T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2486 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1457

ENERJ ANALZ

Yazarlar Prof.Dr. T. Hikmet KARAKO, Dr. Nimet KARAKO (nite 1, 2, 5) Prof.Dr. Berrin ERBAY (nite 3, 4) Do.Dr. Haydar ARAS (nite 6)

Editrler Prof.Dr. Yksel ERGN Do.Dr. Murat TANILI

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Hasan alkan retim Tasarmclar Yrd.Do.Dr. Seil Banar r.Gr.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz

Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Enerji Analizi

ISBN 978-975-06-1155-1
1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 3.800 adet baslmtr. ESKEHR, Mays 2012

ii

indekiler
nsz .... iv

1. Enerji Terminolojisi .... 2. Enerji Ynetiminde lme ve Kontrol 3. Termodinamik Temel Kavramlar . 4. Termodinamik ve Enerji ... 5. Sanayide Enerji Analizi Uygulamalar

2 24 50 72 98

6. Sanayide Yaplacak Enerji Ettlerinde Temel Hususlar .. 136

iii

nsz
Gnmzdeki teknolojik gelimelere paralel olarak enerji tketimi de gittike artan bir ivme kazanmaktadr. lkelerin gelimilik dzeyi, kii bana den elektrik enerjisi tketimi ile llmektedir. Nfus artnn ve buna paralel olarak geleneksel enerji kaynaklarnn byk bir hzla tkenmesi toplumlar bir yandan mevcut enerji potansiyelini daha etkin bir ekilde kullanmaya iterken dier yandan da yeni enerji kaynaklar bulmaya zorlamaktadr. Bunlarn yansra geleneksel enerji kaynaklarnn Dnya zerindeki homojen olmayan dalm ve son yllarda gelien evre bilinci; gne, su ve rzgar gibi yenilenebilir enerji kaynaklarndan yeni teknolojiler gelitirerek daha fazla yararlanmay gerekli klmaktadr. lkemiz her ne kadar petrol ve doalgaz gibi geleneksel enerji kaynaklar bakmndan zayf kalsa da yenilenebilir enerji kaynaklar asndan olduka ansl bir corafyada yer almaktadr. Nispeten yer alt ve yer st kaynaklarmzn kstll ve lkemizin ya rejimindeki dzensizlikler su kaynaklarmzn elektrik retiminde ok dikkatli bir ekilde kullanlmasn gerekli klsa da zellikle gne ve rzgar enerjisinden yararlanarak elektrik enerjisi retimini tm yurt apnda gerekletirmek mmkn olabilecektir. te yandan dier dnya lkelerine bamllktan kurtulmak ve arz gvenlii salamak iin elektrik enerjisi retiminde kullanlan kaynaklar zenginletirmekte gerekir. Elinizdeki kitap enerji analizindeki bilimsel temelleri tanmak, bu bilimsel temellerin altnda enerji ynetimi asndan rencilerimize yeni ufuklar aacaktr. lkemizde niversitelerde bulunan meslek yksekokullarnda renim gren rencilerin elektrik enerjisinin retimi, iletimi ve datm konusunda direkt olarak yararlanabilecei yeterince Trke kaynak bulunmamaktadr. Dolaysyla nlisans programmz iin hazrlanan bu kitap anlan eksiklii de tam olarak giderecek ynde hazrlanmtr. Kitabnz, iletiim ann bir gerei olarak konular kendi banza alrken bavurabileceiniz internet kaynaklarn da ierecek ekilde hazrlanmtr. Ayrca kitabnzdaki niteler, verilen bilgilerin pekitirilmesi amacyla ok sayda grafik, ekil, rnek ve resimlerle de desteklenmitir. Kitabnza ait ierikler; nlisans programmzda yer alan dier derslerle ve kitabnzdaki niteler birbirleriyle ilikili olduundan, tekrara kamamas asndan mmkn olduunca farkl noktalar zerinde hazrlanmtr. Bu konularda daha fazla bilgi edinmek ve konularn iyi anlalmas iin, ilgili niteleri tekrar gzden geirip programda yer alan dier kitaplardan da temel bilgi seviyesinde yararlanabilirsiniz. Byk bir eksilii gidermede katkda bulunacan dndmz bu kitabn hazrlanmasnda emei geen herkese teekkr eder, rencilerimize baarlar dileriz.

Editrler Do.Dr. Murat TANILI Prof.Dr. Yksel ERGN

iv

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Genel olarak enerji ile ilgili tanm ve kavramlar aklamak, Geleneksel enerji kaynaklar ve kullanmna ynelik tanm ve kavramlar aklamak, Yenilenebilir enerji kaynaklar ve kullanmna ynelik tanm ve kavramlar aklamak, Enerji analizi ve ynetimi ile ilgili tanm ve kavramlar aklamak, Enerji tasarrufu ve evre ile ilgili tanm ve kavramlar aklamak, Enerji reten ve tketen cihazlarla ilgili tanm ve kavramlar aklamak iin gerekli bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Enerji terminolojisi Geleneksel enerji kaynaklar terminolojisi Yenilenebilir enerji kaynaklar terminolojisi Enerji analizi terminolojisi Enerji ve evre terminolojisi Enerji reten ve tketen cihazlar

indekiler
v v v v v v v v Giri Enerji Terminolojisi le lgili Temel Kavramlar Geleneksel Enerji Kaynaklar Terminolojisi Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Terminolojisi Enerji Analizi Terminolojisi Enerji Ve evre Terminolojisi Enerji reten Ve Tketen Cihazlar zet

Enerji Terminolojisi
GR
Bu blm, enerji kaynaklar ve ynetimi program ierisinde geen enerji ile ilgili kavramlar tantmak amacyla hazrlanmtr. Enerji, enerji tasarrufu ve buna bal konulara girmeden nce bu alandaki terminolojinin topluca verilmesi konulara hazrlk anlamnda yararl olacaktr. Bu anlamda ncelikle enerji terminolojisi ile ilgili temel kavramlar verilmitir. Geleneksel enerji kaynaklar ve yenilenebilir enerji kaynaklar ile ilgili terminoloji verildikten sonra enerji analizi ve enerji reten ve tketen cihazlarla ilgili terminoloji verilmitir. Bu blmde sadece ok sk rastlanan ve nemli grdmz kavramlar aklanmtr. Doaldr ki bu kavramlarn dnda daha pek ok tanm ve kavram bulunmaktadr. Bu kavramlar da ilgili nitelerde tantlacaktr.

ENERJ TERMNOLOJS LE LGL TEMEL KAVRAMLAR

Enerji terminolojisi ile ilgili temel kavramlar bal altnda enerji, ekserji ve termodinamik yasalar yer almaktadr.

Enerji ve
Enerji, genelde i yapabilme kabiliyeti olarak tanmlanmaktadr. Max Planck, enerjiyi bir sistemin kendisi dnda etkinlik retme yetenei olarak tanmlamaktadr. Sistem: ncelemek ve analiz edilmek istenen ktle ve uzaydr. Sistemi evreden ayran yzeye sistem snr denir. , kuvvetin bir yol boyunca almas olarak tanmlanmakta ve eitlii ile hesaplanabilmektedir. Bu eitlikte; W12, 1 de 1 ve

noktasndan 2 noktasna kadar gidilen yol boyunca yaplan i (J); F uygulanan kuvvet (N) ve 2 noktalar arasndaki mesafe (m) olarak tanmlanmaktadr.

Enerji Birimleri
Herhangi bir fiziksel byklk boyutlar ile belirlenmektedir. Boyutlar ise birimlerle llmektedir. Enerjiyle ilgili kullanlan birimler ile bunlar arasndaki evirme katsaylar, aada topluca verilmitir. Yaygn olarak SI Birim Sistemi kullanlmaktadr. SI Birim Sistemi: 1960 ylnda kabul edilmi uluslar aras birimler sistemi (Systme International d'Units) kelimesinin ksaltmasdr. SI Birim Sisteminde de standart nekler kullanlmaktadr.

Enerji eitleri
Enerji farkl biimlerde ortaya kabilir veya kullanlabilir. Bunlardan en yaygn olanlar sl, mekanik, kinetik, potansiyel, elektrik, manyetik, kimyasal, nkleer enerjidir. Bir sistem bir i yaparken bunlarn bir ksmn ya da tamamn kullanabilir. Sistemin sahip olduu bu enerjilerin tmne toplam enerji (E) denir.

Bir sistemin birim ktle (m) ba!na olan enerjisine ise zgl enerji (e) denir ve birimi kJ/kgdr. Ya da bir ba!ka de#i!le enerji zgl enerji ile ktlenin arpmdr.

Ktle, bir cisimdeki madde miktarnn lsdr. Yer ekiminden etkilenmez. Birim zamandaki enerji miktar ( E ) ile gsterilir ve zgl enerji ile ktlesel debinin arpmna e !ittir.
.

Birim zamandaki de#erlere ait semboller zerinde nokta ile gsterilir. Bu zamana gre 1. trevinin alnd#n ifade eder (ktlesel debi (kg/s), hacimsel debi (m3/s), birim zamandaki enerji (kJ/s) gibi). o#unlukla sistemler belirli bir srete srekli ayn rejimde (srekli ak!ta) al!rlar. Bu sistemlerin hesaplamalarnda ktlesel debiden faydalanlr. Ktlesel debi, belirli bir kesitten birim zamanda geen ktle miktardr. Belirli bir hz (V) ve ktle (m) ile hareket eden cisimlerin enerjisi vardr. Bir sistemin belirli bir referans noktasna gre sahip oldu#u enerjiye kinetik enerji (KE) denir.

Yerekimi (g) nedeniyle bir sistemin yksekli#ine (z) ba#l olarak sahip oldu#u enerjiye potansiyel enerji denir.

Bir sistemin zmnde sistemin bir d! referans noktasna gre sahip oldu#u enerjiye makroskobik enerjiler (kinetik enerji, potansiyel enerji gibi) denir. Sistemin molekllerinin hareketi ve molekler yaps ile ilgili enerjilere mikroskobik enerjiler denir. Mikroskobik enerjiler toplamna i enerji (U) de denir. Temel olarak bu enerji ok yaygn olarak grlr. Dolaysyla genel olarak sistemin toplam enerjisini kinetik, potansiyel ve i enerjiler toplam !eklinde yazabiliriz.

Ekserji
Belirli bir haldeki sistemden elde edilebilecek kullanlabilir maksimum i!, ekserji olarak tanmlanmaktadr. Bir sistemden elde edilebilecek en ok i!, sistem belli bir ba!lang halinden tersinir bir hal de#i!imi ile evrenin bulundu#u hale (l hale) getirilirse elde edilir. Tersinir hal de#i!imi; bir ynde gerekle!tikten sonra, evrede herhangi bir iz brakmadan tersi ynde gerekle!tirilebilen hal de#i!imidir. Elde edilen bu i!e, kullanlabilirlik veya ekserji denir. Bu tanm, bir makinenin termodinamik yasalarna ters d!meden yapabilece#i i!in st snrn belirler. Bir sistemin toplam ekserjisi, kinetik, potansiyel, sl ve kimyasal ekserjilerinin toplamna e!ittir.

