Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 27 / 2012

lk Osmanl Edebiyat Tarihleri ve Tarihileri Hakknda Baz Deerlendirmeler

Some Evaluations Early Ottoman Literature History and Its Historians

Burak Fatih AIKGZ

ZET Bu makalede, Trk edebiyatnn ilk edebiyat tarihlerini, daha ok da Abdlhalm Memdhun, ahabettin Sleymann ve Faik Reatn Trh-i Edebiyyt- Osmniyye adl eserlerini bir deerlendirmeye tbi tutacaz. Ayrca, ilk Osmanl edebiyat tarihlerini kaleme alan edebiyat tarihilerinin benzer ynlerini belirlemeye alacaz. Abdlhalm Memdhun zel hayat, siyas yaam, eserlerine ne derecede yansmtr? Gizli cemiyetler kurma giriiminde bulunmas ve tutuklanmas, zor artlarda geen hayatn hmisi Prenses Nazlnn yardmlaryla idme ettirmesi, srgnlerle geen hayat, II. Abdlhamit muhalifi olmas, uykusuzluk hastal yznden uyuturucu karm ila kullanmas hasebiyle lmesi, lmnn ngilterenin Folcestone ehrinde olmas ve naann Prenses Nazlnn isteiyle Tunusta misafirken beendii bir tepeye nakledilmesi dikkatleri ekmektedir. Yine, Abdlhalm Memdhun kaleme ald Trh-i Edebiyyt- Osmniyye adl eserin yaymcsnn II. Abdlhamit dneminde ajan olarak bilinen Ermeni kkenli Ohannes Fert olmas, ahabettin Sleyman ile benzerlik gsteren bohem hayatlar, Bat hayran olmalar, Faik Reatn gelgitlerle dolu hayat, dinsizlikle sulanmas da nemlidir. Burada, btn bu nemli ayrntlar ve benzerlikleri deiik bak alar ile deerlendirmeye alacaz. Anahtar kelimeler: Abdlhalm Memdh, ahabettin Sleyman, Faik Reat, Trh-i Edebiyyt- Osmniyye, acelecilik, bohem hayat, Bat hayranl. Aratrmann tr: Aratrma. ABSTRACT In this essay, we will evaluate the first literature histories of Turkish literature, mostly the works of Abdlhalm Memdhs, ahabettin Sleymans and Faik Reats called Trh-i Edebiyyt- Osmniyye. Besides, we will try to define the similar aspects of the literature historians, writing Ottoman literature histories. To what extent are the private life of Abdlhalm Memdh and his political life reflected in his work? It is striking that he attepted to found a secret society and he was arrested, he maintened his life passing under difficult conditions, with the help of his protector, Prenses Nazl, his life passed with full of exiles, he became an opponent to second Abdlhamit, he died due to his using a drug-mixture for his insomnia, his death took place in Folcestone, a city of England, and his mortal remain was transfered to a hill he liked while he was a guest in Tunus at the option of Prenses Nazl. It is significant the editor of the work named Trh-i Edebiyyt- Osmniyye written by Abdlhalm Memdh is Ohannes Fert with Armenian origin who was known as the agent in the period og Abdlhamit II, his bohemian life was similar to ahabettin Sleymans life, they were both the admirers of the West. It is also important the life of Faik Reat was full of disorders and he was charged with paganism. We will try to assess all these questions and the similarities from different perspectives. The first Turkish literature work known as the history of literature written by Abdlhalm Memdh is Trh-i Edebiyyt- Osmniyye (1888-1889). After this work, nothing had been written during 22 years in the field of literature history in the Turkish literature. In the second half of the 19th century and first quarter of 20th century some articles were written on early writers and these were turned into books later on. A few works were written in the form of antology and biyography. Kudemadan Birka air (1881) by Recaizde Mahmut Ekrem, Osmanl airleri (1890) by Muallim Naci, Eslf (1895-1896) by Faik Reat are rare examples in this cathegory. Some of these works are identified as literature history. Getting the litearture history lesson into the schedules of universities and high schools had the numbers of literature history increased. In 1910 ahabettin Sleyman, in 1911 Faik Reat, in 1912 Ali Ekrem Bolayr and in the same year Mehmet Hayrettin, the teacher of Konya high school, published their works named Trh-i Edebiyyt- Osmniyye while in 1913, ahabettin Sleyman and Mehmet Fuat Kprl published Yeni Osmanl Trh-i Edebiyyt (The new ottoman literature history). In Turkish literature, literature histories havng been written later on tended towards general Turkish literature (genel Trk edebiyat) and westernization so in this essay we tried to compare Trh-i Edebiyyt- Osmniyye belonging to Abdlhalm Memdh, ahabettin Sleyman and Faik Reat from in many aspects mostly. In the first part of our essay, we focused on (dwell upon) the common lives and the writers who have works about the Ottoman literature history. Some of these writers gave lessons in high school while the others gave them in universities. Faik Reat and Ali Ekrem Bolayr were in universities while Mehmet Hayrettin was in high school. Abdlhalm Memdh, ahabettin Sleyman and Faik Reat have many common points. The most striking one is both three had financial problems and they lived a little bohemian lives. The bohemian life reached its peak during the teenage life of ahabettin Sleyman. In his teenage life, Abdlhalm Memdh became the member of many secret societies. Abdlhalm Memdh got the comfortable life thanks to the marriage with Prenses Nazl, the daughter of the prince Mustafa Fazl Paa and as Abdlhalm Memdh, ahabettin Sleyman also lived in comfort thanks to a marriage. We know Mustafa Fazl Paa was sponsor of many newspapers and magazines of new Ottoman society in Ottoman political history in 19th century. Mustafa Fazl Paa was also a mason. Both Abdlhalm Memdh and ahabettin Sleyman died in their young ages in abroad that this is really interesting. Abdlhalm Memdh died in the age of 39 in Folcestone, England owing to a medicine (drug) he took because of insomnia while ahabettin Sleyman died in the age of 34 in Davos, Spain because of Spanish flu. Their deaths in young ages and abroad is interesting because it was not easy to go abroad in the last periods of Ottoman empire. These two writers could easily overcome this problem after getting rid of financial

