AKUSTIKA PRAVOSLAVNIH CRKAVA - SISTEZA OBJEKTIVNOG I SUBJEKTIVNOG U AKUSTI^KIM KOMUNIKACIJAMA

Miomir Miji}, Elektrotehni~ki fakultet, Beograd

1. UVOD Akustika pravoslavnih crkava kao tema bila je kod nas dugo sasvim zanemarena. Dok su crkveni prostori zapadnih konfesija obra|ivani kroz obimna istra`ivanja ~iji su rezultati prikazani u akusti~koj literaturi [5-18], do pre desetak godina kod nas prakti~no nije bilo in`enjerskih zapisa o pravoslavnim crkvama. Time su se bavili samo istori~ari umetnosti, za{titari kulturnih dobara i arhitekti. Istra`ivanja u oblasti akustike crkvenih prostora Srpske pravoslavne crkve mogu imati tri osnovne dimenzije. To su: - dimenzija kulturne ba{tine naroda, koja proizilazi iz istorijskog i kulturnog zna~aja crkve i crkvenih objekata i podrazumeva istra`ivanje crkava onakvih kakve jesu, - dimenzija estetike zvuka, koja podrazumeva bavljenje temom estetski otpimalnog akusti~kog odziva prostora za odvijanje pravoslavne crkvene slu`be i - in`enjerska dimenzija koja podrazumeva traganje za odgovorima na pitanja kako ostvariti ustanovljene optimalne akusti~ke uslove u okvirima gra|evinskih ili elektroakusti~kih metoda. Dimenzija kulturne ba{tine u istra`ivanju crkvenih prostora podrazumeva rad na formiranju celovitog pregleda stanja pravoslavnih crkava kakve su u akusti~kom smislu one danas, i kakve su bile kroz vekove. U tom domenu akustika je jedan mali segment u arhitektonskoj analizi istorijskog razvoja crkvenih prostora i muzikolo{koj analizi crkvene muzike. Do danas u literaturi nije definisan stav o po`eljnim akusti~kim osobinama pravoslavnih crkvenih prostora sa aspekta estetike zvu~ne slike u njima. Ova istra`iva~ka dimenzija zna~i traganja za odgovorima na pitanje kakav je akusti~ki odziv prostora optimalan za dana{nju formu slu`be koja se upra`njava u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. To je sa aspekta istra`iva~ke metodologije utabana staza, prokr~ena brojnim radovima iz oblasti akustike prostorija za muzi~ka izvo|enja. Treba samo pro}i taj put imaju}i kao temu pravoslavnu crkvenu slu`bu i njen zvu~ni sadr`aj. Crkvena akustika kao in`enjerska tema javlja se kada crkva postane projektantski zadatak. U tom smislu, mo`e se re}i da akusti~ka svojstva crkvenih prostora predstavljaju veoma delikatnu stru~nu oblast. Dva elemenata posebno doprinose tome. Sa jedne strane, postoji slo`enost zvu~nih sadr`aja crkvene slu`be, koja je posledica koegzistencije vrlo specifi~nih muzi~kih formi i govora u okviru crkvene slu`be kao verskog spektakla. Ova dva pojavna oblika zvuka unose razli~ite akusti~ke zahteve {to, po definiciji, podrazumeva kompromise. Sa druge strane, pisani, a jo{ vi{e nepisani crkveni kanoni koji karakteri{u arhitekturu srpskih pravoslavnih crkava, usko kanali{u mogu}e geometrijske forme i materijalizacuju unutra{jih povr{ina crkve, ~ime je in`enjersko polje delovanja pri optimizaciji akusti~kih osobina crkvenih prostora veoma su`eno. Poslednjih petnaestak godina karakteri{e intenzivan razvoj saznanja u oblasti akustike prostorija, posebno u domenu subjektivnog do`ivlja zvu~nog polja [33-36]. Postavljene su relativno detaljne osnove teorije o vezama subjektivnog i objektivnog, {to predstavlja dobru platformu da se danas na nov na~in sagledaju akusti~ke osobine crkvenih prostora uop{te, pa i pravoslavnih crkava. Ovaj rad predstavlja kratak prikaz zna~aja i smisla akustike crkvenih prostora posmatrane kroz prizmu tri navedene istra`iva~ke dimenzije. Zasnovan je na rezultatima dosada{njih istra`ivanja pravoslavnih crkvenih prostora u Srbiji koje je autor sproveo sa saradnicima, razmatranim u svetlu savremenih saznanja o zvu~nom polju u prostorijama i njegovoj percepciji. Ve}i deo prikazanih rezultata nije do sada publikovan. Rad je zami{ljen da omogu}i sagledavanje svih dimenzija teme akusti~kih osobina pravoslavnih crkava, da poka`e kakve su u tom pogledu one danas i uka`e na mogu}nosti da se na njih uti~e. 2. AKUSTI^KI ODZIV PROSTORIJE Prostorija kao prenosni sistem, kao i svi drugi sistemi, opisuje se impulsnim odzivom h(t). U akusti~koj literaturi grafi~ka predstava vremenske strukture impulsnog odziva naziva se ehogram. Ulaz akusti~kog prenosnog sistema je ta~ka u prostoru, definisana njenim koordinatama (ro), u kojoj se nalazi zvu~ni izvor. Izlaz sistema je tako|e ta~ka u prostoru (r) u kojoj se nalazi glava slu{aoca. Tako je impulsni odziv funkcija polo`aja ta~aka ulaza i izlaza, {to je ozna~eno na slici 1 sa h(rr0 , t ). Zvu~ni pritisak p(t), koji se registruje u nekoj ta~ki prostora, funkcija je pobudog signala s(t) i tako definisanog impulsnog odziva.

