B NNG NGHIP V PHT TRIN NNG THN

GIO TRNH M UN

PHNG TR BNH HI TM
M S: M 06
NGH: TRNG DU NUI TM
Trnh : S cp ngh

2 TUYN B BN QUYN Ti liu ny thuc loi sch gio trnh nn cc ngun thng tin c th c php dng nguyn bn hoc trch dng cho cc mc ch v o to v tham kho. Mi mc ch khc mang tnh lch lc hoc s dng vi mc ch kinh doanh thiu lnh mnh s b nghim cm. M ti liu: M 06

3 LI GII THIU Trng du nui tm l ngh c truyn ca dn tc ta, c t lu i. Ngh trng du nui tm nc ta t n trnh kh cao, v hnh thnh nhiu vng m t, dt la ni ting. Ngh trng du nui tm c hiu qu kinh t cao hn so vi cc ngnh ngh nng nghip khc. Thu nhp t trng du nui tm cao hn so vi cy m, bp hay u tng t 30 50%. Trng du nui tm l ngh c chi ph sn xut thp, vn u t khng cao, cy du sinh trng tt trn nhiu loi t. Ch sau 4 6 thng trng du c th thu hoch l v mt ln trng c th thu hoch 15 20 nm. Tm l con vt d nui, mau c li, tuy li nhun thu vo 1 ln khng cao nhng thng xuyn trong nm. Khi tm b bnh, nng sut kn khng cao cng khng tn km nhiu v vn. Chi ph trng du thp, ng thi nui tm li cho thu hoch nhanh nn ngh trng du nui tm c nhiu thun li hn so vi cc ngnh ngh khc. Ngh trng du nui tm c ngun nhn lc i do, mi ngi dn t ngi tr n gi u c th thc hin c. ng thi, c th thu ht c lao ng nng nhn. Ngh trng du nui tm c th c coi l mt ngh c bit c ngha trong cng cuc xa i gim ngho. Chng trnh o to ngh Trng du nui tm cng vi b gio trnh c bin son tch hp nhng kin thc, k nng cn c ca ngh trng du nui tm. B gio trnh gm 7 quyn: 1) Gio trnh m un Trng du 2) Gio trnh m un Chm sc du - Thu hi du 3) Gio trnh m un Phng tr su bnh hi trn cy du 4) Gio trnh m un Nui tm con 5) Gio trnh m un Nui tm ln 6) Gio trnh m un Phng tr bnh hi tm 7) Gio trnh m un Chm sc tm chn v thu hoch kn hon thin b gio trnh ny chng ti nhn c s hng dn, hng dn ca V T chc Cn b B Nng nghip v PTNT; Tng cc dy ngh - B Lao ng - Thng binh v X hi. ng thi chng ti cng nhn c cc kin ng gp ca cc nh khoa hc, cn b k thut ca cc Vin, Trng, cc c s nui tm, Ban Gim Hiu v cc thy c gio Trng Cao ng Cng ngh v Kinh t Bo Lc. Chng ti xin c gi li cm n n V T chc cn b B Nng nghip v PTNT, Tng cc dy ngh, Ban lnh o cc Vin, Trng, cc c s sn xut, cc nh khoa hc, cc cn b k thut, cc thy c gio tham gia ng gp nhiu kin qu bu, to iu kin thun li hon thnh b gio trnh ny.

4 Gio trnh Phng tr bnh hi tm gii thiu khi qut v cc nguyn nhn gy bnh cho tm, s lan truyn bnh; cc bin php phng tr tng hp bnh hi tm; triu chng, s pht sinh ca bnh, chn on v bin php phng tr bnh truyn nhim; triu chng, bin php phng tr bnh khng truyn nhim. Trong qu trnh bin son chc chn khng trnh khi nhng sai st, chng ti mong nhn c nhiu kin ng gp ca cc nh khoa hc, cc cn b k thut, cc ng nghip gio trnh hon thin hn. Xin chn thnh cm n! THAM GIA BIN SON 1. Ch bin Nguyn Vit Thng: ging Trng Cao ng Cng ngh v Kinh t Bo Lc; 2. Trn Thu Hin: ging Trng Cao ng Cng ngh v Kinh t Bo Lc 3. ng Th Hng: ging Trng Cao ng Cng ngh v Kinh t Bo Lc 4. Phan Duy Ngha: ging Trng Cao ng Cng ngh v Kinh t Bo Lc 5. Phan Quc Hon: ging Trng Cao ng Cng ngh v Kinh t Bo Lc 6. Trnh Th Vn: ging Trng Cao ng Cng ngh v Kinh t Bo Lc

5 MC LC MC LI GII THIU M C L C Bi 1: GII THIU V BNH TM 1. Phn loi bnh tm 2. Nguyn nhn gy bnh cho tm 2.1. Nguyn nhn gy bnh truyn nhim 2.2. Nguyn nhn gy bnh khng truyn nhim 3. S lan truyn bnh tm 3.1. c im gy bnh ca cc vi sinh vt gy bnh 3.2. Sc khng ca tm i vi cc loi bnh 3.3. Nhn t mi trng Bi 2: PHNG TR TNG HP BNH HI TM 1. Khi nim v phng tr dch hi tng hp 1.1. Khi nim phng tr dch hi tng hp 2. Cc bin php phng tr dch hi tng hp 2.1. K thut trng, chm sc v thu hi du 2.2. Mi trng v nh nui tm 2.3. K thut nui tm 2.4. S dng ging chng bnh v ging sch bnh 2.5. Bin php kim dch 2.6. Bin php vt l v c hc 2.7. Bin php ha hc Bi 3: BNH TRUYN NHIM 1. Bnh virus (bnh bng m) 1.1. Triu chng 1.2. S pht sinh ca bnh 1.3. iu kin mi trng 1.4. Chn on bnh 1.5. Phng tr bnh virus 1.5.1. Kh trng trit , tiu dit ngun bnh TRANG 3 5 9 9 10 10 11 11 11 12 13 14 14 14 15 15 16 16 17 17 18 18 20 20 21 22 23 24 25 25

6 1.5.2. Tch ring tm khe mi lt xc 1.5.3. Ci tin vic cho n v chm sc tm 1.5.4. S dng nhng ging tm chng bnh 2. Bnh vi khun 2.1. Bnh nhim trng mu (bnh hoi huyt) 2.1.1. Triu chng bnh nhim trng mu 2.1.2. S pht sinh bnh 2.1.3. Chn on 2.2. Bnh vi khun ng rut 2.2.1. Triu chng bnh trong u 2.2.2. S pht sinh bnh 2.2.3. Chn on 2.3. Bnh vi khun c t 2.3.1. Nguyn nhn gy bnh 2.3.2. Triu chng 2.3.3. S pht sinh bnh 2.3.4. Chn on 2.4. Phng tr cc bnh do vi khun 3. Bnh nm 3.1. Bnh tm vi 3.1.1. Nguyn nhn bnh 3.1.2. Triu chng 3.1.2.1. Triu chng tm 3.1.2.2. Triu chng trn nhng 3.1.2.3. Triu chng trn ngi 3.1.3. S pht sinh bnh 3.1.4. S ly lan ca bnh 3.1.4.1. Ngun ly nhim 3.1.4.2. Phng thc ly nhim 3.1.4.3. Cc yu t dn n nhim bnh 3.1.5. Chn on 3.1.6. Ngn nga bnh tm vi 3.2. Bnh nm cc vng 3.2.1. Nguyn nhn bnh 25 25 26 26 27 27 28 28 28 29 29 29 29 29 30 30 30 31 31 32 32 32 33 34 34 34 34 34 34 34 35 35 35 35

7 3.2.2. Triu chng 3.2.3. S pht sinh bnh 3.2.4. Ngun bnh 3.2.5. Bin php ngn nga 3.3. Bnh nm xanh 3.3.1 Nguyn nhn bnh 3.3.2. Triu chng 3.3.3. S pht sinh bnh 3.3.4. Qu trnh ly lan ca bnh Bi 4: BNH KHNG TRUYN NHIM 1. Bnh nhng hi tm 1.1. Bnh rui k sinh 1.1.1. Hnh thi 1.1.2. Tp tnh 1.1.3. Triu chng 1.1.4. Chn on 1.1.5. Bin php phng tr 1.2. Bnh rui k sinh 1.2.1. Nguyn nhn bnh 1.2.2. Bin php phng tr 2. Ng c 2.1. Ng c ha cht nng nghip 2.1.1. Triu chng 2.1.1.1. Triu chng ng c do thuc ln hu c 2.1.1.2. Triu chng ng c do thuc clo hu c 2.1.1.3. Triu chng ng c do thuc tr su ngun gc m hu c 2.1.1.4. Triu chng ng c do thuc tr su ngun gc thc vt 2.1.2. Phng trnh ng c ha cht nng nghip 2.2. Ng c khi v kh thi t nh my HNG DN GING DY M UN 36 37 37 37 37 38 38 38 39 40 40 40 40 42 44 45 45 46 46 46 47 47 47 47 47 48 48 49 49 57

8 M UN: PHNG TR BNH HI TM M m un: M 06 Gii thiu m un M un Phng tr bnh hi tm l m un thuc khi kin thc chuyn mn ngh trong danh mc cc m un o to bt buc ca ngh K thut trng du nui tm. Ni dung m un trnh by nhng cng vic c lin quan n cng tc phng tr bnh hi tm nh: S thay i hot ng ca tm khi b bnh, nguyn nhn gy bnh cho tm v bin php phng tr bnh tm. ng thi m un cng trnh by h thng cc bi tp, bi thc hnh cho tng bi dy v bi thc hnh khi kt thc m un. Hc xong m un ny, hc vin c kh nng phn bit c nhng triu chng ca mi loi bnh thng gp, kt hp cc bin php phng tr dch hi tm.

9 Bi 1: GII THIU V BNH TM M bi: M061 Bnh l trng thi khng bnh thng, c tnh cht ca qu trnh bnh l bin i lu di, lin tc trong c th do cc iu kin ngoi cnh khng ph hp hay k sinh xm nhp gy ra, ph hy chc nng trao i cht v lm bin i v cu to ngoi hnh tm, lm gim nng sut, phm cht t kn. Bnh truyn nhim l mt qu trnh tng hp pht sinh ra trong c th k ch, l qu trnh bnh l do h thng thn kinh iu tit thch ng vi iu kin ngoi cnh v c tnh gy bnh ca k sinh git cht hay tiu tr c t ca chng. Bnh cp tnh l mt loi bnh xy ra nhanh chng v c thi gian gy cht khng di khi cc yu t bnh gy nn nhng tn tht ln cho hot ng sinh l v cu trc t bo. Tt c mi hot ng, din bin sinh l ca tm khng bnh thng u gi chung l bnh tm. S khng bnh thng ny b chi phi do nhiu nguyn nhn khc nhau: do s thay i t ngt ca thi tit, kh hu; do dinh dng trong l du; do s c mt ca vi sinh vt trong c th tm; do cc c t ca mi trng sng Mc tiu Hiu c khi nim c bn v tc hi ca bnh tm; Trnh by c nguyn nhn gy bnh, cc con ng xm nhp v qu trnh pht trin ca bnh tm; Phn bit c bnh truyn nhim v khng truyn nhim; Xy dng thi hc tp nghim tc, chuyn cn, tc phong khoa hc v thc bo v mi trng. A. Ni dung 1. Phn loi bnh tm Cn c vo kh nng v mc ly lan bnh. Bnh tm uc phn lm 2 nhm chnh l: Nhm 1: Bnh khng truyn nhim. Nhm bnh ny khng c kh nng lan truyn t c th ny sang nhng c th khc trong qun th tm. Bnh khng truyn nhim do cc nguyn nhn nh thay i ngoi cnh, thiu dinh dng, do sinh vt nh nhm chn t, hay do cc ha cht nng nghip, do tc dng c hc. Nhm 2: Bnh truyn nhim

10 Bnh truyn nhim l nhng bnh c th lan truyn t tm bnh sang tm khe. Nguyn nhn gy bnh truyn nhim l do vi sinh vt v ng vt nguyn sinh nh: virus, vi khun, nm, nguyn sinh ng vt v nhng vi sinh vt tung t khc xm nhp vo c th, gy hi cho tm. Cch phn loi v gi tn cc loi bnh tm (s 1). Bnh virus Bnh truyn nhim Bnh vi khun Bnh nm Bnh ng vt nguyn sinh

Cc loi bnh tm Bnh khng truyn nhim

Bnh ng c Bnh sinh l Bnh do rui k sinh

S M6-01. Phn loi bnh tm 2. Nguyn nhn gy bnh cho tm Mi loi bnh tm u c nguyn nhn ring c th l nguyn nhn sinh hc, vt l hc, ha hc, dinh dung, hoc mi trung. Nguyn nhn quan trng nht l sinh hc. 2.1. Nguyn nhn gy bnh truyn nhim Cc tc nhn sinh hc gy nn bnh truyn nhim gm virus, vi khun, nm, nguyn sinh ng vt. Tuy nhin nhiu bnh ca cc loi cn trng khc c th lan truyn ti tm, c bit l bnh cc loi cn trng thuc b cch vy, kin, cc loi gm nhm, chim, ong bp cy v nhn.

