Filozofski Fakultet univerziteta u Beogradu Odeljenje za arheologiju

Seminarski rad iz predmeta: Iliri u predrimsko doba

Pleme Histra

Autor: Ljubomir Jevtovi Ar060043

Mentori: Dr. Milo Jevti Mr. Marija Ljutina

Uvod
Pleme Histra poistoveuje se sa arheolokom Istarskom kulturnom grupom koja nastaje krajem bronzanog doba na teritoriji Istarskog poluostrva i traje sve do Rimskih osvajanja ovog prostora. U ovom seminarskom radu bie pokuano da se ukratko opie ova kultura, prevashodno njeni materijalni aspekti koristei se dostupnim podacima. Iako su prva iskopavanja sprovedena jo u XIX. veku, ona su sveukupno malobrojna i esto nedovoljna, barem kada se govori o gvozdenom dobu ovog prostora. Iskopavanja su uglavnom vrena na nekropolama, ali ni one nikada u potpunosti, a posebno je uoljiv nedostatak istraivanja naselja, pa e zato u ovom seminarskom radu, kako bi se to bolje opisala oba aspekta, nakon sveobuhvatnog opisa, u dve celine biti opisana dva lokaliteta kao primeri.

Istarska Kultura Grupa i Istorijat istraivanja

Ovu grupu izdvaja . Batovi 1968. godine. Ovaj autor postavlja je na iri prostor nego to se danas smatra - Batovi kao granice postavlja reke Sou, Vipavu i Reku, tj. on ukljuuje i Slovenski kras. Istarska grupa granii se na severu i severoistoku sa Notranjskom, a na jugoistoku sa japodskom kulturnom grupom. Prvi struni rad koji se bavi praistorijom Istre objavio je R. F. Burton 1874. godine, a prva sistematska iskopavanja poinju ve 1883. godine na nekropoli u Beramu 1, pod rukovodstvom K. Moser-a iz Prhistorische Kommission iz Bea, C. Marchesetti-ja iz Societa Adriatica iz Trsta i A. Amoroso-a za Museo Provinciale u Poreu. Iskopavana je nekropola na zapadnoj padini lokaliteta i otkriveno je najmanje 172 spaljena pokojnika u urnama ukopanim u stenu i prekrivenim ploama. Materijal sa ovih iskopavanja ponovo je obraen 1979. godine, od strane V. Kuar i opredeljen u period 8 4 veka pre n.e. (Istra III-IV). Do kraja XIX veka se vre iskopavanja na nizu lokaliteta nekropole uz dolinu reke Mirne, Castellier kod Nove Vasi, Katelier kod Umaga, nekropola gradine Punan kod Porekih Katuna, Pulska nekropola (1000 grobova) i Gradina Sv. Martina kod Tara, a poetkom XX veka istrauje se nekropola u antikom Nezakcijumu (Vizae). 2 Posle drugog Svetskog rata najznaajnija istraivanja vrena su u Kastelu kod Buja 1954. i 1955. godine, gde su otkrivena 24 spaljena groba, i iskopavanja na Gradini iznad Limskog kanala 70ih godina, na kojoj je kopana nekropola sa 74 groba, na osnovu kojih je poetak spaljivanja u Istri pomeren u 11 vek pre n.e.. Takoe na ovom lokalitetu kopana je i unutranjost naselja. Otkriven je i niz novih nekropola, ali pre svega je re o sluajnim nalazima spaljenih pokojnika 3

Hronologija
Kljuni dogaaj koji odlikuje prelaz iz bronzanog u gvozdeno doba u Istri jeste promena grobnog ritusa, tj. pojavljuje se spaljivanja pokojnika (kultura polja sa urnama), koji se vezuje za drugi talas naseljavanja poetkom 1 milenijuma, to uoava jo C. Marchesetti, koji i postavlja prvu hronologiju Istarske grupe podelivi je na 3 stupnja od 10 do 4 veka.4
1 2 3 4

Iste godine zapoeta i istraivanja nekropole u Picugi PJZ 19: 294 PJZ 19: 297 PJZ 19: 297