s(t) r0

h(r/r0,t)

p(t) r

Slika 1 - Prostorija kao prenosni sistem

Zbog ~injenice da ~ovek slu{a sa dva prostorno razdvojena uva, sa glavom kao fizi~kom preprekom izme|u njih, u prostorijama se mo`e govoriti o dva impulsna odziva: za levo i desno uvo. Dakle, slu{alac kao izlaz prenosnog sistema defini{e se pomo}u dva, manje ili vi{e razli~ita impulsna odziva. U pristupu analizi prenosnih sistema dve su osnovne razlike izme|u telekomunikacija i akustike. To su

trodimenzionalnost zvu~nog polja unutar ograni~ene zapremine i subjektivnost u ocenjivanju njegovog kvaliteta. Prostorna dimenzija polja zna~i da se svim komponentama impulsnog odziva, osim intenziteta, mora pridru`iti i informacija o pravcu nailaska u ta~ku gde se nalazi izlaz sistema. S druge strane, smisao onoga {to se pojavljuje na izlazu akusti~kog prenosnog sistema je subjektivni dozivljaj slu{aoca, pa se u razmatranju odziva pojavljuje estetski stav kao mera kvaliteta. Tako su u oblast akustike koja se bavi prostorijama, a to zna~i i akustike crkvenih prostora, govori o objektivnom i subjektivnom odzivu na zvu~nu pobudu i vezama koje postoje izme|u njih. Vremenska struktura impulsnog odziva prose~ne prostorije zna~ajno se razlikuje od odziva prenosnih sistema kakvim se te`i u telekomunikacijama jer je, po pravilu, daleko od idealnog. Na slici 2 prikazan je tipi~an impulsni odziv dobijen merenjem u jednoj velikoj prostoriji. To je vremenski prikaz signala sa izlaza mernog mikrofona. Vidi se karakteristi~na struktura impulsnog odziva sastavljena od mno{tva komponenti koje, nakon stizanja direktnog zvuka (vremenski prva linija u odzivu) kasne u vremenu. Svaka vertikalna linija u odzivu sa slike predstavlja po jednu refleksiju koja sti`e do izlaza sistema, odnosno do slu{aoca. Apostrofirane su velike prostorije, pri ~emu se veli~ina ceni u pore|enju sa talasnom du`inom. U takvim prostorijama razni talasni fenomeni (sopstvene rezonance prostora, superponiranje talasa) imaju manje uticaja na strukturu impulsnog odziva, a pre svega manje uticaja na subjektivni do`ivljaj tog odziva. To je uslov koji prakti~no zadovoljavaju sve crkve.

- direktan talas (tzv. direktan zvuk), - vremenski interval t nakon direktnog zvuka do stizanja prve refleksije, - struktura grupe prvih refleksija i - reverberacija. Ova ~etiri elementa impulsnog odziva pri slu{anju u prostoru, svaki na svoj na~in, doprinose kvalitetu subjektivnog do`ivljaja, odnosno uti~u na estetski stav o onome {to se ~uje.
direktan talas prve refleksije

nivo (dB)

nag ib

: dB

/s ili

T(s)

reverberacija

vreme Slika 3 - Principijelna {ema strukture impulsnog odziva velikih prostorija za elementima zna~ajnim za subjektivni do`ivljaj zvu~ne slike U do`ivljaju zvu~nog polja direktan zvuk je zna~ajan za percepciju pravca iz koga dolazi zvuk, odnosno mesta gde se nalazi zvu~ni izvor. Prve refleksije nailaze na slu{aoca brzo nakon direktnog zvuka i me|usobno su manje ili vi{e vremenski razdvojene. Svaka od refleksija, osim relativne energije, karakteri{e se i ugaonim koordinatama koje defini{u pravac nailaska na slu{aoca, i to su informacije koju uvo mo`e percepirati. Veli~ina t zavisi od dimenzija prostorije i polo`aja zvu~nog izvora i slu{aoca u njoj. Interval t i prve refeksije zna~ajne su za estetski do`ivljaj zvu~ne slike, ali i za ukupni subjektivni ose}aj glasnosti jer uvo pri slu{anju vr{i integraciju energije u jednom kra}em vremenskom intervalu. Deo odziva ozna~en kao reverberacija karakteri{e mno{tvo refleksija ~ija je statisti~ka raspodela po pravcima nailaska na slu{aoca relativno uniformna, a gustina komponenti na vremenskoj osi dovoljno velika. Zato se one ne mogu percepirati kao nezavisne zvu~ne pojave. Ovaj deo odziva opisuje se zbirno, {to se mo`e u~initi preko nagiba, izra`enog u (dB/s), ili na tradicionalni na~in parametrom koji se naziva vreme revereberacije (vreme za koje nivo zvuka u procesu reverberacije opadne za 60 dB) [37,38]. Reverberacija ima izvesnog zna~aja za subjektivni do`ivljaj glasnosti, ali prevashodno ima estetsku funkciju. jer je jedan od osnovih elemenata odziva sa aspekta uticaja na ukupni subjektivni do`ivljaj zvuka. 3. SUBJEKTIVNI ODZIV NA ZVU^NO POLJE U akustici prostorija slu{alac je mera svih stvari. Zbog toga se zahtevi prema impulsnom odzivu razlikuju od zahteva u telekomunikacijama. ^ulo sluha kao krajnji korisnik zvu~nih informacija unosi u akustiku potrebu da prenosni sistem

apsolutna vrednost amplitude

0, 0

0, 5 vreme (s)

1, 0

Slika 2 - Izmereni impulsni odziv jedne ve}e postorije

U ovakvom prikazu odziva, njegovim svo|enjem na jednodimenzionalni signal koji se dobija mikrofonom, gubi se prostorna informacija. Naime, prikaz ne zadr`i podatke o pravcima iz kojih nailaze refleksije. Zato ehogram poput onoga sa slike 2 predstavlja u izvesnoj meri redukovanu predstavu potpunog impulsnog odziva. Ako se analizira subjektivni stav slu{aoca kao merilo akusti~kog kvaliteta, u prostorijama ~ije su dimenzije velike u odnosu na talasnu du`inu zvuka vremenska struktura impulsnog odziva se mo`e razlo`iti na nekoliko osnovnih komponenti. One su {ematski prikazane na slici 3. To su:

kroz koji prolaze informacije ima na odgovaraju}i na~in deformisan impulsni odziv. U skladu sa tim, kada sticajem okolnosti postoje}e okru`enje to ne omogu}ava, kao u slu~aju muzi~kih snimanja u akusti~ki obra|enom studiju ili na otvorenom prostoru, pribegava se primeni ure|aja (reverberatori) kojima se u audio signalu ve{ta~ki deformi{e odziv na na~in koji je u skladu sa estetskim potrebama . U literaturi postoje rezultati obimnih istra`ivanja o subjektivnim estetskim zahtevima slu{alaca prema pojedinim elementima impulsnog odziva prostorije u kojoj se slu{a neki zvuk. Istra`ivanja su pokazala da se sa aspekta subjektivnog do`ivljaja, odnosno estetike zvuka, me|u brojnim karakteristikama zvu~nog polja mogu izdvojiti ~etiri ortogonalna, dakle relativno nezavisna, objektivna parametra koji dominantno odre|uju subjektivni stav slu{aoca prema zvu~noj slici. To su: - nivo zvuka, odnosno nivo slu{anja, - struktura prvih refleksija, odnosno po~etno ka{njenje, intenzitet i pravac nailaska najja~ih refleksija, - vreme reverberacije i - razlika signala na levom i desnom uvu. Za svaki od njih postoje po`eljne vrednosti pri kojima je estetski stav slu{alaca pozitivan. Pokazano je da postoji korelisanost izme|u estetski po`eljnih elemenata impulsnog odziva i prirode signala koji se emituje. Po`eljno po~etno ka{njenje i vreme reverberacije korelisano je sa trajanjem autokorelacione funkcije izvornog signala [33]. Kao mera trajanja autokorelacione funkcije usvojen je period vremena za koji njena obvojnica opadne na 10% po~etne vrednosti. [to je to trajanje du`e, estetski po`eljno po~etno ka{njenje je du`e i po`eljna vrednost vremena reverberacije je ve}a. Razlika signala na levom i desnom uvu se kvantifikuje njihovom me|usobnom korelisano{}u. Za kvantifikovanje te razlike u literaturi je usvojen parametar koji se naziva interauralni kroskorelacioni koeficijent (IACC). Potpuna identi~nost ovih signala zna~i da je IACC jednak jedinici, a pove}avanje razlike, odnosno smanjenje korelisanosti prouzrokuje smanjenje vrednosti IACC. Pri tome, {to je korelisanost signala levog i desnog uva manja, odnosno {to je IACC manji, intenzivniji je subjektivni do`ivljaj prostornosti u onome {to se ~uje. Interesantnio je da su ovakvi zaklju~ci na neki na~in dobili potvrdu objektivnim ispitivanjem evociranih potencijala na nervnim putevima i njihovom korelacijom sa subjektivnim stavovima iz sfere estetike zvuka [34]. Eksperimenti{u}i variranjem pojedinih parametara impulsnog odziva pokazano je da potencijali na slu{nim nervnim putevima kod sluo{aoca imaju sli~ne objektivne odlike uvek kada je odziv ocenjen kao estetski optimalan. To je potvrdilo da subjektivni stavovi u sferi percepcije zvuka imaju podlogu u fizi~kim manifestacijama unutar nervnog sistema, {to je samo jedan indikator veza izma|u objektivnog i subjektivnog domena u akustici. 4. POJAVNI OBLICI ZVU^NIH INFORMACIJA U PRAVOSLAVNOJ CRKVI I NJIHOVI ZAHTEVI Crkva je mesto odvijana slu`be kao slo`enog verskog

spektakla. Taj spektakl ima i svoju zvu~nu komponentu. Sa aspekta akustike crkava zna~ajno je da se u okviru te zvu~ne komponente javljaju tri karakteristi~na oblika zvu~nih informacija: - pojanje sve{tenika, - polifono pevanje sve{tenika i hora i - propoved. Zbog toga se mo`e re}i da je u pravoslavnoj crkvenoj slu`bi funkcija zvuka polivalentna. Pojanje je specifi~an religiozni oblik muzi~ke komunikacije, odnosno to je muzika u kojoj je dominantan religiozni sadr`aj i cilj. Njegova svrha je: Uzdizanje du{e prema nebu pomo}u muzike [25]. Jezi~ki sadr`aj pojanja nije primaran, pa su akusti~ki zahtevi u odnosu na prostor u kome se ono odvija usmereni ka stvaranju adekvatne atmosfere bogoslu`benog rituala, mada se nesporno mogu ustanoviti i kriterijumi u oblasti estetike zvu~ne slike pojanja u prostoru crkve. Polifona muzika kao deo crkvene slu`be nesumnjivo da, osim religioznih, ima i svoje estetske zahteve. Time {to je na{la mesto i van crkve u koncertnim salama, i {to je obra|ivana od strane brojnih kompozitora, ova vrsta muzike unosi u crkvenu slu`bu nespornu komponentu estetike zvu~ne slike koja treba da dopre do slu{aoca. Akusti~ki zahtevi u tom domenu podrazumevaju stvaranje uslova koje diktira ta vrsta estetike. Najzad, propoved u akusti~kom smislu ima su{tinu u govornim informacijama. Razumljvost govora upu}enog vernicima je primarna, ~ime se zahtevi za akusti~kim kvalitetima prostora za ovaj segment slu`be podvode pod uobi~ajene zahteve za prenos govora kroz akusti~ki prenosni sistem. Akusti~ki dizajn crkve podrazumeva pode{avanje relevantnih elemenata impulsnog odziva prostora crkve u skladu sa zahtevima sva tri zvu~na oblika. Zbog toga su najzna~ajniji parametri: vreme reverberacije, zbog estetskih zahteva u odnosu na polifonu muziku, IACC zbog ose}aja prostornosti kao zna~ajnog estetskog elementa zvu~ne slike, i odnos direktnog zvuka prema reflektovanim komponentama u odzivu, zbog razumljivosti govora. S obzirom na teoriju o estetski zna~ajnim elementima impulsnog odziva, polazna ta~ka u odre|ivanju optimalnih karakteristika odziva crkvenog prostora je autokorelaciona funkcija pojanja i crkvene muzike koja se koristi tokom slu`be. Kao ilustracija, na slikama 4 i 5 pokazana su dva rezultata jedne preliminarne analize [38]. Rezultati pokazuju da se trajanje autokorelacione funkcije crkvene muzike menja u relativno {irokim granicama, u zavisnosti od vrste akusti~kog signala koji se smenjuju tokom slu`be. U prikazanim primerima trajanje je oko 30 ms, odnosno oko 100 ms. Postoje delovi liturgije koji nisu mogli biti prikazani zbog ograni~enog obima teksta, a kod kojih je ovo trajanje i vi{e stotina milisekundi. U skladu s tim, optimalni oblik impulsnog odziva mo`e biti samo kompromis izme|u krajnosti koje name}u pojedini zvu~ni segmenti, uzimaju}i u obzir njihov zna~aj u okviru slu`be, ali i psiholo{ki aspekt bogoslu`benog rituala.