11 2.2. Nguyn nhn gy bnh khng truyn nhim Nguyn nhn gy bnh khng truyn nhim bao gm: Tc nhn sinh hc: ong k sinh, rui k sinh gy nn bnh tm khng truyn nhim. Tc nhn ho hc gy hi cho tm bao gm: ha cht nng nghip, hi thuc l, hi cy kim cc, kh thi t nh my, khi than, nhng ha cht tn d khi kh trng nh nui tm. Nhng tc nhn ny gy c cho tm thng qua khng kh vo ung h hp hoc thng qua l du, lm cho tm ng c. Cc tc nhn ha hc khng phi l tc nhn truyn nhim. Tc nhn vt l gy vt thng c gii cho tm, nhng, ngi trung thnh: Thao tc cu th khi thu nht tm mi n, cho tm n, v sinh cho tm, cho tm ln n, hoc khi thu nht kn, ct kn, phi ging, v. v. v Cht lung thc n, nhit mi trung v s thong gi c tc ng trc tip ti sc khng ca tm vi bnh v iu kin ngoi cnh bt li. Sc khng ca tm i vi cc loi vi sinh vt gy bnh v iu kin ngoi cnh bt li thay i ty theo ging tm v tui ca tm. V vy, trong qu trnh nui tm cn thc hin mi bin php k thut tc ng ti l du, nhit , m, thng thong sao cho ph hp vi cc yu cu sinh l, giai on pht trin ca cc ging tm, cc phung php chm sc tm khc nhau v cc iu kin ring bit. 3. S lan truyn bnh tm Tc nhn gy bnh l cc vi sinh vt k sinh. Bnh bt u t mt vi c th tm, sau truyn lan ra c qun th tm. Bnh ly nhim ca tm l kt qu ca s tc ng qua li gia ngun bnh, k ch tm v mi trung. Mi yu t ny u c vai tr quan trng, tuy nhin mc quan trng c khc nhau. Yu t ch yu trong pht sinh bnh l ngun bnh. Nu khng c ngun bnh, bnh ly nhim khng th xut hin. Trng thi sinh l ca tm trong mt s trung hp c th km hm tc nhn gy bnh. iu kin mi trung nh hung ti c sc sng v c ca tc nhn gy bnh, sc khng ca tm. S lan truyn bnh tm ph thuc vo cc c im sau: 3.1. c im gy bnh ca cc vi sinh vt gy bnh Cc vi sinh vt khc nhau gy nn cc bnh khc nhau. Bnh virus t bo cht a din (cpv) gy ra bi virus a din t bo cht, bnh tm vi gy ra bi nm k sinh, bnh nhim trng mu gy ra bi vi khun.

12 gy nn bnh, cc vi sinh vt gy bnh cn c cc iu kin nh: nm bnh, s lung ca n, ung xm nhp, v tr k sinh v ung bi tit cc nm bnh ra ngoi. Sau khi xm nhp vo c th tm v truc khi pht bnh, vi sinh vt gy bnh phi thch ng vi k ch c th k sinh trn k ch v sn sinh ra cc cht gy bnh cho tm, tc l hnh thnh mm bnh. Vi sinh vt gy bnh c th i vo c th bng nhiu con ung. V d: nm i vo qua mng da, bnh nhim trng mu do vi khun septicaemia i vo qua vt thung da. Phn ln bnh tm lan truyn qua vt thng ming. V vy gi v sinh l du l mt khu quan trng trong vic ngn nga bnh tm. Khi vi sinh vt gy bnh xm nhp vo c th tm, chng s gp phi sc khng ca k ch. V vy, cn phi c s lung ln th bnh mi c th xut hin. S lung ny ph thuc vo sc sng ca tm v mi trung nui tm. V tr k sinh l ni nm bnh k sinh ln ln v sinh si. V d: vi khun gy bnh bng m c loi k sinh trong nhn t bo, c loi k sinh t bo cht ca t bo, cn vi khun gy bnh nhim trng mu do septicaemia sinh si trong huyt cu t (bch cu). S sinh si v trn lan ca vi sinh vt trong c th tm s lm tn thng cc m, lm ri lon cc chc nng v gy cht. Trong nhng qu trnh ny, ngun bnh uc bi thi ra ngoi theo cc con ung khc nhau, t chng li tip tc gy nhim bnh. V d ngun bnh bng m, virus gy bnh c dng hnh cu v bo t bnh tm gai uc thi ra cng vi phn. Bo t ca mm gy bnh tm vi uc pht tn t da, vi khun gy bnh hoi huyt lan truyn bng huyt cu t, qua vt thng trn da. Phn mang vi sinh vt gy bnh l ngun chnh ca nhiu bnh ly lan. 3.2. Sc khng ca tm i vi cc loi bnh Trong qu trnh tin ha ca tm, mt kh nng khng bnh nht nh hnh thnh. C ch khng bnh ny ca tm hn ch s xm nhp ca cc vi sinh vt gy bnh; c tc dng khng bnh; ngn cn kh nng k sinh, lan rng v gy hi ca ngun bnh. C cu chng ca tm ch yu gm lp da, ng tiu ha, dch tiu ha, t bo mu v h thng min dch: B mt ca da tm uc ph mt lp sp v lp sng kitin. Lp da ny c kh nng ngn uc s xm nhp ca vi sinh vt gy bnh, ch khi c th tm c nhng vt thng kh lnh th vi sinh vt gy bnh mi c th xm nhp c.

13 Khi gp kh c hoc iu kin ngoi cnh bt li, l th ca tm ng vai tr nh mt phu lc, ngn chn vi sinh vt gy bnh. cng l mt c ch khng bnh ca tm. Rut truc v rut sau ca tm c mng kitin bn trong c kh nng ngn cn s xm nhp ca ngun bnh. Lp mng perithrophic ca rut gia c tc dng bo v tt. Khi tm lt xc ngun bnh d dng xm nhp vo c th tm, v thi im ny lp mng perithrophic ang trong qu trnh hnh thnh. l thi im tm c sc khng yu, cn chm sc tm cn thn. Dch tiu ha ca tm mang tnh kim mnh, pH t 9 n 10, l mi trung khng thch hp cho s pht trin v sinh sn ca mt s vi sinh vt gy bnh. Cht protin pht quang trong dch tiu ha cng c tnh khng virus. Mi ging tm c kh nng khng bnh khc nhau. Trong cng mt ging tm, nhng nhng tui khc nhau, cc giai on khc nhau th mc khng vi sinh vt gy bnh cng khc nhau. Sc khng bnh mang tnh di truyn. 3.3. Nhn t mi trng Nhn t mi trng bao gm l du, nhit , m v thong kh. Nhn t mi trng trc tip tc ng ti s pht sinh ca mt bnh. V d: nhiu bo t nm pht trin tt trong mi trng m. Nhng trong mi trng kh chng ngng pht trin, v khng th gy bnh. Trong cng tc phng tr bnh tm, gii php phng bnh trn ht, kt hp cha tr bnh l hp l v c li. Cc bin php cn thc hin l loi tr ngun bnh bng cch ph v chu k pht trin ca n, ng thi ci thin v nui dng v chm sc nng cao sc khng bnh ca tm. Nh th s c th tr b sm ngun bnh, lm cho tm khe, c cht lng tt v sn lng cao. B. Cu hi v bi tp thc hnh Cu hi 1: Nu cc nguyn nhn gy bnh cho tm? Cu hi 2: Nu s lan truyn bnh tm? C. Ghi nh Cn ch ni dung trng tm sau: Nguyn nhn gy bnh cho tm. S lan truyn bnh tm.

14 Bi 2: PHNG TR TNG HP BNH HI TM M bi: M062 Trong ngh trng du, nui tm, vn phng tr tng hp bnh tm l mt nhim v then cht, c quan tm mt cch c bit. T ngun du cho tm n, nh nui, dng c nui, mi trng nui phi m bo sch s. Trong qu trnh nui, phng tr bnh tm kt hp nhiu khu cng vic, c ch trng ngay t u. Bnh tm s gy hi la tm, lm tn hi n kinh t ca ngi nui tm. Vic phng tr tng hp c ngha quyt nh s thnh bi ca ngh nui tm, do phng tr tng hp phi c t ln hng u. Mc tiu Trnh by c khi nim v ngha ca cng tc phng tr dch hi tm tng hp; S dng tng hp cc bin php phng tr bnh hi tm t hiu qu cao; Xy dng thi hc tp nghim tc, chuyn cn, tc phong khoa hc, c thc trch nhim xy dng sinh thi mi trng trong sch. A. Ni dung 1. Khi nim v phng tr dch hi tng hp 1.1. Khi nim phng tr dch hi tng hp Phng tr dch hi tng hp l s dng kt hp nhiu bin php, k thut khc nhau vo phng tr dch hi tm; nhm t hiu qu kinh t k thut cao, khng nh hng n mi trng sng ca con ngi v cc loi sinh vt khc. Trong cng tc phng tr dch hi tm tng hp c th s dng cc bin php k thut, bin php phng tr nh: ngun l du v dinh dng trong l du, s dng ging sch bnh, mi trng sng ca tm, k thut nui tm, thuc ha hc . . . phng tr. Cc bin php ny c th s dng khng cng mt lc nhng cng c th kt hp ng thi vi nhau phng tr. ngha ca cng tc phng tr dch hi tng hp Con tm c vng i ngn, mt vng i ca tm t trng n ngi c tng thi gian t 50 60 ngy: mi giai on pht dc ca tm c thi gian pht dc khc nhau nh: giai on tm (su non) ch ko di 23 25 ngy, cc giai on kn, nhng, trng, mi giai on c thi gian pht dc t 10 15 ngy. Do bnh dch s pht trin nhanh hn rt nhiu. V d bnh tm m t khi virus xm nhp vo c th tm n khi kt thc bnh ch ko di t 3 6 ngy.

15 Bin php phng tr tng hp p ng c nguyn tc phng bnh cho tm t xa, to iu kin thun li cho tm sinh trng v pht dc. Khi pht hin tm c triu chng b bnh ty tng trng hp c th ra quyt nh chnh xc. V d tm mc bnh tm vi, bnh trong u c th phi hy la tm phng bnh cho nhng la sau. Bin php phng tr tng hp p dng ng v nghim ngt cn t c hiu qu kinh t cao, khng nh hng ti sc khe con ngi, khng pht tn ngun bnh v trnh lm nhim mi trng sng. 2. Cc bin php phng tr dch hi tng hp 2.1. K thut trng, chm sc v thu hi du L du m bo cht lng th nui la tm s cho kt qu theo mong i. Do , trng, chm sc v thu hi l du ng k thut nh hng trc tip n sc khe, tng kh nng chng bnh cho tm, rt ngn thi gian pht dc ca tm. Chn t trng du l mt khu rt quan trng. V tr t trng du khng c gn cc nh my ha cht, l gch, l vi, t khng b nhim, khng gn khu vc trng thuc l, cy rau u s dng nhiu thuc bo v thc vt. Nu trng du vo nhng khu t c c im trn l du hp thu kh c hoc nh hng ca thuc bo v thc vt, khi hi du nui tm, tm d b mc cc bnh ng c do thc n a vo. Cc bin php k thut chm sc du phi m bo: bn phn cn i N:P:K nu bn khng cn i tm rt d mc bnh. V d bn qu nhiu m cho du, cy du sinh trng pht trin mnh nhng l mng cha nhiu m, khi tm n vo s mc bnh tiu chy, dn n cc bnh th cp pht trin. Khi bn phn, phun thuc cho du phi s dng loi thuc chuyn dng cho du tm v m bo thi gian cch ly, nu khng khi tm n loi l du ny c cha nhiu N t do hay cn d lng thuc bo v thc vt dn n tnh trng ng c tm. Ngc li chm sc du khng phun thuc bo v thc vt hoc bn t dinh dng l du nhanh gi ci, trn l du d b bnh bc thau, bnh m nu, lm cho l c hm lng cht dinh dng thp, tm n loi l du ny sc khe km d sinh bnh th cp. Tuyt i khng bn phn tm cha qua x l cho du v trong phn tm, xc du tha c cha ngun bnh rt nhiu v a dng. n ta du ng chu k, k thut v m bo mt khng du qu dy, nng sut cht lng l du thp tm d mc bnh.

16 2.2. Mi trng v nh nui tm Trong sn xut du tm, ngun bnh tn ti trong khng kh, trong t v trong cc cht thi, xc du n d ca tm tng i rng ri. Tiu dit ngun gy bnh l bin php c bn trong phng tr bnh truyn nhim v vic kh trng thch hp l bin php quan trng.

H06-1: Kh trng khu vc nui tm Trc v nui tm, phi kh trng mi trng xung quanh mt cch ton din. Sau kh trng nghim ngt cc phng nui tm, phng d tr l du, phng n. K hoch kh trng cht ch phi c vch ra v thi hnh nghim chnh. Sp xp trong phng nui tm hp l tm con v tm ln, tm ln n c nui nhng phng ring. Vic ty u c tin hnh ngay sau khi thu hoch kn ngn nga s lan truyn ca virus v s nhim bn mi trng. Trong qu trnh nui, nhng con tm bnh, tm cht l ngun bnh c sc ly lan nhanh v mnh nht. V chng cha 1 s lng ln nhng virus cn rt khe. Cn phi thu gn v x l nhng con tm ny bng foormolandehyt hoc vi bt v em chn lp kn. 2.3. K thut nui tm S ly nhim bnh v tn hi do bnh truyn nhim gy ra c lin quan mt thit vi sc khe ca tm. V vy trong qu trnh nui cn lu nui dng v qun l tt, quan tm n cc iu kin sng v yu cu sinh l ca tm tng giai on.

17 Trong qu trnh p trng v nui trnh nhit v m cao qu mc. Nhit p trng thch hp nht l t 23 27oC. thi k tm, phi phng iu kin oi bc, phi thc hin thng gi chu o. iu tit n, m thch hp, thong kh trong phng p trng v nui tm l cng vic thng xuyn v thc hin kp thi. Khi nhng yu t ny thay i th qu trnh iu tit phi t t khng c thay i t ngt. V d: khi tng nhit nh tm, khng c tng nhit t ngt, phi tng t t. C sau 1 gi nhit tng dn ln khong 0,5 10C l thch hp. Trng hp cn gim nhit th ngc li. Khi thy nong tm xut hin tm yu, tm bnh dng a, panh, kp gp nh nhng v gom tm yu, tm bnh vo mt dng c v tiu hy ngay, khng lu chng trong nh tm. Sau mi ln cho n, thay phn tm, tin hnh lm v sinh nh tm, a ton b phn tm, cng du v nhng nong s dng ra khi phng nui tm. Vic thu hi, vn chuyn v bo qun l du phi c ch trng m bo l du c cht lng tt, p ng nhu cu nui tm. trnh gy thng tn cho tm, khng nn nui vi mt qu dy. Dng c nui tm l phng thc truyn bnh ch yu. V vy phi loi tr ngun gy bnh trong cc khay nui. Kh trng mnh tm, khay nui, l cn thit. i vi cc bnh truyn nhim, kh trng mnh tm tui 3 v tui 4 ngn chn s bng n bnh tm tui 5 l bin php c tnh quyt nh v bt buc. Khi pht hin tm bnh trn nong tm phi loi b ngay tiu dit nhn t gy bnh. 2.4. S dng ging chng bnh v ging sch bnh Trong vic chn lc to nhng ging tm chng bnh v khe mnh cn ch n cc c im ca ma v nui v iu kin thc t ca mi a phng. Chn ging tt c ngha thc t trong vic ngn nga cc bnh virus pht sinh v lan truyn, t gim bt nhng tht thot v kinh t. S dng trng nui tm phi r ngun gc nh phn phi. Trng tm phi sch bnh, bm dnh v khng c vi sinh vt gy bnh trong phi thai, c bit l bnh tm gai v bnh do virus. 2.5. Bin php kim dch Kim dch thc vt l mt bin php tch cc, mang li hiu qu phng bnh cao. Kim dch thc vt nhm ngn nga nhng ngun bnh t xa xm nhp vo khu vc nui tm, c bit i vi nhng bnh nguy him d pht sinh thnh dch v nhng bnh trong khu vc cha xut hin.