Kasnije hronoloke podele ograniavaju prostiranje grupe na poluostrvo Istru, a za poetak uzimaju 10. ili11. vek pre n.e. Dananja prihvaena hronologija deli Istru na 6 faza i takoe uzima za poetak Istarske kulture 10. i 11. vek, tj. Faze I i II pripadaju bronzanom, a ne gvozdenom dobu i vezuju se za kulturu polja sa urnama, a ne direktno za gvozdeno doba u smislu srednjeevropske hronlogije, ali su ukljuene u hronologiju istarske grupe pre svega zbog pojave novog ritusa koji se odrava sve do gubljenja istarske samostalnosti.5 Faze Istarkse Grupe:
1. Istra I i II (11.-7. vek pre n.e.) - Tokom ovog perioda postaju uoljive veze sa

italskim prostorom (Istra II istovremena sa Vilanova periodom) i sa JI Evropom. U Fazi II dolazi do naputasnja originalnog Istarskog umetnikog izraza. Takoe u 8. veku pre n.e. postaju vidljive veze sa Estenskom kulturom Venetskog podruja (sredite u Este) koje postaju dugotrajne i odluujue za dalji razvoj Histra. Ovo se vidi u otpoinjanju oblaganja motiva meandra limenim lamelama, a najkasnije u 8. veku otpoinje i uvoz slikane japigiske keramike iz apulskih radionica koji traje i u narednim vekovima (motivi zonalno rasporeenih irokih crnih horizontalnih traka, izmenjenih sa zonama ukraenih motivima mreasto ispunjenih rombova, rafiranih crtica i snopova Slika 1.), otpoinje i uvoz etrurskih predmeta (na primer bronzane iroke trakaste narukvice oblikovane poput maneta sa otvorenim krajevima, ove narukvice javljaju se na svim veim lokalitetima Istarske kulture Slika 2.).6 2. Istra III (7. vek pre n.e.) - U ovoj fazi dolazi do pojavljivanja najstarijih primera situlske umetnosti, poseban nain ukraavanja poklopca jedne od pronaenih situla, orijentalizirajui stil, opokazuje povezanost sa venetskim krugom. 3. Istra IV (6. vek pre n.e.) - Tokom ovog perioda vidlivi su uticaji iz srednje i severne italije i veze sa japodima. Za Faze III i IV karakteristina je jaka veza sa etrurskim svetom, koja se ogleda u nizu nalaza - nalaz bronzanog skiptra iz Nezakcijuma sa prikazom konja koji stoji na pticama koji je izraen u radionici Montagnane Borgio S. Zeno prema vilanovskom ukusu (Slika 3.)7, potom urna iz Picuga sa zoomorfnim plastinim aplikacijama (Slika 4.). Posebnu grupu nalaza ine bronzane lepeze iz grobova u Nezakcijumu, raene u tehnici livenja na proboj u jednodelnom kalupu sa jednostavnim geometriskim ukrasom i sa proirenjem pri vrhu za kaenje organskog materijala (Slika 5.). Ove lepeze vezuju se za fazu IV.8

4. Istra V - 5. vek pre n.e. - Krajem ove faze dolazi do prestanka uvoza slikane keramike iz japigskih radionica, a najei nalazi su posude vezane za konzumiranje pia na gozbama - stamnosi, krateri na uskoj nozi i askosi pronalaeni na nekropolama Nezakcijuma i Picuga, a esto i sekundarno upotrebljivane kao urne. Specifini oblici
5 6 7 8

PJZ 19 :300; Dimitrijevi et al. 1998: 251 Dimitrijevi et al. 1998: 252 Mihovili 2000: 23 Dimitrijevi et al. 1998: 257

ove faze su tkz. Dauniski krateri ukraeni crnim i crvenim slikanjem sa geometriskim motivima, sa apliciranim glavama ivotinja na vratu posuda (Slika 6.). U ovoj fazi vidljiv je i uvoz iz atikih radionionica, koji se pre svega odvijao preko Spine ili Adrije (na primer Ojnohoe iz Nezakcijuma). 5. Istra VI od 4. Veka pre n.e. do gubitka samostalnosti 177. Godine pre n.e.