lk Osmanl Edebiyat Tarihleri ve Tarihileri Hakknda Baz Deerlendirmeler problems thanks to their wives. ahabettin Sleyman is fond of the west (Sweden) (Abdlhalm Memdh and Faik Reat were too) and could travel to the west only after his marriage. Faik Resats life is also important. He supported the old style but after the acquintance with the west, he became the admirer of the west and disposed all his poems related to the old styles (eski) but later on he got back to his old style. It is possible to resemble him to Ziya Paa. Abdi, from arkkarahisar, one of the pioneers of the old literature and poet blamed Faik Reat for frenklik and irreligion that this was a big accusition. It is a striking fact that the writers having created the first works of Ottoman literature admired for the west and lived bohemian lives. At the same time Abdlhalm Memdhs being Young Turk (Jn Trk) gains importance at this point. It can be said Memdh also had problems with regime. His life full of banishment confirms this situation. It is interesting that Faik Reat travelled to Trablusgarp with an eager of mektupuluk in the year he suffered from financial difficulties. Trablusgarp was also visited by Abdlhalm Memdh. He must have published Trh-i Edebiyyt- Osmniyye in Konya he and Ali Kemal were banished to. It is possible to say Faik Reat was a conscious literature historian. In this part of the essay we will try to compare the first ottoman histories in some aspects. As mentioned before, we will take as a base the Works of Abdlhalm Memdh, ahabettin Sleyman ve Faik Reat (Trh-i Edebiyyt- Osmniyye). Morever, we will benefit from the other literature histories and the Works written in the field of antholojy and and biography. It is possible to categorize the evaluations made in this section in 3 titles under the main title, the content analysis on Trh-i Edebiyyt- Osmniyye. Keywords: Abdlhalm Memdh, ahabettin Sleyman, Faik Reat, Trh-i Edebiyyt- Osmniyye, hastiness, bohemian life, admiration for west. The type of research: Investigation.

Giri Trk edebiyatnn edebiyat tarihi ismiyle bilinen ilk eseri, Abdlhalm Memdhun kaleme ald Trh-i Edebiyyt- Osmniyye (1888/1889) adl almadr. Trk edebiyatnda, bu eserden sonra yaklak olarak yirmi bir, yirmi iki yl edebiyat tarihi ismiyle eser kaleme alnmamtr. 19. yyn ikinci yars ile 20. yyn ilk eyreinde, gazete ve dergilerde, eski airlerimizi anlatan birtakm yazlar yazlm ve bunlar, daha sonraki srete kitap haline getirilmitir. Recaizde Mahmut Ekremin Kudemadan Birka air (1888) ve Muallim Nacinin Osmanl airleri (1890) adl eserleriyle Faik Reatn Eslf (1895/1896) bu antoloji ve biyografi kitaplarndan birkadr. Bu eserlerden bazlar, edebiyat tarihi hviyetine sahiptir. Edebiyat tarihi dersinin, Darlfnn ve iddilerin ders programlarna konulmas, edebiyat tarihi sahasnda yazlan eserlerde arta sebep olmutur. ahabettin Sleyman, milad 1910 ylnda; Faik Reat, 1911de; Ali Ekrem Bolayr, 1912 ylnda ve ayn yl ierisinde Konya ddisi retmeni Mehmet Hayrettin, Trh-i Edebiyyt- Osmniyye isimli eserlerini yaymlamlardr. 1913te ise ahabettin Sleyman ve Mehmet Fuat Kprl, Yeni Osmanl Trh-i Edebiyyt isimli eseri yaymlamlardr. Trk edebiyatnda, sonraki srete yazlan edebiyat tarihleri, daha ok genel Trk edebiyatna ve Batllama devri Trk edebiyatna ynelmitir. Bundan dolay biz, bu yazmzda, daha ok Abdlhalm Memdh, ahabettin Sleyman ve Faik Reatn Trh-i Edebiyyt- Osmniyye isimli almalarn, Trh-i Edebiyyt- Osmniyyeler zerinde erik ncelemesi bal altnda, belirli ynlerden deerlendireceiz. Asl konuya gemeden nce, ilk Osmanl edebiyat tarihlerini yazan yazarlarn yaamlarnn, belirli ynlerden (ferd, siyas, sosyal) ele alnmas gerekir. Edebiyat aratrmalarnda yazar-eser, yazar-toplum ilikisinin nemi yadsnamaz. Bu noktada, Edward Saidin grlerine katlmamak mmkn deildir. nsan bilimler alannda retilmi hibir eserin yaratcs iinde yaad toplumun insanlarndan biri olmann tesinde bir varlk tayamaz, bunu gzden karmak veya umursamak mmkn deildir. Yazar hayatn artlar ile snrldr. (Said, 1998; 26). Bu ifadedeki gereklii gz ard etmeyerek konumuz dhilindeki yazarlarn yaamlarnda grlen ortak noktalar da tespit etmeye altk. Yazmzn birinci blmnde; Abdlhalm Memdh, ahabettin Sleyman ve Faik Reatn yaamlarnda grlen ortak noktalar, Yazarlarn Ferd, Sosyal ve Siyas Hayatlarndaki Benzer Ynler bal altnda bir deerlendirmeye tbi tutacaz. kinci blmde ise, yazarlarn ayn isimdeki eserlerini (Trh-i Edebiyyt- Osmniyye), Trh-i Edebiyat- Osmniyyeler zerinde erik ncelemesi bal altnda, alt maddelerle, ierik ynnden deerlendireceiz. 1. Yazarlarn Ferd, Sosyal ve Siyas Hayatlarndaki Benzer Ynler Trh-i Edebiyyt- Osmniyye balkl eserleri kaleme alan yazarlardan bazlar; iddilerde, bazlar ise, Darlfnnda ders vermitir. Faik Reat ve Ali Ekrem Bolayr, halef-selef olarak, Darlfnnda; ahabettin Sleyman, Galatasaray Mekteb-i Sultnsinde, stanbul Sultnsinde ve Vefa ddisinde ders vermitir. Abdlhalm Memdh ise zel dersler vermitir. Abdlhalm Memdh, ahabettin Sleyman ve Faik Reatn pek ok ynden ortak noktalar vardr. Bunlardan dikkatimizi eken en nemlisi, nn de
Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 27 / 2012