18 Do , kim dch thc vt cn kim sot cht ch tt c cc sm phm v du tm ngay t ca khu nh: ngun ging b m, trng tm ging, t, kn v cc loi sn phm ph khc t du tm. 2.6. Bin php vt l v c hc y l mt trong nhng bin php quan trng, gn lin vi k thut nui tm v bin php ny mang li hiu qu kinh t cao. Bin php vt l v c gii yu cu phi lp t h thng iu tit nhit m , lp ca thng gi, lp t h thng ca li chng nhng xm nhp vo nh tm, trong sn xut phn tn ti nh dn c th s dng vi mn che y nong i tm. Sau mi la nui tm, dng c nui tm phi c st trng. Sau ra sch v phi di nh nng trc x tiu dit ngun bnh. Nh tm lm v sinh v dng n cc tm tiu dit ngun bnh trc khi nui la tip theo. Nhng dng c nh gn (thng l dng c nui tm con) c th dng nc si luc ra, tiu dit ngun bnh. Dn v sinh sch s xung quanh nh tm v trong nh nui tm trc v sau mi la nui. Phn tm v xc du tha c em nng trc khi a vo s dng. 2.7. Bin php ha hc Bin php ha hc thng xuyn c s dng trong qu trnh nui tm, nhng yu cu khng nh hng xu ti sc khe ngi nui tm v bo v mi trng. Trc v sau mi la nui dng thuc st trng phun xt trong ngoi nh tm v khu vc nui tm. Trong trng hp nh nui tm ring r th dng c, nh nui tm c th dng foormaldehyt xng hi hoc phun xt v t kn tiu dit ngun bnh. Trc khi p trng c th dng dung dch foormaldehyt 2% st trng b mt trng trong thi gian t 30 45 pht, sau hong kh trng trong mt. Trc mi ba n hoc sau khi thay phn, s dng vi bt, clorua vi hoc foormol kh ry ln mnh tm st trng mnh tm. Trong nhng ma nng, m khng kh cao, tm d mc bnh virus v bnh do vi khun, c th s dng cloramphelincol cho tm n thm bng cch pha nc v phun ln l du cho tm n. Nu nui tm khng lp li chng nhng th s dng thuc Bi58 25% hoc Bassa 50% pha nng 1/1000 phun trc tip ln mnh tm i kh mnh tm cho n du. Ch phi thay phn cho tm v phun th trc khi phun cho ton b la tm.

19 C th dng nc dm n hoc axit acetic 1% ngm tm, cp cu tm ng c v cho tm n thm ng, vitamin nht l vitamin C. B. Cu hi v bi tp thc hnh Bi thc hnh 1: Thc hnh phng bnh tm. C. Ghi nh Cn ch ni dung trng tm sau: Cc bin php phng tr dch hi tng hp.

20 Bi 3: BNH TRUYN NHIM M bi: M063 Bnh truyn nhim l mt loi bnh c kh nng ly lan mnh gia cc c th trong mt la nui, ly lan t th h ny sang th h khc v ly lan gia cc vng nui tm. y l loi bnh nguy him, ngun bnh do cc loi vi sinh vt gy nn, bnh pht trin nhanh, mnh trn din rng v gy nhim mi trng, tn hi nghim trng v kinh t cho ngi trng du nui tm. phng tr tt bnh truyn nhim hi tm i hi ngi trng du, nui tm phi am hiu c nhng bin i sinh l v triu chng tm bnh, nhng nguyn nhn gy bnh cho tm v c nhng bin php phng tr thch hp nht cho tng loi bnh t hiu qu cao. Mc tiu Quan st v nhn bit nhng bin i sinh l v triu chng tm bnh; Tm hiu nhng nguyn nhn gy bnh cho tm; p dng bin php phng tr t hiu qu cao; Xy dng thi hc tp nghim tc, chuyn cn, tc phong khoa hc. A. Ni dung 1. Bnh virus (bnh bng m) Bnh virus l bnh gy hi tm, Vit Nam gi chung l bnh tm bng m, bnh virus do 4 loi virus gy bnh v c gi tn bnh c th theo tn tng loi virus. l cc bnh virus nhn a din, bnh virus t bo cht a din, bnh virus hnh cu v bnh virus hnh tr. Nhng biu hin c trng ca bnh virus: Bnh tm ngh i vi ging kn vng, bnh bng m i vi ging kn trng. Triu chng ny biu hin khi tm b nhim cng lc 2 loi virus bnh virus nhn a din v bnh virus t bo cht; rut gia xut hin cc virus, sau lng virus tng ln gp bi v gy bnh. Cc bnh virus xut hin tt c cc vng nui tm, nhng c bit l vo ma v h thu khi thi tit xu vic ty u cu th v qun l km s dn n s bng n bnh hng lot, lm tht thu nghim trng. Theo s liu iu tra mt s nc v mt s khu vc th bnh virus chim 70 80% trong tng s tn tht do cc loi bnh tm.

21 1.1. Triu chng Tm b nhim virus thng biu hin nhng triu chng sau: Gian t thng phng ln, da bng, c mu trng sa v tm b lin tc xung quanh khay nui. Da d v km theo mu mu trng sa r ra, c th co ngn li v cht. Xc cht ca nhng con tm b nhim bnh en dn v thi ra. Tm sinh trng chm, c th ci cc, km n v c mu trng c. Nu bnh xy ra tm mi ln th ngc gn nh trong sut, c th teo dn, xut hin nn ma v a chy, triu chng ny rt d nhm ln vi triu chng ca bnh nhim trng mu. Khi bnh pht trin mnh th xut hin phn mu trng. Triu chng ny thng khc nhau tng giai on pht trin ca tm. Nu nh chng b nhim ngay trc khi lt xc th cc t ca n s phng ln do mng ngn gia cc t b gp li. Nu tm tui 4 v tui 5, th cc mng ngn gia cc t phng ln trng ging nh mt on cy tre (gi l l bnh tm ngh i vi tm kn vng) hay cn c tn khc gi l bnh tm khc. giai on tm chn s phng to rt d thy.

H06-2: triu chng bnh bng m (tm khc) i vi bnh virus, triu chng bnh pht trin chm v din bin ko di. Nhng con tm tui nh khi b nhim t virus khng c biu hin bnh cho n tn tui 4.

22 Nu tm b nhim bnh tui 1 th s pht bnh s thy tui 2 v 3. Nu tui 2 th bnh s bt u tui 3 v 4. Nu tui 3 hoc 4 th triu chng bnh xut hin tui 5. Nu tui 5 th hon ton khng thy triu chng. Mt s tm b mc bnh thi k sau ca tm tui 5 th kn c mu nu ti, v kn d thng rch, cc cht dch lng nh ra bn ngoi lm nhim bn v kn. Bnh ny xut hin hu nh trong sut v tm xun, trong ma ma cc tnh pha nam. Tm con b cht khong 3 4 ngy sau khi b nhim bnh, cn tm trng thnh th sau 4 6 ngy.

H06-3: Giai on cui ca tm bnh bng m 1.2. S pht sinh ca bnh S ly nhim bnh do cc th virus ch yu qua ming, nhng virus t do cng c th i vo qua cc vt thng. Sau khi qua cung hng, a din i vo rut, b ha tan do cht kim trong rut v gii phng ra cc th virus. Sau khi virus xm nhp vo c th tm, mt s i vo cc c quan ni tng v k sinh trn nhng t bo d b nhim ; mt s khc c th c tr ti t bo rut gia. S din bin bnh chu nh hng ca nhit (t) v m (rh%), cng nh s lng v c tnh ca virus. Bnh do virus xut hin ch yu trong tm h thu.

23 mc nht nh, sc khng bnh virus c lin quan n th trng, ging, giai on pht trin v tnh trng sinh l ca tm. Nhng ging tm nhn nhanh v ging lai F1 ca n th hin tnh chng chu tt vi th virus nhn a din, virus t bo cht a din. i vi lai F1 th dng Trung Quc chng chu khe, dng Nht Bn yu, dng lai Chu u c sc chng chu mc trung bnh. Nhn chung cc ging c kh nng chu nhit v m cao, th c tnh chng chu tt i vi bnh virus hnh cu v con lai c tnh chng chu tt hn b m chng. Tnh chng chu i vi bnh virus khc nhau ty thuc vo thi k pht trin ca tm. Tm tui nh c xu hng d nhim bnh hn. Nghin cu s nhim LD50 qua ming i vi bnh virus nhn a din cho thy: tui 1 l 1, tui 2 l 14, tui 3 l 500, tui 4 l 550, v tui 5 l 1400. i vi bnh virus t bo cht a din, nu LD50 tui 1 l 1 th tui 2 l 1,7; tui 3 l 2,1; tui 4 l 2,3 v tui 5 l 550. i vi bnh virus hnh cu th nu LD50 i vi tm tui 1 l 1, tui 2 l 1,5; tui 3 l 3,0; tui 4 l 13, v tui 5 l 10.000 12.000. Tnh chng chu ca tng c th c th tng ln theo tui ca n, nhng tnh chng chu i vi bnh virus t bo cht a din v fv th khng khc nhau nhiu t tui 1 n tui 4. V vy iu quan trng l khng ch cn tng cng qun l tm nh m cn phi ch trng phng bnh i vi tm ln. iu ny c bit ng i vi bnh virus t bo cht a din v bnh virus hnh cu, khi s ly nhim tui 3 v tui 4 lan truyn qua khay nui c th dn n s bng pht dch bnh tui 4. Thi k tm d nhim bnh nht trong mi tui l khi tm mi lt xc. Thi gian tm chng chu khe nht l thi k chng n mnh nht. Tuy nhin, tnh chng chu c xu hng gim st khi gn n lc tm lt xc. 1.3. iu kin mi trng Th trng ca tm ph thuc nhiu vo iu kin cho n v cht lng thc n. Tnh chng chu ca tm i vi bnh virus ph thuc vo th trng tm, tm khe chng bnh tt hn. Nhit thi k p trng v thi k tm con c nh hng n tnh chng chu i vi bnh. V d: khi p trng 250C s gp 14 ln khi 320C. Nu t tui 1 n tui 3 tm c nui 2 ngng nhit khc nhau l 25 v 300C, ri cy virus t bo cht a din, th th hin tnh trng bnh ngng 250C l thp nht. T l cao v bnh virus t bo cht a din v virus hnh cu i vi tm v h thu c lin quan n nhit . Bnh virus nhn a din vi tm v xun c

24 lin quan n m (rh%). Nhit v m cao c nh hng n tnh chng chu ca tm, n lm tng tnh d nhim bnh. Cht lng v s lng l du c nh hng trc tip n chc nng sinh l ca tm. V d, nu cho tm v xun v v h, n l du bnh t hoc non, th tm ch n nhng l du non thng mc bnh virus nhn a din, v nu iu kin bt li th tnh trng bnh cng tng. Nu tm v h v v thu phi chu i, thiu l du th chng s b ri lon trao i cht, gim kh nng chng bnh. Khi ch cn c s lng nh virus t bo cht a din chng cng d nhim bnh virus t bo cht v virus hnh cu. Hn na, s nhim c do ha cht nng nghip hoc do khi thi t cc nh my ha cht c hi to iu kin thun li cho cc bnh virus. 1.4. Chn on bnh Chn on bnh da vo nhng im sau: thi k nhim bnh ban u l u tm c mu xanh, khng lt xc, da bng. Sau ton b c th c mu trng sa, tm b lin tc, gai ui b t v cui cng 1 cht lng hoc mu mu trng sa a ra. Nu nh triu chng ca bnh khng biu hin r nh vy th ct ui hoc chn ly mu dim tra. Chun b mu ti, quan st di knh hin vi phng i 400 ln tm s c mt ca a din, ri da vo chn on bnh.

H06-4: triu chng tm khng lt xc (tm trn ng)

25 1.5. Phng tr bnh virus Hin nay bnh virus l bnh ph bin rng ri trong cc bnh tm, l loi bnh nguy him nht i vi tm. Khi bit r nguyn nhn ca tng bnh, ta c th khng ch c bnh bng bin php phng tr tng hp. Nhng phng php phng tr chnh: 1.5.1. Kh trng trit , tiu dit ngun bnh Tiu dit ngun gy bnh l bin php c bn trong phng tr bnh virus v vic kh trng thch hp l 1 bin php quan trng. Trc khi nui tm phi kh trng mi trng xung quanh mt cch ton din. Sau kh trng nghim ngt cc phng nui tm, phng d tr l du cn phng n th cn kh trng vi ln. K hoch kh trng cht ch phi c vch ra v thi hnh nghim chnh. Sp xp trong phng nui tm phi hp l tm con v tm ln (ln n) nui nhng phng ring. Vo cui v, nhng con tm cht trn gi l ngun nhim bnh mnh nht. V chng cha 1 s lng ln nhng virus cn rt khe. V vy, vic ty u phi c tin hnh ngay sau khi thu hoch kn ngn nga s lan truyn ca virus v s nhim bn mi trng. 1.5.2. Tch ring tm khe mi lt xc Phng thc truyn bnh ch yu nht l qua khay nui. V vy phi loi tr ngun gy bnh trong cc khay nui, c bit l phi ngn nga ly nhim cho tm tui nh. Tm b nhim bnh virus, sinh trng chm, lt xc mun v ko di. Phn ca nhng con tm ny trong nong ngy cng tng, tm khe tip xc vi phn tm bnh s b ly nhim bnh. T , dch bnh co nguy c pht trin mnh trong nong. Trong thi gian nui lun phi theo ng k thut, tch nhng con tm lt xc ra khi nhng con cha lt xc v nui ring, cch li tm khe gim nguy c nhim bnh. Kh trng mnh tm, cng nh vi khay nui, l cn thit. i vi cc bnh virus t bo cht nhn a din v virus hnh cu th kh trng tm tui 3 v tui 4 ngn chn s bng n bnh tm tui 5 l bin php c tnh quyt nh v l bt buc. Khi pht hin tm bnh trong qun chng tm th phi loi b ngay tiu dit nhn t gy bnh. ngn nga s ly lan bnh do con ngi v mi trng, th cn x l cn thn phn tm bnh, khng c phn tm trong nh tm hoc bn ba bi cho rung du.