Histri u antikim izvorima

Pleme Histra prvi pominje Strabon, a detaljno ih opsiuje Apijan u knjizi o Ilirskim ratovima (deo knjige o Makedonskim ratovima) svog dela Historia Romana. Apijan ih pominje kao pleme gusara koje naseljava dananje poluostrvo Istru. Pleme Histra se opsenije pominje u pisanim izvorima prilikom opisivanja njihovih ratova sa Rimljanima. 221. godine pre n.e. ubrzo nakon zavretka rata sa Ilirskom kraljicom Teutom 229. godine. Rimljani napadaju Histre koji na nagovor biveg rimskog saveznika Demetrija Faroskog kreu da gusare i kidnapuju Rimsko trgovako brodovlje u Jadranskom moru. Rimljani ubrzo alju flotu preostalu iz 2 Punskog rata i ubrzo trijumfuju.9 181. godine Rimljani zapoinju izgradnju Akvileje, koja bi posluila kao mostobran za prodiranje prema Noriku i Iliriji, a ubrzo po osnivanju ona postaje najvaniji grad severnog dela Jadrana. Histri koji se oseaju direktno ugroeni iste godine napadaju Akvileju, ali ih Rimljani, na elu sa konzulom Q. Fabijem Buetonom, poraavaju. Nakon tog dogaaja vladar Histra postaje Epulon. Ubrzo Rimljani alju vojsku na elu sa konzulima Aulom Manlijem Vuzulom, Klaudijem Pulherom i Junijem Brutom koja 178. godine pre n.e napada Histre. Podrku im prua flota dumvira navalisa Aula Furije od 10 bojnih laa Idue godine (177. godine pre n.e.) kralj Epulon je poraen na severu Istre i povlai se sa svojim ratnicima u utvreni Nezakcijum plemensko, politiko i vjersko sredite Histra. Da bi slomili obranu grada, Rimljani skretaju tok reice koja tee ispod gradskih zidina, i time oduzimaju pitku vodu opsjednutim Histrima. Histri u oajanju ubijaju svoje ene i decu i mrtve bacaju na neprijatelja, a sami se borili do posljednjeg daha. Sam Epulon izvrava samoubistvo. Sa padaom grada rimski vojnici pljakaju i preivele stanovnike odvode u roblje. Nakon pada Nezakcija pod rimsku vlast padaju i drugi histarski gradovi. Ubrzo se cela Histarska teritorija nala pod Rimskom vlau. To je bio kraj slobode tog Ilirskog plemena koje je tek neposredno pre ratova s Rimljanima izgradilo svoju dravnu politiku organizaciju, a ve mnogo ranije postiglo veliki kulturni i ekonomski razvitak.10 Dalja deavanja u Istri su nam poznata iz svega nekoliko redova. Pesnik Hostije pominje Histarski rat, a Apijan kae da i nakon gubljenja samostalnosti, Histri stradaju prilikom pohoda Gaja Sempronija Tuditana i Decima Junija Bruta (sina) protiv Japoda 128. godine. Naalost detalji ovog dogaaja nam nisu poznati, tj. antiki pisci ne govore o tome zato, i kako su Histri stradali. Neki autori pretpostavljaju da je Rimska intervencija bila neophodna zbog delovanja Rimskih publikata. Antiki izvori nakon ovih deavanja vie ne pominju Istru, a pretpostavlja se da neki gradovi (na primer Nezakcijum) za vreme Oktavijana Avgusta dobijaju status municipijuma11

Appian Illiricum II8: 225-222 Zaninovi 2008: 141 11 Zaninovi 2007: 124, 130; Zaninovi 2008: 143
10

Kada se posmatra poreklo Histra, istoriski izvori donekle zbunjuju, tj. neki autori smatraju da Histri nisu poreklom Iliri, i da su blii Venetima i pre svega objanjenje za to nalaze u injenici da prostor Istre nakon osvajanja nije bio prikljuen provinciji Iliriji. Pitanje porekla ostaje otvoreno.

