KB SAMSUN ZABE TESS CRUF VE FLOTASYON ARTIKLARININ METAL ER VE DEERLENDRLMES

ismet UZKUT (*) Ferhat TUNER (**)

ZET Flah yntemiyle alan KB Samsun bakr izabe tesisinde ba kr konsantreleri ile birlikte yksek bakr tenrl (% 5 - 6) Kre pirit cevherleri birlikte izabe edilmektedir. Uygulanan yntemin doal bir sonucu olarak elde edilen flash crufunda Cu oran yer yer % 3' atndan, btn dnyadaki flash yntemiyle alan rneklerinde olduu gibi, KBI'de de ek bir ilemle cruftaki bakr flote edilerek de erlendirilmektedir. Yaplan aratrmalar, KB crufunun % 2,13 Cu yannda, % 4,27 Zn, % 0,24 Pb, % 0,127 Co ve 183 g/t Mo ile 108 g/t Ag ierdiini or taya koymutur. Uygulanan flotasyon ynteminde bakr dndaki ya rarl elementlerin % 55,8 ile % 99,5 arasnda deien blmleri flo( * ) Do. Dr., Makina Fak. Maden Mh. Bl. E.U.; ZMR (**) Maden Mhendisi.

295

tasyon artna geerek deerlendirme d kalmaktadr. Nitekim, 1980 Mart ay fiyatlaryla hamdeeri 322 ABD Dolar olan bir ton izabe c rufundan yalnzca 53,5 Dolarlk blm deerlendirilmekte, geri kalan 268,5 Dolarlk (% 83,4') blm arta verilerek kaybolup gitmekte dir. almada, var olan uygulama yerine crufun flotasyona bam l tutulmadan dorudan Duisburger Kupferhtte Prosesine bam l tutulmas ngrlmektedir. Crufun belirli oranda kayatuzu ile ka rtrlp 600 C de kavrulduktan sonra, bu kavurma ileminden elde edilecek HCl ile liini kapsayan bu yntem yardmyla, cruf iinde ki yalnzca Cu deil, belirtilen tm yararl elementleri % 90 m zerin deki verimle elde etmek olanakl olabilecei gibi cruf iindeki % 56,3 orannda bulunan demiri de kaliteli demir konsantresi durumun da elde etmek olana bulunmaktadr. 1978 yl deerleri nda, KBI'ne crufun dorudan Duisbur ger Kupferhtte prosesine baml tutulup bakrla birlikte dier ya rarl elementlerin elde edilmesi ile ylda 58,8 milyon Dolarlk (yakla k 5 milyar TL.) bir ek gelir salamak olanakldr. Ayrca, imdiye kadar elde edilen flotasyon artklarnn bu prosese baml tutulma syla da 200 Milyon Dolarlk rn elde edilebilecektir. Prosesin dier lkelerde metal ierii daha dk pirit kavurma artklarnda ekonomik olarak uygulanabilmesi ve stelik KB'ne mali yeti ton cruf bana 30 Dolar olduu tahmin edilen flotasyon ile minden yaplacak artrm, prosese KBI'de baarl bir uygulama g vencesi vermektedir.

296

1. GR VE AMA 16 Mart 1973 tarihinde retime geen ve 40.800 ton/yl kapasi teli olarak kurulan Karadeniz Bakr iletmeleri'nde aradan 8 yla yakn bir sre getii halde retim bir trl amalanan kapasite ye ulatrlamamtr. Bunun ok sayda nedeni olmakla birlikte (hammadde yetersizlii, kadro yetersizlii, elektro-filitre, n stc, refrakter soutma nitelerindeki yetersizlikler v.s.) kukusuz en nemli neden izabe yntemi olarak az denenmi ve uygulamas ok duyarl olan flash ynteminin seilmi olmasdr, stelik bu yn temde, baka bakr izabe yntemlerinde gerek olmayan cruf flotasyonu sorunu ortaya kmtr. Zira, flash matnn bakr tenr genellikle % 50'nin zerinde bulunduundan crufta % 3'n ze rinde bakr birikmekte ve bunun ek bir ilemle tekrar elde edilme si zorunluluu domaktadr. Bu ise genelde ve KB rneinde flo tasyon yoluyla gereklemektedir. Cruf flotasyonunun KBi'deki uygulamasnda da eitli so runlar ortaya km ve tesis mdrlnden alnan szl bilgilere gre flotasyon artklarndaki bakr oranlar zaman zaman % l'in zerine karak nemli bakr kayplarna neden olmutur. te yandan oksijene kar afinitesi, bakra gre daha yksek olan bata kobalt olmak zere molibden, nikel gibi demir alam metallerinin ve kurun, inko gibi alacal metallerin flash matn dan daha ok crufta biriktii bilinen bir gerektir. Bu adan, bu tr flotasyon artklar bu elementler iin nemli bir potansiyel oluturmaktadrlar. Bu almann amac KB de uygulanan proses nda eitli aamalardaki, bata bakr olmak zere, metal dalmn belirliyerek daha iyi deerlendirme olanaklarn ortaya koymaktr. Bunun iin cruf ve cruf flotasyon artklar numuneleri ekil. 1 ve 2'de zetlendii gibi mikroskobik, rontgenografik ve ya analitik ince lemelere baml tutulmu ve bu arada, f lotasyondan baka manye tik ve hidrometalurjik ayrma yntemleride denenmitir. Tm bu aratrmalar ve analizler E.. Makina Fakltesi Ma den Blm laboratuvarlarnda gerekletirilmitir. 297

ekil. 1 Flotasyon Art Aratrma Akm emas.

ekil. 2 Cruf Aratrma Akm emas.