Burak Fatih AIKGZ

para ve geim sknts ekmesi ve az ok bohem bir hayat yaamasdr. Bu bohem hayat, ahabettin Sleymanda genlik yllarnda had safhada olmutur. ahabeddin Sleymana dair hatralarn anlatan hemen herkes, onun Mlkiye yllarndan balayarak evleninceye kadar bir bohem hayat yaadnda birleir. ahabeddin Sleyman, bekrlk yllarnda bu bohem hayatndan tr, daima para sknts eker. Gerek resm vazifesinden gerekse yaz ve kitaplarndan ald para, ona bir trl yetmemektedir. (Polat, 1987; 18). ahabeddin Sleymann evlenmeden nceki yaam ve ahsiyeti hakkndaki en canl tasvirleri, Yakup Kadri yapmtr: Devaml bir para ihtiyac iindeydi. (a.g.m., 1987; 20). nsandaki btn manev deerlerin ve yksek telkk ettiimiz btn hislerin kaynan cins gdlerde aramaktan byk bir zevk duyard. (a.g.m., 1987; 20). Szde ne aka, ne dostlua ne de baka sevgilere inanrd. Btn kadnlar aldattn, dostlarn ihmal ettiini, ana-babasn hi sevmediini, kardelerine hibir yaknlk duymadn syledi. Lakin gerekte kadnlar tarafndan aldatlan, dostlar tarafndan ihmal edilen, gen yandan beri aile efkatinden yoksun braklan kendisi idi. (a.g.m., 1987; 20-21). Abdlhalm Memdhun srgnlerle geen hayat, II. Abdlhamit ynetimine muhalif olmas ile izah edilebilir. Abdlhalm Memdh, genlik yllarnda, pek ok gizli cemiyete ye olmu ve bu cemiyetlerde aktif olarak faaliyet gstermitir. Prens Mustafa Fazl Paann kz Prenses Nazlnn yardmlar ile rahata kavuan Abdlhalm Memdh gibi ahabettin Sleyman da, hsn Rif ile yapt evlilik sonucunda, madd ve manev anlamda rahata kavumutur. ahabettin Sleyman, bu evlilikten sonra da bohem hayatn srdrmtr. Bekrlnda daima para sknts ektiini sylediimiz ahabeddin Sleymann gayet varlkl bir kadnla yapt bu evlilik, onun hayatnda ve yaay tarznda byk deiiklik dourur. Daima hayranlk duyduu Garba (svire) karsnn zenginlii sayesinde seyahat edecek, para skntsndan kurtulacak, hepsinden mhimmi saln harap eden sefahet hayatndan dzgn bir aile hayatna geecektir. (a.g.m., 1987; 24). Ancak ahabeddin Sleyman evliliinin ilk aylarnda, daha nce beraber yaad kadnlardan alkasn tamamen kesmi deildir. (a.g.m., 1987; 25). Abdlhalm Memdhun hmisi Prenses Nazlnn babas Mustafa Fazl Paann, 19. yzyl Osmanl siyas tarihi ierisinde, Yeni Osmanllar Cemiyeti ile birok dergi ve gazetenin finansrln yapt da bilinmektedir (elik, 1992; 112-115). Trk dostluuyla tannan David Urquhart, Mustafa Fazl Paay, Kendisi anormal derecede ok servete sahip, fakat her trl idraktan mahrum ve Trk karakterinden asla nasibi olmayan, sahip bulunduu serveti, Paris'te Avrupann her trl ahlkszlna bulaarak harcayan bir adamdr. (elik, 1992; 113) szleri ile tantr. Mustafa Fazl Paa, ayn zamanda, bir masondur (Muradolu, 2006). Abdlhalm Memdhun hmisi olan Prenses Nazlnn yetitii evrenin sefihlii dikkatleri ekmektedir. Abdlhalm Memdh da ahabettin Sleyman da yurt dnda ve gen yata vefat etmitir ki, bu nokta da ok ilgintir. Abdlhalm Memdh, uyku hastal sonucunda ald uyuturucu karm bir ila sebebiyle, ngilterenin Folcestone ehrinde, 39 yanda (Enginn, 1994; 309); ahabettin Sleyman ise, svirenin Davos/Platz kasabasnda, spanyol gribi sebebiyle, 34 yanda vefat etmitir (Polat, 1987; 26). Bu yazarlarn gen yata ve yurt dnda lmeleri de dikkat ekicidir. nk, Osmanlnn son dnemlerinde yurt dna kabilmek, pek ok sebepten dolay ok kolay deildir. Ekonomik skntlarndan hmileri sayesinde kurtulan bu yazarlar ise, rahat bir hayata kavumalar neticesinde bu engelleri kolaylkla aabilmilerdir(!) ahabettin Sleyman, Bat (svire) hayrandr (Abdlhalm Memdh ve eski-yeni tartmas yaayan Faik Reat da yledir) ve oraya gezilerini, ancak yapt evlilikten sonra rahata gerekletirebilmitir. Faik Reatn gelgitlerle dolu hayat da nemlidir. Bir dnem eskiyi (Eski Trk edebiyat) savunan yazar, daha sonra Baty tanynca Bat (Bat edebiyat) hayran olmu ve eski tarzda yazd btn iirlerini yok etmi; fakat daha sonra yine eskiye ynelmitir. Onu, bu ynyle, Ziya Paaya benzetebiliriz. Eski edebiyat taraftarlarnn en nde gelenlerinden ve divan sahibi bir air olan arkkarahisarl Abdi, Hakikul-vekyi isimli gazetede yazd yazda Faik Reat frenklik ve dinsizlikle sulamtr ki, bu ok byk ve nemli bir ithamdr. Edebiyat tarihi vadisinde nemli bir isim olan Faik Reata kar kullanlan dinsizlik itham,