Termodinamik Yasalar
Termodinamik yasalar, sfrnc, birinci, ikinci ve nc yasalar olarak bilinmektedir. Bunlardan en yaygn kullanlanlar sfrnc, birinci ve ikinci yasalardr. Sfrnc yasa, iki sistem nc bir sistem ile sl dengede ise bu iki sistem de kendi aralarnda sl dengededir. Is, her zaman yksek scaklktaki ortamda d!k scaklktaki ortama geer. Bir bardak ay ald#nz d!nnz. ayn scakl# yakla!k olarak 70-80 Cdir. Oda scakl# ise yakla!k olarak 2025 Cdir. Bu durumda yapm! oldu#umuz tanma gre s yksek scaklktaki aydan d!k scaklktaki odaya geecektir. Bu s gei!i, oda ile ayn e!it scakl#a gelmesine kadar devam eder. Bir de ayn iinde bulundu#u bir bardak (veya fincan) da var. Termodinami#in sfrnc yasasna gre iki cisim ya da ortam birbiriyle sl dengede ise, bu iki ortam ya da cisim ile sl dengede olan nc bir cisim de sl
4

dengededir. Yani buna gre, ay ve oda ortamnn ayn scaklkta olmas demek, ayn ierisinde bulunduu bardan da ayn scaklkta olmas demektir. Birinci yasa, enerjini korunumu yasas olarak bilinmekte olup, enerjinin var veya yok edilemeyeceini ancak bir biimden dier biime dntrlebileceini vurgulamaktadr. Birinci yasaya gre enerji biim deitirebilir fakat asla yok olmaz. Ayn ekilde enerji hibir zaman yoktan var olamaz. Belirli bir ykseklikte bulunan bir su ktlesi dnn. Bu suyun yksekliinden dolay sahip olduu bir potansiyel enerjisi vardr. Suyun sahip olduu bu potansiyel enerji, kinetik enerjiye dnerek suyun hzla akmasn salar. Grld gibi suyun hala bir enerjisi vardr. Fakat potansiyel enerjisinin bir ksm kinetik enerjiye dnerek suyun akmasn salamtr. kinci yasa iin iki ayr ifade verilmektedir. Bunlar Clasius ve Kelvin-Planck ifadeleridir. Clasius ifadesi, s daima kendiliinden yksek scaklkl kaynaktan dk scaklkl kaynaa gider. Dier bir ifade ile termodinamik bir evrim gerekletirerek alan ve dk scaklktaki bir cisimden ald sy yksek scaklktaki cisme aktarmak dnda hibir enerji etkileiminde bulunmayan bir makine tasarlamak olanakszdr. Kelvin-Planck ifadesine gre; tek s kayna kullanarak bu s kaynandan ald snn tamamn ie eviren bir makine yapmak olanakszdr. Dier bir deyile % 100 verimli bir s makinesi yapmak olanakszdr. Is makinesi; termodinamik evrimlere gre, biri yksek dieri dk scaklktaki iki sl enerji deposu arasnda alan ve yksek scaklkl sl enerji deposundan sl enerji alp dk scaklktaki sl enerji deposuna sl enerji vererek i reten makinedir.

Isl Verim
Isl verim(), bir s makinesinden alnan net iin bu ii elde edebilmek iin sisteme verilen s enerjisine oran olarak tanmlanmaktadr:

!"!!"! !"# !"#$%"& !"! !"#$%&!

!!"# !!"#$%"&

(1.6)

Net i, bir s makinesine verilen sl enerji ile s makinesinden atlan sl enerji arasndaki fark olarak tanmlanmaktadr.

Net i = Verilen sl enerji kan sl enerji Wnet = Qverilen Qkan

(1.7)

rnek 1. Bir s makinesinde, kazandan 50 MJlk s enerjisi alnmakta ve evreye 20 MJlk s atlmaktadr. Bu durumda s makinesinin rettii ii hesaplaynz. zm: Is makinesi tarafndan retilen i, net itir. yleyse eitlik (1.7) kullanlarak retilen i bulunabilir.

Wnet = Qverilen Qkan Wnet = 50 20 Wnet = 30 MJ

Bir s makinesine 800 kJ sl enerji verilmektedir. Is makinesi tarafndan evreye atlan s 240 kJ ise retilen ii bulunuz.

rnek 2: rnek 1de bahsedilen s makinesinin verimini hesaplaynz. zm: Sistemin verimini bulmak iin eitlik (1.6) kullanlr.

= =

Wnet Qverilen

30 50 = 0, 60 = % 60

Yksek scaklkl s kaynandan 900 kcal s eken ve dk scaklktaki s kaynana 270 kcal s atan bir s makinesinin verimi ne kadardr?

GELENEKSEL ENERJ KAYNAKLARI TERMNOLOJS

Enerji kaynaklarn genelde iki ana balk altnda incelemek mmkndr. Birincisi yerin altnda kalan bitkilerin ve canllarn bataklk alanlarda birikmesi sonucu oluan tabakalarn, deiime uramas ile meydana gelen fosil yaktlardr. Fosil yaktlar, geleneksel enerji kaynaklar kapsamnda incelenmekte olup, bunlarn her birisi iin belirli mr sreleri biilmitir. Bu yaktlar; kat, sv ve gaz yakt balklar altnda incelenmitir.

Gnlk hayatnz dndnzde en ok tercih edilen ve kullanlan geleneksel enerji kaynaklar nelerdir?

Yakt
Fiziksel ve kimyasal yapsnda bir deiim meydana geldiinde enerji aa karan eitli maddelerin genel ad yakt olarak bilinmektedir. Yaktlarn en nemli zelliklerinden biri de enerji retebilmeleri iin depolanabilmeleri ve gerektiinde bir i retebilmek iin gereken enerji iin kullanlabilmeleridir. Yaktlarn asl maddesi hidrokarbonlardr. Yapsnda yalnzca karbon ve hidrojen bulunduran kimyasal bileiklere hidrokarbon ad verilir. Bu hidrokarbonlarn oksijen ile reaksiyonu sonucunda s aa kar.

Yanma
Yanma, bir yakt ile oksitleyicinin ekzotermik olarak tepkimesi olarak adlandrlmaktadr. ISO (Uluslararas Standartlar rgt (International Organisation for Standardization) anlamna gelmektedir) tarafndan yaplan tanmlamaya gre yanma, genellikle alevlenme ve/veya ma ve/veya duman eliinde bir maddenin s vererek oksijenle reaksiyonu olarak ifade edilmektedir. Maddenin molekler yapsnda elektronlar dzeyindeki deiikliklere kimyasal reaksiyon ad verilir. Reaksiyona girenlere reaktant, reaksiyondan kanlara ise rn denir. Reaksiyon sonunda enerji aa kan reaksiyonlara ekzotermik reaksiyon ad verilir. Reaksiyon olumas iin evreden enerji alnas gerekiyorsa bu tr reaksiyonlara ise endotermik reaksiyon ad verilir. Bir reaksiyonda yaktn tam olarak yaklmas iin gerekli minimum oksijen (ya da hava) ile yanma olayna stokiometrik yanma ya da teorik yanma denir. Tam yanma iin gerekli minimum hava miktar stokiometrik hava miktar ya da teorik hava miktar olarak adlandrlr. Yanma olaynda her yakc molekl ile her yanc molekln birleme ihtimali tam deildir. Teorik hava miktar kullanlm olsa bile bu durumda tam yanma salanamayabilir. Buna eksik yanma denir. Yanma ilemlerinde, eksik yanmaya neden olmamak iin teorik hava miktarndan daha fazla hava verilir. Verilen bu hava miktarna gerek hava miktar denir. Bu durumda hava fazlalk katsays (),

e!itli#i ile belirtilmektedir. Burada,

anlamn ta!r.

Yaktlarn Isl De$erleri

Bir yaktn birim miktarnn yand# zaman verdi#i s miktarna yaktn sl de#eri denilmektedir. Bu de#er sv ve kat yaktlar iin kJ/kg, gaz yaktlar iin kJ/Nm3 olarak verilmektedir. Yaktn sl de#eri alt ve st sl de#er olarak iki kavramla anlmaktadr. st sl de#er, yanma rnlerindeki suyun sv halde bulundu#u zamandaki de#erini verir. Bu durumda yanma srasnda buhar haline gelen su yo#u!urken bu ssn geri vererek art bir sl de#er ortaya karmaktadr. Alt sl de#er, yanma sonucu rnlerinde suyun gaz halinde oldu#u zamanki enerjisi sz konusudur. Bu durumda yaktn alt sl de#eri st sl de#erden daha kk bir de#ere sahiptir.

Kat Yaktlar
Kat yakt, do#al kat yakt olarak adlandrlan fosil kmrlerdir. Kmr, olu!um devirlerine gre antrasit, ta! kmr, esmer kmr, linyit kmr ve turb srasn takip eder. Odun da kat yakt snfna girmektedir.

Sv Yaktlar
Ham petrol veya fosil kmr katranndan elde edilen sv haldeki yakt trdr. Elde edili! yntemi ve kullanm yerine ba#l olarak ok farkl sl de#ere sahip olan tipleri vardr. Petrol rnleri, do#rudan petroln damtlmasyla elde edilir. Damtma (destilasyon); bir svy saf olarak elde etmek amacyla kaynama noktasnda buharla!trp ba!ka bir yerde so#utarak yeniden sv haline getirme i!lemidir. Rafinerilerde, e!itli rn tipleri ortaya kartlr. Rafineri; svlarn damtma i!leminin gerekle!tirildi#i tesislerdir. Tketicinin kullanmna verilecek rnler e!itli katk maddeleri eklenerek kaliteleri daha da iyile!tirilir. Svla!trlm! petrol gaz (Liquid Petrolium Gas), adndan da anla!laca# gibi, sv hale getirilmi! propan ve btan kar!m petrol gazdr. Normal basn ve scaklk ko!ullarnda gaz halinde olan basncn arttrlmas veya scakl#n azaltlmas ile sv hale dn!trlen ve bu !ekilde muhafaza edilen bir hidrokarbon kar!mdr. Konutlarda ve endstride kullanlr. Motor yakt, motorlarda kullanlabilecek fiziksel (zgl a#rlk, buhar basnc, viskozite, donma noktas vb.), kimyasal ve yanma zelliklerine (kendi kendine alev alma scakl# vb.) sahip kimyasal bir petrol rndr. Bu kapsam ierisine benzin motorlar, dizel motorlar ve jet motorlarnda kullanlan yaktlar katlabilir.

Gaz Yaktlar
Gaz yaktlar, yer altndan do#rudan do#algaz olarak elde edilebildi#i gibi, fosil kmrlerin destilasyon rn olarak elde edilen hava gaz ve rejeneratr gaz veya petrol destilasyon rn olan kk molekll hidrokarbon kar!m yapsndaki gazlardr.

YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI TERMNOLOJS

Geleneksel enerji kaynaklarnn belli bir srede tkenecei gz nne alnarak yenilenebilir enerji kaynaklar zerindeki almalar gittike artmaktadr. Yenilenebilir enerji kaynaklar kapsamnda gne enerjisi, rzgar enerjisi, jeotermal enerji, biyoenerji, evre enerjisi, hidroelektrik enerji, dalga ve gel-git enerjisi, hidrojen enerjisi ve nkleer enerji balklar ksaca aklanmtr.

