o p u b l i k o w a n y w Wielkiej Brytanii: Z wasnej inicjatywy stworzyem Wydzia Tajnej Policji Pastwowej. Jest to instrument, ktrego niezwykle obawiaj si wrogowie pastwa i ktry jest w gwnej mierze odpowiedzialny za to, e w Niemczech i Prusach nie

istnieje marksistowskie czy komunistyczne zagroenie. [...]. Osignicia Dielsa i jego ludzi na zawsze pozostan jednym z najbardziej chlubnych punktw pierwszego roku odrodzenia Niemiec [...]. Musimy dziaa prze ciwko tym wrogom pastwa z pen bezwzgldnoci. [...]. Dlatego te powstay obozy koncentracyjne, do ktrych wysalimy w pierwszej kolej noci tysice czonkw partii komunistycznej i socjaldemokratycznej. To zupenie naturalne, e na pocztku zdarzay si ekscesy. To zupenie natu ralne, e tu i tam zdarzay si bijatyki [...]. Lecz jeli wemiemy pod uwa 7 g skal zdarzenia... . T a k i e byy pocztki gestapo, k t r e stao si oficjalnie n a z w a n i uzna n organizacj d o p i e r o 26 kwietnia, po tym j a k G r i n g zastpi P a p e n a na stanowisku k o m i s a r z a Rzeszy do spraw P r u s . Lecz p r a c a koncepcyjna i b u d o w a n i e s t r u k t u r rozpoczy si za czasw Dielsa w wyniku usilnych n a m w G r i n g a , a p o p e n i a n e przez nich ekscesy byy n a t u r a l n y m " re z u l t a t e m skali z d a r z e n i a " . 24 lutego ludzie G r i n g a zrobili n a l o t na kwater partii komunistycz nej w D o m u K a r l a Liebknechta. Chocia do tamtej chwili prawie wszyscy przywdcy partii albo zostali aresztowani, albo uciekli, ludzie G r i n g a odnaleli p r o p a g a n d k o m u n i s t y c z n w piwnicach lub k a t a k u m b a c h " , j a k nazywa je G r i n g . Kilka d n i pniej, po p o d p a l e n i u Reichstagu, G r i n g mia stwierdzi, e w k a t a k u m b a c h " znaleziono rwnie d o k u m e n t y d o w o d z c e , i k o m u n i c i planowali p o w s t a n i e i z a m o r d o w a n i e gwnych c z o n k w rzdu. W rzeczywistoci w piwnicach leay jedynie stosy k o m u n i s t y c z n y c h pamfletw, a G r i n g nigdy nie wyjawi tych r de. Niemniej j e d n a k byo to pretekstem do nowych, przesyconych j a d e m a r e s z t o w a i represji. W nocy 27 lutego, midzy s m i dziesit godzin, nastpiy niezwy ke wydarzenia. A d e r m a n , nocny portier w zamieszkaym przez G r i n g a P a a c u Przewodniczcego Reichstagu, przyszed do pracy o smej i zaj swoje miejsce na portierni w k o r y t a r z u . Siedem m i n u t po smej dyuruj cy w Reichstagu portier z a m k n p o u d n i o w e wejcie, p o d c z a s gdy mi dzy 8:15 i 8:30 E r n s t Torgler, przywdca p a r l a m e n t a r n y k o m u n i s t w , opuci b u d y n e k z k i l k o m a kolegami i poszed do oddalonej o dziesi m i n u t restauracji Aschingera. W tym s a m y m czasie, o k o o 8:20, l a t a r n i k Schultz przeszed przez izb o b r a d i stwierdzi, e wszdzie panuje spokj. Jakie p godziny pniej listonosz O t t o przeszed o b o k drzwi do restau racji w Reichstagu i wejcia do sali o b r a d ; byo cicho. Dziesi m i n u t pniej, o 9:05, student F l t e r przechodzi o b o k bu d y n k u i na balkonie na pierwszym pitrze Reichstagu zobaczy mczy zn z p o n c agwi; n a t y c h m i a s t znalaz policjanta i wszcz a l a r m .

Mniej wicej w t y m s a m y m czasie d r u k a r z Thaler, ktry take t a m t d y przechodzi, zobaczy czowieka wdrapujcego si przez o k n o restauracji, dlatego niemal n a t y c h m i a s t doczy do sieranta policji Buwerta, k t r y ju wczeniej zosta ostrzeony przez innego niezidentyfikowanego cywi la. T h a l e r z Buwertem zaczli b a d a spraw. Zobaczyli wiata poruszaj ce si za o k n a m i na o k n a c h p a r t e r u ; Buwert wystrzeli z rewolweru w kie r u n k u wiate, k t r e n a t y c h m i a s t znikny. Wszystko zdarzyo si w cigu kilku m i n u t , a pierwszy a l a r m o poarze d o t a r do miejscowej stray p o arnej o 9:14. Trzy m i n u t y pniej lejtnant policji Lateit przyby do Reichstagu na czele oddziau ludzi z k o m i s a r i a t u przy Bramie Brandenburskiej. Pierw sza stra p o a r n a przyjechaa o 9:21, a w tej samej godzinie Lateit, ktry by teraz wewntrz b u d y n k u , zobaczy m a y ogie poncy o b o k krzesa przewodniczcego Reichstagu w izbie o b r a d . D w i e m i n u t y pniej do czy do niego inspektor obiektu; do tej chwili ogie rozprzestrzeni si midzy siedzenia. O 9:24 przyjecha k a p i t a n s t r a a k w Klotz, k t r y w sa li o b r a d zobaczy j u nie pomienie, lecz gst mg i straszliwy ar, a o 9:27 p o d szklanym d a c h e m sali o b r a d nastpia p o t n a eksplozja, po czym w gr wybiy wielkie pomienie. W tym s a m y m czasie w Sali Bi s m a r c k a - wielkim p o k o j u na tyach - a r e s z t o w a n o pnagiego mczy zn. P o k r y w a go b r u d i pot. By to m o d y H o l e n d e r M a r i n u s van der Lubbe. Zbliaa si 9:35, kiedy na miejsce przyjecha G r i n g . D o w d c a jego ochroniarzy W e b e r przeszukiwa tunel czcy P a a c Przewodniczcego Reichstagu z Reichstagiem; nie znalaz t a m nic niepokojcego. G r i n g p r a c o w a w swoim biurze, w znajdujcym si w pobliu Pru skim Ministerstwie Spraw W e w n t r z n y c h na U n t e r den Linden, kiedy p o wiedziano mu o poarze; zarzuci na siebie trencz i kaza si zawie do poncego b u d y n k u . Kiedy przyjecha na miejsce, z Reichstagu wybucha y pomienie, a d o k o a gromadzi si wielki t u m . D o u g l a s Reed, kore s p o n d e n t T i m e s a " z L o n d y n u , przejeda s a m o c h o d e m wzdu zasypa nego niegiem Tiergarten, kiedy zobaczy ogie buchajcy z k o p u y bu d y n k u . Jego przyjazd zbieg si w czasie z przybyciem G r i n g a , wic R e e d zobaczy go, j a k wbiega do b u d y n k u przez wejcie dla d e p u t o w a n y c h . T a m G r i n g w p a d na dziennikarza, ktry telefonowa z jego biura. Wy rzuci go, lecz Reed pobieg za G r i n g i e m do r o d k a i zobaczy sal zgro m a d z e ca w ogniu, z a n i m jego rwnie odrzuci ar. Reichstag, uywa jc jego sw, by j a k blok k a m i e n n y , w k t r y m zostay w y d r o n e tune le i wcinite d r e w n i a n e kostki, a tunelami byy k o r y t a r z e i hole, n a t o m i a s t k o s t k a m i w y o o n a d r e w n i a n y m i p a n e l a m i sala o b r a d " oraz pozostae hole i sale. P o d c z a s gdy gwna s t r u k t u r a k a m i e n n a nie m o g a

ulec zniszczeniu, wyoone d r e w n e m sale pony zawzicie, a sala o b r a d bya odcita od b u d y n k u przez ogie t a k d o k a d n i e j a k pestka od brzo skwini". G r i n g twierdzi, e kiedy tylko wysiad z s a m o c h o d u , usysza, j a k kto w tumie w y p o w i a d a sowo p o d p a l e n i e " , i e wtedy zasona spada mu z oczu. N i g d y nie przyszoby mi na myl, e Reichstag m g b y zo sta p o d p a l o n y ; sdziem, e przyczyn p o a r u bya nieostrono [...]. W tym m o m e n c i e ju wiedziaem, e winowajc bya p a r t i a komunistycz n a " . P a p e n j a d kolacj z H i n d e n b u r g i e m w H e r r e n k l u b , kiedy poinfor m o w a n o go o ogniu, wic wysa p r e z y d e n t a s a m o c h o d e m do d o m u , a sam pospieszy na miejsce. Z n a l a z G r i n g a w otoczeniu c z o n k w swe go personelu zawzicie kierujcego walk z ogniem. T o z b r o d n i a k o m u nistw przeciwko n o w e m u r z d o w i ! " - krzykn G r i n g do P a p e n a . Hitler take przyjecha p n o na scen zdarze. Na dziewit pojecha na kolacj do G o e b b e l s a i towarzystwo bawio si j u d o b r z e przy muzy ce, kiedy Hanfstaengl zadzwoni z w i a d o m o c i a m i o poarze. G o e b b e l s i Hitler myleli, e to j e d e n z a r t w Hanfstaengla, lecz w i a d o m o zosta a w k r t c e p o t w i e r d z o n a , wic szybko pojechali do Reichstagu. W d r a pujc si po grubych wach straackich, doszlimy do wielkiego koryta rza przy wejciu n u m e r dwa. Po d r o d z e spotkalimy G r i n g a [...]. N i e ma wtpliwoci, e k o m u n i z m podj ostatni p r b wywoania b a a g a n u przy uyciu ognia i t e r r o r u " - napisa G o e b b e l s . Hitler, stojc w swdzie zrujnowanego b u d y n k u , krzykn: T o z n a k [Fanal] z n i e b i o s " . N o c d o biegaa kresu, ogie gasn p o d strumieniami w o d y z wy straackich, a u n o s z o n a przez wiatr sadza s t o p n i o w o o s a d z a a si na niegu. Ju pojawia si p l o t k a , e to sami nazici s odpowiedzialni za poar. Jakikolwiek by stopie osobistego z a a n g a o w a n i a G r i n g a (nadal nie p o s i a d a m y bezporednich d o w o d w na to, e by w to zamieszany), nie ma wtpliwoci, e b a r d z o aktywnie dziaa, gdy tylko d o t a r a do niego w i a d o m o o poarze. W y m a c h i w a zawzicie p o c h o d n i w k i e r u n k u ko m u n i s t w , ktrzy po raz kolejny zostali ogoszeni u d o w o d n i o n y m i wro gami p a s t w a . N a s t p n e g o dnia, 28 lutego, Hitler n a m w i H i n d e n b u r g a do p o d p i s a n i a zarzdzenia zawieszajcego wszelkie wolnoci obywatel skie ze wzgldu na o c h r o n n a r o d u i p a s t w a " . Poar, ktry Hitler na zywa znakiem z niebios", z pewnoci posuy do wstrznicia prezy d e n t e m . Zarzdzenie byo szczeglnie skierowane przeciwko k o m u n i s t o m i ich a k t o m p r z e m o c y " o r a z poszerzao zakres zastosowania kary mier ci. To wanie wtedy, wedug P a p e n a , 2 m a r c a na s p o t k a n i u rzdu Gring postanowi wspomnie o mapie Pharusa i dokumentach, w kt rych z a p l a n o w a n o z a m o r d o w a n i e ministrw. Z o s t a y o n e - j a k sdzi znalezione w kwaterze k o m u n i s t w p o d c z a s p r z e p r o w a d z o n e j cztery dni

wczeniej rewizji. N i e wyjaniono n a t o m i a s t , dlaczego ta m a p a i te d o k u 8 m e n t y nie zostay ujawnione n a t y c h m i a s t . W tym czasie P a p e n nie wi dzia p o w o d u , eby wtpi w ich autentyczno. C h o o b i e c a n o , e bd o n e p r z e k a z a n e do wgldu m i n i s t r o m , obietnica ta nigdy nie zostaa spe n i o n a . A r e s z t o w a n o tysice ludzi; czy byli k o m u n i s t a m i , czy tylko anty nazistami, to ju nie miao znaczenia. N a k a z y aresztowania zostay wy stawione kilka dni przed p o a r e m Reichstagu. Oczywicie G r i n g by w peni wiadomy podejrze w s t o s u n k u do swojej osoby; odnis si nawet do nich na s p o t k a n i u rzdu 2 m a r c a . N a ley j e d n a k wspomnie, e tych oskare nie wzi sobie do serca. N i e wi dzia dalszych moliwoci wykorzystania Reichstagu ani funkcji jego przewodniczcego; pozostae stanowiska daway mu znacznie wiksz wadz. D l a nazistw Reichstag, z a r w n o j a k o c e n t r u m pozostaoci p o d e m o k r a t y c z n y m rzdzie, j a k i b u d y n e k pastwowy, by przestarzay; na wet wybory, k t r e miay si o d b y za tydzie, miay zawiadczy o jego mierci z przyczyn n a t u r a l n y c h . N a s t p n e g o r o k u G r i n g napisa: Jeli n a d a l jestem o s k a r a n y o podoenie ognia w Reichstagu, eby d o s t a w swoje rce k o m u n i s t w , m o g jedynie powiedzie, e ten p o m y s jest mieszny i groteskowy. N i e p o t r z e b o w a e m a d n y c h specjalnych wyda rze, eby podj k r o k i przeciwko k o m u n i s t o m [...]. W rzeczywistoci p o a r Reichstagu nie p a s o w a do moich p l a n w . . . " 9 . W zalenoci od na stroju w y p o w i a d a si na ten t e m a t rwnie ironicznie: Wiedziaem, e ludzie p r a w d o p o d o b n i e powiedz, e u b r a n y w czerwon tog z lir w r ku p a t r z y e m na ogie i graem, gdy Reichstag p o n " lub a r t o w a , co zdarzyo mu si podczas lunchu w 1942 r. w obecnoci generaa F r a n z a H a i d e r a , ktry pniej w s p o m i n a , e G r i n g przerwa r o z m o w i wy krzykn: Jedynym czowiekiem, k t r y z n a p r a w d o Reichstagu, jestem ja, bo to ja p o d o y e m ogie! I uderzy doni o u d o " . P o d c z a s procesu w N o r y m b e r d z e i w czasie ledztwa G r i n g bardziej uroczycie zaprze czy, j a k o b y to na nim spoczywaa j a k a k o l w i e k odpowiedzialno za p o ar. Powiedzia generaowi Williamowi J. D o n o v a n o w i , szefowi Biura Sub Strategicznych U S A : Powinien by p a n przynajmniej p r z e k o n a n y , e nie musz k a m a , gdy mier patrzy mi w twarz. Daj p a n u sowo, e nie m a m nic wsplnego z p o a r e m R e i c h s t a g u " . Schwerin von Krosigk, kiedy by razem z n i m w wizieniu u A m e r y k a n w w Mondorf, zapyta G r i n g a z umiechem: Niech mi p a n powie teraz prawd. Czy n a p r a w d spali p a n Reichstag?". G r i n g tylko wzruszy r a m i o n a m i i odpowiedzia: M j drogi przyjacielu, nawet teraz b y b y m d u m n y , gdybym to zrobi. Ale to po p r o s t u nie byem j a " . Mniej wicej to s a m o powiedzia P a p e n o wi p o d c z a s ich wsplnej niewoli. Angielski a m b a s a d o r Sir H o r a c e R u m bold take poszed zobaczy poar; w s p r a w o z d a n i u do L o n d y n u

z 1 m a r c a napisa: Wiele r o z s d n y c h osb uwaa, e ten a k t w a n d a l i z m u m g by zainspirowany przez elementy nazistowskie, lecz nie przez przy 10 w d c w partii n a z i s t o w s k i e j " . Przyczyny p o a r u Reichstagu nie zostay w peni z b a d a n e podczas procesu w N o r y m b e r d z e i o t w a r t kwesti pozostaje, do jakiego stopnia patologiczny p o d p a l a c z v a n d e r L u b b e , k t r y mia tylko dwadziecia cztery lata, by ofiar nazistw, a j a k dalece dziaa na wasn rk. Stop n i o w o podejrzenia gromadziy si w o k K a r l a E r n s t a , d o w d c y SA w Berlinie, ktry - j a k twierdzono - p o p r o w a d z i oddzia s z t u r m o w c w przez k o r y t a r z czcy P a a c Przewodniczcego Reichstagu z s a m y m bu d y n k i e m Reichstagu i t a m w rnych czciach b u d y n k u pola d r e w n i a n okadzin cian benzyn i samozapalajcymi si substancjami chemiczny mi, przez co n a t y c h m i a s t stany w ogniu. Siedem miesicy pniej, kiedy mia si zacz proces o p o d p a l e n i e Reichstagu, E r n s t , popiwszy sobie d o b r z e na wicie s z t u r m o w c w w Berlinie, wyzna h o l e n d e r s k i e m u nazi cie, ktry p y t a go o jego powizania z p o a r e m : G d y b y m powiedzia: Tak, zrobiem to - bybym c h o l e r n y m gupcem; g d y b y m powiedzia Nie - bybym cholernym k a m c ! " 1 H a n s Bernd Gisevius, ktry w 1933 r. by p r a c o w n i k i e m Pruskiego Ministerstwa Spaw Wewntrznych, pozosta je gwnym p r o t a g o n i s t w sprawie przeciwko G o e b b e l s o w i i G r i n g o w i o r a z ich agentowi Ernstowi. Po odejciu z partii nazistowskiej Diels przy siga, e G r i n g wiedzia d o k a d n i e , j a k zacz si p o a r " i k a z a mu za wczasu p r z y g o t o w a list ludzi, ktrzy mieli by n a t y c h m i a s t po poarze aresztowani. Lecz Diels, w najlepszym p r z y p a d k u kiepski wiadek, p o wiedzia take: Przez kilka tygodni po p o a r z e do 1945 r. byem przeko n a n y , e to nazici podoyli ogie. T e r a z zmieniem z d a n i e " 1 2 . Aresztowania z a o r d y n o w a n e przez G r i n g a zostay p r z e k a z a n e w rce Dielsa i jego policji, wzmocnionej posikami z SA. Przywdca k o m u n i stw w Reichstagu E r n s t Torgler o d d a si w rce policji 28 lutego; aresz t o w a n o trzech bugarskich k o m u n i s t w - Georgija D i m i t r o v a , Blagoia P o p o v a i Wassila T a n e v a . T y c h czterech mczyzn o r a z van der L u b b e m i a o p o d c z a s procesu usysze oskarenie o p o d p a l e n i e Reichstagu. 21 wrzenia, po siedmiu miesicach p r z y g o t o w a , w Sdzie Najwy szym w Lipsku zacz si proces. T r w a do 23 grudnia, kiedy wszyscy oskareni, o p r c z samozwaczego p o d p a l a c z a v a n der L u b b e g o , musieli zosta uniewinnieni, poniewa zostao u d o w o d n i o n e p o n a d wszelk wt pliwo, e nie mogli t a m by o tej porze. Bya to k o m p l e t n a p o r a k a z p u n k t u widzenia nazistw, dowiedziona w d o d a t k u na forum publicz nym, n a oczach prasy m i d z y n a r o d o w e j . G e o r g i D i m i t r o v p o m i m o faktu, e by obcokrajowcem i nie mwi d o b r z e po niemiecku, nalega na p r o wadzenie wasnej o b r o n y ; s p o w o d o w a h a r m i d e r na sali sdowej, nie-

u s t a n n i e krzyczc i protestujc. Sdzia wielokrotnie musia go wykluczy. G o r i n g , k t r y 4 listopada pojawi si j a k o wany wiadek oskarenia, zo sta d o p r o w a d z o n y przez D i m i t r o v a do szau przed sal wypenion dziennikarzami, ministrami i przedstawicielami d y p l o m a t y c z n y m i . G r i n g przyby z u m u n d u r o w a n wit, sam u b r a n y w brzowy m u n d u r z a a d o p t o w a n y przez przywdcw nazistowskich, kiedy wadza trafia w ich rce. W e d u g M a r t h y D o d d , crki amerykaskiego a m b a s a d o r a dok t o r a Williama E. D o d d a , wyglda p o m p a t y c z n i e i t r o c h n e r w o w o " . Przemawiajc j a k o wiadek, przedstawi histori swoich p r z y g o t o w a do ostatecznego zniszczenia k o m u n i s t w i twierdzi, e a k t y terrorystyczne, o k t r e nazici zostali oskareni w synnej komunistycznej Brzowej ksi dze, zostay p o p e n i o n e przez samych k o m u n i s t w w nazistowskich m u n d u r a c h . W s k a z y w a n o , e by za dobrze przygotowany do podjcia dziaa w trakcie poaru, jakby wiedzia o nim wczeniej. Stwierdzi, i tak nie byo. P o a r zdarzy si w n i e o d p o w i e d n i m m o m e n c i e . Byem j a k d o w d c a na polu bitwy, ktry ma wanie w p r o w a d z i w czyn przemylany plan k a m panii i przez impulsywn akcj wroga zostaje nagle z m u s z o n y do zmiany caej t a k t y k i " . N a s t p n i e przedstawi wasny opis tego, co si zdarzyo w n o c p o a r u , dodajc: W t e d y podjem k r o k i przeciwko k o m u n i s t o m [...]. M i a e m z a m i a r powiesi van der L u b b e g o n a t y c h m i a s t i nikt nie mgby mnie zatrzyma. Powstrzymaem si tylko dlatego, bo pomylaem, e m a m y jednego z nich, lecz musi ich by wielu. M o e bdziemy go potrze bowali j a k o wiadka [...]. Wyczuwaem intuicyjnie, e to komunici p o d p a lili Reichstag [...]. N i e c h proces skoczy si, j a k si ma skoczy, ja i t a k znajd winnych i d o p r o w a d z do ich u k a r a n i a " . Kiedy D i m i t r o v wsta, z niecierpliwoci pochylajc si do p r z o d u , e by zacz z a d a w a G r i n g o w i pytania, na sali sdowej z a p a n o w a a zu p e n a cisza i koncentracja. Po kilku p y t a n i a c h wstpnych dotyczcych te go, k t o w rzeczywistoci w y d a w a rozkazy aresztowania k o m u n i s t w i dlaczego G r i n g twierdzi, e w kieszeni v a n der L u b b e g o znajdowaa si legitymacja c z o n k o w s k a partii komunistycznej, jeli policja zawiad czya, e t a k nie byo, D i m i t r o v doszed do ostatniego o d w a n e g o a t a k u na Gringa: D I M I T R O V : C z y t o , e p a n , z p a n a pozycj, o s k a r y N i e m i e c k P a r t i K o m u n i s t y c z n i k o m u n i s t w z i n n y c h krajw, nie s k i e r o w a o ledztwa na o k r e l o n e t o r y i nie z a p o b i e g o p o s z u k i w a n i o m p r a w d z i w e g o p o d p a lacza? G R I N G : D l a m n i e bya t o z b r o d n i a polityczna i byem p r z e k o n a n y , e k r y m i n a l i s t w znajdziemy w waszej partii. W a s z a p a r t i a [wygraajc pi ci Dimitrovowi] jest parti kryminalistw i m u s i zosta zniszczona!

D I M I T R O V : Czy p a n minister jest wiadomy tego, e ta p a r t i a rzdzi w jednej szstej wiata, w Zwizku Radzieckim, z k t r y m N i e m c y p o d trzymuj stosunki dyplomatyczne, polityczne i gospodarcze, k t r e przy nosz korzyci setkom tysicy niemieckich r o b o t n i k w ? Sdzia: Zakazuj p a n u szerzenia na tej sali komunistycznej p r o p a g a n d y . DIMITROV: Herr Gring szerzy p r o p a g a n d narodowosocjali styczn... Czy w i a d o m e jest, e k o m u n i c i maj m i l i o n y p o p l e c z n i k w w Niemczech...? G R I N G [krzyczc): Czy w i a d o m e jest, e zachowuje si p a n bezczelnie, e przyjecha p a n t u t a j , eby spali Reichstag... W e d u g mnie jest p a n kryminalist, ktry powinien zawisn na szubienicy! Sdzia: D i m i t r o v , powiedziaem p a n u , eby nie szerzy p a n p r o p a g a n dy komunistycznej. N i e powinien si p a n dziwi, e wiadek traci nerwy. D I M I T R O V [spokojnie]: Jestem b a r d z o usatysfakcjonowany odpowie dzi p a n a ministra. GRING [cigle krzyczc]: W y n o si, ty k u n d l u ! Sdzia: W y p r o w a d z i go! D I M I T R O V [wyprowadzany przez policj]: Czy boi si p a n m o i c h p y t a ,

Herr

Ministerprsident!

G r i n g oszala ze wciekoci. J e g o gos sta si w r z a s k i e m , t w a r z o b laa si g b o k czerwieni i z a t k a o go; pewien o b s e r w a t o r stwierdzi n a w e t , e kiedy p r b o w a zaguszy bezczelny, n a m i t n y s a r k a z m D i m i t r o v a , w y k a z y w a o z n a k i s t r a c h u . O d w r c i si do B u g a r a , kiedy wy p r o w a d z a n o go z sali sdowej, i k r z y k n : P o c z e k a j , a ci d o r w p o -

za sal sdow, ty k a n a l i o ! " . P o t e m , p o k o n a n y , o p a r si o stolik dla wiadkw. P o d c z a s wystpienia G r i n g a w sdzie stal o b o k niego Diels, suchajc z uwag kadego sowa, ledzc kady ruch. W o s t a t n i c h kilku m i n u t a c h G o r i n g by najwyraniej wiadomy tego, gdy d o k o n a z m i a n w swoim gosie i z a c h o w a n i u , p o d c z a s gdy Diels kry w o k niego j a k reyser. Diels n a m w i M a r t h D o d d , z k t r by w przyjacielskich s t o s u n k a c h , eby przysza tego d n i a na proces, a o n a uwaaa, e G r i n g popeni nie mal katastrofalny bd, tracc nerwy w k o n t a k c i e z D i m i t r o v e m ; a t m o s 13 fera, j a k twierdzia, staa si d e m o n i c z n a " . G o r i n g o d c z u w a potrzeb opuszczenia sali sdowej w s p o s b dystyn gowany. Z a n i m wyszed, wygosi owiadczenie na t e m a t ledztwa doty czcego przyczyn p o a r u Reichstagu a toczcego si w L o n d y n i e . Z n a czc rol odgrywa t a m Sir Stafford Cripps; wysunito wwczas d o w d poredni j a k o b y to wanie nazici, a nie k o m u n i c i podpalili R e i c h s t a g 1 4 . C h c i a b y m wiedzie - powiedzia G r i n g - co Anglicy, F r a n c u z i czy A m e r y k a n i e pomyleliby, gdyby prowadzili proces polityczny, a N i e m c y p o d o b n i e wtrcaliby si w ich sprawy. I, j a k o e Anglia staa si d o m e m tego ledztwa, sugerowabym Anglikom, eby przestudiowali histori spalenia ich wasnego p a r l a m e n t u , k t r a zdarzya si kilkaset lat t e m u . Zobacz, e wtedy nie p r z e p r o w a d z o n o takiego procesu. N a w e t dzisiaj wituje si rocznic tego s k a n d a l u i wiesza somian kuk, eby p o k a za, e miejscem takich ludzi jest szubienica". Lecz j e d y n y m czowiekiem znalezionym w Niemczech po pidziesiciu siedmiu d n i a c h a n a l i z o w a n i a d o w o d w zebranych przez ludzi G r i n g a , k t r e g o czeka taki los, by v a n der L u b b e , ktry niemal przez cay proces siedzia obojtnie, z nieobec n y m wyrazem twarzy. 10 stycznia 1934 r., powczc n o g a m i , szed oszo o m i o n y d o p n i a k a , n a k t r y m publiczny kat t o p o r e m podzieli jego ciao na dwie czci; kat, j a k w y m a g a a tego tradycja przy t a k formalnych oka zjach, u b r a n y by w peen strj wieczorowy, z biaymi rkawiczkami i w cylindrze. G r i n g , wcieky na sposb, w j a k i zosta p o t r a k t o w a n y w sdzie, zwierza si gorzko Hitlerowi, e czu si, j a k b y to on, a nie komunici, by osob p o d d a n k r z y o w e m u ogniowi p y t a . Hitler odpowiedzia, e d o p k i yje H i n d e n b u r g , niewiele m o n a zrobi zmian w sdownictwie. Z a r a z po p o a r z e nadeszy wybory z m a r c a 1933 r o k u . Podekscytowa ny i tryskajcy energi G r i n g , wprowadziwszy w ruch maszyneri swej lepej sprawiedliwoci, przemwi do n a r o d u niemieckiego w nocy 28 lu tego, a nastpnie wrci do k a m p a n i i wyborczej. 3 m a r c a , dwie n o c e przed d n i e m , kiedy N i e m c y m i a y po raz kolejny przeywa wybory, G r i n g krzycza w e F r a n k f u r c i e n a d M e n e m : Z a d -

ne s d o w e mylenie nie przyniesie szkody p o d j t y m przeze m n i e k r o k o m [...]. N i e m u s z m a r t w i si o sprawiedliwo; m o j a misja to zniszczenie 15 i eksterminacja, nic w i c e j ! " . Pity m a r c a z o s t a w y z n a c z o n y na dzie n a r o d o w e g o p r z e b u d z e n i a , a ulice wypeniy g r u p y maszerujcych m czyzn; guchy o d g o s ich w a l c y c h b u t w m i a sta si n o w y m biciem niemieckiego serca, p o d c z a s gdy n i e k o c z c e si wiece czyniy n o c o d r a ajc. R a d i o z g o n i k a m i w y s t a w i o n y m i na ulice w c i s k a o w k a d e u c h o gos Hitlera, G o e b b e l s a i G r i n g a . G o s o w a n i e p r z e c i w k o t a k sil nej presji byo a k t e m odwagi, lecz 5 m a r c a o d d a n o d w a n a c i e m i l i o n w g o s w p r z e c i w k o ich g l o s o m i p r z e m o c y . Lecz nazici i ich sprzymie rzecy nacjonalici - p o d p r z y w d z t w e m P a p e n a i H u g e n b e r g a - rw nie z p o n a d d w u n a s t o m a m i l i o n a m i g o s w n a t y c h m i a s t ogosili wiel kie zwycistwo, c h o 240 miejsc d a w a o im p r z e w a g zaledwie szesnastu miejsc w Reichstagu. W r a z z nadejciem nocy o g n i s k a zwycistwa owie tliy wzgrza. To wanie wtedy, w m a r c u 1933 r., zosta w peni u s t a n o w i o n y system o b o z w koncentracyjnych. G r i n g chcia, eby miejsca te byy t r a k t o w a ne j a k o centra rehabilitacji dla o s b , k t r e popeniy rnego rodzaju przewinienia polityczne, lecz przy kolejnych tysicach o s b aresztowa nych niemoliwe byo zastosowanie n o r m a l n e g o uwizienia. W N o r y m berdze G r i n g zezna, i rozkaza: Ci ludzie musz by przede wszyst kim z g r o m a d z e n i w o b o z a c h - p r o p o n o w a n o wtedy jedn lub dwie pla cwki - poniewa [...] nie jestem w stanie powiedzie, j a k d u g o bdziemy musieli ich i n t e r n o w a ani te j a k wielu ich bdzie". Do o b o z w pozostajcych p o d jego k o n t r o l ( d w a l u b trzy w Pru s a c h " ) n a t y c h m i a s t doczyy t a k zwane Wilde Lager (dzikie obozy), za k a d a n e przez poszczeglnych nazistw. G r i n g w s p o m n i a w N o r y m b e r dze o obozie w pobliu Szczecina z b u d o w a n y m przez gaulaitera P o m o r z a Karpfensteina, kolejnym we W r o c a w i u u s t a n o w i o n y m przez Heinesa, i trzecim o b o k Berlina, k t r e g o zaoycielem by K a r l Ernest (zawsze podejrzewaem go o b r u t a l n e czyny"). G r i n g k a z a z a m k n te orodki. H i s t o r i a o b o z w koncentracyjnych nigdy nie bdzie atwa do rozwi kania. G r i n g twierdzi, e p o c z t k o w o ten p o m y s przyszed mu do go wy w oparciu o centra i n t e r n o w a n i a zaoone przez Anglikw p o d c z a s wojny burskiej, a w niemieckiej encyklopedii po sowie Konzentrationsla ger pojawiao si n a t y c h m i a s t wyjanienie: P o raz pierwszy uyte przez Anglikw w wojnie w Afryce P o u d n i o w e j " . G r i n g o d d a wasne obozy p o d skrzyda Dielsa, a w N o r y m b e r d z e przyzna, e d o c h o d z i o w nich do a k t w bestialstwa, dodajc: Oczywicie w y d a e m instrukcje mwice, e takie rzeczy nie p o w i n n y si zdarza. O tym, e pojawiy si wszdzie w wikszym lub mniejszym zakresie, j u powiedziaem. Zawsze p o d k r e -

laem, e jest dla m n i e istotne, aby niektrych z tych ludzi przecign na nasz stron i r e e d u k o w a " . N a s t p n i e p o w t r z y d o b r z e z n a n histo ri o tym, j a k przyjacielsko p o t r a k t o w a przywdc partii komunistycznej E r n s t a T h l m a n n a . T h l m a n n a bito p o d c z a s przesuchania, a G r i n g d o wiedziawszy si o tym, k a z a go p r z y p r o w a d z i do swojego biura, eby przekaza mu wyrazy alu: M j drogi panie T h l m a n n - powiedzia gdyby p a n doszed do wadzy, ja p r a w d o p o d o b n i e nie z o s t a b y m pobity, lecz odcito by mi n a t y c h m i a s t gow". N a s t p n i e powiedzia T h l m a n nowi, e zawsze m o e s w o b o d n i e n a r z e k a na ze t r a k t o w a n i e , jeli do czego takiego dojdzie, i o d d a go jego o p r a w c o m . Na z n a k swojego czo wieczestwa zrobi to, co wedug niego byo najlepsze, lecz j a k sam p o wiedzia: G d z i e d r w a rbi, t a m wiry lec". Wczesna historia o b o z w cile wie si z gbok osobist rywaliza cj midzy G r i n g i e m , R h m e m z SA i szefem SS H e i n r i c h e m H i m m l e rem. G r i n g - j a k widzielimy - na p o c z t k u lutego s p r a w o w a k o n t r o l nad policj w Prusach, k t r e zajmoway du cz Niemiec, i zwikszy jej potg, rekrutujc kolejne pidziesit tysicy d o d a t k o w y c h onierzy z SA, SS i Stahlhelm. P o w o a rwnie tajne j e d n o s t k i - policj politycz n - p o d d o w d z t w e m Dielsa. W tym s a m y m czasie H i m m l e r zosta sze fem policji w Bawarii, co t r a k t o w a j a k o p u n k t wyjcia do z b u d o w a n i a wasnych tajnych oddziaw, szczeglnie kiedy stao si jasne, e Hitler p o p i e r a ide ustanowienia zjednoczonych si policyjnych niezalenych od administracji pastwowej. Sportowiec R e i n h a r d Heydrich, czonek SS i zdymisjonowany oficer m a r y n a r k i wojennej, doczy do H i m m l e r a , aby przetestowa c z o n k w policji. e b y u t r z y m a prusk policj polityczn p o d swoj kontrol, G r i n g przenis j 26 kwietnia z b u d y n k u pruskiej administracji do oddzielnej kwatery przy Prinz Albrechtstrasse 8, w p o bliu wasnego ministerstwa. R o b i c t o , pooy f u n d a m e n t y p o d przysze gestapo {Geheime Staatspolizei - Tajn Policj P a s t w o w ) , j a k z o s t a o oficjalnie n a z w a n e , kiedy w czerwcu 1933 r. p o w o a n o je do ycia. G r i n g nazywa siebie szefem Policji Politycznej i Tajnej Policji". T y m c z a s e m H i m m l e r s t o p n i o w o przejmowa policj we wszystkich pozostaych p a stwach stanowych Niemiec i w n a s t p n y m r o k u by w stanie z zadowole niem z a k o m u n i k o w a Hitlerowi, e gestapo G r i n g a p o w i n n o zosta wczone do jego si. G r i n g w N o r y m b e r d z e przyzna: W t a m t y m cza sie nie sprzeciwiem si t e m u otwarcie. To nie byo dla m n i e przyjemne, sam chciaem kierowa moj policj. Lecz kiedy F h r e r p o p r o s i mnie i powiedzia, e bdzie to waciwe posunicie i e konieczne jest, aby z w r o g a m i p a s t w a walczy w caej Rzeszy w s p o s b zunifikowany, prze kazaem policj H i m m l e r o w i , k t r y na jej czele postawi H e y d r i c h a " . H i m m l e r przej j oficjalnie 20 kwietnia 1934 r o k u .

Bezporednio odpowiedzialny przed Hitlerem d o w d c a S A R h m roz wija swoje pomysy dotyczce wykorzystania SA, k t r e diametralnie r niy si od koncepcji Hitlera i G r i n g a . R h m zamierza s t a n na czele SA, k t r e m i a o ostatecznie zastpi armi; Hitler s t a n o w c z o chcia za trzyma armi do swojej dyspozycji i pozwoli na s t o p n i o w e zanikanie niezdyscyplinowanych szeregw SA, j a k o e przy konsolidacji wadzy wykorzystanie walk ulicznych i a w a n t u r n i c t w a w celach politycznych sta o si bardziej p r o b l e m e m ni koniecznoci. G r i n g take widzia siebie ostatecznie na stanowisku g w n o d o w o d z c e g o armii Rzeszy. J e d n a k SA m i a o do w y r w n a n i a wasne r a c h u n k i i wraz z zawieszeniem wolnoci obywatelskich 28 lutego R h m i jego ludzie zaczli z a k a d a wasne o b o zy koncentracyjne, w bardziej lub mniej j a w n y s p o s b lekcewac oficjal ne areszty G r i n g a . Do k o c a 1933 r. istniao o k o o pidziesiciu plac wek - liczba ta s t a n o w c z o rni si od d w c h lub t r z e c h " w s p o m n i a n y c h przez G r i n g a . Powoli zaczy wychodzi na j a w skandaliczne b r u t a l n e m e t o d y stoso wanej w tych o b o z a c h . Biciu towarzyszy szanta; p o b i e r a n o o k u p za uwolnienie winiw z Schutzhaft, wizienia prewencyjno-ochronnego. Powszechne stay si m o r d e r s t w a , a w 1933 r. nie t r u d n o byo znale sa dystw z a d o w o l o n y c h ze swojej pracy. Jeli w o b o z a c h i wizieniach G r i n g a s t o s o w a n o okruciestwo, by to jedynie d y m wydobywajcy si z p o a r w b l u wznieconych w tajemnych miejscach k o n t r o l o w a n y c h przez SA i SS. Z a r w n o Hitler, j a k i G r i n g zrobili przedstawienie, p r o t e stujc niby przeciwko tym w y b r y k o m . W i o s n 1933 r. SS zaoyo D a c h a u , a w kwietniu esesmani ostrzelali ludzi G r i n g a , kiedy ci p r b o w a l i z b a d a dziki o b z o d k r y t y w pobliu O s n a b r c k ; przy tej okazji Hitler zmusi H i m m l e r a do interwencji i zlikwidowania o b o z u . W k r t c e j e d n a k Diels, czowiek G r i n g a , zosta z d e k l a s o w a n y przez E r n s t a - gwatowne go nazist, szefa berliskiego SA, a G r i n g straci wadz n a d policj p a s t w o w na rzecz awansujcego H i m m l e r a . H e y d r i c h zaoy b i u r o w Berlinie w r a m a c h bezporedniego b u n t u wobec G r i n g a , SD {Sicher heitsdienst - Suba Bezpieczestwa), specjalne tajne suby u f o r m o w a n e z SS. G r i n g powanie zacz o b a w i a si R h m a , ktry w g r u d n i u zosta czonkiem r z d u Hitlera. C z u p o t r z e b nawizania sojuszu z kim, k t o r e p r e z e n t o w a wadz, i wybra przymierze z H i m m l e r e m . Historii dziaalnoci policyjnej G r i n g a nie m o n a zatem oddzieli od jego osobistej p o g o n i za wadz. Potwierdzi swoj pozycj drugiego, po Hitlerze, czowieka w n o w y m , s t w o r z o n y m d o p i e r o co pastwie i jego p o c z t k o w a sia leaa w s p r a w o w a n i u k o n t r o l i n a d policj. 21 m a r c a w P o c z d a m i e z p o m p i p r z e p y c h e m zosta o t w a r t y n o w y Reichstag, a uroczystoci poprzedziy msze w katolickim Pfarrkirche

i p r o t e s t a n c k i m G a r n i s o n s k i r c h e . Przed o t a r z e m w G a r n i s o n s k i r c h e m o wy wygosi przewodniczcy i n o w y kanclerz; wasne przemwienie G r i n g a byo zarezerwowane na jego reelekcj j a k o przewodniczcego Reichstagu, kiedy to ciao z e b r a o si pniej w K r o l l o p e r w Berlinie. M w i wwczas o witym ogniu rewolucji i potrzebie zjednoczenia Nie miec przez Hitlera. Przezwyciylimy W e i m a r - mwi. - To symbolicz ne, e n o w y Reichstag wrci do m i a s t a bdcego kolebk P r u s , a z Pru sami rwnie cae N i e m c y " . P r z y p o m n i a , e 21 m a r c a to rocznica dnia, w k t r y m w 1870 r. Bismarck stan przed pierwszym niemieckim Reich stagiem i niemiecka rodzina zostaa p o n o w n i e zjednoczona w niemieckim parlamencie. Z okazji wita o p u b l i k o w a n o zarzdzenie ogaszajce amnesti za czyny kryminalne p o p e n i o n e przez nazistw w okresie walki o wadz o r a z zarzdzenie powoujce specjalne sdy, rozpatrujce spra wy przestpstw politycznych wobec n o w e g o reimu. Trzy dni pniej, 24 m a r c a , ogoszona zostaa synna u s t a w a o u p r a w n i e n i u " , dajca Hitlero wi wadz d y k t a t o r s k w pastwie, przegosowana przez z g r o m a d z e n i e w Reichstagu, k t r e g o wielu c z o n k w nie m o g o by obecnych, ponie wa siedzieli wanie w wizieniu. E s a m a n i i esesmani stali d o k o a , pod czas gdy G r i n g zastrasza w r o g o nastawionych d e p u t o w a n y c h , krzy czc: Cisza! Kanclerz wyrwnuje r a c h u n k i ! " . N a pocztku kwietnia G r i n g pojecha n a wakacje d o Woch. T a m spo tka si z Mussolinim, ktry ostrzeg go przed o b s t a w a n i e m przy antysemi tyzmie; w tym wanie czasie bowiem w y d a n o w Niemczech wiele dekretw antyydowskich. Wochy, wedug Mussoliniego, nie mogy sobie pozwoli na wspieranie Hitlera w tej kwestii. G r i n g s p o t k a si take z marszakiem Balbo, d o w d c woskiego lotnictwa. 10 kwietnia, kiedy n a d a l by w Rzy mie, otrzyma telegram od Hitlera, w k t r y m ten m i a n o w a go Premierem Prus i prosi, aby 20 kwietnia zacz sprawowa obowizki; Hitler dziko wa mu wylewnie za jego sub i za wyjtkow lojalno, z j a k zwiza p a n swoj wiar z moj". W e d u g G r i n g a byo to wczeniej z a p l a n o w a n e ; j a k powiedzia pniej: Ja przecie d o p r o w a d z i e m Herr von P a p e n a [...] do rezygnacji ze stanowiska k o m i s a r z a do spraw Prus, eby p r z y w d c a m g d a to stanowisko m n i e " 1 6 . G r i n g wrci w o d p o w i e d n i m m o m e n cie, aby 26 kwietnia p o w o a przysze gestapo. G r i n g nie mia teraz czasu, eby rozwija swoje ycie d o m o w e . Mieszka w luksusowym mieszkaniu na K a i s e r d a m m , k t r e suyo mu take j a k o b i u r o ; na stray sta t a m oficer pruskiej policji i esesman, wbie gali i wybiegali posacy z rnych ministerstw. W p o k o j u przy g w n y m k o r y t a r z u wisia p o r t r e t olejny C a r i n siedzcej na zielonym stoku, o t o czonej kwiatami, na tle pokrytych niegiem gr. P o k j by p o m a l o w a n y na niebiesk ziele i z o t o o r a z wyoony d y w a n a m i . P o d p o r t r e t e m sta

stolik z w a z o n e m w y p e n i o n y m kwiatami i d w o m a cikimi wiecznika mi. P r z y p o m i n a kaplic. C a r i n nie ya j u od o s i e m n a s t u miesicy, a G r i n g sta si t w a r d y m , mylcym o j e d n y m celu czowiekiem, k t r y prowadzi ycie kawalera, o t o c z o n y wit oficjalnych sug i p o d w a d n y c h . To wanie w t y m czasie R o b e r t K r o p p , jego osobisty suga przez n a s t p n e dwanacie lat, zoba czy ogoszenie, e dentelmen zajmujcy b a r d z o wysok pozycj poszu kuje k a m e r d y n e r a ; p o d a n y by t a m n u m e r telefonu p o r e d n i k a , ktry umwi K r o p p a na s p o t k a n i e , uprzedziwszy go wczeniej, e jego p o t e n cjalnym p r a c o d a w c bdzie H e r m a n n G r i n g . G r i n g kaza m u czeka kilka godzin, p o t e m przyj go i o m w i z nim jego kwalifikacje, d o p y t u j c si, czy potrafi p r o w a d z i s a m o c h d i m o t o r w k . K r o p p powiedzia, e jest w stanie speni o b y d w a dania. G d y G r i n g spyta go o oczeki w a n i a finansowe, K r o p p p o p r o s i o n o r m a l n pensj dla k a m e r d y n e r a pierwszej klasy, k t r a wynosia 140 m a r e k miesicznie, o r a z mieszkanie. G r i n g p o chwili n a m y s u z a p r o p o n o w a m u tylko dziewidziesit m a rek, lecz powiedzia, e jeli bdzie dobry, to paca szybko wzronie. G r i n g ostrzeg go, e p r a c a bdzie cika i e musi by p o g o t o w i u przez ca d o b . K r o p p , take kawaler, zgodzi si na te w a r u n k i . Trzy miesice pniej jego pensja wzrosa d w u k r o t n i e , a p o d w y k a zostaa a n t y d a t o w a na do dnia, w k t r y m zacz p r a c o w a u G r i n g a 1 7 . G r i n g p o z o s t a kawalerem przez trzy i p r o k u . W 1932 r. po raz pierwszy s p o t k a kobiet, k t r a miaa zosta jego drug on; bya to ak t o r k a E m m y S o n n e m a n n , k t r zobaczy w sztuce w Weimarze i p o p r o si, aby mu j p r z e d s t a w i o n o . P o c z t k o w o o d m w i a ; m i a a nieokrelone podejcie do polityki i nie bya pewna, czy chcia j p o z n a G o e b b e l s czy G r i n g . J e d n a k w k r t c e s p o t k a a si z n i m w bardziej formalnych o k o licznociach, na przyjciu, a G r i n g zosta jej bliskim przyjacielem. W jej towarzystwie szuka o d p o c z y n k u od bitew w Reichstagu i negocjacji, k t re d o p r o w a d z i y do m i a n o w a n i a Hitlera kanclerzem. Kiedy 30 sierpnia 1932 r. w y b r a n o go na stanowisko przewodniczcego Reichstagu, pierw sz przesyk, j a k wysa na papierze listowym przewodniczcego, by li cik do E m m y S o n n e m a n n w W e i m a r z e , k t r y brzmia: Ich Hebe dich. H". By w d o w c e m przez mniej ni rok, a ta atrakcyjna b l o n d y n k a po trzydziestce, o ciepym i b a r d z o kobiecym c h a r a k t e r z e d a a mu przepe n i o n e podziwem wspczucie, k t r e g o zawsze p o t r z e b o w a jego tempera m e n t , zasadniczo ulegy p o d msk t w a r d skorup, k t r wystawia na widok publiczny18. E m m y S o n n e m a n n bya o n a k t o r a Kstlina, lecz jej m a e s t w o za koczyo si r o z w o d e m . Kiedy po raz pierwszy s p o t k a a G r i n g a , wanie z m a r a jej m a t k a , a sentymentalne przywizanie, jakie do siebie czuli, y-

wio si poniesionymi przez oboje s t r a t a m i . E m m y S o n n e m a n n m i a a u g r u n t o w a n reputacj j a k o a k t o r k a , c h o przez wiele lat ograniczaa si o n a tylko do t e a t r w H a m b u r g a , Wiednia i W e i m a r u , miast zwizanych z G o e t h e m i Schillerem. C h o c i a j u w sierpniu 1932 r. m o n a byo m w i o mioci midzy E m m i G r i n g i e m , to formalne zarczyny zostay ogoszone d o p i e r o 9 m a r c a 1935 r o k u . W t y m okresie G r i n g by oczywicie m o c n o zaanga o w a n y w dziaalno pastwow. Lecz przerwa bya d u g a i pojawiy si plotki o jego zwizkach z innymi a k t o r k a m i , a zwaszcza z diw o p e r o w M a r g a r e t e v o n Schirach, siostr przywdcy m o d y c h nazistw B a l d u r a 19 von Schiracha, oraz z K t h e D o r s c h . C h o c i a G r i n g k o c h a E m m , chcia take p o z o s t a wierny pamici swojej pierwszej ony. C a r i n nigdy m i a a nie zosta z a p o m n i a n a , a on zawsze p o z o s t a w a w k o n t a k c i e z jej rodzin. W czerwcu 1933 r. polecia do z a m k u R o c k e l s t a d na lub sio strzenicy C a r i n i odwiedzi g r b ony na c m e n t a r z u w Lvoe. Kiedy w kwietniu 1933 r. G r i n g zosta premierem Prus, przysugiwaa m u , o p r c z p a a c u przewodniczcego Reichstagu, kolejna oficjalna rezy dencja. Lecz, j a k wikszo mczyzn smakujcych pierwsze owoce wadzy, nie satysfakcjonoway go przestarzae paace byego reimu; chcia wyrazi siebie przez co nowego. Podczas gdy Goebbels, ktry w m a r c u 1933 r. zo sta ministrem p r o p a g a n d y i owiecenia publicznego, zrywa stiuki i zmie nia wystrj wntrz w L e o p o l d p a l a s t na Wilhelmplatz ( N i e m o g p r a c o wa w p m r o k u " - mwi), G r i n g postanowi oczyci plac na rogu Prinz Albrechtstrasse i Stresemannstrasse, k t r wadze lokalne p r z e m i a n o w a y n a H e r m a n n Gringstrasse. T a m z a pienidze p o d a t n i k w z b u d o w a dla siebie d o m miejski w ssiedztwie kwatery gwnej gestapo, na ktrej dzia alno Diels przej teren Berliskiego M u z e u m Folkloru. N o w y p a a c zo sta u k o c z o n y na pocztku 1934 r o k u . W t y m okresie z a r o b k i G r i n g a wizay si z d o d a t k a m i i p r e m i a m i , jakie otrzymywa z racji zajmowanych stanowisk. Jego oficjalnie zadekla r o w a n e roczne d o c h o d y byy relatywnie niskie: przewodniczcy Reichsta gu - 7 200 m a r e k rocznie; minister w gabinecie - 12 000 m a r e k rocznie; przewodniczcy Pruskiej R a d y P a s t w a - 12 000 m a r e k rocznie. D l a nie k t r y c h z tych stanowisk przewidziane byy fundusze na wydatki albo od liczenia od p o d a t k u . Hitler zawsze pozwala mu na rozrzutno, kiedy to byo konieczne. P o n a d t o G r i n g dziki swojej silnej pozycji zacz gro madzi znaczce udziay w rnych przedsiwziciach w postaci akcji, a wpywowa gazeta N a t i o n a l z e i t u n g " z Essen staa si jego szczeglnym mikrofonem. Thyssen twierdzi, e wielu przemysowcw, cznie z n i m samym, uwa ao, e Hitler przywrci m o n a r c h i . Byo powszechnie w i a d o m e , e

G r i n g goci u byego cesarza w jego rezydencji w H o l a n d i i i - chocia G r i n g powiedzia Thyssenowi, e Kronprinz robi w jego obecnoci po przyjciu pene d e z a p r o b a t y uwagi na t e m a t Hitlera - ksi zosta z a p r o szony do wietnie widocznej loy na pierwszym w y d a n y m przez G r i n g a Balu w Operze. N i e k t r z y przemysowcy byli p o d wraeniem takich wzgldw w o b e c H o h e n z o l l e r n w . 20 lutego 1933 r. G r i n g zaprosi d o k a d n i e wyselekcjonowan grup przemysowcw na spotkanie z Hitlerem w swoim P a a c u Przewodniczce go Reichstagu - byli wrd nich Schmidt, K r u p p von Bohlen, Voegler ze Zjednoczonych Stalowni i Schnitzler i Bosch z I . G . F a r b e n . G r i n g wyja ni, e celem konferencji jest stworzenie funduszu na m a r c o w e wybory. Po przemwieniu Hitlera w p a c o n o k w o t trzech milionw m a r e k , a Schacht zosta p o p r o s z o n y o zarzdzanie funduszem z r a m i e n i a wszystkich partii prawicowych. Te wybory z pewnoci bd ostatnie, przynajmniej na naj blisze dziesi l a t " - powiedzia G r i n g z wielk pewnoci do swojej dys tyngowanej publicznoci. Z drugiej strony k l a s o m pracujcym nazici cy nicznie p r o p o n o w a l i socjalizm w swoich m o w a c h wyborczych. H e i d e n przytacza wypowied G r i n g a podczas wiecu w S p o r t p a l a s t w kwietniu, zorganizowanego po wyborach: Zwyciy nie tylko niemiecki n a r o d o w y socjalizm, ale take niemiecki socjalizm" 2 0 . Thyssen, j a k o jeden z najbardziej lojalnych poplecznikw G r i n g a , o t r z y m a od niego w n a g r o d doywotnie stanowisko pruskiego d o r a d c y p a s t w o w e g o i wzi udzia w kilku s p o t k a n i a c h a do m o m e n t u , gdy G r i n g przeksztaci dyskusje w p o g a d a n k i p r o p a g a n d o w e z kursu na t e m a t n a r o d o w e g o socjalizmu", n a k t r e j a k o w y k a d o w c a zosta z a p r o szony nawet Streicher! W o s t a t n i c h d n i a c h poprzedzajcych m o m e n t , kie dy Hitler zdoby tytu kanclerza, Thyssen zosta z m a n i p u l o w a n y telefo n e m od G r i n g a , w k t r y m ten ostrzeg go, e szpiedzy donieli mu o roz poczynajcym si puczu k o m u n i s t y c z n y m w Zagbiu R u h r y i e Thyssen stoi na czele listy ich p r o p o n o w a n y c h z a k a d n i k w . J a k m o g e m wtpi w j e g o sowa? - pisze patetyczny kapitalista, szef niemieckiego przemysu. - Z a c z e m z a t e m otwarcie w s p p r a c o w a z r e i m e m " 2 1 . Pniej, kiedy Thyssen wyjecha z Niemiec i o t o c z o n y w y g o d a m i C a p - F e r r a t d y k t o w a diatryby przeciwko nazistom, wykrzykiwa: J a k i m by em gupcem...". P o s u n si nawet do wyjawienia swej wiedzy na temat a pwek p r a k t y k o w a n y c h przez niektrych przywdcw partii nazistowskiej, a przede wszystkim G r i n g a . Dugi G r i n g a pozostaway niespacone, j a k twierdzi Thyssen; z b i e d a k a nagle sta si j e d n y m z najbogatszych ludzi w Niemczech, k t r y p r z y c h o d y czerpa z a r w n o z prywatnych, j a k i p u blicznych rde. J a k o premier Prus zosta a d m i n i s t r a t o r e m wszystkich ma j t k w pastwowych, k t r e bra dla siebie albo r o z d a w a innym. H i n d e n -

burgowi, ktry w sierpniu 1933 r. m i a n o w a go generaem, da d o d a t k o w e ziemie w N e u d e c k , z n a n y m w Niemczech j a k o winnice N a b o t h a " , a p niej j a k o najmniejszy o b z koncentracyjny", poniewa osiemdziesicio omioletni teraz prezydent spdza t a m coraz wicej czasu i r z a d k o poja wia si, aby wzi udzia w sprawach pastwowych lub yciu towarzyskim. D l a siebie G r i n g przeznaczy wielk posiado len Schorfheide, gdzie m i a stan Carinhall, i zapeni j sucymi, w a r t o w n i k a m i i lenikami, a wszyscy byli u t r z y m y w a n i na koszt p a s t w a . P o d o b n i e w Berlinie jego p r y w a t n y p a a c by o p a c o n y ze s k a r b u p a s t w a . Od p r e m i e r a Bawarii G r i n g d o s t a w prezencie teren w A l p a c h Bawarskich, lecy na w p r o s t posiadoci Hitlera; t a m te b u d o w a n o will. W k r t c e czci systemu nazistowskiego staa si z o r g a n i z o w a n a p r o c e d u r a o b a s k a w i a n i a G r i n g a z a p o m o c prezentw, wrczanych m u gwnie na u r o d z i n y w styczniu. Schacht opisuje b a n k i e t w y d a n y przez G r i n g a z okazji u r o d z i n w 1934 r. o r a z bogatego wydawc, k t r y otrzy m a h o n o r o w e miejsce o b o k g o s p o d a r z a ; d a G r i n g o w i s a m o c h d i czte ry konie. Schacht n a t o m i a s t sprezentowa G r i n g o w i pikny o b r a z przedstawiajcy b i z o n a " . Od m o m e n t u p o w r o t u do Niemiec w 1927 r. G r i n g y na granicy wielkiego biznesu i na schodach ludzi b o g a t y c h i posiadajcych wadz. Z o s t a w y c h o w a n y w w a r u n k a c h , k t r e kazay mu wierzy, e wszystko, co najlepsze w yciu, naley si j e m u i e od u p a d k u Niemiec w 1918 r. by p o z b a w i o n y tego, co w sposb n a t u r a l n y powinien o t r z y m a . T e r a z drzwi stany przed n i m o t w o r e m , a on bezzwocznie wszed w rodowi sko wasnoci. N i k t nie spodziewa si raczej, e rozwinie w sobie subtel noci sumienia w zamieszaniu, jakie p a n o w a o w niemieckiej polityce przez ostatnie pi lat. W a d z a ozdabiaa, a z n o w y m i s t a n o w i s k a m i i m u n d u r a m i , ministerstwami, p a a c a m i oraz sub przysza niczym nie o g r a n i c z o n a dza p o s i a d a n i a . G r i n g , od m o d o c i ywiony o b r a z a m i ksit z przeszoci, zacz g r o m a d z i zdobycze. Lubi si teraz p o r t r e t o wa j a k o renesansowy g r a n d . Do 1933 r. b a r d z o uty, a jego waga zbliajca si w p e w n y m m o m e n cie do 127 k i l o g r a m w bya dla niego wielkim p r o b l e m e m . Energiczne y cie czynio z niego nienasyconego a r o k a , ale tylko od czasu do czasu. W rzeczywistoci objada si sporadycznie, mia tendencj do p o c h a n i a nia wielkich posikw tylko wtedy, gdy przyjmowa goci w ulubionej re stauracji, takiej j a k U H o r c h e r a " . Bdc sam, j a d a zazwyczaj k a n a p k i i popija piwem, d o p a s o w u j c swoje zwyczaje ywieniowe do tego, co r o bi. Czsto j e d n a k budzi w nocy K r o p p a , dajc piwa i k a n a p e k , i d o k a d n i e okrelajc, z j a k i m serem lub wdlin maj by; po nich przecho dzi do swojego u l u b i o n e g o jedzenia, j a k i m byo ciasto - sodkie, k r e m o -

22

we ciasto, ktre, p o d o b n i e j a k Hitler, zjada w wielkich ilociach. R z a d k o chodzi spa przed drug czy trzeci r a n o i uwielbia! oglda filmy wy wietlane specjalnie dla niego w nocy, k t r e to u p o d o b a n i e rwnie dzie li z Hitlerem i G o e b b e l s e m . K r o p p , ktry by na n o g a c h do p n y c h go dzin nocnych, eby p o d a swojemu p a n u jedzenie, m i m o to musia budzi G r i n g a codziennie o szstej trzydzieci. G r i n g cierpia na bezsenno, dlatego kiedy k a m e r d y n e r wchodzi do jego pokoju, zastawa go ju na n o g a c h , ogolonego i u m y t e g o . G r i n g uparcie goli si sam s t a r o m o d n m a s z y n k Gillette i zawsze robi m a n i c u r e , poniewa przywizywa wiel kie znaczenie do swojego wygldu. M i a b a r d z o mikk skr i - j a k wikszo niemieckich dentelmenw w owych czasach - p u d r o w a twarz p o goleniu; j a k twierdzi K r o p p , byo t o r d e m plotki, j a k o b y G r i n g w pniejszych latach ycia r o b i sobie makija. W niektrych kwestiach by leniwy. Nie lubi obcina sobie wosw i K r o p p zawsze musia zmusza go do przyjcia fryzjera z Kaiserhof, k t ry czsto musia czeka caymi godzinami, lecz na k o c u w y n a g r a d z a mu to suty napiwek. P o n a d wszystko G r i n g by leniwy, jeli chodzi o ubie ranie si. C h o c i a mia przesadny gust w kwestii strojw, to nie lubi si ubiera i K r o p p musia po p r o s t u robi to za niego. By d u m n y z tego, e nosi szyte na miar paszcze, k t r e sigay niemal do ziemi i p o w o d o w a y , e wyglda nie tylko potnie, ale take wadczo. Obcise stroje zawsze w p r o w a d z a y go w z a k o p o t a n i e ; kiedy tylko mg, nosi j e d n z wielu wielkich p o d o m e k , k t r e z a m a w i a specjalnie, eby nic nie uciskao jego ciaa. Do snu z a k a d a j e d w a b n koszul n o c n z bufiastymi r k a w a m i ; nie lubi p i d a m . Kiedy uty, musia w cigu d n i a czciej zmienia u b r a n i e ; niezwykle si poci i cigle p o t r z e b o w a wieej bielizny. C z a s a m i w week endy, na p r n o p r b u j c k o n t r o l o w a swoj tusz, chodzi na wawe przechadzki p o o k o l i c y 2 3 . Kiedy a w a n s o w a do rangi generaa, zacz coraz bardziej interesowa si r n o r o d n y m i m u n d u r a m i , ktrych wymagay poszczeglne stanowi ska. Jego m u n d u r y zawsze szyte byy u S t e c h b a r t h a - m o d n y c h berli skich krawcw, ktrzy specjalizowali si w u b r a n i a c h dla sub. C a p , ich gwny krojczy, spdzi wiele lat, pracujc dla G r i n g a , dopasowujc i przerabiajc jego u b r a n i a do zmieniajcych si ksztatw ciaa. C a p utrzymuje, e p l o t k a znacznie wyolbrzymiaa prawdziwy r o z m i a r garde r o b y G r i n g a . M i a ca g a m m u n d u r w (niektre z nich sam zaprojek towa), cywilne garnitury (nigdy wicej ni o k o o dwudziestu w j e d n y m czasie), specjalne k o s t i u m y (ktre niepokoiy C a p a ze wzgldu na ich eks trawagancj) i nieformalne u b r a n i a na czas o d p o c z y n k u . Uwielbia mik kie, skrzane k u r t k i i fantazyjne kamizelki. G r i n g czsto kaza C a p o w i

czeka na przymiark, ale p o t e m by zawsze uroczy, jowialny i przepra szajcy. W d o b r y c h d n i a c h by nawet w stanie przyj r a d ; pewnego dnia wyrzuci ciki paszcz futrzany, ktry zamwi, p o n i e w a C a p za uway z najwikszym moliwym t a k t e m , e Herr Reichsminister jest na niego znacznie za gruby. W 1933 r. na G r i n g a spady te inne obowizki, o p r c z tych wynika jcych ze stworzenia p a s t w a policyjnego, a j e d n y m z najwaniejszych 24 by rozwj Niemiec j a k o potgi p o w i e t r z n e j . 5 maja 1933 r. u r z d komi sarza Rzeszy do spraw L o t n i c t w a przeksztaci si w Ministerstwo Lotnic twa, a G r i n g zosta m i a n o w a n y ministrem r u c h u lotniczego, poniewa n a d a l c h c i a n o utrzymywa pozory, e N i e m c y nie planuj w z m a c n i a n i a si powietrznych. K l u b y lotnicze i szybowcowe zostay wczone do Nie mieckiego K l u b u Powietrznego i Niemieckiego Zwizku S p o r t w P o wietrznych p o d przewodnictwem B r u n o Loerzera, k t r e m u asystowa E r n s t U d e t i inne synne postaci niemieckiego lotnictwa. P r a s a G o e b b e l s a zacza p o d e j m o w a t e m a t latania i potrzeby si powietrznych, a 15 czerwca z o r g a n i z o w a n o na lotnisku T e m p l e h o f wielki N a r o d o w y Dzie Lotnictwa. W pakcie p a r y s k i m z 1926 r. Niemcy uzyskay pozwolenie na stworze nie j e d n o s t e k policji p o w i e t r z n e j " i r o d k w o b r o n y powietrznej. G r i n g n a t y c h m i a s t skorzysta z tego i zaoy Reichsluftschutzbund (Niemieck Lig O b r o n y Przeciwlotniczej), organizacj, k t r a d a w a a m u k o n t r o l n a d artyleri przeciwlotnicz i cywilnymi r o d k a m i o c h r o n y przeciwlotni czej. 29 kwietnia ogosi stworzenie Niemieckiej Ligi O b r o n y Przeciwlot niczej i wyda manifest do n a r o d u niemieckiego, ostrzegajcy go przed saboci i p o d a t n o c i nieuzbrojonych Niemiec na a t a k z powietrza; p a s t w a otaczajce je j a k twierdzi - miay dziesi tysicy s a m o l o t w wojskowych, k t r e m o g w cigu godziny wypeni niebo n a d N i e m c a m i . Wszystkich z a c h c a n o , aby doczyli do Ligi j a k o inspektorzy przeciwlot niczy i przygotowywali d o m y do o b r o n y przeciw a t a k o m ; ruch w y d a w a swj dziennik z a t y t u o w a n y Syren, o p r a c o w a n y zosta rwnie schemat szkoleniowy. U s t a l o n o ma o p a t . eby zapewni sobie o d p o w i e d n i w y p a d e k " , ktry m g b y by narzdziem dla si Sprzymierzonych, 23 czerwca we wszystkich gazetach pojawi si wzbudzajcy p a n i k arty ku, z a t y t u o w a n y C z e r w o n a plaga n a d Berlinem: obce samoloty niezna nego typu ucieky n i e r o z p o z n a n e ; b e z b r o n n e N i e m c y " . Blood-Ryan, przedwojenny biograf G r i n g a , twierdzi, e telefonowa do G r i n g a tego samego dnia i spyta go o opini. G r i n g odpowiedzia: Wczorajszy in cydent n a p r a w d pokazuje, j a k b a r d z o N i e m c y s b e z b r o n n e . N i e m a m nawet j e d n e g o s a m o l o t u , ktry m g b y m wysa w p o g o lub do o b r o n y . M a m z a m i a r zrobi, co w mojej mocy, eby z b u d o w a przynajmniej kilka

s a m o l o t w policyjnych, aby by p r z y g o t o w a n y m w razie przyszych ata kw. Te s a m o l o t y policyjne nie s kwesti o b r o n y wojskowej, lecz abso lutn koniecznoci". W k r t c e ministerstwo G r i n g a nawizao k o n t a k t z a m b a s a d brytyj sk w Berlinie, proszc rzd brytyjski o pozwolenia na eksport, t a k eby m o n a byo z a k u p i policyjne" s a m o l o t y i maszyny od przemysowcw angielskich. Pozwolenie p r z y z n a n o . Hanfstaengl w s p o m i n a , j a k p n y m latem 1933 r. p o m a g a goci Sir J o h n a Siddeleya w Berchtesgaden i j a k Sir J o h n i G r i n g siedzieli na b a l k o n i e z wielkimi ilustracjami i p l a n a m i angielskich s a m o l o t w wojskowych, k t r e - j a k wszyscy mieli nadziej 25 - N i e m c y mogyby k u p i " . G r i n g zacz g r o m a d z i w o k siebie starych towarzyszy z okresu I wojny wiatowej. P u k o w n i k K a r l Bodenschatz doczy do niego j a k o osobisty asystent i gwny a d i u t a n t , a E r h a r d Milch zosta sekretarzem stanu w jego ministerstwie. W i o s n tego samego r o k u do Berlina wezwa ny zosta m o d y staysta - lotnik Lufthansy A d o l f G a l l a n d , k t r y wanie przeszed tajne szkolenie na pilota myliwca. Stan przed obliczem G r i n g a , ktry wyjani m u , e on i inni piloci zostan wysani do W o c h na dalszy cig tajnego szkolenia we Woskich Siach Powietrznych; m o d y mczyzna, chocia p o d wraeniem entuzjazmu G r i n g a , by z d u m i o n y jego gruboci i r u c h a m i " . Wrci z W o c h jesieni j a k o niemal d o s k o nale wyszkolony pilot myliwca"; w l u t y m 1934 r. przeszed z lotnictwa cywilnego na a k t y w n list" i w padzierniku o t r z y m a licencj. G a l l a n d d o d a w a znaczco, e czystka polityczna, k t r a d o t k n a w czerwcu 1934 r. R h m a i szeregi SA, wywoaa m a e p o d e n e r w o w a n i e w garnizonie [...], w y d a w a a si gwnie wewntrzn spraw p a r t i i " 2 6 . G a l l a n d sta si pniej starszym oficerem G r i n g a w siach powietrznych i j e d n y m z jego najsroszych krytykw. C h o c i a istnienie Niemieckich Si Powietrznych zostao formalnie u z n a n e d o p i e r o 1 m a r c a 1935 r., G r i n g zacz b u d o w a w i a d o m o p o wietrzn n a wszelkie d o s t p n e m u sposoby. Przemys mia p r o d u k o w a s a m o l o t y dla lotnictwa cywilnego i t r a n s p o r t o w e g o . P o d przykrywk eks pansji cywilnych usug lotniczych ksztaceni byli piloci i b u d o w a n e s a m o loty wojskowe. G a l l a n d (chocia wyglda j a k cywil), kiedy ju o t r z y m a licencj, mia szkoli innych pilotw myliwcw w Schleissheim, k t r e opisuje j a k o pierwsz szko niemieckiego Luftwaffe. G r i n g przyjecha t a m w lutym 1935 r., eby wyjani, czym w istocie ma by Luftwaffe, z a p r e z e n t o w a rwnie m u n d u r , ktry w k r t c e mieli jawnie nosi. W kwietniu G a l l a n d doczy do grupy lotnikw p o d d o w d z t w e m Wolframa von Richthofena, stacjonujcej w pobliu Berlina. Z a r w n o lotnisko, j a k i kwatery byy

u k o c z o n e dopiero w poowie, lecz nowy myliwiec Heinkel-51 zosta bez piecznie dostarczony. Gallant wkrtce by gotowy do wyjazdu do Hiszpanii. F u n d a m e n t y tej pracy zostay p o o o n e ju w 1933 roku. Podczas week e n d w G r i n g , kiedy tylko mg, lubi oderwa si od b i u r k a oraz konfe rencji i pojecha do lasw na p n o c od Berlina. C h c c go niejako n a g r o dzi i uczyni jego ulubiony sport czci jego o b o w i z k w zawodowych, Hitler pozwoli mu w maju 1933 r. zosta owczym Rzeszy, a take Zwierzchnikiem Niemieckich Lasw, a w 1934 r. stworzono specjalne mi nisterstwo dla tego stanowiska. J a k o owczy Rzeszy G r i n g zaprojektowa dla siebie specjalny m u n d u r z u l u b i o n y m i bufiastymi r k a w a m i , na k t r y z a k a d a przepasany pasem bezrkawnik z mikkiej skry.

G r i n g czy rne formy wadzy sprawowanej przez poszczeglne l a n d y n a d lasami i zwierzyn. Rozlege lasy Niemiec s wane dla ich go s p o d a r k i , a on zainicjowa szereg korzystnych reform w lenictwie. Jego mio do wsi wyraaa si w projektach p o n o w n e g o zalesiania, irygacji i z a c h o w a n i a terenw n a t u r a l n e g o pikna. W p r o w a d z i p r a w a o c h r o n y dzikiego ycia i z a c h o w a n i a takich wymierajcych g a t u n k w , j a k o, bi zon, dzik, dziki abd, sok i orze. W t e d y wanie niezwykle zainteresowa si Schorfheide - wielkim obsza rem lasu i torfowisk, nawilanym przez jeziora, ktry rozciga si od p nocy Berlina do wczesnej granicy z Polsk i wybrzea Batyku; na n o w o wypeni go dzik zwierzyn i postanowi kupi ten teren dla siebie. Odwie dzi take Puszcz R o m n i c k przy wschodniej granicy Niemiec. Sprowadzi bizony i osie ze Szwecji, Polski i K a n a d y , majc w planie eksperymenty, k t r e nie zawsze byy u d a n e . W ich wyniku chcia oywi hodowl tych zwierzt. W lipcu 1934 r. zaostrzy niemieckie ustawy o ochronie zwierzyny, zakazujc odstrzau p o n a d cile okrelon liczb, a nawet wtedy zgod otrzymywali tylko ci, ktrzy udowodnili, e wiedz, j a k trzyma strzelb. Wszystkim myliwym musia towarzyszy retriever, aby kade zranione zwierz m o g o zosta odnalezione i zabite. G r i n g zakaza wiwisekcji zwie rzt i wszystkich form kusownictwa, polowania na koniu i uywania wny kw, puapek z drutu, sztucznych wiate lub trucizny wobec zwierzt. Ten, k t o torturuje zwierz, rani uczucia n a r o d u niemieckiego" - p o w i e d z i a W 1933 r. zacz p l a n o w a swj wielki d o m wiejski - Carinhall. J a k o drugi czowiek po Hitlerze w nazistowskich Niemczech, j a k o premier

Prus, owczy Rzeszy i Zwierzchnik Niemieckich L a s w czu, e ma pra wo do najpikniejszego terenu, j a k i m o n a byo znale w rozsdnej odle goci od Berlina. W y b r a obszar w Schorfheide, gdzie w pobliu jeziora Wackersee znajdowa si niemiecki cesarski drewniany d o m e k myliwski. Setki tysicy a k r w bdcych p a r k i e m n a r o d o w y m miay sta si miej scem dla p l a n o w a n e g o przez niego d o m u i dla p o l o w a , k t r e p o s t a n o w i urzdza dla swych strzelajcych towarzyszy. Schorfheide byo p a g r k o w a t e i zalesione, a jego wrzosowiska i torfo wiska p o r a s t a y sosny, dby i buki. Jesieni krzaki j a o w c a n a d a w a y sce nerii odcie zoto-brzowy, p o d c z a s gdy gg, berberysy i arnowiec ko loroway krajobraz, przecity o t o c z o n y m i sitowiem b a g n a m i i m a y m i je ziorami z brzegami poronitymi sosnami i j o d a m i . Dzicioy stukay w drzewa, a dzikie abdzie z m a y m i przelatyway n a d tafl jeziora. G r i n g uczyni z Schorfheide s a n k t u a r i u m dla zwierzyny powej, byka, osia i dzikich koni, a nastpnie zacz p l a n o w a d o m , ktry, uniemier telniajc p a m i jego ony, byby rwnie odbiciem jego ywej o s o b o w o ci. Carinhall mia by wyjtkowy w r d p o m n i k w z b u d o w a n y c h przez ksita i milionerw w wyrazie ich d u m y . Hitler, G r i n g i Goebbels, wszyscy byli a r c h i t e k t a m i a m a t o r a m i , ktrzy dziki sukcesowi politycz n e m u mogli d a u p u s t u p o d o b a n i o m d o architektury, wyposaenia wntrz i u m e b l o w a n i a . Lecz ze wszystkich budowli stworzonych p o d c z a s reimu nazistowskiego Carinhall by najbardziej niezwyky, znacznie p o wikszany i w z b o g a c a n y przez lata, sta si symbolem wielu m a r z e jego budowniczego. G r i n g , w s p o m a g a n y przez d w c h m o d y c h a r c h i t e k t w - Helzelta i T u c h a z Pruskiego P a s t w o w e g o Wydziau Architektury, p r b o w a uwieczni w kamieniu, drewnie, glinie i strzesze swoje ambicje, uczucia, w s p o m n i e n i a i p r n o . S a m zaprojektowa kady detal, cznie z k l a m k a m i ; n a z w a go swoim Waldhof, a rezultat by m o n u m e n t a l n osobliwoci, swego rodzaju s t a r o y t n y m niemieckim w i e l k o p a s k i m d w o r e m , w y p o s a o n y m we wszystkie luksusy i czcym masywn p r o stot z p o k a z e m b o g a c t w a i wadzy. J a k uj to G r i t z b a c h : H e r m a n n G r i n g rozrysowa plan i konstrukcj na liniach wyraajcych jego wa sn si i u p a r t o s o b o w o " . Rozrastajc si z r o k u na rok, d o m stopnio wo przeksztaca si w rezydencj o niezwykych r o z m i a r a c h i wygldzie. Wielka aleja drzew p r o w a d z i a do rezydencji przykrytej spadzistym d a c h e m , otaczajcej z trzech stron duy dziedziniec z r a b a t a m i kwiatowy mi, stawem z liliami i fontann, n a d k t r g r o w a p o m n i k k o n i a z na gim jedcem. K r u g a n k i , k t r y c h d a c h opiera si na grubych dbowych belkach i k o l u m n a c h , znajdoway si w o k dziedzica. W s p a n i a e b r a m y i m p o r t o w a n e z p o u d n i a zostay za w k o m p o n o w a n e w cikie d r e w n o

i k a m i e gwnej s t r u k t u r y architektonicznej, do ktrej uyte zostay blo ki r n o k o l o r o w e g o granitu. S a m b u d y n e k z a p r o j e k t o w a n o tak, eby k a d e o k n o wychodzio albo na jezioro, albo na las. T e n d o m ze spadzi stym m a n s a r d o w y m d a c h e m , o b r z u c o n y m i wirem biaymi cianami i szarymi k a m i e n n y m i o b w d k a m i , mia symbolizowa niemieck trady cj architektoniczn. C e n t r a l n a fasada bya w stylu gotyckim, a kiedy G r i n g zosta m a r s z a k i e m Rzeszy, jego herb - wycignita pi trzyma j c a m a c z u g - wyrzebiono na frontonie n a d gankiem. O p r c z pierwsze go gwnego dziedzica by take c z w o r o k t n y dziedziniec podzielony na cig t r a w n i k w z przystrzyonym y w o p o t e m i s t a t u a m i z brzu, przed stawiajcymi Apolla, A r t e m i d i Ceres. Kolejny dziedziniec by zamkni ty p n c y m i rolinami, a k o p i a Porcellino z Florencji staa na w p u k r y t a midzy krzewami r. W centralnej czci b u d y n k u znajdowa si szeroki na o k o o sto pi dziesit s t p hol wejciowy, w k t r y m G r i n g p r e z e n t o w a zbiory. By d u m n y ze swojego c e n t r u m , gdzie pyny prezenty w postaci dzie sztuki o r a z inne skarby, k t r e wanie zaczyna k u p o w a a l b o d o s t a w a - obra zy starych mistrzw flamandzkich i niezwykle podziwianego niemieckie go artysty L u c a s a C r a n a c h a oraz gobeliny. Bliniacze klatki schodowe z byszczcymi biaymi porczami prowadziy z h o l u wejciowego na pi t r o . W r d innych gwnych p o k o i znajdowaa si sala z g r o m a d z e w redniowiecznym stylu, c e n t r u m p r a c y zawodowej z wielkimi belkami i g r a n i t o w y m k o m i n k i e m , g w n a biblioteka, rzd, w k t r y m przyjmowa goci, o r a z p o k j z m a p , gdzie p o d p o r t r e t a m i F r y d e r y k a Wielkiego i N a p o l e o n a odbyway si zebrania sztabowe. Pniej pojawia si take d u a sala b a n k i e t o w a z k o l u m n a m i z czerwonego m a r m u r u p o c h o d z c e -

go z W e r o n y . St p r z y k r y w a n o jedwabiem, krzesa byy biae ze skrza n y m i obiciami, zasony wyszywane zot nici w liter H z wiecem lau r o w y m . ciany p o k r y w a a t k a n i n a przedstawiajca alegoryczne postaci M o d o c i , Z d r o w i a i Radoci; u sufitu wisiay wielkie krysztaowe yran dole. O k n a w y p o s a o n e w m e c h a n i z m elektryczny otwieray si, ukazujc bezkresny widok na o g r o d y i las. Na zewntrz, na tarasie gocie obsugi w a n i byli przez lokai w b u t a c h do j a z d y konnej i zielonych k u r t k a c h lub przez dziewczta w b u t a c h ze skry kozowej i zielonych k u r t k a c h i spd nicach. G w n y salon mia d w a przedpokoje, tzw. P o k j Z o t y i P o k j Srebrny, w k t r y c h G r i n g wystawia na p o k a z swoje bajeczne prezenty. Schody na wysze pitro ozdabiay p a m i t k i i trofea z p o l o w a G r i n g a . W wielkiej attyce zainstalowa m o d e l kolejki, a do zabawy z ni zaprasza wielu d y s t y n g o w a n y c h goci. Pokj mia osiemdziesit, a prosty t o r kolej ki szedziesit s t p dugoci. Pocigami k i e r o w a n o z p a n e l u k o n t r o l n e go, umieszczonego o b o k duego, czerwonego fotela. G r i n g m i a take may, odizolowany p o k j do pracy z z a b y t k o w y m i tyrolskimi m e b l a m i i z d o s t p e m do prywatnej biblioteki, w ktrej trzy m a najcenniejsze dla niego ksiki, a midzy nimi dziea na t e m a t historii nordyckiej, historyczne i topograficzne t o m y o Niemczech, studia z n a u k militarnych i lotnictwa o r a z ksiki o sztuce, p o d r a c h i odkryciach. La tem p r a c o w a w cakowicie prywatnej loggii, k t r a pozwalaa mu siedzie na powietrzu i patrze na jezioro. C a r i n h a l l mia rwnie suteren, w ktrej znajdowaa si sala gimna styczna, sabo owietlony basen o z d o b i o n y rzebami i p o k j zabaw. W sali gimnastycznej G r i n g m g wiczy strzelanie, celujc do porusza jcych si przedstawie zwierzt wywietlanych na cianie; w p o k o j u za b a w znajdowa si zasilany p r d e m system modeli s a m o l o t w i kolei ela znych na m a p i e . N o c sala gimnastyczna stawaa si kinem, w k t r y m siedziaa suba. K a d y mia wyznaczone miejsce, j a k b y by to koci pa na na wociach. Pokoje gocinne dla goci i personelu o r a z pokoje dla suby byy wygodne i d o b r z e u r z d z o n e ; G r i n g chcia uchodzi za m o delowego p r a c o d a w c . Carinhall, j a k opisywao go wielu goci, by wynikiem n i e u s t a n n y c h z m i a n i r o z b u d o w y , k t r e cigny si do pierwszych lat wojny. Poczt k o w o b u d y n e k by znacznie mniejszy, p r z y p o m i n a raczej wyszukany d o m e k myliwski, u k o c z o n y przez armi b u d o w n i c z y c h w cigu dziesiciu miesicy. Naprzeciw, n a brzegu jeziora, G r i n g z b u d o w a m a u z o l e u m z b r a n d e n b u r s k i e g o granitu. M i a z a m i a r p o c h o w a w n i m ciao ony, ktrej g r b w L v o e w Szwecji zosta, j a k twierdzi, s p r o f a n o w a n y przez szwedzkich antynazistw. ( G r i n g na grobie C a r i n pooy n o w pyt n a g r o b k o w o z d o b i o n swastyk, a podczas wizyty w Szwecji zoy na

n i m wieniec w ksztacie swastyki. Usunli go szwedzcy antynazici, p o z o stawiajc k a r t k informujc, e Niemiec, G r i n g " popeni a k t w a n d a lizmu i nie powinien wykorzystywa g r o b u swojej o n y j a k o r o d k a p r o p a g a n d y ) . N o w a k r y p t a zostaa z b u d o w a n a p o d ziemi, prowadziy d o niej schody. G r i n g zamwi obszern cynow t r u m n w firmie Svensk T e n n , ktrej luksusowe wystawy z m e b l a m i i w y r o b a m i m e t a l o w y m i przycigny jego uwag, kiedy by w Sztokholmie, i nie m g sobie p o zwoli na takie o z d o b y . C y n o w a t r u m n a zostaa z a p r o j e k t o w a n a w t a k i m rozmiarze, eby o p r c z C a r i n m o g a ewentualnie pomieci rwnie jego ciao. P o d o b n i e j a k z caego Carinhall, G r i n g by d u m n y z krypty, k t r a staa si staym p u n k t e m wycieczek jego goci. Na j e d n y m z pierwszych przyj z o r g a n i z o w a n y c h przez G r i n g a w n o w y m d o m u , 10 czerwca 1934 r., byo blisko czterdzieci osb, w tym a m b a s a d o r z y Anglii i Ameryki. N o w y a m b a s a d o r brytyjski Sir Erie P h i p p s wysa Sir J o h n o w i S i m o n o w i dugi, ironiczny opis tego spotka n i a 2 7 . G r i n g p n o przyby na miejsce w lesie, w k t r y m zebrali si go cie; przyjecha szybkim s a m o c h o d e m wycigowym, u b r a n y w strj lot nika z elastycznej gumy, w wysokie b u t y i z d u y m n o e m myliwskim za p a s e m " . Najpierw przez m i k r o f o n wygosi w y k a d na t e m a t niemieckie go lenictwa. N a s t p n i e p r b o w a n a k o n i j e d n e g o ze swych b y k w do pokrycia kilku krw, lecz bya to p o r a k a ; byk wyszed ze swojej prze grody z najwiksz niechci i, po kilku do s m u t n y c h spojrzeniach na krowy, p r b o w a d o niej wrci". P o t e m G r i n g znikn, kac swoim gociom j e c h a s a m o c h o d a m i przez lasy do Carinhall, gdzie p o n o w n i e ich przyj - u b r a n y teraz w biae b u t y do tenisa, biae drelichowe spodnie, bia flanelow koszul i zielon k u r t k skrzan, z wielkim n o e m my liwskim za p a s e m i o p r o w a d z i po d o m u : cay czas t r z y m a dugi, przypominajcy h a r p u n p r z y r z d " . E m m y S o n n e m a n n bya t a m i penia h o n o r y d o m u podczas d o s k o n a e g o posiku; G r i n g przedstawi j j a k osobist sekretark. Opowiadajc t histori w swoim p a m i t n i k u , a m b a s a d o r D o d d napi sa, e G r i n g - k t r e g o okreli j a k o wielkiego, grubego, d o w c i p n e g o czowieka, uwielbiajcego p o n a d wszystko wystawno i o s t e n t a c j " o p r o w a d z i ich pniej po posiadoci i na k a d y m k r o k u manifestowa swoj p r n o , czsto powodujc, e gocie spogldali na siebie z rozba wieniem". W k o c u zostali z a p r o w a d z e n i do krypty, najbardziej wyszu kanej b u d o w l i tego rodzaju, j a k kiedykolwiek widziaem". G r i n g by d u m n y z tego wspaniaego g r o b o w c a swojej pierwszej ony, w k t r y m , j a k twierdzi - pewnego d n i a z o s t a n zoone jego szcztki". D o d d d o d a wa, e on i P h i p p s znudzili si t y m osobliwym p o p i s e m " i pospieszyli z p o w r o t e m do Berlina.

Kilka dni pniej, 19 czerwca, zwoki C a r i n p r z e t r a n s p o r t o w a n e w sarkofagu, na k t r y m widniay herby rodziny G r i n g w i F l o c k w , zo stay p o c h o w a n e w krypcie z m a k a b r y c z n p o m p . Po prostej mszy w L v o e p r z y k r y t a flag ze swastyk t r u m n a zostaa w s t a w i o n a do ozdo bionego rolinami i wypenionego k w i a t a m i w a g o n u kolejowego. Do wieca z biaych r od G r i n g a przyczepiona bya k a r t k a D l a mojej je dynej C a r i n " . Strzeona przez oddzia nazistw t r u m n a pojechaa p r o m e m do Sussnitz, a n a s t p n i e kolej przez miasteczka p n o c n y c h P r u s , k t r e na czas przejazdu zostay p o s t a w i o n e w stan aoby, a ostatecznie d o t a r a do Eberswalde, gdzie zostaa p o o o n a na wozie i zawieziona d r o g do Carinhall. U m u n d u r o w a n i czonkowie partii stali wzdu drogi, a orkiestra wojskowa graa M a r s z a o b n y Zygfryda ze Zmierzchu bogw. Hitler te t a m by. Lecz t a k d o k a d n i e z a p l a n o w a n a c e r e m o n i a zostaa nagle p r z e r w a n a . H i m m l e r przyjecha spniony, blady i roztrzsiony. Twierdzi, e p r z e p r o w a d z o n o z a m a c h na jego ycie i e kula roztrzaska a szyb jego s a m o c h o d u . On s a m nie by r a n n y i nie sysza odgosu strzau. P o g r z e b zosta przerwany na kilka m i n u t , gdy H i m m l e r opowia da szeptem swoj histori Hitlerowi i G r i n g o w i . N a s t p n i e , kiedy za brzmiay rogi myliwskie i trbki, a sarkofag zosta spuszczony do kryp ty, w ktrej stao sze z a p a l o n y c h wiec. K i e d y k a r a w a n i a r z e wyszli, G r i n g i Hitler zeszli po schodach, eby zoy C a r i n milczcy h o d 2 8 .

Rozdzia V

Paladyn Hitlera
W miar j a k G r i n g zacz odkrywa moliwoci zwizane z bogact w e m i wadz a wynikajce z jego wysokiego stanowiska w p a stwie, jego p o c z t k o w e zainteresowanie rozwijaniem k o n t r o l i n a d policj i jej administracj sabo. By czowiekiem impulsywnym, k t r y dziaa z z a p a e m d o p t y , d o p k i jego u w a g a bya w peni z a a b s o r b o w a n a ; nie lubi zagbia si w szczegy i przestrzega planw, k t r e tworzy z t a k niezdyscyplinowan energi. W a d z a przyniosa mu gbok satysfakcj, ale rwnie n i e p o k j . N a turalny b r a k zaufania, k t r y przywdcy nazistowscy ywili do siebie na wzajem, osign niebotyczne rozmiary w m o m e n c i e , gdy zdobyli rodki, aby si nawzajem niszczy. W rezultacie w otoczeniu H i t l e r a tworzyy si przymierza; kady wybiera sobie tymczasowych przyjaci z pewn oba w i wyznacza zastpcw, k t r y c h lojalno mia nadziej u t r z y m a . R h m a G r i n g obawia si najbardziej, H i m m l e r by za czowiekiem, z k t r y m stworzy przymierze, Dielsa wybra na swojego pierwszego za stpc. W z o r g a n i z o w a n y c h siach zbrojnych w Niemczech w pierwszym r o k u reimu istniay gbokie podziay. Reichswehra, oficjalna niemiecka armia, bya n o m i n a l n i e p o d wadz cywiln ludzi p r e z y d e n t a i ministra o b r o n y , lecz w rzeczywistoci m i a a wasnego wysokiego d o w d c , a ministrem o b r o n y zosta genera armii Blomberg, czowiek H i n d e n b u r g a . W opozycji do Reichswehry stay prywatne jednostki nazistw, SA i SS, ktre p o n a d to byy ze sob w niezgodzie. SA w owym czasie liczya p r a w d o p o d o b n i e od d w c h do trzech milionw mczyzn, przewaaa liczebnie n a d Reich swehra, lecz jej czonkowie byli znacznie bardziej niezdyscyplinowani. R h m dowodzi armi b r u n a t n y c h koszul, podczas gdy SS, u b r a n a w czar ne koszule elita przemocy, cho nominalnie bdca czci SA, pozostawa a od 1929 r. p o d specjaln wadz H i m m l e r a . T e n ostatni, p o d o b n i e j a k G r i n g , nienawidzi R h m a i w sposb n a t u r a l n y obaj w k o c u rozpozna li wsplny interes. P r u s k a policja G r i n g a i jego gestapo zostay przez to przymierze poczone z wydziaami policji w pozostaych pastwach stano wych Niemiec, k t r e H i m m l e r , wspierany przez G r i n g a , szybko zebra p o d swoj k o n t r o l w ostatnich miesicach 1933 r o k u .

W s t p n p r b si wygra R h m , kiedy G r i n g zrobi z a k a d o prezen tacj swojego prestiu p r e m i e r a P r u s na otwarciu jego nowej R a d y P a stwa, k t r e m i a o si o d b y 15 wrzenia 1933 r o k u . P l a n G r i n g a obej m o w a p a r a d n y wjazd, a po n i m przegld SA i SS p o d c z a s specjalnej de filady, k t r - j a k zasugerowa - p o w i n n i z o r g a n i z o w a na j e g o cze. J e d n a k informatorzy G r i n g a p o n o donieli m u , i R h m i E r n s t zapla nowali, e jeli ma doj do przemarszu, to powinien by on w y k o n a n y tak niedbale i opieszale, e premier P r u s u z n a to za osobist publiczn obraz. W tej sytuacji G r i n g zosta z m u s z o n y do o d w o a n i a tego a k t u samogloryfikacji i dzielenia zaszczytw defilady z R h m e m i H i m m l e r e m . G o oficjalny a m b a s a d o r D o d d oszacowa, e p o d c z a s tej ceremonii wzdu ulic stao sto tysicy u m u n d u r o w a n y c h mczyzn. Po przemowie G r i n g a , w ktrej ten pogardliwie odnosi si do wyru g o w a n e g o przez Trzeci Rzesz systemu p a r l a m e n t a r n e g o , nastpia defi lada ze specjalnym p o k a z e m gsiego k r o k u . T e n pusty a k t osobistego wy niesienia G r i n g a p o d c z a s ceremonii, na ktrej nie by obecny Hitler, oglda k o r p u s d y p l o m a t y c z n y o r a z p r o m i n e n c i ze wiata sztuki, przemy su, polityki i kocioa. Premier zaprosi ich, eby zostali d o r a d c a m i p a stwa w p r z e d e d n i u okresu, w k t r y m k a d a forma niezalenej wadzy w p a s t w a c h s t a n o w y c h Niemiec m i a a zosta zniesiona przez Hitlera. R h m by czowiekiem o niewtpliwie w y s o k i c h k o m p e t e n c j a c h , a s t o s u n e k H i t l e r a do niego by z o o n y i d w u z n a c z n y . Pomijajc czas s p d z o n y za granic, nalea do partii duej n a w e t ni Hitler. By zawo d o w y m onierzem i zrobi n i e m a l tyle s a m o co G r i n g , eby uatwi H i tlerowi zdobycie pozycji p r z e t a r g o w e j , k t r a w o s t a t e c z n o c i p r z y n i o s a mu fotel k a n c l e r z a . Z a w s z e w y d a w a si p o z o s t a w a w p o u f a y c h sto s u n k a c h z przywdc, zwracajc si do niego przez du, a by to przywi lej n i e d o s t p n y dla p o z o s t a y c h , cznie z G r i n g i e m . I n s t y n k t o w n y sza c u n e k H i t l e r a d l a R h m a , z a b a r w i o n y by m o e nieco lkiem p r z e d k o n s e k w e n c j a m i , j a k i e n i o s o z d e n e r w o w a n i e go, stworzy midzy n i m i dugi o k r e s sytuacji p a t o w e j , k t r a bya c o r a z wikszym z a g r o e n i e m dla d z i a a l n o c i F h r e r a . Wizja H i t l e r a b y a szersza i subtelniejsza ni R h m a , k t r y wierzy w bezczeln, n i e u p r a w o m o c n i o n w a d z . U f a , e SA s t a n si rewolucyjn a r m i N i e m i e c , j e d n o c z e n i e a b s o r b u j c i eliminujc R e i c h s w e h r , i e to on p o w i n i e n by g w n o d o w o d z c y m H i t l e r a . W p y w H i n d e n b u r g a s t o p n i o w o sab, kiedy t e n waciwie wy cofa si na e m e r y t u r , i w zwizku z t y m o d y a kwestia, k t o p o w i n i e n przej p r a w n w a d z n a d Reichswehr. P o g l d y R h m a byy oglnie z n a n e ; nie r o b i z nich tajemnicy w swoich p r z e m o w a c h . Z drugiej stro ny H i t l e r s t a r a si, j a k m g , eby zwikszy zaufanie najwyszego d o w d z t w a . W t y m s a m y m czasie u w a a , e najlepiej bdzie uczyni

R h m a c z o n k i e m swojego r z d u 1 g r u d n i a 1933 r., i zgodzi si na wy d r u k o w a n i e w styczniu listu z w y r a z a m i u z n a n i a towarzyszcego m i a n o w a n i u , w k t r y m pojawio si p o u f a e du, a R h m o t r z y m a p o d z i k o w a n i a za wieczyste z a s u g i " . Te aski z a r w n o rozzociy, j a k i zanie pokoiy Gringa. R h m by z n a n y z e swoich h o m o s e k s u a l n y c h u p o d o b a , p o d o b n i e j a k wielu z j e g o w s p p r a c o w n i k w , n p . E d m u n d H e i n e s , szef SA na lsku, s k a z a n y m o r d e r c a , k t r e g o Hitler zwolni w 1927 za niezdyscy p l i n o w a n e z a c h o w a n i e , a n a s t p n i e przywrci na s t a n o w i s k o w 1931 r o ku. C h o c i a Hitler nie z a p r z t a sobie gowy p r y w a t n y m i s p r a w a m i swo ich wyznawcw, by uczulony na k a d e osabienie prestiu partii. N a w e t w t e d y j e d n a k p o z o s t a w a z a s k a k u j c o tolerancyjny w o b e c o d j a k i e g o czasu p o w s z e c h n i e z n a n y c h p r a k t y k , o r a z cigych n a r z e k a r o d z i c w , k t r y c h synowie byli z w a b i a n i d o sypialni d o w d c w . T y m c z a s e m G r i n g z a c h c a d o z b i e r a n i a wszystkich d o w o d w szkodliwych dla R h m a ; j a k twierdzi P a p e n , b y o midzy nimi t a k e odkrycie, e z Bel gii w sekrecie s p r o w a d z o n o b r o dla SA. G r i n g i H i m m l e r z g r o m a d z i li pracowicie z a r w n o fakty, j a k i p l o t k i , k t r e oczerniay p r z y w d c w SA - sprzeniewierzenie pienidzy, pijackie z a c h o w a n i a w miejscach pu blicznych, a n t y k a t o l i c k p r o p a g a n d n a u n i w e r s y t e t a c h , w u l g a r n y h o m o s e k s u a l i z m . R h m , k t r y t e r a z siedzia przy stole d o r a d c w H i t l e r a , n i e w i a d o m i e p o m a g a im, zraajc d o siebie t r a d y c j o n a l i s t w w r d m i n i s t r w r z d u , a n a w e t s a m e g o F h r e r a , swymi u p o r c z y w y m i d a n i a m i w imieniu SA. W l u t y m , kiedy R h m p r z e d s t a w i m e m o r a n d u m

z propozycj, aby SA z o s t a o p o c z o n e z r e g u l a r n a r m i i SS p o d M i nisterstwem Obrony, n a d ktrym w jasny sposb pragn sprawowa k o n t r o l , Hitler z a p e w n i A n t h o n y ' e g o E d e n a , wczesnego brytyjskiego L o r d a Tajnej Pieczci, k t r y przyjecha d o Berlina o m w i p r o b l e m roz brojenia, e jest p r z y g o t o w a n y do z r e d u k o w a n i a siy SA. Relacje midzy R h m e m i innymi czonkami rzdu odpowiedzialnymi za obron pogor szyy si jeszcze bardziej, kiedy H i t l e r dowiedzia si, e H i n d e n b u r g nie przeyje duej ni kilka t y g o d n i . H i t l e r z a d z i a a szybko, w k w i e t n i u i maju o d b y tajne r o z m o w y z d o w d c a m i armii i m a r y n a r k i wojennej, obiecujc im p o d z i a SA, jeli wespr przejcie przez niego w a d z y p r e zydenckiej p o mierci H i n d e n b u r g a . T y m c z a s e m G r i n g szybko wyczu zmiany. Jeli kanclerz Hitler nie p o t r z e b o w a j u haastry z SA i chcia z a p o m n i e o swoich niegodnych zwizkach z ulic, premier G r i n g nie chcia by duej u w a a n y za poli cjanta, wizanego z ekscesami ludzi, k t r y c h nie m g lub nie chcia k o n trolowa. G e n i a l n y p a l a d y n " Hitlera, p a n d w c h wielkich p a a c w w Berlinie, waciciel wspaniaego Carinhall, specjalny a m b a s a d o r F h r e ra, oficjalny g o s p o d a r z przedstawicieli dyplomacji i zagranicy, owczy Rzeszy, mionik sztuki i a d m i n i s t r a t o r pruskiego teatru, u z n a n y towa rzysz znanej a k t o r k i , chcia zrzuci z siebie bezporedni odpowiedzial no za wielki publiczny s k a n d a l i przyczyn m i d z y n a r o d o w e j krytyki krew t o r t u r o w a n y c h mczyzn i kobiet sczc si przez ciany, za ktry mi SS i gestapo p r a k t y k o w a y swoje szczeglne formy przesucha. G r i n g zorganizowa j a k najlepszy p o k a z swojej aski p o d c z a s pierwsze go r o k u i r o z k a z a , aby na Boe N a r o d z e n i e wypuci pi tysicy wi n i w 1 . Jeli chodzi na p r z y k a d o obozy, m i a pniej podkrela, e p o m a g a finansowo r o d z i n o m pensjonariuszy". W 1934 r. w - j a k to uj gecie szczodroci w o b e c F h r e r a , nie z a o p o n o w a wobec przeniesienia pruskiego Ministerstwa S p r a w W e w n t r z n y c h (z jego policj - gestapo) do Ministerstwa S p r a w W e w n t r z n y c h Rzeszy, w zwizku z czym 1 kwietnia H i m m l e r przej wadz n a d policj pastwow, zostajc j e d n o czenie szefem u k o c h a n y c h dzieci" G r i n g a , j a k rwnie SS. Tego same go d n i a R u d o l f a Dielsa m i a n o w a n o szefem policji w K o l o n i i i przeniesio no z jego gwnego stanowiska. Przystojny R e i n h a r d Heydrich zosta g w n y m asystentem H i m m l e r a . W t e d y G r i n g zacz b u d o w a kolejne m a e i prywatne siy policyjne, Landespolizeigruppe, z siedzib w Berlinie przy Lichterfelde, eby mie j a k osobist o c h r o n w p r z y p a d k u poten cjalnych p r o b l e m w 2 . Pole byo j u niemale p r z y g o t o w a n e do walki i s t o p n i o w o wyjaniaa si pozycja wojsk biorcych w niej udzia. Pierwszym e t a p e m byy dysku sje, k t r e odbyy si w maju i na p o c z t k u czerwca. G r i n g u t r z y m y w a

w N o r y m b e r d z e , e k a z a przyprowadzi do siebie R h m a i na podstawie krcych wwczas p l o t e k oskary go o p r z y g o t o w a n i e coup d'tat ze swoim starym przyjacielem Schleicherem i G r e g o r e m Strasserem. N a w e t ksi August Wilhelm w y d a w a si w to zamieszany. Lecz oficjalny bio graf G r i t z b a c h twierdzi, e G r i n g podszed do R h m a i baga go, eby ten zosta lojalny. Jakkolwiek to wygldao, g w n a r o z m o w a o d b y a si midzy Hitlerem a R h m e m , w ktrej - j a k opisuje Hitler - R h m obie ca d o p r o w a d z i wszystko do p o r z d k u " . N a s t p n i e Hitler osobicie ogosi, e wszyscy szturmowcy maj w lipcu miesic wolnego. R h m p o szed n a zwolnienie" ze swymi u l u b i o n y m i m o d z i e c a m i . 7 lipca wyco fa si do Bawarii, lecz wyda zowieszcze owiadczenie, w k t r y m osta tecznie stwierdzi, e SA, wbrew wszelkim p r z e s z k o d o m , zbierze si p o n o w n i e w penej sile po okresie u r l o p u o r a z e naley u w a a j za przeznaczenie N i e m i e c " . N a s t p n i e zaprosi Hitlera na 30 czerwca na n a r a d z przywdztwem SA w Wiessee w pobliu M o n a c h i u m . Hitler przyj zaproszenie. G o e b b e l s , p r o w a d z c gr, k t r a m o g a o k a z a si podwjn, p o z o s t a w a w k o n t a k c i e z R h m e m , r z e k o m o z ramienia H i tlera. By r a d y k a e m p o d o b n i e j a k R h m , ale j a k G r i n g zacz cieszy si o w o c a m i wadzy. P o z o s t a w a najlepszym przyjacielem, jakiego R h m m g znale w najbliszym otoczeniu Hitlera, i jednoczenie relacja z R h m e m m o g a zabezpieczy G o e b b e l s a w p r z y p a d k u puczu, ktry o k a z a b y si u d a n y . G w n trosk G o e b b e l s a byo u t r z y m a n i e si na szczycie. Pojecha wic do M o n a c h i u m , eby s p o t k a si z R h m e m w synnej Bratwurstglckle. Hitler, czujc coraz wiksz presj ze strony G r i n g a w kwestii R h m a , wyjecha do Wenecji u b r a n y j a k s m u t n y k o miwojaer i s p o t k a si t a m z Mussollinim, k t r y przyj go w olepiajco piknym mundurze. Napicie wzroso, kiedy P a p e n , zainspirowany apelem skierowanym do niego osobicie przez H i n d e n b u r g a , wygosi 17 czerwca m o w na uni wersytecie w M a r b u r g u , w ktrej w y k o n a ostatni publiczny gest i wy szed z szeregw rzdu w r a m a c h sprzeciwu w o b e c r z d w nazistowskich i p o d s t p n y c h m e t o d uywanych przez jego kolegw. By to wspaniay akt odwagi i p o k u t y ze strony czowieka, ktry zrobi t a k wiele, aby d a Hitlerowi wadz, a teraz czu si zobowizany z a p r o t e s t o w a . Przema wia j a k o katolik i w imieniu katolikw, tym s a m y m ryzykujc ycie. T o n tego przemwienia, c h o jego publikacja zostaa n a t y c h m i a s t wstrzyma na, szybko sta si powszechnie z n a n y i skierowa opini publiczn prze ciwko partii nazistowskiej z a r w n o w Niemczech, j a k i za granic. W konsekwencji p o m g Hitlerowi podj decyzj o powziciu dziaa, na k t r e jeszcze by czas. T e g o samego dnia Hitler r o z m a w i a osobicie z G r i n g i e m i innymi p r z y w d c a m i partii nazistowskiej w G e r a w T u r y n -

gii i skrytykowa pigmeja, k t r y w y o b r a a sobie, e k i l k o m a z d a n i a m i m o e z a t r z y m a gigantyczne o d r o d z e n i e ycia n a r o d u " . 20 stycznia, prze mawiajc w pruskiej R a d z i e P a s t w a , G r i n g przyzna, e t u i t a m " p o jawiy si niepokoje i n i e z a d o w o l e n i e " . N a s t p n i e , p r z e c h o d z c do kwe stii drugiej rewolucji w Niemczech, d o d a : Pierwsza rewolucja zostaa rozpoczta przez F h r e r a i z a k o c z o n a przez F h r e r a . Jeli F h r e r chce drugiej rewolucji, bdziemy gotowi, na ulicach, j u t r o . Jeli jej nie chce, b dziemy gotowi p o w s t r z y m a kadego, k t o prbuje walczy przeciwko woli F h r e r a " . N a s t p n e g o dnia, 21 czerwca, Hitler pojecha na s p o t k a n i e z H i n d e n burgiem w N e u d e c k , lecz usysza od Blomberga, e jeli nie zmieni zarw no polityki, j a k i p r a k t y k partii, wwczas prezydent ogosi stan wojenny. Strapiony i zmartwiony grob Hitler wycofa si po raz kolejny, eby prze myle przysze dziaania. Oczywicie nie p o d o b a a mu si b a r d z o myl o przyspieszeniu przemocy w jego wasnych szeregach i o b a w i a si reper kusji, jakie wywoaj wszelkie drastyczne k r o k i w tym pierwszym okresie konsolidacji jego wadzy, kiedy tak wielu w pastwie tylko czekao, aby mu si przeciwstawi. D u o wczeniej obieca wysokiemu d o w d z t w u , e zli kwiduje SA, teraz powinien d o t r z y m a sowa. Przez kolejnych kilka dni by w strasznym stanie psychicznym ze wzgldu na presj wywieran na niego z kadej strony, na b e z k o m p r o m i s o w o R h m a , coraz wikszy krytycyzm H i n d e n b u r g a i armii wobec jego przywdztwa, wreszcie na nalegania G r i n g a , e nadszed czas, aby po raz kolejny oczyci stajni Augiasza. L a t a do r n y c h miejsc w Niemczech, j a k p r z e r a o n y p t a k , ktry od rywa si od swojego gniazda. Midzy 21 a 29 czerwca by w Bawarii na inspekcji drogi grskiej, w Essen na lubie gaulaitera Josefa T e r b o v e n a , zwiedza fabryki K r u p p a o r a z w Westfalii p r z e p r o w a d z a inspekcj o b o zw pracy. 25 czerwca w Berlinie a r m i a zostaa p o s t a w i o n a w stan pogo towia, a 28 czerwca R h m zosta formalnie usunity z Niemieckiej Ligi Oficerskiej, T e g o samego d n i a G r i n g pojecha z Hitlerem odwiedzi fa bryk K r u p p a i wystpi w roli wiadka na lubie T e r b o v e n a . Wieczorem p o d c z a s uroczystoci lubnych do Essen z Berlina przyjecha H i m m l e r z kolejnymi r a p o r t a m i o r z e k o m y c h z a m i a r a c h R h m a . W i d z i a n o , j a k Hitler szepcze do u c h a G r i n g a , po czym razem wyszli do p r y w a t n e g o p o k o j u w Kaiserhof, w k t r y m rozmawiali do p n o c y . N a s t p n i e , j a k pi sze G r i t z b a c h , G r i n g wrci do Berlina. SS H i m m l e r a i policja G r i n g a o t r z y m a y ju r o z k a z gotowoci. W M o n a c h i u m R h m , ktry o t r z y m a potwierdzenie, e 30 czerwca Hitler wemie udzia w konferencji SA, d o precyzowa kwestie b a n k i e t u w Vierjahreszeiten H o t e l . W pitek 29 czerwca Hitler i G r i n g , p o n o w n i e wedug sw G r i t z b a cha, utrzymywali bezporedni k o n t a k t dziki depeszom wysyanym d r o g

powietrzn na odlego dzielcych ich trzystu mil. N a w e t wtedy Hitler relaksowa si p o d c z a s wycieczki po kilku o b o z a c h pracy, wracajc p niej do hotelu w G o d e s b e r g . T a m doczy do niego wieczorem Goebbels, k t r y przynis wieci o tym, i K a r l E r n s t postawi swoich berliskich e s a m a n w w stan pogotowia, p o m i m o r o z k a z u Hitlera, ktry wysa ich od 1 lipca na u r l o p . Hitler dowiedzia si take, e do H i n d e n b u r g a zosta wezwany specjalista. O p r c z G o e b b e l s a z Hitlerem przebywa teraz god ny zaufania p r z y w d c a SA Viktor Lutze o r a z O t t o Dietrich. T y m c z a s e m G r i n g czeka w Berlinie na ostateczny rozkaz od F h r e r a i k o n s u l t o w a si z H i m m l e r e m i Blombergiem. Pniej Hitler p o n o twierdzi, e o t r z y m a przez telefon alarmujce w i a d o m o c i od G r i n g a , i w Berlinie i M o n a c h i u m maj si o d b y pucze SA. We wczesnych godzinach p o r a n n y c h wysa telegram do R h m a z in formacj, e jest w d r o d z e i zamierza do niego doczy, po czym pospie szy na lotnisko w pobliu B o n n , aby o d b y d w u g o d z i n n p o d r do M o n a c h i u m . Kiedy o czwartej r a n o wyldowa z Goebbelsem, L u t z e m i Die trichem, o k a z a o si, e lokalni przywdcy SA zostali j u aresztowani przez bawarskiego ministra spraw wewntrznych. T r a n s p o r t e m wojsko wym cignito z Berlina specjalny oddzia SS Seppa Dietricha Leibstan darte w liczbie o k o o siedmiuset mczyzn, eby zapewni niezbdnych strzelcw. N a s t p n i e Hitler i jego poplecznicy o r a z o d d z i a ludzi Seppa Dietricha opucili M o n a c h i u m k a w a l k a d s a m o c h o d w , k t r e jechay szybko drog n a d jezioro o d d a l o n e o czterdzieci mil. T a m niechroniony R h m spa w s a n a t o r i u m H a n s l b a u e r . W p o k o j u o b o k , obejmujc m o dego chopca, lea Heines. K o n w j Hitlera pdzi a u t o s t r a d przecinaj c zacienione lasy, przez k t r e zaczy przebija si u k o n e , mgliste p r o mienie wiata, wysyane przez p o r a n n e soce; s a m o c h o d y skrciy na p o u d n i e w stron brzegw Tegernsee. Hitler nie czu si j u tak pewnie, przez duszy czas nie spa, a zblia si m o m e n t , w k t r y m mia stan twarz w twarz z R h m e m . S a m o c h o dy podjechay, a p r o w a d z e n i przez swojego F h r e r a mciciele po cichu weszli do r o d k a . Heines, wedug O t t o Dietricha, prezentowa odraaj c scen"; on o r a z chopiec, ktry z nim by, zostali wyprowadzeni, we pchnici na tylne siedzenie s a m o c h o d u i t a m zastrzeleni. Dietrich opisu je Hitlera, k t r y wielkimi k r o k a m i chodzi w t i z p o w r o t e m przed R h m e m , gorejcy j a k j a k a wysza istota, personifikacja sprawiedliwo ci". R h m milcza, jeszcze o s z o o m i o n y snem. Hitler z a b r a swoich wi niw do M o n a c h i u m , gdzie zostali osadzeni w Stadelheim. Byli t a m trzy m a n i , p o d c z a s gdy bawarski minister sprawiedliwoci H a n s F r a n k przez reszt dnia robi, co mg, aby ocali im ycie. Hitler z a m k n si w Br z o w y m D o m u . W k o c u ludzie Seppa Dietricha zaczli narzeka, e za-

raz bdzie zbyt c i e m n o , eby brygady strzelcw mogy w y k o n a zadanie, u s t a l o n o wreszcie, telefonujc do Berlina po instrukcje, e dziewitnastu z d w u s t u mczyzn, ktrych nazwiska znalazy si na pospiesznie przygo t o w a n y c h listach, p o w i n n o zgin od razu. W y p r o w a d z o n o ich pospiesz nie, aby zastrzeli podczas nadcigajcego zmierzchu. Pozostali zostali zabici n a s t p n e g o dnia. Nie by midzy nimi R h m a ; d w a dni pniej, 2 lipca, zosta p o p r o s z o n y o popenienie samobjstwa. Kiedy o d m w i , za strzelio go w celi d w c h oficerw SA, podczas gdy o n , r o z e b r a n y do pa sa, sta pogardliwie na baczno. W zdarzeniach w Berlinie nie byo nic z nieudolnej, wraliwej niepew noci dziaa. H i m m l e r i G r i n g , p o d o b n i e j a k generaowie z Juliusza Ce zara, mieli swoje listy mierci, gotowe i w o d p o w i e d n i m p o r z d k u .

Ci ludzie zatem umr; ich nazwiska s na licie... On nie przeyje; spjrz, przeklinam go.
G r i n g by zdecydowany podj n a t y c h m i a s t o w e dziaania w o b e c za t r z y m a n y c h , nie stosujc formalnoci prawnych, k t r e mogy s p o w o d o wa takie same niefortunne opnienia j a k te, k t r e zdarzyy si w M o n a c h i u m za plecami Hitlera. Ministerstwo Spraw W e w n t r z n y c h zostao ominite. W nocy zaczy si aresztowania i przesuchania na wyrane polecenie G r i n g a , ktry prowadzi czystk polityczn ze swojej osobistej rezydencji na Leipzigerplatz przy asycie H i m m l e r a i H e y d r i c h a o r a z swojego p o m o c n i k a P a u l a K r n e r a , nalecego do SS. Lokaje w liberiach p o d a w a l i k a n a p k i g w n o d o w o d z c y m , podczas gdy mczyni z a b r a n i z d o m w lub ulic i p o d stra zawleczeni do d o m u G r i n g a stali przestra szeni w p r z e d p o k o j u . Kiedy wywoywano nazwiska ostatnich przybyych, sycha byo, j a k G r i n g krzyczy: Zastrzeli go! Zastrzeli g o ! " . Jeli ich nazwiska znalazy si na listach G r i n g a , byli pdzeni na mier do szko y k a d e t w w Lichterfelde, gdzie ludzie zwizani z Landespolizei czekali w gotowoci w plutonie egzekucyjnym. Teren d o k o a p a a c u G r i n g a by o t o c z o n y przez u z b r o j o n y c h w kara biny m a s z y n o w e stranikw z SS. P a p e n a przeprowadzi przez t manife stacj si zbrojnych Bodenschatz, k t r e g o G r i n g wysa, aby sprowadzi wicekanclerza z biura, gdzie t a m t e n zosta wezwany owego r a n k a przez z a n i e p o k o j o n y personel. G r i n g opisa mu sytuacj i zdecydowanie za broni p o d e j m o w a n i a jakichkolwiek dziaa lub choby p o i n f o r m o w a n i a prezydenta von H i n d e n b u r g a o tym, co si dzieje. T y m c z a s e m H i m m l e r w y k r a d si z pokoju, eby d a sygna do n a l o t u na b i u r o wicekanclerza, w k t r y m zastrzelono lub a r e s z t o w a n o gwnych c z o n k w jego persone lu. G r i n g , siedzc przy b i u r k u , na ktre napyway kolejne wiadomoci,

wyprosi P a p e n a i r o z k a z a u l o k o w a go w areszcie d o m o w y m bez kon t a k t u ze wiatem zewntrznym. P a p e n przyznaje, e w ten sposb G r i n g bez wtpienia u r a t o w a mu ycie, c h o z a r w n o G o e b b e l s , j a k i H i m m l e r chcieli, eby zgin. G r i n g p o w s t r z y m a ich, zdajc sobie spraw z efek tu, j a k i to zabjstwo wywaroby na opinii publicznej; w k o c u P a p e n na 3 dal by wicekanclerzem i bliskim przyjacielem p r e z y d e n t a . G r i n g wyrwa si z krwawego sdu przysigych, eby p n y m p o p o u d n i e m p r z e p r o w a d z i w kancelarii Rzeszy konferencj z przedstawicie lami zagranicznej prasy. M w i do wstrznitych dziennikarzy k r t k o i brutalnie o czystce politycznej. Kiedy w s p o m n i a n o nazwisko Schleiche rn, G r i n g umiechn si. T a k - powiedzia - wiem, e wy, dziennika rze, lubicie wielkie nagwki. Prosz b a r d z o . G e n e r a von Schleicher spi skowa wobec reimu. N a k a z a e m go aresztowa. By na tyle gupi, eby si sprzeciwi. N i e yje". T y m z d a n i e m zakoczy konferencj 4 . A r e s z t o w a n i a i zabjstwa cigny si przez cay dzie i n o c . Schleicher i jego o n a zostali j u zastrzeleni w swoim d o m u w N e u Babelsberg; K a r l Ernst, ktry m g wiedzie wicej, ni inni chcieli, na t e m a t p o a r u w Reichstagu, zosta z a p a n y na d r o d z e do Bremy, kiedy jecha ze swoj m o d on w p o d r polubn, z a b r a n y do Berlina i zastrzelony z okrzy kiem Heil Hitler! na ustach; zabito rwnie d o r a d c w P a p e n a H e r b e r t a v o n Bose i E d g a r a J u n g a ; K a h r , ktry przeciwstawi si w 1923 r. Hitlero wi, zosta teraz, w wieku siedemdziesiciu trzech lat, z a m o r d o w a n y , a je go pocite i okaleczone ciao w r z u c o n o do b a g n a w pobliu D a c h a u ; za strzelono take przywdc Akcji Katolickiej E r i c h a K l a u s e n e r a . G e h r t o wi, p o m i m o byej pozycji k a p i t a n a Si Powietrznych w szwadronie G r i n g a i p o s i a d a n i u Pour le Mrite, k a z a n o zaoy swoje odznaczenia, aby G r i n g m g je zerwa z jego m u n d u r u , z a n i m wyle go p o d cian mierci. W r d pozostaych ofiar by przyjaciel Schleichera genera K u r t von Bredow, krytyk muzyczny Willi Schmid (zabity przez p o m y k za miast Williego Schmidta, przywdcy SA) i ojciec B e r n h a r d Stempfle, k t ry p o d o b n o zbyt d u o wiedzia o mierci Geli R a u b a l . K k o szybko si poszerzyo i w rnych czciach Niemiec rozgorzay p r y w a t n e wojny, wszczte przez ludzi, ktrzy mieli przeprowadzi czystki polityczne. G r e gor Strasser zosta w t r c o n y do wizienia przy Prinz Albrechstrasse, gdzie wystrzelone do niego kule przebiy ttnice i obryzgay ciany jego celi krwi. Ciaa s k r e m o w a n o . Wieczorem Hitler odlecia z M o n a c h i u m do Berlina z Dietrichem i G o e b b e l s e m . Gisevius oglda t scen na lotnisku Tempelhof, krwisto czerwone niebo i ldujcy samolot, blad, nieogolon twarz Hitlera, ktry nie spa od czterdziestu godzin, diaboliczny" umiech na twarzy Goebbel sa, w i d m o w etykiet, kiedy G r i n g , H i m m l e r i Erick stali w rzdzie, aby

przywita F h r e r a , zowieszcz cisz przerywan jedynie dwikiem trza skajcych obcasw. Z a nimi gwardia h o n o r o w a p r e z e n t o w a a b r o . W gniewnym p m r o k u Hitler, G r i n g i H i m m l e r stali na pasie startowym, ten ostatni wyj z kieszeni dug, postrzpion list nazwisk, F h r e r z sza r twarz wpatrywa si w list tpymi oczami, podczas gdy inni mwili do niego cicho, natarczywie gestykulujc. Hitler przebieg palcem w d listy i zatrzyma si przy j e d n y m nazwisku, p r a w d o p o d o b n i e Strassera; nastp nie uciszy szepty swoich p o d w a d n y c h wciekym potrzniciem gow. Nie p a d o ani sowo wicej, a on natychmiast poszed do s a m o c h o d u . Strzelanina, zabijanie i prawdziwe lub wymuszone samobjstwa zbieray swe niwo przez cay nastpny dzie i Hitler, teraz wypoczty, wyda przy jcie o g r o d o w e w kancelarii Rzeszy. Ulice Berlina wydaway si spokojnie i ciche, kiedy a m b a s a d o r D o d d , zaniepokojony losem swojego przyjaciela P a p e n a , przejecha powoli przed jego d o m e m , lecz nic nie u d a o mu si zo baczy. N a z w i s k a zabitych wychodziy na jaw, ale gazety pene byy naj bardziej prozaicznych wiadomoci. Tylko zagraniczni dziennikarze p r b o wali b a d a plotki i uoy pen histori nocy dugich noy. G r i n g rozkaza, eby wszystkie egzemplarze gazet z o p u b l i k o w a n y m i w i a d o m o c i a m i i inne d o w o d y zwizane z czystk zostay zniszczone. Niemieck pras uciszy G o e b b e l s . W wersji zdarze przedstawionej oso bicie przez Hitlera 13 lipca w Reichstagu nazwisko R h m a z o s t a o oczernione, a istotne szczegy ukryte. K a d y musi wiedzie na przy szo, e jeli podniesie rk na p a s t w o , jego losem bdzie p e w n a m i e r " - powiedzia Hitler. On i tylko on by sdzi najwyszym n a r o d u niemieckiego w tym niebezpiecznym dla p a s t w a okresie i dlatego nie od byy si a d n e procesy sdowe. Z d a r z e n i a uzyskay w k a d y m razie bo gosawiestwo prezydenta, dziki t e l e g r a m o m wysanym 2 lipca przez H i n d e n b u r g a do Hitlera i G r i n g a ; w tym z a a d r e s o w a n y m do G r i n g a byo n a p i s a n e : Prosz przyj moj p o c h w a i wdziczno za P a s k u d a n akcj powstrzymujc z d r a d stanu. cz wyrazy szacunku. V o n H i n d e n b u r g " . Prezydent by j u teraz zbyt stary i chory, eby wiedzie, co m w i lub co si m w i do niego. N a g r o d a dla H i m m l e r a bya bardziej k o n k r e t n a i waniejsza ni mie sowa czy telegramy: SS zyskay status si niezalenych od SA, k t r a zostaa n a t y c h m i a s t r o z b r o j o n a , a jej status z r e d u k o w a n y do cywilnej organizacji gimnastycznej. P a p e n , uwolniony po kilku d n i a c h z aresztu d o m o w e g o , gwatownie zapewni o swojej nie winnoci i zrezygnowa ze stanowiska wicekanclerza. P o d koniec lipca Hitler powiedzia m u , e zostanie niemieckim ministrem w Austrii, a on przyj t propozycj p o m i m o tego, co si stao. G r i n g by b a r d z o z a d o w o l o n y ze zorganizowanej przez siebie likwi dacji ludzi, ktrych uwaa za winnych a do m o m e n t u , kiedy w weekend

jego instynktowny pocig do u m i a r k o w a n i a zacz d o m a g a si uwagi i kiedy poczu, e m a s a k r a zasza za daleko. W N o r y m b e r d z e twierdzi, e w sobotnie p o u d n i e interweniowa u Hitlera i wymg na nim rozkaz w s t r z y m a n i a dalszych egzekucji. M a r t w i e m si, e sytuacja w y m k n i e n a m si z rk, co faktycznie w p e w n y m stopniu si s t a o . . . " . N a s t p n i e stwierdzi, e zabito tylko siedemdziesit dwie osoby, wikszo w pou dniowych Niemczech. Nigdy nie p o z n a m y ostatecznej liczby m o r d e r s t w , k t r y c h wtedy d o k o n a n o . W e d u g wypowiedzianych w Reichstagu sw Hitlera byo to pidziesit osiem egzekucji i dziewitnacie zabjstw; G i sevius w N o r y m b e r d z e szacowa j midzy sto pidziesit a dwiecie o s b i powiedzia, e oprcz oficjalnej listy nazwisk, spisanej przez G r i n g a , H i m m l e r a i Heydricha, byy te inne, tajne, d o d a t k o w e listy osb, ktrych H i m m l e r i Heydrich chcieli si pozby p o d przykrywk czystki politycznej. W innych l a n d a c h o d b y o si wiele lokalnych za bjstw, co daje n a m w przyblieniu niemal tysic o s b . Po mierci H i n d e n b u r g a w sierpniu Hitler przej wadz prezydenck, a jednoczenie zapewni sobie k o n t r o l n a d armi, ktrej kady czonek zoy przysig na wierno Hitlerowi. G r i n g zebra razem oficerw Luftwaffe w wielkiej sali w Ministerstwie Lotnictwa i s t o n o w a n y m go sem powiedzia im o mierci H i n d e n b u r g a , przemawiajc j a k a k t o r w tra gedii. D o d a , e u p r a w n i e n i a prezydenta Rzeszy zostaj przeniesione na kanclerza Rzeszy, wycign swj miecz i kaza wszystkim zoy przysi g na wierno. Milch wyszed przed szereg i pooy rk na mieczu. P o d c z a s gdy a d i u t a n t czyta na gos sowa przysigi, kady obecny m czyzna p o d n o s i rk i p o w t a r z a j uroczycie. W przysidze nie wspo m n i a n o , j a k w ubiegych latach, o konstytucji p a s t w a ; wszyscy onierze mieli by b e z w a r u n k o w o wierni osobie Adolfa H i t l e r a 5 . W tych pierwszych latach c h a r a k t e r G r i n g a u k s z t a t o w a si w swej ostatecznej formie. Kiedy jego cielsko d o s i a d o wadzy, kiedy zabiera t o , co dla niego d o b r e , kiedy zmienia skr zuboaego mieszkaca m a e g o mieszkania, d r o b n e g o biznesmena i politycznego d e m a g o g a na n o w czowieka przyzwyczajonego do ycia w p a a c a c h i ministerstwach, kiedy opiera si na bandzie sug i sekretarzy oraz k o n t e m p l o w a nieskoczon liczb swoich p o d w a d n y c h , kiedy dowiadcza nieograniczonych rde bogactwa, k t r e przychodzio do niego bez koniecznoci z a r a b i a n i a na nie, G r i n g w rzeczywistoci sta si bardziej p o d a t n y na a t a k , poniewa m i a teraz o wiele wicej do stracenia. W a d z a rozwina w nim sabo c h a r a k t e r u , a nie jego si. N i e s k o m p l i k o w a n a o d w a g a psychiczna pilota myliwca, alpinisty lub b o h a t e r a akrobacji powietrznych nie bya odwag moraln. Obecnie, kiedy G r i n g mia wielki majtek, sta si bardziej ni kiedykolwiek sualczy wobec Hitlera. Usunicie go ze stanowiska p r o -

wadzioby do ruiny i u t r a t y wszelkich d b r , do k t r y c h doszed cik prac. Od tego czasu robi wszystko, co poleci mu Hitler, chlubic si swoj subordynacj, ale i dajc u p u s t prnej samogloryfikacji, k t r a przybieraa formy coraz bardziej dziecinne. Objawia w k o n t a k t a c h ze swoimi p r a c o w n i k a m i n a t u r niesolidn i wymagajc. O p o r t u n i z m , naj bardziej pospolity m o t y w w z a c h o w a n i a c h spoeczestwa a u t o r y t a r n e g o , sta si kluczem do c h a r a k t e r u G r i n g a . By g w n y m o r g a n i z a t o r e m Hi tlera, jego rzecznikiem, jego cieniem. Jeli F h r e r tak p o s t a n o w i , to dwa plus d w a bdzie r w n a o si pi" - powiedzia. Stosunek G r i n g a do y d w jest typowy. U Hitlera antysemityzm by w r o d z o n y ; u G o e b b e l s a stanowi j e d n o z n a b y t y c h p r z e k o n a , bezlitosn cz osobistego pragnienia zemsty na ydowskich wydawcach i dyrekto rach teatrw, ktrzy nie odpowiedzieli na artystyczne pretensje jego m o doci. Wielka spoeczno ydowska w Niemczech, z ich z n a n y m i intelek tualistami i artystami, i z ich przedsibiorstwami, z a r w n o duymi, j a k i m a y m i , tworzyy oczywisty cel mciwej dzy tych ekstremalnych na cjonalistw i ich kolegw komiwojaerw, ktrych prawdziwymi instynk t a m i bya grabie lub sadyzm. Lecz G r i n g nie by antysemit z p o t r z e b emocjonalnych; on po p r o s t u sta si antysemit, poniewa polityka par tii w y m a g a a tego od niego. Jeli wystarczajco k o g o lubi, by g o t w zi g n o r o w a ydowsk krew pync w jego yach. Synny jest p r z y p a d e k E r h a r d a Milcha, k t r e g o ojciec by y d e m . Aby Milch m g zosta se k r e t a r z e m s t a n u w Ministerstwie L o t n i c t w a G r i n g a , jego m a t k a m u s i a a p o d p i s a deklaracj, e pocza go z nieydowskim k o c h a n k i e m . T o ja powiedzia G r i n g - decyduj, czy kto jest y d e m ! " 6 . W Germany Reborn, ksice G r i n g a p o d y k t o w a n e j w cigu kilku go dzin na zlecenie Anglikw, twierdzi on, e to ydzi doprowadzili do ruiny g o s p o d a r k Niemiec i bezlitonie udusili swoich g o s p o d a r c z o sabszych niemieckich g o s p o d a r z y " . Owiadcza, e dali m a r k s i s t o m i k o m u n i s t o m ich p r z y w d c w " i e b u n t , ktry n a r d niemiecki p o d n i s przeciwko nim, by u p o r z d k o w a n , bezkrwaw" rewolucj. W 1934 r. N e u r a t h zawiadomi a m b a s a d o r a D o d d a , e G r i n g jest u m i a r k o w a n y " w kwe stii ydowskiej, a w oficjalnej biografii G r i n g a , napisanej przez G r i t z b a cha, pojawia si niewiele informacji o jego k a m p a n i i przeciwko y d o m . Thyssen napisa: G r i n g nie jest antysemit". J e d n a k w 1935 r. to wa nie on mia zosta w Reichstagu rzecznikiem N o r y m b e r s k i c h P r a w R a s o wych, a pniej a k t y w n y m przeladowc y d w , gwnie za p o m o c za rzdze gospodarczych, k t r e przeciwko nim wprowadzi. N i e ma wtpliwoci, e G r i n g chcia uchodzi za czowieka u m i a r k o wanego. Lubi wygod, a fanatyzm go nie pociga. Chcia u n i k a tego rodzaju k o p o t w , k t r e mogyby zrodzi n a s t p n e . U w a a siebie za

wielkiego i penego w y o b r a n i o r g a n i z a t o r a , czowieka o talencie do two rzenia, n a t c h n i o n e g o d y p l o m a t , ktrego z a d a n i e m byo pogodzenie y cze Hitlera z tym, co m o n a zrobi w pastwie. D l a t e g o do p r o b l e m u ydowskiego p o d c h o d z i ostronie, wiedzc, e m o e sta si przyczyn wielkiego gospodarczego wrzenia i e nie m o n a go korzystnie rozwiza za p o m o c p o g r o m w i o k r u t n y c h form przeladowa. Preferowa wy muszenia regulowane p r a w e m . P o d o b n i e , j a k o u m i a r k o w a n e " p o s t r z e g a n o jego podejcie d o religii w Niemczech. Chocia, j a k s a m powiedzia w N o r y m b e r d z e , t r u d n o byo go n a z w a bywalcem k o c i o a " , chcia, eby u w a a n o , e p o p i e r a gw ne jego rytuay - lub, chrzest, p o g r z e b - i czu, e j a k o drugi czowiek w pastwie powinien dla ludzi o sabej w o l i " - j a k ich nazywa - stano wi przykad w tej sprawie. Wierzy, e m o e by uytecznym czni k i e m " Hitlera w kwestiach religijnych; w k o c u - j a k powiedzia - jego m a t k a bya katoliczk, p o d c z a s gdy on s a m by p r o t e s t a n t e m , t a k e m i a o b r a z o b y d w u o b o z w " . Lecz by w peni wiadomy tego, e k o cioy m o g by niebezpieczne i ksia luksus spokoju musz opaci mil czeniem w kwestiach politycznych. J a k powiedzia w N o r y m b e r d z e : Przy jakiej okazji powiedziaem H i m m l e r o w i , e wedug mnie areszto wanie d u c h o w n y c h nie jest m d r y m posuniciem i e j a k d u g o m w i tylko w kocioach, m o g mwi, co im si p o d o b a " . H i m m l e r nie zgodzi si z n i m i ci ksia, ktrzy nie lkali si p o t p i a reimu, zostali t a k s a m o p o t r a k t o w a n i j a k ludzie wieccy w nocy i mgle o b o z w koncentracyj nych. G r i n g p o c z t k o w o uwaa, e lepiej bdzie wczy kocioy p o d swj p a t r o n a t ; w zwizku z t y m p o w o a wybitnych katolickich i p r o t e s t a n c kich d u c h o w n y c h do Pruskiej R a d y P a s t w a . W lipcu 1933 r. zosta za warty k o n k o r d a t z p a p i e e m Piusem X I , p o d p i s a n y przez jego sekretarza s t a n u k a r d y n a a Pacellego, w k t r y m u s t a l o n o , e nazici pozostawi w spokoju gwne religijne i spoeczne instytucje katolickie w z a m i a n za zobowizanie, e Jego witobliwo zakae ksiom w Niemczech anga owa si w kontrowersyjne kwestie polityczne; w t y m s a m y m czasie H i tler zobowiza si d o p i l n o w a , aby d u c h o w n i protestanccy zostali pod d a n i tym s a m y m ograniczeniom. Hitler p r b o w a narzuci swoje przywdztwo k o c i o o m p r o t e s t a n c k i m poprzez ruch niemieckiego chrzecijastwa", na czele k t r e g o sta k a p e l a n wojskowy Ludwig Muller; ten r u c h da niewykwalifikowane wsparcie nazistom, lecz r e p r e z e n t o w a jedynie m a y wycinek w s p l n o t y protestanckiej w Niemczech. eby zjednoczy i k o n t r o l o w a sekty p r o t e stanckie, Hitler stworzy Biskupstwo Rzeszy, aby n a d z o r o w a o wszystkie sprawy kocioa o r a z przepisy dotyczce d u c h o w i e s t w a i j a s n o wyrazi

swoje oczekiwanie, e Mller bdzie formalnie wybrany b i s k u p e m Rze szy, j a k b y m i a o to stanowi wol wikszoci duchowiestwa. D u c h o wiestwo j e d n a k m o m e n t a l n i e ubiego ten plan, poniewa wolao p a s t o r a Friedricha von Bodelschwingha, antynazist, k t r y by g o t w przeciwsta wi si daniu, aby aden czowiek p o c h o d z e n i a ydowskiego nie m g zosta czonkiem kocioa protestanckiego. G r i n g j a k o premier Prus na kaza rozwizanie lokalnych organizacji kocielnych, k t r e wspary Bo delschwingha. Przez pruskiego ministra edukacji n a t y c h m i a s t narzuci n a d z r cywilny n a d d u c h o w i e s t w e m i jednoczenie przej k o n t r o l n a d s a m y m kocioem. Z wielkim alem dowiedziaem si - owiadczy o dyskusji w kociele, k t r a o s t a t n i o rozgorzaa. Od rewolucji w 1918 r. krl P r u s by Summus Episcopus Kocioa Pruskiego. W e d u g m n i e funk cje Summus Episcopus zostay przeniesione na premiera P r u s , a wic na mnie. Z tego p o w o d u j a k a k o l w i e k z m i a n a w konstytucji Kocioa nie jest moliwa bez mojej a p r o b a t y . R z d nie o t r z y m a a d n e g o zawiadomienia od Kocioa o p r o p o n o w a n y m m i a n o w a n i u b i s k u p a Rzeszy". W ten s p o s b Bodelschwingh zosta bezzwocznie zwolniony, a M l l e r wybrany pierwszym oficjalnie u z n a n y m przez p a s t w o b i s k u p e m Rzeszy. J e d n a k wedug H e i d e n a Hitler, k t r y zosta wezwany w czerwcu do N e u deck na s p o t k a n i e z H i n d e n b u r g i e m , usysza od prezydenta, e ingeren cja G r i n g a w wolno kocioa jest nie do przyjcia i e w a d z a n a d ko cioem p o w i n n a by s p r a w o w a n a z innego miejsca. w i a d o m y niebezpie czestw Hitler przekaza n a d z r n a d kocioami F r i c k o w i z Ministerstwa Spraw W e w n t r z n y c h Rzeszy. Stosunki midzy kocioem i p a s t w e m miay si szybko pogorszy, a zjadliwe p o g a s t w o p r z y w d c w nazistowskich wywoao wrogo za r w n o ze strony katolikw, j a k i p r o t e s t a n t w . P a s t o r M a r t i n Niemller, ktry p o c z t k o w o by sympatykiem Hitlera, zosta przywdc r u c h u p r o testanckiego sprzeciwiajcego si nazistom. A m b a s a d o r D o d d w s p o m i n a groby G r i n g a , ktry p o n o wszed nieproszony na p r o w a d z o n przez b i s k u p a Rzeszy M l l e r a konferencj z innymi p a s t o r a m i i przywdcami kocielnymi, i z a a t a k o w a ich, mwic, e ma zapis ich r o z m w telefo nicznych, e siej niepokj w pastwie i s n a granicy z d r a d y " . Osiem nacie miesicy pniej, w lipcu 1935 r., a m b a s a d o r w s p o m i n a w swoim p a m i t n i k u domagajce si uwagi j a s k r a w o c z e r w o n e nagwki o wypo wiedzeniu przez G r i n g a wojny k a t o l i k o m " , ktrych wolno sowa nie bdzie j u t o l e r o w a n a . G r i n g by gotowy zmieni styl ycia. Jego bliska przyja z a k t o r k E m m y S o n n e m a n n trwaa j u od d w c h lat, a ich wzajemne uczucia stay si powszechnie z n a n e . Ich zarczyny zostay oficjalnie ogoszone 9 m a r c a 1935 r., a lub o d b y si 10 kwietnia 7 .