Naselja Histra
Osnovni oblik naselja Histra je gradinskog tipa, to pretstavlja kontinuitet iz bronzanog doba. Pionirski rad u prouavanja naselja Histra sproveo je gore-pomenuti Marchesetti. 1903. godine objavljeno je njegovo monumentalno delo u kom je opisao oko 200 gradina Istre, tipoloki ih odredio i istoriski i hronoloki interpretirao. 12 Na Istarskom poluostrvu, do danas, konstatovano je ukupno 436 gradina od kojih je 240 potvreno materijalnim ostatcima, dok na 196 lokaliteta nisu vrena nikakva istraivanja, ve se zakljuivalo iskljuivo na osnovu oblika terena, pa se samim tim se ne moe sa sigurnou rei da li je uopte re o arheolokim lokalitetima. 13 Takoe od potvrenih gradina, usled nedostatka iskopavanja za veinu lokaliteta ne postoji podatak o tome koje su gradine bronzanodopske a koje gvozdenodopske, jer nije bilo mogue blie hronoloki odrediti lokalitete samo na osnovu materijala dobijenog sa rekognosciranja. Veina naselja nastaje u bronzanom dobu, a traju i tokom gvozdenog doba. Najpoznatija naselja histarske kulturne grupe su: Nezakcijum, Pula, Picugi, Limska Gradina, Vrin, Beram i Katel kod Buja, a sva ova naselja nastaju u bronzanom dobu. Najvea koncentracija gradina konstatovana je u predelu Crvene Istre14, dok je prostor Bele Istre bio neto slabije naseljen sa koncetracijom naselja na vanijim saobraajnicama. Naselja su najee postavljana uz ili nad dolinama reka, kao i nad dolinama nekadanjih renih tokova, a najvea koncentracija je u dolinama reka Mirne, Rae i Drage (karakter naselja iznad reke Drage je izuzetno zanimljiv, meutim nedovoljno istraen, jer po nekim autorima predstavlja vojnu granicu ka Liburnima). Treba istai da su naselja na obali mora izuzetno retka, ve ili povuena u unutranjost, ili na visokim vrhovima. Pretpostavlja se da su razlozi za ovakvo postavljanje naselja i negiranje prednosti koje prua naseljavanje na obali Mediterana (komunikacija, trgovina) sigurnosno-bezbednosnr prirode.Takoe prilikom prostornog rasporeda naselja, uoava se, u nekim sluajevima, odreena pravilnost u rasporedu 6 pravilno rasporeenih gradina, na istoj udaljenosti od 2,5 km, od centralne gradine Montiane. Takoe postoje i sluajevi trojnog postavljanja gradina. Ovakve grupe gradina su Picugi, Jugovac i treu grupu ine lokaliteti Sv. Aneo, Mordele i Bevjakin Vrh. Pretpostavlja se da je ovakav raspored gradina nastao usled raspodele zemljita, tj. uslovljen je ekonomskim faktorima.15 Gradine su najee pravljene na vrhovima breuljaka, mada mogue je i na obroncima breuljaka. Kada se govori o oblicima gradina, treba imati u vidu da su oni uslovljeni pre svega reljefom, a najvie gradina je krunog oblika, mada su esti i elipsoidni (Nezakcijum, Monkodonja), potkoviasti i pravougaoni oblik, a ima i gradina nepravilnog oblika. Takoe postoje i takozvane dvojne gradine koje se sastoje od naselja na dva brega povezana jednim bedemom. Sama povrina ovih naselja moe biti od 1.50m 2 (Rogatica 30x50m) do 1250m2 (Katelir, Nova Vas 500x250m).16
12 13 14 15 16

PJZ V: 318 Brui-Matijai 2008: 128 prostor izmeu Pule, Labina i Umaga Brui-Matijai 2008(2): 128 Brui-Matijai 2008(2): 128

Gradine u Istri

Fortifikacioni sistemi
Fortifikacioni sistemi pretstavljaju najistraeniji element gradinskih naselja. Gradine su najee bile opasivane zidovima, koji bi oiviavali vetaki napravljene terase na kojima su bila stanita. Najee dva bedema okruuju gradinu, mada esti su primeri gradina i sa 3 bedema, a retki su primeri gradina sa jednim ili bez bedema.17

17

Matijai 2008: 80

ini se da se sama tehnika gradnje nije se menjala od osnivanja ovih naselja, meutim kao to je ve reeno ne moe se sa sigurnou rei koje su gradine gvozdenodopske, a koje bronzanodopske i stoga treba rei da je za sada bolje poznat nain gradnje bronzanodopskih naselja (pre svega zahvaljujui iskopavanja na Mokodonji koja e biti opisana u nastavku) dok se o gradnji gvozdenodopskih naselja poseduju samo sporadini podatci. Za gradnju bedema korien je veliki, grubo obraeni blokovi kamena, koji je vaen na licu mesta i naravno drvene konstrukcije, koje se nasluuju. Postoje dva osnovna tipa zida: jednostruki tip (najee bez temelja i bez veziva, iri pri dnu) i dvosturki zid sa ispunom ili tzv. Zidovi sa dva lica (dva zida od veih komada lomljenog kamena izmeu kojih ispuna od sitnijeg lomljenog kamen i zemlje, ali i sa ulomcima keramike). Zidovi mogu biti razliitih irina - od 1,5m pa do nekoliko metara, dok njihova visina varira. Kao to je ve reeno sistem bedema potovao je konfiguraciju terena, tj. tamo gde je prilaz laki, bedemi su vii i iri, a na nepotrebnim mestima nije ni bilo bedema (na primer na stranama platoa koje su okrenute ka litici).18 U gradine se ulazilo kroz 2 ili vie ulaza, na kojima se najlake uoavaju promene. Postoje razni tipovi ulaza od onih najednostavnijih prolaza do viestrukih sistema oblika lavirinta. Jednostavni ulazi uglavnom pripadaju fazi izgradnje samog zida a kasnije bi bili nadograivani u zavisnosti od potrebe ili bi im bile dodavane kule (na primer sa obe strane ulaza na sredinji plato lokaliteta Katelira kod Batvai konstatovane polukrune suhozidne konstrukcije, a slino i na Mokodonji). Najsloeniji konstatovani sistem ulaza se sastoji od dva prstena bedema gradine sa ulazima koja nikad nisu na istom pravcu i udaljeni su nekoliko desetina metara (Gradina na Brijunima). Analizom gradina, preteno iz june Istre, ustanovljeno da su svi ulazi graeni iz 3 faze. Prva faza podrazmeva ograivanje prostora u kome se ivelo, u drugoj fazi dolazi do ojaavanja zidova i suavanja prolaza, dok u treoj fazi gube funkciju i mesta izmeu zidova poinju da slue kao nekropole (Vrin na Limskoj gradini). Posebnu element u sistemu odbrane ine iljati trougaono usaeni kameni blokovi (Vrin, Gradina Brioni, Krug kod Krunia...). Na lokalitetu Vrin nalaze izmeu dva zida zailjeni kameni blokovi u pojasu irine od 5-6m i visine 0,5m.