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 27 / 2012

lk Osmanl Edebiyat Tarihleri ve Tarihileri Hakknda Baz Deerlendirmeler

dikkatleri ekmektedir. Ayrca, Abdi, bir terkib-i bend yazarak Faik Reat Trk iir ve edebiyatnn dman ilan etmitir ki, bu da ok iddial bir ithamdr (Akn, 1995; 104). Osmanl edebiyatnn ilklerini yazacak yazarlarn Bat hayran olmalar, gelgitlerle dolu bohem bir hayat srmeleri dikkat ekmektedir. Ayn zamanda, Abdlhalm Memdhun bir Jn Trk olmas da bu noktada nem kazanmaktadr. Memdhun, rejimle de bir problem ierisinde olduunu ok rahatlkla syleyebiliriz. Srgnlerle geen hayat da bunu dorulamaktadr. Savruk bir hayat ve Trk edebiyatnn edebiyat tarihindeki (ilk olma hasebiyle) mihveri Abdlhalm Memdh(!) Faik Reatn, geim sknts ektii yllarda mektupuluk hevesiyle Trablusgarpa gitmesi de ilgintir. Trablusgarp, Abdlhalm Memdhun da ziyaret ettii yerlerdendir. Trablusgarp, bir mal kaynak yeri olabilir mi? Bu soruyu gnmz Orta Dou problemleri ile daha geni ve ayrntl olarak dnmek ve deerlendirmek gerekir. Fakat bu konu, bizim yazmzn kapsamn aar. Yine, Abdlhalm Memdh, Trh-i Edebiyyt- Osmniyyeyi Ali Kemal ile birlikte srgn edildii Konyada, srgn yllarnda tamamlam ve yaymlam olmaldr. nk, eserin yaymland yllarda Memdh, Konyada srgndedir. Dier yazarlardan farkl olarak Faik Reatn bilinli bir edebiyat tarihisi olduunu syleyebiliriz. Kendimizin yapamayp da yabanclarn bize dair meydana getirmeye muvaffak olduklar eserler karsnda daima znt duyduunu ifade eden Fik Reat, eski melliflerin gerekli malzeme ve kaynaklar hazrlam olduklar halde, edeb gemilerine merak duymayan nesiller bunlar zerinde alma gayreti gstermediklerinden edebiyat tarihimizin bir trl meydana konulamam olmas zerinde durarak bunun ne derece byk bir kayp olduuna iaret eder. (Akn, 1995; 105-106). Btn bu benzerliklerin ve kalp hayat ekillerinin yannda, Osmanl edebiyatnn ilklerini yazacak yazarlarn sefih ve bohem hayatlar ve eserlerindeki eksiklikler, zihinlerde soru iaretleri brakmaktadr. Osmanl Devletinin son dnemleri ve Cumhuriyetin ilk yllar, misyonerlerin, Anadolu corafyasnda, etkin bir ekilde misyonerlik faaliyetleri yrtt bir dnemdir. lm anlamda misyonerlik faaliyetlerinin varlnn delili olarak u rnek dikkat ekmektedir. Hristiyan misyonerler, Ziya Paaya rvet karlnda kitap yazdrmak istemiler; fakat Ziya Paa onlara u cevab vermitir: -Efendi!... Siz beni, paraya; dinini, ismini, milliyetini satar bir adam m zannediyorsunuz? (Ggn, 1987; 9). O dnemde, bu tr faaliyetlere kar, ahs ve mill bir duru gsteren Ziya Paa, bize, dikkatli olmamz gerektiini, yirminci yzyln balarnda hissettirmitir. Ziya Paa gibi mill bir duru gsteremeyenler ya da gsteremeyecek olanlar o dnemde var myd? Akllara gelen bu tr sorularn cevabn, u an iin net bir ekilde ifade edemiyoruz. Fakat, Mevlnnn Mesnevisine bile bir uydurma cilt ilave edilebilmesi, Fatih Kanunnamesinin (Tekilat kanunnamesi) shhatinin gnmzde hl tartlyor olmas ve Oryantalizmin varl da gz nnde bulundurulduunda, konumuz dhilindeki yazarlarn hayatlarnn, Osmanlnn siyas ve sosyal yaps ierisindeki nemi, daha da artar. Ayrca, byle bir teklifi Ziya Paa kabul etmemi olsa bile, Osmanlnn son dnemlerinde, bu ii zevkle yapacak birok insann olduunu tahmin etmek zor deildir (Cokun, 2009; 193). Bu noktada, eserler zerinde, slp almalar ile i ve d kaynak tenkidi gibi almalarn da yaplmas gerekir. Abdlhalm Memdhun, Bk gibi bir aire, eserinde yer vermemesinin izah zor olsa gerek. Abdlhalm Memdh, tabi ki, daha birok air ve yazara, eserinde (Trh-i Edebiyyt- Osmniyye) yer vermemitir. Onun, savruk sosyal ve siyas hayat, eserlerine, acaba yansm mdr? Bir edebiyat tarihisisiniz ve edebiyat tarihine kaynaklk edebilecek temel eserler olan tezkirelerden istifade etmiyorsunuz. Daha nce de belirttiimiz gibi, edebiyat aratrmalarnn temelinde insann bulunduu gz nnden uzak tutulmamaldr. Abdlhalm Memdhun siyas ve sosyal hayatnn eserlerine yansyp yansmadn, dier eserleri zerinde de gerekli muhteva ve slp almalar yapmak suretiyle, daha sonraki almalarda netletireceiz. Fakat, bu noktada, rahatlkla syleyebiliriz ki, Abdlhalm Memdhun savruk hayat, Trh-i Edebiyyt- Osmniyyede grlr. almamzn bu ksmnda, ilk Osmanl edebiyat tarihlerini, ierik ynnden ele alacaz. Burada, yaznn banda da belirttiimiz gibi, Abdlhalm Memdh, ahabettin Sleyman ve Faik Reatn eserlerini (Trh-i Edebiyyt- Osmniyye) temel alacaz. Dier edebiyat tarihi, antoloji ve biyografi kitab mahiyetindeki eserlerden de, mukayese etmek amac ile istifade edeceiz. Bu blmdeki deerlendirmelerimizi, Trh-i Edebiyyt- Osmniyyeler zerinde erik ncelemesi ana bal ierisinde alt balkta toplayabiliriz.