D r u g i e m a e s t w o G r i n g a byo okazj do uroczystoci icie cesar skich. 9 kwietnia, w n o c poprzedzajc lub, w wielkim h o l u Opery zor g a n i z o w a n o przyjcie, po k t r y m G r i n g i jego gocie zajli miejsca na widowni, aby obejrze drug p o o w galowego przedstawienia Lohengrina, z p o w o d u przyjcia przesunit o godzin. Na zewntrz ulice byy u d e k o r o w a n e , a n a d m i a s t e m przelatyway formacje n o w y c h myliwcw G r i n g a , oguszajc ludzi swym p o t n y m rykiem. C e r e m o n i e odbyy si najpierw w ratuszu, a n a s t p n i e w katedrze. Bi lety do k a t e d r y s p r z e d a w a n o po dwadziecia m a r e k . Ulice o b s t a w i o n o s z t u r m o w c a m i z N S D A P , ktrzy powstrzymywali r o z r a d o w a n y t u m , kiedy G r i n g , w n o w y m m u n d u r z e generaa Si Powietrznych, o z d o b i o n y m biaymi galonami, z biaymi l a m p a s a m i na s p o d n i a c h i wielkimi bia ymi skrzydami na piersi, jecha s a m o c h o d e m u d e k o r o w a n y m narcyzami i t u l i p a n a m i do ratusza, gdzie mia si o d b y lub cywilny. Hitler, ktry m i a by wiadkiem, j e c h a z kancelarii Rzeszy, a E m m y zostaa zawiezio na jeszcze innym s a m o c h o d e m . Cig limuzyn przeksztaci si w procesj. Podniecenie t u m w wzroso, a flotylla myliwcw p o n o w n i e przecia niebo. F a n f a r a trbek przywitaa p a n n i p a n a m o d y c h przed ratuszem. W katedrze n a b o e s t w o o d p r a w i a nazistowski biskup Rzeszy, Lu dwig Muller. Sowa: C h o b y m mwi jzykami ludzi i aniow, a mioci b y m nie mia, stabym si j a k o mied brzczca albo c y m b a grzmicy" byy tekstem jego przysigi wobec wielkiej kongregacji p r z y w d c w nazi stowskich i d y p l o m a t w . N a s t p n i e kolejna wielka procesja s a m o c h o d w zawioza goci na wesele w Kaiserhof. G d y uroczysto dobiega k o c a , G r i n g i jego o n a pojechali do C a r i n h a l l z kilkorgiem najbliszych przy jaci. T a m G r i n g zostawi ich na chwil, eby p o m o d l i si przy t r u m nie C a r i n w jej m a u z o l e u m . N a s t p n e g o dnia G r i n g zaprosi wybranych dziennikarzy prasy zagra nicznej do paacu premiera P r u s na prezentacj b o g a t y c h prezentw lub nych. Louis Lochner, ktry by wrd nich, zauway kosztowne gobeliny w wielkim centralnym holu oraz organy Wurlitzera. Za holenderskim ob razem by ukryty e k r a n kinowy. Szeroko gestykulujc, G r i n g mwi o mi oci okazanej mu przez ludzi w formie przysanych p o d a r k w . Hitler sprezentowa im p o r t r e t Bismarcka pdzla L e n b a c h a . Prezen tem G r i n g a dla E m m y bya tiara z a m e t y s t w i d i a m e n t w . L o c h n e r d o wiedzia si, e prezenty zostay b a r d z o skrupulatnie w y b r a n e i e bar dziej wraliwi d o n a t o r z y , tacy j a k zarzdy miast, organizacje, m u z e a i przemysowcy, j a k rwnie niektrzy bogaci przyjaciele, dowiadywali si zawczasu, czego G r i n g najbardziej pragnie. G r i n g i E m m a spdzili miesic polubny w Wiesbaden, a s t a m t d p o jechali do willi R a g u s a n a d Adriatykiem. W yciu G r i n g a zacza si ko-

lejna e p o k a . E m m y , d o b r a , pena uczu macierzyskich, niezainteresowana polityk i przyzwyczajona jedynie do ycia publicznego w teatrze, zo staa teraz pierwsz d a m Niemiec i gospodyni oficjalnych przedsiwzi Gringa. Kiedy G r i n g eni si po raz drugi, mia czterdzieci d w a lata; jego o na bya w t y m s a m y m wieku. Jej wpyw na m a by relatywnie may. W o w y m czasie G r i n g mia j u z d e c y d o w a n koncepcj wasnej osoby przebiegego czowieka interesw - i najbardziej lubi p r e z e n t o w a sw synn towarzysko. J a k wielu wiatowcw nie chcia by uwaany za zbyt m d r e g o ; dowcip, spryt, spostrzegawczo - te cechy byy p o d a n e , w przeciwiestwie do zwykej mdroci, wyuczonej inteligencji, k t r mo na zdoby, a nastpnie odrzuci, odoy na pk j a k zbir informacji. T a c y ludzie zasugiwali na mio i podziw kobiet. Lecz G r i n g nie miesza swojego m a e s t w a z polityk, a od o n y w y m a g a jedynie, eby bya czarujc gospodyni, co i t a k leao w jej n a t u r z e . Stworzya dla niego zaplecze w postaci ycia d o m o w e g o , do k t r e g o wraca, kiedy mia o c h o t . Z ni zawsze by szczliwy, dziki niej wzrosa jego mio do te a t r u i sztuki, d a a mu te kolejn twarz, k t r m g p o k a z y w a wiatu twarz kolekcjonera dzie sztuki. Kolekcjonerstwo m i a o w k r t c e sta si jego obsesj. Efektem towarzyskiego a s p e k t u n a t u r y G r i n g a byy wielkie bale, przyjcia, s p o t k a n i a myliwskie i inne rozrywki, u r z d z a n e z r o z m a c h e m , potwierdzajce szczcie maeskie i zaspokajajce potrzeby przywd cw nazistowskich. G r i n g d b a , aby ich znali i - jeli to moliwe - rw nie lubili przedstawiciele wiata p o z a granicami Niemiec. Hitler, wyalie n o w a n y , introspekcyjny, idiosynkratyczny i a t w o poddajcy si zym na strojom, niewyrobiony w k o n t a k t a c h towarzyskich, p o z o s t a w i a takie s p o t k a n i a swoim m i n i s t r o m , a szczeglnnie G r i n g o w i . T e n nigdy nie na lea do tego bardziej cisego k o a , k t r e do p n y c h godzin n o c n y c h sie dziao przy k o m i n k u i suchao sw F h r e r a . N i e by i nigdy nie m g b y zosta a n t y s p o e c z n y m s a m o t n i k i e m , k t r y m bez wtpienia by Hitler. Je den po drugim, Hitler zrzuca kolejne paszcze wadzy publicznej na sze rokie r a m i o n a swojego p a l a d y n a " : k o n t r o l n a d Siami Powietrznymi, k o n t r o l n a d g o s p o d a r k oraz przedstawianie jego woli w wiecie dyplo macji i e k o n o m i i . To byo ycie, k t r e n a p r a w d lubi G r i n g - przeska kiwanie od jednej sprawy do drugiej bez koniecznoci wchodzenia w n u d ne szczegy i wykorzystywanie swoich t a l e n t w g o s p o d a r z a i s p o r t o w c a do realizacji kolejnych celw swego mistrza. Nic nie wywoywao wikszej zazdroci innych p r z y w d c w nazistow skich w yciu publicznym ni wielkie imprezy G r i n g a , takie j a k corocz ny Bal w Operze, k t r y o r g a n i z o w a od 1936 r. w styczniu z okazji swoich

urodzin, nawet w latach wojennych. Bal w z o r o w a n y by na wspaniaych, m i n i o n y c h balach cesarskich, a ci czonkowie rodziny krlewskiej i ary stokracji, ktrzy sprzyjali partii nazistowskiej, swoimi t y t u a m i d o d a w a l i mu splendoru. Bilety na bale byy drogie, p o d o b n i e j a k jedzenie i picie. Lecz m i e t a n k a t o w a r z y s k a Berlina pyna, eby ucisn d o M i n i s t r a Przewodniczcego o r a z jego ony i przetaczy ca n o c . U z y s k a n e fun dusze byy przeznaczane na p r o g r a m P o m o c y Zimowej i na fundusz te a t r u p a s t w o w e g o . W k r t c e ministrowie zaczli rywalizowa ze sob p o d wzgldem szafowania gocinnoci, kiedy w y m a g a a tego sytuacja p a stwowa. N a w e t G o e b b e l s , zazwyczaj krytyczny w o b e c takich ekstrawa gancji, zorganizowa c a o n o c n e przyjcie na wyspie W a n n s e e , kiedy latem 1936 r. w Niemczech o d b y w a a si olimpiada, a G r i n g odpowiedzia rz sicie owietlonym p a r t y o g r o d o w y m , w y d a n y m na terenach paacowych w Berlinie; a k t o r z y i a k t o r k i taczyli w k o s t i u m a c h z X V I I I w., a U d e t zorganizowa p o k a z akrobacji powietrznych. J a k o e sierpie by chod ny, midzy setkami stow w ogrodzie u s t a w i o n o grzejniki elektryczne. Hitler przez jaki czas wykorzystywa G r i n g a j a k o podrujcego a m b a s a d o r a , dziki k t r e m u m g nawizywa k o n t a k t y z zagranic. Hitler nie lubi opuszcza z n a n e g o mu niemieckiego otoczenia i oburzay go for m a l n e zawioci negocjacji z obcokrajowcami. N i e lubi zasad i konwencji zawodowej dyplomacji, i g b o k o nie ufa u r z d n i k o m z wasnego Mini sterstwa Spraw Zagranicznych. Paul Schmidt, ktry w m a r c u 1935 r. zosta tumaczem Hitlera i mia czsto p r a c o w a take dla G r i n g a , przyglda si F h r e r o w i z bliska, kiedy p r a c o w a dla niego na s p o t k a n i a c h z zagranicz nymi politykami. Kiedy Hitler w peni si k o n t r o l o w a , by emocjonalny, empatyczny, gadatliwy i zaaferowany swoimi sowami, czsto wydawa si zupenie niewiadomy o s b w swoim otoczeniu. Czsto mwi przez dwa dziecia m i n u t , zanim przerwa, aby Schmidt m g przetumaczy jego so wa. G r i n g , z drugiej strony, doskonali postaw twardego, wesoego czo wieka, za k t r - co szybko Schmidt o d k r y - skrywa z n a k o m i t e zdolno ci dyplomatyczne i spryt. Naley p a m i t a o tym, e Schmidt by czowie kiem o wielkim dowiadczeniu, u z n a n y m urzdnikiem w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, ktry p r a c o w a j a k o t u m a c z dla B r n i n g a i Stress m a n n a . N i e by nazist i p o m i m o spoczywajcej na n i m wielkiej odpowie dzialnoci a do 1934 r. u n i k n wstpienia do partii. Widziaem go - pisa Schmidt o G r i n g u - w b a r d z o delikatnych sy tuacjach. R a d z i sobie z finezj, ktrej istnienia w t y m a w a n t u r n i c z y m ciarowcu nikt w Niemczech by nie podejrzewa... W przeciwiestwie do Hitlera, sucha sugestii i a r g u m e n t w " 8 . Kiedy r a z e m p o d r o w a l i , cz sto p r o w a d z i dugie r o z m o w y ze S c h m i d t e m i interesowa si opisami by ych dowiadcze Schmidta. Lecz z a c h o w a p o g a r d w o b e c Ministerstwa

S p r a w Z a g r a n i c z n y c h j a k o caoci. Spdzaj p o r a n k i , ostrzc owki, a p o p o u d n i a na h e r b a t k a c h " - t a k a bya opinia G r i n g a na t e m a t kor pusu dyplomatycznego. Polityka zagraniczna p o n a d wszystko bya krlestwem F h r e r a " - p o wiedzia G r i n g w N o r y m b e r d z e . S a m j e d n a k by wizany z negocjacjami Hitlera z obcymi potgami. Ambicje Hitlera polegay na stopniowym cze niu n a r o d w , w ktrych pyna niemiecka krew, w jeden zjednoczony Va terland. Odrzuciwszy u p o k o r z e n i a Wersalu, staby si on gwn si w Eu ropie. F h r e r chcia to osign, wykorzystujc star zasad legalnoci" bez kosztw, wysiku i zniszcze wojennych, lecz wiedzia, e lk przed woj n ukryty w aliantach i w otaczajcych krajach by jego najsilniejsz broni w kadych negocjacjach, k t r e musia prowadzi, czy przez k a n a y dyplo matyczne, czy p r y w a t n e konferencje jego specjalnych przedstawicieli, czy te na o t w a r t y m f o r u m przemwie i owiadcze. Przy trzech okazjach, midzy wiosn 1935 a 1938 r., podj wiadome dziaania, cho pocigay za sob ryzyko jakiej formy odwetu, k t r a m o g a o k a z a si dla niego niszczca lub nawet miertelna; co do dziwne, wszystkie te dziaania nastpiy w m a r c u - publiczne owiadczenie o istnieniu Si Powietrznych i p o b o r z e do armii w 1935, o ponownej okupacji N a d r e n i i i otwartego od rzucenia p o s t a n o w i e Wersalu w 1936, wreszcie o zajciu Austrii w 1938 roku. Hitler zacz p o z n a w a n a r o d o w e saboci i rozdwiki polityczne mi dzy Francj i Angli. Uczy si, j a k t r a k t o w a politykw, j a k z r w n o w a y zniewag wobec ich zasad z p r z e m o w a m i , k t r e miay ich do niego zjedna, u s p o k o i ich lki i wodzi dalej za nos. Mierzy take si i sabo ci Mussoliniego, szacowa p r z y g o t o w a n i a niezbdne do walki, k t r a mu siaa ostatecznie nastpi, z ukryt si Zwizku Radzieckiego. Lecz przez wiksz cz czasu z z a d o w o l e n i e m wyczekiwa odpowiedniej chwili, czeka na rozwj zdarze, korzysta z kadej oznaki saboci lub posuni dyplomatycznych, k t r e p r a c o w a y n a jego k o n t o , p o d c z a s gdy o n nie ustannie b u d o w a si wasnego n a r o d u . Mia d o b r na k r t k i dystans za let, cechujc p o z b a w i o n y c h s k r u p u w politykw: to on intrygowa in nych, t o o n wybiera o d p o w i e d n i m o m e n t n a w y k a l k u l o w a n e posunicia, to on p r o p o n o w a s p e k t a k u l a r n e u m o w y w imieniu p o k o j u i gasi lki, k t r e s a m wzbudzi w przestraszonych piersiach nerwowych m w sta n u , zbyt niecierpliwych, eby zostawi sprawy ich biegowi. G r i n g , go cinny sportsmen, czowiek o t a k ujmujcej bezporednioci, sta si g w n y m rzecznikiem Hitlera w Polsce i we Woszech w tym d e l i k a t n y m okresie, krtkiej chwili wytchnienia w polityce europejskiej. W 1933 r., o p r c z s p o t k a z M u s s o l i n i m w maju i p o n o w n i e w listopa dzie, G r i n g by zajty s p r a w a m i d o m o w y m i , lecz w padzierniku 1934 r.

u d a si do Belgradu na p o g r z e b k r l a Aleksandra, k t r y p o d c z a s wizy ty we Francji zosta zabity r a z e m z a n t y n a z i s t o w s k i m francuskim mini strem spraw zagranicznych B a r t h o u . P o d c z a s swego p o b y t u w Belgradzie G r i n g twierdzi, e w zabjstwo zamieszani byli Wgrzy, co d o p r o wadzio rzd Wgier do zoenia skargi u N e u r a t h a . P r a w d mwic, G r i n g pojecha n a p o g r z e b tylko p o to, eby kosztem Francji p o p r a w i stosunki midzy N i e m c a m i i Jugosawi. L a t a 1934-1935 byy testem zdolnoci Hitlera do skutecznego wywie r a n i a presji poza granicami Niemiec. Austria staa si pierwszym celem na d r o d z e realizowania ambicji zjednoczenia n a r o d w niemieckojzycz nych. D c do ostatecznego zjednoczenia z Austri, Hitler musia wzi p o d uwag zainteresowanie Mussoliniego tym, aby u t r z y m a jej niepodle go, zainteresowanie s p o w o d o w a n e z a m o r d o w a n i e m kanclerza Dollfussa przez austriackiego nazist w lipcu 1934 r., kiedy D u c e ruszy ze swo imi s z t u r m w k a m i , aby strzec przeczy Brenner. Hitler n a t y c h m i a s t od ci si od tego wydarzenia i m w i o t r a k t a t a c h pokojowych, eby u s p o k o i rzdy Francji, Anglii, Polski i W o c h . Zwizek Sowiecki do czy do Ligi N a r o d w we wrzeniu, a w p r z e p r o w a d z o n y m w Wielkiej Brytanii gosowaniu n a r o d o w y m sze milionw ludzi byo za wojn z agresorem. W styczniu 1935 r. do Niemiec wrcio Zagbie Saary po przytaczajcym gosowaniu na korzy Hitlera, a po publicznym owiad czeniu o istnieniu niemieckiej armii i Si Powietrznych nastpi, po for m a l n y c h p r o t e s t a c h , osobisty triumf R i b b e n t r o p a - p o d p i s a n y w czerwcu p a k t m o r s k i z Angli, w k t r y m ta druga, bez konsultacji z Francj l u b W o c h a m i , pozwolia N i e m c o m u s t a n o w i flot n a poziomie r w n y m trzydziestu piciu p r o c e n t o m wasnej. K o n i e c r o k u przynis antyydow skie r o z p o r z d z e n i a ogoszone przez Hitlera w N o r y m b e r d z e oraz sank cje w o b e c Mussoliniego wysunite przez Angli na s p o t k a n i u Ligi po a t a k u na Abisyni (ktre nie przyniosy efektu, tylko d o p r o w a d z i y wo skiego d y k t a t o r a do bezporedniego aliansu z Hitlerem). Do tego doszed p a k t francusko-radziecki (dajcy Hitlerowi m o r a l n e p r a w o d o odrzucenia L o c a r n o i o d w a g do p o n o w n e g o zajcia N a d r e n i i w 1936 r.) i ostatecznie, w grudniu, cyniczny p l a n H o a r e ' a - L a v a l a , majcy na celu powice nie przez Lig cesarza Abisynii. Plan by przedstawiony w prasie i zosta o d r z u c o n y przez p r e m i e r a Baldwina, a s p r a w a zostaa zawieszona a do m o m e n t u , gdy w maju 1936 r. Mussolini z d o b y t o , co chcia, i zmusi ce sarza Haile Selassie do emigracji - ku wstydowi i ostatecznemu r o z p a d o wi Ligi. Bya to - j a k zauway A . J . P . T a y l o r w Origins of the Second World War - p r b a generalna przed M o n a c h i u m . Ze zdarze lat 1935-1936 wnioski wycign Hitler, ktry w tym okre sie z a t r u d n i a G r i n g a gwnie w Polsce i na B a k a n a c h . W styczniu 1935

r. G r i n g o d b y pierwsz z wielu wizyt w Polsce, ktrej przywdca, Jzef Pisudski, nie mia zudze co do Hitlera p o m i m o p a k t u o nieagresji pod pisanego z N i e m c a m i w styczniu 1934 r o k u . Relacje midzy N i e m c a m i i Polsk byy koniecznoci w y m u s z o n przez histori; t e r y t o r i u m Rzecz pospolitej byo tradycyjnie ziemi niczyj, t e r e n e m wojny i okupacji ze strony Niemiec i Rosji. W o w y m okresie Hitler p r a g n u t r z y m a polski sprzeciw w o b e c idei wschodniego p a k t u bezpieczestwa, obejmujcego Francj, Zwizek Radziecki i Polsk. G r i n g , k t r y zosta z a p r o s z o n y na polowanie w polskich lasach w Biaowiey, mwi o sile i dynamicznej p o t d z e P o l s k i " i wymiewa kady p o m y s przyszego dzielenia teryto r i u m Polski midzy nazistowskie N i e m c y i bolszewick Rosj. W s p l n a granica niemieckorosyjska - powiedzia G r i n g - byaby niezwykle nie bezpieczna dla N i e m i e c " . N a p o m k n n a w e t o przymierzu antyrosyj skim i w s p l n y m a t a k u na Rosj", i by z a k o p o t a n y , kiedy z a w o d o w i dy p l o m a c i ostrzegli go, eby nie wystpowa z t a k i m i sugestiami w o b e c Pi sudskiego 9 . W kwietniu polski a m b a s a d o r w Berlinie Jzef Lipski, przyjacielsko na stawiony do Hitlera, odwiedzi G r i n g a podczas jednego z dyplomatycz nych p o l o w a , k t r e zachwycay owczego Rzeszy, gdy przy tych oka zjach m g poczy przyjemno oww na o b y d w u polach. Powiedzia Lipskiemu, e Hitler poprosi go o rozwijanie s t o s u n k w polsko-niemieckich niezalenie od k a n a w oficjalnych", i po raz kolejny wypowiada si przeciwko Rosjanom, bez wzgldu na ich ustrj; narzeka take na wrogo Mussoliniego. W maju, kiedy marszaek Pisudski umar, G r i n g reprezento wa Hitlera na p a s t w o w y c h uroczystociach pogrzebowych. Uczestniczy w nich take francuski minister spraw zagranicznych Pierre Laval, ktry d o piero co podpisa przymierze ze Zwizkiem Radzieckim. G r i n g chcia ko niecznie porozmawia z Lavalem, dlatego zabra ze sob Schmidta. Podro wali w specjalnym wagonie doczepionym do n o r m a l n e g o pocigu. Schmidt zosta ulokowany w przedziale kuchennym, za co G r i n g przeprasza go ze miechem. W Warszawie byo bardzo gorco, a Gring, w m u n d u r z e genera a Si Powietrznych, maszerowa o b o k Schmidta w dugiej procesji, posuwa jcej si przez cztery godziny ulicami Warszawy za lawet, na ktrej spoczy w a o ciao Pisudskiego. Dyszc i pocc si, G r i n g szed z t r u d e m razem z reszt, a nastpnego dnia maszerowa w procesji w Krakowie, gdzie polski b o h a t e r n a r o d o w y zosta ostatecznie pochowany. W czasie przeznaczonym dla zagranicznych goci na odwieenie si G r i n g spotka si z marszakiem Petainem i Lavalem; oficjalne rozmowy z francuskim ministrem spraw za granicznych miay odby si po p o p o u d n i u . Schmidt m g teraz obejrze G r i n g a w akcji i przyjrze si, w j a k i s p o s b p o w t a r z a a r g u m e n t y Hitlera, uywajc nawet tych samych z d a .

G r i n g nie traci czasu i od r a z u z a a t a k o w a ostatnie u m o w y . Wierz, e poszo p a n u d o b r z e w M o s k w i e z bolszewikami, panie Laval - powie dzia. - W Niemczech z n a m y bolszewikw lepiej ni wy, we F r a n c j i . . . Z o baczycie, jakie p r o b l e m y zgotuj w a m paryscy k o m u n i c i " . N a s t p n i e za gci r o z m o w stwierdzeniami i propozycjami stwierdzeniami na t e m a t niemieckiej remilitaryzacji i Ligi, a mglistymi i oglnymi propozycjami p a k t u powietrznego i p o p r a w y s t o s u n k w francusko-niemieckich. T a k i e generalizacje w y r a o n e jzykiem czowieka ulicy" byy - j a k zauway Schmidt - technik d y p l o m a t y c z n G r i n g a . R o b i wraenie b a r d z o szczerego bez wzgldu na t o , czy d o k a d a R o s j a n o m , czy szczerze zapew nia Lavala, e nie istnieje absolutnie a d e n p o w d , dla k t r e g o N i e m c y i F r a n c u z i nie p o w i n n i zosta d o b r y m i ssiadami. N i e m c y - twierdzi ywi dla Francji prawdziwy podziw, a stare przyczyny niesnasek, takie j a k Alzacja i Lotaryngia, ju nie istniej. Laval zrcznie przedstawi przy mierze francusko-radzieckie j a k o d y p l o m a t y c z n y gest bezpieczestwa dla n a r o d u francuskiego, ktry w rzeczywistoci uatwiby nawizanie bar dziej przyjacielskich s t o s u n k w z N i e m c a m i . W d r o d z e p o w r o t n e j do Berlina G r i n g d u g o r o z m a w i a ze S c h m i d t e m i zgodzi si z nim, e konferencja z L a v a l e m p o k a z a a , i F r a n c j a zupenie szczerze pragnie p o rozumienia. Pniej, we wrzeniu, G r i n g zaprosi polskich przedstawi cieli na p o l o w a n i e do Niemiec, a sam dla o d m i a n y by w lutym 1936 r o k u gociem polskiego generaa sztabu w Biaowiey. P o d c z a s przeduenia miesica m i o d o w e g o , w maju 1935 r., G r i n g z on odwiedzili Budapeszt. Wizyta bya k r t k a , a po niej pojechali do Sofii, D u b r o w n i k a i Belgradu. P o d r trwaa do 8 czerwca. W kadej ze stolic G r i n g by przyjmowany przez gow p a s t w a i s p o t y k a si z gwnymi ministrami, a jego wizyta - cho opisywana j a k o p o d r p o lubna - bya w rzeczywistoci wyjazdem politycznym, z a i n s p i r o w a n y m potrzeb s k o n t r o w a n i a efektw p a k t w midzy Francj i Rosj oraz mi dzy Czechosowacj i Rosj. 7 m a r c a Hitler podj pierwsze p o w a n e ryzyko i zaj N a d r e n i . G r i n g m i a pniej przyzna sir Ivone K i r k p a t r i c k o w i , pierwszemu se kretarzowi a m b a s a d y brytyjskiej w Berlinie, e by to okres wielkiego nie pokoju. W p o u d n i e Hitler przemawia w Reichstagu, ogaszajc koniec P a k t u z L o c a r n o (uniewanionego przez przymierze francusko-radziec kie), wysuwajc n o w e propozycje p o k o j o w e - p a k t y o nieagresji z F r a n cj i Belgi wraz z jej w s c h o d n i m i ssiadami, p a k t powietrzny z Wielk Brytani i stref zdemilitaryzowan wzdu granicy francusko-niemieckiej - i wyraajc pragnienie rozpoczcia negocjacji w kwestii p o n o w n e g o wstpienia Niemiec do Ligi N a r o d w . N a s t p n i e Reichstag zosta roz wizany przez G r i n g a . W kolejnym tygodniu, kiedy stao si jasne, e

F r a n c j a i Anglia nie zaakceptuj p o n o w n e j okupacji j a k o fait accompli, G r i n g i inni przywdcy nazistowscy przeprowadzili agitacj w caym kraju, podkrelajc na m w n i c a c h oraz przez r a d i o wspaniaomylno i d a l e k o w z r o c z n o polityki zagranicznej Hitlera. 29 m a r c a kolejny tak zwany plebiscyt sta si przykrywk dla oficjalnego owiadczenia, e 48,8 p r o c e n t a u p r a w n i o n y c h do gosowania dorosych w Niemczech powie dziao t a k " polityce Hitlera. G r i n g wrci nastpnie do Berlina, eby wcieli si w now rol - mia zosta mistrzem niemieckiej g o s p o d a r k i . Lecz z a n i m m g powici ca uwag tej nowej i ekscytujcej misji, musia zakoczy jeszcze j e d n o zada nie za granic - interwencj Luftwaffe w hiszpaskiej wojnie d o m o w e j . W o j n a d o m o w a w Hiszpanii wybucha 17 lipca 1936 r. i Hitler, ktry by wanie na festiwalu w Bayreuth, o t r z y m a list z prob o p o m o c od rewolucjonisty generaa F r a n c o . Po konsultacjach z G r i n g i e m i Blom bergiem p o s t a n o w i wesprze F r a n c o ludmi, b r o n i i s a m o l o t a m i bojo wymi. Sprawa bya tajna, po konferencji 26 lipca, ktrej przewodzi Milch, m a a g r u p a lotnikw wyleciaa w cywilnych u b r a n i a c h do Afryki, gdzie czekay na nich samoloty. To by pierwszy e t a p tworzenia Legionu K o n d o r a . Piloci Luftwaffe walczyli w Hiszpanii przez cay okres wojny d o m o w e j , a kady z nich relatywnie k r t k o , aby j a k najwicej o s b m o go z d o b y wojenne dowiadczenie. D l a G r i n g a hiszpaska wojna d o m o w a bya bogosawiestwem; pozwolia jego ludziom na aktywny udzia w dziaaniach zbrojnych, k t r e nie dotyczyy Niemiec. G u e r n i k a bya najdogodniejsz p r b przed Warszaw, Belgradem i L o n d y n e m . Lecz G r i n g nie zajmowa si intensywnie t y m m a y m , lecz znaczcym przedsiwziciem. G o s p o d a r k a niemiecka staa si jego n o w obsesj. Zainteresowanie G r i n g a udziaem w yciu g o s p o d a r c z y m Niemiec za czo si w 1935 r., kiedy to, po konsultacjach z d o k t o r e m Schachtem, mi nistrem g o s p o d a r k i Hitlera i (po maju 1935 r.) generaem p e n o m o c n y m do spraw g o s p o d a r k i wojennej, wygosi w H a m b u r g u przemwienie o p r o g r a m i e remilitaryzacji Niemiec, w k t r y m wyjania p o t r z e b p o wicenia m a s a dla a r m a t . C o daje n a m m a s o o p r c z tego, e od niego r o b i m y si grubsi?" - krzycza, a t u m w rzsistym wietle rycza w o d p o wiedzi na dowcip H e r m a n n a . W y d a n a w m a r c u o t w a r t a p r o k l a m a c j a Hi tlera o p o b o r z e , ktry powikszy armi do trzydziestu szeciu dywizji, a nastpnie 1 kwietnia - o oficjalnym istnieniu Luftwaffe G r i n g a - zrzu cia przezroczyst zason tajemnicy, skrywajc p o n o w n e zbrojenia w Niemczech. Od m o m e n t u m i a n o w a n i a ministrem g o s p o d a r k i we wrze niu 1934 r. Schacht dziaa szybko i umiejtnie w imieniu Hitlera, d r u k u j c specjalne p a p i e r o w e pienidze, k t r e nie musiay nawet by uwzgld niane w p u b l i k o w a n y c h owiadczeniach b a n k w , eby zapaci fabrykom

zbrojeniowym. G r o m a d z i w magiczny s p o s b kredyty zagraniczne na za sadzie barteru, eby i m p o r t o w a za nie p r o d u k t y dla przemysu wojenne go. T a k i e dziaania przemawiay do G r i n g a , wic chcia mie w nich swj udzia. Wiedzia, e jest waciwie i g n o r a n t e m , jeli chodzi o wiedz ekonomiczn, lecz ufa w swoj smykak w tej stojcej przed nim otwo rem dziedzinie, p o d o b n i e j a k w dziedzinie dyplomacji. Dzieli z Hitlerem niech do profesjonalistw z ich rozwlekymi a r g u m e n t a m i wyjaniaj cymi, dlaczego nie da si zrobi tego, czego chcemy. W cigu kilku mie sicy Schacht w p r o w a d z i g o s p o d a r k niemieck na g r u n t wojenny, zor ganizowa produkcj czogw, s a m o l o t w bojowych o r a z k a r a b i n w i, popierajc w y d a t k i rzdu, k o n t y n u o w a s p e k t a k u l a r n walk z bezrobo ciem, k t r e do grudnia 1934 r. byo j u d w a razy mniejsze. Pierwszy oficjalny k r o k G r i n g a w kierunku gospodarczej kontroli n a d N i e m c a m i nastpi, kiedy Schacht p o p r o s i Hitlera o p o m o c ze stro ny kogo o wysokim autorytecie w partii, eby zaj si naduyciami wa lutowymi za granic, co byo p r a k t y k o w a n e przez u r z d n i k w partyjnych w czasach, kiedy wyczerpyway si r d a Niemiec w innych krajach. Schacht zasugerowa G r i n g a i 27 kwietnia 1936 r. Hitler ogosi, e Mi nister Przewodniczcy bdzie w przyszoci odpowiedzialny za k o n t r o l r y n k u w a l u t o w e g o i i m p o r t surowcw. G r i n g o c h o c z o przyj te nowe obowizki, nawet jeli miay by tylko r o d k i e m do poszerzenia zakresu jego wadzy. Jego b r a t a n e k , H e r b e r t G r i n g , by urzdnikiem Reichsbanku i wszystko, czego G r i n g nie r o z u m i a , m g si z atwoci od niego dowiedzie. D w a tygodnie po m i a n o w a n i u zwoa pierwsze z serii spo t k a , na k t r y c h obecny by Schacht; na tych konferencjach podkrela konieczno w y p r o d u k o w a n i a syntetycznych substytutw surowcw i od powiedzia na obiekcje w o b e c zwizanych z tym w y g r o w a n y c h cen, twierdzc: Jeli j u t r o bdziemy mie wojn, musimy p o r a d z i sobie za p o m o c substytutw. Pienidze nie graj adnej roli". D l a Hitlera p l a n o w a n i e gospodarcze byo kopotliwe i m a o interesu jce, chyba e postrzega d a n y t e m a t w kategoriach korzyci politycz nych. Plebiscyt z 27 m a r c a t r a k t o w a j a k o wielkie potwierdzenie ze strony n a r o d u niemieckiego, e jego polityka jest przez wszystkich a k c e p t o w a n a . To p r z e k o n a o go o tym, e N i e m c y s gotowi zapaci cen p o n o w n y c h zbroje i e najbardziej p o p u l a r n y spord jego p r z y w d c w jest czowie kiem niezbdnym, aby zebra ludzi i sta si symbolem sprawy. L a t e m Hitler naszkicowa Plan Czteroletni dla g o s p o d a r k i niemieckiej. W e d u g G r i t z b a c h a , G r i n g zosta wezwany do Berchtesgaden, eby go usysze, i wrci o s z o o m i o n y z podziwu: N i g d y nie byem p o d t a k i m wraeniem siy F h r e r a , jego logiki, miaoci p o m y s w . . . Za granic za panuje k o n s t e r n a c j a ! " . N a s p o t k a n i u ministrw, k t r e m u przewodniczy

4 wrzenia, n o w e zainteresowania G r i n g a byy j u b a r d z o widoczne, c h o jego m i a n o w a n i e nie zostao jeszcze ogoszone. Z r o b i wykad swo im k o l e g o m o koniecznoci uczynienia przemysu niemieckiego samowy starczalnym, j a k b y p a s t w o byo j u w stanie wojny. N i e m c y musz zro bi t o , co zrobia Rosja; w k o c u , powiedzia, wojna Niemiec z Rosj na p e w n o pewnego d n i a w y b u c h n i e 1 0 . Ogoszenie p l a n u i m i a n o w a n i e G r i n g a jego k o m i s a r z e m nastpio p o d c z a s d o r o c z n e g o zjazdu partii w N o r y m b e r d z e , we wrzeniu. T e n zjazd by szczeglnie widowiskowy i swoj wspaniaoci, r o z m a c h e m o r a z d o s k o n a organizacj defilad i u k a d w m a r s z o w y c h przywoywa d u c h a i wielko d a w n y c h Niemiec. F o r m a l n a p r o k l a m a c j a dajca G r i n g o w i n o w e u p r a w n i e n i a nastpia 18 padziernika; zosta u p r a w n i o n y do w y d a w a n i a d e k r e t w i generalnych decyzji administracyjnych" o r a z o t r z y m a p r a w o k w e s t i o n o w a n i a i w y d a w a n i a dyrektyw wszystkim, cznie z w a d z a m i Rzeszy". P l a n m i a zosta w p r o w a d z o n y w ycie w lu t y m 1937 r., a G r i n g stwierdzi, e jego z a d a n i e m jest przestawienie ca ej g o s p o d a r k i na tory wojenne w cigu czterech l a t " 1 1 . To b a r d z o charakterystyczne dla Hitlera, e d a t a k d a l e k o idce u p r a w n i e n i a G r i n g o w i , nie konsultujc si wczeniej z Schachtem, k t r y po p r o s t u zosta kilka dni wczeniej p o i n f o r m o w a n y o tym, i ogoszony

zostanie nowy p r o g r a m gospodarczy. M i a p r o w a d z i swoje ministerstwo o b o k n o w e g o d e p a r t a m e n t u G r i n g a , ktry o d razu zacz g r o m a d z i duy zesp u r z d n i k w i m n o y t r u d n o c i administracyjne wynikajce z g o s p o d a r k i k o n t r o l o w a n e j . Byo n i e u n i k n i o n e , e Schacht i G r i n g , ktrzy wczeniej dziaali na stopie przyjacielskiej, szybko zaczn mie od miennie zdania. D l a Schachta Plan Czteroletni w y d a w a si zaledwie su rowymi i nieprofesjonalnymi, p o d e j m o w a n y m i w popiechu dziaaniami. W pniejszych pismach j a k o przykady podaje ekstrakcj benzyny z w gla lub przeduenie eksploatacji k o p a l bd floty wielorybniczej; G r i n g po p r o s t u przej plany Schachta i w y r u b o w a je. W t y m s a m y m czasie postawi m w n i c i przeksztaci lekcje na t e m a t y gospodarcze w p o p u l a r ne przemwienia, w k t r y c h w jasny i zdecydowany s p o s b przekazywa informacje w otoczce p a t r i o t y z m u : Ju nigdy o b c a rka nie cinie nas za g a r d o . . . N a s z p l a n musi si powie - powtarzajcie to sobie nieustan nie, kiedy r a n o wstajecie z k a . . . U d u s z wszystkie pasoyty... zbiera cze bd t r a k t o w a n i j a k oszuci... Wielki wiek w y m a g a wielkich ludzi". Publiczno wypeniajca D e u t s c h l a n d h a l l e 28 padziernika suchaa zna j o m e g o gosu wydobywajcego si z gonikw, a m i k r o f o n na m w n i c y nis sowa przez cay kraj dziki transmisji radiowej. P r a s a wiele pisaa o reakcji spoeczestwa na t potn oracj. Pojawiy si s e n t y m e n t a l n e historie o c z o n k u partii, ktry zebra 637 obrczek z palcw swoich t o warzyszy, eby p o m c krajowi, i o maej dziewczynce, k t r a wysaa swo j zot b r a n s o l e t k w prezencie dla G r i n g a . Pniej on s a m sta na uli cach Berlina, miejc si i potrzsajc puszk, p o d c z a s gdy w o k niego toczyli si ludzie, eby do o t w o r u wcisn zagraniczne m o n e t y . J u 24 padziernika G r i n g ogosi swoje pierwsze p r a w o pracy, kieru jc d o d a t k o w e siy robocze do zbioru warzyw. 9 listopada wyda kolejne dekrety dotyczce t y m r a z e m rekrutacji r o b o t n i k w d o p r o g r a m u r e m i l i taryzacji. J a k o gospodarczy d y k t a t o r Niemiec G r i n g chlubi si swoim statusem a m a t o r a . N i e uznaj witoci a d n y c h p r a w gospodarczych powiedzia. - E k o n o m i a musi zawsze by sug n a r o d u . . . N i g d y nie by em d y r e k t o r e m z a r z d u i nigdy n i m nie bd. Nie jestem te rolnikiem. O p r c z kilku doniczek z kwiatami na balkonie nigdy niczego nie u p r a wiaem. Lecz jestem gotowy z caego serca i ze stanowcz wiar w wiel ko n a r o d u niemieckiego powici ca swoj energi tym w a n y m za daniom". W g r u d n i u G r i n g p o p r o w a d z i konferencj przemysowcw. Schacht by zszokowany, syszc, j a k zachca publiczno do przywoenia do kra ju zagranicznych czekw k a d y m sposobem, legalnym czy nie, i przeko nuje przedstawicieli przemysu do p r o d u k o w a n i a bez wzgldu na t o , czy zyskuj czy trac. Schacht p r a w d o p o d o b n i e s k o m e n t o w a to kilka tygo-

d n i pniej, m w i c p o d o b n e j publicznoci, e jeli o niego chodzi, ob chodzenie p r a w wymiany n a d a l jest karalne, a p r o d u k c j a przy zaoeniu straty to niszczenie ywej t k a n k i n a r o d u niemieckiego"'. Schacht o d m wi zmiany stanowiska, wic G r i n g zdj z ministerstwa Schachta o d p o 12 wiedzialno za skadanie wszystkich z a m w i e na b r o . Ustanowiwszy swj wydzia, postawi na jego czele starego przyjaciela Pilliego K r n e r a w r a n d z e sekretarza stanu. To m i a o si o k a z a p o w a n y m bdem; K r n e r zupenie nie p o s i a d a kompetencji, aby zajmowa si zawiymi p r o b l e m a m i przemysu, k t r y c h i t a k nie r o z u m i a . W sprawach zagranicznych drugie procze 1936 r. przynioso stopnio we zasypywanie przepaci midzy N i e m c a m i i W o c h a m i . Mussolini za a p r o b o w a u m o w dentelmesk" wynegocjowan przez P a p e n a z dok t o r e m K u r t e m von Schuschniggiem, ktry zastpi Dollfussa na stanowi sku federalnego kanclerza Austrii, i podpisa j w lipcu. Z g o d n i e z t u m o w Hitler u z n a suwerenno Austrii w z a m i a n za p r a w o austriackich nazi stw do dzielenia odpowiedzialnoci politycznej w pastwie - by to wany k r o k w k i e r u n k u przyszego Anschlussu. J a w n a interwencja Mussoliniego w Hiszpanii usztywnia stanowisko Anglii wobec Woch, n a t o m i a s t brytyj skie porczenie sankcji w Z g r o m a d z e n i u Ligi nastawio negatywnie M u s s o liniego wobec Anglii. Ju w listopadzie D u c e uywa terminu o " w odnie sieniu do relacji W o c h z N i e m c a m i i traci zainteresowanie a k t y w n y m p o parciem niepodlegoci Austrii, podczas gdy P a p e n powoli, lecz z powodze niem, przygotowywa drog dla Anschlussu. R i b b e n t r o p zosta m i a n o w a n y a m b a s a d o r e m w Anglii, eby u t r z y m a z ni j a k najbardziej korzystne sto sunki, a w maju 1937 r. Neville C h a m b e r l a i n zosta brytyjskim premierem, z l o r d e m Halifaksem j a k o jego sekretarzem do spraw zagranicznych. W styczniu 1937 r. G r i n g pojecha do W o c h , eby sprawdzi, j a k i ma wpyw na Mussoliniego. Woski d y k t a t o r wanie p o d p i s a to, co P a p e n zwyk nazywa u m o w dentelmesk" z Angli, w ktrej obie strony gwarantuj u t r z y m a n i e wolnoci M o r z a rdziemnego. Z drugiej strony Mussolini by rwnie wiadomy p o d e j m o w a n y c h przez R i b b e n t r o p a p r b zdobycia p o p a r c i a Anglii dla niemieckich ambicji terytorialnych. N a p o cztku 1937 r. stosunek Hitlera do Austrii n a d a l p o z o s t a w a najpowa niejsz przeszkod na d r o d z e przyjani midzy d w o m a d y k t a t o r a m i . G r i n g pojecha pocigiem z Berlina do R z y m u z ksiciem M a s s i m o M a g i s t r a t i m , starszym urzdnikiem w a m b a s a d z i e woskiej i szwagrem woskiego ministra spraw zagranicznych, ksicia G a l e a z z o C i a n o . G r i n g krytycznie w y p o w i a d a si na t e m a t Anglii w towarzystwie Magistratiego i, p o d o b n i e j a k Hitlera, irytowao go p o r o z u m i e n i e morskie. W pocigu powiedzia, e W o c h y i N i e m c y musz p r z y g o t o w a si do ostatecznego starcia z Angli; p o d wzgldem m i l i t a r n y m N i e m c y bd do tego g o t o w e

za trzy lata; wyjani, e g w n y m celem jego p o d r y jest r o z m o w a na te m a t p r o b l e m u austriackiego i e W o c h y nie musz si obawia wsplnej granicy z N i e m c a m i . W k a d y m razie - d o d a G r i n g , kiedy pocig zbli a si do R z y m u - N i e m c y nie wyskocz z a d n y m i n i e s p o d z i a n k a m i i k a d a decyzja w kwestiach t a k ywotnych, j a k Austria, G d a s k czy Kajpeda, bdzie p o d e j m o w a n a w p o r o z u m i e n i u z W o c h a m i " . Kiedy Mussolini o t r z y m a r a p o r t z tej rozmowy, z d e n e r w o w a o go p r z e k o n a n i e 13 G r i n g a , i on obawia si mie N i e m c w w B r e n n e r . G r i n g z a b r a ze sob do W o c h S c h m i d t a j a k o t u m a c z a i po kilku r o z m o w a c h z ksiciem C i a n o na t e m a t wzajemnej p o m o c y dla F r a n c o p o szli po p o u d n i u 15 stycznia do Palazzo Venezia na s p o t k a n i e z Mussolinim. G r i n g i chef de protocol, dotykajc si b r z u c h a m i , zapenili jedyn d o s t p n wind, a Schmidt m u s i a biec po schodach, d o k o a wznoszcego si w a g o n i k a , eby s p o t k a si ze swoim szefem przy grnych drzwiach. Przeszli k o r y t a r z a m i zawieszonymi broni, przez wypenion m e b l a m i p o k r y t y m i g r a n a t o w y m a k s a m i t e m Sal Wysokiej R a d y Faszystowskiej, do p r z e d p o k o j u , w k t r y m czeka na nich C i a n o , gotowy z a b r a ich do duego, lecz s k r o m n i e u m e b l o w a n e g o gabinetu Mussoliniego, z m a r m u row p o d o g i wielk kul ziemsk. Mussolini sta w jego k o c u i prze szed ca dugo pokoju, eby ich przywita. O d d a G r i n g o w i faszy stowskie pozdrowienie, po czym usiedli. R o z m a w i a l i o Hiszpanii, o d w a d z e H i s z p a n w i ich sabej taktyce o r a z o nieoficjalnej, wolontaryjnej" p o m o c y , j a k W o c h y i N i e m c y udzielali F r a n c o . Mussolini by b a r d z o ostrony w swoich wypowiedziach. G r i n g , mniej ostrony, chwali si entuzjastycznie niemieckimi samolo tami t r a n s p o r t o w y m i , k t r e przewoziy m a r o k a s k i e oddziay wojskowe F r a n c o do Hiszpanii. F r a n c o ma n a m za co dzikowa - d o d a . - M a m nadziej, e bdzie o t y m p a m i t a " . Kiedy wrcili do dyskusji o Europie, r o z m o w a toczya si nieco gorzej. Mussolini wyrazi swj gniew w kwestii sankcji; G r i n g wypowiada si bez o g r d e k o zbliajcym si Anschlussie Austrii. Mussolini, k t r y r o z u m i a i troch mwi po niemiecku, przyglda si G r i n g o w i uwanie, kiedy ten zabiera gos, lecz prosi Schmidta o tumaczenie sw G r i n g a na francu ski, a nastpnie energicznie kiwa gow, c h o milcza. Siedzia wyprosto wany, niski i krpy, z brzowymi oczami w p a t r z o n y m i w swego gocia; w wikszoci spraw, oprcz Austrii, zgadza si, w k r t k i c h zwartych zda niach, z przedstawianym przez G r i n g a p o g l d e m Hitlera na E u r o p . Lecz g w n y m celem wizyty G r i n g a byo przygotowanie g r u n t u w kwestii Austrii. Niemiecki a m b a s a d o r w Rzymie Ulrich v o n Hassell szczeglnie p r a g n , aby G r i n g nie powiedzia za wiele. Kiedy za ten rzek m u : W o c h y p o w i n n y t r z y m a apy z daleka od Austrii i u z n a j

za niemieck stref zainteresowa, take nawet Anschluss m o e zosta p r z e p r o w a d z o n y , jeli bdziemy tego chcieli", Hassell odpowiedzia, e D u c e rzeczywicie przyzna teraz, e przymierze pewnego rodzaju jest nie uniknione, lecz obawia si tego, i ambicje Hitlera bd go kusiy do przesunicia granicy w Brenner bardziej na p o u d n i e ; przekonywa G r i n g a , eby przedstawi t spraw j a k o pie dalekiej przyszoci i eby zapewni Mussoliniego o tym, e kade dziaanie bdzie z nim najpierw k o n s u l t o w a n e . G r i n g mia si s p o t k a z Mussolinim p o n o w n i e 23 stycz nia po krtkiej p o d r y na C a p r i ; tymczasem w Rzymie nie robi tajemni cy z licznych r o z m w na t e m a t przeladowania nazistw w Austrii. P o d c z a s drugiej r o z m o w y z D u c e , 23 stycznia, G r i n g n a m a w i a M u s soliniego, aby uy swojego wpywu na Schuschnigga w kwestii utrzyma nia lojalnoci" Austrii wobec lipcowej u m o w y ; twierdzi, e wrogie siy m i d z y n a r o d o w e wykorzystuj Austri, eby rozdzieli Niemcy i Wochy. Lecz nie bdzie niespodzianek w relacji midzy N i e m c a m i i Austri - do da, pamitajc o ostrzeeniu Hassella - o ile, oczywicie, nie pojawi si p r b y o d r e s t a u r o w a n i a m o n a r c h i i H a b s b u r g w . Mussolini zostawi ten temat, lecz ostrzeg G r i n g a , e jego wpyw w Austrii polega jedynie na okazywaniu szacunku wobec jej a u t o n o m i i . Wosi uwaali to spotkanie za niefortunne, a G r i n g znalaz w ksice goci w swoim hotelu na C a p r i n a g r y z m o l o n n o t a t k : Non svastica in Mediterraneo!". Mussolini uwa a G r i n g a za krzykliwego i p r e t e n s j o n a l n e g o " 1 4 . 20 kwietnia G r i n g , ktry j a k o b y by chory i u d a w a si do p o u d n i o wych W o c h na kuracj, jeszcze raz opuci Berlin. 26 kwietnia odwiedzi w Rzymie z a r w n o C i a n o , j a k i Mussoliniego z z a m i a r e m odkrycia, co si zdarzyo midzy D u c e a Schuschniggiem, ktrzy spotkali si 22 kwietnia w Wenecji. Mussolini p r b o w a wyjani kanclerzowi Austrii potrzeb na wizania przez Wochy p o r o z u m i e n i a z Niemcami, p o m i m o rnic w spoj rzeniu na wiele spraw, wczajc niezaleno Austrii, k t r a - j a k powie dzia - moe by teraz najlepiej z a g w a r a n t o w a n a dziki przyjani z Niemca mi. R z e k o m o o m a w i a n o rwnie wojn w Hiszpanii i moliw wizyt M u s soliniego. W maju G r i n g przyjecha do Woch, pozostajc tym razem je dynie w Wenecji. Odwiedzi wwczas rwnie Bled w Jugosawii z zamia rem poprawienia relacji niemiecko-jugosowiaskich i zachcenia do zwik szenia wymiany handlowej midzy tymi d w o m a k r a j a m i 1 5 . Z p o w o d u koronacji k r l a Jerzego VI w L o n d y n i e 12 maja G r i n g znalaz si w kopotliwej sytuacji. Kiedy czonkini Partii Pracy w parla mencie Ellen Wilkinson dowiedziaa si, e G r i n g zamierza reprezento wa Niemcy na koronacji, ceremonii z rodzaju tych, w ktrych najbar dziej lubi b r a udzia, przeprowadzia wcieky a t a k na niego i jego u w a l o n e krwi b u t y " i z a d a a w Izbie G m i n zapewnie ze strony Mi-

nisterstwa Spraw Zagranicznych, e on nigdy nie o t r z y m a zgody na znie 16 waenie kraju swoj obecnoci . R i b b e n t r o p przesa kopi przemwie nia do Hitlera z k o m e n t a r z e m , e wizyta G r i n g a m o e przynie szkod s t o s u n k o m niemiecko-angielskich, wic Hitler na jego miejsce wyznaczy generaa von Blomberga. G r i n g w p a d we wcieko. P o s t a n o w i od wiedzi L o n d y n prywatnie i przyby J u n k e r s e m 52 na lotnisko C r o y d o n ; R i b b e n t r o p s p o t k a si z n i m i odwiz do a m b a s a d y , gdzie sprawa zosta a wyjaniona bez niedomwie. G r i n g o w i w y p e r s w a d o w a n o pokazy wanie si na koronacji. R i b b e n t r o p o w i u d a o si u t r z y m a t wizyt w ta jemnicy przed pras i n a s t p n e g o r a n k a g b o k o u p o k o r z o n y G r i n g zosta odwieziony na lotnisko, skd odlecia do Niemiec. Tylko angiel skie Ministerstwo S p r a w Zagranicznych i policja wiedziay o jego krtkiej obecnoci. N i e f o r m a l n e k o n t a k t y G r i n g a z Anglikami byy znacznie lepsze. Ostatni m a r k i z L o n d o n d e r r y , byy sekretarz lotniczy, sta si czstym go ciem na p o l o w a n i a c h w Schorfheide. Paul Schmidt czsto wystpowa w roli t u m a c z a ; po raz pierwszy pojecha do Carinhall w t y m celu w lu t y m 1936 r o k u . G r i n g chwali si wtedy coraz wiksz potg niemiec kiego lotnictwa i z wielk otwartoci mwi o szczegach technicznych. Jeli Niemcy i Anglia stan rami w rami - zwyk m a w i a - to na caym wiecie nie znajdzie si sia, k t r a bdzie w stanie n a s p o k o n a " . C z a s a m i lord L o n d o n d e r r y przywozi swoj o n i crk, p o d r u j c p r y w a t n y m s a m o l o t e m do Berlina. Schmidt zauway ich przyjazne rozbawienie, kie dy G r i n g zaoy swj strj myliwski i maszerowa, dzierc wczni i d m c w rg, eby przycign bizony. Hitler p o c h w a l a te s p o t k a n i a , poniewa mogy d o p r o w a d z i do lepszego p o r o z u m i e n i a z Angli. Jesie ni 1937 r. L o n d o n d e r r y uczestniczy w m a n e w r a c h armii niemieckiej w M e k l e n b u r g u , ktrych wiadkiem by Mussolini; p o t e m P a p e n zosta z a p r o s z o n y przez G r i n g a , aby doczy do nich i wzi udzia w polowa niu na jelenie i bizony o r a z w nocnej rozmowie przy ognisku. P a p e n powiedzia wwczas, e Anglicy p o w i n n i negocjowa b e z p o r e d n i o z Hi tlerem i odrzuci ostatnie kajdany Wersalu - bya to r a d a , z ktrej m i a skorzysta C h a m b e r l a i n . W padzierniku G r i n g w m u n d u r z e i z odzna czeniami podj w C a r i n h a l l ksicia i ksin W i n d s o r u ; cho by formal nie u b r a n y , t o j e d n a k u d a o m u si z a d e m o n s t r o w a a p a r a t d o m a s a u , k t r y o s t a t n i o zainstalowa w sali gimnastycznej w oficynie. Na p o d d a s z u z a p r e z e n t o w a m o d e l kolejki, n a d k t r y m lata z a b a w k o w y s a m o l o t zrzu cajcy m a e d r e w n i a n e b o m b y 1 7 . A m b a s a d o r o w i e i starsi czonkowie k o r p u s u d y p l o m a t y c z n e g o w Ber linie rnili si znacznie w swoim s t o s u n k u do nazistw. Ich prac k o m plikowaa rywalizacja midzy p r z y w d c a m i nazistowskimi, gdy p o m i m o

tego, i G r i n g , N e u r a t h (minister spraw zagranicznych Hitlera do lutego 1938 r.) i R i b b e n t r o p (nastpca N e u r a t h a ) otrzymali instrukcje od Hitle ra, ich interesy, naciski i wzajemna niech prowadziy do wielu rnic w s t a n o w i s k a c h politycznych, a te podlegay nagym z m i a n o m w zaleno ci od nastawienia Hitlera. A m b a s a d o r D o d d , k t r y przebywa w Berlinie od 1933 do k o c a 1937 r., by d e m o k r a t nienawidzcym nazistw; oka za si z a r w n o niedowiadczonym dyplomat, j a k i nie u t r z y m y w a kon t a k t u z przywdcami nazistowskimi. By te c h o r y m czowiekiem, ktry nie cieszy si popularnoci S u m n e r a Wellesa, od 1937 r. p o t n e g o ame rykaskiego p o d s e k r e t a r z a stanu, lecz mia p o p a r c i e p r e z y d e n t a Roose velta. D l a niego G r i n g by czowiekiem n i e z d a t n y m do rzdzenia, a po 1935 r. nie u t r z y m y w a z n i m i t a k a d n y c h s t o s u n k w towarzyskich. Jed n a k jego pena wigoru c r k a M a r t h a b a r d z o lubia ycie towarzyskie Ber lina i stworzya b a r w n e i plotkarskie opisy G r i n g a . Podziwiaa E m m y , lecz k r y t y k o w a a jej ma za niezdrowy kult pamici C a r i n , a jego uwaa a za g b u r o w a t e g o i nieprzyjemnego k o m p a n a . W tych czasach francuskim a m b a s a d o r e m w Berlinie by A n d r Fran ois-Poncet. By p r a w i c o w y m politykiem, a k c e p t o w a o d r o d z e n i e nie mieckiego nacjonalizmu, a jego celem stao si nawizanie przyjani mi dzy Francj i N i e m c a m i . U w a a G r i n g a za najbardziej przystpnego z nazistowskich przywdcw, nawet jeli niespecjalnie d o b r z e ukrywa szczegln odraz dla F r a n c j i " . W obecnoci G r i n g a odczuwa ironiczne rozbawienie, szczeglnie pewnego razu, kiedy t a m t e n stwierdzi, j a k p niej napisa a m b a s a d o r , e jeli Hitler z n i k n i e . . . G r i n g bdzie jego na stpc". Zauway, e G r i n g cyklicznie traci, a nastpnie z n o w u przy biera na wadze i wiedzia, e przechodzi okresowe kuracje ze wzgldu na swoje tendencje do n a d u y w a n i a morfiny. Lecz F r a n o i s - P o n c e t zauwa y take byskotliw inteligencj G r i n g a . By mniej rozbawiony, kiedy G r i n g w jego obecnoci z a d e m o n s t r o w a m o d e l kolejki grupie goci, p o kazujc a t a k b o m b o w y n a replik francuskiego pocigu. A m b a s a d o r w s p o m i n a jego oczy jasne, zimne, o twardym, niepokojcym b y s k u " ; n a s t p c a P o n c e t a , R o b e r t C o u l o n d r e , ktry zosta a m b a s a d o r e m w listo padzie 1938 r., u w a a oczy G r i n g a za n i e s z c z e r e " 1 8 . Plotki o n a o g u n a r k o t y c z n y m G r i n g a n a d a l kryy po Berlinie, lecz on by na tyle naiwny - przynajmniej wedug Dielsa - eby wierzy, e je li d o k u m e n t y d o w o d o w e na t e m a t jego p r z y p a d k u zostay w y d o b y t e ze Szwecji przez a g e n t w i bezpiecznie p r z e k a z a n e w jego rce, to wykorze ni i zniszczy wszelk pami o r a z zapiski o swoich m i n i o n y c h proble m a c h . J e d n a k kuracja w Szwecji nie wyleczya go na zawsze i kadego ro ku przechodzi, w cisej izolacji, intensywne leczenie przepisane przez profesora H u b e r t a K a h l e , k t r y w 1921 r. wynalaz specjaln m e t o d na-

gego i n a t y c h m i a s t o w e g o rzucenia n a r k o t y k w . M e t o d a ta o k a z a a si b a r d z o skuteczna. W r d jego pacjentw w s a n a t o r i u m w pobliu K o l o nii byo wielu lotnikw, ktrzy z tych czy innych p o w o d w zostali n a r k o manami. S k o n n o d o n a r k o t y k w zostaa o p i s a n a przez profesora K a h l e g o j a k o stan, w k t r y m system nerwowy staje si niezwykle podekscytowa ny, pojawiaj si zaburzenia pulsu i o d d y c h a n i a , n a d c z y n n o gruczow i w y b u c h energii yciowej. Przyjcie uywki u s u w a te s y m p t o m y i przyno si osobie uzalenionej tymczasowy spokj, k t r y w rzeczywistoci jest sztuczn form umierzenia p r o b l e m w nerwowych i h o r m o n a l n y c h . Jeli czowiek uzaleniony od n a r k o t y k w jest ich p o z b a w i o n y , doznaje naj bardziej przeszywajcych reakcji, t a k i c h j a k n u d n o c i , wymioty, biegun ka, przyspieszenie pulsu i o d d y c h a n i a , linotok i ble koczyn. T r u d n o jest mu zasn bez r o d k w nasennych. P o d s t a w kuracji K a h l e g o byo usunicie niebezpieczestw i b l w tego s t a n u podniecenia, uspokojenie systemu nerwowego t a k form leczenia, k t r a w p r o w a d z a a stan r w n o wagi. Aby uzyska spokj, pacjent otrzymywa k o m p l e k s o w d a w k taj nych m e d y k a m e n t w , k t r e w p r o w a d z a y go w czciowe upienie. W t y m czasie toksyczne efekty p o d s t a w o w e g o n a r k o t y k u byy u s u w a n e z jego o r g a n i z m u i powinien o b u d z i si wolny od p r a g n i e n i a p o n o w n e g o zaycia uywki. To bya kuracja, k t r przeszed G r i n g , lecz niestety dla niego nie m i a a o n a c h a r a k t e r u staego. R a z w r o k u albo jedzi do kliniki profeso ra, a l b o K a h l e sam przyjeda do Carinhall, gdzie G r i n g z a m y k a si na leczenie w j e d n y m z d o m k w na terenie posiadoci. Ta zintensyfikowana kuracja zaczynaa si od wypicia szklanki n a p o j u przywiezionego przez K a h l e g o , wprawiajcego G r i n g a w stan gbokiego snu, trwajcy o k o o dwudziestu czterech godzin, p o d c z a s k t r y c h obficie si poci. Po obudze niu musia p o w t r z y t operacj, spa i poci si waciwie bez jedzenia, p o d c z a s gdy K r o p p siedzia przy n i m i ciera p o t z jego ciaa. e b y za c h o w a k o n t r o l n a d p o n o w n y m pojawieniem si plotek o jego uzalenie niu, G r i n g poszed na przedstawienie o p e r o w e zaraz po jednej z tych drastycznych kuracji, poniewa sysza, e pojawia si p o g o s k a o tym, e jest w s a n a t o r i u m . K r o p p , ktry u d a si z n i m do teatru, musia podtrzy m y w a G r i n g a od tyu, kiedy ten wsta, eby p o w i t a z g r o m a d z o n pu bliczno. Dolegliwoci h o r m o n a l n e , k t r e prowadziy d o nadwagi, p o w o d o w a y take n a d m i e r n potliwo. W y k o n y w a wszystkie moliwe wiczenia, ja kie m g robi na wsi, ale kiedy dowiedzia si, e przy Leipzigstrasse jest sauna, czsto chodzi t a m r a z e m z K r o p p e m po godzinach a do czasu, gdy by w stanie zainstalowa sobie saun w piwnicy Carinhall. To wa-

nie w t y m b u d y n k u w Berlinie znalaz kolejnego sucego, Mullera, k t ry by t a m masayst; Muller zosta pniej z a a n g a o w a n y j a k o asystent K r o p p a w osobistej subie ministra Rzeszy. W r a m a c h kolejnej p r b y wicze fizycznych G r i n g od czasu do czasu p r a k t y k o w a pewn o d m i a n tenisa; gra z k a d y m , k t o by gotowy przestrzega jego prywatnych zasad gry, a polegay o n e na tym, e pika ma by zawsze skierowana przez przeciwnika t a m , gdzie on stoi, eby nie musia biec w jej stron. N i e widzisz, gdzie stoj?" - krzycza, kiedy pika leciaa p o z a zasigiem jego rakiety. W l u t y m 1937 r. G o r i n g pojecha do Polski j a k o go jej p r e z y d e n t a Ignacego Mocickiego, eby strzela do rysi i zapewnia o pokojowych z a m i a r a c h Niemiec. 10 lutego s p o t k a si w Warszawie z m a r s z a k i e m Rydzem-migym i powiedzia m u , e N i e m c y s cakowicie z a d o w o l o n e ze swojej obecnej granicy z Polsk i nie maj z a m i a r w z a w a d n pol skim korytarzem*. N i e chcemy k o r y t a r z a - p o d o b n o powiedzia. - M wi to szczerze i kategorycznie. N i e potrzebujemy k o r y t a r z a " . M g za to rczy. N i e m c y p o t r z e b o w a y silnej Polski, poniewa jeli byaby saba, to tylko zachcioby do a t a k u Zwizek Radziecki, a N i e m c y z pewnoci nie chciay ekspansji radzieckiej potgi, komunistycznej czy monarchistycznej. Polsce opaciby si - j a k powiedzia - u k a d z przyjacielsko n a s t a wion Rzesz" i raz za r a z e m w s p o m i n a o swojej nadziei na t o , e przy jacielskie i p o k o j o w e zamiary Hitlera wobec Polski z o s t a n d o b r z e zrozu m i a n e przez n a r o d y polski i niemiecki. N a s t p n i e przeskoczy na t e m a t G d a s k a i reimu Hitlera w W o l n y m Miecie" o r a z kwesti uatwienia przez Polsk k o n t a k t u Niemiec z P r u s a m i W s c h o d n i m i . 4 listopada w Berlinie w rozmowie z polskim p o d s e k r e t a r z e m w Ministerstwie Spraw Z a g r a n i c z n y c h ksiciem Szembekiem wrci do tego s a m e g o w t k u e j a k w s p o m i n a ksi - Trzecia Rzesza nawet w najmniejszym stopniu nie hoduje pomysowi agresywnych z a m i a r w wobec Polski i u w a a jej integralno terytorialn za nietykaln". (Byo to dzie przed synnym s p o t k a n i e m Hitlera ze swoimi m i n i s t r a m i i szefami wojskowymi, na k t rym w trwajcej cztery i p godziny przemowie w j a s n y s p o s b przedsta wi przysz ekspansj Niemiec kosztem jej ssiadw). W y p a d k i w G d a sku, powiedzia G r i n g , byy nieistotne; w G d a s k u nie m o e zdarzy si nic przeciwko P o l s c e " 1 9 . Angielskimi a m b a s a d o r a m i w okresie reimu nazistowskiego byli: sir H o r a c e R u m b o l d , k t r y opuci Berlin w 1933 r., sir Erie P h i p p s (maj 1933 - maj 1937) i sir Neville H e n d e r s o n (maj 1937 wrzesie 1939).
* Korytarzem nazywali Niemcy cz Pomorza nalec do Rzeczpospolitej, a oddzielaj c Wolne Miasto Gdask i Prusy Wschodnie od Rzeszy Niemieckiej (przyp. red.).

Przed wyjazdem d o Niemiec H e n d e r s o n zosta p o i n s t r u o w a n y z a r w n o przez o d c h o d z c e g o na emerytur premiera Baldwina, j a k i C h a m b e r laina, k t r y m i a by jego nastpc, eby robi co w jego mocy, aby pra c o w a z Hitlerem i parti nazistowsk j a k o istniejcym rzdem w N i e m czech". W H e n d e r s o n i e G r i n g znalaz przyjaciela, poniewa n o w y an gielski a m b a s a d o r - czowiek z k w i a t e m " , j a k nazywa go Hitler - lubi z a r w n o sport, j a k i d o b r e towarzystwo. H e n d e r s o n pisa: Pord naczelnych przywdcw hitlerowskich Gring by najsympatycz niejszy, a do mnie odnosi si najbardziej yczliwie... W momentach kry tycznych, nie inaczej ni podczas wojny, Gring nie mia adnych skrupu w. W jednej z rozmw ze mn wspomnia, e Brytyjczycy, ktrych za wsze podziwia najbardziej, to korsarze - tacy jak Francis Drake a powiedziawszy to, wyrazi al z racji naszego zdebrutalizowania". W gruncie rzeczy on sam by brutalnym piratem, mia jednak pewne cechy ujmujce i musz przyzna, e osobicie odczuwaem dla wiele sympa tii. ... Frau Gring lubiem nie mniej ni jej maonka, a z punktu widzenia wartoci moralnych ona zasugiwaa na to bardziej 2 0 . H e n d e r s o n pierwszy raz s p o t k a E m m y G r i n g na lunchu w a m b a s a dzie, ktry w y d a w a dla p r e m i e r a K a n a d y w styczniu 1937 r o k u . U w a a , e jest p r o s t a , n a t u r a l n a i a t w o j polubi. K r t k a r o z m o w a midzy nimi zesza na t e m a t prnoci u mczyzn i kobiet. Ja nie m a m nic przeciw ko mskiej p r n o c i " - powiedziaa E m m y . Stosunek H e n d e r s o n a d o G r i n g a by peen przychylnoci, j a k a m o g a wyj od profesjonalnego o b s e r w a t o r a mczyzn, k t r y s a m nie by nazi st, c h o naley zaznaczy, e G r i n g mia wywrze p o d o b n e wraenie na szwedzkim biznesmenie i niedoszym rozjemcy Birgerze Dahlerusie p o d czas serii ich s p o t k a w 1939 r., o r a z na Sumnerze Wellesie, kiedy ten od wiedzi C a r i n h a l l w 1940 r o k u . Stworzony przez H e n d e r s o n a p o r t r e t G r i n g a przedstawia go j a k o mczyzn o u g r u n t o w a n e j pozycji drugie go czowieka w pastwie (z pewnoci by drug potg w kraju i - co niejednokrotnie d a w a mi do zrozumienia - u z n a n y m dziedzicem s t a n o wiska F h r e r a " , napisa H e n d e r s o n , powtarzajc t o , c o G r i n g powie dzia do F r a n c o i s - P o n c e t a ) , czowieka z wielkim majtkiem, szczliwego m a o n k a , k t r y w k r t c e m i a zosta ojcem, k t r y zakres o b o w i z k w delegowa na swoich p o d w a d n y c h , a sam m g p r o w a d z i wszystkie ne gocjacje w r a m a c h zakrelonych dla niego przez Hitlera. H e n d e r s o n by p o d w r a e n i e m jego s k r o m n o c i w s t o s u n k u do F h r e r a : T o Hitler d o k o n a caego dziea, jedynie Hitler pooy wszelkie zasugi, zawsze i wsz dzie o wszystkim decydowa Hitler, on za nic nie d o k a z a . . . Atoli m i m o

d r o b n y c h p r n o s t e k . . . u n i k a s a m o c h w a l s t w a na t e m a t wielkich rzeczy, ktrych bezsprzecznie d o k o n a " . H e n d e r s o n lubi jego falstafficzne p o czucie h u m o r u , mio do dzieci i zwierzt ( p o d o b n i e j a k wielu N i e m c w nie okazywa ludziom serca ani wspczucia"), zamiowanie do bawienia si pocigami i s a m o l o t a m i , k t r e zrzucay b o m b y (czci nazistowskiej koncepcji ycia nie byo, j a k powiedzia H e n d e r s o n o w i , bycie zbytnio cy wilizowanym lub uczenie m o d y c h delikatnoci). By j e d y n y m przywdc nazistowskim, o p r c z Hitlera, dla k t r e g o n a r d niemiecki ywi auten tyczny szacunek. H e n d e r s o n u w a a go za zawsze d o s t p n e g o negocjatora, k t r y szybko zajmuje okrelon pozycj. Zaliczam go do ludzi, z k t r y m i m o n a roz m a w i a zupenie szczerze. Nie by draliwy, nie o b r a a lekkomylnie in nych, zawsze sucha pilnie i zaleao m u , by dowiedzie si czego nowe g o " . H e n d e r s o n koczy: Tak czy inaczej pozostanie on w moich wspomnieniach jako kto, kto w 1938 r. opowiedzia si zdecydowanie na rzecz pokoju i zapewne post piby nie inaczej w roku 1939, gdyby jego cywilna odwaga dorwnywaa wojskowej; jako gocinny pan domu i znakomity myliwy oraz czowiek, w ktrego towarzystwie strawiem wiele godzin na przyjaznych i penych wzajemnego poszanowania rozmowach i dysputach. D l a t e g o te H e n d e r s o n z wielkimi nadziejami oczekiwa listopadowej wizyty l o r d a Halifaksa na zorganizowanej przez G r i n g a w Berlinie mi d z y n a r o d o w e j wystawie myliwskiej, na k t r H e n d e r s o n szczliwie zd y w ostatniej chwili zabezpieczy m a y g r a n t z angielskiego skarbu p a stwa, aby Anglia m o g a by r e p r e z e n t o w a n a wrd innych wystawiaj cych si krajw. Halifax by wtedy l o r d e m przewodniczcym R a d y , lecz j u w l u t y m 1938 r. mia zastpi A n t h o n y ' e g o E d e n a na stanowisku se k r e t a r z a spraw zagranicznych i w ten s p o s b stworzy z C h a m b e r l a i n e m t a n d e m , ktry p o d n i s polityk ustpstw na najwyszy p o z i o m i znisz czy wszelkie szanse na p o k j . Halifax, j a k H e n d e r s o n , by s p o r t s m e n e m . Berliczycy nazywali go L o r d e m Halalifax" {hulali to woanie oznacza jce, e lis wyszed z ukrycia), poniewa by mistrzem w p o l o w a n i u na li sy i to wanie zostao ogoszone przyczyn wizyty. Celem C h a m b e r l a i n a byo s p o t k a n i e z p r z y w d c a m i nazistowskimi i p r a c a na rzecz tego dyplo m a t y c z n e g o ideau, z n a n e g o j a k o lepsze p o r o z u m i e n i e " . P o zwiedzeniu wystawy Halifax pojecha 18 listopada z N e u r a t h e m i P a u l e m Schmid tem, eby s p o t k a si z Hitlerem w Berchtesgaden, i s p r o w o k o w a go na tychmiast, zaczynajc dyskusj uwag: N i e przywiozem z L o n d y n u ad nych nowych propozycji". R o z m o w a potoczya si le, Hitler n a r z e k a na

angielsk pras i w y k a d a Halifaksowi niemieckie dania. Halifax od powiedzia, e Anglicy bd p r z y g o t o w a n i na p r z e d y s k u t o w a n i e kadego rozwizania tych p r o b l e m w , k t r e nie z a k a d a uycia siy. (W lipcu, w k r t c e po przybyciu do Berlina, H e n d e r s o n poprosi G r i n g a o przesanie mu m e m o r a n d u m z k o n k r e t n y m i skargami Niemiec wobec Wielkiej Brytanii w kwestii naszej rzekomej p r b y osaczenia ich", a take eby stwierdzi, jakie s ich ostateczne cele w E u r o p i e . G r i n g ni gdy nie przesa m e m o r a n d u m i kiedy kilka tygodni pniej H e n d e r s o n p r z y p o m n i a mu o tym, powiedzia, e jeszcze raz p o r o z m a w i a z Hitlerem i by m o e dostarczy odpowiedzi, jeli H e n d e r s o n przyjdzie na polowanie i zostanie z n i m w R o m i n t a c h na p o c z t k u padziernika. T a m G r i n g by przyjazny, lecz m w i bez ogrdek, e m o e o k a z a si konieczne zrewi d o w a n i e angielsko-niemieckiej u m o w y morskiej, jeli Anglia bdzie si upieraa przy o d m o w i e wsppracy z N i e m c a m i . H e n d e r s o n odpowie dzia, e takie dziaanie p r a w d o p o d o b n i e skoczy si wojn. G r i n g z alem przyzna, e t a k m o e si s t a " . Przy innej okazji G r i n g zapyta H e n d e r s o n a , k t r y m p a s t w o m wedug niego I wojna wiatowa przynio sa najwiksze korzyci. Kiedy H e n d e r s o n wymieni W o c h y i p a s t w a sowiaskie, o d p o w i e d G r i n g a bya dziwna. N i c p o d o b n e g o powie dzia - N i e m c o m ! Bo bez wojny i przegranej takiego rodzaju nieosigalna byaby niemiecka j e d n o " * ) . Po powrocie z Berchtesgaden Halifax mia pojecha na lunch do Carinhall; tymczasem Schmidt, skoczywszy prac w Berchtesgaden, p o spieszy do Carinhall przed nim, eby uprzedzi G r i n g a , e s p o t k a n i e z Hitlerem nie przebiego pomylnie. P o d c z a s wizyty Halifaksa G r i n g , k t r y o t r z y m a b a r d z o d o k a d n e instrukcje od Hitlera, jeszcze raz przed stawi a r g u m e n t y F h r e r a , lecz zrobi to bardziej t a k t o w n i e i przyjemnie. Wszystko, wczajc nawet piln spraw Austrii, m o e zosta rozwizane na d r o d z e negocjacji, powiedzia G r i n g , c h o podkreli, e kady nie miecki rzd ostatecznie uzna p o w r t Austrii, S u d e t w i G d a s k a do Rze szy za spraw podstawow. P o k j , k o n t y n u o w a G r i n g z mi domiesz k pochlebstwa, zaley w mniejszym stopniu od Niemiec ni od Anglii, poniewa Anglia byaby w stanie wnie t a k wiele do p o k o j o w e g o roz wizania tych kwestii. N i e m c y - d o d a - nie chc i na wojn o te spra wy. W a d n y c h okolicznociach nie uyjemy siy. To zupenie nie bdzie potrzebne". Halifax uwaa, e G r i n g jest niezwykle zabawny i e wyglda j a k R o bin H o o d - mieszanka gwiazdy filmowej, gangstera, wielkiego waciciela
* Cyt. za: N. Henderson, Nieudana misja. Berlin 1937-1939, tum. Tadeusz Jan Dehnel, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1970, s. 134 (przyp. tum.).

ziemskiego... J a k wielki ucze, peen ycia i d u m y we wszystkim, co robi. By u b r a n y w brzowe bryczesy i wysokie buty, zielon s k r z a n k u r t k , by p r z e p a s a n y zielonym p a s e m ze sztyletem w czerwonej skrzanej p o chwie". Wzi Halifaksa na obowizkow wycieczk po posiadoci, a na stpnie zaprosi na lunch, serwowany przez sugi w k o s t i u m a c h wieniakw i lokai w osiemnastowiecznych liberiach - zielone i biae pluszowe brycze sy, kamasze, wywinite m a n k i e t y i podpite poy paszczw". P o wyjedzie Halifaksa G r i n g z a p y t a H e n d e r s o n a : Czy premierowi n a p r a w d chodzi o interesy?". Halifax po powrocie do Anglii przekaza C h a m b e r l a i n o w i : Z a r w n o Hitler, j a k i G r i n g powiedzieli niezalenie i zdecydowanie, e nie ywi p r a g n i e n i a ani z a m i a r u wywoania wojny i myl, e m o e m y przyj to za p r a w d , w k a d y m razie w chwili obec n e j " . Zaledwie chwil przed wizyt Halifaksa G r i n g zapewnia ksicia Szembeka w Berlinie, e u w a a t e r y t o r i u m Polski za nienaruszalne. P o wtrzy to s a m o zapewnienie wgierskim m i n i s t r o m , kiedy w t y m s a m y m miesicu - listopadzie odwiedzili Berlin. Czy tylko wypenia instrukcje Hitlera, czy te szczerze p r b o w a znale p o k o j o w e rozwizanie proble m w , k t r y m i N i e m c y obarczay E u r o p , poniewa on s a m b a si woj ny? Z n a c z c e m o e by to, e w listopadzie ostatecznie upewni si, e E m m y jest w ciy, i ycie n a b r a o dla niego n o w e g o znaczenia; chcia si nim cieszy bez ogranicze. A j e d n a k na synnym s p o t k a n i u 5 listopada, w k t r y m uczestniczy G r i n g i inni najbardziej b e z p o r e d n i o zwizani z ekspansj agresywnej potgi Niemiec - Blomberg (teraz minister wojny i g w n o d o w o d z c y n o wo p r z e m i a n o w a n e g o W e h r m a c h t u , si zbrojnych), minister spraw zagra nicznych von N e u r a t h , g w n o d o w o d z c y armii i m a r y n a r k i wojennej ge n e r a v o n Fritsch o r a z a d m i r a R a e d e r - Hitler m w i przez p o n a d cztery godziny o przyszoci Niemiec i E u r o p y : o potrzebie osignicia przez Rzesz szczytu siy uderzeniowej przed r o k i e m 1943 i potrzebie ekspansji terytorialnej w obliczu opozycji ze strony Anglii, Francji, Rosji i krajw bezporednio ssiadujcych z N i e m c a m i . M w i o moliwoci najechania na Austri i Czechosowacj, o potrzebie p o d s y c a n i a hiszpaskiej wojny d o m o w e j , o koniecznoci p o d t r z y m a n i a neutralnoci W o c h , Polski i R o sji a do m o m e n t u ekspansji i konsolidacji siy Niemiec. S p o t k a n i e m o g o by rezultatem nastroju uniesienia, p o n i e w a W o c h y miay p o d p i s a ant y k o m i n t e r n o w s k i p a k t Hitlera, ktry r o k wczeniej zosta j u sygnowany przez J a p o n i . W pierwszych miesicach 1937 r. G r i n g by, j a k j u moglimy zoba czy, zajty s p r a w a m i m i d z y n a r o d o w y m i . J e d n a k 21 czerwca wygosi przemwienie d o delegatw M i d z y n a r o d o w e j Izby H a n d l o w e j , k t r a s p o t y k a a si w Berlinie. Stara si u d o w o d n i , e p o d e j m o w a n a przez

Niemcy p r b a uczynienia swojej g o s p o d a r k i w najwyszym s t o p n i u sa mowystarczaln nie zaszkodzi g o s p o d a r c e wiatowej, poniewa gospo d a r k a wiatowa s a m a w sobie jest uzaleniona od z d r o w y c h g o s p o d a r e k poszczeglnych krajw. P o s z u k i w a n i a i wynalazki niemieckie, twierdzi, przynios korzy wszystkim. W rzeczywistoci N i e m c y teraz stanowi przykad dla innych i nie pozwol n i k o m u d y k t o w a sobie, co m o g eks p o r t o w a , a co i m p o r t o w a ! Niemcy, powiedzia G r i n g , zdecydowanie podtrzymaj r w n o p r a w w wiatowej gospodarce. Jego przemwienie zostao przyjte przez z a w o d o w y c h e k o n o m i s t w nieco ironicznie. W lipcu Schacht zosta po raz kolejny zupenie zaskoczony, kiedy G r i n g zarekwirowa dla siebie przemys elazny i stalowy oraz zaoy Za kady H e r m a n n a G r i n g a w Salzgitter, a koncern ten otrzyma p r a w o naby wania p r z y m u s o w o (w z a m i a n za udziay w n o w y m konsorcjum) p r a w wy dobywczych od innych firm, przede wszystkim tych, ktrych rda elaza i rudy byy wedug niego niedostatecznie wykorzystywane. N i e m c y byy niebezpiecznie ubogie w rda elaza i stali, posiaday jedynie niskiej j a k o ci rudy, a depozyty w Salzgitter byy uwaane za najbardziej odpowiednie do w y t o p u . G r i n g chroni swoje k o n s o r c j u m przed wielkimi s t r a t a m i , w jakie szybko p o p a d o , zmuszajc inne stalownie do k u p o w a n i a udziaw, ktre pniej trzeba byo odsprzeda ze strat. W ten sposb mia nadziej w cigu czterech lat zwikszy produkcj rudy elaznej w Niemczech z d w u n a s t u i p do pidziesiciu p r o c e n t z a p o t r z e b o w a n i a kraju. T e r a z g o s p o d a r k a niemiecka bya zacofana na m o c y rozporzdzenia. Ceny utrzymywane na j e d n y m poziomie, dywidendy i pace k o n t r o l o w a n e ; a p r o b o w a n e przez pastwo przedsiwzicia otrzymyway kredyt bez ograni cze, projekty namiastek, syntetykw, byy uprzywilejowane, a import dra stycznie z r e d u k o w a n y . M a e firmy byy rozwizywane, due zachcane do rozwoju, podczas gdy sie k o n t r o l o w a n y c h przez p a s t w o izb h a n d l o w y c h g w a r a n t o w a a cakowit zaleno p r a c o d a w c y od zarzdze gospodar czych, k t r e pyny bezustannie od r z d u do przemysu. Pracownicy byli p o d o b n i e ograniczani. Zwizki zostay zniesione i zastpione k o n t r o l o w a n y m przez p a s t w o F r o n t e m Pracy. K a r t a P r a c y z 1934 r. g w a r a n t o w a a , e pracownicy zostan t a m , gdzie s potrzebni, bd pracowali tyle godzin, ile maj pracowa, otrzymaj pensje, ktre wedug rozporzdzenia powinni otrzymywa, bd paci p o d a t k i i przymusowe d a t k i okrelone przez roz porzdzenie i cieszy si z rozrywek, s p o r t w i wakacji zorganizowanych dla nich przez ruch z n a n y j a k o Sia przez R a d o . Schacht, pierwszy architekt tej e k o n o m i i , uwaa, e bezlitosne t e m p o n a d a n e przez G r i n g a w celu przyspieszenia remilitaryzacji oraz m e t o d y , k t r e wprowadzi, s zupenie nie do przyjcia. G r i n g wiele razy nie k o n s u l t o w a si z n i m w kwestiach lecych w zakresie dziaa jego mini-

sterstwa. W sierpniu 1937 r. Schacht napisa do G r i n g a dugi list, w k t rym skrytykowa jego polityk w niektrych p u n k t a c h . Szczeglnie nie przychylnie opisa drastyczn redukcj k r e d y t w zacignitych przez N i e m c y za granic, prowizj kredytw bez pokrycia na jego projekty zwizane z rud elaza i lekkomylne przeniesienie siy roboczej o r a z su r o w c w do n o w y c h przedsiwzi, co oznaczao p o w a n e redukcje w p r o dukcji d b r p o t r z e b n y c h z a r w n o na eksport, j a k i konsumpcj krajow. O d m w i dalszego udziau w projektach G r i n g a i b r a n i a na siebie czci odpowiedzialnoci za przyszo gospodarcz Niemiec. P r z y p o m n i p a n sobie - pisa - e kilka miesicy t e m u owiadczyem p a n u , e jednolito jest niezbdna dla polityki gospodarczej i e n a k a n i a e m p a n a do uoe nia spraw w taki sposb, ktry umoliwiby p a n u przejcie Ministerstwa G o s p o d a r k i " . Wysa kopi listu Hitlerowi, ktry n a t y c h m i a s t wezwa go na konferencj na o b l a n e socem tarasy Berchtesgaden. Najpierw zacz mu schlebia, a nastpnie n a k a n i a , aby doszed do jakiego p o r o z u m i e nia z G r i n g i e m . Schacht twierdzi, e Hitler, o czym on wtedy nie wie dzia, j u wczeniej zobowiza G r i n g a do realizowania polityki remili taryzacji za wszelk cen i by absolutnie przeciwny d e n i o m S c h a c h t a do u m i a r k o w a n i a . To z n a m i e n n e dla Hitlera, e u n i k a wszelkich nie przyjemnych sytuacji w k o n t a k c i e z Schachtem, k t r e g o niezwyke talen ty byy mu p o t r z e b n e . Wszystko, co minister by w stanie w y d o b y od F h r e r a , to obietnica przyjcia jego rezygnacji, jeli w cigu d w c h mie sicy nie dojdzie do a d n e g o p o r o z u m i e n i a z G r i n g i e m . N a s t p n i e Hitler o d p r o w a d z i go do s a m o c h o d u i r o z m a w i a z n i m o pogodzie, nie okazu j c swojej zoci a do m o m e n t u odjazdu Schachta. - Nie osignito a d n e g o p o r o z u m i e n i a . W y m i a n a listw z G r i n g i e m p r o w a d z i a d o n i k d i Schacht poszed we wrzeniu na u r l o p . W padzier niku p o w t r z y swoj opini, e pozycja ministra jest nie do przyjcia, a jego ministerstwo i wydzia G r i n g a nie m o g efektywnie funkcjonowa o b o k siebie. 1 listopada s p o t k a si z G r i n g i e m p o n o w n i e na p r o b Hi tlera. Kiedy G r i n g zakoczy sowami: Lecz z pewnoci musz mie moliwo przekazywania p a n u instrukcji", Schacht zostawi go ze sowa m i : N i e m n i e - m o j e m u n a s t p c y ! " . P o d koniec miesica Hitler niecht nie ustpi i przyj rezygnacj Schachta, c h o ten drugi zosta ministrem bez teki i prezesem R e i c h s b a n k u , eby wanie nie wyszy na jaw. G r i n g , w c h o d z c do p o k o j u S c h a c h t a w Ministerstwie G o s p o d a r k i , wykrzykn: J a k wielkie myli m o g rodzi si w t a k m a y m p o k o j u ? " . Po czym za dzwoni do byego ministra do R e i c h s b a n k u i krzykn: Herr Schacht, siedz wanie na p a n a krzele!". N a s t p n y m r a z e m mieli si s p o t k a d o piero za osiem lat, kiedy byli p r o w a d z e n i p o d stra do toalety i kucali r a m i w rami w wiziennej azience w N o r y m b e r d z e .

Rozdzia VI

Pokj czy Wojna

roku 1938 przynis synne sprawy przeciwko Blombergowi i Fritschowi, r e p r e z e n t a n t o m niemieckiej kasty wojskowej, w ktrej tkwiy resztki opozycji wobec Hitlera. Blomberg, obecnie feld marszaek, by ministrem wojny o r a z g w n o d o w o d z c y m wszystkich si zbrojnych; genera von Fritsch by za gwnym d o w d c wojsk ldo wych. Obydwaj, cho w r n y m stopniu, byli postrzegani przez Hitlera j a k o reakcjonici; sprzeciwiali si ryzyku, jakie ponosi, zajmujc N a d r e ni, i nie akceptowali szybkoci, z jak chcia o b u d o w a armi i jej stan li czebny. Fritsch otwarcie wyrazi swoj niezgod na synnej sesji 5 listopa da poprzedniego r o k u . G r i n g i H i m m l e r mieli d o d a t k o w o swoje p o w o d y , aby chcie usuni cia tych dwch szefw wojska. G r i n g chcia stanowiska Blomberga dla siebie; H i m m l e r mia nadziej przenie wpyw SS na armi, ktrej gw n o d o w o d z c y stanowczo przeciwstawia si obcej formie wadzy zbrojnej Himmlera. Na p o m o c przysza im kobieta. Blomberg, szedziesicioletni wdo wiec, chcia polubi m o d dziewczyn - E r n G r h n , w ktrej by zako chany. O n a nie naleaa do tego typu kobiet, k t r e zazwyczaj polubiaj czonkowie kasty oficerskiej i to m a r t w i o feldmarszaka w t a k i m stopniu, e skonsultowa si prywatnie z G r i n g i e m w kwestii stosownoci tego maestwa. K o c h a si w niej take jeszcze jeden mczyzna. G r i n g u s p o k o i Blomberga, podj si nawet wysania rywala za granic i wspo mnienia o tej sprawie Hitlerowi, ktry nie mia nic przeciwko. G r i n g zgodzi si te wystpi razem z H i m m l e r e m w roli wiadkw na lubie, a ceremonia ostatecznie o d b y a si 12 stycznia. Miesic m i o d o w y p a stwo modzi spdzili, j a k naley, na C a p r i . W cigu kilku dni wyszo na jaw, e o n a feldmarszaka jest n o t o w a n a na policji za prostytucj, a raz p o z o w a a nawet do nieobyczajnych zdj. Z G r i n g i e m szybko skonsultowa si Keitel, k t r e m u te d o w o d y przeka za szef policji berliskiej ksi von Helldorf. G r i n g osobicie przypil nowa, aby o sprawie dowiedzia si Hitler, ktry zgodzi si zdymisjono wa Blomberga ze stanowiska ministerialnego i wojskowego. Tego same go dnia G r i n g przekaza te informacje feldmarszakowi. Blomberg Pocztek

g o t w by wzi r o z w d ze swoj m o d m a o n k , lecz G r i n g odrzuci t ofert i pozwoli mu k o n t y n u o w a p o d r p o l u b n po ostatecznej roz mowie z Hitlerem, k t r a o d b y a si n a s t p n e g o dnia. Blombergowie p o zostali na wygnaniu przez rok, a nastpnie wrcili do Niemiec i yli w od osobnieniu. Aby ubiec wszelkie sugestie, e to Fritsch powinien zastpi Blomberga, H i m m l e r i gestapo s p r o k u r o w a l i kolejne dossier d o w o d z c e , e gene ra jest winny czynw h o m o s e k s u a l n y c h . 26 stycznia Hitler przedstawi mu te d o w o d y w obecnoci G r i n g a . Z d e g u s t o w a n y i zy Fritsch zaprze czy, lecz nie skorzysta z p r a w a do o b r o n y ; wiedzia, co ma si zdarzy, p o n i e w a wczeniej ostrzeg go p o m o c n i k Hitlera p u k o w n i k H o s s b a c h , k t r e g o rozwcieczy drugi a t a k n a h o n o r kasty oficerskiej. N a poparcie oskarenia H i m m l e r przyprowadzi przed oblicze Hitlera czowieka o na zwisku H a n s Schmidt, n i e p o p r a w n e g o szantayst, k t r y specjalizowa si w oszukiwaniu homoseksualistw; Schmidt przysiga, e zna genera a i od kilku lat wymusza od niego szantaem pienidze. G r i n g , wedug H o s s b a c h a , nagle wybieg p o d e k s c y t o w a n y z pokoju, krzyczc: T o by on, to by o n ! " . Hitler zawiesi F r i t s c h a w o b o w i z k a c h i odesa go na

nieokrelonej dugoci urlop. Sztab G e n e r a l n y , p o m i m o uporczywej p o gardy Fritscha i niechci do podjcia walki z oskareniem, by zdecydo wany z b a d a spraw przeciwko n i e m u i 31 stycznia zmusi Hitlera, aby ten zgodzi si na ledztwo. G r i n g spodziewa si o t r z y m a od Hitlera swoj n a g r o d - dowdz t w o niemieckich si zbrojnych. J e d n a k 4 lutego Hitler wezwa swj rzd po raz ostatni i owiadczy, e on s a m bdzie d o w d c naczelnym nieza lenie od stanowiska najwyszego d o w d c y , k t r e naleao mu si ju ja ko gowie p a s t w a . W tym s a m y m czasie znis Ministerstwo W o j n y i za stpi je OK W (Oberkommando der Wehrmacht - N a c z e l n y m D o w d z twem W e h r m a c h t u ) , k t r e m i a o by odpowiedzialne bezporednio przed nim j a k o najwyszym dowdc; na stanowisko jego szefa wyznaczy za Wilhelma Keitla. N a miejsce Fritscha j a k o g w n o d o w o d z c e g o armii m i a n o w a generaa W a l t h e r a von Brauchitscha, ktry - co do ciekawe mia by wpltany w proces rozwodowy. Hitler zwolni take szesnastu generaw i wykorzysta t okazj, aby zwolni N e u r a t h a z Ministerstwa Spraw Zagranicznych i zastpi go R i b b e n t r o p e m . G r i n g zosta jedynie a w a n s o w a n y do stanowiska feldmarszaka. Z g o d n i e z owiadczeniem zo o n y m p o d przysig w N o r y m b e r d z e w 1945 r., Blomberg zasugerowa Hitlerowi, e powinien go zastpi wanie G r i n g , lecz F h r e r odrzuci n a t y c h m i a s t t propozycj z uwag, e G r i n g nie jest ani wystarczajco cierpliwy, ani pracowity na to stanowisko. D o c h o d z e n i e wstpne w sprawie przeciwko Fritschowi byo prowa d z o n e przez armi w lutym i ujawnio aktywny spisek przeciwko niemu, z o r g a n i z o w a n y gwnie przez H i m m l e r a i Heydricha. A r m i a cieszya si w tajemnicy i czekaa na wynik sdu h o n o r o w e g o , ktry za zgod Hitlera mia si o d b y 10 m a r c a z G r i n g i e m w roli przewodniczcego. Mieli go wspiera Brauchitsch i R e a d e r j a k o g w n o d o w o d z c y armii i m a r y n a r k i wojennej. Lecz termin ten by pechowy. Kryzys austriacki nagle osign p u n k t kulminacyjny; przewodniczcy i d o w d c y byli p o t r z e b n i gdzie in dziej, a posiedzenie zostao przeoone. Kiedy posiedzenie z e b r a o si p o n o w n i e 17 m a r c a , Anschluss ju nastpi, a zaufanie do Hitlera z n w signo szczytu. G r i n g , ktry zawsze rozumia taktyczne zalety wspa niaomylnoci, s a m interweniowa, eby oczyci Fritscha z oskare, zmuszajc gwnego wiadka oskarenia szantayst H a n s a S c h m i d t a do wyznania, e gestapo grozio mu mierci, jeli nie bdzie zeznawa prze ciwko Fritschowi. Plan zosta najwidoczniej u k n u t y , kiedy k t o odkry, e Schmidt szantaowa kiedy niejakiego rotmistrza von F r i t s c h a po nakry ciu go na p r a k t y k a c h seksualnych. Doszedszy do tego p u n k t u G r i n g , z a d o w o l o n y , e m o e ogosi niewinno Fritscha, z a p o m n i a p o i n f o r m o wa pras o oskareniach wobec gestapo, wczeniej swojego u k o c h a n e g o

dziecka, a teraz m o e t r o c h mniej drogiego mu pasierba. W e d u g czon ka jego sztabu W a l t e r a Schellenberga ujawni swoj z a b o b o n n n a t u r , zbierajc d w u n a s t u oficerw SS w pokoju o b o k miejsca, w k t r y m odby wa si proces, kac im usi w k k u i s k o n c e n t r o w a umysy, aby s p r a w o w a telepatyczn k o n t r o l n a d o b r a d a m i . Proces skoczy si n a s t p n e g o d n i a i Fritsch zosta uniewinniony. a d n a w z m i a n k a o ledztwie lub o werdykcie nie u k a z a a si w prasie. Fritsch, k t r y nie wrci na swoje stanowisko, p o s t a n o w i wyzwa H i m mlera na pojedynek, lecz w i a d o m o , przesana przez generaa G e r d a von R u n d s t e d t a , najwidoczniej nigdy nie zostaa d o r c z o n a . Polski k a r a b i n m a s z y n o w y rozerwa go na strzpy n a s t p n e g o r o k u , kiedy suy ze swo im o d d z i a e m p o d Warszaw. Jeli chodzi o G r i n g a , Fritsch m g jedy nie wyrazi swoj wdziczno po ledztwie; powiedzia R u n d s t e d t o w i , e G r i n g z a c h o w a si b a r d z o przyzwoicie". R e a d e r owiadczy p o d c z a s procesu w N o r y m b e r d z e , e tylko dziki interwencji G r i n g a [Fritsch] zosta bezspornie oczyszczony". J e d n a k G r i n g , rozmawiajc z H e n d e r s o n e m miesic pniej o werdykcie w sprawie Fritscha, otwarcie przy zna, i Hitler dymisjonowa go, poniewa nie p o c h w a l a jego polityki za granicznej. N a p o c z t k u grudnia Fritsch take musia zmodyfikowa swoj opini na t e m a t G r i n g a . Hassell w s p o m i n a w p a m i t n i k u , e Fritsch n a z w a G r i n g a szczeglnie zym o k a z e m , zawsze grajcym na d w a f r o n t y " i uwaa, e G r i n g zacz spiskowa przeciwko n i e m u po czystce R h m a w 1934 r o k u 1 . Obecnie niemoliwe jest oszacowanie, w j a k i m stopniu G r i n g by bez p o r e d n i o zamieszany w plan obalenia Blomberga i Fritscha. Pewne jest, e by gotowy wykorzysta wszystkie nadarzajce si okazje, aby si p o zby o b u d o w d c w . Jego g w n y m oskarycielem pozostaje Gisevius, k t r y p o d c z a s procesu norymberskiego twierdzi, e aby u s u n Blomber ga z jego stanowiska, G r i n g zachci feldmarszaka do lubu, c h o wie dzia o zej reputacji wybranki, n a t o m i a s t w sprawie Fritscha, to wanie G r i n g grozi Schmidtowi mierci na s p o t k a n i u w Carinhall, jeli nie zgodzi si zeznawa przed obliczem Hitlera o szantau, k t r e g o mia si dopuci. Gisevius twierdzi, e sprawa z p o m y l o n tosamoci bya u d o k u m e n t o w a n a w gestapo od 1935 r., lecz G r i n g podj j d o p i e r o , kiedy Hitler w s p o m n i a o tym, e Fritsch m g b y obj stanowisko po Blombergu. G r i n g by na tyle zaniepokojony w N o r y m b e r d z e , e wysa Giseviusowi w i a d o m o z p o g r k a m i , chcc p o w s t r z y m a go od mwie nia zbyt wiele o sprawie Blomberga. Z drugiej strony Meisinger, czowiek odpowiedzialny za s p r e p a r o w a n i e d o w o d w przeciwko Fritschowi, p o d o b n o przyzna, e sfaszowa take d o k u m e n t y przeciwko Ernie G r h n , wykorzystujc dossier jej m a t k i i e a do m o m e n t u po lubie Blomberga

ani Hitler, ani G r i n g nie znali sprawy w formie przygotowanej dla Heydricha. W 1938 r. G r i n g rozwiza pruskie sdy administracyjne (Verwal tungsgerichte), k t r e broniy j e d n o s t k i w sprawach, w jakich sdy cywilne nie oferoway o b r o n y . a d e n obywatel nie m g wnie sprzeciwu w o b e c dekretu policji ani te c h r o n i siebie przed nowymi, f u n d a m e n t a l n i e niele galnymi zarzdzeniami, k t r e pyny szerokim strumieniem z admini stracji nazistowskiej. Midzy t e r m i n a m i r o z p r a w sdu h o n o r o w e g o , czyli 10 i 17 m a r c a , G r i n g by z a a n g a o w a n y w j e d n o z najwikszych osigni jego kariery dyplomatycznej - Anschluss Austrii za p o m o c telefonu. Sytuacja w Austrii dojrzaa na tyle, e wywierajc niespodziewany na cisk, nazici byli w stanie zdezintegrowa pozostae na ich d r o d z e szczt ki opozycji. P a p e n , k t r e g o Hitler miesic wczeniej usun ze stanowiska ministra w Austrii, d o b r z e mu suy w Wiedniu. J a k widzielimy, w czerwcu 1936 r. wynegocjowa u m o w dentelmesk", dajc au striackim nazistom p r a w o do czci odpowiedzialnoci politycznej w za m i a n za puste sowa Hitlera uznajce suwerenno Austrii. Kanclerz v o n Schuschnigg opiera si p o w o l n e m u przenikaniu Niemiec w sprawy Au strii, co - j a k o swoje najwaniejsze zadanie - mia s p o w o d o w a P a p e n , i j a k d u g o mg, robi t o , znajdujc oparcie w szerokich r a m i o n a c h M u s soliniego. P o p a r c i e Mussoliniego dla niezalenej Austrii osabo, kiedy w 1937 r. s t w o r z o n o O Rzym-Berlin, a niecierpliwice si z p o w o d u opnienia podziemie nazistowskie zaczo p l a n o w a pucz. W 1937 r. G r i n g by w k o n t a k c i e listownym z G u i d o Schmidtem, austriackim p o d sekretarzem w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, po tym j a k Schmidt zauway u G r i n g a p o d c z a s p o l o w a n i a m a p E u r o p y , na ktrej nie bya z a z n a c z o n a granica midzy N i e m c a m i i Austri. D o b r z y myliwi nie znaj g r a n i c " - zauway wtedy G r i n g z szerokim umiechem. Pniej, usiujc p o d t r z y m a przyjazne relacje, zaprosi Schmidta do Carinhall, lecz w licie z 11 listopada kategorycznie stwierdzi, e Austria i N i e m c y powinny przyj wspln polityk, czc g o s p o d a r k i siy zbrojne. To bya wystarczajco j a s n a w s k a z w k a okrelajca kierunek, w j a k i m spra wy zmierzaj. Pozycja Schuschnigga s t o p n i o w o stawaa si nie do przyjcia; kiedy w lutym 1938 r. P a p e n zosta wezwany do Niemiec, przywiz Hitlerowi od kanclerza w i a d o m o z prob o r o z m o w . Hitler n a t y c h m i a s t przeduy kadencj P a p e n a j a k o ministra, aby ten mg zaj si przygotowaniami do spotkania. Skutkiem tego 11 lutego Schuschnigg o d b y c a o n o c n p o d r do Salzburga, a nastpnie z P a p e n e m i G u i d o Schmidtem pojecha grskimi d r o g a m i do Berghof. T a m Hitler obrzuca go obelgami i grozi przed dwie

godziny, a nastpnie poczstowa lunchem. P o t e m Schuschnigga przejli R i b b e n t r o p i P a p e n . Ci przedstawili mu tekst u l t i m a t u m , ktre sprowadza o si do poczenia d w c h krajw; zawierao rwnie amnesti dla uwi zionych nazistw i m i a n o w a n i e nazisty Seyssa-Inquarta ministrem spraw wewntrznych z pen k o n t r o l n a d policj. W przeciwnym razie - sia. Schuschnigg nie m g nic zrobi; Hitler zobaczy si z n i m p o n o w n i e i za da p o d p i s u w imieniu rzdu austriackiego. Kiedy Schuschnigg poruszy kwesti, e tak daleko idce warunki powinny zosta przedyskutowane i ra tyfikowane, Hitler wezwa Keitla i wyprosi Schuschnigga z pokoju. P niej, okazujc wspaniaomylno, da mu siedem zamiast czterech dni na ratyfikowanie u m o w y . Lecz obecno Keitla i innych generaw w Berghofie wywara due wraenie na kanclerzu austriackim, ktry wrci noc n y m pocigiem d o Wiednia p o tym, j a k P a p e n p r z y p o m n i a m u s o d k o : Wie p a n , F h r e r potrafi by b a r d z o czarujcy!". 16 lutego Seyss-Inquart zosta m i a n o w a n y ministrem spraw wewntrz nych, po czym ogoszono amnesti dla nazistw. 20 lutego Hitler wygosi d u g o oczekiwan p r z e m o w w Reichstagu, wychwalajc Schuschnigga, lecz koczc zowieszczym ostrzeeniem, e dziesi milionw N i e m c w yje poza granicami Rzeszy w Austrii i Czechosowacji i e ich pozycja uciemionych mniejszoci jest nie do przyjcia". To bya g r o b a zarw no dla Pragi, j a k i Wiednia. S a m Schuschnigg przemwi 24 lutego; c h o starannie u n i k a jakiegokolwiek afrontu w s t o s u n k u do Hitlera, stanow czo opowiedzia si za niezalenoci Austrii. T y m c z a s e m austriaccy nazi ci podwoili swoje pene przemocy demonstracje, a podczas transmisji przemwienia Schuschnigga n a gwnym placu G r a z u podarli f l a g au striack i na jej miejsce woyli swastyk. D e s p e r a c k o usiujc zebra opozycj antynazistowsk, Schuschnigg (ktrego rzd by n a d a l dykta t u r jednej partii) zgodzi si uzna socjaldemokratw. T parti zdusi pierwotnie r a z e m z nazistami. Uczyniwszy t o , odwanie podj decyzj o p r z e p r o w a d z e n i u w niedziel 13 m a r c a plebiscytu n a r o d o w e g o , w k t rym n a r d austriacki j a k o cao mgby samodzielnie zadeklarowa, czy chce niezalenoci, czy te wchonicia przez Niemcy. Hitler dowiedzia si o tym d o p i e r o 9 m a r c a . To bya ostatnia rzecz, ktrej p r a g n . Bezzwocznie zebra w Berlinie swoich ministrw i generaw, a 10 m a r c a a r m i a o t r z y m a a rozkaz, aby w cigu d w c h dni p r z y g o t o w a si do zajcia Austrii. Z a n i e p o k o j o n y ewentualn reakcj Mussoliniego Hitler wysa mu prywatny list przez ksicia Philippa von Hessena, ktry n a t y c h m i a s t polecia do R z y m u . Widzielimy, e d o t d gwn rol G r i n g a w Anschlussie byo przy gotowanie Mussoliniego do o t r z y m a n i a takiego wanie listu od Hitlera, w k t r y m ten b r o n i si przed D u c e i stara si wytumaczy beznadziejn

sytuacj, w jakiej si znajdowa - z Austri (jak zapewnia) spiskujc z Czechami w celu restauracji dynastii H a b s b u r g w i z Schuschniggiem amicym obietnice p o w s t r z y m a n i a o k r u t n e g o ciemienia austriackich nazistw. D a Mussoliniemu najbardziej uroczyste gwarancje, e u w a a Brenner za ostateczn granic midzy N i e m c a m i i W o c h a m i . T y m c z a s e m oddziay niemieckiej armii zbliay si do granicy midzy Austri i Bawa ri, a b o m b o w c e G r i n g a ustawiay si w szeregu na lotniskach. Seyss-Inuart zastpi teraz P a p e n a j a k o p o z o r n i e s z a n o w a n y instru m e n t woli Hitlera w Austrii. By m o d y m prawnikiem, c h o d z c y m do ko cioa katolikiem, a Schuschnigg n a d a l czu, e m o e z n i m negocjowa. Istnieje zawsze p e w n a nadzieja w k o n t a k c i e z chrzecijaninem i dentel m e n e m , ktry wie, j a k osiga k o m p r o m i s y i d o c h o d z i do szczeglnych p o r o z u m i e . N i e majc instrukcji od Hitlera Seyss-Inquart zgodzi si na wet na plebiscyt. O wicie 11 m a r c a Schuschnigg zosta wyrwany ze snu wieciami o tym, e siy niemieckie g r o m a d z si wzdu zamknitej granicy z Bawa ri. Chwil po szstej r a n o kanclerz klcza na mszy w katedrze witego Stefana; s t a m t d poszed bezporednio do swojego biura. D o p i e r o o dzie sitej Seyss-Inuart i G l a i s e - H o r s t e n a u - kolejny nazistowski minister w gabinecie Schuschnigga, ktry d o p i e r o co przywiz s a m o l o t e m in strukcje od Hitlera z Berlina powiedzieli mu bez ogrdek, e plebiscyt musi zosta o d w o a n y . Po konsultacji z prezydentem Wilhelmem Mikla sem Schuschnigg ostatecznie zgodzi si na to wczesnym p o p o u d n i e m . To wanie w tym punkcie G r i n g przej k o n t r o l n a d negocjacjami, pozostajc w Berlinie i pracujc wycznie przez telefon. Na jego rozkaz za c h o w a n y zosta zapis dwudziestu siedmiu oddzielnych r o z m w , k t r e od byy si midzy jego biurem a Wiedniem po poudniu i wieczorem 11 marca. Z a n i m G r i n g i jego agenci skoczyli, Austria naleaa do N i e m i e c 2 . Te obcesowe, p o g m a t w a n e i pene podniecenia rozmowy, w ktrych G r i n g na odlego narzuci swoj wol ludziom, walczcym, eby wy k o n a jego rozkazy i p o g r z e b a u p a r t e zwoki niezalenej Austrii, s dla niego niezwykle charakterystyczne. Przeskakiwa z jednego p u n k t u in strukcji do innego, t a k j a k mu si p o d o b a o , w wyniku czego otrzymywali p o p l t a n y i p o z b a w i o n y p o r z d k u o b r a z tego, co chcia, aby zrobili. N i e byo w nim adnej samodyscypliny, adnej skruchy, jedynie niezwykle sil ne, g w a t o w n e natarcie. Bya to ostateczna trawestacja formy legalnej, kiedy sia wali do drzwi. Hitler przez G r i n g a zada rezygnacji Schuschnigga ze stanowiska kanclerza, m i a n o w a n i a na jego miejsce Seyssa-Inquarta przez p r e z y d e n t a M i k l a s a i n a t y c h m i a s t o w e g o utworzenia rzdu n a r o d o w y c h socjalistw. Po p o u d n i u przyjecha z Berlina Wilhelm Keppler, eby zastpi P a p e n a ,

i przywiz ze sob tekst telegramu, ktry Hitler k a z a Seyss-Inquartowi wysa z p o w r o t e m do Berlina, gdy tylko zostanie prawnie kanclerzem. Telegram zawiera p r o b o p o m o c wojsk niemieckich w celu stumienia zamieszek w Austrii. Keppler, Seyss-Inquart i G l a i s e - H o r s t e n a u utworzy li klik w austriackim rzdzie, podczas gdy Schuschnigg sta bezradnie o b o k . To prezydent Miklas o k a z a si ostatni przeszkod, kiedy G r i n g wrzeszcza to na jedn, to na drug osob w niemieckiej ambasadzie, otrzymujc p o g m a t w a n e i sprzeczne informacje od chtnych do p o m o c y , lecz le p o i n f o r m o w a n y c h u r z d n i k w . 5 rano: D o m b r o w s k i [w ambasadzie niemieckiej]: Seyss-Inquart r o z m a w i a z kanclerzem Austrii do 2.30, lecz on nie jest w stanie rozwiza rzdu przed 5.30, poniewa jest to technicznie niemoliwe. G r i n g : Przed 7.30 musi by u t w o r z o n y rzd i musz zosta podjte rne k r o k i . . . C h c wiedzie, co si dzieje. Czy powiedzia P a n u , e jest teraz kanclerzem? D o m b r o w s k i : Tak. G r i n g : T o wanie p a n u p r z e k a z a n o ? Dombrowski: Tak. G r i n g : D o b r z e , idmy dalej. O ktrej godzinie m o e utworzy rzd? D o m b r o w s k i : P r a w d o p o d o b n i e o k o o 9.18. G r i n g : R z d musi zosta u t w o r z o n y przed 7.30. D o m b r o w s k i : Przed 7.30. G r i n g : D l a t e g o zaraz przyjedzie K e p p l e r . . . T r z e b a take z a d a za legalizowania partii. Dombrowski: Dobrze. G r i n g : D o b r z e , z wszystkimi jej o d d z i a a m i , SA, SS... R z d musi by w peni narodowosocjalistyczny. D o m b r o w s k i : D o b r z e , to take zostao ustalone, przed 7.30 musi by... G r i n g [przerywajc]: To musi zosta ogoszone przed 7.30, a K e p pler przyniesie p a n u kilka nazwisk, ktre trzeba bdzie wczy... Czy p a r t i a stanowczo zostaa zalegalizowana? D o m b r o w s k i : Ale oczywicie - nie ma potrzeby nawet o t y m rozma wia. G r i n g : Ze wszystkimi jej organizacjami? D o m b r o w s k i : Ze wszystkimi jej organizacjami w kraju. G r i n g : W mundurze? Dombrowski: W mundurze.

G R I N G : D o b r z e . . . Niech p a n bdzie ostrony, p r a s a codzienna musi wyj natychmiast, i nasz n a r d . D O M B R O W S K I : C, a jeli chodzi o czowieka, o k t r y m p a n wspo m n i a w kontekcie Wydziau Bezpieczestwa... G R I N G : K a l t e n b r u n n e r . T a k , o n m a d o s t a Wydzia Bezpieczestwa, a p o t e m , niech p a n to z a p a m i t a , n a t y c h m i a s t przedstawiciele prasy...

[mwi i mwi, a Dombrowski powtarza kilka razy Tak"].

5.20 RANO:

GRING

[do Franza Ullricha Huebera, swojego szwagra]: F r a n z , przej

miesz Ministerstwo Sprawiedliwoci i, zgodnie z yczeniem F h r e r a , obej miesz rwnie t y m c z a s o w o Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Pniej kto ci t a m zastpi... Ten rzd musi zosta u t w o r z o n y przed 7.30, w prze ciwnym razie wszystko na nic; rzeczy potocz si wasnym biegiem i zosta n podjte zupenie inne decyzje... I jeszcze jeden b a r d z o wany czynnik, o k t r y m z a p o m n i a e m w s p o m n i e wczeniej: Czerwoni, ktrzy wczoraj dostali b r o , musz zosta j a k najszybciej rozbrojeni, n a w e t w bezlitosny sposb; to si rozumie s a m o przez si.
5.26 RANO:

S E Y S S - I N Q U A R T : Prezydent F e d e r a l n y przyj rezygnacj [Schuschnigga], lecz jego p u n k t widzenia jest taki, e za Berchtesgaden i jego konse kwencje m o n a wini jedynie kanclerza, i dlatego chciaby powierzy K a n c e l a r i a Rzeszy E n d e r o w i . G R I N G : T a k - teraz, niech p a n patrzy. T o zmieni ca sytuacj. Prezy dent F e d e r a l n y lub kto inny musi zosta p o i n f o r m o w a n y , e jest zupe nie inaczej, ni n a m p o w i e d z i a n o . D o m b r o w s k i powiedzia na p a n a pro b, e d o s t a p a n stanowisko kanclerza... i e p a r t i a zostaa p r z y w r c o n a do ycia, SA i SS przejy j u obowizki policji itd. S E Y S S - I N Q U A R T : N i e , jest zupenie inaczej. J a zasugerowaem prezy dentowi, eby powierzy mi u r z d kanclerza; zazwyczaj zajmuje to trzy do piciu g o d z i n . . . G R I N G : C , t o si nie u d a ! W a d n y c h w a r u n k a c h ! S p r a w a jest j u w t o k u ; a jeli nie, to prosz koniecznie p o i n f o r m o w a n a t y c h m i a s t Pre zydenta F e d e r a l n e g o , e musi o d d a stanowisko kanclerza p a n u i zaak ceptowa rzd w takiej formie, w jakiej zostanie p o w o a n y . R o z m o w a zostaa przerwana, poniewa pojawia si n o w a w i a d o m o o tym, e Prezydent F e d e r a l n y o d p o w i e jedynie na dziaanie d y p l o m a -

tyczne ze strony Rzeszy i nie zgodzi si na s p o t k a n i e z t r z e m a n a r o d o w y mi socjalistami, ktrzy pilnie chcieli uzyska j e g o akceptacj d a Gringa.
G R I N G : Niech m i p a n d a Seyssa. [Do Seyssa-Inquarta] Teraz niech p a n z a p a m i t a , co powiem. Niech p a n idzie n a t y c h m i a s t z generaem Muffem i powie Prezydentowi F e d e r a l n e m u , e jeli z n a n e p a n u w a r u n k i nie zostan n a t y c h m i a s t przyjte, oddziay, k t r e s j u na stanowiskach albo zbliaj si do nich, wmaszeruj dzi w nocy na caej linii, a A u s t r i a przestanie istnie... Prosz mnie bezzwocznie i n f o r m o w a o stanowisku Miklasa. Niech p a n mu powie, e nie ma czasu na arty, dziaania zosta y w s t r z y m a n e tylko ze wzgldu na faszywy r a p o r t , ktry otrzymalimy wczeniej, ale teraz sytuacja jest t a k a , e tej nocy zacznie si inwazja ze wszystkich rogw Austrii. Inwazja zostanie w s t r z y m a n a i oddziay p o z o stan przy granicy tylko wtedy, jeli przed 7.30 zostaniemy p o i n f o r m o w a ni, e M i k l a s powierzy p a n u stanowisko kanclerza... N a s t p n i e niech p a n wezwie wszystkich n a r o d o w y c h socjalistw z caego kraju. P o w i n n i by teraz na ulicach. Niech p a n p a m i t a , r a p o r t m u s i wyj przed 7.30... Jeli M i k l a s nie jest w stanie zrozumie tego w cztery godziny, to dziki n a m pojmie to teraz w cztery m i n u t y .

SEYSS-INQUART: Dobrze.
6.34 RANO:

G R I N G : C O musi powiedzie?
K E P P L E R : C , m y si n a t o nie z g o d z i m y .

G R I N G : W t a k i m razie Seyss-Inquart musi go zdymisjonowa. P o p r o s t u niech p a n idzie jeszcze raz na gr i powie mu wyranie, e Seyss zwoa gwardi narodowosocjalistyczn i w pi m i n u t oddziay wmasze ruj na mj rozkaz. P o c z e n i e telefoniczne p r z e r w a o si; p o d c z a s przerwy K e p p l e r p o szed jeszcze r a z z o b a c z y si z p r e z y d e n t e m . K i e d y p o c z e n i e z o s t a o p r z y w r c o n e , Seyss-Inquart d z w o n i d o G r i n g a , eby p r z e d s t a w i m u sytuacj: G R I N G : I n a czym stoimy? S E Y S S - I N Q U A R T : Prosz, panie feldmarszaku, tak.
G R I N G : C O si dzieje?

S E Y S S - I N Q U A R T : T a k , prezydent nie zmieni swojego pierwotnego sta nowiska...

i przywiz ze sob tekst telegramu, k t r y Hitler k a z a Seyss-Inquartowi wysa z p o w r o t e m do Berlina, gdy tylko zostanie prawnie kanclerzem. Telegram zawiera p r o b o p o m o c wojsk niemieckich w celu stumienia zamieszek w Austrii. Keppler, Seyss-Inquart i G l a i s e - H o r s t e n a u utworzy li klik w austriackim rzdzie, podczas gdy Schuschnigg sta bezradnie obok. To prezydent M i k l a s o k a z a si ostatni przeszkod, kiedy G r i n g wrzeszcza to na jedn, to na drug osob w niemieckiej ambasadzie, otrzymujc p o g m a t w a n e i sprzeczne informacje od chtnych do p o m o c y , lecz le p o i n f o r m o w a n y c h u r z d n i k w .
5 RANO: D O M B R O W S K I [w ambasadzie niemieckiej]: Seyss-Inquart r o z m a w i a z kanclerzem Austrii do 2.30, lecz on nie jest w stanie rozwiza r z d u przed 5.30, poniewa jest to technicznie niemoliwe. G R I N G : Przed 7.30 musi by u t w o r z o n y rzd i musz zosta podjte rne k r o k i . . . Chc wiedzie, co si dzieje. Czy powiedzia P a n u , e jest teraz kanclerzem? DOMBROWSKI: DOMBROWSKI: Tak. Tak.

G R I N G : T o wanie p a n u p r z e k a z a n o ? G R I N G : D o b r z e , idmy dalej. O ktrej godzinie m o e utworzy rzd? D O M B R O W S K I : P r a w d o p o d o b n i e o k o o 9.18. G r i n g : R z d musi zosta u t w o r z o n y przed 7.30.
D O M B R O W S K I : Przed 7.30.

G R I N G : D l a t e g o zaraz przyjedzie K e p p l e r . . . T r z e b a take zada za legalizowania partii.

D O M B R O W S K I : Dobrze.

G R I N G : D o b r z e , z wszystkimi jej o d d z i a a m i , SA, S S . . . R z d musi by w peni narodowosocjalistyczny. D O M B R O W S K I : D o b r z e , to take zostao ustalone, przed 7.30 musi by... G R I N G [przerywajc]: T o musi zosta ogoszone przed 7.30, a K e p pler przyniesie p a n u kilka nazwisk, k t r e trzeba bdzie wczy... Czy p a r t i a stanowczo zostaa zalegalizowana? D O M B R O W S K I : Ale oczywicie - nie m a potrzeby n a w e t o tym r o z m a wia. G R I N G : Ze wszystkimi jej organizacjami? D O M B R O W S K I : Ze wszystkimi jej organizacjami w kraju.
G R I N G : W mundurze?
D O M B R O W S K I : W mundurze.

SEYSS-INQUART: Tak. GRING: C,

ycz szczcia. Heil Hitler.

U p a r t y prezydent Miklas, ktry s t a n o w c z o o d m a w i a ustpienia p o d naciskami z zewntrz w sprawie obsadzenia urzdu kanclerza, p o p s u legal n gr, k t r chcia rozegra G r i n g . Ulice pene byy nazistowskich de m o n s t r a n t w domagajcych si krwi Schuschnigga, k t r y zdajc sobie spraw, e nie m o e zrobi nic wicej - wyda krtkie ordzie do n a r o d u austriackiego. Ustpilimy p o d n a p o r e m siy - powiedzia - poniewa na wet w tej strasznej godzinie nie jestemy gotowi do przelewania krwi... N i e c h Bg c h r o n i Austri!". Opuszczony przez wszystkich prezydent Mi klas k o n t y n u o w a swj u p a r t y o p r w obliczu bezporedniego wyzwania stawianego jego wadzy przez Seyssa-Inquarta. Nie p o d d a si oficjalnie do pnocy; ustpi d o p i e r o wtedy, Seyss-Inquart zosta kanclerzem. P o ordziu Schuschnigga G r i n g wrci d o telefonu:
GRING

[do

generaa

Muffa,

attache

wojskowego

ambasadzie]:

Niech p a n powie Seyssowi-Inquartowi, co nastpuje. T a k j a k to zrozu mielimy, rzd p o d a si do dymisji, lecz on s a m nie, wic powinien zosta w biurze i podj konieczne rodki w imieniu rzdu. Inwazja nastpi te raz, a my owiadczymy, e kady, k t o stawia o p r , musi liczy si z k o n sekwencjami... Bd si stara u n i k n c h a o s u . M U F F : Seyss t a k zrobi. J u przygotowuje m o w . G R I N G : Najlepiej, jeli zrezygnuje Miklas. M U F F : T a k , ale o n tego nie zrobi. T o byo b a r d z o d r a m a t y c z n e . R o z m a w i a e m z n i m prawie pitnacie m i n u t . Owiadczy, e w adnych o k o licznociach nie ulegnie przemocy. G R I N G : Wic nie p o d d a si sile... C o t o oznacza? C h c e by p o prostu wykopany? M U F F : T a k . Nie chce si ruszy. G R I N G : C , Z czternastk dzieci nie m o e rusza si t a k szybko, j a k by chcia! Po p r o s t u niech p a n powie Seyssowi, eby przejmowa wadz. P o n a g l o n y przez G r i n g a Seyss-Inquart wygosi o 8 r a n o przemwie nie przez r a d i o , dajc od ludzi, aby zachowali spokj i nie stawiali o p o ru o d d z i a o m niemieckim. O 8.48 telefon by z n o w u zajty. K E P P L E R : R z d r o z k a z a armii nie stawia o p o r u . G R I N G : N i c m n i e to nie obchodzi.