Unutranjost naselja
O samim stanitima (kuama) gvozdenog doba Istre se zna jako malo, ali se moe pretpostaviti da postoji kontinuitet iz bronzanog doba, odnosno da se naselja ne razlikuju ni po veliini, ni obliku, a ni tehnici gradnje. Kue su prevashodno bile graene na terasama, u nizovima ili odvojene prostorm od nekoliko metara, dok su zaeljem mogle biti prislonjene uz unutranje gradinske zidove radi zatite ili utede prostora. Na osnovu istraivanja u Mokodonji poznato je da su se kao najei tip koristili pravougaoni objekti (na drugim lokalitetima ima i krunih nastamba kao na primer na lokalitetu Main kod Bala) graeni kombinacijom suhozida i drvenim elementima koji su drali krovne konstrukcije. Druga mogunost je korienje potpuno kamenih objekata (kao kod gornjeg platoa Mokodonje zidovi dve ove kue isto kao i bedemi sa dva lica i ispunom od ljunka), a takoe mogue je da su postojale kue ili delovi kua graeni u tehnici pletera obloenog blatom zbog nalaza lepa i ostataka peene gline sa tragovima iblja, ali i zbog nedostatka kamenih struktura na nekim lokalitetima (npr. na lokalitetu Vrin na veem delu naselja istraivai nisu konstatovali ostatke objekata). Kue su raznih veliina, na primer na akropoli
18

Brui Matijai 2008: 89; Brui-Matijai 2008(2): 129

su one prostranije, dok u donjim delovima naselja manje, sa istaknutim ognjinjim prostorom. Podovi kua bili su od drveta, nabijene zemlje, ukopani u stenu (Monrupino) ili od pravilno poreanih pljosnatih oblutaka.19

Lokalitet Monkodonja
Lokalitet Monkodonja je jedan od najznaajnijih lokaliteta Istre, naseljen je u toku bronzanog doba, a krajem bronzanog doba dolazi do naputanja ovog lokaliteta. Iako lokalitet pripada bronzanom dobu (1800 1200 pre n.e.), on je, barem do iskopavanja nekog gvozdenodobskog stanita, kljuan i za istraivanja gvozdenog doba, pre svega zato to autori smatraju da postoji jak kontinuitet izmeu bronzanog i gvozdenog doba i da, barem kad je arhitektura u pitanju, nije dolazilo do znaajnijih promena. Sam lokalitet nalazi se JI od Rovinja, 3 km od obale na prostoru sa najveom koncentracijom gradina. Lokalitet je otkriven 1953. godine, a od 1997. godine vre se stalna sistematska iskopavanja, koja vre nekoliko institucija, pod rukovodstvom Bernara Hasela, Bibe Teran i Kristine Mihovili. Naselje se nalazi na relativnoj visini od 40m i elipsoidnog je oblika dimenzija 160x200m. Konstatovana su 3 bedema, visine oko 4m sa dva lica u tehnici suhozida. Samo naselje ovim bedemima podeljeno je na nekoliko delova: Akropola, Gornji grad, Donji grad i Predgrae (Slika 8.). Procenjuje se da je samo naselje imalo oko 1,000 stanovnika. Konstatovana su 2 ulaza u naselje, jedan jednostavni, i drugi sloenije konstrukcije (Slika 9.), sa prolazima, dograenim segmenatima zidova, sa kulama i prostorijama i stepenicama, a irine je 1m. Na samom ulazu otkrivena su i 2 groba, to je jedinstven primer. Delovi naselja: Akropola je dimenzija 100x70m i na njoj su otkriveni monumentalni objekti sa ograenim i otvorenim predvorjima, irokim prostorima okruenim objektima i uskim hodnicima. Objekti pravougaonih osnova i konstatovana su brojna ognjita oiviena zidiima i ak i nalaz keramiarske pei sa reetkom. Gornji grad obuhvata centralni plato gde su bili smeteni objekti za obradu metalnih i kotanih predmeta. Donji grad je vei i na vie terasa i na njemu su otkriveni stambeni objekti pravougaonih osnova sa predsobljem, dimenzija 8x5,5m, rasporeeni u nizove. Van zidina gradine takoe treba raunati i na neki vid predgraa, gde su kue pre svega grupisane uz zid. Nedaleko od severnog ulaza u naselje otkrivena je jedna vea, prirodno nastala jama oko koje su konstatovani tragovi aktivnosti i objekata pa se predpostavlja se da je re o cisterni za vodu ili svetilitu.