2. ARATIRMA SONULARI
2 1 . ETL ELEMENTLERN KARADENZ BAKIR LETMELERNDE UYGULANAN PROSESTEK DAVRANILARI

Genel olarak flash yntemini kavurma ve ergitmenin tek bir" ilemle gerekletirildii ve bunun iin bakr konsantresi iindeki fazla kkrtn enerjisinin kullanld bir yntem olarak tanmla mak olanakldr Yntemin kaba bir akm emas ekil. 3'de sunul mutur. Buna gre kurutulmu bakr slfr konsantreleri bir reverber frnna oksijen ile birlikte yatay olarak verilmekte ve me tal slfr tanecikleri frn tabanna doru hareketleri srasnda ok sitlenmekte ve bu olay annda ortaya kan s yoluyla da ergiyerek frn tabannda birikntektedir. Oksitlenme olay yanlzca de mir slfrleri deil, bata molibden, nikel, kobalt, kurun, inko gibi elementlerin slfrlerini de kapsamakta ve bunlarn oksit ola rak tabana kmelerine neden olmaktadr, stelik bu oksitlenme ileminden bakr da etkilenmektedir. Nitekim cruftan alnan nu munelerin parlak kesitindeki mikroskobik gzlemler crufta bak rn ok az blmnn Cu 2 S (kalkozin) durumunda bulunduunu, ana blmn Cu 2 0 (kuprit) haline dntn gstermitir. Ba krn az bir blmne de nabit bakr durumunda rastlanmtr. Bakr konsantresinin frn iine pskrtlmesi ile oluan tep kimeleri ve bu tepkimelerle aa kan enerjileri (Hand-Book of Chemistry and Physics, 1970 - 71 verilerine gre) u ekilde zetle mek olasdr. 4 CuFeS 2 - 2 Cu 2 S + 4 Fes + S2 A H : + 32,4 Kcal 2 FeS 2 ^> 2 FeS + S2 AH : + 39,6 3 F e 3 0 4 + FeS -> lOFeO + S 0 2 AH : + 120,9 S2 + 2 0 2 ^> 2 S 0 2 A H : 110,9 2 FeS + 3 02 ^ 2 FeO + 2 S 0 2 AH : 223,3 3 FeS + 5 0 2 -* F e 3 0 4 + 3 S 0 2 A H : 412,9 Cu 2 S + 0 2 - 2 Cu + S 0 2 A H : 51,3 2 Cu 2 S + 3 02 H- 2 Cu 2 0 + 2 S 0 2 A H : 182,7 2 ZnS + 3 0 2 ^ 2 ZnO + 2 S 0 2 A H : 140,9 2 FeO + S0 2 - 2 FeO . S0 2 A H : 22,0 2 NS + 3 0 2 -> 2 NO + 2 S 0 2 A H : 81,8 2 CoS + 3 02 ^ 2 CoO + 2 S 0 2 : A H : 305,0 2 PbS + 3 02 2 PbO + 2 S 0 2 A H : 59,72 2 MoS 2 + 7 02 ^- 2 M0O3 + 4 S 0 2 A H : 249,66 2 FeS + ZnS + 5 0 2 ^> ZnFe 2 0 4 + 3 S 0 2 300

zetlenecek olursa bakr konsantrelerinin nemli bilekenleri durumunda olan inko, kobalt, kurun, nikel, molibden gibi ele mentler bakrn tersine, daha kolay oksitlenerek crufta yer ala cak biimde davran gstermektedirler. Bunlardan inko hem ok sit olarak hem de ferrit olarak mattan daha ok crufa gemekte dir. Nitekim Karadeniz Bakr letmeleri crufunun ieriinde bu lunan % 4,27 oranndaki inkonun % 81,5 gibi nemli bir blm cruf flotasyon ileminde bakr konsantresine deil de arta ge mektedir, stelik grne gre flotasyon artndaki inkonun yarya yakn blm (%44,6) manyetik rn iinde ferrit olarak yer almtr (Tablo No. L). Tablo, l'den inko yannda dier elementlerin flash izabe yn temi ve onu izleyen flotasyon ilemindeki davranlar hakknda veri elde etmek olanakldr. Tablodan da grlecei gibi crufun kaynakland matn kimyasal bileimi bilinmemektedir. Ancak, elde edilen matn konverterlere verildii, konverterlerde elde edi len bilister bakrn % 99 - 99,6 arasnda bakr ierip hi kurun, inko, molibden ve kobalt iermedii, 15 - 20 gr/ton altn, 160 -180 gr/ton gm ve 150 -160 gr/ton selenyum ierdii KB (1979) da da belirtilmektedir. Ayrca ayn yaynda konverter cruflarnn da flash mat crufu ile birlikte flotasyona baml tutulduu be lirtilmektedir. Baka bir deyimle ad geen elementler flash ergit me ileminde flash matnda birikmi olsalar bile sonuta flotas yona baml tutulan crufta toplanarak Tablo. 1 deki davran gstereceklerdir. Flotasyon ileminden kaynaklanan % 15 -18 bakr ierikli ve ieriindeki bakrn Cu 2 0, Cu ve Cu2S durumunda bulunduunu saptadmz cruf flotasyon konsantresi de, yeni gelen slfrl bakr konsantreleri ile birlikte, yeniden flash izabesine baml tu tulmaktadr. Tesisten ayrlan son rn bileimi yukarda belirtilen blister bakr olduuna gre bakr, altn, gm ve selenyum dn daki tm elementler cruf flotasyon artnda kalmakta ve bir an lamda bakr elde edildii oranda deriimleri artmaktadr. Tablo. 1 den inko, molibden ve kobalt'n flotasyon ileminde bakr konsantresi yerine % 81,5-99,53 arasnda deien oranlarda dorudan arta getii anlalmaktadr. Bu oran kurun da %55,83 tr. Bakr ise % 12,77 lik bir deerle flotasyon artnda yer almak tadr. 302