26 1.5.3. Ci tin vic cho n v chm sc tm S ly nhim bnh v tn hi do bnh virus gy ra c lin quan mt thit vi sc khe ca tm. V vy trong qu trnh nui cn lu nui dng v qun l tt, quan tm n cc iu kin sng v yu cu sinh l ca tm. Trong qu trnh p trng v nui cn trnh nhit v m cao qu mc. thi k tm phi phng iu kin oi ngt ngt, phi thc hin thng gi chu o. m phng nui v cc khay phi c iu chnh thng xuyn. Vic thu hi, vn chuyn v bo qun l du phi c ch trng m bo l du c cht lng tt p ng nhu cu nui tm. trnh gy thng tn cho tm, khng nn nui vi mt qu dy. 1.5.4. S dng nhng ging tm chng bnh Trong vic chn lc to nhng ging tm chng bnh v khe mnh cn lu n cc c im ca ma v nui v iu kin thc t ca mi a phng. Chn ging ng n phi c ngha thc t trong vic ngn nga cc bnh virus pht sinh v lan truyn cng nh gim bt nhng tht thot v kinh t. Hin nay cha c cc loi thuc c tr c hiu lc cao trn vo thc n nhm tr bnh cho tm. Theo kinh nghim th cho tm n thm cloramphenicol cho mt s hiu qu. Phng php ny ch yu l c ch vi khun ng rut v lm yu hoc hm bt vic pht sinh cc bnh virus t bo cht a din v virus hnh cu. Ngi ta tin hnh nghin cu v kh nng tc ng vo virus v qu trnh min dch i vi virus v php iu tr nhit cao c ch cc bnh virus t bo cht v virus hnh cu tm. 2. Bnh vi khun Bnh vi khun l bnh ph bin ca tm v c xu hng xut hin trong nhng v tm c thi tit nng m. Bnh vi khun t khi bng pht hng lot. Tuy nhin, nu vic kh trng khng c ch thng xuyn, nu phn tm lu trong khay nui, l du b nhim khun, hoc s dng thuc dit khun khng an ton, th bnh vi khun c th gy tn tht ln. Bnh vi khun c gi l bnh thi nhn, bi v khi tm cht th xc ca n mm nhn v thi ra. Bnh ny c phn loi theo 3 dng vi khun nh sau: Bnh nhim khun ng mu hay cn gi l nhim trng mu. Nhim khun ng rut hoc nhim trng c t. Bnh vi khun c t

27 2.1. Bnh nhim trng mu (bnh hoi huyt) Trong bnh ny, vi khun sng v nhn ln rt nhanh trong mu ca tm, nhng v ngi. S nhim trng mu trong c th nhng v ngi thng lm nh hng nghim trng n nng sut trng. C 2 loi vi khun ph bin gy ra bnh nhim trng mu l vi khun bacillus sp. v vi khun serratia marcescens. Tnh khng ca vi khun bacillus sp. tt hn vi khun serratia marcescens. Tr dung dch vi, cn vi bt, clorua vi, foormaldehyt v cc cht v sinh thng thng khc vn s dng trong ngh nui tm v em li hiu qu kh trng tt. 2.1.1. Triu chng bnh nhim trng mu Tm di chuyn chm chp, km n, c th dui thng, cc t ngc sng phng ln, cc t bng co li, c hin tng nn ma, phn mm dng ht lm tm. Tm cht th u v ngc dui thng, c th mm nhn v bin mu, vch c th d v chy ra cht lng mi hi thi.

H06-5: Xc cht ca tm b bnh nhim trng mu (Bnh hi huyt) Khi tm mi cht v bnh do vi khun bacillus sp. trn lng t ngc hoc t bng 4 6 biu hin mu xanh ti, sau lan ra ton b c th, xc tm bin mu en thi ra v r ra cht lng mu sm.

28 Xc cht ca tm b bnh do vi khun serratia marcescens c cc m bnh mu nu ti, ton b c th mm nhn, sau ton thn chuyn sang mu sng nht. Khi ng n th cht dch mu nht r ra. Bnh nhim trng mu l loi bnh cp ph bin. Nhit mi trng cng cao, bnh pht trin cng nhanh. Thi gian t khi nhim bnh n khi cht: nu nhit mi trng > 280C khong 10 gi tm cht v nhit 250C th sau 1 ngy tm cht. 2.1.2. S pht sinh bnh Vi khun sng ch yu mi trng t nhin, trong t v bm theo cc ht bi, trong nc cng, trn l du, trong phng nui v trn cc dng c khc. Mi trng nng m, nhit v m cao l iu kin thch hp nht cho s truyn lan ca vi khun ny. Bnh ny xut hin ch yu vo ma ma v ma nhiu sng m. Vi khun xm nhp vo c th tm, nhng v ngi ch yu qua vt thng c gii. Chng nhn ln nhanh trong mu v ph v chc nng sinh l bnh thng ca mu, lm lon qu trnh trao i cht dn n tm b bnh v cht. Tm tui 5 d b bnh nht. Thc t bnh ny xut hin nhiu v gy hi nng nht vo cui tui 4. Vic nui khng cn thn, khay nui qu cht, phn lu cu trong khay v ng tc qu mnh khi dn phn, cho tm ln n, thu kn, cho giao phi lm tn thng n tm, nhng v ngi, to c hi cho vi khun xm nhp. Nhng dng c bn trong phng bo qun l du, c bit l khi bo qun l du t, to iu kin cho s lan truyn ca vi khun v lm nhim bn l du. 2.1.3. Chn on Chn on bnh da vo nhng triu chng tng c th tm nh: S thay i mu sc ca xc cht. Hin tng thi ra v mi thi. S dng knh hin vi kim tra xc nh vi khun. chnh xc th tt nht l phi kim tra tm vi khun ngay trc khi tm cht. 2.2. Bnh vi khun ng rut Bnh vi khun ng rut cn gi l bnh trong u, bnh tm teo; gy ra do vi khun tng nhanh trong h thng tiu ha. Nguyn nhn gy bnh cha r rng. Khi kim tra bnh phm tm thy ph bin l vi khun steptococcus sp. Vi khun c hnh trn, 2 hoc nhiu ch ni

29 to thnh chui ht. Kch thc 0,7 0,9 m. Ngoi steptococcus, vi khun bacilli trong h thng tiu ha cng gy ra bnh ny. 2.2.1. Triu chng bnh trong u Triu chng chung ca bnh ny l tm gim sc n, di chuyn chm chp, c th ci cc, sinh trng chm v cc triu chng mn tnh khc. Cc triu chng c th khc nhau ty thuc vo thi k pht trin ca tm v cc loi vi khun k sinh trong ng tiu ha. Tm bnh c biu hin tm tui nh khng ln du, tm tui ln b nhiu ln trn l du, trn cp nong. Giai on sau c th co ngn li, u trong sut, c th a chy. Tm bnh thng n np di l du. Khi b bnh cp tnh tm c th cht ngay trong khi lt xc. Xc cht c mu nu ti, mc ra v c mi hi thi. 2.2.2. S pht sinh bnh i vi bnh vi khun ng rut, thc n khng phi l nguyn nhn gy bnh chnh trn tm khe. Khi chm sc km, gp iu kin mi trng bt li, c bit l sau khi tm n phi nhng l du qu gi hoc qu non th chc nng sinh l ca tm b ri lon, c tnh khng vi khun ca dch tiu ha v mu suy yu, lm vi khun tng nhanh v gy ra bnh. Bnh ny xut hin ch yu thi k tm tui nh v tm mi lt xc cc tui khc nhau. 2.2.3. Chn on Nu cc bin php loi b tm bnh, ci thin mi trng nui v thm cloramphenicol vo thc n m kt qu r rt th c th chn on l bnh ny. Kim tra dch tiu ha trong rut di knh hin vi, nu thy nhiu vi khun th cng chn on l bnh vi khun ng rut. 2.3. Bnh vi khun c t Bnh khun c t, cn gi l bnh sotto. Tm nhim bnh khun c t v n phi c t do nha bo bacilli sinh ra. Thuc dit khun bacillus thuringiensis v cc thuc tng t p dng trong cc vng nui tm cng l nguyn nhn gy nhim v lan trn ca bnh. 2.3.1. Nguyn nhn gy bnh Vi khun c dng hnh gy, phn cui hi trn, c lng roi v thng to thnh chui lin kt vi nhau, nhum gram m. Khun lc trn c mu trng sa. Sau khi t ti giai on pht trin nht nh cc th sinh dng to thnh bo xc, trong bo t pht trin mt u cn u kia l tinh th prtein (mt th kt tinh ph ca bo t).

30 Bo t c hnh van hoc hnh ng, c tnh khc x, kh nhum mu, chng chu tt vi iu kin bt li v khi gp iu kin thch hp th pht trin thnh th sinh dng. Th kt tinh c hnh thoi v cha ni c t elta ( ). Tinh th prtein cha nhiu enzym, khng tan trong nc v cc dung mi hu c nh axtn, nhng ha tan trong dung dch kim. N c c cao i vi su non b cnh vy v l nguyn nhn lm tm cht sau khi n phi vi gi. 2.3.2. Triu chng Bnh ny xut hin ch yu tm tui ln, c bit l giai on tm chn, v c th l cp tnh hoc mn tnh. Bnh cp tnh l do tm n phi s lng ln vi khun c t sotto v cht t ngt trong 10 pht hoc vi gi. Triu chng chnh l ngng n t ngt, u ging cao, co tht v giy da, kit sc, t ngt ng xung v cht. Ngay sau khi cht, c th dui thng ra, s vo thy cng, u xut hin hnh mc (y l c im ca bnh ny). Xc cht chuyn mu chm cho n khi thnh mu en, ri thi ra v r ra cht dch mu nu ti, hi thi. Khi tm n phi lng nh vi khun c t sotto th n b bnh mn tnh. Sc n ca tm gim, phn hnh dng khng u, thnh thong xut hin nn ma. Tm b lit, ngc v ui tr nn trong sut, tm nm bt ng trong l tha, phn. Bnh c th ko di vi ngy tm mi cht. 2.3.3. S pht sinh bnh Vi khun sotto l nguyn nhn gy bnh ngu nhin. C th tm thy mt lng ln vi khun ny trong c th v phn ca tm bnh, nhng cn trng hi du b bnh, trong nc b nhim bn. l ngun nhim bnh chnh. Nhng thuc dit khun dng khng ng cch cng c th gy nhim bnh ny. Con ng xm nhim chnh l qua ming. Sau khi tm n phi l du nhim vi sinh vt gy bnh t tm bnh, t xc v phn tm bnh, th tin bo t b tiu ha do cht kim trong dch rut s gii phng ra cc c t lm tm b say v cht. Mi trng m l yu t chnh dn n bnh (nh trong nhng ngy my m, ngy ma, m cao m s kh m li kh khn). c bit l khi lin tc cho n l du t, lm khay nui b m t. iu kin nh vy rt thch hp cho s sinh si v lan truyn ca vi khun nhng li lm cho tm yu i, khin t l mc phi bnh vi khun c t cao. Nu d tr qu nhiu l du trong phng cha, ng thi nhit v m li cao, th vi khun cng nhn nhanh. L du mang vi khun lm tng c hi nhim bnh.

31 2.3.4. Chn on Bnh vi khun c t khng c triu chng ni bt, thm ch ngay c khi tm sp cht. Khng thy bin mu khi cht; s xc tm thy cng, u tht vo to thnh dng mc. Trng hp bnh cp th gi tm mt thi gian ngn (khong 1 ngy), sau ly mu dch cha trong rut lm mt mu ti quan st di knh hin vi. Nu pht hin mt lng ln cc th sinh dng tinh th tin bo t th chnh l bnh vi khun c t. Cng c th gi tm bnh mt ngy, sau ly dch rut gia ra cho vo nc v trng. Cht ni trn mt trong sut em cho tm 1 tui n cng thc n; nu gy ra nhim c cp th chn on l bnh ny. 2.4. Phng tr cc bnh do vi khun Ngoi vic kh trng thng thng cn phi ch gi v sinh phng nui, phng d tr l du, khay nui v ngun nc. Ch chn l du ph hp v gi cho l du ti. Trnh d tr qu nhiu l du trong kho. L du cn c bo qun kh ro v ti, trc khi cho n 15 30 pht phi o ti du cho thong kh, thot nhit. Tng cng thng gi v kh m. Nn rc mt t vi bt hoc cht ht m trn cc khay nui gi cho chng lun kh ro. Ch theo di sc n ca tm. Khi pht hin ra tm bnh phi tch chng ra v kh trng ngay. Ci tin ch n v chm sc, duy tr khong cch thch hp. Khi ct v chn kn, cho ngi giao phi th cc thao tc phi cn thn trnh lm tm b thng. Phng tr dch hi cy du. Cm s dng bin php sinh hc cng vi thuc dit khun cc khu vc nui tm. Thm vo thc n 500 1000 n v quc t chloramphenicol (nu l syntomycine th liu lng gp i). Trong thi gian bnh bng n nghim trng, c 8 gi 1 ln cho thc n c trn thuc trn, v n lin tc mt s liu. 3. Bnh nm Bnh nm l do nm k sinh trn c th tm, nhng v ngi. Tm cht c biu hin b cng li. Nht Bn gi l bnh calcino. Bnh nm c phn loi theo mu sc ca cc bo t trn tm cht. V vy chng ta thy c cc bnh nm trng hay bnh tm vi, bnh nm cc vng, bnh nm xanh, bnh nm en v bnh nm hng.