Za pouzdano zaklju~ivanje o optimalnom vremenu reverberacije ili po~etnom ka{njenju t neophodno je sprovesti {ire istra`ivanje, jer su pokazani rezultati samo deo jednog preliminarnog eksperimenta. Ipak, i na osnovu toga se u prvoj iteraciji mo`e sa sigurno{}u konstatovati da vreme reverberacije u pravoslavnoj crkvi ne bi smelo biti du`e od 3 s, a da je estetski optimum sigurno bli`e vrednosti od oko 2 s. To se poklapa sa subjektivnim stavovima nekih snimatelja zvuka i muzikologa koji su konsultovani tokom rada na ovom istra`ivanju. Detaljnija, odnosno preciznija analiza ove teme ostaje za budu}a istra`ivanja.
1, 0
normalizovana autokorelaciona funkcija

muzi~ka forma postaje element pravoslavne liturgijske muzike. Dakle, tokom vremena de{avale su se promene muzi~kog sadr`aja pravoslavne crkvene slu`be, {to je na osnovu prikazanih veza subjektivnog i objektivnog neumitno moralo da podrazumeva izvesne promene pojma optimalnog akusti~kog odziva u pravoslavnim crkvama. Ukratko, ono {to je u akusti~kom smislu bilo estetski optimalno tokom srednjeg veka nije automatski idealno i za dana{nji oblik crkvene slu`be. 5. DOSADA[NJA ISTRA@IVANJA AKUSTI^KIH OSOBINA PRAVOSLAVNIH CRKAVA U SRBIJI Po~etak istra`ivanja u oblasti akustike crkvenih prostora mo`e biti u okviru prve dve dimenzije navedene u uvodu. Sa jedne strane, odgovaraju}im akusti~kim merenjima mo`e se konstatovati akusti~ko stanje kakvo jeste nastalo kroz proces zajedni~ke evolucije crkvene slu`be, crkvene arhitekture i crkvene muzike. Rezultat takvog istra`ivanja jeste pregled zate~enog stanja, a ne kakva crkva treba optimalno da bude. Rad na takvom istra`ivanju je utvr|ivanje akusti~kog aspekta tradicije u gradnji crkava. Sa druge starne, istra`ivanja se mogu usmeriti ka traganju za optimalnim odzivom prostora crkve sa aspekta estetike zvu~nih formi koje se javljaju pri slu`bi i potrebe bogoslu`benih rituala kao spektakla. Dosada{nja istra`ivanja autora sa saradnicima za sada, osim manjih poku{aja, uglavnom spadaju u prvu navedenu grupu. Istra`ivanja traju ve} desetak godina i obuhvatila su akusti~ka merenja i analizu postoje}eg stanja u oko 60 pravoslavnih crkava. Odabir crkava koje su analizirane nije uvek bio posledica nekog sistema u pristupu, ve} je usmeravan promenljivim delovanjem nekoliko kriterijuma. Za akusti~ku analizu neophodni su gra|evinski crte`i, pa je analiza, pre svega, usmeravana na one crkve za koje je mogu}e dobiti kopije takve dokumentacije. To je vodilo ka saradnji sa republi~kim, pokrajinskim i regionalnim zavodima za za{titu spomenika kulture. Osim ovog, ~isto tehni~kog uslova, u odabiru crkava prisutno je stalno nastojanje da se u analizu uklju~e svi kapitalni crkveni objekti iz istorije, ali njihov broj nije veliki. Sa druge strane, nastojalo se da se sa dovoljnim brojem uzoraka, koliko je to mogu}e, pokriju svi periodi gradnje crkava, od najstarijih sa~uvanih objekata do dana{njih dana. Najzad, tre}i princip je bio da se pokrije {to {iri opseg vrednosti unutra{njih zapremina crkava. Na kraju, ne mo`e a da se ne pomene da je geografska udaljenost crkava od Beograda bila ~esto vanredni faktor koji je uticao na izbor do sada analiziranih crkava. Raspodela analiziranih crkava po godinama gradnje prikazana je na slici 6. Mo`e se re}i da su iz perioda pre 19. veka analizirane sve dostupne crkve za koje je nabavljena gra|evinska dokumentacija. Iz perioda 19. i 20. veka crkve su odabirane da bi se postigla uniformnost raspodele zapremina ili sa nekih drugih aspekata interesantnih za analizu. Crkva ozna~ena na slici u perodu nakon 2000. godine je hram Svetog Save u Beogradu, u kome je obavljeno merenje iako jo{ nije dovr{en. Spisak nije kona~an, ve} se i dalje aktivno odvija prikupljanje gra|evinske dokumentacije i merenja po crkvama.

0, 8 0, 6 0, 4 0, 2 0, 0 0, 2 0, 4 0, 6 0, 8 1, 0 0, 00 0, 05 0, 10
vreme [s]
nivo 10%

0, 15

0, 20

Slika 4 - Autokorelaciona funkcija jednog br`eg segmenta horskog pevanja tokom liturgije (Dostojno jest)
1, 0
normalizovana autokorelaciona funkcija

0, 8 0, 6 0, 4 0, 2 0, 0
nivo 10%

0, 2 0, 4

0, 6 0, 8 1, 0 0, 00 0, 05 0, 10
vreme [s]

0, 15

0, 20

Slika 5 - Autokorelaciona funkcija jednog segmenta sve{teni~kog pojanja

Osnovni akusti~ki signali koji karakteri{u crkvenu slu`bu nisu bili isti kroz istoriju. Srpska crkvena muzika se od 18. veka u izvesnoj meri menjala pod uticajima baroka iz Evrope [24]. Taj proces je bio {iri, pa su promene u muzici pratile i promene u crkvenoj arhitekturi. Dolazi do menjanja unutra{nje organizacije prostora crkve, pre svega pevnica, i prebacivanje hora na galeriju. Ograni~avaju}i se na akusti~ki zna~ajne promene, po~etkom XIX veka pojavljuje se vi{eglasno horsko pevanje (smatra se da se to zvani~no ~ulo prvi put 1834. godine), pa polifonija kao