Gne Enerjisi
Gne enerjisi, kaynan gneteki fzyon tepkimelerinden alan temiz bir enerji kaynadr. Fzyon tepkimesi; iki atom ekirdeinin birleerek daha ar bir atom ekirdei oluturduu tepkimedir. Gne kolektr, gne nlarnn absorbsiyonu yoluyla sl enerjiye dntrlerek bir akkana transferi iin tasarlanm bir cihazdr. Kullanlan akkan, konstrksiyon ve ynteme bal olarak eitli tipleri bulunmaktadr. Gne kollektrnn grevi, gne nmn ikincil bir devreye faydal s enerjisi olarak aktarmaktr. Kollektr iinde bu aktarm gerekletiren bileen absorberdir. Absorber; nm yoluyla alnan enerjinin absorbe edilmesini salayan sistem parasdr. Absorber yzeyi, nm absorbe etmesi ve mmkn olan en az nm yanstmas iin kaplanmtr ve retilen sy borular vastasyla s tayc akkana aktarr. Hava tayc kollektrler, s tayc akkan olarak havay kullanan gne kolektrleridir. Sv taycl kollektrler, s tayc akkan olarak bir svnn kullanld gne kollektrleridir. Gne nm ile direk temasta bulunan dzlemsel yzeyli kollektrler, yksek geirgenlikte zel bir cama sahiptir. Absorber buna paralel bir levha olarak yerletirilir. Yksek scaklk dayanml yaltm absorberin altnda bulunur ve s kaybn byk oranda azaltr. Kollektr verimi, gne kollektrnn belirli bir srede toplad enerji miktarnn ayn sre iinde kollektr yzeyine den gne enerjisi miktarna orandr. Kollektr devresi, kollektr ve absorberi ieren ve sy kollektrden depolama tankna (boyler) veya s deitiriciye aktaran devredir. Tromb duvar, ayn zamanda s depolama duvar olarak da adlandrlr. Gne nlarnn toplanmasn salayan ve bir cam katman arkasnda bulunan koyu renkli duvarlardr. Tromb duvarlarnn kalnlklar 15 cmden 60 cme kadar olabilmektedir. Gne enerjisinden yararlanld srece hava duvarn altndaki ve stndeki aralklardan doal dolamla eve girer. Duvar gece de ssn eve vermeyi srdrr. Pasif stma sistemi, gne enerjisinin stmada kullanlmas amacyla dorudan binann mimari tekniine (binann gnee gre konumlandrlmas, pencerelerin gnee gre tasarlanmas, tromb duvar uygulamas gibi) ynelik dzenlemelerdir. Aktif stma sistemleri, kollektrler yardmyla gne enerjisinden stma (bina stma, scak su salanmas) ya da elektrik enerjisi elde etme amacyla kullanlan sistemlerdir.

Gnlk hayatta gne enerjisinden pasif yararlanma tekniklerine rnek olarak neler verilebilir?

Rzgar Enerjisi
Gneten gelen nlar dnya atmosferinde snmaya neden olmaktadr. Isnarak younluu azalan hava ykselmekte, bu havann yerini souk hava doldurmaktadr. Bu hava akm, dnyann kendi etrafnda dnmesiyle de birleince, nemli lde kinetik enerji tayan hava hareketleri olumaktadr. Rzgar enerjisi, rzgar oluturan hava akmnn sahip olduu hareket (kinetik) enerjisidir. Rzgar trbinleri, hareket halindeki havann kinetik enerjisini mekanik enerjiye dntren sistemlerdir. Rzgar akmnn tad kinetik enerjinin kanatl bir trbini, mekanik olarak dndrmesi ile trbine bal bir jeneratr grubunda elektrik retilir. Rzgar trbinleri genellikle iki ya da rotor kanatl olup, rzgarn bu kanatlara uygulad basn ile dairesel bir dnme hareketi oluur.
8

Trbin kanad, rzgr enerjisini, trbin ana milini etkileyen kinetik enerjiye dntren trbin parasdr. Rzgar santralleri, rzgar enerjisini mekanik enerjiye, mekanik enerjinin de elektrik enerjisine dntrld tesislerdir. Rzgar santrallerinin kurulaca yerler iin ortalama rzgar ve saatlik rzgar hzlar genellikle meteoroloji istasyonlarndan alnmaktadr.

Uygulamada kullanlan belli bal rzgar trbini eitlerini belirtiniz.

Jeotermal Enerji
Jeotermal enerji, kaynan yerkrenin derinliklerindeki magmadan ve kayalardaki radyoaktivite ile oluan scaklktan alan bir enerjidir. Bu enerji ile yeraltnda bulunan sular eitli scaklk derecelerinde snmaktadr. Bu scak sudan, konut stmada ve elektrik retiminde yararlanlabilmektedir. Dorudan kullanm, jeotermal akkann enerjisinin stmada veya scak kullanm suyu retiminde kullanlmasdr. Bu uygulamada yeraltna indirilen boru demetlerinde dolatrlarak stlan akkan bina stmada veya kullanm scak suyu olarak kullanlmaktadr. Dolayl kullanm-jeotermal santral, jeotermal enerjiyi elektrik enerjisine dntren tesislerdir. Bu santrallerde buhar haline gelen arac akkan, bir buhar trbininden geirilerek elektrik enerjisi retilmektedir. Buhar trbinleri; ierisinden geen su buharnn kanatlar dndrmesi, kanatlarn da mili, milin ise dier niteleri dndrmesi suretiyle g reten makinelerdir.

Biyoenerji
Biyodizel, kolza (kanola), ayiei, soya ve aspir gibi yal tohum bitkilerinden elde edilen yalarn veya hayvansal yalarn ksa zincirli bir alkol ile reaksiyonu sonucunda aa kan ve yakt olarak kullanlan bir rndr. Evsel kzartma yalar ve hayvansal yalar da biyodizel hammaddesi olarak kullanlabilir. Biyodizel petrol iermez, fakat saf olarak veya her oranda petrol kkenli dizel yakt ile kartrlarak yakt olarak kullanlabilir.

Biyodizelin gnmzde balca kullanm alanlar nelerdir? Biyogaz, organik maddelerin oksijensiz ortamlarda farkl mikroorganizma gruplarnn varlnda biyometanlatrma sreleri ile elde edilen bir gaz karmdr. Biyometanlatrma; bakteri vb. mikroorganizmalar tarafndan metanca zengin hale getirilmesi ilemidir. Tamamen kimyasal bir sretir. Biyogaza, bataklk gaz, gbre gaz, gobar gaz gibi isimler de verilmektedir. Biyogaz; renksiz, yanc, ana bileenleri metan ve karbondioksit olan az miktarda hidrojen slfr, azot, oksijen ve karbon monoksit ieren bir gazdr. Biyoktle enerjisi, klasik ve modern olmak zere iki grupta ele alnmaktadr. Klasik biyoktle enerjisi, ormanlardan elde edilen yakacak odun ve yine yakacak olarak kullanlan bitki ve hayvan artklarndan (zellikle tezek) olumaktadr. Modern biyoktle kaynaklar ise, endstri ormancl rnleri ile orman ve aa endstrisi atklar, enerji tarm (bir yetitirme sezonunda rn alnan enerji bitkileri) tarm kesimindeki tarmsal ve hayvansal atkla, kentsel atklar, tarma dayal endstri atklar olarak sralanr.

evre Enerjisi
evre enerjisi, evredeki farkl ortam scakllarndan yararlanlarak bu ortam scaklklar arasndaki s geiini kullanarak enerji retme eklidir. evre enerjisini kullanan sistemler, s pompalardr. Kullanlan kaynaa gre, hava kaynakl, toprak kaynakl ve su kaynakl olmak zere snflara ayrlmaktadrlar.

Hidroelektrik Enerji
Hidroelektrik enerji, hzla akan suyun enerjisi ile dndrlen elektrik jeneratrlerinden elde edilen elektrik enerjisidir. Hidroelektrik enerji santralleri, evsel ya da sanayi kullanm suyu salamak amacyla akarsularn n kesilerek oluturulan baraj gllerinde kullanlmaktadr. Hidroelektrik santralleri ana blmleri, boru hatlar, hidrolik trbinler, jeneratrler, transformatrler ve suyun ak ile elektrik enerjisi datmn salayan yardmc donanmlardr. Boru hatlar ya da tneler ile su aa doru trbinlere iletilir. Trbinler, akan suyun hidrolik enerjisini mekanik enerjiye, jeneratrler ise mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dntren makinelerdir. Transformatrler, elde edilen alternatif akm uzak mesafelere iletmek zere ok yksek gerilim deerlerine ykseltirler.

Dalga ve Gel-Git Enerjisi

Dalgann toplam enerjisi, durgun su yzeyinden balayarak hareket eden su ktlesinin potansiyel enerjisi ile hareket halindeki su taneciklerinin kinetik enerjisinin toplamdr. Dalga enerjisi, kkeni gne enerjisi olan rzgardan kaynaklanmaktadr. Dalga enerjisi, elektrik enerjisi elde edilmesinde kullanlan yaklamlardan biridir. Gel-git enerjisi, deiik dzeylerdeki su ktlelerini dey hareketlerinin potansiyel enerjisinden veya ak denizlerde oluan gel-git olay sonucundaki akntlarn kinetik enerjisinden yararlanlarak kazanlan bir enerjidir. Gel-git enerjisi gne ve ay ekim kuvvetleri ile dnyann dnmesi sonucu ortaya kar.

Hidrojen Enerjisi
Hidrojen, atom says 1 ve tm elementler arasnda en hafif olan kimyasal bir elementtir. Normal artlar altnda renksiz, kokusuz, metalik olmayan, tatsz ve yanc bir gazdr. Evrenin ktlece % 75ini ve atom says asndan % 90n oluturur. Dnyada ok fazla miktarda bulunan bu elementin yakt kayna olarak tercih edilmesinin nemli nedenleri, benzine gre daha yksek verimli olmas ve temiz bir enerji kayna olmasdr. Dnya zerinde bulunan fosil kaynakl yaktlarn tkenecek olmas nedeniyle hidrojenin gnmzdeki kullanmna ait almalar giderek artmaktadr. Bu durum da hidrojenin tartmasz bir biimde gelecein yaktlar arasna girmesine neden olmutur. te yandan doada bulunan sudaki hidrojenin ayrtrlmas gereklidir bu da ayr bir enerji kullanmn gerektirmektedir. Ayrca henz hidrojenin depolanmasnda kk hacimli depolama sistemlerine ulalamamtr.

Nkleer Enerji
lk kez 1986 ylnda Fransz fiziki Becquerel tarafndan kefedilmi olan nkleer enerji, ar radyoaktif atomlarn, daha kk atomlara blnmesi (fisyon paralanma - blnme - bozunma) veya daha ar atomlar oluturmas (fzyon - birleme bir araya gelme) sonucu ok byk bir miktarda aa kan bir enerji trdr. Gneteki reaksiyonlar fzyon reaksiyonudur. Uranyum ve toryum gibi nkleer hammaddeleri kk atomlara blnerek fisyon reaksiyonu gerekletirilir. Fisyon reaksiyonu nkleer reaktrlerde gerekletirilir. Reaktrde, fisyon ile elde edilen yksek miktardaki enerji, kapal evrimli bir akkana (saf su zelliinde) aktarlr. Bu akkan evreye verilmez. Kapal evrimdeki bu akkan ak evrimdeki bir baka suyu starak buradaki buharndan faydalanlr. Buharn ss buhar trbini aracyla elektrik enerjisine dntrlerek kullanlr.

ENERJ ANALZ TERMNOLOJS

Enerji analizi, bir sistemde enerji giri ve klarnn belirlenmesi amacyla yaplr. Her trl sanayi tesisindeki enerji tketen tm cihazlar iin yaplabilir. Giren enerjinin ne kadarnn belirlenen amalar dorultusunda kullanld, ne kadarnn atld hakknda rakamsal deerler verir. Bunun sonucunda bir diyagram izilerek giren ve kan s ak bu diyagram zerinde gsterilir. Bu tr analizlere bakldnda
10

enerjinin nasl kullanld ve hangi noktalarda iyiletirme yaplabilecei kolaylkla grlebilir. Bu amala iyi bir lme ve kontrol sisteminin bulunmas gerekir. Enerji analizi termodinamiin birinci yasasna dayal bir analizdir. Sistemlerin gerek enerji potansiyelini anlayabilmek iin termodinamiin ikinci yasasna dayal ekserji analizinin yaplmas gerekmektedir. Bu analizin sonucunda da Grossmann diyagram oluturulmaktadr.