32 Trong s nhng bnh do nm gy ra, ph bin nht l bnh tm vi, bnh nm cc vng v bnh nm xanh. Bnh nm c chn ng t khi ph bin bt tr cc bnh nm xc cng tm. 3.1. Bnh tm vi 3.1.1. Nguyn nhn bnh Bnh ny do nm beauveria bassiana (balsamo) vnillemin gy ra. N thuc ging beauveria, h moniliaceae, b monialiales, nhm nm bt ton. Chu k pht trin ca nm beauveria bassiana gm 3 giai on: nh bo t Si nm dinh dng Si nm a kh nh bo t (condia) nh bo t c hnh cu hoc hnh van, khng mu nhng di knh hin vi c mu xanh nht, thng tp hp li thnh dng phn trng. Khi iu kin nhit v m thch hp th sau khong 10 gi bm vo c th tm, bo t ny mm, cc ng mm mc ra, ng thi tit theo cht phn gii v kitin khin chng m thng c vch c th tm, nh v v nhn nhanh trong c th tm. Si nm sinh dng ng mm xm nhp, pht trin thnh si nm sinh dng. nh si nm hnh thnh cc si nm ngn hnh trn hoc hnh van. Chng c th t tch ra v ko di to thnh si nm sinh dng. Si nm a kh (aerial mycelium) Si nm sinh dng m thng vch ra ngoi tr thnh si nm a kh trn c th tm. Chng mc ra cc conidiophories, t to thnh nhng cnh nh, mi cnh c mt hoc nhiu conidia. Giai on pht trin ca nm tm vi t khi bo t ny mm ti si nm sinh dng, si nm ngn v nh bo t l mt chu k. Bo t ca nm Beauveria bassiana c th tn ti trong mi trng t nhin vi thng n 1 nm. C th dit nm bng bt ty trng c 2% hot cht clo hoc 1% formalin, trong 5 7 pht. 3.1.2. Triu chng Tm c th nhim bnh tm vi giai on tm, nhng v ngi.

33 3.1.2.1. Triu chng tm giai on mi nhim bnh triu chng khng r rt, nhng nu bnh tin trin th xut hin cc vt bnh ging nh git du trn c th tm. Tm sp cht a phn mm v nn ma. Mi cht th u tm mm v n hi, nhng sau cng li ngay v chuyn sang mu nu .

H06-6: Bnh tm vi khi mi cht Mt hai ngy sau, lng si nm mc ln gia cc mng gian t; cui cng th ton c th ph mt lp bt nh bo t (conida) mu trng. S lng nh bo t tm tui 5 c th t ti 10. 000 20. 000 triu.

H06-7: Xc tm vi

34 3.1.2.2. Triu chng trn nhng S nhim bnh giai on nhng lm nhng kh ho i. Phn ng chm chp vi kch thch bn ngoi, ngc co ngn v si nm a kh cng vi conida pht trin gia cc mng gian t. 3.1.2.3. Triu chng trn ngi C th ngi cng, cnh d rng. Thi gian t nhim bnh n cht, thng thng 2 3 ngy i vi tm tui 1 v tui 2; 3 4 ngy i vi tm tui 3; 4 5 ngy i vi tm tui 4 v 5 6 i vi tm tui 5, ty thuc vo iu kin nhit , m, th trng ca tm. 3.1.3. S pht sinh bnh S sinh trng mnh m ca si nm sinh dng v si nm ngn ht mt cht dinh dng v nc ca c th tm, gy ra cc tinh th trong mu. Mu b m c, chc nng v s lu thng mu b cn tr. Si nm sinh dng cn sinh ra c t lm tm trng c v cht. Trc khi tm cht th h si nm sinh trng ch yu trong mu, t khi trn vo cc c quan khc, nhng sau khi tm cht th n i vo cc m khc ht lng nc ln, l nguyn nhn lm cho xc tm b ha cng. 3.1.4. S ly lan ca bnh 3.1.4.1. Ngun ly nhim Nm Beauveria bassiana l k sinh gy bnh c t rt nhiu ngun khc nhau: ch yu t xc cht v phn ca tm bnh, xc cht v cht thi ca cn trng mc bnh ngoi ng rung. Mt s vng s dng nm ny nh mt bin php sinh hc phng tr su hi. cng l mt ngun nhim bnh. Bo t ca nm Beauveria bassiana rt nhiu, nh v nh. Chng c th pht tn nh gi n ch nui tm v cc vng xung quanh lm cho nhng vng b nhim nm. 3.1.4.2. Phng thc ly nhim Ch yu bng phng php tip xc qua vt thng c gii da, khng nhim bnh qua ng tiu ha. 3.1.4.3. Cc yu t dn n nhim bnh Kh nng xm nhim ca bnh ty thuc vo cc giai on sinh trng khc nhau ca tm. Giai on tm d b nhim bnh hn giai on ngi. Trong cng mt tui th tm mi lt xc d b nhim bnh hn tm sp lt xc. T l nhim bnh gim khi tm ln ln, nhng khi tm chn v ha nhng th kh nng nhim bnh li nng. Nhit v m c mi quan h mt thit i vi s xut hin ca bnh ny, c bit l m. m 90 100% thch hp nht cho s ny mm ca nh bo t (conidia). Chng khng ny mm m di 70%. Trong khong

35 m ti u v khong nhit t 10 280C, th nhit cng cao kh nng ny mm ca conidia cng tt. Nhit ti u l 24 280C. Conidia khng ny mm nhit 330C. V nhit 24 280C cng l nhit ti u i vi tm nn iu tit m l bin php chnh ngn nga bnh ny. Phng php nui tm cng nh hng n tnh trng bnh. Bnh d dng thnh nng khi nui tm c che cc tm plastic trong ma m. Xu hng bnh cng tng khi trn nh ca phng nui thp, thng gi km, hoc khi phng nui nm gn ni cung cp nc. 3.1.5. Chn on Chm vo u tm, thy n hi, nu t con tm mi trng m, xc ca n cng v sinh ra conidia trng th tm b bnh tm vi. Nu triu chng khng r th lm mt mu mu ti em soi knh hin vi, khi thy c si nm ngn hoc si nm sinh dng, th l c s chn on l bnh tm vi. 3.1.6. Ngn nga bnh tm vi Khi bnh tm vi xut hin phi lm v sinh sch s phng nui cng cc dng c nui v ch s dng li sau khi sy kh hoc phi nng. Tin hnh kh trng cn thn. Nu pht hin c tm bnh khi conidia ny mm th phi em t hoc cho vo bnh ng vi; khng c qung ba bi ra xung quanh. Phn tm phi thu dn cn thn v kh trng bng thuc chng nm tm vi. Loi tr dch hi du ngoi ng rung, cc khu vc nui tm khng c dng thuc tr nm beauveria bassiana. Gi m phng nui v khay nui cho thch hp. Ri nhiu cht ht m xung quanh phng. 3.2. Bnh nm cc vng Bnh nm cc l do nm aspergillus sp. k sinh trn tm. Nm cc c nhiu loi, nhng aspergillus flavus link v aspergillus oryzae wehmer l mi e da ln nht i vi tm. 3.2.1. Nguyn nhn bnh Nguyn nhn gy ra bnh ny l cc nm thuc ging nm cc aspergillus, h moniliaceae, b moniliales thuc nhm nm bt ton. Vng i ca nm Aspergillus flavus v a. oryzae ging nhau, c 3 giai on: nh bo t, si nm sinh dng v si nm a kh; nhng chng khng sinh ra loi si nm ngn.

36 nh bo t (Conidia) nh bo t ca bnh ny ln hn nh bo t ca bnh tm vi; hnh cu kch thc 3 7 m; mt s c b mt nhn, mt s c b mt rp; mu vng nht, sau chuyn sang nu. Nhit ny mm ti u l 30 350C. Trong tt c cc loi nm gy bnh cho tm, th conidia ca nm ny c tnh chng chu tt nht i vi cc yu t mi trng, chng c kh nng sng 1 nm hoc lu hn. Conidia ca nm ny c tnh chng chu tng i cao vi cc cht kh trng. V d i vi formalin 2% mt s chng ch b kh sau 5 gi; nu x l formalin 2% trong 30 pht chng mt hot tnh. X l vi 0,3% hot cht clo trong 20 30 pht cng lm chng mt hot tnh. V cy cn quan st theo di c bit khi kh nm cc. Si nm sinh dng Conidia bm vo c th tm v pht trin thnh si nm sinh dng. N khng to thnh si nm ngn v ch sinh trng ti ch n xm nhim. Si nm a kh Gc chm nh bo t (conidiophore) c; phn cui m rng thnh hnh cu hoc hnh ovan, gi l ti apical, gm 1 2 dy Sterigma (cung bo t) ta ra. Sterigma ca nm a. Flavus c dng gn hnh cu, cn ca a. Oryzae l dng hnh cu, v conida gn thn chui trn . Nm a. Flavus c th tit ra nhiu c t trong sut thi k sinh trng ca chng. Trong c aflatoxin b1 l mt trong nhng cht c c cao nht. N khng ch c vi tm m cn th hin tnh cht gy ung th i vi ngi v ng vt bc cao khc. 3.2.2. Triu chng Bnh nm cc vng xut hin ch yu tm tui 1, tui 2 v gim i theo tui. Nhng v trng cng c th b nhim bnh trong mi trng m. Sau khi b nhim bnh, tm tui 1 ngng n, b hn m v nm di y khay nui. ni nhim cc si nm th trn xc cht xut hin cc vt lm rng ca v mt ngy sau si nm a kh xut hin. Sau , cc th conidia vng v nu ph khp c th. Trn tm ln b bnh th xut hin nhng m bnh ln ln xn. Ngay trc khi cht u ngc tm dui thng, xut hin nn ma. c im ca bnh ny l xc cht b cng nhng ni nm xm nhp, cn nhng phn khc th en dn v thi ra. Si nm a kh v conidia xut hin nhng ch b cng.

37 Khi tm tui 1 b nhim, n cht u tui 2; nu b nhim tui 2 th cht u tui 3. Nhim bnh lc nhng sp v ha th cc m bnh i khi xut hin, nhng li mt i khi lt xc v tm khe tr li. Nu nhim bnh giai on tm chn v nhng th nhng b cng li v c mu nu ti. Khi m xung quanh ln cao, nhng b mc do cc si nm a kh sinh si mnh trn c th tm. Trng tm gi mi trng m d b k sinh nm cc aspergillus v b mc ph. iu ny dn n phi b nght th v cht. 3.2.3. S pht sinh bnh Sau khi conidia ny mm v xm nhp vo c th tm, h si nm pht trin chm, khng hnh thnh cc si nm ngn, n ch pht trin chm ni nhim bnh. V vy, xc cht ca tm ch b cng cc b. Di nh hng ca men proteaza v aflatoxin do nm tit ra, triu chng nhim c xut hin, lm tm cht nhanh. Phi b cht ngt thi thi k p trng v l th trn v trng b tc nghn do s sinh trng ca si nm aerial trn b mt qu trng. 3.2.4. Ngun bnh Vi sinh vt gy bnh l loi nm ngu nhin v c tnh hoi sinh mnh, c kh nng sng hoi sinh trn g, tre, dng, bt nho, phn tm, thc n g vt, x du iu kin m. Nhng th y l ngun nm rng ln, t tc nhn gy bnh lan trn. V nhit ti u i vi nm tng i cao, nn t l tm mc bnh cao hn trong iu kin nng m. 3.2.5. Bin php ngn nga Chn on bnh ny da vo hin tng xc cht ha cng v hnh thi ca si nm. Bin php ngn nga v c bn ging nh i vi bnh tm vi. Ngun bnh ch yu l cc vt b mc. V vy phi c bit ch sy kh khay nui v dng sau khi kh trng. Lun phng, cnh gic pht hin mc. Nhng khay bo qun trng tm phi c thng gi tt v kh m. Tng cng kh trng tm v khay nui bng bt chng nm xc cng (nh clorua vi) trong sut ma m v cc tri tm c lch s mc bnh cao. 3.3. Bnh nm xanh Bnh ny xut hin ch yu v tm thu

38 3.3.1 Nguyn nhn bnh Nm gy bnh l nomuraea rileyi farlow, thuc ging nomuraea, h moniliaceae, b moniliales, thuc nhm nm bt ton. Trc y c gi l spicaria pracina (moulblane) sawada. Nm nomuraea rileyi c 3 giai on sinh trng ging nh nm beauveria bassiane (conidia, h si nm sinh dng v h si nm a kh). Conidia Conidia c hnh ovan, mt u hi nhn, u kia hi t. B mt xanh v nhn, nhng khi nhiu conidia tp hp li vi nhau th c mu xanh sng. Nhit ny mm ti u l 22 240C; nhit trn 280C khng thch hp cho s ny mm. Conidia b mt hot tnh khi x l bng formalin 1% trong 20 pht nhit 200C v trong 5 pht nhit 250C, x l bt ty trng (clorua vi) cha 0,2% hot cht clo trong 5 pht cng c th lm mt hot tnh ca conidia. Si nm sinh dng H si nm sinh dng l nhng si nh mn, vch ngn khng mu. a s si nm ngn c dng qu u hoc hnh ng. Si nm a kh Gc chm nh bo t (conidiophore) c hnh bnh xe, ngn v khng phn nhnh. Chng sinh ra vi cung (sterigmata) nh bo t hnh qu bu trn nh mang mt chui conidia. Nm nomuraea rileyi c th tit ra c t lm cho tm trng c khi tip xc qua da. 3.3.2. Triu chng c im c trng ca bnh ny l xut hin nhng vt bnh hnh bnh xe khng u, mu nu ti, trn mt lng v mt bng. Vng ngoi cc m bnh ti hn gia. Khi cht, xc tm c mu trng sa, n hi, u v ngc dui thng. Xc cht cng li dn nhng khng chuyn sang mu anh o. Sau khi cht 2 3 ngy c th c bao ph mt lp conidia mu xanh sng. Nu tm b nhim trc khi lt xc, c th c mu trng sa v bng nh trong bnh virus nhn a din, nhng vch c th khng d v v tm di chuyn chm. Vng i ca nm tm xanh di hn tm vi. Tm cht khong 7 10 ngy sau khi nhim bnh. 3.3.3. S pht sinh bnh Nguyn nhn gy bnh nm xanh tng t nh bnh tm vi. Tuy nhin do s lng ln si nm ngn to thnh trong mu nn trong bnh nm xanh c th tm c v c mu trng sa.

39 3.3.4. Qu trnh ly lan ca bnh Tm nhim bnh thng b bao ph mt lp nm. chn on sm bnh, chng ta c th kim tra mu, pht hin cc si nm ngn. C th chn on bnh bng kim tra li vt bnh trn vch c th pht hin cc conidiophore hnh bnh xe. Bin php phng tr ging nh bnh tm vi. B. Cu hi v bi tp thc hnh Bi thc hnh 1: Thc hnh tr bnh truyn nhim hi tm. C. Ghi nh Cn ch ni dung trng tm sau: Triu chng bnh truyn nhim. Bin php phng tr bnh truyn nhim.