303

Flotasyon artnn manyetik ayrm ilemine baml tutul masnda, inkonun % 44,6 s, bakrn % 34,40 , kurunun % 59,04 , kobaltn % 43,7 si ve molibdenin % 80,35 inin manyetik rnde yer ald anlalmaktadr. Manyetik ayrm molibden dnda bu ele mentlerde salkl bir ayrm getirmemektedir. stelik molibden, inko, kobalt, hatta bir anlamda kurunun byk bir olaslkla da ha flash ergitme ilemi esnasnda oksitlenerek demir ile birlikte ferrit oluturduu anlalmaktadr. Bu elementlerin flotasyon i leminde bakr konsantresi yerine arta gemesinin baka bir ne deni de budur. Btn bu veriler, flash ergitme ynteminde KB'deki uygula nan biimi ile bakr, gm, altn ve selenyumun dndaki ele mentlerin tmnn flotasyon artna getii ve bakr verimi ile orantl biimde zenginleerek artk iinde yer aldn gstermek tedir. Manyetik ayrm bu element dalmnda molibden dnda byk bir deiiklik getirmemektedir. Bu nedenle, endstriyel bir uygulama iin sz konusu olamaz.
2.2. KARADENZ BAKIR LETMELER CRUFU

KBi crufunda yaplan mikroskobik gzlemler u bulgular ge tirmitir : 1 Bakrn byk blm kuprit (Cu20) halindedir. Czi oranda metalik bakr ve kalkozin'e (Cu2S) rastlanlmtr. Tahmi ni bir dalm orari vermek gerekirse bu deerlerin Cu 2 0 iin %65, Cu iin % 25 ve Cu2S iin % 10 dolaynda olduu sylenebilir. Bu deerler KBi'deki flash ergitme ileminin, byk bir olaslkla yksek oksidasyon potansiyelinde uygulandn gstermektedir. 2 Parlak kesitte opak olarak tane irilii 50 mikronu ama yan manyetit oluumlarna da rastlanmtr. Manyetik rn ana lizlerinden de anlalabilecei gibi, bu taneler byk bir olaslkla ieriinde molibden, inko ve kobaltnda yer ald ferrit oluumlariGir. Bu nedenle, manyetik zellie sahip bu tanelerin, ileride belirtilecek Monte Catini Prosesi'nde olduu gibi, manyetik ayrm yoluyla demir konsantresi olarak elde etmek olanakl grlmemek tedir. KRI (1979) yaynlarnda belirtildii gibi KB de konverter c ruflar da flash cruflarna eklenerek birlikte flotasyona baml tutamaktadr. Baka bir deyimle Tablo 2 de belirtilen kimyasal
304

bileim yalnzca KBI flash crufunun deil, belli bir oranda kon verter crutanun da bileimini yanstmaktadr. AncaK konverter cruflarnn miktar belli olmad iin gerek orant bilineme mektedir Tablo 2 KBi Cruf ve Flotasyon Artklarnn Kimyasal Bileimi.
Cruf (%) S0 2 ZFe MgO CaO Na z O K20 S Cu Pb Zn Co Mo Ag 25,1 56,31 3,45 0,1 0,07 2,16 2,13 0,24 4,27 0,127 0,0183 0,0108 Flotasyon Art (%) 22,3 39,28 2,43 0,06 0,03 1,40 0,305 0,15 3,86 0,14 0,018 0,0097

Kken ne olursa olsun KB crufunda % 2,13 bakr bulunmak tadr ve bunun kesinlikle deerlendirilme zorunluluu vardr. te yandan, % 56,31 lik demir deeri ile % 2,16 lk kkrt dee ri, yalnzca bakrn deil demirinde ounluunun cruf iinde, ok sit durumunda ve ferrite bal olarak bulunduunun baka bir bel gesidir. KB crufundaki ana elementler dndaki elementlerin varl nce X - Ray Spektrometrik yntemle saptanm ve Tablo : 2'de sunulmutur. Tablo : 2'den anlalaca gibi, cruf iinde metal lerden ana element olarak demir, inko ve bakrn yannda iz element olarak kurun (% 0,24), kobalt (% 0,127), gm (% 0,0108) ve molibden (% 0,183) bulunmaktadr. Varl bilindii halde, ie rikteki altn oran teknik olanakszlklar nedeni ile saptanamam tr, rnekleme ile yaklak 1 gr/ton dolaynda altn olabileceini sylemek olasdr.
305

KBt'deki uygulama tamamen bakra dayal olarak gerekleti i iin, ierikteki % 2,13'lk bakr nedeni ile cruf flotasyona ba ml tutulmakta ve % 87,23'lk verimle ortalama bileimi % 17 olan bakr konsantresi elde edilmektedir (Tablo: 1). Oysa cruf iinde, normal koullarda ana rn olarak bile ekonomik olabile cek % 4,27 orannda inko ve % 0,127 orannda kobalt bulunmak tadr. Bakr dndaki elementlerin 1 ton cruf ieriindeki Mart 1980 fiyatlar ile olan deerleri hesaplanrsa : % % % % % 4,27 0,127 0,0183 0,24 0,0108 inko iin Kobalt iin Molibden iin Kurun iin Gm iin : 42,7 kg X 82,7 cts = 35,31 dolar. : 1,27 kg X 68,3 dolar = 86,8 dolar. : 0,183 kg X 16,5 dolar = 3,0 dolar. : 2,4 kg X l,09dolar = 2,62 dolar. : 0,108 kg X 3,81 ons = 3,81 ons X 35,09 dolar = 133,7 dolar

olmak zere toplam 261,43 dolar tutmaktadr. Oysa crufun yalnz ca ton bana bakr ieriine dayal deeri ise : % 2,13 Bakr iin : 21,3 kg X 2,9 dolar = 61,8 dolar. olmaktadr. Baka bir deyimle toplam ham deeri 323,23 dolar olan KB crufundan buradaki uygulamasnda % 87,23'lk bir verimle 53,9 dolarlk bakr elde edilmekte, iinde 7,9 dolarlk bakr ile bir likte 269,3 dolarlk blm arta verilmektedir. Yararlanlan deer bylece toplam deerin % 16,7'sini amamakta geri kalan % 83,3'lk blm kaybolup gitmektedir.
2.3. KARADENZ BAKIR LETMELER FLOTASYON ARTII