Sve crkve analizirane tokom ovoga istra`ivanja na teritoriji su Srbije. Izuzetak je samo crkva manastira Hilandar, u kojoj su tako|e vr{ena merenja [5]. Ona je u Gr~koj, ali je njen zna~aj za uvid u stanje akusti~kih osobina pravoslavnih crkava veliki zbog o~uvanosti enterijera kroz vekove njenog postojanja.
12 11 10

ukupno: 58 crkava

broj analiziranih crkvi

9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

rezonatori: drvene obloge, oltarska pregrada, klupe, stolovi itd. Nagib krive ka visokim frekvencijama posledica je, pre svega, uticaja disipacije u vazduhu i nije specifi~nost ove crkve, ve} je fizi~ka neminovnost. Zajedni~ka odlika svih prostorija je i porast ka niskim frekvencijama rasturanja vrednosti pojedina~nih izmerenih vrednosti po ta~kama prostora, {to je u primeru sa slike 7 iskazano pove}anjem standardne devijacije. U literaturi je uobi~ajeno da se kao globalni pokazatelj stanja reverberacije u odzivu prostorija posmatra vrednost vremena reverberacije na 500 Hz. To je srednja frekvencija opsega u kome je pona{anje prostorije najmanje zavisno od disipacije u vazduhu i ekstremnih pojava na najni`im frekvencijama. Zato su na slici 8 izdvojeni rezultati na ovoj frekvenciji iz svih analiziranih crkava i prikazani u funkciji akusti~ki aktivne zapremine crkve.
11 10

vreme reverberacije na 500 Hz (s)

9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

1200

1400

1600

1800

2000

godina izgradnje

Slika 6 - Pregled raspodele starosti analiziranih crkava

6. VREME REVERBERACIJE Osnovni element impulsnog odziva prostorije od zna~aja za subjektivni do`ivljaj zvuka u prostoru je vreme reverberacije, odnosno nagib reverberacionog dela odziva. Ovaj parametar je bio predmet merenja u svim analiziranim crkvama. Merenje je vr{eno u praznim crkvama, a frekvencijska analiza vremena reverberacije vr{ena je po 1/3 oktavnim opsezima od 100 Hz do 8 kHz. Tipi~an oblik zavisnosti vremena reverberacije od frekvencije u crkvama ilustrovan je na slici 7 primerom rezultata dobijenog u crkvi manastira Hilandar [5].
3

100

1000

zapremina (m )

10000

100000

Slika 8 - Vreme reverberacije crkava na 500 Hz u funkciji akusti~ki aktivne zapremine (sve merene crkve)
11 10
vreme reverberacije na 500 Hz (s)

9 8 7 6 5 4 3 2 1

vreme reverberacije (s)

0 100
100
frekvencija (Hz)

1000

10000

zapremina (m )

1000 3

10000

Slika 7 - Jedan primer rezultata merenja: vreme reverberacije u crkvi manastira Hilandar
U svim crkvama kriva frekvencijske zavisnosti vremena reverberacije ima karakteristi~an monotono opadaju}i tok, kao i u primeru sa slike 7, {to je generalna odlika u odzivu velikih prostorija. Izvesno zaravnjenje krive na najni`im frekvencijama, prisutno u prikazanom slu~aju, posledica je pove}ane apsorpcije koju ispoljavaju razni mehani~ki

Slika 9 - Vreme reverberacije crkava na 500 Hz u funkciji akus- ti~ki aktivne zapremine (samo opseg sa velikim brojem crkava)
Zapremine analiziranih crkava nalaze se u opsegu od oko 100 m3 do 113.000 m3. Pri tome se svojom veli~inom izdvajaju dve crkve: hram Svetog Save i crkva Svetog Marka, obe u Beogradu. Hram jo{ nije zavr{en i merenja su vr{ena u zate~enom stanju, pa ovaj rezultat treba posmatrati samo informativno. Veoma velike crkve kod nas

su retkost, {to statisti~ku regularnost u zaklju~ivanju ograni~ava na opseg u kome se nalaze svi ostali crkveni objekti, a to je do zapremina oko 10.000 m3. Zbog toga je dijagram sa slike 8 ponovo prikazan na slici 9, ali ograni~en samo na ovaj opseg. Na njemu je ucrtana i procenjena funkcija zavisnosti vremena reverberacije od akusti~ki aktivne zapremine. U literaturi su opisani rezultati sli~nih analiza sprovedenih za crkvene objekte drugih konfesija [15,20]. Ovi rezultati, preuzeti iz literature, ucrtani su na slici 10, zajedno sa ve} prikazanim rezultatima merenja u pravoslavnim crkvama. Na slici su prikazani rezultati analize slede}ih crkava:
11 10

vreme reverberacije na 500 Hz (s)

9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

3 1

1000

2000

zapremina (m )

3000

4000

Slika 10 - Pore|enje sa drugim crkvama (linearna razmera na apscisi). Obja{njenje legendi dato je u tekstu.
1 - vizantijske crkve u Solunu (8 crkava), Tzekakis [20]; 2 - engleske crkve (27 crkava), Fearn [15]; 3 - katalonske crkve (19 crkava), Fearn [15]. Vidi se da engleske i vizantijske crkve u pore|enju sa srpskim pravoslavnim crkvama pri istim zapreminama imaju manje vreme reverberacije. To je, pre svega, posledica arhitektonskog stila gradnje koji uvodi delimi~nu segmentaciju unutra{nje zapremine koja se realizuje na razli~ite gra|evinske na~ine. Rezultat je efektivno smanjenje akusti~ki aktivne zapremine, a time i vremena reverberacije. U engleskoj i Kataloniji postoji vi{e crkava veoma velikih zapremina kakvih kod nas nema. Zbog toga su prikazane zavisnosti sa slike 10 samo ise~ak od onoga {to je pokazano u navedenoj literaturi. Sa pro{irivanjem opsega zapremina videlo bi se da postoje izvesna zakrivljenja dijagrama 2 i 3. Zavisnost vremena reverberacije od zapremine u ovim crkvama, posmatrano u velikom rasponu zapremina, nije linearna funkcija. Literatura obiluje podacima o savremeno gra|enim crkvama zapadnih konfesija (npr. lit. [6]). Pore|enje srpskih pravoslavnih crkava sa njima radi pro{irivanja dijagrama sa slike 10 nije informativno jer su sve one gra|ene po savremenim principima. U njima su za potrebe akusti~kog dizajna primenjivane sve poznate savremene tehnolo{ke metode materijalizacije enterijera, jo{ uvek neprimenjive u srpskim pravoslavnim crkvama.