Enerji Analizi
Bir sisteme giren enerjinin nasl daldn grmek amacyla termodinamiin birinci yasas temeline gre yaplan bir analizdir. Bu analizde giren 100 birimlik enerjinin hangi amalarla kullanld hesaplanarak sistemin verimli alp almad hakknda bir yorum yapma olana ortaya kmaktadr. Bu analiz sonularna baklarak sistemin hangi noktalarnda iyiletirmeler yaplabilecei hakknda yorum yaplabilir.

Sankey Diyagram
Enerji analizi ile elde edilen sonularn bir diyagram zerinde gsteriliidir. Bir seramik fabrikasnn veya herhangi bir iletmede yer alan, s ve elektrik ihtiyacn karlayan kojenerasyon tesisinin Sankey Diyagram karlarak sistemin analizini yapmak kolaylkla mmkndr. Burada bahsedilen kojenerasyon, enerjinin hem elektrik hem de s formunda ayn sistemden beraberce retilmesidir.

Ekserji Analizi
Ekserji, kullanlabilir maksimum enerji olarak tanmlanmaktadr. Termodinamiin birinci yasasna gre yaplan enerji analizi kullanlabilir maksimum enerji miktarn grmek asndan yetersiz kalmaktadr. Bu nedenle herhangi bir sistemde kullanlabilir maksimum enerjiyi grmek asndan, termodinamiin ikinci yasasna dayal ekserji analizinin yaplmas zorunludur. Bylelikle sistemin verilen enerjiye gre ne kadar verimli oldunun yan sra, sistemden daha fazla ne kadar i elde edilebilecei grlr. Bu sayede sistemde iyiletirme yapmak mmkn olabilir.

Grossmann Diyagram
Termodinamiin ikinci yasasna dayal ekserji analizi sonularn gsteren diyagramdr. Grossmann Diyagramlar sayesinde ekserji analizlerinin sonular aka grlecei gibi, sistemden alnan ile alnabilecek maksimum iin kyaslamas rahatlkla yaplabilir. Bu diyagramn salad dier bir kolaylk ise; durumu izah ederken tekrar tekrar hesaplar yapmak yerine grsel olarak ortaya koymak ve daha anlalr klmak mmkndr.

lme ve Kontrol
lme ve kontrol, sistemin emniyetli almasnn yan sra verilerin takibi, karlatrlmas ve eitli analizlerin yaplmas iin kullanlan vazgeilmez bir yoldur. Enerji ve ekserji analizlerinin yaplmas ve sistemin alma performansnn grlebilmesi asndan da lme ve kontrol nemlidir. Bu alanda ok sayda lme ve kontrol aletleri kullanlmaktadr. Aada bunlardan sadece bazlarna yer verilmitir. Basnler (barometre), sv veya gaz basncnn llmesini salayan cihazdr. zellikle emniyet asndan kullanm pek ok alanda zorunludur. Scaklkler (termometre), scakln llmesinde kullanlan cihazdr. Sistemin giri ve kndaki noktalarda bu verilerin alnmas enerji analizlerini yaplmasn salamaktadr. Debiler (debimetre), birim zamanda geen sv ya da gaz akkan miktarn hacimsel olarak len bir cihazdr. Birimi m3/s, m3/h olarak verilebilir. Akkanlkler (viskozimetre), sv ya da yar kat maddelerin akkanlklarnn llmesine yarayan cihazlardr. Kuvvetler (dinamometre), kuvvet lmeye yarayan cihazlardr. Baca gaz analizr, baca gazndaki CO, CO2, O2, SO2 gibi yanma sonu rnleri ile gaz scakln veren ve bunlar kaydeden cihazlardr. Kazanlarda yanma verimliliini ve pek ok fabrikada sistemin verimli alp almadn tespit asndan olduka nemli bir cihazdr.

11

Enerji Ynetimi
Gerek ticari binalarda, gerek sanayide enerji maliyetleri, toplam giderler ierisinde % 10 ila % 50ye varan oranlarda yer almaktadr. Enerji ynetimi, ynetimin kararll, bu konuda grevlendirilmi enerji yneticisi ve sistemin byklne gre oluturulacak ekip ile beraber altrlmasyla, yaplacak enerji taramalar ile denetleme ve hedef belirleme almalarn kapsar. Enerji n tahmini, enerji ekonomisi zerinde etkisi olan eitli parametrelerin gelecek iin ngrlen deerleri dikkate alnarak enerji alannda ileriye dnk olaylar ve eilimleri belirleme faaliyetidir. Enerji taramas, mevcut enerji durumunun ortaya karlmas amacyla yaplacak almalardr. Amortisman, bir iletmede kullanlan bina, makine, demirba gibi yatrm aralarnn yllk anma ve eskime paydr. Geri deme sresi, yatrmn vergiden sonra yllk gelirleri ile amortismanlar toplamnn balangtaki yatrm miktarna eit hale gelinceye kadar gemesi gereken sredir. Bir enerji yatrmnn iletmeci tarafndan kabul edilip edilmemesinde nemli kriterlerden bir tanesidir. Ekonomik analiz yntemleri; enerji tasarruf projelerinde, enflasyon da gz nne alnarak yaplacak yatrmn geri deme srelerinin hesab ile ilk yatrm, ekonomik mr, amortisman hesaplarn ieren analiz yntemleridir. Bu ama iin, net bugnk deer, indirimli nakit ak yntemleri, kazanllk veya karllk indeksi gibi pek ok yntem bulunmaktadr. Net bugnk deer; bir yatrmn yatrm dnemi boyunca salad getirinin piyasa faizi veya kendi faizi ile iskonto edilmesi, bugne indirgenmesi sonucu ulalan deerdir.

Enerji ynetimi iin lme ve kontroln nemi nedir?

ENERJ VE EVRE TERMNOLOJS

Enerji kaynaklarnn gittike tkenmesi ile alternatif enerji kaynaklarna ynelim gittike artmaktadr. Son yllarda enerji tasarrufu da alternatif enerji kayna olarak grlmektedir. Bu anlamda sanayide ve binalarda enerji tasarrufu ayr balklar halinde incelenmektedir. Sanayide ve binalarda enerji tasarrufu, sonuta enerji kaynaklarnn daha iyi kullanmyla ciddi parasal tasarruflarn yannda gnmzde ok nemli bir sorun olan evrenin korunmas asndan da ok nemlidir.

Sanayide Enerji Tasarrufu

Sanayide enerji tasarrufu, retim kalitesinden cihazn amacna uygun ve etkin almas ile retim kapasitesinden taviz vermeksizin ayn retimi daha az enerji ile gerekletirme amacyla yaplan almalar kapsamaktadr. Aslnda bunlarn tamam enerji ynetimi ve enerji analizi kavramlar ile btnleik olarak deerlendirilmelidir.

Binalarda Enerji Tasarrufu

Binalarda enerji tasarrufu ise, cihazlarn amacna uygun ve etkin almas ile ortam konforundan taviz vermeden binadaki stma ya da soutma ilemini daha az enerji ile gerekletirmek amacyla yaplan almalar kapsamaktadr. Bu almalar son zamanlarda daha ok konuulan enerji etkin bina, ekolojik bina ve sl konfor kavramlar ile btnleik olarak deerlendirilmelidir.

Isl Konfor
Isl konfor ve i hava kalitesi, bireyin bir ortamdaki sl artlar ierisinde kendisini rahat hissetmesi ve bu artlardan doan salk sorunlar ile karlamayaca bir ortamn zellikleridir. Isl konforu etkileyen balca drt faktr bulunmaktadr:

12

Ortam scakl (20C-22C) Ortamn nemi (% 40- % 65) Ortamdaki hava hz (2,5 m/s) Da bakan duvarn i yzey scakl ile ortam scakl arasndaki scaklk fark (2-3 C)

nsanlarn alma verimini, bulunduklar ortamn scakl byk oranda etkilemektedir. alma ortamnn sl artlar, insanlarn bedensel ve zihinsel retim hzn etkilemektedir. Isl konfor ve i hava kalitesi, bireyin bir ortamdaki sl artlar iinde kendisini rahat hissetmesi ve bu artlardan doan salk sorunlar ile karlamayaca bir ortamn zellikleridir. nsan sal onun retimini dorudan etkileyen bir faktrdr. Eer insan bulunduu ortamn scakl nedeniyle hasta oluyorsa, ya ie gidemeyecek, ii tamamen aksayacak ya da ite bulunduu ortamda daha verimsiz alacaktr. Ortam scakl ve konforunun i yerlerindeki i kazalarn bile etkiledii kaydedilmektedir. hacimlerin konfor durumunun belirlenmesinde, i hacim hava scakl, i bal nem, i hacim hava hz, malzemelerin s depo etme yetenei ve i yzey scaklklar etkili olmaktadr. yzey scakl, konfor ortamnn belirlenmesinde nemli bir faktr olmaktadr. yzey scaklklarnn konfor scaklklarnda tutulmas yakt tketimini de azaltacaktr. yzey scaklklarnn dk olmas hava akmlarn artracandan, i ortam scakl normal dzeyde olsa bile konforsuzluk ortaya kartacaktr. Konforsuzlua neden olacak hava hzlar pencere ve kaplarn yeterince szdrmaz olmamasnn yansra, i yzey ve ortam scakl arasndaki farktan da kaynaklanmaktadr. K mevsiminde % 30 ile % 70'lik bir bal nem normal bir i ortam scakl iin konfor hissi verebilmektedir. Yaplarn sl konfor ortam dikkate alnarak yaplmas; byk bir enerji tasarrufu, buna bal olarak da daha az evre kirlilii sonularnn yan sra, pek dikkate alnmayan konforsuzluk nedeniyle oluacak i ve zaman kayplarn da ortadan kaldracaktr.

Binalarda Yaltm
Binalarda yaltm, sonuta ok fazla kazanmlar olan bir uygulamadr. Yaltmn nemli sonularndan birisi enerji tasarrufudur. Enerji tasarrufu ile kt olan enerji kaynaklarn daha efektif kullanlmasnn yan sra sonuta ciddi bir parasal tasarruf da ortaya kmaktadr. Binalarda yaltmnn nemli sonularndan birisi de daha az enerji kullanm ile evreye verilecek olan CO2 ve NOx salnmlarnn azaltlmasn salanacaktr. Yaltmn ok da fazla sz edilmeyen nemli sonularndan birisi de ortamdaki sl konfora ok nemli etki yapmasdr.

Tesisatta Yaltm
Tesisatta s yaltm, teknik yaltm ya da endstriyel yaltm olarak da anlmaktadr. Tesisatta s yaltm sonular itibariyle yakt tasarrufu, parasal tasarruf ve evreye olan salnmlarn azaltlmasn yan sra tesisatn sorunsuz almasna da ciddi katklar salamaktadr.

Akll Bina
Akll bina, enerji verimliliini arttrmak zere binann enerji harcamalarnn otomatik olarak binann kendi elemanlaryla ve ek donatlarla kontrol edildii sistemlerdir. Akll binann en nemli grevi, kullancnn konforundan dn vermeden binann enerji harcamalarnn en az dzeyde olmasn salamaktr.