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 27 / 2012

Burak Fatih AIKGZ

2. Trh-i Edebiyyt- Osmniyyeler zerinde erik ncelemesi 2.1. Yazarlarn Eserlerinde Kullandklar Metotlar ve Eserleri Yazma Amalar Trk edebiyatnda kaleme alnan ilk Osmanl edebiyat tarihi olan, Abdlhalm Memdhun Trh-i Edebiyyt- Osmniyye isimli almasnda, edebiyat tarihi iin gerekli olan belli bir metot kullanlmamtr. Bu tespiti, ahabettin Sleyman ve Faik Reatn eserleri iin de syleyebiliriz. Her yazar da, kitab yazma amalarndan, ayrntl olarak bahsetmemitir. Abdlhalm Memdh, airlerin ve ediplerin deil, edebiyatn hlini tercme ettiini sylemi; bu yzden de, airlerin biyografisi zerinde ok fazla durmadn ifade etmitir: Bunda uar ve debnn deil edebiytn terceme-i hli -mmkin mertebe- anlalmak matlb olduundan mrnileyhimin ser-gzetleri malm olduu derecede bile yazlmam ve yazlmaa lzm da grlmemitir. (Memdh, 1306; 7). Faik Reatn, hl tercmeleri ve biyografik bilgiye verdii nem, Trh-i Edebiyyt- Osmniyyeyi yazmasna bir zemin oluturmutur. Fakat, Abdlhalm Memdh ve ahabettin Sleymann byle bir fikre nasl vardklar tartmaldr. Bu durumu, kaynaklarda da gremiyoruz. ahabettin Sleymann, bu konuda hibir yazs da yoktur. Bu boluu, Nazm Hikmet Polat u ekilde ifade eder: ahabettin Sleyman, edebiyat tarihi vadisindeki ilk eseri olan Tarih-i Edebiyat- Osmaniyeyi yazncaya kadar (14 Eyll 1326/27 Eyll 1910), bir edebiyat tarihisi iin gereken tetebbuata sahip olduunu gsterecek tek yaz kaleme alm deildir. (Polat, 1987; 131). Bu szler, akllarda, pek ok soru iareti brakr. Edebiyat tarihi sahasnda, gerekli donanma sahip olduunu gsterecek tek bir yaz kaleme almayan ahabettin Sleyman, edebiyat tarihini olutururken, kimlerden etkilenmi ya da ilham almtr? Bu trden sorularn cevab, ancak, eser zerinde gerekli slp almalarnn yaplmas ile belirlenebilir. Abdlhalm Memdh, eserini olutururken, eserlerin tarihini nemsemi ve edebiyat tarihini, o ekilde oluturmutur. ahabettin Sleyman, edeb rnlerin ileniini n planda tutmutur. Faik Reat ise, edebiyat tarihi anlayn, zirveler zerine bina etmitir (Yksel Sekin, 1997; 140). 2.2. Eserlerin Hacimleri, Eserlerde Yazarlarn Edeb Trlere Yaklamlar ve Edebiyat Dnemlerinin Adlandrlmalar Abdlhalm Memdhun eseri (Trh-i Edebiyyt- Osmniyye), hacim bakmndan, ahabettin Sleyman ve Faik Reatn eserine bakarak, daha az bilgiyi ihtiva eder. Abdlhalm Memdh, eserinde, 27 air ve edebiyat hakknda bilgi vermitir. Bu say, dier iki eserde ise, bu rakamn hemen hemen iki katna ulamtr. ahabettin Sleymann eserinde (Trh-i Edebiyyt- Osmniyye), 80 civarnda air ve yazar yer alr. ahabettin Sleyman ve Faik Reatn Trh-i Edebiyyt- Osmniyyeleri, hemen hemen ayn hacimdedir. Muallim Nacinin Osmanl airleri adl eserinde ise Mecmua-i Muallimde yaymlananlarla birlikte 38 air yer alr. Muallim Nci, bir baka eseri Eslfta (1895/1896) yaklak 80 airden bahseder. Bu eserlerde yer bulmayan nemli airler vardr. Abdlhalm Memdh; Bk, Hayl, Net gibi birok nemli aire, eserinde, yer vermemitir. Ayn durumu, ahabettin Sleymanda da gryoruz. ahabettin Sleyman Kad Burhanettin, Ahmed, At, Nev, Ahmet Mithat Efendi, Sami Paazde Sez, Ali Ekrem Bolayr, Ahmet Hikmet, Ahmet uayp gibi birok isime, eserinde, yer vermemitir. Faik Reat bu konuda biraz daha kapsayc olmu ve bu airlere yer vermitir. Konumuz dhilindeki yazarlarn, eserlerini yaymlam olduklar yllarda kaleme alnm eserlerde, 16. yzyl Osmanl sahas Trk edebiyatnn en nemli ismi olan Bkye yer verilmesine karlk, Abdlhalm Memdhun yazd edebiyat tarihinde bu isme yer verilmemesi, ok byk bir eksikliktir. Abdlhalm Memdhun Trh-i Edebiyyt- Osmniyye (1888-1889) isimli almas ile ayn yllarda yaymlanan Muallim Nacinin Osmanl airleri (1307/1890) ve Recaizde Mahmut Ekremin Kudemadan Birka air (1888) isimli almasnda, 16. yzyl Osmanl sahas Trk edebiyatnn en nemli airi olan Bknin yer aldn grrz. Recaizde Mahmut Ekremin Kudemadan Birka airi ile Abdlhalm Memdhun Trh-i Edebiyyt- Osmniyye isimli almas, ayn yllarda yaymlanmtr. Muallim Naci, Osmanl airlerinde, Bkden, u ekilde bahseder: O asrn en byk airi addolunduu, kendisine sultn-uar nvannn verilmesinden anlalabilir. (Naci, 2000; 26).