K E P P L E R : M o g zapyta, czy wybitna o s o b a w Berlinie chciaaby wy powiedzie kilka sw do n a r o d u austriackiego? G R I N G : Jeszcze nie wiem. Niech p a n sucha, najwaniejsze jest t o , e by Seyss przej wszystkie u p r a w n i e n i a rzdu, eby wystpi we wszyst kich stacjach r a d i o w y c h . . . K E P P L E R : Teraz m y reprezentujemy rzd. G R I N G : T a k , t o znaczy, wy jestecie r z d e m . Niech p a n mnie uwanie sucha. T r z e b a wysa nastpujcy telegram do Seyssa-Inquarta. Prosz pisa: Tymczasowy rzd austriacki, ktry po dymisji r z d u Schuschnigga za swoje z a d a n i e u w a a w p r o w a d z e n i e p o k o j u i p o r z d k u w Austrii, wysya do r z d u niemieckiego piln p r o b o wsparcie w realizacji tego z a d a n i a i p o m o c w unikniciu rozlewu krwi. Z tego p o w o d u prosi rzd Niemiec, eby j a k najszybciej wysa niemieckie oddziay wojskowe". K E P P L E R : S A i SS maszeruj ulicami, ale jest spokojnie. G R I N G : ...Seyss-Inquart musi przej w a d z . . . i m i a n o w a kilka o s b - te, k t r e mu wskaemy. Powinien teraz utworzy rzd tymczaso wy. Z u p e n i e n a s nie interesuje, co prezydent m o e mie do powiedze n i a . . . W t a k i m razie nasze oddziay przekrocz dzisiaj granic.
K E P P L E R : T a k jest.

G R I N G : Prosz z a p a m i t a , o n powinien wysa ten telegram j a k naj szybciej... N a w e t nie m u s i wysya telegramu - niech powie jedynie: Zgoda!".
K E P P L E R : T a k jest.

G R I N G : Prosz zadzwoni d o mnie, bd albo u F h r e r a , albo u sie bie. P o w o d z e n i a . Heil Hitler! G r i n g o p a d na krzeso. S p r a w a zostaa w rezultacie z a a t w i o n a . N i e obchodziy go o b a w y jego a g e n t w w Wiedniu. Po tym j a k M i k l a s zrezy g n o w a o pnocy, Seyss-Inquart, K e p p l e r i Muff p r b o w a l i zapobiec marszowi na Austri, ktry mia si rozpocz o wicie, ale dzwonili do Berlina na p r n o . Hitler by z d e c y d o w a n y na bezporedni akcj w obli czu sprzeciwu p r e z y d e n t a i poczu ulg o r a z zacht, kiedy o 10.30 za dzwoni ksi Phillipp, jego agent w Rzymie, z wiadomoci od M u s s o liniego: Przesya p a n u p o z d r o w i e n i a . . . Austria bdzie dla niego nieistot n a " . Odprenie, jakie poczu Hitler, ujawnio si w histerycznej wypowiedzi: Prosz powiedzie Mussoliniemu, e nigdy mu tego nie za p o m n . . . Nigdy, nigdy, nigdy, bez wzgldu na t o , co si stanie!... J a k tyl ko sytuacja w Austrii si ustabilizuje, bd gotowy sta przy n i m na d o bre i na z e ! . . . Dzikuj mu z caego serca. Nigdy, nigdy tego nie z a p o m n . . . " . N i e m g p o w s t r z y m a sw wdzicznoci. Jeli chodzi o Francj i Angli, Hitler domyla si, e nie wykonaj a d n e g o r u c h u , i m i a racj.

R z d Jego Wysokoci uchyli si od udzielania jakichkolwiek rad Schuschniggowi, kiedy ten zaapelowa do nich telefonogramem 11 m a r c a ; p o i n f o r m o w a n o go jedynie, e Anglia nie jest w stanie z a g w a r a n t o w a o c h r o n y " . R i b b e n t r o p by z p o w r o t e m w L o n d y n i e i s k a d a poegnalne wizyty przed opuszczeniem swojej a m b a s a d y i podjciem o b o w i z k w ministra spraw zagranicznych Hitlera; j a d wanie lunch z C h a m b e r lainem i Halifaksem przy D o w n i n g Street, kiedy d o t a r y do nich oficjalne wiadomoci o niemieckim u l t i m a t u m dla Austrii. W i n s t o n Churchill, k t ry rwnie by obecny na lunchu, opisuje z a k o p o t a n i e C h a m b e r l a i n a po o t r z y m a n i u tej informacji o r a z jego wysiki majce na celu pozbycie si R i b b e n t r o p a i jego ony, ktry ociga si bez wtpienia po t o , eby p o wstrzyma C h a m b e r l a i n a przed szybkim podjciem dziaa. W cigu godziny po zakoczeniu tej telefonicznej k a m p a n i i G r i n g od grywa kolejn rol, aplikujc rodki uspokajajce z a n i e p o k o j o n y m ssia d o m Niemiec. Poszed p r o s t o po naradzie z Hitlerem na wielki bal do D o mu Lotnikw, ktrego by gospodarzem. By t a m H e n d e r s o n z tysicem in nych goci, wczajc wielu c z o n k w k o r p u s u d y p l o m a t y c z n e g o , ktrzy, p o d o b n i e j a k Niemcy, umierali z ciekawoci, eby dowiedzie si, co zda rzyo si w Austrii; wiedzieli tylko t o , co przeczytali w owiadczeniach Schuschnigga i Seyssa-Inquarta. Zainteresowanie caego zgromadzenia sta o si jeszcze wiksze, kiedy nagle przyby Ivone Kirkpatrick i zada pil nej konsultacji z a m b a s a d o r e m ; przynis ze sob jedynie szkic oficjalnej n o t y protestacyjnej, k t r rzd brytyjski k a z a wysa a m b a s a d o r o w i do niemieckiego Ministerstwa S p r a w Zagranicznych. H e n d e r s o n z a a k c e p t o wa projekt, a Kirkpatrick, ktry czu si - j a k to uj - Kopciuszkiem na balu u G r i n g a , w y m k n si z p o w r o t e m , eby wysa w i a d o m o , p o d czas gdy tysice p a r oczu ledziy go a do wyjcia, prbujc z wyrazu jego twarzy zgadn, jakie k r o k i ma zamiar podj Anglia. G r i n g przyjecha p n o ze s p o t k a n i a z Hitlerem, lecz z a n i m doczy do goci, o d b y prywatn r o z m o w z m i n i s t r e m Czechosowacji w Berli nie, ktry by na balu i d e s p e r a c k o p r a g n o t r z y m a j a k form zapew nienia bezpieczestwa. G r i n g ciepo z a r e a g o w a na jego w i d o k i powie dzia, j a k b a r d z o jest z a d o w o l o n y , widzc go tutaj, p o n i e w a chcia da sowo h o n o r u , e Czechosowacja nie ma najmniejszego p o w o d u do o b a w . . . N i e m c y nie maj wobec niej a d n y c h wrogich z a m i a r w , a n a w e t w p r o s t przeciwnie, chciayby n a d a l zblia si do rapprochement". Wej cie o d d z i a w niemieckich do Austrii byo jedynie, j a k powiedzia, spraw r o d z i n n " . G r i n g d o d a j e d n a k , e sysza plotki o mobilizacji w Czechach. M a s t n y pospieszy do swojego poselstwa, eby to sprawdzi. W t e d y G r i n g doczy do zgromadzenia, ciskajc donie kilku naj waniejszym gociom, wczajc H e n d e r s o n a , k t r y p r b o w a n a d a

swojemu uciskowi szczeglnie zimny c h a r a k t e r . G r i n g b a r d z o si zde n e r w o w a i odrzucia go ta forma p o w i t a n i a ze strony swojego angielskie go przyjaciela. W k r t c e wszyscy zostali p o p r o s z e n i o zajcie miejsc na wi downi, aby obejrze przedstawienie baletowe Opery Pastwowej; t r u d n o byoby o mniej odpowiednie okolicznoci dla t a c a i muzyki. G r i n g z niecierpliwoci napisa n o t k do H e n d e r s o n a : J a k tylko m u z y k a si skoczy, chciabym z p a n e m p o r o z m a w i a i wszystko p a n u wyjani". Ostatnie sowa byy p o d k r e l o n e pi razy. Kiedy balet si skoczy, G r i n g wycofa si z H e n d e r s o n e m do p r y w a t n e g o pokoju. H e n d e r s o n twierdzi, e kci si z n i m s t a n o w c z o w sprawie Schuschnigga i a n t y n a zistw w Austrii, nakaniajc go do u m i a r k o w a n i a w ich t r a k t o w a n i u . J e d n a k prywatnie H e n d e r s o n sdzi, e Schuschnigg z a c h o w a si gupio, a ostateczne zjednoczenie Niemiec i Austrii byo n i e u n i k n i o n e . Kiedy w r o d k u nocy wrci do a m b a s a d y , eby p r z e k a z a swoj r o z m o w z G r i n g i e m , wczy zdanie mwice o tym, e z niechci" przyzna, i d o k t o r Schuschnigg dziaa p o c h o p n i e i nierozwanie". Halifax udzie li mu r e p r y m e n d y za wypowiadanie p o d o b n y c h sdw w obecnoci G r i n g a , a w kolejnym miesicu H e n d e r s o n o t r z y m a p o n o w n e ostrzee nie, eby u w a a na t o , co m w i prywatnie i nieoficjalnie o n a s t p n y m k r o k u Hitlera, czyli aneksji Sudetw. T y m c z a s e m M a s t n y wrci d o D o m u L o t n i k w , eby powiedzie G r i n g o w i , e nie o g o s z o n o mobilizacji. N a s t p n i e G r i n g jeszcze raz p o w t r z y ministrowi Czechosowacji zapewnienia w imieniu Hitlera i na wet zatelefonowa do niego p o n o w n i e n a s t p n e g o dnia, eby przypo mnie mu swoje sowa i wycign od M a s t n y ' e g o po raz kolejny p o twierdzenie tego, e Czesi nie mobilizuj si. N a s t p n e g o dnia, czyli 13 m a r c a , H e n d e r s o n o t r z y m a od G r i n g a pozwolenie na t o , eby C h a m b e r l a i n w s p o m n i a w Izbie G m i n o gwarancjach, jakie przekaza M a s t n y ' e m u . Tego samego d n i a H e n d e r s o n potwierdzi na pimie, e p r z e k a z a rzdowi angielskiemu sowa G r i n g a z nocy 11 m a r c a w spra wie wycofania o d d z i a w niemieckich z Austrii, gdy tylko sytuacja si ustabilizuje, z a g w a r a n t o w a n i a wolnych w y b o r w bez a d n e g o zastra szania". J e d n a k w napisanej 21 m a r c a n o t c e do niemieckiego ministra na Wgrzech R i b b e n t r o p by bardziej ostrony i sprecyzowa, e zapewnie nia G r i n g a dotycz wycznie podjtych ad hoc k r o k w zwizanych z p r z e p r o w a d z e n i e m dziaa w A u s t r i i " 3 . Nazistowskie uroczystoci w Austrii szy k r o k w k r o k za czogami, k t r e przekroczyy granice o wicie 12 m a r c a . N e u r a t h , n a d a l penicy funkcj p . o . ministra spraw zagranicznych w Berlinie, p o d c z a s gdy Rib b e n t r o p przygotowywa si do opuszczenia L o n d y n u , wysa lakoniczn o d p o w i e d na angielsk n o t protestacyjn; stwierdzi, e jest to wycz-

nie s p r a w a Niemiec, a siy niemieckie wkroczyy do Austrii w odpowiedzi na pilny telegram od n o w e g o austriackiego rzdu. Po p o u d n i u Hitler ru szy w lad za swoimi o d d z i a a m i do Austrii i triumfalnie wkroczy do Linzu, gdzie chodzi do szkoy. Z o s t a t a m przywitany przez H i m m l e r a i Seyssa-Inquarta. O s z o o m i o n y szalestwem t u m w Hitler zada, eby n a t y c h m i a s t w p r o w a d z o n o p r a w o nadajce Anschlussowi c h a r a k t e r total ny; Austria m i a a sta si j e d n z prowincji Rzeszy, z F h r e r e m j a k o pre zydentem. P r a w o zostao ogoszone przez nowy austriacki rzd w niedzie l 13 m a r c a , a p o d p i s a je Seyss-Inquart; G r i n g znalaz si wrd sygna tariuszy ze strony niemieckiej. 10 kwietnia mia si o d b y wolny i tajny plebiscyt" na t e m a t poczenia z N i e m c a m i , p r z e p r o w a d z o n y p o d auspi cjami Hitlera i Schuschnigga. Tego wieczora G r i n g o d b y w Carinhall kolejn przepenion r a d o ci r o z m o w telefoniczn, tym r a z e m z R i b b e n t r o p e m w L o n d y n i e 4 . Ta niemal j e d n o s t r o n n a r o z m o w a trwaa p o n o czterdzieci m i n u t . G R I N G : W Austrii panuje wszechogarniajca rado. M o e p a n t o usysze w r a d i o . R I B B E N T R O P : T a k . T o fantastyczne, nieprawda? G R I N G : T a k , t o zupenie o d s u n o w cie ostatnie wkroczenie d o N a d r e n i i . F h r e r by b a r d z o poruszony, kiedy r o z m a w i a ze m n wczoraj wieczorem... C, historia o tym, e dalimy u l t i m a t u m , jest tylko gupi plotk. Od samego p o c z t k u to ministrowie narodowosocjalistyczni i przedstawiciele n a r o d u stawiali u l t i m a t u m . . . Ministrowie poprosili nas, ebymy ich poparli, aby nie zostali p o n o w n i e zupenie pobici oraz pod d a n i terrorowi i wojnie d o m o w e j . . . P o z a t y m musi p a n p a m i t a , e Schuschnigg ogasza w swoich przemwieniach, e F r o n t Ojczyniany bdzie walczy do ostatniej kropli krwi. N i k t nie wiedzia, e p o d d a d z si w ten sposb, a z a t e m Seyss-Inquart, ktry ju zdy przej rzd, p o prosi n a s o n a t y c h m i a s t o w e wkroczenie... To s fakty, k t r e maj p o parcie w d o k u m e n t a c h . Ciekawe jest to, co zdarzyo si pniej, absolut ny entuzjazm dla n a r o d o w e g o socjalizmu, ktry dziwi nawet n a s . . . R I B B E N T R O P : Wic wyglda n a t o , e Austria jest p o naszej stronie. G R I N G : G d y b y j u t r o miay si o d b y wybory... Powiedziaem j u Seyss-Inquartowi, e powinien zaprosi przedstawicieli p o t g d e m o k r a tycznych; mogliby si p r z e k o n a , e to n a p r a w d byy wybory p r z e p r o w a d z o n e zgodnie z z a s a d a m i demokracji - a my powinnimy z d o b y dzie widziesit p r o c e n t gosw. Absolutnie! O s o b y odpowiedzialne z Anglii i Francji p o w i n n o si p o p r o s i o to, by przyjechay i obserwoway, co si dzieje. Tutaj zostaa p o k a z a n a najwiksza sztuczka. R I B B E N T R O P : M a m nadziej, e t o p r z e k o n a n i e bdzie n a r a s t a o .

G R I N G : C h c powiedzie j e d n rzecz: jeli u w a a si, e p o k o n a l i m y n a r d austriacki i zabralimy mu niezaleno, to trzeba przynajmniej przyzna, e tylko j e d n a m a a jego cz zostaa p o s t a w i o n a p o d presj nie przez n a s - i by to rzd. N a r d austriacki zosta po p r o s t u wyzwolo ny... C h c i a b y m take podkreli, e wczoraj mwili najpowaniejsze rze czy, o wojnie i t y m p o d o b n e ; to m n i e rozmieszyo, bo gdzie m o n a zna le t a k p o z b a w i o n e g o s k r u p u w polityka, ktry wysaby na mier mi liony ludzi tylko dlatego, e d w a b r a t n i e n a r o d y niemieckie... R I B B E N T R O P : T a k , t o n a p r a w d a b s u r d a l n e ; tutaj zdaj sobie z tego spraw. Sdz, e tutaj d o s k o n a l e wiedz, co si dzieje. G R I N G : R i b b e n t r o p , chciabym zwrci uwag szczeglnie n a j e d e n fakt. J a k i e m u p a s t w u na wiecie zaszkodzimy nasz uni? Czy wzilimy cokolwiek od innego p a s t w a ? . . . O n i m o g mie w t y m tylko j e d e n inte res, rozbudzi wrogie uczucia w o b e c N i e m i e c . . . P o z a t y m chciabym pod kreli, e wczoraj przyszed do m n i e czechosowacki minister i wyjani, e p l o t k a , j a k o b y Czechosowacja p r z e p r o w a d z a a mobilizacj, wzia si z powietrza i e u s p o k o i ich j e d n o moje sowo - e nie podejm najmniej szych k r o k w przeciwko Czechosowacji... W t e d y wanie powiedziaem: maszerujc przez Austri, oddziay niemieckie maj zosta pitnacie do dwudziestu k i l o m e t r w od granicy; na p n o c od D a n u b e w caym sekto rze ma m a s z e r o w a tylko jeden czciowy batalion, tylko po t o , eby te wioski rwnie mogy dzieli z reszt rado i przyjemno... Prosz p o wiedzie Halifaksowi i C h a m b e r l a i n o w i , co nastpuje: To nieprawda, e N i e m c y wystosoway u l t i m a t u m . T o k a m s t w o Schuschnigga... Chc owiadczy, e Seyss-Inquart p o p r o s i m n i e wyranie przez telefon i w te legramie o przysanie o d d z i a w . . . R I B B E N T R O P : G r i n g , prosz mi powiedzie, j a k wyglda sytuacja w Wiedniu? Czy wszystko j u zostao ustalone? G R I N G : T a k . Wczoraj wysaem setki s a m o l o t w z k i l k o m a k o m p a niami, eby zabezpieczyy lotniska. Przyjto ich z radoci. Oddziay au striackie nie wycofay si, t y l k o . . . n a t y c h m i a s t zbratay z o d d z i a a m i nie mieckimi, wszdzie, gdzie stacjonuj. R I B B E N T R O P : M o n a si byo tego spodziewa. G R I N G : C a a sprawa toczy si tak, j a k si spodziewalimy. W aden sposb nie grozimy Republice Czechosowacji, ale teraz maj okazj, e by doj z n a m i do przyjaznego i rozsdnego p o r o z u m i e n i a . . . p o d w a r u n kiem, e F r a n c j a pozostanie r o z s d n a . . . Oczywicie, jeli F r a n c j a teraz zorganizuje wielk mobilizacj w pobliu granicy, to nie bdzie mieszne. R I B B E N T R O P : Wierz, e zachowaj si dobrze. G R I N G : M a m y wiadomo, e t o czynnik decydujcy. M a m y czyste sumienie przed histori...

R I B B E N T R O P : M i a e m dug, intensywn r o z m o w z Halifaksem i o p o wiedziaem mu o naszej podstawowej koncepcji, take o p o r o z u m i e n i u niemiecko-angielskim... G R I N G : T O wanie chciaem powiedzie. S a m p a n wie, R i b b e n t r o p , e ja zawsze p o p i e r a e m p o r o z u m i e n i e midzy Angli i N i e m c a m i . K a d y by to zrobi, jeli zrozumiaby, e jestemy zbyt d u m n y m i w o l n y m n a r o dem. A p o z a wszystkim reprezentujemy przecie d w a braterskie n a r o d y . R I B B E N T R O P : M o g powiedzie p a n u j e d n o , G r i n g . I n n y m r a z e m r o z m a w i a e m z C h a m b e r l a i n e m . . . i zrobi na m n i e b a r d z o d o b r e wrae n i e . . . . N i e chc r o z m a w i a o t y m przez telefon, lecz m a m w r a e n i e , e C h a m b e r l a i n t a k e p o w a n i e myli o p o r o z u m i e n i u . . . P o w i e d z i a e m take H a l i f a k s o w i . . . e n a p r a w d i szczerze chcemy doj do p o r o z u m i e nia, a on o d p o w i e d z i a , e j e g o j e d y n y m z m a r t w i e n i e m jest R e p u b l i k a Czechosowacji.
G R I N G : N i e , nie, t o nie w c h o d z i w gr.

R I B B E N T R O P : Powiedziaem m u wtedy, e nie jestemy zainteresowani i nie planowalimy t a m a d n y c h d z i a a . . . Halifax, p o d o b n i e j a k C h a m berlain, zrobi na m n i e j a k najlepsze wraenie. Sdzi, e bd m a e p r o blemy z opini publiczn, poniewa tutaj to wyglda j a k uycie siy. M a m wraenie, e przecitny Anglik, czowiek z ulicy, powie: Dlaczego Anglia ma si przejmowa Austri?". G R I N G : M u s z powiedzie, e Mussolini z a c h o w a si cudownie.
R I B B E N T R O P : T a k , syszaem.

GRING: GRING:

Cudownie. Wspaniale!

R I B B E N T R O P : Rzeczywicie b a r d z o d o b r z e . Zawsze t a k sdzilimy!

Po czym nastpia w y m i a n a plotek, w ktrej G r i n g opisa, j a k Schuschnigg p o d c z a s plebiscytu robi machinacje z gosami, traktujc wszyst kie p o d a r t e karty j a k o gosy za; nastpnie G r i n g zacz n a l a d o w a Herr Meiera, ktry chodzi od j e d n e g o lokalu wyborczego do drugiego i w k a d y m o d d a w a gos na tak. P o t e m przeszli do r o z m o w y o wybo rach, k t r e miay si o d b y w Austrii, i o tym, j a k N i e m c y zamierzaj p o prawi sytuacj gospodarcz tego kraju. G R I N G : P o w i e m p a n u co w zaufaniu. F h r e r , ktry zazwyczaj d o brze si kontroluje, za b a r d z o z a a n g a o w a swoje serce w t spraw, p o niewa o n a dotyczy jego ojczystego kraju. Wierz, e jeli kto bdzie mu grozi w kwestii austriackiej, on nigdy nie ulegnie, p o d o b n i e j a k - nie kryjmy tego - te d w a kraje. To byby fanatyzm z a r w n o w Niemczech, j a k i Austrii.

RIBBENTROP: T O jasne.

G R I N G : N i e m a wtpliwoci. Ktokolwiek chciaby n a m teraz grozi, uderzy w o b y d w a n a r o d y i o b y d w a stawi fanatyczny o p r . . . Tutaj jest pikna p o g o d a . Bkitne niebo. Siedz na balkonie przykryty k o c a m i , pi j kaw na wieym powietrzu. Pniej musz wyjecha, eby wygosi przemwienie. P t a k i piewaj, a przez r a d i o sysz entuzjazm, ktry jest n a p r a w d wspaniay. G r i n g z a k o c z y , wychwalajc a r t y k u n a p i s a n y przez W a r d a Pric e ' a z Linzu. C y t o w a w n i m H i t l e r a p r o w o k u j c e g o go do o d p o w i e d z i n a p y t a n i e , czy p o w i t a n i e , k t r e o t r z y m a , w y g l d a o j a k rezultat uycia siy. G r i n g mia teraz n o w e terytorium, k t r e musia w p r o w a d z i do swo jego p l a n u gospodarczego dla Niemiec. P o d koniec m a r c a on take poje cha do Linzu w r a m a c h triumfalnej wizyty wzorowanej na tej, k t r od by Hitler. M w i t a m o wielkich p l a n a c h " , jakie m i a wobec Austrii: Bd elektrownie, n o w a a u t o s t r a d a , zakady zbrojeniowe, n o w e gazie przemysu, porty, dziaania spoeczne. Bezrobocie zostanie zupenie zli k w i d o w a n e . . . T e r a z musicie ciko p r a c o w a ! " . Przemawiajc 26 m a r c a w Wiedniu, powiedzia: M i a s t o Wiede nie m o e by duej prawnie na zywane niemieckim m i a s t e m . . . T a m , gdzie s trzy tysice y d w , nie m o n a m w i o niemieckim miecie. Wiede musi p o n o w n i e sta si nie mieckim miastem, poniewa spoczywaj na nim wane z a d a n i a dla Nie miec na niemieckim O s t m a r k . . . " . N a s t p n i e poleci, aby h a n d e l ydowski stawa si aryjski, systematycznie i ostronie, zgodnie z p r a w e m , lecz nieubaganie". P o d c z a s swego objazdu po Austrii G r i n g nie omieszka z a t r z y m a si w M a u t e r n d o r f i triumfalne wkroczy do wioski, w ktrej t a k czsto prze bywa j a k o dziecko w d o m u swojego o p i e k u n a Epensteina i gdzie n a d a l mieszkaa jego bya narzeczona, M a r i a n n . J a k Hitler w Linzu i G o e b b e l s w R h e y d t , G r i n g cieszy si z o k a z y w a n e g o mu podziwu i aplauzu, j a k i o t r z y m a w miejscach, w ktrych kiedy by niedostrzegany. eby mie pewno, e wioski bd zatoczone i przywitaj go naleycie ciepo, przy wiz ze sob du liczb onierzy. Za m u r e m wiwatujcych ludzi zaczo si j u p a n o w a n i e t e r r o r u . W p r o w a d z o n e przez H i m m l e r a rodki ostronoci przez wejciem Hitlera do Wiednia (ktre zostao przesunite na poniedziaek 14 m a r c a ze wzgl du na liczne awarie niemieckich czogw i oddziaw z m o t o r y z o w a n y c h w drodze) wywoay pierwsz fal aresztowa, k t r e w s a m y m Wiedniu miay w k r t c e obj 76 000 o s b . Byo wiele samobjstw, zacz si te

wielki exodus y d w . M w i si, e G r i n g powiedzia przez r a d i o : N i c nie mog p o r a d z i na t o , e ydzi kocz ze sob. N i e m o g postawi p o licjanta za k a d y m y d e m , eby zapobiec s a m o b j s t w u ! " . H e n d e r s o n twierdzi, e G r i n g robi, co w jego mocy, eby zachci do u m i a r k o w a nia w Austrii, i rzeczywicie kaza uwolni kilka tysicy o s b , lecz au striaccy nazici oraz Himmler byli zupenie pozbawieni jakichkolwiek skru p u w tego rodzaju i ponownie aresztowali tych, ktrych G r i n g uwolni. 26 kwietnia H e n d e r s o n s p o t k a si z G r i n g i e m w Carinhall, aby zor ganizowa zwolnienie Schuschnigga i innych p r z y w d c w austriackich wizionych przez nazistw. G r i n g z gorycz powiedzia, e Anglicy d o prowadzili go do tego, e szaleje ze wciekoci"; zawsze p r b o w a l i sta n N i e m c o m na d r o d z e . H e n d e r s o n o d p a r , e sprawa Austrii poruszya opini publiczn. G r i n g odrzek, e nienawistna jest mu myl o d w c h g e r m a s k i c h n a r o d a c h walczcych ze sob; w k a d y m razie Niemcy bd w peni usatysfakcjonowani rozstrzygniciem kwestii Sudetw. P o t e m mwi ze wciekoci" - j a k napisa H e n d e r s o n w raporcie dla Halifaksa - o podziale p r z y d a t k u " , tj. Czechosowacji, midzy Polsk, Wgra mi i N i e m c a m i . W maju G r i n g mia zapowiedzie likwidacj sprawy cze skiej latem, a 22 czerwca H e n d e r s o n i G r i n g spotkali si p o n o w n i e w Carinhall. G r i n g by o p t a n y p r o b l e m e m Czechosowacji, chcc jed noczenie znale zrozumienie dla tej kwestii w Anglii; a m b a s a d o r czu, e G r i n g szczerze si t y m n i e p o k o i " . Przyzna mu racj w sprawie cze skiej p o d c z a s objazdu po lasach w poszukiwaniu osi. Jedyny raz napi sa H e n d e r s o n - feldmarszaek p o w s t r z y m a si od przechwaek. Rzeczy wicie w y d a w a si bardziej przygnbiony, niespokojny i mniej pewny sie bie ni kiedykolwiek" 5 . Przez ostatnie osiemnacie miesicy poprzedzajcych inwazj na Pol sk i wybuch wojny G r i n g by nieustannie zajty wspieraniem polityki zagranicznej Hitlera. Lecz w r o d k u r o k u z a t r z y m a si na chwil, eby u r a d o w a si z innego sukcesu - n a r o d z i n crki E d d y 2 czerwca. Panto flarsk n a t u r G r i n g a wypeniaa r a d o z bycia ojcem. Ze wzgldw dynastycznych mia nadziej na syna, lecz od samego p o c z t k u by o d d a ny swojej crce. Kiedy E m m y dosza do siebie, z a b r a j razem z dziec kiem na wakacje na wysp Sylt. L a t e m cierpia na p r o b l e m y h o r m o n a l ne i wysokie cinienie, te dolegliwoci miay powrci lutym n a s t p n e g o roku. Relacja G r i n g a z Hitlerem s k o m p l i k o w a a si ze wzgldu na przyjazd R i b b e n t r o p a do Berlina. P r n y , ambitny, raczej sprytny ni inteligentny n o w y minister spraw zagranicznych z a p r a g n zosta najjaniejsz gwiaz d Hitlera. Jego sukcesy w Wielkiej Brytanii i Rzymie przyniosy mu yczliwo F h r e r a , a on z pen determinacj dy do roli mistrza na

p o l u spraw zagranicznych, ktre podlegao jedynie Hitlerowi. Ani on, ani G r i n g nie zapomnieli o niefortunnej wizycie tego ostatniego w L o n d y nie. G r i n g , oczywicie uwaajcy si za drug po Hitlerze osob w p a stwie, by z d e c y d o w a n y u t r z y m a pozycj, k t r zdoby j a k o w d r o w n y a m b a s a d o r Hitlera. Sytuacja bya n i e n o r m a l n a , p o d o b n i e j a k wiele in nych w administracji nazistowskich Niemiec. Hitler lubi, kiedy d w c h mczyzn rywalizowao ze sob, aby mu suy, lecz t r o c h go niepokoi rozwj zawzitej walki midzy G r i n g i e m i R i b b e n t r o p e m o r a z t o , e w swoich dyskusjach d y p l o m a t y c z n y c h obydwaj przyjmuj zupenie inne p u n k t y widzenia w kwestii nazistowskiej polityki zagranicznej. D z i a a n i a G r i n g a w 1938 r. pokazuj, e jego aktywno k o n c e n t r o w a a si na sprawach zagranicznych, c h o to nie oznacza, e nie powi ca czci swojej energii z a s t p c o m i u r z d n i k o m w Ministerstwie Lotnic twa i gospodarczej organizacji Niemiec. Istniej n a g r a n i a przemwienia, k t r e wygosi 8 lipca do grupy wiodcych przemysowcw lotniczych, z a p r o s z o n y c h do C a r i n h a l l na konferencj. Z d r a d z i im, e nadciga woj na z Czechosowacj, e niemieckie Siy powietrzne s lepsze od angiel skich i e zwyciskie N i e m c y bd bogate, a ich rynek zdominuje wiat. eby osign ten cel - powiedzia - m u s i m y podj r y z y k o " . Remilitaryzacja na wielk skal bya t e m a t e m p o d o b n e j konferencji, k t r a o d b y a si 14 padziernika w Berlinie, k r t k o po p o d p i s a n i u p o r o z u m i e n i a m o nachijskiego. Przekonywa, e naley s k o n c e n t r o w a si na b r o n i ofen sywnej. Wszystko, o czym mylelimy wczeniej - powiedzia - jest teraz bez' z n a c z e n i a " . E k s p o r t trzeba z d y n a m i z o w a , Siy powietrzne musz by piciokrotnie wiksze, m a r y n a r k a u z b r o j o n a , a czogi i cika artyle ria d o s t a r c z o n e w wielkich ilociach". K o n i e c z n e s b r u t a l n e m e t o d y ; je li prywatne przedsibiorstwa nie s d o b r e , on zrobi b a r b a r z y s k i uy tek z p e n o m o c n i c t w d a n y c h mu przez F h r e r a " i przejdzie do gospodar ki pastwowej. Liczba godzin p r a c y musi by zwikszona, kobiety z a a n g a o w a n e w przemys, b u n t o w n i c z y pracownicy wysani do o b o z w pracy. 18 listopada podczas sesji R a d y O b r o n y Rzeszy G r i n g mwi przez trzy godziny do z g r o m a d z e n i a , w k t r y m znaleli si midzy innymi ministrowie Rzeszy i d o w d c y si zbrojnych z ich oficerami sztabowymi. C h o g o s p o d a r k a bya j u przeciona, powiedzia im, produkcja uzbroje nia musi by trzykrotnie zwikszona. W tym s a m y m miesicu naciska na wet Ministerstwo S p r a w Z a g r a n i c z n y c h , eby o d n o w i o negocjacje h a n dlowe z Rosj, od ktrej m o n a by kupi surowce t a k b a r d z o p o t r z e b n e N i e m c o m ; lecz w n a s t p n y m r o k u te negocjacje miay zosta zerwane, p o niewa N i e m c y nie byy w stanie d a Rosji czegokolwiek w z a m i a n 6 . Najwaniejsz m o w r o k u G r i n g wygosi d o F r o n t u P r a c y n a k o n gresie partii w N o r y m b e r d z e , gdzie b r o n i wykorzystywania przez siebie

pracy przymusowej i zestawi swoje sukcesy z bezrobociem i strajkami, ktre szpeciy demokracj. M w i o potrzebie zabezpieczenia d o s t a w ywnoci dla Niemiec; Austriacy, twierdzi, powinni mie biay chleb, a Bawarczycy wicej piwa! W t e d y po raz kolejny wyzwa Czechw i szy dzi z p r o b l e m w , jakie Anglicy mieli w Palestynie. T o p a s t w a , k t r e staj na rozkaz N i e m c y i W o c h y - day z p o w r o t e m wiatu p o k j . . . lecz jeli pewnego dnia nienawi wygra, jestemy gotowi bezwzgldnie i z odwag sucha wezwania naszego F h r e r a i pj za n i m w kierunku, 7 ktry n a m w s k a e " . G r i n g czu, e w dziedzinie g o s p o d a r k i m o e oficjalnie p o p r z e prze ladowania y d w . Jego celem, co m i a przyzna w N o r y m b e r d z e , byo wyprowadzenie y d w z niemieckiego wiata finansw i biznesu, t a k j a k wczeniej zostali j u wyrzuceni z ycia politycznego i kulturalnego przez apartheid rasowy wynikajcy z U s t a w N o r y m b e r s k i c h , k t r e j a k o prze wodniczcy Reichstagu ogosi w 1935 roku. Sprawa osigna p u n k t kul minacyjny po p o g r o m i e , w y w o a n y m przez G o e b b e l s a w nocy 10 listopa da, k t r y by wynikiem m o r d e r s t w a , jakiego dopuci si 7 listopada w Paryu siedemnastoletni y d na p r a c o w n i k u a m b a s a d y Niemiec. G r i n g a rozgniewa ten p o g r o m nie ze wzgldu na cierpienie z a d a n e y d o m , lecz z p o w o d u p o w a n y c h strat materialnych, jakie za sob poci gn. Wczeniej, tego samego r o k u , na podstawie d e k r e t u w y d a n e g o przez G r i n g a w kwietniu w r a m a c h P l a n u Czteroletniego, caa wasno ydowska zostaa z a r e k w i r o w a n a do rejestracji. Teraz, poprzez j e d n fal bezprawnej przemocy, cz tego majtku zostaa r o z k r a d z i o n a lub znisz czona. W n o c p o g r o m u G r i n g jecha z M o n a c h i u m do Berlina i kiedy usysza, co si stao, n a t y c h m i a s t wyali si G o e b b e l s o w i i Hitlerowi. R e z u l t a t e m byo synne s p o t k a n i e w Ministerstwie L o t n i c t w a 12 listopa da, k t r e m u przewodniczy; wrd obecnych znalaz si G o e b b e l s , na stpca Schachta n a stanowisku M i n i s t r a G o s p o d a r k i F u n k , H e y d r i c h i minister finansw Schwerin von K r o s i g k 8 . G r i n g otworzy posiedzenie dug przemow. Spotkanie, powiedzia, zostao z w o a n e na r o z k a z Hitlera, aby ostatecznie rozwiza spraw y dowsk. P r o b l e m mia gwnie c h a r a k t e r ekonomiczny, a te nieskoordy n o w a n e demonstracje, j a k n a z w a p o g r o m y , w rezultacie wyrzdziy krzywd j e m u , a nie y d o m ! P o n i e w a szalestwem jest wyczyszczenie i spalenie ydowskich m a g a z y n w , a nastpnie kazanie niemieckim fir m o m ubezpieczeniowym paci za straty! P a l o n e s rzeczy, ktrych roz paczliwie potrzebuj, cae bele s u k n a i nie tylko; a brakuje mi ich wsz dzie". K o n i e c z n e jest wyeliminowanie y d w z g o s p o d a r k i niemieckiej i przekazanie ich wasnoci p a s t w u . ydzi otrzymaj r e k o m p e n s a t w formie p r o c e n t u od wartoci tego, co zostao skonfiskowane, zgodnie

z ustaleniami pastwowej rady zarzdzajcej. Oczywicie ta k w o t a zo stanie u s t a l o n a na j a k najniszym p o z i o m i e " d o d a . Proces konfiskaty n a z w a a r y z o w a n i e m " . Z drugiej strony nie m i a z a m i a r u tolerowa fak tu, e niewykwalifikowane osoby zajmoway majtek ydowski tylko dla tego, e s c z o n k a m i partii; p o w i n n i by do tego dopuszczeni wycznie fachowcy. N a s t p n i e przeszed do szczegw dotyczcych m e t o d y konfi skaty, dodajc, e niemieccy ydzi, ktrzy otrzymali obywatelstwo gdzie indziej, nie bd upowanieni do uzyskania r e k o m p e n s a t y : Bdziemy p r b o w a l i n a k o n i ich do wyjazdu z kraju z wasnej woli, wykorzystujc najpierw lekki, a p o t e m silniejszy nacisk i m d r e m a n e w r o w a n i e " . N a s t p n i e d e b a t a przesza swobodnie na t e m a t m e t o d segregacji y dw. Heydrich p o i n f o r m o w a o 101 spalonych i 76 z b u r z o n y c h synago gach oraz 7500 zniszczonych sklepach. G o e b b e l s , do tej p o r y najbardziej mciwy czonek grupy, chcia, eby ydzi podlegali apertheidowi w dzie dzinie niemieckiego ycia spoecznego; G r i n g tylko sobie z tego z a a r t o wa. Kiedy G o e b b e l s na powanie wysun propozycj segregacji w p o cigach, G r i n g odpowiedzia: D a b y m y d o w i jeden w a g o n albo prze dzia. A jeli pocig byby przepeniony, niech mi p a n wierzy, nie potrzebowalibymy p r a w a . W y k o p a l i b y m y y d a i musiaby usi w t o alecie!". D a im wasne plae, gdzie mogliby si kpa, wasne parki, gdzie mogliby spacerowa! G o e b b e l s nie pozwoli si zby a r t a m i G r i n ga. Czu, e to p o w a n a sprawa, k t r a w y m a g a sankcji p r a w n y c h . W t y m m o m e n c i e na s p o t k a n i e przyszed z a p r o s z o n y przez G r i n g a k o n s u l t a n t ds. ubezpiecze, Hilgard. Kiedy o k n a sklepowe s zbite, p o wiedzia Hilgard, naley sprowadzi szko z zagranicy i zapaci za nie obc walut - w a r t trzy miliony m a r e k . M o n a oszale!", k r z y k n G r i n g . O k a z a o si, e wiele wybitych okien naley do majtku wynaj tego przez y d w , a bdcego wasnoci Aryjczykw, ktrzy posiadaj polisy ubezpieczeniowe. By take p r z y p a d e k sklepu jubilerskiego Mark grafa, ktry zosta o k r a d z i o n y ; o d s z k o d o w a n i e wynioso 1 700 000 m a rek. G r i n g by rozwcieczony. D a l u e g u e i Heydrich - k r z y k n - b dziecie musieli z d o b y dla mnie t biuteri w n a p a d a c h na wielk ska l!". H i l d e g a r d powiedzia, e n a d a l toczyo si p l d r o w a n i e . Po tych informacjach rozpocza si dyskusja, j a k najlepiej z a c h o w a jednoczenie twarz i pienidze. H I L G A R D : Jeli teraz nie wywiemy si ze zobowiza, n a o o n y c h n a n a s przez k o n t r a k t y p r a w n e , t o bdzie c z a r n a p l a m a n a h o n o r z e niemiec kich ubezpieczycieli. G R I N G : N i e byaby, jeli w y d a m dekret, p r a w o u s a n k c j o n o w a n e przez p a s t w o .

H I L G A R D : Wanie o to mi chodzi. H E Y D R I C H : Ubezpieczenie m o e zosta przyznane, ale w momencie wypaty bdzie konfiskowane. W ten sposb z a c h o w a m y twarz. H I L G A R D : S k a n i a m si d o z d a n i a generaa H e y d r i c h a . Przede wszyst kim uyjmy m e c h a n i z m u firmy ubezpieczeniowej, eby oszacowa straty, uregulowa je, a nawet zapaci. G R I N G : Chwileczk! Musicie zapaci w k a d y m razie, poniewa to N i e m c y ponieli straty. Lecz bdzie zgodny z p r a w e m rozkaz, k t r y nie pozwoli w a m n a jakiekolwiek bezporednie patnoci wobec y d w . . . tylko wobec ministra finansw.
HILGARD: Acha!
1 G R I N G : C O zrobi z pienidzmi, t o j u jego sprawa. H E Y D R I C H : Siedem tysicy piset sklepw w Rzeszy. G R I N G : W o l a b y m , eby zgino d w u s t u y d w , a majtek ocala.

P r z e d y s k u t o w a n o rwnie p r o b l e m zamknicia interesw ydowskich w Austrii. G r i n g dowiedzia si, e do k o c a r o k u planuje si likwidacj blisko pitnastu z siedemnastu tysicy sklepw bdcych w p o s i a d a n i u y d w , n a t o m i a s t reszta m i a a b y zosta p o d d a n a z a r y z o w a n i u " . G R I N G : M u s z przyzna, e t o wietna propozycja. W ten s p o s b w Wiedniu, m o n a powiedzie - jednej z ydowskich stolic, moglibymy przed Boym N a r o d z e n i e m lub k o c e m r o k u zakoczy ca spraw. F U N K : M o e m y zrobi t o s a m o tutaj. P r z y g o t o w a e m p r a w o mwice, e od 1 stycznia 1939 r. ydzi bd mieli zakaz p r o w a d z e n i a sklepw de talicznych i m a g a z y n w h u r t o w y c h . . . G R I N G : Myl, e m o e m y zgodzi si n a t o p r a w o . Dalsz cz s p o t k a n i a , k t r e m i a o trwa prawie cztery godziny, zaj a r o z m o w a dotyczca p r o b l e m w konfiskaty udziaw i obligacji p o z o stajcych w rkach y d w oraz zyskw z takich form wasnoci, j a k d o my mieszkalne i lichwa. N a s t p n i e ministrowie i ich koledzy przeszli do kolejnego p u n k t u - wygnania y d w z terytorium Niemiec i Austrii; H e y d r i c h p o d a liczby mwice o tym, e j a k do tej p o r y pidziesit ty sicy y d w opucio Austri, lecz tylko dziewitnacie tysicy wyjechao z Niemiec. W y g n a n i e musi j e d n a k poprzedzi segregacja. G R I N G : Lecz, mj drogi Heydrichu, nie bdzie p a n w stanie u n i k n stworzenia gett na wielk skal, we wszystkich m i a s t a c h . Bd musiay powsta.

G e t t a i cakowita segregacja, k a l k u l o w a Heydrich, m o g p r o w a d z i do p o w o l n e g o n a r a s t a n i a godu, c h o r b i z b r o d n i ; j a k zorganizowa spo eczno, w ktrej mniejszo n a r o d o w a nie m o e prowadzi a d n e g o wasnego biznesu, a wikszo nie chce mie z ni a d n e g o k o n t a k t u ? Mi nistrowie coraz bardziej wikali si w swoje pomysy uregulowa. Zdecy dowali, e nie m o n a tego osign e t a p a m i . W t e d y G r i n g w p a d na p o mys naoenia na y d w kary w wysokoci biliona m a r e k za m o r d e r stwo, k t r e popenili w Paryu. G R I N G : Z a m k n wypowied w ten sposb: niemieccy ydzi w ra m a c h k a r y za swoje o h y d n e z b r o d n i e , et cetera, et cetera, bd musieli za paci grzywn w wysokoci biliona m a r e k . To zadziaa! Te winie nie p o peni kolejnego m o r d e r s t w a . N i e chciabym by y d e m w Niemczech! G d y b y Hassell z n a s t a n o w i s k o G r i n g a n a t y m s p o t k a n i u , c h y b a nie z a p i s a b y miesic pniej w swoim d z i e n n i k u , e po o t w a r t y m p o t p i e niu p o g r o m u G r i n g bardziej p r y w a t n i e powiedzia m u , e by t o ostat ni b r u d n y interes, k t r e m u uyczy swojego n a z w i s k a . Hassell auje, e G r i n g nie skorzysta z okazji, aby doczy do g e n e r a a v o n Brauchit scha i obali H i t l e r a ; jest po p r o s t u jeszcze j e d n y m czowiekiem szuka j c y m p o j e d n a n i a , j a k d y p l o m a c i z F r a n c j i i Anglii! Wierzy, e G r i n g g b o k o o b a w i a si nie t y l k o H i t l e r a , ale t a k e H i m m l e r a i H e y d r i c h a , c h o p o w i e d z i a i m p o p o g r o m i e , e spali swj h o n o r o w y m u n d u r SS. T a k e E m m y otwarcie wyrazia sowa krytyki. P r u s k i minister finansw J o h a n n e s P o p i t z p o i n f o r m o w a Hassella, e kiedy w s p o m n i a G r i n g o wi o k o n i e c z n o c i u k a r a n i a o d p o w i e d z i a l n y c h o s b , t a m t e n o d p o w i e dzia: M j d r o g i P o p i t z , czy chce p a n u k a r a F h r e r a ? " . P o m i m o t o P o p i t z p o w i e d z i a , e G r i n g by b a r d z o z m a r t w i o n y p o g r o m e m . 24 stycznia 1939 r. G r i n g p o d p i s a list do F r i c k a j a k o m i n i s t r a s p r a w w e w n t r z n y c h informujcy go, e w jego ministerstwie ma p o w s t a C e n t r a l n e B i u r o Emigracyjne dla y d w z H e y d r i c h e m na czele. D o d a , e H e y d r i c h m a p e n o m o c n i c t w a d o r o z w i z a n i a kwestii ydowskiej p o przez emigracj i e w a k u a c j w s p o s b , k t r y w o b e c n y c h w a r u n k a c h jest najbardziej k o r z y s t n y " . P o d p i s u j c t o , G r i n g wcign H e y d r i c h a w mechanizm uwalniania E u r o p y od ydw, spraw, k t r a wkrtce m i a a znale o s t a t e c z n e r o z w i z a n i e " w p o s t a c i l u d o b j s t w a 9 . M e t o d y pracy G r i n g a j a k o P e n o m o c n i k a d o spraw P l a n u Czterolet niego odsaniaj jego n a t u r . M i a d o s k o n a pami i szybko chwyta istot kadej sytuacji przedstawionej mu przez jego asystentw i eksper tw. Interesowa go zawsze kierunek, r z a d k o szczegy techniczne; j a k uj to Kesselring: G r i n g p r a c o w a tylko w razie pilnej potrzeby, ale

z typow dla niego pasj i wytrwaoci". Lubi wyrzuca z siebie p o m y sy, k t r e kazay wszystkim biega j a k na wycigach. K i l k a nieprzemyla nych sw p o w o d o w a o wiele dni p r a c y dla jego personelu. R o b i n o t a t k i w wielkim dzienniku, piszc za d u y m owkiem, k t r y - wedug Dielsa t r z y m a j a k sztylet". Kiedy p o d c z a s n a r a d y pojawiay si jakie palce kwestie, przerywa dyskusj, eby rozesa telegramy po caym kraju; tele g r a m y czsto staway si czytelne d o p i e r o , gdy sprawdzi je k t o z j e g o b i u r a . Kiedy Diels skary si mu w 1938 r. na t e m a t s a m o w o l n y c h m e t o d mobilizacji k o b i e t do p r a c y w fabrykach zbrojeniowych, G r i n g przerwa mu i wysa telegram do ministra pracy: a d n y c h rnic rangi w mobili zacji k o b i e t " . N i g d y nie robi p r o j e k t w swoich dekretw; to naleao do e k s p e r t w z rnych wydziaw. Diels, p o d o b n i e j a k inni, n a r z e k a gorz k o n a niekompetencj K r n e r a , k t r e g o G r i n g uczyni odpowiedzial n y m za P l a n Czteroletni. Twierdzi, e powiedzia G r i n g o w i w 1939 r., e K r n e r przegra dla N i e m c w wojn i e przemysowcy odmawiaj k o n sultowania si z nim, p o n i e w a nie jest w stanie zrozumie, co mwi, G r i n g odrzek na t o : T o mj przyjaciel i nie pozwol n i k o m u powie dzie o n i m zego s o w a " . To bya j e d n a z wielkich saboci G r i n g a j a k o a d m i n i s t r a t o r a - czasami d a w a odpowiedzialne stanowiska starym przy j a c i o o m , a nie o s o b o m wykwalifikowanym. J e d n y m z najbardziej wnikliwych o b s e r w a t o r w s p o r d p r z y w d c w nazistowskich by Albert Speer, genialny m o d y architekt, k t r e g o Hitler nagle uczyni m i n i s t r e m uzbrojenia i produkcji wojennej w 1942 r o k u . K i e d y po wojnie przesuchiwano go na t e m a t G r i n g a , Speer powiedzia: Jest inteligentny i do spostrzegawczy, ma m o r z e c h a o t y c z n y c h p o m y sw, lecz brakuje mu siy, eby w p r o w a d z i je w ycie. N i e k t r e z nich s t a k ze, e przewaaj n a d j e g o inteligencj. Bierze na siebie zbyt wiele. Jego propozycje s jednoczenie dla niego niebezpieczne, poniewa bra kuje mu realizmu... Do 1939 r. by w d o b r y m stanie u m y s o w y m i wyko n a wielk prac w postaci P l a n u Czteroletniego, przeciwstawiajc si y czeniom przemysu. A d o t a m t e g o m o m e n t u cechowaa g o wyjtkowa m o c . Po 1939 r. jego p o z y t y w n a energia gwatownie s p a d a i zostay tylko ze cechy". W e d u g Speera, P l a n Czteroletni by j e d y n y m w a r t y m zacho du wysikiem G r i n g a przed wojn; K r n e r za, p o d o b n i e j a k wielu in nych, o k a z a si zupenie niezdolny do wzicia na siebie t a k wielkiej od powiedzialnoci 1 0 . W lipcu 1938 r. G r i n g , pomijajc R i b b e n t r o p a w Berlinie, zasign poufnych informacji w Anglii, aby dowiedzie si, czy rzd przychylnym o k i e m spojrzaby na jego oficjaln wizyt. C h a m b e r l a i n zgodzi si na ten p o m y s p o d w a r u n k i e m , e atmosfera bdzie j a k najbardziej sprzyjaj c a " , szczeglnie w zwizku z Czechosowacj, a a m b a s a d o r Niemiec

w L o n d y n i e D r i k s e n p o i n f o r m o w a G r i n g a w sierpniu, e L o r d Halifax z wielkim entuzjazmem o d n o s i si do p r o p o n o w a n e j wizyty. D o d a t k o w o za wiedz a m b a s a d o r a odbyy si pewne nieformalne r o z m o w y midzy sir H o r a c e m Wilsonem i dziaajcym w imieniu G r i n g a Wohlttern, w k t rych Wilson zasugerowa, e Anglia byaby s k o n n a p o d p i s a p a k t o nie agresji z N i e m c a m i , w wyniku k t r e g o m o g a b y uwolni si od swych zo bowiza wobec Polski. Kiedy o rozmowie dowiedzia si R i b b e n t r o p , b a r d z o go d o t k n y te p r b y mieszania si G r i n g a w sprawy polityki za granicznej. P o m i m o to przez dziewi miesicy poprzedzajcych u g o d m o n a c h i j sk G r i n g nieustannie konferowa z przedstawicielami innych krajw. W l u t y m pojecha do Warszawy, eby k o n t y n u o w a swoje zabiegi u s p o kajania Polski w czasie, gdy n a r a s t a kryzys w s t o s u n k a c h z Czechoso wacj. Wskazujc na p o r t r e t polskiego krla J a n a Sobieskiego idcego z odsiecz dla Wiednia w 1683 r., Beck, ktry by g o s p o d a r z e m G r i n g a , zamia si i powiedzia: T o si nie p o w t r z y " . P o d c z a s jednej z r o z m w G r i n g a z a m b a s a d o r e m Lipskim jego asystent Bernd von Brauchitsch sysza, j a k wyjawia r z e k o m o tajne informacje o Luftwaffe. Pniej, kiedy byli sami, Brauchitsch spyta, dlaczego to zrobi. G r i n g tylko zamia si i powiedzia, e fakty, k t r e wyjawi, Lipski m g sprawdzi po k r t k i c h poszukiwaniach; jeli p r z e k o n a si o ich prawdziwoci, t y m szybciej uwie rzy we wszystko, co G r i n g powie mu na n a s t p n y c h s p o t k a n i a c h , czy bdzie to p r a w d a , czy fasz. T o p o l i t y k a " - powiedzia G r i n g 1 1 . J e d n a k teraz s t o p n i o w o pogarsza si jego stosunek do Czechosowa cji. Z a p e w n i e n i a d a n e M a s t n y ' e m u w listopadzie odeszy wygodnie w nie pami. W kwietniu nazywa Czechosowacj p r z y d a t k i e m " w rozmowie z H e n d e r s o n e m , k t r y zauway, e byo to teraz ulubione sformuowanie G r i n g a . P r z y d a t e k - j a k powiedzia G r i n g - powinien zosta odcity i podzielony midzy Polsk, W g r a m i i N i e m c a m i . Przy innej okazji de klarowa, e wczenie Sudetw do Rzeszy" bdzie wczeniej czy p niej n i e u n i k n i o n e " . Pewnej nocy po kolacji w a m b a s a d z i e francuskiej G r i n g spyta zupenie otwarcie F r a n c o i s - P o n c e t a , co zrobi Francja, jeli N i e m c y u s u n ten p r z y d a t e k E u r o p y . A m b a s a d o r odpowiedzia formal nie, e F r a n c j a bdzie przestrzega swoich zobowiza i wesprze Czechy. Syszc t o , G r i n g spojrza rozwcieczony i w a r k n : C , t y m gorzej". Do krla Szwecji mwi o p r z e p y c h a n i u Czechw do Rosji, t a m , gdzie nale", a a m b a s a d o r angielski w P r a d z e z a n o t o w a w maju, e G r i n g o s t a t n i m i czasy nie robi adnej tajemnicy ze swoich z a m i a r w zlikwido wania Czechosowacji tego l a t a " . W nocy 21 maja, gdy H e n d e r s o n j a d kolacj z przyjacimi w Berlinie, jakie p r a c e r o z b i r k o w e w pobliu zabrzmiay przez chwil j a k b o m b a r -

dowanie, a on nietaktownie zauway, e chyba zacza si wojna. G r i n g usysza o tym pniej i powiedzia m u , e te zadziwi go ten dwik, lecz jego reakcja bya nastpujca: C i przeklci Czesi zaczli!". Ta historia nie jest t a k trywialna, j a k m o e si wydawa, poniewa p o p r z e d n i e g o d n i a rzd czeski obsadzi wojskiem p o s t e r u n k i graniczne i zmobilizowa rezerwistw, p o n i e w a - j a k o w i a d c z o n o - Hitler szykuje inwazj. N i k t nie wiedzia, co kryje si za t nag demonstracj. W rzeczywistoci ad ne oddziay niemieckie nie zostay przesunite, wic Hitler m g wykorzy sta w d o g o d n y politycznie s p o s b stan podwyszonego napicia, wywo anego przez dziaania Czechw. 28 maja G r i n g razem z Keitlem, Brauchitschem, R a e d e r e m , Ribbent r o p e m i innymi wzi udzia w konferencji zwoanej przez Hitlera, na ktrej F h r e r w peni o k a z a swoj wcieko na Czechosowacj i wyra zy wspczucia, jakie wywoywao jej pooenie, szczeglnie we Francji. Informujc Czechy, e nie ywi wobec nich a d n y c h agresywnych zamia rw, powiedzia jednoczenie podlegym mu p r z y w d c o m i szefom szta bu: Czechosowacja ma by w y m a z a n a z m a p y - t a k a jest moja nieza c h w i a n a w o l a " . Zarzdzi p r z y g o t o w a n i a do akcji wojskowej na 1 pa dziernika. L a t e m , z a r w n o w czerwcu, j a k i lipcu, G r i n g p r o w a d z i r o z m o w y z Sztojyem, wgierskim ministrem w Berlinie, dotyczce udziau Wgier w a t a k u na Czechosowacj, ktry powinien - j a k zasugerowa - nastpi dzie lub d w a po inwazji Niemiec, eby uprzedzi P o l a k w (ktrzy take mieli d a n i a terytorialne). Poniewa - powiedzia G r i n g - nie powinni liczy na to, e N i e m c y bd sami wycigali k a s z t a n y z o g n i a " . Minister wgierski o d p a r d u m n i e , e Wgry nie chc o t r z y m a czegokolwiek w r a m a c h p r e z e n t u " . To oczywiste, d o d a G r i n g , e jakkolwiek inwazj W g r w musi p o p r z e d z a niezbdna prowokacja. 11 sierpnia Lipski zapi sa, e p o d c z a s nieformalnej r o z m o w y dnia p o p r z e d n i e g o G r i n g powie dzia m u , e Czechosowacja w k r t c e przestanie istnie i e zdaje sobie spraw z koniecznoci wsplnej granicy polsko-wgierskiej". P o n o d o da, j a k d o n o s i Lipski, e jeli z p o w o d u Sudetw wybuchnie wojna, to jest zupenie n i e p r a w d o p o d o b n e , eby Wosi pozwolili Francji z a a t a k o wa N i e m c y 1 2 . P o d c z a s nieatwego lata 1938 r. Hitler d o s k o n a l i swoich generaw, p o m i m o opozycji, na czele ktrej sta szef sztabu generalnego armii gene ra Ludwig Beck, ktry sprzeciwia si p l a n o m rozpoczcia wojny, gdy wojsko nie m i a o ani wystarczajcej siy, ani gotowoci. Beck wczy si w jeden z pierwszych p o w a n y c h spiskw majcych na celu odsunicie Hitlera od wadzy. Kwesti zaprztajc umysy wszystkich, nie tylko Hi tlera, k t r y spdza lato, rzucajc p i o r u n a m i w Berchtesgaden, byy dzia-

ania, k t r e mogy podj F r a n c j a i Anglia, jeli N i e m c y wystpi otwar cie przeciwko Czechosowacji. N i e m c y odwiedzili najpierw woski Mini ster L o t n i c t w a m a r s z a e k Balbo, a pniej szef F r a n c u s k i c h Si Powietrz nych genera Vuillemin. Obydwaj byli gomi w Carinhall u G r i n g a . Kiedy G r i n g spyta Vuillemina, co zrobi F r a n c j a , jeli midzy N i e m c a m i i Czechosowacj wybuchnie wojna, genera m g powiedzie jedynie, e F r a n c j a d o t r z y m a sowa. Lecz prywatnie wyrazi swoj opini a m b a s a d o rowi francuskiemu, i francuskie siy powietrzne nie wytrzymaj n a w e t d w c h tygodni wobec tego, co widzia w Niemczech. W listopadzie Wol fram von Richthofen mia poleci, eby Legion K o n d o r a w Hiszpanii zo sta p o t r o j o n y tak, aby zapewni zwycistwo F r a n c o . Swoje danie tu 13 maczy tym, e bdzie to d o b r e w kontekcie remilitaryzacji N i e m i e c . Pojawio si wiele sygnaw, i C h a m b e r l a i n chce zaatwi spraw kosztem Czechw; byy nawet znaki, e w Anglii ronie gniew na Cze chosowacj. N a d s z e d m o m e n t , ebymy n a p r a w d przykrcili P r a d z e r u b " - napisa H e n d e r s o n do Halifaksa w lipcu. C h a m b e r l a i n czu, e Anglia p o w i n n a by m e d i a t o r e m i zaatwi spraw raz na zawsze rodka mi dyplomatycznymi. T y m c z a s e m dziaacze r u c h u antyhitlerowskiego w Niemczech usiowali przez swojego rzecznika w L o n d y n i e p r z e k o n a Anglikw, aby przeciwstawili si Hitlerowi. Przekazali n a w e t Halifaksowi informacje o p l a n a c h Hitlera i istnieniu w Niemczech spisku generaw, ktrzy chcieli obali go, jeli da rozkaz uderzenia na Czechosowacj. Lecz Anglicy podjli j u decyzj, aby wywrze presj na p r e z y d e n t a Cze chosowacji E d u a r d a Benea, a nie na Hitlera. C h a m b e r l a i n p o i n s t r u o w a H e n d e r s o n a , eby d a z n a Hitlerowi, i jest gotowy do odwiedzenia Nie miec i wystpienia w roli p o r e d n i k a midzy nim i Beneem. W E u r o p i e r o s o napicie. Wszyscy czekali na t o , e p o s p n y mczy z n a z B e r c h t e s g a d e n p r z e m w i szczerze w N o r y m b e r d z e , gdzie 6 wrze nia m i a a z e b r a si p a r t i a n a swoim d o r o c z n y m t y g o d n i u p r z e m w i uroczystoci. Sowa, k t r y c h wszyscy si obawiali, z o s t a y po raz pierwszy w y p o w i e d z i a n e przez G r i n g a 10 wrzenia, kiedy m w i o Cze c h a c h j a k o m a r n y m , lilipucim n a r o d z i e " , a o ich kraju j a k o p o m n i e j szym wycinku E u r o p y " . Krzycza, e ciemi k u l t u r a l n y c h l u d z i " , a za nimi stoi M o s k w a i wieczna m a s k a ydowskiego d i a b a " . W Czechoso wacji r o z d a w a n e byy m a s k i gazowe, a ydzi zaczli pospiesznie opusz cza kraj. 12 wrzenia Hitler wykrzycza swoj nienawi do ssiada, lecz nie w y s u n a d n e g o u l t i m a t u m . B u n t w rejonie s u d e c k i m m u s i a z o s t a s t u m i o n y si; F r a n c u z i , k t r z y bali si, e bd musieli wypeni swoje z o b o w i z a n i a w o b e c C z e c h w , t e r a z bagali C h a m b e r l a i n a o interwen cj i ku swojemu zdziwieniu H i t l e r z o s t a 13 wrzenia p o i n f o r m o w a n y , e angielski p r e m i e r przyleci ( p o raz pierwszy w yciu) do N i e m i e c , a b y

z r e w i d o w a u H i t l e r a d a l e k o idce propozycje N i e m i e c . . . wzi u d z i a w ich realizacji i... p o p r z e je p u b l i c z n i e " . To bya szansa F h r e r a . W Niemczech wszyscy, o p r c z samego Hitle ra, wtpili w sukces, j a k i wojna m o e przynie ich krajowi; nawet G r i n g , zgodnie z depesz wysan z a m b a s a d y angielskiej 11 wrzenia, nie postrzega zbyt optymistycznie perspektyw N i e m c w w wojnie ogl n e j " . Gest C h a m b e r l a i n a wobec Hitlera jednoczenie odsania niewidocz n rk Anglii. Wielk ulg m o n a byo wyczu wszdzie oprcz Pragi, a p u n k t kulminacyjny osigna o n a w s a m y m Berchtesgaden. Hitler si umiechn. G r i n g by w Berchtesgaden, kiedy 15 wrzenia Hitler przyj C h a m b e r laina. Nie mia nic przeciwko temu, kiedy na yczenie C h a m b e r l a i n a , aby p o r o z m a w i a jedynie z Hitlerem wczajc oczywicie jego t u m a c z a S c h m i d t a - R i b b e n t r o p i on sam zostali wyproszeni z pierwszej n a r a d y . R i b b e n t r o p w odwecie nie d a C h a m b e r l a i n o w i kopii n o t a t e k S c h m i d t a z tej trzygodzinnej rozmowy. C h a m b e r l a i n uzyska od Hitlera niewiele cza su, aby wrci do L o n d y n u i skonsultowa si ze swoimi kolegami w kwestii p r o p o n o w a n e j secesji regionu Sudetw od Czechosowacji na gruncie p r a w a o samostanowieniu. Odniosem wraenie, e to czowiek, na k t r y m mo na polega, jeli da swoje s o w o " powiedzia C h a m b e r l a i n . 17 wrzenia H e n d e r s o n przyjecha do Carinhall, gdzie odkry, e G r i n g n a d a l czuje si n i e d o b r z e " . H e n d e r s o n b a g a G r i n g a , eby ten interweniowa u Hitlera i p o w s t r z y m a go od pospiesznych dziaa, do k t r y c h bez wtpienia zachcaby go R i b b e n t r o p . G r i n g mwi swobod nie o zych efektach jakiejkolwiek katastroficznej" akcji w Czechosowa cji; poza t y m by pewien, e Hitler z a c h o w a si powcigliwie, c h o zga dza si co do R i b b e n t r o p a . G r i n g p o z o s t a r o z w a n y i powcigliwy w s o w a c h " , a pniej mwi w peen podziwu i szacunku s p o s b " o Chamberlainie. T y m c z a s e m Hitler k o n t y n u o w a p r z y g o t o w a n i a d o wojny, k t r a mia aby w y b u c h n w cigu trzech tygodni, o r a z obcesowo p o g a n i a Pola k w i Wgrw, eby zoyli p o d o b n e d a n i a w imieniu swoich mniejszo ci, aby zapewni cakowity rozbir Czechosowacji. Zrobili to 21 i 22 wrzenia. W a k t a c h niemieckiego Ministerstwa Spraw Z a g r a n i c z n y c h jest n o t a t k a z r o z m o w y , k t r a o d b y a si 16 wrzenia midzy G r i n g i e m i w gierskim ministrem Sztjym w Carinhall. G r i n g narzeka, e Wgry nie robi wystarczajco d u o w obecnej kryzysowej sytuacji"; mniejszo wgierska w Czechosowacji jest stanowczo zbyt cicha, a rzd nie d o m a g a si, t a k j a k powinien, z w r o t u W g r o m niektrych rejonw Czech. Zapew ni take ministra, e Jugosawia nie podejmie a d n y c h dziaa, jeli W gry wcz si w konflikt z Czechosowacj na trzeci lub czwarty dzie po

dziaaniach zainicjowanych przez N i e m c y . 19 wrzenia lord R u n c i m a n przedstawi Beneowi angielskie i francuskie propozycje, aby Sudety zo stay p r z e k a z a n e N i e m c o m nawet bez plebiscytu, w z a m i a n za co Anglia i F r a n c j a zabezpiecz n o w e czeskie granice przed n i e s p r o w o k o w a n agre sj; odpowied na te propozycje nadesza do 22 wrzenia, kiedy to C h a m berlain mia s p o t k a si z Hitlerem po raz drugi. Bene odmwi. Podjto p r b wywarcia najwyszej presji; Anglia i Francja, j a k owiadczyy ich rzdy, wycofa wszelk p o m o c , jeli Bene nie zaakceptuje tych w a r u n kw. 21 wrzenia Bene skapitulowa; zosta, j a k powiedzia, nikczemnie zdradzony". C h a m b e r l a i n wrci do Niemiec i s p o t k a si z Hitlerem 22 wrzenia w G o d e s b e r g u , w hotelu, w k t r y m Hitler p l a n o w a ostatnie etapy k a m panii przeciwko R h m o w i . Premier z przeraeniem odkry, e Hitler nie jest z a d o w o l o n y z kapitulacji Czech; d o m a g a si natychmiastowej o k u p a cji wojskowej o k r g u sudeckiego. Hitlerowi kapitulacja nie bya na rk, chcia zniszczenia Czechosowacji. W o j s k o w a okupacja Sudetw u p o k o rzyaby Bene_a i byaby demonstracj siy Hitlera w E u r o p i e . C h a m b e r lain, wcieky, z m a r t w i o n y i zasmucony, lecz n a d a l gotowy do odgrywa nia roli m e d i a t o r a , odjecha do hotelu po drugiej stronie R e n u . Midzy dwoma hotelami stojcymi na d w c h brzegach rzeki kryy listy, pod czas gdy p r a s a wiatowa bya coraz bardziej s p r a g n i o n a wieych wieci. W k o c u C h a m b e r l a i n i Hitler spotkali si ze swoimi d o r a d c a m i w rod k u nocy, debatujc n a d m e m o r a n d u m , w y d a n y m przez Hitlera n a p r o b C h a m b e r l a i n a , a k t r e - j a k czu ten ostatni - byo u l t i m a t u m dla Cze chosowacji. Nie - powiedzia Hitler - nie u l t i m a t u m , a m e m o r a n d u m " - i w r a m a c h p o z o r n e g o ustpstwa wobec C h a m b e r l a i n a zmieni d a t okupacji z 26 wrzenia na 1 padziernika, czyli termin, k t r y zawsze mia w p l a n a c h . Na tym s p o t k a n i u obecny by R i b b e n t r o p , a nie G r i n g . Kie dy C h a m b e r l a i n lecia do L o n d y n u , H e n d e r s o n w gbokiej depresji kl cza w o g r o m n e j pustej katedrze w Kolonii i modli si o p o k j . W kwestii Czechosowacji G r i n g razem z generaami, k t r y m i Hitler pogardza, popierali u m i a r k o w a n e dziaania. Zajmujc takie stanowisko, powici do pewnego stopnia ciepo relacji z F h r e r e m na rzecz swojego rywala R i b b e n t r o p a , ktry, nieprzyzwyczajony do s m a k o w a n i a wadzy, przyjmowa bez dyskusji kad wskazwk Hitlera, eby zapewni sobie yczliwo mistrza. W obecnej sytuacji bya to kwestia tego, k t o duej omieli si blefowa, a Hitler, wprowadzajc w bd, mia najwicej do wy grania. M i a te o d p o w i e d n i t e m p e r a m e n t , eby prowadzi t gr. Kiedy dowiedzia si, e u l t i m a t u m z Godesberg zostao odrzucone nie tylko przez Prag, ale take przez rzdy Francji i Anglii, wygosi 26 wrzenia w Sport palast dzik, pen przemocy, n i e k o n t r o l o w a n m o w przeciwko Be-

14

neowi, owiadczajc, e przed 1 padziernika zdobdzie Sudety za wszelk cen. Przekroczy nawet pewne granice, zarzucajc Francji i Anglii bojaliwo, lecz tym s a m y m cign na swoj gow protesty z innych stron wiata, wczajc n a w e t odlege i odizolowane Stany Zjednoczone. P r a g a twierdzia teraz, e ma milion uzbrojonych mczyzn, a F r a n c j a p r z e p r o wadzaa mobilizacj. Spoeczestwo niemieckie byo zupenie obojtne wo bec pomysu imponujcej wojny. Hitler - j a k twierdzi Schmidt, ktry w n o cy 27 wrzenia tumaczy jego pilny list do C h a m b e r l a i n a - j a k b y wycofy wa si z ostatecznego k r o k u " , lecz G r i n g powiedzia H e n d e r s o n o w i w cigu dnia, e jeli rzd czeski nie zaakceptuje w a r u n k w m e m o r a n d u m z G o d e s b e r g do drugiej n a s t p n e g o dnia, nastpi mobilizacja i rozpoczn si dziaania. Nie by ani zdenerwowany, ani podekscytowany, lecz zupe nie p e w n y " - napisa H e n d e r s o n do Halifaksa. 28 wrzenia Hitler k o n t a k t o wa si z G r i n g i e m , generaami i R i b b e n t r o p e m . G r i n g , wedug Jodla, powiedzia - N i e da si duej u n i k n wielkiej wojny. M o e p o t r w a sie dem lat, a m y j wygramy". N a w e t flota angielska bya w stanie mobilizacji. R a n k i e m a m b a s a d o r z y Anglii, Francji i W o c h interweniowali zgodnie z instrukcj; Franois-Poncet musia szuka p o m o c y H e n d e r s o n a , eby za pewni sobie spotkanie z Hitlerem. H e n d e r s o n dzwoni do G r i n g a i p o wiedzia m u , e to kwestia n o w y c h propozycji, a wynikiem bdzie wojna lub p o k j . G r i n g nie czeka, aby usysze propozycje: N a t y c h m i a s t id zobaczy si z F h r e r e m " . G r i n g s p o t k a si z Hitlerem i po raz kolejny usilnie n a k a n i a go do pokojowego rozwizania na d r o d z e negocjacji. Popierali go Schwerin von Krosigk i N e u r a t h . W e d u g H e n d e r s o n a , ktry w tym ostatecznym m o mencie widzia w G r i n g u przyjaciela i sprzymierzeca a m b a s a d o r w Francji i Anglii, G r i n g niezwykle gwatownie oskary R i b b e n t r o p a o podeganie do wojny. P o w i e d z i a n o nawet, e krzycza, i wie, czym jest wojna i nie chce przechodzi przez to kolejny r a z " , c h o oczywicie, jeli F h r e r rozkae, osobicie poleci pierwszym, p r o w a d z c y m samolo t e m " i e R i b b e n t r o p powinien zaj miejsce o b o k n i e g o " . N i e m o n a teraz okreli, ile z tego G r i n g wykrzycza w obecnoci Hitlera, a ile do o s b z g r o m a d z o n y c h w poczekalni kancelarii Rzeszy, lecz H e n d e r s o n utrzymuje, e G r i n g n a z w a R i b b e n t r o p a zbrodniczym g u p c e m " przed obliczem Hitlera. N i e w i a d o m o rwnie, j a k duy by wpyw G r i n g a w o d w o d z e n i u Hitlera od wojny, poniewa wtedy wanie zainterwenio wa osobicie Mussolini z prob o odroczenie dziaa wojennych i p r o pozycj osobistego wczenia si do mediacji z C z e c h a m i . P o c z y n i o n o p r z y g o t o w a n i a d o s p o t k a n i a Mussoliniego, C h a m b e r l a i n a , premiera Francji D a l a d i e r a i Hitlera, k t r e m i a o o d b y si n a s t p n e g o d n i a w M o n a c h i u m . Kiedy C h a m b e r l a i n ogosi to w Izbie G m i n , histeryczny wy-

b u c h ulgi w y w o a dzik i naruszajc p o r z d e k scen. By t a m J a n M a saryk, a m b a s a d o r Czech w Anglii, k t r y patrzy p r z e r a o n y na t hanieb n manifestacj. D o M o n a c h i u m nie z a p r o s z o n o a d n e g o przedstawiciela Czechosowacji. Rwnoczenie niemieccy generaowie odwoali swj spi sek majcy na celu odsunicie Hitlera od wadzy i j u od tej p o r y zawsze wykorzystywali zgod C h a m b e r l a i n a i D a l a d i e r a na M o n a c h i u m j a k o w y m w k dla swojej bezczynnoci. G r i n g wykorzysta interwencj Mussoliniego, aby o d s u n R i b b e n t r o pa od f o r m u o w a n i a u k a d u monachijskiego. W N o r y m b e r d z e opisywa, j a k woski a m b a s a d o r w Niemczech Attolico zadzwoni do niego na rozkaz Mussoliniego przed sidm r a n o i nalega na osobiste s p o t k a n i e z nim, a nie z R i b b e n t r o p e m . G r i n g twierdzi, e razem z Attolico i N e u r a t h e m (ktry mia n a d a l duy wpyw na Hitlera i posiada sztuczny tytu przewod niczcego Tajnej R a d y Rzdowej, ciaa, ktre nie istniao) poszli, aby spo tka si z Hitlerem i p r z e k o n a go do przyjcia oferty Mussoliniego. Kiedy po p o u d n i u G r i n g dowiedzia si od Francois-Ponceta, e D a l a d i e r do czy d o narady, wykrzykn: Gott! Dank! Bravo!". G r i n g , N e u r a t h i sekre tarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych b a r o n von Weizsaecker, ktrego b a r d z o m a r t w i o to, co uwaa za lekkomylno R i b b e n t r o p a , ra zem stworzyli na pimie propozycj. M i a a o n a by nastpnego dnia przed stawiona j a k o rozwizanie p r o b l e m u z a p r o p o n o w a n e przez Mussoliniego. Kiedy rwnie Hitler j zaakceptowa, Schmidt przetumaczy na francu ski, a tumaczenie poprzez a m b a s a d o r a W o c h d o t a r o do Mussoliniego nastpnego dnia, po czym p o n o w n i e pojawio si na konferencji monachij skiej po wosku i zostao naleycie p r z e t u m a c z o n e na niemiecki przez Schmidta. Propozycje zawarte w tym wielokrotnie t u m a c z o n y m d o k u m e n cie zostay z a p r o j e k t o w a n e tak, aby obej kolejny p r o b l e m , a a u t o r y t e t Mussoliniego by potrzebny, eby uprzedzi plan, ktry R i b b e n t r o p pra gn przedoy osobicie. Byo to - j a k ujmowa H e n d e r s o n - poczenie propozycji Hitlera i propozycji angielsko-francuskich", a Mussolini zaak ceptowa ten fortel, aby wygadzi ciek wiodc do pokoju i u n i k n te go, co wszyscy obecni, z wyjtkiem moe samego Hitlera i jego cienia Rib b e n t r o p a , uwaali za bezowocn i bezsensown wojn". Z a n i m G r i n g wyjecha do M o n a c h i u m , powiedzia Bodenschatzowi, e zrobi, co w jego mocy, aby oddali dziaania wojenne. Hitler by w zym nastroju podczas negocjacji. Kiedy w k o c u o dru giej r a n o p r o t o k by gotowy do podpisu, z a r w n o G r i n g a , j a k i M u s soliniego rozpieraa r a d o " , a atmosfera stawaa si c o r a z luniejsza, cho Hitler p o z o s t a w a z d e n e r w o w a n y i m a r k o t n y ; siedzia z penym wciekoci wzrokiem, krzyujc i rozprostowujc nogi. Kiedy nadszed czas na podpisy, o k a z a o si, e w k a a m a r z u nie ma a t r a m e n t u .

G d y wszystko zostao zrobione, G r i n g wyszed z sali konferencyjnej, ogaszajc wszem i wobec: Jest p o k j " . 1 padziernika oddziay wojsko we przekroczyy granic terytorium Sudetw. Tego samego dnia G r i n g wezwa M a s t n y ' e g o do swego biura i powiedzia m u , e Hitler nie bdzie duej tolerowa Benea j a k o gowy p a s t w a czeskiego. Jeli on nie zrezy gnuje, N i e m c y bd bezlitosne. B e n e zrezygnowa 5 padziernika, na stpnego dnia wyjecha z Pragi i zosta w swoim d o m u w p o u d n i o w y c h Czechach a 22 padziernika ostatecznie opuci kraj i u d a si na wygna nie d o Anglii. N a stanowisku prezydenta zastpi g o d o k t o r Emil H a c h a , starszy i saby sdzia. Przez kilka miesicy Czechosowacja istniaa, c h o Polska i Wgry, p o d grob siy, przejy kolejne 13 116 km k w a d r a t o w y c h terytorium za mieszkaego przez polskie i wgierskie mniejszoci. Kraj by zrujnowany z a r w n o p o d wzgldem wojskowym, j a k i e k o n o m i c z n y m . Straty Czechosowacji byy wygran Niemiec; N i e m c y na przykad zdobyli zakady Skody. Hitler p l a n o w a likwidacj" pozostaoci kraju w cigu najbliszych dni i szykowa si do okupacji Kajpedy. Na n a r a dzie personelu, k t r G r i n g zorganizowa 14 padziernika, mwi bez o g r d e k o przyszej eksploatacji rejonu sudeckiego i d o d a , e Czechy i Sowacja stan si d o m e n a m i N i e m i e c " i e wszystko, co moliwe, m u si by s t a m t d z a b r a n e " . 17 padziernika przywdca sowacki F e r d y n a n d D u r c a n s k y s p o t k a si z G r i n g i e m w Berlinie, aby p r z e d y s k u t o w a usta nowienie zupenej niepodlegoci dla Sowacji w lad za a u t o n o m i , k t r a zostaa jej z a p e w n i o n a w M o n a c h i u m . Chcieli, j a k powiedzia, b a r d z o bliskich politycznych, gospodarczych i wojskowych zwizkw z N i e m c a m i " . G r i n g z a n o t o w a pniej: P a s t w o czeskie bez Sowacji bdzie jeszcze bardziej na naszej asce. Bazy lotnicze przeciwko wschodowi na terenie Sowacji s dla n a s b a r d z o w a n e " . Kiedy s p o t k a si z D u r a n skym p o n o w n i e 11 listopada, powiedzia, e on sam p o p i e r a stworzenie niepodlegego p a s t w a sowackiego i a u t o n o m i c z n e j U k r a i n y zoriento wanej w k i e r u n k u tej niepodlegej S o w a c j i " 1 5 . W padzierniku Hitler usiowa d o p r o w a d z i do r o z a m u dyploma tycznego midzy Francj i Angli. Z a b r a F r a n c o i s a - P o n c e t a wysoko do schroniska grskiego zwanego G n i a z d e m O r l a i t a m kusi go, wyraajc swoj mio do Francji i nienawi do Anglii, p o m i m o m a e g o wiadec twa pokoju, ktry p o d p i s a na yczenie C h a m b e r l a i n a , aby osodzi p o w r t premiera do Anglii. W prasie c y t o w a n o wypowied G r i n g a : Z czowiekiem t a k i m j a k M o n s i e u r D a l a d i e r m o n a robi p o l i t y k " . Za p r o p o n o w a n o u m o w niemiecko-francusk. Przetrway n o t a t k i z r o b i o n e przez G r i n g a po rozmowie z Lipskim 21 padziernika. U t r z y m a k o n t a k t ; u n i k a n i e p o r o z u m i e " - n a b a -

zgra, a nastpnie zapisa gwne zmartwienie w y r a o n e przez Lipskiego, k t r e dotyczyo U k r a i n y Karpackiej - t e r y t o r i u m Sowacji, gdzie, j a k o b a w i a a si Polska, m o g o rozpocz si powstanie k o m u n i s t y c z n e . Lip ski chcia, eby nie caa Sowacja, k t r a leaa wzdu jej poudniowej granicy, ale ten k o n k r e t n i e rejon zosta scedowany W g r o m . Polska teraz w rzeczywistoci zaczynaa odgrywa wan rol wrd m o c a r s t w E u r o p y i przez chwil N i e m c o m sprawiao przyjemno schlebianie jej; p o m i m o to R i b b e n t r o p zacz t a r g o w a si o G d a s k , wykorzystujc U k r a i n K a r p a c k j a k o przeciwwag. R a p o r t z 25 padziernika p r z e d o o n y Halifaksowi przez angielskiego a m b a s a d o r a w Warszawie, w k t r y m twierdzi on, e G r i n g j u wczeniej d y s k u t o w a o tej sprawie z Lipskim, wiadczy o tym, e nie byy to pierwsze r o z m o w y z Polsk na ten t e m a t . 2 listopada C i a n o s p o t k a si z G r i n g i e m w Wiedniu. J a k zapisa Cian o , G r i n g mia na sobie elegancki szary garnitur, s t a r o m o d n y k r a w a t przeoony przez rubinowy piercie, wicej r u b i n w w piercieniach na palcach oraz wielkiego nazistowskiego ora, o t o c z o n e g o d i a m e n t a m i w butonierce. C i a n o pomyla, e wyglda j a k Al C a p o n e . G r i n g p r b o wa bezskutecznie zainteresowa C i a n o swoimi doniesieniami na t e m a t Wgrw, ktrzy j a k twierdzi - byli w p o r o z u m i e n i u z p a s t w a m i de m o k r a t y c z n y m i . N a s t p n i e z a a t a k o w a krla Borysa z Bugarii za p l a n o wanie sojuszu z Jugosawi. C i a n o znudzi si G r i n g i e m i wrci do Ber lina, gdzie za chwil mia nastpi p o g r o m listopadowy, a swoj uwag powici p r o b l e m o m g o s p o d a r c z y m p r e z e n t o w a n y m przez y d w . N o w y a m b a s a d o r Francji w Berlinie R o b e r t C o u l o n d r e po raz pierw szy s p o t k a G r i n g a p o d koniec listopada i by niezwykle zdziwiony, kie dy G r i n g wiadomie zasugerowa, e on obejdzie wszystkie trudnoci, jakich C o u l o n d r e m g b y dowiadczy w k o n t a k t a c h z R i b b e n t r o p e m . G r i n g wzi a m b a s a d o r a na b o k i ostrzeg go przed powag strajku ge neralnego, ktry mia si o d b y we Francji n a s t p n e g o d n i a - stwierdzi, e to r o b o t a k o m u n i s t w . W styczniu i lutym 1939 r. G r i n g zacz p o d u p a d a na zdrowiu, co przeszkadzao mu w pracy. Od czasu stanowiska, jakie zaj przed konfe rencj w M o n a c h i u m , by w nieasce u Hitlera, a zakres obowizkw, k t r e na siebie wzi, zacz mu ciy. Spdza wicej czasu w R o m i n tach i Carinhall, a pole s t o s u n k w zagranicznych stano o t w o r e m dla R i b b e n t r o p a . 18 lutego H e n d e r s o n napisa do Halifaksa, e G r i n g , k t rego widzia tego r a n k a , powiedzia m u , e jest niezwykle zmczony; zrzuci czterdzieci funtw na wadze, a chcia p o z b y si szedziesi c i u " . W k r t c e wyjeda na wakacje. Ludzie m o g robi bdy, jakie chc - powiedzia do H e n d e r s o n a . - N i c mnie to nie o b c h o d z i " . G r i n g mwi dalej o tym, j a k b a r d z o o b a w i a si remilitaryzacji Wielkiej Bryta-

nii, jeli jej wzgldnie niestabilny rzd u p a d n i e i zastpi go rzd z C h u r chillem j a k o premierem. H e n d e r s o n p r b o w a rozproszy jego o b a w y i powiedzia, e groba ley raczej w nieustannej remilitaryzacji Niemiec, t a k j a k b y nigdy nie byo M o n a c h i u m " . G r i n g wtedy stwierdzi, e N i e m c w nie sta na remilitaryzacj; z a r w n o on, j a k i Hitler wol wyda wa pienidze na pikne b u d y n k i i p o p r a w w a r u n k w spoecznych. H e n d e r s o n wyszed p r z e k o n a n y o szczeroci G r i n g a . W rzeczy samej wierz, e on teraz w swoim sercu chciaby odzyska p o w a a n i e - pisa H e n d e r s o n . - F e l d m a r s z a e k powiedzia do m n i e dzi r a n o , e tyrani, k t rzy dziaaj wbrew woli swojego n a r o d u , zawsze le kocz". G r i n g p o t r z e b o w a wakacji. Cierpia na zapalenie szczki, czego re zultatem by ropie, leczony przez trzy tygodnie przez j e d n e g o z jego le karzy, profesora von Eikena. W 1938 r. G r i n g zosta z a p r o s z o n y przez Balbo do Tripolisu i p o d koniec lutego, b d c na rekonwalescencji, p o stanowi przyj zaproszenie i poczy je z wakacjami w San R e m o . R a zem z E m m y pojechali do Tripolisu z N e a p o l u na niemieckim statku Monserate. W d r o d z e powrotnej G r i n g chcia wpa do Hiszpanii, eby s p o t k a si z F r a n c o , lecz kiedy statek by w zasigu w z r o k u od Walencji, wizyta zostaa nagle o d w o a n a ku wielkiej irytacji G r i n g a i ekipa wyl d o w a a w G e n u i , aby ldem przejecha do San R e m o . R i b b e n t r o p sysza o planowanej wizycie i to on skutecznie d o p r o w a d z i do jej o d w o a n i a . 12 m a r c a , kiedy byli w San R e m o , Hitler nagle kaza G r i n g o w i wrci n a t y c h m i a s t do Berlina. Przez ca zim Czesi byli p o d d a w a n i bezlitosnemu zastraszaniu ze strony Hitlera i R i b b e n t r o p a , ich rzd sta si zupenie podlegy, a obieca na gwarancja wobec ich granic nie zostaa ratyfikowana ani przez F r a n cj, ani przez Angli. Tylko raz rzd czeski z b u n t o w a si przeciwko tym niekoczcym si p r o w o k a c j o m . Byo to na pocztku m a r c a , kiedy H c h a rozwiza kopotliwe rzdy a u t o n o m i c z n e Sowacji i Rusi, za aresztowa ich przywdcw i 10 m a r c a ogosi stan wyjtkowy. To bya z g u b n a decyzja; daa Hitlerowi pretekst, eby uy siy, a C h a m b e r l a i n o wi i D a l a d i e r o w i okazj do o d w r c e n i a w z r o k u od r o z c z o n k o w a n i a p a stwa, k t r e g o granic mieli chroni. 13 m a r c a Hitler zmusi przywdcw sowackich do ogoszenia niepodlegoci, a tej samej nocy w Berlinie doszo do patetycznej sceny, kiedy przed penymi p o g a r d y spojrzeniami Hitlera i R i b b e n t r o p a stary i nikczemny H c h a , z twarz czerwon od emocji, baga o zachowanie tego, co zostao z jego kraju. Hitler instynktownie zdawa sobie spraw z wartoci m e l o d r a m a t u i efektywnoci p r o w a d z e n i a j e d n o s t r o n n y c h negocjacji w pnych godzi n a c h nocnych, kiedy wiat na zewntrz jest ciemny i pusty, a o d w a g a i zdolno do stawienia o p o r u s na najniszym poziomie. wiata w gabi-

necie Hitlera byy p r z y t u m i o n e . H c h a by w kancelarii tylko ze swoim ministrem spraw zagranicznych C h w a l k o w s k y m . R a z e m czekali w przed p o k o j u do pierwszej w nocy. Hitler wysucha z a a m a n e g o gosu prezy d e n t a , a nastpnie z i m n o p o i n f o r m o w a , e inwazja zacznie si o szstej r a n o . Od H c h a zaley, powiedzia F h r e r , czy wejcie N i e m c w zostanie przyjte p o k o j o w o przez Czechw, czy te stanie si okazj do o p o r u zbrojnego i n a t y c h m i a s t o w e g o rozlewu krwi. G d y Hitler mwi, H c h a usiad bez ruchu; tylko jego oczy, j a k p niej powiedzia Schmidt, dowodziy, e jeszcze yje. M i a sabe serce. Bez silnie spyta Hitlera, co m o e zrobi w czasie, ktry mu pozosta. T e n od powiedzia, aby n a t y c h m i a s t zatelefonowa do Pragi i poczyni j a k najlep sze przygotowania; p o t e m H a c h e zosta wypuszczony i o d p r o w a d z o n y sprzed oblicza Hitlera przez G r i n g a i R i b b e n t r o p a , ktrzy n a t y c h m i a s t zaczli na niego nalega, aby podj decyzj. T y m c z a s e m Schmidt p r b o wa d o d z w o n i si do Pragi, ale o k a z a o si, e linia jest p o p s u t a . Kiedy R i b b e n t r o p wcieka si na central telefoniczn, G r i n g znca si n a d H c h . W N o r y m b e r d z e przyzna si, e grozi mu zrzuceniem b o m b na Prag, aby, j a k to uj, przyspieszy ca s p r a w " 1 6 . Linia do Pragi zo staa n a p r a w i o n a , lecz kiedy Hcha 1 zacz mwi, zerwaa si p o n o w n i e . R i b b e n t r o p sta wcieky o b o k niego, lecz wszystko, co m g zrobi, to grozi zwolnieniem kierownika centrali i jego personelu. Nagle rozleg si krzyk G r i n g a , ktry wzywa lekarza Hitlera d o k t o r a Morella, ktry jak by rozmylnie by na miejscu. H c h a zemdla! - krzykn p o r u s z o n y G r i n g . - M a m nadziej, e nic mu si nie stao. To by b a r d z o intensyw ny dzie dla takiego wiekowego czowieka". J e d y n rzecz, ktrej nikt nie chcia, bya mier H c h y w gabinecie Hitlera. Uywajc strzykawki dostarczonej przez G r i n g a 1 7 , Moreli ocuci p r e z y d e n t a zastrzykiem, a ten odzyska wiadomo na tyle, eby p o r o z m a w i a z Prag, kiedy li nia zostaa pospiesznie z a i m p r o w i z o w a n a . Przed czwart r a n o 15 m a r c a Czechosowacja utracia sw niepodlego, a przed wieczorem Hitler sta n triumfalnie w P r a d z e . W k o c u przezwyciy frustracj wywoan M o n a c h i u m , lecz robic to, ostatecznie zniszczy pokojowy klimat w An glii i Francji. 16 marca, kiedy Hitlera nadal nie byo w miecie, polski a m b a s a d o r Lip ski zadzwoni do G r i n g a i narzeka gorzko, e od piciu dni prbuje bez skutecznie s p o t k a si z R i b b e n t r o p e m lub Weizsaeckerem. B u n t o w a si, e p o d o b n e t r a k t o w a n i e jest nie do przyjcia w sytuacji, kiedy Niemcy p o dejmuj dziaania w Sowacji, k t r e w ywotny s p o s b wpywaj na Pol sk. G r i n g omin t spraw tak niewinnie, j a k tylko mg, mwic, e do piero co wrci z wakacji we Woszech. Polska bya w rzeczywistoci zanie p o k o j o n a n a g y m przedueniem jej granic z N i e m c a m i i jeszcze bardziej

z a k o p o t a n a , kiedy zaledwie tydzie pniej, 22 m a r c a , Litwa zrzeka si Kajpedy na rzecz Niemiec. By to precedens, ktry mg by wykorzystany w toczcej si a k u r a t zaartej dyskusji na t e m a t G d a s k a midzy R i b e n t r o p e m i Jzefem Beckiem. Przed k o c e m miesica spr midzy Polsk i Niemcami w kwestii G d a s k a i korytarza trafi do wiadomoci publicznej, a 30 m a r c a C h a m b e r l a i n porzuci swoj polityk agodzenia sytuacji i za pewni Becka o francuskim i angielskim p o p a r c i u w p r z y p a d k u jakichkol wiek grb wobec niepodlegoci Polski. 31 m a r c a C h a m b e r l a i n powtrzy swoje gwarancje w Izbie G m i n . 3 kwietnia Hitler, cisnwszy najpierw na fo r u m publicznym p i o r u n a m i w Polsk i Angli, wyda cile tajne rozporz dzenia (synn Bia Operacj) z daniem, aby siy niemieckie byy gotowe na 1 wrzenia 1939 r. do niespodziewanego a t a k u na Polsk. 6 kwietnia Anglia podpisaa z Polsk p a k t o wzajemnej pomocy, p o m i m o przestarzaej armii tej drugiej i brawury jej przywdcw wojskowych. Tymczasem odwo a n a zostaa wizyta prezesa Brytyjskiej Komisji H a n d l u , a G r i n g - j a k w s p o m i n a H e n d e r s o n - wyrazi najwysze oburzenie faktem, e odwoa no j z p o w o d u takiego gupstwa!". G r i n g ujawni w N o r y m b e r d z e , e: caa s p r a w a " okupacji Czecho sowacji zostaa w wikszoci z r z u c o n a na moj g o w " . N i g d y nie od wiedzi Pragi, ani wtedy, ani w a d n y m i n n y m terminie. Hitler, j a k powie dzia, odrzuci rad, k t r przesa mu w licie z San R e m o , aby w kwestii Czechosowacji przyj u m i a r k o w a n e stanowisko i osign swoje cele przez penetracj gospodarcz, a nie na d r o d z e siowej. D z i a a n i a gospo darcze bez wtpienia u d o w a d n i a a n o t a t k a , k t r G r i n g napisa 18 lute go do niemieckiego ministra spraw zagranicznych. Przynagla w niej R e i c h s b a n k do nabycia znacznej czci Czechosowackiego B a n k u N a r o dowego, j a k o e te rezerwy byy pilnie p o t r z e b n e do w y k o n a n i a wa nych r o z k a z w w y d a n y c h przez F h r e r a " . Kiedy G r i n g w odpowiedzi na wezwania Hitlera przyjecha do Berlina r a n o 14 m a r c a , F h r e r stwier dzi, e p o s i a d a d o w o d y na to, e rosyjskie wadze lotnicze byy obecne na niektrych czeskich lotniskach, co stanowio race pogwacenie u m o wy z M o n a c h i u m . Kiedy Hitler pojecha do Pragi, aby d o k o n a przegl du swoich nowych zdobyczy, towarzyszy mu R i b b e n t r o p , a nie G r i n g . J e d n a k nadesza rwnie kolej na u p o k o r z e n i e R i b b e n t r o p a , kiedy w n a s t p n y m miesicu G r i n g odwiedzi R z y m . 7 kwietnia Mussolini wy sa swoj armi przez m o r z e na p o d b j Albanii, k t r a d a w a a Osi cenne oparcie na terytorium graniczcym z Grecj i Jugosawi. 13 kwietnia F r a n c j a i Anglia zaoferoway gwarancje z a r w n o Grecji, j a k i R u m u n i i . N a s t p n e g o dnia C i a n o przyjmowa G r i n g a w Rzymie, po czym zapisa w swoim p a m i t n i k u , e G r i n g zgryliwie w y p o w i a d a si o Polsce. 15 kwietnia G r i n g s p o t k a si z Mussolinim; wrd wielu kwestii zgodzili

si rwnie w tej, j a k wane s u m o w y gospodarcze z Rosj z a r w n o dla Niemiec, j a k i Woch, i e o b y d w a kraje musz s k o n c e n t r o w a si na remilitaryzacji. G r i n g wierzy, e wojna jest n i e u n i k n i o n a , ale mia nadzie j, e u d a im si odoy j przynajmniej do 1942 r., do czasu kiedy ich p o c z o n e siy stan si niezwycione. M i m o t o , d o d a , N i e m c y i W o c h y musz p o z o s t a w a w stanie mobilizacji, c h o nie p o w i n n o to by widocz ne dla wiata zewntrznego. Wrci do Berlina pocigiem 17 kwietnia. G r i n g by gorzko u r a o n y faktem, i to R i b b e n t r o p , a nie on zosta o d z n a c z o n y przez krla W o c h niezwykle p o d a n y m m e d a l e m - Orde rem A n n u n c j a t y - kiedy 22 maja w Berlinie midzy N i e m c a m i i W o c h a mi doszo do p o d p i s a n i a p a k t u stalowego. D i n o Alfieri, ktry pniej mia zosta a m b a s a d o r e m w Berlinie, by obecny na bankiecie inauguru j c y m ten p a k t i zauway, j a k G r i n g niepostrzeenie wlizguje si do ja dalni i zamienia wizytwki na stole, wedug k t r y c h mia siedzie po le wej stronie C i a n o , a R i b b e n t r o p po prawej. Kiedy j e d n a k wrci na przy jcie i zobaczy, e R i b b e n t r o p o t r z y m a O r d e r , rezultatem byo co, co Alfieri m g opisa jedynie j a k o tragedia w m i n i a t u r z e " . Po t r u d n y c h zabiegach p o w s t r z y m a n o G r i n g a przed n a t y c h m i a s t o w y m opuszcze niem a m b a s a d y 1 8 . G r i n g czu, a n a w e t wiedzia, e to on stworzy funda m e n t y sojuszu niemiecko-woskiego, a C i a n o , k t r e g o bystry wzrok za wsze czujnie wyapywa oznaki ludzkich saboci, napisa w swoim dzien niku o zach zawici, k t r e stay w oczach G r i n g a , kiedy patrzy na O r d e r A n n u n c j a t y zwisajcy z szyi R i b b e n t r o p a . A m b a s a d o r Niemiec na pisa do C i a n o , e G r i n g zrobi scen" i C i a n o obieca, e sprbuje zdo by jeszcze jeden O r d e r Annuncjaty, dla G r i n g a . O k a z a o si to niezwy kle t r u d n e i u d a o si d o p i e r o w maju nastpnego roku. G r i n g oskara C i a n o o nieumiejtne zaatwianie tej sprawy. W y k o r z y s t y w a n o k a n a y d y p l o m a t y c z n e i czyniono wszystkie moliwe wysiki, aby wycign od krla jeszcze jeden order. T r a g i k o m e d i a z G r i n g i e m i o r d e r e m w rolach gwnych staa si refrenem lecym u p o d s t a w relacji midzy d w o m a krajami. W k o c u C i a n o wstawi si u Mussoliniego, a Mussolini u mae go krla, k t r e m u - j a k uj to C i a n o - zostaa o p i s a n a aosna sytuacja wraliwego H e r m a n n a " . K r l o k a z a si u p a r t y i swoj zgod o d k a d a , j a k tylko m g najduej, a Mussolini musia interweniowa po raz kolej ny, mwic, e to. c y t r y n a " , ktr Jego Wysoko musi przekn dla d o b r a k o n t a k t w midzy d w o m a krajami. K r l ostatecznie zgodzi si w maju 1940 r., lecz robi z kolei trudnoci w kwestii wysania zwyczajo wego telegramu z gratulacjami. J e d n a k G r i n g nalega na o t r z y m a n i e te legramu razem z o r d e r e m , a krl m g tylko n a r z e k a gniewnie, j a k wstrtna bya dla niego ta sytuacja. W k o c u G r i n g d o s t a swj o r d e r i telegram od Alfieriego, n o w o m i a n o w a n e g o a m b a s a d o r a W o c h .

W maju 1937 r. niemiecki a m b a s a d o r w Hiszpanii skary si na podej m o w a n e przez G r i n g a i G o e b b e l s a p r b y zupenie niezalenej akcji w Hiszpanii. G r i n g chcia by zaproszony, aby reprezentowa N i e m c y w p a r a d z i e zwycistwa, a w t y m s a m y m czasie przeprowadzi r o z m o w y z F r a n c o , lecz p o i n s t r u o w a B e r n h a r d t a , swojego przedstawiciela do spraw P l a n u Czteroletniego w Hiszpanii, eby zorganizowa wizyt. P o wiedzia B e r n h a r d t o w i , e a m b a s a d o r nie powinien nic wiedzie o tej sprawie, mia bowiem pewno, e R i b b e n t r o p nie zgodziby si. A m b a s a d o r ostatecznie dowiedzia si, co si dzieje, i nalega na odsunicie a g e n t w G r i n g a , a w k o c u w ogle z r e z y g n o w a n o z wizyty. R i b b e n t r o p osobicie napisa do G r i n g a list peen wyrzutw dotyczcych spo sobu, w jaki caa sprawa zostaa p r z e p r o w a d z o n a , lecz chocia projekt li stu znalaz si w archiwum, to najwyraniej nigdy nie zosta wysany. To wanie w tym okresie pojawiy si doniesienia o nawrocie c h o r o b y G r i n g a ; wrci do San R e m o 1 9 . Bodenschatz powiedzia polskiemu at tache wojskowemu, k t r y przekaza informacje a m b a s a d z i e angielskiej, e nie ma nadziei na przywrcenie zdrowia G r i n g o w i , ktry zosta te raz usunity w cie r k a m i R i b b e n t r o p a " . W poowie maja H e n d e r s o n wywnioskowa, e te plotki byy wyolbrzymione i e G r i n g mia rodzaj cukrzycy", lecz dochodzi do siebie p o d opiek lekarza w San R e m o . Z drugiej strony nie ma wtpliwoci - d o d a H e n d e r s o n - e w chwili obecnej jest w nieasce u H i t l e r a " . 23 maja, dzie po p o d p i s a n i u p a k t u stalowego (w k t r y m sygnatariu sze otwarcie stwierdzili, e zostali zjednoczeni przez wewntrzne p o d o biestwo ich ideologii" i e s zdecydowani dziaa rami w rami i z p o czonymi siami, eby zabezpieczy swoj przestrze yciow"), Hitler wezwa G r i n g a i trzynastu innych starszych oficerw, aby poruszy te m a t nadchodzcej wojny. Polsk, kiedy zostaa ju odizolowana, naley z a a t a k o w a przy pierwszej nadarzajcej si okazji; Niemcy miay rozsze rzy swoj przestrze yciow na wschd a do spichlerzy U k r a i n y ; mieszkacy tych terytoriw dostarczyliby N i e m c o m przymusowej siy ro boczej. Jeli Anglia i F r a n c j a wypowiedz wojn, trzeba je p o k o n a w k a m p a n i i od strony H o l a n d i i i Belgii. Hitler by w nastroju, w k t r y m symultanicznie rzuca wszystkim wyzwanie. P o d c z a s tego s p o t k a n i a nie z a n o t o w a n o a d n y c h p y t a ani dyskusji; to byy rozkazy F h r e r a . 28 maja H e n d e r s o n zapisa r o z m o w , odbyt dzie wczeniej w Carinhall, w ktrej G r i n g n a r z e k a gorzko na wrogo Anglii wobec Niemiec. H e n d e r s o n opisa mu szok, j a k i m dla niego i n a r o d u angielskiego byy dziaania N i e m c w w dniu 15 m a r c a ; zniweczyy ca prac, j a k woy w p r b y ustanowienia przyjaznych k o n t a k t w midzy N i e m c a m i i Angli w cigu ostatnich d w c h lat. To bya r o b o t a - j a k powiedzia - szalonych

l u d z i " partii. W tym m o m e n c i e , wedug H e n d e r s o n a , G r i n g lekko si zmiesza" i wyjani, e w k o c u on by w tym czasie w San R e m o . N a s t p nie wszystko zrzuci na zawzito Czechw i p r b o w a p r z e k o n a Hender sona, e jeli Anglia wczy si do wojny o Polsk, straci na tym wicej ni Niemcy; przymierze polsko-angielskie w rzeczywistoci jedynie zachcao Rzeczpospolit do przyjcia gupio bezkompromisowego stanowiska wobec da Niemiec. H e n d e r s o n zauway, e zawsze istniaa granica polskich kompromisw i e szaleni ludzie nie powinni posuwa si za daleko w kwestii Polski i G d a s k a . Po tej wymianie grb dyplomatycznych G r i n g p o k a z a a m b a s a d o r o w i n o w e przybudwki w Carinhall i kolorowe szkice pewnych goych d a m " przedstawiajcych C n o t y na jaki XVI-wiecznych flamandz kich gobelinach, ktre chcia kupi do sali jadalnej. Odniosem wraenie, e G r i n g cieszy si ze spotkania ze mn - d o d a H e n d e r s o n w raporcie uzu peniajcym. - G r i n g nie jest d u o lepszy od innych, ale w sercu jestem pewny, e nie chce wojny i nienawidzi R i b b e n t r o p a " 2 0 . Miesic pniej wojskowe plany podbicia Polski trafiy na b i u r k o H i tlera, a na 23 lipca z o s t a o z w o a n e specjalne zebranie R a d y O b r o n y Rze szy. G r i n g , k t r y przewodniczy t e m u s p o t k a n i u szefw cywilnych i woj skowych, wyjani, e wojna jest b a r d z o blisko i e celem n a r a d y jest ogoszenie cakowitej mobilizacji kraju. Siedem milionw o s b m i a o zo sta wezwanych, a b r a k i o s o b o w e w z a k a d a c h zbrojeniowych i na far m a c h bd u z u p e n i o n e ludmi s p r o w a d z o n y m i przemoc z Czechoso wacji i wycignitymi z o b o z w k o n c e n t r a c y j n y c h 2 1 . W lipcu byy z a p l a n o w a n e kolejne s p o t k a n i a R a d y , aby przedyskuto wa u d o s k o n a l e n i a w ufortyfikowaniu ciany Z a c h o d n i e j , k t r a m i a a p o w s t r z y m a interwencj francusk i angielsk po a t a k u na Polsk. O m w i o n o szczegowe analizy siy roboczej dostpnej w Niemczech o r a z moliwoci wykorzystania p r a c o w n i k w s p r o w a d z o n y c h z terytoriw o k u p o w a n y c h i z o b o z w koncentracyjnych. 24 sierpnia a m b a s a d o r An glii w Warszawie donis, e polski a m b a s a d o r w Berlinie r o z m a w i a z G r i n g i e m tego p o p o u d n i a . G r i n g najwidoczniej przyzna, e jego polityka p o d t r z y m a n i a przyjaznych s t o s u n k w z Polsk z a w i o d a " i e je go wpywy byy teraz m a e . N a s t p n i e d o d a znaczco, e gwn prze szkod w usuniciu napi nie by G d a s k , lecz przymierze Polski z An gli. W sierpniu Albert Vogler, przemysowiec zajmujcy si stal, k t r y by take nazistowskim d e p u t o w a n y m w Reichstagu, przedstawi G r i n gowi o t r z y m a n y z Ameryki r a p o r t mwicy o tym, e jeli Anglia przy stpi do wojny, to pjd za ni Stany Zjednoczone, i e jej przemys mili t a r n y znacznie przewysza przemys niemiecki. G r i n g jedynie si za mia; uwaa, e A m e r y k a jest stanowczo zbyt d a l e k o , eby t r a k t o w a j powanie w polityce europejskiej 2 2 .

N i e m a z a t e m wtpliwoci c o d o tego, e G r i n g z n a d o k a d n i e plany Hitlera - p o w a n y p o d b j skorelowany z remilitaryzacj Niemiec (za ktry G r i n g by osobicie odpowiedzialny) i zagarnicie terytoriw, u p r a g n i o n y c h przez Hitlera, a niemoliwych do zdobycia na d r o d z e szan tau d y p l o m a t y c z n e g o . M o m e n t e m z a p a l n y m m g by 1 wrzenia albo termin pniejszy; to zaleao od reakcji Polski, Anglii i Francji. I, w z n a c z n y m stopniu, reakcji Rosji, z k t r p a k t , choby tymczasowy, wydawa si Hitlerowi korzystny. C h o d n e stanowisko Anglii i Francji wobec Zwizku Radzieckiego nie zostao niezauwaone w kanclerstwie. Jeli byli p r z y g o t o w a n i na odrzucenie przymierza w t a k oczywisty s p o s b korzystnego, on nie by. Czste w p r z e m o w a c h i p r o p a g a n d z i e nazistow skiej j a d o w i t e odniesienia d o bolszewizmu wyranie osaby. N a p o c z t k u maja G r i n g wysa B o d e n s c h a t z a do a m b a s a d Francji i Anglii, aby na p o m k n o tym, e N i e m c y i Rosja m o g w k r t c e doj do p o r o z u m i e n i a , w nadziei, e to zmieni nastawienie r z d w tych k r a j w 2 3 . K a d y kolejny miesic bez wojny by korzyci dla Niemiec; t a k a bya opinia G r i n g a i wszystkich odpowiedzialnych starszych oficerw. D a t y okrelone arbitralnie w tajemnicy przez Hitlera byy dla nich zawsze zbyt wczesne. Hitler, przez wikszo czasu odizolowany w grach, stawa si c o r a z bardziej egocentryczny, coraz bardziej nie do zniesienia. P o n a d t o G r i n g n a d a l c h o r o w a . O d p o w i e d z i a l n o za wojn bya ostatni rzecz, ktrej chcia. W o j n a jest zawsze r y z y k o w n y m i niepewnym i n t e r e s e m " powiedzia do Bodenschatza. M i a czterdzieci sze lat, by szczliwym m a o n k i e m i ojcem, uwielbia o n i crk. I chcia by u w a a n y za naj bogatszego czowieka w E u r o p i e 2 4 . G r i n g w rzeczywistoci by b o g a t y t y l k o d l a t e g o , e za niewiele m u sia paci; m i a s p o r o u b o c z n y c h d o c h o d w i duy majtek. C a r i n h a l l , R o m i n t y i d o m w Berlinie na Leipzigerplatz byy u t r z y m y w a n e z fun duszy reprezentacyjnych", j a k n a z y w a j e j e g o ksigowy H e r r G e r c h . Zy cie p r y w a t n e G r i n g a b y o t a k silnie zwizane z oficjalnymi przyjciami, e o n i j e g o o n a r z a d k o j a d a l i sami. W y d a t k i , n o r m a l n i e u w a a n e z a p r y w a t n e - j a k na p r z y k a d koszty zwizane z j e g o c r k - byy a l b o wcignite w o g l n ksigowo d o m o w , a l b o t a k n i e i s t o t n e , e z a twoci w y r w n y w a y j e oficjalne z a r o b k i G r i n g a , k t r e wynosiy czterdzieci cztery tysice m a r e k rocznie. G e r c h , starszy u r z d n i k a d m i nistracyjny w g o s p o d a r s t w i e G r i n g a , szacuje, e G r i n g m u s i a j e d y n i e p r z e z n a c z a o k o o p i t n a s t u tysicy m a r e k r o c z n i e n a czysto o s o b i s t e wydatki. S t o s u n k o w o niedue oficjalne p r z y c h o d y G r i n g a byy znaczco zwikszane przez wpywy z publikacji ksiek n a p i s a n y c h przez niego lub o nim; z a d a znacznej czci h o n o r a r i u m a u t o r s k i e g o za a u t o r y z o w a n

biografi, j a k G r i t z b a c h napisa dla niego, i n a d k t r take p r a c o w a osobicie. G e r c h szacuje, e h o n o r a r i a z jego biografii i innych publikacji wynosiy o k o o 840 000 m a r e k . G e r c h potwierdzi take, e G r i n g otrzy mywa znaczne sumy pienidzy od przemysowcw, ktrzy chcieli z d o b y jego yczliwo. Pienidze te przepyway na jego prywatne k o n t o , p o d o b n i e j a k wartociowe prezenty, k t r e trafiay do jego kolekcji sztuki. Jego osobiste dziea sztuki byy t r z y m a n e oddzielnie od tych, k t r e zosta y z a k u p i o n e dla n a r o d u i o p a c o n e na zlecenie G r i n g a ze specjalnego Bilderfond Hitlera. G e r c h utrzymuje - wbrew d o w o d o m innych wiad k w z jego personelu d o m o w e g o - e G r i n g nigdy bezporednio nie p r o si o prezenty. Wydaje si j e d n a k , e wielokrotnie p y t a n o go o t o , co chciaby o t r z y m a od oficjalnych goci. W t a m t y m czasie zacz take h a n d l o w a dzieami sztuki, sprzedawa i k u p o w a prace, k t r e przynio 25 sy mu dalsze zyski . K o n t a b a n k o w e G r i n g a , u t r z y m y w a n e w Thyssen B a n k i D e u t s c h e Bank, byy podzielone na p r y w a t n e " (na jego oficjalne d o c h o d y ) , specjalne" (na due sumy i prezenty) i w o j s k o w e " (na fundu sze zapewniane przez p a s t w o ) . Na p o c z t k u 1939 r. G r i n g naby kolejn n i e r u c h o m o . W d o w a po Epensteinie, Frau Lilii von Epenstein, k t r a u t r z y m y w a a z nim k o n t a k t , po t y m j a k nazici doszli do wadzy, i bya czstym gociem w Carinhall, z m a r a nagle i zostawia rodzinie G r i n g a cay majtek Epensteina, w czajc zamek M a u t e r n d o r f i Veldenstein. Zaznaczya, e M a u t e r n d o r f ma zosta p r z e k a z a n y Eddzie, lecz G r i n g nie zaprzta sobie gowy u s t a n a wianiem legalnego p r a w a swojej crki do tej posiadoci i o b y d w a z a m k i stay si n o m i n a l n i e jego wasnoci. D l a t e g o te G r i n g mia wiele do stracenia, gdyby N i e m c y przystpiy do wojny n i e p r z y g o t o w a n e i nie u d a o im si odnie sukcesu w fanta stycznym pojedynku, o k t r y m marzy Hitler. R o z m a w i a z a t e m z a r w n o o wojnie, j a k i pokoju, w zalenoci od okazji i osb, z k t r y m i przeby wa. W miar j a k jego majtek wzrasta, d u c h przygody mala, a on nie sta rami w rami z F h r e r e m j a k o przyjaciel i towarzysz. P o d o b n i e j a k inni starsi oficerowie zacz b a si Hitlera i w k r t c e przeraenie budziy w nim straszne wezwania do kancelarii Rzeszy lub Berchtesgaden. Kiedy tylko mg, usuwa si do luksusowego Carinhall. Po raz kolejny dugie dni lata cigny si niczym nerwy napite j a k struny. Hitler zawsze zyskiwa, oczekujc na ruch, ktry robili przeciwni cy n k a n i jego g r o b a m i . T r z y m a si tej zasady w p r z y p a d k u Polski, p o d o b n i e j a k z sukcesem zastosowa j w kwestii Czechosowacji. Toczyy si p r b y zblienia do Zwizku Radzieckiego, czynione z jednej strony przez Angli i Francj, a z drugiej przez Niemcy. C h a m b e r l a i n o w i wy starczao, e negocjacje w kwestii niechcianego p a k t u o oboplnej porno-

cy byy t a k chaotyczne, j a k tylko m o n a ; dla R i b b e n t r o p a sprawa staa si pilna natychmiast, kiedy osdzi, e a l i a n t o m m o e u d a si zdobycie p o p a r c i a Rosji przeciwko d z i a a n i o m Niemiec w Polsce. Kiedy 5 sierpnia angielsko-francuska misja wojskowa o d p y n a do L e n i n g r a d u , Hitler i R i b b e n t r o p postanowili zrobi kolejny k r o k w swoich negocjacjach. Je li p a k t o nieagresji zostaby p o d p i s a n y , to u s u n o b y g r u n t spod s t p aliantw, a te stopy w konsekwencji zaczyby trz si ze strachu. T y m c z a s e m w relacjach niemiecko-angielskich wydarzya si dziwna, niespodziewana interwencja. Idealistyczny szwedzki biznesmen Birger D a h l e m s poczu w sobie p o t r z e b , aby poczy Angli i N i e m c y i p o wstrzyma p r d nioscy je w k i e r u n k u nieuniknionej wojny. Wyczuwa, e w oficjalnej komunikacji istnieje pewien blok midzy p r z y w d c a m i d w c h krajw, ktry w peni niezaleny m e d i a t o r byby w stanie u s u n . Z a p o z n a si z G r i n g i e m , do k t r e g o zbliy si w 1934 r., kiedy mia trudnoci w zawarciu m a e s t w a z niemieck wdow; G r i n g wkroczy i rozwiza dla niego ten p r o b l e m . Z kolei on by w stanie p o m c G r i n gowi, zdobywajc szkolenie biznesowe dla jego pasierba T h o m a s a von K a n t z o w a , ktry mieszka w Sztokholmie, a to d o p r o w a d z i o do ich re gularnych s p o t k a w Niemczech. D a h l e r u s b a r d z o k o c h a Angli, w ktrej mieszka i p r a c o w a przez dziesi lat, i n a d a l mia wpywowe k o n t a k t y wrd przemysowcw. Wi zyta w Niemczech p r z e k o n a a go, e nazici s z a r w n o niewiadomi in tencji Anglikw, j a k i podejrzliwi wobec nich. Z n a t w a r d y rdze, ukryty p o d n a p o z r mikk powierzchni leniwego t e m p e r a m e n t u n a r o d o w e g o Brytyjczykw, i czu, e to skania Hitlera do bdnej oceny ich prawdzi wej siy. D a h l e r u s wierzy, e jeli przedstawiciel p r z y w d z t w a nazistow skiego s p o t k a b y si na nieformalnych r o z m o w a c h z j a k i m p r o m i n e n t n y m Anglikiem spoza krgw dyplomatycznych, m o g o b y to przynie pozytywne rezultaty. U w a a , e o d p o w i e d n i m czowiekiem po stronie niemieckiej jest G r i n g , poniewa j u go z n a i z d a w a sobie spraw, e G r i n g o w i nie p o d o b a si p o m y s wojny". Pewni przyjaciele D a h l e r u s a w Anglii powanie p o t r a k t o w a l i jego propozycj i w rod 5 lipca uzyska zaproszenie G r i n g a d o Carinhall. By zadziwiony r o z b u d o w o k a z a e g o z a m k u " G r i n g a , ktry wi dzia po raz pierwszy w 1935 r.; zauway, e nawet w okresie trudnej sy tuacji gospodarczej w Niemczech przy dalszej modernizacji p r a c o w a y setki r o b o t n i k w . Za chwil m i a o zacz si garden party, lecz G r i n g , p o m i m o cigych wezwa do p o w i t a n i a goci, p o n a d godzin powici na r o z m o w z D a h l e r u s e m na t e m a t relacji niemiecko-angielskich. G r i n g powiedzia, e wedug niego Anglia blefuje i jest z d e c y d o w a n a , aby przeszkodzi w o d p o w i e d n i m rozwoju Niemiec. J e d n a k yczliwie

u s t o s u n k o w a si do p o m y s u s p o t k a n i a przedstawicieli i zgodzi si p o r o z m a w i a z Hitlerem, p o d c z a s gdy D a h l e r u s mia si s k o n s u l t o w a ze swoimi angielskimi przyjacimi. Ostatecznie u s t a l o n o , e tajne s p o t k a n i e p o w i n n o si o d b y w d o m u nalecym do ony D a h l e r u s a , rezydencji zwanej S n k e Nissen K o o g , w Schleswig-Holstein, w pobliu granicy z Dani. Halifax, z k t r y m D a h l e r u s p r z e d y s k u t o w a t spraw, uwaa, e przedsiwzicie m o e by poyteczne, lecz m i a wtpliwoci co do nie mieckich intencji. Hitler pozwoli G r i n g o w i podj si tej misji, ponie wa uwaa, e niesie moliwoci wyeliminowania interwencji angielskiej, w k t r teraz, p o d wpywem R i b b e n t r o p a , przesta wierzy. Jeli chodzi o R i b b e n t r o p a , na tym etapie nic nie wiedzia o p l a n o w a n y m s p o t k a n i u ; kiedy za si o n i m dowiedzia, o b u r z a si na te tajne negocjacje z D a h l e rusem, k t r e cigny si do 4 wrzenia, cztery dni po inwazji na Polsk. J e d n a k G r i n g u w a a ca spraw za nieoczekiwan i mile widzian oka zj, aby p o k r z y o w a plany R i b b e n t r o p a . Siedmiu angielskich biznesmenw uczestniczyo w n a r a d z i e w S n k e Nissen K o o g 7 s i e r p n i a 2 6 . Zostali t a m na n o c i czekali p o d e k s c y t o w a n i na przyjazd G r i n g a , ktry jecha z Berlina specjalnym pocigiem w towa rzystwie B o d e n s c h a t z a i K r n e r a . Konferencj otworzy D a h l e r u s , k t r y nie m g spa ostatniej nocy ze wzgldu na ogarniajce go napicie, a G r i n g n a t y c h m i a s t przyj sw zwyczajow szczer i przyjazn posta w, kiedy o d p o w i a d a na pytania z a d a w a n e przez Anglikw. Wyjani wyczerpujco, dlaczego nazici czuli, e Anglia jest c h o d n a i wroga, a take nie wykazuje zrozumienia dla zmian, k t r e zaszy w E u r o p i e w w y n i k u o d r o d z e n i a Niemiec. N a s t p n i e Anglicy skrytykowali agresyw ne i b e z c e r e m o n i a l n e " m e t o d y Hitlera w kwestiach mniejszoci niemiec kiej. G r i n g wybra ten m o m e n t , aby d a swojej publicznoci wite za pewnienie m a s t a n u i oficera", e N i e m c y nie zamierzaj okry Polski i e rozstrzygniecie p r o b l e m w G d a s k a i k o r y t a r z a nie pocignie za so b dalszych d a terytorialnych. P o d c z a s lunchu G r i n g z a p r o p o n o w a toast za p o k j , a wynikiem dyskusji, k t r a zakoczya si o szstej trzy dzieci wieczorem kolejnymi przyjacielskimi t o a s t a m i , byo z g o d n e stwierdzenie, aby konferencja a u t o r y z o w a n a przez rzd angielski i nie miecki o d b y a si na ziemi szwedzkiej i bya powicona kwestii polskiej. D a h l e r u s zosta n a z w a n y i n t r u z e m i - sdzc z t o n u jego ksiki The Last Attempt - nie ma wtpliwoci, e o t r z y m a znaczn gratyfikacj za t samozwacz misj. W caej sprawie jest j e d n a k e pewien dziwny p o s m a k komedii, t a k j a k b y jaki n a t r t n y b o h a t e r w zoonej sztuce t a k uporczy wie chcia wczy si do fabuy, e wszyscy zmczeni protagonici zaak ceptowali jego obecno i wykorzystali go do wasnych celw. Z a t e m in-

terwencja D a h l e r u s a w s p o s b n i e u n i k n i o n y zawikaa sprawy przed woj n, a dla G r i n g a sta si on narzdziem do u t r z y m a n i a si w c e n t r u m zdarze w czasie, kiedy z a r w n o Hitler, j a k i R i b b e n t r o p trzymali go w z a n a d r z u j a k o nierozwanego m e d i a t o r a z Angli. D n i upyway, a m o t y w y G r i n g a w jego relacjach z D a h l e r u s e m sta way si c o r a z bardziej z o o n e . Hitler chcia w y k o r z y s t a G r i n g a j a k o d y p l o m a t j e d y n i e do odcignicia Anglii i F r a n c j i od Polski; w i a d o m y tego G r i n g w y k o r z y s t y w a t sytuacj, j a k t y l k o m g , a b y o d c i g n Hitlera od R i b b e n t r o p a , a co za t y m idzie - o d z y s k a d a w n rol gw n e g o n e g o c j a t o r a . P o p r z e z D a h l e r u s a n e g o c j o w a z Angli i dziki tej dziaalnoci p o d t r z y m y w a wasny k o n t a k t z H i t l e r e m , n a w e t jeli ogra nicza si o n j e d y n i e d o r o z m w telefonicznych. P o s t r o n i e angielskiej sabo i d e s p e r a c j a r z d u z o s t a y u j a w n i o n e p o p r z e z stopie, w j a k i m zaufali D a h l e r u s o w i i w y k o r z y s t a l i go w peni, c h o D a h l e r u s po r a z pierwszy s p o t k a Halifaksa zaledwie 19 lipca, C h a m b e r l a i n a 27 sierpnia, a H e n d e r s o n a 29 sierpnia. O s t a t e c z n e r o z c z a r o w a n i e t y m d y p l o m a t a m a t o r e m z o s t a o w y r a o n e d o p i e r o , kiedy by o n p r z e s u c h i w a n y w N o r y m b e r d z e w 1946 r.; lecz w o w y m czasie jego p r a g n i e n i e p o m o c y z d a w a o si byszcze j a k d o b r y uczynek w niegrzecznym wiecie". Jed n a k z a w o d o w i d y p l o m a c i szybko owinli go sobie w o k palca. W k o cu sta si u p i o r n y m d o r a d c , n i e z d o l n y m do przeniknicia przez g r o m a dzce si mgy p o m i m o penej o d w a g i wytrwaoci, k t r a nie saba na wet po wypowiedzeniu wojny. J a k wielu innym, j e m u rwnie nie u d a o si zrozumie w peni zoo nego c h a r a k t e r u G r i n g a i przejrze kombinacji w znacznej mierze ego istycznych m o t y w w , k t r e kieroway n i m w t a m t y m czasie, c h o z pew noci zauway b r a k odwagi moralnej G r i n g a w jego relacjach z Hitle rem. N i e z d a w a sobie sprawy, e G r i n g nie jest zdolny do rozwizania d y l e m a t u stworzonego przez sytuacj, w jakiej si znalaz, i jego c h a r a k ter. D a h l e r u s nie m g te zrozumie jego pragnienia odgrywania gwnej roli na jednej ze cieek, k t r wybior N i e m c y - wojny lub pokoju. G r i n g m u s i a utrzymywa t r u d n pozycj za mistrzem, ktrego a u t o rytet a k c e p t o w a bez zastrzee, podczas gdy w sercu obawia si proble m w , t r u d w i strat, jakie wojna t o t a l n a przyniosaby jego luksusowej eg zystencji. D a h l e r u s mia s p o t k a si z G r i n g i e m osiemnacie razy midzy 5 lip ca i 4 wrzenia oraz o d b y wiele innych s p o t k a z m i n i s t r a m i i dyploma t a m i w L o n d y n i e i Berlinie. D o d a t k o w o p r z e p r o w a d z i niezliczone t r u d n e r o z m o w y telefoniczne z G r i n g i e m i r n y m i przedstawicielami Anglii. W t y m s a m y m okresie p o d r o w a midzy Angli i N i e m c a m i dwanacie razy; cztery z jego p o d r y przypady na krytyczne trzy dni midzy