Enerji Etkin Bina

Enerji etkin bina, mimari tasarmn daha iin banda yaplacak planlamalarla aadaki uygulamalar imkanlar dahilinde olabildiince kullanan binalara denir:

13

klime ve konuma uygun yerleimi olan, Mkemmel yaltlan, Yeralt sularndan yararlanabilen, Gneten pasif stma veya soutma yapabilen, Nitelikli cam kullanan, ift cephe sistemleri kullanan, Doal havalandrma gibi yntemlerle, verimli ve alternatif enerjiye dayanan cihazlarn kullanan, Binann tketecei yllk enerji miktarn minimize eden.

Ekolojik Bina
inde barnacak olan kiilerin kaynak ihtiyalarn tamamen veya ksmen bulunduu araziden elde edebildii binalar ekolojik binalardr. zellikle enerji ihtiyalarn binann bulunduu araziden en ok faydalanarak yapmak bu kavram iersindedir. Bu anlamda gne (pasif ve aktif), rzgar ve evre (s pompas) enerjisinden olabildiince yararlanlmas esastr. Ekolojik binalarda yamur sularndan ve yer alt sularndan maksimum yararlanma da esastr.

Sfr Enerjili ve Srdrlebilir Bina

Enerjisinin tamamn gne (pasif ve aktif), rzgar, evre (s pompas) gibi alternatif kaynaklardan salayan ekolojik binalar, sfr enerjili binalar olarak anlmaktadr. Srdrlebilir Binalar ise; sosyal olarak konfor, salk ve gvenlik gerekliliklerini yerine getirme ve ekonomik olarak atk orann azaltarak enerji tasarrufu salama, evresel olarak alt yapy koruma, enerji tketimin azaltma ve geri dnme nem veren binalardr.

ENERJ RETEN VE TKETEN CHAZLAR

Enerji terminolojisi oluturulurken enerjiyi reten ve tketen cihazlar bu kapsamda nemli bir yere sahiptir. Enerjinin verimli kullanlmasnda enerji reten ve tketen cihazlarn enerji ve ekserji analizleri ile bunlarn da iinde bulunduu genel sistemlerin enerji ve ekserji analizlerini yaplmas ok nemlidir. Cihazlarn daha verimli kullanlmasnda, cihazlarn zellikleri ile kullanm amalarna uygun seilmesi de ok nemlidir.

Scak Su Kazan
Scak su kazan, stma sisteminde suyun stld cihazlardr. Genelde kazanda stlan su, borularla odalardaki radyatrlere gnderilir. Enerjisini odaya vererek souyan su tekrar kazana gnderilir. Bu s stlarak tekrar sisteme gnderilir. Kazanlarda suyun stlmas, sv ya da gaz yaktl brlrlerin yan sra kat yaktla da salanabilir. Kazandan kan suyun scaklna gre dk stma sistemi ya da klasik stma sistemi uygulanabilir. Kazanlar, atmosferik veya flemeli brlrl olarak altrlabilirler. Genelde dkm kazan ve elik kazan olmak zere iki ana tipte imal edilirler.

Youmal Cihazlar
Youmal cihazlar (kombi, kazan), klasik cihazlara gre yaktn gizli ssn kullanabilen cihazlardr. Bu sistemle alan cihazlarn verimi klasik sistemlere gre % 5-45 daha fazladr. Bu cihazlar art s deerli cihazlar olarak da anlmaktadr. Cihaza dn suyu scakl dtke, geri kazanlan s miktar da artmaktadr. Youmal cihazlarda yaktn st sl enerjisi kullanldndan bu tip kombilerin verimi klasik sistemlere gre % 5-15 daha fazladr. Ayrca dk baca gaz scakl nedeniyle atmosfere zararl azotoksitler (NOX) verilmemektedir. Baz Avrupa lkelerinde youmal cihazlarn zorunlu olarak kullanlmas istenmektedir.
14

Buhar Kazan
Buhar kazan, stma sisteminde tayc akkan olarak buhar kullanldnda, buharn retildii cihazlardr. Istma sistemlerinden ok sanayide buhar ihtiyacn karlamada kullanlr. Kazanlar genel olarak; dkm kazanlar ve elik kazanlar olmak zere iki tiptedir. Dkm kazanlar da brlr tiplerine gre flemeli ve atmosferik olmak zere iki tipte bulunur. Son yllarda youmal kazanlar da stma sistemine girmitir. Dkm kazanlar, TS 430 standartlarna uygun olarak retilirler. Dkm kazanlar dilimler halinde olmas nedeni ile kazan dairesine kolayca tanabilme ve monte edilebilme zelliine sahiptir. Yanma odas geometrisine uygun olarak dilim eklenerek kapasiteyi artrmak mmkndr. mrleri iin 30 yla kadar sre verilebilmektedir. elik kazanlar, 1.000 kW kapasiteye kadar TS EN 303-1/2/3, 1.000 kWdan daha yksek kapasitede ise TS 497 standartlarna gre ve mono blok olarak retilirler. Dnm yaplan binalarda kazann binaya girii, mono blok olmas nedeni ile problem yaratabilmektedir. Fiyatlar dkm kazanlardan daha ucuzdur. Kullanm artlarna bal olmakla birlikte mrleri dkm kazanlara gre ok daha azdr. Tamirat ve bakm daha kolaydr.

Brlr
Brlr, scak su veya buhar kazanlarnda yakt ile havay birletirerek yanma ilemini salayan bir cihazdr. Sv yaktl ve gaz yaktl tipleri vardr. Bir kademeli, iki kademeli ve oransal tip olmak zere eitli tipleri vardr. Sv yaktlarn yanmas iin, bunlarn plverize edilerek buhar haline getirilmesi ve uygun oranda hava ile kartrlmas gerekmektedir. Fuel-oil uuculuu az olan bir sv yakttr. Yaklabilmesi iin buharlatrmak amacyla plverize edilmesi gerekir. Yaktn bu ekilde kk paracklara ayrlmas buharlamay salad gibi, hava ile olan temas yzeyini de arttrarak verimli bir yanma olmasn salar. Bu amac yerine getirebilecek eitli tip brlrler bulunmaktadr. Yakt tipine gre brlrler, motorin ve fuel-oil brlrleri olarak imal edilebilmektedir. Motorin brlrleri, genellikle ok kk kapasitelerde imal edilebilmektedir. Fuel-oil brlrleri, temelde fuel-oile gre tasarlanm olmakla birlikte motorin de yakabilirler. Gaz yakt brlrleri daha ok doalgaz yakan brlrler olarak ortaya kmaktadr. Doalgaz brlr hava ile yakt uygun oranlarda ve kontroll olarak kartrarak verimli bir yanmay salayacak karm oluturmaldr. Gaz yakt brlrleri tasarlanrken, yanma veriminin ykseltilmesi ve evre kirliliinin azaltlmas yan sra enerji tasarrufu salanmas da gz nne alnmaktadr.

Radyatr
Radyatr, stc eleman olarak bilinir. inde scak su geirilerek bulunduu mekann stlmasn salarlar. Dkm radyatr ve panel radyatr olmak zere iki ana tipi bulunmaktadr. htiyaca gre eitli boyutlarda retilmektedirler.

Pompa
Pompa, bir akkann basncn arttrarak bir yerden baka bir yere tanmasn salayan cihazdr. Pek ok eidi bulunmaktadr. Uygulamada en sk rastlanan pompalar, santrifj pompadr. Fan bir salyangoz iinde dnen pompalara santrifj pompa denir. Bir gvde iinde yer alan kanatl bir pervaneden (ark) oluan bu pompalarda sv, bir giriten arkn ortasna iletilir. Basn, svnn arkla dndrlmesiyle elde edilir.

Su Istclar
Su stclar, kullanm iin gerekli olan suyun stlmasn salayan cihazlardr. ofben, boyler, termosifon gibi ok eitli tipleri vardr. Kat, sv ve gaz yakt ile kullanabilirler. Boyler, depolu bir su stcsdr. Deponun ierisinde serpantin bulunmaktadr. Kazan veya kat kaloriferinde retilen scak su serpantin devresinde dolatrlarak depodaki su stlr. ofben, ani su stcs grubunda olup doalgaz veya LPG ile kullanlr. Cihazdan geen su, yaktn yanmas ile oluan alev vastasyla ani olarak stlr. Bacal, fanl ve hermetik tipleri vardr. Elektrikli termosifon, depolu su stcsdr. Rezistansn elektrik devresinden ald enerji ile depo iindeki suyu stmas prensibine dayanr. Deiik glerde ve depo kapasitelerinde imal edilebilirler.

15

Klima
Klima; soutma evrimine gre alan, bulunduu mekann soutulmasn salayan cihazlardr. Cihazda dolatrlan bir soutucu akkan dk scaklklarda buharlatrlrken evreden de s enerjisi alr. Bylece ortam soutur. Bu evrim, soutma evrimi olarak bilinir.

Klasik Istma Sistemi

Klasik stma sistemi, kazan k suyu scaklnn 90C dn suyu scaklnn 70C olduu sistemlerdir. Ksaca 90/70 sistem olarak anlr.

Dk Istma Sistemi
Dk stma sistemi, enerji tasarrufu salanmas amacyla kazan k suyu scaklnn 70C dn suyu scaklnn 50C olduu sistemlerdir. Ksaca 70/50 sistem olarak anlr. Dk stma sistemi kapsamnda 60/45 gibi daha verimli sistemler de kullanlmaktadr. Scak sulu merkezi stma sistemlerinde, genellikle 90/70lik sistem kullanlmaktadr. Bu sistemde suyun kazandan k scakl 90Cdir. Kazandan kan scak su, tm sistemi dolap, enerjisini verdikten sonra 70Cde kazana geri dnmektedir. Bu sistemler ksaca 90/70lik sistem olarak anlmaktadr. Bu sistem, klasik sistem olarak anlmakta olup, kalorifer tesisat hesaplamalarnda tablo ve diyagramlar bu sisteme gre hazrlanmaktadr. Istma sistemindeki gelimelerle 90/70lik sistemler yerine, 70/55, 65/45, 55/40 gibi sistemler tercih edilemeye balanacaktr. Bu tr stma sistemleri, demeden ve duvardan stma ile birlikte kullanlmaktadr. Demeden stma sistemlerinde su scaklnn 55Cyi gememesi istenmektedir. Dk stma sistemlerinin radyatrl stmada da kullanlmas son yllarda uygulanmaya balanmtr.

Bireysel Istma
Bireysel stma sistemleri, genellikle kapasiteleri 10-40 kW arasnda olan sistemlerdir. Bu sistem dahilinde kullanlan cihazlar iin kombi, kat kaloriferi ve soba rnek gsterilebilir. Yakt olarak; motorin, doalgaz ya da LPG kullanlr. Kmr kullanan kat kaloriferi sistemleri de vardr. Bireysel stma sistemlerinin kullanm doalgaza gei ile artmtr. Isnmada soba kullanan konutlar doalgaza geiten sonra ounlukla bireysel sistem kullanmn (kombi ya da kat kaloriferi) tercih etmilerdir. Kombi ve kat kaloriferi sistemlerinde kullanm scak suyu elde etme olana da bulunmaktadr. Istma sistemleri seenekleri arasnda bireysel stma sistemleri, merkezi stma sistemlerine gre daha pahal bir tercihtir. Buna karn, yakt paras toplamadaki sorunlar ve kullancnn, stma sisteminden faydalanm olduu srenin karl kadar deme yapma istei, snmada bireysel sistemin tercih edilmesini artrc etkiler olarak ortaya kar. Bireysel stma sistemlerinin tercih edilme nedenlerinden bir bakas, oda scaklnn ve stma saatlerinin kullanc tarafndan bamsz olarak ayarlanabiliyor olmasdr. Bireysel stma sistemlerinde kulanm scak suyunu da ayn cihazdan temin edebilme kolayl, bu sistemlerin salad dier bir avantajdr.