KB tesisi tarafndan aratrma iin teslim edilen flotasyon ar tnn kimyasal bileimi Tablo : 2'de verilmi ve kkenini olu turduu crufun kimyasal bileimi ile karlatrlmtr. "Uygulanan flotasyon ileminden elde edilen flotasyon konsantresi hakknda tenorunun % 17 olmas dnda herhangi bir veri bulunmamakta dr. Tablo : 2'den de grlebilecei gibi flotasyon ilemi sonunda kobalt dnda tm bilekenlerin artktaki tenrleri crufa gre azalmaktadr. Bu azalma molibden, gm, inko da az: silis, de mir, kalsiyum oksit, potasyum oksit, sodyum oksit, kkrt, bakr ve kurunda olduka yksektir. Baka bir deyimle flotasyon konsantre sinde bakrn yannda kkrt, demir, silis, kalsiyum, sodyum, po tasyum, kkrt ve kurun tenrlerinin arttn sylemek olasdr 306

Aratrmann temelini oluturan artklarn elde edilimi sra snda flotasyon koullar hakknda somut veriler bulunmamakla birlikte genel uygulamann Ccen (1977) den alnan Tablo : 3'de be lirtilen koullarla yapld sylenebilir. Aratrma konusu flotas yon artklarnn elek analiz sonular Tablo : 4 ve ekil. 4'te gste rilmitir. Tablo : 3 KBi'de Uygulanan Flotasyon Koullar Tane irilii Kat-sv oran PH PH ayarlayc Bastrc Canlandrc Toplayc Kprtc Sre % 90 - 95'i 270 mesh (0,053 mm) % 25 - 28 7,0 - 7,5 Kullanlmyor Kullanlmyor Kullanlmyor Z - 6 (Potasyum amil ksantat) 160-250 gr/ton Dowfroth - 250 (D-250) 9 -13 gr/ton 12 dakika

Kaynak : Ccen (1977)

Buna gre artn % 99,5'u 0,1 mm, % 97,25'i 0,067 mm'nin altnda bulunmaktadr. Buda ayn zamanda arta olas bir hidrometalurjik ilemlerinde en azndan tane irilii asndan ideal saylabile cek zellie sahip olduunu gstermektedir. Bilindii gibi zn drme ilemi ile tane irilii arasnda sk bir iliki sz konusudur ve tane irilii azaldka zndrme ilemi ssel olarak kolayla maktadr. Tablo : 4 Flotasyon Art Elek Analiz Tablosu Tane rilii (mm) 0,100 + 0.080 0,080 + 0,063 0,063 + 0,040 0,040 S Arlk (gr) 1,0 4,5 166,3 28,2 200,0 (%) 0,5 2,25 83,15 14,1 100,0 E.A (%) 100,0 99,5 97,25 14,1 E. (%) 0,5 2,75 85,90 100,0

307

Tane irilii (mm)

ekil. 4 Flotasyon Art Elek Analiz Diyagram.

Cruf flotasyon uygulamasnn KB'deki durumu ve maliyeti ile ilgili veriler yeterli ve somut deildir. Tablo : 5 ve 6'da, flash ynteminin ilk uygulanmaya baland Finlandiya'daki Harjavalta tesisindeki flotasyona uygulanan koullan ve maliyet deerleri verilmektedir.

308

Tablo 5 Outokumpu Oy Kuruluuna ait Harjavalta Flash C rufu Flotasyon Tesisindeki ahma Koullar. Kapasite Besleme mal tane irilii Flotasyon sell bykl PH Toplayc ve tketimi Kprtc ve tketimi Besleme mal bakr tenr Artktaki bakr tenr Konsantredeki bakr tenr Bakr verimi
Kaynak : Barnett (1979).

18,3 ton/saat % 90'270 mesh 3 m3 9 Na-isobutilksaintat 300 gr/ton Teefroth D, 80 gr/ton % 4,0 % 0,4 % 30 % 90

Tablo 6 Outokumpu Oy Kuruluuna ait Harjavalta Flash C rufu Flotasyon Tesisindeki Maliyet Dalm.
dolar/ton yatrm maliyeti eneli krc ve motoru Otojen deirmenler ve motorlar naat Montaj iilii Tikinerler Dierleri letme maliyeti ilik Su (5 t/ton) Toplayc Kprtc Deirmen ve krc kaplamalar Elektrik enerjisi Tama, ykleme, sigorta vs. Dierleri * Kaynak : Barnett (1979). 27,20 4,89 2,51 3,08 4,49 2,08 10,15 5,37 1,32 0,13 0,26 0,2 0,79 0,9 0,7 0,39 32,57 dolar (%) 83,51 " 15,03 7,68 9,44 13,78 6,35> 31,23 4,37 0,4 0,81 0,61 2,44 2,77 2,18 1,19 100,00