25 a 27 sierpnia. N i k t nie mia wikszej cierpliwoci ani t a k rozpaczliwej nadziei. Dzie po konferencji w S n k e Nissen K o o g G r i n g zaprosi D a h l e r u sa na dalszy cig r o z m o w y na wysp Sylt, gdzie spdza k r t k i e wakacje; B o d e n s c h a t z polecia d o B e r c h t e s g a d e n , eby p r z e d s t a w i H i t l e r o w i przebieg dyskusji. T y m c z a s e m G r i n g powiedzia, e j e g o z d a n i e m p r o p o n o w a n a konferencja (teraz z a o b o p l n z g o d m a j c a g r o m a d z i przedstawicieli czterech m o c a r s t w : Anglii, Niemiec, Francji i W o c h ) jest do przyjcia tylko wtedy, gdy zostanie p r z y g o t o w a n a wczeniej, a jej wa r u n k i precyzyjnie u s t a l o n e . Z o s t a o t o p o t w i e r d z o n e kilka d n i pniej i D a h l e r u s telefonicznie p r z e k a z a informacje do L o n d y n u . Z a p a d a du ga, n i e z n o n a cisza. Wikszo brytyjskich n e g o c j a t o r w , j a k wyjanio n o D a h l e r u s o w i , p r z e b y w a a n a c o r o c z n y c h w a k a c j a c h . N i e wiedzia, e p r o w a d z o n o k o n k u r e n c y j n e negocjacje w M o s k w i e , k t r y c h r e z u l t a t e m by p a k t midzy N i e m c a m i i Rosj i z e r w a n i e j e d n o c z e n i e p r o w a d z o n y c h przez R o s j a n bez e n t u z j a z m u r o z m w z delegacj angielsk. Ofi cjalnie by to p a k t o wzajemnej nieagresji, a nieoficjalnie o podziale te r y t o r i u m Polski i krajw b a t y c k i c h . Ogoszenie go b y o p o w a n y m szo kiem dla D a h l e r u s a . Tymczasem G r i n g przybra m a s k stanowczego przywdcy wojenne go. W sierpniu p o w t r z y synn przechwak dotyczc Luftwaffe, k t r a pojawia si w prasie w postaci wielkich n a g w k w : N i e m c y nie ulegn ani jednej b o m b i e . Jeli nieprzyjacielski b o m b o w i e c pojawi si n a d ziemi niemieck, to nie n a z y w a m si H e r m a n n G r i n g ; moecie m w i na m n i e Meier!"27. 14 sierpnia razem z innymi d o w d c a m i uczestniczy w konferencji wo jennej zwoanej przez Hitlera w Berchtesgaden, na ktrej F h r e r owiad czy, e brytyjscy przywdcy nie s tego kalibru, aby p r o w a d z i wojn, e P o l s k a musi by p o k o n a n a w cigu tygodnia i e Rosja (tylko w s p o m n i a o negocjacjach, k t r e ju si toczyy) jest zainteresowana wytyczeniem stref z a i n t e r e s o w a " . W zapiskach nie ma informacji o s p o t k a n i u , na kt rym Hitler dowiedzia si wszystkiego o konferencji zorganizowanej przez D a h l e r u s a , ani te o tym, e G r i n g wypowiedzia si przeciwko przygo t o w a n i o m , k t r e - musia sobie z tego zdawa spraw p r o w a d z raczej do wojny z Angli. 22 sierpnia, dzie po p o d p i s a n i u p a k t u z Rosj, Hitler zwoa kolejn n a r a d sztabow, na ktrej wyrazi swj triumf, perorujc o swoim geniuszu, omawiajc t sytuacj w nieskoczono i nieustannie zrzdzc na Angli i jej sab pozycj o r a z podkrelajc znaczenie tego, e Rosja stanie o b o k Niemiec. W e d u g pewnego r a p o r t u G r i n g wskoczy na st i zaoferowa Hitlerowi krwioercze p o d z i k o w a n i a i k r w a w e obietnice". G o r c o zaprzeczy tej opowieci w N o r y m b e r d z e , wskazujc

na fakt, e nie mia zwyczaju s k a k a n i a po stoach w d o m a c h prywatnych; zrobienie czego takiego wskazywaoby na p o s t a w zupenie niezgodn z p o s t a w niemieckiego oficera". Lecz przyzna, e wznis oklaski. Po l u n c h u Hitler powiedzia wszystkim, eby zamknli swoje serca na wsp czucie i dziaali b r u t a l n i e " . Krwioercze p o d z i k o w a n i a czy nie, G r i n g n a d a l p r b o w a nawiza k o n t a k t z Angli. 21 sierpnia, j a k pisze lord Halifax w swoich wspomnie niach, przysza z Niemiec z a k o d o w a n a w i a d o m o " , e G r i n g chce od 28 wiedzi Angli i s p o t k a si z p r e m i e r e m . Poczyniono przygotowania do jego tajnego przylotu w rod 23 sierpnia. Z lotniska mia by z a b r a n y sa m o c h o d e m do Chequers, oficjalnej posiadoci wiejskiej premierw Anglii. N i e pojawi si, a pniej o k a z a o si, e Hitler o d w o a t wizyt, k t r a p r a w d o p o d o b n i e o k a z a a b y si nieprzydatna. T a k wic G r i n g , ktry nie m g osign celu osobicie, p o n o w n i e zwrci si do D a h l e r u s a , milcz cego od czasu ich rozmowy na Sylcie 8 sierpnia. R a n k i e m 23 sierpnia, dzie po konferencji w Berchtesgaden, G r i n g zadzwoni do D a h l e r u s a i powie dzia m u , e sytuacja si pogorszya, i poprosi, aby przyjecha do Berlina. Po pospiesznych konsultacjach ze szwedzkim premierem (ktry take by na wakacjach i wymia sugesti o tym, j a k o b y sytuacja bya p o w a n a ) Dahlerus, dziaajc wyranie j a k o prywatny obywatel E u r o p y , pojecha do Berlina. T a m jego szwedzki przyjaciel, bankier, wyjani m u , e wpywy G r i n g a s mniejsze ni kiedy ze wzgldu na jego zdecydowan niech do wojny". Przyjaciel d o d a , e D a h l e r u s m o e zosta rwnie dobrze aresz towany, jeli bdzie omawia plany pokojowe z Gringiem wbrew woli Hi tlera. M i m o t o pojecha d o Carinhall n a zaproszenie G r i n g a . G r i n g p o wiadomi go o wzmocnionej pozycji Niemiec w rezultacie u m o w y z Rosj i z wielk gorliwoci" nakania go, aby pojecha do L o n d y n u i zaszczepi w Foreign Office przekonanie, e n a d c h o d z c e zdarzenia bd cakowicie uzalenione od postawy i inicjatywy Anglii". Powiedzia j a s n o , e Ribbent r o p , obecnie w d r o d z e powrotnej z Rosji, nie zrobi nic, aby zaagodzi sy tuacj. Nastpnie G r i n g odwiz Dahlerusa do Berlina s a m o c h o d e m spor towym; ludzie w Berlinie rozpoznawali G r i n g a i, ku jego zachwytowi, p o zdrawiali go po d r o d z e . G r i n g p o w i e d z i a D a h l e r u s o w i , e ma z a m i a r s p o t k a si z Lipskim, a n a s t p n i e z H i t l e r e m . W r o z m o w i e z L i p s k i m powiedzia, j a k b a r d z o jest mu p r z y k r o , e jego p o l i t y k a u t r z y m a n i a przyjaznych relacji z Pol sk z a w i o d a " , lecz nie ma j u wpyww, a b y zrobi co wicej 2 9 . W a na bya nie tyle przyszo G d a s k a , p r z e k o n y w a , lecz przymierze Pol ski z Angli. D a h l e r u s po nocnej debacie telefonicznej z Gringiem, poczu, e m g b y jeszcze si przyda, jeli n a t y c h m i a s t pojechaby do L o n d y n u . P o -

lecia t a m s a m o l o t e m pasaerskim n a s t p n e g o r a n k a , w pitek 25 sierp nia, i z r o z m w z Halifaksem wywnioskowa, e rzdy p o n o w n i e nawi zay k o n t a k t ; H e n d e r s o n widzia si b o w i e m z Hitlerem. Tej nocy, dziki oficjalnej p o m o c y , D a h l e r u s o w i u d a o si p o r o z m a w i a przez telefon z Gringiem, ktry na ten m o m e n t wyszed z n a r a d y z Hitlerem. G r i n g wydawa si by p o d e n e r w o w a n y i niespokojny; powiedzia, e wojna m o e wybuchn w kadej chwili. Sytuacja ulega pogorszeniu - d o d a - ze wzgldu na p a k t , j a k i Anglia p o d p i s a a tego p o p o u d n i a z Polsk. W so bot r a n o , 28 sierpnia, D a h l e r u s zobaczy si z Halifaksem raz jeszcze, p o wtrzy mu sowa G r i n g a i d o d a , e G r i n g jest j e d y n y m czowiekiem w Niemczech, k t r y m o e zapobiec wojnie". D a h l e r u s zasugerowa, e Halifax powinien wysa G r i n g o w i osobisty list, potwierdzajcy ywione przez Angli pragnienie osignicia p o k o j o w e g o rozwizania sytuacji. D a h l e r u s w r c i n a t y c h m i a s t do Berlina specjalnym s a m o l o t e m , a wie czorem zosta zawieziony s a m o c h o d e m do osobistego pocigu G r i n g a , k t r y sta na bocznej stacji n i e o p o d a l Carinhall. G r i n g by b a r d z o p o w a n y " , p o w t r z y kilka s t a n d a r d o w y c h skarg na ze t r a k t o w a n i e mniej szoci niemieckich w Polsce i przez jaki czas nie dopuszcza D a h l e r u s a do sowa. Przez ca godzin rozmawiali, a D a h l e r u s celowo ukrywa list i wyj go ostatecznie w p u n k c i e kulminacyjnym na potwierdzenie swych zapewnie, e Anglia pragnie pokoju. G r i n g rzuci si na list, otwiera go szybko i n e r w o w o ; sta si niecierpliwy ze wzgldu na sw niezbyt d o br znajomo angielskiego i poprosi D a h l e r u s a , eby ten przetumaczy pismo uwanie, uwypuklajc kady cie znaczenia. Sucha w napiciu i z powag, a nastpnie wysiad z pocigu i pojecha bezzwocznie do urzdu w Berlinie. Bya p n o c . Miejsce spowijaa ciemno, a Hitler poszed j u spa. G r i n g wysa D a h l e r u s a z p o w r o t e m do hotelu i czeka, a F h r e r wsta nie, eby przeczyta list. D a h l e r u s nie wiedzia, e 26 sierpnia by dniem z a p l a n o w a n y m przez Hitlera j a k o dzie inwazji na Polsk i e d o b wczeniej, kiedy p a k t polsko-angielski zosta ogoszony i Mussolini przy zna w licie, e nie jest w stanie zaoferowa N i e m c o m p o m o c y wojsko wej, Hitler zadzwoni do G r i n g a i o d w o a o p e r a c j 3 0 . G r i n g zapyta, czy tymczasowo, czy na d o b r e , a o d p o w i e d Hitlera brzmiaa: N i e , bd musia zobaczy, czy u d a n a m si zapobiec interwencji Anglii". N i c dziwnego zatem, e G r i n g sdzi, i Hitler nie bdzie mia mu za ze przerwania snu. Z a n i m D a h l e r u s d o t a r do hotelu, zosta wezwany p o n o w n i e do kancelarii Rzeszy, gdzie ze zdziwieniem odkry, e cay bu dynek wyoni si z ciemnoci do wiata, j a k scena, gdzie nagle p o d n i e siona k u r t y n a ukazuje p o d i u m wypenione pospiesznym dziaaniem. P o t e m nastpio j e d n o z tych fantastycznych s p o t k a z Hitlerem, k t r e

ujawnio zaburzenia jego umysu. D a h l e r u s a p r o w a d z o n o p o wspaniaych d y w a n a c h synnej dugiej galerii w n o w y m skrzydle u r z d u kancelarii, mi j a ciany, na k t r y c h wisiay arcydziea sztuki, midzy m a s orchidei, k t r e wyznaczay ciek do F h r e r a . Hitler p a t r z y si na niego nieru c h o m y m wzrokiem, nastpnie przywita go i d a zwyczajowy wykad na t e m a t historii i polityki Niemiec, podczas k t r e g o coraz bardziej si p o d nieca. Po duszym czasie D a h l e r u s o w i u d a o si przerwa i powiedzie, e mieszka w Anglii j a k o r o b o t n i k , a to t a k zaciekawio Hitlera, e prze rwa swoj p r z e m o w i wypytywa go o to wyjtkowe i nieoczekiwane d o wiadczenie. N a s t p n i e , z c h o d n t w a r z " i specyficznymi" r u c h a m i , Hitler wrci r u t y n o w o do swojej aroganckiej ambicji, wielkoci armii i n i e p o k o n a n y c h si powietrznych. G r i n g , cichy j a k ucze w p r a c o w n i mistrza, z a c h i c h o t a z z a d o w o l e n i e m " , kiedy Hitler wychwala Luftwaffe. G d y D a h l e r u s , k t r y mwi b a r d z o spokojnie, poniewa zrozumia, e r w n o w a g a psychiczna [Hitlera] bya osobliwie niestabilna", podkreli si Anglii i Francji o r a z ich zdolno do z a b l o k o w a n i a Niemiec, zacho wanie Hitlera stao si nagle n i e n o r m a l n e . Jego gos zachwia si, zacz ciska sowami i z d a n i a m i , stojc po r o d k u p o k o j u z wytrzeszczonymi oczami: Jeli bdzie wojna, zbuduj U-boty, zbuduj U-boty, U-boty, U - b o t y . . . " . Z a t k a si. Kiedy czciowo odzyska s a m o k o n t r o l , wrzasn gwatownie: Z b u d u j samoloty, samoloty, s a m o l o t y i zniszcz m o i c h w r o g w ! " . D a h l e r u s by przeraony i spojrza w k i e r u n k u G r i n g a , lecz G r i n g n a w e t nie m r u g n " . Hitler k o n t y n u o w a ze szklistymi oczami i n i e n a t u r a l n y m gosem, ujawniajc fanatyczn wiar w t o , e sia Niemiec p o k o n a kad form opozycji. P u n k t e m kulminacyjnym bya propozycja Hitlera, aby D a h l e rus wrci do L o n d y n u i wyjani p r z y p a d e k Niemiec. Opierajc si na swoim dowiadczeniu biznesmena, D a h l e r u s powiedzia, e zrobi t o , jeli wyjaniona m u zostanie d o k a d n a n a t u r a d a Niemiec w o b e c Polski, na p r z y k a d w kwestii k o r y t a r z a do G d a s k a . Hitler umiechn si jedy ny raz tego wieczora, a G r i n g n a t y c h m i a s t w y d a r m a p Polski z atlasu i oddzieli szybkimi, z d e c y d o w a n y m i pocigniciami terytorium, k t r e chciay z d o b y Niemcy. N a s t p n i e ta dziwna konferencja toczca si w p n y c h godzinach n o c n y c h przeksztacia si w wykuwanie w pamici D a h l e r u s a - ze wzgldw bezpieczestwa nie m g nic zapisywa - wa r u n k w p a k t u z a p r o p o n o w a n e g o przez Hitlera Anglii, jeli o n a w z a m i a n p o m o e N i e m c o m o t r z y m a G d a s k i korytarz, a p o n a d t o odzyska bye kolonie niemieckie w Afryce. Hitler ekscytowa si i t r u d n o mu byo ja sno okreli kwestie zasadnicze; G r i n g by z a d o w o l o n y z siebie i cichy przez wikszo czasu. Jego cile formalne i sualcze z a c h o w a n i e wo bec szefa" byo gbokim szokiem dla D a h l e r u s a , k t r y by u r a o n y "

stosunkiem Hitlera do G r i n g a , p o d c z a s gdy paszczca si u n i o n o te 31 go ostatniego w y d a a mu si absolutnie o d r a a j c a . S p o t k a n i e skoczyo si o czwartej r a n o ; bya j u niedziela 27 sierpnia, a niecae dwanacie godzin pniej D a h l e r u s znalaz si j u na D o w n i n g Street z C h a m b e r l a i n e m , Halifaksem i sir A l e x a n d r e m C a d o g a n e m z F o reign Office, prbujc j a k najdokadniej nawietli p u n k t y oferty niemiec kiej w atmosferze spokojnego sceptycyzmu. Ostatecznie p o s t a n o w i o n o wykorzysta D a h l e r u s a j a k o tajnego p o s a c a , aby sprawdzi pierwsze reakcje Hitlera na o d p o w i e d Anglii. Z a d z w o n i o n o do G r i n g a ; ten skonsultowa si z Hitlerem, k t r y zgodzi si przyj D a h l e r u s a po raz drugi j a k o nieoficjalnego d y p l o m a t . Kolejny raz szwedzki posaniec na uczy si na pami tego, co nie m o g o by przelane na papier. P o d c z a s gdy drzwi do tych tajnych sal konferencyjnych nie z a m y k a y si, atmosfera publiczna w Niemczech i Anglii bya b a r d z o napita. Przyja ciele biznesowi D a h l e r u s a skupili si z niepokojem w o k niego, dziaajc j a k o zasona przed ciekawoci, kiedy jego s a m o l o t specjalny wyldowa w C r o y d o n . K o m u n i k a c j a powietrzna midzy d w o m a p a s t w a m i zostaa przerwana. W Anglii nastpia czciowa mobilizacja; rodziny rozdzielay si; pocigi miay wielkie opnienia. W Niemczech ogoszono racjonowanie ywnoci, m y d a , wgla i u b r a , nie u k r y w a n o te r u c h w o d d z i a w wojskowych. K w a d r a n s po jedenastej tego samego wieczora D a h l e r u s by z p o w r o t e m w Berlinie u G r i n g a . Reakcja Anglikw nie s p o d o b a a si G r i n g o wi, k t r y teraz pociera swj wielki n o s . D a h l e r u s , w peni wiadomy p o wagi tej chwili, z uwag tumaczy kady szczeg stanowiska Anglikw. G r i n g powiedzia na k o c u , wedug D a h l e r u s a , e o n osobicie podzie la uczucia Anglikw, lecz wtpi, czy Hitler zrobi to s a m o " . G r i n g zoba czy si z H i t l e r e m i uzyska od niego nieoczekiwanie r o z s d n o d p o wied, k t r przekaza telefonicznie. O t F h r e r jest gotowy przyj an gielsk n o t telegraficznie, wyjanion przez D a h l e r u s a , k t r y zadziwi a m b a s a d angielsk, dzwonic do nich chwil przed drug w nocy i da j c n a t y c h m i a s t o w e g o s p o t k a n i a . Zaszyfrowany telegram wyjaniajcy n a t u r jego misji przyszed d o p i e r o godzin pniej! Po wyjciu z a m b a s a d y D a h l e r u s , k t r y nie spa od d w c h nocy, wzi kpiel, a nastpnie pojecha p r o s t o do specjalnego pocigu G r i n g a . G r i n g przyj go w zielonym szlafroku, spitym w pasie wysadzan klej n o t a m i spink; by w uroczym nastroju i z a p r e z e n t o w a umiejtnoci G e r m a n Intelligence Service, podajc swojemu gociowi d o k a d n y opis jego r o z m o w y telefonicznej z a m b a s a d i niespodzianki, j a k wywoaa. Przed G r i n g i e m nie byo adnych tajemnic. D a h l e r u s s p o t k a si z wielo ma starszymi c z o n k a m i personelu G r i n g a - K r n e r e m , Milchem, U d e -

tem i B o d e n s c h a t z e m . N i e r o b i o n o adnej tajemnicy z p r z y g o t o w a do wojny; wszyscy jedli lunch na wieym powietrzu w cieniu otaczajcych ich b u k w , a G r i n g p o k a z a Dahlerusowi, gdzie nastpi ataki, jeli wy buchnie wojna. Opisa take kwater gwn Luftwaffe w O r a n i e n b u r g u , k t r a zostaa umieszczona na urwisku w pobliu linii kolejowej. G r i n g zwierzy si m u , e jego relacje z R i b b e n t r o p e m s ze, i D a h l e r u s od nis z d e c y d o w a n e wraenie, e istnieje wojna pragnie midzy G r i n giem i innymi c z o n k a m i r z d u " . W y d a w a o si, e wszystko jest g o t o w e do rozpoczcia negocjacji. D a h l e r u s , p o m i m o swojego p o d e k s c y t o w a n i a , m g w k o c u t r o c h si przespa. N a s t p n e g o dnia, 29 sierpnia, poszed do b i u r a G r i n g a , gdzie G r i n g podbieg do mnie, ucisn moj d o i powiedzia z entuzja z m e m : Bdziemy mieli p o k j . P o k j zosta z a p e w n i o n y " . D a h l e r u s pojecha p r o s t o d o a m b a s a d y angielskiej; t a m p o raz pierw szy s p o t k a si z H e n d e r s o n e m , k t r y z a c h o w a d a l e k o posunity scepty cyzm nawet w o b e c G r i n g a , uwaa bowiem, e G r i n g jest nieco inny od pozostaych przywdcw nazistowskich, lecz czsto p o s u w a si do kam stwa, kiedy mu to o d p o w i a d a . M i m o to zgodzili si, e G r i n g jest czo wiekiem, z k t r y m o wiele atwiej zaatwia si sprawy. Wygldajcy na zmczonego H e n d e r s o n powiedzia, j a k b a r d z o obawia si wieczornego s p o t k a n i a z Hitlerem, na k t r y m ma usysze niemieck odpowied na oficjaln w i a d o m o Anglikw. Tego samego wieczora D a h l e r u s dowiedzia si, j a k fatalnie potoczyo si to spotkanie. Hitler wysun nowe danie j a k o kolejny e t a p jego pla n u , k t r y mia d o p r o w a d z i do fiaska jakichkolwiek negocjacji z Polsk, jednoczenie stawiajc Angli w sytuacji, w ktrej nie chciaaby uy siy. Najwyraniej wpyw R i b b e n t r o p a p o n o w n i e zacz przewaa n a d stara niami G r i n g a . Hitler zada od Anglii, aby polski przedstawiciel poja wi si w Berlinie n a s t p n e g o dnia, 30 sierpnia, aby negocjowa w imieniu swojego rzdu. H e n d e r s o n z a p r o t e s t o w a gwatownie w o b e c tego ultima t u m , j a k j e nazywa. P o d c z a s gdy F o r b e s z a m b a s a d y angielskiej przekazywa D a h l e r u s o w i te tragiczne wieci, zadzwoni s a m G r i n g , niezmiernie z d e n e r w o w a n y i z a n i e p o k o j o n y " , i p o p r o s i D a h l e r u s a , aby ten n a t y c h m i a s t do niego przyjecha. D a h l e r u s stwierdzi, e jest nie tylko zdenerwowany, ale te zy. G r i n g zrzuci win bezporednio na H e n d e r s o n a i gwatownie pod kreli swoim czerwonym owkiem p u n k t y w niemieckiej nocie, k t r e uwaa za szczeglnie znaczce. M w i teraz j a k Hitler, przeciwko Anglii i przeciwko Polsce, n a d ktrej granic gromadziy si wojska niemieckie: Szedziesit niemieckich dywizji blisko milion mczyzn - czeka t a m , lecz wszyscy m a m y nadziej, e nic si nie stanie. Polacy s szaleni...".

Tylko nadzieja na u m o w z Angli p o w s t r z y m y w a a Hitlera przed inter wencj, k t r a m i a a b y pooy kres o k r u c i e s t w o m z a d a w a n y m w chwili obecnej przez P o l a k w mniejszoci niemieckiej. Hitler p r a c o w a n a d pla nem, ktry chcia przedstawi P o l a k o m . G r i n g p o n o w n i e w y d a r s t r o n z atlasu i zaznaczy terytoria, k t r e N i e m c y chciayby pozyska. Baga D a h l e r u s a , aby wrci d o L o n d y n u specjalnym s a m o l o t e m G r i n g a ; na stpnie p o d z i k o w a mu za t o , co zrobi, gdyby mieli si j u nie spotka, n a p o m y k a j c , e pewni ludzie s z d e t e r m i n o w a n i , aby nie pozwoli D a h lerusowi wyj z tego ywym". Przez pewnych l u d z i " r o z u m i a R i b b e n t r o p a . O pitej r a n o w rod 30 sierpnia niestrudzony Szwed wylecia do L o n d y n u , gdzie podjto d r o b i a z g o w e rodki ostronoci, aby o c h r o n i go przed rozgosem. N a D o w n i n g Street n a d a l p a n o w a a atmosfera sceptycyzmu w o b e c in tencji Hitlera i G r i n g a . Anglia nie zachci Polski do wysania przedsta wiciela do Berlina; negocjacje p o w i n n y o d b y si na t e r y t o r i u m neutral n y m . D a h l e r u s zadzwoni do G r i n g a z t sugesti, lecz t a m t e n katego rycznie j odrzuci. N o n s e n s - powiedzia - negocjacje musz o d b y si w Berlinie, gdzie Hitler ma swoj k w a t e r " . D a h l e r u s polecia z p o w r o t e m do Berlina z kolejnymi zapewnieniami od Anglii, e n a d a l chce dys k u t o w a z Hitlerem. Bez snu opuci Berlin k r t k o po p n o c y w czwar tek 31 sierpnia, eby s p o t k a si z G r i n g i e m w jego pocigu - w tej samej chwili H e n d e r s o n wychodzi po burzliwym s p o t k a n i u z R i b b e n t r o p e m p o angielskiej odpowiedzi n a u l t i m a t u m " Hitlera. R i b b e n t r o p od czyta H e n d e r s o n o w i w a r u n k i Hitlera dla Polski, ale zrobi to w taki spo sb, e ten nie m g ich zrozumie. N a s t p n i e R i b b e n t r o p o d m w i prze k a z a n i a mu kopii do gbszej analizy, owiadczajc, e i t a k jest za p n o , poniewa jest j u po p n o c y , a Polacy nie przysali swojego przedstawi ciela w terminie o k r e l o n y m przez Hitlera. Kiedy G r i n g wychwala przed D a h l e r u s e m szczodro w a r u n k w Hitlera, k t r y c h kopi m i a przy sobie, D a h l e r u s p o p r o s i o zgod na zatelefonowanie do a m b a s a d y . Kiedy usysza, co si stao, baga G r i n g a o interwencj i d o p i l n o w a n i e przynajmniej tego, aby a m b a s a d o r d o s t a kopi w a r u n k w . G r i n g cho dzi n e r w o w o d o k o a , nagle powiedzia: Z r o b i t o . W e z m na siebie od powiedzialno! M o e p a n d o niego z a d z w o n i " . G r i n g p o g a n i a D a h l e rusa, gdy ten d y k t o w a w a r u n k i F o r b e s o w i z a m b a s a d y . Zaleao m u , e by mie ten telefon j u za sob, p r a w d o p o d o b n i e ze s t r a c h u przed R i b b e n t r o p e m . N a s t p n i e G r i n g p r z e k o n a swojego gocia, eby reszt nocy spdzi u niego w pocigu. 31 sierpnia Weizsaecker, zastpca R i b b e n t r o p a i czowiek u m i a r k o w a nych p o g l d w w r d personelu Ministerstwa Spaw Z a g r a n i c z n y c h , p o czu, e sytuacja jest na tyle niebezpieczna, i baga Hassella, aby wstawi

si i ostrzeg Gringa o n i e a k c e p t o w a l n y m stanowisku R i b b e n t r o p a i sza l o n y m n a m a w i a n i u Hitlera do wypowiedzenia wojny. C a r i n h a l l pjdzie z d y m e m " - by to w jego m n i e m a n i u najlepszy s p o s b p r z e k a z a n i a tego G r i n g o w i . Hassell m g p o r o z m a w i a z G r i n g i e m przez telefon dziki p o m o c y siostry tego ostatniego, Olgi Rigele, z k t r p o z o s t a w a w przyja znych s t o s u n k a c h . G r i n g utrzymywa, e Polacy musz wysa negocja t o r a natychmiast, i powiedzia m u , eby przedstawi to H e n d e r s o n o w i ja ko absolutn konieczno. Hassell odnis wraenie, e G r i n g szczerze chce pokoju, a Olga Rigele powiedziaa mu ze zami w oczach, j a k G r i n g obj j i powiedzia: Teraz widzisz, wszyscy chc wojny. O p r c z mnie, onierza i feldmarszaka". Lecz G r i n g trzyma si na osobnoci, na tej placwce wojskowej" w O r a n i e n b u r g u , c h o wrci do Berlina 32 pniej tego samego d n i a . Przed dziesit r a n o 31 sierpnia D a h l e r u s by z p o w r o t e m w a m b a s a dzie angielskiej, a F o r b e s z a b r a go na s p o t k a n i e z a m b a s a d o r e m Polski Lipskim, z k t r y m H e n d e r s o n od p n y c h godzin n o c n y c h stale si kon t a k t o w a . Lipski by zbyt roztargniony, eby przestudiowa propozycje Hitlera, wic D a h l e r u s p r z e d y k t o w a je sekretarce i wyszed. Tymczasem Lipski powiedzia Forbesowi, e jeli bdzie wojna midzy N i e m c a m i i Polsk, Niemcy p o w s t a n przeciwko Hitlerowi i a r m i a polska wkroczy d o Berlina. K r t k o p o p o u d n i u Hitler wyda swoim d o w d c o m ostatecz ny r o z k a z inwazji na Polsk, k t r a m i a a zacz si o wicie 1 wrzenia. D y r e k t y w a zawieraa sowa: I s t o t n e jest, aby odpowiedzialno za roz poczcie dziaa wojennych spocza wycznie na Anglii i F r a n c j i " . O pierwszej D a h l e r u s wrci do G r i n g a , ktry wanie instruowa se k r e t a r k w kwestii r o z l o k o w a n i a dzie sztuki w jego p a a c u w Berlinie w p r z y p a d k u wojny. A d i u t a n t przynis mu kopi przechwyconej kore spondencji midzy Warszaw a Lipskim z polskiej a m b a s a d y , k t r a spo w o d o w a a , e G r i n g gwatownie wsta z krzesa i zacz wcieky chodzi po pokoju. T o d o w o d z i - krzycza - e Polacy nie mieli z a m i a r u nego cjowa". Z r o b i o d r c z n a kopi tej wiadomoci i da j D a h l e r u s o w i dla H e n d e r s o n a 3 3 . P o a t a k u wciekoci z a p r o p o n o w a wsplny lunch, zapra szajc jeszcze swojego a d i u t a n t a do oglnodostpnej restauracji w hotelu D a h l e r u s a , c o g w a r a n t o w a o m a k s y m a l n y rozgos. D a h l e r u s p o s t a n o w i d a swoim niespodziewanym gociom j a k najlepszy posiek. L u n c h zwieczono koniakiem, k t r y tak przemwi do podniebienia G r i n g a , e n a t y c h m i a s t kaza wysa dwie butelki do swojego s a m o c h o d u . D a h l e r u s , z a d o w o l o n y , e jedzenie i picie wpyny agodzco na G r i n g a , apelowa do niego, eby sam zaj si negocjacjami z H e n d e r s o n e m . G r i n g wy szed, aby zdoby pozwolenie Hitlera na omwienie sprawy z a m b a s a d o rem. Hitler zgodzi si p o d w a r u n k i e m , e bdzie o b e c n a o s o b a n e u t r a l n a ,

a rezultatem bya dziwna h e r b a t k a w rezydencji G r i n g a , na k t r z a p r o szony zosta H e n d e r s o n , F o r b e s i D a h l e r u s . Po raczej wyszukanych grzecznociach dyskusja zacza si do niejasnymi sowami, po czym z g o d z o n o si, e naley z b a d a przedstawion przez G r i n g a propozycj negocjacji niemiecko-angielskich. W t y m s a m y m czasie G r i n g p o k a z a H e n d e r s o n o w i przechwycon w i a d o m o z Warszawy. M w i o h o r r o r z e wojny; z caego serca nie chciaby wysya b o m b na Angli. Kiedy H e n derson odpowiedzia, e d o p r o w a d z i o b y go to do mierci, G r i n g obie ca, e osobicie poleci n a d Angli i zrzuci wieniec na jego g r b w osta 34 tecznym d o w o d z i e przyjani . H e n d e r s o n wyszed z tej dugiej r o z m o w y p r z e k o n a n y , e G r i n g daje mu t a k wiele czasu jedynie dlatego, e p r z y g o t o w a n i a do wojny s j u za k o c z o n e i nic mu nie zostao o p r c z beznadziejnego wysiku", eby ostatecznie o d e r w a Angli od P o l a k w " . H e n d e r s o n by rwnie prze wiadczony, e G r i n g nie chce wojny, lecz p a m i t a zbyt dobrze, co t a m t e n kiedy powiedzia o Hitlerze: Kiedy trzeba o czym p o s t a n o w i , nikt z n a s nie liczy si bardziej ni kamienie, na ktrych stoimy. F h r e r decyduje s a m " . W s p o m n i a take o negocjacjach w kwestii p a k t u wojen nego z Rosj. Po przygnbiajcym wieczorze i k r t k i m nie D a h l e r u s doczy do G r i n g a w pocigu, o smej r a n o w pitek 1 wrzenia. G r i n g sprawia wraenie b a r d z o przygnbionego i w k o c u przyzna, e a r m i a niemiecka wkroczya do Polski i e jego siy powietrzne wanie niszcz polskie lot nictwo. N a s t p n i e G r i n g obrzuci obelgami z a r w n o P o l a k w , j a k i An glikw, ktrzy zmusili go do podjcia tych n i e p o t r z e b n y c h dziaa. P o wiedziawszy t o , co Hitler chcia, aby powiedzia, zgodzi si z D a h l e r u sem, e efekty wojny m o g by ograniczone, jeli Hitler pozwoli mu s p o t k a si z przedstawicielami Anglii. N a s t p n i e wyszed do Krolloper, gdzie zebra si Reichstag, aby wysucha wyjanie F h r e r a na t e m a t n i e p o w o d z e n i a negocjacji, z k t r y m i - j a k u d a w a - wiza t a k wielkie nadzieje. Po z e b r a n i u Hitler ogosi si pierwszym onierzem Rzeszy Niemieckiej". P o n a d t o oficjalnie u z n a G r i n g a za swojego p r a w n e g o na stpc, czyli u p r a w o m o c n i i upubliczni stwierdzenie, k t r e G r i n g przez tyle lat wygasza prywatnie. G r i n g zorganizowa ostateczne s p o t k a n i e D a h l e r u s a z Hitlerem, na k t r y m F h r e r w s p o s b szalony gestykulowa, chcc podkreli swoj zdolno pobicia Anglii. N a w e t G r i n g odwrci si plecami do tego spektaklu, chocia kiedy weszli, mwi z d u m o swoim n o w y m prawie do sukcesji. Kiedy wrcili r a z e m do p a a c u G r i n g a , D a h l e r u s zauway, e dziea sztuki s n a d a l z a p a k o w a n e ze wzgldw bezpieczestwa. Spo tkali si p o n o w n i e po p o u d n i u , eby o m w i ten sam bezowocny t e m a t .

W tym czasie Anglia wysaa j u swoje w a r u n k i nieprzystpienia do woj ny z N i e m c a m i . G r i n g a o g a r n a ju oczywicie gorczka wojenna, jak by dla niego koci zostay j u rzucone. D a K r n e r o w i i G r i t z b a c h o w i szpady h o n o r o w e w obecnoci D a h l e r u s a i r o z k a z a im walczy w chwale. Tej nocy w Berlinie po raz pierwszy w p r o w a d z o n o zaciemnienie. D a h l e r u s , n a d a l nie tracc nadziei, odwiedzi G r i n g a w jego pocigu wczesnym r a n k i e m w sobot 2 wrzenia i dowiedzia si, e Mussolini za p r o p o n o w a , i zostanie m e d i a t o r e m . Z a n i s te wieci n a t y c h m i a s t do a m b a s a d y angielskiej i z szybkoci M e r k u r e g o przemieszcza si w t i z p o w r o t e m midzy angielskim i niemieckim c e n t r u m , a ostatecznie za koczy bieganin, spdzajc cae p o p o u d n i e na l u n c h u w E s p l a n a d e z G r i n g i e m , ktry wrci do Berlina i m i a chyba do d u o czasu, pomi mo p r o w a d z e n i a wojny powietrznej z Polsk. Anglicy d o m a g a l i si wyco fania oddziaw niemieckich z Polski - by to w a r u n e k wstpny prowa dzenia dalszych negocjacji, zainspirowanych przez Mussoliniego czy te k o g o innego; p o tym nastpio twarde u l t i m a t u m wrczone R i b b e n t r o powi n a s t p n e g o r a n k a , w niedziel 3 wrzenia. D a h l e r u s dowiedzia si o u l t i m a t u m z a m b a s a d y na godzin przed R i b b e n t r o p e m i pdzi co si ulicami Berlina niemieckim s a m o c h o d e m s z t a b o w y m do pocigu G r i n ga, ktry sta w pobliu P o c z d a m u , aby p r z e k a z a mu ostatnie nowiny. Wyjazd z Berlina zaj mu czterdzieci m i n u t . G r i n g nie wiedzia zbyt wiele o tym, co si dzieje - by zdezoriento w a n y " , j a k uj to D a h l e r u s . Cakowicie zaskoczyo go angielskie ultima t u m , k t r e wygasao o jedenastej, a kiedy mwi, w y d a w a o si, e jest w stanie jedynie zrzuci win za wybuch wojny i jej zasig na Angli. Kie dy D a h l e r u s wyszed z pokoju, G r i n g zadzwoni do R i b b e n t r o p a , a gdy spotkali si p o n o w n i e , byo dla D a h l e r u s a jasne, e R i b b e n t r o p wygra walk o wpyw na Hitlera. W decydujcym m o m e n c i e Hitler nie zwrci si do G r i n g a , k t r e g o zaledwie chwil wczeniej ogosi d r u g i m czowie kiem w Niemczech. D a h l e r u s , rozmawiajc przez telefon w przejciu mi dzy w a g o n e m j a d a l n y m i kuchni, p r z e p c h n si przez z a b l o k o w a n y sys tem telefoniczny do F o r e i g n Office w L o n d y n i e , eby baga rzd angiel ski, aby ten nie w y m a g a zbyt wiele od Niemiec. N a s t p n i e prosi g o r c o G r i n g a , aby ten z a p r o p o n o w a , e poleci do L o n d y n u i osobicie p o p r o wadzi negocjacje w imieniu Hitlera. M i a b y wyjecha przed jedenast, cho teraz byo j u p o dziesitej. G r i n g zadzwoni d o Hitlera. Hitler p o n o w n i e wyda zgod. Kiedy B o d e n s c h a t z w popiechu zaa twia samolot, D a h l e r u s po raz kolejny przebi si telefonicznie do F o r e ign Office w L o n d y n i e tylko po t o , eby usysze, e wizyta G r i n g a m o e zosta r o z p a t r z o n a d o p i e r o po odpowiedzi Hitlera na u l t i m a t u m C h a m b e r l a i n a . W t y m m o m e n c i e zostao j u tylko dwadziecia pi mi-

n u t i G r i n g zdenerwowa si kolejnym p r z y k a d e m tego, co w jego opinii byo angielsk bezkompromisowoci. Wyprosi D a h l e r u s a i p o n o w n i e p o r o z m a w i a z Hitlerem. N a s t p n i e wyszed, nie powiedzia ani sowa o reakcji Hitlera i usiad w fotelu p o d b u k i e m . Wyglda na czowieka p o z b a w i o n e g o nadziei i r o z c z a r o w a n e g o . P o m y s wanej wizyty w Anglii przemawia do jego wyobrani. Teraz, j a k reszta N i e m c w , m u s i a sie dzie i czeka na pocztek II wojny wiatowej. P godziny pniej K r n e r przynis mu wieci o tym, e Anglia wypowiedziaa wojn. D o piero wtedy zosta wezwany do kancelarii Rzeszy. D a h l e m s zobaczy si z n i m raz jeszcze n a s t p n e g o dnia. G r i n g obie ca p o p r o w a d z i wojn t a k h u m a n i t a r n i e , j a k to moliwe, i powiedzia, e N i e m c y nie zainicjuj a d n y c h dziaa wojennych przeciwko Francji i Anglii. T y m c z a s e m wojna w Polsce p o t r w a tylko miesic, a jej teryto r i u m zostanie nastpnie podzielone midzy N i e m c y i Rosj. M i a jedynie nadziej, e szybki p o d b j Polski zmusi Angli i Francj do p o n o w n e g o przemylenia kwestii swojego udziau w wojnie. G r i n g mwi i mwi, a D a h l e m s zacz si obawia, e spni si na pocig. By zmczony i chcia jedynie wrci do Szwecji. P o p r z e d n i e g o d n i a w urzdzie k a n c l e r z a G r i n g zwrci si do S c h m i d t a , k t r y przynis brytyjskie u l t i m a t u m Hitlerowi, s o w a m i : Je li p r z e g r a m y wojn, niech Bg m a n a d n a m i l i t o " .

Rozdzia VII

Blitzkrieg
Niemiecka inwazja na Polsk zakoczya si w cigu trzech tygodni. L o t n i c t w o polskie opierao si dzielnie, lecz wiele s a m o l o t w zostao zniszczonych n a ziemi p o d c z a s pierwszych d w c h dni wojny. D o 17 wrzenia, kiedy Rosjanie wkroczyli, aby zaj swoj cz t e r y t o r i u m Polski, k a m p a n i a bya rozstrzygnita. 5 padziernika Hitler wjecha triumfalnie na ulice Warszawy. Strategia, k t r a pozwolia p o d b i Polsk, bya n o w a w sztuce wojennej i uyta z niszczycielsk prdkoci i bestialstwem - byo to poczenie operacji szybkich z m e c h a n i z o w a n y c h si n a z i e m n y c h Brauchitscha, d o w o d z o n y c h przez G u d e r i a n a , i si powietrznych G r i n g a , d o w o d z o n y c h przez R i c h t h o f e n a 1 . Pierwsze uderzyo Luftwaffe, wykorzystujc m e t o d blitzkiegu do zniszczenia polskich si powietrznych i unicestwienia armii. Kiedy Polacy p r b o w a l i stawi ostateczny o p r w Warszawie, m i a s t o zo stao z b o m b a r d o w a n e przez mczyzn, ktrzy p r b generaln odbyli w G u e r n i c e . Kiedy niemiecki blitz dobieg k o c a , k a m e r y filmowe w sa m o l o t a c h latajcych nisko n a d nieskoczonymi ulicami i p o z b a w i o n y m i d a c h w , w y p a t r o s z o n y m i b u d y n k a m i ledziy z ciekawoci p r o c h y W a r szawy i u t r w a l a y sceny w y k o r z y s t a n e pniej w Baptism on Fire, filmie G r i n g a wychwalajcego potg Luftwaffe. Po raz kolejny Stukasy spa day z buczeniem z nieba, eby ciska b o m b y na p o n c e ulice, a przystoj ni jasnowosi lotnicy umiechali si w letnim socu. N a t y c h m i a s t o w y sukces blitzkriegu utwierdzi z a r w n o Hitlera, j a k i G r i n g a w ich wieloletnim przychylnym nastawieniu do b o m b o w c w , na stawieniu, k t r e w k o c u d o p r o w a d z i o do p o r a k i Luftwaffe. Mieli teori, i z powietrza wojny wygrywa si t a n i m kosztem i p r d k o ; o b r o n a w r o g a m o e zosta z a m a n a lub u n i e r u c h o m i o n a , a szybkie dywizje pancerne m o g wkroczy i zaj relatywnie p o z b a w i o n e o b r o n y terytoria w cigu kilku dni. Po byskawicznej i bezkrwawej okupacji Austrii i Czechosowacji mia teraz nastpi rwnie sprawny, n a w e t jeli o k u p i o n y krwi, p o d b j wiel kich terytoriw w Europie. Zostawcie to mojej Luftwaffe" - przechwala si G r i n g , a 9 wrzenia w transmisji z fabryki amunicji grozi przeraaj cym odwetem, jeli angielskie lub francuskie s a m o l o t y podejm p r b z b o m b a r d o w a n i a Niemiec. To m o e by, powiedzia, duga wojna.

Luftwaffe zostao stworzone do operacji o m a y m zasigu; p r o d u k c j a cikich, d u g o d y s t a n s o w y c h b o m b o w c w zostaa zawieszona j u w 1937 r o k u . O d tego m o m e n t u nacisk k a d z i o n o n a p r o d u k c j b o m b o w c w rednich, nurkujcych (takich j a k J u n k e r s 87) i myliwcw (takich j a k Messerschmitt 109); N i e m c y nie stworzyli cikiego b o m b o w c a tego typu, ktry by pniej uywany przez aliantw i k t r e g o N i e m c y d e s p e r a c k o potrzebowali, kiedy rozszerzy si zasig wojny. Telford T a y l o r twierdzi, e Luftwaffe z o s t a o u k s z t a t o w a n e przez lotnikw, ktrzy byli onie 2 rzami a m a t o r a m i , i onierzy, ktrzy byli l o t n i k a m i a m a t o r a m i " . Stare nieustraszone asy, takie j a k U d e t i R o b e r t R i t t e r v o n G r e i m suyy o b o k takich onierzy, j a k genera Albert Kesselring i genera H a n s Jeschonnek. Luftwaffe m i a o by w k a d y m razie zalene w r w n y m s t o p n i u od osobistej prnoci G r i n g a , j a k i od wojennych p o t r z e b Niemiec, a wikszo o s b , k t r y m G r i n g d a w a wadz, weszo z n i m w konflikt, kiedy Luftwaffe zaczo stawa w obliczu p o r a k i . M i m o to siy powietrz ne nigdy nie miay w p l a n a c h strategicznej niezalenoci od armii, k t r swoim siom p o w i e t r z n y m n a d a l i z a r w n o Anglicy, j a k i A m e r y k a n i e . O p r c z t a r powstaych w kwaterze gwnej G r i n g a istniay take tarcia midzy G r i n g i e m i wysokimi d o w d c a m i innych sub, a w pierwszym rzdzie midzy G r i n g i e m i R e a d e r e m , energicznym i d a l e k o w z r o c z n y m g w n o d o w o d z c y m m a r y n a r k i wojennej Hitlera. Wywiad Luftwaffe p r z e k a z a G r i n g o w i bdne d a n e n a t e m a t z d o l n o ci Krlewskich Si Powietrznych. E k s p e r y m e n t polegajcy na uyciu Z e p p e l i n w G r a f a w maju i sierpniu 1939 r. do przetestowania angielskiej o b r o n y r a d a r o w e j nie da j e d n o z n a c z n y c h wynikw i jego szef wywiadu major Schmid po p r o s t u wyszed naprzeciw oczekiwaniom G r i n g a i nie d o s z a c o w a si myliwcw R A F - u w tym s a m y m r o k u . Po u p a d k u Polski nastpi i m p a s . P a k t ze Zwizkiem R a d z i e c k i m d a Hitlerowi poczucie swobody, niezbdne, aby rozwin wojn za z a c h o dzie. Niemieccy generaowie n a d a l czuli si le wyposaeni, aby stawi czoa p o c z o n y m a r m i o m Francji i Anglii, rwnie n i e p r z y g o t o w a n y m j a k sami N i e m c y do rozpoczcia 3 wrzenia dziaa zbrojnych na zacho dzie. Po raz kolejny pojawiy si r o z m o w y o pokoju, a to wystarczyo, e by 26 wrzenia sprowadzi pospiesznie do Berlina D a h l e r u s a . S p o t k a si on z G r i n g i e m i Hitlerem, a t e m a t e m r o z m o w y stao si umoliwienie A n g l i k o m przyjcia w a r u n k w p o k o j u bez u t r a t y twarzy. G r i n g chcia, eby przedstawiciele d w c h krajw spotkali si potajemnie w H o l a n d i i i przygotowali g r u n t do dalszych r o z m w , k t r e mogyby si o d b y na zaproszenie krlowej Wilhelminy. Po wizycie u C h a m b e r l a i n a w L o n d y nie D a h l e r u s z cikim sercem zawiz do Niemiec b e z k o m p r o m i s o w e w a r u n k i : rzd angielski bdzie negocjowa tylko z n o w y m r z d e m nie-

mieckim, a nie rzdem Hitlera. 1 padziernika s p o t k a si z G r i n g i e m w Carinhall. Rozmawiali w ogrodzie, a D a h l e r u s spyta G r i n g a wprost, czy suy N i e m c o m , czy Hitlerowi. G r i n g kaza mu wrci nastpnego dnia, a tymczasem u m w i go na spotkanie z a d m i r a e m C a n a r i s e m , sze fem niemieckiego wywiadu i czowiekiem z n a n y m z krytycznej postawy w o b e c Hitlera. Ze s p o t k a n i a nic nie wyszo, ale podjte dziaania wskazu j na to, e G r i n g by wiadomy istnienia p o d z i e m n e g o r u c h u chccego obali Hitlera. 6 padziernika Hitler wygosi dugie przemwienie w Reichstagu z propozycj zawarcia pokoju, po k t r y m p o w i n n y nastpi konferencje okrelajce najwaniejsze wedug niego p r o b l e m y E u r o p y . T y m c z a s e m j e d n a k k a z a swoim szefom wojskowym p r z y g o t o w a si do wojny na za chodzie, w odpowiedzi przedstawili list przyczyn, dla k t r y c h niezbdna jest kilkumiesiczna zwoka. Tylko R e a d e r nie m g si doczeka uderze nia; rozpocz swoje operacje od zatopienia angielskiego liniowca Athenia w dniu wypowiedzenia wojny. Hitler zastraszy generaw i wymusi na nich d a t y a t a k u , k t r e d a w a y im zaledwie miesic na p r z y g o t o w a n i a . Brauchitsch, saby czowiek, przyj na siebie gwne uderzenie zoci Hi tlera, kiedy baga o wicej czasu. Tajne plany obalenia Hitlera, k t r e d o t d nigdy nie doczekay si re alizacji, teraz po raz kolejny niepokojco oyy. Ostrzeenia o rozpoczy najcej si inwazji zostay wysane k a n a a m i p o d z i e m n y m i do Belgii i Francji. Niezalenie, na 8 listopada z a p l a n o w a n o j a k wszystko na to wskazuje - sfingowan p r b z a m a c h u na Hitlera i gwnych przywd cw nazistowskich, k t r a miaa by p r z e p r o w a d z o n a w M o n a c h i u m pod czas d o r o c z n e g o zjazdu z okazji rocznicy puczu w 1922 r o k u . Tylko G r i n g by nieobecny z p o w o d y c h o r o b y . B o m b a , k t r a zostaa ukry t a " , aby zabi cae nazistowskie d o w d z t w o , wybucha d o p i e r o po wyj ciu Hitlera, k t r y przemawia przez osiem m i n u t zamiast zwyczajowych d w c h godzin. Czy ta p r b a bya u d a w a n a czy nie, G r i n g powiedzia Bodenschatzowi, e jeli Hitler zostaby zabity, to on j a k o n a s t p c a F h r e r a z a t r z y m a b y wojn, wycofujc oddziay niemieckie z wszystkich nie-niemieckich t e r y t o r i w 3 . Nie ma chyba wtpliwoci co do tego, e niektrzy k r n b r n i generao wie uwaali, e G r i n g mgby by odpowiedni osob do p o p r o w a d z e n i a r z d u po usuniciu H i t l e r a na d r o d z e wojskowego coup d'tat. Istnieje na to d o w d na przykad w p a m i t n i k a c h Hassella. T o znaczce, e w despe racji k a d y patrzy na G r i n g a j a k o na jedyn nadziej - napisa 19 pa dziernika - znaczce, poniewa pokazuje, j a k niewiele nadziei n a p r a w d zostao, gdy zasadniczo G r i n g nie jest czowiekiem, do ktrego ma si za ufanie. Brakuje mu z a r w n o charakteru, j a k i prawdziwej determinacji do

dogbnego wniknicia w istot rzeczy". N a s t p n e g o miesica Hassell usy sza aluzje, e G r i n g jest w zych s t o s u n k a c h z Hitlerem, i nawet zastana wia si, czy nie jest psychicznie chory, lecz zauway take u G r i n g a pa raliujcy strach przed g e s t a p o " i dowiedzia si od niego, e nie bdzie sucha nieprzyjemnych rzeczy, jeli m o e co na to p o r a d z i " . Z tego, co wiemy, G r i n g nie zachca b e z p o r e d n i o do tych r u c h w . Jego rola w k a m p a n i i przeciwko Polsce bya gonym sukcesem, p o n o w nie n a b r a znaczenia w oczach Hitlera. W padzierniku by z a a n g a o w a ny w ograbienie czci Polski, wczonej 8 padziernika do Rzeszy na 4 podstawie rozkazu, k t r e g o on i Hitler byli sygnatariuszami . W dyrekty w a c h z 19 i 30 padziernika, p o d p i s a n y c h przez G r i n g a j a k o p e n o m o c n i k a do spraw P l a n u Czteroletniego, w y d a n o instrukcje dotyczce gospo darczej organizacji n o w y c h w s c h o d n i c h terytoriw Niemiec. D y r e k t y w a z 19 padziernika zawieraa zupene wczenie" przemysu w system gospodarczy Wikszych Niemiec w j a k najszybszym t e r m i n i e " o r a z usu nicie wszystkich surowcw i m a s z y n p o t r z e b n y c h niemieckiemu przemy sowi w o j e n n e m u ; w tym miejscu G r i n g d o d a stwierdzenie: Przedsi biorstwa, k t r e nie s absolutnie niezbdne do s k r o m n e g o p o d t r z y m a n i a istnienia ludnoci, musz by przeniesione do N i e m i e c " . Z a w i e r a o si w t y m n a t u r a l n i e wywaszczenie y d w . 7 padziernika G r i n g p o d p i s a take tajny dekret, k t r y d a w a H i m m l e r o w i woln rk w procesie germ a n i z o w a n i a " Polski. Jego personel by zainteresowany nie tylko surow cami, m a s z y n a m i i produkcj, ale i ludzk prac. G r i n g p o t r z e b o w a milion mczyzn i kobiet do p r a c y w rolnictwie i przemyle Rzeszy, w zwizku z t y m wysa swoj p r o b do H a n s a F r a n k a , g u b e r n a t o r a ge neralnego Polski; u s t a l o n o , e w 1940 r. nastpi p r z y m u s o w e przesiedle nia. G r i n g podpisywa d o k u m e n t za d o k u m e n t e m , inicjujc sterroryzo wanie i wywaszczenie milionw mczyzn i kobiet, k t r y c h ycie i p r a c a zaleay od litoci a g e n t w n a z i z m u 5 . A t a k na zachd, k t r e g o Hitler d a od swoich generaw, by prze k a d a n y przynajmniej czternacie razy midzy listopadem 1939 a wiosn 1940 r o k u . W i n za te opnienia z r z u c a n o czsto na z p o g o d . G r i n g chcia z b o m b a r d o w a Angli, lecz Hitler nalega, aby a t a k i towarzyszyy ofensywie ldowej. Lecz kiedy R e a d e r p o p r o s i o wsparcie powietrzne a t a k u na brytyjsk flot h a n d l o w dla swojej niewystarczajcej m a r y n a r ki wojennej, G r i n g nie wykaza zainteresowania. T y m c z a s e m G r i n g k o n c e n t r o w a si na produkcji s a m o l o t w , zwaszcza k r t k o d y s t a n s o wych b o m b o w c w 6 . Na przyjciu w a m b a s a d z i e radzieckiej w Berlinie 7 listopada, w dniu, w k t r y m k r l o w a H o l a n d i i i krl Belgw zaofero wali si j a k o m e d i a t o r z y pokojowi, G r i n g przechwala si grupie dzien nikarzy a m e r y k a s k i c h (a wrd nich Shirerowi i L o c h n e r o w i ) wspania-

ymi s a m o l o t a m i p r o d u k o w a n y m i w Niemczech, k t r e przewysz nawet siy powietrzne aliantw. T e r a z co p r a w d a byli oni w stanie k u p o w a sa m o l o t y w Ameryce, w ktrej o s t a t n i o zniesiono U s t a w o N e u t r a l n o c i . Spytany, dlaczego b o m b a r d u j e jedynie statki nieprzyjacielskie, a nie por ty, odpowiedzia: Jestemy ludzcy. N i e powinnicie si mia mwi powanie. J a jestem ludzki!". 12 listopada n a r d niemiecki d o z n a p o w a n e g o szoku ze wzgldu na surowo przepisw dotyczcych przydziau u b r a . Kiedy w y d a n o ksi eczki, wszyscy zrozumieli, co Hitler mia na myli, kiedy w transmisji ra diowej 8 listopada mwi, e to bdzie d u g a w a l k a i e r o z k a z a G r i n g o wi p r z y g o t o w a si na picioletni konflikt w dniu, w k t r y m Anglia i F r a n c j a przystpiy do wojny. W dalszej czci miesica G r i n g zrobi wykad wysokim oficerom na t e m a t niskiego m o r a l e w armii w p o r w n a niu z m a r y n a r k i siami powietrznymi. To wanie w t y m czasie zaczy pojawia si rysy w k o n t a k t a c h mi dzy N i e m c a m i i Rosj z jednej strony, a N i e m c a m i i W o c h a m i z drugiej. N i e m c y i Rosja p r o w a d z i y najcisze targi w kwestii w y m i a n y t o w a r w , t a k i c h j a k z b o e i olej z Rosji na surowce wojenne z N i e m i e c . 1 listopa d a G r i n g z a p r o t e s t o w a p r z e c i w k o s t r a t o m , j a k i e t o p r z y n o s i o nie mieckim siom z b r o j n y m , n a w e t jeli w p r z e m o w i e 6 l i s t o p a d a w z a k a d a c h zbrojeniowych p o d k r e l a znaczenie u k a d u g o s p o d a r c z e g o z Rosj dla zwycistwa N i e m i e c 7 . Lecz dla H i t l e r a sprzeda niemieckiego u z b r o j e n i a do Rosji by wysok cen, k t r m u s i a zapaci, jeli chcia utrzy m a R o s j a n z d a l a od k o n f l i k t u r o d z c e g o si na z a c h o d z i e . Z drugiej s t r o n y Stalin osobicie n a r z e k a n a o p a t y z a niemieckie s a m o l o t y ! T y m czasem Mussolini c o r a z bardziej n i e p o k o i si rozwojem w s p p r a c y niemiecko-radzieckiej i n a g y m r o z p r z e s t r z e n i e n i e m siy rosyjskiej na Pol sk i kraje n a d b a t y c k i e . 30 l i s t o p a d a R o s j a n i e zaczli b o w i e m wojn przeciwko Finlandii. Na p o c z t k u wojny w Polsce G r i n g powiedzia M a g i s t r a t i e m u z a m b a s a d y woskiej, e woska n e u t r a l n o o d p o w i a d a N i e m c o m ; w s p o m n i a nawet, e Rosja ma z a m i a r interweniowa w Polsce i w c h o n cz pol skiego terytorium. Lecz jesieni zacza w z m a g a si u N i e m c w wiado mo, i w sierpniu Mussolini zawid Hitlera i e w rezultacie Anglia i F r a n c j a zostay zachcone do p o p a r c i a Polski. 12 listopada midzy M a gistratim a G r i n g i e m o d b y a si kolejna r o z m o w a , w ktrej G r i n g p o twierdzi swoj opini, e wikszo N i e m c w jest z a d o w o l o n a z tego, e D u c e i F h r e r porozumieli si przyjanie w kwestii dalszej neutralnoci W o c h . W rzeczywistoci byo to dalekie od prawdy, lecz G r i n g n a d a l p r a g n swojego O r d e r u A n n u n c j a t y . J e d n a k kiedy 4 stycznia Mussolini przesa Hitlerowi list, Hitler wezwa R i b b e n t r o p a o r a z G r i n g a i w trj-

k ze zoci omawiali p i s m o przez kilka godzin. Zaledwie sze tygodni pniej, 20 lutego, C i a n o pisa w swoim p a m i t n i k u , e G r i n g ujawni swoje niezadowolenie w kwestii s t a n o w i s k a w o s k i e g o " attache wojsko w e m u W o c h w Berlinie. D o d a o G r i n g u : [...] ze wszystkich szefw G r i n g jest najbardziej ludzki, ale namitny, g w a t o w n y i zdolny do nie 8 bezpiecznych g e s t w " . D u c e zgodzi si wysa N i e m c o m n a s t p n e g o d n i a 3 500 t o n y miedzi, co p o d k r e l a o b r a k i surowcowe i zmusio G r i n ga do w y d a n i a 14 m a r c a dekretu, w k t r y m k a z a o b y w a t e l o m niemiec kim o d d a wszystkie p r z e d m i o t y z miedzi, brzu, cynku, mosidzu, bla 9 chy cynkowanej, oowiu l u b niklu . 2 kwietnia C i a n o z a n o t o w a , e G r i n g po raz kolejny wywiera na W o c h y presj, aby przyspieszy ich p r z y g o t o w a n i a do wojny, i e Mussolini odpowiedzia natychmiast, e si stara. W k o c u miesica G r i n g zapewni D u c e , e m i n i m u m z dwutygo d n i o w y m wyprzedzeniem o t r z y m a w i a d o m o o kadej niemieckiej ofen sywie na zachodzie. 3 stycznia oficjalne owiadczenie potwierdzio, e to G r i n g rzdzi nie mieck gospodark, a to umoliwio mu 10 stycznia wywiera dalsz pre sj na przemysowcach z N a d r e n i i , k t r y c h zgromadzi na konferencji w kancelarii Rzeszy. 30 stycznia przyj generaa G e o r g a T h o m a s a , szefa Wydziau G o s p o d a r k i i U z b r o j e n i a O K W , Najwyszego D o w d z t w a Si Zbrojnych, i powiedzia m u , e Hitler spodziewa si zosta w k r t c e pa n e m Francji, Belgii i H o l a n d i i o r a z e: w y d a n a zostaje decyzja, aby wy korzystywa nasze zasoby najwyej do 1940 r o k u i e k s p l o a t o w a rezerwy surowcw ich kosztem w dalszych l a t a c h " 1 0 . Do o b o w i z k w armii nale ao wyznaczenie oficerw ds. gospodarczych, ktrzy rozpoznaliby prze jte terytoria i wysyali wartociowe surowce do Rzeszy, pocig za p o cigiem". Po u p a d k u Francji t a k o g r o m n y by nacisk wielkiego biznesu niemieckiego, aby pooy apy na b o g a c t w a c h o k u p o w a n y c h krajw, e G r i n g musia wkroczy i p o w s t r z y m a t chciwo d e k r e t e m z 19 czerw ca, k t r y gosi: Wysiki przemysu niemieckiego w celu przejcia przed sibiorstw na t e r e n a c h o k u p o w a n y c h musz by j a k najszybciej o d r z u c o n e " . Lecz w sierpniu p o n o w n i e d o r a d z a penetracj gospodarcz N o r w e gii, H o l a n d i i i Belgii. W m e m o r a n d u m z 2 sierpnia G r i n g w y m g na k o m i s a r z a c h Rzeszy w tych krajach a b s o l u t n konieczno inwazji go spodarczej polegajcej na s k u p o w a n i u udziaw przez firmy niemieckie i p r z e p r o w a d z a n i u licytacji firm stworzonych przez k a p i t a niemiecki, a take uniemoliwianiu r o d z i m y m firmom przenoszenia t y t u w wasno ci na takie n e u t r a l n e p a s t w a , j a k Stany Zjednoczone lub Szwajcaria. R o k 1940 zacz si zdarzeniem, k t r e jeszcze bardziej o p n i o plany niemieckiego a t a k u na Z a c h d . Oficer sztabowy Luftwaffe - major H e l m u t Reinberger - zgubi drog, lecc na konferencj, i musia p r z y m u s o w o l-

d o w a w Belgii; mia ze sob d o k a d n e plany wojenne, razem z m a p a m i . D w u k r o t n i e p r b o w a zniszczy te d o k u m e n t y i u d a o mu si wysa r a p o r t o tym, e s wystarczajco spalone, aby nie m o n a byo ich odczyta. Jed n a k w Berlinie z a p a n o w a a konsternacja. Hitler, G r i n g i Keitel odbyli 13 stycznia n a r a d , prbujc okreli, j a k a cz p l a n w m o e by teraz z n a n a . Z d a n i e m generaa K u r t a S t u d e n t a , Hitler p o z o s t a spokojny, 11 G r i n g za wcieka si z p o w o d u tego w y p a d k u . Przez tydzie toczyy si pene niepokoju dyskusje na t e m a t tej sprawy, a nastpnie a m b a s a d o r nie miecki w Brukseli zosta wezwany przez ministra spraw zagranicznych Bel gii, k t r y powiedzia mu beznamitnie, e plany inwazji s im z n a n e . 20 stycznia Hitler przekaza surowe ostrzeenie dotyczce bezpieczestwa wojskowego swoim d o w d c o m , wczajc G r i n g a . Ten zdymisjonowa u t a l e n t o w a n e g o d o w d c floty powietrznej generaa Felmy'ego, u ktrego suy Reinberger; miejsce Felmy'ego zaj Kesselring 1 2 . A t a k zosta z a t e m o d o o n y d o wiosny. Z e wzgldu n a potrzeb o c h r o n y n a d e r wanego d o p y w u szwedzkiej rudy elaza, k t r a zim m u siaa by p r z e w o o n a przez N a r w i k , p l a n o w a n o rozpoczcie inwazji na p n o c od D a n i i i Norwegii, gdzie major V i d k u n Quisling z niecierpliwo ci oczekiwa na niemieck okupacj. O b a w i a n o si take, e Anglia m o e zaj Norwegi w celu z a b l o k o w a n i a Niemiec i udzielenia p o m o c y Finlandii. 1 m a r c a Hitler p o d p i s a dyrektyw dla tej operacji, wyzna czywszy dziesi dni wczeniej, zupenie niezalenie od swoich d o w d c w wojskowych, generaa N i k o l a u s a v o n F a l k e n h o r s t a d o w d c inwazji na p o r t y norweskie. Kiedy w dniu 1 m a r c a dyrektywa trafia na b i u r k o G r i n g a , by wcieky, e nikt si z n i m nie skonsultowa. 5 m a r c a Hitler zwoa piln konferencj, eby zakoczy dyskusj, k t ra wybucha wrd jego d o w d c w . Szef operacyjny O K W genera Al fred Jodl opisa w swoim dzienniku, j a k G r i n g daje u p u s t swojemu gniewowi, poniewa wczeniej si z nim nie s k o n s u l t o w a n o (...), d o m i n u je dyskusj i prbuje u d o w o d n i , e wszystkie wczeniejsze przygotowa nia s do niczego". Hitler przyzna racj G r i n g o w i , lecz nalega na t o , eby oglne zarysy p l a n u byy j e d n a k realizowane, c h o z wikszym za a n g a o w a n i e m armii i m a r y n a r k i 1 3 . P o d c z a s tej dysputy a m e r y k a s k i p o d s e k r e t a r z stanu S u m n e r Welles przyby do Niemiec na kolejn z o r g a n i z o w a n w j a k najlepszych inten cjach misj o d b u d o w a n i a pokoju, t y m razem zainspirowan przez prezy d e n t a Roosevelta. Wizyta bya take wyjazdem b a d a w c z y m czowieka, k t r y sprzeciwia si izolacjonizmowi a m e r y k a s k i e m u . R o z m a w i a du go z Mussolinim, C i a n o , Hitlerem, R i b b e n t r o p e m i G r i n g i e m , a do tra sy swojego objazdu wczy Pary i L o n d y n . Hitler wyda specjalne dy rektywy dla kadego, k t o m g b y r o z m a w i a z tym gociem, aby pozwo-

l o n o mu gwnie mwi, z r z u c a n o win za wojn na Angli i Francj i p o d k r e l a n o , e N i e m c y s p r z y g o t o w a n e do dalszej walki. S u m n e r Welles przedstawi opis swojej europejskiej misji w ksice A Time for Decision; niemiecki opis tych r o z m w przetrwa za dziki wy czerpujcym n o t a t k o m p r z e c h o w y w a n y m przez P a u l a Schmidta. N i e m c y uznali S u m n e r a Wellesa za czowieka penego rezerwy, zimnego i inteli gentnego. Spdzi tylko trzy dni w Berlinie i 3 m a r c a po p o u d n i u s p o t k a si z G r i n g i e m w Carinhall. W opinii S c h m i d t a przyjcie S u m n e r a Wel lesa przez G r i n g a byo zrczne, cho z jakich p o w o d w nie zaoferowa mu zwyczajowego sutego posiku, odprawiajc wygodzonego do Berlina p o kilku godzinach r o z m w . Welles zobaczy C a r i n h a l l w trakcie rozlegych rekonstrukcji i p o m y la, e kiedy p r a c e dobiegn k o c a , b u d y n e k osignie r o z m i a r N a t i o n a l Gallery w Waszyngtonie. J a k o d o s k o n a y o b s e r w a t o r zauway ywe ko lory G r i n g a i pomyla najpierw, e jego twarz jest m o c n o u r o w a n a , lecz w miar, gdy n a t u r a l n e zaczerwienienie znikno p o d c z a s rozmowy, przypisa ten efekt jakiej formie fizycznego n i e d o p a s o w a n i a " . Jego donie miay ksztat - pisa - kopicych a p b o r s u k a " . Na prawej rce G r i n g nosi wielki sygnet z szecioma duymi d i a m e n t a m i ; na lewej rce mia swj u l u b i o n y s z m a r a g d o w y piercie z kamieniem, k t r y m i a p r a w d o p o d o b n i e cal k w a d r a t o w y wielkoci. Z a c h o w a n i e G r i n g a byo b a r d z o n a t u r a l n e i przyjazne; przedstawi wasny opis p r z y p a d k u niemieckiego w polityce europejskiej, twierdzc, e on osobicie zrobi wszystko, eby u t r z y m a p o k j w obliczu p r o w o k a cyjnego nastawienia Anglikw i F r a n c u z w ; wojna bya wycznie rezul t a t e m ich u p o r u . Jeli chodzi o sam wojn, N i e m c y mieli wszystkie asy w r k u " ; niemieckie siy powietrzne byy d o s k o n a e i takie pozostan. Czy wojna bdzie k r t k a czy duga, to zupenie bez znaczenia; N i e m c y maj wiksze ni p o t r z e b a zasoby surowcw i p r o d u k u j nawet m a s o i inne tuszcze z wgla! Kiedy siedzieli i rozmawiali w wygodnych fotelach przy k o m i n k u ze niegiem spadajcym w wirujcych p o d m u c h a c h w i a t r u na zewntrz, Welles, j a k wielu innych przed nim, odkry, e G r i n g sprawia na n i m wiksze wraenie ni inni przywdcy nazistowscy. U w a a , e G r i n g jest rwnie bezlitosny i p o z b a w i o n y uczu ludzkich j a k oni, lecz czu, e jest zdolny spojrze szerzej na relacje N i e m c w z innymi krajami europejski mi i ze S t a n a m i Zjednoczonymi. Lecz kiedy Welles zauway, e n a r d a m e r y k a s k i nie m o e p o z o s t a niewzruszony wojn, k t r a niszczya Eu rop, G r i n g odpowiedzia naiwnie, e nie rozumie, j a k wojna w E u r o p i e m o e d o t y k a ywotnych interesw" S t a n w Zjednoczonych. Welles od p a r o w a , przypominajc G r i n g o w i , e n a r d amerykaski, c h o by

rwnie z d e t e r m i n o w a n y , aby t r z y m a si z d a l a od I wojny wiatowej, szybko si do niej wczy, gdy tylko uzna, e interes jego n a r o d u jest za groony. N a w e t teraz czuje si g b o k o p o r u s z o n y " niemieckim okru ciestwem wobec y d w . G r i n g p r b o w a odpowiedzie n a t o , twier dzc, e a m e r y k a n i e we w a s n y m s t o s u n k u do ras k o l o r o w y c h popieraj t a k sam polityk, k t r potpiaj w nastawieniu N i e m c w do y d w . Kiedy Welles zauway rnic midzy a k t y w n polityk dyskryminacji i represji s t o s o w a n przez rzd i p r a k t y k o w a n i e m tych rzeczy przez nie r o z w a n e grupy wbrew o g l n e m u nastawieniu n a r o d u i jego rzdu, G r i n g nie powiedzia nic wicej w tej kwestii. Wrci na bezpieczniejszy g r u n t zorzeczenia na angielsk determinacj do wszczynania wojny prze ciwko N i e m c o m zamiast t r z y m a n i a si swojej polityki pokoju, k t r y by jej wielokrotnie p r o p o n o w a n y przez Hitlera. N a s t p n i e G r i n g nalega na zabranie godnego p o d s e k r e t a r z a na wy cieczk po swoich galeriach, gdzie, j a k wyjani, s a m ustawi kady obiekt i dzieo sztuki. P o k a z a swoje prezenty od obcych rzdw, wczajc ostatni n a b y t e k z J a p o n i i ; z a p r e z e n t o w a swojego C r a n a c h a i inne o b r a z y w rosncej kolekcji D a w n y c h Mistrzw. P o k j przyj i hole obwieszone byy setkami o b r a z w " , lecz Welles czu, e b y o b y t r u d n o znale brzydszy lub bardziej wulgarny w ostentacyjnej wystawnoci b u d y n e k " . W z a p a d a j c y m zmierzchu przejeda przez kolejne otwierane elektro nicznie b r a m y , p r o w a d z c e do gwnego wjazdu i drogi na Berlin. Kiedy t a k jecha, myla, e zbrojn potg Niemiec m o g o b y p o w s t r z y m a je dynie stworzenie zjednoczonego frontu demokracji zachodnioeuropejski ch i S t a n w Zjednoczonych, i e byo to niemoliwe z p o w o d u izolacjonistycznego nastawienia e l e k t o r a t u a m e r y k a s k i e g o . Pomyla, e ludzie na ulicach Berlina wygldaj p o n u r o i nie umiechaj si. Wymijajca o d p o w i e d G r i n g a na oskarenie o b r u t a l n o wobec y d w bya t y p o w a dla jego a m b i w a l e n t n e g o nastawienia do nieprzyjem noci i okruciestwa. N i e by niewiadomy m a s a k r , t o r t u r i eksmisji, jakie p r z e p r o w a d z a a SS w Polsce p o d r z d a m i F r a n k a , H i m m l e r a i Heydricha. Zaczy si j u deportacje y d w z Niemiec do Polski, a historie mierci z p o w o d u zncania si i z i m n a docieray do a m e r y k a s k i c h obser w a t o r w i p r a c o w n i k w spoecznych, n a d a l o b e c n y m w Polsce. P r a s a za graniczna p u b l i k o w a a zatrwaajce opisy okruciestwa wobec m czyzn, kobiet i dzieci przemoc z a b r a n y c h z d o m w . G r i n g , j a k o prze wodniczcy R a d y O b r o n y Rzeszy, by ostatecznie odpowiedzialny za rozkazy deportacyjne i na s p o t k a n i u 12 lutego w C a r i n h a l l doradzi H i m mlerowi, e w chwili obecnej ruchy p o w i n n y zosta w s t r z y m a n e z p o w o du tych r a p o r t w , chocia H i m m l e r zasugerowa m u , e z Lublina powin no si wysiedli trzydzieci tysicy rasowych N i e m c w , aby zrobi miejsce

n a getto. N a tym s a m y m s p o t k a n i u G r i n g powiedzia, e zwikszenie potencjau wojennego Rzeszy musi by n a d r z d n y m celem wszystkich dziaa p o d e j m o w a n y c h na wschodzie". Lecz z p o w o d u rywalizacji mi dzy szefami nazistowskimi, a take po p r o s t u przez z k o m u n i k a c j trwaa s m u t n a migracja zabijanych przez m r z ofiar. 23 m a r c a , kiedy nadszed r a p o r t o p r z y p a d k a c h miertelnych podczas przemieszczania y d w , G r i n g raz jeszcze zarzdzi wstrzymanie akcji, c h o sprzeciwi mu si g u b e r n a t o r K r a j u W a r t y Greiser, ktry powiedzia, e o b i e c a n o mu ewakuacj d w u s t u tysicy y d w z odzi i e zawieszenie G r i n g a m o e obowizywa d o p i e r o od maja. T y m c z a s e m H i m m l e r przewozi wielu rasowych N i e m c w z w s c h o d n i c h terytoriw, k t r e znalazy si p o d okupacj Rosjan lub w rosyjskiej sferze wpyww. Hitler z niecierpliwoci czeka, eby przeprowadzi swoj wojn na zachodzie. By szczliwy, e Mussolini przyj rol poplecznika, a jego wczenie si do wojny m i a o nastpi, kiedy N i e m c y p r z e p r o w a d z pierwsze, rozstrzygajce uderzenie. 2 kwietnia Hitler wezwa G r i n g a , R e a d e r a i F a l k e n h o r s t a na n a r a d . Jej rezultatem by rozkaz inwazji na D a n i i Norwegi, k t r a m i a a nastpi 9 kwietnia na godzin przed wi tem. Niemiecka m a r y n a r k a wojenna zacza pywa po w o d a c h norwe skich 3 kwietnia. 9 kwietnia rzdy D a n i i i Norwegii zostay p o i n f o r m o wane, e znajd si p o d o c h r o n Rzeszy zabezpieczajc te p a s t w a przed okupacj angielsko-francusk. D a n i a p o d d a a si po wystrzeleniu m o e j e d n e g o pocisku. Luftwaffe w y k o n a a symboliczny przelot n a d K o p e n h a g, aby h u k silnikw wyrazi wol Niemiec. W Norwegii o p r o k a z a si wikszy, lecz Luftwaffe przejo lotnisko Sola. Do p n o c y gwne p o r t y o p r c z Oslo byy w rkach N i e m c w . K r l i rzd polecieli w gry. Kiedy nie zgodzili si na kapitulacj lub przyjcie Quislinga j a k o premiera, wy sano Luftwaffe, aby zniszczya wiosk, w ktrej r z e k o m o mieli przeby wa. Z p o m o c angielsk i francusk p o c z t k o w y o p r N o r w e g w w o b e c blitzkreigu Luftwaffe przecign si do k o c a miesica. N i e m i e c k a m a r y n a r k a wojenna m o c n o ucierpiaa, tracc dziesi niszczycieli i trzy kr owniki o r a z doznajc p o w a n y c h zniszcze Scharnhorsta, Gneisenaua i m a e g o o k r t u wojennego Lutzw. To m i a o odstraszy Hitlera od ewentualnej inwazji na Angli w t y m r o k u . R w n i e w a n a bya n e r w o w a reakcja Hitlera n a p o c z t k o w e p o r a k i w Norwegii, n a t o m i a s t G r i n g by w tym okresie zaniepokojony, e jego a u t o r y t e t lub presti Luftwaffe m o g zosta p r z y m i o n e 1 4 . Znaczce jest t o , e w p a m i t n i k u generaa F r a n z a H a i d e r a 1 5 , szefa sztabu generalnego armii, przez cay okres k a m p a n i i dusko-norweskiej nie ma w z m i a n k i ani o G r i n g u , ani o Luftwaffe. J e d n a k w p a m i t n i k u J o d l a pojawia si wspomnienie z 19 kwietnia: N a r z e k a , e nie podejmuje si wystarczajco

energicznych dziaa wobec cywilw". 22 kwietnia Jodl notuje, e feld marszaek jest dzisiaj t r o c h spokojniejszy, dziki d o b r y m p r o g n o z o m p o g o d y " , pojawia si rwnie informacja o jego obecnoci na n a r a d a c h u Hitlera 24 kwietnia o r a z 2 i 3 maja, kiedy to piekli si, e Milch nie zo sta dostatecznie doceniony na tle innych wyszych d o w d c w , a nastp nie podj zacieky a t a k " w celu przejcia p o d swoj k o m e n d morskich si powietrznych. R o l a Luftwaffe w tej k a m p a n i i bya rzeczywicie zasadnicza. D u a flo ta s a m o l o t w t r a n s p o r t o w y c h przeniosa niemieck piechot do N o r w e gii, a blisko czterysta b o m b o w c w r z u c o n o do akcji przeciwko c e n t r o m o p o r u . W operacji wzio udzia kilka myliwcw, j a k o e o p r w powie trzu by nieistotny. Po dugich w a h a n i a c h Hitler ostatecznie postanowi, e Operacja ta (zaszyfrowana n a z w a dla inwazji na z a c h d przez H o l a n d i i Belgi) p o w i n n a zacz si 10 maja. W cigu niecaych szeciu tygodni Niemcy, ku w a s n e m u zaskoczeniu, stali si p a n a m i H o l a n d i i , Belgii i Francji. Od czasu rozpoczcia tej niszczycielskiej k a m p a n i i Lutwaffe staa si najwiksz si powietrzn na wiecie. G r i n g m i a 3 500 s a m o l o t w ope racyjnych do celw inwazji, z o r g a n i z o w a n y c h w dwie floty powietrzne d o w o d z o n e przez Kesselringa i Sperrle'a. D o w d z t w o Kesselringa obej m o w a o operacje m o r s k i c h si powietrznych i saperw o r a z niezwykle istotny oddzia wojsk s p a d o c h r o n o w y c h d o w o d z o n y przez generaa Stu d e n t a . W strategii znaczc rol o d e g r a a ta wanie dywizja oraz b o m bowce nurkujce, poniewa znajdoway si w Skandynawii; byo to gw ne ldowanie przewiezionych drog powietrzn o d d z i a w G r i n g a , k t r e zajy niespodziewanie D a n i . Inwazja o b e j m o w a a bezlitosne z b o m b a r d o w a n i e R o t t e r d a m u przez Stukasy, w ktrej zgino p o n a d osiemset o s b , a wiele tysicy zostao r a n n y c h w t y m s a m y m czasie, kiedy n e g o c j o w a n o p o d d a n i e si miasta. Bezlitosne b o m b a r d o w a n i e R o t t e r d a m u byo kolejn o z n a k agresyw nego okruciestwa Hitlera. C h o m i a s t o b r o n i o si, a w m o m e n c i e a t a k u nie nastpia jeszcze kapitulacja, z a r w n o G r i n g , j a k i Kesselring p o winni by wiadomi toczcych si negocjacji w kwestii p o d d a n i a si tej metropolii; S t u d e n t , ktry p o c z t k o w o prosi o a t a k , wysa o p n o c y w i a d o m o radiow, e p r o p o n o w a n y n a l o t powinien by o d r o c z o n y . Przyjto, e G r i n g i Kesselring umylnie rozpoczli b o m b a r d o w a n i e , e by przyspieszy negocjacje, i e z a p a n o w a o zamieszanie, czy wystrzeli race, aby je o d w o a . Kesselring mwi o g o d z i n a c h gorcych r o z m w z G r i n g i e m " na t e m a t n a l o t u . Skutki a t a k u byy dotkliwe rwnie ze wzgldu na wycofanie z akcji stray poarnej i poprzez zapalenie si oleju w fabryce m a r g a r y n y . Lecz czy G r i n g rozmylnie nie d b a o ycie D u -

czykw, czy te nie, b r a k litoci ujawnia si w jego publicznym owiad czeniu z 28 maja, e wszyscy ujci lotnicy francuscy maj by zakuci w acuchy, poniewa m w i si, e F r a n c u z i zncaj si n a d wzitymi w niewol niemieckimi l o t n i k a m i . Owiadczy, e zastrzeli piciu francu skich winiw za k a d e g o zastrzelonego niemieckiego l o t n i k a i e p o d niesie t liczb do pidziesiciu, jeli niemiecki lotnik zostanie zastrzelo ny na s p a d o c h r o n i e leccym na ziemi. To wanie w t y m czasie krl W o c h zgodzi si w k o c u na przyznanie G r i n g o w i O r d e r u A n n u n c j a t y . A m b a s a d o r Alfieri pospieszy n a r o z k a z C i a n o na front walk i t a m s p o t k a si z G r i n g i e m w jego o p a n c e r z o n y m pocigu, p r z y k r y t y m siatk kamuflujc, o t o c z o n y m przez dziaa prze ciwlotnicze i na w y p a d e k niebezpieczestwa stacjonujcym w pobliu tu nelu. G o s G r i n g a dra z emocji, kiedy dzikowa a m b a s a d o r o w i za od znaczenie, k t r e g o od t a k d a w n a p o d a ; po maej ceremonii opowie dzia mu o sukcesach Luftwaffe i n i e p o k o n a n e j strategii blitzkriegu. Wojna, j a k twierdzi, w k r t c e si skoczy. N a s t p n i e przecisn si kory t a r z e m do wagonu-jadalni i wrci niemal n a t y c h m i a s t z O r d e r e m . Z w o a fotografw i s t a r a n n i e p o z o w a dla nich, eksponujc n o w e odznacze nie. O wiele wicej czasu zajo mu p o k o n a n i e o p o r u krla W o c h ni podbicie armii z a c h o d u . A t a k na Belgi przebiega w t a k d r a m a t y c z n y sposb, e Hitler zaa m a si n e r w o w o . By p r z e r a o n y swoim sukcesem", j a k w o w y m czasie z a n o t o w a H a i d e r . W o w y m czasie d w a razy wstrzyma p o s u w a n i e si dy wizji zbrojnych, kiedy o n e najbardziej p o t r z e b o w a y przyspieszenia. D r u gie z tych z a t r z y m a m i a o miejsce 24 maja dwadziecia mil od D u n k i e r ki, gdzie o k a z a o si, e armie p n o c n y c h aliantw zostay zupenie od cite i zostawione na jego asce. 28 maja krl Belgw skapitulowa bez k o n s u l t o w a n i a si z p a s t w a m i sprzymierzonymi. N a d p o w o d e m podjtej przez Hitlera decyzji o z a t r z y m a n i u wojsk de b a t o w a n o o d samego p o c z t k u . D o w o d y zestawione przez Shirera, a opierajce si w d u y m stopniu na licie od H a i d e r a , zrzucaj ostatecz n odpowiedzialno na G r i n g a . Niemieckie k o l u m n y zbrojne zostay z a t r z y m a n e przez Hitlera i generaa v o n R u n d s t e d t a , ktrzy n a r a d z a l i si w kwaterze gwnej G r u p y Armii A " R u n d s t e d t a w Charleville. H a l d e r z a n o t o w a g o r z k o w swoim p a m i t n i k u : Z a k o c z e n i e otoczenia armii nieprzyjaciela ma by p r z e k a z a n e Siom P o w i e t r z n y m ! " . G r i n g interwe n i o w a i zaoferowa z b o m b a r d o w a n i e w r o g a o r a z d o p r o w a d z e n i e go do p o d d a n i a si. Syszano, j a k m w i do Hitlera: M o j a Luftwaffe zakoczy okranie i z a m k n i e wystp frontu od wybrzea z p o w i e t r z a " . H a i d e r na pisa pniej do Shirera:

W nastpnych dniach stao si jasne, e na decyzj Hitlera wpyw mia gwnie Gring. Dla dyktatora szybki ruch armii [...] sta si niemal zo wieszczy. Nieustannie gnbi go niepokj, e zmieni si bieg zdarze... Gring, ktry dobrze zna swojego Fhrera, skorzysta z tej saboci. Za proponowa, e reszt wielkiej bitwy okrajcej przejmie na siebie Luftwaffe, eliminujc tym samym ryzyko koniecznoci uycia cennych forma cji pancernych. Zoy t propozycj [...] z powodu, ktry by typowy dla pozbawionego skrupuw, ambitnego Gringa. Chcia zapewni swoim Si om Powietrznym, po zadziwiajco do tej pory gadkich operacjach armii, decydujcy ostateczny akt w wielkiej bitwie, a tym samym chwa sukcesu przed caym wiatem 1 6 . D o w d c a czogw G u d e r i a n powiedzia take: U w a a m , e to pr no G r i n g a s p o w o d o w a a , e Hitler podj t donios decyzj". Jedyn interwencj armii, ktrej p o t r z e b o w a G r i n g , byo p r o s t e wykoczenie operacji, k t r e p o w i n n o nastpi po gwnej akcji, k t r on by p r z e p r o wadzi. T y m c z a s e m sparaliowane czogi stayby w bezpiecznej odlego ci, eby t r z y m a w okreniu cele ludzkie. R o z k a z o w s t r z y m a n i u m a r s z u zosta wycofany po d w c h dniach, 26 maja, lecz do tego czasu angielski plan ewakuacji by ju w t o k u i nagle przed niemieckimi czogami pojawiy si trzy angielskie dywizje, wspierane przez cik artyleri. Luftwaffe nie u d a o si sprosta oczekiwaniom G r i n g a z d w c h p o w o d w . Pierwszym bya za p o g o d a , czsto wymusza j c a ldowanie s a m o l o t w (na tym etapie nigdy nie latay one w nocy, a wtedy wanie odbywaa si ewakuacja), a d r u g i m t o , e Luftwaffe n a p o t k a a na pierwszy silny o p r si powietrznych, k t r e o k a z a y si g o d n y m przeciwnikiem. Messerschmitty s p o t k a y si ze Spitfire'ami, k t r e - c h o mniej liczne przewyszay niemieckie myliwce w dziaaniu. 27 maja Luftwaffe z b o m b a r d o w a a p o r t w D u n k i e r c e , lecz nie znisz czya go zupenie; 28 maja n a d a l m o n a byo z niego korzysta, kiedy zej pogodzie zacz towarzyszy d y m z m a g a z y n w i paliwa, k t r e p o d p a l o n o , aby stworzy zason dla dziaa na ldzie. Do 29 maja Niemcy zdali sobie spraw z r o z m i a r u p r z e p r o w a d z a n e j ewakuacji i Luftwaffe zacza a t a k o w a statki. R A F skutecznie o d p o w i a d a , czsto p o n a d c h m u r a m i , co p r o w a d z i o obleganych onierzy do nieszczliwego p r z e k o n a n i a , e zostali opuszczeni przez lotnictwo. 30 maja Luftwaffe zostaa uziemiona przez niekorzystn p o g o d , lecz 31 maja wznowia a t a k i na statki. Paci my teraz za nasz n i e u d a n p r b odcicia Z a c h o d u , s p o w o d o w a n prze szkod z g r y " - n a p i s a H a i d e r w swoim dzienniku. 1 czerwca o d b y a si najwiksza bitwa powietrzna, w ktrej k a d a s t r o n a stracia blisko trzy dzieci s a m o l o t w . Po t y m ewakuacja aliantw toczya si jedynie w n o -

cy, a p o g o d a po raz kolejny uziemia Luftwaffe. E w a k u a c j a skoczya si 4 czerwca, kiedy niemieckie siy ldowe, a nie Luftwaffe, p o k o n a y o p r p a s t w sprzymierzonych ( R e a d e r , k t r e g o okrty albo zatony, al bo ograniczyy si do Norwegii, nie byy w stanie przeciwstawi si Angli k o m na m o r z u ) ; lecz do tego czasu u r a t o w a n o 338 000 onierzy alianc kich, w tym blisko 60 000 F r a n c u z w . G r i n g m i m o poraki gosi p r o p a g a n d sukcesu, j a d c ze sztabem do D u n k i e r k i , aby n a p a w a si wielkimi stertami niezniszczonych zdobyczy, p o z o s t a w i o n y c h przez wycofujcego si wroga. 5 czerwca, dzie po u p a d k u D u n k i e r k i , Milch wsiad do pocigu G r i n g a , stacjonujcego w tunelu w pobliu wybrzea n a d k a n a e m La M a n c h e i z a p r o p o n o w a , aby przeprowadzi d o k a d n i e s k o o r d y n o w a n e serie m a s o w y c h l d o w a s p a d o c h r o n i a r z y w rejonie stacjonowania s a m o lotw R A F - u w Anglii. G r i n g zgodzi si przedstawi t propozycj H i t l e r o w i 1 7 . 18 i 27 czerwca odbyy si kolejne s p o t k a n i a w celu przedysku t o w a n i a tej sprawy. Do tego czasu skapitulowaa F r a n c j a . J e d n a k Hitler cigle mia nadziej na p o k j i p o d a kolejny, t y m razem polityczny p o w d , skrupulatnie z a n o t o w a n y przez H a d l e r a , dlaczego nie chce, aby decydujca bitwa z a l i a n t a m i o d b y a si na ziemi flamandzkiej. U w a a F l a m a n d w za k u z y n w N i e m c w i chcia z a c h o w a ich ziemi nietknit. U t w i e r d z a si take w przewiadczeniu, e byby w stanie p r z e k o n a Anglikw, aby zaakceptowali p o k j teraz, kiedy N i e m c y d o minowali w E u r o p i e Wschodniej. By m o e wanie z tego p o w o d u przy j p o r a k G r i n g a agodnie. Z a p r o s i Mussoliniego, aby w r a z z n i m za d a Francji ostateczn klsk, kiedy francuskie lotnictwo zostao ju zli kwidowane. Mussolini wczy si do wojny 10 czerwca, lecz jego siy nie posuway si n a p r z d z p o u d n i a , p o d c z a s gdy najwysze d o w d z t w o francuskie p o w s t r z y m a o si od jakiejkolwiek akcji ofensywnej wobec W o c h . Zwycistwo naleao do Hitlera i tylko on okreli w a r u n k i zawie szenia b r o n i , k t r e p o d y k t o w a Francji. 18 czerwca Hitler powiedzia do G r i n g a : W o j n a si skoczya. D o j d do p o r o z u m i e n i a z Angli". G r i n g , niezwykle p o r u s z o n y , rozpromieni si i odrzek: T e r a z naresz cie zapanuje p o k j " . Stary w a g o n kolejowy, w k t r y m w 1918 r. p o d p i s a n o zawieszenie broni, zosta w y p r o w a d z o n y z m u z e u m i postawiony na owietlonej p r o mieniami soca polanie w lesie Compiege, opuszczony zabytek p o d drze wami. Hitler w towarzystwie midzy innymi G r i n g a , R i b b e n t r o p a , Ke itla i Hessa przyjecha t a m s a m o c h o d e m o trzeciej pitnacie po p o u d n i u 21 czerwca. G r i n g nis swoj buaw feldmarszaka. R a z e m spogldali na granitowy blok, na k t r y m widniay sowa: T u t a j jedenastego listo p a d a 1918 r. u m a r a k r y m i n a l n a d u m a I m p e r i u m Niemieckiego - p o k o -

n a n a przez trzy n a r o d y , k t r e p r b o w a a wzi w niewol". K a m e r y fil m o w e nagryway kad sekund sceny, w ktrej twarz Hitlera przyja swj patologiczny wyraz, przeraajce poczenie p o g a r d y i triumfu. N a stpnie weszli do w a g o n u i t a m przyjli grup F r a n c u z w wysanych na negocjacje w a r u n k w zawieszenia b r o n i . Hitler odpowiedzialno za roz m o w y , k t r e toczyy si d w a dni, zrzuci na Keitla. W a g o n kolejowy z Compige zosta nastpnie z a b r a n y do Berlina, a g r a n i t o w a pyta, k t r a tak b a r d z o obrazia Hitlera i G r i n g a w m o m e n c i e ich glorii, zostaa roz bita na kawaki. Hitler pojecha na wycieczk krajoznawcz po Paryu, p o d c z a s gdy G r i n g wykorzysta ten m o m e n t , aby z a p o m n i e o wojnie i zatraci si w p o g o n i za dzieami sztuki do wielkiej kolekcji, kt r wa nie t w o r z y 1 8 . H a i d e r z a n o t o w a w swoim dzienniku, e G r i n g d o m a g a si, aby rwnolegle z komisj ds. zawieszenia b r o n i p o w s t a a komisja, ktrej celem byoby uregulowanie wszystkich a s p e k t w francuskiego y cia gospodarczego, wczajc konfiskat surowcw dla Niemiec. 19 lipca w K r o l l o p e r Hitler obwieci zwycistwa swego geniuszu na z g r o m a d z e n i u Reichstagu; nastpnie z a p r o p o n o w a Anglii p o k j . Po tym m i a n o w a gwnych przedstawicieli swej wadzy feldmarszakami i gene raami. G r i n g o t r z y m a tytu Reichsmarschall des G r o s s d e u t s c h e n Rei c h e s " . Obecny na tej ceremonii Shirer opisuje G r i n g a , ktry siedzia na p o d i u m przewodniczcego i pisa pospiesznie wasn m o w p o d c z a s prze m o w y Hitlera, ujc owek i marszczc brwi jak uczniak n a d wypraco w a n i e m " , klaszczc w donie z gargantuicznymi g e s t a m i " i wymachujc r a m i o n a m i j a k bokser na r i n g u " , kiedy Hitler ogosi, e Milch, Kessel ring i Sperrte maj zosta feldmarszakami, a nawet rzucajc u k r a d k i e m spojrzenie p o d w i e k o " , kiedy Hitler wrczy mu p u d e k o z jego specjaln buaw19. W lipcu G r i n g powierzy ministrowi g o s p o d a r k i Rzeszy W a l t h e r o w i F u n k o w i z a d a n i e stworzenia p l a n u N o w e g o Niemieckiego P o r z d k u w E u r o p i e . Ten N o w y P o r z d e k p o w s t a w a s t o p n i o w o przez szereg owiadcze i d e k r e t w i nigdy nie istnia w formie k a r t y lub opublikowa nego p r o g r a m u . G w n cz s c h e m a t u stanowia integracja przemysu na caym t e r y t o r i u m k o n t r o l o w a n y m przez Niemcy, ze specjalizacj p r o dukcji w rnych krajach i z rozwojem rolnictwa (mniej zyskownego zaj cia ni przemys) w krajach p o z a Rzesz. Cay p o m y s o p a r t y by na Z o t y m Wieku - zotym dla Niemiec, nie lennikw. Kiedy Churchill odrzuci p r o p a g a n d o w ofert pokojow Hitlera, przed F h r e r e m i jego d o w d c a m i stan problem, czy k o n t y n u o w a in wazj na Angli. M w i o si, e z a r w n o Kesselring, j a k i Student o r a z Milch byli zwolennikami inwazji po D u n k i e r c e , lecz G r i n g n a t y c h m i a s t odrzuci ten pomys. Jeli Anglia miaa zosta p o b i t a , pierwszym e t a p e m

musiao by b o m b a r d o w a n i e . F l o t a P o w i e t r z n a 2 i 3 z g r o m a d z i a si wic wzdu n o w o z d o b y t e g o wybrzea k a n a u La M a n c h e w czerwcu i lipcu, kiedy Hitler rozwaa r n e sposoby d o p r o w a d z e n i a Anglii do p u n k t u negocjacji lub kapitulacji. Hitler nienawidzi m o r z a . J a k zapisa H a i d e r , uwaa, e przekroczenie k a n a u byoby b a r d z o ryzykowne, a najwysze d o w d z t w o niemieckie nie miao dowiadczenia w operacjach morskich, o p r c z niezbyt zachcajcej akcji w Norwegii, k t r a powanie uszczuplia m a m a r y n a r k wojenn Niemiec. Cae wstpne, teoretyczne o p r a c o w a n i e w 1939 r. Operacji Lew M o r s k i i p l a n o w a n a inwazja na Angli prowadziy do wtpliwoci wyni kajcych z rnych rde, a teraz, kiedy nadszed czas, eby wykorzysta sabo Wielkiej Brytanii (w lipcu Anglia m o g a uzbroi jedynie sze dy wizji we w a s n y m kraju, podczas gdy do wrzenia b r o p o t r z e b n a bya dla dwudziestu), w kwaterze gwnej Hitlera pojawiy si kontrowersje i niezdecydowanie. G r i n g mia zwyczaj n a d s k a k i w a n i a Hitlerowi, wyka zujc braki innych d o w d c w . Nasilia si nienawi midzy R e a d e r e m a G r i n g i e m , k t r a wykiekowaa p o d c z a s inwazji s k a n d y n a w s k i e j 2 0 . G r i n g wysa R e a d e r o w i b a r d z o obraliwy telegram, w k t r y m kaza mu pilnowa swoich spraw, w odpowiedzi na danie a d m i r a a , aby silne lot nictwo c h r o n i o niemieck baz m o r s k w T r o n d h e i m . Ze wzgldu na bezuyteczno m a r y n a r k i podczas k a m p a n i i zachodniej R e a d e r przyje cha do kwatery Hitlera z plikiem p l a n w p r z e t r a n s p o r t o w a n i a oddzia w niemieckich na wybrzee Anglii. M a r y n a r k a nie przyja k o n t r p r o p o zycji R u n d s t e d t a . Milch z a s t a n a w i a si n a d p o m y s e m zrzucenia s p a d o chroniarzy na lotniska angielskie, a Kesselring, p r z e k o n a n y , e moliwe bdzie ldowanie na plaach, k t r e widzia goym okiem z p r z y l d k a Gris-Nez, irytowa si bezczynnoci. Za zgod i a p r o b a t Hitlera i G r i n g a Luftwaffe p r z y g o t o w a a wprowadzajce w bd z r z u t y " fa szywych sprztw, m a p i instrukcji s p a d o c h r o n o w y c h , eby o d e b r a An glikom o d w a g i d a im m a t e r i a do plotek, k t r e mogliby o p u b l i k o w a w prasie. Kiedy p o d koniec lipca R A F sporadycznie b o m b a r d o w a N i e m cy, G r i n g chcia o d d a uderzenie, lecz Hitler p o w s t r z y m a go, c h o p o mniejsze operacje n a d Angli zostay n a k r e l o n e w dyrektywie wydanej przez G r i n g a 30 czerwca. Do p o o w y lipca Hitler z a a k c e p t o w a plan ostatecznej inwazji i na zwoanej przez G r i n g a 22 lipca naradzie powie dzia swoim p o d w a d n y m , e stoi przed nimi n o w e zadanie: zatopienie angielskiej m a r y n a r k i wojennej w Wielkiej Brytanii. Do k o c a lipca R e a d e r p r z e k o n a Hitlera do rezygnacji z koncepcji inwazji w 1940 r., a tymczasem rzucenia na Angli Luftwaffe. R o z k a z zosta wydany 1 sierp nia. Operacja Lew M o r s k i , o k t r n a d a l wykcay si a r m i a i m a r y n a r ka, m i a a zalee od rezultatw.

T y m c z a s e m 24 lipca G r i n g serdecznie p o d e j m o w a w C a r i n h a l l jesz cze j e d n e g o rozjemc - d o k t o r a Alberta P l e s m a n a , szefa holenderskiej li nii lotniczej K L M , w ktrej j a k o pilot suy b r a t a n e k G r i n g a . P l e s m a n chcia odegra t sam rol co D a h l e r u s . L a t a midzy N i e m c a m i i Angli j a k o nieformalny negocjator midzy r z d a m i . M i a wasny p l a n p o k o j o wy, k t r y s k r u p u l a t n i e okrela sfery wpyww rozcigajce si a po Afryk. G r i n g umiecha si i obieca p o r o z m a w i a z Hitlerem, kiedy wrci z Berchtesgaden. P o d koniec sierpnia lord Halifax odrzuci w plan; we wrzeniu G r i n g dooy wszelkich stara, eby u n i k a d o k t o r a P l e s m a n a , kiedy ten ciga go w H a d z e i p r b o w a p o w s t r z y m a przed w y d a n i e m dycyzji o m a s o w y c h n a l o t a c h . G r i n g , j a k zawsze, wyolbrzymia rozmiary zniszcze, jakie Luftwaffe z a d a Anglii. Okrelonego wczeniej dnia, 11 lipca, zarzdzi, e kiedy na dejdzie czas, z a r w n o angielski lotniczy przemys zbrojeniowy, j a k i siy powietrzne musz zosta unicestwione jak najszybciej, w pierwszym u d e r z e n i u " . Fortyfikacje poudniowej Anglii, j a k szacowa, przetrwaj najwyej cztery dni, a R A F cztery tygodnie. G r i n g czu, e Luftwaffe m o e z a g w a r a n t o w a Hitlerowi inwazj w cigu miesica i 21 lipca wysa w i a d o m o d o Hitlera d o Berchtesgaden, e chciaby o t r z y m a s w o b o d do p r z e p r o w a d z e n i a a t a k w na angielskich pilotw myliwcw, siy p o wietrzne, przemys lotniczy, porty, fabryki, rafinerie i stref k a n a u " . G r i n g sdzi nawet, e jego sukces m o e s p o w o d o w a , e inwazja o k a e si n i e p o t r z e b n a . Z a n i m n a d s z e d wrzesie, G r i n g twierdzi, i nigdy nie wierzy w t o , e Operacja Lew M o r s k i kiedykolwiek nastpi. M i m o to w sierpniu p r z y g o t o w a n o plany l d o w a n i a s p a d o c h r o n i a r z y i n a d a l prze p r o w a d z a n o naloty na p o r t y i inne cele. 2 sierpnia, zgodnie z dyrektyw Hitlera, G r i n g wyda r o z k a z zniszczenia R A F - u . J e d n a k do 10 sierpnia nic si nie wydarzyo, poniewa skoczya si d o b r a p o g o d a . R e a d e r nie m g odpuci tej szansy; Sztab M a r y n a r k i Wojennej zapisa, e z p o w o d w im nieznanych Luftwaffe przegapia okazje stworzone przez sprzy jajc o s t a t n i o a u r " . T y m c z a s e m G r i n g w swojej kwaterze w pobliu P a r y a wcieka si, czytajc r a p o r t y p o g o d o w e , k t r e uniemoliwiay p r z e p r o w a d z e n i e gwnej operacji. W k o c u 11 sierpnia zaczy si silne n a l o t y na p o r t y , a 13 i 14 sierpnia na lotniska. 15 sierpnia p r z e p r o w a d z o no 802 wyloty b o m b o w c w i 1 149 wylotw myliwcw. Zacza si bitwa o Angli, c h o t r u d n e w a r u n k i p o g o d o w e d o p r o w a d z a y G r i n g a do roz paczy. G r i n g mia baz w swojej synnej wojennej kawalkadzie kolejowej, ru chomej kwaterze nazywanej szyfrem Azja. Jego osobisty pocig poprzedza pocig-pilot zoony z n o r m a l n y c h w a g o n w , a take platformy do trans p o r t u s a m o c h o d w ; n a s t p n i e j e c h a wasny pocig G r i n g a z o t w a r t y m i

p l a t f o r m a m i na k a d y m kocu, na ktrych ustawione byy dziaa przeciw lotnicze. W a g o n , w k t r y m p o d r o w a G r i n g , mia dwie sypialnie, gabi net i luksusow toalet, by te poczony bezporednio z n a s t p n y m wago nem, p r z e z n a c z o n y m na p o k j dzienny z a p a r a t u r do wywietlania fil m w . Trzeci w a g o n zawiera stanowisko dowodzenia G r i n g a i pokj ope racyjny, a w czwartym znajdowaa si jadalnia. I n n e wagony byy doczo ne dla wygody goci i starszych oficerw. Pocigi zazwyczaj stacjonoway t a m , gdzie atwo je byo przetoczy do tunelu w p r z y p a d k u n a l o t u . G r i n g z a b r a ze sob lekarza sztabowego K r o p p a i swoj o d d a n pielgniark Christ G o r m a n n s , k t r a o d p o w i a d a a za jego lekarstwa. Hitler nieustan nie dzwoni, domagajc si r a p o r t w o postpach, co d o p r o w a d z a o G r i n ga czsto do stanu wyczerpania nerwowego. H i s t o r i a blitzkriegu na Angli zostaa o p o w i e d z i a n a ze wszystkich p u n k t w widzenia, z opisem dowiadcze, przey i cierpie mczyzn i kobiet w powietrzu i na ldzie. W p e n y m wymiarze z m a g a n i a trway od poowy sierpnia 1940 do poowy maja 1941 r., z k r t k przerw w a p o geum zimy, od 18 stycznia do 8 m a r c a , kiedy o d b y o si tylko kilka sto s u n k o w o lekkich n a l o t w . B o m b a r d o w a n i a zaczy si od p o r t w , lot nisk, stacji r a d a r o w y c h i z a k a d w lotniczych; eksperymenty z n a l o t a m i nocnymi, chocia d o t y k a y cywili, w wikszoci p r z y p a d k w nie trafiay w zamierzone cele. Przewaga liczebna N i e m c w p o w o d o w a a , e angiel scy piloci myliwcw pracowali ca d o b w przeraajcym napiciu; przecitnie G r i n g wysya n a d Angli o k o o tysica s a m o l o t w dziennie, z czego szeset lub wicej myliwcw, k t r e miay osaczy R A F 2 1 . G r i n g a nie z a d o w a l a y m a e postpy; w o w y m czasie nie byo j u wtpliwoci, e Spitfire'y d o r w n u j S t u k a s o m , p o d o b n i e j a k m a s z y n o m dwusilnikowym, a n a w e t jednosilnikowym M e s s e r s c h m i t t o m . C o r a z bar dziej p o w a n e byy straty w b o m b o w c a c h . R A F nie d a si skusi, eby wysa wikszo swoich s a m o l o t w w powietrze w j e d n y m czasie - a t w o d o p r o w a d z i o b y to do dezintegracji - nie d a o si te ich zniszczy na zie mi. Krlewskie Siy Powietrzne pozostay nietknite p o m i m o wysikw Luftwaffe. 18 sierpnia G r i n g wezwa swoich d o w d c w i powiedzia im z d u y m s a r k a z m e m , e maj a t a k o w a z a k a d y przemysu lotniczego, a nie latarniowce w D o v e r " , a nastpnie odesa ich do baz. Wezwa G a l l a n d a do Carinhall. G a l l a n d przylecia z Berlina i z a n o t o w a z pewn odraz, j a k m a o kochajca przyjemnoci stolica przejmowaa si walk na wybrzeu, w ktrej t a k wielu m o d y c h ludzi tracio ycie. N a s t p n i e zosta zawieziony do luksusowego Carinhall, o d z n a c z o n y przez G r i n g a Z o t y m M e d a l e m Pilota w y s a d z a n y m k a m i e n i a m i szlachetnymi i poinfor m o w a n y , e na stanowisku d o w d c y p o t r z e b n a jest m o d s z a krew, eby u d o s k o n a l i dziedzin myliwcw. Z o s t a d o w d c eskadry. Pniej, kie-

dy G r i n g by na froncie i n a r z e k a na swoich onierzy, G a l l a n d powie dzia m u , e do realizacji jego ycze p o t r z e b n a jest b r y g a d a Spitfi22 re'w" . W odwecie za m a y n a l o t na Berlin Hitler zgodzi si rozpocz ofen syw na L o n d y n . Ta operacja, tak k o s z t o w n a dla Luftwaffe, zacza si 7 wrzenia. G r i n g , ktry wola d o w o d z i swoimi operacjami z kwatery gwnej w Paryu, po raz pierwszy pojecha osobicie na wybrzee 7 wrzenia, aby k o n t r o l o w a wylot s a m o l o t w na L o n d y n . Sta na stoku w pobliu p r z y l d k a Blanc-Nez, k t r y by stanowiskiem d o w o d z e n i a lotniczego dla F l o t y Lotniczej nr 2, i p r z e m a w i a przez r a d i o do n a r o d u o zniszczeniu L o n d y n u i akcji Luftwaffe, k t r a ma uderzy w serce w r o g a " . W cigu dwudziestu czterech godzin poleciao do L o n d y n u p o n a d szeset b o m b o w c w i szeset myliwcw. Nie szczdzi s a m o l o t w i paci za to p r o porcjonalnie. G r i n g z a b r a ze sob na front swoj pielgniark Christ G o r m a n n s , k t r a od czasu do czasu odbieraa wiadomoci i rozkazy telefoniczne w jego imieniu. G r i n g p r b o w a powstrzymywa lawin strat p o n o s z o n y c h przez Luftwaffe, ale z m i a n y t a k t y k i czy z myleniem yczeniowym; 16 wrze nia wysuwa tego typu uwagi: Trzymajcie si wroga; nastpnie, po czte rech lub piciu dniach, z jego myliwcami bdzie koniec! C e n t r a produkuj ce samoloty musz zosta wyeliminowane [...] Lew M o r s k i nie moe prze szkodzi ani obciy operacji Luftwaffe". Tymczasem R A F b o m b a r d o w a okrty i sprzt z g r o m a d z o n y wzdu wybrzea w oczekiwaniu na Operacj Lew M o r s k i . Hitler, przeywajc skrajne emocje, zacz myle o Rosji i moliwoci zotych zwycistw na wschodzie, zostawiwszy Angli przy gwodon przez Luftwaffe j a k motyla za szyb. 17 wrzenia Hitler zdecydowa si odoy L w a M o r s k i e g o na czas n i e o k r e l o n y " . To by dotkliwy cios dla G r i n g a , ktry z d a w a sobie spraw, e jest to formalne uznanie przez Hitlera jego p o r a k i . Sztab G r i n g a , z d a n i e m generaa K a r l a Kollera, zauway w n i m zmian. R o z kaza, aby jego pocig by gotowy do odjazdu i powiedzia swoim d o w d c o m , eby bezlitonie z b o m b a r d o w a l i Angli - lecz p o d oson nocy, kie dy jej myliwce s u n i e r u c h o m i o n e 2 3 . 24 wrzenia G a l l a n d m g prywatnie p o r o z m a w i a z Hitlerem, kiedy przyjecha do Berlina, eby o d e b r a licie d b u do Krzya Rycerskiego, najwysz n a g r o d o b o k Wielkiego Krzya, zarezerwowanego jedynie dla G r i n g a . Wyrazi podziw dla R A F - u ; Hitler zgodzi si z n i m i wojn Niemiec z Angli u z n a za tragedi; zniszczenie Anglii d o p r o w a d z i do p u s t k i . . . niemoliwej d o z a p e n i e n i a " . G a l l a n d n a s t p n i e pojecha d o R o m i n t w na p o l o w a n i e z G r i n g i e m , k t r y wyszed na s p o t k a n i e swoje-

go m o d e g o d o w d c y eskadry w zielonej kurtce ze skry, jedwabnej blu zie i p a s k u z n o e m myliwskim. Zostali w R o m i n t a c h z jeleniami przez trzy dni, p o d c z a s k t r y c h Luftwaffe p o n i o s o j e d n z najgorszych serii start. W t a m t y m czasie G r i n g pozwoli zagranicznej prasie na o p u b l i k o wanie informacji, e on sam osobicie o s t a t n i o przelecia n a d L o n d y n e m , lecz a d n a w z m i a n k a o tym nie pojawia si w niemieckich gazetach. W k a d y m razie nie b y o w t y m raporcie ani dba p r a w d y . T y m c z a s e m Rosja nie p o z o s t a w a a bezczynna, kiedy Hitler by zajty. W czerwcu po p o z o r n y c h negocjacjacjach zaja p a s t w a n a d b a t y c k i e i p o d grob uycia siy z a b r a a R u m u n i i Besarabi i p n o c n Bukowi n. P o d koniec sierpnia Hitler, niespokojny o p o l a naftowe R u m u n i i , d o k o n a k o n t r u d e r z e n i a , narzucajc W g r o m i R u m u n i i sd rozjemczy Osi. K r l K a r o l uciek z kraju, a d y k t a t o r e m zosta przyjaciel Hitlera Antone scu. Ani Rosja, ani N i e m c y nie skonsultoway ze sob tych dziaa. W sierpniu, kiedy zainteresowanie Hiltera inwazj na Angli zaczo ma le, plan z a a t a k o w a n i a Rosji wiosn 1941 r. sta si g w n y m zajciem najwyszego d o w d z t w a . 31 lipca H a i d e r p o d s u m o w a uwagi Hitlera p o d c z a s konferencji sztabowej, k t r a o d b y w a a si w grskim u s t r o n i u w Berghof: C o dziwnego stao si w Anglii! Anglicy byli j u k o m p l e t n i e z a a m a n i . T e r a z stanli p o n o w n i e na n o g a c h . . . Wystarczy, e Rosja tylko n a p o m k n i e Anglii, e nie yczy sobie widzie Niemiec zbyt silnych, a An glicy, j a k toncy, odzyskaj nadziej. [...] Lecz jeli Rosja zostanie roz g r o m i o n a , o s t a t n i a nadzieja Anglii legnie w gruzach. [...] Rosja musi by zlikwidowana. Wiosn 1941 r.". 14 sierpnia G r i n g d a do zrozumienia, e n o r m a l n e dostawy p r o d u k t w do Rosji zostan u t r z y m a n e jedynie do wiosny 1941 r.", t a k aby t r a n s p o r t s u r o w c w od Sowietw trwa do ostatniego m o m e n t u 2 4 . Sztab G e n e r a l n y by zajty szczegami tajnego p l a n u przez n a s t p n e kilka miesicy, p o d c z a s gdy we wrzeniu p o d p i s a n o P a k t T r j s t r o n n y midzy Japoni, W o c h a m i i N i e m c a m i , na p o z r prze ciwko Ameryce, lecz w rzeczywistoci przeciwko Rosji. To bya t r u d n a zima; F r a n c o nie tylko nie przystpi do wojny, ale te nie zablokowa Anglii wejcia do basenu M o r z a rdziemnego; Mussolini, w gupim oburzeniu przeciwko r u c h o m Hitlera na Bakanach, w listopadzie z a a t a k o w a Grecj przez Albani, a t y m s a m y m zagrozi strategii niemiec kiej w tej kopotliwej strefie, k t r a staa si najwaniejszym o t w a r t y m zarze wiem konfliktu midzy N i e m c a m i i Rosj. R e a d e r zawsze n a m a w i a na wojn w basenie M o r z a rdziemnego, a teraz mia j m i m o woli Hitlera. F h r e r zdecydowa, e Niemcy musz i na p o m o c W o c h o m nie tylko w Grecji, ale take w Afryce Pnocnej, gdzie Wavell rozgromi Grazianiego. T y m c z a s e m G r i n g prowadzi k a m p a n i z powietrza przeciwko An glii. D o k i i East E n d ucierpiay w pierwszej fazie b o m b a r d o w a n i a L o n d y -

n u , we wrzeniu. W t y m okresie Luftwaffe nauczya si, e bardziej opa ca si b o m b a r d o w a noc ni za dnia, wic jesieni wzbudzay lk noce, kiedy wieci ksiyc b o m b o w c w " . 18 padziernika G r i n g p o s t a n o w i pochwali m o d y c h mczyzn: Wasze niestrudzone, pene odwagi a t a k i na serce angielskiego i m p e r i u m , m i a s t o L o n d y n . . . z r e d u k o w a y angielsk plutokracj do strachu i p r z e r a e n i a " . N o c n e n a l o t y na L o n d y n i centra prowincjonalne trway do 19 stycznia; 14 listopada nastpi ciki n a l o t na Coventry. Chwila ciszy u t r z y m a a si do 8 m a r c a , kiedy to na wielk skal w z n o w i o n e zostay b o m b a r d o w a n i a L o n d y n u i okolic, k t r e trway do maja. Ani przeciwlotniczy ogie z a p o r o w y , ani n o c n e myliwce nie odnosiy na tym etapie zbyt duych sukcesw; z drugiej strony s a m o b o m b a r d o w a n i e byo czsto n i e d o k a d n e , a Luftwaffe p o n i o s a p o w a n e straty z p o w o d u latania p o d c z a s zej pogody. Piloci myliwcw Luftwaffe byli li, kiedy j e d n a trzecia ich Messerschmittw zostaa p r z e r o b i o n a na myliwce b o m b a r d u j c e ; G r i n g o d p a r o w a , twierdzc, e stao si t a k ze wzgldu na ich p o r a k w ochronie b o m b o w c w przed R A F - e m . W re zultacie piloci myliwcw zrzucali b o m b y , gdzie p o p a d n i e , eby si ich pozby; nie uwaali si za t r a n s p o r t e r y a d u n k w . Majc na u w a d z e m o rale i p o p u l a r n o , G r i n g zafundowa wszystkim swoim p i l o t o m z n a d k a n a u bezpatny wyjazd na n a r t y w n o w y m r o k u , wycofujc kolejno jed nostki na o d p o c z y n e k w styczniu i lutym, kiedy powierzchnia lotnisk nie n a d a w a a si do startw. Anglicy mogli wwczas o d e s p a z a r w a n e noce. Kiedy nadesza wiosna, n o c n e myliwce zaczy o d n o s i znaczce suk cesy, lecz Hitler by zdecydowany, eby p r o w a d z i cikie naloty, j a k du go si da przed rozpoczciem k a m p a n i i rosyjskiej, nawet jeli miaby to by jedynie odwet za coraz wiksz liczb n a l o t w R A F - u na Niemcy. P o d koniec maja 1941 r. skoczy si okres wielkich b o m b a r d o w a An glii, a Kesselring rozkaza, aby przenie F l o t Powietrzn 2 do P o z n a n i a i t a m zostawi w gotowoci do a t a k u na Rosj 22 czerwca. G r i n g twierdzi w N o r y m b e r d z e , e gboko niepokoi si wojn z Rosj i e dowiedzia si o niej d o p i e r o p n jesieni 1940 r. w Berch tesgaden. C h o c i a t r u d n o to pogodzi z w y d a n y m i 14 sierpnia r o z k a z a m i dotyczcymi zawieszenia dostawy d b r do Rosji wiosn 1941 r., nie ma wtpliwoci, e G r i n g p r b o w a odwie Hitlera od r o z p r a s z a n i a wojsk w jednoczesnych dziaaniach na wschodzie, zachodzie i p o u d n i u . Z r o b i aby t o k a d a z d r o w a n a umyle osoba, k t r a m i a a p r a w o d o udzielania r a d . W o l a skupi si na usuniciu Anglii z wojny, a jedyne rozszerzenie dziaa widzia n a d M o r z e m r d z i e m n y m 2 5 . J e d e n raz zgodzi si z R e a d e r e m , k t r y zdecydowanie p o p i e r a t polityk. G r i n g chcia wzi G i b r a l t a r star strategi b o m b a r d o w a n i a , p o k t r y m m i a o b y nastpi zrzucenie o d d z i a w s p a d o c h r o n o w y c h n a Ska. N a s t p n i e , p o zamkni-

ciu z a c h o d n i e g o wejcia do M o r z a rdziemnego przez Anglikami, g r u p a wojsk p o d d o w d z t w e m R u n d s t e d t a najechaaby M a r o k o i Tunezj, pod czas gdy d r u g a g r u p a p o d d o w d z t w e m feldmarszaka F e d o r a von Bocka m i a a b y dotrze z W o c h i p r z e d o s t a si do Trypolisu. Trzecia armia, d o w o d z o n a przez feldmarszaka S i g m u n d a Lista, m i a a zaj Grecj, Ba kany, D a r d a n e l e i A n k a r , nastpnie przekroczy i z a m k n K a n a Su eski przed Anglikami. Po tym, j a k sdzi G r i n g , Anglicy byliby na asce N i e m c w i byoby a t w o doj do p o r o z u m i e n i a w kwestii poczenia si przeciwko Rosji. 14 listopada H a i d e r z a n o t o w a , e G r i n g nie p o p i e r a misji Luftwaffe przeciwko W y s p o m Zielonego Przyldka, A z o r o m i Wy s p o m Kanaryjskim, lecz z drugiej strony chcia cakowitej s w o b o d y dla dziaa w Hiszpanii. P o d koniec stycznia G r i n g i S t u d e n t zostali wezwa ni przez Hitlera do Obersalzberga, eby p r z e d y s k u t o w a przyszo od dziaw s p a d o c h r o n o w y c h w rnych b r a n y c h p o d uwag k a m p a n i a c h . S t u d e n t wysun kilka propozycji inwazji na Angli, k t r e wyczerpujco o m a w i a n o , wczajc pomys okupacji pwyspu z h r a b s t w a m i D e v o n i K o r n w a l i a , o r a z na P n o c n Irlandi. S t u d e n t nastpnie wyszed i zo stawi Hitlera z G r i n g i e m . W d r o d z e p o w r o t n e j do Berlina G r i n g powiedzia: N i e c h si p a n nie m a r t w i niepotrzebnie Ulsterem. F h r e r nie chce inwazji na Angli. Od teraz p a n a g w n y m z a d a n i e m bdzie G i braltar". J e d n a k Hitler nie rezygnowa ze swojej wielkiej strategii - Operacji B a r b a r o s a przeciwko Rosji. K i e d y zacznie si B a r b a r o s s a - powiedzia wiat wstrzyma o d d e c h i nie powie s o w a " . W zwizku z tym G r i n g d o stosowa si, planujc operacj, j a k powiedzia w N o r y m b e r d z e , o p o d o b nej taktyce: Decydujc kwesti w czasie pierwszych a t a k w jest, p o d o b n i e j a k wczeniej, rozbicie lotnictwa w r o g a z ca si j a k o gwnego celu". Milch twierdzi, e kiedy po raz pierwszy usysza o k a m p a n i i , p o wiedzia G r i n g o w i , e musi za wszelk cen z a t r z y m a Hitlera: P a n a obowizkiem jest ocalenie Vaterlandu". G r i n g odpowiedzia jedynie, e p r b a zmiany decyzji F h r e r a na t y m etapie jest beznadziejna, i zagrozi Milchowi sdem wojennym, jeli s a m sprbuje interweniowa. N i e bd tolerowa faktu, e wiodcy onierz Luftwaffe jest defetyst" - powie dzia ze zoci 2 6 . Przed wielk rosyjsk p r b si Hitler musia zaatwi sprawy na Ba k a n a c h . W lutym a r m i a liczca dwie trzecie miliona onierzy wkroczya do R u m u n i i i Bugarii, k t r e byy teraz lennikami Niemiec, lecz powsta nie l u d o w e w Jugosawii uniemoliwio N i e m c o m zdobycie atwego d o stpu do trzeciego z terytoriw bakaskich. Hitler w p a d w histeryczn wcieko; odkadajc o miesic inwazj na Rosj, rozkaza G r i n g o w i z r w n a z ziemi Belgrad z powietrza, eby z a m a Jugosowian. Luft-

waffe p o w t r z y o m a s a k r y powietrzne W a r s z a w y i R o t t e r d a m u na go w a c h cywili z Belgradu. Jugosawia skapitulowaa 17 kwietnia po jedena stu d n i a c h o p o r u , a wozy p a n c e r n e przejechay przez ni a do Grecji. Przed k o c e m kwietnia N i e m c y byli w Atenach, a angielska dywizja wy sana z Libii, eby p o m c G r e k o m , musiaa p r o w a d z i ewakuacj ze sta ego ldu, najlepiej j a k potrafia. Student chcia, eby jego s p a d o c h r o n i a rze zdobyli Kret, i bez t r u d u zachci G r i n g a do p o p a r c i a tego p o m y su. G r i n g wysa go do Hitlera, ktry zgodzi si na k a m p a n i . Dywizji s p a d o c h r o n i a r z y u d a o si przej K r e t od Anglikw bez p o w a n y c h strat. a d n a wyspa nie jest bezpieczna" - chwali si znaczco G r i n g . Interesujca jest n o t a t k a H a i d e r a z 8 maja na t e m a t p o d b o j u Krety: K o n t r o l a operacyjna dla Krety. [Marszaek Rzeszy] przejmuje pen od powiedzialno. Siy naziemne bd dziaa p o d jego d o w d z t w e m a do z u p e n e g o wykluczenia O K H [Oberkommando des Heeres - Najwysze D o w d z t w o Armii]. Niebezpieczna s p r a w a ! " . Zaledwie miesic wczeniej, 7 kwietnia, podczas k a m p a n i i bakaskiej H a i d e r z gorycz mwi o w t r c a n i u si przez G r i n g a w sprawy armii i d o d a : T e n cholerny oszczerca z n o w u z a c z y n a " ; teraz narzeka, e G r i n g chce uczyni K r e t wyczn d o m e n Luftwaffe". K a d y angielski onierz by teraz p o t r z e b n y w Afryce do nieubaganej walki z generaem Erwinem R o m m e l e m , ktry w lutym przyby do Trypolisu z uzbrojon dywizj i k i l k o m a o d d z i a a m i Luftwaffe i zepchn Anglikw do granicy z Egiptem. Tej melancholijnej wiosny na szczcie dla Anglikw Hitler po raz kolejny odrzuci rad R e a d e r a i G r i n g a , aby p o d b i Suez i uszczelni basen M o r z a rdziemnego. Pierwszestwo uzy skaa k a m p a n i a przeciwko Rosji, teraz znaczco o p n i o n a , a armie zebray si p o n o w n i e do walki, k t r a j a k powiedzia Hitler swoim d o w d c o m - miaa by p r o w a d z o n a z n i e s p o t y k a n d o t d , bezlitosn i n i e u b a g a n brutalnoci". 13 maja poleci H i m m l e r o w i n a wasn od powiedzialno" podj si specjalnego z a d a n i a " w politycznym zarz dzaniu Rosj i kaza G r i n g o w i zorganizowa eksploatacj kraju i za bezpieczenie jego majtku gospodarczego do wykorzystania przez prze mys niemiecki." Kiedy ministerstwa Hitlera p l a n o w a y p o d b j Rosji, F h r e r d o z n a p o w a n e g o osobistego wstrzsu. 10 maja Hess, trzeci p o d wzgldem wa noci czowiek w i m p e r i u m niemieckim, z umysem rozstrojonym przez astrologi, w y s t a r t o w a z A u g s b u r g a i polecia do Szkocji. Hitler by w Berghofie i wedug Schmidta, kiedy o t r z y m a list Hessa, w k t r y m ten wyjania, co ma z a m i a r zrobi, to j a k b y b o m b a w niego uderzya. Z a dzwoni do G r i n g a , ktry by w Veldenstein, i zada, aby n a t y c h m i a s t przyjecha. G d y G r i n g pojawi si po trzygodzinnej podry, Hitler

chcia si dowiedzie, czy istnieje moliwo, e Hess d o t r z e do Anglii. G r i n g odpowiedzia twierdzco, a nastpnie bezzwocznie zadzwoni do G a l l a n d a , rozkazujc mu i jego grupie w y s t a r t o w a w d a r e m n e j p r b i e pochwycenia Hessa w jego Messerschmittcie. G a l l a n d , uwaajc, e wszystkich o g a r n o szalestwo, kaza w y k o n a kilka p r b n y c h lotw, a nastpnie zadzwoni do G r i n g a , eby p r z e k a z a mu informacj o p o race jego misji. Wiosn G r i n g k o n t y n u o w a prace n a d p l a n a m i inwazji i gospodarczej eksploatacji Rosji, chocia musia take goci przedstawicieli Osi, ktrzy przyjechali do Niemiec. Minister spraw zagranicznych J a p o n i i Y o s u k e M a t s o u k a odwiedzi Berlin p o d koniec m a r c a , d o k a d n i e w tym czasie, kie dy Hitler wcieka si z p o w o d u o p o r u Jugosawii. Z a r w n o R i b b e n t r o p , j a k i Hitler wspomnieli M a t s u o c e , e stoi przed nimi konflikt ze Zwizkiem Radzieckim; rozmawiali o potrzebie u t r z y m a n i a Ameryki z dala od wojny i o ich nadziei, e J a p o n i a m o e z a a t a k o w a Angli przez Singapur. To sa mo p o w t r z y G r i n g , kiedy minister odwiedzi go w Carinhall. Wysiek wojenny nie ograniczy dalszej r o z b u d o w y posiadoci. P o d c z a s przyjcia M a t s u o k a pochyli si w k i e r u n k u Schmidta, k t r y peni rol tumacza, i wyszepta, e za granic s ludzie, ktrzy mwi, e G r i n g jest szalony i e w przeszoci by nawet zamknity w szpitalu dla psychicznie chorych. N a s t p n i e G r i n g zabra go na wycieczk po d o m u i zaprezentowa model kolejki szynowej, ktry szczeglnie p o d o b a si M a t s u o c e . Oficjalna dyrektywa Hitlera z 13 maja d a a G r i n g o w i formaln pod staw jego pracy zwizanej z p l a n o w a n i e m gospodarczej eksploatacji Zwizku Radzieckiego; w rzeczywistoci byo to rozszerzenie jego wadzy j a k o p e n o m o c n i k a ds. P l a n u Czteroletniego. W kwietniu, j a k zwykle d o prowadzajc do kolizji, Hitler wyznaczy n i e u d a n e g o filozofa r u c h u nazi stowskiego - Alfreda R o s e n b e r g a - na stanowisko k o m i s a r z a ds. Regio nu Wschodnioeuropejskiego. T a r c i a byy nieuniknione; z a r w n o Rosen berga, j a k i G r i n g a zoci p o d o b n y na niektrych o b s z a r a c h zakres ich wadzy. W maju, czerwcu i lipcu G r i n g z a a p r o b o w a dyrektywy dla swojego Sztabu G o s p o d a r c z e g o W s c h d " , k t r e byy t a k bezlitosne w eksploata cji, e stay si j e d n y m z gwnych d o k u m e n t w cytowanych przez oskar enie p o d c z a s procesu w N o r y m b e r d z e . Przekaza szczegowe instrukcje ograbienia Rosji w d u c h u m e m o r a n d u m w y d a n e g o 2 maja, k t r e r o z p o czynao si nastpujco: W o j n a m o e by k o n t y n u o w a n a tylko wtedy, jeli w trzecim r o k u wojny wszystkie siy zbrojne bd ywione przez R o sj. Nie ma wtpliwoci, e jeli zabierzemy z tego kraju rzeczy n a m p o trzebne, w rezultacie wiele milionw ludzi u m r z e z g o d u " 2 7 . Te dyrekty wy stay si z n a n e j a k o Zielone A k t a lub Portfolio.

cile tajny r a p o r t dla sztabu z 23 maja zawiera nastpujce stwier dzenie: Niemiecka administracja na tych terytoriach moe rwnie dobrze prbo wa zagodzi konsekwencje godu, ktry bez wtpienia nastpi i przyspie szy powrt prymitywnych warunkw... Jednakowo te rodki nie odsun godu. Wiele dziesitek milionw ludzi w tym rejonie stanie si [zbdnymi] i albo umrze, albo bdzie musiao emigrowa na Syberi. Jakiekolwiek prby ocalenia ludnoci od mierci godowej dziki importowi nadwyek z rejonw czarnoziemu odbd si kosztem dostaw do Europy. Zreduko waoby to wzmoony wysiek wojenny Niemiec i uniemoliwio Niemcom i Europie opieranie si blokadzie. To musi zosta jasno i wyranie zrozu miane 2 8 . Przemys w okrgu moskiewskim i leningradzkim mia by zlikwido wany, a ludno z a g o d z o n a lub r o z p r o s z o n a ; m u s i a o nastpi najbar dziej bezlitosne obcicie rosyjskiej konsumpcji krajowej". Sztab musi zmierzy si z p r o b l e m e m zagady przemysu, j a k rwnie wielkiej czci n a r o d u w rejonach deficytu poywienia". A t a k na Rosj zacz si we wczesnych godzinach r a n n y c h w niedziel 22 czerwca; by to ten sam dzie, k t r y na swoj inwazj wybra N a p o l e o n . G r i n g p o z o s t a w Carinhall. Z p o w o d w n a d a l niewyjanionych R o sja nie spodziewaa si a t a k u i stara t a k t y k a niszczenia lotnictwa w r o g a na ziemi raz jeszcze odniosa sukces. T r z e b a przyzna, e N i e m c y byli rwnie zaskoczeni j a k Rosjanie. Je dynie kluczowe osoby w siach najedcy znay p r a w d , a p r o p a g a n d a rozgaszaa, e wszystkie p r z y g o t o w a n i a dotycz a t a k u na Angli. W ma ju w kwaterze gwnej Luftwaffe w Paryu G r i n g o d b y o d p r a w ze wszystkimi d o w d c a m i o d d z i a w stacjonujcych we Francji, m w i c je dynie w k a t e g o r i a c h inwazji na Angli. Lecz p o t e m wzi na b o k G a l l a n da i innego starszego oficera W e r n e r a M l d e r s a , o d c h r z k n i powie dzia: N i e ma w t y m ziarna p r a w d y " . N a s t p n i e p o i n f o r m o w a ich, e grozi im inwazja na Rosj. To by paraliujcy szok - j a k twierdzi G a l land; sdzi, e p o d s t a w strategii Hitlera byo u n i k a n i e za wszelk cen p r o w a d z e n i a wojny na d w c h przeciwnych frontach. J e d n a k G r i n g nie wyglda na zaniepokojonego; szydzi z moliwoci Czerwonych Si P o wietrznych i powiedzia, e to szansa, a b y Luftwaffe zalnio p o n o w n i e i zestrzelio w r o g a j a k gliniane koguciki. Jeli chodzi o Angli, p o r a d z sobie z ni w cigu kilku miesicy, kiedy Rosja zostanie j u p o k o n a n a . G r i n g wysa M l d e r s a na front wschodni i powiedzia G a l l a n d o w i , e wymieni go po szeciu tygodniach od rozpoczcia k a m p a n i i . Z r o b i p a n

reszt, G a l l a n d " - powiedzia G r i n g w swj najbardziej ojcowski spo sb. Oczywicie na razie musi by z a c h o w a n a tajemnica. Luftwaffe byo teraz rozsiane po p o l a c h walki caej E u r o p y . M i a o kwater gwn w Rzymie, d o w d z t w o operacyjne na Sycylii, k t r e g o obowizkiem byo neutralizowanie M a l t y (bezlitonie z b o m b a r d o w a n e j w latach 1941-1942) i chronienie M o r z a rdziemnego przed Anglikami, m i a o take bazy w Afryce P n o c n e j , k t r e wspieray R o m m l a . W 1941 r. w rzeczywistoci lotnictwo niemieckie p a n o w a o n a d rejonem pou dniowym, lecz z rozpoczciem k a m p a n i i rosyjskiej pospiesznie rozwinite grupy, k t r e t o r o w a y sobie drog przez b a k a s k i e niebo, eby z d o b y Jugosawi, Grecj i K r e t , zostay przesunite na p n o c w r a m a c h wsparcia dla armii wschodnich. Jedynie dwie relatywnie m a e grupy, li czce zaledwie dwiecie s a m o l o t w operacyjnych k a d a , pozostay, aby k o n t r o l o w a M a l t i basen M o r z a rdziemnego o r a z wspiera R o m m l a . Z a s o b y ludzi i s a m o l o t w G r i n g a byy j u teraz n a d w e r o n e i odnosiy sukcesy tylko dlatego, e na tym etapie wojny m a o co pojawiao si na niebie, eby si im przeciwstawi. P o d c z a s gdy Anglicy b u d o w a l i si, k t ra m i a a zacz si ujawnia zim na przeomie 1941 i 1942 r., N i e m c y m a r n o t r a w i l i swj wielki okres supremacji, osabiajc swoje lotnictwo n a d rejonem, ktry w k r t c e m i a o k a z a si stanowczo zbyt duy. C a k o wicie polegli w maej k a m p a n i i irackiej; ataki w basenie M o r z a rdziem nego osaby latem i Anglicy zaczli przechodzi do ofensywy, niszczc niemieckie statki na M o r z u rdziemnym. C h o c i a Luftwaffe m i a o wsparcie Woskich Si Powietrznych, byo o n o relatywnie m a o efektywne i jesieni 1941 r. w powietrzu osignito niemale r w n o w a g midzy sia mi Osi i Anglikw. Sytuacja m i a a zmieni si d o p i e r o w styczniu 1942 r., kiedy G r i n g podj ryzyko wycofania s a m o l o t w z frontu rosyjskiego i podwojenia si Luftwaffe we Woszech i na Sycylii p o d d o w d z t w e m Kesselringa. M a l t a p o n o w n i e m i a a cierpie. Szybkie sukcesy k a m p a n i i rosyjskiej tylko wzmocniy zudzenia Hitle ra. Trzy d n i z a b r a o a r m i o m d o t a r c i e d o Smoleska, m i a s t a p o o o n e g o dwiecie mil od Moskwy, i przecinicie si na p n o c w k i e r u n k u Lenin g r a d u i na p o u d n i e w k i e r u n k u stolicy U k r a i n y Kijowa, gdzie czekay na N i e m c w u p r a g n i o n e dostawy ywnoci. Inwazja bya t a k u d a n a , e H i tler p l a n o w a rozpuci w lipcu czterdzieci dywizji swojej armii, aby o nierze w roli r o b o t n i k w mogli wrci do przemysu zbrojeniowego. P o m i m o tych sukcesw 1 lipca H a i d e r z a n o t o w a , e w p l a n a c h dotyczcych r o z b u d o w y Luftwaffe p a n o w a p o n o w n i e a b s o l u t n y b a a g a n " bdcy wynikiem rwnie chaotycznych r o z m w midzy G r i n g i e m i Hitlerem. Luftwaffe w k a d y m razie wielce nie docenio siy liczebnej w r o g a " . Ty dzie pniej, 8 lipca, H a i d e r zapisa decyzj Hitlera, aby wykorzysta

Luftwaffe do z b o m b a r d o w a n i a z a r w n o Moskwy, j a k i L e n i n g r a d u , aby uwolni n a s od koniecznoci ywienia ludnoci przez ca z i m " . G r i n g by wrd osb obecnych na konferencji, k t r a odbya si 16 lip ca w kwaterze gwnej Hitlera, dotyczcej wykorzystania o k u p o w a n y c h przez N i e m c y terytoriw, k t r e byy, j a k zauway F h r e r , d a l e k o lepsze ni kolonie. Podczas gdy R o s e n b e r g okaza sabo, wyraajc pewn t r o sk o t r a k t o w a n i e U k r a i c w , G r i n g powiedzia, e teraz liczy si jedynie eksploatacja spichrzw U k r a i n y . P o p r o s i take Hitlera o d o d a n i e lasw biaostockich n a d Batykiem do Prus Wschodnich, poniewa byy to d o b r e tereny do p o l o w a . J e d n a k Hitler odrzek, e jest zdecydowany wczy wszystkie kraje n a d b a t y c k i e do terytorium Rzeszy, a L e n i n g r a d z r w n a z ziemi. T e r y t o r i u m Rzeszy musi zawiera take K r y m , region Wogi, Ba ku i wschodni Kareli. Omawiali sprawy sztabowe, a G r i n g nalega, wbrew d a r e m n y m sugestiom Rosenberga, aby w organizacji produkcji rol niczej i t r a n s p o r t u liczya si wydajno. Zamierza wysa oddziay szkole niowe Luftwaffe do Rosji, poniewa ich lekcje b o m b a r d o w a n i a pomogy by zdyscyplinowa n a r d , jeli stwarzaby jakie problemy. Po kawie Hitler powiedzia, e E u r o p a jest teraz zaledwie pojciem geograficznym; wkrtce Rzesza bdzie si rozciga do Azji 2 9 . 16 wrzenia G r i n g przewodniczy s p o t k a n i u niemieckich wojsko wych, majcym na celu p o n o w n e przeanalizowanie wykorzystania arty k u w ywnociowych d o s t p n y c h teraz w Rosji. Podkreli p o n o w n i e to, co zostao ju powiedziane w Zielonych A k t a c h : N a t e r e n a c h o k u p o w a nych, ze wzgldw zasadniczych, tylko te osoby, k t r e pracuj dla nas, maj o t r z y m a odpowiedni ilo poywienia. N a w e t jeli kto chciaby wyywi wszystkich innych mieszkacw, nie m o e tego zrobi na dopie ro co zajtych terenach wschodnich. D l a t e g o te niedobrze jest przezna cza artykuy ywnociowe na ten cel, jeli dzieje si to k o s z t e m armii i w y m a g a zwikszonych d o s t a w z kraju". 7 listopada na naradzie wyda kolejne rozkazy w kwestii wykorzystania rosyjskich r o b o t n i k w do ci kiej pracy w Rzeszy 3 0 . G r i n g by take wpltany w dyrektywy dotyczce t r a k t o w a n i a y d w w okresie wojny. 31 lipca Heydrich o t r z y m a polecenia od G r i n g a , w k t r y c h zosta p o i n s t r u o w a n y , aby rozcign ostateczne rozwizanie p r o b l e m u y d o w s k i e g o " na cae terytorium k o n t r o l o w a n e przez Rzesz w E u r o p i e . H e y d r i c h o t r z y m a formalne rozkazy w p r a w i d o w y m oficjal n y m argonie: Uzupeniajc przydzielone panu 24 stycznia 1939 r. zadanie rozwizania problemu ydowskiego za pomoc emigracji i ewakuacji w najlepszy w obecnych warunkach sposb, niniejszym rozkazuj panu poczyni

wszelkie konieczne przygotowania w kwestiach organizacyjnych, finanso wych i materialnych do totalnego rozwizania [Gesamtlsung] kwestii y dowskiej na terenach wpyww niemieckich w Europie. Nastpnie prosz o przekazanie mi w jak najszybszym terminie oglnego planu prezentuj cego sposoby organizacji i dziaania konieczne do przeprowadzenia ocze 31 kiwanego ostatecznego rozwizania [Endlsung] kwestii ydowskiej . D o k a d n i e o s t a t e c z n e " (w odrnieniu od t o t a l n e g o " ) rozwizanie, powiedzia w N o r y m b e r d z e sekretarz s t a n u Hitlera H a n s L a m m e r s , przy jo p o s t a r o z k a z u o d Hitlera, k t r y zosta p r z e k a z a n y przez G r i n g a Heydrichowi i p r a w d o p o d o b n i e w y d a n o go ustnie, nigdy pisemnie. Lecz z a n i m ten list trafi do H e y d r i c h a , grupy eksterminacyjne w Rosji j u pra coway. Sze miesicy pniej, 20 stycznia 1942 r., p o d c z a s n a r a d y w W a n n s e e majcej na celu omwienie kwestii usunicia y d w z E u r o p y , H e y d r i c h s p o t k a si z przedstawicielami Sztabu G o s p o d a r c z e g o W s c h d " G r i n ga, ktrzy d o m a g a l i si zwolnienia ydowskich p r a c o w n i k w przemysu zbrojeniowego. W rzeczywistoci G r i n g o w i u d a o si, dziki pierwszej interwencji jesieni 1941 r., na blisko r o k u c h r o n i ydowskich pracowni k w zbrojeniowych i ich rodziny od deportacji. Lecz, o czym teraz wie ca y wiat, ostateczne r o z w i z a n i e " stao si j u strasznym wezwaniem do dziaania m a s o w y c h o b o z w koncentracyjnych. P o m i m o p r o t e s t w G r i n g a w N o r y m b e r d z e w kwestii stosunkowej niewinnoci t e r m i n w uytych w jego dyrektywie dla H e y d r i c h a , nie ma wtpliwoci, e zasadni czo wiedzia on o tym, e ludobjstwo jest teraz oficjaln p r a k t y k jego kolegw. Jeli pozostaje j a k a wtpliwo, to jego uszy musiay by za mknite, kiedy na s p o t k a n i u 6 sierpnia 1942 r. p o d jego p r z e w o d n i c t w e m jeden z komisarzy Rzeszy" na t e r e n a c h o k u p o w a n y c h Lohse, k o m e n t u j c r a p o r t dotyczcy m a s a k r y 55 000 y d w w Biaej Rosji, powiedzia: Przy yciu zostao tylko kilku y d w . Dziesitki tysicy zostay go p o zbawione". 7 l i s t o p a d a na n a r a d z i e G r i n g w y d a d y r e k t y w y , w k t r y c h d a bezlitosnej e k s p l o a t a c j i w p r a c y cywilw rosyjskich i winiw wojen n y c h . W o w y m czasie N i e m c y m i a y blisko pi m i l i o n w j e c w , z cze go d w a m i l i o n y z a t r u d n i o n y c h w przemyle z b r o j e n i o w y m . G r i n g by gotowy, eby k a z a a r e s z t o w a i zmusi do p r a c y ludzi wolnych, gdyby ci nie zgodzili si p r a c o w a w N i e m c z e c h i dla N i e m i e c na n o r m a l n y c h umowach32. P o d koniec sierpnia, kiedy N i e m c y zaczy dowiadcza zbw rosyj skiego o p o r u , Mussolini odwiedzi kwater gwn Hitlera na froncie w s c h o d n i m , k t r a znajdowaa si w lasach w pobliu K t r z y n a w P r u s a c h

W s c h o d n i c h , niedaleko posiadoci G r i n g a w R o m i n t a c h . K w a t e r a , z n a n a j a k o Wilczy Szaniec, wygldaa j a k z o o n a z d o m k w wypoczyn kowych wioska alpejska. T a m Hitler robi wykady pomniejszym dygni t a r z o m wojskowym o k a m p a n i i rosyjskiej i przyzna, e nie doceni skali o p o r u , jakiego teraz dowiadczaj jego armie. W e d u g Hassella, G r i n g przyj Hitlera i Mussoliniego na m a y m przyjciu; Mussolini najwyra niej zachowywa si w o b e c niego b a r d z o c h o d n o , chocia G r i n g da D u c e a l b u m zdj z wizyty B r u n o Mussoliniego w atlantyckich b a z a c h Luftwaffe. W p o r w n a n i u z tym, co dziao si w Rosji, wojna p o w i e t r z n a midzy N i e m c a m i i Angli latem 1941 r. bya s t o s u n k o w o rycersk potyczk. Lotnicy szanowali si nawzajem, a G r i n g o c h o c z o pozwoli R A F - o w i zrzuci n a s p a d o c h r o n i e p a r p r o t e z dla p o d p u k o w n i k a lotnictwa D o u g lasa Badera, ktry zosta zestrzelony po pojedynku w powietrzu. Jesieni G a l l a n d , w y b r a n y przez G r i n g a na przyszego c z o n k a grupy jego star szych oficerw, a w konsekwencji czsty go na u r z d z a n y c h przez niego p o l o w a n i a c h , zosta wezwany do Veldenstein na n a r a d w kwestii coraz ciszych n a l o t w R A F - u n a Niemcy. D l a G r i n g a s p r a w a m i a a tylko tymczasowe znaczenie. U w a a , e w k r t c e wszystkie s a m o l o t y wrc ze W s c h o d u . Z a d a n i e m Luftwaffe, j a k w nieskoczono p o w t a r z a G r i n g , by atak, a nie o b r o n a . Lecz G a l l a n d n a d a l czu n i e p o k j ; wiksza cz myliwcw zostaa przesunita na wschd, a wiele z nich p r z e r o b i o n o na myliwce b o m b a r d u j c e , p o d c z a s gdy w fabrykach przede wszystkim p r o d u k o w a n o b o m b o w c e . T y m c z a s e m R A F skorzysta z tego okresu stosun k o w e g o uspokojenia, aby zwikszy zasig i skal swoich n a l o t w . Jed n a k G r i n g o b r o n wola pozostawi artylerii przeciwlotniczej. N a wschodzie Luftwaffe nie bya w stanie skutecznie wspiera armii. R o z p r o szona n a d frontem, w cigu kilku miesicy rozcignitym do tysica mil, staa si drug si w niemieckiej strategii, ktrej t a k energicznie sprzeci wiali si Rosjanie. C h w a l e b n e dni Luftwaffe miny, a zainteresowanie ni G r i n g a wyranie o s a b o . W listopadzie genera U d e t popeni s a m o b j s t w o po gwatownej sce nie z G r i n g i e m , k t r y zrzuci stanowczo zbyt du odpowiedzialno na wygodnego, szarmanckiego, niefrasobliwego pilota z I wojny wiatowej. C h o p o p u l a r n y wrd m o d y c h lotnikw, U d e t nie czu si na siach roz wija b a d a n a d modernizacj i produkcj si lotniczych Luftwaffe 3 3 . G r i n g nalega, aby s a m o b j s t w o p o z o s t a o w tajemnicy. P l o t k a j u si rozesza, c h o oficjalnie p o d a n o , e mier U d e t a 18 listopada nastpia w wyniku w y p a d k u p o d c z a s testowania nowej b r o n i . Pogrzeb p a s t w o w y mia si o d b y 21 listopada. W e r n e r M l d e r s , ktry o s t a t n i o zosta mia n o w a n y generaem lotnictwa myliwskiego Luftwaffe, rozbi si i zgin

w d r o d z e na pogrzeb. G r i n g szed za t r u m n U d e t a w o r s z a k u pogrze b o w y m do Invalidenfriedhof na p n o c y Berlina, gdzie wygosi uroczyste przemwienie, szlochajc publicznie w wietle reflektorw. Kiedy wycofa si i stan przy F h r e r z e , wysokim crescendo r o z b r z m i a m a r s z pogrze b o w y ze Zmierzchu bogw. W okresie od 24 do 27 listopada C i a n o goci w Berlinie, oficjalnie po to, aby witowa p a k t a n t y k o m i n t e r n o w s k i . S p o t k a si kilka razy z G r i n g i e m , a m a r s z a e k Rzeszy wyda wielkie przyjcie w swojej rezy dencji w Berlinie. W prywatnej rozmowie C i a n o w s p o m i n a pniej: G r i n g n a d a tej rozmowie prawdziwie przyjacielski c h a r a k t e r , jakiego nie widziaem u niego od dugiego czasu". Wychwala siy woskie w Libii z wszelkimi o z n a k a m i swego porywczego i penego entuzjazmu t e m p e r a m e n t u " . Powiedzia, e m a r t w i go sytuacja ywnociowa w Grecji i rozpa truje zwrcenie si do Roosevelta o p o m o c , jeli Roosevelt o d m w i , wte dy wina za gd w Grecji spadnie na niego! Ciano wspomina, e Gring doda: Z drugiej strony nie moemy martwi si nadmiernie godem Grekw. To nieszczcie, ktre oprcz nich dotknie wielu innych. W obozach dla ro syjskich winiw wojennych, po zjedzeniu wszystkiego, co moliwe, w czajc podeszwy butw, zaczli je si nawzajem, i co jeszcze powaniej sze - zjedli take niemieckiego wartownika. Tego roku w Rosji z godu umrze midzy dwudziestoma a trzydziestoma milionami ludzi. By moe dobrze, e tak si stanie, poniewa pewne narody musz wygin. Lecz nawet jeli to nie nastpi, nic nie mona zrobi. To oczywiste, e jeli ludz ko jest skazana na mier godow, ostatnimi, ktrzy zgin, bd dwa nasze narody 3 4 .