7. MOGU]NOSTI INTERVENCIJA U AKUSTI^KOM DIZAJNU CRKAVA Kao {to je ve} re~eno, jedna od dimenzija ovakvih istra`ivanja je i traganje za principima akusti~koj dizajna novih crkvenih prostora. In`enjerski cilj je stvaranje prostora koji ima subjektivno po`eljan impulsni odziv. Metode za ostvarivanje tog cilja glavna su tema ovog aspekta istra`ivanja. Srpski pravoslavni crkveni prostori, za razliku od crkvenih prostora drugih konfesija, i danas su optere}eni arhitektonskom tradicijom. Nove crkve u gra|evinskom i enterijerskom smislu nastaju kao kopije ve} postoje}ih, ili kao varijacija u okvirima tradicionalnih formi. Zbog toga pri projektovanju pravoslavnih crkava u Srbiji nije mogu}e primenjivati uobi~ajena re{enja iz arsenala akusti~kog zanata. Mogu}nosti uticaja na geometriju prostora crkve veoma su su`ene nepisanim, ali strogim, crkvenim kanonima. Enterijer, a to zna~i pristup u materijalizaciji povr{ine zidova, na isti na~in je ograni~en, jer se zahteva da sve unutar{nje pov{ine budu od tvrdog, masivnog gra|evinskog materijala. Zbog toga je i polje delovanja akusti~kog konsultanta pri projektovanju pravoslavnih crkava veoma ograni~eno. Ipak, postoji nekoliko gra|evinsko-enterijerskih elemenata, odnosno parametara, kojim se u izvesnoj meri mo`e uticati na akusti~ki odziv crkve. To su: unutra{nja akusti~ki aktivna zapremina, proporcije unutra{njeg prostora i inventar, odnosno mobilijar. Veli~ina unutra{njeg prostora je osnovni parametar koji uti~e na akusti~ki odziv crkve. Kada se pogleda dijagram sa slike 9, vidi se da je vreme reverberacije crkve direktno srazmerno njenoj unutra{njoj zapremini. Kada se po|e od ranije iskazanog stava da postoji vreme reverberacije crkve koje je subjektivno optimalno, onda ovaj dijagram pokazuje da postoji i neka zapremina crkve, zidane na tradicionalan na~in, koja daje takvo vreme reverberacije. Dakle, postoji optimalna zapremina crkve u kojoj je zvu~na slika kvalitetna Pore|enje sa crkvama drugih konfesija pokazalo je da se raznim gra|evinskim merama akusti~ki aktivna zapremina crkve mo`e u~initi manjom od realne veli~ine unutra{njeg vazdu{nog prostora. Pri zvu~noj pobudi slo`enih, razu|enih unutra{njih oblika crkve udeo pojedinih delova, ina~e jedinstvenog vazdu{nog volumena, nije jednako. U procesima koji nastaju unutar zvu~nog polja svi delovi zapremine koji su geometrijski pridodati i vezani sa centralnim prostorom samo preko jedne zajedni~ke ravni (udubljenja, ni{e, itd.) imaju manji nivo pobu|enosti. Usled toga je i njihov doprinos akusti~kom odzivu crkve srazmerno manji. Otuda geometrijski razu|eni prostori imaju akusti~ki odziv koji po svojim karakteristikama odgovara prostoru manje vazdu{ne zapremine. Prema tome, ako je zapremina crkve ve}a od optimalne, adekvatnom segmentacijom njenog vazdu{nog prostora mo`e se u izvesnoj meri uticati na vrednost vremena reverberacije. U literaturi je pokazano da je akusti~ki indikativan parametar u prostorijama odnos zapremine i povr{ine poda. Zbog toga je na osnovu detaljnije geometrijske analize posmatranih crkava formiran dijagram prikazan na slici 11.

Na njemu su za sve crkve ucrtane vrednosti vremena reverberacije na 500 Hz u funkciji veli~ine odnosa V/Spoda. Dva su razloga za{to je ovaj odnos zna~ajan u analizi crkava. Prvo, sa slike 11 se vidi da njegovo smanjenje u proseku zna~i smanjenje vrednosti vremena reverberacije. To zna~i da se pode{avanjem proporcija unutra{njosti crkve mo`e uticati na ovaj parametar impulsnog odziva. Drugo, jedinu zaista zna~ajnu apsorpciju u crkvi ~ini narod. Maksimalna koli~ina naroda je definisana povr{inom poda. Zbog toga pove}avanje odnosa zapremine i povr{ine poda zna~i efektivno smanjenje uticaja naroda na akusti~ki odziv crkve, i obrnuto. Naravno, proporcije crkve ne mogu biti samo stvar akustike, ve} je to pre svega pitanje arhitektonske estetike objekta crkve, ali izneti podaci ukazuju na potrebu kompromisa arhitekture i akustike, ako se drugim na~inima ne mo`e obezbediti po`eljni odziv prostora.
10 9
vreme reverberacije na 500 Hz (s)