Kombi
Kombi, bireysel bir stma sistemi cihazdr. Hem stma hem scak su temini amacyla kullanlr. Yakt olarak doalgaz veya LPG (svlatrlm petrol gaz) kullanlr.

Kat Kaloriferi
Kat kaloriferi, bireysel bir stma sistemi cihazdr. Istma amacyla kullanlan bir cihazdr. Boyler ile birlikte altrld zaman scak su temininde de kullanlr.

Merkezi Istma
Bir veya birka binann blok altndaki merkezi bir kalorifer dairesinden toplu olarak stld sistem, merkezi stma sistemi olarak adlandrlr. Binann altndaki kazan dairesindeki kazanda hazrlanan scak
16

su, borularla dairelere iletilir. Kazan dairesi, binann bodrumunda olabilecei gibi at arasnda da olabilmektedir. Merkezi stmada kazan tercihi yaplrken pek ok kriter gz nne alnmaktadr. Bunlardan en nemlileri; kazan dairesinin yeri, kazan tipi, kazan kapasitesi ve kolektr uygulamasdr. Kazan dairesinin yeri, binann durumuna gre bodrumda, atda ya da nadiren ara katlarda olabilmektedir. Yakt fiyatlarnn gittike artt gnmzde kazan almnda birinci kriter olarak iletme maliyeti gz nne alnmaldr. Ancak kazan tipi seiminin sadece fiyat kriterinin dikkate alnmas, istenmeyen sonularn ortaya kmasna neden olabilmektedir. Kazan seimi yaplrken kazann verimlilii de dikkate alnmal, mr boyu iletme maliyetine baklmaldr. Ak genleme depolu tek kazanl sistemler, eski sistem olup enerji tketimleri yksek olduundan tercih edilmemelidir. Gelimi kazanlarda otomatik kontrol sistemi bulunmaktadr. Otomatik kontrol sistemi; kazan farkl zaman dilimlerinde (gece daha dk kapasitelerde) ve ihtiyaca gre farkl kapasitelerde altrr. Bu sistem, i ve d scakl da kontrol ederek kazan en verimli bir ekilde iletir. Hem yatrm maliyeti hem de iletme bakmndan merkezi sistem bireysel sisteme gre daha ekonomiktir. Daire saysnn artmas merkezi stma sistemini daha da avantajl hale getirir. Seilen sisteme bal olmakla birlikte ve daha fazla daireli yaplarda bina altndan merkezi stma nerilebilir. zellikle doalgaz kullanmnda en uygun sistem merkezi sistem olarak ortaya kmaktadr. Doalgaz kullanlmas durumunda, scak su veya buhar yerine yakt tand iin blgesel stmaya gre daha avantajldr. Pay ler sistemleri her dairenin kulland enerji miktarn ayr ayr lerek merkezi sistemin daha ekonomik iletilmesini salayacaktr.

Yerden Istma
Yerden stma, odann zeminine denen boru eklindeki stma elemanlarndan scak su geirilerek stmann saland bir sistemdir. Dk stma sistemine uygun olduundan enerjinin daha etkin kullanld bir sistem olduu sylenebilir. Yerden stma sistemlerinde, odann s kaybna karlk gelen s ihtiyac, demenin altna yerletirilen ve iinden scak su geen boru sistemi ile karlanr. Belirli llerle yerletirilen ve genellikle plastik olan borular stc panel eklinde etki gsterir. Yerden stma sisteminde kullanlan plastik borularn sl genleme katsays beton ve deme malzemenin sl genleme katsaysndan daha byktr. Isl Genleme Katsays; bir malzemenin scaklkla ekil deitirebilme yeteneinin bir ltdr. elik ve bakr borularn sl genleme katsays betonla ayn olmasna karn korozyon nedeniyle kullanlmalar sakncaldr.

Duvardan Istma
Duvardan stma, binalarn stma veya soutma ihtiyacn karlamak zere duvarlarna montaj yaplm serpantinli panellerden, s transfer akkanndan ve bu akkann enerji tamasn ve tanmasn salayan tm ekipmanlardan oluan komple bir sistemdir. Is transfer akkan genellikle sudur ve bu akkan serpantin eklindeki panellerde dolaarak duvarlar str. Serpantin; s gei yzeyinin artrlmas amacyla kvrml ekilde olan boru, panel vb. elemanlardr. Gnmzde duvardan stma sistemleri lkemizde ok yaygn olmayan stma sistemleridir. Duvardan stma sistemi, yerden stma sistemlerine benzer olarak duvarlarn i ksmna monte edilen serpantin borulardan oluurlar. Isy eit olarak datmas, hava akm ve cereyan ve tozlanmay nlemesi, havay kurutmamas, abuk snmay salayabilmesi, enerji tasarrufu salamas ve duvarlarda youmaya yol amamas ile nmzdeki yllarda n plana kaca dnlen bir stma yntemidir.

Is Pompas
Is pompas, evre enerjisinden yararlanarak kullanlan bir sistemdir. Gerekte bir soutma evrimi olup, dardan enerji verilmesi ile dk scaklktaki bir ortamdan ald sy yksek scaklktaki ortama veren bir cihazdr. Kn stma, yazn soutma amacyla kullanlabilir.

17

Dolam Pompas
Dolam pompas, stma sisteminde suyun kazandan stc elemanlara gnderilerek tekrar kazana geri gelmesini salayan pompadr.

Hidrofor
Hidrofor, basnc dk bir akkan, belli bir depodan veya genellikle ehir ebekesinden alarak gerekli debi ve basnta kullanma sunan bir cihazdr. letmesini, kullanm artlarna gre kendisi otomatik olarak gerekletiren bir pompa sistemidir. Hidroforlar; pompa, basnl genleme tank ve balant elemanlarndan oluur. Hidroforda kullanlan pompa says ihtiya duyulan debiye bal olarak deimektedir. Debi miktar arttka hidrofordaki pompa says da artmaktadr.

Kojenerasyon
Kojenerasyon sistemi, pratik uygulamalar dikkate alndnda enerjiyi hem g hem de s formunda reten sisteme verilen bir isimdir. Birleik s ve g sistemi, ayn zamanda kojenerasyon olarak adlandrlmaktadr. Pratik uygulamalarda temel olarak retilen g, elektriktir. Bununla birlikte, birincil enerji kayna kullanlarak sktrlm hava veya gcn dier formlar da elde edilebilir. Birleik s ve g sisteminde kullanlan teknolojiye gre retilen s, dk scaklk formunda konutlarn stlmas veya yksek scaklk formunda endstriyel tesislerde proses buhar ihtiyacn karlamak iin kullanlabilir. Is ve g enerjisinin birlikte retilmesi ayr ayr retilmesinden daha ekonomiktir. Kojenerasyon tesislerinin temel amac, elektrik retimi sonucunda atmosfere atlan atk gazn enerjisinden yararlanmaktr. Bylece atk snn enerjisi, sanayi tesislerinin veya konutlarn ihtiyac dorultusunda kullanlarak birincil enerji kaynann etkin kullanm salanr ve toplam verim arttrlr. Kojenerasyon sistemi, 1970li yllarn sonlarna doru nemli olmaya ve ilgi ekmeye balamtr. Bunun nedeni faktre dayanmaktadr: o yllarda yaanan petrol krizinin enerji fiyatlarna ve kullanmna etki etmesi, kk aptaki birleik s ve g sistemlerinde retilen birim enerji fiyatnn dk olmas, birleik s ve g sistemlerinin sradan elektrik reten tesislerle rekabete girmesi. 1980li yllarn ortalarnda enerji fiyatlarnn dmeye balamasyla baz lkelerin kojenerasyona olan ilgileri azalmtr.

Trijenerasyon
Trijenerasyonda, elektrik enerjisi ile birlikte scak su veya buhar retilmesinin yan sra soutma ilemi de gerekletirilebilmektedir. Atk snn absorbsiyonlu soutucu ad verilen bir sistemden geirilmesi ile soutma amal souk su retilmektedir. Bu sistemlerde elektrik, stma ve soutma enerjisinin de ayn anda retilebildiinden trijenerasyon ad verilmektedir.

Termik Santral
Termik santral, elektrik enerjisi retilmesi amacyla kullanlan bir sistemdir. Gaz trbini evrimi veya buhar trbini evrimi esasna gre olmak zere iki ayr evrimle alan tipleri vardr. Gaz trbin evriminde dardan alnan hava, kompresrde sktrlmakta, sktrlan hava yanma odasna yollanlmaktadr. Yanma odasnda yaktn enerjisi ile scakl ve basnc artan gaz, trbinine yollanmaktadr. Yksek scaklk ve basnl gaz, gaz trbininin kanatlarn dndrrken kanatlara bal mil de dnmektedir. Dnen mil ile ayn eksende balanan alternatr de bu g ile dndrlerek elektrik enerjisi retilmektedir. Bu evrim Brayton evrimi olarak da bilinmektedir. ekil 1.1te basit bir Brayton evrimi ematik olarak gsterilmektedir.

18

ekil 1.1: Basit bir Brayton evrimi ematik olarak gsterimi Buhar trbini ile alan g evriminde; kazanda buhar haline getirilen su, kzdrcda kzgn hale getirildikten sonra, yksek basn ve scaklktaki buhar, buhar trbinine gnderilir. Buhar trbini kanatlarn dndrerek enerjisini brakan kzgn buhar, rk buhar ad ile kondensere (youturucu) gnderilir. Kondenserde youarak su haline dner. Su pompa ile tekrar kazana gnderilerek evrim tamamlanr. Bu evrim, Rankine evrimi olarak bilinir. ekil 1.2de basit bir Rankine evrimi ematik olarak gsterilmektedir. Kombine evrimler, hem gaz trbini hem de buhar trbininin kullanld ve sadece elektrik retmek amacyla kullanlan tesislerdir.