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 27 / 2012

lk Osmanl Edebiyat Tarihleri ve Tarihileri Hakknda Baz Deerlendirmeler

Kendi dnemi ierisinde airler sultan olarak tannan bir airi, Trk edebiyatnn ilk edebiyat tarihisinin unutmas (!) dnlemez... Bat, Abdlhalm Memdhun, Trh-i Edebiyyt- Osmniyye isimli almay kaleme ald 1888-1889lu yllardan yaklak olarak doksan, yz yl kadar nce, Bkyi tanm ve onun hakknda, Franszcaya, eviriler bile yapmtr. Abdlhalm Memdhun, bir asr sonrasnda, Bkye, eserinde yer vermemesi, edebiyat tarihinden habersiz kaldn gsterir. Eserinde, Reit Paaya, yeniliki olmas hasebiyle sayfalar ayran Abdlhalm Memdh, Nbi gibi nemli bir aire, ancak yarm sayfa ayrabilmitir. Yine, Reit Paay anlatt ksmda, onun lmne mteakip yllarda bizde romann iitilmediini, tiyatronun olmadn syleyen Abdlhalm Memdh, tarihi Hayrullah Efendinin oyunlarndan da habersiz olduunu hissettirmitir. Ayrca, Nizm- Cedidin vld, Yenieri Ocann eletirisinin yapld msralarla ilgili olarak Numne-i Edebiyttan alnt yapt ksmlarda, bu konu zerine sayfalar ayran Abdlhalm Memdh, eserinde, birok airden bahsetmemi (Bk, Hayl, Zt,gibi.); birok airi (Nb, gibi.) de, ksa ve yzeysel cmlelerle ifade etmitir. Konumuz dhilindeki yazarlarn, Osmanl iirini, nasl ve kimle balattklar nemlidir. Abdlhalm Memdh, Osmanl iirini Fuzl ile balatr (Memdh, 1306; 12). Faik Reat ise k Paa ile balatr (Sekin Yksel, 1997; 128). Bu tespitler subjektiftir. Osmanl iirini, Fuzl ile balatmak yanltr ve her ne dnlrse dnlsn doru deildir. k Paa ile balatmak ise Yunus Emre ve Kad Burhaneddin gibi airleri yok saymak demektir (Akn, 1995; 108). Faik Reat, Osmanl iirini k Paa ile balatmasnn sebebini, k Paann, aruz veznini, Trk iirine ilk defa tatbik eden kii olmas ile aklar ki, bu deerlendirme de subjektiftir. nk, Osmanl iiri, aruzun tatbiki ile balatlamaz; balatlmamaldr. Ayrca, Yunus Emrenin de aruzla yazlm ok gzel iirleri vardr. Osmanl edebiyatn, ahabettin Sleyman da, k Paa ile balatmtr. Faik Reat ve ahabettin Sleyman, Osmanl iirinin balangc hususunda, ayn noktay merkeze almlardr. Muallim Nciye gre de, Ahmed Paa, Osmanl iirinin kurucularndandr (Naci, 2000; 7). Abdlhalm Memdh, ahabettin Sleyman ve Faik Reatn, Osmanl edebiyat tarihini, J.W. Gibb gibi sadece iir ekseninde deerlendirmeleri, byk bir eksiklik olarak dikkat eker. Bu yazarlarn eserlerinde, nesir trnn yeri, pek belirgin deildir. Dier trler ise hemen hemen hi yok gibidir (iir tr bu kapsamn dndadr). Abdlhalm Memdh, eletiri trnden de bahsetmi ve bu trn bizde ilk temsilcileri olarak inasi ve Namk Kemali grmtr ki, bu tespit yerindedir. Abdlhalm Memdh, szden bahsettii ksmda, sz, nazm ve nesir olmak zere ikiye ayrr: Sz alel-tlk nazm ile nesr gibi iki bedraka-i efkra inksm ediyor; bu mehsin-i insniyye ise gy o mlikne-i nutkun birer evher-i vezni mesbesindedir ki, biri libs- henk ile tezeyyn eder, ed-y letfetle hrmn olur; dieri reng-i ulviyyetle televvn eder, heng-i tabatla nmyn olur. (Memdh, 1306; 4). Abdlhalm Memdhun eserinde, ksm olarak Sinan Paa ile ele alnan nesir tr, ahabettin Sleymann eserinde, birden ok isimle; Faik Reatn eserinde ise, Darr ve Sinan Paa ekseninde ele alnr. Ayrca, Karamanl Nianc Mehmet Paa da, Faik Reatn eserinde yer alan nasirlerdendir. ahabettin Sleyman, eserinde, air ve nasirleri, kark olarak vermitir (etin, 1988; 131). Bu durum, eserin, dzenli bir ekilde oluturulmadn gsterir. Yazarlarmz, edebiyat tarihinin balangc noktasnda, farkl dnem anlaylarna sahiptir: Edebiyat tarihini, on beinci asrdan balatan Abdlhalm Memduh, eserinde yalnzca Edebiyt- Osmniyye diye adlandrd bir edeb dnem ve bunun kapsam iinde Devr-i Teceddd adn verdii bir alt dnemi konu edinmitir. (etin, 1988; 95). ahabettin Sleymanda da, bir dnem anlay vardr. Fakat, bu dnem anlay, yukarda da belirttiimiz gibi, dzensiz, ayn zamanda ok ind ve subjektiftir. Faik Reata gre (ise) edeb dnemlerin belirleyici unsurlar arasnda Tarz- beyn ve Ekl-i nazm konularndaki yenilik ve deiiklikler bulunmaktadr. (a.g.e., 1988; 104). Faik Reat, eserini, Abdlhalm Memdh ve ahabettin Sleymandan daha sonra kaleme almtr. Fakat, dnem adlandrmalar hususunda, onlardan daha baarszdr. Faik Reatn Trh-i Edebiyyt- Osmniyye adl almasnn ikinci basks yaymlanmadan nce, Mehmet Fuat Kprlnn, Bilgi Mecmuasnda, Trk Edebiyat Tarihinde Usl balkl makalesi yaymlanmtr. Fakat, Faik Reatn, bu makaleden, haberi yoktur. Mehmet Fuat Kprl ve ahabettin Sleymann kaleme alm olduklar Yeni Osmanl Trh-i Edebiyyt isimli almada, Faik Reatn eserinden izler gremememiz de, bu dnceyi desteklemektedir. Faik Reatn eserinde, her dnemde o dnemle ilgili genel bilgiler verildikten sonra,