rezonatora ne mo`e biti op{te sredstvo za re{avanje odziva crkvenih prostora. [ta vi{e, brojni su dokazi o neadekvatnoj upotrebi akusti~kih rezonatora pri gradnji crkava, odnosno o upotrebni u crkvama kojima to nije bilo potrebno [2,28]. 8. PROBLEMI OZVU^AVANJA CRKVENIH PROSTORA Sva slo`enost zahteva u oblasti akustike crkvenih prostora preslikava se u oblast dizajna sistema za ozvu~avanje crkava. Osim elementarnog prenosa zvu~nih informacija, sistem za ozvu~avanje u pravoslavnoj crkvi mora zadovoljiti i zahteve iz domena estetike zvu~ne slike. Zna~i, cilj njegovog uvo|enja u crkvu ne sme biti samo omogu}avanje da se zvuk slu`be dovoljno dobro ~uje na svim mestima gde se nalaze vernici, ve} i da se, kada je to potrebno, koriguje estetska strana njenog impulsnog odziva. Zato se, osim nivoa zvuka koga sistem ostvaruje u ravni glava naroda, mora voditi ra~una i o detaljima impulsnog odziva slo`enog prenosnog sistema koga ~ini prostor crkve sa dodatim elektroakusti~kim elementima. U prora~unu tokom rada na dizajnu sistema za ozvu~avanje mora se, izme|u ostalog, proveravati struktura impulsnog odziva koja se posti`e. Posebno je zna~ajan ekvivalentni proces reverberacije ovakvog slo`enog sistema koji osim od reverberacije crkve, zavisi i od pozicije i karakteristika elemenata mirofonskog sistema, itd. Predmet kontrole moraju biti po~etno ka{njenje t koje se ostvaruje na mestu slu{aoca, odnos direktnog zvuka i refleksija, itd. Ukratko, sistem za ozvu~avanje crkve mora imati zadatak popravljanja impulsnog odziva kada njene geometrijske i enterijerske karakteristike ne pru`aju estetski maksimum. Takav problem je prisutan, pre svega, u crkvama ve}im od optimalne zapremine. U njima je vreme reverberacije suvi{e veliko, {to obi~no prati i veliko po~etno ka{njenje. Estetski problem se javlja i u malim crkvama, u kojima je proces reverberacije suvi{e brz. Samo adekvatan sistem za ozvu~avanje mo`e u njima razre{iti takve probleme. Dakle, ~ak i sistem za ozvu~avanje crkve ima svoj objektivni i subjektivni aspekt, {to se prenosi na njegov dizajn, pre svega koncept sistema. Treba pomenuti iskustva zapadnih konfesija, gde prakti~no svaka crkva ima svoj posebno dizajniran sistem za ozvu~avanje. U okolnostima kada postoji potreba kompromisa u prilago|avanju akusti~kog odziva crkve zbog raznovrsnih oblika zvu~nih informacija u njoj, elektroakusti~ki sistem omogu}ava pode{avanje strukture impulsnog odziva prema vrstama akusti~kih signala. Rezultantni impulsni odziv mo`e biti razli~it za propoved, za hor i za glas sve{tenika. 9. ZAKLJU^AK ^itva akustika prostorija kao nauka po~iva na dva svoja suprotstavljena oslonca: na objektivnim ~injenicama o fizi~kim svojstvima zvu~nog polja i na subjektivnom ocenama istog polja. U slu~aju akustike crkvenih prostora ta sinteza suprotnosti zbog njihove namene dobija specifi~ne dimenzije i postaje osnovna karakterisika ove akusti~ke teme. Istrazivanja srpskih pravoslavnih crkava, kakve su one danas, pru`ila su u znatnoj meri odgovore na pitanja iz sfere kulturne ba{tine, u slislu kako je to navedeno u uvodu.

8 7 6 5 4 3 2 1 0 5 10
V/Spoda

15

20

Slika 11 - Uticaj V/Spoda na vreme reverberacije. Narod je promenljiva veli~ina u akusti~kom odzivu crkve. Jedini stalni element enterijera koji doprinosi apsorpciji zvu~ne energije u crkvi, a time i kontroli vremena reverberacije, jeste inventar, odnosno mobilijar. Sve {to se uobi~ajno nalazi u crkvi napravljen je od drveta (oltarska pregara, klupe, stolovi, itd.). Sve ovo ima izvesnu apsorpciju na niskim frekvencijama jer spada u kategoriju mehani~kih rezonatora. Koliko njihov uticaj mo`e da bude samerljiv mogu poslu`iti neki prmeri crkava ~iji su rezultati uvr{teni u slike 8, 9 i 10. Crkva u Stepojevcu je tek zavr{ena i zbog toga je, osim nekoliko predmeta, potpuno prazna. Njena zapremina je 740 m3 a vreme reverberacije na 500 Hz je 4,26 s. Crkva Svetog Petra i Pavla u Beogradu (Top~iderska crkva) ima prakti~no istu zapreminu (734 m3), a vreme reverberacije samo 1,7 s. Razlika je posledica mno{tva predmeta, koji se nalaze u Top~iderskoj crkvi, kao {to su: oltarska pregrada, podijumi i stolovi pevnica, stolice po obodu sa podijumima i zidnom oblogom, limena konstrukcija za sve}e, tepisi, itd. Oni unose konstatovanu apsorpciju. Za akustku crkvenih prostora vezana je tema primene akusti~kih rezonatora. Oni su kroz istoriju, sve do savremenog doba, bili jedini tehnolo{ki izvodljiv element za akusti~ku obradu, primenjiv i uz sva ograni~enja crkvenih kanona. Neumitna je ~injenica da rezonatori realnih dimenzija ispoljavaju izra`enu apsorpciju samo na niskim frekvencijama, to jest gde se tako|e manifestuje efekat apsorpcije inventara i mobilijara. Zbog toga upotreba