19

Brui-Matijai 2008 129

Slika 8.

Slika 9.

Nekropole Histra
Prelazak iz bronzanog doba u gvozdeno na prostoru Istre karakterie prelazak sa sahranjivanja pod tumulima na spaljivanje u ravnim nekropolama. Detaljno je istraeno neto vie od 25 gvodenodobskih nekropola, od kojih 9 istraivano sistematski. Poloaj nekropola je uglavnom biran u obziru na glavni prilazni put ka naselju, ili u blizini glavnog ulaza u
9

naselje, pored bedema (Brioni, Vrin, Nezakcijum), izmeu dva bedema (neki autori smataju da je ovo imalo dvostruko odbrambenu ulogu naselja - fizika, ali i duhovna prepreka 20) a ak u nekim sluajevima i na samom centralnom platou (na primer u Nezakcijumu) mada su takvi sluajevi retki. Takoe postoje i primeri gde je nekropola smetena u podnoju brda (Picugi, Katel kod Buja). Na nekim nekropolama (npr. Beram) primeeno korienje zidova kako bi se razdvojile grupe grobova, od kojih su naknadni, to moe ukazivati na rodovsku podelu nekropole.21 Osnovni oblik sahranjivanja je spaljivanje u ravnim nekropolama i razlikuju se 3 osnovna tipa: 1. Ostatci su polaeni u plitku jamu i pokriveni kamenim ploama 2. Ostatci su postavljeni u urnu, a zatim je urna pokrivena kamenim ploama 3. Ostatci su postavljeni u urnu pa je urna sputena u jamu obloenu i potom pokrivena kamenim ploama Dno grobova esto je bilo prekriveno slojem ljunka, to pretstavlja kontinuitet iz bronzanog doba. Grobovi mogu biti pojedinani ili grupni, tj. u jamu/kameni sanduk je moglo biti poloeno vie urni. Zanimljivo je da su grobovi neretko imali vie ploa koje pokrivaju grob i smatra se da su one naverovatnije predstavljale obeleiva groba, poto ni na jednom lokalitetu, i pored duge upotrebe nekropola, nisu konstatovana oteenja grobnih konstrukcija prilikom ponovnih ukopavanja (na primer grob 10. iz Nezakcijuma je bio u upotrebi od 10 do 4. veka pre n.e.).22 Spaljivanje je vreno na samim nekropolama na manjim vatritima (Pula, Picugi, Nezakcijum i Beram). Pokojnik je spaljivan u odelu i sa nakitom, a nekad su kao prilozi polagane ilibarske ili staklene perle. U grobovima je najee nalaena vea koliina fragmenata keramikog posua i ostatci hrane, to ukazuje na odreeni pogrebne obrede. Takoe na nekoliko nekropola (Nezakcijum, Katel kod Buja, Limska gradina i Pula) otkrivene su kao prilozi vee kamene ploe sa polukrunim udubljenjima, koje su okarakterisane kao posude za libaciju. est nalaz su i namerno deformisani nakit, koji je polagan u urnu, ili u grobnu jamu. Oruje se u grobovima retko javlja, meutim postoje nekoliko grobova koji su okarakterisani kao ratniki.23