16,49

309

Buna gre cruf flotasyonunun hem yatrm ve hemde iletme maliyeti asndan olduka yksek giderli bir ilem olduu anlal maktadr. Nitekim 1 ton crufun flotasyon maliyeti, hemen hemen ideal koullarn varolduu Harjavalta tesisinde 32,57 dolar gibi yk sek bir tutara ulamaktadr. Bunun 27,20 dolar/ton'a edeer % 83,51 lik blm yatrm, 5,37 dolar /ton'a edeer % 16,49'luk blm de iletme giderleridir. KBi flotasyon crufu ile ilgili yaplan aratrmalarda u sonu lar elde edilmitir : 1 % 3,86 orannda bulunan inkonun demir iinde ve byk bir olaslkla kobalt, kurun ve molibdenle birlikte ferrit iinde bu lunduu [inkonun % 44,6's, kobaltn % 43,7'si, molibdenin % 80,35' i, kurunun % 59,04' manyetik rn iinde yer almaktadr (Tablo 1)] anlalmaktadr. Bu elementlerinden azndan belirtilen oranlar da elde edilebilirlii ferrit faznn bozuturulmasma bal olacak tr. Bu da fiziksel olarak deil de ancak kimyasal yolla gerekleti rilebilecektir. 2 Bakrn % 65,6's, inkonun % 55,4', kobaltn % 56,3' ve kurunun % 40,96's ferrit dndaki fazlarda yer almaktadr. An cak belirtilen verimler yeterli olmad iin manyetik ayrm yeterli bir selektivite getirmemektedir. 3 Cruf iindeki % 2,6 kkrt tenr flotasyon artnda % 1,40'a dmtr. Flotasyon konsantresine geen kkrtn slfr kkrd olduu varsaylrsa, flotasyon artnda kalan kkFtn byk ounluunun slfat kkrt olduu sonucu kar. Bu ise artk inde % 5,6 orannda slfat iyonunun bulunduunu gsterir. Belli bir hidrometalurjik ilemde, zellikle asitle zndrme ilem lerinde bu durumun gznne alnmas gerekir. Zira kurunun d ndaki tm metal slfatlar az veya ok suda znme zelliine sahip olduklarndan ktlenin zelti ile muamelesinde zeltinin f iziko kimyasal dengesini etkileme olanana sahiptirler. Bundan ncede belirtildii gibi flotasyon art sz konusu olan bileimi ile byk bir ekonomik deeri simgelemektedir. 1 ton flotasyon artnn yanlzca bakr, kurun, inko, kobalt, molibden ve gm ieriine bal ham deerinin Mart 1980 fiyatlar ile 310

% 3,86 % 0,14

inko iin : 38,6 kg x 82,7 cts = 31,92 dolar. kobalt iin : 1.4 kg x 68,3 dolar = 95,62 dolar.

% 0,018 molibden iin : 0,18 kg x 16,5 dolar = 2,97 dolar. % 0,15 kurun iin : 1.5 kg x 1,09 dolar = 1,64 dolar.

% 0,0097 gm iin : 0,097 kg : 3,42 ons x 35,09 dolar = 120 dolar. % 0,305 bakr iin : 3,05 kg x 2,9 dolar = 8,85 dolar. olmak zere toplam 261,00 dolar olduu anlalmaktadr. KB verilerine gre 1978 ylnda 23641 ton % 16,01 bakr ieren cruf konsantresi retilmitir. 1979 ylnn ilk 10 aylk dneminde; ki retim ise % 15,33 bakrlk 17599 ton olmaktadr. 1978 verileri te mel alnp crufun ve artn bakr tenrleri bu almada bulunan % 2,13 ve % 0,305 olduu kabul edilirse, bu retimden 1978 ylnda 178490 ton flotasyon art ortaya kmaktadr. Bu artn metal tenrleri Tablo : 2'deki deerler olduu varsaylrsa 1980 Mart ay fiyatlar ile 46.585.890 dolarlk bir ham deer ortaya kmaktadr. KB tesislerinde 1974 ylndan beri cruf konsantresi retilip flotasyona baml tutulmaktadr. KB'de 1979 yl Ekim ay sonu na kadar retilen cruf konsantre retimi ve bu retimden ortaya kan teorik flotasyon artk miktar ile bunun 1980 yl Mart ay fi yatlaryla ham deeri Tablo : 7'de verilmektedir. Buna gre KB'de 1979 Ekim ay sonularna kadar 93976 ton cruf flotasyon konsant resi elde edilmi ve bundan 727.950 ton flotasyon art ortaya k mtr. Elde edilen konsantrelerin ham deerleri 1980 Mart ay fi yatlaryla 44.438.000 dolar tuttuu halde, bu ilemden ortaya kan ve terkedilen flotasyon artnn ham deeri 190 milyon dolar bul maktadr. Baka bir deyimle, 1974 ylndan beri 1979 Ekim ay so nuna kadar 234.433.000 dolar deerindeki cruftan yanlzca 44.438.000 dolarlk deer elde edilmi, dier blm atlmtr. Yararlanma, bylece yanlzca % 19 olmaktadr. 311

Tablo 7 1979 Ekim ay sonuna kadar KB cruf flotasyon kon santre retimi ve bu retimden elde edilen flotasyon artklar ve bunlarn 1980 Mart ay fiyatlaryla ham deerleri. Cruf konsantresi nin bakr
retilen Konsant ieriinin cruf redeki 1980 Mart Flotasyon art konsantre bakr fiyatlarna miktar tenr dayal deeri miktar (ton) 1000 dolar (ton) (%) 16,6 15,57 17,00 18,10 16,01 15,33 10123 4312 6614 4589 10976 7824 44438 166542 70185 109340 76152 178490 127241 727950 Artn 1980 Mart ay fiyatlar ile ham deeri 1000 dolar 43467 18318 28538 19876 46586 33210 189995

. Yl

1974 21028 1975 9549 1976 13416 1977 8743 23641 1978 1979 17599 (10 aylk) Toplam 93976