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 27 / 2012

Burak Fatih AIKGZ

dnemin airleri tantlmtr. Faik Reat, dnemin dil zellikleri hakknda da bilgi vermitir. Ayrca, o, dnemleri, kendinden nceki dnemlerle mukayese etmek yolu ile deerlendirmitir. 2.3. Eserlerde Tezkirelerin Kullanm ve Yazarlarn Edebiyat Tarihi Tanmlar ncelediimiz her eserde, tezkirecilik anlaynn genel anlamda devam ettiini grrz. Fakat, Abdlhalm Memdh, eserinde, tezkirelerden bahsetmemitir. Bu durum, neyi ifade eder ya da edebilir? Abdlhalm Memdh, Trk edebiyatnn, ayn zamanda Osmanl sahas Trk edebiyatnn ilk edebiyat tarihini kaleme almtr. Edebiyat tarihine kaynaklk edebilecek en nemli eserler, tezkirelerdir. Tezkirelerden istifade edilmemesi, byk bir eksikliktir. Sadece, Kak-zdenin Tezkere-i uarasndan dipnot olarak bahseden Abdlhalm Memdh, son tezkirecilerimizden olan Fatin Efendiden de sadece isim olarak bahsetmi; onun da, edebiyatmzda, ok fazla neme sahip birisi olmadn ifade etmitir. Burada, nemli olan husus u ki, Kakzdenin Tezkere-i uaras, hl kayptr ve bulunamamtr; belki de kaybedilmitir(!) ahabettin Sleyman ve Faik Reat ise, tezkirelerden yararlanmlardr. Faik Reat; Latf, li, k elebi, Hasan elebi; ahabettin Sleyman ise, Latf bata olmak zere Kafzde Fiz gibi tezkirecilerden istifade etmitir. Fakat, son yllarda, Latf tezkiresi bata olmak zere birok tezkirenin sahihlii tartlmaktadr. Bu tartma, bize gre nemlidir. ahabettin Sleyman, daha nce de belirttiimiz gibi, Trh-i Edebiyyt- Osmniyyeyi kaleme alana kadar tek bir yaz yazm deildir. Bu noktada, Prof. Dr. Menderes Cokunun u ifadelerine kulak vermek gerekir: ehabettin Sleyman, Osmanl edebiyat tarihini yazarken, Latf Tezkiresi ve Fiznin antolojik tezkiresi dndaki tezkirelerden haberi yokmu gibi davranmtr. Latf tezkiresi H. 1314/1896da Osmanl edebiyatn renmek isteyen aratrmaclara kaynak olarak sunulmutur. Latf tezkiresi sunulmam olsayd, ehabettin Sleymann edebiyat tarihi de Memduhunki gibi artc derecede s kalrd. Eski Osmanl airleriyle ilgili bilgi azl, 1900lu yllardan sonra stanbul toplumuna sunulan tezkirelerin tenkidini engellemitir. Zira cehalet ve donanmszlk, acziyet dourur. 18. ve 19. asrda Trklerin kendi siyas ve edeb gemileriyle ilgili bilgisizlikleri, Oryantalistleri, mehur isimler adna sahte tarih eser retmeye tevik etmi olmaldr. (Cokun, 2011; 147). Grld gibi, tezkireler, Trk edebiyatnn ilk edebiyat tarihlerinin byk bir ksmnda, kaynak olarak nemli bir yer tutmaktadr. Tezkireler, ayn zamanda, antoloji ve biyografi kitab mahiyetindeki eserlerde de temel kaynaklardr. Muallim Nacinin Osmanl airleri isimli almasnda, uar tezkirelerinden ve baka kaynaklardan istifade edilmitir. Bu eserde, bn-i Kemlin Tarihi, Nev-zde Atynin Hadykl-Hakayk f Tekmileti-akayk, Ziya Paann Harbat, Nmk Kemlin Cezmi ve Tahrib-i Harbatndan istifade edilmitir (Naci, 2000; 6). Muallim Naci, bir baka eseri Eslfta da, akayk, Latf Tezkiresi, Osmanl airleri, li Tarihi, Sehi Tezkiresi, Knhl Ahbar gibi eserlerden faydalanmtr. Grld zere, edebiyat tarihimizin temelini, tezkireler oluturmaktadr. Tezkirelerin sahihlii ise, daha nce belirttiimiz gibi, ayr bir meseledir. almamza konu ettiimiz yazarlarn, edebiyat tarihi tanmlar da farkldr. Abdlhalm Memdha gre, edebiyat tarihi, edeb eserlerin tarihidir. Eserinde, edebiyat ve cemiyet ilikisi zerinde duran ahabettin Sleyman ise, edebiyat tarihi tanm yapmamtr. Faik Reat da, nazm ve nesirden oluan bir edebiyat tarihi tanm yapmtr ki, bu tanm, ok ind ve eksiktir. Sonu Edebiyat tarihi, bir milletin edeb eserlerinin tarihidir. Bir milletin evld, bu edeb eserlerle uurlanr ve iftihar eder. Bu eserler, gemi ile gelecek arasnda kpr kurar. Bu eserleri ve bu eserlerin yazarlarn kayt altna almak da, titizlik ve zveri gerektirir. Edebiyat tarihi yazarl, bir uur meselesidir ve hi de kolay deildir. Bunun iin metot, disiplin ve emek gerekir. Bohem hayat, siyaset, uyuturucu sarholuunun verdii ihml, kaytsz artsz Bat hayranl ve en nemlisi de uursuzluk, edebiyat tarihisinin dnda kalmaldr. Bir eseri okumadan, nemsemeden nce eserin mellifine phe ile yaklamak gerekir; nk, o eser, mellifinden ayr deildir. Bu konuda, Edward Hallet Carr yle der: Bir kere tarihin olgular bize hibir zaman ar olarak gelmezler, nk ar bir biimde var olmazlar ve var olamazlar: Her zaman kayt tutann zihninden krlarak yansrlar. Bundan u sonu kar ki bir tarih eserini ele alnca, ilk ilgileneceimiz, iindeki olgular deil, onu yazan tarihi olmaldr. (Carr, 1993; 29).