40 Bi 4: BNH KHNG TRUYN NHIM M bi M064 Bnh khng truyn nhim l loi bnh khng c kh nng ly lan gia cc c th trong qun th. Nguyn nhn gy bnh: do vt thng c gii, dinh dng, thi tit kh hu... Tuy loi bnh ny khng c kh nng ly lan nhng c tc hi rt ln, c th tm b bnh hng lot, nu b nh th lm gim nng sut cht lng t kn, nng c th lm tm cht hng lot, tht thu kinh t hon ton Mc tiu Quan st v nhn bit nhng bin i sinh l v triu chng tm bnh; Tm hiu nhng nguyn nhn gy bnh cho tm; p dng bin php phng tr t hiu qu cao; Xy dng thi hc tp nghim tc, chuyn cn, tc phong khoa hc. A. Ni dung 1. Bnh nhng hi tm Bnh nhng hi tm gy ra bi rui k sinh exorista myiasis, rui k sinh sturmia myiasis v ong k sinh. Nhng tc nhn gy bnh khng gy k sinh bao gm: lng c ca su non su rm euproctis similis v setora postornata. Rui k sinh exorista sorbillans thy trung quc v nhng nc vng cn nhit i, rui k sinh sturmia thy Nht Bn. 1.1. Bnh rui k sinh Rui trng thnh exorista sorbillans trng trn b mt c th tm, sau khi trng n su non xm nhp v k sinh trong c th tm. Loi rui ny l nguyn nhn gy hi ng k cho ngh nui tm, n c th lm gim nng sut ti 10% trong tng hp gy hi nh v ti 30% khi gy hi nng. Rui bt u xut hin trong v tm xun, gy hi nng vo v tm h v thu. K sinh l su non (gii) ca loi rui exorista sorbillans wieddeman thuc ging exorista, h tachinidae, b ph cyclorrhapha, b hai cnh diptera, lp cn trng. N l loi bin thi hon ton bao gm cc pha trng, su non, nhng v trng thnh.

41 1.1.1. Hnh thi Trng thnh Trng thnh c ln hn ci. C th c chia lm 3 phn: u, ngc, bng. u hnh tam gic, trn u c 3 mt n, mt i mt kp, ru u v cc phn ph ming. Mt lng ca ngc c 4 vn chy di mu en. Ngc mang 3 i chn, mt i cnh nm ngc gia, mt i cnh bin thnh chy ngc sau. Bng hnh nn c 8 t, 4 t l r, nhng t cn li l b phn ngoi ca c quan sinh dc. t bng th nht mu en, cc t khc mu vng xm, mp trc t mu en, mp sau t to thnh sc mu nh da h. C quan sinh dc c gm gai giao cu v 2 b phn qup m c. Thy ui hnh tam gic c mu da cam. y l mt trong nhng c im c dng trong phn loi. Trng Di hnh ovan, mu trng sa, u trc nhn, u sau t, mt lng hi lm, mt bng phnh to hay hi dt. Su non (gii) u dng hnh nn, ton c th 12 t c mu vng nht, u trc nhn mang mc ming bng kitin v 2 i b phn cm gic tim chch. C hai pha t th 2 c mt i l th. t cui cng c mt i l th sau mang mnh l th, 3 khe l th nh v mt k l th. L hu mn nm gia mt bng ca t bng th 11.

H06-8: Giai on su non ca rui hi tm

42

Nhng Nhng bc hnh ng, mu nu ti 12 t khng nhn r; mc ming v mm l th sau c th nhn r.

H06-9: Giai on nhng ca rui hi tm C ng vn dc chy t t th 2 n t th 3 gip cho nhng d dng v ha trng thnh. C mt i mu li ca c quan h hp hai pha t th 5. 1.1.2. Tp tnh S la trong nm khc nhau ty thuc vo nhit v mi trng k sinh. vng gi rt: 4 5 la/nm, vng n ha: 6 7 la/nm, vng nhit i: 10 14 la/nm. Thi gian cn thit cho 1 la nhit 250C l 35 40 ngy. Trng thnh Sau khi v ha n thm 1 2 ngy ri ghp i giao phi. Con ci thng trng ban ngy sau khi giao phi, nhng nu nhit thp chng c th tr hon mt vi ngy. Trong iu kin bnh thng rui ci ch 1 trng trn mi con tm, hu ht trng c vo gian t bng 1, 2, 9 hoc 10, i khi c th ni khc trn bng. Hin tng trng xy ra lin tip vo nhng ngy nng v thng t 10 gi n 14 gi.

43

H06-10: Rui trng thnh Trng c ri rc vo bui sng v chiu ti vo nhng ngy my m, ma. Mt con ci c th mang 300 500 trng, s lng trng ph thuc vo nhit v ngoi cnh ni rui sng, nhng thng t vi t n vi trm qu. Tm kch thc ln tui 4 v 5 thng b rui trng k sinh nhiu hn tm kch thc nh. Nhng khi rui nhiu, vt ch t th rui trng k sinh ngay c trn tm tui 2. Trng Trng d b bt ra ngay sau khi c . Trng n sau 1 4 ngy. nhit trong phng l 250C; trng n trong vng 36 gi. Nhit di 200C th t nht sau 2 3 ngy trng mi n. Ngay sau khi trng n su non (gii) thm nhp vo c th tm. Su non (gii) Sau khi thm nhp vo trong c th tm, su non nm gia vch c th v cc lp c n m v huyt tng. Thi gian k sinh ph thuc vo ngun dinh dng, nhit phng nui v s lng gii k sinh trong 1 con tm. Gii k sinh tm tui 4 hoc 5 pht trin chm trong nhng ngy u, nhng vo cui tui 5 th s pht trin tng gp i. Mc d thi gian xm nhp c th khc nhau, nhng thi gian chn v xut hin thng l nh nhau. iu ny c ngha l thi gian dnh cho gii trong c th tm l ngn hn khi tui tm b k sinh tng ln. Chng hn khi k sinh bt u vo ngy u tin ca tui 4 hay ngy u tin ca tui 5 th gii y sc thng xut hin lc con tm c t ln n. Nu tm tui 3 th s xut hin ca gii y sc xy ra 1 ngy trc khi tm chn.

44

H06-11: Su non c kn chui ra Nu thi gian cui tui 5 th gii y sc xut hin sau khi tm vo kn, trong kn c nhng l gii. Khi rt nhiu c th gii cng k sinh trong mt con tm (ngc li l trng hp 1 hoc 2 gii) th s xut hin sm hn 1 2 ngy. Nhng Vo ma h v thu thi gian ha nhng ca gii ko di 5 6 gi. Trong ma xun qu trnh ha nhng vo khong 15 24 gi. Gii phn ng m tnh vi nh sng nhng li phn ng dng tnh vi t. Chng khng chuyn ng, c th co ngn li, mu sc chuyn t vng sm sang nu. Ma ng chng dng nhng. Ngoi k sinh trn tm du loi rui k sinh ny cn c th gy hi trn nhiu loi cn trng v l k th t nhin ca mt s loi. 1.1.3. Triu chng Sau khi n t trng trn b mt tm, gii xm nhp vo c th tm. Lp v cng bao bn ngoi mi con gii c hnh thnh, vt thng trn da tm rt r. Kch thc lp v cng ln theo s pht trin ca gii. Lp v tr nn dy hn, c mu en v tn thng ni r. Vt thng trn mt da tm c dng mt chic t v nh theo mt ci v trng. Nu v trng ny ri ra c th nhn thy r mt hc nh l cc rnh th ca gii. S ln ln ca gii lm cho cc t b hi ca c th tm phng ln hoc hnh thnh hnh mc bn cnh. C th tm c mu sc km rc r. i khi huyt tng tr thnh nu ta v l r di lp da, khin ngi ta lm vi bnh nhim trng mu. Tm b rui k sinh thng chn sm hn bnh thng. Nu tm b gy hi trc khi chuyn ln n th nhng s c nhng vt mu en, l khu b k sinh sau khi ha nhng.

45

H06-12: Vt nhng k sinh trn mnh tm Bnh rui k sinh thng lm cho tm cht. Nu b k sinh vo tui 3 th tm thng cht trc khi tm chn 1 ngy. Nu b k sinh vo ngy th 2 hoc th 3 ca tui 5, tm thng cht trc lc vo kn. Nu tm b k sinh ngay trc khi ln n, th 90% tm nh t kt kn ri cht. Nu khng c x l thch ng th kn s b gii cn thng. Khi b rui k sinh ngay sau khi tm ln n, th s ha nhng vn xy ra, nhng giai on ngi trng thnh khng pht trin c. 1.1.4. Chn on Chn on da theo nhng c im c trng ca bnh l: vt bnh hnh t v c gn v trng v thy r hc nh khi v trng b ri ra. 1.1.5. Bin php phng tr S dng thit b xua ui rui n ngn chn rui k sinh exorista sorbillans vo cc bung nui tm v trng. Tm b bnh k sinh nn chuyn vo nhng thng cha vi. Nhng con tm ha nhng sm cn c tch ring cho ln n, sau khi nh t kt kn nn nhanh chng em t. Rui exorista sorbillans trng thnh ch yu tp trung trm thu kn, v vy cn thng xuyn dit chng ti nhng ni . Triethylenephosphoramide (tepa) hoc Triethylenethiophosphoramide (thiotepa) nng 0,02 0,04% c th thanh trng i vi rui exorista sorbillans trng thnh, c con c v con ci, nhng khng nh hng ti lng trng v kh nng giao phi.

46 1.2. Bnh rui k sinh 1.2.1. Nguyn nhn bnh y l 1 bnh tm gy ra do su non (gii) ca rui k sinh sturmia sericariae. Bnh hay xut hin trong v tm xun Nht Bn. Rui thuc h tachinidae, ging nh rui exorista sorbillans nhng khc ging. l loi mt th h bin thi hon ton. Nhng qua ng trong t. C th rui mu en hi xm, hi ln hn loi e. Sorbillans. Rui rt hot ng. Ngc trc v gia c 5 tuyn chy dc. Mt bng c nhng vn na hnh trn mu nu hi . Cc c im hnh thi khc tng t loi e. Sorbillans. Rui ci trng vo mt di l du. Trng c n vo cng vi l du ri n di nh hng ca cht dch rut tm. Su non xm nhp qua vch rut ri i vo huyt tng. Cui cng qua ng dy thn kinh, trng nh v trong cc hch thn kinh th 4 2. Sau 1 2 tun chng ri khi hch v mc ui vo cui l th ca vt ch h hp; mc trc ca gii trong xoang c th lm nhim v ht cht dinh dng. Khng c triu chng ni bt giai on u ca bnh, nhng khi su non pht trin th tm tr nn chm chp, sc n gim, ch c th b k sinh bt u phng ln. Nhng m bnh ln xut hin quanh l th. C th tm b qun v co li, tm pht trin chm, cui cng th cht. m bnh cng thy trn nhng b bnh. Ngi tm b hi hot ng chm chp, cnh bin dng, hu ht khng th giao phi v trng. Bnh xut hin ch yu trn tm t tui 3 ti tui 5; t khi trn tm tui 1 v 2. Tm tui 5 b hi vi lng nh, trng rui vn nh t kt kn khi ln n. Nu b hi bi 1 su non ca rui k sinh th tm vn ha nhng v pht trin thnh ngi. 1.2.2. Bin php phng tr Lun lm thng thong vn du gim lng trng rui trn l du. Tm (nhng) cht v nhng kn cha nhng cht lc ln n nn c thu nhp v x l bng nc si git su non ca rui sturmia bn trong xc. Cn dit c nhng rui v rui trong cc phng bo qun kn, cc vt ch ph khc nh ngi hoang di v su o du. Lng c ca su rm euproctis similos v setora postornata mang cht c ging axit formic. Cht c ny gy bnh cho tm khi tm tip xc vi chng, nhng m bnh nu hi en xut hin nhng ch b tip xc. Lng c nm gia vt bnh ch r nguyn nhn gy hi l do su rm euproctis similos. Cn khi khng c lng c vt bnh th l vt bnh do loi setora postornata.

47 2. Ng c Ng c l bnh l khng ly. N xy ra khi cc cht c tc ng ln c th tm v ph v s trao i cht bnh thng. C nhiu cht c c c tnh nh vy, nhng ph bin nht l cc ha cht nng nghip v khi thi ca nh my. Chng xm nhp vo c th tm bng nhiu cch. Tm n l du cng c th b ng c do l du tip xc vi khi than hay kh thi t nh my gn . Tm cng b ng c khi n phi l du mang d lng thuc tr dch hi. Nhng cht c ny gin tip i vo c th tm lm gim nng sut kn. 2.1. Ng c ha cht nng nghip Ng c do hoc cht nng nghip xy ra rt ph bin. Cc loi ha cht liu lng v thi gian tc ng khc nhau nn triu chng c phn ra: ng c mn tnh v cp tnh. Ng c cp tnh gy cht t ngt. Ng c mn tnh khng th hin tc thi m thng lm bin dng kn giai on sau. Cc cht c nng nghip thng dng bao gm: thuc tr su bnh c ngun gc t ln hu c, clo hu c, m hu c v cc loi thuc tr dch hi c ngun gc thc vt (thuc tho mc). 2.1.1. Triu chng Tm b ng c do ha cht nng nghip c triu chng ging nhau: c ng ri lon, cc t ngc phnh ra, thn cong ln, nn ma, c th co li v run ry. Tuy vy, ng c do r cy deris th khc hn: khng c ng ri lon, c th khng co ngn, khng nn ma. 2.1.1.1. Triu chng ng c do thuc ln hu c Cc loi thuc ln hu c nh Dipterex, DDVP v Parathion c th gy c cp tnh. Triu chng ng c Dipterex c m t di y c gi l dng in hnh. Ng c Dipterex l do tip xc hay qua ng tiu ha. Trong 1 s trng hp tm ngng n trong vi pht, bt u c ng ri lon quay trn nhiu ln, sau u rt li, t phnh to, co tht, nn ma, bi tit phn vin khng u hoc tit ra dch mu . Cui cng c th b co li, t lit ton thn ri cht sau 12 pht. Xc cht co li bng 1/3 bnh thng v c hnh ch S, mt s xc thy li ra mt khc rut. 2.1.1.2. Triu chng ng c do thuc clo hu c Thuc clo hu c bao gm 666, DDT, Chlordane, Heptachlor. Triu chng ng c DDT l mt v d.