NOT : 1 Cruf flotasyon konsantresi KB (1979 a) dan alnmtr. 2 Cruf ve flotasyon art tenrleri iin bu almadaki % 2,13 ve % 0,305'lik bakr tenrleri esas alnmtr. 2.4. KB FLOTASYON ARTIININ BAKIR - KOBALT - MOLBDEN - G M - NKO - KURUN KAYNAI OLARAK DEERLENDRLME OLANAKLARI

Bundan ncede vurguland gibi KB flash crufu toplam ola rak 323,23 dolarlk bir ekonomik deere sahipken KBl'deki uygula mada bundan yanlzca 61,8 dolarlk bakr elde edilmektedir. Oysa halen % 20 dolaynda olan yararlanma etkenini % 100'e yaklatr mak olana vardr. Kukusuz bu olanan KB flotasyon crufu veya artna ynelik ekonomik ve teknolojik koullarnn belirlen mesi bu alma kapsamn aacaktr. Ancak burada teorikte olsa bu koullarn ana hatlaryla belirtilmesinde byk yarar vardr. Elimizdeki verilere gre flash ergitme yntemi uygulanan te sislerde cruflarn iindeki % 2 ile % 4 arasnda deien bakr de312

erleri bu cruflarn yanlzca flotasyona baml tutulmas yoluyla deerlendirilmektedir. Genel olarak tenr % 0,1 bakrn altnda bulunan flotasyon artklar bakaca hi bir teknolojik ileme so kulmadan braklmaktadr. Bunun en nemli nedeni flash ynte mi uygulanan tesislerde ilenen bakr konsantrelerindeki bakr d ndaki element deriimine ve flash ynteminin uygulama biimine bal olarak cruflarda KBi'nin aksine bakr dndaki element deriimlerinin dk olmasdr. Oysa bu almada da belirtildii gibi, KBl'de elde edilen flash crufunda, ieriindeki bakrn 5,23 kat deerde inko, kobalt, molibden, gm bulunmaktadr. KBt flash crufunda dier rneklerden farkl olarak bu elementlerin yksek tenrlerde bulunmas u nedenlere balanabilir : 1 KBi'de yanlzca Murgul'dan elde edilen flotasyon konsant resi deil, ortalama tenr % 5 dolaynda olan ve inko, kobalt ie rii yksek olduu bilinen Kre cevheri de izabe ilemine baml tutulmaktadr, zellikle kobalt ve inko asndan zengin saylan Kre cevherinin izabe ilemine sokulmas cruftaki hem kobalt, hem de inko tenorunu arttrmaktadr. Nitekim numunenin alnd 1979 ylnn ilk 10 aynda 43292 ton % 15,42'lik Murgul konsant resi ile birlikte 39391 ton % 4,87'lik Kre cevheri birlikte izabe edil mitir (KBt 1979 - a). Bakr retimi esas alnrsa bu % 22'lik bir pay demektir. 2 Bundan ncede belirtildii gibi cruftaki bakrn byk ounluu kuprit durumunda bulunmaktadr. Baka bir deyimle flash ergitme ilemi KBi'nde yksek oksidasyon ortamnda ger ekletirilmitir. Bunun sonucu besleme mal iindeki, bata in ko olmak zere bakrdan daha kolay oksitlenebilen kobalt, molib den, gm, kurun gibi elementler oksidik hale geerek mat yeri ne crufta yer almlardr. Neden ne olursa olsun KB crufunda, bunun sonucu olarak KBI cruf flotasyon artnda deeri 261 dolar/ton'a yaklaan ko balt, inko, molibden, gm birikimi sz konusudur. Ayrca deeri 8 dolar aan % 0,305 orannda bakr da bulunmaktadr. KB crufu ve bundan kaynaklanan flotasyon konsantresi yk sek oranda oksidik halde demir ieren bir bileime sahiptir. Bu du rumuyla bu crufu bileim olarak pirit kavurma artklaryla k yaslamak olanakldr. Bilindii gibi pirit yksek oranda izelement toplayabilen (bata kobalt olmak zere nikel, arsenik, antimuan, 313

altn, gm; Betechtin 1971) bir mineral olup son yllara kadar en nemli kkrt kayna olarak ele alnmtr. Kkrt ise bu ilem de kavurma yoluyla uurularak slfrik asit haline dntrlmek te, buna karn piritin dier nemli bileeni demir oksit ve ierdii dier iz elementlerin ounluu kavurma artnda kalmaktadr. Piritin iz element toplayclnn doal sonucu olarak kavur ma artklarnda kalan yararl elementlerin deerlendirilmesi dn yada eitli yntemlerle yaplmaktadr. Bu yntemleri iki ana grup ta toplayabiliriz : 1 Klorla kavurma : rnek : Duisburger Kupferhtte prosesi. 2 Klorluyarak uurma : rnekler : Kowa - Seiko, Lurgi, Mon tedison, V.i.P. prosesleri. Tek bir rnei bulunan klorlayarak kavurma prosesinde ka vurma art, kaya tuzu ile kararak kavurma ilemine baml tu tulmakta ve demir dndaki metaller kolay znebilir klorr du rumuna dntrldkten sonra, kavurmann baca gazlarndan el de edilen klorik asit ile li ilemine baml tutulmaktadr. Bu yol la kavurma art iindeki yanlzca bakr, altn, gm, inko, kur un, kobalt, molibden, indium, talyum, kadmiyum deil, ana bile ken olan demir oksitte demir konsantresi olarak kazanlabilmektedir. Ayrca yan rn olarak bu ilemden sodyum slfat da elde edilmektedir. Ksaca klorlayarak uurma ad altnda toplanan ikinci yn temler grubunda demir dndaki metaller kavurma artnn yk sek scaklklarda klorlanarak gaz haline getirilmesi yolu ile elde edilmektedir. Bu srada demir, oksit olarak geride kalmaktadr. Klorlayc olarak Kowa-Seiko prosesinde olduu gibi kalsiyum klorr, V..P. prosesinde olduu gibi klor gaz kullanlmaktadr. Yntemlerin ayrntl akm emalar ve uygulanabilirlikleri ko nusunda Broussaud ve Barberg (1977), Mayor ve Tarol (1971), Sulp hur (1973), Teworte (1959) dan bilgi almak olanakldr. Broussaud ve Barberg (1977) yntemleri enerji bilanolar asndan kyasla malardr. Tm bu verilere gre, KB crufu iin en uygun yntem Duisburger Kupferhtte prosesi olmaktadr. Bu prosesin seimin de en uygun rol KB crufundaki dk kurun oran oynamtr. Bu proseste dier ecz konusu proseslerden farkl olarak kur un kavurma art iindeki slfatla birleerek znme yetenei olmayan kurun slfat olarak akta kamaktadr. 314