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 27 / 2012

lk Osmanl Edebiyat Tarihleri ve Tarihileri Hakknda Baz Deerlendirmeler

Abdlhalm Memdh, ahabettin Sleyman ve Faik Reatn yaamlarnda, birok ynden benzerlik sz konusudur: Bat hayranl, bohem hayat, acelecilik gibi. Bu benzerlikler, yazarlarn eserlerine de yansmtr. Bunlardan en nemlisi, eserlerin acelece yazlm olmalardr. Bizi, bu kanya vardran, eserlerdeki ihmaller ve keyfliklerdir. Bu noktada, Faik Reat, ayr bir yerde tutmak gerekir. O, edebiyat tarihinin yzyllarca oluturulamamasnn acsn, srekli hissetmi ve bunu dile getirmitir. Fakat, onun da, dneminde dinsizlikle sulanmas, dikkatleri zerine eker. Abdlhalm Memdhun, Bk gibi nemli bir aire eserinde yer vermemesi, tezkirelerden istifade etmemesi, gereksiz konulara sayfalarca yer ayrmasna karlk, nemli isimlere yeniliin ncs deil diye(!) sayfacklar ayrmas vb. birok sebep, dikkatleri eker. ahabettin Sleymann, Trh-i Edebiyyt- Osmniyyeyi kaleme alana kadar, edebiyat tarihi ile ilgili hibir yaz, makale kaleme almamas da onun aceleciliinin en nemli gstergelerindendir. Sonu olarak diyebiliriz ki, Abdlhalm Memdh, ahabettin Sleyman ve Faik Reatn, Trk-Osmanl edebiyatnda ilk olmalar hasebiyle deerli olan Trh-i Edebiyyt- Osmniyye isimli almalarnn, Trk edebiyat tarihindeki asl yerlerinin, eserler zerinde yaplacak slp almalar ile belirlenmesi gerekir. Kaynaklar Akn, . F. (1995). Fik Red. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (Cilt 12, s. 103-109). Ankara. Carr, Edward Hallett. Tarih Nedir, ev. Misket Gizem Grtrk, stanbul, letiim Yaynlar, 1993. Cokun, M. (2009). Trk Tarih ve Edebiyat Kaynaklarnn ve D Tenkidi Meselesi, Turkish Studies, say: 4/2, s. 1-11. Cokun, M. (2011). Latfde Oryantalizmin Parmak zleri: Latfnin Trk ve slam Byklerini Anekdodlar Vastasyla Deersizletirme Gayreti, SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, say: 23, s. 125. elik, H. (1992). Trkiyede lk Laiklik Teklifi ve Arka Plan, Trkiye Gnl, say: 19, Yaz, s. 112115. etin, N. (1988). Tanzimattan Fuat Kprlye Kadar Bizde Edebiyat Tarihilii. Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Enginn, nci (hazrlayan). Abdlhak Hmidin Hatralar, stanbul, Dergh Yaynlar, 1994. Ggn, nder. Ziy Paa, zmir, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1987. Memdh, Abdlhalm. Trh-i Edebiyyt- Osmniyye, (yaymlayan: Ohannes Fert) Mahmut Bey Matbaas, 1306 (1888-1889). Muradolu, A. (2006). Mason htilalciler raan Sarayn Bast. <http://yenisafak.com.tr/arsiv/2006/mart/26/izdusum.html>, [Eriim Tarihi: 22. 01. 2012]. Polat, Dr. Nzm Hikmet. ahabettin Sleyman, Ankara, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1987. Reat, Faik. Eslf, stanbul, lem Matbaas, Cilt I-II, 1311/1312-1895/1896. Said, Edward. Oryantalizm, ev. Nezih Uzel, stanbul, rfan Yaynevi, 4. bask, 1998. Yksel Sekin, S. (1997). Faik Readn Hayat ve Eserleri. Doktora Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 27 / 2012