Nezakcijum - Vizae
Lokalitet Nezakcijum nalazi se 12km SI od Pule, a 1900. godine poinju prva iskopavanja. Nezakcijum je bio vano sredite Histra, o emu svedoe i materijalni i pisani izvori, a kasnije i vaan rimski grad. Prvi tragovi ivota potiu iz perioda neolita, dok se grad podie u toku gvozdenog doba (11. vek pre n.e.) i traje sve do 13. veka n.e. Nezakcijum svoju vanu ulogu duguje pre svega povoljnoj geografskoj poziciji, tj. uvala Budavi na ijem se kraju on nalazi prua se 2,5 km u unutranjost kopna pravei sigurnu luku za brodove. Gvozdenodobski bedem prati konfiguraciju terena i uhvaen je u duini 800m. Graen je u formi sa dva lica, unutranjim i spoljanjim od pravilno slaganih kamenja i unutranjom ispunom od sitnog uta. Treba napomenuti da je morao postojati i neki drugi vid
20 21 22 23

Matijai 2008: 98 PJZ V: 320;321 PJZ V: 321 PJZ V: 321

10

zatite gradine jer na veem delu spoljanjeg perimetra ne postoji kameni bedem. Konstatovana su etiri ulaza, od kojih su najznaajnija dvojna vrata Nezakcijuma, popularno nazvana Porta Polensis, ili Porta Praehistorica, koja imaju oblik hodnika, a ouvana su baze za stubove vrata. Bedemi su na vie mesta ojaani kulama i potpornim elementima. 24 Najznaajniji nalaz unutar bedema pretstavljaju ostatci gvozdenodobske nekropole. Nekropola se nalazi uz zapadni deo bedema (114 grobova i grobnica, meu kojima je i jedni primer gvozdenodobske inhumacije - pokojnik u zgrenu poloaju). Kao to je ve reeno oruje se jako retko javlja kao grobni prilog kod Histra, meutim u Nezakcijumu postoji nekoliko grobova koji su okarakterisani kao ratniki: grobnica 12-zona I- na centralnom trgu ispod temlja antikih hramova- 3 kolenasta savijena maa, 5 vrhova koplja, 2 lema i situla sa predstavom pomorske bitke (novi motiv u situlskoj umetnosti) (Slika 10.). Analiza tipa broda ukazala je da se najverovatnije radi o Histarskoj seriliji lembosu, pa neki autori smatraju da je re o posebnoj narudbini nekog stanovnika Nezakcijuma naruenoj izvan Istre (pretposvljeno negde na prostoru izmeu Bolonje i retiskih Alpa). Na ovoj nekropoli otkrivena je i vea koliina luksuznih predmeta, na primer: importirana daunijska, apuliska, etrurska i atika keramika, bronzane posude ciste i kotlii, figuralno ukraene situle, ezla, lepeze i nakit. Po svom bogatstvu posebno se istie ve pomenuta grobnica 12. na kojoj je otkrivena bogata kolekcija apulske i grke keramike, velika koliina toreutskih predmeta i preko 20 bronzanih situla, meu njima najmanje 4 figuralno ukraene. Otkrivene situle vezuju se za klasinu fazu situlske umetnosti odnosno datovane su u VI/V vek pre n.e. Veina ovih situla sauvana je u manjim fragmentima, pa je jedino mogue sagledati ih uporeivanjem sa nalazima sa teritorije Dolenjske grupe i iz gornje Italije. Na nizu fragmenata prikazana je u 3 ili 4 friza scene iz ivota i kulta vladajueg sloja: sveana povorka (Slika 11.), ratnik na bojnim kolima (Slika 12.), gozbe sa ispijanjem pia iz situla ili posmatranje borbi ratnika. Takoe na nekropoli Nezakcijuma otkriveni su i primeri najmlae faze situlske umetnosti, za koje se predpostavlja da su izraeni u samoj Istri kao dela putujuih majstora, a vezuju se za IV. vek. Takav primer je bronzana estenska situla sa figuralnim prikazom ptica u letu (Slika 13.)25 Ono to ovu nekropolu posebno istie u odnosu na sve druge Histarske nekropole je jedina otkrivena skupina monumentalne kamene plastike.