Yntemin genel akm emas ekil. 5 de verilmitir. Buna g re 6 mm'ye kadar krlan besleme mal kaya tuzu ile kartrlmak ta ve etaj frnnda 600 C derecede kavrulmaktadr. Kavurma sra snda demir, oksit durumunda kalrken, demir dndaki metaller suda znebilen klorr durumuna dnmektedir. Kavurma sra snda kan klorlu gazlar ise toz artma ileminden geirildikten sonra li ileminin asit temelini oluturmaktadr. Kavurma frnn 400 C derecede brakan besleme mal uygun koullarda nemlendirildikten sonra zel zndrme havuzlarna verilmektedir. Burada klorr durumundaki, demir dndaki me taller zeltiye gemekte ve zel hidrometalurjik yntemlerle ba kr, altn, gm, kobalt, kadmiyum, talyum, indium, inko elde edilmektedir. Byk ounluu demir oksitlerden oluan zn drme art % 10 kok tozu ile kartrlarak Dwight - Lloyd - Sinterleme bantlarndan geirildikten sonra aglomera edilerek yksek vasfl demir konsantresi elde edilebilmektedir. Bu yntemde me tal verimleri genellikle % 90 in zerinde olmaktadr. ' Yntemin KB1 flotasyon konsantresi yerine dorudan crufa uygulanmas ok daha yararl olacaktr. Bu yolla cruf, 1 % 97,25 i 0,063 mm'nin altna tlmek zorunluunda kalmmyacak, 6 mm'nin altna krmakla yetinilebilinecek, bu yol la elde edili deerinde byk bir artrm salanacaktr. 2 Flotasyon ilemine gerek kalmadan nemde flotasyon ve riminden ok daha yksek bir verimde bakr dier metallerle birlik te dorudan elde edilebilecektir. Barnett (1979) flash ynteminin uyguland Finlandiya'daki Harjavalta tesisindeki iletme mali yetini flotasyona baml tutulan ton cruf bana 5,37 dolar, ya trm maliyetini de 27,2 dolar olarak vermektedir (Tablo. 5 ve 6). Bylece ton cruf bana 32,57 dolarlk bir artrm salanm ola caktr. Duisburger Kupferhtte prosesinin KBi flash crufuna uygu lanmasyla u yararlar salanacaktr. 1 Cruf iindeki bakrn yannda toplam deeri 261,43 do lar olan metaller en az % 90 verimle elde edilebilecektir. % 90 ve rim esas kabul edilirse 1 ton cruftan bakr ile birlikte 290,9 dolar lk bir ek gelir elde edilecektir. Bu da 1978 retim deerleri esas alnrsa 6.877.166,9 dolara eit olacaktr. 315

2 rnekleme ile KBt crufunda teknik olanakszlklar ne deni ile analitik olarak ortaya karamadmz 15 - 45 gr/ton Tal yum, 40 -100 gr/ton Kadmiyum, 0,5 -1,5 gr/ton Altn bulunmakta dr. Duisburger Kupferhtte prosesinde bu elementler de deerlen dirme kapsamna girecektir. % 90 lk bir veim ve bu tenrlerden en dk olan varsaylrsa, bu deerlendirmede 1 ton KB1 cru fundan elde edilecek gelirin deeri 1980 Mart fiyatlar ile 10,6 dolar artmakta ve toplam deer 301,5 dolar bulmaktadr. 3 Tablo. 2'den de grlebilecei gibi KB crufu % 56,31 de mir iermektedir, ierikteki demirin tmnn oksit durumunda bulunduu varsaylrsa Duisburger Kupferhtte prosesinin KBi crufuna uygulanmasyla tenr en az % 60 - 63 arasnda deien 1 ton demir cevheri elde edilebilecektir. Tenor % 60 kabul edilirse elde edilen bu demirle cruftan elde edilen gelir 37,54 dolar daha artarak 339 dolara ulamaktadr, stlik 1978 yl retimi esas ka bul edilirse hammadde sknts eken demir sektrne ylda or talama 2000 tonluk bir katkda bulunmu olacaktr. 4 Btn bunlardan baka Duisburger Kupferhtte prose sinin uygulanmasnda yan rn olarak sodyum slfat da elde et mek olanakldr. Gnmzde dardan dalmla karlanan lke gereksinimi bu yolla lke iinden karlanm olacaktr. Duisburger Kupferhtte prosesinin KBi crufuna uygulanma s iin gerekli yatrm ve iletme giderleri hakknda imdiden ay rntl bilgi vermek olanakl deildir. Bunun iin pilot ap dze yine varan zel aratrmalar yapmak gerekir. Ancak elimizdeki ve riler metal ierii KBi crufunun ok altnda bulunan pirit ka vurma artklarnn bu yntemle ekonomik olarak deerlendirile bileceini belgelemektedir. KB crufunda uygulanmas ile bu eko nomikliin ok daha belirgin olaca kukusuzdur. stelik bu yn temin uygulanmasyla 1978 yl retim deerleri nda (178490 ton flotasyon konsantresi, 202131 ton cruf) ve 1980 Mart ay me tal fiyatlaryla ton bana, 55,62 31,78 78,12 2,7 2,36 120,33 316 dolarlk bakra ek olarak dolarlk inko, dolarlk kobalt, dolarlk molibden, dolarlk kurun, dolarlk gm olmak zere toplam :