48 DDT l loi thuc c tip xc mnh, cng c th tc ng qua ng n. Khi tip xc DDT s ngm vo c th tm, gy ng c cp tnh. Tm b lung tung; b co tht, rt li trong lc b. Chn ngc m ng lin tc, u v ngc ot ra pha sau. Khi cht xc b sng phng ri co li bng 2/5 chiu di ban u. 2.1.1.3. Triu chng ng c do thuc tr su ngun gc m hu c Chlorphenamid l loi thuc tr su c hiu lc cao, c c thp vi ngi, gia sc. Tm b ng c c biu hin b kch ng, b n, b quanh v nh t lung tung. Mt lc sau tm cht, nhng b nh th vn c th nh t kt kn sau khi ln n. 2.1.1.4. Triu chng ng c do thuc tr su ngun gc thc vt Thuc l, rotenone, kim cc v nhng thuc tr su khc c ngun gc thc vt c th gy c cho tm du. Thuc l Thuc l gy c qua tip xc, qua thc n vo d dy. Tm b kch thch mt thi gian ngn, tip n b t lit mt thi gian di hn km theo nn ma ra cht dch mu nu m. Khi bnh tin trin phn u v ngc hp vi phn ui thnh mt gc vung, tm lc l thn cho n khi cc chn v ngc mt kh nng bm, nm vt xung v cht. Khi ng c nh c hin tng hn m, nhng sau thi gian ngn th tm phc hi. Rotenone Rotenone gy c qua tip xc v thc n. Tm b ng c b n, khng b lung tung m nm trn khay nh b say, khng b nn ma hoc co rt. Qu trnh t lit ko di ti khi cht. Tm giai on khc nhau cng c mn cm khc nhau vi cc loi ha cht nng nghip. Theo quy lut, tm non mn cm vi ha cht nng nghip hn tm ln. Tuy nhin, tm tui 5 b ng c ha cht nng nghip s tc hi hn tm con, v ch b ng c nh vo cui tui 5 cng khin tm khng th nh t kt kn v b ri xung t. Nhng triu chng trn xut hin v rotenone tc ng ch yu ln h thng thn kinh h hp v km hm hot ng ca men glutamin dehydrogenaza; thuc ln hu c km hm hot ng ca men cholinesteraza cn trng; clo hu c tc ng ch yu l bin i acetylcholine hp th thnh acetylcholine t do ri tch ly chng li.

49 2.1.2. Phng trnh ng c ha cht nng nghip Bin php chnh trnh ng c ca ha cht cng nghip l ct c ng xm nhp ca chng. Ng c ha cht nng nghip thng xy ra khi dng ha cht phun cy trng v rung du, do trng xen k du vi thuc l. Khi dng ha cht nng nghip vi cc cy trng phi hng gi trnh nhim thuc cho l du. Khi x l thuc tr su vi rung du phi trnh trn thuc ti ch. Thi gian phn hy ca thuc phi c ghi nh cn thn, nn dng thuc c thi gian phn hy ngn. Du khng c trng xen trong vng trng thuc l. Hai khu vc trng phi cch xa nhau t nht 100m. Trong thi k thuc l ra hoa, cn th kim tra cht c trn l du. Trnh ha cht nng nghip nhim bn nh v dng c nui tm. Dng c nui tm cn ct trong kho ring vi kho ha cht nng nghip. Cn cho tm n th 1 lng l du nh trc khi cho tm n chnh thc. Khi ng c ha cht xy ra phi thng gi ngay cho khng kh trong lnh. Cn cho tm n thng xuyn hn v s dng li ngn phn ng lc gi cho tm khi ng c. Nu cn thit, nhng nhanh tm vo nc lnh ri chuyn n ni thong mt v cho n l du ti. Phi tm hiu r ngun gy c trnh ng c ln sau. Tt c dng c tip xc vi ha cht nng nghip cn phi ra sch bng dung dch kim trc khi dng li. 2.2. Ng c khi v kh thi t nh my Tm c th b ng c khi n phi l du nhim khi than v khi thi t nhng nh my gn . Thnh phn ch yu cc kh thi nh my thng l SO2, HF v Clo. Triu chng Sau khi n phi l du nhim kh thi, tm trong cng mt nong thng pht trin khng u, c th c c tm tui 2 v tui 3. Nu tm nh b hi, ton b c th b teo, t ngc phnh to, ui co li. Tm trng thnh b hi thng xut hin thng tn hnh vng hay cc bng mu nu m mng gian t. Cc vt bnh d v v r ra huyt tng mu vng nht. Xc cht mu nu m, b thi ra chm. B. Cu hi v bi tp thc hnh Bi thc hnh 1: Thc hnh tr bnh khng truyn nhim.

50 C. Ghi nh Cn ch ni dung trng tm sau: Triu chng bnh khng truyn nhim. Bin php phng tr bnh khng truyn nhim.

51 Bi c thm Bnh nguyn sinh ng vt Nguyn sinh ng vt tm du bao gm: tuyn trng (nosema bombycis), amip, cu trng, nhng nguy hi nht l bnh tm gai do nosema bombycis gy ra. Bnh tm gai (pebrine) Bnh ny gy ra do nosema bombycis. N c ghi nhn ln u tin vo nm 1845 Php. Sau lan ti nc , Ty Ban Nha, Xiry v Rumani. Nm 1865 n lm suy sp ngnh t tm Php v . Vo nm 1970, nhng nghin cu ca Pasteur v mt s tc gi khc chng minh rng bnh ny do nguyn sinh ng vt gy ra. Tm b nhim bnh l do bo t pebrine n vo bng hoc truyn qua trng. Kt qu ca pht minh ny l cc k thut ly mu v nh gi ngi (tm m), loi b trng b nhim bnh v cung cp dng nguyn chng sch bnh. Nh , ngi ta thnh cng trong vic phng tr bnh ny. Nhiu nc s dng phng php Pasteur ngn nga bnh tm gai v gi c bnh di ngng phng tr. Tuy nhin, nhng vng khng thc hin bin php phng nga th bnh tm gai vn cn l mt mi e da i vi ngh nui tm du. 1. Nguyn nhn bnh Bnh tm gai gy ra do nguyn sinh ng vt nosema bombycis naegelio, thuc ging nosema, h nosematidae, b ph monocinidea, b microsporidia, lp microsporea, ngnh nguyn sinh ng vt. Vng i ca n c 3 giai on: Bo t Bo t ng (planont) Th phn ct n nhn (meront) 1.1. Bo t Bo t hnh ovan, kch thc 3 4 x 1,5 2,5 micrmt (m) vi mt mng c 3 lp (trong cng, gia, ngoi cng). L non c nh v pha u v gia l cht bo t cha 4 nhn. mi u c mt khng bo. Thy r v cc, nhn v cc v si cc. Si cc c hnh ng di nh si ch c cun li thnh si xon. Cc bo t phn quang mnh, hin ln mu xanh sng di knh hin vi. Mt ngoi trn nhn, v bo t nng hn nc. Bo t l giai on tim dc (ng) ca mm bnh v rt bn vng. V d chng c th vn cn gy bnh sau 3 nm trong nhng xc kh ca ngi ci v vn cn hot tnh khi b nhm 5 thng trong nc.

52 Tnh bn vng l ha. Cc bo t b mt hot tnh cc iu kin x l sau: nh sng trc x (39-400C) trong khong 6 7 gi; nc si 1000C trong 5 pht; hp hi 1000C trong 10 pht; dung dch formalin 2% trong 40 pht, formalin 4% trong 5 pht; bt ty trng 1 v 3% clo hot tnh trong 30 pht v 10 pht. 1.2. Bo t ng (planont) Khi cc bo t bm l du b tm n vo chng s ny mm trong c quan tiu ha ca tm, th ra si cc v bo t cht hai nhn. Hai nhn gp nhau to thnh bo t ng. Bo t ng c hnh dng gn ging hnh cu vi cc nhn phn x nh sng mnh, khng c v v c th di ng theo kiu amip. Bo t ng sng k sinh trong khong ca ng tiu ha, ng thi c th xm nhp vo khong trng gia cc t bo biu m, ri i vo huyt tng v nhn ln nhanh bng cch a sinh. 1.3. Th phn ct n nhn (meront) Ngay khi th phn ct n nhn xm nhp vo t bo vt ch, n nh v v khng c kh nng di chuyn na. N hp th cht dinh dng t t bo vt ch v nhn ln bng cch sinh sn phn i hoc a sinh. 1.4. S hnh thnh bo t Sau khi sinh sn hng lot, th phn ct n nhn chon ht t bo vt ch. Khi ngun sinh dng cn ht th s hnh thnh bo t xy ra. T lc ny mm ca bo t n hnh thnh ton b bo t l mt chu k pht trin ca nguyn sinh ng vt (nosema, hnh 5-2). Thi gian cn thit t lc bo t xm nhp n lc to thnh bo t mi khong 4-8 ngy, nhng iu ny thay i ph thuc vo ging tm, v tr b k sinh v iu kin mi trng. 2. Triu chng S k sinh ca nosema bombycis trn cc pha pht dc khc nhau ca tm s biu hin ra cc triu chng khc nhau. 2.1. Triu chng trn tm Tm tui 1 b nhim bnh t phi thai biu hin lng c th khng mc (ngha l khng sinh trng) 2 ngy sau khi bt u n. Tm c mu thm, teo gy v sinh trng chm. Tm tui 1 nhim bnh nng c th cht, nhim nh th c th sng n tui 2 hay 3. Nu u tui 1 tm b nhim th triu chng nhn chung ging nhau, nhng thng thng th tm lt xc chm hn hoc trong 1 s trng hp khng lt xc.

53 Tm tui 2 v tui 3 giai on ang sinh trng b nhim biu hin cc triu chng da nhn, ngha l sau khi n, cc tm tui khc nhau c th biu hin da nhn vi mu g st; trn c th xut hin cc bnh en, ch yu xut hin gai ui, bn thn cho n chn trc. Tm ch lt xc mt na (kh lt xc); khng ha nhng (ngha l khi tm ln n, tm ch di chuyn vng quanh ti ch, khng ha t dt kn hoc ri xung t sau khi nh mt t t). 2.2. Triu chng trn nhng Nhng b bnh mu tr nn xn v phn ng chm chp. Bng mm yu v xut hin cc bnh en khng u. 2.3. Triu chng trn ngi Nhng v ha chm (hoc hon ton khng c kh nng v ha thnh ngi bnh) hoc khng c kh nng lm v v nhng sau khi cnh pht trin nn b cht. Ngi bnh th cnh c th b dnh (cnh khng c kh nng si di ra); c nhng bng hoc cc m bnh en xut hin trn gn cnh; ngi trn (vy bng b trc ht) hoc mt kh nng giao phi. 2.4. Triu chng pha trng Hnh dng trng khng u, trng gn vo gi th km, t l trng khng c th tinh v trng cht tng ln. C s chnh lch v thi gian cn thit to sc t da u v c th trong phi. Trng b bnh nng khng c kh nng n hoc nu c n th tm cht ngay. Trng b hi nh khng biu hin bt k triu chng c bit no (hnh 53). 3. Vt bnh Bnh tm gai (nosema) nhim qua ng tiu ha sau ln chim v nhn ln trong cc c quan v m khc nhau. Cng vi s ph hy tng biu b kitin, si xon kh qun, vch rut trc v rut sau, n c th ti to trong cc t bo ca ng tiu ha, cc th m, ng malpighi, tuyn t, b phn sinh dc v vch c th. Nhng t bo b k sinh bin thnh mu trng sa; nhung cc m khc nhau biu hin cc vt bnh khc nhau nh sau: 3.1. Tuyn t Cc vt bnh ca tuyn t l ni bt nht v c th trng thy r bng mt thng. Tuyn t b k sinh biu hin khi p xe mu trng sa. l c s chn on bnh ny. Cc tuyn t b nhim bnh mt kh nng to t (nh t). V vy hu ht cc con tm b nhim bnh sm khng c kh nng lm kn.

54 3.2. H c Phn ln cc m c b ph hy to thnh cc khong trng lm cho cc m lin kt xung quanh cng b nhim bnh. V vy tm b bnh di chuyn chm chp v nh b co ngn li. 3.3. T bo mu Cc th ht, bch cu v t bo cht b nhim l ch yu. Cc t bo b nhim bnh hi b bin mu v phng ln. Mu tr nn c v s phn r ca cc t bo. 3.4. Vch c th S xm nhim ca nosema bombycis vo t bo v da to th khng bo v cc t bo phng ln. Trong sut qu trnh nay cc th ht tch ly to thnh cc bnh nu, sau chng c bao ph bng mt lp t bo v da mi. Nh th nhn pha ngoi c th tm s thy nhng bnh nh nh chm ht tiu. 4. S pht sinh bnh Bo t ng hp thu v ph hy 1 lng ln cht dinh dng ca tm. Cc th phn ct n nhn trong t bo vt ch tit ra men proteaza phn hy v lm lng cc cht cha trong t bo, lm tng khng bo. iu ny gy ri lon cc chc nng sinh l. S tng nhanh cc th phn ct on nhn to cc bo t mi l nguyn nhn lm cho t bo vt ch phng ln, v tung v b phn hy dn n tm cht. 5. Dch t hc 5.1. Ngun bnh Ngun bnh tm gai (do nosema bombycis) c rt nhiu. Bao gm: xc cht ca tm bnh cc loi su hi khc b nhim bnh, cht thi, phn, cht bi tit ca tm chn v ngi, v trng, xc nhng, vy, lng v v kn b bnh. 5.2. Con ng xm nhim Con ng xm nhim ch yu l qua ming v qua phi. Tm b nhim do n phi v trng hoc l du b nhim nosema. S nhim bnh ca phi xut hin khi nosema nhim vo tm tui 4 v tui 5, sau xm nhp vo t bo biu m ca bung trng, t chng di chuyn n nguyn bo trng, non bo v cc t bo dinh dng. S k sinh vo non bo kt qu lm cho trng cht. Nu nhng non bo khng b nhim ht cht dinh dng ca t bo b nhim th nosema s chuyn sang non bo v gy nhm co phi. Kt qu nhim bnh ca phi th hkc nhau ty thuc vo giai on xut hin lc phi b nhim. Nu s nhim bnh din ra trong qu trnh hnh thnh phi th sau phi khng pht trin na v trng b cht. Ch khi phi t n thi k t bin ngc v nosema i vo b my tiu ha ca phi c hp th cht dinh dng non hong th tm tui 1 n ra mi l tm nhim bnh t phi.