Histraska kamena plastika

Najvei broj naen je na podruju nekropole i svi nalazi su otkriveni u sekundarnom poloaju, zbog ega se pretpostavlja da je rije o nadgrobnim spomenicima ili prikazima heroiziranih pokojnika, odnosno o spomenicima unutar svetita posveenoga kultu mrtvih. Datiranje im je zbog okolnosti nalaza takoe nesigurno. Celokupna histarska kamena plastika moe se podeliti u dve osnovne grupe: prvu i brojniu predstavljaju teke kamene ploe i postolja za kamene skulpture, ukraena geometriskim linearno izvedenim dekorom, ali i sa motivima spirala, svastika, cikcak-vrpca i rafirani S motiv. Drugu grupu ine pune slobodne skulpture sa arhajskim stilskim karakteristikama. Kamene ploe su bile delovi grobnica, i starije su od pune slobodne skulpture, ali se izrauju i nakon poetka pojavljivanja skulptura (Slika 14.).Sama skulptura nije stilski ujednaena a takoe nije niti istodobna - vidljiv je razvoj skulpture od najranijih antropomorfnih stiliziranih stela do pune skulpture u kojoj je mogue prepoznati grki arhaini uzori, ali sa nekim oiglednim razlikama. Na primer kod 3 skulpture kurosa nedostatak arhajskog iskoraka, naglaena polnost, a posebno se istie poloaj ruku
24 25

Brui-Matijai 2008(2) 129 Zaninovi 2007: 129; Dimitrijevi et al. 1998: 260-265

11

 jedna poloena u visini struka, dok druga koso preko grudi sa znatno odmaknutim palcem(Slika 15.). Smatra se da je ovaj poloaj ruku mogao imati ritualan karakter. Prilikom prouavanja kamene plastike Histra posebno mesto zauzima veliki kameni blok koji na vrhu nosi stilizovanu skulpturu konjanika (najee predstave na Nezakcijumskoj kamenoj plastici, a tumae se najee kao heroizirani pokojnik), a na prednjem delu umanjenu predstavu ene (majke dojilje) u povijenom poloaju. ena na rukama nosi vee dete koje se samo rukama pridrava za nju, a ruke su joj poloene su uz rubove iroko rastvorene vulve, to je navelo neke autore na miljenje da je prikazan trenutak poroaja iz ega se zakljuuje da predstava simbolie plodnost (Slika 16.).Takoe posebno se istie i predstava dvojne glava, datirana takoe u 5. 6. vek pre n.e. Po ikonografskoj istilskoj analizi ova predstava bliska je etrurskom izrazu kasne arhaike, pa neki autori i pretpostavljaju da je re o impostu iz etrurije, a njena funkcija je takoe nepoznata, pa se smatra da je re o nadgrobnoj skulpturi. 26 Sveukupno posmatrano Histarska kamena plastika (a i celokupna umetnost), iako prati, i razvija se pod uticajem, savremenih stilova (orijentalizirajueg i arhainog) pokazuje visok stepen originalnosti. Kroz ove nove stilove, ona odrava sebi sopstvene stare tradicije uklapajui ih u ovaj novi izraz.

26

Dimitrijevi et al. 1998: 268 - 281

12

Slika 1.

Slika 2.

13

Slika 3.

Slika 4.

Slika 5.

Slika 6.

14

Slika 10.

Slika 11.

15

Slika 12.

Slika 13.
16

Slika 14. Slika 15. kameni blok ukraen motivima meandra I spiralom

Slika 16.

17

Literatura:
Brui Matijai, K. 2008 Gradinska naselja. Zagreb: Leykam international Brui Matijai, 2008 Gradine Istre i gradine Like Arheoloko kulturoloki fenomen kra, Arheoloka istraivanja u Liki i Arheologija peina i kra. Zagreb: Hrvatsko Arheoloko Drutvo 127 134. Dimitrijevi S. et al. 1998 Prapovjest umjetnosti u Hravtskoj Zagreb: Naprijed d.d. Zaninovi M. 2001 Jadranski Kelti, Opuscula Archaeologica Vol.25, No. 1 57 63. Zaninovi M. 2007 Zemljopisno povjesni poloaj luka Parentija i Nezakcija, Histria Archaeologica 36 115 136. Zaninovi M. 2008 Japodi, Histri i Liburni i konzul Tuditat 129. prije krista, Arheoloka istraivanja u Liki i Arheologija peina i kra. Zagreb: Hrvatsko Arheoloko Drutvo 141 145. Kos V. 2007 Gradina Kunci: prilozi poznavanju gradinskih naselja Istre, Histria Archaeologica 36 47 60. Mihovili K. 2000 Sceptar iz Nezakcija, Opuscula Archaeologica Vol. 23.-24. No.1 21 - 24 ael Kos, M. 2005 Appian and Illyricum. Ljubljana: Narodni muzej Slovenije. onje A./Baldini M. 2003 Katelir Neobljavljen tekst Wilkes, J. 1992 The Illyrians. Oxford: Blackwell publishers. 1987 Praistorija Jugoslovenskih Zemalja V. eljezno doba Sarajevo. 1997 Arheoloki leksikon

18

Beograd: Savremena Administracija.

19