Stvoren je pregled njihovih akusti~kih karakteristika koje se ostvaruju tradicionalnim stilom gradnje crkava. Pitanje subjektivnih ocena zvu~nog polja u crkvi i kvaliteta zvu~ne slike za vreme liturgije ostaje velika tema koja jo{ ~eka da bude obra|ena na celovit na~in. Za budu}a istra`ivanja ostaje i stalno prisutna tema akusti~kog dizajna pravoslavnih crkava, kroz prizmu tradicionalnog stila gradnje, ali i zbog budu}ih modernih pravoslavnh crkava. LITERATURA [1] M.Miji}, Reverberation time in Serbian orthodox worship spaces, 16th ICA, Sietl, 1998. Proceedings, 2137-2138 [2] M.Miji}, V.Banjac, O ulozi ugra|enih akusti~kih rezonato- ra u srpskim crkvana na primeru Gornje crkve u Sremskim Karlovcima, poglavlje u knjizi: Gra|a za prou~avanje spomenika kulture Vojvodine XX, Pokrajinski zavod za za{titu spomenika kulture, Novi sad, 2000, 87-104 [3] M.Miji}, Acoustical characteristics of some Serbian Ortho- dox worship spaces, 120th Meeting of Acoustical Society of America, abstrakt objavljen u Journal of Acoustical Society of America, Vol. 88, Supplement 1, 1990, S185 [4] L.Tatovi}, M.Miji}, Akusti~ke osobine nekih XXXVI Jugoslovenska fru{kogorskih manastira, konferencija ETAN-a, Kopaonik 1992. Zbornik radova, VI-VII, 65-72 [5] M.Miji}, Reverberacija crkve manastira Hilandar, XLIV Konferencija ETRAN-a, Vrnja~ka banja 2000, [6] D.Lubman, E.Wetherill, Acoustics of worship spaces, ASA, Njujork, 1985. [7] S.R.Riedel, Acoustics in the worship space, Concordia, St.Louis, 1986. [8] W.Lottermoser, Nachhallzeiten in Barockkirchen, Acustica, Vol 2 (1952) 109-111 [9] G.Venzke, Die raumakustik der kirchen verschiedener baustilepochen, Acustica, Vol 9 (1959) 151-154 [10] L.Keibs, W.Kuhl, #Zur akustik der Thomaskirche in Leipzig#, Acustica, Vol. 9 (1959) 365-370 [11] F.Santon, Raitment acoustique de trois salles a partir dune methode de rayone,Acustica, Vol. 44 (1980) 46-50 [12] M.R.Lopez, C.G.Gonzales, #Experimental study of the acoustics in the church of the monastery of Santo Domingo de Silos, Acustica, Vol. 62 (1987) 241-248 [13] A.C.Raes, G.G.Sacerdote, Measurements of the acoustical properties of two roman basilicas, JASA, Vol. 25, No 5 (1953) 954-961 [14] R.S.Shankland, H.K.Shankland, Acoustics of St. Peters and Patriarchal Basilicas in Rome, JASA, Vol. 50, No 2, Part 1 (1971) 389-396 [15] R.W.Fearn, Reverberation in Spanish, English and French Churches, Journal of Sound and Vibrations, Vol 43, No 3 (1975) 562-567 [16] T.Angelini, A.Daumas, F.Santon, Lacoustique des trois abbayes cisterciennes de Provence, Revue dAcoustique, No 34 (1975) 1-7 [17] D.L.Klepper, Special problems in church design in North America, 12th ICA, Toronto (1986) Proceedings, E3-2

[18] W. Westphal, H Kuttruff, Raumakustische verbesserung beim umbau der Paulskirche in Frankfurt an Main, 13th ICA, Belgrade (1989) Proceedings, 223-225 [19] A.P.O. Carvalho, Relationships between objective acoustical measures and architectural features in churches, Wallace Clement Sabine Centennial Symposium, Cambridge, Massachusetts (1994) Proceeedings, 311-314 [20] E.G.Tzekakis, Data on the acoustics of the Byzantine churches of Thessaloniki, Acustica, Vol. 43 (1979) 275-279 [21] A. Trochidis, Reverberation time of Byzantine churches of Thessaloniki, Acustica, Vol. 51 (1982) 299-301 [22] E.G.Tzekakis, Reverberation time of the Rotunda in Thessaloniki, JASA, Vol 57, No 5 (1975) 1207-1209 [23] E.G.Tzekakis, Reverberation times of two earlychristian basilicas of Thessaloniki, 9th ICA, Madrid (1977) Proceedings, C16, 94 [24] M.Timotijevi}, Uloga muzike u uobli~avanju crkvenog enterijera u XVIII i prvoj polovini XIX veka, Zbornik Matice srpske za scensku umetnost i muziku, broj 15, 1994, 47-64 [25] L.Mirkovi}, Pravoslavna liturgika, Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve, Beograd, 1965. [26] D. Petrovi}, Fru{kogorski manastiri i srpsko pojanje, Galerija SANU, 66. sveska, Beograd, 1990, 178-192 [27] Stana \uri}-Klajn (urednik), Stara srpska muzika, Muzikolo{ki institut SANU, Beograd, 1975. [28] S. Nenadovi}, Rezonatori u crkvama srednjovekovne Srbije, Zbornik Arhitektonskog fakulteta Univerziteta u Beogradu (1960) sveska V [29] M.Marjanovi}, Akusti~ki rezonatori u ru{evinama crkvice na Lopudu, XX Jugoslovenska konferencija ETAN-a, Opatija (1976) Zbornik radova, 821 [23] D. Kali}, Acoustic resonators in Serbian medieval churches, Drugi sastanak akusti~ara Gr~ke i Jugoslavije, Atina (1984) Zbornik radova, 91-97 [31] D.Kali}, Akustika hrama Svetog Save, Izgradnja, No 6 (1991) [32] D.L.Klepper, Sound system in reverberant rooms for worship, JAES, Vol 18, (1980) 391-401 [33] M.Tohyama, H.Suzuki, Y.Ando, The Nature and Technology of Acoustic Space, Accademic Press, San Diego, 1995. [34] Y.Ando, Concert Hall Acoustics, Springer-Verlag, Heidelberg, 1985. [35] Y.Ando, Evoked Potentials Relating to the Subjective Preference of Sound Fields, Acustica, Vol. 76 (1992) 292-296 [36] Y.Ando, Applications of the Theory of Subjective Preference, 12th ICA, Toronto (1986) Proceeedings, E4-14 [37] H.Kurtovi}, Osnovi tehni~ke akustike, Nau~na knjiga, Beograd, 1990. [38] L.Cremer, H.Mller, Principles and applications of room acoustics, Applied Science Publisher, New York, 1982. [38] M.Miji}, D.[umarac-Pavlovi}, nepublikovani rezultati Abstract: Abstract Acoustical characteristics of Serbian Orthodox Churches could be treated in three different ways: as a part of national cultural tradition, as a theme of esthetics of sound image, and as acoustic designer task. This paper shows a revue up to date facts in that field. General characteristics of large rooms, category that all churches fit, are presented. Particularly are shown relations between

objective parameters of the impulse response and subjective perception of the sound image in a church. The results of measurements in about 60 churches are shortly presented. Conclusions were made about possible acoustical methods in a church design and requirements for the sound reinforcement system in a church. ACOUSTICS OF ORTHODOX WORSHIP SPACES A SYNHESIS OF THE OBJECTIVE AND SUBJECTIVE IN ACOUSTICAL COMMUNICATION, Miomir Miji}