ekil 1.2: Basit Rankine evriminin ematik olarak gsterilii

19

zet
Enerji, enerji tasarrufu ve buna bal konulara girmeden nce bu alandaki terminolojinin topluca verilmesi konulara hazrlk anlamnda yararl olacaktr. Bu anlamda ncelikle enerji terminolojisi ile ilgili temel kavramlar verilmitir. Geleneksel enerji kaynaklar ve yenilenebilir enerji kaynaklar ile ilgili terminoloji verildikten sonra enerji analizi ve enerji reten ve tketen cihazlarla ilgili terminoloji verilmitir. Bu blmde sadece ok sk rastlanan ve nemli grdmz kavramlar aklanmtr. Doaldr ki bu kavramlarn dnda daha pek ok tanm ve kavram bulunmaktadr. Bu kavramlarda ilgili nitelerde tantlacaktr. Enerji terminolojisi ile ilgili temel kavramlar bal altnda enerji, ekserji ve termodinamik yasalar yer almaktadr. Enerji kaynaklarn genelde iki ana balk altnda incelemek mmkndr. Birincisi yerin altnda kalan bitkilerin ve canllarn bataklk alanlarda birikmesi sonucu oluan tabakalarn, deiime uramas ile meydana gelen fosil yaktlardr. Fosil yaktlar, geleneksel enerji kaynaklar kapsamnda incelenmekte olup, bunlarn her birisi iin belirli mr sreleri biilmitir. Bu yaktlar; kat, sv ve gaz yakt balklar altnda incelenmitir. Geleneksel enerji kaynaklarnn belli bir srede tkenecei gz nne alnarak yenilenebilir enerji kaynaklar zerindeki almalar gittike artmaktadr. Yenilenebilir enerji kaynaklar kapsamnda gne enerjisi, rzgar enerjisi, jeotermal enerji, biyoenerji, evre enerjisi, hidrolik enerjisi, dalga ve gel-git enerjisi, hidrojen enerjisi ve nkleer enerji balklar ksaca aklanmtr. Enerji analizi, bir sistemde enerji giri ve klarnn belirlenmesi amacyla yaplr. Her trl sanayi tesisindeki enerji tketen tm cihazlar iin yaplabilir. Giren enerjinin ne kadarnn belirlenen amalar dorultusunda kullanld, ne kadarnn atld hakknda rakamsal deerler verir. Bunun sonucunda bir diyagram izilerek giren ve kan s ak bu diyagram zerinde gsterilir. Bu tr analizlere bakldnda enerjinin nasl kullanld ve hangi noktalarda iyiletirme yaplabilecei kolaylkla grlebilir. Bu amala iyi bir lme ve kontrol sisteminin bulunmas gerekir. Enerji analizi termodinamiin birinci yasasna dayal bir
20

analizdir. Sistemlerin gerek enerji potansiyelini anlayabilmek iin termodinamiin ikinci yasasna dayal ekserji analizinin yaplmas gerekmektedir. Bu analizin sonucunda da Grossmann diyagram oluturulmaktadr. Enerji kaynaklarnn gittike tkenmesi ile alternatif enerji kaynaklarna ynelim gittike artmaktadr. Son yllarda enerji tasarrufu da alternatif enerji kayna olarak grlmektedir. Bu anlamda sanayide ve binalarda enerji tasarrufu ayr balklar halinde incelenmektedir. Sanayide ve binalarda enerji tasarrufu sonuta enerji kaynaklarnn daha iyi kullanmyla ciddi parasal tasarruflarn yannda gnmzde ok nemli bir sorun olan evrenin korunmas asndan da ok nemlidir. Enerji terminolojisi oluturulurken enerjiyi reten ve tketen cihazlar bu kapsamda nemli bir yere sahiptir. Enerjini verimli kullanlmasnda enerji reten ve tketen cihazlarn enerji ve ekserji analizleri ile bunlarn da iinde bulunduu genel sistemlerin enerji ve ekserji analizlerini yaplmas ok nemlidir. Cihazlarn, daha verimli kullanlmasnda bunlarn zellikleri ile kullanm amalarna uygun seilmesi de ok nemlidir.

Kendimizi Snayalm
1. yapabilme kabiliyeti olarak tanmlanana kavram aadakilerden hangisidir? a. Yetenek b. Yetki c. G d. Enerji e. Basn 2. Yksek scaklkl s kaynandan 25000 kJ s eken ve dk scaklktaki s kaynana 5000 kJ s atan bir s makinesinin verimi aadakilerden hangisidir? a. % 5 b. % 10 c. % 20 d. % 30 e. % 40 3. Aadakilerden hangisi eksik yanma durumundaki hava fazlalk katsaysn ifade etmektedir? a. 0,8 b. 1,0 c. 1,2 d. 1,4 e. 1,6 4. Aadakilerden hangisi geleneksel bir enerji kaynadr? a. Gne enerjisi b. Nkleer enerji c. Dalga enerjisi d. Hidrojen enerjisi e. Kmr 5. Aadakilerden hangisi gne enerjisi ile ilgili bir kavram deildir? a. Tromb duvar b. Nkleer reaktr c. Absorber d. Fzyon e. Kollektr
21

6. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. LPG, sv hale getirilmi propan ve btan karm petrol gazdr. b. Hava tayc kollektrler, s tayc akkan olarak havay kullanan gne kolektrleridir. c. Is pompalar, hidroelektrik enerji cihazlardr. d. Biyodizel petrol iermez. e. Gel-git enerjisi gne ve ay ekim kuvvetleri ile dnyann dnmesi sonucu ortaya kar. 7. Aadakilerden hangisi bir enerji lme ve kontrol cihaz deildir? a. Viskozimetre b. Barometre c. Debimetre d. Dinamometre e. Kilometre 8. Aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Sistemlerin enerji analizi termodinamiin sfrnc yasasna gre yaplr. b. Sistemlerin ekserji analizinin temelinde termodinamiin nc yasas vardr.

c. % 100 verimle alan bir s makinesi yapmak her zaman mmkndr. d. Bir s makinesinden alnan i, sisteme verilen sl enerji ile sistemin evreye att sl enerjinin farkdr. e. Termodinamikte toplam yasa vardr. 9. Aadaki scaklk deerlerinden hangisi sl konfor iin uygundur? a. 15C b. 20C c. 25C d. 30C e. 35C 10. Aada verilen cihaz veya makinelerden hangisi s ve elektrik enerjisi retir? a. Trijenerasyon sistemi b. Buhar kazan c. Kombi d. ofben e. Soba

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Yantnz doru deil ise Enerji ve konusunu gzden geiriniz. 2. c Yantnz doru deil ise Isl Verim konusunu gzden geiriniz. 3. a Yantnz doru deil ise Yanma konusunu gzden geiriniz. 4. e Yantnz doru deil ise Geleneksel Enerji Kaynaklar Terminolojisi konusunu gzden geiriniz. 5. b Yantnz doru deil ise Gne Enerjisi konusunu gzden geiriniz. 6. c Yantnz doru deil ise Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Terminolojisi konusunu gzden geiriniz. 7. e Yantnz doru deil ise lme Kontrol konusunu gzden geiriniz. ve

= =

Wnet Qverilen

630 900 = 0, 70 = % 70

Sra Sizde 3
Gnlk hayatmzda; evimizde snmak iin kmr, odun, doalgaz, fuel-oil gibi yakacaklar kullanyoruz. Yemek piirmek iin evlerimizde LPG, doalgaz gibi yaktlardan yararlanyoruz. Otomobillerimizin motorlar ise benzin, mazot ve LPG vb. yaktlar ile alyor. Ksacas enerji kaynaklar, biz farknda olmasak da hayatmzn bir parasdrlar.

Sra Sizde 4
Gnlk hayatta gne enerjisinden pasif yararlanmaya rnek olarak; binalarn konumlandrlmas, pencere tasarm, at pencereleri, tromb duvar ve k bahesi uygulamalar verilebilir.

8. d Yantnz doru deil ise Termodinamik Yasalar konusunu gzden geiriniz. 9. b Yantnz doru deil ise karmlarn Isl konfor konusunu gzden geiriniz. 10. a Yantnz doru deil ise Enerji reten ve Tketen Cihazlar konusunu gzden geiriniz.

Sra Sizde 5
Elektrik enerjisi retiminde kullanlan rzgar trbinlerinin deiik tipleri ve eitleri mevcuttur. Uygulamada yaygn olarak kullanlan rzgar trbini tipleri; rzgar nden alan trbinler, ok kanatl rzgar trbinleri, H-Darrieus rzgar trbinleri, deniz st rzgar trbinleridir.

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Eitlik (1.7) kullanlarak net i;

Sra Sizde 6
Biyodizel, balca bir motor yaktdr. zelliklerinden dolay dizel motorlarnn dnda da yakt olarak kullanlabilir. Bu nedenle; acil durum yakt, askeri stratejik yakt olarak da bilinir. Jeneratrlerin altrlmasnda ve kaloriferlerde de kullanlmas mmkndr.

Wnet = Qverilen Qkan Wnet = 800 240 Wnet = 560 kJ

bulunur.

Sra Sizde 7
lme ve kontrol, verilerin takibi, karlatrlmas ve eitli analizlerin yaplmas iin kullanlan bir yoldur. Bu analizlerin ve elde edilen verilerin nda kararlar alnmasndan dolay lme ve kontrol, enerji ynetimi iin temel bir unsurdur.

Sra Sizde 2
Eitlik (1.7) kullanlarak net i bulunur.

Wnet = Qverilen Qkan Wnet = 900 270 Wnet = 630 kcal

Verimi bulmak iin eitlik (1.6)y yazarsak;

22

Yararlanlan Kaynaklar
. brahim, (2004), Enerji Verimli Bina Tasarm Yaklam, Tesisat Mhendislii Dergisi, Say: 84 engel A. Y., Boles M, evirenler: Pnarba A., Buyruk E., zalp C., Bilgin A., Gnerhan H., Basan S., (2008). Mhendislik Yaklamyla Termodinamik (Beinci Bask), zmir: Gven Kitabevi Febel (1991), Enerji Terminolojisi, Febel Ltd. ti., stanbul. Karako T. H., (2006), Kalorifer Tesisat Hesab, Teknik Yayn No: 9, stanbul: DemirDkm Teknik Yaynlar Karako T. H., (2007), Doal Gaz Tesisat (2. Bask), Teknik Yayn No: 10, stanbul: DemirDkm Teknik Yaynlar Karako T.H., (1997), Enerji Ekonomisi, DemirDkm Teknik Yaynlar No 2, stanbul: DemirDkm Teknik Yaynlar Karako T.H., (2008), Gaz Trbinli Motorlarn Yakt Sistemleri (Gzden Geirilmi 2. Bask), Anadolu niversitesi Yayn No: 984, Sivil Havaclk Yksekokulu Yayn No: 6, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar Karako T.H., Doalgaz Tketici El Kitab (4. Bask), (2000), DemirDkm Teknik Yaynlar No: 4, stanbul: Demirdkm Teknik Yaynlar Karako T.H., Turgut E.T., (2008), Gaz Trbinli Motor Sistemleri, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar Ylmaz Z., (2006), Yenilenebilir Enerji, Dergisi, Say: 91 Akll Binalar ve Tesisat Mhendislii

Yoru Y., Karakoc T.H. , Hepbasli A., (2009), Dynamic Energy and Exergy Analyses of an Industrial Cogeneration System, Int. J. Energy Res., Published online in Wiley InterScience, DOI: 10.1002/er.1561 Karako, H. ve dierleri. Tanl M. Ve Ergn Y. (Editr) (2010). Enerji Analizi ve Ynetimi. Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. http://www.taek.gov.tr/ogrenci/bolum1_01.html

23

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; lme teknii ve kontrol ile ilgili tanm ve kavramlar aklamak, Hata analizi ve hata kaynaklarn ilikilendirmek, Enerji ynetimine ynelik eitli lme ve kontrol yntemlerini (scaklk, basn, hz, nem, debi, elektrik, baca gaz analizi lmleri) uygulamak, lm cihazlarnn bakmn gerekletirmek, Veri kaytlarnn tutulmas yntemlerini saptamak iin gerekli bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
lme ve Kontrol Hata Analizi Enerji lm Scaklk ve Basn lm Hz ve Debi lm Nem lm Elektrik Devrelerinde lm Baca Gaz Analizi Veri Kaytlar

indekiler
v v v v v v Giri Hata Analizi ve Hata Kaynaklar Enerji Ynetimine Ynelik eitli lme ve Kontroller Scaklk lm Basn lm Nem lm v v v v v v v Debi lm Hz lm Elektrik Devrelerinde lm Baca Gaz Analizi Pay lerler ve Is Sayalar lm Cihazlarnn Bakm Veri Kaytlarnn Tutulmas

24

Enerji Ynetiminde lme ve Kontrol

GR
Enerji kullanmnn etkin bir ekilde kontrol, programl bir ekilde gerekletirilecek enerji ynetimi ile baarlabilir. Enerji ynetiminin gerekletirilebilmesi iin lm ve kontroln nemi byktr. Bir sanayi tesisinde enerji analizi gerekletirebilmek iin iletmenin eitli noktalarnda lm ve kontroller yaplmaldr. Enerji ve ekserji analizinin sonular Sankey ve Grossman Diyagramlar ile ortaya konulmaktadr. Ayrntl bir enerji taramasnda eitli lm bilgilerine ihtiya duyulmaktadr: letmede kullanlan yakt miktar ile cihaz verimleri, letmenin elektrik tketimi ve kullanm verimi, eitli akkanlar (buhar, scak su, hava gibi) tarafndan tanan enerji, eitli noktalardan darya atlan enerji (buhar, kondensat, soutma suyu, atk sv ve gaz gibi), Sisteme giren enerji.