W s a m y m Berlinie, z a n o t o w a w mylach C i a n o , nie wida byo entu zjastycznego p o p a r c i a dla wojny, c h o m o r a l e zdaway si wysokie. Na pogrzebie M l d e r s a , k t r y o d b y si w miesic po p o e g n a n i u U d e t a , G r i n g o d w o a G a l l a n d a z gwardii h o n o r o w e j , skinwszy na nie go swoj buaw, i powiedzia m u , e jest teraz generaem lotnictwa my liwskiego w miejsce M l d e r a . G r i n g podj si w imieniu G a l l a n d a p o egna jego dywizjon we Francji, poniewa wanie wybiera si na g r b swojego b r a t a n k a P e t e r a G r i n g a , k t r y zgin w bitwie j a k o pilot my liwca, i na k r t k i u r l o p . 1 grudnia o d b y n a r a d z m a r s z a k i e m Ptainem; p o d r o w a pocigiem specjalnym, a towarzyszy mu G a l l a n d , k t r e m u powiedzia po d r o d z e : Z a dwadziecia m i n u t skocz z t y m starym d e n t e l m e n e m " . G r i n g wyszed z n a r a d y po trzech godzinach z wciek min; wedug Schmidta, k t r y by t u m a c z e m , t r u d n o byo znale p o -

wd, dla k t r e g o to s p o t k a n i e w ogle si o d b y o . Skoczyo si i m p a s e m - G r i n g d o m a g a si, eby F r a n c u z i bardziej energiczni bronili swych kolonii przed Anglikami, P t a i n za o d p o w i a d a , e potrzebuje wikszych si i wicej broni. Kiedy G r i n g wychodzi, stary i rozgniewany Ptain za p o m n i a o swojej godnoci i woy p r o s t o do kieszeni m a r s z a k a m e m o r a n d u m , k t r e g o G r i n g nie chcia przyj. Kiedy G r i n g rozmawia, robi z a k u p y i przeglda dziea sztuki w Pa ryu, niemiecka a r m i a dowiadczaa o k r u t n e j rosyjskiej zimy, do ktrej Hitler zupenie jej nie przygotowa. D r o g i byy nieprzejezdne, p a d a nieg, a t e m p e r a t u r y byy katastroficznie niskie. Szybkie zwycistwo prze mienio si w sytuacj bez wyjcia, podczas gdy Rosjanie i Anglicy korzy stali z cennych miesicy zimowych, eby wzmocni si przed wiosenn ofensyw. G a l l a n d stacjonowa w kwaterze gwnej Luftwaffe w P r u s a c h W s c h o d n i c h , w G o d a p i , wygodnie w pobliu kwatery gwnej sztabu G r i n g a w R o m i n t a c h i kwatery F h r e r a w Ktrzynie. Szybko p r z e k o n a si, j a k n a d w e r o n e s rezerwy ludzkie Luftwaffe, gdy na wiosn doszo do b u d o w a n i a lotnictwa myliwskiego. Milch, j a k o nowy szef produkcji lotniczej, zwiksza produkcj myliwcw, chcia wykorzysta wszystkich mczyzn bdcych w dobrej formie, p o d d a j c ich intensywnemu szkole niu przed drug szybk, niszczc ofensyw na Rosj. G a l l a n d zgodzi si z szefem sztabu J e s c h o n n k i e m , ktry musia przeoy ten rozkaz, p o n o szc wielkie koszty, na d u g o t e r m i n o w skuteczno Luftwaffe: Kiedy Hitler przyzna G a l l a n d o w i kolejne odznaczenie, d i a m e n t y do Krzya Rycerskiego, G r i n g kpi sobie i chcia przyjrze im si bliej. G a l l a n d przyj zwyczajow nieoficjaln p r a k t y k przywizania wstki trzymajcej krzy do kobiecej podwizki ukrytej p o d konierzykiem; kie dy wywoany tym miech ucich, G r i n g wzi kamienie, obejrza je d o k a d n i e i stwierdzi, e to wcale nie s d i a m e n t y . Powiedzia, e F h r e r , ktry nie zna si na tych sprawach, zosta o s z u k a n y . Pniej w C a r i n h a l l o d d a G a l l a n d o w i jego odznaczenie, z r o b i o n e przez jego n a d w o r n e g o ju bilera. T e r a z - powiedzia G r i n g - to s d i a m e n t y F h r e r a , a te s m a r szaka Rzeszy. K t r y z n a s wie co na t e m a t d i a m e n t w ? " . R o k 1942 by pierwszym, w k t r y m N i e m c y odczuli z m a s o w a n y odwet aliantw. Hitler, pracujc w c o r a z wikszej izolacji psychicznej, zrzuca win za t z m i a n sytuacji na swoich generaw i przesta zasiga r a d u kogokolwiek, wczajc G r i n g a , k t r e g o p o r a k a uwidocznia si, kie dy w styczniu zaczy si wielkie naloty z Anglii. Niemcy, m i m o p r a c y przymusowej ludzi cignitych z terytoriw p o d b i t y c h , na p r n o wyko rzystyway sw niezwyk si w wojnie, k t r a rozcigaa si od P n o c n e j Afryki przez Rosj do Batyku i od Norwegii przez Angli do Francji i sa m y c h Niemiec. 11 g r u d n i a w Reichstagu Hitler niemal m i m o c h o d e m p o -

informowa o wypowiedzeniu wojny Ameryce, cztery dni po tym, j a k Ja poczycy przeprowadzili niespodziewany a t a k n a Pearl H a r b o r . W styczniu G r i n g pojecha do R z y m u z nadziej na wcignicie M u s soliniego do udziau w nadcigajcej wielkiej bitwie i aby p o p r o s i go o wiksz p o m o c wojskow. 12 stycznia uczci swoje u r o d z i n y b o g a t y m przyjciem, po k t r y m w prasie okrelano go starym i u l u b i o n y m tytuem p a l a d y n a F h r e r a . M i m o to, kiedy 28 stycznia przyjecha do R z y m u , wy siadajc z pocigu, powiedzia: Nadeszy dla n a s cikie czasy". W r o z m o wie z Mussolinim, wzorem Hitlera, zrzuci win za rosyjski impas na genera w, krytycznie wyraa si o Francji i jej z a a n g a o w a n i u w dziaania Osi, lecz by p r z e k o n a n y , e Rosja zaamie si w 1942, a Anglia w 1943 r o k u . T y m c z a s e m chcia wznowi a t a k na M a l t . Tej zimy nie m o e m y zrobi nic wicej" d o d a w rozmowie z Mussolinim, k t r y przyglda mu si w zadumie. C i a n o , ktry n a d a l nie p r z e p a d a za Gringiem, opisuje go j a k o opasego i a p o d y k t y c z n e g o " i mwi, e z bogoci chodzi wyniole j a k p a w " przed sualczymi woskimi d o w d c a m i , ktrzy byli jego gospodarza mi. 4 lutego j a d obiad z C i a n o i chwali si swoimi kamieniami szlachetny mi, k t r e prezentowa n a placach. C i a n o z t y p o w dla niego zoliw rozkosz napisa: Powiedziano mi, e bawi si swoimi klejnotami jak may chopiec kamy kami. Podczas podry by nerwowy, wic jego pomocnicy przynieli mu ma waz wypenion diamentami. Wyj je na st, przeliczy, uoy w rzdek, przemiesza i uspokoi si zupenie. Jeden z jego wyszych ofice rw powiedzia ostatniego wieczora: Ma dwie mioci - pikne przedmio ty i wojn". Obydwie s kosztowne. Na stacji mia na sobie wielkie sobo lowe futro, co midzy tym, co automobilici nosili w 1906 r. i tym, co naj lepsze prostytutki zakadaj od opery... W Niemczech jest nie tylko akceptowany, ale ludzie go chyba za to kochaj. To dlatego, e ma w so bie odrobin czowieczestwa". W lutym G r i n g przewodniczy sdowi w o j e n n e m u n a d generaem hrabi von Sponeckiem i, wedug Hassella, wyjani j a s n o , e genera zo sta skazany na mier za wydanie r o z k a z u o d w r o t u taktycznego na Kry mie, e Hitler od swoich d o w d c w oczekuje jedynie posuszestwa. Hi tler teraz otwarcie o b r a a starszych oficerw na zwoanej przez siebie na radzie, wtrcajc si w szczegy ich r o z k a z w . Cige z m i a n y sztabu byy o z n a k jego niecierpliwoci i m e g a l o m a n i i , a w k o c u w g r u d n i u m i a n o wa s a m siebie naczelnym d o w d c armii. K o n c e n t r u j c si j a k h i p n o t y zer w swojej lenej fortecy, zmusza generaw, aby wytrzymali surowe w a r u n k i rosyjskiej zimy z armi, k t r a bya nieadekwatnie u b r a n a i mia-

a z a m a r z n i t b r o , o r a z o d d z i a a m i , k t r e nie m o g y dziaa w zamarz nitym bocie i gbokich warstwach niegu. Do lutego 1942 r. j e d n a trze cia jego armii zostaa r a n n a lub zgina. G r i n g , k t r y nie by j u w stanie z d o b y rozgosu dziki sporadycz n y m d z i a a n i o m Luftwaffe, n a d a l m g s p r a w o w a wadz, kierujc go s p o d a r k Niemiec. 29 stycznia Biuro P l a n u Czteroletniego w y d a o dekret skierowany z a r w n o do cywilw, j a k i wadz wojskowych na terytoriach o k u p o w a n y c h , stwierdzajcy, e naley przyj k a d m e t o d " , a b y przywie r o b o t n i k w do Niemiec. 21 m a r c a Fritz Sauckel zosta m i a n o w a n y p e n o m o c n y m generaem ds. siy roboczej, odpowiedzialnym bez p o r e d n i o przed G r i n g i e m , a 27 m a r c a G r i n g w y d a upowaniajcy de kret dajcy Sauckelowi przeraajc wadz, k t r a ostatecznie d o p r o w a dzia tego ostatniego na aw o s k a r o n y c h w N o r y m b e r d z e : M o j e oddziay zostaj niniejszym zniesione. Ich obowizki dotyczce rekrutacji i t r a n s p o r t u r o b o t n i k w , regulacji w a r u n k w pracy zostaj przejte przez P e n o m o c n e g o G e n e r a a ds. Siy R o b o c z e j , k t r y o d p o w i a d a bezpored nio przede m n . . . W p r z y p a d k u r o z p o r z d z e i instrukcji o f u n d a m e n t a l n y m znaczeniu r a p o r t m a by d o s t a r c z o n y d o m n i e j a k o p i e r w s z e g o " 3 5 . W kwietniu 1942 r. zgodnie z sugesti Speera, n o w e g o ministra u z b r o jenia i produkcji wojennej, G r i n g ustanowi C e n t r a l n Komisj P l a n o wania, aby rozdzieli rne m a t e r i a y midzy trzy gazie si zbrojnych. G r i n g wyda 25 kwietnia dekret p r z y g o t o w a n y przez Speera, k t r y by w rzeczywistoci p o d w a d n y m G r i n g a ; jego p o p r z e d n i k T o d t pozosta wa z G r i n g i e m w zych s t o s u n k a c h , p o n i e w a nie podlega j e m u bezpo rednio. Po raz kolejny Hitler stworzy sie administracyjn, k t r a zasup a a si i przeszkadzaa w wysiku wojennym. J e d n a k Speer mia si oka za niezwykle skuteczny, c h o pniej sta si zaciekym antynazist i p l a n o w a a t a k na ycie Hitlera. Speerowi u d a o si take u n i k n obec noci G r i n g a na s p o t k a n i a c h komisji, n a d k t r y m i s p r a w o w a kierow nictwo, poniewa, j a k uj to w N o r y m b e r d z e : N i e mielibymy z niego a d n e g o poytku, p o n i e w a przede wszystkim musielimy w y k o n y w a p r a k t y c z n e p r a c e " . P o m i m o b o m b a r d o w a aliantw w drugiej poowie 1944 r. d o p r o w a d z i produkcj zbrojeniow Niemiec do p u n k t u kulmina cyjnego. 6 sierpnia 1942 r. G r i n g przewodniczy w Ministerstwie L o t n i c t w a n a r a d z i e komisarzy o k u p o w a n y c h terenw, na ktrej podkreli zwik szony zakres swojej wadzy j a k o p e n o m o c n i k a . Powiedzia k o m i s a r z o m : Bg j e d e n wie, e nie zostalicie wysani do pracy dla d o b r a ludnoci, lecz aby wycisn z niej j a k najwicej, aby m g przey n a r d niemiec ki... Jest mi obojtne, e wasi ludzie goduj". Kolejno wymienia teryto ria, podajc ilo ywnoci, j a k a ma by d o s t a r c z o n a . Przywoa n a w e t

o d r o b i n przytpionego h u m o r u : Wydaje mi si, e w o s t a t n i c h d n i a c h t o s t o s u n k o w o p r o s t a sprawa. Kiedy n a z y w a n o t o grabie. D o partii, o ktrej m o w a , naleao zdobycie tego, co zostao p o d b i t e . Lecz dzisiaj sytuacja staa si bardziej ugrzeczniona. P o m i m o tego m a m z a m i a r grabi i robi to d o k a d n i e . . . Kiedykolwiek natraficie na co, co m o e by przy d a t n e dla n a r o d u niemieckiego, musicie i za t y m j a k pies goczy. Musi cie z a b r a to z m a g a z y n u i dostarczy do N i e m i e c " . Z a k o c z y grob: P a n o w i e , m a m wiele do zrobienia i wielk odpowiedzialno. N i e m a m czasu, eby czyta listy i n o t a t k i informujce mnie, e nie jestecie w sta nie speni m o i c h d a . M a m czas tylko na t o , aby sprawdzi... czy zo bowizania s wypeniane. D o s t a n t o , czego od was d a m , a jeli wy sobie nie poradzicie, p o w o a m oddziay, k t r e to od was zdobd, czy b dziecie mie na to o c h o t czy n i e " . T y l k o dla Sauckela mia kilka sw pochway: T o , co zrobi w t a k k r t k i m czasie w celu z e b r a n i a r o b o t n i k w z caej E u r o p y i sprowadzenia ich do naszych fabryk, jest wyjtko w y m wyczynem. M u s z powiedzie wszystkim: Jeli ktokolwiek w swoim okrgu wydatkuje j e d n dziesit energii, k t r w y d a t k o w a gaulaiter Sauckel, wtedy rzeczywicie z a d a n i a w a m przypisane z o s t a n z atwoci wykonane"36. T e n peen grb, agresywny s p o s b p o s t p o w a n i a by oczywicie nor m a l n y m z a c h o w a n i e m G r i n g a w k o n t a k c i e z jego a g e n t a m i i p o d w a d nymi. Lecz ta zastraszajca p o s t a w a na tej wanej n a r a d z i e bez wtpienia skrywaa jego wasny niepokj w kwestii a u t o r y t e t u . P o d o b n i e j a k Hitler, ucieka przed prawd, e wojna, ktrej o d d a si teraz cakowicie, nie t o czy si j u po jego myli. Kiedy szef wywiadu H i m m l e r a W a l t e r Schellenberg przedstawi mu na p o c z t k u 1942 r. specjalny r a p o r t dotyczcy p r o dukcji zbrojeniowej w Ameryce, G r i n g powiedzia jedynie: T o wszyst ko, co p a n tutaj napisa, jest k o m p l e t n bzdur, bzdur. Powinien si p a n u d a do psychiatry i z b a d a swj stan u m y s o w y " . R a p o r t przynosi d o w o d y na rozwj lotnictwa S t a n w Zjednoczonych i twierdzi, e r o c z n a p r o d u k c j a stali w S t a n a c h wynosi od osiemdziesiciu piciu do dziewi dziesiciu milionw t o n . W e d u g Schellenberga w m a r c u 1942 r. G r i n g nie mia j u znaczenia, a jego presti powanie ucierpia ze wzgldu na p o r a k ofensywy powietrznej przeciwko Anglii i w y d a o si, e straci niemal cae zainteresowanie wielkimi z d a r z e n i a m i wojskowymi". Schellenberg m w i o jego r o s n c y m uzalenieniu od m o r f i n y " i twierdzi, e wiele o s b przypisywao u t r a t wpyww G r i n g a wanie t e m u o r a z r o sncemu c h o r o b l i w e m u pawieniu si w luksusie". H i m m l e r wysa Schel lenberga w m a r c u na s p o t k a n i e z G r i n g i e m do Carinhall, aby zasugero wa, e H i m m l e r powinien przej zorganizowanie specjalnej sieci p o d suchu telefonicznego na wielk skal w Niemczech i na terenach

o k u p o w a n y c h , z n a n j a k o Biuro B a d a N a u k o w y c h G r i n g a . G r i n g kaza Schellenbergowi czeka w h o l u wejciowym, po czym nagle wyszed u b r a n y w tog i sanday, z buaw m a r s z a k o w s k w d o n i . Kiedy sucha Schellenberga, usiad przy stole, na k t r y m staa czara z citego szka wy p e n i o n a p e r a m i i antyczn biuteri, k t r e miesza palcami z tak k o n 37 centracj, j a k b y by w t r a n s i e . H i m m l e r nazwa G r i n g a krlem czarnego r y n k u " . M i m o to w m a r c u G r i n g podpisa ustaw przeciwko spekulowaniu i nielegalnemu handlowi, c h o G o e b b e l s twierdzi, e jej w a r u n k i byy agodniejsze, ni powinny. W k a d y m razie, d o d a , z a c h o w a n i e ludzi znaczcych w yciu politycz n y m p o w i n n o by z nimi z g o d n e " , co byo bez wtpienia kpin z samego G r i n g a , ktrego jawnie luksusowy styl ycia zawsze o b r a a ascetycznego ministra p r o p a g a n d y . M i m o to Goebbels postanowi w m a r c u , e nadszed czas na r o z m o w z G r i n g i e m , i ze zdziwieniem odkry, e G r i n g jest w nadzwyczaj d o b r y m stanie psychicznym". W swoim tajnym pamitniku G o e b b e l s wyraa do nieoczekiwane wyrazy u z n a n i a dla cikiej pracy G r i n g a , jego wielkich sukcesw" oraz zdrowego rozsdku. Omwili wie le spraw, wczajc nagan, ktr G r i n g wysa ostatnio do d w c h bisku p w katolickich, ktrzy bez ogrdek wypowiadali si przeciwko reimowi; p r z y p o m n i a im o zoonej j e m u osobicie przysidze wiernoci wobec pa stwa. Z drugiej strony zgodzi si z Goebbelsem, e naleganie przez parti na usunicie krucyfiksw ze szk i szpitali jest nierozsdne. Zgodzili si rwnie co do tego, e wyznania chrzecijaskie m o g poczeka na nazyfikacj do okresu powojennego. Jeli chodzi o sam wojn, G r i n g wyrazi wtpliwoci, czy w i o s e n n a i letnia ofensywa w o b e c R o s j a n przyniesie im sukces. D w c h ministrw p l o t k o w a o o niedocigniciach feldmarszakw i generaw i o swoich kolegach Fricku i Rosenbergu. Marzyli take o usu niciu linii podziau midzy E u r o p i Azj oraz stworzeniu olbrzymiej he gemonii Eurazji. J e d n a k G r i n g by o s t r o n y " w swoich prognozach. Kie dy rozstali si, odkryli, e b a r d z o p o d o b a a im si wsplna r o z m o w a , i zde cydowali si spotyka czciej. W n a s t p n y m miesicu G o e b b e l s p o c h w a l i peen g o d n o c i jzyk tek stu, k t r y G r i n g o p u b l i k o w a w d n i u u r o d z i n F h r e r a , lecz p o c z u roz c z a r o w a n i e , kiedy ten 26 kwietnia w p r o w a d z i H i t l e r a na sesj Reichsta gu i p r z e m a w i a niejasno i z w a h a n i e m " , a j e g o b r a k pewnoci i wyra nie n i e d b a a p o s t a w a wywoay z n a c z n k r y t y k 3 8 . Hitler miao obwie ci k a m p a n i , k t r z a m i e r z a p r z e p r o w a d z i w Rosji, lecz bez wtpie nia by t o n i e p o m y l n y dla G r i n g a m o m e n t n a wystpienia publiczne, p o n i e w a a n i Luftwaffe, a n i o b r o n a p r z e c i w l o t n i c z a nie byy w stanie osabi p r z e p r o w a d z a n y c h o s t a t n i m i n o c a m i n a wielk skal n a l o t w n a Rostock.

M a j nie by d o b r y m miesicem dla G r i n g a . Po pierwsze, niezwykle z d e n e r w o w a a go informacja, e czonek sztabu Luftwaffe w p o d s u c h o wym Biurze B a d a " - ekscentryczny wnuczek a d m i r a a von Tirpitza lejtnant H a r o l d Schulze-Boysen - jest szefem rozlegej siatki szpiegow skiej znanej j a k o R o t e K a p p e l e , pracujcej dla R o s j a n i posiadajcej a g e n t w w kilku ministerstwach. To odkrycie d o p r o w a d z i o do blisko pidziesiciu egzekucji. P o d koniec miesica sekretarz s t a n u wysa do G r i n g a w najwikszej tajemnicy d o k u m e n t y sprawy przeciwko malwersantowi Pieperowi, w k t r y c h czsto pojawiao si nazwisko G r i n g a i je go k u z y n a H e r b e r t a G r i n g a . Linia o b r o n y Piepera polegaa na ujawnie niu faktu, e umoliwia p r o m i n e n t n y m przemysowcom o b d a r o w y w a n i e G r i n g a w celu pozyskania jego przychylnoci. P r a w n i k Piepera zasuge r o w a wic, e publiczne ujawnianie takich spraw w sdzie wydaje si bez wtpienia sprzeczne z interesem p a s t w a " . J e d e n z a d i u t a n t w G r i n g a Peter M e n t h e owiadczy, e d a w a Pieperowi listy wyraajce wdziczno ministra przewodniczcego za o t r z y m a n e prezenty. Wysane do G r i n g a 8 maja a k t a sprawy zostay zamknite na rok, po k t r y m se kretarz s t a n u dr Schlegelberger obieca G r i n g o w i , e m o e zniszczy wszystko o p r c z d o k u m e n t w , k t r e musz by p r z e c h o w y w a n e 3 9 . W sierpniu G r i n g pomyla, e r o z s d n y m posuniciem byoby przyzna nie skrzydeek lotnika H i m m l e r o w i , k t r y b a d a sprawy ministerstwa, w t y m m o e rwnie jego wasn. T e n p r z y p a d e k bez wtpienia nie przysporzy G r i n g o w i wielu zmar twie; takie afery a t w o byo zatai. Lecz pierwszy n a l o t tysica b o m b o w cw, w nocy z 30 na 31 maja, by j u czym innym. K o l o n i a zostaa p o wanie zniszczona. G r i n g by w Veldenstein; J e s c h o n n e k i Bodenschatz, ktrzy przebywali z Hitlerem w Ktrzynie, musieli wzi na siebie gwne uderzenie wciekoci Hitlera. Pojawiy si sprzeczne r a p o r t y o skali n a l o tu; r a p o r t Luftwaffe mwi, e nadleciao dwiecie s a m o l o t w ; gaulaiter Kolonii donosi, e byo ich tysic lub wicej. G r i n g zosta wezwany, a wcieky Hitler p o t r a k t o w a go z p o g a r d . N a d M o r z e m r d z i e m n y m drugi blitz na M a l t by mniej u d a n y , ni oczekiwano. M a l t a zostaa w z m o c n i o n a przez R A F i sprawnie b r o n i o n a . G r i n g s p o t k a si z G a l l a n d e m w N e a p o l u i zrzuci win za b r a k sukce sw na pilotw myliwcw. O s k a r a byo a t w o i G a l l a n d wyczu za nim krytycyzm o r a z d u c h a defetyzmu. G a l l a n d objecha Afryk i p r z e k o n a s i , e z a d a n i e n a r z u c o n e Luftwaffe wykracza p o z a jej moliwoci. R a p o r t u , ktry wysa d o G r i n g a , p r o w a d z i jedynie d o dalszych oskare o deftyzm. W padzierniku M o n t g o m e r y rozpocz kontrofensyw w El Alamein; w listopadzie siy a m e r y k a s k i e wyldoway w pnocnej Afry ce, a w Rosji zacza si bitwa p o d Stalingradem. G w n e sukcesy Hitlera

w t y m r o k u (oprcz strat w siach m o r s k i c h aliantw), czyli przejazd R o m m l a w k i e r u n k u Egiptu i wkroczenie na K a u k a z , zostay zniweczone przez dziaania aliantw. G r i n g naszkicowa dekret o p o w o a n i u do wojska p i t n a s t o l a t k w ; projekt zosta wysany p r z y p a d k i e m do Schach40 ta, k t r y n a d a l by m i n i s t r e m bez t e k i . Kiedy Szsta A r m i a zostaa o k r o n a w Stalingradzie, G r i n g w y k o n a desperacki ruch w celu odzy skania przychylnoci Hitlera i obieca dostarczy siy generaa Paulusa drog powietrzn - czyli p r z e t r a n s p o r t o w a 750 t o n dziennie przez zimo we niebo Rosji. Luftwaffe nie m o g a w y k o n a tego niemoliwego zada nia, klsk poniosy rwnie p r b y odsieczy dla Szstej Armii drog l dow. Hitler nie pozwoli im si p o d d a , lecz P a u l u s ostatecznie skapitu lowa 2 lutego 1943 r o k u . Sytuacja G r i n g a zim na przeomie 1942/43 r. nie jest do k o c a zna n a . 4 padziernika na d o y n k a c h w S p o r t p a l a s t wygosi j e d n z ostatnich p r z e m w publicznych. Hassell pisze, e bya o n a u d a n a , znacznie bardziej u d a n a ni wygoszona kilka dni wczeniej m o w a Hitlera. G r i n g p r b o wa d o d a o t u c h y n a r o d o w i niemieckiemu. Jest m o i m pragnieniem - p o wiedzia - eby ludno terytoriw, k t r e podbilimy i wzilimy p o d na sz o c h r o n , nie cierpiaa godu. Jeli j e d n a k z p o w o d u podjtych przez nieprzyjaciela k r o k w pojawi si trudnoci z dostarczeniem poywienia, a wszdzie zapanuje gd, nie d o t k n i e on N i e m i e c " . O d n i s si take j a k najbardziej zjadliwie do A m e r y k a n w : O d a m e r y k a s k i e g o przemysu zbrojeniowego oczekuje si pewnych a s t r o n o m i c z n y c h cyfr. Jestem ostat nim czowiekiem, ktry nie doceniaby ich potencjau. Oczywicie Amery kanie b a r d z o d o b r z e radz sobie w niektrych dziedzinach techniki. Wie my, e p r o d u k u j kolosaln liczb szybkich s a m o c h o d w . A wynalazek r a d i a jest j e d n y m z ich szczeglnych osigni, p o d o b n i e j a k wynalezienie yletek. Lecz nie moecie z a p o m i n a , e jest j e d n o sowo w ich jzyku, k t r e zaczyna si d u liter B - to sowo B l e f . W listopadzie R o m m e l , ktry walczy, wycofujc si ze swoimi synny mi Afrika K o r p s , polecia do Ktrzyna, eby z d a r a p o r t przed Hitlerem. Kiedy przedstawi trzew propozycj, e naley opuci Afryk Pnocn, F h r e r zacz krzycze na swojego ulubionego generaa, e Trypolis m u s i by ich bez wzgldu na to, ile istnie to za sob pocignie. Na drugie spo tkanie zosta wezwany G r i n g , ktry mia d o p i l n o w a , eby R o m m e l d o sta wszystko, czego potrzebuje. G r i n g z a r e a g o w a o c h o c z o : M o e p a n zrzuci wszystko na moje barki - powiedzia. - Sam wszystkiego dopilnu j " . Hitler d a mu nadzwyczajne upowanienia, aby dozbroi onierzy R o m m l a , ktrych wyposaenie zostao zniszczone przez Anglikw. R o m m e l pojecha do R z y m u z G r i n g i e m jego specjalnym pocigiem, a Frau R o m m e l zostaa z a p r o s z o n a , aby towarzyszy mowi. Opis tej

p o d r y p r z e k a z a n y przez R o m m l a to wyraz prawdziwej frustracji tym, co nazywa a n t y k a m i " G r i n g a : jego prnoci, jego reakcj na p o chlebstwa ze strony p o d w a d n y c h i niekoczc si r o z m o w o biuterii i o b r a z a c h . W e d u g bdcego w gbokiej depresji R o m m l a G r i n g nie wykazywa a d n e g o zainteresowania Afryk, widzia w niej jedynie szan s zdobycia l a u r w dla siebie dziki jakiej akcji Luftwaffe lub t a k zwanej gwardii pretoriaskiej - Dywizji Pancernej H e r m a n n a G r i n g a , k t r a by a wwczas w d r o d z e do T u n i s u . Rozgoryczenie R o m m l a , o s k a r a n e g o przez G r i n g a o n i e p o t r z e b n y pesymizm, w y b u c h o j a k w u l k a n , pisa: Przez cay ten okres m o i m najbardziej zajadym wrogiem by G r i n g " . Na n a r a d z i e sztabowej d w a miesice wczeniej, we wrzeniu, G r i n g ba gatelizowa trudnoci w Afryce i p r o m i e n i o w a faszywym o p t y m i z m e m . P o n o w n i e szydzi z A m e r y k a n w , e potrafi robi tylko yletki. R o m mel uwaa, e czowiekiem o wiele sympatyczniejszym i bardziej zorien t o w a n y m w trudnej sytuacji Afrika K o r p s jest Mussolini. Frau R o m m e l take bya p r z e r a o n a wygldem i z a c h o w a n i e m G r i n ga. N i g d y wczeniej go nie s p o t k a a i w y d a w a o si jej, e jest m e g a l o m a nem. Pniej zauwaya jego k r a w a t przypity s z m a r a g d o w spink, ze garek wysadzany s z m a r a g d a m i , o g r o m n y piercie z d i a m e n t e m , ktry p o k a z y w a jej, zaznaczajc: M o e to p a n i zainteresowa - to jeden z najcenniejszych kamieni na wiecie". W Rzymie G r i n g mieszka z ge n e r a e m i Frau R o m m e l w hotelu Excelsior. Frau R o m m e l , k t r a martwi a si depresj swojego ma, wynikajc z niepokoju o losy armii w Afryce, dzielia jego rozpacz s p o w o d o w a n nieprzerwanymi m o n o l o g a mi G r i n g a o o b r a z a c h i rzebach. W p r y w a t n y c h r o z m o w a c h G r i n g u n i k a wszelkich nawiza do Afryki. Nazywaj mnie m e c e n a s e m Trze ciej Rzeszy" - chwali si i spdza j a k najwicej czasu z d a l a od n a r a d sztabowych, poszukujc dzie s z t u k i 4 1 . G r i n g zosta kilka dni we Woszech i obieca Mussoliniemu, e do Afryki zostan wysane trzy dywizje p a n c e r n e - Dywizja Adolf Hitler, H e r m a n n G r i n g i D e u t s c h l a n d - trzy imiona, ktre powanie zobowi zuj h o n o r niemiecki", d o d a . P o m o c n i c y G r i n g a p r b o w a l i zyska dla niego zaufanie w r d s p o t k a n y c h przez siebie W o c h w . J e d n a k C i a n o uwaa, e celem G r i n g a jest stworzenie z a m i e s z a n i a " i zrzucenie winy za p o r a k i w Afryce Pnocnej na z wosk organizacj. G r i n g , wedug niektrych niemieckich ekspertw z a m b a s a d y , po p r o s t u o p o w i a d a nonsensy. Po s p o t k a n i u z Kesselringiem i R o m m e l e m m a r s z a e k Rze szy pojecha do N e a p o l u , eby wyznaczy s u p e r i n t e n d e n t a t r a n s p o r t u . Czyby p r z y p a d k i e m G r i n g mia z a m i a r m i a n o w a siebie samego R e i c h s p r o t e k t o r e m W o c h ? " - pisa C i a n o . Zaatwiwszy swoje sprawy w N e a p o l u , G r i n g wrci do R z y m u , eby zrobi M u s s o l i n i e m u wykad

o potrzebie podwojenia jego wysikw w Afryce . Przyjemnoci dla nie go byo t o , e najwysze d o w d z t w o woskie t r a k t o w a o go z szacunkiem, a n a w e t sualczoci. W e d u g Schmidta, przemawia z p a t o s e m i gro zi", zraajc do siebie W o c h w i nie wykazujc wnikliwoci psycholo gicznej". W g r u d n i u w Berlinie G r i n g s p o t k a si z francuskim generaem Juinem, k t r y zaoferowa p o m o c w Afryce Pnocnej p o d w a r u n k i e m , e nie bdzie to za sob pocigao bezporednich k o n t a k t w z N i e m c a m i . J a k d u g o w Niemczech s jeszcze francuscy winiowie wojenni, nie m o g prosi m o i c h oficerw, eby walczyli razem z armi niemieck" powiedzia. G r i n g by take obecny na n a r a d z i e w kwaterze Hitlera w Ktrzynie, gdzie F h r e r k r y t y k o w a waleczno W o c h w na froncie w s c h o d n i m i niedocignicia F r a n c u z w . P o d c z a s inspekcji n o w o m i a n o wanych oficerw, k t r a o d b y a si w Sportpalast, G r i n g zastpowa Hi tlera i p o w t r z y tym m o d y m oficerom jego zarzuty dotyczce generaw - powiedzia, e to oni, a nie Hitler, s odpowiedzialni za sytuacj p o d Stalingradem. G o e b b e l s sysza, e p r z e m o w a bya saba, a niektre uwagi o mierci na p o l u walki byy raczej w zym gucie". O p r c z Luft waffe G r i n g n a d a l d y s p o n o w a prywatn armi liczc dwadziecia d w a oddziay piechoty, stworzon w t y m okresie z d o d a t k o w e g o personelu naziemnego b o m b o w c w i dywizji s p a d o c h r o n o w y c h , k t r e miay zosta p o d jego k o n t r o l d o k o c a wojny. G r i n g chcia r o z p o r z d z a maksy m a l n liczb onierzy p o m i m o wywieranej na niego presji, aby skierowa wojsko na front rosyjski. Pyta Hitlera, dlaczego miaby wysya swoich narodowosocjalistycznych c h o p c w " , j a k ich nazywa, t a m , gdzie ten lub w genera p r a w d o p o d o b n i e m i a b y pomys, aby wysa ich do ko c i o a ? " 4 3 . G e n e r a von T h o m a , ktry o b o k G u d e r i a n a by najsynniej szym z pierwszych niemieckich d o w d c w dywizji p a n c e r n y c h , n a r z e k a g o r z k o po wojnie na obstrukcjonizm G r i n g a p o d c z a s k a m p a n i i rosyj skiej. P o d z i a wadzy midzy siy ldowe i siy powietrzne (wczajc spa d o c h r o n i a r z y G r i n g a ) prowadzi do niezgody w kwestii strategii, ktrej m o g o b y zaradzi jedynie zjednoczone d o w d z t w o na miejscu. W e d u g T h o m y : G u d e r i a n d o b r z e w s p p r a c o w a ze S t u d e n t e m , ktry szkoli s p a d o c h r o n i a r z y , lecz G r i n g b l o k o w a propozycje akcji czonych z jed n o s t k a m i p a n c e r n y m i . Zawsze chcia p o d t r z y m y w a si Luftwaffe i nie chtnie uycza jej j a k o r o d k a t r a n s p o r t u dla s p a d o c h r o n i a r z y " . W k o cu s p a d o c h r o n i a r z e , k t r y c h Hitler lubi trzyma w rezerwie do specjal nych, lecz r z a d k o przemylanych projektw, rozproszyli si i stworzyli d o d a t k o w e siy ldowe po tym, j a k G r i n g straci pocztkowy entuzjazm dla Luftwaffe. G r i n g zbyt d u g o obiecywa rzeczy, k t r y c h nie m g zre alizowa. Hitler w k o c u zacz rozlokowywa raczej faszywych staty-

42

stycznych onierzy ni rzeczywiste siy na p o l u walki, a G r i n g a t w o przyj t a k sam nierealn strategi. Kiedy Rosjanie zaczli z m u s z a wojska niemieckie do o d w r o t u , obieca Hitlerowi dziesi dywizji wojsk ldowych r e k r u t o w a n y c h z Luftwaffe w k r t k i m terminie, nie pomylaw szy nawet, e mczyni, k t r y c h skazuje na przeraajce w a r u n k i na froncie w s c h o d n i m , byli wyszkoleni tylko do operacji powietrznych i nie wiedz nic o dziaaniach na ldzie. W e d u g generaa W a r l i m o n t a : G r i n g wznieca ogie, wtrcajc si do wszystkiego bez s k r u p u w i poczucia odpowiedzialnoci. W tym czasie (koniec r o k u 1942) powstay dziwne dywizje polowe Luftwaffe, poniewa G r i n g nie m g oczekiwa od swoich onierzy si powietrznych, eby zmienili niebiesko-szare m u n 44 d u r y n a szare polowe m u n d u r y a r m i i " . Zudzenie wielkoci, jakie h o d o w a w sobie G r i n g , przejawiao si w dalszej r o z b u d o w i e Carinhall. Bez wzgldu na to, j a k p o w a n a bya sy tuacja wojenna, jego pasja do b u d o w n i c t w a nie m a l a a . Wysa oficjaln p r o b do ministra finansw ksicia Schwerina von K r o s i g k a o dotacj w wysokoci d w c h milionw m a r e k na r o z b u d o w i z m i a n wystroju Carinhall. Schwerin von Krosigk ostrzeg go przed uszczerbkiem, j a k i ta p r a c a przyniosaby jego reputacji w czasie, kiedy k a m p a n i a rosyjska wy sysaa z Niemiec si robocz i rodki pienine. G r i n g obieca, e spra w raz jeszcze przemyli, lecz pniej powtrzy swoj p r o b 4 5 . R w n i e sytuacja w Stalingradzie nie p o w s t r z y m a a go przez z o r g a n i z o w a n i e m najwspanialszego przyjcia, j a k i m 12 stycznia 1943 r. uwietni swoje pidziesite urodziny. C e n n e prezenty i dziea sztuki pyny ze wszyst kich stron. 30 stycznia, gdy G r i n g zastpowa Hitlera na c o r o c z n y m przyjciu z okazji zdobycia wadzy w 1933 r., jego p r z e m o w przerwa sy gna a l a r m u przeciwlotniczego, wic musia przerwa i schroni si w bunkrze. G r i n g w zasadzie toczy p o d w j n e ycie, w j e d n y m rozkoszowa si Carinhall, R o m i n t a m i i Veldenstein, a w d r u g i m cigle uywa swojej wadzy i wpyww w polityce i g o s p o d a r c e wojennej. Kiedy do Berlina przyjecha n o w y szwedzki minister T h o m s e n , eby podj swoje obowiz ki, zosta z a p r o s z o n y do Carinhall. Spdzi t a m cay dzie, o b w o o n y po lesie i p o d e j m o w a n y przez G r i n g a u b r a n e g o w strj do p o l o w a n i a . We dug opisu p r z e k a z a n e g o przez Hassella i z a n o t o w a n e g o w o w y m czasie w jego p a m i t n i k u , G r i n g zmienia k o s t i u m po j e d n y m dniu i pojawia si przy stole w b k i t n y m lub fioletowym k i m o n i e i w y k o c z o n y c h fu t r e m kapciach. N a w e t r a n o nosi przy pasie zoty sztylet, ktry take cz sto zmienia. W spince do k r a w a t a mia ca r n o r o d n o cennych ka mieni, a w o k jego otyego ciaa szeroki p a s wysadzany wieloma kamie niami - nie wspominajc o okazaoci i liczbie piercieni".

W styczniu 1943 r. pierwsze dzienne n a l o t y sil powietrznych armii Sta n w Zjednoczonych n a d N i e m c a m i zaczy uzupenia n o c n e naloty R A F - u , k t r e w 1942 r. od czasu potnych n a l o t w tysica b o m b o w c w na K o l o n i i Essen w maju o r a z Essen i Bremen w lipcu, tylko przybiera y na sile. R A F p r z e p r o w a d z a take specjalne misje w cigu dnia. J e d n o po d r u g i m wielkie centra produkcji zbrojeniowej i komunikacji staway si celami tych niszczcych a t a k w . G r i n g j e d n a k nazywa si Meier, a naloty wpyway powanie na niemieckie m o r a l e . Lecz Niemcy, p o d o b nie j a k Anglicy, nauczyli si, j a k przey w tych w a r u n k a c h . N o c n e my liwce Luftwaffe walczyy z wielkimi b o m b o w c a m i ; G a l l a n d twierdzi, e do m a r c a 1943 r. zestrzelono ich d w a tysice. G a l l a n d , j a k o genera my liwcw, robi, co w jego mocy, lecz nie by dowdc: Wszystkie moje p r b y wyjanienia najwyszemu d o w d z t w u powagi naszej pozycji nie powiody si... Weszli na ciek zbrodniczej nieostronoci. N i e widzieli zagroenia, poniewa musieliby przyzna si do wielu z a n i e d b a . Nie przyjemne p r z y p o m n i e n i a t r a k t o w a n e byy j a k wielka p r z y k r o " . G r i n g w y k o n a publiczny akt samopowicenia z p o w o d u tego, co nazy wa wstydem Luftwaffe, i owiadczy, e p o w s t r z y m a si od noszenia od znacze. P o m i m o duych strat n a d M o r z e m r d z i e m n y m i w innych miejscach Luftwaffe w rzeczywistoci walczyo, wspierao i d o s t a r c z a o z a o p a t r z e n i e w t a k i m stopniu, w j a k i m pozwalaa na to jej n i e a d e k w a t n a liczebno. P o t r z e b n y by gigantyczny p r o g r a m produkcji b r o n i lotniczej i obszerny n o w y schemat szkoleniowy dla zag lotniczych. W poowie 1943 r. Niemcy, cho n a d a l potne, byy w odwrocie za r w n o w Rosji, j a k i w basenie M o r z a rdziemnego. G r i n g p o z o s t a w a w konflikcie z wasnymi oficerami. G a l l a n d d o m a g a si, aby stosunek liczby myliwcw do b o m b o w c w wynosi cztery do jednego; G r i n g nie zgodzi si z tez, e ocali N i e m c y przed coraz wiksz si a t a k w p o wietrznych aliantw m o g a b y jedynie zupenie n o w a polityka o b r o n y p o wietrznej na masow skal. C h o z a r w n o Hitler, j a k i G r i n g n a d a l faworyzowa! produkcj b o m b o w c w , w pierwszej poowie 1943 r. Milchowi u d a o si d o s t a r c z a blisko tysic myliwcw miesicznie. D e t e r m i nacja Hitlera, aby bi si do u p a d e g o o kad pid ziemi w Rosji i na p o u d n i u , gdzie w lipcu alianci wyldowali na Sycylii, a we wrzeniu d o tarli do gwnego ldu, p r o w a d z i a do rozproszenia i u t r a t y wysokiego udziau s a m o l o t w i zag myliwcw, k t r e p o w i n n y zosta w N i e m czech i zabezpieczy to, co Roosevelt nazywa d a c h e m n a d niemieck for tec, d a c h e m , o k t r y m Hitler i G r i n g zapomnieli. Pozycja G r i n g a s t a w a a si c o r a z trudniejsza. P o m o c n i k G o e b b e l s a , R u d o l f Semmler, zapisujcy w p a m i t n i k u swoje obserwacje na t e m a t p r z y w d c w n a z i s t o w s k i c h , wrci p o rocznej subie n a froncie rosyj-

skim i o d k r y , e n a g n a r k o t y c z n y G r i n g a by p o w s z e c h n p l o t k w r d g w n o d o w o d z c y c h , a M o r e l i , z n a c h o r Hitlera, powiedzia Frau G o e b b e l s , e G r i n g w c o r a z wikszym s t o p n i u staje si niewolnikiem 46 n a o g u i e n a w e t j e g o d o k t o r z y nie s w stanie go p o w s t r z y m a " . R o m m e l twierdzi, e u d a o mu si u n i k n ingerencji G r i n g a na n a r a dzie z Hitlerem w kwaterze gwnej F h r e r a za frontem rosyjskim 10 mar ca. Kategorycznie zrzuca win za z a a m a n i e si Afryki Pnocnej na nie szczsny w p y w " G r i n g a w kwaterze gwnej i jego ambicj wyrugowania armii. Z drugiej strony sam G r i n g przyzna w N o r y m b e r d z e , e w owym czasie straci zaufanie Hitlera: Gwny wpyw na Fhrera, przynajmniej do koca 1941 lub pocztkw 1942 r., jeli mona w ogle mwi o wpywie, wywieraem ja. Od tego czasu do roku 1943 moja pozycja stopniowo malaa, po czym szybko osa ba. Oglnie mwic, nie wierz w to, e ktokolwiek mia taki wpyw na Fhrera jak ja. Obok mnie, lub oprcz mnie, jeli w ogle mona mwi o wpywie, mia wpyw Goebbels, z ktrym Fhrer spdza cakiem duo czasu. Jego rola zachwiaa si na jaki czas, a nastpnie wzrosa niezwykle w ostatnim roku wojny 4 7 . Po koniec wpyw na Hitlera wywiera przede wszystkim", j a k uj to G r i n g , osobisty sekretarz F h r e r a M a r t i n B o r m a n n . B o d e n s c h a t z p o twierdza pogorszenie si pozycji G r i n g a : Osobicie u w a a m , e Her m a n n G r i n g zacz traci w oczach Hitlera wiosn 1943 r.". M i m o t o s a m o t n a i z a s m u c o n a p o s t a m a r s z a k a Rzeszy b y a przez k r t k i czas b r a n a p o d u w a g w kalkulacjach G o e b b e l s a , k t r e g o gwiaz d a teraz wschodzia. G o e b b e l s s t a r a si z d o b y p o s u c h Hitlera; n a b r a p r z e k o n a n i a , e N i e m c y m u s z s t a n t w a r z w t w a r z z f a k t a m i i w p r o wadzi ca l u d n o do konfliktu, a siebie u w a a za j e d y n e g o czowieka w N i e m c z e c h , k t r y byby z d o l n y zaj miejsce o b o k F h r e r a j a k o pe n o m o c n i k ds. wojny t o t a l n e j . C h o c i a w i e l o m a c e c h a m i G r i n g a p o g a r d z a - j e g o mikkoci, b r a k i e m w y t r z y m a o c i m o r a l n e j i, p o n a d wszystko, saboci do l u k s u s u - czu p o t r z e b wskrzeszenia prestiu G r i n g a i stworzenia triumwiratu z nim i Speerem, ktrego zdolnoci a d m i n i s t r a c y j n e i energi w p o p i e r a n i u p r o d u k c j i zbrojeniowej szczerze podziwia. G o e b b e l s m i a nadziej p r z e r w a s t w o r z o n y przez B o r m a n n a , L a m m e r s a i Keitla krg otaczajcy H i t l e r a , wykorzystujc G r i n g a j a k o p o p u l a r n m a r i o n e t k , d o k o a ktrej - j a k wierzy - m g b y uple sie oywczej p r o p a g a n d y . M i a n a w e t nadziej nawiza j a k i zwizek z od i z o l o w a n y m i tajemniczym H i m m l e r e m . M i a a to by p r b a wygryzienia n o w o przybyych, podjta przez p o z o s t a y c h c z o n k w , k t r z y tworzyli

r u c h n a z i s t o w s k i . J a k uj t o G o e b b e l s : T a k j a k zawsze w p r z y p a d k u kryzysu w p a r t i i , o b o w i z k i e m najbliszych przyjaci F h r e r a w godzi nie p o t r z e b y jest z g r o m a d z e n i e si o b o k niego i stworzenie solidnej fa langi d o k o a j e g o p o s t a c i " . P o d koniec lutego Speer p r o w a d z i r o z m o w y z G r i n g i e m , ktry by w Obersalzburgu. Z a s t a go w nastroju rezygnacji" i nieufnego. Speerowi u d a o si p r z e k o n a go do s p o t k a n i a z G o e b b e l s e m i o m w i e n i a jego nowej polityki wojennej. 1 m a r c a G o e b b e l s przyjecha grsk drog do zimowego zacisza d o m k u grskiego G r i n g a n a d Berchtesgaden. M a r szaek Rzeszy przyj G o e b b e l s a w sposb, j a k i minister p r o p a g a n d y opi sa w swoim p r y w a t n y m dzienniku j a k o czarujcy i serdeczny, cho jego u b r a n i e byo b a r o k o w e " i niemal z a b a w n e " . W nastroju przygnbienia omwili sytuacj wojenn i wydawali si nieco b e z r a d n i " w obliczu nie koczcych si d o s t a w rosyjskiego uzbrojenia. Lecz G o e b b e l s , k t r y u w a a swojego g o s p o d a r z a za zmczonego i a p a t y c z n e g o " , wzi si do pracy, aby p r z e k o n a go do potrzeby p o n o w n e g o z a a n g a o w a n i a N i e m cw d o t o t a l n e g o wysiku wojennego. R a z e m krytykowali R o s e n b e r g a , R i b b e n t r o p a (ktrego G r i n g n a d a l obwinia za wojn z Angli), L a m mersa, B o r m a n n a , R o m m l a , Keitla i innych generaw w kwaterze gw nej Hitlera, rozmawiali o niezdrowym trybie ycia, j a k i p r o w a d z i Hitler, zamartwiajc si i rozmylajc w swoim b u n k r z e . N a s t p n i e G o e b b e l s usilnie n a k a n i a G r i n g a do przemylenia p u n k t w swojego gwnego p l a n u - zebrania grupy lojalnych p r z y w d c w w celu s k o n c e n t r o w a n i a si na wygraniu wojny, usuniciu nieefektywnych i n i e p o t r z e b n y c h osb, k t r e przeszkadzay i w p r o w a d z a y F h r e r a w bd. G r i n g wyrazi zgo d; p o d n o s i o go na d u c h u t o , e G o e b b e l s przyszed do niego. Co dziw ne, powiedzia, e chciaby p r z e k o n a H i m m l e r a do tego p o m y s u . D y k tujc n a s t p n e g o d n i a swj pamitnik, G o e b b e l s zauway: G r i n g zbyt d u g o sta z d a l a od czynnikw politycznych, k t r e daj prawdziw si n a p d o w . . . N i e jest j u blisko zwizany z naszymi p r z y w d c a m i poli tycznymi... G r i n g jest w peni wiadomy swojej obecnej sabej pozycji. Wie, e pojawienie si po jego stronie silnych mczyzn przyniesie mu zdecydowan korzy". G o e b b e l s twierdzi, e spdzi z G r i n g i e m cztery godziny; j a k wszyscy przywdcy nazistowscy, G o e b b e l s uwielbia zapisy w a j a k d u g o trway jego niekoczce si r o z m o w y i przemwienia. W z m i a n k a o G r i n g u przy pierwszym podejciu do Hitlera wywoaa burz. Hitler powiedzia, e jest niezadowolony z p o d e j m o w a n y c h przez G r i n g a k r o k w . Speer, ktry j a k o pierwszy zasugerowa przywrcenie do ask d o w d c y Luftwaffe, stwierdzi, e F h r e r jest w tym m o m e n c i e nieprzystpny, jeli chodzi o G r i n g a " . G o e b b e l s , chocia z d a w a sobie spraw, e G r i n g jest n a d a l nieco bierny i z r e z y g n o w a n y " , niechtnie

zarzuci swj plan skorzystania z jego nazwiska. G r i n g m i m o wszystko m i a wielki a u t o r y t e t polityczny i wojskowy, ktry zdoby w cigu lat, a ktrego z pewnoci nie da si zlikwidowa z dnia na d z i e " . G o e b b e l s odwiedzi Hitlera, ktry z niezwyk ostroci" k r y t y k o w a G r i n g a , uwaajc go za ofiar mylenia yczeniowego" i osob s p r o w a d z o n na m a n o w c e przez generaw Luftwaffe. T a k s a m o G r i n g uwaa, e Hitle ra wprowadzili w bd generaowie armii. G e n e r a o w i e Luftwaffe, powie dzia Hitler, wycofali si po p r o s t u do swoich z a m k w i t a m prowadzili ycie sybarytw. Rozmylajc n a d t spraw raz jeszcze, dyktujc swj pamitnik, G o e b b e l s czu si z m u s z o n y przyzna, e G r i n g lubi sucha rzeczy przyjemnych". Z a t e m nikt nie powiedzia mu prawdy, a zniszcze nia wywoywane przez naloty s a m o l o t w aliantw byy zawsze w skada nych m u r a p o r t a c h minimalizowane. G o e b b e l s taktycznie nie w s p o m n i a j u F h r e r o w i o pomyle przywrcenia na stanowisko G r i n g a , a Speer si z n i m zgodzi. T y m c z a s e m G r i n g pojecha z B o d e n s c h a t z e m do W o c h na inspekcj drg, k t r y m i t r a n s p o r t o w a n o dostawy. B o d e n s c h a t z wrci, aby a k u r a t by wiadkiem gniewu Hitlera wywoanego n a l o t e m na N o r y m b e r g w nocy 8 m a r c a . G r i n g teraz wie, e dla niego to ostatni moliwy m o m e n t " - zauway Goebbels, ktry by z Hitlerem i sysza zjadliwe uwagi F h r e r a do B o d e n s c h a t z a na t e m a t p o b y t u G r i n g a w Rzymie. Hitler w p a d w sza, r o z k a z a Bodenschatzowi wsta z ka i przyjecha do kwatery gwnej, aby w y a d o w a na nim swoj nienawi do Luftwaffe. G o e b b e l s wspaniaomylnie stara si o c h r o n i G r i n g a p o d jego nie obecno i ocali Bodenschatza. G r i n g m g jeszcze przyda si j a k o sprzymierzeniec, a G o e b b e l s sprawdza wasny, o d n o w i o n y wpyw na F h r e r a . Cztery dni pniej Hitler kaza G r i n g o w i wrci z R z y m u , aby zgani go osobicie za bezczynno w obliczu wzmagajcych si n a l o t w na Niemcy. N a s t p n e g o dnia, 12 m a r c a - j a k twierdzi G o e b b e l s - F h rer powiedzia G r i n g o w i co sdzi, bez owijania w b a w e n " . 17 m a r c a koteria G o e b b e l s a , do ktrej nalea F u n k i szef F r o n t u Pra cy R o b e r t Ley oraz Speer, s p o t k a a si z G r i n g i e m , ktry p o i n f o r m o w a ich, e najwaniejsze jest, aby w o d p o w i e d n i s p o s b i w o d p o w i e d n i m m o m e n c i e z m a n i p u l o w a Hitlera. G o e b b e l s podj teraz decyzj, aby wy korzysta G r i n g a , ktry mia towarzyszy Hitlerowi na s p o t k a n i e z Mussolinim w Obersalzbergu. O t G r i n g mia zasugerowa F h r e r o wi, eby niemieckie wewntrzne przywdztwo byo bardziej s t a n o w c z e " (to znaczy o d d a n e Goebbelsowi) i eby przywrci do ycia rozwizan R a d O b r o n y Rzeszy z G o e b b e l s e m j a k o wiceprezesem, k t r y pokiero waby polityk wojny totalnej. Byo to czci spisku majcego na celu usunicie B o r m a n n a , L a m m e r s a i Keitla z rozdtych pozycji wadzy, k t -

re u d a o im si dla siebie zdoby, bo - j a k uwaa G o e b b e l s - G r i n g nie zdoa zwoa R a d y i wykorzysta do u t r z y m a n i a wadzy w odpowied nich rkach. Sdzi, e G r i n g nie ma pojcia o r o z m i a r a c h zniszcze i strat ludzkich w Berlinie, lecz jest znacznie bardziej czujny i stanowczy ni wczeniej. Najwyraniej - napisa G o e b b e l s - fakt, i k a z a e m mu si obudzi, wywar na nim due wraenie". Goebbelsowi zaczynao p o d o b a si zncanie si n a d o s a b i o n y m m a r s z a k i e m Rzeszy. W n a s t p n y m miesicu, podczas p o d r y z G o e b b e l s e m do Essen, Milch odway si skrytykowa G r i n g a za spoczywanie na l a u r a c h po zwycistwach Luftwaffe w 1939 i 1940 r o k u . Twierdzi, e U d e t take p o nis p o r a k i e za kolejny r o k siy powietrzne nie bd w stanie w pe ni odpowiedzie na uderzenie Anglikw ze wzgldu na zacofanie w roz woju sprztu lotniczego. Milch powiedzia Goebbelsowi o rozjuszonym i n i e p o h a m o w a n y m jzyku", j a k i m Hitler zwraca si do generaw Luft waffe, i nie omieszka wczy G r i n g a w grup winnych. M i m o to Hitler powiedzia Goebbelsowi pniej tego samego miesica, e chocia nie by za b a r d z o z a d o w o l o n y z G r i n g a " , jego a u t o r y t e t p o z o s t a w a nieza stpiony dla najwyszego d o w d z t w a Rzeszy" i e cieszy go t o , e G o e b bels nawizuje z n i m bliszy k o n t a k t . Kiedy mj a u t o r y t e t i jego cz si - pisze G o e b b e l s - musi z tego wynikn co poytecznego dla a d m i nistracji Rzeszy". W dniu u r o d z i n Hitlera G r i n g wyda owiadczenie dla prasy, k t r e p o k a z a o , e by wystarczajco czujny, aby wyrazi swj sza cunek w o d p o w i e d n i m m o m e n c i e . Lecz cierpliwo G o e b b e l s a do G r i n g a , p o d o b n i e j a k cierpliwo Hi tlera, szybko si skoczya. 7 maja o s k a r a go za niepodjcie inicjaty wy"; jest on w rzeczywistoci raczej c h o r y " i potrzebuje wakacji. D w a dni pniej w dzienniku pojawia si nawet sowo p o c h w a y dla B o r m a n n a i uwaga, e ten przynajmniej dotrzymuje obietnicy, a to wicej ni t o , co zazwyczaj robi G r i n g . N i e m o n a n a p r a w d duej polega n a G r i n g u - napisa G o e b b e l s . Jest zmczony i wyzuty z energii". Stwierdzenia, ja kie wygasza teraz publicznie, s w swym gupim optymizmie niefortun n e " i niszczce z a r w n o dla niego, j a k i dla reimu. Od kiedy w maju Hi tler wyda rozkaz, eby wszystkie przemwienia byy najpierw pokazywa ne j e m u , G r i n g przez chwil zaprzesta wypowiedzi i zostawi o t w a r t e pole dla swoich krytykw. Pojawiaj si nawet p o m r u k i o narastajcym kryzysie w o k G r i n g a " - pisa G o e b b e l s 22 maja. Wycofa si do swo jej s a m o t n i i nie m w i n i c . . . j a k w letargu, pozwalajc sytuacji dryfowa. N i e robi nic, eby z r w n o w a y sytuacj, w ktrej u p a d a jego presti". Niecierpliwie p r a g n c y wadzy G o e b b e l s zrozumia, e bdzie musia na ni z a p r a c o w a sam. Zostawi G r i n g a w jego niemocy. Byy lepsze sposoby, eby p o r a d z i sobie z Hitlererem.

Rozdzia VIII

Mecenas Trzeciej Rzeszy

Kiedy p o d c z a s I wojny wiatowej G r i n g o t r z y m a odznaczenie Pour le Mrite, wysa do M o n a c h i u m swojego o r d y n a n s a po d i a m e n t o w y pier cie, k t r y ojciec zapisa mu w testamencie. Z o z d o b n y m krzyem zawie szonym na szyi i d i a m e n t e m byskajcym na palcu czu, e si wyrnia. Po u p o k a r z a j c y m okresie modoci spdzonej w d o m u , ktry m g by n a z w a n y d o m e m tylko dziki relacji jego m a t k i z ojcem chrzestnym, za cz o d c z u w a satysfakcj z samodzielnie osignitej pozycji. Lecz miejsca jego m o d o c i byy m o c n o z a k o r z e n i o n e w w y o b r a n i G r i n g a i zawsze z d u m w s p o m i n a o naszych z a m k a c h " 1 . Kiedy latem 1934 r. Epenstein u m a r w wieku osiemdziesiciu trzech lat, C a r i n h a l l nie by jeszcze siedzib, k t r G r i n g chciaby z caego serca p o k a z a starco wi, ktry, chocia okry h a b jego m a t k , przekaza mu take pewien styl ycia. Po mierci Epensteina przystojna w d o w a zostaa z a p r o s z o n a do Carinhall; z w r a c a n o si do niej b a r o n o w o Lilii" (bya to forma, do ktrej nie m i a a waciwie p r a w a ) . Kiedy przyjechaa, G r i n g powiedzia, szeroko gestykulujc i wskazujc na meble i o z d o b y swego n o w e g o krle stwa: J a k a szkoda, e staruszek nie zdy tego zobaczy. T a k b a r d z o chciabym p o k a z a mu C a r i n h a l l " 2 . Epenstein musiaby doy dziewi dziesitki, eby zobaczy Carinhall w jego wojennej chwale - miejsce jed nej z najwspanialszych kolekcji sztuki w E u r o p i e , jeden z architektonicz nych c u d w , a m o e raczej ciekawostek Niemiec. W p o r w n a n i u z n i m b o g a c t w o i majtek Epensteina wygldayby b a r d z o skromnie. Po mierci Frau von Epenstein G r i n g przej Veldenstein i M a u t e r n dorf, zamki, k t r e kiedy obudziy w n i m ambicj do p o s i a d a n i a wasne go majtku. W jego p r z y p a d k u t r u d n o powiedzie, do jakiego stopnia by z n a t u r y koneserem sztuki, mebli i wyposaenia wntrz, a w j a k i m rzeczy te suyy mu do p r e z e n t o w a n i a swej wyjtkowej pozycji i wadzy. A n o r m a l n a energia i entuzjazm o r a z niezwyka pami pozwalay G r i n g o w i szybko si uczy, a s a m Hitler ze swoj obsesj na punkcie b u d o w n i c t w a (psychologiczn p o t r z e b wystpujc u wikszoci d y k t a t o r w ) o r a z na bywania synnych i bezcennych dzie sztuki d a mu p r z y k a d do n a l a d o wania. G r i n g spdzi wiele lat przed i w czasie wojny j a k o student, k o n e ser i, w rzeczy samej, m a r s z a n d dzie sztuki, a wrd swoich p r a c o w n i k w

mia za d o r a d c w ludzi o wielkiej wiedzy. W N o r y m b e r d z e mwi o pa sji kolekcjonerskiej", a jego zbiory w ostatniej fazie liczyy 1 500 dzie sztuki, midzy nimi wiele majstersztykw. Po wojnie ogln warto ko lekcji o s z a c o w a n o na blisko dwiecie milionw d o l a r w . C h o ywiona przez G r i n g a p o t r z e b a o b c o w a n i a ze sztuk i piknem bya czci jego prnoci, z pewnoci nie m i a a powierzchownego cha r a k t e r u . Jego mio do kamieni szlachetnych nie ograniczaa si do pre z e n t o w a n i a ich w formie biuterii. M u s i a d o t y k a ich, aby si uspokoi w m o m e n t a c h napicia nerwowego. Kiedy przeywa silne emocje zwiza ne z naogiem n a r k o t y c z n y m , z ulg wraca do wygody j e d w a b n y c h u b r a , mikkiej skry, luksusw ekstrawaganckiego u b i o r u i fizycznej piknoci objets d'art, a n t y c z n y c h mebli, p o r c e l a n y i s k a r b w d o s k o n a e go rzemiosa, ktre stay d o k o a w gablotach. Ich p o n a d c z a s o w y wdzik i g o d n o agodziy c o r a z wikszy stres, j a k i wywieraa na n i m wojna i p o r a k i . W a d z a n a d tymi dzieami sztuki bya dla G r i n g a ostatecznym potwierdzeniem prestiu. Co znaczyo Luftwaffe w obliczu wiecznego pikna, jakie p r e z e n t o w a a n a r o d o w a kolekcja sztuki H e r m a n n a G r i n ga? To bdzie jego p o m n i k , kiedy caa reszta zawiedzie. By, j a k przypo m n i a a Frau R o m m e l , kiedy jej m ponis p o r a k w Afryce P n o c n e j , M e c e n a s e m Trzeciej Rzeszy. Kiedy G r i n g wszed w posiadanie Veldenstein i M a u t e r n d o r f , jego pasja do b u d o w n i c t w a i zmiany wystroju wntrz, n i e n a r u s z o n a p o m i m o n i e d o b o r w w kraju, obja take n o w e n a b y t k i . U d o s k o n a l i je i zmoder nizowa; w Veldenstein spa w a p a r t a m e n t a c h , ktrych w latach modoci G r i n g a uywa s a m Epenstein, a jego rosnca kolekcja o b r a z w , rzeb, mebli, kilimw, porcelany o r a z p r z e d m i o t w ze srebra i zota przepyna z C a r i n h a l l na p o u d n i e . G r i n g swoim a g e n t e m i d o r a d c we wszystkich kwestiach sztuki wy znaczy berliskiego m a r s z a n d a , W a l t e r a A n d r e a s a H o f e r a . H o f e r z o s t a g w n y m o r g a n i z a t o r e m kolekcji G r i n g a , p l a n u j c i ledzc z a k u p y m a r s z a k a Rzeszy, wybierajc prezenty u r o d z i n o w e od p r z e m y s o w c w , instytucji p a s t w o w y c h i w a d z l o k a l n y c h o r a z organizujc t r a n s a k c j e . S p r y t n y , w y r a c h o w a n y , w y k s z t a c o n y i g a d a t l i w y H o f e r twierdzi, e k i e r o w a nie tylko c h a r a k t e r e m kolekcji, ale te o s o b i s t y m g u s t e m G r i n g a . J a k o j e g o k i e r o w n i k a r t y s t y c z n y z o s t a te n i e u c h r o n n i e j e g o g w n y m n a u c z y c i e l e m sztuki, by w stanie rozwija j u do p e w n e g o s t o p n i a u f o r m o w a n y gust w m i a r zwikszania si liczby i p o z i o m u dzie sztuki u p r a c o d a w c y . U p o d o b a n i a G r i n g a byy tradycyjne, a on sam, kiedy tylko p o z w a l a mu czas, czyta d u o o twrczoci m i s t r z w , k t rych najbardziej p o d z i w i a , t a k i c h j a k R u b e n s i m a l a r z e h o l e n d e r s c y z X V I I wieku. G r i n g wyspecjalizowa si w k u p o w a n i u p r a c L u c a s a

C r a n a c h a , XVI-wiecznego m a l a r z a i r y t o w n i k a , przyjaciela M a r c i n a Lu t r a i t w r c y a k t w kobiecych. G r i n g dzieli z H i t l e r e m o b r z y d z e n i e do form n o w o c z e s n e g o m a l a r s t w a , n p . p r a c w y s t a w i o n y c h n a synnej wy stawie nazistowskiej sztuki z d e g e n e r o w a n e j " , z o r g a n i z o w a n e j przez G o e b b e l s a w M o n a c h i u m w 1937 r., na ktrej pojawiy si p r a c e t a k i c h a r t y s t w j a k R e n o i r , G a u g i n , v a n G o g h i Picasso. G o e b b e l s chcia j e zniszczy po z a m k n i c i u wystawy, lecz G r i n g - j a k o e k o n o m i s t a , a nie koneser sztuki - r o z u m i a , e takie p r a c e maj w a r t o za granic, n a w e t jeli nie posiadaj jej w N i e m c z e c h . Z a k u p i wiele z nich, a b y w y m i e n i a si z d e a l e r a m i i galeriami sztuki p o z a g r a n i c a m i N i e m i e c . G r i n g twierdzi w N o r y m b e r d z e , e jego p l a n e m byo stworzenie na rodowej kolekcji dzie sztuki i u l o k o w a n i e ich w wielkiej galerii, k t r a m i a a zosta z b u d o w a n a po wojnie na t e r e n a c h jego posiadoci, w pobli u Carinhall. Chcia, aby zbiego si to w czasie z jego szedziesitymi u r o d z i n a m i . N i e ma wtpliwoci, e jest to p r a w d a ; A m e r y k a n i e znaleli wrd jego rzeczy portfolio z p r o j e k t a m i galerii z r o b i o n y m i przez archi t e k t w w styczniu 1945 r o k u 3 . Jego kolekcja rywalizowaaby z kolekcj Hitlera, k t r e g o wielki skad o b r a z w p o z o s t a w a w wikszoci w skrzy niach, czekajc na dzie, kiedy w Linzu stanie galeria. G r i n g m i a sta si g w n y m rywalem Hitlera w a k o m y m n a b y w a n i u o b r a z w , do czego o c h o c z o przyzna si na procesie w N o r y m b e r d z e . P o d w a l i n y kolekcji G r i n g a powstay j u przed wojn 4 , j e d n a k okazje d o n o w y c h n a b y t k w , n o m i n a l n i e d o k o n y w a n y c h przez p a s t w o , wzro sy niepomiernie, kiedy nazici o p a n o w a l i E u r o p . Polska staa si pierw szym c e n t r u m hurtowej konfiskaty dzie sztuki przez Niemcy. W pa dzierniku 1939 r. G r i n g kaza d o k t o r o w i K a j e t a n o w i M h l m a n n o w i , w y z n a c z o n e m u do tego celu a u t o r y t e t o w i w dziedzinie sztuki, zabezpie czy" polskie skarby sztuki, co w k r t c e m i a o oznacza ich konfiskat i wywz do Niemiec. M h l m a n n zezna pniej p o d przysig, e t a k wanie byo, i twierdzi, e osobicie d a G r i n g o w i trzydzieci jeden za b r a n y c h z L w o w a szkicw a u t o r s t w a A l b r e c h t a D r e r a i e G r i n g wr czy je Hitlerowi. M h l m a n n mia o d p o w i a d a za grabie dzie sztuki w Polsce do 1943 r o k u . D o p i e r o po s t w o r z e n i u o d d z i a u specjalnego, Einstatzstab Rosenberg, p o d p r z y w d z t w e m synnego nazistowskiego m e n t o r a k u l t u r a l n e g o i fi lozofa Alfreda R o s e n b e r g a , zaczo si z o r g a n i z o w a n e upienie dzie na wielk skal, szczeglnie z p r y w a t n y c h kolekcji y d o w s k i c h , k t r e zy s k a o e n t u z j a s t y c z n e p o p a r c i e G r i n g a . N a m o c y specjalnego r o z k a z u w y d a n e g o z k w a t e r y gwnej H i t l e r a do n a c z e l n e g o d o w d c y si z b r o j nych 17 wrzenia 1940 r. s t w o r z o n o j e d n o s t k specjaln. R o s e n b e r g by u p r a w n i o n y d o konfiskaty wszystkich w a r t o c i o w y c h m a t e r i a w histo-

rycznych znalezionych w b i b l i o t e k a c h i i n n y c h miejscach, a to u p o w a nienie n i e m a l n a t y c h m i a s t objo t a k e dziea sztuki. J u 29 stycznia 1940 r., H i t l e r uczyni R o s e n b e r g a o s o b o d p o w i e d z i a l n za p r z y g o t o w a n i a d o s t w o r z e n i a c e n t r u m k u l t u r y n a r o d o w o s o c j a l i s t y c z n e j p o woj nie. R o z k a z z wrzenia s a n k c j o n o w a konfiskat wszystkich dzie sztuki b d c y c h w p o s i a d a n i u y d w , rozszerzajc t y m s a m y m cay p r o g r a m . Kolejny r o z k a z p o d p i s a n y przez G r i n g a 5 l i s t o p a d a 1940 r. zawiera in strukcje, j a k naley si o b c h o d z i ze z b i o r a m i . N a l e a o je podzieli na cztery g w n e grupy: 1. Dziea, o ktrych wykorzystaniu podejmie decyzj sam F h r e r . 2. Dziea, k t r e maj uzupeni kolekcj m a r s z a k a Rzeszy. 3. Te dziea sztuki i ksiki, k t r e s o d p o w i e d n i e do wykorzystania w szkoach wyszych. 4. Dziea sztuki nadajce si do niemieckich m u z e w 5 . P o u p a d k u F r a n c j i o d d z i a specjalny R o s e n b e r g a u l o k o w a swoj k w a t e r g w n w P a r y u , w G a l e r i i N a r o d o w e j J e u de P a u m e w r o g u O g r o d w Tuileries w p o b l i u P l a c u Z g o d y . G r i n g by p r z y g o t o w a n y , a b y udzieli R o s e n b e r g o w i wszelkiej p o m o c y w wielkim z a d a n i u , j a k i e leao p r z e d n i m i j e g o p e r s o n e l e m . Po wojnie o k a z a o si, e w s a m y m P a r y u z a p i e c z t o w a n o 38 000 d o m w n a l e c y c h do y d w , a ich za w a r t o s k o n f i s k o w a n o , z m a g a z y n o w a n o i s k a t a l o g o w a n o . Do 15 lipca 1944 r. z a b r a n o i z i n w e n t a r y z o w a n o p o n a d 21 000 dzie sztuki, w t y m 5 000 o b r a z w , p o n a d 2 400 sztuk a n t y c z n y c h mebli i p o n a d 500 t k a n i n (wczajc a r r a s y G o b e l i n w , k t r e G r i n g szczerze k o c h a ) . N i e k t r e zostay sfotografowane, a b y k u l t u r a l n y m m i s t r z o m N i e m i e c u a t w i za d a n i e o s z a c o w a n i a ich w a r t o c i i o k r e l e n i a o s t a t e c z n e g o p r z e z n a czenia6. G r i n g p r a g n p o m a g a R o s e n b e r g o w i i szybko sta si czstym go ciem w Luwrze. T r a n s p o r t by j e d n y m z najwikszych p r o b l e m w R o senberga, c h o na wielk skal z a t r u d n i a przedsibiorstwa zajmujce si p r z e p r o w a d z k a m i i, wedug r a p o r t w c y t o w a n y c h w N o r y m b e r d z e , z d o a wysa z Francji do N i e m i e c 26 000 p l a t f o r m kolejowych penych zra b o w a n y c h p r a c i mebli. N i c dziwnego, e G r i n g go chwali, piszc: Byem bardzo wdziczny, e w kocu wybrano miejsce na kolekcj, cho cia chc podkreli, e inne wydziay take domagaj si od Fhrera ta kiego penomocnictwa. Pierwszym z nich byo Ministerstwo Spraw Zagra nicznych Rzeszy. Aby unikn nieporozumie w kwestii tych artykuw, z ktrych czci domagam si dla siebie, cz kupiem, a cz chc na-

by, pragn pana poinformowa, e zdobyem na drodze zakupu, prezen tw, spadku i wymiany prawdopodobnie najwiksz prywatn kolekcj 7 w Niemczech, jeli nie w caej Europie . Dalej wymieni prace, ktrych szczeglnie pragn, a do ktrych zali czaa si wielka i b a r d z o wartociowa kolekcja arcydzie holenderskich z X V I I w., pewne prace XVIII-wiecznych a r t y s t w francuskich i kolekcja mistrzw woskich. G r i n g czsto odwiedza to fascynujce c e n t r u m , do k t r e g o w kadej chwili m o g o przyjecha t a k wiele synnych o b r a z w ku zaskoczeniu i za chwytowi u r z d n i k w odpowiedzialnych za ich kradzie. Kiedy odzywa si w n i m instynkt hobbysty, zostawa t a m godzinami, zapominajc o s p r a w a c h Luftwaffe. Po raz pierwszy przyjecha 3 listopada 1940, po czym wrci d w a d n i pniej. Na te wyprawy 1 czsto z a k a d a cywilne u b r a n i e - dugi d w u r z d o w y paszcz i pilniowy kapelusz, zaoony zawa d i a c k o na bakier. N o s i te lask u k s z t a t o w a n j a k synne trofeum Richthofena. Wrci w lutym, aby wybra dziea, k t r e miay by prze wiezione specjalnym pocigiem do jego d o m u . Przy tej okazji z a b r a t r o ch mebli i pidziesit pi pcien p o z y s k a n y c h gwnie z kolekcji R o thschildw i Seligmannw - a w r d nich Adama i Ew w raju Teniersa, Atalant i Meleagera R u b e n s a i Wenus pdzla B o u c h e r a . K u p i take kil ka o b r a z w z galerii Wildensteina, wczajc Wenus C r a n a c h a , za k t r g o t w by zapaci jedynie czysto n o m i n a l n k w o t piciu tysicy m a r e k . P o n o w n i e przyjecha w maju, nastpnie w poowie sierpnia i ostatni raz w grudniu. Na swojego przedstawiciela do pracy przy oddziale specjal n y m R o s e n b e r g a wyznaczy dr. B r u n o Lohsego, m o d e g o historyka sztu ki, ktry stacjonowa na stae w Paryu, pozostajc w stopniu k a p r a l a w Luftwaffe, lecz oficjalnie o d k o m e n d e r o w a n e g o do suby specjalnej u G r i n g a . Dr Lohse naley do osb, k t r e rcz za rozleg wiedz G r i n g a w tych dziedzinach sztuki, k t r e najbardziej podziwia. Opowia da, e pewnego razu G r i n g mia w sobie tyle przyzwoitoci, e p o m i m o m o d e g o wieku Lohsego przeprosi go po k t n i w kwestii autentycznoci pracy, k t r a r z e k o m o bya a u t o r s t w a C r a n a c h a . W e d u g Lohsego G r i n g w tajemnicy udziela do pewnego stopnia p o m o c y y d o m , ktrzy suyli mu cenn p o m o c w jego transakcjach dzie sztuki 8 . Od czasu do czasu G r i n g by w stanie o c h r o n i oddzia specjalny R o senberga przed krytyk, k t r jej operacje wzbudzay w armii niemiec kiej. Przetrwa list z a a d r e s o w a n y przez niemieckiego d o w d c w o k u p o wanej Francji - generaa von Stlpnagela - do feldmarszaka von Brau chitscha z 31 stycznia 1941 r., w k t r y m n a r z e k a on ironicznie na dziaania Rosenberga, twierdzc, e jeli ydzi i w o l n o m u l a r z e nie maj

p r a w a do swojej wasnoci j a k o wybrani przeciwnicy partii nazistowskiej, w t a k i m razie co z F r a n c u z a m i ? Stlpnagel by p o t e m j e d n y m z genera w zamieszanych w spisek z lipca 1944 r. i zapaci yciem za sprzeciwie nie si Hitlerowi. J e d n a k bardziej t y p o w a jest n o t a t k a z 9 lutego, napisa na przez starszego oficera administracji wojskowej we Francji, k t r a brzmi nastpujco: 5 lutego marszaek Rzeszy Gring przekaza instrukcje w kwestii niekt rych dzie sztuki, ktre chcia zdoby Fhrer, i innych, ktre miay przej na wasno marszaka Rzeszy, aby zostay natychmiast przetransporto wane do Niemiec specjalnym pocigiem marszaka. Patno za te dziea 9 sztuki ma by zgodna z szacunkami francuskiego eksperta .

i
N o t k a na dole strony gosia, e za wasno ydowsk nie obowizuje a d n a p a t n o , j a k o e u w a a si j za herrenlos - to znaczy wasno niczyj". Kolejny wysoce p o u f n y " d o k u m e n t , list bez daty, p r a w d o p o d o b n i e rwnie p o c h o d z c y z lutego, zosta n a p i s a n y przez dr. Bunjesa, history ka sztuki dziaajcego j a k o niemiecki oficer cznikowy. Pisze on, i p o m i m o p r o t e s t w francuskiego rzdu dziea sztuki z a b r a n e y d o m we Francji maj by przewiezione do Niemiec i e cz z nich ma by zacho w a n a d o dyspozycji Hitlera a l b o G r i n g a . W kolejnym, 1942 r. G r i n g musia b r o n i o d d z i a u R o s e n b e r g a przed z a r z u t a m i nielegalnego h a n d l u dzieami sztuki 30 maja napisa do Rosen berga osobisty list z wyrazami u z n a n i a :
M J DROGI TOWARZYSZ PARTYJNY R O S E N B E R G :

Paski oddzia zajmujcy si zdobywaniem kulturalnych skarbw w Pary u zosta, jak wierz, zupenie bdnie podejrzewany o zajmowanie si handlem dzieami sztuki, a to nieporozumienie moe by do pewnego stopnia zawinione przeze mnie. Osobicie dobrze znam i doceniam prac oddziau, i chc owiadczy, e nie ma innego, ktry zasugiwaby na tak wielkie pochway za nieustann dobr prac, a stosuje si to do wszystkich jego czonkw. Jeli chodzi o ostatnie podejrzenia, i oddzia prowadzi handel dzieami sztuki na wasny rachunek, sdz, e nieumylnie daem powd do rozpo wszechnienia tej plotki, proszc wielokrotnie oficerw z oddziau, aby pa mitali o mnie i moich zainteresowaniach, kiedy tylko, w Paryu lub w in nej czci Francji, usysz o szczeglnych skarbach, ktre mog pasowa do mojej kolekcji, a ktre znajduj si w rkach marszandw lub osb prywatnych. Jako e czsto tak si dziao, poprosiem raz jeszcze tych ofi-

cerw, aby zrobili mi uprzejmo i kupili te rzeczy, zawsze te udostpnia em im w tym celu specjalne konto. Wic kiedy ci oficerowie chtnie na wizywali kontakty z marszandami, robili to jedynie w ramach osobistej przysugi dla mnie, pomagajc mi w budowaniu mojej kolekcji. Oczywicie z drugiej strony osobicie znacznie wspieram prac pana od dziau, kiedy tylko znajduj do tego okazj; bez wtpienia wiele skarbw kultury zebranych przez pana jednostk jest wynikiem tego, e ja osobicie i moje rne oddziay robilimy, co w naszej mocy, aby panu pomc. 18 lipca R o s e n b e r g napisa odpowied, k t r a najwyraniej zostaa d o k a d n i e przemylana: To bardzo uprzejme z pana strony, Herr Reichsminister, e wyrazi pan swoje uznanie dla pracy wykonywanej przez moj jednostk we Francji i nie musz nawet wspomina, e moi koledzy zawsze pozostaj do pana dyspozycji i bd panu suyli najlepiej, jak tylko potrafi. Majc na wzgldzie historyczne znaczenie pracy oddziau i aby oczyci zaangaowanych w ni oficerw, nakazaem przeprowadzenie dokadnego ledztwa w kwestii tego, co do tej pory zostao zrobione, aby zabezpieczy skarby sztuki. Ta kontrola jest wanie w toku i wydaje si tym bardziej konieczna, poniewa w pewnych koach, jak pan uprzejmie mnie poinfor mowa, jestemy podejrzewani o zajmowanie si handlem dzieami sztu ki... Jako e stworzy pan specjalne konto dla dzie, ktre ju zostay przez pana nabyte, chciabym dowiedzie si, jak chce pan rozdyspono wa te fundusze... Mam nadziej, e nie obrazi si pan ani bdnie nie zin terpretuje mojego pytania, lecz ywi nadziej, e zgodzi si pan ze mn, i praca mojej jednostki byaby niemoliwa, gdyby nie pena sukcesw walka naszej partii. Ponadto skarbnik partii dostarczy nam bogate fun dusze do wykonania tego zadania. Mam nadziej, e zgodzi si pan ze mn, e skarby sztuki skonfiskowane z dawnych majtkw ydowskich powinny zosta zabezpieczone na korzy partii. To chyba sprawiedliwe, i wielkie dziea sztuki zabezpieczone z takich rde powinny pewnego dnia sta si wasnoci partii. Nie musz wspomina, e ostateczna decy zja musi nalee do Fhrera, lecz skoro to partia finansowaa dwudziesto letni walk z ydami, to z pewnoci wydawaoby si, e jest to suszna decyzja 10 . Z tego wynika, e G r i n g m i a wiele p r y w a t n y c h i p a s t w o w y c h k o n t . M g z nich paci za dziea sztuki, k t r e nie trafiay do niego w formie prezentw l u b w wyniku konfiskaty. M i a zwyczaj z d o b y w a n i a na tere n a c h o k u p o w a n y c h tego, co chcia, poyczajc z rnych k o n t p a s t w o -

wych, co j a s n o pokazuje n o t a t k a z 6 grudnia, wewntrzne m e m o r a n d u m w biurze g o s p o d a r s t w a d o m o w e g o G r i n g a : Podpukownik Veitjens ze sztabu dowdztwa armii w Holandii, wezwany dzisiaj do tego biura w celu zwrcenia dowdztwu armii w Holandii jed nego miliona guldenw (1 333 000 marek), zaproponowa marszakowi Rzeszy prywatny zakup. Po porozumieniu z generaem porucznikiem Bodenschatzem nakazaem Pruskiemu Bankowi Pastwowemu przelanie 530 000 marek z Sonderkonto na konto generaa Christiansena w Amster damie. Ze wzgldu na t patno Sonderkonto, ktre ostatnio wynosio 3 100 000 marek, jest wyczerpane i musz zosta zdobyte wiee fundusze, aby przywrci rwnowag konta spowodowan przelewem dla generaa Christiansena 1 1 . Sonderkonto byo specjalnym k o n t e m , k t r e od czasu do czasu musia o by u z u p e n i a n e z funduszy p a s t w o w y c h . G r i n g czsto p r z e p r o w a dza transakcje na wielk skal, co pokazuje p r z y p a d e k majtku G o u d stickera. J a c q u e s G o u d s t i c k e r by j e d n y m z najwaniejszych m a r s z a n d w holenderskich i G r i n g n a b y cay jego majtek artystyczny, szacowany na blisko pi milionw d o l a r w , za sum znacznie nisz; u m o w a p o chodzi z 13 lipca 1940 r., a z a k u p wyceniony zosta na d w a miliony gulde n w . Powiedziano, e waciciel wyjecha ze wzgldu na c h o r o b . O b r a z y z tej kolekcji, k t r y c h p r a g n G r i n g , pojechay pocigiem do Carinhall; reszta zostaa wystawiona na sprzeda, aby w ten s p o s b z d o b y pieni dze n a inne p r a c e 1 2 . G r i n g wyda wiele milionw publicznych pienidzy na k u p o w a n i e ar cydzie, k t r e ozdabiay ciany Carinhall, M a u t e r n d o r f , Veldenstein i je go rezydencji w Berlinie. U w a a si za uprzywilejowanego p o w i e r n i k a n a r o d u niemieckiego, powiernika m o g c e g o w samotnoci podziwia p i k n o tych prac, k t r e ostatecznie miay zosta p o k a z a n e n a r o d o w i w M u z e u m H e r m a n n a G r i n g a . C h o uwielbia si t a r g o w a i nie lubi by oszukiwany przez przebiegych m a r s z a n d w , mia pen wiadomo, co przyzna w N o r y m b e r d z e , e ceny rosy, kiedy n a d c h o d z i on l u b jego porednik. Lecz pienidze staway si dla niego mniej rzeczywiste, gdy ro sa w n i m dza p o s i a d a n i a dzie sztuki, a wielkie sumy, k t r e podpisy wa, poycza czy zdobywa, byy w k o c u tylko wieloma pozycjami na papierze, zapisywanymi przez j e g o p r a c o w n i k w . N a t o m i a s t obrazy, rzeby, kilimy i platery byy realne. H o l e n d e r s k i m a r s z a n d de Boer opisa, j a k G r i n g i jego porednicy p r z e p r o w a d z a l i t r a n s a k c j e 1 3 . U b r a n y p o cywilnemu G r i n g odwiedzi d w u k r o t n i e galeri de Boera ze swoimi p o m o c n i k a m i . Za pierwszym ra-

zem rzuci zaledwie o k i e m na o b r a z y i powiedzia, e w k r t c e wrci, eby d o k o n a kilku z a k u p w . Z a n i m powrci, de Boer odoy kilka swoich cenniejszych prac, lecz G r i n g ( k t r e m u nie m o n a o d m w i znacznej wiedzy o sztuce holenderskiej) p a m i t a d o k a d n i e , co widzia p o d c z a s poprzedniej wizyty, i spyta, gdzie s brakujce prace. K u p i ich blisko dwadziecia, z ktrych a d n a nie bya szczeglnie cenna. W t e d y zobaczy o b r a z J a n a Steena, k t r y b a r d z o mu si s p o d o b a . By do drogi - kosz t o w a o k o o 80 000 czy 100 000 guldenw, j a k p a m i t a Boer; G r i n g p o wiedzia, e jest zbyt drogi, e to wicej, ni chcia wyda, c h o o b r a z mu si p o d o b a . N a s t p n i e odwrci si do towarzyszcego mu Hofera, wspo m n i a o j e d n y m z jego wasnych o b r a z w J a n a Steena i z a p r o p o n o w a wymian. Hofer usilnie twierdzi, e p r a c a b d c a w p o s i a d a n i u marsza ka Rzeszy jest cenniejsza. Lecz G r i n g odpowiedzia, e p o d o b a mu si ten o b r a z i chtnie wymieni go za swj. De Boer by b a r d z o nieszczliwy, przeprowadzajc t transakcj, lecz Hofer wrci s a m i w z a w o a l o w a n y s p o s b zacz mu grozi, e jeli marszaek Rzeszy si zdenerwuje, to m o e by nieprzyjemne dla pewnych ydowskich krewnych M a d a m e de Bo er. G r i n g w opisie de Boera to czowiek niezwykle interesujcy si o b r a zami; p a t r z c na sposb, w j a k i go absorboway, twierdzi m a r s z a n d , m o n a by sdzi, e nie myli o niczym innym. G r i n g by j e d n z o s b , k t r e kupiy sawn faszywk n a m a l o w a n przez van M e e g e r e n a 1 4 . T r u d n o wini G r i n g a za kupienie o b r a z u , k t r y wydawa si dzieem Vermeera, jeli te faszerstwa na jaki czas oszukay nawet oczy wikszoci ekspertw. Autentyczny z a k u p dzie sztuki, zdoby wanie ich poprzez grabie i konfiskat o r a z o c h r o n a przed n a l o t a m i p o wietrznymi aliantw i innymi niebezpieczestwami wojennymi prowadzi y do cigego n a p y w u do Niemiec p r a c z o k u p o w a n y c h krajw, wielu w skrzyniach opisanych A . H . " dla Hitlera lub H . G . " dla G r i n g a . T a k wielkie byo pragnienie m a r s z a n d w h a n d l o w a n i a z G r i n g i e m , e n a w e t jego suba otrzymywaa prezenty od m a r s z a n d w chccych z caej siy znale yczliwo w o d p o w i e d n i m miejscu. R o b e r t K r o p p w s p o m i n a , j a k m a r s z a n d w A m s t e r d a m i e da mu may, lecz cenny o b r a z tylko dlate go, e on go podziwia. K r o p p by zaskoczony, lecz wzi dzieo, a na stpnie z a p y t a G r i n g a , czy d o b r z e zrobi. G r i n g zamia si. Oczywi cie, e musisz go z a t r z y m a " - powiedzia, lecz kiedy zobaczy obraz, chcia mie go dla siebie. D a K r o p p o w i w z a m i a n wikszy, lecz cakowi cie bezwartociowy w i d o k C a r i n h a l l i nie u k r y w a przyjemnoci ze zdoby cia w ten s p o s b kolejnego m a e g o skarbu. Moliwe, e niektre transakcje p r z e p r o w a d z o n e byy p o d presj. M wi si, e tak byo w p r z y p a d k u M. R e n d e r s a , k t r e g o c e n n a kolekcja trzydziestu o b r a z w z XV-wiecznej szkoy flamandzkiej zostaa k u p i o n a

przez G r i n g a , a nastpnie o d z y s k a n a przez waciciela po wojnie. K r t ko po zajciu p o u d n i o w y c h Niemiec przez wojska a m e r y k a s k i e major A n d e r s o n , oficer A m e r y k a s k i e g o R z d u Wojskowego razem z 101. Dy wizj Powietrzno-Desantow, ledzi o b r a z y do z a m k u Zell am See w Au strii, gdzie po aresztowaniu ma zostaa na jaki czas E m m y G r i n g . P a k a a , kiedy z a b i e r a n o jej obrazy. Pielgniarka E d d y s a m a d a a Amery k a n o m p t n o zawinite w toboek, ktry zostawi jej G r i n g , mwic, aby delikatnie si z n i m obchodzili, gdy jest b a r d z o cenne. O k a z a o si, e jest to V e r m e e r " v a n Meegerena. Nie liczc p r z y p a d k w bezlitosnej konfiskaty dzie sztuki od bezsilnych wacicieli ydowskich, G r i n g n o r m a l n i e stara si zachowywa pozory, kiedy k u p o w a prace za granic. Najwicej p r o b l e m w dowiadczy w kon 15 t a k t a c h z W o c h a m i . W zachowanych d o k u m e n t a c h o znacznej objtoci niemiecki a m b a s a d o r w Rzymie H a n s G e o r g von Mackensen narzeka gorz ko (cho dyplomatycznie) na kopoty i upokorzenia, jakich dozna, nabywa jc dziea sztuki do kolekcji G r i n g a . Pisze, e odby nieprzyjemne r o z m o wy z woskim ministrem edukacji, a nawet z Mussolinim i C i a n o . W kocu, w maju 1942 r., zosta zmuszony do publicznego zaprzeczenia plotkom, jako by wane dziea sztuki woskiej zostay wysane do Niemiec, i owiadczy, e eksport arcydzie z W o c h byby w k a d y m razie wstrzymany na mocy pra wa. M i m o to G r i n g n a d a l k u p o w a lub zdobywa woskie obrazy; byy przechowywane w skrzyniach i trzymane w oficynie niemieckiej a m b a s a d y w Rzymie, czekajc na transport do Niemiec. Kupi Portret czowieka M e m linga od rodziny Corsini za 6 900 000 lirw, zapaci te p o n a d dziesi milio n w za Led, dzieo przypisywane L e o n a r d o - cho ten obraz musia prze kaza Hitlerowi. K u p i meble i arrasy od m a r s z a n d a z Florencji Belliniego, a w czerwcu 1941 r. Hofer zapaci ksiciu Contini we Florencji sze milio n w lirw za cenn kolekcj o b r a z w renesansowych 1 6 . I n c y d e n t e m , ktry wprawi G r i n g a w najwiksze z a k o p o t a n i e w jego nieatwych k o n t a k t a c h z W o c h a m i , by wartociowy prezent przysany m u przez Dywizj H e r m a n n a G r i n g a p o tym, j a k zaja o n a M o n t e Cas sino. Klasztor by wykorzystywany przez rzd woski w 1943 r. j a k o ma gazyn dzie sztuki, k t r e pochodziy gwnie z m u z e u m w N e a p o l u , a by y wrd nich o b r a z y Tycjana, Van D y k e ' a i Rafaela o r a z antyczne brzy z P o m p e j w i H e r k u l a n u m . Z d e p o n o w a n o t a m blisko dwiecie skrzy z o b r a z a m i i innymi dzieami sztuki a nastpnie p r z y g o t o w y w a n o do wy sania do W a t y k a n u na przechowanie - poza p i t n a s t o m a skrzyniami, k t r e czonkowie Dywizji H e r m a n n a G r i n g a ukradli i wysali mu na urodziny w styczniu 1944 r o k u . G r i n g by p r z e r a o n y i udzieli im naga ny. Lecz obrazy nie wrciy p r o s t o do W o c h ; zostay wysane do jaski Alt Aussee na przechowanie w oczekiwaniu na oficjalny t r a n s p o r t 1 7 .

Wielka kolekcja sztuki w C a r i n h a l l bya g r o m a d z o n a s t o p n i o w o na wszystkie moliwe sposoby, czekajc na sta ekspozycj po wojnie w M u z e u m H e r m a n n a G r i n g a . D o k o c a p o z o s t a a p o d piecz A n d r e asa Hofera, a Gisela Limberger p r a c o w a a j a k o bibliotekarka i zaufana sekretarka, odpowiedzialna za niekoczc si korespondencj zwizan z transakcjami i n a b y t k a m i G r i n g a 1 8 . Stworzony przez nich fotograficz ny zapis kolekcji wypeni 217 wielkich a l b u m w , k t r e po wojnie znala zy si w p o s i a d a n i u wadz a m e r y k a s k i c h 1 9 . Ostatecznie pozostajca w C a r i n h a l l cz kolekcji G r i n g a (mia cznie siedem wypenionych sztuk rezydencji) m u s i a a zosta z a p a k o w a n a i wysana na p o u d n i e na przechowanie. A m e r y k a n i e skonfiskowali ostatni przesyk, k t r a za wieraa dwadziecia siedem skrzy z ksikami, cztery skrzynie z wyroba mi szklanymi, siedem z porcelan, osiem ze zotymi i srebrnymi naczynia mi i sze z d y w a n a m i . To bya, oczywicie, tylko cz przewoonych ci a r w k a m i i pocigami a d u n k w cennych rzeczy, wysanych z p n o c y w ostatnich tygodniach poprzedzajcych ostateczn ewakuacj Carinhall w kwietniu 1945 r o k u . G r i n g zbiera wszystko, co go interesowao i m i a o warto, wcza j c orientaln b r o , alabastrowe wazy i renesansowe zegary soneczne. M i a b i u r k o , k t r e kiedy naleao do k a r d y n a a M a z a r i n i e g o . M g si poszczyci piknymi p r z y k a d a m i XVIII-wiecznych a r r a s w z Beauvais i k i l k o m a gotyckimi a r r a s a m i , starannie w y b r a n y m i do towarzystwa dla scen myliwskich z T o u r n a i , k t r e kupi za okazyjn cen miliona fran k w na wymuszonej wyprzeday kolekcji Seze'ow we Francji. P o s i a d a kilka rzeb otarzowych, takich j a k francuska Pasja i ukrzyowanie z XV wieku; zostay o n e skonfiskowane m a r s z a n d o w i Seligmannowi w Paryu. Najwaniejsz ze swoich rzeb otarzowych, a u t o r s t w a M i s trza witego Braterstwa, artysty ze szkoy koloskiej z XV wieku, w y d o b y z L u w r u na d r o d z e wymiany. T a k e t a m kupi naturalnej wielkoci drewnian rzeb M a g d a l e n y , z n a n j a k o Pikna Niemka, prac XVI-wiecznego rzebiarza ze Szwabii G r e g o r a E r h a r d t a . A m e r y k a n i e sdzili, e rzeba wykazuje pewne p o d o b i e s t w o do ony G r i n g a . Jeli chodzi o obrazy, szczeglnie d u m n y by z piciu p o r t r e t w pdzla R e m b r a n d t a , midzy ni mi Mczyzny z brod, Mczyzny w turbanie i p o r t r e t w jego ony, sio stry o r a z syna, a t a k e Infanty Velzqueza, Zmartwychwstania azarza R u b e n s a , Joueuse de Volant C h a r d i n a , Modej dziewczyny z chisk figur k F r a g o n a r d a , Mistycznego maestwa witej Katarzyny D a w i d a , o b r a z w F r a n s a Halsa, van D y k e ' a , van Eycka, Bouchera i G o y i oraz spe cjalnej kolekcji d w c h Lucasw C r a n a c h w , starszego i modszego. Celem ostatniego wielkiego t r a n s p o r t u kolekcji G r i n g a byo Berchtes gaden. A m e r y k a s c y eksperci wysani do z b a d a n i a grabiey dzie sztuki

odkryli t przesyk w d o m u w y p o c z y n k o w y m Luftwaffe w Unterstein, trzy kilometry od Berchtesgaden. Obrazy wypeniay czterdzieci pokojw, rzeby byy stoczone w czterech p o k o j a c h i na k o r y t a r z u , a w kolejnym pomieszczeniu z o o n o gobeliny. D w a pokoje by wypenione d y w a n a m i , a nastpne d w a setk pustych r a m po o b r a z a c h . I n n e byy zastawione pu dami, kuframi i pojemnikami penymi porcelany. Kaplica p o c z o n a z d o m e m wypoczynkowym pena bya mebli z okresu woskiego renesansu. To wszystko przedstawiao a d u n e k tylko z jednego pocigu, ktry G r i n g ka za swoim ludziom wysa do wielkiego b u n k r a w pobliu jego posiadoci w Berchtesgaden. Lecz armie aliantw d o t a r y do dystryktu wczeniej i o nierze amerykascy znaleli wikszo kolekcji w dziewiciu w a g o n a c h p o cigu G r i n g a ; jego ludzie byli najwyraniej bardziej zainteresowani opr n i a n i e m d w c h przedziaw penych s z a m p a n a i whisky, k t r y c h G r i n g nie chcia zostawi R o s j a n o m zajmujcym C a r i n h a l l 2 0 . onierze amery kascy w k o c u zoyli kolekcj w d o m u wypoczynkowym. T e n pocig by o s t a t n i m t r a n s p o r t e m zawartoci Carinhall. Proces przenosin na p o u d n i e cign si bez przerwy w p o p r z e d n i c h tygodniach, a rne przesyki byy rozproszone w rozmaitych miejscach. Jego cenna kolekcja broni zostaa na przykad znaleziona u Fritza G r n n e r t a , czonka sztabu G r i n g a . G r i n g by do k o c a najbardziej wytrwaym kolekcjonerem dzie sztu ki wrd p r z y w d c w nazistowskich. O p t a n y wojn Hitler zostawi swj wielki majtek ukryty w magazynie. S t o p n i o w o skarby zupione przez R o s e n b e r g a trafiy do rnych miejsc, takie j a k c h o d n e tunele k o p a l n i soli w Alt Aussee, gdzie A m e r y k a n i e znaleli sze tysicy o b r a z w i wiel k kolekcj rzeb, mebli i gobelinw, j a k rwnie wartociowych ksiek i m a n u s k r y p t w . O k a z a o si, e cay teren Berchtesgaden jest peen dzie sztuki, mniej lub bardziej ukrytych przed aliantami. C h a o s wynikajcy z prywatnych grabiey i prawdziwego przenoszenia cennych o b i e k t w do bezpiecznych miejsc, aby u c h r o n i je przed b o m b a r d o w a n i e m , oznacza miesice p r a c y j e d n o s t e k ledczych, p o w o a n y c h do wytropienia i skata logowania dziesitek tysicy zaginionych dzie sztuki, k t r e ich wacicie le chcieli odzyska po wojnie. Wiele p r a c zostao b e z p o w r o t n i e u t r a c o nych, wiele zniszczonych, a niektre bez wtpienia n a d a l czekaj na od nalezienie w miejscach, w ktrych je u k r y t o . To byo kolejne cierpienie, k t r e zaday nazistowskie Niemcy: kradzie i przeniesienie tysicy arcy dzie sztuki europejskiej, a ostatecznie spoczy o n e w szybach kopalni, bocznicach kolejowych, b u n k r a c h i m a g a z y n a c h albo te zostay wyrwa ne z nerwowych rk d r o b n y c h p o r e d n i k w , usiujcych u k r a cenne p o zostaoci grabiey d o k o n a n y c h przez ich p a n w .

Rozdzia IX

Zamienie
rok przed ldowaniem aliantw w N o r m a n d i i w D Day, 6 czerwca 1944 r., niemieckie i m p e r i u m k o n t r a t a k o w a o na wszystkich frontach. Mussolini, ktry na p r n o n a m a w i a Hitlera do zawarcia p o k o ju z Rosj, utraci wadz w lipcu 1943 r.; do wrzenia alianci dotarli do p o udniowych Woch, Wosi podpisali zawieszenie broni, a Hitler wycign Mussoliniego z niewoli w Badoglio - bya to operacja p r z e p r o w a d z o n a z powietrza przez ludzi H i m m l e r a , a nie G r i n g a . W Rosji siy niemieckie byy w odwrocie po nieudanej lipcowej ofensywie, p o d c z a s gdy w N i e m czech nasiliy si angielsko-amerykaskie ataki powietrzne, doprowadzajc do gbokiej depresji niemiecki n a r d , cho nie amic jego m o r a l e . Prze ciwnicy Hitlera w Niemczech podejmowali od czasu do czasu nieskuteczne akcje, takie j a k odwany, lecz nieudany z a m a c h na ycie F h r e r a , d o k o n a ny przez w r o g o nastawionych generaw 20 lipca 1944 r o k u . T y m c z a s e m zdobyty przez aliantw w N o r m a n d i i przyczek z a p o c z t k o w a regularn inwazj, a wielka rosyjska ofensywa przesuna front wschodni z p o w r o t e m d o Polski. R o z s i a n a p o rnych frontach, p o z b a w i o n a dostaw, nowych maszyn, wyposaenia i wyszkolonej k a d r y Luftwaffe - p o m i m o o d w a n y c h indy widualnych wyczynw - poniosa p o r a k , nie majc te okazji do sku tecznego przeciwstawienia si potnej ofensywie powietrznej aliantw. N a d M o r z e m r d z i e m n y m angielsko-amerykaskie lotnictwo byo czte ry lub pi razy silniejsze od Luftwaffe. Przed l d o w a n i e m a l i a n t w we Woszech, p o m i m o n a i w n e g o o p t y m i z m u G r i n g a , ktry i g n o r o w a ostrzeenia R o m m l a , w walkach i lotach zwiadowczych N i e m c y ponieli cakowit klsk. T y l k o szok wywoany u p a d k i e m Mussoliniego na krt ko oywi Luftwaffe w rejonie M o r z a Joskiego i A d r i a t y k u . Na froncie rosyjskim sytuacja bya p o d o b n a - nie d y s p o n o w a n o ani o d p o w i e d n i liczb, ani jakoci zag lotniczych. Do 1944 r. sowieckie siy powietrzne mogy przeciwstawi od dziesiciu do pitnastu tysicy nowoczesnych sa m o l o t w blisko d w m i p tysica j e d n o s t e k niemieckich, z k t r y c h wie le byo przestarzaych. Do ich o b o w i z k w naleaa tylko defensywa. Na zachodzie Luftwaffe, niewiele przewyszajca liczebnie siy z frontu wschodniego, czekaa na nieunikniony D D a y , a wikszo tych samoloNa

tw zajmowaa si j a k najskuteczniejszym p o w s t r z y m y w a n i e m a t a k w b o m b o w y c h na Niemcy. L o t n i c t w o aliantw w D D a y liczyo blisko jede nacie tysicy s a m o l o t w . N a w e t loty zwiadowcze Luftwaffe przed D D a y okazay si zupenie niedostateczne. Liczba d u g o d y s t a n s o w y c h b o m b o w c w , gotowych do przeciwstawienia si l d o w a n i o m , wynosia zaledwie 350 s a m o l o t w z do niedowiadczonymi zaogami. G r i n g rzuci wszystkich ludzi i samoloty, aby o c h r o n i wojska ldowe R o m m l a , lecz ich liczba s t o p n i a a do zera p o d naciskiem alianckich b o m b o w c w i myliwcw b o m b a r d u j c y c h . R o z g r o m i o n a zostaa n a z i e m n a organiza cja Luftwaffe. P o d d o w d z t w e m Milcha, a ostatecznie Speera, znacznie p o d n i e s i o n o niemieck produkcj lotnicz. Z a k a d y produkcyjne i naprawcze byy roz rzucone po caej czci o k u p o w a n e j przez N i e m c w E u r o p y , z r e d u k o w a n o rwnie liczb typw samolotw, aby uatwi p r o d u k c j m a s o w takich maszyn, j a k b o m b o w c e : J u n k e r s 88, Messerschmitt 109 i jednosilnikowy myliwiec Focke-Wulf 190 oraz Messerschmitty 110 i 410 i dwusilnikowy myliwiec J u n k e r s 88. W latach 1943-1944 miesicznie wypuszczano d w a tysice s a m o l o t w , czyli o tysic mniej, ni G r i n g i Milch zaplanowali w 1942 r o k u . Tylko d o s k o n a a organizacja Speera p o d n i o s a wiosn 1944 r. produkcj do p o z i o m u trzech tysicy s a m o l o t w miesicznie. Determinacja Hitlera, aby w y m c na G r i n g u zorganizowanie akcji od wetowej Luftwaffe, skierowanej przeciwko n a r o d o w i angielskiemu za zada w a n e N i e m c o m przez aliantw cierpienia, nie zachcia m a r s z a k a Rzeszy do uczestniczenia w n a r a d a c h wojennych Hitlera. Lecz Hitler n a d a l obda rza sympati G r i n g a . 25 lipca powiedzia do swoich generaw p o d c z a s n a r a d y sztabowej: M a r s z a e k Rzeszy sta o b o k mnie podczas wielu kryzy sw. Jest zimny j a k ld. W t a k i m m o m e n c i e t r u d n o o lepszego d o r a d c . . . b r u t a l n e g o i zimnego j a k l d " . N a b r a zwyczaju przeskakiwania z t e m a t u na temat, powtarzajc zdania, k t r e mu si p o d o b a y : T r u d n o o lepszego; lepszego nie m o n a znale. Sta o b o k mnie podczas wielu kryzysw, pod czas najgorszych kryzysw. W t e d y wanie jest zimny j a k ld. Za k a d y m razie, kiedy dzieje si n a p r a w d le, on staje si zimny j a k l d " 1 . Kiedy G o ebbels, czujc, e marszaek Rzeszy nie jest w stanie duej kierowa Luftwaf-fe, zasugerowa kilka dni wc tler zdecydowanie o d m w i i odpowiedzia Goebbelsowi, e nie p o d o b a j mu si p o d o b n e k o m e n t a r z e i nie bdzie tolerowa tego rodzaju spiskw". W e z w a n y do kwatery gwnej Hitlera G a l l a n d powiedzia, e potrzebuje trzy lub cztery razy wicej myliwcw, ni alianci maj b o m b o w c w , eby odeprze ich ataki. Lecz z a r w n o Hitler, j a k i G r i n g niewzruszenie nili o b o m b o w c a c h . Myliwce, ktre nie mog b o m b a r d o w a n i e m zmusi wroga do p o d d a n i a si, byy dla nich symbolem p o r a k i . W t y m s a m y m czasie

dwusilnikowy M o s q u i t o de Havillanda, ktry rozwija p r d k o o wiele wysz ni najlepsze niemieckie myliwce z 1943 r., tak zirytowa G r i n g a , e p o w o a specjalne grupy myliwcw i powierzy je G a l l a n d o w i , lecz one take poniosy klsk. G r i n g drczy i zastrasza swj sztab, d r a n i c go nieudolnym wtrcaniem si, a Jeschonnek zaapelowa do Hitlera, aby ten osobicie przej d o w d z t w o Luftwaffe. Dowiedziawszy si o tym, G r i n g zagrozi swojemu szefowi sztabu, e m o e oskary go o niesubordynacj lecz pozostawi mu te do w y b o r u samobjstwo. Jeschonnek o d e b r a sobie 2 ycie . J a k uj to Schellenberg: P o d koniec 1943 r. G r i n g straci resztki au 3 torytetu lub s z a c u n k u " . W swoim dzienniku 10 sierpnia spostrzegawczy p o m o c n i k G r i n g a Semmler z a n o t o w a : Politycznie G r i n g m g b y rwnie d o b r z e by m a r t w y . Plotki j u uczyniy go m a r t w y m . Hitler, u k t r e g o G r i n g ma n a d a l zaskakujco wysok pozycj, zasugerowa zatem, aby marszaek Rzeszy zacz p o n o w n i e udziela si towarzysko, eby odzyska p o p u l a r n o " . G o e b b e l s oznajmi pogardliwie, e G r i n g ze sztabem obwieszonych m e d a l a m i oficerw odwiedzi rynki berliskie i zmiesza si z t u m e m . W e d u g Semmlera sycha byo krzyki: Herr Meierl", a ludzie na jego widok gwizdali 4 . G o e b b e l s powiedzia Semmlerowi, e ukrywanie si przed ludmi byo z taktyk, p o n i e w a nic t a k szybko nie p r o w a d z i do plotek, i rozpocz specjaln k a m p a n i p r a s o w na rzecz G r i n g a . Na c o r o c z n y m zjedzie nazistw w M o n a c h i u m Hitler wymia publicznie pogoski, j a k o b y u s u n ze s t a n o w i s k a " swojego przyjaciela G r i n g a " , a we wrzeniu n a s t p n e g o r o k u potwierdzi n a w e t swoj niezachwian wiar w niego, odnawiajc jego pozycj szefa P l a n u Czteroletniego. Po cikich n a l o t a c h na H a m b u r g latem wszyscy d o w d c y Luftwaffe, zebrani na naradzie, przekonali ostatecznie G r i n g a , e lotnictwo musi zosta w peni w y p o s a o n e do o b r o n y . N a r a d a o d b y a si w kwaterze gwnej F h r e r a w Ktrzynie, a G r i n g przekaza Hitlerowi, co p o s t a n o w i o n o . By m o e czu teraz to, co - j a k powiedzia kiedy Schmidtowi czu zawsze w przeszoci, kiedy musia powiedzie Hitlerowi co nieprzy j e m n e g o : Czsto p o d e j m o w a e m decyzje, a b y co mu powiedzie, lecz kiedy stawaem z nim twarz w twarz, serce uciekao mi w pity". T e r a z m u s i a p r z e k o n a Hitlera, e tradycyjna strategia jest za; j e d y n y m zada niem, k t r e p o z o s t a o Luftwaffe, bya o b r o n a Rzeszy. Liczyy si teraz tylko myliwce. Czekali G a l l a n d , Milch i K o r t e n , nastpca J e s c h o n n k a na stanowisku szefa sztabu. Pojawi si G r i n g . M i n ich, n a w e t nie pa trzc, w d r o d z e do p o k o j u o b o k . N a s t p n i e wezwa G a l l a n d a i generaa b o m b o w c w Peltza. T o , c o zobaczy G a l l a n d , z s z o k o w a o go. G r i n g p a k a , z gow ukryt w r a m i o n a c h , o p a r t o blat stou. Jcza, nie by

w stanie j a s n o mwi. W k o c u z d o a powiedzie im, e to chwila prze raajcej rozpaczy. Hitler straci wiar w niego, odrzuci wszystkie p r o p o zycje i n a k a z a Luftwaffe z b o m b a r d o w a Angli na wielk skal, rozbi terror aliantw k o n t r t e r r o r e m Niemiec. G r i n g zosta zmuszony, aby przyzna, e Hitler j a k zawsze ma racj, a teraz wsta i m i a n o w a Peltza przywdc a t a k u na Angli. T o , j a k powiedzia F h r e r , bya dla Luftwaf fe osta tni a szansa na odzyskanie h o n o r u . W rezultacie p r z e p r o w a d z o n a seria n a l o t w w k r t c e przyniosa p o wane straty. Kiedy G a l l a n d wyrazi swoje niezadowolenie na naradzie z G r i n g i e m zwoanej jesieni w Veldenstein w celu o m wienia zupenie niezdatnego do uycia d u g o d y s t a n s o w e g o dziaa, k t r e m i a o p a s o w a do Messerschmitta 410, G r i n g prawie na niego krzykn. R w n i e wcie ky G a l l a n d poprosi, aby o d e b r a mu d o w d z t w o . Schemat sztabu Luft waffe zmieni si przez j e d n n o c j a k w kalejdoskopie. R a z G r i n g p r b o wa nawet osobicie z czterech cian Carinhall d o w o d z i a t a k i e m na n a d latujce b o m b o w c e amerykaskie, lecz wysa swoje myliwce w zupenie przeciwnym kierunku. W a m e r y k a s k i m lotnictwie twierdzono, e pod czas pierwszych dziesiciu miesicy 1943 r. u d a o si zniszczy p o n a d trzy tysice niemieckich s a m o l o t w myliwskich, a G a l l a n d nie zaprzecza. G r i n g zawsze narzeka, e podczas jednej z n a r a d sztabowych G a l l a n d zerwa sobie z piersi Krzy Rycerski i waln nim o st, p a t r z c na G r i n g a , ktry zamilk. J a k podaje Goebbels, G r i n g przebywa w kwaterze Hitlera 9 wrze nia, wcieky na z d r a d W o c h " . N a c i s k a na Hitlera, aby ten wyda owiadczenie publiczne. P o r a k a na froncie w s c h o d n i m w y m a g a a tego, lecz, co do dziwne, wedug Goebbelsa: G r i n g teraz j a k b y z wikszym o p t y m i z m e m patrzy na powietrzne dziaania wojenne ni kiedy; m o i m z d a n i e m nawet zbyt optymistycznie". J e d n a k t a k d u g o t r w a e zadowole nie m o g o by tylko wynikiem niedopuszczania do siebie prawdy. Speer w s p o m i n a w N o r y m b e r d z e fantastyczny incydent w kwaterze gwnej Hitlera. O t G r i n g zabroni G a l l a n d o w i s k a d a n i a kolejnych r a p o r t w , gdy stwierdzi, e d u g o d y s t a n s o w e myliwce w r o g a doleciay a do Lige. G r i n g nie chcia uzna, e niektre z tych myliwcw zostay w rzeczy samej zestrzelone tak g b o k o n a d t e r y t o r i u m E u r o p y 5 . 2 listopada G r i n g odwiedzi z a k a d y Messerschmitta, aby o m w i moliwo przerobienia nowego odrzutowego myliwca na myliwiec b o m bardujcy. Ju w maju G a l l a n d przetestowa p r o t o t y p ME 262, lecc z prdkoci 520 mil na godzin - N i e m c y mieli teraz najszybszy samolot na wiecie. Polecia nim p r o s t o do Veldenstein i zarazi G r i n g a swoim en tuzjazmem. Lecz Hitler nie zatwierdzi produkcji, a nawet obrzuci obelga mi G r i n g a i szefw Luftwaffe za to, e zwoali konferencj projektantw

i inynierw lotniczych, nie zapraszajc go na ni. Ostatecznie Hitler, nie konsultujc si nawet z Gringiem, rozkaza Messerschmittowi w y p r o d u k o w a wicej p r o t o t y p w . D o p i e r o p r o k u pniej pozwoli G r i n g o w i na masow produkcj myliwca odrzutowego, ale jedynie w formie myliw ca bombardujcego. Na specjalnym pokazie s a m o l o t u o d r z u t o w e g o w Ra stenburgu w g r u d n i u G r i n g zapewnia Hitlera, e s a m o l o t jest w stanie przenie przynajmniej jedn b o m b o ciarze tysica funtw. Zapewnia, c h o nie m i a adnego technicznego potwierdzenia, e rzeczywicie moli we bdzie przerobienie samolotu na bombowiec. Stojc i suchajc go, Gal land zda sobie spraw, e G r i n g mwi Hitlerowi to, co t a m t e n chce usy sze - e przynajmniej ma b o m b o w i e c byskawiczny, ktry zasieje strach 6 i przeraenie w sercach wrogich wojsk na wschodzie i na zachodzie . T u przed pocztkiem zimy G r i n g wyranie lepiej si poczu. 14 listo p a d a G o e b b e l s z a n o t o w a w swoim dzienniku, e czciej pokazuje si publicznie i wyszed ze s t a n u stagnacji", a w rezultacie s t o p n i o w o u m a c n i a si jego a u t o r y t e t " . 8 listopada wygosi nawet dugie, dwuip g o d z i n n e przemwienie n a t e m a t wojennych dziaa powietrznych d o z g r o m a d z e n i a Reichleiterw i gaulaiterw. G o e b b e l s z a n o t o w a sw re fleksj, e nie byo o n o skuteczne, poniewa G r i n g usiowa p r z e k o n a ich, e rozpocz n a l o t y odwetowe na Angli ju w 1940 r o k u ! N a s t p n i e zjad o b i a d z Goebbelsem, a nawet z d o a o c z a r o w a to zimne j a k ld ser ce. Prywatnie jest wyjtkowo sympatyczn o s o b " - pisa G o e b b e l s . 30 listopada G r i n g wygosi swoje ostatnie, j a k si p o t e m o k a z a o , przemwienie radiowe. P r z y p o m n i a w n i m n a r o d o w i niemieckiemu, j a k waleczna g r u p a S p a r t a n b r o n i a przeczy T e r m o p i l e przeciwko h o r d o m Persw; to - j a k stwierdzi - by d u c h , z j a k i m N i e m c y p o w i n n i b r o n i Vaterlandu. N i e p r b o w a umniejsza n a l o t w powietrznych aliantw. N a w e t jeli k a d e niemieckie m i a s t o zostanie z r w n a n e z ziemi - krzy cza - n a r d niemiecki przeyje... N a r d niemiecki istnia, z a n i m powsta y miasta, i m o e m y nawet mieszka w dziurach w ziemi... Jeli Berlin zniknie z powierzchni ziemi, bdzie to straszne, lecz nie miertelne. N a r d niemiecki istnia w przeszoci bez Berlina. Lecz jeli Rosjanie dotr do Berlina, n a r d niemiecki przestanie i s t n i e " 7 . P o rozpoczciu potnych n a l o t w n a Berlin G r i n g n a r o z k a z Hitlera pojecha osobicie na front z a c h o d n i , aby n a d z o r o w a odwetowe uderze nia z powietrza na L o n d y n , lecz odkry, e Luftwaffe nie jest ju zdolna p r z e p r o w a d z a waciwie adnych n a l o t w . G a l l a n d twierdzi, e w stycz niu i lutym z r z u c o n o na L o n d y n tylko 275 t o n b o m b . Luftwaffe zostaa z m u s z o n a do defensywy, a jej straty byy b a r d z o p o w a n e . Z g o d n i e z d o w o d a m i przedstawionymi przez B o d e n s c h a t z a w N o r y m berdze G r i n g p r b o w a teraz w k a d y moliwy s p o s b odzyska swoj

pozycj w oczach Hitlera, ktry stopniowo wyklucza go z n a r a d i prywat nych r o z m w dotyczcych wojny. O k a z a si, j a k w p r z y p a d k u dyskusji na temat wykorzystania myliwca odrzutowego, zupenie niezdolny do sprzeci wienia si F h r e r o w i , ktry swj gniew na Luftwaffe najwyraniej wyado wywa na Bodenschatzu, gwnym reprezentancie G r i n g a w kwaterze Hi tlera, oraz na Milchu i Gallandzie. Milch w s p o m i n a jedn ze scen w lutym 1944 r. midzy G r i n g i e m i Hitlerem na Obersalzbergu, po tym j a k Milch i G a l l a n d po raz kolejny przekonywali, eby nowy myliwiec odrzutowy nie podlega zupenie nieodpowiedniej adaptacji n a b o m b o w i e c , n a k t r na dal nalega Hitler. F h r e r wciek si: C h c b o m b o w c w , b o m b o w c w , b o m b o w c w . Wasze myliwce wcale nie s cholernie d o b r e " , a G r i n g po raz kolejny ustpi przed gniewem w o d z a 8 . Z r e w i d o w a n y i scentralizowany p r o g r a m masowej produkcji kilku wy b r a n y c h t y p w s a m o l o t w , w tym gwnie myliwcw, p r z y g o t o w a n y przez Speera, zosta przedstawiony G r i n g o w i na wanej n a r a d z i e na Obersalzbergu w kwietniu 1944 r o k u 9 . G r i n g mwi j a k Hitler. Jego ostateczna niszczca decyzja", j a k uj to G a l l a n d , bya t a k a , aby ci ki b o m b o w i e c p o z o s t a istot uzbrojenia p o w i e t r z n e g o " . P l a n Speera m u sia by zmodyfikowany zgodnie z t wytyczn. W k o c u , j a k twierdzi G a l l a n d , b o m b o w c e nigdy nie opuciy tamy m o n t a o w e j ; zostay znisz czone w trakcie b u d o w y . G d y b y nawet zostay u k o c z o n e , b r a k o w a o b y im paliwa, aby lata. Z myliwcami, ktrych liczb G a l l a n d oszacowa je dynie na j e d e n do siedmiu w s t o s u n k u do si aliantw, utworzy oddziay myliwcw s z t u r m o w y c h z pilotami p r z y g o t o w a n y m i do m a k s y m a l n e g o zblienia si do jednostek wroga, a nawet na niszczcego s t a r a n o w a n i u jego s a m o l o t w , przy czym pilot mia k a t a p u l t o w a si w ostatniej chwili przez zderzeniem. P o d koniec m a r c a i na p o c z t k u kwietnia 1944 r. wysza na j a w spra wa zastrzelenia pidziesiciu lub osiemdziesiciu oficerw brytyjskich i federacyjnych si powietrznych, wizionych w Stalag Luft I I I , ktrzy usiowali uciec w nocy z 24 na 25 m a r c a , lecz zostali ujci 1 0 . Stalag Luft I I I znajdowa si w Sagan i nalea do Luftwaffe, a co za t y m idzie, p o z o stawa p o d n a d z o r e m G r i n g a . Okolicznoci z a m o r d o w a n i a tych m czyzn (tak to naley t r a k t o w a , poniewa ich mier po p o n o w n y m ujciu p o g w a c a a m i d z y n a r o d o w e u m o w y dotyczce t r a k t o w a n i a j e c w wo jennych) byy t e m a t e m cigych przesucha p o d c z a s procesu w N o r y m berdze i wanie w trakcie s k a d a n i a zezna Milch, ktry pojawi si j a k o wiadek G r i n g a , potwierdzi dezintegracj administracji najwyszego d o w d z t w a w 1944 r o k u . M w i o wielkim zamieszaniu w najwyszych wadzach w owym czasie". Cay czas, mwi, p a n o w a o straszne zamie szanie. .. Hitler w t r c a si we wszystkie sprawy i s a m wydawa r o z k a z y . . .