58.802.000 dolarlk bir deer elde edilmi olacaktr. Bu gnk el de edilen deer 9.879.000 dolardr ve elde edilebilecein % 14,36'sm oluturmaktadr. 3. SONU Bilindii gibi KB'de bakr retim yntemi olarak flash re tim yntemi uygulanmaktadr. Bu yntemin doal bir sonucu ola rak crufta % 2 - 4 arasnda deien yksek bakr tenrleri bulun maktadr. Dnyadaki genel uygulama bunlarn KB'de olduu, gi bi flotasyon yolu ile deerlendirilmesidir ve 0,1 in altnda bakr ieren flotasyon artklar da terk edilmektedir. te yandan KBi de yalnzca % 17 dolaynda bakr ieren Murgul bakr konsantreleri deil, ayn zamanda % 5 dolaynda bakr ieren ve bunun yannda yksek oranda kobalt ve inko ierdii bilinen zengin Kre cevherleri de birlikte izabe edilmektedir. Yaplan deerlendirmeler hem Kre cevherindeki iz element lerin, hem de Murgul bakr konsantresindeki bakr, altn, selenyum, gm dndaki elementlerin crufta kmelendii ve bylece c ruf tenrlerinin bakr kazanm orannda arttn gstermitir. Nitekim KB crufunda % 2,13 bakrn yannda, % 4,27 inko, % 0,127 kobalt, % 0,0183 molibden ve % 0,108 gm olduunu ve crufun yanlzca bu elementlere dayal ham deerinin 323,23 dolar olduu bu alma ile ortaya konulmutur. Bu deerlerden flotas yon yolu ile yanlzca 53,9 dolarlk bakr elde edilmekte, geri kalan 269,33 dolarlk blm arta verilerek kaybolup gitmesine neden olunmaktadr. Buradan tm iz elementlere ynelik bir deerlendirme biimi nin zorunlu olduu sonucu kmaktadr. Teorik verilere dayanarak bu almada, en uygun deerlendirme ynteminin Bat Almanya' da pirit kavurma artklar iin gelitirilmi Duisburger Kupfer htte prosesinin olduu ortaya konulmutur. Bunun iin crufun 6 mm nin altna tlp ekil. 5'te belirtilen akm emasna uy gun olarak teknolojik ilemden geirilmesi gerekmektedir. Bu yolla % 90 verim varsaylrsa ton cruf basma 290,91 do larlk metal elde edilebilecei gibi, ton bana maliyeti 30 dolarn 317

zerinde olduu bilinen yksek giderli flotasyon ileminden artrm yaplm olacaktr.

de

nerilen deerlendirme biimi iin gerekli yatrm ve donaty la ilgili verilerin ayr bir almada belirlenmesi gerekir. Ancak bu yntemin, metal ierikleri KBi crufunun ok altnda olan pirit kavurma artklar iin ekonomik olduu dnlrse KB cruf lar iin de ekonomik olabileceini dnmek olanakldr. Ayn zamanda bu yntemle cruf iindeki tenr % 56,31 olan demirde 1978 yl retimi ele alnrsa 113.820 ton olarak elde edile bilecektir. Bu da 4.780.440 dolarlk bir deer tutmaktadr. Bylece demir ile birlikte 1 ton ham crufun toplam deeri 347 dolar dola ynda olmaktadr.
KAYNAKLAR 1. BARNETT, S.C.C. : The methods and economics of slag cleaning, Mi ning Magazine, Mays 1979, s. 408 - 417. 2. BROUSSAUD, A. ve BARBERY, G. : Applications of energy analysis to mineral and metallurgical process selection and development, Inter national Journal of Mineral Processing, 5,1978, s. 93 -105. 3. CANKUT, S. : Ekstraktif metalrji uygulamas; Bakr, Rabak, Ekim 1973,198 sahife, istanbul. 4. CCEN, . : KB Samsun izabe cruflar flotasyonu ve optimum art larn tespiti, Bitirme projesi, E.. Maden Blm, ubat 1977. 5. Engineering and Mining Journal : 111 th Annual Survey and for mineral commodities 1979 -1980, Mart 1980,284 sahife. 6. Hand - Book of Chemistry and Physics (1970 -1971). 7. KBl. (1979 a). : KBi. A.. Samsun letmesi, Bakr paneli, 16-17 Ka sm 1979 Samsun, 9 sahife. 8. KBt. (1979 b.). : KB'nin kuruluu, Bakr paneli, 16 -17 Kasm 1979 Samsun, 10 sahife. 9. MAYOR, Y. ve TORD, P. : Le procd VIP et son application la valo risation integrale des cendres de pyrites espagnoles J. Min. Metall, Es pagne, Cartagena, 17 - 22 Mai 1971. 10. SULPHUR. : Upgrading pyrite cinders for iron and steel production, Sulphur No. 106, May/June 1973, s. 52 - 57. 11. TEWORTE, W. : Die Duisburger Kupferhtte, Niederdruck, Duisburg 1959, 2. Bask, 60 sahife. outlook

318