55 Tm bnh thng mang mt lng ln bo t. Chng c thi ra cng vi phn hoc dnh vo lp v da lm nhim nong nui tm v truyn bnh cho tm khe. l nguyn nhn chnh lan truyn bnh trong nong nui tm. S nhim bnh trong nong nui c th chia thnh 2 giai on: nhim bnh ban u xut hin tm tui 1 v tui 2. Chng s thi ra bo t vo tui 3 hoc tui 4. Tm khe n phi nhng bo t ny b bnh c gi l nhim bnh th cp (ln 2). Tm nhim bnh th cp c kh nng n bnh thng v pht trin thnh ngi, nhng chng ra trng c phi b nhim bnh. Mc truyn nhim bnh trong nong nui tm ty thuc vo s lng tm b bnh lc ban u. Nn mt s t tm bnh sng ln vi tm khe t tui nh th s c c hi truyn him bnh v thi gian tip xc di. Kt qu, s thit hi phi chu s ln hn mt cch tng ng. Mt quan st ch ra rng, nu giai on u tm tui 1 a vo 3% tm tui 1 b bnh th t l ngi mc bnh c th ti 50 60%. Khi ngi v ha, kim tra cho thy ton b ngi b nhim bnh tm gai, khng th s dng cung cp trng ging c na. Tm b nhim bnh tui 1 v tui 2 thng cht vo tui 3, t khi thy cht tm tui 4, cho nn vic sn xut t kn b nh hng nghim trng. Nu nh tm b nhim bnh tui 4 th chng c th pht trin ti giai on ngi v trng, nhng trng c ra cha nhng phi b nhim bnh. Do n vn l mi e da cho vic cung cp trng tm. T l mc bnh tm gai nosema th thay i ph thuc vo ging tm, giai on pht trin v mi trng nui. Kh nng chng bnh tt nht l ging trung quc, ging tm nht bn th km hn, v km nht l ging chu u. Cc ging a h c tnh chng bnh kh, tip theo l cc ging lng h, cc ging n h th hin tnh chng bnh km nht. Tm tui nh, tm mi lt xc, tm i n d b nhim bnh v c t l nhim bnh cao. Nhng nong nui qu m t cng lm tng kh nng tm n phi nhng l du nhim bn. Nhit cao c kh nng c ch bnh tm gai. Bng chng thc nghim cho thy bnh tm gai c th gim xung nu p dng k thut p trng nng cao nhit , x l nhit cao i vi nhng v x l trng bng nc nng. 6. Chn on Ngoi vic theo di triu chng bnh cc giai on khc nhau ca tm th c s ng tin cy nht l phi m tm kim tra tuyn t. S hin din ca khi p xe mu trng sa l ch th chn on bnh. Nu ly mu trng ti, tm tui 1 v dch mu kim tra di knh hin vi, m thy cc bo t nosema th chn on l bnh ny.

56 7. Phng tr bnh tm gai Bin php c bn trong phng chng bnh ny l sn xut trng sch bnh, ngn chn s nhim bnh ca phi. Kim tra k ngi m, kim tra k trng tm b nhim bnh tm gai, kim tra tm b nhim bnh. Vic ngn nga v gim st bnh cc tri sn xut trng ging phi c m bo cn thn. Thc hin nghim chnh nhng t quan st. Th tc chi tit c gii quyt cn thn tp 3-sn xut trng tm. Cn tho ra cc quy nh v ty u v loi b dng c b nhim bnh, v thc hin nghim tc. Phng nui, dng c, phng tr l du cn c ty u u n. Tm bnh, phn tm, dch hi l du l nhng ngun gy bnh quan trng, cn c x l thch hp. Ngoi ra, c nhng thng bo ni l: nhng trng tm vo nc nng, x l nhng bng nhit cao, nhng trng tm vo hcl nng; cho n b sung fumagillin benlat, baolistan, cng c hiu qu phng tr bnh tm gai do nosema bombycis.

57 HNG DN GING DY M UN I. V tr, tnh cht ca m un M un Phng tr bnh hi tm l khi kin thc chuyn mn ngh, nm trong danh mc cc m un, m un o to bt buc ca ngh Trng du - Nui tm; M un trnh by nhng cng vic c lin quan n cng tc phng tr bnh hi tm nh: S thay i hot ng ca tm khi b bnh, nguyn nhn gy bnh cho tm v bin php phng tr bnh tm; M un phng tr bnh hi tm c b tr sau m un: K thut trng du v b tr ng thi vi cc m un: K thut nui tm con, k thut nui tm ln. II. Mc tiu Trnh by c nhng kin thc c bn v nhng biu hin thay i hot ng ca tm khi b bnh, nguyn nhn gy bnh v nhng biu hin v triu chng bnh trn tm; Phn bit c nhng triu chng ca mi loi bnh thng gp; Kt hp cc bin php phng tr dch hi tm; Rn luyn k nng thc hnh; t x l c nhng sai st, pht sinh trong qu trnh thc hin; Quan tm n hot ng ngh nghip nhm bo v mi trng v m bo nn sn xut bn vng. III. Ni dung m un M bi M06-1 Tn bi Gii thiu v bnh tm Loi bi d y Tch h p Tch h p Tch h p Tch h p a i m Nh nui t m Nh nui t m Nh nui t m Nh nui t m Thi gian ( gi ) Tng L Thc Kim s thuyt hnh tra* 8 8 36 8 4 64 16 40 2 2 10 2 6 5 24 5 1 2 1 4 8

Bi 2: Phng tr M06-2 tng hp bnh hi tm M06-3 M06-4 Bnh truyn nhim Bnh khng truyn nhim Cng

Kim tra ht m un

58

*Ghi ch: Thi gian kim tra c tnh vo gi thc hnh. IV. Hng dn thc hin bi thc hnh 4.1. Bi 1: Gii thiu v bnh tm Cu hi 1 Ngun lc: bng cu hi. Cch thc: mi hc vin nhn mt bng cu hi. Thi gian hon thnh: 30 pht. Phng php nh gi: Gio vin cho hc vin in vo bng hi. Kt qu sn phm cn t c: Nu c chnh xc cc nguyn nhn gy bnh cho tm. Cu hi 2 Ngun lc: bng cu hi. Cch thc: mi hc vin nhn mt bng cu hi. Thi gian hon thnh: 30 pht. Phng php nh gi: Gio vin cho hc vin in vo bng hi. Kt qu sn phm cn t c: Nu c chnh xc s lan truyn bnh tm. 4.2. Bi 2: Phng tr tng hp bnh hi tm Bi thc hnh 1 a. T CHC THC HIN Chia nhm: Mi nhm t 5-10 hc sinh. Cng vic ca gio vin: Hng dn, lm mu, kim tra nhc nh. Cng vic hc sinh: Ch lng nghe, ghi chp thc hin cc thao tc m gio vin hng dn. b. QUY TRNH THC HIN Th t 1 Ni dung cc bc Ch dn cng vic Yu cu k thut Dng c, trang b

V sinh - Qut dn sch s nh nh tm, tm, nh n. nh n - Pha foormol vi nng 2%. - Phun trn ton b din tch nh tm.

- Phun ng liu - Bnh xt lng. thuc, - Phun xong foormol, ng kn ca bo h lao ng. ngay.

59 - ng kn tt c cc ca, h thng thng gi trong 24 gi. 2 V sinh - C ra sch s dng - V sinh sch s dng c c. - X l nong n. 3 X l tm - Trn Clorua vi vi - Pha ng t l. - Clorua vi, vi bt theo t l 1/17. - Rc u ln vi bt, ry. - Rc hn hp Clorua mnh tm vi vi vi bt ln mnh tm. a im: Thc hin trong nh tm. Qui trnh thc hin, Phiu thc hnh, Phiu nh gi sn phm, Giy bt ghi chp, Cc dng c nui tm. d. RT KINH NGHIM Kim tra, nhc nh thng xuyn, un nn kp thi. e. NHNG LI THNG GP V sinh khng sch s. Pha hn hp Clorua vi khng ng t l. 4.3. Bi 3: Bnh truyn nhim Bi thc hnh 1 a. T CHC THC HIN Chia nhm: Mi nhm t 5-10 hc sinh. Cng vic ca gio vin: Hng dn, lm mu, kim tra nhc nh. Cng vic hc sinh: Ch lng nghe, ghi chp thc hin cc thao tc m gio vin hng dn. b. QUY TRNH THC HIN Th t 1 Ni dung Ch dn cng vic cc bc Yu cu thut k Dng c, trang b

c. IU KIN THC HIN

Nhn din - Quan st, phn bit tm - Chnh xc.

60 tm bnh, bnh, tm khe. tm khe. 2 Tr bnh - Nht b tm bnh. - Rc u vi Vi bt, - Rc vi bt hoc bt hoc Clorua Clorua vi Clorua vi ln nong tm. vi trn nong

c. IU KIN THC HIN a im: Thc hin trong nh tm. Qui trnh thc hin, Phiu thc hnh, Phiu nh gi sn phm, Giy bt ghi chp, Cc dng c nui tm. d. RT KINH NGHIM Kim tra, nhc nh thng xuyn, un nn kp thi. e. NHNG LI THNG GP B st bnh hi. Nhm ln triu chng gy hi. 4.4. Bi 4: Bnh khng truyn nhim Bi thc hnh 1 a. T CHC THC HIN Chia nhm: Mi nhm t 5-10 hc sinh. Cng vic ca gio vin: Hng dn, lm mu, kim tra nhc nh. Cng vic hc sinh: Ch lng nghe, ghi chp thc hin cc thao tc m gio vin hng dn. b. QUY TRNH THC HIN Th t 1 Ni dung Ch dn cng vic cc bc Nhn din - Quan st, phn bit tm tm bnh, bnh, tm khe. tm khe. Tr bnh - Nht tm bnh ra khi - X l kp - L du, nong. thi. ng, cam tho, - Phun nc ng, u xanh. nc ma, nc cam tho, nc u xanh ln Yu cu thut k Dng c, trang b

61 l du. - Hong ro l du. - Ri l du cho tm n. c. IU KIN THC HIN a im: Thc hin trong nh tm. Qui trnh thc hin, Phiu thc hnh, Phiu nh gi sn phm, Giy bt ghi chp, Cc dng c nui tm. d. RT KINH NGHIM Kim tra, nhc nh thng xuyn, un nn kp thi. e. NHNG LI THNG GP X l khng kp thi. Nhm ln triu chng gy hi.

62 V. Yu cu v nh gi kt qu hc tp 5.1. Bi 1 Tiu ch nh gi Cch thc nh gi Nu chnh xc nguyn nhn gy i chiu vi bng hi bnh cho tm Nu chnh xc s lan truyn bnh i chiu vi bng hi t m 5.2. Bi 2 Tiu ch nh gi Cch thc nh gi V sinh nh tm v dng c nui tm Quan st, thao tc ca hc vin, i sch s. chiu vi phiu nh gi k nng v sinh nh tm v dng c nui tm trc khi nui tm. X l mnh tm ng k thut. Quan st, thao tc ca hc vin, i chiu vi phiu nh gi k nng x l mnh tm. Cch thc nh gi i chiu vi bng hi Quan st, thao tc ca hc vin, i chiu vi phiu nh gi k nng tr bnh tm. Tiu ch nh gi Nhn din tm bnh, tm khe Tr bnh Cch thc nh gi i chiu vi bng hi Quan st, thao tc ca hc vin, i chiu vi phiu nh gi k nng tr bnh tm.

5.3. Bi 3 Tiu ch nh gi Nhn din tm bnh, tm khe Tr bnh

5.4. Bi 4

VI. Ti liu tham kho [1]. Th Chm, 1995. K thut nui tm du. NXB Nng nghip H Ni. [2]. Nguyn Ln Dng v ctv, 2007. Vi sinh vt hc. NXB Gio dc [3]. Lu Yun lian, H Quang Hng dch, 1994 Bnh tm, NXB Gio Dc [4]. FAO, 1991, Tp san nng nghip lin hp quc, Roma [5]. Nguyn Th Hng. Bi ging Gii phu sinh l tm. Trng THKT&DN Bo Lc

63 [6]. V T Linh. Bi ging Ging tm. Trng THKT&DN Bo Lc [7]. Nguyn Vit Thng. Bi ging Bnh tm. Trng THKT&DN Bo Lc [8]. V Trung Tng, 2007. Sinh thi hoc. NXB Gio dc [9]. Nguyn Xun Thnh v ctv, 2007. Gio trnh sinh hc t. NXB Gio dc [10]. V Trung Tng, 2007. C s sinh thi hoc. NXB Gio dc [11]. Trn Cm Vn, 2002. Gio trnh Vi sinh vt hc mi trng. NXB H Quc gia H Ni.

64 DANH SCH BAN CH NHIM NGH K THUT DU TM T (Theo Quyt nh s 2744/Q-BNN TCCB ngy 15 thng 10 nm 2010)

STT

H V TN

NI CNG TC

CHC V

1 2 3 4 5 6 7

Nguyn c Thit Phng Hu Cn Nguyn vn Tn Phan Quc Hon Nguyn Vit Thng Phm S Nguyn Th Thoa

Ph hiu trng trng Cao ng Ch nhim Cng Ngh v Kinh T Bo Lc Chuyn vin chnh V t Chc Ph ch nhim Cn B - b NN & PTNT Trng phng trng Cao ng Th k Cng Ngh v Kinh T Bo Lc Trng khoa trng Cao ng y vin Cng Ngh v Kinh T Bo Lc P. Trng khoa trng Cao y vin ng Cng Ngh v Kinh T Bo L c Gim c S Khoa hc, Cng y vin ngh v Mi trng tnh Lm ng Ph trng phng Trung tm y vin Khuyn nng, Khuyn ng Quc Gia

65

DANH SCH THNH VIN HI NG NGHIM THU CHNG TRNH, GIO TRNH DY NGH . NGH K THUT TRNG DU NUI TM TRNH S CP PHC V O TO NGH CHO LAO NG NNG THN (Km theo Quyt nh s 3495 /BNN-TCCB ngy 29 thng 12 nm 2010) CHC V Ch tch

STT 1 2 3 4 5

H V TN Nghim Xun Hi Hong Ngc Thnh Ng Hong Duyt Phm Th Hu V Th Thy

NI CNG TC Trng Cao ng Nng Lm

A CH Bch Sn-Vit Yn- Bc Giang S 2 - Ngc H - H Ni

Th k B Nng nghip v PTNT y vin y vin y vin

Tn M Chnh Trng Cao ng Nng nghip M Tho Nam B Tin Giang Trng Cao ng Nng Lm Trung tm Khuyn nng QG Bch Sn-Vit Yn - Bc Giang Thy Khu Ba nh - H Ni