[i] w o w y m czasie r z a d k o widywaem G r i n g a " . Jeli chodzi o zastrzelenie jecw, o k a z a o si, e byo o n o rezultatem w y d a n e g o przez Hitlera w m a r c u rozkazu, k t r y gosi, e wszyscy jecy wojskowi (poza Anglika mi i A m e r y k a n a m i ) , ktrzy zostali ujci po p r b i e ucieczki, maj by w tajemnicy zastrzeleni przez policj. Kwestia, j a k dalece m o n a wini sa m e g o G r i n g a za ten bd w jego w a s n y m obozie, w N o r y m b e r d z e bu dzia wtpliwoci. G r i n g twierdzi, e w m a r c u by na urlopie i jedynie sysza o strzelaninie po powrocie do Berchtesgaden, gdzie Hitler mia w o w y m czasie kwater gwn. U t r z y m y w a , e wnis moliwie najsil niejszy protest najpierw do H i m m l e r a , a p o t e m do Hitlera, mwic, j a k bolesne m o e to przynie reperkusje dla zag powietrznych Luftwaffe, k t r e musz k a t a p u l t o w a si na terenie wroga. G r i n g twierdzi: F h r e r - nasze relacje byy j u wtedy b a r d z o ze i napite - odpowie dzia raczej gwatownie, e lotnicy, ktrzy lataj n a d Rosj, musz liczy si ze mierci w p r z y p a d k u awaryjnego l d o w a n i a i e lotnik udajcy si za z a c h d nie powinien d o m a g a si, w p o d o b n y c h okolicznociach, ad nych szczeglnych przywilejw. W zwizku z t y m odpowiedziaem m u , e te dwie sytuacje nie maj a d n e g o zwizku". Owiadczenia zoone p o d c z a s przesucha przez oficerw z Luftwaffe oraz spoza niej dowodz, e byoby waciwie niemoliwe, aby G r i n g , ktry na wasne danie wrci z u r l o p u najpniej 29 m a r c a , nic nie wie dzia o egzekucjach, trwajcych na r o z k a z Hitlera od 25 m a r c a do 13 kwietnia. M g z a t e m z a t r z y m a wykonywanie tego rozkazu. G r i n g twierdzi uparcie, e nie zdawa sobie sprawy, co si dzieje, faktycznie nikt nie m o e potwierdzi tego, i o t r z y m a d o k a d n e informacje. Milch take przyzna, e dowiedzia si o tym, gdy byo j u za p n o . J a k uj to G r i n g : Byem nieobecny w m o m e n c i e , gdy F h r e r wyda ten r o z k a z . Kiedy o n i m usyszaem, gwatownie mu si sprzeciwiem. Lecz w czasie, kiedy n a p r a w d si o t y m dowiedziaem, byo j u za p n o . . . Osobicie u w a a m to za najpowaniejszy w y p a d e k w czasie wojny". W nocy z 5 na 6 czerwca G r i n g o d e b r a telefon, k t r e g o o b a w i a o si cae d o w d z t w o nazistowskie: Bernd von Brauchitsch dzwoni do niego do Veldenstein, aby powiedzie, e zacza si inwazja na Francj. Wcze snym r a n k i e m G r i n g opuci swoje ustronie, aby wzi udzia w n a r a dzie na t e m a t sytuacji stworzonej przez l d o w a n i a aliantw. O d b y a si o n a po p o u d n i u 6 czerwca w Klessheim, z a m k u w pobliu Salzburga. By na niej obecny z a r w n o R i b b e n t r o p , j a k i H i m m l e r . Sabo Luftwaffe w czasie l d o w a a l i a n t w w N o r m a n d i i uniemoliwia, j a k moglimy zo baczy, skuteczny o p r wobec nadlatujcych p o t n y c h flot myliwcw i b o m b o w c w alianckich. Od samego p o c z t k u zaogi lotnicze Luftwaffe byy w beznadziejnej mniejszoci, koncentrujc si na o b r o n i e samej Rze-

szy przed niekoczcymi si n a l o t a m i na z a k a d y zbrojeniowe i fabryki paliw syntetycznych, d o s t p n y c h z powietrza. W e d u g G a l l a n d a Luftwaffe w D D a y m i a o mniej ni sto myliwcw gotowych do przeciwstawienia si l d o w a n i o m aliantw. Pisa: W d n i u inwazji na s p o t k a n i e z wrogiem m o g o wylecie nie wicej ni 319 samo l o t w " . G w n y rozkaz przeniesienia myliwcw n a n o w y front w e F r a n cji zosta w y d a n y d o p i e r o drugiego d n i a inwazji, a n i e s p r a w n a k o m u n i k a cja s p o w o d o w a a , e wiadomoci o samej inwazji d o t a r y do K o r p u s u Lotniczego II w Compige d o p i e r o o smej r a n o . W k a d y m razie cay plan przeniesienia myliwcw trzeba byo zmieni ze wzgldu na zniszcze nia i zakcenia na polach walki o r a z dziaania w powietrzu. W r d pilo t w i zag lotniczych m o r a l e spady do najniszego p o z i o m u . Alianci maj t o t a l n przewag w powietrzu. Uczucie bezsilnoci w o b e c lotnictwa w r o g a . . . ma paraliujcy efekt" - d o n o s i d o w d c a jednej z dywizji p a n cernych. W nocy z 12 na 13 czerwca po raz pierwszy zostaa wystrzelona na L o n d y n synna tajna b r o z P e e n e m n d e , latajca b o m b a V-l Luftwaffe (V od Vergeltung - odwet). Alianci intensywnie z b o m b a r d o w a l i z niskie go p u a p u tajemnicze wyrzutnie; repliki tych spadzistych platform z b u d o -

w a n o na Florydzie, aby przewiczy najbardziej skuteczne m e t o d y znisz czenia ich. Latajca b o m b a m i a a form p o z b a w i o n e g o pilota s a m o l o t u , b u d o w a n e g o nie tylko w P e e n e m n d e , ale take w Friedrichshafen i in nych o r o d k a c h . W cigu trzech kolejnych miesicy po jej pierwszym wy strzeleniu w czerwcu wysano jeszcze dziewi tysicy b o m b , gwnie na L o n d y n . V-1 zawieraa t o n m a t e r i a w wybuchowych, miaa zasig do 241 km i leciaa na wysokoci p o n a d 762 m e t r w z prdkoci, k t r a w najwyszym punkcie sigaa 644 km na godzin. Zaledwie j e d n a trzecia wystrzelonych b o m b doleciaa do swoich celw; albo byy d e t o n o w a n e w locie przez myliwce aliantw i o b r o n naziemn, a l b o w oglne nie wybuchay. O k a z a o si, e V-1 to b r o o charakterze p r o p a g a n d o w y m , k t r a p o m o g a p o d t r z y m a m o r a l e N i e m c w ; p o p o c z t k o w y m zasko czeniu, jakie wywoaa w L o n d y n i e , Anglicy zaakceptowali j j a k o kolej ne zagroenie wojenne, lecz ostatecznie mniej niebezpieczne ni przeraa jce n a l o t y z okresu blitzu. Zniszczenia s p o w o d o w a n e w y b u c h a m i byy powszechne, najbardziej ucierpia londyski E a s t E n d , a szczeglnie Stepney i P o p l a r . P o d koniec 1944 r. do wielkiej ju liczby zniszczonych pose sji trzeba byo d o d a trzy czwarte miliona d o m w w L o n d y n i e . Hitler i G r i n g p o n o w n i e przeliczyli si, sdzc po p r b a c h z przechwyconymi Spitfire'ami, e V-1 bdzie nie do zniszczenia z powietrza i, wystrzelona z setek miejsc na brzegu k a n a u La M a n c h e , zmusi Angli do p o d d a n i a si. Kiedy V-1 bya gotowa, wiele wyrzutni j u zostao zniszczonych, a o b r o n i wiedziano wystarczajco d u o , aby z o r g a n i z o w a skuteczn o b r o n , kiedy b o m b a r d o w a n i a w k o c u si zaczy. 5 lipca Churchill m g wyjawi w Izbie L o r d w , e pierwsze 2 754 b o m b y zabiy tylko 2 752 osoby. B o m b y przestay by gwn broni taktyczn. T y m c z a s e m inwazja aliantw, k t r a w peni u d a a si do k o c a lipca, przebiegaa rwnolegle z g r o n y m dla P r u s W s c h o d n i c h wkroczeniem R o s j a n do Polski. W e d u g G a l l a n d a , G r i n g by nieosigalny i t r z y m a si z daleka od d o w d z t w a Luftwaffe. W lipcu d w u k r o t n i e p r z e k a d a n o z a m a c h na ycie Hitlera, p l a n o w a n y p o d c z a s jego codziennej n a r a d y szta bowej, a zainspirowany gwnie przez grup generaw, ktrzy jednocze nie o b o k Hitlera chcieli wyeliminowa take i H i m m l e r a . 11 lipca G r i n g by obecny na naradzie sztabowej, lecz nie byo na niej H i m m l e r a , tym s a m y m o d s t p i o n o o d p r b y planowanej n a ten dzie. Z a d r u g i m ra zem, 15 lipca, Hitler wyszed, z a n i m p o d o o n o walizk z b o m b . W t e d y podjto decyzj, aby spisek s k o n c e n t r o w a tylko na osobie Hitlera. N a r a dy, w k t r y c h G r i n g uczestniczy, gdy by a k u r a t dostpny, odbyway si a l b o w Berghofie na p o u d n i u , a l b o w Wilczym Szacu w Ktrzynie, w zalenoci od r u c h w Hitlera. P o d c z a s trzeciej p r b y , 20 lipca w K trzynie, b o m b a w y b u c h a w obecnoci Hitlera, lecz p u k o w n i k B r a n d t ,

ktry przechyli si, eby lepiej widzie m a p y , o d s u n od F h r e r a waliz k ksicia K l a u s a von Stauffenberga, w ktrej znajdowaa si b o m b a . B r a n d t zgin, lecz Hitler by tylko lekko p o p a r z o n y i posiniaczony. D o zna j e d n a k cikiego szoku i czasowego paraliu prawej rki. Reprezen tujcy G r i n g a n a naradzie Bodenschatz zosta powanie r a n n y . H i m m ler, k t r y by w kwaterze, lecz nie na naradzie, n a t y c h m i a s t zaj si ledz twem, p o d c z a s gdy G o e b b e l s wykorzysta d a n mu szans przejcia k o n t r o l i n a d Berlinem. G r i n g by w swojej kwaterze jakie pidziesit mil od tego miejsca, kiedy d o t a r y do niego wiadomoci o nieudanej p r b i e z a m a c h u na ycie Hitlera. Pniej mia si przechwala: G d y b y z a m a c h si uda, ja musia b y m si tym zaj", c h o H i m m l e r mia na ten t e m a t inne zdanie. G r i n g pojecha p r o s t o do K t r z y n a i przyby w sam p o r , aby doczy do ko lejnej h e r b a t k i " , k t r e t a k czsto odbyway si wanie w m o m e n t a c h kryzysowych. 20 lipca Mussolini, d y k t a t o r L o m b a r d i i , o ile w ogle gdziekolwiek by jeszcze d y k t a t o r e m , mia odwiedzi Hitlera; pocig go cia by o p n i o n y , a kiedy j u przyjecha w towarzystwie m a r s z a k a G r a z i a n i e g o , przywita go Hitler, blady, drcy i z rk na t e m b l a k u . Obecni byli wszyscy hierarchowie Rzeszy oprcz Goebbelsa: G r i n g , R i b b e n t r o p , H i m m l e r i n o w y d o w d c a naczelny m a r y n a r k i wojennej wielki a d m i r a D n i t z oraz Keitel i Jodl. Po obejrzeniu gruzw d y k t a t o rzy i ich towarzysze usiedli do herbaty wciekli i oniemieleni. Wiedzieli ju wtedy, e spisek by z a p l a n o w a n y na du skal i naleao do niego wielu wysokich rang oficerw. K o n s p i r a t o r z y , mylc, e Hitler nie yje, podjli j u bowiem p r b przejcia c e n t r u m administracyjnego w Berlinie i zostali p o w s t r z y m a n i dziki inicjatywie G o e b b e l s a , k t r y wiedzia, e Hitler j e d n a k przey. R o z p o c z o si wzajemne obwinianie, k t r e zamie nio si w o r d y n a r n y popis zych manier, bez wzgldu na obecno goci z W o c h . Hitler najpierw sucha, przeuwajc piguki w rnych kolo rach, podczas gdy d o w d c y zaczli na siebie pokrzykiwa; D n i t z zrzuca win za p o r a k i wojenne na armi; G r i n g zgadza si z nim, ale natych miast z a a t a k o w a go wielki a d m i r a i oskary o klski Luftwaffe. G r i n g , z wypiekami na twarzy, wcieky, b r o n i swoich onierzy, a nastpnie od wrci si do R i b b e n t r o p a i oskary go o bezskuteczno jego polityki zagranicznej. K t n i a osigna szczyt, gdy waciwie grozi R i b b e n t r o p o wi swoj b u a w marszakowsk, wrzeszcza: Ty b r u d n y , m a y sprze d a w c o s z a m p a n a , zamknij cholern m o r d ! " . N a z y w a g o R i b b e n t r o p e m i to bardziej ni cokolwiek innego zirytowao tego drugiego, k t r y zapew ni sobie tytu v o n " jedynie dziki adopcji przez ciotk. R i b b e n t r o p d o m a g a si, a b y t r a k t o w a n o go z szacunkiem: Jestem n a d a l ministrem spraw zagranicznych i n a z y w a m si von R i b b e n t r o p ! " . D o p i e r o kiedy

w s p o m n i a n o o sprawie R h m a , furia Hitlera s k o n c e n t r o w a n a na nie wdzicznikach, ktrzy p r b o w a l i go zabi, zamienia si w dz zemsty nie tylko na z a a n g a o w a n y c h w ni mczyznach, ale take ich o n a c h i dzieciach. Hitler d o t r z y m a obietnicy. Mussolini, z a k o p o t a n y i zaeno w a n y scen, ktrej by wiadkiem, wyszed z h e r b a t k i " . N i g d y wicej nie zobaczy Hitlera. G e n e r a o w i e u z n a n i za winnych po h a n i e b n y m procesie zostali powie szeni na h a k a c h do misa - wszyscy o p r c z R o m m l a . J e m u j a k o ulubio n e m u onierzowi n a r o d u niemieckiego, 14 padziernika k a z a n o popeni samobjstwo, po k t r y m m g zosta uroczycie p o c h o w a n y i t y m sa m y m z a c h o w a twarz swoj i Hitlera. R o m m e l , p o w i a d o m i w s z y o n o swoim losie, zosta z a b r a n y s a m o c h o d e m i d a n o mu kilka m i n u t na za strzelenie si. Jego o n a , o czym j zreszt m uprzedzi, zostaa poinfor m o w a n a , e z m a r na z a t o r m z g o w y . Zaczy do niej n a p y w a wyrazy wspczucia, take od G r i n g a . N a w e t G r i n g , p a l a d y n Hitlera, nie p o z o s t a p o z a podejrzeniami. Kie dy p o w o j e n n e procesy do pewnego s t o p n i a odkryy m a n e w r y nazistw w o k wadzy, o k a z a o si, e H i m m l e r r o z k a z a gestapo z b a d a powi zania G r i n g a z b u n t e m ; syszano, j a k H i m m l e r m w i do D n i t z a , e je li Hitler zostaby zabity, jest zupenie pewne, Herr Grossadmiral, e marszaek Rzeszy w a d n y m razie nie zostaby jego n a s t p c " 1 1 . M a p a E u r o p y , k t r a w 1940 r. zostaa rozwinita dla Hitlera, aby ten m g j p o d e p t a , teraz o d d a w a a mu ciosy. W sierpniu Rosjanie byli na granicy P r u s W s c h o d n i c h i na przedmieciach Warszawy. R u m u n i a i jej r o p a odeszy, a Bugaria wycofaa si z walki, p o d c z a s gdy F r a n c j a zosta a w y z w o l o n a na p n o c y i p o u d n i u , a na teren Belgii i H o l a n d i i weszy wojska. Alianci na zachodzie sunli do p r z o d u , a skoczyy im si dosta wy paliwa i amunicji; we wrzeniu siy niemieckie zostay zepchnite do d a w n y c h granic Rzeszy. W sierpniu G a l l a n d stwierdzajc, e G r i n g jest n a d a l niedostpny i w rzeczywistoci nie czuje si zbyt d o b r z e " , zwrci si ostatecznie do Speera, eby ten p o m g mu p r z e k o n a Hitlera, aby nie wykorzystywa o s t a t n i c h rezerw ze szk Luftwaffe do wypenienia wielkiej p u s t k i ziej cej w armii niemieckiej. Speer, k t r y najpierw przej p r o d u k c j uzbroje nia lotniczego i n a z i e m n e g o , poszed z G a l l a n d e m na s p o t k a n i e z Hitle r e m tylko po t o , eby zosta w y r z u c o n y m za drzwi i usysze, e ma si zajmowa swoim przemysem wojennym. Jeli marszaek Rzeszy nie dziaa, to m o i m obowizkiem jest d z i a a " - powiedzia Speer, lecz kiedy s p o t k a si ze wciekym i p r z e m c z o n y m F h r e r e m , musia a o w a swo ich podjtych w j a k najlepszej intencji p r b p o m o c y . N a s t p n e g o d n i a zo sta wezwany na n a r a d , na ktrej Hitler powiedzia, e likwiduje bezuy-

teczn ga myliwcw. K a z a Speerowi rozpocz przestawianie p r o dukcji lotniczej na cikie uzbrojenie. Speer opuci s p o t k a n i e zdespero wany. Podejmujc decyzj o przeksztaceniu pozostaej siy Luftwaffe, Hitler bez wtpienia liczy na pioniersk rakiet V-2 ksicia W e r n h e r a v o n B r a u n a . Pierwszy egzemplarz tej cudownej b r o n i zosta wystrzelony w k i e r u n k u Anglii w m o m e n c i e , kiedy ostatecznie p o k o n a n o V-1. W o b e c V-2 nie p o d e j m o w a n o a d n y c h p r b o b r o n y , o p r c z zniszczenia b o m b przed wystrzeleniem lub s a m e g o c e n t r u m ich produkcji. We wrzeniu 1944 r. V-2 bya g o t o w a do akcji. Istnia z a p a s blisko d w c h tysicy tych wysoce m o b i l n y c h rakiet, k t r e do a t w o m o n a byo wystrzeli z la sw, a rednia p r o d u k c j a miesiczna do k o c a wojny u t r z y m y w a a si na poziomie piciuset sztuk. I c h zasig wynosi 321 k m , p r d k o 5 500 km na godzin, a waga - dwie i p t o n y na starcie (razem z j e d n t o n m a t e riaw wybuchowych). Osigaa wysoko blisko 1 126 k m . Midzy wrze niem a g r u d n i e m na L o n d y n i A n t w e r p i wystrzelono blisko cztery tysi ce rakiet. To a r m i a , a nie siy powietrzne o d p o w i a d a y za V-2, lecz G r i n g przeksztaci kilka ze swoich b o m b o w c w H e n k e l tak, aby mogy o d p a l a V-1 z powietrza. T form n a l o t w na L o n d y n i Antwerpi k o n t y n u o w a n o z c o r a z mniejszym skutkiem do k o c a wojny. J e d n a k Hitler i G r i n g mogli stwierdzi, e w ostatnich miesicach u d a o im si wrci do starej taktyki agresji z powietrza. W padzierniku Hitler w k o c u zgodzi si na stworzenie o d d z i a u od rzutowych myliwcw, k t r y wykorzystywaby M E 262, c h o u p o k a r z a jce byo t o , e sugestia m u s i a a wyj najpierw od H i m m l e r a , a nie od sa m e g o G r i n g a . W p o p r z e d n i m miesicu, 23 wrzenia, na n a r a d z i e w K trzynie G r i n g , wbrew yczeniom G a l l a n d a , p o p a r m a s o w produkcj n o w e g o i sabszego s a m o l o t u o d r z u t o w e g o HE 162 Volksjger (myliwiec ludowy). Liczono, e s a m o l o t y te bd p i l o t o w a n e przez tysice c h o p c w szkolonych w lotach szybowcowych. P r o t o t y p myliwca Volks w g r u d n i u by gotowy do prezentacji, lecz r o z p a d si w powietrzu. W o j n a si sko czya, z a n i m p r z y g o t o w a n o p r o d u k c j masow. W Luftwaffe wida b y o p e w n e wskrzeszenie si p o d c z a s p r z y g o t o w a do ostatecznej k o n t r o f e n s y w y w A r d e n a c h . J e d n a k G r i n g by j u wte dy t a k nieskuteczny, e 6 l i s t o p a d a na n a r a d z i e Hitler oskary go o b r a k orientacji w sytuacji; F h r e r d o s z e d do niszczcej k o n k l u z j i " , ocenia j c s k u t e c z n o Luftwaffe. G r i n g by n a tyle n i e r o z s d n y , e p r b o w a o d z y s k a u t r a c o n y presti, zwoujc n a r a d wszystkich d o w d c w dziennych i nocnych oddziaw bombowcw w kwaterze Floty Po wietrznej Rzeszy w W a n n s e e , straci k o n t r o l n a d sob i o b r z u c i obec n y c h o b e l g a m i w t a k agresywny s p o s b , e w y w o a - j a k uj to G a l -

l a n d - gorycz i b u n t " . G r i n g z r o b i n a w e t c o gorszego; k a z a swoje sowa n a g r a n a p y t i poleci, aby b y a o n a o d t w a r z a n a p o d c z a s przerw p i l o t o m n a s t a n o w i s k a c h b o j o w y c h " . o n i e r z e Luftwaffe mieli w a s n e zdanie na t e m a t G r i n g a i jego p r z e m w , k t r e g o nie p r b o w a l i n a w e t z a c h o w a dla siebie. Ofensywa w A r d e n a c h , po kilku p o c z t k o w y c h sukcesach, nie powio da si. W n o w y m r o k u Hitler stan w obliczu wielkich armii W s c h o d u i Z a c h o d u , k t r e zbliyy si jednoczenie do granic Niemiec. P o d koniec stycznia od Rzeszy o d e r w a n e zostay W s c h o d n i e i Z a c h o d n i e Prusy. u k w by sto mil od Berlina. Rosjanie zajli lsk z jego w a n y m i surowca mi. G r i n g e w a k u o w a R o m i n t y , pierwszy ze swoich majtkw, ktry w p a d w rce w r o g a 1 2 . 20 listopada Hitler po raz ostatni wykorzysta Wil czy Szaniec. P r z e k a z a n y przez G r i n g a opis si, j a k i m i d y s p o n o w a w o w y m czasie Hitler, pokazuje, e strategia zostaa z r e d u k o w a n a do tego, co on s a m na zywa remiz straack. Oddziay byy wysyane t a m , gdzie wybucha p o ar - powiedzia. - Jeli na przykad W s c h o d n i e D o w d z t w o p o t r z e b o wao oddziaw na oczekiwan akcj, a Z a c h o d n i e chciao oddziaw, e by z a h a m o w a trwajcy ju atak, wojsko byo zazwyczaj wysyane na zachd. T y m i samymi z a s a d a m i kieruje si stra p o a r n a . Oczywicie ostateczn decyzj p o d e j m o w a H i t l e r " 1 3 . P o d koniec r o k u G r i n g p o s t a n o w i a w a n s o w a generaa K a r l a Rolle r na szefa sztabu Luftwaffe. Roller nie by zachwycony, ale pojecha do Carinhall, d o k t r e g o G r i n g wezwa g o n a r o z m o w . R o l l e r poprosi o moliwo szczerej wypowiedzi, a G r i n g si zgodzi; p a d y natych miast sowa krytyki, e przez r o k G r i n g nie by w kwaterze operacyjnej, e ma zwyczaj wysyania a d i u t a n t a do telefonu, kiedy starsi oficerowie chcieli si z nim skonsultowa, e czsto u n i k a p o d e j m o w a n i a koniecz nych decyzji w przedstawionych mu sprawach. R o l l e r powiedzia te, e czsto musia si broni, podejmujc dziaania w imieniu G r i n g a i wy peniajc Dziennik W o j e n n y swoimi telegramami pozostajcymi bez od powiedzi. G r i n g jedynie baga go o wybaczenie, da mu woln rk we wszystkich dziaaniach i, z chopic rozpacz, obieca p o p r a w " na przyszo. G r i n g by mniej chopicy przy Gallandzie, ktrego krytyki - czy to wypowiedzianej, czy sugerowanej - nie a k c e p t o w a zbyt chtnie. W stycz niu G a l l a n o zosta zwolniony i wysany na u r l o p ; nie m i a n o w a n o jego na stpcy. Pniej G r i n g u z n a go za inspiratora wysania delegacji pilotw myliwcw, ktrzy rozmawiali z G r i n g i e m w D o m u L o t n i k w i przed stawili mu swoj sytuacj. Mwili m u , e ich genera G a l l a n d zosta usu nity, e d o w d z t w o b o m b o w c w m a pierwszestwo n a d d o w d z t w e m

myliwcw i e o t r z y m a o ME 262 za ich plecami, e oczekuje si od nich rzeczy niemoliwych w zych w a r u n k a c h p o g o d o w y c h i, w k o c u , e G r i n g obrazi ich i otwarcie wtpi w ich d u c h a walki. G r i n g w p a d we wcieko i zagrozi sdem wojskowym ich rzecznikowi, Lutzowowi, k t ry zosta wysany do W o c h i dowiedzia si, e nie m o e si k o n t a k t o w a ani z G a l l a n d e m , ani z innymi pilotami myliwcw. W sprawie zwolnie nia G a l l a n d a interweniowa sam Hitler. G r i n g wezwa go p o n o w n i e do Carinhall, odegra przedstawienie wspaniaomylnoci i powiedzia m u , e Hitler pozwoli mu powrci do latania. R a z e m z b u n t o w n i k a m i m g stworzy wasny oddzia o d r z u t o w c w . G a l l a n d , nie tracc szary gene ralskiej, zakoczy wojn tak, j a k j rozpocz, j a k o d o w d c a dywizjonu myliwcw, lecz t y m razem o d r z u t o w y c h . Bezskuteczno i czyste gadulstwo niektrych d e b a t na codziennych n a r a d a c h w kwaterze Hitlera, teraz przeniesionej do Kancelarii Rzeszy w Berlinie, widoczne s w z a c h o w a n y c h transkrypcjach niektrych dys kusji 1 4 . 27 stycznia Hitler i G r i n g rozmawiali w nieskoczono o cha rakterze i sposobie w y p o w i a d a n i a si generaa S t u d e n t a , p o d c z a s gdy dwudziestu piciu starszych oficerw, w tym Koller, stao i suchao ich dyskusji. G r i n g n a l a d o w a p o w o l n o wypowiedzi S t u d e n t a i orzek, e c h o sprawia wraenie g u p k o w a t e g o , jest lojalny i inteligentny. Powie dzia, e z przyjemnoci przyjby go z p o w r o t e m do Luftwaffe. Po kilku m i n u t a c h w s p o m n i e nastpia t a k a w y m i a n a z d a : G R I N G : C , wezm go z zadowoleniem, poniewa wiem, e kiedy przyjdzie kryzys, bdzie p a n wcieky i wezwie go z p o w r o t e m . C z e k a m z niecierpliwoci na ten dzie. H I T L E R : J a nie c z e k a m z niecierpliwoci n a ten dzie. G R I N G : Nie, lecz wemie go p a n z p o w r o t e m . Dlaczego m i a b y m wy stawia kogo t a k d o b r e g o na ca t paplanin? Z n a go p a n ; zawsze m wi tak w o l n o . H I T L E R : Kiedy wyjaniaem t spraw n a zachodzie, o n mwi z tak sam powolnoci, ale na koniec w y k o n a to t a k s a m o . To s a m o tyczy si uwolnienia D u c e . G R I N G : T a k , d o b r z e w y k o n a swoje z a d a n i e we Woszech... Pilnie go potrzebuj; chc, eby ustawi k r g o s u p " wojskom s p a d o c h r o n o w y m i zreorganizowa dywizje. W t e d y bdzie p a n mia zawsze k o g o do swojej dyspozycji, kiedy sytuacja stanie si t r u d n a . On nie bdzie si trzs ze strachu. M o e n a d a l mwi w o l n o , to moliwe, ale rwnie w o l n o bdzie si wycofywa. H I T L E R : P r z y p o m i n a mi F e h r s a , mojego n o w e g o sucego z Holstein. Za k a d y m razem, gdy ka mu co zrobi, potrzebuje kilka minut, eby

to przemyle, lecz zadanie wykonuje d o s k o n a l e . Jest to p r o s t u przerali wie powolny. G R I N G : A p o z a t y m S t u d e n t t o czowiek, k t r y m a najlepsze p o mysy. H I T L E R : N i e m o e p a n zaprzeczy, e ma te wasne zdanie. R o z m a w i a l i t a k przesadnie d u g o , plotkujc o c h a r a k t e r a c h i o s o b o wociach generaw na linii frontu, snujc w s p o m n i e n i a o I wojnie wia towej i m a r t w i c si r a n g e m e r y t o w a n y c h oficerw, ktrzy wrcili do suby na niszych stanowiskach. T y l k o skoczony o t r t o l e r o w a b y de gradacj" - zauway G r i n g . T e n t e m a t zaj im a godzin. W p e w n y m m o m e n c i e dyskusji G r i n g wyrazi nadziej, e Anglicy nie chcieliby ogl da sowieckiej inwazji na Niemcy. Zwrci si do Hitlera: Z pewnoci nie planowali, e ich p o w s t r z y m a m y , gdy Rosjanie bd podbija N i e m cy. Jeli t a k si stanie, za kilka dni d o s t a n i e m y t e l e g r a m " . Hitler powiedzia, e celowo chcia wystraszy Anglikw i Ameryka nw, wypuszczajc plotki o tym, e Rosjanie maj z a m i a r przej cae Niemcy. W dyskusji pojawi si przebysk piekielnej radoci na myl o za k o p o t a n i u , jakie ta perspektywa wywoa w umysach z d o b y w c w z Z a chodu. H I T L E R : T O spowoduje, e poczuj si tak, j a k b y kto wbi w nich ig. G R I N G : Przystpili d o wojny, eby p o w s t r z y m a n a s o d pjcia n a p o u d n i e , ale nie po t o , eby W s c h d przyszed n a d Atlantyk. H I T L E R : T O oczywiste. T o co n i e n o r m a l n e g o . E w a k u a c j a C a r i n h a l l staa si najwikszym ciosem dla G r i n g a ; by w gbokiej depresji. Na specjalny rozkaz Hitlera w styczniu wyjechaa E m m y i kobiety. Subie d o m o w e j kilka tygodni zajo p a k o w a n i e niezli czonych skrzy ze s k a r b a m i , k t r e zostay wysane na p o u d n i e na prze c h o w a n i e w Berchtesgaden i w innych miejscach. G r i n g osobicie wyje cha d o p i e r o w kwietniu, c h o od czasu do czasu p o d r o w a na pou dnie; musia k o n t a k t o w a si z Hitlerem pozostajcym w Berlinie. K a z a , aby C a r i n h a l l z a m i n o w a n o i zniszczono, kiedy on na zawsze je opuci. Nie m g znie myli, e kto inny bdzie mieszka w rezydencji, k t r a stanowia symbol jego wadzy i osobowoci. Kilka chwil po tym, j a k ostatnie ciarwki wyjechay, pozostawiajc C a r i n h a l l j a k pust muszl, niemieccy onierze zdetonowali miny, a b u d y n k i r o z p a d y si i prze ksztaciy w zgliszcza 1 5 . W o s t a t n i c h tygodniach przed klsk Hitlera i jego s a m o b j s t w e m w b u n k r z e Kancelarii Rzeszy d o w d z t w o nazistowskie o d g r y w a o ostat-

nie a k t y dziwnego d r a m a t u intryg. W i o d c a rola p r z y p a d a B o r m a n n o w i i Goebbelsowi, skupiajc na sobie p o n u r e wiato, w k t r y m Hitler posta nowi o d e b r a sobie ycie, p o d c z a s gdy w cieniach p n o c y H i m m l e r w swoim s a n a t o r i u m szuka moliwoci zawarcia oddzielnego p o k o j u z p o m o c kolejnego szwedzkiego rozjemcy, ksicia F o l k e B e r n a d o t t e . G o e b b e l s nie robi tajemnicy ze swej zaciekej p o g a r d y dla G r i n g a te raz, kiedy b o m b y przeksztacay b e z b r o n n e m i a s t a niemieckie w ruiny dorwnujce zgliszczom Warszawy, R o t t e r d a m u czy Coventry. W lutym, j a k stwierdzi Semmler, G o e b b e l s zosta d o p r o w a d z o n y do szau kata strofami, k t r e d o t k n y D r e z n o , i stwierdzi, e G r i n g powinien by p o stawiony p o d sd wojenny: Jakie brzemi winy ten pasoyt zrzuci na moj gow swoim z a n i e d b a n i e m i zainteresowaniem jedynie wasn wy god". Trzs si ze zoci, syszc od T e r b o v e n a histori o p o l o w a n i u G r i n g a w Schorfheide, gdy na miasta spaday b o m b y . G o e b b e l s od lipca p o p r z e d n i e g o r o k u by Z a r z d c Rzeszy ds. W o j n y Totalnej i w sierpniu w p r o w a d z i najsurowsze dekrety mobilizacyjne. 30 stycznia zosta O b r o c Berlina i p o s t a n o w i zosta w miecie z o n i dziemi, jeli F h r e r p o stanowi, e jest o n o c e n t r u m , z k t r e g o maj by p r o w a d z o n e ostatnie etapy wojny. B o r m a n n nigdy nie w s p p r a c o w a z G r i n g i e m w sposb, w j a k i robi to Hitler. Jego k o m e n t a r z e na t e m a t osoby G r i n g a zachoway si gw nie w listach do ony. B o r m a n n by skrytym czowiekiem, k t r y nie ob nosi si ze swoj wadz, lecz t r z y m a si blisko Hitlera i kierowa wol swojego mistrza; nie mia w sobie nic z niezalenoci G o e b b e l s a ani z jego kwiecistej osobowoci. Pi si po wadz po ladach, k t r e zostawi za sob Hess, przechodzc w cigu czterech lat od zaufanego, lecz pomniej szego czonka partii do pozycji osobistego sekretarza Hitlera, n a p o t y k a go kady na swojej d r o d z e do F h r e r a . W o s t a t n i m tygodniu, kiedy G r i n g i Speer byli zwolennikami negocjacji, B o r m a n n razem z Hitlerem i G o e b b e l s e m (cho ten drugi b a si i nie lubi B o r m a n n a ) woleli raczej zobaczy zupenie zniszczenie Niemiec, ni przey reim nazistowski. H i m m l e r zgadza si z opini Speera i G r i n g a , lecz nie mia o c h o t y przy czy si do a d n e g o z nich. B o r m a n n wiedzia, e G r i n g zawsze p r b o w a o d s e p a r o w a go od Hi tlera; nienawidzi m a r s z a k a Rzeszy i cieszy si jego hab. J u we wrze niu 1944 r. pisa do ony: Oglne narzekanie na postaw G r i n g a przy biera zupenie n i e p a r l a m e n t a r n e formy w y r a z u " . I w padzierniku: Styl ycia m a r s z a k a Rzeszy odbi si, w cakiem n a t u r a l n y sposb, na kondycji lotnictwa". W listopadzie B o r m a n n komentuje coraz cilejsz wspprac midzy Speerem i G r i n g i e m : a d e n z nich nie m o e znie G o e b b e l s a a jeszcze bardziej m n i e " , a w lutym n a s t p n e g o r o k u szydzi z a k o m s t w a

G r i n g a , poniewa a d i u t a n t na Obersalzbergu p o p r o s i o pi kilo m i o d u 16 dla m a r s z a k a Rzeszy . B o r m a n n by ju gotowy, eby z a d a ostatni, sub telny cios, ale nawet on wiedzia, e trzeba poczeka na odpowiedni okazj. Kiedy L a m m e r s zapyta go w styczniu, czy nie sdzi, e nadszed j u czas, aby zastpi G r i n g a j a k o u z n a n e g o nastpc Hitlera, odpowiedzia: G d y b y w y p a d o t spraw dzisiaj rozstrzygn, wtpi, by F h r e r wyzna czy m a r s z a k a Rzeszy; lecz nie sdz, by by skonny zmieni raz powzit decyzj. P o z o s t a w m y t spraw w s p o k o j u " . P o d c z a s n a r a d y 27 stycznia Hitler i G r i n g ulegli faszywej nadziei, e lk przed R o s j a n a m i d o p r o w a d z i a l i a n t w z Z a c h o d u do zawarcia od dzielnego p o k o j u z N i e m c a m i . Lecz w p r z y p a d k u , gdyby w a r u n k i p o k o j u nie byy korzystne dla Hitlera, s t w o r z o n o desperacki p l a n z b u d o w a n i a na p o u d n i u grskiej fortecy, z ktrej k i e r o w a n o by o s t a t n i m e t a p e m walki o p o r e m o c h a r a k t e r z e p a r t y z a n c k i m ; ten p l a n by w znacznej czci n o n sensowny", powiedzia Kesselring po wojnie, lecz s p o d z i e w a n o si, e gdy ministrowie i dziea sztuki zostan e w a k u o w a n e na p o u d n i e , Hitler zgo dzi si opuci Berlin 20 kwietnia, czyli w dzie swoich pidziesitych szstych urodzin. mier Roosevelta 12 kwietnia wywoaa kolejn fal nadziei, k o n s u l t o w a n o si nawet z astrologami. O kadej p o r z e odbyway si n a r a d y , poniewa ycie w b u n k r z e jest t a k s a m o sztuczne j a k jego owietlenie. G r i n g a , k t r y d u c h e m by ju na p o u d n i u , pewien obecny t a m oficer opisa j a k o ostentacyjnie z n u d z o n e g o : O p a r okie na stole a swoj wielk gow pooy na a k t w c e z mikkiej s k r y " . Na chwil przykry nawet j e d n z m a p H i t l e r a 1 7 . G a l l a n d po raz o s t a t n i s p o t k a si z G r i n g i e m o k o o 10 kwietnia na Obersalzbergu. Po namyle uzna, e G r i n g wezwa go na p o u d n i e tylko po t o , aby znale swego rodzaju oficjaln p r z y k r y w k " dla wasnej t a m wizyty, zasta b o w i e m m a r s z a k a Rzeszy zajtego r o z d y s p o n o w y w a n i e m dzie sztuki. G r i n g by uprzejmy dla oficera, k t r e g o si pozby, osta tecznie zgodzi si z jego krytycznymi ocenami. Wyglda na b a r d z o przy gnbionego i kiedy rozstawali si, powiedzia: Zazdroszcz p a n u , G a l land, e idzie p a n do akcji. auj, e nie jestem kilka lat modszy i t r o c h szczuplejszy". W s k a z a na swj b r z u c h z ironicznym umiechem: G d y b y tak byo, z radoci o d d a b y m si p o d p a n a d o w d z t w o . Byoby cudow nie nie m a r t w i si o nic, tylko d o b r z e walczy, j a k w d a w n y c h cza s a c h " 1 8 . N a s t p n i e G a l l a n d zosta o d p r a w i o n y , eby j a k najlepiej m g k o n t y n u o w a dziaania, a G r i n g wrci do Berlina. G e n e r a Koller, kolejny o b o k generaa Christiana przedstawiciel G r i n ga w Fhrerbunker, p r b o w a teraz na p r n o u n i k a bezsensownych roz k a z w Hitlera, odnoszcych si do reorganizacji dywizjonw myliwcw o d r z u t o w y c h . Koller, k t r e g o dziennik ma o g r o m n e znaczenie dla rekon-

strukcji zdarze tych ostatnich chaotycznych dni w Berlinie i Berchtesga den, pisa 17 kwietnia: Hitler atakuje Luftwaffe kadego dnia. Mj protest przeciwko jego nielogicznym a r g u m e n t o m jest p o p r o s t u ignorowany. Wcieko Hitlera podsycay cigle kamliwe stwierdzenia czonkw jego osobistego sztabu". Hitler powiedzia do Kollera tylko: Jest p a n odpowie dzialny za dopilnowanie w y k o n a n i a moich r o z k a z w " . 20 kwiecie, dzie u r o d z i n Hitlera, by okazj do uroczystoci i n a r a dy, k t r e odbyy si p o d ziemi. Na s p o t k a n i u H i m m l e r , R i b b e n t r o p , Goebbels, G r i n g , Keitel, D n i t z i Jodl, ustawiali si w szeregu do m a k a brycznej ceremonii wymieniania uciskw d o n i i s k a d a n i a gratulacji, B o r m a n n w tym czasie krci si gdzie w tle. Przychodziy wiadomoci, e Rosjanie s ju p o d Berlinem od strony p o u d n i o w e j , a Koller powie dzia G r i n g o w i , e jeli Hitler i inni, ktrzy mieli z a m i a r u d a si na p o udnie, nie wyjad od razu, nie m o e g w a r a n t o w a wystarczajcej iloci paliwa do ewakuacji drog lotnicz w pniejszym terminie. N a G r i n g a czekaa j u z a a d o w a n a k o l u m n a s a m o c h o d w . N a n a r a dzie G r i n g zapyta Hitlera, k t o powinien jecha d o Berchtesgaden, o n czy Koller. Hitler odpowiedzia: Niech p a n jedzie. Koller zostaje t u t a j " . G r i n g po raz ostatni poegna si z Hitlerem. Tymczasem Koller u d a si do kwatery Luftwaffe, k t r a znajdowaa si teraz na z a c h d od Berlina, w pobliu P o c z d a m u . Christian, ktry by przy G r i n g u , zadzwoni do Kollera, eby przekaza mu ze wieci o tym, e ma pozosta z F h r e r e m . N a l o t y na Berlin zdezorganizoway wyjazd G r i n g a , na chwil straci k o n t a k t z k a w a l k a d s a m o c h o d w , k t r a p o z o s t a w a a p o d opiek Bernda von Brauchitscha. D o p i e r o o drugiej dwadziecia r a n o 21 kwietnia t r a n s p o r t G r i n g a d o t a r w k o c u do kwatery gwnej Luft waffe. Przejechanie tego krtkiego o d c i n k a z a b r a o d u o czasu, poniewa G r i n g zmuszony by schodzi do schronw przeciwlotniczych, gdzie mia si i artowa z kadym, kogo n a p o t k a . Chocia Koller wysa wiadomo, e pilnie chce si widzie z m a r s z a k i e m Rzeszy, G r i n g nawet nie p r b o wa go odnale. Koller by zy, kiedy usysza, e s a m o c h o d y G r i n g a ru szyy w p o d r na p o u d n i e o k o o trzeciej n a d r a n e m . Koller zosta, aby s a m o t n i e o d b i e r a nieustanne, nieznone telefony od Hitlera. F h r e r d o m a g a si wysania s a m o l o t w do o b r o n y Berlina, k t r y by teraz p o d ostrzaem ognia artyleryjskiego. Kiedy Koller wyja ni, e samoloty nie m o g wylecie ze wzgldu na zniszczone lotniska, Hitler krzycza, e Luftwaffe jest bezuyteczna, a jej d o w d c y powinni zosta powieszeni. Pniej tej samej nocy utrzymywa, e G r i n g zostawi prywatn armi do o b r o n y C a r i n h a l l i nie chcia sucha zaprzecze Kol lera; kaza, aby p r y w a t n e wojsko zostao przerzucone do o b r o n y Berlina, i trzasn suchawk. Kiedy Koller zadzwoni raz jeszcze, Hitler kaza

onierzom z Luftwaffe p o w s t r z y m a a t a k z p n o c n e g o - w s c h o d u i o d o y suchawk, z a n i m Koller wypowiedzia c h o sowo. Przed dziesit trzydzieci grozi Kollerowi mierci za sabota, p o n i e w a ten nie wysa swoich ludzi, aby doczyli do nieistniejcej armii. Luftwaffe bya j u wtedy p o z b a w i o n a d o s t a w paliwa dla s a m o l o t w . N a s t p n e g o dnia, 22 kwietnia, p o m i m o telefonicznych deklaracji Hitlera: N i e c h p a n z a p a m i t a moje sowa, Rosjanie przy b r a m a c h Berlina prze yj najkrwawsz w swojej historii p o r a k " , b a a g a n sta si jeszcze wikszy, a Hitler, wedug Kollera, zachowywa si j a k szaleniec". Przyje c h a Christian i powiedzia Kollerowi, e F h r e r z a a m a si n e r w o w o i jest zdecydowany u m r z e w b u n k r z e . Wieczorem Koller p o s t a n o w i p o informowa o tym Gringa. Poczenie z Berchtesgaden nie byo atwe, ale Kollerowi u d a o si s k o n t a k t o w a z B e r n d e m von Brauchitschem. Ten, do k t r e g o zwykli my chodzi powiedzia Koller ostronie, o d n o s z c si do H i t l e r a - nie opuci miejsca, w k t r y m jest teraz. Ale ja musz std u c i e k a " . G r i n g chce, eby p a n przyjecha t u t a j " - zdy odpowiedzie Brauchitsch, za nim poczenie zostao zerwane. Koller p o r o z u m i a si z Jodlern, k t r y potwierdzi informacj, e Hitler zostaje w Berlinie. Jodl przekaza Kolle rowi t o , co w d z powiedzia wczeniej tego d n i a w obecnoci jego i Keitla. O t , gdy J o d l p r o t e s t o w a , e nic nie m o n a robi bez d o w d z twa, k t r e w caoci pojechao na p o u d n i e , Hitler odpowiedzia: W ta k i m razie G r i n g m o e przej d o w d z t w o na miejscu". Odrzekli ww czas, e nikt nie bdzie walczy dla m a r s z a k a Rzeszy. C o p a n przez to rozumie - walczy? - szydzi Hitler. - Tu j u nie ma o co walczy! Kiedy przychodzi do negocjowania pokoju, G r i n g r o b i to o wiele lepiej o d e mnie. G r i n g jest znacznie lepszy w tych sprawach. Lepiej sobie radzi z drug stron". Syszc t o , Koller n a t y c h m i a s t polecia na p o u d n i e w H e i n k l u i d o t a r do Berchtesgaden w p o u d n i e 23 kwietnia. R a p o r t przywieziony przez Kollera z Berlina, z a a l a r m o w a G r i n g a , k t r y otwarcie k r y t y k o w a decyzj H i t l e r a o p o z o s t a n i u w Berlinie, lecz nie wiedzia, co zrobi. Sytuacja militarna w y d a w a a si beznadziejna. Czy Hitler n a d a l yje?" - spyta Kollera. M a r t w i si, e B o r m a n n m o e zaj nalene mu miejsce nastpcy Hitlera. Koller powiedzia, e wedug niego Berlin w y t r z y m a tydzie: Lecz odpowiedzialno spoczywa teraz na p a n u , Herr Reichsminister. Hitler m i a n o w a wczoraj B o r m a n n a k o m e n d a n t e m Berlina i t y m s a m y m wyczy go z a r w n o z d o w o d z e n i a kra jem, j a k i a r m i " . Philipp Bouhler, urzdnik partyjny i bliski przyjaciel G r i n g a , by t a m take i zgodzi si z Kollerem. Lecz G r i n g i t a k obawia si, e ze wzgl du na swoje ze relacje z H i t l e r e m wanie jego najwikszy w r g B o r m a n n

przejmie sched po F h r e r z e . By pewien, e jeli sprbuje przej naj wysze d o w d z t w o , B o r m a n n kae zabi go j a k o zdrajc: O n tylko cze ka na okazj, eby m n i e zlikwidowa - powiedzia G r i n g . - Jeli zaczn dziaa, nazw m n i e zdrajc. Jeli nic nie zrobi, zarzuc mi, e w decydu jcej godzinie zawiodem N i e m c y " . G r i n g wyj ze stalowego p u d e k a dekret Hitlera z 29 czerwca 1941 r. i r a z e m studiowali go, zastanawiajc si n a d najlepszym wyjciem z sytu acji. Sowa byy do jasne: G d y b y m zosta pozbawiony wolnoci dziaania lub zosta w jaki sposb usunity, marszaek Rzeszy H e r m a n n G r i n g zo staje m o i m zastpc lub nastpc na wszystkich m o i c h stanowiskach p a stwowych, partyjnych i wojskowych". To byo rozstrzygajce dla Kollera, Bouhlera i Brauchitscha. Lecz G r i n g nie mia pewnoci, poniewa Hitler m g w t y m czasie podj inn decyzj. P o s t a n o w i s k o n s u l t o w a si z L a m m e r s e m , ktry take przebywa w Berchtesgaden. L a m m e r s podzie la zdanie pozostaych: D e k r e t jest obowizujcy i zgodny z p r a w e m . F h r e r nie wyda innych dekretw. G d y b y to zrobi, dowiedziabym si o tym. Nie mgby zrobi tego zgodnie z p r a w e m bez mojej wiedzy". Jeli chce p a n by absolutnie pewny - powiedzia Koller - to dlacze go nie wysa Hitlerowi wiadomoci, k t r a postawi spraw j a s n o ? " . G r i n g n a t y c h m i a s t si zgodzi. Usiedli i napisali. Wersja G r i n g a bya duga i p e n a p r a w n y c h argu m e n t w . Koller ostatecznie naszkicowa co krtszego i bardziej o d p o wiedniego: Mj Wodzu! W zwizku z pask decyzj pozostania na stanowisku w twierdzy berli skiej, prosz o wyraenie zgody na natychmiastowe objcie przeze mnie ja ko Pana zastpcy gwnego kierownictwa Rzeszy z pen wadz w kraju i za granic, zgodnie z Paskim dekretem z 29 czerwca 1941 r. Jeli adna odpowied nie nadejdzie dzi do godziny dziesitej wieczr, bd uwaa, e Pan utraci swobod dziaania, e tym samym warunki Paskiego dekre tu s wypenione, i bd dziaa wedug najlepszego zrozumienia interesw naszej ojczyzny i naszego narodu. Znane s Panu uczucia, jakie ywi dla Pana w tej najciszej godzinie mego ycia. Sw mi brak, eby je wyrazi. Niech Bg Pana strzee i wbrew wszystkiemu sprowadzi rycho tutaj. Paski oddany
HERMANN GRING*

* Cyt. za: H.R. Trevor-Roper, Ostatnie dni Hitlera, tum. K. Fudakowski, Wydawnictwo Poznaskie 1960, s. 185.

Ostatnie, raczej nieprzekonujce zdanie zostao d o d a n e przez G r i n g a , poniewa czu, e bez niego w i a d o m o brzmi nieco zbyt c h o d n o i for 19 malnie . Przed wysaniem wiadomoci G r i n g rozkaza, aby starsi oficerowie ze wzgldw bezpieczestwa przejli poczt bezprzewodow. W y d a take instrukcje p u k o w n i k o w i v o n Belowowi, przebywajcemu w Fhrerbun ker i kaza mu d o p i l n o w a , eby Hitler nie tylko o t r z y m a w i a d o m o , ale take mia szans na opuszczenie Berlina, gdyby tylko chcia to uczyni. Wysa polecenia do R i b b e n t r o p a i Keitla, aby poinformowali go, gdyby Hitler cofn swj rozkaz. K a z a rwnie p o w i a d o m i B o r m a n n a o swo jej wiadomoci do F h r e r a i zmobilizowa go do p r b y w y d o s t a n i a Hitle ra z Berlina. P o m i m o ostrzee innych s k o n s u l t o w a si n a w e t z Mlle rem, przedstawicielem B o r m a n n a w Berchtesgaden. Mllerowi nie p o d o bay si te propozycje i powiedzia o t y m wprost. G r i n g , Bouhler i Koller zjedli lunch i omwili nastpny k r o k . G r i n g postanowi, e n a s t p n e g o dnia, 24 kwietnia, poleci na s p o t k a n i e z gene raem Eisenhowerem i r o z m w i si z n i m jak mczyzna z mczyzn". Z a s t a n a w i a si n a d szkicem proklamacji dla armii i n a r o d u niemieckie go. Powiedzia do Kollera: Z proklamacji Rosjanie p o w i n n i wywniosko wa, e bdziemy k o n t y n u o w a walk po o b y d w u stronach, a A m e r y k a nie i Anglicy, e chcemy walczy tylko ze W s c h o d e m . N a t o m i a s t nasi o nierze p o w i n n i zrozumie, e chocia toczy si wojna, to kiedy si o n a skoczy, i to na bardziej korzystnych w a r u n k a c h , ni jeszcze n i e d a w n o przypuszczalimy". Koller uzna, e napisanie zawierajcej w sobie t a k wiele sprzecznoci proklamacji jest poza jego moliwociami, lecz G r i n g upiera si, e musi s p r b o w a . P o z a tym wypyna kwestia n o w e g o rz d u . R i b b e n t r o p oczywicie musi odej. O n , G r i n g , p r a w d o p o d o b n i e przejmie Ministerstwo Spraw Zagranicznych p o d o b n i e j a k pozostae obowizki R i b b e n t r o p a . G r i n g sta si wylewny i ekscytowa si. Wysa nie w i a d o m o c i do Hitlera zdjo ciar z jego serca, czeka teraz z nie cierpliwoci na k o n t a k t z Anglikami i A m e r y k a n a m i . Zacz m a r z y o nowej, historycznej roli. Po t y m wszystkim Koller wybra si grsk drog do Villa Geiger, kwatery Luftwaffe. P o t r z e b o w a snu, ale do biura pojecha o pitej. K r t ko po pitej i p o n o w n i e o smej dzwoni do niego G r i n g , ale ani Koller, ani inni oficerowie sztabowi nie byli w stanie o d d z w o n i midzy s m i dziewit. Najwyraniej co byo nie tak. Kiedy w i a d o m o G r i n g a d o t a r a d o b u n k r a , Berlin by j u o t o c z o n y przez R o s j a n i nie s p o s b byo d o s t a si do niego z powietrza. N i e b o grzmiao od samolotw, a ziemia trzsa si od b o m b a r d o w a . Speer przylecia na ostatnie s p o t k a n i e z Hitlerem, na k t r y m przyzna si

F h r e r o w i , e sprzeciwi si w y d a n y m przez swojego mistrza r o z k a z o m zniszczenia wszystkich bogactw n a t u r a l n y c h Niemiec. N a t y c h m i a s t zosta o mu to wybaczone. Hitler nie wiedzia, e Speer z a p l a n o w a otrucie go w b u n k r z e przez wpuszczenie gazu. Speer zasta F h r e r a w otoczeniu naj wierniejszych - G o e b b e l s a i jego ony M a g d y , k o c h a n k i Hitlera Ewy B r a u n , B o r m a n n a , a nawet R i b b e n t r o p a , k t r y j u chcia si wylizgn i opuci te k a t a k u m b y szalestwa i samozniszczenia. P o n o w n i e dyskuto w a n o na t e m a t decyzji Hitlera, aby zosta i umrze, a Speer zgodzi si z Goebbelsem, e to bardziej godne, ni szuka ucieczki na p o u d n i e . W t e d y do rk Hitlera trafia w i a d o m o od G r i n g a . B o r m a n n n a t y c h m i a s t wykorzysta okazj, eby potpi G r i n g a w obecnoci Hitlera. W i a d o m o wysana do Keitla, R i b b e n t r o p a i pu k o w n i k a von Belowa, w ktrej G r i n g d o m a g a si, aby chronili intere sw Hitlera i jego samego w tej najtrudniejszej chwili, albo nigdy nie d o tara, albo zostaa przechwycona przez B o r m a n n a , ktry n a t y c h m i a s t za cz interpretowa starannie ujte w sowa owiadczenie G r i n g a w taki sposb, aby zdyskredytowa rywala jeszcze bardziej, robic z tego ulti m a t u m dla F h r e r a z limitem czasowym. Z o s t a a wysana odpowied: D e k r e t z 29 czerwca 1941 r. zostaje o d w o a n y moj specjaln dyrekty w. M o j a s w o b o d a dziaania nie podlega dyskusji. Zakazuj jakichkol wiek r u c h w we w s k a z a n y m kierunku. Adolf H i t l e r " 2 0 . W obecnoci Speera Hitler okaza swj gniew, mwic, e o d jakiego czasu wiedzia, e G r i n g go zawid, e by s k o r u m p o w a n y i e by n a r k o m a n e m " . Wszystko, do czego G r i n g si n a d a w a , to negocjacje w sprawie kapitulacji. Nie miao znaczenia - powiedzia Hitler z najwysz p o g a r d k t o to zrobi; kraj, ktry tak go zawid, by bezwartociowy. Wtedy, p o m i m o sw, jakie wypowiedzia n i e d a w n o w obecnoci J o dla, zacz mci si na czowieku, ktry - j a k p o d s u m o w a B o r m a n n zdradzi go. K a z a B o r m a n n o w i wysa drug w i a d o m o d o G r i n g a , w ktrej pozbawia go jego u r z d w i wolnoci. Ten tekst nie z a c h o w a si, lecz widziao go i d o s k o n a l e z a p a m i t a o d w c h oficerw sucych w b u n k r z e , ktrzy przeyli. G r i n g zosta p o i n f o r m o w a n y , e jest winny z a m a c h u stanu z a r w n o wobec n a r o d o w e g o socjalizmu, j a k i F h r e r a , e oszczdzona mu zostanie k a r a mierci tylko ze wzgldu na jego wczeniej sz sub dla partii, lecz musi bezzwocznie d o b r o w o l n i e zrezygnowa ze wszystkich stanowisk i p r a w a do sukcesji. F h r e r d o m a g a si, aby G r i n g n a t y c h m i a s t odpowiedzia. W tym s a m y m m o m e n c i e , kiedy wysano w i a d o m o do G r i n g a , Bor m a n n poleci oficerom SS F r a n k o w i i Bredowowi, ktrzy stacjonowali na Obersalzbergu, aresztowa G r i n g a za z d r a d s t a n u i uwizi jego sztab, wczajc Kollera i L a m m e r s a . O d p o w i a d a c i e za to swoim yciem" -

d o d a B o r m a n n w rozmowie z miejscowymi esesmanami w p r z y p a d k u , gdyby czuli si oniemieleni tak p o w a n y m z a d a n i e m . N a s t p n e g o dnia B o r m a n n w imieniu Hitlera ogosi przez r a d i o n a r o d o w i niemieckiemu, e G r i n g zrezygnowa ze stanowiska z p o w o d w z d r o w o t n y c h . T a k wic Koller nie m g s k o n t a k t o w a si z G r i n g i e m telefonicznie midzy sm i dziewit wieczorem 23 kwietnia, poniewa marszaek Rzeszy by j u aresztowany. G d y tylko G r i n g o t r z y m a pierwsz wiado m o radiow Hitlera, o d w o a swoje pierwotne n a d a n i a dla R i b b e n t r o p a oraz Keitla i p o i n f o r m o w a ich o tym, co usysza od F h r e r a . Lecz zda niem B e r n d a v o n Brauchitscha byo ju za p n o - d o m G r i n g a zosta o t o c z o n y ju o sidmej. R o b e r t K r o p p otworzy drzwi oficerom SS, k t rzy weszli z wycelowanymi rewolwerami i n a t y c h m i a s t zamknli marsza ka Rzeszy w jego pokoju. N i e m g zobaczy si z on i c r k ani te k o m u n i k o w a si ze swoim sztabem. D o m zosta przeksztacony w minia t u r o w e wizienie, a wszyscy siedzieli zamknici w o s o b n y c h p o k o j a c h . T y m c z a s e m Koller coraz bardziej si niepokoi. P o z n a odpowied Hi tlera, k t r a oczywicie n i m wstrzsna. Kiedy z on siedzieli wieczorem przy posiku, o r d y n a n s owiadczy, e przyjecha oficer SS i chce si z n i m widzie. By to Bredow, k t r y wszed i zasalutowa, podczas gdy ordy n a n s p r b o w a w y p e r s w a d o w a Kollerowi p r b ucieczki. Bredow prze prosi. Herr General - powiedzia - m u s z p a n a aresztowa z r o z k a z u Fhrera". K O L L E R [zaskoczony]: Wie p a n , dlaczego? B R E D O W : Nie, prosz p a n a . K O L L E R : G d z i e jest marszaek Rzeszy? B R E D O W : Aresztowany. K O L L E R : A Brauchitsch i reszta sztabu? B R E D O W : Wszyscy aresztowani. K O L L E R : Czy zdaje p a n sobie spraw, e to szalestwo? M a r s z a e k Rzeszy dziaa susznie. Po p r o s t u z a d a F h r e r o w i pytanie. Bredow przeprosi p o n o w n i e . T o , j a k pospiesznie wytumaczy, mia by Ehrenhaft, areszt h o n o r o w y . Koller m g wybra p o k j , w k t r y m chcia by z a m k n i t y p o d stra razem z on. N i e m g k o m u n i k o w a si z nikim. U d a o mu si j e d n a k ukry przygotowywany przez niego p r o jekt proklamacji G r i n g a , po czym przy pierwszej okazji spuci te dys kryminujce papiery z w o d w toalecie. O pitej r a n o Brauchitscha przyprowadzono do Kollera p o d stra z roz kazem od G r i n g a . Koller mia natychmiast polecie do Berlina i wyjani t spraw Hitlerowi. Bredow d o d a : T o nie jest t a k n a p r a w d rozkaz

G r i n g a . To rozkaz Hitlera". Koller d o m a g a si zgody na wylot po zapad niciu zmierzchu i bez towarzystwa stranika z SS. Pniej zosta uwolnio ny na specjalny rozkaz Hitlera. Kiedy Koller usysza, e Hitler wezwa gene raa Rittera von G r e i m a z M o n a c h i u m , aby przekaza mu dowdztwo Luft waffe, wysa Greimowi telegram, ktry przedstawia wszystkie fakty prze mawiajce na korzy G r i n g a . Lecz G r e i m nie wyrazi wspczucia, jego zdaniem marszaek Rzeszy powinien zosta z Hitlerem w bunkrze. G r e i m , k t r y chcia j a k najszybciej wyjecha, m i a p r o b l e m y ze znale zieniem s a m o l o t u , m o g c e g o z a b r a go do Berlina; cige n a l o t y zniszczy y wszystkie maszyny w okolicy. W k o c u d o t a r do Fhrerbunker powa nie ranny, w towarzystwie synnej kobiety-lotnika H a n n y Reitsch, po ni skim przelocie z eskort myliwcw a z L o t n i s k a G a t o w p o d Berlinem w m a y m samolocie t r e n i n g o w y m p o d g w a t o w n y m ostrzaem Rosjan. Z p o m o c H a n n y Reitsch wyldowa na ulicy w pobliu Kancelarii Rze szy; jego p r a w a s t o p a bya p o g r u c h o t a n a . H a n n a Reitsch w swoim rozhisteryzowanym opisie tego penego e m o cji s p o t k a n i a w s p o m i n a , e Hitler przywita goci i n a t y c h m i a s t zacz a t a k o w a G r i n g a 2 1 . Powiedzia, e wezwa G r e i m a do Berlina: ponie wa H e r m a n n G r i n g zdradzi m n i e i nawiza k o n t a k t z wrogiem o r a z wbrew m o i m r o z k a z o m pojecha schroni si do Berchtesgaden. S t a m t d wysa m i h a n i e b n y t e l e g r a m " . W e d u g H a n n y Reitsch F h r e r m i a zy w oczach, jego gowa bya przekrzywiona, twarz blada, a rce trzsy si bezwiednie, kiedy p o k a z y w a telegram G r i n g a . U l t i m a t u m ! krzycza. - N i e c n e u l t i m a t u m ! " . G r e i m i H a n n a Reitsch ujli donie Hitle ra i przysigli o d p o k u t o w a swoim yciem za zo, k t r e G r i n g wyrzdzi jego u k o c h a n e m u F h r e r o w i . Kiedy wieczorem 26 kwietnia Hitler przeklina imi G r i n g a , byy marszaek Rzeszy, jego pracownicy, r o d z i n a i stranicy dowiadczali t r u d n o c i ycia w schronie przeciwlotniczym bez o d p o w i e d n i c h urzdze sanitarnych. Wczesnym r a n k i e m o d b y si ciki n a l o t na Berchtesgaden, p o d c z a s ktrego d o m y Hitlera i G r i n g a p o w a n i e ucierpiay; jecy i stranicy ledwie zdyli dotrze do s c h r o n u 2 2 . Przed witem n a s t p n e g o dnia, 27 kwietnia, Koller na wezwania Hitle ra zdoa dolecie do Rechlina. T a m o k a z a o si, e k o n t y n u o w a n i e dal szej p o d r y jest niemoliwe, i spdzi ten pechowy dzie z Jodlern, Keitlem, D n i t z e m i H i m m l e r e m , ktrzy unikali jakiejkolwiek wzmianki o G r i n g u w obawie, e o d i u m h a b y m o g o b y spa i na nich. N o t a k powiedzia H i m m l e r . - Ta sprawa m a r s z a k a Rzeszy. G o d n a p o a o w a n i a " . Powiedzia, e p o r o z m a w i a o t y m pniej, bo teraz jest b a r d z o zaj ty. J o d l i Keitel rwnie udawali, e maj taki n a w a pracy, e nie m o g niestety powici czasu na wysuchiwanie lojalnych p r b Kollera

o przywrcenie d o b r e g o imienia G r i n g o w i . N i e ma wtpliwoci, e G r i n g chcia d o b r z e - powiedzia D n i t z wymijajco. - P o r o z m a w i a m y o tym po l u n c h u " . Ostatecznie G r e i m p o r o z m a w i a z Kollerem przez tele fon i powiedzia m u , e waciwie nie byo rozkazw, aby przyjecha do Berlina, i niech lepiej wrci do Berchtesgaden ( B o r m a n n pilnowa, eby o d s u n kad kolejn myl o G r i n g u z gowy Hitlera). Znacznie uspo kojony Koller wyszed o trzeciej dziesi r a n o 28 kwietnia, lecz mia opnienia w p o d r y i d o t a r na Obersalzberg d o p i e r o 29 kwietnia. T a m dowiedzia si, e G r i n g zosta usunity i nikt nie wie, gdzie przebywa. G r i n g a w rzeczywistoci z a b r a n o na jego wasne danie do z a m k u w M a u t e r n d o r f 2 3 . W schronie po p r o s t u nie m o n a byo zbyt d u g o wy trzyma i SS d a o si p r z e k o n a , eby p r z e t r a n s p o r t o w a go razem z ro dzin i niektrymi c z o n k a m i sztabu o b l o d z o n y m i grskimi d r o g a m i z Berchtesgaden do M a u t e n d o r f . Tymczasem w Berlinie Hitler zakoczy m a k a b r y c z n uroczysto p o d z i e m n y c h zalubin z Ew B r a u n , k t r e poprzedzay ich samobjstwo, a nastpnie zostawi p a n n m o d i przystpi do p o d y k t o w a n i a swojej ostatniej woli w p n y c h godzinach n o c n y c h . W testamencie odnis si bezporednio do swojego samobjstwa w t y m s a m y m zdaniu, w k t r y m formalnie pozbywa si swojego najstarszego yjcego towarzysza. Przed moj mierci - d y k t o w a swojej sekretarce - w y r z u c a m byego marsza ka Rzeszy H e r m a n n a G r i n g a z partii i p o z b a w i a m go wszystkich p r a w przyznanych mu d e k r e t e m z 29 czerwca 1941 r o k u . Na jego miejsce mia nuj a d m i r a a D n i t z a prezydentem Rzeszy i najwyszym d o w d c si zbrojnych. G r i n g i H i m m l e r , negocjujc po kryjomu z wrogiem bez m o jej wiedzy lub zgody i prbujc bezprawnie przej wadz w pastwie, nie wspominajc o zdradzie mojej osoby, przynieli niemoliwy do n a p r a wienia wstyd krajowi i caemu n a r o d o w i " . Pniej, tego samego dnia d o da postscriptum do tego strasznego d o k u m e n t u zemsty na n a r o d z i e nie mieckim; byo o n o a d r e s o w a n e do Keitla wystpujcego w imieniu si zbrojnych. N i e z a c h o w a o si, lecz widzia je p u k o w n i k von Below, ktry by wiadkiem d y k t o w a n i a przez Hitlera osobistego testamentu. W post scriptum Hitler potpi ostatecznie G r i n g a , chwali Luftwaffe za odwag i zrzuca na m a r s z a k a win za jej p o r a k . N a s t p n e g o dnia, po formal nych uciskach doni, Hitler poszed do swojego po ko j u i zabi si strza em w usta. Byo to o p do czwartej po p o u d n i u 30 kwietnia. Ciaa je go i Ewy, k t r a si otrua, zostay spalone w ogrodzie Kancelarii Rzeszy p n y m p o p o u d n i e m . mier Hitlera symbolizowaa koniec Trzeciej Rzeszy i koczya martyrologi E u r o p y . Tego samego dnia d w c h p o s a c w w cywilnych u b r a n i a c h wlizgn o si do Berchtesgaden i odwiedzio Roller. Najwyraniej przychodzili

od G r i n g a , aby powiedzie Kollerowi, j a k b a r d z o jest wcieky na niego za z d r a d " . Po tej ustnej w i a d o m o c i przysza n a s t p n a , jeszcze bardziej obraliwa. S e k r e t a r k a Kollera o d e b r a a w i a d o m o telefoniczn z M a u terndorf, w ktrej G r i n g stwierdzi: Jeli Koller nie jest wini, jeli tli si w n i m jeszcze p r o m y k przyzwoitoci, przyjedzie zobaczy si ze m n j u t r o r a n o " . T o n a t u r a l n i e d o p r o w a d z i o Kollera d o wciekoci, t y m bardziej e oznaczao spdzenie wielu godzin na jedzie po zdradliwych d r o g a c h midzy Berchtesgaden i M a u t e r n d o r f . N a s t p n y dzie, 1 maja, by pierwszym, ktry wiat przey bez w i d m a Hitlera. Lecz na p o u d n i u jeszcze nic o tym nie wiedziano. R a n k i e m Kol ler z o r i e n t o w a si jedynie, e d r o g a do M a u t e r n d o r f jest niemal nieprze j e z d n a ze wzgldu na ruchy wojsk i oblodzenie. W p o u d n i e starszy oficer SS przyjecha z p o n u r y m r o z k a z e m p o d p i s a n y m przez B o r m a n n a : Sytu acja w Berlinie jest b a r d z o napita. Jeli Berlin u p a d n i e , zdrajcy z 23 kwietnia musz zosta zabici. onierze, czycie swoj p o w i n n o ! Zaley od tego wasze ycie i h o n o r ! " . Kollerowi, z a n i e p o k o j o n e m u , e m o e zo sta u z n a n y za j e d n e g o z tych zdrajcw, ulyo, kiedy oficer wyjani, e SS nienawidzi B o r m a n n a i nigdy nie w y k o n a tego rozkazu. Pniej tego s a m e g o wieczora kolejny oficer SS, Standartenfhrer B r a u s e , przyjecha z M a u t e r n d o r f po trzydziestu szeciu g o d z i n a c h p o d r y , k t r a zazwyczaj t r w a a mniej ni trzy. B r a u s e by cakowicie szczery; zaprzyjani si z G r i n g i e m , ale nie m o e go u w o l n i bez o d p o wiedniej z g o d y . Herr General - p o w i e d z i a - ma p a n wicej o d d z i a w ni j a . D l a c z e g o nie o s w o b o d z i p a n G r i n g a si?". K a d y t e r a z p o t r z e b o w a alibi. K o l l e r czu, e p o w i n i e n o s w o b o d z i G r i n g a n a r o z k a z Kesselringa, d o w d c y n a p o u d n i u . Kesselring, d o k t r e g o K o l l e r tele f o n o w a w tej sprawie, u w a a , e r o z k a z p o w i n i e n przej przez D n i t za. Wszyscy syszeli j u oficjalnie o mierci H i t l e r a i wiedzieli o nowej pozycji D n i t z a . W i a d o m o c i te o g o s i o r a d i o H a m b u r g o dziesitej wieczorem. 2 maja Koller, k t r y uzna, e nie ma sensu o d p o w i a d a na cige roz kazy G r i n g a i jecha osobicie do M a u t e r n d o r f , p r b o w a bez s k u t k u przycisn Kesselringa, aby ten wyda r o z k a z uwolnienia G r i n g a . Tym czasem wysa wszystkich d o s t p n y c h mu onierzy Luftwaffe do M a u terndorf, aby d a G r i n g o w i moliwie najwiksze towarzystwo. Sytuacja bya t a k niepewna, a k o m u n i k a c j a t a k saba, e nikt nie wie dzia chyba, j a k najlepiej w y k o n y w a co, co m o n a by u z n a za obowi zek. Z a r w n o Rosjanie, j a k i A m e r y k a n i e byli z k a d y m d n i e m c o r a z bli ej i kady chcia moliwie j a k najszybciej wpa w rce tych drugich. Z tego p o w o d u Koller zacz m a r t w i si o G r i n g a , poniewa M a u t e r n d o r f leao za wschodzie, a co za tym idzie - bliej Rosjan. Z tego, co sy-

sza, G r i n g przej inicjatyw i panuje n a d sytuacj, c h o teoretycznie jest p o z b a w i o n y wolnoci. Koller, k t r y b a r d z o rozsdnie nalega, aby nie rusza si z miejsca i wysa ca d o s t p n p o m o c G r i n g o w i , usysza 4 maja, e A m e r y k a n i e zbliaj si do Berchtesgaden. 5 maja niejaki ge nera Pickert, k t r y p o p r z e d n i e g o d n i a przeszed przez M a u t e r n d o r f , p o wiedzia Kollerowi, e widzia G r i n g a stojcego w wejciu do z a m k u i r o z m a w i a w n i m w obecnoci Brausa. G r i n g chcia wicej onierzy do o c h r o n y , powiedzia: Koller m u s i teraz d z i a a " . Wierzy, e jest najpo pularniejszym za granic czonkiem d o w d z t w a nazistowskiego i p o m i m o intryg B o r m a n n a zostanie teraz p r a w n y m nastpc Hitlera: Wszyscy wiedzieli, e m o i m pierwszym r u c h e m bdzie zlikwidowanie B o r m a n n a " . N a d a l te chcia s p o t k a si z E i s e n h o w e r e m i o m w i sprawy jak m 24 czyzna z m c z y z n " . W e d u g Pickerta G r i n g rzeczywicie s a m si uwolni. P o d c z a s prze suchania wyjani, e widzia onierzy z o d d z i a w sygnaowych Luft waffe, ktrzy mijali z a m e k ; krzycza do nich, kac im przyj i o s w o b o dzi go. Tego w k a d y m razie wanie chciao SS; nie s t a w i a n o a d n e g o o p o r u . G r i n g by zachwycony t y m posuniciem strategicznym: T o by j e d e n z najpikniejszych m o m e n t w w m o i m yciu, sta t a m , naprzeciw m o i c h o d d z i a w i patrze, j a k prezentuj b r o swojemu naczelnemu d o w d c y " . 5 maja Kesselring oficjalnie p o i n f o r m o w a Kollera o o s w o b o dzeniu G r i n g a i o tym, e wysya sygna do D n i t z a z informacj, i G r i n g jest gotowy przyjecha i r o z m a w i a z Eisenhowerem. G r i n g po uwolnieniu osobicie wysa w i a d o m o do D n i t z a , z d a t 6 maja. Czy pan, admirale, wie o zagraajcych bezpieczestwu pastwa intry gach, ktre dowdca Rzeszy Bormann zawiza w celu wyeliminowania mnie? Wszystkie podjte przeciwko mnie kroki wynikny z wysanego przeze mnie w poczuciu lojalnoci wobec Fhrera pytania, czy yczy so bie, aby zacz obowizywa jego rozkaz dotyczcy sukcesji... Wymierzo na we mnie akcja opieraa si na radiogramie podpisanym Bormann". Pomimo moich prb nie byem przez nikogo przesuchiwany, jak rwnie nie pozwolono mi wytumaczy swojego stanowiska. Reichsfhrer-SS Himmler moe potwierdzi, jak rozlegy by zakres tych intryg. Wanie dowiedziaem si, e zamierza pan wysa Jodla do Eisenhowera z nadziej na negocjacje. Uwaam za istotne z punktu widzenia interesu naszego narodu, abym oprcz Jodla rwnie ja oficjalnie spotka si z Eisenhowerem, jak marszaek z marszakiem. Mj sukces we wszystkich wanych negocjacjach zagranicznych, ktre Fhrer zawsze mi powierza przed wojn, pozwala mie nadziej, e mog stworzy osobist atmosfer

odpowiedni dla negocjacji Jodla. Ponadto zarwno Anglia, jak i Amery ka udowodniy poprzez swoj pras i radio oraz w deklaracjach mw stanu w cigu ostatnich kilku lat, e ich stosunek do mnie jest bardziej yczliwy ni do innych dowdcw politycznych w Niemczech. Sdz, e w tej najtrudniejszej godzinie wszyscy powinni ze sob wsppracowa i nie naley zaniedba niczego, co moe zapewni przyszo Niemiec.
G R I N G , MARSZAEK R Z E S Z Y
25

D n i t z nie p r z e j m o w a si o d p o w i e d z i ; p o p r o s t u wyrzuci p i s m o G r i n g a . P o c h w i l o w y m nasileniu si d e s p e r a c k i e g o o p o r u szuka t e r a z o s t a t e c z n y c h s p o s o b w kapitulacji. 29 kwietnia bez wiedzy H i t l e r a nie mieckie wojska we Woszech p o d d a y si b e z w a r u n k o w o . 4 maja p n o c n o - z a c h o d n i e N i e m c y p o d d a y si M o n t g o m e r e m u . Kesselring skapitu lowa na p o u d n i u 5 maja, a 7 maja, dzie po t y m , j a k g r n o l o t n a i p o z o s t a w i o n a bez o d p o w i e d z i w i a d o m o G r i n g a z o s t a a o d o o n a i za p o m n i a n a , D n i t z p o d p i s a b e z w a r u n k o w kapitulacj caych N i e m i e c i zoy j na rce g e n e r a a E i s e n h o w e r a . Lecz na p o u d n i u Koller n a d a l dziaa intensywnie w imieniu G r i n g a . 6 maja skonfiskowa z a m e k F i s c h h o r n w Austrii, na p o u d n i o w y m brzegu Zell am See (waciciel nie zgodzi si na zakwaterowanie Kollera - zdraj c y " G r i n g a ) , a nastpnie zorganizowa dla G r i n g a transport, r z e k o m o na spotkanie z Amerykanami, ktrego marszaek tak pragn. Nastpnego d n i a Bernd von Brauchitsch przyjecha z d w o m a o t w a r t y m i listami od G r i n g a , j e d n y m z a a d r e s o w a n y m do najbliszego amerykaskiego dowd cy dywizji, a drugim do generaa Eisenhowera. W pierwszym z nich d o m a ga si osobistej ochrony, poniewa n a d a l czuje si zagroony", i bezpiecz nego dostarczenia drugiego listu do najwyszego d o w d c y aliantw. W drugim n a t o m i a s t prosi Eisenhowera o - j a k n a d a l to nazywa - natych miastow osobist r o z m o w mczyzny z mczyzn". Brauchitsch, k t r e m u Koller zaatwi t r a n s p o r t , wyruszy w drog, aby dostarczy o b a listy Amerykanom. 8 maja przyjechali nagle G r e i m i H a n n a Reitsch, komplikujc sytu acj. N a d a l byli peni h e r o i z m u , n a d a l p o m s t o w a l i na G r i n g a i wychwa lali Hitlera. G r e i m by zbyt chory z p o w o d u poniesionych r a n , eby prze bywa p o z a szpitalem, a Koller chcia j a k najszybciej p o z b y si tych nie mile widzianych goci ( G r e i m by formalnie jego d o w o d z c y m oficerem), wic zaatwi G r e i m o w i t r a n s p o r t d o szpitala. H a n n a Reitsch d o samego k o c a histerycznie a t a k o w a a G r i n g a j a k o w r o g a d w c h mczyzn, k t rym bya o d d a n a - Hitlera i G r e i m a . W t e d y r a n o nadesza w i a d o m o telefoniczna z F i s c h h o r n , i o d d z i a A m e r y k a n w w j e e p a c h przyjecha do bezpiecznego aresztu m a r s z a k a

Rzeszy. Oficer dowodzcy, ktry mia o d e b r a G r i n g a , by b a r d z o zy, e go t a m nie zasta. Z a r a d n y o r g a n i z a t o r Koller wyda rozkaz, aby A m e rykanie otrzymali d o b r y lunch, a sam usiowa dowiedzie si, gdzie jest G r i n g . Z a d z w o n i do M a u t e r n d o r f i usysza, e G r i n g j e d n a k zdecydo wa si zosta we w a s n y m z a m k u , lecz z a p o m n i a powiedzie o t y m Kollerowi. T e n ostatni w k o c u straci cierpliwo, powiedzia, e Ameryka nie czekaj w F i s c h h o r n i G r i n g musi n a t y c h m i a s t tutaj przyjecha. Po kolejnych k o p o t a c h z G r e i m e m , ktry p o d c z a s p o d r y do szpita la k a z a z a t r z y m a s a m o c h d i p r b o w a przebiera si na polu w cywil ne u b r a n i a , Koller p o n o w n i e zadzwoni do M a u t e r n d o r f , eby sprawdzi, czy G r i n g jest j u w d r o d z e . G o s p o d y n i odpowiedziaa, e wyjecha o k o o p o u d n i a . J e d n a k o czwartej n a d a l nie d o t a r do F i s c h h o r n , a Amery kanie, zmczeni czekaniem, ruszyli na poszukiwania. Ostatecznie odnale ziono G r i n g a w k o r k u w pobliu R a d s t a d t i z a b r a n o go do F i s c h h o r n . T a m , j a k dowiedzia si Koller przez telefon, G r i n g i jego wita przybyli zupenie odpreni, w wymienitych h u m o r a c h , a G r i n g dowcipkuje sobie z a m e r y k a s k i m i o n i e r z a m i " 2 6 . Koller u z n a teraz, e powinien s p o t k a si z czowiekiem, dla k t r e g o t a k wiele robi p o d c z a s ostatnich tygodni, lecz G r i n g k r t k o odmwi. Przebiera si przed o b i a d e m , ktry mia zje z a m e r y k a s k i m generaem odpowiedzialnym za przyjcie. Jeli Koller zadzwoni j u t r o , bez wtpienia u d a im si znale sprzyjajcy m o m e n t . Tymczasem Koller musia z n o w u zaj si Greimem, ktry tym razem prosi, aby zastrzeli go j a k o dezertera. Koller wyda ostatni rozkaz, z a n i m Amerykaninie, ktrzy o k u p o w a l i Berchtesgaden, przejli pen wadz: d o w d c a naczelny Luftwaffe musi je cha do szpitala w odpowiedni sposb, w towarzystwie swoich oficerw. N a s t p n e g o dnia, 9 maja, Koller, n a d a l wolny, chcia zobaczy si z G r i n g i e m , lecz dowiedzia si, e ten wyjecha z A m e r y k a n a m i . M a r szaek mia j e d n a k tyle poczucia przyzwoitoci, e zostawi dla Kollera przyjacielsk w i a d o m o u Bouhlera: G r i n g chce p a n u p o d z i k o w a za wszystko, co p a n zrobi. Ma teraz jasny ogld sytuacji i auje, e nie p o zna si na p a n u wczeniej. P o i n s t r u o w a m n i e wyranie, ebym powie dzia p a n u , e jest p a n jedyn osob, ktrej ufa. J a k o j e d y n y zawsze b r o ni p a n jego zdania. Jeli chodzi o niego, postawi na zbyt wiele zych ko n i ! " . Bouhler sdzi, e G r i n g wrci za niecay tydzie, po s p o t k a n i u z Eisenhowerem; Koller by sceptyczny. W y s o k o , w oknie z a m k u , zoba czy E m m y G r i n g w biaej sukience i kapeluszu przeciwsonecznym. Po tym Koller nie widzia si wicej z G r i n g i e m , k t r e g o z a b r a n o do Anglii i t r z y m a n o przez d w a i p r o k u w niewoli. G r i n g a zawieziono najpierw do Zell am See w Austrii, kwatery gw nej d o w d c y Trzydziestej Szstej Dywizji Piechoty R o b e r t a J. Stacka,

a nastpnie do Kitzbuhel, o k o o trzydziestu mil od miejsca, gdzie stacjo n o w a a S i d m a A r m i a A m e r y k a s k a . Stack przyj go serdecznie - naj widoczniej zbyt serdecznie, eby to s p o d o b a o si Eisenhowerowi. N a w e t Koller sysza doniesienia, e widziano G r i n g a na balkonie zajtego przez wojsko hotelu w Kitzbuhel z kieliszkiem s z a m p a n a w doni, miej cego si z a m e r y k a s k i m i onierzami. R o b i o n o mu zdjcia o b o k flagi dy wizji teksaskiej, ktrej si p o d d a . Wystawne przyjcie, jakie o t r z y m a od A m e r y k a n w , przysporzyo im zej prasy. Z kwatery gwnej aliantw nadeszy rozkazy, aby w przyszoci t r a k t o w a n o go j a k n o r m a l n e g o jeca wojennego. Kiedy czeka na p r n o na wieci od Eisenhowera, d u c h w n i m umiera i nawet r o z m a w i a o samobjstwie z Brauchitschem, ktry m u n a d a l towarzyszy. G r i n g zosta przewieziony do o b o z u jenieckiego w Augsburgu, gdzie go nie w y r n i a n o spord innych j e c w wojennych, i z a k w a t e r o w a n y w d w u p o k o j o w y m mieszkaniu z a r e k w i r o w a n y m przez A m e r y k a n w 2 7 . M a r s z a e k Rzeszy mia k o w j e d n y m pokoju, a Brauchitsch i jego ad i u t a n t spali w drugim, ktry dzielili z R o b e r t e m K r o p p e m . ywili si ra-

cjami onierskimi, k t r e przygotowywali dla siebie sami w kuchni. Pilnu jcy ich oficer - major P a u l - o t r z y m a oczywicie rozkaz, aby z a c h o w a odpowiedni dystans midzy sob a winiami. Lecz nawet wtedy nie u d a o si cakowicie zdusi naturalnej gocinnoci A m e r y k a n w ani te ich zainteresowania synnym jecem. W tym k r t k i m czasie, kiedy G r i n g i Brauchitsch pozostawali w Augsburgu, p o n o w n i e byli przyjmowani w mesie oficerskiej. Przy tych okazjach G r i n g wyrywa si z przygnbie nia i roztacza cay swj u r o k . J a k w s p o m i n a Brauchitsch, odbyway si t a m pijackie imprezy. 11 maja w A u g s b u r g u G r i n g zosta sfotografowany i udzieli wywia du do prasy, a u w a g a caego wiata sprawia mu przyjemno. M w i o p o r a c e niemieckich generaw, ktrzy w poowie 1944 r. p r b o w a l i p r z e k o n a Hitlera, e wojna jest przegrana. Hitler - powiedzia publicz noci z g r o m a d z o n e j przed n i m z g o t o w y m i n o t a t n i k a m i - nie chcia przy j tego p u n k t u widzenia. K a z a , eby nigdy do niego nie w r a c a n o " . P o b y t w A u g s b u r g u o k a z a si k r t k i m okresem przejciowym dla G r i n g a , z a n i m o s a d z o n o go w wizieniu. W t e d y ju zda sobie spraw, e Eisenhower nie ma z a m i a r u si z nim s k o n t a k t o w a . Powiedziano m u , eby p r z y g o t o w a si do wyjazdu 21 maja. S a m o l o t e m przewieziono go z A u g s b u r g a do c e n t r u m wiziennego w M o n d o r f , w pobliu L u k s e m b u r ga. P o z w o l o n o mu wzi ze sob j e d n e g o oficera. W y b r a j e d n a k R o b e r ta K r o p p a , swego o d d a n e g o sug.

Rozdzia X

Norymberga
G r i n g przyszed zobaczy si ze m n w M o n d o r f i e , by krygujcym si niechlujem z dwiema walizkami piguek parakodeiny. Wyglda j a k sprzedawca lekw. Lecz my wyprowadzilimy go za n a o g u i zrobilimy z niego czowieka". To opinia w y r a o n a przez pu k o w n i k a B.C. A n d r u s a , amerykaskiego k o m e n d a n t a wizienia Bad M o n d o r f , do k t r e g o 21 maja G r i n g zosta przewieziony z lotniska w ciarwce wojskowej przez d w c h onierzy, k t r y c h rytmiczny r u c h uchw t r u d n o byo z a p o m n i e . Pozostawali oni zupenie obojtni na jego status, G r i n g obawia si, e to skutek k o m p l e t n e g o i g n o r o w a n i a przez E i s e n h o w e r a swojego najznakomitszego winia. Jego n o w y m wizieniem sta si p o z b a w i o n y wszelkich luksusw i p r z y g o t o w a n y do cikiego ycia H o t e l Palce. A m e r y k a n i e nazwali go m i e t n i k i e m " . G r i n g o w i o d e b r a n o piguki i p o d d a n o surowej diecie, k t r a m i a a z a h a m o w a gd n a r k o t y c z n y i odchudzi, gdy jego otyo le wpywaa na serce. W a y 127 kilogramw. D o k t o r B r a n d t , j e d e n z niemieckich lekarzy zaprzyjaniony ze rodowiskiem Hitlera, powie dzia A m e r y k a n o m , e G r i n g zazwyczaj przyjmowa dzienn d a w k pa rakodeiny dwadziecia razy wiksz od n o r m a l n e j . Pozwalali mu teraz b r a osiemnacie tabletek dziennie, redukujc s t o p n i o w o ilo, a zupe nie uwolni si od n a o g u . M i a by w M o n d o r f i e a do wrzenia, kiedy to przeniesiono go do wizienia w N o r y m b e r d z e , po blisko czterech miesi cach przesucha p r o w a d z o n y c h przez oficerw ledczych. Do tego czasu j e g o w a g a spada o 27 kg, a on cieszy si d o b r form, gotowy zagra gwn rol w N o r y m b e r d z e . R o b e r t K r o p p polecia do M o n d o r f ze swoim p a n e m i przez jaki czas zarzdza nielicznym personelem niemieckich sucych, ktrzy pracowali w wizieniu. R o b i , co mg, eby o p i e k o w a si G r i n g i e m , k t r y zacz z d a w a sobie spraw, e nie jest po p r o s t u zwykym j e c e m wojennym. C h o p o z b a w i o n o go cennych piguek, G r i n g o w i u d a o si, j a k zdradzi K r o p p o w i , z a c h o w a j e d n z k a p s u e k z trucizn, k t r e wszyscy d o w d cy nazistowscy musieli nosi przy sobie na r o z k a z F h r e r a . Ostatni przysug K r o p p a dla G r i n g a bya kradzie poduszki, zreszt natych miast skonfiskowanej. Na p o c z t k u czerwca K r o p p zobaczy si z G r i n Kiedy

giem po raz ostatni; powiedzieli sobie do widzenia, a bliski paczu G r i n g p o d z i k o w a m u . Powiedzia K r o p p o w i , e nieustannie m a r t w i si o E m m i dziecko. Po odejciu K r o p p a o r d y n a n s e m G r i n g a zosta niemiecki jeniec wojenny. W czerwcu sir Ivone K i r k p a t r i c k o d n o w i znajomo z G r i n g i e m . K i r k p a t r i c k odwiedzi M o n d o r f j a k o angielski d o r a d c a polityczny gene r a a Eisenhowera i spdzi dwie godziny z G r i n g i e m , ktry mia a t a k b r o n c h i t u i lea na stalowym ku w swojej celi, zawinity w kwiecisty szlafrok. G r i n g przyj swojego gocia ciepo i ochoczo o d p o w i a d a na pytania o wojn, k t r e z a d a w a mu K i r k p a t r i c k . Twierdzi, e Hitler roz pocz wojn w m o m e n c i e najbardziej sprzyjajcym dla Niemiec, lecz p o p e n i ! p o w a n y bd, nie korzystajc z rady, k t r G r i n g osobicie d a mu w 1940 r., aby przej przez Hiszpani za zgod F r a n c o lub bez niej, zaj G i b r a l t a r i Afryk Pnocn. W e d u g G r i n g a Hitler sdzi, e m o e wygra wojn bez F r a n c o , lecz gdyby przej k o n t r o l n a d Afryk P nocn, m g b y bezpiecznie z a a t a k o w a Rosj i Ameryk. Jeli chodzi o wojn w powietrzu, bitwa o Angli stanowia p u n k t zwrotny, nawet je li - j a k u w a a G r i n g - zakoczya si remisem; w k a d y m razie byo to dla niego wielkie rozczarowanie. Pniej - w sam p o r - nadeszo strate giczne b o m b a r d o w a n i e Niemiec, k t r e u c h r o n i o Angli przed zniszcze niem r a k i e t a m i i latajcymi b o m b a m i . G r i n g o w i wyranie p o d o b a a si r o z m o w a i baga K i r k a p t r i c k a , eby przyszed p o n o w n i e ; najwyraniej zrozumia, e jest zgubiony, lecz patrzy na swoj przyszo z h a r t e m d u c h a i nie p r b o w a niczego tumaczy ani usprawiedliwia". K o n t r a s t midzy n i m a R i b b e n t r o p e m , k t r y przeywa z a a m a n i e psychiczne, by b a r d z o wyrany 1 . Psychiatra wizienny d o k t o r D o u g l a s M. Kelly uwaa, e G r i n g jest chtny d o wsppracy. D o k t o r o t r z y m a opis uzalenienia n a r k o t y k o w e go G r i n g a w czasie, gdy marszaek zosta p o j m a n y . G r i n g powiedzia m u , e szuka r a t u n k u w parakodeinie, bdcej a g o d n p o c h o d n morfi ny, kiedy cierpia na bl zbw w 1937 r., i od tego czasu regularnie jej zaywa. Najwidoczniej nie wysza na j a w informacja o okresowych kura cjach zarzdzanych przez K a h l e g o . Przecitna d a w k a dzienna przygoto wanych specjalnie dla niego b a r d z o a g o d n y c h tabletek wynosia blisko 100 sztuk. T o , j a k twierdzi d o k t o r Kelley, r w n a o si zaledwie d w m lub trzem z i a r n k o m morfiny, czyli nie byo p o w a n d a w k i nie wywoywa o z m i a n w jego m z g u . G r i n g zaywa tabletki i by to aktywny n a g , j a k palenie j e d n e g o p a p i e r o s a za d r u g i m . T r z y m a przy sobie butelk z setk tabletek i p o c h a n i a codziennie ca jej zawarto. N i e robi z te go tajemnicy; w k a d a je do ust i u j a k gum. N i e stymuloway go, lecz agodziy kady bl, j a k i pojawia si w jego ciele. D o k t o r Kelley nie mia

trudnoci z wyrwaniem G r i n g a z uzalenienia n a r k o t y k o w e g o ; po p r o s t u porzucenie n a o g u przedstawi j a k wyzwanie rzucone silnemu mczynie, ktry powinien by g o t w znie bl prowadzcy do wyzdrowienia. Z a u w a y take, e G r i n g narcystycznie t r a k t o w a swoje ciao. D o kadnie zna dugo i szeroko swoich blizn, skrupulatnie d b a o skr. M i a pikn s k r z a n t o r b z wieloma k o s m e t y k a m i , w tym t o n i k a m i do twarzy i p u d r a m i do ciaa. W e d u g d o k t o r a Kelleya, G r i n g u w a a swo je ciao za najlepiej z b u d o w a n e w Niemczech. Jego bielizna bya z najde likatniejszego jedwabiu. Do niewoli z a b r a trzy synne piercienie wysa d z a n e wielkimi k a m i e n i a m i szlachetnymi, j e d e n z rubinem, jeden ze szma r a g d e m i j e d e n z bkitnym d i a m e n t e m ; kadego d n i a wybiera piercie z kamieniem, k t r y najbardziej p a s o w a do jego nastroju. Jego papierosy i papieronica, p i r a i owki byy ze zota. M i a take cztery zegarki z k a m i e n i a m i szlachetnymi. Nosi rwnie o g r o m n y n i e o p r a w i o n y szma ragd o w y m i a r a c h cal na p cala, ktry - j a k twierdzi - by najwik szym, j a k i u d a o mu si zdoby. J e d n a k m i m o tego, e G r i n g mia wia d o m o swojej wartoci i znaczenia, by j e d n y m z najatwiejszych w k o n takcie winiw. Szybko si z a a d a p t o w a i swj los z a a k c e p t o w a ze s t o s u n k o w o d u y m wdzikiem. Jego jedyn trosk, o p r c z dojmujcego niepokoju o rodzin, byo p o d t r z y m a n i e mistycznej aury w o k swojej wadzy i u z n a n i a wysokiego miejsca, jakie zajmowa w historii swojego kraju. Nigdy nie pomyla o sobie j a k o o z b r o d n i a r z u . Chwali si d o k t o rowi Kelleyowi: T a k , wiem, e bd wisia. P a n wie, e bd wisia. Je stem gotowy. Ale jestem z d e c y d o w a n y zapisa si w niemieckiej historii j a k o wielki czowiek. Jeli nie bd w stanie p r z e k o n a sdu, p r z e k o n a m przynajmniej n a r d niemiecki o tym, e wszystko, co robiem, czyniem dla Wielkiej Rzeszy Niemieckiej. Za pidziesit l u b szedziesit lat w caych Niemczech bd stay p o m n i k i H e r m a n n a G r i n g a " . Przepenione podziwem przesuchania, ktre tak p o d o b a y si G r i n g o wi, skoczyy si w A u g s b u r g u . W M o n d o r f i e podlega rygorystycznym f o r m o m przesucha p r z e p r o w a d z a n y c h przez oficerw z p s e u d o n i m a m i zamiast nazwisk, ktrzy zagbiali si w szczegy jego spraw osobistych. W r a z z p o p r a w zdrowia - a leczenie nie byo dla niego wcale atwe, ponie wa dwa razy cierpia na s y n d r o m odstawienia w okresie zmniejszania daw ki p a r a k o d e i n y - stawa si c o r a z bardziej chtny do wsppracy. Z a k r e s stawianych mu p y t a pozwoli mu zda sobie spraw z niezwykego ciaru odpowiedzialnoci za zbrodnie, k t r e alianci chcieli na niego zrzuci. Wy wnioskowa, e wobec niego oraz innych przywdcw nazistowskich i sze fw wojskowych zastosowany bdzie jaki rodzaj oskarenia publicznego. U s t a n o w i e n i e M i d z y n a r o d o w e g o T r y b u n a u W o j e n n e g o , ktry m i a zacz prace w listopadzie w N o r y m b e r d z e , zostao po raz pierwszy ogo-

szone na konferencji oskarycieli wyznaczonych przez gwne p a s t w a alianckie - Angli, F r a n c j i Zwizek Radziecki. Przewodniczy jej brytyj ski p r o k u r a t o r generalny sir D a v i d Maxwell-Fyfe. 8 sierpnia 1945 r. w L o n d y n i e zostao p o d p i s a n e p o r o z u m i e n i e dotyczce wszczcia proce su, d o d a n o rwnie rozdzia ustanawiajcy t r y b u n a i okrelajcy proce d u r y p o s t p o w a n i a , o p a r t y gwnie na angielskiej i amerykaskiej prak tyce sdowniczej. K o p i p o r o z u m i e n i a londyskiego o d c z y t a n o G r i n g o wi w M o n d o r f i e . Po przeniesieniu we wrzeniu do wizienia u s y t u o w a n e g o w P a a c u Sprawiedliwoci w N o r y m b e r d z e G r i n g , zosta umieszczony w celi nr 5 o powierzchni dziewi na trzynacie stp. Stay w niej k o , krzeso, st, sedes i m i s k a do mycia. M o n a byo obserwowa k a d y jego ruch o p r c z w y k o n y w a n i a czynnoci fizjologicznych, a jedzenie p o d a w a n o mu do celi przez z a p a d k w drzwiach. M g raz w t y g o d n i u wzi prysznic, a kiedy jego cela bya cyklicznie przeszukiwana, m u s i a sta na n a g o . Winiowie byli codziennie r a n o indywidualnie m u s z t r o w a n i i goleni przez niemieckiego fryzjera. T y l k o w czasie trwania procesu, k t r y zacz si we w t o r e k 20 listopada, p o z w o l o n o im na pewien rodzaj ycia towa rzyskiego, p o d c z a s wsplnych posikw. Przez cay czas pozostawali p o d d o z o r e m nieustpliwych i czsto agresywnych onierzy z Pierwszej Dywi zji Amerykaskiej; k o m e n d a n t e m wizienia zosta p u k o w n i k A n d r u s , k t r y przywiz winiw z Bad M o n d o r f . To wanie d o p i e r o teraz G r i n g o t r z y m a wieci o swojej onie. Bar d z o si przej, kiedy usysza, e E m m y r a z e m z siostr Else s w wizie niu w Straubingu; a o n a jest t a m nieustannie przesuchiwana. E d d a d o czya do niech w wizieniu na p r o b m a t k i , a u w o l n i o n o je d o p i e r o w m a r c u 1946 r., kiedy od piciu miesicy toczy si j u proces w N o r y m berdze. H e r m a n n o w i i E m m y p o z w o l o n o ostatecznie na korespondencj. M i d z y n a r o d o w y T r y b u n a W o j e n n y w N o r y m b e r d z e by j e d n y m z najbardziej niezwykych w y d a r z e w historii. A d w o k a t G r i n g a d o k t o r S t a h m e r na procesie opisa t r y b u n a j a k o majcy znaczenie w tworzeniu n o w y c h p r a w " i posiadajcy wymiary nieznane wczeniej w historii p r a w a " [XXIII, s. 104]*. P o d wzgldem technicznym - z zawiym systemem t u m a c z e przez suchawki na wiele jzykw (system ten w y k o r z y s t a n o po raz pierwszy w sdownictwie) i transmisj na cay wiat za p o m o c r o d k w filmowych i radiowych - m g zosta z o r g a n i z o w a n y jedynie w naszych czasach.
* Wolumin i numery strony nastpujce po wypisach w tym rozdziale odnosz si do XXII tomu angielskiej edycji zeznania sdowego w najwaniejszym procesie w Norymberdze: Trial of the German War Criminals. Proceedings of the International Military Tribunal (His Maje sty's Stationary Office, Londyn).
\

Naley z d a sobie spraw, e to A m e r y k a n i e ponosili koszty procesu i byli odpowiedzialni za jego administracj. Trzymali i pilnowali oskaro nych, opiekowali si sal sdow i sprztem. onierze amerykascy od kryli i skonfiskowali na p o u d n i u po ewakuacji r z d u z Berlina wielk mas niemieckich oficjalnych d o k u m e n t w . Potne z a d a n i e przeczytania i p r z y g o t o w a n i a w b a r d z o k r t k i m okresie a k t sprawy, k t r e miay by wykorzystane przez oskarenie, byo wielkim w k a d e m Ameryki do p r o cesu. Anglia, Rosja i F r a n c j a byy odpowiedzialne tylko za pokrycie kosztw wasnych sdziw i zespow oskarycieli, ktrzy zaangaowali si w prac przez p o n a d rok. A j e d n a k procesowi przewodniczy Anglik, sdzia Lawrence (obecnie L o r d Oaksey). P r o w a d z i p o s t p o w a n i e cierpliwie, uprzejmie, stanowczo i wreszcie bezstronnie, co z d o b y o mu u z n a n i e nawet ze strony oskaro nych. K o n t r o l o w a n i e t a k o g r o m n e g o z g r o m a d z e n i a a d w o k a t w repre zentujcych pi n a r o d o w o c i o rnych tradycjach sdowniczych byo niezwykle t r u d n y m z a d a n i e m . J a k wszystkie wielkie spektakle tego rodzaju, proces nis niebezpie czestwo dla tych, ktrzy go popierali. Waniejsze p u n k t y wywodu praw nego mogy bowiem z atwoci zosta przesonite przez inne czynniki, k t r e skwapliwie pochwycioby o t w a r t e o k o k a m e r y lub popularnej pra sy. Przy p r z e s d z o n y m wyniku procesu d r a m a t y c z n e p o z o s t a w a o pyta nie, j a k ci ludzie, k t r y c h nieograniczona wadza o k a z a a si niszczca dla t a k wielu n a r o d w , bd zachowywa si p o d p r z y m u s e m publiczne go b a d a n i a i krzyowego ognia p y t a z a d a w a n y c h przez wysoce wykwa lifikowane umysy prawnicze, reprezentujce zbiorow sprawiedliwo se tek milionw ludzi. Z drugiej strony napicie wyczuwalne na sali sdowej w najwyszych m o m e n t a c h konfliktu w procesie wywoywao wspczucie dla kadego a k t u szczeroci, odwagi lub zdolnoci do o b r o n y , k t r e wy kazywali oskareni. Byo to typowe zjawisko dla procesw, k t r e ciesz si niezwykym zainteresowaniem spoeczestwa. G r i n g wiedzia, e jest gwiazd d r a m a t u sdowego i e proces bdzie jego ostatni i najwiksz sposobnoci do zdobycia s z a c u n k u dla siebie i reimu, k t r e g o by teraz najwaniejszym yjcym b o h a t e r e m . Wiedzia, e cay wiat bdzie mu si przyglda z wyjtkow ciekawoci, e jego zachowanie znajdzie odbicie w n a g w k a c h wiatowej prasy i e k a d y je go gest zostanie zapisany w historii. P o m i m o u p o k o r z e ostatnich miesi cy uwizienia i wiadomoci, e ci, ktrzy go pojmali, z pewnoci ska go na mier, p r z y g o t o w a si do tego przedstawienia. Dziki niemu m g wszystko zyska, nie majc nic do stracenia. W y d o b y wszystkie cechy swej synnej osobowoci - szczero, cynizm, bystro, poczucie h u m o r u , fenomenaln pami. Z d e c y d o w a n i e chcia wie p r y m przed reszt

o s k a r o n y c h . Zwycizcy p o m o g l i m u , o d b u d o w u j c jego zdrowie i pew no siebie. Krygujcy si niechluj" by teraz czujnym i inteligentnym, g o t o w y m do walki czowiekiem. Z o s t a p o k o n a n y przez czynniki, n a d k t r y m i ostatecznie nie mia kontroli. Wielu o s k a r o n y c h wyrwao si spod jego wpywu, a niektrzy w rnych formach wykazywali ndzny al za grzechy, cao tworzya upokarzajce to dla ostatniej roli G r i n g a j a k o czowieka wadzy. Spo rd wyszych rang oskaronych, ktrzy mogli niemale r w n a si z m a r s z a k i e m Rzeszy, R i b b e n t r o p z a a m a si n e r w o w o , Hess by nie z r w n o w a o n y u m y s o w o , a Schacht, N e u r a t h i P a p e n usiowali jedynie o d s e p a r o w a si od p o s t p o w a n i a sdowego, n a t o m i a s t Speer przyj p o staw j a s n o mylcego p o k u t n i k a , ktry sta si najcenniejszym sprzymie rzecem oskarenia. Byy g u b e r n a t o r generalny o k u p o w a n e j Polski F r a n k p o p a d w swoist religijn histeri, paczc i m o d l c si w swojej celi. R o b e r t Ley, po okresie desperacji i przygnbienia, w padzierni ku popeni samobjstwo. Szefowie d o w d z t w - Keitel, Jodl, R e a d e r i D n i t z - odsunli si od sprawy p o d pretekstem, e dla onierza rozkaz to rozkaz; robili, co im k a z a n o , i nie mieli nic wsplnego z ksztatowa niem tragicznej polityki Hitlera. Jeden po d r u g i m porzucili g r u b a s a " , a on j a k o jedyny rzecznik wielkoci Hitlera sta s a m o t n i e przed przyta czajc liczb d o w o d w z g r o m a d z o n y c h przeciwko niemu i reimowi, ktry reprezentowa. Ostateczn klsk G r i n g o w i przynioso zbyt dugie trwanie procesu 218 dni; d o s o w n y zapis p o s t p o w a n i a sdowego m i a zaj dwadziecia trzy wielkie t o m y . Sam G r i n g zosta zarzucony olbrzymi iloci d o k u m e n t w i niekoczcymi si wywodami. Publiczno zacza nudzi si procesem, a wszyscy w niego z a a n g a o w a n i byli c o r a z bardziej zmczeni i poirytowani. Te czynniki o r a z ostateczna p o r a k a w u s t a n o w i e n i u wia rygodnej linii o b r o n y nie dopuciy do rozgosu, j a k i G r i n g chcia zdo by. Nie by j u nowoci; na jego korzy m o n a powiedzie tylko to, e los znosi do ostatniego gorzkiego dnia, siedzc ze spuszczon lub ukryt w d o n i a c h gow, p o g r o n y w mylach lub w depresji. Za scen tymczasem rozgrywa si inny d r a m a t p o d czujnym okiem a m e r y k a s k i c h psychologw wiziennych. Kiedy tylko a k t o r z y opuszcza li sal sdow, przesuchania r o z p o c z y n a a ta d r u g a g r u p a ledczych. Sie dzc z winiami przy posikach, odwiedzajc ich niczym spowiednicy w celach, piszc o nich r a p o r t y , opisujc ich stany umysowe, z a c h o w a n i e w samotnoci i towarzystwie, zmiany t e m p e r a m e n t u i koleje losu, profe sjonalni psychologowie d o d a w a l i swj szczeglny gos do historii proce su. D o k t o r G . M . Gilbert by psychologiem o d p o w i e d z i a l n y m za obser wowanie G r i n g a . Winiowie byli take zajci r o z m o w a m i ze swoimi

p r a w n i k a m i , k o n c e n t r o w a l i si na procesie i o b r o n i e - o p r c z tych, k t rzy postanowili wykazywa j a k najmniej zainteresowania spraw. S a m proces sta si t e m a t e m powanej debaty. Jedni utrzymywali, e trybuna, c h o bez precedensu, jest p r o w a d z o n y w zgodzie z p r a w e m mi d z y n a r o d o w y m . I n n i uwaali, e sd nie ma waciwie p o d s t a w p r a w n y c h i jest wycznie p o w a n y m oskareniem p o s t a w i o n y m przez zwycizc p o k o n a n e m u , uroczystym zapisem dla historii przytaczajcych d o w o d w na t o , e zasady w y z n a w a n e przez nazistw byy p o d e i nieludzkie. Poszczeglne p a s t w a miay zespoy oskarycieli; zespoowi ze S t a n w Zjednoczonych przewodniczy R o b e r t H. J a c k s o n z S d u Najwyszego, angielskiemu - sir Hartley Shawcross i sir D a v i d Maxwell-Fyfe, francu skiemu - Auguste C h a m p e t i e r de Ribes, Charles D u b o s t i E d g a r F a u r e , a radzieckiemu - genera R u d e n k o i p u k o w n i k P o k r o w s k i . P o s t a n o w i o no oprze si w gwnej mierze na znalezionych niemieckich d o k u m e n tach, w k t r y c h autentyczno nigdy nie w t p i o n o , a dziewitnastu o s k a r o n y c h o t r z y m a o szans na wasn o b r o n przed z a r z u t a m i , k t r e w t e r m i n a c h p r a w n y c h streszczay zakres ich winy. R e i m nazistowski by odpowiedzialny w ten lub inny sposb za mier blisko trzydziestu milio n w ludzi, a historia wierwiecza agitacji, przemocy i ucisku musiaa zo sta przeledzona, u d o w o d n i o n a i r o z o o n a na czynniki pierwsze pod czas dziewiciu miesicy procesu. Za m u r a m i P a a c u Sprawiedliwoci roz cigay si ruiny N o r y m b e r g i , niegdy piknego redniowiecznego miasta, w y b r a n e g o na spektakle potgi nazistw i d u m y n a r o d o w e j , ktre teraz m i a o sta si miejscem ich z d e m a s k o w a n i a i potpienia. W e w n t r z P a a cu G r i n g , Jodl i Keitel nosili wypowiae m u n d u r y bez insygniw, pod czas gdy reszta o s k a r o n y c h pojawiaa si w u b r a n i a c h cywilnych; ze wzgldu na c h a r a k t e r t r y b u n a u zostali pozbawieni swoich symboli wa dzy pastwowej i wyszych stopni. O p r c z G r i n g a wszyscy wygldali na znuonych, c h o on take p o d d a w a si wraz z upywem kolejnych w o l n o toczcych si miesicy przesucha. Trzydzieci dni przed rozpoczciem procesu kady oskarony otrzyma kopi a k t u oskarenia. D o k u m e n t zoony z 24 000 sw p r z e t u m a c z o n o na jzyk niemiecki. G r i n g dosta swj egzemplarz od angielskiego oficera, m a j o r a A . M . S . N e a v e ' a , k t r y pniej mia zosta l o n d y s k i m a d w o k a tem. J e d n y m z jego o s t a t n i c h dowiadcze bya ucieczka z niemieckiego o b o z u , p o d c z a s ktrej przeszed przez sam N o r y m b e r g ; jego obecn funkcj byo zajmowanie si p r a w a m i p o d m i o t o w y m i i ustaleniami dla oskaronych, wczajc wybr o b r o c w . M a j o r N e a v e uzna G r i n g a za czowieka k u l t u r a l n e g o , nerwowego i napitego; jego usta dray i wygl da, j a k b y by na granicy paczu. C h c i a j a k najszybciej o p r a c o w a o d p o wiednie dziaania. P r z e k a z a n o mu list wolnych a d w o k a t w , z ktrej m g

wybra osob odpowiedzialn za o b r o n G r i n g a . W y b r a czowieka, k t rego nazwisko byo mu znajome, dr. O t t o S t a h m e r a z Kolonii, b a r d z o d o brego, c h o ju siedemdziesicioletniego a d w o k a t a . Kiedy stranicy w wizieniu w P a a c u Sprawiedliwoci zagldali przez o k i e n k o celi n u m e r 5, widzieli G r i n g a lczcego n a d d o k u m e n t e m streszczajcym dzieje reimu nazistowskiego, w k t r y m w czterech na gwkach s f o r m u o w a n o zarzuty przeciwko nazizmowi: powszechny p l a n spisku, z b r o d n i e przeciwko pokojowi, z b r o d n i e wojenne o r a z z b r o d n i e przeciwko ludzkoci. D o k u m e n t zosta p o d p i s a n y w padzierniku w Ber linie przez gwnych oskarycieli i sta si oficjalnym a k t e m oskarenia wielkiego m i d z y n a r o d o w e g o z g r o m a d z e n i a n a r o d w , j a k o e osiemna cie krajw przyczyo si do deklaracji powoujcej t r y b u n a . Pozwa n y m p o s t a w i o n o cztery gwne zarzuty nie tylko j a k o j e d n o s t k o m , ale take j a k o kluczowym c z o n k o m jednej lub wicej organizacji b d insty tucji, przez k t r e dziaa reim nazistowski: r z d u Rzeszy, elity partii na zistowskiej, SS i S D , gestapo, SA, d o w d z t w a wojsk ldowych ( O K H ) i W e h r m a c h t u ( O K W ) . Instytucje te zostay p o s t a w i o n e przed sdem ja ko kryminalne. Oskarenie o powszechny plan lub spisek byo n a t u r y oglnej i zawiera o w sobie: zrywanie t r a k t a t w , p l a n o w a n i e i w y p o w i a d a n i e wojen agre sywnych, m a l t r e t o w a n i e , zabjstwa, przeladowanie n a r o d w na gruncie rasowym i religijnym, bezlitosne niszczenie miast i wiosek, a wszystko to na skal nieuzasadnion koniecznoci wojskow. Z 9 600 000 y d w miesz kajcych w czciach E u r o p y pozostajcych p o d zwierzchnictwem nazistw - napisano w akcie oskarenia - szacuje si ostronie, i 5 700 000 znikno, a wikszo z nich zostaa z premedytacj s k a z a n a na mier przez nazi stowskich p r z y w d c w " [I, s. 6]. P o z o s t a e trzy zarzuty dotyczyy w y b r a n y c h i j u o m w i o n y c h szcze g o w o a s p e k t w tego generalnego spisku, ewolucji d o k t r y n y nazistow skiej, w c h a n i a n i a p a s t w , upienia wszelkiego majtku i przenoszenie go do Niemiec, przeraajcych statystyk m o r d e r s t w i t o r t u r w o b o z a c h k o n centracyjnych i wizieniach, h o r r o r u d e k r e t u Nacht und Nebel ( N o c y i Mgy), w wyniku k t r e g o niezliczona rzesza ludzi znikna bez ladu. Po nich n a s t p o w a niekoczcy si rejestr m a s o w y c h m o r d e r s t w i p r a k t y k o w a n i a - j a k to s f o r m u o w a n o - z b r o d n i ludobjstwa lub eksterminacji ra sowej. C y t o w a n o niezliczone p r z y p a d k i t o r t u r i przepenionego niena wici m a l t r e t o w a n i a j e c w wojennych, szczeglnie ludzi z terytoriw wschodnich, ktrzy u w a a n i byli za g a t u n e k podlejszy i skazany na gd, niewolnictwo i mier. Cay pierwszy dzie procesu zosta powicony na odczytywanie na gos tego d o k u m e n t u , a oskaryciele reprezentujcy kady n a r d na zmian pre-

zentowali rozdziay oskarenia i szczegy z nimi zwizane. Drugiego d n i a oskareni zostali p o p r o s z e n i o owiadczenie, czy czuj si winni, czy nie. G r i n g , wezwany j a k o pierwszy do przedstawienia swojej odpowiedzi, d w u k r o t n i e usiowa w obcesowy i kategoryczny s p o s b zoy dusze owiadczenie, lecz zdecydowanie powstrzyma go przewodniczcy. Marsza ek Rzeszy musia zadowoli si j e d n y m okrgym zdaniem: Owiadczam, e w wietle a k t u oskarenia nie czuj si w i n n y " . Sdzia lord Lawrence z wielk kurtuazj od samego pocztku k o n t r o l o w a sytuacj. Proces m i a trwa od zimy 1945 r. do lata 1946. C a zim, od listopa da do m a r c a , zajo s a m o przedstawianie tego najduszego i najbardziej przeraajcego a k t u oskarenia w caej historii p r a w a . Pierwsza rozpatry w a n a bya sprawa G r i n g a j a k o gwnego o s k a r o n e g o , t a cz t r w a a od 8 do 22 m a r c a . O b r o n a o s b pozostajcych na awie o s k a r o n y c h t o czya si do lata, a skoczya 4 lipca. M o w y k o c o w e o b r o c w i oskar ycieli trway przez cay lipiec; midzy t y m czasem a k o c e m sierpnia to czy si drugi proces, k t r y dotyczy o s k a r o n y c h organizacji. 30 sierpnia zostaa p r z e d s t a w i o n a k r t k a d o d a t k o w a a r g u m e n t a c j a w o b r o n i e G ringa. 31 sierpnia kady o s k a r o n y m g wygosi owiadczenie k o c o w e , po k t r y m nastpia miesiczna przerwa i ogoszonie w y r o k u . 30 wrze nia sdzia L o r d Lawrence rozpocz odczytywanie wyroku, a po n i m in ni sdziowie. N a s t p n i e k a d y wizie by wzywany indywidualnie do sa li sdowej, aby usysze ogoszenie wyroku. Proces zakoczy si po pou d n i u 1 p a d z i e r n i k a 1946 r o k u . 8 stycznia a m e r y k a s k i a d w o k a t R a l p h G. Albrecht przedstawi przy p a d e k G r i n g a w imieniu oskarenia. Zacz opisywa d o b r z e z n a n y pu bliczny c h a r a k t e r G r i n g a , k t r y wida byo n a w e t w pierwszych d n i a c h procesu - jego p o k a z yczliwoci, jego zawsze gotowy umiech i przymil ny s p o s b z a c h o w a n i a . . . jego pene afirmacji zachowanie, wyraajce si w przyjaznym p o t a k i w a n i u gow, k t r e wszyscy mogli zobaczy, p o p r a w n o stwierdze... jego przeczce p o t r z s a n i e gow, kiedy chcia wyrazi sprzeciw". A d w o k a t m i a p o pierwsze przedstawi zarzuty w o b e c G r i n g a , k t r e odnosiy si do nazistowskiego spisku i agresji wobec innych krajw. R o z pocz o d o m w i e n i a kariery G r i n g a przy b o k u Hitlera, wspinaczki p o szczeblach wadzy po 1933 r., wojowniczego c h a r a k t e r u jego wypowiedzi w latach poprzedzajcych wojn i energicznego denia do remilitaryzacji. G r i n g - powiedzia - by w rzeczywistoci centraln postaci w niemiec kich przygotowaniach do agresji militarnej". A d w o k a t opisa zaangaowa nie G r i n g a w Anschlussie Austrii, w gwacie na Czechosowacji", w przy g o t o w a n i a c h do a k t u przemocy wobec Polski, w bezlitosn eksploatacj" o k u p o w a n e g o terytorium sowieckiego i w niewolniczy p r o g r a m pracy prze-

widujcy przymusowe przeniesienie do Rzeszy milionw P o l a k w , gwnie rolnikw, a w k o c u w deportacj kilkunastu milionw mczyzn i kobiet z terytoriw o k u p o w a n y c h i blisko d w c h milionw j e c w wojennych, ktrzy mieli suy niemieckiemu przemysowi i rolnictwu. A m e r y k a s k i oskaryciel m w i o kolejnych d o k u m e n t a c h podpisa nych przez G r i n g a l u b jego agentw, nakazujcych zajcie majtku na terytoriach o k u p o w a n y c h (a szczeglnie dzie sztuki), grabie surowcw i maszyn, k t r e mogy si p r z y d a N i e m c o m o r a z kradzie a r t y k u w ywnociowych skazujc lokaln l u d n o na diet, k t r a bya s t a r a n n i e skalkulowana, aby u t r z y m a ludzi na granicy godu. P r z e d s t a w i o n o d o k u m e n t y zawiadczajce, e G r i n g o w i p o w i e r z o n o gospodarcz eksplo atacj terytoriw sowieckich niemal d w a miesice przed inwazj. J a k o ostatnie pojawiy si d o w o d y na p o p e n i o n e przez G r i n g a z b r o d n i e przeciwko ludzkoci: jego powizania z o b o z a m i koncentracyj nymi po tym, j a k przeszy one p o d k o n t r o l H i m m l e r a , szczeglnie zain teresowanie eksploatacj siy roboczej zoonej z winiw, k a m p a n i przeciwko y d o m , szczeglnie w formie ucisku gospodarczego i sekwestracji m a j t k u po p o g r o m i e w 1938 r. o r a z w pniejszym przedueniu n a p o d b i t e terytoria d e k r e t w stworzonych pierwotnie d o wyeliminowa nia y d w z ycia g o s p o d a r c z e g o Niemiec. N i e ominy go rwnie za rzuty najwyszej z b r o d n i przeciwko y d o m , z b r o d n i ludobjstwa. Al brecht zakoczy: Przedstawienie t r y b u n a o w i zakresu indywidualnej odpowiedzialnoci o s k a r o n e g o G r i n g a m i a o jedynie ilustrowa m a s u d o k u m e n t o w a n y c h d o w o d w , k t r e ujawniaj wiodc rol o d g r y w a n przez tego k o n s p i r a t o r a n a k a d y m etapie spisku nazistowskiego". T o zo stao wypowiedziane po p o u d n i u 8 stycznia. G r i n g musia czeka kolej ne d w a miesice na moliwo odpowiedzi. W y m u s z o n a d u g a cisza p o d c z a s procesu, od 20 l i s t o p a d a do 8 m a r c a , le wpywaa na czowieka o c h a r a k t e r z e G r i n g a . Stara si przycign uwag do swojej osoby z a r w n o w sdzie, j a k i p o z a nim. Na sali sdo wej, jeli n a w e t nie m g w y p o w i a d a si gono, zawsze m g gestykulo wa. Wiedzia, e jest gwn ciekawostk; by filmowany i fotografowa ny, a jego z a c h o w a n i e na p o c z t k u wywoywao liczne k o m e n t a r z e w p r a sie. Kiedy 20 l i s t o p a d a o dziesitej r a n o u b r a n i na c z a r n o sdziowie zajli miejsca, wszystkie p a r y oczu zwrciy si w k i e r u n k u n a d c h o d z c y c h ze swoich cel winiw. Emocje - po czci wstrt, po czci ciekawo k t r e przez l a t a gromadziy si przeciwko nazistom, k o n c e n t r o w a y si te raz na tej maej grupce mczyzn, z a n i e d b a n y c h i zaenowanych, k t r z y siadali na awie o s k a r o n y c h . Lecz G r i n g nie traci czasu na prezento wanie swojej pewnoci siebie. O k a z y w a p o g a r d dla wypowiedzi a d w o k a t w lub innych o s k a r o n y c h ; od czasu do czasu o d w r a c a si, eby wy-

k o n a jaki gest a l b o wyszepta uwag. P o t r z s a gow albo wierci si na krzele, kiedy si nie zgadza. Rzuca grone spojrzenia. U m i e c h a si szeroko. mia si. C z a s a m i przeklina i m a m r o t a co do siebie, a kiedy Hess, ktry siedzia o b o k niego przez cay proces, wygupia si, G r i n g nieustannie p r b o w a go ucisza. Cay czas czujnie wychwytywa wszyst kie p u n k t y na swoj korzy. W zapisie filmowym p r o c e s u wida, j a k n o tuje, s p r a w d z a suchawki, o d w r a c a si do innych o s k a r o n y c h , potwier dza fakty, skiniciami gowy i p o d p o w i e d z i a m i sugeruje wszystkim, co p o w i n n i myle i mwi. W p e w n y m m o m e n c i e zirytowany Hess o d w r ci si do niego i w a r k n : N i e c h mi p a n nie przerywa!". Wszystko, co G r i n g m g wtedy zrobi, to wzruszy r a m i o n a m i n a d gupot siedzce go o b o k biedaka. P o d c z a s tych piciu miesicy milczenia w yciu publicznym G r i n g m g uwolni si od swoich p r o b l e m w tylko przed wiziennym psycho logiem dr. Gilbertem, poniewa odrzuci usugi k a p e l a n a . Tutaj w k o c u m i a szans rozmawia, c h o oczywicie m g rwnie o m a w i a t spraw ze swoim a d w o k a t e m dr. S t a h m e r e m , a kiedy proces j u si zacz, z p o zostaymi o s k a r o n y m i p o d c z a s lunchu, k t r y p o c z t k o w o o d b y w a si na sali sdowej. P o c z t k o w o G r i n g w y d a w a si znajdowa w swoim ywiole i zaoy mask jowialnego realisty i zabawnego cynika. Wyraa p o g a r d dla proce su. Przy pierwszym odczytaniu a k t u oskarenia powiedzia: Zwycizca za wsze bdzie sdzi, a p o k o n a n y o s k a r o n y m " . U w a a proces za przygoto w a n z premedytacj spraw polityczn": C h c i a b y m jedynie, ebymy wszyscy mieli odwag ograniczy nasz o b r o n do trzech sw: Pocaujcie mnie w d u p ! " . Chodzi midzy oskaronymi, powtarzajc z u p o d o b a n i e m to prostackie stwierdzenie podczas jednej z przerw na lunch i oczekujc, e wszyscy bd si z niego mia. Na chwil przed wasn o b r o n powiedzia: S p r o w a d z a n i e gw suwerennych krajw przed obcy sd to afront niespo tykany w historii!". W rzeczy samej nie u z n a wadzy sdu. W kwestii Niemiec z a c h o w a zupeny cynizm. Kiedy Gilbert zauway, e n a r d niemiecki jest teraz p o z b a w i o n y iluzji w kwestii d o w d z t w a na zistowskiego, G r i n g odpowiedzia: N i e c h si p a n nie przejmuje tym, co ludzie m w i teraz. To m n i e zupenie nie interesuje. Wiem, co mwili wczeniej. Wiem, j a k si cieszyli i wychwalali nas, kiedy wszystko d o b r z e si u k a d a o . W i e m zbyt wiele o l u d z i a c h " . Pniej d o d a : D e m o k r a c j a po p r o s t u nie sprawdzi si w p r z y p a d k u n a r o d u niemieckiego. Jestem za d o w o l o n y , e nie m u s z t a m j u duej y - kady prbuje ocali swoj gow, potpiajc parti teraz, kiedy przegralimy". Lubi swoje specyficzne poczucie h u m o r u . Podczas l u n c h u powiedzia do dr. G i l b e r t a i grupy o s k a r o n y c h : Oczywicie, e chciaem rozbi ro-

syjskiego olbrzyma! T e r a z bdziecie musieli zrobi to sami. Bd patrzy z rozbawieniem, j a k sobie z t y m radzicie. Oczywicie dla m n i e to nieistot ne, czy bd si w a m przyglda z nieba czy innego bardziej interesujce go miejsca". R w n i e bawio go o p o w i a d a n i e dr. Gilbertowi, j a k wstpi do r u c h u nazistowskiego. W 1919 r. u m w i e m si na spotkanie, eby wstpi do loy masoskiej. Czekajc, zobaczyem przechodzc o b o k pikn b l o n d y n k i p o d e r w a e m j. C , do m a s o n w nigdy nie doczy em. G d y b y m owego d n i a nie p o d e r w a b l o n d y n k i , nie m g b y m d o s t a si do partii i nie byoby m n i e tu dzisiaj". N a d a l r o z k o s z o w a si pozycj, j a k zajmowa w partii: N i e musz p o k a z y w a filmw i czyta d o k u m e n t w , eby u d o w o d n i , e zbroilimy si do wojny. T a k , dozbrajaem Niemcy! auj jedynie, e nie robilimy tego dalej. Oczywicie, midzy n a m i , u w a a m wasze t r a k t a t y za mieci. Wstpiem do partii, poniewa bya rewolucyjna, a nie ze wzgldu na ca t ideologi. I n n e partie prze p r o w a d z a y rewolucje, wic wymyliem sobie, e te m o g si na j a k z a a p a . P o d o b a o mi si w niej t o , e p a r t i a nazistowska bya jedyn, k t r a m i a a odwag powiedzie D o diaba z Wersalem!, p o d c z a s gdy inne czogay si i u s t p o w a y " . U p a r c i e p o d t r z y m y w a swoj wiar w Hitlera. Cieszy si, e F h r e r nie yje i nie musi stan przed sdem w N o r y m b e r d z e . Zwracajc si do innych o s k a r o n y c h przy stole, d o d a : N i e m g b y m tolerowa tego, e stoi przed o b c y m sdem. Wy znalicie F h r e r a . J a k o pierwszy wstaby i powiedzia W y d a e m rozkazy i przyjmuj pen odpowiedzialno))". Wyrazi j e d n a k rozgoryczenie sposobem, w j a k i t r a k t o w a go Hitler. Wie p a n - mwi do G i l b e r t a - m o i m celem nie jest wyolbrzymianie m o jej mioci dla F h r e r a , bo wie p a n , j a k m n i e t r a k t o w a p o d koniec. Ale nie wiem, co powiedzie - sdz, e m o e w cigu ostatniego p t o r a r o k u zostawi wszystkie sprawy H i m m l e r o w i " . Jego nieustajce p o p i e r a n i e Hi tlera wydaje si wynika w duej mierze z o d n o s z o n y c h osobistych korzy ci i osignitej pozycji w historii: N i e r o z u m i e p a n ludzi t a k j a k ja. G d y b y m teraz wycofa si po tym, j a k go wspieraem wczeniej, ludzie czuliby dla mnie jedynie p o g a r d . K t o wie, j a k sprawy potocz si za pidziesit lub sto lat? W y r o k mierci? To dla mnie nic nie znaczy - ale moja r e p u t a cja w historii znaczy dla m n i e wiele". Przy innej okazji powiedzia do Gilberta: Jeli m i a b y m moliwo mierci j a k o mczennik, t y m lepiej. Czy sdzi p a n , e wielu m i a o t a k szans? G d y b y m m g zoy moje koci w m a r m u r o w e j t r u m n i e , to w k o c u o wiele wicej ni wikszo ludzi z d o a a osign". Przez cay proces usiowa rzdzi p o z o s t a y m i o s k a r o n y m i . C h o c i a odrzuci p o m o c k a p e l a n a , zgodzi si uczestniczy w mszach w kaplicy: poniewa, j a k o najwaniejszy czonek grupy, jeli t a m bd, inni te pj-

d". P o d c z a s przerw na lunch p r b o w a z d o m i n o w a innych, radzi im, co powinni mwi, c h o r z a d k o byo to d o b r z e przyjmowane. Reszta grupy bya p o d c o r a z mniejszym wraeniem mieszanki b r a w u r y i cynizmu G r i n g a . Speer, najinteligentniejszy i najbardziej p r z e k o n a n y antynazista w r d winiw, powiedzia do G i l b e r t a w styczniu, kiedy ten odwiedzi go w celi: Wie p a n , G r i n g n a d a l myli, e jest grub ryb i e rzdzi na wet j a k o z b r o d n i a r z wojenny". Pniej jeszcze dorzuci: G r i n g wie, e jest ju u g o t o w a n y i potrzebuje wity przynajmniej dwudziestu p o mniejszych b o h a t e r w do swojego wielkiego wejcia do Walhalli. To za dziwiajce, j a k tyranizuje i n n y c h " . Z tego p o w o d u p u k o w n i k A n d r u s p o n o w n i e u s t a n o w i areszt o d o s o b niony podczas godzin spdzanych w wizieniu. To z d e n e r w o w a o wszyst kich oskaronych, lecz na G r i n g a p o d z i a a o d o s k o n a l e . Gilbert opisuje go j a k o przygnbionego i drcego j a k o d r z u c o n e d z i e c k o " . Domyli si, e przyczyn kary by jego agresywny i cyniczny wpyw. Wybuch: N i e widzi p a n , e cae te arty i gra to tylko bazeskie interludium? Czy sdzi p a n , e cieszy m n i e siedzenie tutaj i suchanie oskare zrzucanych na nasze gowy ze wszystkich stron? T e r a z m u s i m y znale jakie ujcie dla emocji. G d y b y m ich j a k o nie oywia, kilku z nich po p r o s t u z a a m a oby si. N i e widzi p a n , e sam w tej celi robi sobie wystarczajce wy m w k i , aujc, e nie wybraem innej drogi, e nie yem inaczej, zamiast koczy w ten s p o s b ? " . C h o c i a raz by przyciszony, a n a w e t skruszony. Na p r o b p u k o w n i k a A n d r u s a 17 lutego Gilbert podzieli winiw na specjalne m a e grupy, w k t r y c h mogli s p o t y k a si w trakcie posi kw. Ci, ktrzy byli p r z e k o n a n i o b e z p r a w n y m dziaaniu nazistw, neu tralizowali tych mniej s k o n n y c h do z a a k c e p t o w a n i a sprawiedliwoci sta wianych im z a r z u t w . G r i n g by z m u s z o n y do jedzenia w samotnoci i czu si t y m b a r d z o u r a o n y . Speer przyzna pniej, e G r i n g stosowa swego rodzaju t e r r o r psychiczny na sabszych o s k a r o n y c h i t a r g o w a si w kwestii zezna, k t r e p o w i n n i zoy: powie t o , jeli oni to powiedz. R e a k c j a G r i n g a bya typowa: T o , e jestem Nazist N u m e r Jeden w tej grupie, nie oznacza, e jestem najbardziej niebezpieczny. W k a d y m razie p u k o w n i k powinien p a m i t a , e ma tu do czynienia z postaciami histo rycznymi. li czy dobrzy, jestemy o s o b o w o c i a m i historycznymi, a on jest n i k i m " . N a s t p n i e p o r w n a siebie, nie po raz pierwszy, z N a p o l e o n e m w niewoli. Wielokrotnie oskarenie zaciemniao sal sdow, aby w c h a r a k t e r z e d o w o d w wywietli filmy. Byy w nich sceny okruciestw zarejestrowa ne przez wynajtych k a m e r z y s t w w o b o z a c h koncentracyjnych l u b in nych miejscach cierpie. Gilbert d o k a d n i e n o t o w a efekty, jakie wywie ray o n e na o s k a r o n y c h . Niektrzy, j a k F u n k i F r a n k , pakali; niekt-

rzy, j a k Speer i H a n s Fritzsche z Ministerstwa P r o p a g a n d y , byli na grani cy paczu; R i b b e n t r o p , N e u r a t h , Schacht i P a p e n nie chcieli ich oglda; inni, j a k na p r z y k a d Seyss-Inquart i Streicher, patrzyli beznamitnie. G r i n g najpierw wychyli si do p r z o d u i nie patrzy; wyglda na przy gnbionego i kasa. Po j e d n y m z filmw, kiedy Hess m a m r o t a : N i e wie rz w t o " , powiedzia m u , eby si uciszy. Wszyscy obecni na sali sdo wej byli p o d wraeniem filmu i winiowie wychodzili w k o m p l e t n y m mil czeniu. P o t e m , w swoich celach, po p r o s t u nie dowierzali; j e d n a k u wielu z nich n a d a l wida byo zy wstydu lub k o m p l e t n e zdenerwowanie tym, co widzieli. T y m c z a s e m reakcja G r i n g a bya dziwna: T o byo takie mi e p o p o u d n i e , a do chwili, gdy p o k a z a l i ten film. Kiedy odczytywali m o j r o z m o w telefoniczn w kwestii austriackiej, wszyscy wraz ze m n si miali. A p o t e m pokazali ten o k r o p n y film i wszystko p o p s u l i " . G r i n g mia pen wiadomo, e filmy przedstawiay z b r o d n i e bd ce j e d y n y m najpowaniejszym oskareniem, k t r e m u chcia stawi czoa j a k o gwny o s k a r o n y . Co do pozostaych m g si sprzecza, wykorzy stujc swj a u t o r y t e t i si osobowoci, przedzierajc si przez krzyowy ogie p y t a . Lecz ten p o k a z w zaciemnionej sali sdowej, z t r u d n y m i do zniesienia o b r a z a m i r z u c a n y m i n a e k r a n bez k o m p r o m i s u a d o m o m e n tu, gdy ani sd, ani sami oskareni nie mogli duej na nie patrze, spo w o d o w a , e on - drugi po Hitlerze w pastwie - nie m g duej podtrzy m y w a swojej b r a w u r y . T a k j a k powiedzia, ten o k r o p n y film" rzeczywi cie wszystko p o p s u . J e d n a k w k r t c e znalaz swoiste wyjcie z tego dylematu, powiedzia do Gilberta: N i e mog poj tych rzeczy. Czy przypuszcza p a n , e uwierzybym, gdyby k t o przyszed do m n i e i powie dzia, e robi m r o c e krew w yach eksperymenty na ludzkich win k a c h morskich albo e ludzie s zmuszani do k o p a n i a wasnych g r o b w i zabijani tysicami? Powiedziabym: Wynocie si std z tym fantastycz n y m n o n s e n s e m Zlekcewaybym t o j a k o wrog p r o p a g a n d " . Kiedy Rosjanie w poowie lutego pokazali swoje szokujce filmy, przyj d o k a d n i e takie stanowisko: K a d y m o e zrobi taki film, jeli wyjm ciaa z grobw, a nastpnie p o k a cignik, ktry p o n o w n i e je w r z u c a " . Lecz byo oczywiste, e nie jest w stanie p r z e k o n a nawet samego siebie, nie wspominajc o innych. Kiedy Rosjanie n a d a l wywietlali filmy, mia si, kiedy pierwsze ujcie byo o b r c o n e do gry n o g a m i (film nie zosta prze winity) i o d m w i patrzenia na sceny, k t r e ostatecznie zostay p o k a z a ne. P o t e m powiedzia, e byy to gwnie z b r o d n i e p o p e n i a n e przez R o sjan na N i e m c a c h . W k a d y m razie by onierzem i przywyk do w i d o k u mierci. N i e musz oglda filmu, eby czu p r z e r a e n i e " - powiedzia. Pniej, podczas zezna kobiety - winiarki Auschwitz - zdj suchaw ki i nie chcia ich sucha. P o d koniec owiadczy, e nie wiedzia o takich

rzeczach. Wiecie j a k to jest nawet w batalionie - powiedzia do j e d n e g o z a d w o k a t w o b r o n y , ktry pyta, czy ktokolwiek u wadzy wiedzia o tym, co si dzieje. - D o w d c a b a t a l i o n u nie wie o wszystkim, co dzieje si na linii frontu. Im wyej stoisz, t y m mniej widzisz z tego, co dzieje si na dole". T r z y n a s t o d n i o w e wysuchanie o b r o n y G r i n g a rozpoczo si 8 m a r c a r a n o wezwaniem pierwszego wiadka o b r o n y . By nim Bodenschatz, zeznajcy j a k o oficer cznikowy midzy k w a t e r a m i gwnymi Hitlera i G r i n g a . W k r t c e schemat p y t a sta si jasny, S t a h m e r stara si wyka za, j a k m a o G r i n g by z a a n g a o w a n y w bardziej o k r u t n e i nikczemne dziaania nazistw. Kiedy skoczya si yczliwo Hitlera wobec G r i n ga? O p i s a n o nieustajc prac G r i n g a na rzecz p o k o j u i jego p o d e j m o w a n e razem z D a h l e r u s e m starania. Co robi, aby zapobiec wojnie? Czy wiedzia wczeniej o p o g r o m i e w 1938 roku? W a d n y m razie. Co stara si robi, eby wycign ludzi z o b o z w koncentracyjnych? N i e u s t a n n i e p o m a g a w indywidualnych p r z y p a d k a c h . Co wiadek lub G r i n g wie dzia o w a r u n k a c h panujcych w obozach? N i c a nic. Kiedy S t a h m e r skoczy, przysza kolej na J a c k s o n a , k t r y z a a t a k o wa B o d e n s c h a t z a krzyowym ogniem p y t a . Oskaryciel dy do u d o wodnienia, e z a r w n o Bodenschatz, j a k i G r i n g byli z a a n g a o w a n i w sprawy, o k t r e pyta wczeniej Stahmer, chcc wykaza co zupenie przeciwnego. To ograniczyo si do kwestii o b o z w koncentracyjnych. Bodenschatz starannie u n i k a odpowiedzi, co stao si generaln technik podczas procesu. Nie, byem zupenie niewiadomy tych spraw. Nie, ni gdy nie z a d a w a e m p y t a . Nie, nie m o g zoy ostatecznego owiadcze nia w tej kwestii. Cay czas p o w r a c a n o do sprawy skutecznoci si p o wietrznych i coraz gorszych relacji midzy Hitlerem a G r i n g i e m po 1943 roku. N a s t p n i e B o d e n s c h a t z a zastpi Milch, a S t a h m e r d o p r o w a d z i go do owiadczenia, e niemieckie siy powietrzne zostay z b u d o w a n e jedynie ze wzgldw o b r o n n y c h , e G r i n g by zawsze po stronie p o k o j u przez si. Milch zezna take, e G r i n g zgadza si z nim, i powinni u n i k a jakich kolwiek zwizkw z wykorzystywaniem przez H i m m l e r a kryminalistw do testw z cinieniem powietrza i t e m p e r a t u r . Ani on, ani G r i n g nie wiedzieli o n a t u r z e tych eksperymentw. W kwestii t r a k t o w a n i a j e c w wojennych G r i n g powiedzia: Kiedy j u zostan zestrzeleni, s naszymi t o w a r z y s z a m i " . Jeli chodzi o zwoki, Milch przyj t sam lini, co Bo denschatz: Ludzie, ktrzy wiedzieli o tych w a r u n k a c h , nie mwili o nich i przypuszczalnie nie mogli o nich r o z m a w i a . " N i k t nie m g wiedzie, e istnieje p o n a d dwiecie o b o z w koncentracyjnych, c h o wszyscy zdawali sobie spraw, e jakie s. J e d n a k nikt nie wiedzia, co dzieje si za ich

m u r a m i . P o d o b n i e j a k nikt nie mia pojcia o o b o z a c h eksterminacyjnych dla y d w . W y k a z a n i e jakiegokolwiek zainteresowania t spraw ozna czao pewn mier dla danej osoby i jej rodziny; Milch powiedzia, e to jeden z najbardziej odkrywczych m o m e n t w tego procesu. J a c k s o n nie mia a d n y c h t r u d n o c i z wycigniciem od Milcha, e ani G r i n g , ani ktokolwiek inny nie by w stanie aktywnie sprzeciwi si H i tlerowi. M a r s z a e k Rzeszy nigdy s t a n o w c z o nie sprzeciwi si F h r e r o w i publicznie ani przed wiksz grup jego oficerw, p o n i e w a Hitler nie t o lerowaby takiego sprzeciwu". Milch powiedzia, e jeli chodzi o p r b odwiedzenia Hitlera od wojny z Rosj, odnis wraenie, e G r i n g wczeniej o m w i ten p r o b l e m z Hitlerem, ale bez najmniejszych sukce sw, poniewa z Hitlerem nie byo to moliwe". To take stao si p o w r a cajcym t e m a t e m procesu. K a d e dziaanie, d o b r e czy ze, byo wynikiem decyzji Hitlera i nikt nie m g z a p r o t e s t o w a , nawet najwysi rang czonkowie d o w d z t w a . Z a d a w a n e z pewn ironi przez J a c k s o n a pyta nia s p o w o d o w a y , e Milch p u n k t po p u n k c i e wyjawi wszystkie saboci reimu a u t o r y t a r n e g o . N i k t nie m g wysun propozycji, k t r e uwaa za suszne lub usprawiedliwione, jeli krytycznie odnosiy si nawet do najbardziej p o c h o p n y c h decyzji F h r e r a . N a d wszystkim unosi si lk przed gestapo: M I L C H : T o nie byo atwe dla a d n e g o z nas. Wszyscy bylimy przeko nani, e jestemy nieustannie obserwowani, bez wzgldu na nasz pozy cj. Nie byo p r a w d o p o d o b n i e ani jednej osoby, k t r a nie m i a a swoich akt, a wielu o s o b o m w y t a c z a n o pniej procesy na podstawie tych zapi skw. D o t y c z y o to wszystkich, cznie z m a r s z a k i e m Rzeszy. J A C K S O N : Wic chce p a n powiedzie, e od m a r s z a k a Rzeszy w d do najskromniejszego obywatela wszyscy bali si H e i n r i c h a H i m m l e r a i jego organizacji? M I L C H : C , nasilenie lku m o g o by rnie. P r a w d o p o d o b n i e nie by o t a k wysokie u o s b o najwyszej i najniszej r a n d z e [VIII, s. 280]. J a c k s o n p r b o w a take d o p r o w a d z i do tego, aby Milch szerzej wyja ni wyraone podczas ledztwa p r z e k o n a n i e , e po m a r c u 1943 r. Hitler nie by j u n o r m a l n y . J a c k s o n chcia zrozumie, j a k G r i n g m g suy n i e n o r m a l n e m u czowiekowi? Milch p o n o w n i e zrobi unik: M I L C H : T O nie bya t a k a a n o r m a l n o , e k t o m g powiedzie: T e n czowiek p o s t r a d a r o z u m " . Wierz, e lekarz m g b y udzieli p a n u wi cej informacji na ten t e m a t . W o w y m czasie r o z m a w i a e m o tym z leka rzami.

J A C K S O N : I t o oni stwierdzili, e jest nienormalny? M I L C H : Lekarz, ktrego z n a e m osobicie, przyzna, e istnieje moli wo odchyle od n o r m y [ V I I I , s. 281]. Kolejne p y t a n i a z a d a w a n e wiadkowi miay wykaza bezporedni zwizek G r i n g a i Milcha z wykorzystaniem przymusowej siy roboczej, r e k r u t o w a n e j spord j e c w wojennych i ludnoci, k t r a p o d e j m o w a a dziaania partyzanckie lub chciaa to zrobi, gdy alianci wylduj j u we Francji. Angielski oskaryciel G. D. R o b e r t s wrci do omawianej kwestii ofi cerw R A F - u , ktrzy uciekli ze Stalag Luft I I I w m a r c u 1944 r., a w kon sekwencji zostali zastrzeleni, a ich ciaa spalone. Milch twierdzi, e nic nie wiedzia na ten t e m a t w czasie, kiedy to si zdarzyo. P o d o b n e stano wisko zaj n a s t p n y wiadek, Bernd v o n Brauchitsch, zeznajcy j a k o a d i u t a n t wojskowy G r i n g a . Kolejnym g w n y m wiadkiem o b r o n y G r i n g a by P a u l K r n e r . S t a h m e r wykorzysta jego zeznanie, eby u d o w o d n i , e G r i n g w 1933 r. rozwiza wszystkie dzikie obozy koncentracyjne, o ktrych si dowie dzia, e p o w s t r z y m a t o r t u r o w a n i e przywdcy komunistycznego Thlm a n n a i e w k a d y m razie straci k o n t r o l n a d gestapo i o b o z a m i , kiedy H i m m l e r przej je w styczniu 1934 r o k u . K r n e r by nastpnie przepyty w a n y w kwestii czystki R h m a , p o g r o m u w 1938 r. i P l a n u Czteroletnie go. P o d o b n i e j a k wczeniej, tok p y t a zosta t a k z a p l a n o w a n e , aby p o k a za zasadniczo u m i a r k o w a n e i p o k o j o w e nastawienie G r i n g a . Kiedy J a c k s o n a t a k o w a , K r n e r b r o n i G r i n g a , a w p e w n y m m o m e n c i e oskaryciel wtrci: J A C K S O N : Skada p a n zeznania w c e n t r u m przesucha na Obersalzbergu 4 padziernika ubiegego r o k u przez dr. K e m p n e r a z naszego szta bu, p r a w d a ?
KRNER: Tak.

J A C K S O N : Na pocztku przesuchania stwierdzi p a n , e nie obciy a d n y m i zeznaniami swojego ostatniego przeoonego, m a r s z a k a Rzeszy G r i n g a i e u w a a p a n G r i n g a za ostatniego wielkiego czowieka rene sansu, k t r y d a p a n u najwiksz prac p a n a ycia, i e skadanie prze ciwko n i e m u zezna byoby o z n a k niewiernoci i nielojalnoci. Czy to wanie p a n powiedzia? K R N E R : T a k , mniej wicej to. J A C K S O N : N a d a l podtrzymuje p a n swoje stanowisko.
KRNER: Tak.

J A C K S O N : N i e m a m wicej p y t a [ I X , s. 19-20].

G e n e r a R u d e n k o , k t r y zaj miejsce J a c k s o n a , zoliwie reagowa na negatywne odpowiedzi K r n e r a odnoszce si do jego p y t a o terytoria o k u p o w a n e . K r n e r twierdzi, e nic nie wiedzia o o b o z a c h k o n c e n t r a cyjnych, p o d o b n i e j a k Kesselring, kolejny wiadek. Kesselring zosta we zwany, aby ujawni szczegy n a l o t w na Warszaw, R o t t e r d a m i Coven try j a k o celw wojskowych i wypowiedzie si na t e m a t p o d z i a u od powiedzialnoci wewntrz Luftwaffe o r a z s p o s o b u p r o w a d z e n i a wojny. Kesselring uwaa, e Hitler by gotowy przyj r a d y swoich generaw. Krzyowy ogie p y t a Maxwella-Fyfe'a by w najwyszym stopniu mia dcy dla Kesselringa, k t r y dowodzi we Woszech, kiedy siy niemieckie popeniay zbrodnie na miejscowej ludnoci. G r i n g zaj miejsce dla wiadkw po p o u d n i u 13 m a r c a . Oczekiwa nie w celi d e n e r w o w a o go, trzsy mu si rce, a na twarzy wida byo na picie. Jeszcze raz powiedzia Gilbertowi, e czuje, i j a k o j e d n a z gw suwerennego p a s t w a nie powinien stawa przed o b c y m sdem. J e d n a k , wykorzystujc uwanie p r z y g o t o w a n e przez S t a h m e r a pytania, szczego wo opisa swj zwizek z Hitlerem i parti o r a z wasny w k a d w przejcie wadzy i nastpujce po t y m ruchy konsolidacyjne. Chcia, eby wszystko b r z m i a o tak p r a w d o p o d o b n i e i rozsdnie, j a k to tylko moliwe, a mwi umiejtnie i z wielk wiadomoci swej przeszej wadzy. By szczery w kwestii swej wiary w parti i z d u m mwi o sukcesie osobistych wysi k w w d o p r o w a d z e n i u jej do wadzy: Chciabym powiedzie, e to prawda, i ja - a mog mwi tylko we wa snym imieniu - zrobiem wszystko, co byo w mojej mocy, eby wzmocni ruch narodowosocjalistyczny i poszerzy jego zasig, i pracowaem nie ustajco, eby doprowadzi go do wadzy w kadych warunkach jako je dyn si. Robiem wszystko, eby zapewni Fhrerowi miejsce kanclerza Rzeszy, ktre prawowicie mu si naleao [IX, s. 75]. M w i d u g o o potrzebie wyeliminowania wrogich partii politycznych, ustanowienia tajnej policji pastwowej i zaoenia o b o z w dla tych, k t rzy chcieli obali reim w pierwszym okresie jego istnienia. Przyzna, e w tych o b o z a c h zdarzay si akty b r u t a l i z m u i e dzikie obozy zostay za oone przez gaulaitera P o m o r z a K a r p f e n d t e i n a o r a z przez Heinesa i Er nesta, ktrzy zwizani byli z R h m e m . Rozwiza te obozy - twierdzi i przeprowadzi ledztwo w sprawie wszystkich b r u t a l n y c h czynw, o k t rych dowiedzia si, kiedy obozy byy p o d jego b e z p o r e d n i m n a d z o r e m . T e g o wieczora, p o p o w r o c i e d o swojej celi, G r i n g j a k z d e n e r w o w a ny a k t o r nie by w stanie je; siedzia, p a l c b a w a r s k fajk. By b a r d z o p o d e k s c y t o w a n y i m a r t w i si, e nie m o e p o w s t r z y m a d r e n i a rk.

N i e chcia, aby z a p a l o n o wiato, a j e g o n a s t r j s t a w a si c o r a z bardziej p o s p n y , kiedy m w i G i l b e r t o w i o c z o w i e k u j a k o n a j g o r s z y m z d r a p i e n i k w i o t y m , e w o j n a w przyszoci stanie si c o r a z bardziej de strukcyjna. N a s t p n e g o r a n k a d o w i e d z i a si o mierci B l o m b e r g a . C z o w i e k h o n o r u " - powiedzia G r i n g , przerywajc na chwil dysku sj ze S t a h m e r e m . Na n a s t p n y m posiedzeniu wyjani, w odpowiedzi na kolejne pytania z a d a w a n e przez S t a h m e r a , co r o z u m i a przez zasad p r z y w d z t w a " i dlaczego w Niemczech istniao szczeglne z a p o t r z e b o w a n i e na ni. Przestrzegaem tej zasady, nadal stanowczo i wiadomie jej przestrzegam. Nie naley zapomina, e struktura polityczna w rnych krajach ma roz maite rda, inaczej si rozwija. Co, co doskonale pasuje do jednego kraju, by moe w innym zupenie si nie sprawdzi. Niemcy przez dugie wieki monarchii zawsze hodoway zasadzie przywdztwa. Uwaam, e dla Niemiec, szczeglnie w owym niekorzystnym momencie istnienia, kie dy konieczne byo poczenie wszystkich si w stanowczy sposb, zasada przywdztwa, to znaczy wadzy z gry i odpowiedzialnoci z dou, bya je dyn moliwoci [IX, s. 82]. D o d a w a te, e z a s a d a p r z y w d z t w a jest rwnie p o d s t a w Kocioa Katolickiego oraz r z d u Zwizku Radzieckiego. N a s t p n i e przeszed do wyjanienia, dlaczego rozwizano zwizki za w o d o w e j a k o zarzewia niezadowolenia politycznego i e o d a m R h m a zosta zniszczony, poniewa chcia wykorzysta nielegalne m e t o d y zdoby wania wadzy, podczas gdy Hitler zdecydowanie p r a g n posuy si me t o d a m i z g o d n y m i z p r a w e m . W e d u g G r i n g a ludzie tacy j a k R h m , H e ines i Ernst spiskowali, aby obali F h r e r a . Znaem Rhma bardzo dobrze. Kazaem go do siebie przyprowadzi. Przedstawiem mu otwarcie sprawy, o ktrych syszaem. Przypomniaem mu o naszej wsplnej walce i poprosiem, aby bezwarunkowo wierzy w Fhrera. Przedstawi te same argumenty, o ktrych wanie wspomnia em, lecz zapewni mnie, e oczywicie nie myli o podjciu jakichkolwiek dziaa przeciwko Fhrerowi. Krtko po tym otrzymaem kolejne infor macje o tym, e posiada cise zwizki ze rodowiskami, ktre s nam wrogie [IX, s. 84]. G r i n g twierdzi, e kiedy nastpujca pniej czystka d o p r o w a d z i a do wikszej liczby w y p a d k w miertelnych, ni przewidywano, interwe niowa u Hitlera i d o m a g a si, aby n a t y c h m i a s t z a p r z e s t a n o zabjstw:

Tego wieczora usyszaem, e zabito rwnie innych ludzi, nawet tych, ktrzy nie mieli nic wsplnego z buntem Rhma. Fhrer przyjecha do Berlina tego samego dnia. Dowiedziaem si o tym pnym wieczorem lub w nocy, poszedem do niego nazajutrz w poudnie i poprosiem, eby wy da rozkaz zakazujcy wszystkich nastpnych egzekucji, bez wzgldu na okolicznoci, cho nadal yy jeszcze dwie osoby, ktre byy w to powa nie wmieszane i powinny zosta zastrzelone. W rzeczywistoci te osoby pozostawiono przy yciu. Poprosiem go o to, poniewa niepokoiem si, e sprawa wymknie nam si z rk, co - w rzeczy samej - do pewnego stop nia si stao. Powiedziaem te Fhrerowi, e w adnym wypadku nie na ley dopuci do dalszego rozlewu krwi [IX, s. 85]. D o d a jeszcze: Zamykajc kwesti puczu Rhma, chciabym podkreli, e przyjmuj na siebie ca odpowiedzialno za dziaania podjte przeciwko tym ludziom - Ernstowi, Heidebrechtowi i kilku innym na rozkaz Fhrera, ktry wy konaem lub przekazaem, i e nawet dzisiaj jestem zdania, i dziaaem absolutnie prawidowo i z poczucia obowizku. To zostao potwierdzone przez prezydenta Rzeszy, zreszt takie potwierdzenie nie byo konieczne, eby przekona mnie, e udao mi si w tym przypadku odsun od pa stwa wielkie zagroenie [IX, s. 85]. N a s t p n i e przesuchanie dotyczyo jego s t o s u n k u do kocioa, a wyga szane refleksje G r i n g a ukazay jego n i e k o n t r o l o w a n p r n o . Pod wzgldem konstytucyjnym, jako premier Prus, byem niech to b dzie jasne - w pewnym sensie najwyszym dygnitarzem ds. kocioa w Prusach, lecz nie za bardzo tym si interesowaem. Nie bywam czsto na mszy, cho zawsze wiadomie naleaem do kocioa, i istotnym momen tom ycia mojej rodziny, takim jak maestwo, chrzest, pogrzeb, zawsze towarzyszy ksidz. Moim zamiarem byo zatem pokazanie ludziom o sa bej woli, ktrzy, w otoczeniu rnych opinii, nie wiedzieli, co powinni zro bi. e jeli drugi czowiek w pastwie chodzi do kocioa, to oni mog ro bi to samo. Wreszcie chciabym powiedzie, e sam Fhrer nie by prze ciwny religii. Powiedzia, e nie uwaa siebie za reformatora kocioa i e nie yczy sobie, eby ktrykolwiek z jego przywdcw politycznych wy znacza sobie takie cele [IX, s. 25-27]. Hitler i on zajmowali si n a t o m i a s t u t r z y m a n i e m rozdziau midzy ko cioem i polityk, a G r i n g przeciwstawia si w zasadzie aresztowaniu

kleru, jeli ten powstrzymywa si od gwatownej krytyki wobec reimu i nie b r a udziau w yciu politycznym. N a s t p n i e przeszed do kwestii y d w . Przedstawi specjaln r o z p r a w o tym, e udzia ludnoci semickiej w yciu k u l t u r a l n y m i g o s p o d a r c z y m Niemiec by nieproporcjonalnie duy, e sytuacja bya niezdrowa i nie do przyjcia przez p a t r i o t w . J e d n a k gwatownie si przeciwstawia p o g r o m o w i z 1938 r. i robi, co w j e g o mocy, eby z a t r z y m a te nieekonomicz ne przeladowania. M i m o to przyzna si do naoenia grzywny w wyso koci j e d n e g o miliarda m a r e k na w s p l n o t ydowsk i przyj pen od powiedzialno za ogoszenie ustaw norymberskich: Chciabym podkreli, e chocia otrzymaem pisemne i ustne rozkazy od Fhrera, aby ogosi i przeprowadzi te prawa, bior za nie pen odpo wiedzialno. Dekrety nosz mj podpis, wydaem je, a zatem jestem od powiedzialny i nie chc chowa si w aden sposb za rozkazami Fhrera. W ten s a m s p o s b u z n a swoj odpowiedzialno za o d b u d o w a n i e nie mieckich si powietrznych i, chocia nie by ekonomist, za o d b u d o w a n i e niemieckiej g o s p o d a r k i . O siach powietrznych powiedzia: Byem i je stem w peni odpowiedzialny, poniewa peniem funkcj g w n o d o w o dzcego si powietrznych i ministra lotnictwa. Byem odpowiedzialny za dozbrojenie i z b u d o w a n i e si powietrznych o r a z ich d u c h a " [IX, s. 94]. O swojej pocztkowej p r a c y w roli P e n o m o c n i k a ds. S u r o w c w i Wymia ny Zagranicznej d o d a : P o s t a n o w i o n o , e chocia nie jestem ekspertem, to w tej sferze ja powinienem by si n a p d o w i wykorzysta moj ener gi. T a k wic zajem miejsce w kierownictwie g o s p o d a r c z y m " [IX, s. 95]. W czasie przerwy w rozprawie na lunch G r i n g powiedzia do Gilber ta: N o i j a k byo? N i e m o e p a n powiedzie, e byem t c h r z e m " . By wiadomy, e zrobi d o b r e wraenie na swoich towarzyszach-winiach. Pniej tego wieczora w swojej celi by zrelaksowany i z a d o w o l o n y z sie bie: T a k , to byo n a p r a w d due napicie. I to wszystko z pamici. By by p a n zaskoczony, j a k niewiele sw kluczowych zapisaem, eby m n i e p r o w a d z i y " . R a z jeszcze cela staa si g a r d e r o b a k t o r a . P o d c z a s p o p o u d n i o w e g o posiedzenia S t a h m e r przeprowadzi G r i n g a e t a p po etapie przez histori i rozwj jego wadzy, k t r e n a t u r a l n i e przed stawi w pozytywnym wietle, j a k o cz jego wyjtkowej suby dla kra ju. P o m i m o wysunitej przez sdziego L o r d a L a w r e n c e ' a p r o b y o zwi zo, przesuchanie t r w a o cztery dni, wczajc p y t a n i a z a d a n e przez in nych a d w o k a t w o b r o n y ; zapisy z procesu licz 80 000 sw, a jest to objto pokanej ksiki. T e m a t y nie byy p r e z e n t o w a n e w adnej okre lonej kolejnoci; po zagadnieniach dotyczcych okupacji N a d r e n i i nast-

p o w a y p y t a n i a o R a d O b r o n y Rzeszy i Biuro B a d a (ktre pniej mia o przynie G r i n g o w i k o p o t y , poniewa j a k o o r g a n byo instytucjonal nie zamieszane w o k r o p n e eksperymenty na ludziach). W kolejnych owiadczeniach, w k t r y c h G r i n g w s p o m i n a swoj wadz, zosta przedstawiony n o n s z a l a n c k i sposb, w jaki m o n a rzdzi p a s t w e m au t o r y t a r n y m . Midzy innymi opisa, j a k on i Hitler p r b o w a l i u r a t o w a d o b r e imi N e u r a t h a (a w efekcie wasne) po tym, j a k zosta zwolniony z Ministerstwa Spraw Zagranicznych: Aby unikn pomniejszania prestiu Herr von Neuratha osobicie zoy em propozycj Fhrerowi. Powiedziaem mu, e aby na zewntrz zacho wa wraenie, e Neurath nie zosta cakowicie usunity z Ministerstwa Spraw Zagranicznych, proponuj, aby mianowa go przewodniczcym Tajnej Rady Rzdowej. Dla pewnoci dodam, e taki rzd nie istnia, lecz sama nazwa brzmiaa przyjemnie i kady wyobraaby sobie, e co ozna cza. Fhrer powiedzia, e nie moemy uczyni go przewodniczcym, jeli nie mamy Rady. Na to ja odpowiedziaem: Zatem powoajmy j" i od r ki rzuciem nazwiska kilku osb. Jak ma wag przywizywaem do tej Rady, wida po tym, e osobicie byem jedn z ostatnich osb na tej li cie" [IX, s. 99]. Z ironi odnosi si do sugestii, e Hitler powinien by z wiksz uwa g odnosi si do opinii generaw w kwestii polityki t a k odlegej od stra tegii. Z d a n i e m G r i n g a , proszenie o takie opinie nie byo w stylu Hitlera: Czy kto uwaa, e mona rzdzi pastwem, jeli w czasie wojny lub przed wojn, o ktrej, susznie czy nie, postanowili przywdcy polityczni, kady genera gosowaby, czy chce walczy czy nie, czy jego wojsko zostanie w domu czy nie, albo mgby powiedzie: Najpierw musz zapyta moj dywizj"; by moe jeden z nich zgodziy si na wspprac, a inny zostaby w domu. W takim przypadku przywilej decydowania naleaoby przyzna rwnie zwykemu onierzowi. Moe pytanie kadego onierza o to, czy chce walczy czy zosta w domu, byoby sposobem, eby w przyszoci unikn wojen. Moliwe, ale nie w pastwie Fhrera [IX, s. 113-114]. Wiele czasu powicono na omwienie szczegw Anschlussu Austrii, u k a d u monachijskiego, zdarze p r o w a d z c y c h do zajcia Czechosowa cji i inwazji na Polsk, a take m i a n o w a n i a G r i n g a nastpc Hitlera, o czym, wedug samego zainteresowanego, F h r e r myla j u w 1934 ro k u . G r i n g powiedzia, e nawet kiedy Hitler u z n a go za drugiego czo wieka w pastwie, nie zawsze i n f o r m o w a go o swoich z a m i a r a c h , j a k

w p r z y p a d k u okupacji Czechosowacji. Pniej opowiedzia o swoich przedwojennych relacjach z Hitlerem: Oczywicie informowa mnie o wszystkich wanych problemach politycz nych i wojskowych. W wikszoci przypadkw zapoznawa mnie z tymi problemami podczas czstych rozmw, ktre trway wiele godzin, dzie po dniu. Oczywicie nierzadko razy byem zaskakiwany pewnymi kwestia mi polityki zagranicznej, lecz kiedy tylko byo to moliwe, wczaem si i pewnego razu rzeczywicie powiedziaem, e mam inne zdanie w spra wach polityki zagranicznej. Nie zawsze Hitlerowi byo atwo zgodzi si ze mn. Lecz chciabym podkreli, e oczywicie byem wczany we wszyst kie wane kwestie polityczne [IX, s. 111]. Odpowiedzi G r i n g a staway si coraz dusze. Jego niezwyka pami objawia si w caej okazaoci, gdy wszystkie fazy przesuchania daway mu szanse na przedstawienie wasnej perspektywy. N i k t nie wtpi, e ma przed sob prawdziwy autorytet nazistowski, gdy G r i n g przedstawia swoj wersj niemieckiej penetracji ssiednich krajw, swoj wersj h a n dlu wymiennego i grabienia zagranicznych dzie sztuki, swoj wersj za c h o w a n i a niemieckich onierzy wobec r u c h u o p o r u we Francji - a w k o c u J a c k s o n nie m g tego duej znie i zapyta przewodniczcego, w j a k i m stopniu ten rozwleky k o m e n t a r z wie si z zagadnieniami p r o cesu. N a s t p n i e G r i n g ze szczeroci dowiadczonego czowieka powie dzia: W a d n y m razie nie zaprzeczam temu, e dziay si rzeczy m o c n o dyskusyjne z p u n k t u widzenia p r a w a m i d z y n a r o d o w e g o . P o n a d t o dziay si rwnie rzeczy, ktre bezwzgldnie musz by u w a a n e za ekscesy". Czego si spodziewacie - zdawa si pyta - jeli onierzom niemieckim z kadej strony zagraa n a r d , ktry mia by podbity? Z t sam min a u t o r y t a r n e g o r o z s d k u broni b o m b a r d o w a n i a R o t t e r d a m u i Coventry, i wyrazi al, e Hitler odrzuci jego rad, aby nie r o z p o c z y n a a t a k u na Rosj, kiedy N i e m c y n a d a l pozostaj w konflikcie z Angli. Jeli chodzi o n a b y w a n i e dzie sztuki za granic, opowiedzia o niezwy kej rywalizacji midzy n i m i Hitlerem, k t r y rwnie chcia zaoy pry w a t n kolekcj, a obydwie miay by - j a k powiedzia - przeznaczone dla n a r o d u . Twierdzi, e by g o t w zapaci za dziea sztuki z z Galerii du Jeu de P a u m e , c h o bya to skonfiskowana wasno ydowska. Od samego pocztku chciaem, eby wyranie selekcjonowano zbiory, po niewa zamierzaem zapaci za te przedmioty, ktre chciaem wyekspo nowa w planowanej przez siebie galerii. Dlatego te poleciem, eby eks pert ds. dzie sztuki, nie Niemiec, lecz Francuz - jaki profesor, ktrego

nazwiska nie pamitam i z ktrym nigdy nie rozmawiaem - wyceni te pra ce. Potem miaem okreli, czy ta cena nie jest dla mnie zbyt wygrowana, czy nadal jestem zainteresowany lub czy mam ochot zapaci zapropono wan stawk. Pierwsza partia zostaa w ten sposb przygotowana, ale wte dy caa sprawa zostaa wstrzymana. Niektre z tych przedmiotw odesa no, to znaczy odesano Fhrerowi, i do mnie nie wrciy, w zwizku z tym nie mogem zapaci, dopki sprawa nie zostanie wyjaniona. O d p o w i e d z i a na zarzuty dotyczce zabierania ywnoci z o k u p o w a nych krajw ( N i e rozebralimy na czci i p r z e t r a n s p o r t o w a l i m y caej g o s p o d a r k i rosyjskiej a do ostatniej rubki i r u b o k r t a , j a k to dzieje si tutaj. To s posunicia wynikajce z przebiegu wojny. Oczywicie bior za nie pen o d p o w i e d z i a l n o " ) i wykorzystywania przymusowej siy ro boczej z o b o z w koncentracyjnych i o b o z w dla j e c w wojennych ( W t a m t y c h czasach w Niemczech k a d y m u s i a p r a c o w a " ) . Z najwik szym z a p a e m sprzeciwia si zarzutowi, i u k r y w a fakt z a m o r d o w a n i a winiw z R A F - u w Stalag Luft I I I , poniewa p o z o s t a w a w nieasce u F h r e r a i m g b y narazi si na spore nieprzyjemnoci, sprzeciwiajc si w jego obecnoci jakiejkolwiek formie o d w e t u w o b e c lotnikw, ktrzy byli j e c a m i wojennymi. Przesuchanie p r o w a d z o n e przez S t a h m e r a podjo nastpnie t e m a t administracji nazistowskiej i odpowiedzialnoci najwyszego d o w d z t w a o r a z rnych ministerstw, z k t r y m i zwizany by G r i n g . Pniej p o d d a n o g r u n t o w n e j rewizji histori Anschlussu. P o d c z a s tej dugiej serii owiadcze r a n o w s o b o t 16 m a r c a G r i n g poczyni odkrywcz dygresj na t e m a t k o n s e r w a t y z m u Hitlera i ciekawie wyjania swoje pniejsze re lacje z F h r e r e m : Zakadam, e pomimo wszystkich napi, rozstrzygajcym czynnikiem dla Fhrera byo to, e niezwyk trudno sprawiao mu przyzwyczajanie si do nowych twarzy oraz to, e nie lubi dokonywa adnych zmian w swo im otoczeniu. Wola raczej kontynuowa wspprac z ludmi, ktrych nie lubi, ni ich zmienia [IX, s. 166]. Pniej powiedzia o Hitlerze i sobie w okresie b e z p o r e d n i o przed i po w y b u c h u wojny: N i e byo n i k o g o , k t o p r a c o w a b y t a k blisko z F h r e rem, a k t o znaby t a k d o b r z e jego myli i miaby taki wpyw na niego j a k j a " [IX, s. 175]. P o d c z a s weekendowej przerwy w procesie G r i n g odpoczywa. Gilbert zapisa, e zrzdzi na przedstawiane mu a r g u m e n t y o h u m a n i t a r y z m i e . Powiedzia, e I m p e r i u m Brytyjskie p o w s t a o nie dziki h u m a n i t a r y z m o -

wi, a A m e r y k a wyrbaa sobie d r o g do b o g a t e g o Lebensraum poprzez rewolucj, m a s a k r y i wojn". U w a a , e to niesprawiedliwe, e to on spord mistrzw p o d b o j u m a zosta k o z e m ofiarnym historii. R a n o w poniedziaek 18 m a r c a z a p y t a n o o relacje G r i n g a z SA i ge s t a p o , a k o n k r e t n i e o t o , czy w okresie, kiedy s p r a w o w a k o n t r o l n a d ge s t a p o , d o c h o d z i o d o m a l t r e t o w a n i a winiw. O d p o w i e d G r i n g a cha rakteryzuje jego stanowisko wobec j e d n e g o z najbardziej niszczcych za rzutw, j a k i m musia stawi czoa: W czasie, kiedy nadal byem bezporednio zwizany z gestapo, takie eks cesy wystpoway, co ju otwarcie przyznaem. Aby je ukara, trzeba by oby si oczywicie o nich dowiedzie. Wymierzano kary. Oficjele wiedzie li, e gdyby robili takie rzeczy, ryzykowaliby poniesienie kary. Dua ich liczba zostaa ukarana. Nie mog powiedzie, jak to wygldao pniej [IX, s. 184]. Kiedy nadszed czas na p y t a n i a J a c k s o n a , w sdzie z a p a n o w a a a t m o s fera ciekawoci i oczekiwania. J a c k s o n zacz intrygujcym p y t a n i e m : M a p a n p r a w d o p o d o b n i e w i a d o m o tego, e jest p a n j e d y n y m yj cym czowiekiem, k t r y m o e wyjani n a m prawdziwe cele partii nazi stowskiej i wewntrzny m e c h a n i z m p r z y w d z t w a " . To tylko sprawio sa tysfakcj G r i n g o w i , k t r y odpowiedzia: Jestem tego w peni wiado m y " . Z a r w n o pytanie, j a k i o d p o w i e d ustanowiy relacj midzy tymi d w o m a mczyznami, ktrzy mieli si kci przez wiksz cz d w c h dni. J e d n a k przesuchanie m u s i a o zosta przerwane, aby zeznania m g zoy D a h l e r u s , k t r y chcia j u wrci do S z t o k h o l m u i nie m g czeka w nieskoczono, a G r i n g skoczy swoje dugie tyrady. P y t a n i a J a c k s o n a zbyt czsto zachcay G r i n g a do w y p o w i a d a n i a ge neralizujcych opinii na t e m a t jego dziaa i emocji patriotycznych, k t r e je inspiroway. W p o r w n a n i u z obszern wiedz G r i n g a i jego dowiad czeniem w niemieckiej polityce i administracji wiedza J a c k s o n a o historii nazistowskiej bya zbyt skpa, aby umiejtnym u n i k o m G r i n g a i starannie p r z e m y l a n y m zniewagom m g przeciwstawi fakty. Z d a r z a y si nawet sytuacje, kiedy G r i n g musia tumaczy mu p o d s t a w o w e kwestie. Pewno siebie G r i n g a rosa w miar, j a k poczucie jego c o r a z wikszego sukcesu s t o p n i o w o rozprzestrzeniao si na ca sal sdow. K a d y spodziewa si zobaczy, j a k kade kolejne miadce pytanie u p o k a r z a jego d u m i bez czelno. Wiedziano, e w archiwach przejtych przez A m e r y k a n w istnie je bogactwo d o w o d w w postaci d o k u m e n t w przeciwko d o w d z t w u nazi stowskiemu. Lecz najwyraniej J a c k s o n nie przygotowa si wystarczajco, aby przedrze si przez pancerz G r i n g a i rozwcieczy go:

J A C K S O N : P a n ustanowi zasad przywdztwa i opisa j j a k o system, w k t r y m wadza istnieje tylko na grze i jest p r z e k a z y w a n a na d, i na r z u c a n a ludziom stojcym niej, czy tak? G R I N G : Aby u n i k n wszelkich n i e p o r o z u m i e , chciabym jeszcze raz k r t k o wyjani t ide tak, j a k j r o z u m i e m . W niemieckiej p r o c e d u r z e p a r l a m e n t a r n e j w przeszoci odpowiedzialno spoczywaa na najwy szych u r z d n i k a c h , ktrzy byli zobowizani do realizowania a n o n i m o wych ycze wikszoci i to wanie oni uywali wadzy. W zasadzie przy w d z t w a chcielimy odwrci kierunek; to znaczy w a d z a istniaa na g rze i przechodzia na d, p o d c z a s gdy odpowiedzialno zaczynaa si na dole i przechodzia do gry. J A C K S O N : I n n y m i sowy nie wierzy p a n i nie zgadza si na rzd, j a k go nazywamy, za zgod rzdzonych, w k t r y m ludzie p o p r z e z swoich przedstawicieli s r d e m wadzy i prawa? G R I N G : T O nie d o k o c a jest prawd. Wielokrotnie wzywalimy ludzi do tego, eby wyraali j a s n o i jednoznacznie, co sdz o n a s z y m systemie, dziao si to j e d n a k inaczej ni p o p r z e d n i o i rnio od systemu przyjte go w innych krajach. Wybralimy d r o g t a k zwanego plebiscytu. Oczywi cie przyjlimy take zaoenie, e nawet rzd opierajcy si na zasadzie przywdztwa m o e si u t r z y m a tylko wtedy, jeli bazuje w p e w n y m sen sie na zaufaniu ludzi. G d y b y straci to zaufanie, wtedy musiaby rzdzi za p o m o c b a g n e t w , a F h r e r zawsze by zdania, e to niemoliwe na dusz met - rzdzi przeciwko woli ludzi. U w a a m , e z a s a d a przy w d z t w a jest konieczna, poniewa system istniejcy wczeniej, k t r y na zywamy p a r l a m e n t a r n y m lub d e m o k r a t y c z n y m , d o p r o w a d z i N i e m c y n a skraj przepaci. Pozwol sobie w zwizku z tym p r z y p o m n i e p a n u , e p a n a wasny prezydent Roosevelt, z tego co p a m i t a m - nie chc cytowa tego sowo w sowo - owiadczy: N i e k t r z y ludzie w E u r o p i e wyparli si demokracji nie dlatego, e nie yczyli jej sobie, ale poniewa d e m o k r a cja w y d a a na wiat ludzi, ktrzy byli za sabi, eby d a swojemu n a r o d o wi prac i chleb oraz z a s p o k o i jego potrzeby. Z tego p o w o d u n a r o d y p o rzuciy ten system i nalecych do niego ludzi". W t y m stwierdzeniu jest wiele p r a w d y . T e n system d o p r o w a d z i do ruiny przez ze kierownictwo i wedug mnie tylko organizacja s t w o r z o n a na silnej, j a s n o zdefiniowanej hierarchii p r z y w d z t w a m o g a b y przywrci p o r z d e k . Lecz, niech to b dzie jasne, nie wbrew woli ludu, lecz tylko wtedy, kiedy ludzie, ktrzy z biegiem czasu i dziki serii w y b o r w stawaliby si c o r a z silniejsi, wyra ziliby pragnienie zawierzenia swego losu przywdztwu narodowosocjalistycznemu. J A C K S O N : Z a s a d y u s t a n o w i o n e g o przez p a n a r z d u a u t o r y t a r n e g o wy magay, z tego co z r o z u m i a e m , b r a k u tolerancji dla jakiejkolwiek opozy-

cji partii politycznych, k t r e mogyby u d a r e m n i plany partii nazistow skiej? G R I N G : Z r o z u m i a p a n b a r d z o d o b r z e . W t a m t y m czasie j u wystar czajco d u g o ylimy z opozycj i mielimy jej do. Opozycja d o p r o w a dzia nas do zupenej ruiny. N a d s z e d j u czas, eby z ni skoczy i za cz b u d o w a [IX, s. 185-186]. O d czasu d o czas G r i n g wykorzystywa pytania j a k o sygnay d o r o bienia sdowi w y k a d u na t e m a t z a s a d nazistowskich w taki sposb, aby przedstawi je w k o r z y s t n y m wietle. Przyzna, e stworzy obozy k o n c e n tracyjne, aby wyeliminowa opozycj: J A C K S O N : Czy kierowanie tym systemem w y m a g a o take koniecznoci p o z b a w i a n i a ludzi p r a w a do procesw publicznych w niezalenych s d a c h ? A p a n n a t y c h m i a s t wyda rozkaz, aby p a n a policja polityczna nie p o d l e g a a jurysdykcji sdu lub jego n a k a z o m , p r a w d a ? G R I N G : M u s i p a n rozrnia midzy dwiema k a t e g o r i a m i . Ci, ktrzy popenili jaki rodzaj z d r a d y w o b e c n o w e g o p a s t w a , byli n a t u r a l n i e przekazywani sdowi. J e d n a k pozostali, p o ktrych m o n a byo spodzie w a si takich dziaa, lecz ktrzy jeszcze ich nie popenili, byli obejmo wani aresztem zapobiegawczym, i to wanie tych ludzi wysyano do o b o zw koncentracyjnych. M w i teraz o tym, co dziao si na pocztku. Pniej sytuacja b a r d z o si zmienia [IX, s. 187]. J A C K S O N : Lecz kiedy dla p a s t w a trzeba byo zabi kogo, wtedy p a n zleca to zadanie, czy nie? G R I N G : T a k , p o d o b n i e j a k w innych krajach; czy nazywa si t o Secret Service, czy inaczej, nie wiem. J A C K S O N : I nie byo niczego tajnego w p o w o a n i u gestapo j a k o policji politycznej, w fakcie, i ludzie byli o b e j m o w a n i aresztem zapobiegaw czym, w fakcie istnienia o b o z w koncentracyjnych? N i c tajnego w t y m nie byo, n a p r a w d ? G R I N G : P o c z t k o w o nie byo w t y m nic tajnego [IX, s. 189]. W oskarycielu i o s k a r o n y m zaczynaa w z m a g a si irytacja; J a c k s o n czu, e G r i n g celowo u n i k a bezporednich odpowiedzi, ktrych powi nien udzieli, a G r i n g uwaa, e nie nadaje si procesowi takiej rangi, n a j a k zasuguje: J A C K S O N : M o g jedynie p o w t r z y moje pytanie, n a k t r e p a n nie od powiedzia: Czy w k t r y m k o l w i e k m o m e n c i e widzia p a n konieczno wojskowego a t a k u Niemiec na Rosj Sowieck?

G R I N G : Osobicie w o w y m czasie wierzyem, e t o niebezpieczestwo nie osigno jeszcze p u n k t u kulminacyjnego, a zatem a t a k nie jest chwi lowo konieczny. Lecz to byo moje osobiste zdanie. J A C K S O N : A by p a n w o w y m czasie N u m e r e m D w a w Niemczech? G R I N G : T O nie m a nic wsplnego z tym, e byem d r u g i m czowie kiem p o d wzgldem wanoci. Istniay d w a sprzeczne p u n k t y widzenia w kwestii strategii. F h r e r , czowiek N u m e r Jeden, widzia j e d n o niebez pieczestwo, a ja, j a k o czowiek N u m e r D w a , jeli chce p a n t a k to nazy wa, chciaem podj inne dziaania strategiczne. G d y b y m w o w y m czasie narzuci moj wol, z o s t a b y m p r a w d o p o d o b n i e czowiekiem N u m e r Je den. Lecz s k o r o N u m e r Jeden mia o d m i e n n e zdanie, a ja byem zaledwie N u m e r e m D w a , jego opinia n a t u r a l n i e zwyciya [IX, s. 191]. G w n a linia o b r o n y G r i n g a polegaa na wziciu na siebie penej od powiedzialnoci za lojalno wobec F h r e r a , k t r e m u zoy przysig wiernoci, i za j e g o udzia w tworzeniu systemu r z d u a u t o r y t a r n e g o , w ktry wierzy z caego serca i uwaa, e jest niezbdny, aby przywrci N i e m c o m j a k o pierwszemu n a r o d o w i E u r o p y zdrowie i si. D e n e r w o w a a go j a k a k o l w i e k p r b a wpltania go osobicie w dziaania n i e h u m a n i t a r n e . O b o z y koncentracyjne byy spraw H i m m l e r a , a on nic nie wie dzia o okruciestwach p o p e n i a n y c h t a m w tajemnicy; by na urlopie w okresie, gdy winiowie z R A F - u zostali zabici podczas p r b y ucieczki ze Stalag Luft I I I ; by zamieszany w likwidowanie wpywu y d w na go s p o d a r k Niemiec, a nie w likwidowanie ich samych. Kiedy zdarzay si rzeczy g o d n e p o a o w a n i a - co oczywicie jest n a t u r a l n e w czasach gwa t o w n y c h z m i a n l u b wojny - zawsze k a r a winowajcw, zakadajc, e sprawa podlegaa jego jurysdykcji i d o t a r a do jego wiadomoci. T a k wic sprzeczki toczyy si, godzina po godzinie, przez pi miesicy posiedze sdu. Czsto w y d a w a o si, e J a c k s o n idzie za p y t a n i a m i G r i n g a , a nie p r o w a d z i go. N a p r z y k a d wida t o , kiedy postawi pytanie, dlaczego G r i n g nie p r b o w a ostrzec N i e m c w przed niebezpieczestwami wojny ze Zwizkiem Sowieckim: J A C K S O N : T a k wic, ze wzgldu n a system F h r e r a - z tego, co zrozu miaem - nie m g p a n ostrzec n a r o d u niemieckiego; nie m g p a n wy wrze adnej presji, eby zapobiec t e m u k r o k o w i i nie m g p a n zrezy g n o w a z o c h r o n y wasnego miejsca w historii? G R I N G : Widz tu kilka p y t a . C h c i a b y m odpowiedzie n a pierwsze. J A C K S O N : Prosz je podzieli, jeli t a k sobie p a n yczy. G R I N G : Pierwsze pytanie dotyczyo tego, czy k o r z y s t a e m z moliwo ci, aby powiedzie n a r o d o w i niemieckiemu o zagroeniu. O t nie mia-

em takich moliwoci. Prowadzilimy wojn i rnice z d a w kwestiach strategicznych nie m o g y by p o d c z a s wojny w y n o s z o n e na forum pu bliczne. To nie zdarzyo si nigdy w historii wiata. Po drugie, jeli chodzi o moj rezygnacj, nie ycz sobie n a w e t o t y m rozmawia, poniewa podczas wojny byem oficerem, onierzem i n i k o g o nie o b c h o d z i o , czy podzielaem jego opini, czy nie. M u s i a e m po p r o s t u suy m o j e m u kra jowi j a k o onierz. Po trzecie, nie w y p a r b y m si czowieka, k t r e m u ska d a e m przysig wiernoci, za k a d y m razem, gdy nie zgadza si z m o i m sdem. G d y b y t a k m i a o si sta, nie byoby potrzeby skada mu zobo wiza od samego pocztku. N i g d y nie przyszo mi na myl, eby opuci Fhrera. J A C K S O N : O ile p a n wie, n a r d niemiecki szed d o wojny i a t a k u n a Zwizek Sowiecki w wierze, e p a n te k r o k i pochwala. G R I N G : N a r d niemiecki nie wiedzia o wypowiedzeniu wojny Rosji a do m o m e n t u , gdy wojna z Rosj si zacza. D l a t e g o te n a r d nie miecki nie ma z tym nic wsplnego. N a r d niemiecki nie by p y t a n y o zdanie; powiedziano mu o fakcie i jego koniecznoci [IX, s. 192]. G r i n g czasami mwi, j a k b y by nauczycielem wyjaniajcym oczywi ste zasady s t u d e n t o m , k t r y c h uwaa za tpych i m a o spostrzegaw czych: Oczywicie, u d a n e zakoczenie wojny m o e by u w a a n e za u d a n e tyl ko wtedy, jeli albo podbij wroga, albo na d r o d z e negocjacji z wrogiem dojd d o rozstrzygni, k t r e gwarantuj sukces. T o wanie n a z y w a m u d a n y m zakoczeniem. R e m i s e m n a z y w a m p o r o z u m i e n i e z wrogiem. To nie daje mi sukcesu, k t r y przyniosoby zwycistwo, lecz z drugiej strony wyklucza p o r a k . To zakoczenie bez zwycizcw lub p o k o n a n y c h [IX, s. 193]. J a c k s o n , a czasami s a m przewodniczcy p r b o w a l i zmusi G r i n g a , eby o d p o w i a d a po p r o s t u t a k lub nie, dodajc wyjanienia pniej. To byo zupenie przeciwne n a t u r z e G r i n g a i p r o w a d z i o do czstych i bez owocnych wymian z d a : J A C K S O N : W styczniu 1945 r. wiedzia p a n take, e nie jest p a n w sta nie o b r o n i niemieckich miast przed alianckimi a t a k a m i z powietrza, czy tak? G R I N G : N a t e m a t o b r o n y niemieckich miast przed alianckimi a t a k a mi powietrznymi, chciabym opisa moliwo zrobienia tego w nastpu jcy sposb: o niej s a m e j . . .

J A C K S O N : Czy m g b y p a n odpowiedzie n a moje pytanie? D l a p a n a czas m o e nie by t a k cenny j a k dla reszty. Czy m o e p a n odpowiedzie t a k lub nie? Czy z a t e m w t y m s a m y m czasie, gdy z o r i e n t o w a si p a n , e wojna jest p r z e g r a n a , wiedzia p a n , e "niemieckie m i a s t a nie m o g by o b r o n i o n e przed wrogimi a t a k a m i z powietrza? Czy m o e n a m p a n p o wiedzie - t a k lub nie? G R I N G : M o g powiedzie, e w o w y m czasie wiedziaem, i nie jest to moliwe [IX, s. 193]. J A C K S O N : Z a d a m p a n u kilka p y t a n a t e m a t Austrii. Powiedzia p a n , e p a n i Hitler czulicie wielki al z p o w o d u mierci Dollfussa. P y t a m pa na zatem, czy Hitler u f u n d o w a w Wiedniu pyt p a m i t k o w dla ludzi, ktrzy z a m o r d o w a l i Dollfussa, pojecha t a m i zoy wieniec na ich gro bach? Czy t o p r a w d a ? Czy m o e p a n odpowiedzie: t a k " lub nie"? G R I N G : Nie, nie m o g odpowiedzie: t a k " l u b n i e " , jeli m a m m wi p r a w d zgodnie z moj przysig. Nie m o g powiedzie: T a k , zrobi t o " , poniewa nie wiem; nie m o g powiedzie: N i e , nie zrobi t e g o " , p o niewa tego rwnie nie wiem. C h c powiedzie, e usyszaem o t y m zda rzeniu po raz pierwszy tutaj [IX, s. 208]. W kwestii swej lojalnoci wobec Hitlera G r i n g p o z o s t a nieugity: J A C K S O N : I nie byo a d n e g o sposobu, eby zapobiec wojnie t a k d u g o , j a k d u g o Hitler by gow niemieckiego rzdu, czy tak? G R I N G : T a k dugo, j a k dugo Hitler by F h r e r e m n a r o d u niemiec kiego, tylko on decydowa, czy wojna ma trwa dalej. T a k d u g o , j a k du go grozi mi mj w r g i d o m a g a si o d e mnie zupenie b e z w a r u n k o w e g o p o d d a n i a , walcz do ostatniej kropli krwi, poniewa nic mi nie p o z o s t a o , m o e o p r c z szansy, e w jaki sposb moje przeznaczenie ulegnie zmia nie, nawet jeli wydaje si to beznadziejne. J A C K S O N : C , n a r d niemiecki, ktry myla, e ju najwyszy czas n a z a t r z y m a n i e tej rzezi, nie mia r o d k w , eby j z a t r z y m a , o p r c z rewo lucji lub z a m o r d o w a n i a Hitlera, czy tak? G R I N G : Rewolucja zawsze zmienia sytuacj, jeli si powiedzie. T o przesdzony wynik. Zabicie Hitlera w o w y m czasie, powiedzmy w stycz niu 1945 r., d o p r o w a d z i o b y do mojej sukcesji. G d y b y w r g da mi t a k sam odpowied, to znaczy b e z w a r u n k o w e p o d d a n i e si, i przedstawi te przeraajce w a r u n k i , k t r e zostay j u wczeniej zasugerowane, konty n u o w a b y m walk bez wzgldu na okolicznoci [IX, s. 194]. Zaprzeczy, j a k o b y podj jakkolwiek w o s t a t n i c h d n i a c h wojny: prb wygryzienia Hitlera

G R I N G : M o g o d p o w i e d z i e j e d y n i e za siebie; nie wiem, c o r o b i H i m m l e r . A n i nie z d r a d z i e m F h r e r a , a n i nie n e g o c j o w a e m z a d n y m z a g r a n i c z n y m o n i e r z e m . P r z e d s t a w i o n a wola l u b raczej o s t a t e c z n y a k t F h r e r a o p i e r a si n a n i e s k o c z e n i e p o a o w a n i a g o d n y m bdzie, k t ry m n i e g b o k o z a s m u c a - t y m m i a n o w i c i e , e F h r e r m g w swoich o s t a t n i c h g o d z i n a c h uwierzy, e kiedykolwiek s t a b y m si w o b e c niego nielojalny. To wszystko w y n i k n o z b d u w transmisji r a p o r t u r a d i o wego i by m o e z k a m s t w a , k t r y m B o r m a n n p o c z s t o w a F h r e r a . Ja osobicie nigdy, n a w e t przez m i n u t nie p o m y l a e m o n i e l e g a l n y m przejciu w a d z y l u b j a k i k o l w i e k d z i a a n i u p r z e c i w k o F h r e r o w i {IX, s. 194]. N a s t r j G r i n g a w k r t c e p o p r a w i si do tego stopnia, e poczu, i m o e a r t o w a z sdem. Okazja n a d a r z y a si, kiedy zosta zapytany, czy by odpowiedzialny za p o a r Reichstagu: G R I N G : Oskarenie, j a k o b y m p o d p a l i Reichstag, m a swoje r d o w pewnej zagranicznej gazecie. To mnie nie martwi, poniewa nie zgadza si z faktami. N i e miaem p o w o d u ani m o t y w u , aby p o d k a d a ogie p o d Reichstag. Z artystycznego p u n k t u widzenia nie auj wcale tego, e spona sala z g r o m a d z e ; m i a e m nadziej z b u d o w a lepsz. Ale niezwy kle auj, e zostaem zmuszony do znalezienia n o w e g o miejsca s p o t k a Reichstagu i, nie bdc w stanie tego zrobi, o d d a e m na ten cel mj bu dynek K r o l l o p e r a , to znaczy drug oper pastwow. O p e r a wydawaa mi si o wiele waniejsza od Reichstagu. J A C K S O N : Czy kiedykolwiek przechwala si p a n spaleniem b u d y n k u Reichstagu, nawet w artach? G R I N G : N i e . a r t o w a e m , jeli to m a p a n n a myli, kiedy powiedzia em, e po tym akcie m g b y m rywalizowa z N e r o n e m i e p r a w d o p o d o b n i e ludzie w k r t c e zaczn mwi, e u b r a n y w czerwon tog i z lir w doni p a t r z y e m na ogie i graem, p o d c z a s gdy Reichstag si pali. To by art. Lecz fakty s takie, e niemal zginem w pomieniach, co byo by nieszczciem dla n a r o d u niemieckiego, lecz szczciem dla jego wro gw [IX, s. 196]. Przy innych okazjach o d p o w i a d a szorstko, na p r z y k a d kiedy naci nito na niego w sprawie zagrabienia przez N i e m c y Austrii i Sudetw: J A C K S O N : N a d a l nie odpowiedzia p a n n a moje pytanie, c h o odpowie dzia p a n j u na wszystkie pozostae. N i e zostay w a m z a b r a n e przez trak tat wersalski, p r a w d a ?

G R I N G : Oczywicie Austria zostaa z a b r a n a n a mocy t r a k t a t u wersal skiego, p o d o b n i e j a k Sudety, poniewa o b y d w a terytoria, gdyby nie trak tat wersalski i t r a k t a t z St. G e r m a i n , stayby si terytoriami niemieckimi p o p r z e z p r a w o ludnoci do samostanowienia. W t y m sensie s z nimi zwizane [IX, s. 202]. , Sir N o r m a n Birkett (pniej lord Birkett), zmiennik L a w r e n c e ' a na stanowisku przewodniczcego t r y b u n a u , w p r y w a t n y c h n o t a t k a c h p r o w a d z o n y c h podczas procesu poczyni 18 m a r c a najbardziej znaczcy k o mentarz na temat Gringa: Gring jawi si jako bardzo zdolny czowiek, ktry spostrzega intencj kadego pytania niemal tak szybko, jak tylko zostanie ono sformuowane i wypowiedziane. Posiada rwnie znaczn wiedz i ma w tym wzgldzie przewag nad oskareniem, gdy jest zawsze na znanym sobie gruncie. Po siada wiedz, ktrej nie ma wiele innych osb nalecych do oskarenia i trybunau. W zwizku z tym dobrze si trzyma na swoim polu, podczas gdy oskarenie w zasadzie nie posuno sprawy do przodu. Z pewnoci nie nastpio adne dramatyczne zniszczenie Gringa, czego oczekiwano i o czym prorokowano. N a s t p n e g o dnia d o d a : G r i n g przej teraz zupenie k o n t r o l i zdo m i n o w a o b r a d y i jeli nie zostanie przywoany do p o r z d k u , proces co raz bardziej bdzie si w y m y k a z r k " . U w a a , e G r i n g uczyni z tej sytuacji woln trybun do wyjanienia, p r z e k a z a n i a swoich idei i prze k o n a n a s t p n y m p o k o l e n i o m N i e m c w " i by w stanie przedstawi ra cjonaln argumentacj na t e m a t kadego aspektu sprawy". Z awy sdziw Birkett widzia, e przesuchanie G r i n g a byo b a r d z o krytycznym m o m e n t e m i jeli nie u d a o b y si go przezwyciy, m o g o b y z atwoci zagrozi fundamentalnej wartoci caego procesu. Z a g r o o n y by rwnie presti t r y b u n a u j a k o uroczystego oskarenia nazistw i jako precedensu w m i d z y n a r o d o w y m wymiarze sprawiedliwoci. Po nu cych miesicach spdzonych na odczytywaniu szczegowego a k t u oskar enia, z n i e u n i k n i o n y m p o k r y w a n i e m si wtkw, p o w t r z e n i a m i i wy r a a n i e m uczu n a r o d o w y c h , zajcie przez G r i n g a miejsca dla wiadkw wypenio p o n o w n i e sal sdow t u m e m i s k o n c e n t r o w a o uwag caego wiata na najgoniejszym wiadku z ciemnego i p o k o n a n e g o wiata nazi stw. A d w o k a t d a G r i n g o w i szans na przedstawienie dziaa swoich i Hitlera w j a k najkorzystniejszym wietle. A teraz bya szansa, eby zde m a s k o w a p o z o r n zoono jego p r z y p a d k u , kiedy cay wiat patrzy na heroiczny p o w r t do wartociach h u m a n i t a r n y c h i cywilizacyjnych.

G r i n g postawi t r y b u n a przed p o w a n y m p r o b l e m e m . Jego rozwle ke odpowiedzi byy w wikszej czci na tyle zwizane z t e m a t e m , e przewodniczcemu t r u d n o byo interweniowa i powstrzymywa go, z wyjtkiem rzadkich, oglnych uwag. W o w y m czasie Birkett z a n o t o w a : T o wanie tu w caoci objawi si spryt G r i n g a " . Z a j m o w a scen przez d w a dni ze zrcznie s k o n s t r u o w a n y m i owiadczeniami, k t r e nie byy d o k a d n y m i o d p o w i e d z i a m i n a p y t a n i a " . W rezultacie przewysza J a c k s o n a , ktry s t o p n i o w o zacz okazywa pewien b r a k pewnoci siebie. Nigdy nie zdarzyo mu si o d p a r o w a cios i seri p y t a powie wiadka do jakiej starannie przygotowanej p u a p k i , k t r a ustawiaby go nagle w trudnej i bezspornej pozycji. G r i n g zna swo je d o k u m e n t y , zna swoje odpowiedzi, by zawsze gotowy z wyjanieniami i wiarygodnymi usprawiedliwieniami, ktre staway si jeszcze bardziej wia rygodne w miar, gdy kosztem oskarenia rosa jego pewno siebie. Birkett p o w a n i e n i e p o k o i si t y m z a g r o e n i e m dla g o d n o c i p r o c e su, k t r y znaczy t a k wiele j a k o p o k a z sprawiedliwoci s p r z y m i e r z o n y c h dla p o k o n a n y c h , t a k o d m i e n n y od zemsty na nich. N a p i s a w swoich n o tatkach: Pierwszym czynnikiem decydujcym o tej sytuacji bya niezwyka osobo wo samego Gringa. Przez cay proces nieyjcy Hitler by obecny na kadym posiedzeniu - przeraajca, grona i pod pewnymi aspektami nie wyjaniona posta; lecz Gring jest czowiekiem, ktry naprawd zdomi nowa obrady, i to - co niezwyke - nie wypowiadajc nawet sowa pu blicznie a do momentu, gdy usiad na miejscu dla wiadka. To samo w sobie wybitne osignicie wyjania wiele niezrozumiaych aspektw hi storii ostatnich kilku lat. ledzi dowody z wielkim przejciem, kiedy wy magay one uwagi, i spa jak dziecko, kiedy uwaga ta nie bya potrzebna. Byo te oczywiste, e na awie przysigych siedziaa osobowo o wybit nych, cho prawdopodobnie zych cechach. Nikt nie wydaje si cakowicie przygotowany na t niezmierzon kom petencj i wiedz Gringa oraz jego cakowite mistrzostwo w pojmowaniu szczegw przejtych dokumentw. Najwyraniej studiowa je z najwik sz uwag i szczeglnie wnikliwie zgbi sprawy, ktre mogy okaza si najtrudniejsze. Uprzejmy, dowcipny, sprytny, zdolny, pomysowy, szybko zorientowa si w elementach sytuacji, a w miar jak rosa jego pewno siebie, jego mistrzostwo stawao si coraz bardziej widoczne. Niezwyka bya rwnie jego samodyscyplina, a do wszystkich innych cech manifestujcych si w jego zeznaniach doda donony ton gosu i elokwentne, lecz powcigli we wykorzystanie gestykulacji.

D o czasu kiedy przesuchanie zostao przerwane, aby D a h l e r u s m g zosta wezwany do zoenia zezna, G r i n g wysun si na pozycj p r o wadzcego. P y t a n o go o wiele kwestii - zasad p r z y w d z t w a i jego relacje z Hitlerem, obozy koncentracyjne, SS, a t a k na Rosj, p o a r Reichstagu, czystk R h m a , ekspansj terytorialn Niemiec, jego relacje z Schachtem, dozbrojenie Niemiec i jego osobiste nastawienie do wojny. Jego saboci byy powracajce uniki, a si o t w a r t a akceptacja odpowiedzialnoci za swj udzia w tym, co u w a a za najbardziej pozytywny aspekt polityki nazistowskiej i prac w rzdzie. Pierwsza p o w a n a p o r a k a G r i n g a p o d czas procesu wynikaa z pewnych owiadcze d o k o n a n y c h przez samego D a h l e r u s a , ktry przyjecha specjalnie ze S z t o k h o l m u , eby wystpowa j a k o wiadek G r i n g a . D a h l e r u s , przesuchiwany najpierw przez S t a h m e r a , o m w i p u n k t p o p u n k c i e s k o m p l i k o w a n y cykl negocjacji, k t r e podj z nadziej, e z a p o biegn wojnie midzy N i e m c a m i i Angli. Intencj o b r o n y byo rzecz j a s n a u k a z a n i e k o p o t w , w j a k i c h G r i n g si znalaz, d o p r o w a d z a j c do tych negocjacji, k t r e u k a z y way jego osobisty o p r w o b e c wojny. J e d n a k to Maxwell-Fyfe podczas przesuchania j a k o pierwszy zacz kwestiono w a p o d a n e przez G r i n g a m o t y w y jego wsppracy z D a h l e r u s e m . Czy N i e m c y chcieli rozwiza podniesion przez Hitlera kwesti Polsk bez koniecznoci wywoywania wojny, czy zamierzali p o w s t r z y m a Angli z dala od j u przesdzonej zbrojnej agresji? I n n y m i sowy, czy G r i n g by w i a d o m y m i n s t r u m e n t e m Hitlera, sucym do uspokojenia o b a w Anglii i p o w s t r z y m a n i a jej od z a a n g a o w a n i a si w zbrojn interwencj wspiera jc Polsk? Maxwell-Fyfe wycisn z D a h l e r u s a kilka niszczcych owiadcze: M A X W E L L - F Y F E : P a m i t a p a n ten dzie, kiedy r o z m a w i a p a n z G r i n g i e m , a pniej on zadzwoni do p a n a o jedenastej trzydzieci, przed p a n a wyjazdem?
DAHLERUS: Tak.

M A X W E L L - F Y F E : C h c i a b y m tylko, eby potwierdzi p a n t r y b u n a o w i j e d n czy dwie rzeczy, k t r y c h G r i n g nie zdradzi p a n u tego dnia. Na p r z y k a d t o , e d w a dni wczeniej, 22 sierpnia, na Obersalzbergu Hitler owiadczy j e m u i i n n y m p r z y w d c o m niemieckim, e p o s t a n o w i wiosn, i konflikt z Polsk jest nieunikniony? G r i n g nie powiedzia p a n u tego, t a k byo? D A H L E R U S : N i g d y nie o t r z y m a e m adnej w s k a z w k i czy wyjanienia w kwestii polityki zadeklarowanej 11 kwietnia, 23 maja czy 22 sierpnia. M A X W E L L - F Y F E : N i g d y nie p o i n f o r m o w a p a n a , e Hitler owiadczy mu tego d n i a [23 maja], e G d a s k w oglne nie podlega dyskusji, to

kwestia rozszerzenia naszej przestrzeni yciowej na w s c h d " . Sdz, e nie u w i a d o m i p a n u take, i tego samego dnia Hitler powiedzia: N a szym z a d a n i e m jest odizolowanie Polski, a sukces izolacji bdzie decydu j c y " . N i g d y nie rozmawia z p a n e m o izolacji Polski? D A H L E R U S : N i g d y niczego takiego nie sugerowa. M A X W E L L - F Y F E : W czasach, gdy by p a n wysyany do L o n d y n u , G r i n g nigdy nie powiedzia p a n u , [e] c h c i a n o jedynie wyeliminowa niebezpieczestwo interwencji Anglii. D A H L E R U S : Ani sowa [IX, s. 223-224]. Maxwell-Fyfe zacytowa krytyczne refleksje na t e m a t Hitlera, G r i n g a i R i b b e n t r o p a z ksiki D a h l e r u s a , pt. The Last Attempt, i s t o p n i o w o w m a n e w r o w a go na pozycj, w ktrej D a h l e r u s sta si de facto wiad kiem oskarenia: M A X W E L L - F Y F E : T a k wic z trzech gwnych postaci w Niemczech kanclerz by n i e n o r m a l n y , m a r s z a e k Rzeszy lub te w o w y m czasie feld marszaek - by w szalonym stanie intoksykacji, a wedug o s k a r o n e g o G r i n g a - minister spraw zagranicznych by niedoszym morderc, ktry chcia s a b o t a o w a p a n a plany? [wiadek skin potakujco gow; I X , s. 226]. Ostatecznie D a h l e r u s przyzna: W t a m t y m czasie mylaem, e m o g przyczyni si do z a c h o w a n i a p o k o j u i zdecydowanie u d o w o d n i , e An glicy, e rzd Jego Krlewskiej Moci zrobi wszystko, aby z a p o b i e c woj nie. Lecz gdybym wiedzia t o , co wiem teraz, z r o z u m i a b y m , e moje wy siki nie m o g zakoczy si s u k c e s e m " [IX, s. 230]. G r i n g , przesuchiwany p o n o w n i e bezporednio przez S t a h m e r a w kontekcie zezna D a h l e r u s a , robi, co w jego mocy, eby u r a t o w a sy tuacj. Lecz m l e k o j u z o s t a o rozlane, a G r i n g zacz plta si w ze znaniach: Jeli o mnie chodzi, podczas negocjacji nie chodzio o odizolowanie Polski i utrzymanie Anglii z dala od tej kwestii, ale raczej, jako e pojawi si problem Korytarza i Gdaska, o pokojowe rozwizanie go w jak najwik szej zgodzie z wytycznymi ukadu monachijskiego. Do tego dyem do ostatniej chwili. Gdyby bya to jedynie sprawa wyeliminowania Anglii, wtedy po pierwsze, angielska dyplomacja natychmiast z pewnoci pozna aby si na tym - na pewno jest odpowiednio wyszkolona. Mimo to przy stpia do negocjacji. A po drugie, ja prawdopodobnie zastosowabym zu penie inn taktyk [IX, s. 234].

Osobiste wraenia D a h l e r u s a dotyczce jego osoby, Hitlera i Ribbent r o p a , przedstawione w dalszej czci The Last Attempt, G r i n g okreli j a k o czysto subiektywne, p o d o b n i e j a k d w u z n a c z n o jego wasnej pozy cji j a k o onierza, ktry dziaa take j a k o d y p l o m a t a : Zdecydowanie pragnem doprowadzi do pokojowego rozwizania pro blemu, ktry si pojawi. Nie chciaem wojny; dlatego te robiem wszyst ko, co w mojej mocy, eby jej zapobiec. To nie ma nic wsplnego z prowa dzonymi przeze mnie przygotowaniami, gdy by to mj obowizek jako wysokiej rangi oficera [IX, s. 236]. P o t y m wystpie J a c k s o n p n y m p o p o u d n i e m p o d s u m o w a swoje przesuchanie k i l k o m a p y t a n i a m i odnoszcymi si d o R a d y O b r o n y Rze szy i zajcia N a d r e n i i . P o n o w n i e n a r z e k a na p o d e j m o w a n e przez G r i n ga p r b y u n i k a n i a bezporednich odpowiedzi i uciekanie si do rozwle kych wyjanie, k t r e zaciemniay p o r u s z o n e j u kwestie przez d o d a n i e nowych. N a s t p n i e nastpi wypadek, k t r y sta si wiatow n o w i n te go wieczoru; G r i n g w sdzie wyprowadzi J a c k s o n a z rwnowagi. J A C K S O N : T a k wic te p r z y g o t o w a n i a byy p r z y g o t o w a n i a m i d o zbroj nej okupacji N a d r e n i i , czy nie? G R I N G : Nie, wcale nie. Jeli N i e m c y zostayby wmieszane w wojn, niezalenie z ktrej strony, przyjmijmy, e ze wschodu, wwczas ze wzgl d w bezpieczestwa naleaoby podj k r o k i mobilizacyjne w caej Rze szy, n a w e t w zdemilitaryzowanej N a d r e n i i ; lecz nie w celu okupacji, lecz wyswobodzenia N a d r e n i i . J A C K S O N : C h c e p a n powiedzie, e p r z y g o t o w a n i a nie byy przygoto w a n i a m i wojskowymi? G R I N G : Byy t o generalne p r z y g o t o w a n i a d o mobilizacji, takie j a k w k a d y m i n n y m kraju, i nie w celu zajcia N a d r e n i i . J A C K S O N : Ale ich c h a r a k t e r musia by u t r z y m y w a n y w cakowitej ta jemnicy przed innymi p a s t w a m i ? G R I N G : N i e p r z y p o m i n a m sobie, ebym m g przeczyta wczeniej na forum publicznym o p r z y g o t o w a n i a c h do mobilizacji w S t a n a c h Zjed noczonych. J A C K S O N : C h c i a b y m z caym szacunkiem przekaza t r y b u n a o w i , e wiadek nie o d p o w i a d a na moje pytania, p o d o b n i e j a k nie robi tego p o d czas przesuchania i e ... [wiadek wtrca w tym momencie kilka sw] i e s p d z a m y tutaj czas na p r n o , jeli nie m o e m y uzyska odpowiedzi na nasze p y t a n i a [wiadek delikatnie przerywa]. M o e m y ponie p o r a k . N i e m a m o c h o t y powica t e m u czasu, lecz ten wiadek, t a k mi si wy-

daje, na miejscu dla wiadkw i na awie o s k a r o n y c h przyjmuje i przyj m o w a a r o g a n c k i pen p o g a r d y postaw wobec t r y b u n a u , ktry daje mu proces, jakiego on nigdy nie d a adnej yjcej, ani nawet zmarej oso bie [IX, s. 242-243]. J a c k s o n z pasj zrzuci suchawki, na chwil z a p a n o w a o przeraliwe napicie i z a k o p o t a n i e . Ta u t r a t a p a n o w a n i a n a d sob p o d w a a a na m o m e n t g o d n o oskarenia, a przewodniczcy czu si w obowizku ogosi przerw w o b r a d a c h . G r i n g by b a r d z o z a d o w o l o n y z siebie i p o wiedzia i n n y m o s k a r o n y m : Jeli wy wszyscy poradzicie sobie z t y m przynajmniej w poowie t a k d o b r z e j a k ja, bdzie d o b r z e " . N a s t p n e g o d n i a J a c k s o n k o n t y n u o w a skargi n a nawizania G r i n g a d o S t a n w Zjednoczonych, a w k o c u przewodniczcy zasugerowa, e cho oczy wicie G r i n g niepotrzebnie poczyni t uwag, jest to kwestia, k t r m o e p a n waciwie z i g n o r o w a " . Gwny etap przesuchania, ktry nastpi po tym manewrze, doty czy d z i a a p o d e j m o w a n y c h przez G r i n g a p r z e c i w k o y d o m . T u t a j uniki stay si trudniejsze; d o k u m e n t y p r z e d s t a w i o n e j a k o d o w d prze ciw n i e m u wiadczyy o jego b e z p o r e d n i m z a a n g a o w a n i u . W t e d y wa nie z a c y t o w a n o w caej rozcigoci p r o t o k o y synnego s p o t k a n i a r z d u w kwestii p r o b l e m u y d o w s k i e g o , k t r e o d b y o si po p o g r o m i e w 1938 r., a k a d a b e z d u s z n a u w a g a G r i n g a z o s t a a o d c z y t a n a na gos w sdzie. G r i n g p r b o w a wyjani swoj b r u t a l n o , twierdzc, e by a w y r a z e m j e g o p o i r y t o w a n i a n a G o e b b e l s a . Lecz J a c k s o n dalej czyta p r o t o k z tego posiedzenia, p o d k r e l a j c szczeglnie k a d y p u n k t , w k t r y m G r i n g o t w a r c i e spiskowa, a b y w y k o r z y s t a m e c h a n i z m y p a s t w o w e do ograbienia y d w z ich m a j t k w , wczajc n a w e t ubez pieczenia na d o b r a s k r a d z i o n e z y d o w s k i c h sklepw. P r z e c z y t a owiadczenie, k t r e G r i n g wygosi n a s p o t k a n i u , n a k t r y m j e g o gniew na myl o wielkich s t r a t a c h wynikajcych z p o g r o m u w i d o c z n y by w poczynionej do H e y d r i c h a u w a d z e , i w o l a b y raczej, a b y zgino d w u s t u y d w ni tyle c e n n y c h rzeczy: J A C K S O N : Czy dobrze to przeczytaem? G R I N G : T a k , t o zostao powiedziane w m o m e n c i e zego h u m o r u i p o denerwowania. J A C K S O N : Spontanicznie szczere, czy nie? G R I N G : J a k powiedziaem, nie m w i e m tego powanie. By t o wyraz spontanicznego p o d e n e r w o w a n i a wywoanego zdarzeniami o r a z zniszcze niem cennych rzeczy i trudnociami, k t r e powstay. Oczywicie jeli ma p a n z a m i a r przywoywa k a d e sowo, k t r e wypowiedziaem w cigu

dwudziestu piciu lat w tych krgach, sam m g b y m d a p a n u przykady jeszcze mocniejszych u w a g [IX, s. 262]. G r i n g musia teraz stawi czoa kolejnym obciajcym d o k u m e n t o m dotyczcym p r z e l a d o w a y d w , a zwaszcza w y d a n y m przez siebie de k r e t o m , majcym na celu wyeliminowanie ydowskiego h a n d l u z Austrii i konfiskat dzie sztuki wczeniej nalecych do ydw. M u s i a odpowie dzie za pozyskiwanie p r a c o w n i k w spord j e c w wojennych i rosyj skich cywilw na terenach o k u p o w a n y c h , a jego gniew rs, kiedy k a z a n o mu wyjani rozkaz, zgodnie z k t r y m niemieckie grupy k o m a n d o s w do cigania p a r t y z a n t w miay by r e k r u t o w a n e s p o r d o s b z zamiowa niem do mylistwa, k t r e kusoway z mioci do s p o r t u " i mogy o n e m o r d o w a , pali i gwaci". G r i n g silnie sprzeciwi si sugestii gwatu. Nie, to nieprawda. Mwi to, poniewa jest to najbardziej wymowny przy kad, ktry zawsze szczeglnie przeczy mojemu poczuciu sprawiedliwoci, poniewa krtko po objciu wadzy doprowadziem do zaostrzenia nie mieckiego prawa karnego w tej kwestii. W wietle tego sowa chc pokaza, e caa ta ostatnia cz rozkazu nie moga by wypowiedziana przeze mnie i zaprzeczam, jakobym to powiedzia. Bezwzgldnie i chtnie przyjm od powiedzialno nawet za najpowaniejsze rzeczy, ktre zrobiem, lecz za przeczam temu - patrzc przez pryzmat moich przekona jakobym kie dykolwiek wygosi zacytowane stwierdzenie [IX, s. 279]. Pniej powiedzia, e nigdy nie kaza pali wiosek i strzela do za k a d n i k w , e gwatownie przeciwstawi si pomysowi odrzucenia k o n wencji genewskiej, ktry pojawi si p o d koniec wojny, co p o z w a l a o b y strzela do j e c w wojennych i skaczcych na s p a d o c h r o n a c h lotnikw. Maxwell-Fyfe, kiedy nadesza jego kolej, skorzysta z m e t o d przesu c h a n i a zupenie o d m i e n n y c h od tych, k t r e stosowa Jackson; jego celem byo wykazanie, e o s k a r o n y kamie lub uchyla si od d o w o d w , k t r e go obciaj. P r b o w a zapdzi G r i n g a w p u a p k w sprawie jego wie dzy o zastrzeleniu winiw z R A F - u , ktrzy w nocy 24 m a r c a 1944 r. uciekli ze Stalag Luft I I I . P o l o w a n i e t r w a o od 25 m a r c a do 13 kwietnia; G r i n g utrzymywa, e by na urlopie, kiedy si zaczo, i w o w y m czasie nie zosta o t y m p o i n f o r m o w a n y i e z a p r o t e s t o w a gwatownie, kiedy na reszcie dowiedzia si, co si stao: Jeli zbiegli jecy wojenni popenili jakie wykroczenia lub zbrodnie, zo stali oczywicie przekazani policji, tak sdz. Lecz chciabym zezna przed trybunaem, e nigdy nie wydaem adnego rozkazu, aby zostali przeka-

ni w rce policji lub do obozu koncentracyjnego z powodu prb ucieczki, nie wiem nic rwnie o tym, jakoby takie dziaania byy podejmowane [IX, s. 288]. Maxwell-Fyfe osaczy G r i n g a d o k u m e n t a m i , k t r e sugeroway, e jest to niemoliwe, aby G r i n g , j a k o d o w d c a naczelny Luftwaffe, nie wiedzia o tej sprawie w chwili, gdy m o n a byo jeszcze zapobiec wykona niu r o z k a z u Hitlera: M A X W E L L - F Y F E : R o z u m i e p a n , e sugeruj, i jest t o sprawa, k t r a z n a n a bya nie tylko w O K W , nie tylko w gestapo i k r i p o , lecz z n a n a by a take p a n u d y r e k t o r o w i operacyjnemu, gen. Forsterowi. On powie dzia gen. G r o s c h o w i , e p o i n f o r m o w a o tym feldmarszaka Milcha. Su geruj, e jest zupen niemoliwoci i nieprawd, i w tych okoliczno ciach nic p a n o t y m nie wiedzia. Sugeruj, e z a r w n o p a n , j a k i feldmarszaek Milch upieracie si, e nic o t y m nie wiedzielicie i prze rzucacie odpowiedzialno na r a m i o n a modszych oficerw. To wanie sugeruj i chc, aby zda p a n sobie z tego spraw. G R I N G : Nie, nie chc zrzuca odpowiedzialnoci n a r a m i o n a m o i c h p o d w a d n y c h i chc podkreli - to j e d y n a rzecz, k t r a jest dla m n i e wa na - e feldmarszaek Milch nie powiedzia, i p o i n f o r m o w a m n i e o tej sprawie. A po drugie, e nie zostaa u s t a l o n a d a t a , kiedy F o r s t e r powie dzia o t y m Milchowi. Jest cakiem moliwe, e w dniu, kiedy to wanie nastpio, szef sztabu Luftwaffe m g j u ze m n d y s k u t o w a na ten te m a t . Kiedy dowiedziaem si o tym, gwatownie si sprzeciwiem. Lecz kiedy o tym wiedziaem, byo j u za p n o [IX, s. 295-296]. By autentycznie zy, e kto m o e sdzi, i by zamieszany w t a k nieh o n o r o w e dziaanie. J a s a m - p o w t r z y - u w a a m to za najpowaniej szy incydent p o d c z a s wojny". K o n t y n u o w a : Powiedziaem Himmlerowi wyranie, e jego obowizkiem byo zadzwo ni do mnie przed przeprowadzeniem tej sprawy i choby wtedy da mi szans na wykorzystanie moich powanie ju ograniczonych wpyww, abym mg powstrzyma Fhrera przed zrealizowaniem tego dekretu. Nie chc powiedzie, e odnisbym peen sukces, ale byo to logiczne, e ja, jako szef Luftwaffe, powinienem wyjani Himmlerowi, i jego obowiz kiem jest telefonowanie najpierw do mnie, poniewa to ja jestem najsilniej zwizany z t spraw. Powiedziaem Fhrerowi jasno i wyranie, co czuj, i z jego odpowiedzi wywnioskowaem, e - nawet gdybym wiedzia o tym wczeniej - nie mgbym zapobiec realizacji jego rozkazu.

M A X W E L L - F Y F E : T O m o e by jedynie p a n a opinia, e nie m g b y p a n nic zdziaa u F h r e r a . Ja sugeruj, e kiedy wszyscy ci oficerowie, o k t rych w s p o m i n a e m , wiedzieli o tym, to p a n rwnie o t y m wiedzia i nie zrobi nic, aby o c h r o n i j e c w przed zastrzeleniem, a raczej mia swj wspudzia w t y m o k r o p n y m cyklu m o r d e r s t w . Maxwell-Fyfe wrci do kwestii prawdziwych m o t y w w G r i n g a d o tyczcych wsppracy z D a h l e r u s e m i do jego stanowiska wobec pogwa cenia neutralnoci Belgii i H o l a n d i i . W kolejnych d o k u m e n t a c h , cytujc przemwienia Hitlera i jego n o t a t k i ze s p o t k a , na k t r y c h obecny by G r i n g , p r o k u r a t o r przedstawi o p o r t u n i z m Hitlera w kwestii agresji. Z a koczy ten e t a p przesuchania w nastpujcy sposb: M A X W E L L - F Y F E : Czy nie wynika z tego j a s n o , e przez cay czas wie dzia p a n - od m o m e n t u , kiedy Hitler stwierdzi 22 sierpnia e Anglia i F r a n c j a nie pogwac neutralnoci krajw Beneluksu, wy za bylicie p r z y g o t o w a n i do agresji, kiedy tylko bdzie to o d p o w i a d a o waszym stra tegicznym i t a k t y c z n y m interesom? Czy nie jest to zupenie jasne? G R I N G : N i e cakiem. Jeli sytuacja polityczna narzuciaby t koniecz n o i gdyby tymczasem o t r z y m a n o angielskie stanowisko w o b e c neutral noci H o l a n d i i i Belgii. M A X W E L L - F Y F E : M w i p a n , nie cakiem. T o stwierdzenie chyba ozna cza przyznanie mi racji, innego nie m o g si po p a n u spodziewa. G r i n g nastpnie usiowa stawi o p r z a r z u t o m niemieckiej agresji w Jugosawii, twierdzc, e bya o n a bezporednio zwizana z wrogimi r u c h a m i w Rosji. Maxwell-Fyfe przedstawi d o w o d y wiadczce niezbicie o bezlitosnym nastawieniu G r i n g a do walki przeciwko p a r t y z a n t o m . N a s t p n i e skierowa jego uwag na obozy koncentracyjne: M A X W E L L - F Y F E : Czy chce p a n powiedzie trybunaowi, e p a n , ktry a do 1 9 4 3 r. by d r u g i m czowiekiem w Rzeszy, nie wiedzia nic o o b o zach koncentracyjnych? G R I N G : N i e wiedziaem nic o tym, co si t a m dzieje, i o m e t o d a c h sto sowanych w o b o z a c h koncentracyjnych pniej, kiedy j u za nie nie od powiadaem. M A X W E L L - F Y F E : Pozwoli mi p a n p r z y p o m n i e o d o w o d a c h , k t r e zo stay przedstawione przed t y m sdem, e tylko w s a m y m Auschwitz zga d z o n o cztery miliony ludzi*. P a m i t a p a n o tym?
* Tak liczb podali Rosjanie po wyzwoleniu Auschwitz, pniejsze badania wykazay, e w tym obozie zgino ok. 1 mln ludzi (przyp. red.).

G R I N G : Usyszaem o t y m tutaj, w formie owiadczenia, lecz nie uwa am, eby byo to w jakikolwiek s p o s b u d o w o d n i o n e , to znaczy... M A X W E L L - F Y F E : Przyjmijmy, e te liczby - j e d n a z nich jest rosyjska, d r u g a niemiecka - zamy, e s prawdziwe c h o b y w pidziesiciu p r o centach, zamy, e byy to d w a miliony l u b milion. Czy chce p a n powie dzie t e m u trybunaowi, e minister z p a n a wadz w Rzeszy m g nie wiedzie, e co takiego si odbywa? G R I N G : T O podtrzymuj, a przyczyna ley w tym, e takie rzeczy u t r z y m y w a n o przede m n w tajemnicy. M o g d o d a , e wedug m n i e na wet F h r e r nie zna r o z m i a r w zdarze. M o n a to take wyjani faktem, i H i m m l e r t r z y m a wszystkie te sprawy w wielkiej tajemnicy. N i g d y nie p o d a w a n o n a m liczb ani innych szczegw. M A X W E L L - F Y F E : Lecz, prosz wiadka, czy nie m i a p a n d o s t p u do zagranicznej prasy, wydziau p r a s o w e g o w p a n a ministerstwie, do zagra nicznych rozgoni? Widzi p a n , istniej d o w o d y na t o , e jeli wemie p a n r a z e m y d w i innych ludzi, blisko dziesi milionw ludzi zostao zabi tych z zimn krwi. N i e wspominajc o tych, ktrzy zginli w walce. Bli sko dziesi m i l i o n w ludzi. Czy chce p a n powiedzie, e nigdy nie wie dzia p a n z zagranicznej prasy lub z zagranicznych rozgoni, e co takie go si dzieje? G R I N G : Przede wszystkim liczba dziesiciu milionw nie jest w aden s p o s b dowiedziona. Po drugie, przez ca wojn nie czytaem zagranicz nej prasy, poniewa uwaaem, e jest w niej jedynie p r o p a g a n d a . Po trze cie, chocia m o g e m sucha zagranicznych rozgoni, nigdy tego nie robi em, poniewa nie chciaem sucha p r o p a g a n d y . N i e suchaem rwnie p r o p a g a n d y krajowej. Jedynie p o d c z a s o s t a t n i c h czterech dni wojny i tego m o g dowie suchaem po raz pierwszy zagranicznej stacji [IX, s. 310]. Pniej Maxwell-Fyfe k r t k o zakwestionowa lojalno G r i n g a wo bec Hitlera w wietle tych faktw: M A X W E L L - F Y F E : Czy n a d a l pragnie p a n usprawiedliwia i gloryfiko w a Hitlera p o tym, j a k k a z a z a m o r d o w a tych pidziesiciu m o d y c h l o t n i k w w Stalag Luft III? G R I N G : Jestem tutaj nie p o t o , eby usprawiedliwia F h r e r a Adolfa Hitlera, czy te go gloryfikowa. Jestem tutaj tylko po t o , eby p o d k r e li, e p o z o s t a e m mu wierny, p o n i e w a wierz w d o t r z y m y w a n i e przy sigi nie tylko w d o b r y c h , ale take w zych czasach, kiedy jest to o wiele trudniejsze. Jeli chodzi o p a n a w z m i a n k o pidziesiciu lotnikach, ni gdy nie sprzeciwiaem si F h r e r o w i t a k j a s n o i silnie j a k w tym przypad-

ku i przedstawiem mu swoj opini. Po tym zdarzeniu nie rozmawiali my ze sob przez wiele miesicy. M A X W E L L - F Y F E : W k a d y m razie F h r e r musia mie pen wiedz o tym, co si dzieje, jeli chodzi o obozy koncentracyjne, t r a k t o w a n i e y dw i robotnikw, prawda? G R I N G : J U w s p o m n i a e m , e wedug m n i e F h r e r nie wiedzia o szczegach tego, co dziao si w o b o z a c h koncentracyjnych, o okru ciestwach tutaj opisywanych. O ile go z n a m , nie wierz, eby by o t y m informowany. M A X W E L L - F Y F E : N i e p y t a m o szczegy; p y t a m o z a m o r d o w a n i e czte rech czy piciu milionw ludzi. Czy chce p a n zasugerowa, e nikt u wa dzy w Niemczech, o p r c z H i m m l e r a i m o e K a l t e n b r u n n e r a , o tym nie wiedzia? G R I N G : N a d a l twierdz, e F h r e r nie zna tych liczb [IX, s. 312]. Maxwell-Fyfe z a m k n przesuchanie finaowym citym wyzwaniem dla wiarygodnoci G r i n g a zeznajcego p o d przysig. U y w a d w c h d o k u m e n t w , z k t r y c h drugi by zapisem n a r a d y , p o d c z a s ktrej G r i n g usysza bezporednio od k o m i s a r z a Rzeszy ds. wschodnich terytoriw o k u p o w a n y c h Lohsego, e na Wgrzech p o z b y w a si" y d w . M A X W E L L - F Y F E : Chciaem zwrci p a n a uwag n a owiadczenie, e przy yciu zostao j u tylko kilku y d w , a dziesitek tysicy p o z b y t o si". Czy w obliczu tych d w c h d o k u m e n t w n a d a l p a n twierdzi, e ani Hitler, ani p a n sam nie wiedzielicie, e ydzi podlegaj eksterminacji? G R I N G : Naley zrozumie j e d n o : nie m o e p a n z tego d o k u m e n t u wy cign wniosku, e oni zostali zabici. To nie moja uwaga, lecz u w a g a L o h s e g o . N a t o pytanie take odpowiedziaem. ydzi zostali jedynie w mniejszej liczbie. Z tego z d a n i a take nie m o e p a n wywnioskowa, e zostali zabici. M o e to take znaczy, e byli usunici. M A X W E L L - F Y F E : W kwestii poprzedniej uwagi sugeruj, aby wyjani p a n , co m i a na myli m w i c przy yciu z o s t a o j u tylko kilku y d w , a dziesitek tysicy p o z b y t o si". G R I N G : N a d a l t a m mieszkali. T a k wanie p a n t o powinien zrozu mie. M A X W E L L - F Y F E : Sysza p a n , co czytaem p a n u o Hitlerze, jego wypo wied do H o r t h y ' e g o i sowa R i b b e n t r o p a , e ydzi musz by wyelimi n o w a n i lub przeniesieni do o b o z w koncentracyjnych. Hitler powiedzia, e ydzi musz albo p r a c o w a , albo zosta zastrzeleni. Byo to w kwiet niu 1943 r o k u . Czy n a d a l p a n utrzymuje, e ani Hitler, ani p a n nie znali cie polityki majcej na celu wyeliminowanie y d w ? G R I N G : W kwestii p o p r a w i e n i a d o k u m e n t u . . .

M A X W E L L - F Y F E : Czy zechce p a n odpowiedzie n a moje pytanie? Czy n a d a l p a n utrzymuje, e ani Hitler, ani p a n nie znalicie polityki majcej na celu wyeliminowanie y d w ? G R I N G : Jeli chodzi o Hitlera, powiedziaem, e nie wierz w t o . Jeli chodzi o mnie, utrzymuj, e nie wiedziaem, nawet w przyblieniu, j a k i to przyjo zasig. M A X W E L L - F Y F E : N i e wiedzia p a n , j a k i zasig, ale wiedzia p a n , e ist niaa polityka, ktrej celem byo wyeliminowanie y d w ? G R I N G : Nie, polityka emigracji, nie likwidacji y d w . Wiedziaem je dynie, e istniay pojedyncze p r z y p a d k i takich z b r o d n i [IX, s. 314-315]. M A X W E L L - F Y F E : Dzikuj p a n u . Po tym kady wiedzia, e cokolwiek p r b o w a b y powiedzie w odwe cie G r i n g , byoby to z kretesem zdyskredytowane. O d c z y t a n o p r o t o k o y ze s p o t k a n i a z 6 sierpnia, ktre ujawniy, e G r i n g wypowiedzia si zde cydowanie do komisarzy Rzeszy o potrzebie wyrwania wszystkiego co moliwe z tych t e r y t o r i w " i ostrzeg ich, e z pewnoci nie zostali t a m wysani, eby p r a c o w a dla d o b r a l u d n o c i " . G r i n g o w i p r z y p o m n i a n o , co powiedzia wczeniej: M a m z a m i a r grabi i robi to g r u n t o w n i e " . Majc przed sob d o k u m e n t , nie m g zaprzecza, e wypowiedzia te sowa, lub odrzuci odniesienia do d w c h milionw kobiet i mczyzn wywiezionych d o Niemiec d o pracy przymusowej. R U D E N K O : Lecz nie wyprze si p a n ukrytego znaczenia, e mwi p a n tutaj o milionach ludzi, ktrzy zostali si sprowadzeni do Niemiec do p r a c y przymusowej? G R I N G : N i e zaprzeczam, e m w i e m o d w c h milionach r o b o t n i kw, ktrzy zostali zmobilizowani, lecz czy wszyscy byli sprowadzeni do Niemiec, tego nie jestem w stanie w tej chwili stwierdzi. W k a d y m razie byli wykorzystywani na rzecz g o s p o d a r k i Niemiec. R U D E N K O : Nie zaprzecza p a n , e bya to p r a c a p r z y m u s o w a , niewol nictwo? G R I N G : Niewolnictwo - t e m u zaprzeczam. P r a c a p r z y m u s o w a oczy wicie wchodzia w to czciowo, a o przyczynach ju mwiem. R U D E N K O : Lecz oni zostali si z a b r a n i ze swoich krajw i wysani d o Niemiec? G R I N G : D O pewnego stopnia bya t o deportacja n a si, a j a j u wyja niem, dlaczego [IX, s. 325]. Przesuchanie p r o w a d z o n e przez generaa R u d e n k o miao charakter for m a l n y i dotyczyo przede wszystkim inwazji na Zwizek Sowiecki i udziau

G r i n g a w jej z a p l a n o w a n i u . C y t o w a n e d o k u m e n t y wiadczyy o tym, e G r i n g by bardziej zainteresowany p l a n a m i z d o b y w a n i a z a o p a t r z e n i a w ywno dla Niemiec z tych terenw ni ich aneksj polityczn. R U D E N K O : U w a a p a n aneksj tych regionw za k r o k , k t r y mia na stpi pniej. J a k s a m p a n powiedzia, po zwycistwie przejby p a n te prowincje i doczy je. G R I N G : J a k o stary myliwy dziaaem zgodnie z zasad, aby nie dzie li skry na niedwiedziu, z a n i m jeszcze nie zostanie zastrzelony. R U D E N K O : R o z u m i e m . S k r a n a niedwiedziu p o w i n n a zosta podzie l o n a d o p i e r o , kiedy terytoria byyby przejte w caoci, czy tak? G R I N G : Postanowilibymy, co zrobi ze skr, d o p i e r o kiedy nied wied byby zastrzelony. R U D E N K O : N a szczcie t a k si nie stao. G R I N G : N a szczcie dla p a n a [IX, s. 320]. Z wystudiowan grzecznoci przesuchanie toczyo si dalej, aby przedstawi udzia G r i n g a w k a r a n i u ludnoci z terytoriw o k u p o w a nych i z m u s z a n i u ich do z a o p a t r y w a n i a n a r o d u niemieckiego. R u d e n k o p r b o w a uzyska od G r i n g a przyznanie si do tego, e w o w y m czasie zna w y d a n e niemieckim oficerom instrukcje nakazujce im strzela do cywilw, ktrzy stawiali o p r , a pniej umierca od pi dziesiciu do stu k o m u n i s t w za kadego zabitego N i e m c a . G r i n g nie chcia si do tego przyzna, p o d o b n i e j a k nie chcia przyzna si do szcze gowej wiedzy na t e m a t t r a k t o w a n i a rosyjskich j e c w wojennych lub do przyklaskiwania z a p e w n i e n i o m H i m m l e r a , i trzydzieci milionw Sowian musi zosta e k s t e r m i n o w a n y c h . R u d e n k o zakoczy przesucha nie d r a m a t y c z n y m wyzwaniem r z u c o n y m fundamentalnej odpowiedzial noci G r i n g a . To rozwino si w zagorza w y m i a n z d a . R U D E N K O : Jeli u w a a p a n , e moliwa jest w s p p r a c a z Hitlerem, czy przyznaje p a n , i j a k o drugi czowiek w Niemczech by p a n odpowie dzialny za zorganizowanie na skal m i d z y n a r o d o w m o r d e r s t w milio n w niewinnych ludzi, niezalenie od tego, czy wiedzia p a n o tych fak t a c h czy nie? Prosz odpowiedzie k r t k o : t a k lub nie. G R I N G : N i e , p o n i e w a nic o n i c h nie wiedziaem i nie s p o w o d o w a em ich. R U D E N K O : C h c i a b y m p o n o w n i e podkreli, czy wiedzia p a n o tych faktach, czy n i e " . G R I N G : Jeli rzeczywicie o nich nic nie wiedziaem, t o nie m o g by za nie odpowiedzialny.

R U D E N K O : P a n a obowizkiem byo wiedzie o nich.

G R I N G : Sprawdz to.

R U D E N K O : P y t a m p a n a . Prosz odpowiedzie n a moje pytanie: Czy p a n a obowizkiem byo wiedzie o tych faktach? G R I N G : W j a k i m sensie m o i m obowizkiem? A l b o o nich wiedziaem, albo nie. M o e p a n jedynie spyta mnie, czy zaniedbywaem kwesti zdo bywania tych informacji. R U D E N K O : Powinien p a n z n a siebie lepiej. Miliony N i e m c w wiedzia o o p o p e n i a n y c h z b r o d n i a c h , a p a n nic o nich nie wiedzia? G R I N G : P o d o b n i e j a k miliony N i e m c w . T o stwierdzenie, k t r e w a den s p o s b nie zostao u d o w o d n i o n e . R U D E N K O : M o j e ostatnie d w a pytania: Owiadczy p a n przed trybuna em, e rzd Hitlera przynis N i e m c o m wielki d o b r o b y t . Czy n a d a l jest p a n pewien, e t a k jest? G R I N G : Z d e c y d o w a n i e , d o p o c z t k u wojny. U p a d e k wynika jedynie z przegrania wojny. R U D E N K O : W wyniku ktrej d o p r o w a d z i p a n N i e m c y - w rezultacie p a n a polityki - do wojskowej i politycznej destrukcji. N i e m a m wicej py t a [IX, s. 335]. Po t y m przesuchaniu gwny oskaryciel ze strony Francji nie widzia koniecznoci z a d a w a n i a o s k a r o n e m u dalszych p y t a . G r i n g by rozcza r o w a n y faktem, i p o z b a w i a si go szansy wygoszenia kilku p r z e m w k o c o w y c h . M i m o to by z siebie b a r d z o z a d o w o l o n y i spyta Gilberta, czy p r o k u r a t o r by p o d wraeniem: R u d e n k o by bardziej zdenerwowa ny o d e m n i e " . Po chwili zastanowienia przyzna j e d n a k , e k r o k i podej m o w a n e przeciwko y d o m byy bdem; z pewnoci nigdy nie p o p a r b y ich, gdyby wiedzia, do j a k i c h ekscesw d o p r o w a d z . M y l a e m tylko, e wyeliminujemy y d w ze stanowisk w wielkim biznesie i rzdzie, i to w s z y s t k o " - powiedzia. Czu, e d o b r z e p o r a d z i sobie z t r u d n kwesti lojalnoci wobec Hitlera. N a s t p n e g o dnia Gilbert odwiedzi E m m y G r i n g , k t r a wanie zo staa zwolniona i mieszkaa teraz z Edd, znoszc znaczne niewygody w o d i z o l o w a n y m d o m u znajdujcym si lasach w pobliu N e u h a u s . M wia z gorycz o niewdzicznoci Hitlera w o b e c jej ma; nieprzerwan lojalno G r i n g a t r a k t o w a a j a k o fasad. M musi j p o k a z y w a wia tu, nawet czowiekowi, k t r y r o z k a z a zabi swoj on i dziecko. E m m y bya p r z e k o n a n a o szalestwie Hitlera. Z n a p a n mojego m a - d o d a a . - To nie jest czowiek o p t a n y nienawici. Chcia tylko cieszy si y ciem i pozwoli na to i n n y m . . . Och, gdybym tylko m o g a z nim p o r o z m a wia przez pi m i n u t ! T y l k o pi m i n u t ! " . Bez m a w y d a w a a si by

zupenie b e z r a d n a , a Gilbert musia zaatwi, eby o d d a n o jej skonfisko w a n e u b r a n i a . Zgodzi si przekaza G r i n g o w i list od niej i p o c z t w k od E d d y . G r i n g przyj je niezwykle emocjonalnie i schowa, eby prze czyta na osobnoci. Gilbert powiedzia mu o rozmowie, k t r p r z e p r o wadzi z E m m , i o tym, j a k b a r d z o bya z s z o k o w a n a wytrwa lojalno ci swego ma wobec Hitlera. G r i n g tylko umiechn si; powiedzia, e te sprawy to nie s sprawy dla k o b i e t " . N i e m g p o k a z a b r a k u lojal noci przed zagranicznym sdem. N i e wierz ju, e s a m Hitler wysa ten rozkaz. To bya r o b o t a tej brudnej wini B o r m a n n a . M w i p a n u , Herr Doktor, gdybym d o r w a t wini sam w celi, u d u s i b y m tego skurwysyna goymi r k a m i ! " . I c h o cia mia si z wasnej wciekoci, niewiadomie t r z y m a zacinite pici przez kilka m i n u t po t y m wybuchu. M i n o kolejne pi miesicy, z a n i m G r i n g p o n o w n i e zasiad na miej scu dla wiadka i s k o n c e n t r o w a na sobie uwag t r y b u n a u . Przez cztery miesice musia sucha procesw swoich towarzyszy z awy o s k a r o n y c h o r a z m w k o c o w y c h o b r o n y i oskarenia; kolejny miesic zosta powi cony na o b r o n o s k a r o n y c h organizacji nazistowskich. Przez cay ten czas Gilbert p r o w a d z i s t a r a n n e zapiski dotyczce wyraanych przez G r i n g a p o g l d w i jego z a c h o w a n i a . Najwikszym p r o b l e m e m byo dla niego z a a k c e p t o w a n i e Hitlera j a k o m o r d e r c y m a s . Gilbert wpoi mu swj b r a k zrozumienia dla p s y c h o p a t o logii. Z m u s i go do przyznania, e H i m m l e r by psychopat, lecz G r i n g schowa twarz w donie na sam myl, e Hitler by taki sam. Na k o c u z d a w a si skania do przyjcia sugestii, e Hitler zostawi p r o b l e m eks terminacji H i m m l e r o w i , a sam odwrci si plecami do konsekwencji. D o k t o r Gilbert wytumaczy m u technik eksterminacji, k t r a umoli wiaa m a s o w e zabijanie. W miar j a k oskareni zaczli o d d a w a pole oskareniu, a nawet - j a k w p r z y p a d k u F r a n k a - otwarcie przyznawa si do winy, zdegustowanie G r i n g a pogbiao si. F r a n k przyzna si do wiedzy o okruciestwach w przeciwiestwie do tych o s b skupionych w o k F h r e r a , ktrzy nic nie wiedzieli na ten t e m a t " . Pniej w swojej celi G r i n g denerwowa si i zrzdzi. Jeli F r a n k wiedzia, dlaczego nie p r z e k a z a tej wiedzy j e m u , e by m g co z t y m zrobi? Frick wezwa d o k t o r a H a n s a Giseviusa na j e d n e g o ze swych wiad kw, co w p r a w i o G r i n g a w znaczne z a k o p o t a n i e . Od samego p o c z t k u zezna Gisevius przypuci a t a k na G r i n g a , sugerujc, e by zamieszany w m o r d e r s t w a i inne naduycia p o p e n i o n e przez gestapo w 1933 r o k u . P o n a d wszystko wskaza na jego bezporednie uwikanie w p o a r Reich stagu: Jestem gotowy odwiey pami o s k a r o n e m u G r i n g o w i

w kwestii jego wspudziau i wiedzy na t e m a t tego pierwszego coup d'tat oraz z a m o r d o w a n i a w s p s p r a w c w " [XII, s. 211]. P r z e m i a n o w a czystk R h m a na czystk G r i n g a - H i m m l e r a . Gisevius w o w y m czasie p r a c o w a w Ministerstwie S p r a w Wewntrznych, i widzia r a d i o g r a m , k t ry G r i n g i H i m m l e r wysali do kwatery gwnej policji, j a k rwnie wy d a n e przez G r i n g a ostateczne instrukcje spalenia wszystkich d o k u m e n t w dotyczcych zdarze z 30 czerwca. N a g l e Gisevius, w r o d k u odpowiedzi na pytanie, poprosi sd o zgod n a ujawnienie pewnego i n c y d e n t u " . O t G r i n g p r b o w a przez swoje go a d w o k a t a dr S t a h m e r a wywrze presj, aby nie wcza do procesu d o w o d w ze sprawy Blomberga. J a c k s o n n a t y c h m i a s t wsta i zada, aby t kwesti ujawni publicznie. W r d a d w o k a t w o b r o n y natych miast z a p a n o w a o zamieszanie i wzajemne zarzuty. B a r d z o p o g m a t w a n a wersja tego incydentu p r z e d s t a w i o n a przez dr S t a h m e r a b r z m i a a nast pujco: Gring powiedzia mi, e nie interesuje go, czy wiadek Gisevius oskary go, lecz nie yczy sobie, aby w sprawie niedawno zmarego Blomberga i zakadam, e bya to jedynie kwestia maestwa Blomberga - on, Gring, nie chce porusza publicznie faktw zwizanych z tym mae stwem. Jeli nie mona temu zapobiec, wtedy oczywicie Gring, ze swojej strony - a dotyczy to jedynie Schachta, poniewa Schacht, jak mnie poin formowa, chcia mwi o tych sprawach - nie oszczdzi Schachta [XII, s. 214]. A d w o k a t S c h a c h t a dr D i x m i a nieco o d m i e n n wersj: Powiedzia do m n i e : N i e c h p a n sucha, G r i n g uwaa, e Gisevius za atakuje go z ca moc, lecz jeli zaatakuje nieyjcego Blomberga, wtedy G r i n g wyjawi wszystko o Schachcie, a wie wiele rzeczy o Schachcie, k t re m o g by dla niego nieprzyjemne. O n , G r i n g , bdzie b a r d z o m a o m w n y w swoim zeznaniu, lecz jeli cokolwiek zostanie powiedziane przeciwko z m a r e m u Blombergowi, wtedy ujawni wszystko o Schachcie" [XII, s. 215]. W dalszej czci zezna Gisevius przedstawi wasn wersj: Dr Stahmer podszed, wyranie bardzo podekscytowany, i poprosi dr. Diksa o natychmiastow rozmow. Dr Dix odmwi, gdy rozmawia wanie ze mn. Dr Stahmer powiedzia dononym gosem, e musi roz mawia z dr. Diksem bezzwocznie i pilnie. Dr Dix zrobi dwa kroki

w bok, a rozmowa, ktra potem nastpia, bya prowadzona przez dr. Stahmera tak dononym gosem, e wbrew swojej woli usyszaem jej wiksz cz. Usyszaem j i powiedziaem adwokatowi dr. Krausowi, ktry sta w pobliu: Niech pan posucha, jak zachowuje si dr Stahmer". Dr Dix nastpnie podszed do mnie i po caym tym zamieszaniu, w odpowiedzi na moje pytania, czego dokadnie da oskarony Gring, powiedzia, e ju i tak usyszaem poow" [XII, s. 278-279]. S t a h m e r by b a r d z o z d e n e r w o w a n y ujawnieniem sprawy sdowi i chcia przedstawi t r y b u n a o w i kolejne owiadczenie, lecz G r i n g prze k o n a go, eby j u to zostawi. Jego szanta wrci do niego b u m e r a n giem. Gisevius ekscytowa si bardziej ni ktokolwiek inny, przerywa tak czsto, e przewodniczcy by z m u s z o n y srogo go uciszy. Kiedy w k o c u p o z w o l o n o mu si odezwa, powiedzia: W e d u g mnie jest to najbardziej parszywa rzecz, j a k G r i n g kiedykolwiek zrobi i po p r o s t u udaje, e p o d paszczykiem rycerskoci chce c h r o n i zmarego, p o d c z a s gdy na p r a w d chce p o w s t r z y m a mnie od zoenia penych zezna w tej wanej kwestii, to jest kwestii kryzysu F r i t s c h a " [XII, s. 216]. Frick, k t r e g o wiadkiem by Gisevius, wydawa si jedyn osob bez p o r e d n i o zamieszan w t spraw, lecz p o z o s t a w a niewzruszony. P o d czas krtkiej przerwy, k t r a nastpia po tej scenie, G r i n g nazwa Giseviusa d r o b n y m zdrajc, pomniejszym urzdnikiem, o k t r y m nigdy wczeniej nie sysza. Gisevius, z p o w r o t e m na miejscu dla wiadka, k o n t y n u o w a swoje de nuncjacje. Opowiedzia, j a k w 1935 r. poradzi Schachtowi, aby u n i k a ja kichkolwiek zwizkw z G r i n g i e m , k t r e g o Schacht n a d a l u w a a za re p r e z e n t a n t a idei konserwatywnych wrd nazistw: G w a t o w n i e nie zgadzaem si z p o g l d a m i Schachta na t e m a t oskar onego G r i n g a . Ostrzegaem go. Powiedziaem m u , e wedug mnie G r i n g jest najgorszy ze wszystkich d o k a d n i e dlatego, e ukrywa si p o d paszczykiem konserwatywnej klasy redniej. Bagaem go, eby nie opie ra si na G r i n g u w ksztatowaniu polityki ekonomicznej, poniewa to m o e tylko przynie ze skutki [XII, s. 223]. Kiedy burzliwa sesja dobiega koca, G r i n g a t r u d n o byo n a k o n i do wejcia do windy, k t r a zawioza go na pitro z celami. Krzycza na innych o s k a r o n y c h i ich a d w o k a t w . N a s t p n e g o dnia relacja na t e m a t u p a d k u Blomberga w 1938 r. skom p r o m i t o w a a G r i n g a ; po niej ujawniono n a t y c h m i a s t d o w o d y w sprawie

Fritscha. Pniej tego samego dnia, kiedy z n w przesuchiwano Giseviusa, p o w r c o n o d o zezna przeciwko G r i n g o w i . Z d a n i e m wiadka,poar Reichstagu by r o b o t G o e b b e l s a , lecz G r i n g by w to take powanie zamieszany. Jeli za chodzi o czystk R h m a : Doszlimy do wniosku, e Himmler, Heydrich i Gring opracowali list osb, ktre maj by zamordowane, osobicie syszaem w paacu Gringa - a zostao to potwierdzone przez obecnego tam Daluege'a, a take przez Nebego, ktry przebywa tam od samego pocztku - e nikt z zabi tych nie zosta wspomniany z nazwiska; powiedziano jedynie: Numer ten i ten ju znikn" lub: Numer ten i ten nadal jest poszukiwany", lub te: Wkrtce nadejdzie kolej numeru tego i tego" [XII, s. 265]. Gisevius zacytowa nawet k u z y n a G r i n g a : Herbert, podobnie jak jego bracia i siostry, ostrzega mnie wiele lat temu przed katastrof, ktra spadnie na Niemcy, jeli ktrego dnia czowiek taki jak ich kuzyn Hermann zdobdzie stanowisko dajce mu choby naj mniejsz doz odpowiedzialnoci. Zapoznali mnie z wieloma cechami oskaronego, ktre w swoim czasie wszyscy mielimy okazj pozna, za czynajc od jego prnoci, przez mio do ostentacji, brak odpowiedzial noci i brak skrupuw wyraajcy si nawet w wykorzystywaniu zmar ych jako trampoliny do dalszej kariery [XII, s. 271]. Kiedy Gisevius wyszed, G r i n g powoli si uspokoi. Przyglda si uwanie reakcji sdziw na ten a t a k na niego, pozostali oskareni o d w r cili si od niego. T a k i e zmiany r o z k a d u si w celach wiziennych byy na p o r z d k u dziennym. Schacht, kiedy nadesza jego kolej, zeznawa ze szczegami o rnicach midzy nim a G r i n g i e m . J a c k s o n zacytowa w sdzie synne stwierdzenie o c h a r a k t e r z e G r i n g a , k t r e Schacht zoy p o d c z a s przesuchania: Nazwaem Hitlera postaci amoraln, lecz Gringa mona uwaa jedynie za czowieka niemoralnego i kryminalist. Obdarzony towarzysk natur, wykorzystywa j dla podnoszenia wasnej popularnoci, by najwikszym egocentrykiem, jakiego mona sobie wyobrazi. Objcie wadzy politycznej byo dla niego jedynie rodkiem do wzbogacenia si i luksusowego ycia. Sukcesy innych przepeniay go zawici. Jego dza nie znaa granic. Jego szczeglne upodobanie do biuterii, zota i ozdbek byo niewyobraalnie wielkie. Nie wiedzia, co to koleesko. Tak dugo, jak dugo kto by dla niego przydatny, pozostawa jego przyjacielem, lecz tylko pozornie.

Wiedza Gringa na wszystkich polach, w ktrych czonek rzdu powinien by kompetentny, bya zerowa, szczeglnie w dziedzinie gospodarki. Nie mia najmniejszego pojcia o wszystkich sprawach ekonomicznych, ktre jesieni 1936 roku powierzy mu Hitler, cho stworzy wielk machin urzdnicz i skandalicznie naduywa swojej wadzy jako pan caej gospo darki. W zachowaniu by tak teatralny, e mona go byo porwna tylko z Neronem. Dama, ktra bya na herbacie u jego drugiej ony, mwia, e pojawi si w pokoju w czym, co przypominao rzymsk tog i w sanda ach wysadzanych kamieniami szlachetnymi, a jego palce przyozdobione byy niezliczonymi piercieniami z kamieniami szlachetnymi, pokrytymi ornamentami, z urowan twarz i pomalowanymi ustami [XIII, s. 53]. Sd by niezwykle rozbawiony t y m opisem, lecz G r i n g , co do n a t u ralne, zoci si i grozi zemst. Na awie o s k a r o n y c h syszano, j a k m wi: T o nie jest miejsce na o p o w i a d a n i e o takich rzeczach - nawet jeli s prawd. To mu nie p o m o e . Nie wiem, dlaczego o tym o p o w i a d a " . Tej nocy pooy si do ka z blem gowy i poprosi o piguki: M o j spra w jest t o , j a k zachowuj si u siebie w d o m u . W k a d y m razie nie uywa em szminki!". N a s t p n y bezporedni a t a k na G r i n g a nadszed po raz kolejny ze strony wiadka o b r o n y . R e a d e r , p o d o b n i e j a k Schacht, zosta nagle skon frontowany ze stwierdzeniami, k t r e wygosi kilka miesicy wczeniej podczas przesuchania. Czu z a k o p o t a n i e , kiedy Maxwell-Fyfe przeczy ta na gos pytania, na k t r e odpowiedzia, bdc uwiziony w Rosji. D o tyczyy o n e afery Blomberga: utraci z a u f a n i e " z a r w n o do Hitlera, j a k i do G r i n g a o r a z oskara tego drugiego o wiadome sprzyjanie mae stwu, k t r e m i a o zhabi Blomberga, a stanowisko g w n o d o w o d z c e g o W e h r m a c h t u woy w rce G r i n g a . Pene owiadczenie nie zostao od czytane, c h o zawierao takie z d a n i a jak: P o s t a G r i n g a m a zgubny wpyw na los Rzeszy Niemieckiej", o d n o s i o si take do jego niewy obraalnej p r n o c i " , kamliwoci, dzy o r a z mikkiego, niewojsko wego s p o s o b u z a c h o w a n i a " . W n a s t p n y m tygodniu G r i n g by c h o r y i, wedug Gilberta, skary si z a r w n o na ischias, j a k i z d r a d . By nieobecny na sali sdowej, gdzie jego presti ucierpia od zbyt silnego uderzenia. Czu si teraz opuszczony przez kast wojskow, od ktrej m i a nadziej uzyska gwne wsparcie. Kiedy J o d l zaj miejsce dla wiadka, syszano, j a k m a m r o c z e : T a k , to moja o s t a t n i a nadzieja". Lecz J o d l rwnie w y p a r si swojego samo zwaczego p a n a . W rozmowie z G i l b e r t e m G r i n g sta si cyniczny: C o d o diaba m a p a n n a myli, m o r a l n o , sowo h o n o r u ? M o e p a n mwi o sowie h o n o r u , kiedy obiecuje p a n dostarczy t o w a r y w interesach, lecz

kiedy jest to kwestia interesu n a r o d u , wtedy m o r a l n o si koczy! Kiedy p a s t w o ma szans na poprawienie swojej pozycji ze wzgldu na sabo ssiadw, sdzi p a n , e z a t r z y m a go przeczulony wzgld na jakie obiet nice? O b o w i z k i e m ma s t a n u jest wykorzystanie takiej sytuacji dla d o b r a swojego kraju!". N a s t p n y m wiadkiem, k t r y mia zeznawa przeciwko G r i n g o w i , by Speer. By najinteligentniejszym i najbardziej trzewo mylcym ze wszystkich gwnych nazistw. R o z u m i a p o t w o r n o systemu nazistow skiego, do ktrego nalea i k t r e m u p o d sam koniec przesta suy. Pla n o w a nawet - j a k mwi - zabi Hitlera, rozpylajc trujcy gaz w jego b u n k r z e . G r i n g siedzia p r z e r a o n y i milczcy. Bdc z p o w r o t e m w swojej celi, Speer przeklina t c h r z o s t w o G r i n g a , ktry nie ma a d n e go m o r a l n e g o prawa, aby p r b o w a przeksztaci parszywy b i z n e s " w b o h a t e r s k legend. W sdzie wyjawi, j a k G r i n g z a k a z a G a l l a n t o w i ujawnia, e samoloty myliwskie w r o g a maj d o s k o n a e moliwoci, aby wlecie d a l e k o n a d t e r y t o r i u m Niemiec. W swojej celi G r i n g , n a d a l g b o k o p o r u s z o n y zeznaniem Speera, p r b o w a przystosowa si do swoich nowych wartoci i poczucia lojal noci. Powiedzia do G i l b e r t a : C za t r a g i k o m e d i a ! Byem nienawidzo ny, a p o d koniec F h r e r rozkaza, aby mnie rozstrzelano. Jeli ktokol wiek miaby p o t p i a F h r e r a , j a jeden m a m d o tego p r a w o . Lecz nie zrobiem tego ze wzgldu na jedn zasad. Czy sdzi p a n , e ywiem wo bec niego j a k szczegln mio? Przysigaem mu lojalno i nie m o g si z tego wycofa. M w i p a n u , e to nie byo atwe. N i e c h p a n sprbu je by Kronprinzem przez dwanacie lat - zawsze lojalnym wobec krla, nie zgadzajcym si z wieloma e l e m e n t a m i jego polityki, a jednoczenie niebdcym w stanie nic zrobi. J e d y n rzecz, k t r m o g e m zrobi z h o n o r e m , to d o p r o w a d z i do j a w n e g o r o z a m u . Ale nie m o g e m tego uczyni, kiedy bylimy w s a m y m r o d k u wojny na cztery fronty. Jestem kim jestem - ostatni renesansow postaci, jeli p a n sobie yczy". Tymczasem chcia co do czytania i p r b o w a z d o b y niemieckie t u m a czenie Przemino z wiatrem. W czwartek i pitek, 4 i 5 lipca, S t a h m e r wygosi m o w k o c o w w o b r o n i e G r i n g a . M o w a bya d u g a i wyuczona, a wikszo ludzi zgo dzia si co do tego, e S t a h m e r w tej niemoliwej sprawie zrobi, co w je go m o c y . Opisa to historyczne, z k t r e g o wyrs ruch nazistowski, i p o kazywa G r i n g a zawsze j a k o p a t r i o t lojalnego wobec Hitlera i Niemiec. G r i n g dziaa legalnie w wietle p r a w a owych czasw; nie m o n a u w a a go za k o n s p i r a t o r a , poniewa suy u z n a n e m u przywdcy p a s t w a , przy wdcy, ktry p o n a d t o ksztatowa polityk t a k j a k chcia, a niekoniecznie tak, j a k chcieli jego p o d w a d n i . Jeli chodzi o rol k o n s p i r a t o r a , ktry

rozpocz wojn, S t a h m e r p o d k r e l a dziaania G r i n g a , dziki k t r y m ten chcia zapobiec agresji. Jego w i a r a w siln armi niemieck opieraa si na zaoeniu, e sia b r o n i p o w s t r z y m a wojn. S t a h m e r p r b o w a na stpnie u d o w o d n i , e G r i n g by waciwie p o z b a w i o n y najwyszej wa dzy w pastwie; jego pozycja, j a k owiadczy Stahmer, nie m o e by wy k o r z y s t a n a d o oskarenia go. Jako drugi czowiek w pastwie Gring nie mg ani odwoa, ani zmie ni, ani uzupeni rozkazw Hitlera. Nie mg wyda adnych rozkazw oficerom, ktrzy nie podlegali bezporednio jemu. Nie mia moliwoci wydawania adnych wicych rozkazw jakimikolwiek innym instytu cjom, czy bya to instytucja partii, policji, armii, czy te marynarki wojen nej, nie mg rwnie ingerowa w uprawnienia tych urzdw, ktre nie naleay do niego [XVIII, s. 117]. D r S t a h m e r usprawiedliwi p r o w a d z o n przez G r i n g a eksploatacj gospodarcz t e r e n w o k u p o w a n y c h , twierdzc, e alianci, narzucajc b l o k a d morsk, wypowiedzieli b e z p r a w n wojn gospodarcz N i e m c o m , zmuszajc je do z a o p a t r y w a n i a si w rejonach dla nich o t w a r t y c h . N a t o m i a s t n a b y w a n i e dzie sztuki na d r o d z e legalnej konfiskaty byo p r o w a d z o n e w imieniu p a s t w a . Jeli chodzi o zastrzelenie j e c w wojennych z R A F - u , G r i n g nie mia w tym bezporedniego udziau i s t a n o w c z o z a p r o t e s t o w a , kiedy tyl ko usysza o t y m zdarzeniu; nie by rwnie z a a n g a o w a n y w w y d a w a n i e r o z k a z w zastrzelenia pilotw - terrorystw"*. S t a h m e r owiadczy: M a r s z a e k Rzeszy G r i n g a do k o c a wojny z a c h o w a stanowisko by ego l o t n i k a " . N a s t p n i e zaj si, j a k m g najlepiej, najciszymi z a r z u t a m i wobec G r i n g a - u s t a n o w i w 1933 r. p a n o w a n i e t e r r o r u , zaoy obozy koncen tracyjne i b r a udzia w ludobjstwie. Jeli chodzi o p a n o w a n i e terroru, S t a h m e r twierdzi, e G r i n g jedynie zabezpieczy p a s t w o w okresie wielkiego kryzysu; kiedy o d p o w i a d a za obozy, sta po stronie h u m a n i t a r y z m u i dyscypliny. By rwnie zainteresowany edukacj" winiw p o litycznych i ich zwolnieniem o r a z u z a s a d n i o n y m wykorzystaniem tylko kilku u p r a w o m o c n i o n y c h o b o z w , k t r e zaoy. D z i a a j a k o powier nik polityczny" r z d u niemieckiego. Jeli chodzi o eksterminacj y d w , ten p o m y s najwyraniej p o w s t a w gowie H e y d r i c h a lub H i m m l e r a * Terror flyer (ang.) - tak nazywano lotnikw, ktrzy prowadzili naloty na bardzo niskiej wysokoci i ostrzeliwali z karabinw maszynowych oraz dziaek, m. in. ludno cywiln, sa mochody cywilne oraz ambulanse (przyp. tum.).

i by u t r z y m y w a n y w tajemnicy w mistrzowski s p o s b " . G r i n g nigdy nie z a a k c e p t o w a b y takich s p o s o b w " . T o , e o s k a r o n y nie by fanaty kiem rasowym, stao si powszechnie w i a d o m e dziki jego powiedzeniu T o ja decyduj, k t o jest y d e m " . S t a h m e r swoje przemwienie zakoczy, cytujc sowa Neville'a H e n dersona, ktry powiedzia, e G r i n g przypisywa wszystkie osignicia Hi tlerowi i e o n sam by n i k i m " . Ta opinia stosuje si rwnie do d n i a obec nego, p o d s u m o w a Stahmer, lecz jego lojalno staa si jego klsk". M o w y k o c o w e oskarenia odbyy si p o d koniec lipca i trway cztery dni. W sali sdowej p a n o w a a o g r o m n a spiekota, kiedy J a c k s o n wsta, e by wygosi j e d n z wielkich m w tego procesu. Po tylu miesicach wypenionych u n i k a m i , poraajc m a s d o k u m e n t w , wizualn o k r o p n o c i filmw o ludobjstwie, sprzeczaniem si o szczegy, scenami napicia i podniecenia, po k t r y c h n a s t p o w a o dugie znuenie d r o b i a z g o w y m i p r o c e d u r a m i p r a w n y m i , nagle nadeszo pene wyraenie intensywnych emocji, k t r e kryy si p o d powierzchni procesu. T r z e b a byo znale sowa, k t r e w p a m i t n y s p o s b d a d z t y m lu dziom, c h o ich mier j u si zbliaa, o d p o w i e d cywilizacji na ich bar b a r z y s t w o . J a c k s o n przeczyta d o s k o n a l e u d o k u m e n t o w a n , wypenio n k r t k i m i c y t a t a m i m o w , k t r a rzucaa z b r o d n i e w twarz winnych i lekcewaya ich uniki o r a z p r b y wypierania si odpowiedzialnoci: a d n e inne pwiecze - powiedzia - nie byo wiadkiem rzezi na t a k skal, takich okruciestw i bestialstwa, takich m a s o w y c h deportacji ludzi i zniewolenia ich, takiej zagady mniejszoci n a r o d o w y c h " . P u n k t po p u n k c i e wyszczeglni t o , co zostao przedstawione i dowiedzione. N a zwisko G r i n g a r z a d k o znikao na duej z jego ust. M w i o dziwnej mieszance frazesw i mdroci, k t r a tworzy zeznanie H e r m a n n a G r i n ga", zeznanie niemajce sobie r w n y c h p o d wzgldem poczenia zbrod ni ucisku i t e r r o r u nazistowskiego wewntrz Niemiec ze z b r o d n i a m i wo j e n n y m i . D u a i z r n i c o w a n a rola G r i n g a m i a a c h a r a k t e r czciowo wojskowy, czciowo gangsterski. Wciska swoje grube palce w k a d e cia sto. By rwnie biegy w m a s a k r o w a n i u o p o n e n t w , j a k i w k n u c i u skan dali, aby p o z b y si u p a r t y c h generaw. W y r n i a si w s z y k a n o w a n i u y d w i z m u s z a n i u ich do wyjazdu z kraju. By, o b o k Hitlera, czowie kiem, k t r y czy dziaania wszystkich o s k a r o n y c h w j e d e n wsplny wy siek". J a c k s o n zjadliwie p o t p i a p o d e j m o w a n e przez o s k a r o n y c h p r b y uniknicia odpowiedzialnoci, a n a w e t wypierania si wiedzy o tym, co r o b i o n o w imieniu p a s t w a , k t r e g o byli najwyszymi ocalaymi wa d z a m i " . c z n a niewiadomo tego, co dziao si w ich wasnych mini sterstwach, bya groteskowa. O t o by G r i n g - Czowiek N u m e r D w a ,

ktry nic nie wiedzia o naduyciach gestapo, k t r e s a m stworzy, i nigdy nie podejrzewa istnienia p r o g r a m u eksterminacji y d w , chocia p o d p i sa p o n a d dwadziecia dekretw, wprowadzajcych przeladowanie tej rasy". J a c k s o n zakoczy: To wanie na takim tle ci oskareni prosz teraz ten trybuna, aby orzek, e nie s winni zaplanowania dugiej listy zbrodni i krzywd i wykonania jej punktw. Stoj przed aktami tego procesu jak poplamiony krwi Glouce ster obok ciaa zabitego krla. Baga wdow, tak jak oni bagali was: Powiedz, e ich nie zgadziem." A krlowa odpowiedziaa: Wic po wiedz, e nie zostali zabici, lecz s martwi... Jeli powiecie o tych ludziach, e nie s winni, to bdzie rwnoznaczne ze stwierdzeniem, e nie byo woj ny, nie byo zabijania, nie byo zbrodni [XIX, s. 406]. Sd siedzia w ciszy, p o r u s z o n y . N a s t p n i e przewodniczcy wezwa sir H a r t l e y a Shawcrossa, k t r y m i a przedstawi szczegowo p r a w n wi n " o s k a r o n y c h . Po raz kolejny pojawio si nazwisko G r i n g a , kiedy d o k a d n i e opisywano rozwj historyczny administracji nazistowskiej przed i p o d c z a s wojny. M o w a zostaa p r z y g o t o w a n a i wygoszona w spo sb raczej racjonalny ni emocjonalny. W p r z y p a d k u okrelonych zarzu tw Shawcross wrci do w t k u zastrzelenia pilotw R A F - u i stwierdzi, e udzia G r i n g a n a r z u c a si j a k o nieunikniony wniosek", poniewa rozkaz zosta w y d a n y przez Hitlera i dowiedziono, e G r i n g by obecny na s p o t k a n i u , kiedy podjto decyzj o jego w y d a n i u i, ostatecznie, jego bezporedni p o d w a d n i z pewnoci o nim wiedzieli. P o d c z a s drugiego d n i a przemowy, po szczegowym przedstawieniu przeraajcej historii ludobjstwa i masowej eksterminacji winiw o r a z innych niechcianych ludzi, wrci do sprawy G r i n g a : Trudno zaprzeczy odpowiedzialnoci Gringa we wszystkich tych kwe stiach. Za pozorami agodnego usposobienia, by wielkim architektem tego satanicznego systemu. By on, obok Hitlera, bardziej ni inni wiado my tego, co si dzieje, mia te wikszy wpyw na przebieg rzeczy. Prze wodniczenie rzdowi w pastwie nazistowskim, stopniowe przygotowy wanie organizacji do wojny, wykalkulowana agresja, okruciestwa - te rzeczy nie zdarzaj si spontanicznie lub bez bliszej wsppracy midzy szefami prowadzcymi rne instytucje w pastwie. Ludzie nie zapuszcza j si na obce terytoria, nie pocigaj za cyngiel, nie zrzucaj bomb, nie buduj komr gazowych, nie zbieraj ofiar, jeli nie s zorganizowani i nie otrzymaj takich rozkazw. Systematyczne zbrodnie na skal narodow, ktre tutaj si zdarzay, musz angaowa kadego, kto stanowi element

niezbdnego acucha, poniewa bez tego udziau plany agresji tu, a ma sowe zabijanie tam stayby si cakowicie niemoliwe. Zasada Fhrera, zgodnie z ktr nazici oddawali swoje ciaa i dusze do dyspozycji swoje mu przywdcy, wykreowaa parti nazistowsk i jej liderw. Kiedy zwra caem si do was na pocztku tego procesu, zaznaczyem, e nadchodzi czas, kiedy czowiek musi wybra midzy swoj wiadomoci i swoim przywdc. Kto, kto podobnie jak oskareni zdecydowa si zrzec swojej wiadomoci na korzy stworzonego przez nich potwora, nie moe teraz narzeka, e pociga si go do odpowiedzialnoci za wspudzia w tym, co w potwr uczyni [XIX, s. 641-642]. J a c k s o n zakoczy, cytujc Szekspira, Shawcross przytoczy za sowa Goethego: Lata temu Goethe powiedzia o narodzie niemieckim, e pewnego dnia los w nich uderzy, uderzy w nich, poniewa zdradzili samych siebie i nie chcieli by tym, kim s. To smutne, e nie znaj uroku prawdy, wstrtne, e mga, dym i wcieke nieumiarkowanie s dla nich tak drogie, patetycz ne, e tak naiwnie poddaj si kademu szalonemu ajdakowi, ktry od wouje si do ich najniszych instynktw, ktry utwierdza ich w ich wa dach i uczy pojmowa nacjonalizm jako izolacj i brutalno". Jake pro fetyczny by glos poety - gdy to s ci szaleni ajdacy, ktrzy czynili te rzeczy [XIX, s. 470]. Byy to gwne m o w y oskarenia. M o w y wygoszone przez oskarycie li rosyjskich i francuskich byy w n i o s k a m i wzmacniajcymi to, co ju zo stao powiedziane. Zwaszcza genera R u d e n k o wymieni z b r o d n i e G r i n ga, stwarzajc k a t a l o g faktw. To koczyo pierwsz cz procesu; n a s t p n y m e t a p e m bya formalna o b r o n a o s k a r o n y c h organizacji, k t r a zaja wiksz cz sierpnia. J e d n a k 20 sierpnia G r i n g przeszed kolejne k r t k i e przesuchanie na miejscu dla wiadkw, kiedy Maxwell-Fyfe d o m a g a si, aby zmusi go do wyjawienia informacji o nieludzkich e k s p e r y m e n t a c h p r z e p r o w a d z a nych na b e z b r o n n y c h winiach w D a c h a u i innych o b o z a c h w imieniu Biura B a d a N a u k o w y c h Rzeszy, k t r e g o G r i n g by przewodniczcym. G r i n g gwatownie zaprotestowa, j a k o b y wiedzia cokolwiek o tych p r a k t y k a c h , i upiera si: E k s p e r y m e n t y z k o b i e t a m i i t y m p o d o b n e , k t r e zostay tutaj opisane, stoj w t a k zupenej sprzecznoci z m o i m i p o gldami na t e m a t kobiet, e bybym p o d o b n y m i dziaaniami w j a k naj wyszym stopniu o b u r z o n y , nie tylko teraz, po fakcie, ale rwnie wte d y " . J e d n a k niektre z tych e k s p e r y m e n t w zostay sfilmowane, a czon-

kowie sztabu si powietrznych uczestniczyli w w y k a d a c h na ich t e m a t . N a d a l G r i n g nie przyznawa si, e cokolwiek wie o tych eksperymen tach, za k t r e ostatecznie odpowiedzialny by sztab H i m m l e r a . 31 sierpnia G r i n g wygosi k r t k ostateczn o b r o n , do ktrej m i a p r a w o k a d y z o s k a r o n y c h . N a r z e k a , e oskarenie posklejao ze sob stwierdzenia, k t r e wygasza w cigu wielu lat, wyjmujc je najpierw z k o n t e k s t u i przekrcajc ich prawdziwe znaczenie. Twierdzi, e nie p r z e d s t a w i o n o a d n e g o b e z w a r u n k o w e g o d o w o d u jego wspudziau lub nawet wiedzy o m a s o w y c h zabjstwach, okruciestwach i m o r d e r s t w a c h na jednostkach: Bezwzgldnie potpiam te przeraajce masowe morderstwa i, eby nie byo nieporozumie w tej kwestii, chciabym wyranie stwierdzi przed wysokim trybunaem, e nigdy nie nakazaem zabicia ani jednej osoby, ani te nie wydaem rozkazu wykonania innych okruciestw, kiedy miaem wadz i moliwo, eby im zapobiec [XXII, s. 380]. Sprzymierzeni, powiedzia, t r a k t o w a l i teraz N i e m c y w taki s a m spo sb, w j a k i wedug ich oskarenia przedstawionego w t y m procesie N i e m cy t r a k t o w a l i tereny o k u p o w a n e . J e d n a k cokolwiek stanie si jego pojma n y m p r z y w d c o m , n a n a r d niemiecki j a k o cao nie p o w i n n a by zrzu c a n a wina; oni po p r o s t u zaufali F h r e r o w i i od tego m o m e n t u nie mieli wpywu n a zdarzenia. N a s t p n i e zakoczy: Nie chciaem wojny ani te do niej nie doprowadziem. Robiem wszystko, eby jej zapobiec na drodze negocjacji. Po jej wybuchu staraem si, eby zapewni nam zwycistwo. Jestem odpowiedzialny za to, co zrobiem, ale wyranie zaprzeczam temu, e moje dziaania byy dyktowane pragnie niem zniewolenia obcych narodw na drodze wojny, wymordowania ich, ograbienia lub zniewolenia, albo te popenienia okruciestw lub zbrodni. Jedynym motywem, ktry mnie prowadzi, bya arliwa mio do mojego narodu i pragnienie zapewnienia mu szczcia i wolnoci. Na wiadka mo ich intencji wzywam Boga Wszechmocnego i nard niemiecki [XXII, s. 381]. Podczas lunchu tego samego d n i a P a p e n gwatownie z a a t a k o w a G r i n g a za t o , e nie zgodzi si z a a k c e p t o w a swojej odpowiedzialnoci; G r i n g tylko si z niego zamia. Winiowie przez n a s t p n y miesic w swoich celach mieli czas na rozpamitywanie, p o d c z a s gdy przygotowy w a n o wyroki i o r z e k a n o kary. By to okres nerwowego napicia i przy gnbienia, w k t r y m nawet G r i n g przyzna si do ostatecznej p o r a k i .

Gilbert w s p o m i n a : N i e musi si p a n j u m a r t w i o legend Hitlera. Kie dy n a r d niemiecki dowie si o tym, co zostao wyjawione p o d c z a s tego procesu, nie bdzie konieczne potpienie go; s a m si p o t p i " . O d poowy wrzenia E m m y , p o d o b n i e j a k ony innych o s k a r o n y c h , m o g a odwiedza swojego ma przez p godziny dziennie w wizieniu w o s t a t n i m tygodniu jego ycia. Kiedy si spotykali, byy midzy nimi za wsze k r a t y i stranik. N i e mogli d o t y k a si rkami ani c a o w a . Wizyty byy n a t u r a l n i e wielkim wysikiem dla ony i ma, zostay przerwane 30 wrzenia, kiedy sd podj p o n o w n i e sesje. Widziaa go jeszcze tylko raz, p o d c z a s specjalnie z a a r a n o w a n e g o s p o t k a n i a . G r i n g d b a o r a d o s n y nastrj p o d c z a s tych s p o t k a z E m m y , a z a a m a si i r o z p a k a tylko raz, kiedy E m m y p r z y p r o w a d z i a na s p o t k a n i e z n i m E d d . Wczeniej mogli ze sob k o r e s p o n d o w a , c h o ich listy byy, co do oczywiste, c e n z u r o w a n e . Lecz G r i n g nie ba si wyraa swojej mioci do E m m y , co pokazuje fragment j e d n e g o listu: Widzie Twoje ukochane pismo, wiedzie, e Twoje drogie rce spoczywa y na tej kartce: wszystko to i sama jego zawarto gboko mnie poruszy a, a jednoczenie uczynia szczliwym. Czasami myl, e moje serce pk nie z mioci i tsknoty za Tob. To bdzie pikna mier. I n n y m razem pisa:
MOJA DROGA ONO,

Jestem Ci tak szczerze wdziczny za cae szczcie, ktre zawsze mi dawa a; za Twoj mio i za wszystko; nigdy nie pozwl Eddzie od Ciebie odej. Mgbym mwi Ci bez koca, co Ty i Edda dla mnie znaczycie, i jak moje myli wok Was kr. ciskam Ci namitnie i z namitn mi oci cauj Twoj drog, sodk twarz. Na zawsze
TWJ H E R M A N N 2

30 wrzenia sd zebra si, eby ogosi wyrok. Sdzia L o r d Lawrence, j a k o przewodniczcy t r y b u n a u , czyta j a k o pierwszy. Po n i m wystpi s dzia Birkett; nastpnie czytali sdziowie francuscy, a m e r y k a s c y i rosyj scy, a na k o c u Lawrence z a b r a gos, eby przeczyta zamykajcy roz dzia. T a k wic gosy i jzyki zmieniay si w miar, gdy wyrok by odsa niany: r o z p o c z t o od przeledzenia historii nazistowskiego rzdu, nastpnie p r z e d s t a w i o n o jego agresywny c h a r a k t e r , zaprzeczanie p r a w o m i wolnoci czowieka o r a z pogwacenie p a k t w i u m w , a wreszcie p o w t r z o n o u d o w o d n i o n e szczegy okruciestwa i b a r b a r z y s t w a .

N a s t p n e g o dnia, we wtorek 1 padziernika, przewodniczcy doszed do w y r o k w dla poszczeglnych o s k a r o n y c h . Pierwszym z nich by G r i n g . K r t k o p o d s u m o w a n o jego histori od m o m e n t u , gdy w 1922 r. wstpi do partii, po czym zosta o s d z o n y j a k o sia n a p d o w a agresywnej wojny, ustpujca jedynie Hitlerowi". Wykorzystywa i a p r o b o w a wykorzystanie pracy przymusowej; za jego zgod g r a b i o n o o k u p o w a n e kraje. Przelado wa y d w , gwnie eliminujc ich z g o s p o d a r k i niemieckiej i wypdzajc z terytoriw o k u p o w a n y c h , ale take polecajc Himmlerowi, aby d o p r o wadzi do ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej". L a w r e n c e zakoczy: Nie mona powiedzie niczego, co zagodzioby t sytuacj. Poniewa Gring by czsto, a nawet niemal zawsze si napdow, ustpujc tylko swojemu przywdcy. By wiodcym agresorem wojennym, zarwno jako dowdca wojskowy, jak i lider polityczny; by dyrektorem programu pra cy niewolniczej i twrc programu przeladowania ydw oraz innych ras, w kraju i za granic. Do wszystkich tych zbrodni szczerze si przy zna. W niektrych szczegowych kwestiach mog pojawi si sprzeczno ci w zeznaniach, lecz w kategoriach bardziej oglnych jego przyznanie si jest wystarczajco szerokie, aby rozstrzyga o winie. Jego wina jest wyjt kowa w swym ogromie. Historia nie znajduje wymwek dla tego czowie ka [XXII, s. 487]. Po p o u d n i u oskareni czekali w napiciu, p o d c z a s gdy t r y b u n a zebra si po raz o s t a t n i . Jeden po d r u g i m byli w p r o w a d z a n i , aby wysucha ogoszenia swoich w y r o k w . N a k o r y t a r z u a m e r y k a s k i stranik spraw dza sprzt: R a z - d w a - trzy - O K " . Psychologowie pozostali r a z e m z winiami. G r i n g mia by wezwany j a k o pierwszy. Z o s t a w p r o w a d z o n y na sal sdow przez p r z e s u w a n e drzwi na tyach awy o s k a r o n y c h . Sta s a m o t nie, zakadajc suchawki, aby usysze tumaczenie w y r o k u . P r z e w o d n i czcy zacz mwi. H e r m a n n Wilhelm G r i n g , po wysuchaniu listy za r z u t w . . . " , lecz m u s i a przerwa, poniewa G r i n g wskazywa n a p r o blem w suchawkach; nie sysza tumaczenia. Sdzia i wizie patrzyli na siebie, p o d c z a s gdy technicy naprawiali sprzt. Przewodniczcy przemwi p o n o w n i e . H e r m a n n Wilhelm G r i n g , p o wysuchaniu listy zarzutw, za k t r e zosta p a n skazany, M i d z y n a r o d o wy T r y b u n a Wojenny skazuje p a n a na kar mierci przez powieszenie". W k o c u niemieckie sowa pojawiy si w suchawkach: ...Tod durch den Strang". G r i n g z a c h o w a s p o k j , patrzy na wszystkich w ciszy. P o tem haaliwie upuci suchawki, odwrci si i wyszed.

W celi czeka na niego Gilbert, n a d a l czujnie obserwujcy reakcje winia. G r i n g przyszed, jego twarz bya b l a d a i n i e r u c h o m a , oczy wpa t r z o n e w przestrze. m i e r " - tylko tyle powiedzia, kiedy usiad na swoim ku. W t e d y jego rce zaczy si trz i cisn ksik, p r b u j c si k o n t r o l o w a . Jego oczy wypeniy si zami, a o d d e c h stawa si c o r a z ciszy; powiedzia, e chciaby zosta sam. Kiedy Gilbert wrci pniej, G r i n g powiedzia, e wiedzia, i o t r z y m a k a r mierci, i e t a k jest lepiej; to jedyny moliwy w y r o k dla mczennikw. N a w e t w tych o s t a t n i c h d n i a c h ycia m a r t w i si tym, co napisze o n i m psycholog; n a d a l interesowaa go interpretacja p r z e p r o w a d z o n e g o d a w n o t e m u testu z a t r a m e n t u , kiedy p r b o w a zetrze czerwone p l a m y z k a r t k i . Sowa G r i n g a do P a p e n a , kiedy usysza, e ten drugi zosta uniewin niony, brzmiay: Ich freue mich fur Sie. (Ciesz si r a z e m z p a n e m ) " 3 . Dzie po tym, j a k zosta skazany, n a p i s a formaln petycj, a b y oszcz d z o n o mu h a b y powieszenia i p o z w o l o n o u m r z e j a k onierz, przed p l u t o n e m egzekucyjnym". Jego p r o b a zostaa o d r z u c o n a i mia y jesz cze czternacie d n i do egzekucji, k t r a zostaa w y z n a c z o n a na 15 pa dziernika i m i a a by p r z e p r o w a d z o n a przy uyciu szubienicy postawio nej na sali gimnastycznej w wizieniu. Po ogoszeniu w y r o k u p o z w o l o n o mu jeszcze raz zobaczy si z E m m y ; przysza trzy dni przed jego mierci. N o c 15 padziernika, dwie godziny przed egzekucj, G r i n g p o p r o s i o ostatnie namaszczenie zgodnie z o b r z d k i e m kocioa luteraskiego. O d m w i o n o m u , p o n i e w a nie wyrazi alu ani skruchy p o d c z a s caego p o b y t u w wizieniu. Nie byo rwnie skruchy w jego sercu, poniewa u d a o mu si - nikt nie wie, w j a k i s p o s b - z d o b y fiolk z krysztakami, k t r e p o k n i t e i rozpuszczone w kwasach o d k o w y c h przyniosy mu p o w o l n i bolesn mier 4 . Stranicy czujnie obserwowali winiw, ktrzy otrzymali w y r o k mierci i ktrzy w k r t c e mieli by z a b r a n i , j e d e n za drugim, na d do sa li gimnastycznej, p r o w a d z e n i przez G r i n g a . Zagldajc przez k a r t w drzwiach celi, j e d e n ze stranikw zauway, e G r i n g zwija si w k o n wulsjach. D o k t o r szybko przybieg, lecz w cigu piciu m i n u t , o godzinie 22.50, G r i n g z m a r . D w i e godziny pniej, w nocy, R i b b e n t r o p zamiast G r i n g a stan ja ko pierwszy, aby u m r z e na sznurze. Po n i m szli inni: Keitel, K a l t e n b r u n ner, R o s e n b e r g , F r a n k , Frick, Streicher, Sauckel, J o d l , Seyss-Inquart. Ich m a r t w e ciaa zostay spalone, a p o p i o y r o z r z u c o n e . G r i n g , k t r y prze chytrzy szafot, zosta w r z u c o n y r a z e m z innymi do ognia.

Dodatek

Poar Reichstagu
W I960 r. p o p u l a r n y niemiecki dziennik D e r Spiegel" opublikowa seri a r t y k u w a u t o r s t w a dr. F r i t z a T o b i a s a , c z o n k a Partii So cjaldemokratycznej. P o d w a a a o n a w o w y m czasie niemal powszechnie przyjte przypuszczenie, e p o a r Reichstagu 27 lutego 1933 r. by wywoa ny przez nazistw; e byli w niego zamieszani G r i n g i G o e b b e l s , jeli nie sam Hitler; e m o t y w e m G r i n g a byo przyspieszenie m a s o w y c h areszto w a liderw partii komunistycznej. Zostali oni przedstawieni j a k o osoby odpowiedzialne za spalenie Reichstagu, co z kolei m i a o by czci spisku majcego na celu obalenie reimu nazistowskiego w pierwszych tygodniach jego wadzy. Aby do tego nie dopuci, nazici wprowadzili do Reichstagu holenderskiego p o d p a l a c z a v a n der L u b b e g o , a nastpnie p r b o w a l i u d o wodni p o d c z a s procesu, e by k o m u n i s t y c z n y m agentem. (Van der Lb be, kiedy w k o c u n a m w i o n o go do skadania zezna, zawsze przechwala si, e on jeden jest odpowiedzialny za poar, lecz p o d c z a s procesu wyka z a n o , e m g by w b u d y n k u tylko przez s t o s u n k o w o k r t k chwil, a p o m i m o to p o a r , k t r y r z e k o m o wywoa, rozprzestrzeni si z o g r o m n prdkoci i s p o w o d o w a wielkie zniszczenia). Dr T o b i a s w swoich a r t y k u a c h w D e r Spiegel" stwierdzi, e v a n der L u b b e by w peni odpowiedzialny za p o a r , e d o k o n a p o d p a l e n i a w s p o s b profesjonalny i skuteczny, ale ostatecznie nie m o n a u d o w o d ni, e nazici mieli z t y m co wsplnego. A r t y k u y oczywicie wywoay sensacj, a w Wielkiej Brytanii dyskusj z nimi podj A . J . P . T a y l o r na a m a c h H i s t o r y T o d a y " (sierpie 1960) i S u n d a y E x p r e s s " (22.01.1961). Dr T o b i a s rozwin n a s t p n i e swoj teori w d o obszernej ksice Der Reichstagsbrand ( G r o t e Verlag, 1962). Dr T o b i a s p o c z t k o w o rozpocz swoje ledztwo, aby u d o w o d n i , e nazici byli rzeczywicie zamieszani w p o a r i d o p i e r o w trakcie b a d a uwierzy w wersj w p r o s t przeciwn. N i e m i a t r u d n o c i z w y k a z a n i e m faszerstw z a w a r t y c h w synnej Brown Book of Hitler Terror, wydanej po raz pierwszy w P a r y u w 1934 r. p o d auspicjami partii komunistycznej, ktrej celem byo wskazanie G r i n g a j a k o gwnego b o h a t e r a intrygi. O d p a r take inne p o z b a w i o n e p o d s t a w twierdzenia, c h o b y t o , e v a n der L b b e by homoseksualist.

Jednoczenie na p o d s t a w i e swoich a r g u m e n t w wycign zbyt d a l e k o idce wnioski, co Heinrich F r a e n k e l w y k a z a w szczegowym o m w i e n i u ksiki dr. T o b i a s a w D e r M o n a t " (maj 1962). P o d c z a s p r o w a d z o n y c h w Niemczech i H o l a n d i i b a d a na t e m a t G r i n g a F r a e n k e l znalaz d o w o dy, k t r e p r z e k o n a y go p o n a d wszelk wtpliwo o spoecznym niedo stosowaniu van d e r L u b b e g o . M i a o o n o p o d o e psychologiczne i opie r a o si na jego patologicznym p r a g n i e n i u zyskania rozgosu o r a z stania si mczennikiem. Jednoczenie z d o b y d o w o d y mwice o jego fizycznej niezdolnoci do samodzielnego p o d p a l e n i a R e i c h s t a g u i o jego zwizkach z nazistami przed s a m y m p o a r e m . W skrcie s to nastpujce d o w o d y : Z e z n a n i e S i m o n a H a r t e v e l d a z Leiden, czowieka, k t r y szkoli v a n der L u b b e g o , kiedy ten by uczniem m u r a r s k i m . O t van der L u b b e ja ko n a s t o l a t e k niemal cakowicie olep w wyniku gupiego artu, ktry m u z r o b i o n o p o d c z a s p r a c y n a b u d o w i e . K a d y , k t o mia d o czynienia z v a n der L u b b e m , wiedzia o jego sabym w z r o k u . Z e z n a n i e H a r t e v e l d a na t e m a t indoktrynacji van der L u b b e g o w szcze glnym rodzaju lewicowej polityki, niezgodnej z partyjn lini k o m u n i stw, k t r a zmobilizowaa go do podjcia indywidualnego dziaania na rzecz p r o l e t a r i a t u . V a n der L u b b e cierpia na nieprzystosowanie spoecz ne, z n a n e j a k o k o m p l e k s H e r o s t r a t e s a ( n a z w a n e t a k imieniem czowieka, k t r y spali wityni w Efezie, aby z d o b y saw). Efekty tego komplek su przyjmoway r n e formy w karierze v a n der L u b b e g o przed p o a r e m Reichstagu. P r b o w a z d o b y rozgos, podejmujc si przepynicia ka n a u L a M a n c h e bez a d n e g o treningu lub p r z y g o t o w a n i a ; p r b o w a przypisa sobie p r z y w d z t w o strajku w fabryce T i e l e m a n n a , z k t r y m w rzeczywistoci nie mia nic wsplnego, aby z d o b y saw dziki pniej szemu represjonowaniu. Twierdzi, e w innej fabryce wybi o k n a , p o d czas gdy zniszczenia te zostay d o k o n a n e przez innych r o b o t n i k w . W istocie by z d e t e r m i n o w a n y , aby by za co represjonowanym. Z e z n a n i e wyszkolonej pielgniarki Frau M i m i Storbeck, wczeniej N i e m k i , a teraz n a t u r a l i z o w a n e j p o d d a n e j holenderskiej, k t r a pracuje w d o m u dziecka w H a a r l e m . K i l k a dni przed p o a r e m , kiedy Frau Stor beck bya pielgniark dzielnicow w Berlinie, van der L u b b e zosta przy p r o w a d z o n y do niej przez d w c h e s a m a n w , ktrzy opisali go j a k o obce go wczg potrzebujcego p o m o c y spoecznej. Frau Storbeck zrozumia a, e v a n der L u b b e jest niemal cakowicie lepy. C h o w y d a w a si godny, o d m w i przyjcia poywienia, k t r e chciaa m u d a . Z e z n a n i e dr. S t o m p s a z H a a r l e m , p r a w n i k a holenderskiego, k t r y zo sta wysany przez k o m i t e t p o w o a n y w H o l a n d i i w celu z b a d a n i a sprawy v a n der L u b b e g o w 1933 r o k u . Przez ca godzin p r b o w a na p r n o p r z e k o n a o s k a r o n e g o w jego celi do p o d p i s a n i a oficjalnej proby, k t r a

d a w a a b y m u p r a w o d o p o m o c y z e strony holenderskiego p r a w n i k a w niemieckim sdzie. V a n der L u b b e nie chcia z nim rozmawia. Ostat nie sowa dr. S t o m p s a do niego brzmiay: N i e chce p a n by ocalony przed egzekucj?". V a n der L u b b e odwrci si do niego z umiechem i wypowiedzia tylko j e d n o sowo: N i e ! " . F a k t y dotyczce p o a r u Reichstagu s obecnie oficjalnie b a d a n e przez Institut fur Zeitgeschichte w M o n a c h i u m . T y m c z a s e m j a k d o t d na wia to dziennie nie wyszed a d e n d o w d bezporednio obwiniajcy G r i n g a . Lecz teraz wydaje si pewne, e nazici byli w jaki s p o s b powizani z v a n der L u b b e m , oficjalnym" p o d p a l a c z e m .

Przypisy
Przypisy do rozdziau I Gwne rda dla tego rozdziau, oprcz istniejcych biografii Gringa, to osobiste wspomnienia Fraulein Erny i Fraulein Fanny Graf z Monachium oraz wybitnego fizyka profe sora Hansa Thirringa. Wszyscy oni znali Gringa dobrze, bdc dziemi. Profesor Thirring zarcza o istnieniu intymnej relacji midzy Frau Franziska Gering i von Epensteinem. Wszel kie wtpliwoci co do ydowskiego pochodzenia Epensteina rozwiewa zamieszczenie jego na zwiska w Semi-Gotha. Legendarne lub bohaterskie wyczyny z modoci Gringa s ujte w oficjalnej biografii napisanej przez Ericha Gritzbacha, Hermann Gring: The Man and His Work, ktrej tekst Gring zredagowa sam - pniej domaga si za to wikszej czci hono rarium autorskiego! Kariera Gringa w drugiej czci I wojny wiatowej zostaa opisana przez Karla Bodenschatza w jego ksice Pod niebem Flandrii, z ktrej zaczerpnlimy cytaty z ra portw wojennych Gringa. Moglimy uzupeni ksik, zdobywajc dodatkowe informacje od Bodenschatza i Hermanna Dahlmanna (por.: przypis 6 poniej). Historia spotkania Grin ga z Carin von Kantzow zostaa opisana z wielkim uczuciem przez jej siostr, pniejsz Fan ny von Wilamowitz-Moellendorff, w ksice Carin Gring.
1 Gring osobicie opowiedzia t histori doktorowi Gilbertowi, psychologowi wizienne mu w Norymberdze. Por.: artyku Gilberta w Journal oj Abnormal and Social Psycholog}', tom 43, nr 2 (kwiecie 1948). 2 Opowieci o bohaterskich czynach Gringa pochodz z biografii napisanej przez Grit zbacha, ktr, o czym naley pamita, zredagowa sam Gring. 3 Historia o pewnym znaczeniu psychologicznym zostaa opowiedziana Heinrichowi Fraenkelowi (ktry w dalszej czci tekstu bdzie zaznaczany inicjaami H.F.) przez profesora Thirrin ga: kiedy Gring mia okoo pitnastu lat i by ju nadzwyczaj dumny ze swoich wyjtkowych zdolnoci i odwagi podczas wspinaczki, doczy do grupy zoonej z braci Thirring i Anglika Boba Dunlopa, wszystkich znacznie od niego starszych. Chcieli podej trudn tras po pou dniowym zboczu Gurpetschek. Jednak Gring by cigle w wieku, kiedy musia prosi ojca chrzestnego o zgod na tak wspinaczk. Pewnego dnia o wicie okazao si, e s odpowiednie warunki do wyjcia, i starsi alpinici poczuli, e musz i bez niego, poniewa on nie mg wy ruszy natychmiast. Kiedy Gring dowiedzia si, e poszli, by tak wcieky, e ruszy za nimi i obserwowa podejcie przez lornetk. Kiedy tamci wrcili wieczorem, zrobi im histeryczn sce n i, niemal paczc, oskary ich o niehonorowe postpowanie" i niedotrzymanie sowa". Po tem szydzi z ich umiejtnoci wspinaczkowych, nazywajc ich zwykymi amatorami. 4 Hermann Dahlmann, byy General der Flieger w Luftwaffe, w rozmowie z H.F. odnosi si bardziej sceptycznie ni Bodenschatz do zdolnoci Gringa jako pilota i oficera. Zna Gringa dobrze od 1914 roku i twierdzi, e to Loerzer wywar presj na wadzach, aby te przyznay Gringowi Pour Le Mrite, zanim on rzeczywicie zestrzeli wymagane dwadziecia pi samolotw wroga, ktrego to wyniku zreszt nigdy nie osign. Otrzyma odznaczenie jako pilot weteran" i by z tego powodu niezwykle rad. Kiedy pniej zosta dowdc eska dry Richthofena, mia - wedug Dahlmanna - wiksze trudnoci z utrzymaniem dyscypliny ni twierdzi Bodenschatz i sta si bardzo niepopularny wrd swoich podwadnych ze wzgl du na arogancj. Ta niepopularno ciya nim dugo po zakoczeniu wojny - a w rzeczywi-

stoci trwaa do momentu, gdy doszed do wadzy, i onierze, ktrzy wczeniej suyli pod je go rozkazami, woleli go unika. 5 Ten opis spotka kapitana (pniej dowdcy eskadry) Beaumonta z Gringiem pojawia si u Butlera i Younga w Marshal without Glory. Kiedy H.F. rozmawia z nim o tym, Beaumont twierdzi, e autorzy byli niedokadni. Nie wyjani jednak, pod jakim wzgldem. 6 E . Gritzbach, Hermann Gring: The Man and His Work, s. 173. 7 T histori opowiedziaa Rogerowi Manvellowi (ktry w dalszym cigu tekstu bdzie oznaczany inicjaami R.M.) w Sztokholmie szwedzka dziennikarka Inger Reimers, ktra zna wspomnian pani i zawiadcza o autentycznoci historii z zabawnymi nastpstwami. W 1933 r., kiedy Gring doszed do wadzy, wysa tej pani podpisane zdjcie z prywatnym numerem telefonu. Pniej zdjcie to okazao si bardzo przydatne. Podczas okupacji Danii pisaa do antynazistowskiej gazety i pewnej nocy odwiedzio j gestapo. Kiedy tylko midzy dokumentami znaleli fotografi, natychmiast nabrali do niej szacunku i wyszli. 8 Dla hrabiego von Rosena swastyka nic nie znaczya; bya jedynie znakiem, ktry wraz z przyjacimi przyj w szkole i zwyk traktowa jako rodzinny symbol. Wprowadzi swasty k do swojego ekslibrisu i nadal mona j oglda w Rockelstad i w oknie pamitkowym ro dziny Rosen w Domu Szlachectwa w Sztokholmie. Kiedy hrabia podczas wojny z Rosj da Finlandii samolot, na nim take by namalowany symbol swastyki na szczcie, a Finlandia pniej wprowadzia go na wszystkie samoloty wojskowe. T informacj przekaza R.M. w Sztokholmie Uno Lindgren, przyjaciel rodziny Rosen. 9 Egzemplarz tej rzadko spotykanej ksiki, wydanej w Niemczech, pokaza R.M. w Sztokholmie Uno Lindgren. 10 Trial of the German War Criminals: Proceedings of the International Military Tribunal (wydanie angielskie), IX, s. 64-65. Tomy z procesu w Norymberdze bd w dalszej czci tek stu oznaczane skrtem I.M.T.

Przypisy do rozdz. II Od momentu, w ktrym zaczyna si ten rozdzia, historia Gringa splata si w wikszoci z histori Hitlera i ruchu nazistowskiego. Jeli chodzi o oglne to historyczne, naszymi dwo ma gwnymi rdami byy: The Rise and Fali of the Third Reich Williama L. Shirera i Hitler. Studium tyranii Alana Bullocka. Jeli chodzi o osobiste informacje o tym okresie ycia Grin ga, jestemy wdziczni Ernstowi Hanfstaenglowi. Listy napisane przez Carin Gring do jej ro dzicw zostay zaczerpnite z napisanej przez Fanny von Wilamowitz-Moellendorff biografii siostry. Szczegy pobytu Gringa w szpitalu psychiatrycznym w Langbro pochodz gwnie z Marshal without Glory Butlera i Younga. Gwny psychiatra w Langbro z okresu, gdy prze bywa tam Gring, profesor Olaf Kinberg, zmar w 1960 roku. Jednake R.M. udao si po rozmawia z psychiatr ze Sztokholmu, ktry obserwowa Gringa w okresie bezporednio poprzedzajcym jego zamknicie w Langbro, kiedy nadal by leczony w prywatnych klini kach. By bardzo gwatowny i musia zosta unieruchomiony w kaftanie bezpieczestwa. Psy chiatra jednak podkrela, e nie by chory psychicznie; jego niestabilno bya jedynie wyni kiem wpywu morfiny na organizm. W czasach gdy Gring by chory, wszystkie raporty le karskie dotyczce indywidualnych przypadkw byy dokumentami publicznymi. Ta sytuacja si zmienia, lecz kiedy Gring doszed do wadzy, komunici byli w stanie dotrze do rapor tw medycznych i zawiadcze dotyczcych jego osoby. Zawiadczenie o pobycie w Langbro byo przedrukowane w The Brown Book w 1933 roku. I.M.T, IX, s. 65. A. Hitler, Rozmowy przy stole 1941-1944. Rozmowy w Kwaterze Gwnej zapisane na po lecenie Martina Bormanna przez jego adiutanta Heinricha Heima, s. 174.
2 1

Ernst Hanfstaengl, Hitler: The Missing Years, s. 71, 111. Uwaa si, e Gring podejmowa starania, aby historia jego ocalenia z ulicy bya jak najbardziej niejasna. To opis przekazany H.F. przez Hanfstaengla: Opowiedzia mi, jak uda o mu si przepezn za jednym z tych monumentalnych lww stojcych przed paacem Residenz po tym, jak zosta postrzelony. Kilka brunatnych koszul zanioso go nastpnie do pierw szego lekarza na Residenzstrasse, ktry okaza si ydem; jeszcze przez wiele lat Goring m wi ciepo o jego uprzejmoci i umiejtnociach". Peniejszy opis przekaza H.F. doktor T. Eitel, ktry dobrze zna Frau Ballin, poniewa bya jego pacjentk w sanatorium Oberstdorf. Ballinowie byli spokrewnieni z bardzo znanym Albertem Ballinem, przyjacielem cesarza i szefem Hamburg-America Line. Wedug informatora H.F. mieszkali przy Odeonsplatz, a Gring zosta do nich zaniesiony przez kilku szturmowcw, ktrzy - niewiadomi tego, e s to ydzi - zapukali do ich drzwi i spytali, czy s przygotowani, aby wzi do siebie ranne go mczyzn, rycerza Pour Le Mnte'". Herr Ballin odpowiedzia, e jest przygotowany na to, aby przyj do domu kadego w niedoli, bez wzgldu na jego odznaczenia. Pniej, wedug Hanfstaengla, Gring pomg Ballinom bezproblemowo wyjecha do Ameryki Poudniowej i zabra ze sob pienidze, co byo wyjtkowym przywilejem. 5 Gring zosta w rzeczywistoci przewieziony przez granic do Innsbrucku przez Holen dra, bogatego stronnika partii o nazwisku Schuler. T informacj przekaza H.F. Hanfstaengl. Gringowie mieli przyjaciela w Innsbrucku, specjalist od chorb dziecicych, doktora Sopelsa, i to do jego domu trafili uchodcy. Wdowa po doktorze Sopelsie mieszka teraz w Salzbur gu i jest przyjacik Thirringw. Powiedziaa H.F., e gdy jej m zbada ran Gringa, stwierdzi, e trzeba go natychmiast zabra do szpitala. 6 W. Frischauer, Goring, s. 64. 7 E. Butler i G. Young, Marshal without..., s. 84-87.
4

Przypisy do rozdziau ni Powrt Gringa do Niemiec wprowadza go ponownie do oglnej historii ruchu nazistow skiego. Oprcz wczeniej wspomnianych gwnych rde otrzymalimy osobiste informacje o Gringu z tamtego okresu od Ernsta Hanfstaengla, Hansa Strecka i Karla Bodenschatza. Listy Carin, podobnie jak w poprzednim rozdziale, pochodz ze studium biograficznego pi ra jej siostry, ktre jest take gwnym rdem faktw dotyczcych jej ostatnich lat ycia z Gringiem. Gring sam szczegowo opisa sw sub dla ruchu nazistowskiego przed Mi dzynarodowym Trybunaem Wojennym w Norymberdze.
1 Informacje dotyczce sytuacji finansowej Gringa w owym czasie i jego rnorodnych zobowiza biznesowych przekazali H.F. doktor Justus Koch, Ernst Hanfstaengl i Erhard Milch. 2 K. Heiden, Der Fhrer, s. 238-239. 3 W tym krytycznym okresie Gring mieszka w Monachium w domu Hansa Strecka, z ktrym rozmawia H.F. Streck, muzyk, bra udzia w puczu z 1923 roku. To Rhm spyta Streckw, czy mogliby goci u siebie Gringa, ktry nie mia pienidzy na hotel. Gring spa na sofie i opuszcza salon, kiedy rankiem przychodzi sucy, eby posprzta. Pocztkowo by bardzo przygnbiony i nawet mwi im o prbie samobjczej, lecz bya w nim determina cja, eby wrci na swoje stanowisko w partii, cho nie byo to atwe w wietle sw krytyki, ktre wedug Strecka Hitler wypowiada, gdy Gring by na uchodstwie. Dla jego kariery biznesowej najistotniejsze byo zapewnienie sobie, obiecanego przez Hitlera, jednego ze zdo bytych przez nazistw w nastpnych wyborach miejsc w Reichstagu. Dopiero po trzech spo tkaniach z Hitlerem uzyska przyrzeczenie, ktrego potrzebowa. Z tego ostatniego spotkania wrci szczliwy. Cho by ubogi, to Frau Streck pamita jego jedwabn pidam, jego czar-

ne, jedwabne kimono wyszywane w ziote smoki, jego sygnet i wypielgnowane donie. Kiedy wyjeda, zostawi kwieciste podzikowania w ksidze pamitkowej Streckw. Interesujce jest rwnie to, e Streck by nauczycielem piewu ulubionej siostrzenicy Hitlera, Geli Raubal. Hanfstaengl uwaa rwnie, e nieroztropny stosunek Gringa do Hitlera w okresie uchod stwa spowodowa chd tego drugiego; wedug Hanfstaengla Gring w mniejszym lub wik szym stopniu zaszantaowa Hitlera, aby ten przyj go z powrotem po czterech i p roku rozstania. Po osigniciu sukcesu ruszy wielce podniecony do domu Hanfstaengla, wykrzy kujc, e bdzie deputowanym do Reichstagu; powiedzia Hanfstaenglowi, e poprosi Hitlera o ponowne przyjcie go, odwoujc si do sentymentu i korzyci. Hanfstaengl wierzy, e Hitler musia przekalkulowa podczas spotka z Gringiem, czy dla partii bdzie lepiej mie w tym pobudliwym czowieku przyjaciela czy wroga, i e w kocu zdecydowa, e jeli otrzyma on szans, moe by potnym sprzymierzecem. Kilka tygodni pniej podczas prywatnego spo tkania ogosi: Podjem decyzj, e towarzysz partyjny Gring ma gwarantowane miejsce w rzdzie". Por. take: E. Hanfstaengl, Hitler: The Missing..., s. 143. 4 R. Manvell i H. Fraenkel, Dr. Goebbels, s. 84. 5 F. Thyssen, / Paid Hitler, s. 131. 6 Ten i ponisze cytaty z mw Gringa pochodz z: E. Gritzbach, op. cit., s. 128, 74-76. 7 F. Thyssen twierdzi, e Gring spdzi tydzie z byym Kaiserem w Doorn jesieni 1932 r., op. cit., s. 142. 8 A. Bullock, Hitler. Studium tyranii, s. 135. 9 Por.: W.M. Knight-Patterson, Germany from Defeat to Conquest, s. 483. 10 H. Schacht, My First Seventy-six Years, s. 279. 11 Pojawiaj si rne opinie co do umiejtnoci Gringa jako kierowcy. Milch przyznaje, e Gring prowadzi niebezpiecznie. Z drugiej strony Birger Dahlems, ktry jecha z Grin giem z Carinhall do Berlina, chwali jego styl na drodze. Frau Emmy Gring twierdzi, e by wspaniaym kierowc, cho w 1934 r. mieli niemal miertelny wypadek, kiedy samochd Gringa zderzy si z ciarwk w pobliu Rosenheim. 12 Por.: A. W. Blood-Ryan, Goring, the Iron Man of Germany, s. 136-137. Kiedy okoo 1932 r. Frau von Papen alia si Gringowi na stosunek nazistw do katolikw, on odpowie dzia: To moe si wkrtce zmieni. Dlaczego Koci katolicki nie zaprzeczy Staremu Testa mentowi?". Zwrci jej uwag na to, e chodzi tylko o usunicie ydowskich rde chrzeci jastwa. Papen powiedzia to H.F., dodajc, e Gring prawdopodobnie czciowo artowa. 13 Cyt. za: A. W. Blood-Ryan, op. cit., s. 151. Komentarze Goebbelsa z tamtego okresu pochodz z jego opublikowanych pamitnikw My Part in Germany's Fight. 14 Cyt. za: E. Butler i G. Young, Marshal without..., s. 113. 15 Cyt. za: A. W. Blood-Ryan, ibidem, s. 155-56. 16 I.M.T., IX, s. 69. 17 Te hody dla Hitlera pojawiaj si w ksice Gringa Germany Reborn, s. 77-98. 18 Wedug W.M. Knighta-Patersona Germany from Defeat to Conquest (s. 542) Gring otrzyma 367 gosw, przeciwko 135 dla kandydata socjalistw i 80 dla kandydata komuni stw. 19 Cyt. za: E. Gritzbach, op. cit., s. 142. 20 Papen powiedzia H.F., e w efekcie tej sztuczki nie zapanoway midzy nim i Grin giem na stae negatywne uczucia. Papen uzna to za sprytny manewr polityczny. Cytat z jego Memoirs pojawia si na s. 208, ten z Germany Reborn na s. 101, a z I.M.T., IX na s. 69. 21 F. von Papen, op. cit., s. 242. 22 H. Gring, Germany Reborn, s. 111. Nastpny cytat pochodzi z ksiki J.W. WheelerBennett o Hindenburgu, The Wooden Titan, s. 434.

Przypisy do rozdziau IV Oprcz gwnych rde przedstawiajcych histori nazistowskich Niemiec i wiadectwo Gringa w Norymberdze przy pisaniu tego rozdziau wykorzystalimy zarwno opubliko wane pamitniki, jak i osobiste wspomnienia Papena, Schachta, Hanfstaengla, Schwerina von Krosigka i Hansa Berndta Giseviusa. W kwestii poaru Reichstagu zajrzelimy do do skonaego wczesnego opisu pira Douglasa Reeda, lecz uzupenilimy ten materia rozmo wami skupiajcymi si bardziej na zwizkach midzy holenderskim podpalaczem van der Lubbem i nazistami, ktre teraz mog by uwaane za niepodwaalne. Nadal nie ma jedno znacznego dowodu na to, e Gring albo zainicjowa, albo by zamieszany w zainicjowanie poaru. Pniej lubowa si w fakcie tajemnicy lub niejasnoci, czy co na ten temat wie dzia; by to jeden z jego gwnych artw. H.F. przyglda si ledztwu dotyczcemu rde ognia, ktre odbyo si w Londynie w 1933 r. Przedstawione podczas niego dowody (w ad nym razie nieprawdziwe) miay z pewnoci wskazywa na Gringa. Jednak podczas proce su w Norymberdze Gisevius wskaza na Goebbelsa jako gwnego podegacza do podoe nia ognia. (Por. take: apendyks do ksiki The Reichstag Fire). W kwestii zwizkw Grin ga z gestapo i SS signlimy gwnie do ksiki Geralda Reitlingera na temat SS. Specjalne informacje przekazaa nam Frau Gring, Karl Bodenstchatz i Willy Schade, ekspert w dzie dzinie lenictwa, ktry zarzdza polowaniami u Gringa. Istnieje niezliczona liczba wyda nych drukiem opisw Carinhall, spisanych przez goci, ktrych Gring oprowadza po swo im domu i posiadoci; ich opisy rni si tylko dlatego, e dom by w stanie permanentnej rozbudowy. Najlepszy opis samej posiadoci opis pira Gritzbacha istnieje w oficjalnej bio grafii Gringa. E. Gritzbach, Hermann Gring..., s. 22. E. Gritzbach do H.F. 3 F. von Papen, Memoirs..., s. 256. 4 Documents on British Foreign Policy, 919-1939, wyd. drugie, t. IV i nast., s. 230-231. Cyt. za: A. W. Blood-Ryan, Gring, the Iron Man..., s. 187-188. Cyt. za: K. Heiden, Der Fiihrer, s. 430. H. Gring, Germany Reborn..., s. 126-127. Por.: Documents on German Foreign Policy, 1918-1945, seria C, I i nast., s. 93-94. H. Gring, Germany..., s. 134. Nastpujcy po nim cyt. pochodzi z W. Frischauer, Gring..., s. 101. W.L. Shirer, The Berlin..., s. 193, przytacza histori Haidera. Wypowied Gringa do generaa Donovana jest cyt. przez F. von Papena w jego Memoirs, s. 271. Schwerin von Krosigk i F. von Papen powiedzieli H.F. o uwagach robionych przez Gringa podczas jego niewoli w Mondorf. 10 Documents on British Foreign Policy, 1919-1939, wyd. drugie, t. IV, s. 431. 11 Informacja przekazana H.F. przez Bertusa Smitha z Hagi. 12 Pierwsze z tych dwch przeciwstawnych stwierdze Dielsa mona znale u W.L. Shirera, The Berlin.., s. 193, drugie w Memoirs Papena, s. 271. 13 Interesujcy, cho melodramatyczny opis zachowania Dielsa i Gringa podczas procesu mona znale w ksice Marthy Dodd, Through Embassy Eyes, s. 58-62. Pomimo grb Gringa Dimitroff zdoa opuci Niemcy po procesie. Kiedy ambasador Dodd opublikowa swoje pamitniki w 1941 r., twierdzi, e Diels (wtedy ju wrogo nastawiony do Gringa i niemajcy poczucia bezpieczestwa z powodu posiadanych informacji na temat poaru Reichsta gu) zaapelowa do pewnego nieznanego amerykaskiego dziennikarza, eby ten zrobi, co w jego mocy, aby ratowa Dimitroffa przed zamordowaniem. Historia przedostaa si wtedy do zagranicznej prasy i w ten sposb wywoaa zaprzeczenie ze strony Goebbelsa, ktry przy zna, e Gring, w owym czasie nieobecny, mwi nierozwanie. Hanfstaengl w ksice wyda nej w 1957 r. wspomina, e Martha Dodd powiedziaa mu, czego dowiedzia si jej ojciec, i e
2
5 6 7 8 9

razem z Louise Lochner zaaranowa lunch oficera prasowego Gringa, Sommerfeldta, z no wym i niedowiadczonym przedstawicielem Agencji Reutera, ktry mg miao zdradzi usy szan przez siebie plotk i poprosi o owiadczenie Gringa. Sommerfeldt zosta wtedy zmu szony do zagwarantowania Dimitroffowi prawa do bezproblemowego opuszczenia Niemiec, co skwapliwie zrobi. Pechowo dla Hanfstaengla, Gring odkry jego udzia w tej sprawie. Martha Dodd nie wspomina tego w swojej ksice. 14 Dochodzenie w sprawie przyczyn poaru Reichstagu byo przeprowadzone prywatnie w Londynie jesieni 1933 r. w budynku Stowarzyszenia Prawnego na Carey Street. Przewod niczcym by Lord Marley, a sir Stafford Cripps przewodzi grupie znanych prawnikw, pod dajcych dokadnemu badaniu zeznania wielu wiadkw, ktrzy ostatnio przylecieli z Nie miec; obecny tam by H.F. Czsto twierdzono, e ledztwo zostao zainspirowane przez ko munistw; cho wielu wanych komunistw brao w nim udzia, prowadzcy ledztwo z pewnoci nie reprezentowali w peni lewicy. Przykadowo zaangaowa si znany amery kaski prawnik Arthur Garfield Hays, ktry nastpnie uczestniczy w procesie w Lipsku; opi suje swoje dowiadczenia w ksice City Lawyer (1942). Obserwatorami procesu byli prawni cy z wielu krajw. 15 Cyt. za: W.L. Shirer, Berlin.., s. 195. 16 Tekst telegramu Hitlera podaje A.W. Blood-Ryan, Gring, tlie Iron..., s. 211; opis Gringa pojawia si w jego Germany..., s. 136. 17 Kropp przekaza ten opis H. F. 18 Frau Gring podaa H.F. takie oto szczegy swego pierwszego spotkania i nastpujcej po nim przyjani z Gringiem: ich pierwsze zetknicie si byo zupenie przypadkowe, na przyjciu po wiecu w Weimarze, ktrego czci byo prywatne przedstawienie wybranych z repertuaru niemieckich klasykw scen, w jakich wystpowaa. Spotkanie, ktre ostatecznie doprowadzio do przyjani midzy nimi, nastpio kilka miesicy pniej w 1932 r., rwnie w Weimarze, kiedy zostali sobie przedstawieni przez wspln przyjacik. Spacerowali i roz mawiali o Carin, ktrej mier nadal dotykaa bolenie Gringa. Do czasu, kiedy zosta prze wodniczcym Reichstagu, mieszkali ju razem w jego mieszkaniu na Kaiserdamm, gdzie Em my miaa wasny pokj, ktry Gring z dum umeblowa najlepiej, jak mg. 19 O moliwym romansie z Margarete von Schirach pisze A.W. Blood-Ryan, Gring, tire Iron..., s. 262. Romans z Kthe Dorsch nalea do czasw modoci, a ona zostaa przyjaci k rodziny po lubie Gringa z Emmy, ktrej Gring pozostawa wierny. 20 K. Heiden, Der Fhrer, s. 462. 21 F. Thyssen, IPaid.., s. 68, 168. 22 Rieckhoff w Triumph oder Bluff? (s. 37) wysuwa wniosek, e Gring zmusi Hindenburga do podpisania jego awansu, owiadczajc wczeniej prasie, e zosta generaem. Milch powiedzia H.F., e ta historia jest nieprawdziwa. Sam zosta wysany do Blomberga, aby przedyskutowa pewn liczb awansw, wczajc jego samego i Gringa. Powiedzia Blombergowi, e Gring spodziewa si zosta penym generaem, a z pewnoci nie majorem gene raem, co zamierza zaproponowa Blomberg, poniewa Gring by w owym czasie tylko ka pitanem. Blomberg w kocu zgodzi si i 19 padziernika 1933 r. Gring zosta generaem, a awans przedatowano do 1 padziernika 1931 r., aby da mu starszestwo. Gring by za chwycony. 23 Gwnym rdem wiedzy na temat prywatnych nawykw Gringa s informacje prze kazane H.F. przez Roberta Kroppa. Szczegy dostarczone przez krojczego Capa rwnie po chodz z rozmw z H.F. 24 Nastpujce po tym szczegowe informacje pochodz z A.W. Blood-Ryan, Gring, the Iron..., s. 216-225. 25 E. Hanfstaengl, Hitler..., s. 212. 26 A. Galland, The First and the Last, s. 17. 27 Por.: Documents on British Foreign Policy, druga seria, VI, s. 749-751.

Szczegy tej ceremonii pogrzebowej zostay przekazane H.F. przez Karla Bodenschatza, ktry odgrywa istotn rol w sprowadzeniu ciaa Carin do Carinhall. Bodenschatz bada take samochd Himmlera; w przedniej szybie byy dziury, lecz rwnie dobrze mogy je spo wodowa rzucane kamienie.

28

Przypisy do rozdziau V Prace Papena, Bodenschatza i Schachta to szczeglnie rda dla tego oraz nastpnego rozdziau, w ktrych ycie Gringa jest cile powizane z histori reimu jako caoci; bardzo interesujce i wane s opublikowane wspomnienia ambasadorw, ministrw oraz dyploma tw, takich jak Nevile Henderson, lord Halifax, Franois-Poncet, Coulondre, Kirkpatrick i, w mniejszym zakresie, ambasador Dodd. Przydatne s komentarze Ciano i Hassella, oparli my si rwnie w znacznym stopniu na Documents on German Foreign Policy oraz dokumen tach dyplomatycznych opublikowanych w Polish War Book, French Yellow Book i innych wskazanych poniej zbiorach. Studia dyplomacji Namiera miay szczeglne znaczenie - Diplo matic Prelude. In the Nazi Era i Europe in Decay; podobnie jak studia wydawane co roku do 1938 r. dla Krlewskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych, Survey of International Affairs i kolejne tomy Hitler's Europe. Rome-Berlin Axis Elizabeth Wiskermann pomoga zrozumie relacje Gringa z Wochami. Korzystalimy take z wasnego wiadectwa Gringa z Norymbergi i opisu dziaa, ktry da w Germany Reborn, ksice napisanej specjalnie dla wydawcy angielskiego w 1934 r., jak rwnie z opublikowanych wspomnie Paula Schmidta, oficjalne go tumacza Hitlera, ktry pracowa rwnie dla Gringa. Informacje dotyczce natury okre sowych kuracji antynarkotykowych, ktre przechodzi Gring, otrzymalimy z sanatorium Kahlego w Kolonii i od Roberta Kroppa. Dahlerus rwnie opublikowa wspomnienia swo ich rozmw z Gringiem w ksice The Last Attempt. Por.: I.M.T., IX, s. 79. W czerwcu 1936 r. caa policja niemiecka zostaa zjednoczona w jednym wydziale. Gritzbach, oficjalny biograf Gringa, pisa w 1937 r. (s. 42), e jego bezporedni i osobisty zwi zek z niemieck policj pozostaje rwnie bezporedni i osobisty dzisiaj, gdy przekaza j Him mlerowi". Nastpnie mwi o oboplnym zaufaniu i braterstwie" midzy Gringiem i Himm lerem w deniu do realizacji wsplnego zadania". 3 Papen potwierdzi w rozmowie z H.F., e Gring bez wtpienia ocali mu ycie, umiesz czajc go w areszcie domowym. 4 Por.: J. W. Wheeler-Bennett, Nemesis of Power, s. 323. 5 Ten opis ceremonii zosta potwierdzony przez Milcha w rozmowie z H.F. 6 Goring powtarza uwag zrobion kiedy przez doktora Luegera, majora z Wiednia i znanego antysemity. To wystarczajcy dowd na to, e Goring pomg wielu ydom, kt rych faworyzowa z tego czy innego powodu. Podobnie traktowa Ballinw, ktrych historia zostaa wczeniej opowiedziana. Frau Gring wytrwale zwracaa jego uwag na przypadki, ktre wedug niej na ni zasugiway, i wstawiaa si za ludmi; podobnie Kthe Dorsch oraz synny aktor i przyjaciel rodziny Gustaf Grndgens. 7 Kropp opowiedzia H.F. o tym, jak Frau Gring dowiedziaa si, e Gring chce j po lubi: Miaem zawie j gdzie, gdzie szef zamierza do niej doczy na weekend - myl, e by to Weimar. Szef da mi zalakowan kopert, ktr miaem wrczy Frau Sonnemann z dokadn instrukcj, e ma j otworzy dopiero w Weimarze. Wzia kopert, lecz - jak to kobieta - otworzya j natychmiast. Zobaczyem, jak promienieje radoci; wyskoczya prosto z samochodu zanim ruszylimy, pospieszya do domu, w ktrym wanie zostawia Gringa, i rzucia mu si na szyj. Dopiero pniej dowiedziaem si, co byo w licie - tylko dwa sowa napisane odrcznie przez szefa: Wir heiraten [Pobieramy si]".
2 1

P. Schmidt, Hitler's Interpreter, s. 30, 32. Por.: L. B. Namier, Diplomatie Prelude, s. 220-221; Polish War Book, s. 25-26; Survey of International Affairs, 1935, s. 205-206. Na temat misji kwietniowej por.: P. Schmidt, Hi tler's..., s. 27-30. 10 Por.: A. Bullock, Hitler..., s. 287. 11 Por.: I.M.T., IV, s. 66. 12 Przekazany przez Schachta opis tej bitwy z Gringiem o polityk gospodarcz mona znale w jego wspomnieniach, My First Seventy-Six Years, rozdz. 49. Por. take: Account Settled, s. 98-100. Jeli chodzi o umiejtnoci Gringa jako ministra gospodarki, Winkler, je den z gwnych doradcw Hitlera w tych kwestiach, powiedzia pniej H.F., e Goring po trafi intuicyjnie oceni bilans. Kiedy H.F. powtrzy to Schachtowi, ten tylko zamia si i powiedzia: Gring jako ekonomista jest cholernym gupcem". Lecz pod wieloma wzglda mi Goring by dobrym wykonawc, ktry wiedzia, jak delegowa wadz. 13 Na temat rnych spotka we Woszech por.: E. Wiskemann, The Rome-Berlin Axis, s. 72-74; P. Schmidt, Hitler's..., s. 62-64; Ciano Diplomatie Papers, s. 80-81 i Documents on German Foreign Policy, seria D, I, nr 199, 208. 14 Por.: Ch. Hibbert, Mussolini, s. 83. 15 Por.: Survey of International Affairs, 1937, I, s. 325-326, 409, 471. 16 Ellen Wilkinson przedstawia H.F. wasny opis tego zdarzenia. 17 O wizycie lorda Londonderry u Gringa w: P. Schmidt, Hitler's..., s. 52 i Memoirs Papena, s. 399; w kwestii wizyty Windsorw por.: P. Schmidt, Hitler's..., s. 74. 18 Por.: H. Franois-Poncet, Byem ambasadorem w Berlinie. Wrzesie 1931 - padziernik 1938, s. 177; R. Coulondre, De Staline d Hitler, s. 272-277. 19 Polish White Book, s. 36-39. 20 N. Henderson, Nieudana misja 1937-1939, s. 65-66. Nast. Cyt. pochodz ze stron 66-69.
9

Przypisy do rozdziau 6 Gwne rda dla ta historycznego zostay ju wypunktowane w nocie wstpnej do roz dziau 5. Specjalne dowody w kwestii dochodw Gringa i jego rde finansowych zostay przekazane przez doktora Justusa Kocha, doradc prawnego Frau Goring, od ktrego dosta limy kopi zoonego pod przysig owiadczenia Herr Gercha, starszego oficera administra cyjnego odpowiedzialnego za osobiste sprawy Gringa od 1937 do 1945 roku.
1 U. von Hassel, Hassel Diaries, s. 23-24. Milch w rozmowie z H.F. stwierdzi, e Gring wiedzia co o aktach ony Blomberga, zanim ten j polubi. Milch by obecny podczas kon frontacji z modym homoseksualist, ktry zosta przygotowany do roli oskaryciela Fritscha. Por. take: J. W. Wheeler-Bennet, Nemesis oj' Power, G. Reitlinger, SS i W. Schellenberg, Wspomnienia, s. 38. 2 Kompletna kopia transkrypcji jest przechowywana w Wiener Library w Londynie i std te pochodz cyt. 3 Dziaania Gringa w nocy Anschlussu i dnia nastpnego zyskuj szczegln uwag w Survey of International Affairs, 1938, II, s. 62-64; L.B. Namier, Europe in Decay, s. 174 -176; J.W. Wheeler-Bennet, Munich; N. Henderson, Nieudana misja 1939-1943. Por. take: Documents on German Foreign Policy, seria D, II, s. 157, 164, 168, 183, i Documents on British Foreign Policy, seria III, s. 32, 36, 40, 44. 4 Transkrypcja rozmowy telefonicznej Gringa z Ribbentropem przechowywana w Wie ner Library. 5 Por.: Documents on British Foreign Policy, seria III, I, nr 152, 241, 439.

Por.: I. M. T., IV, 67; Dokumenty Procesowe R-140 i USA 160; Survey of International Affairs, 1938, III, s. 4 3 ^ 4 , 530-532; i W.L. Shirer, Rise and Fall of the Third Reich, s. 476-477. 7 Por.: Survey on International Affairs, 1938, II, s. 302-303. 8 Ten synny dokument by wielokrotnie cytowany w Norymberdze. Nasza transkrypcja pochodzi z kopii bdcej w posiadaniu Wiener Library. 9 Dokument procesowy PS 710. Cyt. za: G. Reitlinger, Final Solution, s. 21. 10 Metoda pracy Gringa zostaa opisana H.F. przez Milcha, Bodenschatza, Brauchitscha, Wohltata i Schwerina von Krosigka oraz Dielsa, ktrego przesuchiwano 22 padzierni ka 1945 roku. Cyt. Kesselringa pochodzi z jego ksiki onierz do koca, s. 459. Owiadcze nia Speera pochodz z serii przesucha prowadzonych w sierpniu i wrzeniu 1945 roku. " Bernd von Brauchitsch opisa t rozmow H.F. 12 Por.: Documents on German Foreign Policy, seria D, II, nr. 248 i 284; Documents and Materials relating to the Eve of the Second World War (Ministerstwo Spraw Zagranicznych Zwizku Radzieckiego), I, s. 149-150. 13 Proba Richthofena zostaa zapisana w Documents on German Foreign Policy, seria D, III, nr 695. 14 Ibidem, II, nr 816. 15 Ibidem, II, nr 68. 69 i 112. Por. take: A. Bullock, Hitler..., s. 380 i W.L. Shirer, Rise and Fall of the Third Reich, s. 433. 16 Goring przyzna si do tego wwczas take Hendersonowi. Patrz: British Blue Book, s. 18-19; i J.W. Wheeler-Bennet, Munich, s. 344. 17 Oczywicie Gring nosi takie instrumenty w innych celach. Milch szczegowo opowie dzia o tym H.F. 18 Por.: D. Alfieri, Dictators Face to Face, s. 25. 19 Por.: Documents on British Foreign Policy, seria III, V, nr 377 i 510. 20 Por.: German-Polish Relations, 28.05.1939 i Documents on German Foreign Policy, seria III, V, nr 658-659. Por. take: N. Henderson, Nieudana..., s. 154-156. 21 Por.: Nazi Conspiracy and Aggression, VI, s. 718-731. 22 Wzmianki o spotkaniach Rady, por.: I.M.T., XVIII, s. 67; raport angielskiego ambasa dora, por.: German - Polish Relations, s. 119 i Documents on British Foreign Policy, seria III, VII, nr 263; wzmianki o raporcie Voglera, por.: Louis P. Lochner, Tycoons and Tyrants, s. 58. 23 Gring przez jaki czas naciska na zwikszenie importu surowcw z Rosji; por.: W.L. Shirer, Rise and Fall of the Third Reich, s. 476-477. W kwestii wizyty Bodenschatza w amba sadach por.: L.B. Namier, Diplomatic Prelude, s. 189. 24 Istniej pewne wtpliwoci co do szczeroci Gringa w jego pragnieniu uniknicia woj ny; to stanowisko nie stoi w niezgodzie z jego oportunizmem. Wojna bya prawdopodobnie nieunikniona w przyszoci, lecz mia nadziej, e dziaania wojenne zostan odoone jak naj dalej w czasie dla jego wasnej wygody, jak rwnie dla dobra Niemiec. Podobnie uwaali ge neraowie Hitlera i rozwaali moliwo zastpienia go Gringiem, kiedy Fiihrer zmusi ich do rozpoczcia wojny wczeniej, ni tego chcieli. 25 Peny opis interesw Gringa w wiecie sztuki w rozdz. VIII. 26 Nazwiska siedmiu biznesmenw zostay podane na procesie w Norymberdze; por.: I.M. T., IX, s. 230. Odtworzone nazwiska s w wielu miejscach bdnie napisane. Powinny brzmie: Charles McLaren i C. F. Spencer, ktrzy byli dyrektorami John Brown and Co.; S. W. Rawson, przemysowiec z Sheffield; Sir Robert Renwick; Brian Mountain; A. Holden; i T. Mensforth, czonek wielkiej firmy elektrycznej. 27 Najwyraniej Gring powtarza t synn przechwak przy wielu okazjach. Por.: W.L. Shirer, Rise and Fall of the Third Reich, s. 517 i nast.; R. Semmler, Goebbels, s. 97 i nast. Meier to najbardziej popularne ze wszystkich nazwisk niemieckich. 28 Por.: Lord Halifax, Fulness of Days, s. 209.

Por.: strona powyej. Por.: L.B. Namier, Diplomatie Prelude, s. 331. Gring byl chyba ostatni osob, ktr Hitler poinformowa o tym odwoaniu. Porwnaj sytuacj pniejsz, kiedy Hitler nie skon sultowa si z nim w sprawie odpowiedzi na angielskie ultimatum. Por. take cyt. z przesucha nia Gringa po wojnie, podany w: W.L. Shirer, Rise and Fali..., s. 557. 31 W Norymberdze Gring zawzicie zaprzecza, jakoby Hitler zachowa si w ten sposb. 32 Por.: U. von Hasseil, Hassel Diaries, s. 69-72. Thyssen twierdzi, e tego samego dnia, 31 sierpnia, wysa telegram do Gringa, w ktrym usilnie nakania go do zapewnienia okre su zawieszenia broni, aby zyska czas na negocjacje"; pniej, 22 wrzenia, wysa mu memo randum z miejsca wygnania we Francji, domagajc si midzy innymi, aby spoeczestwo nie mieckie dowiedziao si, e on jest przeciwny wojnie. Wedug Thyssena Gring domaga si, aby wrci i pokaja si, a wwczas nie doznaby adnej kary za to, co zrobi i powiedzia. Thyssen odmwi. Por.: F. Thyssen, / Paid Hitler, s. 33, 36, 39^13 i 45. 33 Tekst, ktry Gring da Dahlerusowi, jest peniejszy ni ten, ktry zosta pniej opublikowany. Por.: B. Dahlems, The Last Attempt i L.B. Namier, Diplomatie Prelude, s. 430-431. 34 Por.: N. Henderson, Nieudana misja..., s. 69, 191. Take L. B. Namier, Diplomatie Pre lude, s. 377 i nast.. Mogoby si wydawa, e Gring da Hendersonowi kopi tej notatki ukrytej przed nim przez Ribbentropa.
30

29

Przypisy do rozdziau 7 Oprcz naszych gwnych rde informacje do tego rozdziau pochodz z: Telford Tay lor, March of the Contest; Elizabeth Wiskemann, Rome-Berlin Axis; Asher Lee, The German Air Force i Blitz on Britain; Adolf Galland, The First and the Last; Constantine Fitzgibbon, The Blitz; Reitlinger, The Final Solution i SS; Walter Ansel, Hitler Confronts England; H.J. Rieckhoff, Triumph oder Bluff?; i B.H. Liddell Hart, The Other Side of the Hill. Signlimy take do pamitnikw Hassella, Ciano i Semmlera, a take wspomnie oraz dokumentw Sumnera Wellesa, Alfieriego, Paula Schmidta, Schachta, Schellenberga, Goebbelsa i Rommla. Trial Proceedings I.M.T. i zwizane z nimi dokumenty opublikowane w Nazi Conspiracy and Aggression s bardzo istotne dla okresu wojennego. Jestemy szczeglnie wdziczni za osobi st pomoc i rad, jak otrzymalimy od panw: Gallanda, Milcha, Schachta, Semmlera, Schwerina von Krosigka, Brauchitscha i Bodenschatza. 1 Strategia Blitzkriegu zostaa wyjaniona ju w 1921 r. przez woskiego generaa Douheta w jego ksice The Command of the Air (por.: C. Fitzgibbon, 77;e Blitz, rozdz. 1 i 2). Gring zna i podziwia ksik Douheta. 2 A.J.P. Taylor, March of Conquest, s. 25. 3 To znaczce stwierdzenie wypowiedziane przez Gringa zostao przekazane H.F. przez Bodenschatza. Jednak zarwno Bodenschatz, jak i Brauchitsch zaprzeczaj, jakoby Gring ywi sekretny zamiar doczenia do spisku przeciwko Hitlerowi. 4 Por.: Dokumenty z tego okresu w: Documents on German Foreign Policy, seria D, V. 5 Por.: I.M.T., II, s. 421 et seq., i IV, s. 71. 6 Galland cytuje nastpujce cyfry dotyczce miesicznej produkcji myliwcw, tak rne od liczby bombowcw: 1940 - 125; 1941 (pod Udetem) - 375; pocztek 1942 - 250; 1943 (pod Milchem) - 1 000; jesie 1944 (pod Speerem) - 2 500. Stosunek liczby myliwcw do bombow cw w 1939 r. wynosi okoo 1 do 3; w 1940 tylko 1 do 4. Oficjalne amerykaskie badania pro wadzone po wojnie podkrelaj zaskakujco niski poziom niemieckiej produkcji zbrojeniowej w latach 1940-1942; produkcja angielska bya w rzeczywistoci wysza ni produkcja Niem cw, ktrzy nadal zdawali si liczy na krtk wojn. Anglicy w rodkowych miesicach 1940 r. produkowali blisko 500 myliwcw miesicznie. Suby wywiadowcze Himmlera byy znacz-

nie dokadniejsze w tych kwestiach ni Gringa, lecz Gring naturalnie wola pociesza si niszymi cyframi podawanymi mu przez jego wasnych ludzi. Por.: W. Schellenberg, Wspo mnienia, s. 107. 7 Por.: A. Rossi, The Russo-German Alliance, s. 109. 8 G. Ciano, Pamitniki 1939-1943, s. 173. Por. take: E. Wiskemann, The Rome-Berlin..., s. 180, i A. Rossi, op. cit., s. 54. 9 W. L. Shirer, Berlin Diary, s. 299. 10 Dokument procesowy EC 606. 11 General Student przekaza to Liddellowi Hartowi. Por.: Liddell Hart, The Other Side of the Hill, s. 149. 12 W 1938 r. genera Felmy mia przygotowa plan unicestwienia oporu brytyjskiego po przez atak z powietrza. Dowid jednak, e Luftwaffe nie jest w stanie tego dokona; operacja wykraczaaby ponad jej siy. Gring na planie nabazgra pene gniewu sowa: Nie prosiem 0 studium, ktre przedstawia nasze moliwoci i ustala saboci - znam je doskonale". Jeschonnek odesa plan Felmy'emu z wiadomoci ustn, e jeli Gring wyle wszystkie szwadrony Luftwaffe przeciwko Anglii, wtedy niebo nad Londynem stanie si czarne". Felmy przewidzia takie dziwne problemy, jak potrzeba wyjtkowo silnej obstawy myliwcw dla bombowcw Gringa i brak jakiegokolwiek wyszkolenia w nawigacji w lotach nad morzem. Por.: W. Ansel, Hitler Confronts.., s. 191; H.J. Rieckhoff, Triumph oder..., s. 16-17 i 110. 13 Gring odrzuci prob Readera, aby Luftwaffe zaminowao Scapa Flow i inne ujcia rzek, aby przeszkodzi flocie angielskiej podczas ruchu statkw niemieckich do Norwegii. 14 Rieckhoff w Triumph oder Bluff? kreli obraz dowdztwa Luftwaffe - technicy byli w niezgodzie z projektantami i przemysowcami, wielu starszych oficerw zbyt szybko awansowao i chciao ukry braki przed Gringiem i Hitlerem, ktrzy szybko nabyli zupe nie faszywego obrazu si bdcych w ich dyspozycji. Organizacji naziemnej nadano niezwy kle luksusowy wygld, aby morale modych lotnikw, jako elity rasy panw, byo jak naj wysze. 15 Kopia pamitnika Haidera jest zdeponowana w Wiener Library. Pamitnik Joda mo na znale w Nazi Conspiracy and Aggression, IV, s. 377-411. 16 W.L. Shirer, Rise and Fali of..., s. 733. Haider w swoim pamflecie Hitler as a Warlord (wydanym najpierw w Niemczech w 1949 r.) antycypowa oskarenia wobec Gringa wyrao ne w jego licie do Shirera. Pisa (s. 30): Okrenie wojsk francuskich i angielskich, ktre by o celem caej okupacji, niemale si ju dokonao, kiedy Gring ostrzeg Hitlera przed pozo stawieniem tego procesu generaom, sugerujc, e jeli tak zrobi, mog oni zdoby presti u narodu niemieckiego, zagraajcy jego wasnej pozycji. Gring zaoferowa usugi swoich si powietrznych do zakoczenia zniszczenia niemal cakowicie okronego wroga, bez adnej pomocy ze strony armii". Wedug Haidera to oskarenie bazuje na zeznaniach przekazanych w 1946 r. przez dwch starszych oficerw si powietrznych. Innymi czynnikami wpywajcymi na decyzj byo ywione przez Hitlera pragnienie zachowania dywizji zbrojnych na podbj Francji i to, i terytorium wok Dunkierki byo nieodpowiednie dla czogw. Z pewnoci nie uwaano rwnie, e moliwa jest niemal cudowna ewakuacja z portu i pla. 16 Milch poda t informacj H.F. 17 Wedug Butlera i Younga w Marshal without Glory (s. 202) Gring nawet prbowa, jak okazao si na prno, przej ambasad angielsk na swoj prywatn rezydencj. 18 W. L. Shirer, Berlin Diary, s. 435. W lipcu Gring ponownie spotka si z Dahlerusem 1 zasugerowa, aby krl Szwecji sprbowa zwoa konferencj pokojow midzy Anglikami i Niemcami. Por.: I. M. T., IX, s. 220-221. 19 22 lipca 1938 r. Gring spdzi dzie na nowym niemieckim niszczycielu Hermann Schu mann. Okaza swoj pogard dla marynarki wojennej, mwic: Od lata 1939 r. Niemcy bd posiada formacje powietrzne, ktre stan si takim zagroeniem dla floty angielskiej, e nie bdzie ona w stanie uywa swoich baz". Lubi mwi: Bd potrzebowa marynarki wojen-

nej tylko jako podwodnych stacji nadajcych relacje o pogodzie na Atlantyku". (W. Ansel, Hitler..., s. 111). 21 Na pocztku bitwy o Angli RAF, jak szacuje Ronald Wheatley w swojej ksice Ope ration Sea Lion, miai od 600 do 700 myliwcw; Luftwaffe miao blisko 950 myliwcw, 1 000 bombowcw horyzontalnych i 300 bombowcw nurkujcych. Oficjalny historyk RAF-u De nis Richard okrela liczb uywanych niemieckich samolotw, wczajc dostpne im oddzia y ze Skandynawii i Francji, na 250 bombowcw nurkujcych, 1 000 bombowcw horyzontal nych i 1 000 myliwcw, podczas gdy Anglicy mogli wystawi przeciwko tej sile tylko okoo 700 myliwcw. Jednak Rieckhoff (op. cit., s. 82) robi trzew uwag w kwestii statystyk Luft waffe, zakadajc, e oddzia majcy czterdzieci pi dostpnych samolotw moe mie, po wiedzmy, dwadziecia w dziaaniu jednego dnia i dosownie adnego dnia nastpnego ze wzgldu na zniszczenia, brak dostaw, remonty, przegldy silnikw, zmiany mechaniki, napra w radia. Dlatego te Goring czsto wysya do walki samoloty na papierze" i przeklina ich nieobecno nad Angli. 22 Podczas dwch tygodni od 23 sierpnia do 6 wrzenia Niemcy stracili 378 samolotw; Anglicy 277. W cigu kolejnych dwch tygodni, podczas londyskiego blitzu, Niemcy stracili kolejne 262 samoloty, natomiast Anglicy 144. Kiedy w padzierniku zakoczyy si naloty dzienne, Galland okreli straty na okoo 1/3 liczby bombowcw i _ myliwcw. Tymczasem Anglia wyprzedzia Niemcy w produkcji samolotw, budujc w 1940 r. 9 924 samolotw do 8 070 niemieckich maszyn (por.: W. L. Shirer, Rise and Fali..., s. 781). 23 Por.: Stwierdzenie Kollera do Frischauera w: Goring, s. 213. Milch powiedzia H.F., e Hitler w adnym razie nie zrezygnowa z pomysu inwazji na Angli w jakim momencie w przyszoci i e jest mao prawdopodobne, aby myl o inwazji na Rosj przybraa ostatecz ny ksztat w jego gowie ju wtedy. 24 Por.: A. Rossi, The Russo-German..., s. 121. 25 Por.: I.M.T., IX, s. 136; M. Shulman, Defeat in the..., cyt. z przesuchania Gringa przez Amerykanw, s. 56-57; i wypowied Studenta do Liddella Harta, The Other Side..., s. 231-233. 26 Milch w rozmowie z H.F. o tle wizyty Gringa i Studenta u Hitlera, por.: Liddell Hart, op. cit., s. 228-231. 27 Dokument Procesowy PS 2718. 28 I.M.T., III, s. 6; Nazi Conspiracy and Aggression, V, s. 378. Por. take: I. M. T., Ill, s. 4-7; IV, s. 75-76; VI, s. 151-154; i Dokumenty Procesowe PS 2718, 1743 i USSR 10. 29 Peen tekst tumaczenia narady por. w: Hitler's Europe, II, s. 230-236. Wyjanienia Gringa por. w: I. M. T., IX, s. 317 i nast. 30 I.M.T., IV, s. 75 i VII, s. 231-232. 31 Por.: I.M.T., IV, s. 79 i IX, s. 250. Por. take: W.L. Shirer, Rise and Fali..., s. 964. 20 maja 1941 r. Goring zakaza wszelkiej dobrowolnej emigracji ydw z Francji i Belgii, ponie wa nie bya zgodna z gwnym schematem ewakuacyjnym. W ten sposb antycypowa osta teczne rozwizanie", ktre byo ju bardzo bliskie. Por.: G. Reitlinger, Final Solution, s. 82. 32 Por.: I.M.T., IV, s. 71-72. 33 Zasugerowano, e Goring by bezporednio odpowiedzialny za samobjstwo Udeta. Bernd von Brauchitsch zaprzecza temu; w rozmowie z H.F. twierdzi, e Udet dosownie za martwia si na mier prac, do ktrej si nie nadawa, oraz kopotami z kobietami. 34 G. Ciano, Ciano 's Diplomatie Papers, s. 464-4-65. 35 Por.: I.M.T., IV, s. 7-73, i XV, s. 183 (Dokumenty PS 1666 i 1183). Por. take: Nazi Conspiracy and Aggression, IV, s. 183. 36 I.M.T., VII, s. 167 i nast.; IX, s. 322 i nast.; i XV, s. 203. Dokumenty USSR 170. 37 Por.: W. Schellenberg, Wspomnienia..., s. 147-148, 187. 38 W kwestii pierwszych spotka z Goebbelsem por.: Goebbels, Diaries, s. 96 i nast. i 142-143.

Dokumenty dotyczce sprawy Piepera s przechowywane w Wiener Library. Por.: H. Schacht, My First Seventy-six Years, s. 418^19. 41 Na temat relacji Gringa i Rommla por.: D. Young, Rommel, s. 179-180 i The Rommel Papers, s. 366-369. 42 Por.: G. Ciano, Pamitniki..., s. 441-443. 43 F. Haider, Hitler as Warlord, s. 6. 44 W przekazanych przez generaw opisach Gringa nie byo sympatii. Por.: B.H. Liddell Hart, The Other Side..., s. 130, 456 i M. Shulman, Defeat in the West, s. 85-86. 45 Schwerin von Krosigk poda t informacj H.F. 46 R. Semmler, Goebbels, s. 60. 47 I.M.T., IX, s. 200.
40

39

PRZYPIS SPECJALNY:

W zeznaniu Gringa zoonym podczas przesuchania prowadzonego przez angielskiego ledczego w Norymberdze (6 kwietnia 1946) twierdzi on, e by odpowiedzialny za ca wojn przeciwko Anglii. Przerwa, ktra nastpia po upadku Francji, bya spowodowana - jak po wiedzia - czciowo potrzeb przeorganizowania i wzmocnienia Luftwaffe, a czciowo nurtu jc go niepewnoci, co powinno nastpi jako pierwsze: inwazja na Angli czy podbj base nu Morza rdziemnego. Wyjani take, e zmiana kierunku atakw bombowych ze strate gicznych centrw RAF-u na Londyn, bdca spenieniem da zemsty Hitlera, powstrzymaa go przed zniszczeniem gwnej obrony Anglii przeciwko inwazji, czyli RAF-u i marynarki wo jennej, cho przyzna take, e Niemcy mieli bardzo mao okrtw. Zarwno lotnictwo, jak i marynarka wojenna musiayby by najpierw unieruchomione, aby jakiekolwiek ldowanie mogo si powie. Powiedzia Hitlerowi, e naloty na Londyn nigdy nie zami morale Angli kw; Bath zostao zaatakowane, stwierdzi, poniewa pewnego razu wspomnia Hitlerowi, e ewakuowano tam biura rzdowe z Londynu. W odpowiedzi na bezporednie pytanie o okolicz noci tej sprawy przyzna, szeroko si umiechajc, e on sam w okresie wojny nigdy nie pole cia na adn misj nad Angli. Potwierdzi to ostatnio Brauchitsch. Jestemy bardzo wdziczni panu McLouisowi Jackettowi, szefowi Oddziau Historyczne go Ministerstwa Lotnictwa, i panu Denisowi Richardsowi - wspautorowi ksiki RA.F., 1939-1945, oficjalnie sponsorowanej historii RAF-u z okresu II wojny wiatowej, za dostar czenie nam szczegw powyszego przesuchania Gringa. Pan Richards wykona dla nas take ponisz ocen Gringa jako dowdcy naczelnego Luftwaffe: To, e Luftwaffe zostaa pobita i zamana, na dugo zanim niemieckie siy ldowe posma koway poraki na zachodzie, byo w duym stopniu zasug jej korpulentnego szefa. Fanfa ronada, jowialno i atwy urok suyy dobrze w latach rozbudowy przedwojennej i do chwi li, gdy niemiecka maszyna wojenna przetara zbyt atwo swj szlak przez kraje Beneluksu i Francj. Lecz gdy tylko dotarto do kanau La Manche i otworzya si nowa, improwizowa na faza wojny, jego niedoskonaoci jako dowdcy stay si widoczne. Na samym pocztku bitwy o Angli odwoa, niemal w momencie rozpoczcia, niemieckie ataki na nasze nadbrze ne stacje radarowe - ataki, ktre, jeli byyby kontynuowane, mogyby zdecydowa o caej sprawie. Kilka tygodni pniej odrzuci swoj drug wielk szans. Porzuci niezwykle udany atak sekcji myliwcw przeciwko naszym stacjom i w zamian rozpocz bombardowania Lon dynu. Zrobi to na bezporedni rozkaz Hitlera i tutaj mamy jeden z kluczy do jego saboci ja ko dowdcy: nie przedstawi Hitlerowi przemylanego i zwartego planu rozwoju lub strate gicznego wykorzystania niemieckich si powietrznych, lecz tylko przytakiwa bdnym rozka zom Fiihrera. Robi to nawet wtedy, kiedy wiedzia, e rozkazy Fhrera s absurdalne. Jednak chocia Luftwaffe w 1940 r. posiadaa pomoc radiow przy nalotach nocnych znacznie lepsz ni wszystko, co znajdowao si w rkach RAF-u, Gring nie myla powanie o operacjach powietrznych poza dwiema sferami bezporedniego militarnego wsparcia i zwy kym terroryzowaniem. Okazao si, e nie jest w stanie ani przeprowadzi skutecznego strat-

gicznego ataku, ani te go odeprze. Typowe dla jego ogranicze byo pniejsze zaprzepasz czenie moliwoci Me 262 - pierwszego samolotu odrzutowego. Ignorancja Gringa jako szefa Luftwaffe bya synna dugo przed zakoczeniem wojny. Dostawa owoce niemieckiej wynalazczoci, lecz nie potrafi skutecznie ich wykorzysta. Nie mogc odeprze angielsko-amerykaskich atakw, nie mia take rodkw, aby przeprowa dzi porwnywaln ofensyw; w czasie kiedy bombardowania alianckie staway si coraz bar dziej dokadne i udane, Luftwaffe moga pomci je na ziemi angielskiej tylko dokuczliw, lecz wysyan na olep i w wielu przypadkach nieefektywn broni V. Lecz w owym czasie byskotliwa posta marszaka Rzeszy nie dominowaa ju na adnej scenie poza granicami Carinhall. Zamknity w czterech cianach swojej prywatnej posiadoci, oddalonej od epicen trum burzy, by coraz bardziej pionkiem - przekanikiem bdnych rozkazw Hitlera i posta ci coraz czciej ignorowan przez swoich utalentowanych podwadnych, ktrzy waciwie prowadzili wojn".

Przypisy do rozdziau 8 Istnieje wiele ksiek, ktre w sposb caociowy lub czciowy podejmuj temat grabiey dzie sztuki europejskiej, dokonanej przez nazistw. Gwn z nich jest Salt Mines and Castles Thomasa C. Howe'a i Le Front d'art Rose Valland. Mwiono na ten temat duo podczas pro cesu w Norymberdze, a gwne dokumenty zwizane z oddziaem specjalnym Rosenberga s wczone do dokumentw opublikowanych w zwizku z procesem. Mimo to H. F. przepro wadzi specjalne ledztwo w Niemczech, Holandii i Francji, a take otrzyma cenn pomoc z Rijksinstituut voor Oorlog Documentatie w Amsterdamie, w ktrym znajduj si liczne ma teriay dotyczce prowadzonych przez Gringa transakcji zwizanych z dzieami sztuki pod czas wojny, oraz od dr Bruno Lohsego, doradcy artystycznego Gringa i jego agenta w Pary u. Spotka si take z Andreasem Hoferem i Mile Valland. Dobrze znany, lecz nadal tajny" Raport o grabiey dzie sztuki, stworzony dla Biura Sub Strategicznych w 1945 r. by take rdem cennych informacji. Greti Afzelius (z domu Thirring, siostra profesora Hansa Thirringa) opowiedziaa H.F., z jak dum Goring mwi o rodzinnych zamkach. Kiedy po raz pierwszy zostaa przedsta wiona jego szwedzkim krewnym. Goring powiedzia o niej ze zoci: Ona wychowaa si w jednym z naszych zamkw!". 2 Frau Emmy Gring opowiedziaa t histori H.F. 3 Por.: Thomas C. Howe, Salt Mines and Castles, s. 210; por. take: I.M.T., IX, s. 125. 4 Raport ze ledztwa w sprawie grabiey dzie sztuki, znany jako Dokument Rousseau, jednego z gwnych, obok Thomasa C. Howe'a, badaczy wyjawia, e przed wojn w kolekcji dzie sztuki Gringa byo tylko 200 obrazw. 5 Por.: I.M.T., III, s. 62-65; IV, s. 72; IX, s. 115. Gwne zwizane z tym dokumenty pro cesowe to PS 136, 138, 141, 3041. 6 Por.: I.M.T., III, s. 6971. Wrd bardziej znanych kolekcji skradzionych przez Rosen berga we wsppracy z rzdem Vichy znajdowaa si kolekcja Rotschildw, Katza. Kahna, Weilla, Seligmanna i Schlossa. Te oraz wiele innych zbiorw zostao skonfiskowanych pod pretekstem, e mog zosta przeszmuglowane za granic do Francji lub Hiszpanii. Goring na lega, aby wadze francuskie najpierw zaday tego, co chciayby mie w Luwrze, a za dziea wysyane do Niemiec czasami pacono, cho bardzo niskie ceny. Pienidze zarobione w ten sposb byy przekazywane Komisji Vichy ds. ydowskich, a nigdy pierwotnym wacicielom. 7 Dokument Procesowy PS 1985. Por. take: I.M.T., VII, s. 180. 8 Dr Lohse powiedzia H.F. o przypadku osiemdziesicioletniego ydowskiego eksperta ds. dzie sztuki profesora Friedlandera. Wyjecha z Niemiec do Holandii, a po okupacji
1

Goring robii, co w jego mocy, eby go ochroni. Kiedy w kocu gestapo go aresztowao, Lohse polecia do Berlina, eby interweniowa u Gringa, ktry powiedzia mu, i Hitler zabroni mu dalszych dziaa na rzecz zasuonych ydw. Wie pan, jak podziwiam tego staruszka powiedzia Goring. - Ale nie mog nic zrobi". Nastpnie umiechn si do Lohsego: Ale dlaczego pan nic nie zrobi? Niech pan wykorzysta wasn inicjatyw!". Lohse, nie wykorzy stujc nazwiska Gringa, przekona blefem gestapo do uwolnienia Friedlandera, ktry prze y wojn w Amsterdamie. Krtko przed mierci da Lohsemu podpisane zdjcie, eby uczci jego interwencj. 9 Dokument w Rijksinstituut w Amsterdamie. 10 Ibidem 11 Ibidem 12 Por.: Janet Flanner, Men and Monuments, s. 248. Take dokumenty przechowywane w Rijksinstituut w Amsterdamie. 13 De Boer w rozmowie z H.F. 14 Gring zapaci blisko dwa miliony guldenw za swojego podrobionego Vermeera, cz ciowo w gotwce, czciowo w drodze wymiany za trzydzieci prac, ktrych czna warto nadal bya za niska jak na Vermeera". Vermeery wypyny w atmosferze tajemnicy; tylko Hoferowi udao si z trudem zobaczy jeden z nich ze wzgldu na to, e mgby chcie kupi go dla Gringa. By to Chrystus w domu Marii i Marty. Obraz zosta przyniesiony do marszanda de Boera, przymocowany do spodu drewnianej skrzynki przez waciciela, ktry chcia pozosta anonimowy. Kiedy Hofer w kocu go zobaczy, uzna go za autentyk, podobnie jak jego ona, ktra bya ekspertem - konserwatorem zabytkw. 7 lipca 1943 r. napisa do Grin ga, opisujc obraz jako ostatni sensacj", lecz odradzajc mu zakup za ogromn sum, kt rej zada anonimowy waciciel. Jednak de Boer usysza, e odkryty zosta rwnie drugi Vermeer" i powiedzia, e sprbuje go znale dla Gringa. We wrzeniu 1943 r. Alois Miedl, niemiecki marszand, ktry przej Galeri Goudstikkera, zadzwoni do Hofera z Amsterdamu i poinformowa go, e jedzie do Berlina z bardzo wanym obrazem. Okazao si, e jest to Chrystus i kobieta przyapana na cudzostwie; ten take by przymocowany do spodu drew nianej skrzynki i mia anonimowego waciciela, ktry da dwch milionw guldenw za dzieo. Gringowi udao si uprzedzi prb zakupienia tej pracy dla Hitlera i po dugich han dlach wymiennych ostatecznie zgodzi si zapaci w sposb opisany powyej cen 1 650 000 guldenw. Anonimowym wacicielem by sam Meegeren. 15 Przechowywany w Deutsches Zentralarchiv w Poczdamie. 16 Informacja dostarczona przez Rijksinstituut w Amsterdamie. 17 Dawanie i otrzymywanie prezentw stao si czci renesansowego rytuau ycia Gringa. Otrzymywa znacznie wicej, ni dawa, lecz nie by skpy w rozdawaniu niezliczo nych prezentw swoim pracownikom przy takich okazjach jak Boe Narodzenie. Pakowano i wysyano setki prezentw, a jeszcze wicej wrczano osobicie na spotkaniach organizowa nych w Carinhall. Rozdawano na przykad srebrne owki, a nawet, w dowd szczeglnej yczliwoci, pikn strzelb dla sportowca. Lecz kiedy koczyo si Boe Narodzenie, przy chodzi stycze, czyli okres dostawania prezentw, i ci, ktrzy chcieli zachowa jego przychyl no, wysyali mu drogie prezenty urodzinowe, ktre wybierali intuicyjnie lub informujc si, czego pragnie marszaek. Setki prezentw, niektre z nich bardzo cenne, stanowiy co roku znaczny dodatek do kolekcji sztuki Gringa. Przykadami mog tu by holenderskie nad rzeczne krajobrazy pdzla Salomona van Ruysdaela, sprezentowane przez przemysowca dr. Friedricha Fricka, o wartoci 80 000 marek; XVI-wieczny francuski gobelin przekazany przez dr Plancka z Kolonii, wyceniany na 45 000 marek; krajobraz zimowy Jana van Goyena spre zentowany przez marszanda Aloisa Miedla, ktry zaatwi wiele prac dla Gringa, lecz ten ob raz o wartoci 80 000 marek da mu w prezencie. Przypadkiem, ktry szczeglnie zdenerwo wa Goebbelsa w rodku jego osobistej kampanii na rzecz wojny totalnej, bya skierowana do niego w styczniu 1944 r. przez burmistrza Berlina proba o sugesti, co miasto powinno da

Gringowi w tym roku; w latach ubiegych, wedug zapiskw Semmlera o gniewnych komen tarzach Goebbelsa, adiutant Gringa dzwoni do wadz miasta i doradza w kwestii odpo wiedniego prezentu dla Gringa - moe powinien to by Van Dyke za 250 000 marek? Goeb bels czu, e 25 000 marek byoby bardziej odpowiedni kwot, lecz co ciekawe nawet on za akceptowa fakt, e miasto powinno da Gringowi jaki prezent. Zapiski w rzeczywistoci pokazuj, e w 1942 r. Berlin da Gringowi obraz Tintoretta wyceniany na 220 000 marek, lecz w 1944 wadze miejskie przyjy rad Goebbelsa i day mu obraz ze szkoy Antonio Mo ro, ktry kosztowa jedynie 25 000 marek. 18 Gisela Limberg powiedziaa H.F., e Gring zabra j pewnego razu do Parya, aby na wasne oczy moga zobaczy rdo dzie, ktre kosztoway j tak wiele pracy. 19 Por.: Janet Flanner, Men and Monuments, s. 243. 20 Wedug Louise P. Lochner {The Goebbels Diaries, s. 197) w domu alpejskim Gringa Amerykanie znaleli blisko 25 000 butelek szampana.

Przypisy do rozdziau 9 Oprcz podstawowych rde, informacje do tego rozdziau pochodz z ksiki profesora Trevora-Ropera The Last Days of Hitler (Ostatnie dni Hitlera, tum. Kazimierz Fudakowski, Wydawnictwo Poznaskie, 1960); Karla Kollera, Der Letzte Monat; Ashera Lee, The German Air Force; Adolfa Gallanda, The First and the Last oraz Feliksa Gilberta Hitler Directs His War. Niezwyk warto miay take osobiste wspomnienia Bernda von Brauchitscha, ktry towarzyszy Gringowi na poudnie po jego rozstaniu z Hitlerem. Wane s rwnie opisy przekazane nam przez Frau Gring, Karla Bodenschatza, Erharda Milcha i Roberta Kroppa. Por.: F. Gilbert, Hitler Directs His War, s. 40, 42. Por.: W. Frischauer, Gring, s. 246-247. O tym, e w owym czasie Gring by w gbo kiej depresji i wrci do narkotykw, informowali Kropp i Koller. wiadectwo Frischauera o rozmowie midzy Gringiem i Jeschonnkiem przed samobjstwem okrelane jest jako wia dectwo bliskiego przyjaciela". 3 W. Schellenberg, Wspomnienia, tum. T. Rybkowski, K.A.W., Warszawa 1987. 4 Por. rozdz. 6, przyp. 27 oraz R. Semmler, Goebbels, s. 97. 5 Por.: I.M.T., XVII, s. 58. 6 Win za ten incydent waciwie naley obarczy samego Messerschmitta, ktry na try wialne pytanie Hitlera, czy ten nowy samolot moe przenosi bomb, odpowiedzia: Tak, mj wodzu". Po tym Hitler potwierdzi, e samolot ma by uwaany gwnie za bombowiec. Gring by pocztkowo tak samo zirytowany jego decyzj jak inni w Luftwaffe, lecz brakowa o mu autorytetu, eby poruszy t kwesti w obecnoci Hitlera, ktry, zmczony radami sto jcymi w opozycji do jego ycze, zakaza komukolwiek wspomina o tym temacie w jego obecnoci. Ta decyzja istotnie skrcia wojn. 7 Por.: E. Butler i G. Young, Marshal without Glory, s. 233-234. 8 Milch w rozmowie z H.F. 9 Por.: A. Galland, 77z<? First and the Last, s. 262. Miesic wczeniej Gring poleci wysa wiksz liczb jecw wojennych do zakadw zbrojeniowych. Por.: I.M.T., VIII, s. 287. 10 Por.: I.M.T., IX, s. 144-145, 283. 11 Por.: G. Reitlinger, SS, s. 334. 12 Pitnacie ciarwek zabrao majtek Gringa z Romintw w padzierniku, kiedy do posiadoci zbliyli si Rosjanie. Patrz W. Frischauer, Gring, s. 255. 13 Por.: M. Shulman, Defeat in the West, s. 259. Owiadczenie Gringa pochodzi z przesu chania. 14 Por.: F. Gilbert, Hitler Directs His War, s. 111.
2 1

Opisy ewakuacji Carinhall zostay przekazane H.F. przez Frau Emmy Gring, Bernda von Brauchitscha i Willy'ego Schade'a. Brauchitsch po raz ostatni widzia Carinhall 19 kwiet nia. Rose Valland powiedziaa H.F., e pojechaa do Carinhall pniej, gdy tylko otrzymaa zgod na wjazd do Niemiec. Odnalaza to miejsce w ruinach, cznie z mauzoleum. Tam, na rumowisku, znalaza czaszk. Moga to by jedynie czaszka Carin. Rzuciam j i, jako chrze cijanka, pomodliam si do le bon Dieu!" - powiedziaa. 16 Por.: The Bormann Letters, s 112, 131, 146-147, 191. Uwaga poczyniona przez Borman na do Lammersa jest cyt. w: H.R. Trevor-Roper w Ostatnie dni Hitlera, s. 136. 17 Por.: G. Boldt, In the Shelter with Hitler, s. 27. 18 Galland w rozmowie z H.F. 19 Brauchitsch dobrze pamita dug dyskusj nad redagowaniem wiadomoci do Hitlera. Gring by bardzo zaniepokojony. Ostatnie zdanie zostao dopisane osobicie przez Gringa, aby nada wiadomoci bardziej ludzki charakter i wyrazi trosk o Hitlera, lecz jego dokad ne znaczenie nigdy nie byo zbyt jasne. 20 Por.: H.R. Trevor-Roper, Ostatnie dni Hitlera, s. 194. Take I.M.T., XVII, s. 57 i W. Fri schauer, Gring, s. 265. 21 Por.: W.L. Shirer, End of a Berlin Diary, s. 158; i H.R. Trevor-Roper, Ostatnie dni Hi tlera, s. 209. 22 Synny nalot RAF-u na Berchtesgaden nastpi okoo 9.00 rano. Berghof Hitlera zosta zniszczony, a koszary SS powanie uszkodzone. Bomba spada blisko domku Gringa i cz struktury zapada si. Schron przeciwlotniczy nie by w stanie pomieci wszystkich, ktrzy si w nim toczyli, a jecy i stranicy (cierpicy w rnym stopniu z powodu wstrzsu) przenieli si do bezpieczniejszego Stolen - znajdujcego si w grach szybu kopalni. Bernd von Brau chitsch wspomina ten okres. 23 Brauchitsch powiedzia H.F., e w owym czasie wszystko byo zdezorganizowane, a mo rale stranikw z SS bardzo niskie. Wedug Kroppa Gring razem z rodzin i czonkami szta bu zosta zabrany do Mauterndorf trzy dni po nalocie, podrujc w konwoju samochodw pod oson nocy. Kropp pisze: Moglimy swobodnie porusza si w zamku Mauterndorf oraz po jego dziedzicu. Gring traktowa dwch dowodzcych oficerw SS, jakby byli jego gomi; siedzieli z nim przy stole, nawet jeli otrzymali rozkazy, aby zabi Gringa, jego ro dzin i cae otoczenie, gdy tylko Berlin wpadnie w rce wroga. W Mauterndorf Gringowi z pewnoci nie brakowao tabletek kodeiny. Mg wzi tyle, na ile mia ochot". 24 Por.: M. Shulman, Defeat in the West, s. 296. 25 Por.: E. Butler i G. Young, Marshal without Glory, s. 259. 26 Brauchitsch by obecny na tym lunchu, ktry by wedug niego dobrym posikiem, od powiednim dla mesy oficerskiej. Panowaa atmosfera podekscytowania i ulgi po dugich po drach w zych warunkach na drodze. Z punktu widzenia Amerykanw pojmanie Gringa byo znaczcym triumfem. Z punktu widzenia Gringa spotkanie mogo by pierwszym kro kiem w kierunku nowego etapu kariery, jako e mia negocjowa honorowe poddanie si. Za tem lunch mia w sobie co z nastroju witecznego w piknym wiosennym otoczeniu. 27 Gring by w Ausburgu przez blisko dwa tygodnie. Oprcz przesucha, on i jego towa rzysze nie mieli nic do roboty, ta bezczynno przygnbia Gringa, ktry w swoim pokoju mia czas na mylenie. Amerykanie podjli si chronienia jego rodziny. Brauchitsch wspomi na, e musia z Kroppem zniszczy ogromn liczb tabletek parakodeiny, ktre Gring wzi ze sob. Wiele z nich spucili z wod w toalecie, poniewa nie byoby dobrze, gdyby Amery kanie odkryli, e posiada tysice tabletek. Mimo to Gring zatrzyma znaczn rezerw w swo jej walizce z przyborami toaletowymi.

15

Przypisy do rozdziau 10 Gwnymi rdami do tego rozdziau, oprcz oficjalnych zapisw samego procesu, s ba dania przeprowadzane na Gringu przez amerykaskich psychiatrw wiziennych dr. Douglasa M. Kelleya i dr. G.M. Gilberta, przedstawione w ich publikacji 22 Cells in Nuremberg (pira Kelleya) i Hermann Gring, Amiable Psychopath oraz Nuremberg Diary (pira Gil berta); jako e wpisy w Nuremberg Diary s datowane, nie podawalimy odnonikw do stron podczas cytowania w naszym tekcie. Zapiski o zachowaniu Gringa na sali sdowej, robione przez lorda Birketta, zostay nam uprzejmie przekazane krtko przed jego mierci. Inne oso biste relacje odnoszce si do tego okresu otrzymalimy od Frau Emmy Gring, Roberta Kroppa, Papena i Schwerina von Krosigka. 1 Por.: Sir I. Kirkpatrick, The Inner Circle, s. 194-196. 2 Cyt. za: D.M. Kelley, 22 Cells in Nuremberg, s. 62. 3 Potwierdzone H.F. przez Papena. 4 Tajemnica tego, jak Gring zdoby kapsuk cyjanku, ktr si otru, pozostaje nieroz wizana. Papen twierdzi (Memoirs, s. 551), e amerykascy stranicy proponowali mu dwa ra zy rodki umoliwiajce samobjstwo, przy czym w jednym wypadku tak natrtnie, e Papen musia o tym donie oficerowi odpowiedzialnemu. Milch twierdzi, e nie byo trudno ukry kapsuek, ktre wszyscy gwni nazici, wczajc jego samego, nosili na wszelki wypadek, i cakowicie dyskontuje stwierdzenie Bacha-Zalewskiego, e to on przeszmuglowa kapsuk do celi Gringa; Gring nie mia adnego szacunku dla tego czowieka. Jednak Frau Gring utrzymuje, e nie mia kapsuki podczas ich ostatnich rozmw dwa tygodnie, a nastpnie trzy dni przed mierci. W obydwu sytuacjach wyszeptaa: Czy masz...?", uywajc sowa klu czowego, ktre obydwoje znali, a on zaprzeczy ruchem gowy. Uwaa, e ostatecznie dosta to, czego potrzebowa, od jednego ze stranikw. Wedug Frischauera may metalowy pojem nik znaleziony obok niego by identyczny z tym, ktry znaleziono wcinity w dziur po zbie w dzile Himmlera; Himmler popeni samobjstwo w niewoli po tym, jak zosta rozebrany i przeszukany. Oficjalne wyjanienie przekazane prasie przez wiziennego oficera operacyjne go majora Fredericka Teicha byo takie, i Gring mia przy sobie kapsuk przez cay okres uwizienia i ukry j w brzegu toalety w swojej celi; Teich odrzuci cakowicie teori, jakoby przez ujciem Gring przeszed specjaln operacj, ktra umoliwia mu schowanie kapsuki w ciele w pobliu blizny bdcej pozostaoci po zadanej mu na wojnie ranie, ktra, co stwierdzono po jego mierci, bya otwierana.

Bibliografia

Przedstawiona poniej bibliografia zawiera tylko te ksiki, ktre maj szczeglne znacze nie dla bada nad karier Gringa. Nie ma tu przegldu wszystkich publikacji na temat histo rii Niemiec lub Trzeciej Rzeszy, pozostawilimy pewne oglne pozycje ze wzgldu na zawarte w nich liczne odniesienia do Gringa. Czytelnikw odsyamy rwnie do uwag poprzedzaj cych przypisy kadego rozdziau, tu podane zostay tytuy ksiek wanych dla danego roz dziau.

Zbiory oficjalnych dokumentw Ciano's Diplomatic Papers, red. Malcolm Muggeridge, Odhams, Londyn 1948. Documentary Backgound to World War II, red. James W. Gantenbein, Columbia University Press, Nowy Jork 1948. Documents on British Foreign Policy, 1919-1939, seria II, t. I VIII; seria III, t. I-IX, His Ma jesty's Stationery Office, Londyn 1946 i nast. Documents on German Foreign Policy, 1918-1945, seria C, t. IIII; seria D, t. I-IX, H.M.S.O., Londyn 1949 i nast. Documents concerning German-Polish Relations and the Outbreak of Hostilities Between Great Britain and Germany, H.M.S.O., Londyn 1939. Documents and Materials Relating to the Eve of the Second World War, t. I i II, Fore'gn Lan guages Publishing House, Moskwa 1948. French Yellow Book. Diplomatic Documents, 1938-1939, Hutchinson, Londyn 1939. Hitler Directs His War, red. Felix Gilbert, Oxford University Press, Nowy Jork 1951. Nazi Conspiracy and Aggression, t. I-X, U.S. Government Printing Office, Waszyngton 1946. Angielskie tumaczenie dokumentw zebranych na najwaniejszy proces w Norymberdze. Polish White Book. Official Documents concerning Polish-German and Polish-Soviet Relations, 1933-1939, Hutchinson, Londyn 1939. Trial of the German War Criminals: Proceedings of the International Military Tribunal, tomy I-XXII, H.M.S.O., Londyn. To wydanie zapisu procesu w Norymberdze cytowane w tek cie; w przypisach odnosi si do nich skrt I.M.T. 23-tomowe wydanie zapisu z obrad s du zostao opublikowane w Norymberdze jako Trial of the Major War Criminals. Trial of the Major War Criminals before the International Military Tribunal. Documents and Evidence, tomy XXIV-XLII, Norymberga. Tekst dokumentw przyjtych jako dowody na gwnym procesie w Norymberdze, w ich oryginalnym jzyku. Studia historyczne Ansel W., Hitler Confronts Britain, Dake University Press, Durham, N.C. 1960. Churchill W., The Second World War, tomy I-V, Cassell, Londyn 1948 i nast. Cooper R.W., The Nuremberg Trial, Penguin Books, Londyn 1947. Craig G. A. i Gilbert F., red., The Diplomats, Princeton University Press, Princeton N.J. 1953.

Cranshaw E., Gestapo, Putnam, Londyn 1956 (wyd. pol.: E. Cranshaw, Gestapo, Ksika i Wiedza, Warszawa 1995). Dulles A.W., Germany's Underground, Macmillan, Nowy Jork 1947. Fitz Gibbon C., The Blitz, Wingate and Ace Books, Londyn 1947. Flanner J., Men and Monuments, Harper, Nowy Jork 1947. Jarman T.L., The Rise and Fall of Nazi Germany, Cresset, Londyn 1955. Knight-Patterson W. M., Germany from Defeat to Conquest, Allen and Unwin, Londyn 1945. Lee A., The German Air Force, Duckworth, Londyn 1946. Lidell Hart B. H., The Other Side of the Hill: The German Generals Talk, Cassell, Londyn 1948. Namier L.B., Diplomatic Prelude, Macmillian, Londyn 1948. Namier L.B., Europe in Decay, Macmillian, Londyn 1950. Namier L.B., In the Nazi Era, Macmillian, Londyn 1952. Neumann F., Behemoth, Gollancz, Londyn 1942. Reed D., The Burninig of Reichstag, Gollancz, Londyn 1934. Reitlinger G., The Final Solution, Valentine Mitchell, Londyn 1953. Reitlinger G., Ailibi of a Nation, Heinemann, Londyn 1956. Richards D. i George Saunders H. St., R.A.F., 1959-45, H.M.S.O., Londyn 1953-1954. Rieckhoff H.J., Triumpf oder Bluff?, Interavia, Genewa 1945. Rossi A., The Russo-German Alliance, Chapman and Hall, Londyn 1950. Shirer W.L., The Rise and Fall of the Third Reich, Simon and Schuster, Nowy Jork 1949. Shulman M., Defeat in the West, Seeker and Warburg, Londyn 1949. Survey of International Affairs. Doroczny przegld za okres od 1920 do 1938 roku. Oxford University Press dla Rogal Institute of International Affairs, Londyn 1925 i nast. Kolejne tomy: 77re World in March, 1939 i Hitler's Europe (2 tomy). Wheatley A.J.P., Operation Sea Lion, Oxford University Press, Nowy Jork 1959. Wheeler-Bennett J.W., Munich, Prologue to Tragedy, Macmillian, Londyn 1948. Wheeler-Bennett J.W., Nemesis of Power, Macmillian, Londyn 1953. Wiskemann E., The Rome-Berlin Axis, Oxford University Press, Nowy Jork 1949.

Wspomnienia, pamitniki i biografie Alfieri D., Dictators Face to Face, Elek, Londyn 1954. Bernadotte F., 77?e Curtain Falls, Knopf, Nowy Jork 1945. Blood-Ryan A. W., Goring, the Iron Man of Germany, Long, Londyn 1938. Bodenschatz K., Jagd in Flanders Himmel, Verlag Knorrund Hirth, Monachium 1935 (wyd. pol.: Bodenschatz K., Pod niebem Flandrii, Lublin 1995). Boldt G., In the Shelter with Hitler, Citadel Press, Londyn 1948. Bormann M., The Bormann Letters, Weidenfeld and Nicolson, Londyn 1954. Bross W., Gesprache mit Hermann Goring, Verlag Christian Wolff, Flensburg 1950. Bullock A., Hitler, Odhams Press, Londyn 1952 (wyd. pol.: Bullock A., Hitler. Studium tyra nii, tum. T. Evert, Czytelnik 1969). Butler E. i Young G., Marshall without Glory, Hodder i Stroughton, Londyn 1951. Ciano G., Ciano's Diary, 1937-1938, Methuen, Londyn 1952. Ciano G., Ciano's Diary, 1939-1943, Heinemann, Londyn 1947 (wyd. pol: Ciano G., Pamit niki 1939-1943, tum. K. Fudakowski, Wydawnictwo Libra", Warszawa 1991). Coulondre R., De Staline Hitler, Hachette, Pary 1950. Dahlerus B., The Last Attempt, Hutchinson, Londyn 1948. Diels R., Lucifer ante Portas, Zwische Severing und Heydrich Interverlag, Zurych 1949.

Dodd M., Through Embassy Eyes, Harcourt, Brace & Co., Nowy Jork 1939. Dodd W.E., Ambassador Dodd's Diary, 1933-1938, Gollancz, Lndyn 1948. Fromm B., Blood and Banquets, Bies, Londyn 1943 (wyd. pol.: B. Fromm, Krew i bankiety, tum. H. Faryna-Paszkiewicz, M. Iwiska, Bellona 2004). Francois-Poncet A., Souvenirs d'une Ambassade Berlin, Flammarion, Pary 1946 (wyd. pol.: A. Francois-Poncet, Byem ambasadorem w Berlinie. Wrzesie 1931 - padziernik 1938, przel. i opra. S. Zabiego, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1968). Frischauer W., Gring, Odhams, Londyn 1951. Galland A., The First and the Last, Methuen, Londyn 1955. Gilbert G.M., Nuremberg Diary, Farrar, Strauss, Nowy Jork 1947. Gisevius H.B., Psychology of Dictatorship, Ronald Press, Nowy Jork 1950. Gisevius H.B., To the Bitter End, Cape, Londyn 1948. Goebbels J., The Goebbels Diaries, Hamish Hamilton, Londyn 1948. Goebbels J., My Part in German Fight, Paternoster Library, Londyn 1938. Gring H, Reuden und Aufstze, Eher, Monachium 1935. Gring H., Germany Reborn, Elkin Matthews, Londyn 1934. Gritzbach E., Hermann Gring: The Man and his Work, Hurst and Blackett, Londyn 1939. Guderian H., Panzer Leader, Michaael Joseph, Londyn 1957. Halder F., Hitler as Warlord, Putnam, Londyn 1950. Lord Halifax, The Fulness of Days, Collins, Londyn 1957. Hanfstaengl E., Hitler: The Missing Years, Eyre and Spottiswoode, Londyn 1957. Hasseil U. von, The Von Hassell Diaries, 1938-1944, Hamish Hamilton, Londyn 1948. Heiden K., Der Fhrer, Gollancz, Londyn 1944. Sir N. Henderson, Failure of a Mission, Hodder and Stoughton, Londyn 1940 (wyd. pol.: Henderson N., Nieudana misja Berlin 1937-1939, tum. T.J. Dehnel, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1970). Hermann H., 77? Luftwaffe, Its Rise and Fall, Putnam, Nowy Jork 1943. Hibbert Ch., Mussolini, Longmans, Londyn 1962. Hitler's Table Talk, Weidenfeld and Nicolson, Londyn 1953 (wyd. pol.: Adolf Hitler, Rozmo wy przy stole 1941-1944. Rozmowy w Kwaterze Gwnej zapisane na polecenie Martina Bormanna przez jego adiutanta Heinricha Heima, Wydawnictwo Charyzma, Warszawa 1996). Howe T.C., Salt Mines and Castles, Bobas Merrill, Nowy Jork 1946. Hossbach F., Zwischen Wehrmacht und Hitler, Wolfenbtterler Verlagsanstalt, 1949. Kelley D.M., Twenty-Two Cells in Nuremberg, Greenberg, Nowy Jork 1947. Kesselring A., Soldat bis zum Letzten Tag, Athenum Verlag, Stuttgart 1950 (wyd. pol.: Kes selring A., onierz do koca, tum. D. Luliski, Bellona, Warszawa 1996). Koller K., Der Letzte Monat, Norbert Wohlgemuth Verlag, Mannheim 1949. Sir I. Kirkpatrick, The Inner Circle, Macmillian, Londyn 1959. Lochner L., What About Germany?, Dodd, Mead, Nowy Jork 1942. Lochner L., Tycoons and Tyrants, Regnery, Chicago 1954. Ludecke K.G.W., / Knew Hitler, Jarrolds, Londyn 1938. Manvell R. i Fraenkel H., Dr. Goebbels, Simon and Schuster, Nowy Jork 1960. Papen F. von, Memoirs, Deutsch, Londyn 1952. Rommel E., The Rommel Papers, Collins, Londyn 1953. Schacht H., Account Settled, Weidenfeld and Nicolson, Londyn 1948. Schacht H., My First Seventy-Six Years, Wingate, Londyn 1955. Schellenberg W., The Schellenberg Memoirs, Deutsch, Londyn 1956 (wyd. pol.: Schellenberg W., Wspomnienia, tum. T. Rybkowski, K.A.W., Warszawa 1987). Schmidt P., Hitler's Interpreter, Heinemann, Londyn 1951.

Semmler R., Goebbels, the Man Next to Hitler, Westhouse. Londyn 1947. Shirer W.L., Berlin Diary, Knopf, Nowy Jork 1941. Shirer W.L., End of a Berlin Diary, Knopf, Nowy Jork 1947. Trevor-Roper H. R., The Last Days of Hitler, Macmillian, Londyn 1947 (wyd. pol.: H.R. Tre vor-Roper, Ostatnie dni Hitlera, tum. K. Fudakowski, Wydawnictwo Poznaskie, Po zna 1960). Thyssen F., I Paid Hitler, Hodor and Stoughton, Londyn 1941. Valland R., Le Front de l'Art, Plon, Pary 1961. Weizsaecker E. von, The Weizsaecker Memoirs, Gollancz, Londyn 1951. Welles S., The Time for Decision, Harper, Nowy Jork 1944. Wheeller-Bennerr J.W., Hindenburg: The Wooden Titan, Macmillian, Londyn 1936. Wilamowitz-Moellendorff F. von, Carin Goring, Verlag von Martin Warneck, Berlin 1934. Desmond D., Rommel, Collins, Londyn 1950.