Yukardaki bilgilerin toparlanabilmesi iin eitli noktalardan eitli lmler yaplmaldr. Yaplan bu lmler deerlendirilip, enerji analizi hesaplarnda kullanlarak, iletmenin enerji analizi karlr ve enerji tasarrufuna ynelik alma balklar oluturulur. lmlere balanrken iyi bir planlama yaplmaldr. Bu anlamda lmlerin nerelerde yaplaca, ne eit lmler yaplaca ve hangi ekipmanlar kullanlaca belirlenmelidir. lmlerin nerelerde yaplaca belirlenirken iletme iin bir proses akm emas izilmelidir. Proses akm emas; bir sanayi kuruluunda yaplan tm ilemlerin ve srecin gsterildii detayl bir emadr. Proses akm emas zerinde her enerji cinsi iin retim ve tketim noktalarnn kolayca grlmesi salanmaldr. Daha sonra bu emadan enerji aknn kolayca izlenebildii Sankey diyagramna gei yaplr. Sankey diyagram zerinde eitli noktalardaki enerji giri ve klar kolayca grlebilmektedir. Buradaki enerji giri ve k noktalar lm yaplacak noktalar hakknda da ilk fikri verecektir. Ne eit lmler yaplaca ise yaplacak enerji analizi almalar ile ilgilidir. rnein bir radyatrden odaya verilen enerjinin hesab iin radyatre giren akkann debisi ile akkann giri ve k noktasndaki scakl llmelidir. Su, buhar, gaz gibi eitli akkanlarn enerji hesaplar ile ilgili lmlerde; basn, scaklk, hz gibi deerlerin llmesi gerekmektedir. Elektrik enerjisi ile ilgili hesaplamalarda ise gerilim, akm, diren gibi lmler yaplmaldr. Kullanlacak cihazlarn seiminde de aada sralanan eitli faktrler gz nne alnmaldr: Cihazn tanabilir ya da sabit olmas, Cihazn hassasiyet ve kullanm aral, Montaj ve demontaj kolayl, Scaklk, korozyon, basn gibi eitli artlardaki kullanmlara ynelik dayanm, Cihazn maliyetine etki eden faktrler (sat fiyat, montaj, eitim, iletme ve bakm), Cihazn enerji tketimi, Cihazn gsterge ve kayt zellikleri
25

lme teknii ve kontrol ile ilgili baz tanm ve kavramlar aada verilmitir: Okunabilirlik (readability), lme cihaznn okuma skalasnn genilii ve netlii olarak tanmlanmaktadr. lme cihazlarnda daha doru sonular alabilmek iin okunabilirlii daha byk olanlar tercih edilmelidir. En kk deerlendirme (least count), lme cihaz skalasnda okunabilen iki deer arasndaki en kk fark olarak tanmlanmaktadr. Dier bir anlatmla fiziksel byklkteki deiikliin lm cihaz tarafndan alglanabilen en kk deeridir. lm cihaznn skalasnn uzunluu, kademelendirilmesi, ibre ya da yazc ucunun kalnl en kk deerlendirmeye etki eden nemli faktrlerdir. Doruluk (accuracy), cihazn llen fiziksel bykln doru deerini belirleyebilme yeteneidir. Dier bir anlatmla bir fiziksel zelliin lmnde cihazn gsterdii deer ile gerek deer arasndaki farktr. Scaklk ve dier etkiler nedeniyle gerek deerinden sapma anlamna gelmektedir. rnein 100 bara kadar lme yapabilen bir basn gstergesinin doruluu % 1 ise bu cihaz ile 1 bar snrlar ierisinde lme yaplabilir. Kesinlik (precision), bir lm cihaznn ayn fiziksel bykle ilikin tekrarlanan eitli lm sonularnn ayn deeri gsterme zelliine verilen addr. Genellikle kesinlik ve doruluk birbirine kartrlabilmektedir. rnek 1. Basncnn 100 bar olduu bilinen bir depo iin 10 kez lm yaplmtr. Bu lmlerde srasyla 102, 104, 103, 105, 104, 106, 105, 103, 106, 102 bar deerleri okunmutur. Bu basn lerin doruluk ve kesinlik deerlerini hesaplaynz. zm: ncelikle lm sonularnn ortalamas 104 bar olarak bulunur. Doruluk deeri yaplan lmn gerek deerden sapmasdr. Bu durumda en byk lm deeri olan 106 bar alnr. Doruluk deeri aadaki ekilde hesaplanr:

106 100 = 0,06 = %6 100

Kesinlik ise lm deerlerinin en bynn, ortalama lm deerinden sapmasdr. Bu durumda kesinlik aadaki gibi hesaplanabilir:

106 104 0, 02 %2 104

Bu durumda basn lerin doruluk deeri % 6 iken, kesinlik deeri yaklak olarak % 2dir. Eer bu cihaz 100 bara gre kalibre edilir ise yapt lm 2 bar dorulukla lme yapabilir.

lme cihazlarnn doruluklar kalibrasyon ile iyiletirilebilirken, kesinlikleri iyiletirilemez. Kalibrasyon (calibration), fiziksel bir bykln sreklilik gsteren karakteristik erisini (veya tek tek deerleri) standart olarak belirlenmi bir baka karakteristik eri (veya tek tek deerler) ile karlatrma ilemi olarak tanmlanmaktadr. Dier bir anlatmla bir lme aletinin, doruluu bilinen deerler ile karlatrlarak hatalarnn azaltlmas ilemidir. Karlatrlacak deerler ile standart deerler arasndaki sapma nemlidir. Kalibrasyon ilemi, buradaki sapma deerini azaltma veya ortadan kaldrma ilemi olarak da tanmlanmaktadr. lk ayar (primary calibration); doruluu kesin olarak bilinen, Ulusal Standartlar Enstits veya Metroloji Enstits tarafndan izlenen bir cihaza giri uygulamas ile knn gzlenip kaydedilmesini ieren ayar ynetimine verilen isimdir. Hata (error), lme sisteminden alnan deerin llmesi gereken deerden farkdr. Dier bir anlatmla doruluktan sapma deerleri hata olarak tanmlanmaktadr. Hatalar, deneyi yapan kiiden kaynaklanabildii gibi cihazdan da kaynaklanabilmektedir.
26

Duyarllk (sensitivity), lm cihaznn ibresinin dorusal hareket ettii varsaymyla ibrenin hareket miktarnn llen fiziksel bykle oran olarak tanmlanmaktadr. rnek 2. 30 cm skalas olan bir hz lme cihaznda en fazla 10 m/s hz llebiliyorsa bu cihazn duyarll katr? zm: Duyarllk, ibrenin hareke miktarnn llen deere oran olduundan,

Duyarllk =

30 cm =3 m ( s) 10

Bunun anlam cihazn 1 m/slik hz 3 cmlik bir ibre hareketi ile alglayabilmesidir. Histerizis (hysteresis), lme cihaznda lm yaplrken herhangi bir deere artarak veya azalarak yaklalmas histerizis olay nedeniyle farkl deerler okunmasna neden olabilir. rnein ortam scakl llrken lm cihaznn, yksek scaklktan ya da alak scaklktan ortama yaklamas, ayn ortam scakl iin ayn termometreden farkl iki deer gstermesine neden olabilir. Standart (standard), ulusal veya uluslararas kurulular tarafndan kabul edilen belirli llerdeki fiziksel byklk, lme yntemi ya da uyulmas gereken kurallardr.

lkemizde ve uluslararas alanda standartlar belirleyen kurulular hangileridir? Boyut (dimension), bir sistemin veya bir cismin zellii veya davrann belirlemek zere kullanlan fiziksel deikenlere verilen genel bir addr. Herhangi bir cisme ya da sisteme ait olarak verilen uzunluk, alan, basn, scaklk, ktle gibi fiziksel zellikler boyuta rnek olarak verilebilir. Birim (unit), boyut iin seilen keyfi bir karlatrma deerine verilen isimdir. rnein metre, feet, arn, metrekare, dekar, bar, kilogram, gram, libre gibi byklkler birime rnek olarak gsterilebilir. eitli lkelerde ayn boyut iin farkl birimle kullanlabilmektedir. Buna rnek olarak; uzunluk ve scaklk iin lkemizde SI birim sisteminde yer alan metre ve santigrat kullanlrken, ngiltere ve ABDde hala uzunluk iin feet, scaklk iin de Fahrenheit kullanlmaktadr.

HATA ANALZ VE HATA KAYNAKLARI

lm sonucu elde edilen deerler belirli bir ekilde analiz edilmelidir. Analizler, ou zaman kolay olmasna karlk baz durumlarda sonularn temel fizik kurallarna uymasn salayabilmek karmak olabilmektedir. Deneysel lme sonularnn geerlilii, hassasiyeti ve hatalarn tespiti nemli bir konudur. lm yoluyla deney yapan ve bu sonular kullanan aratrmaclar, elde edilen bulgularn geerliliini de sorgulamak isterler. Bunun anlam basit bir lme ekli olan uzunluun llmesinde bile lmede kullanlan aletin hassasiyeti bilinmelidir. Hata ve belirsizlik kavramlar birbirlerine kartrlabilmektedir. lm hatas, bir bykln llen deeri ile gerek deeri arasndaki farka verilen isimdir. Belirsizlik ise, lmlerdeki hatalarn etkilerinin ne olduunun tam olarak bilinmemesidir. lm hatalar, pek ok nedenden kaynaklanabilir ve ok saydaki bamsz hatalarn sonucu ortaya kabilir. lmleri alan teknik eleman ne kadar deneyimli olursa olsun ve ne kadar dikkat ederse etsin, lm sonularnda baz hatalar ortaya kabilir. Bu hatalar; rastgele hatalar olduu gibi, lm yapan teknik elemann dikkatsizlii sonucu da ortaya kabilir. Genel olarak deneysel hatalar grupta toplanabilmektedir. Birinci gruptaki hatalar, dikkatsizlik ve tecrbesizlikten kaynaklanabilen hata grubundadr. lm cihaznn doru seilmemesinin veya lm sisteminin yanl tasarmndan kaynaklanan hatalar da bu grupta deerlendirilmektedir. Bu gruptaki hatalar, genel olarak llen deerlerden farkl olduundan deneyimli bir teknik eleman tarafndan kolaylkla saptanp kapsam d braklabilmektedirler. rnein bir sisteme basn uygularken cihazda basncn dt grlyorsa cihazn yanl lt
27

sylenebilmektedir. Ya da yanma sonucunda bacadan atlan gazn scakl evre scaklnn altnda kaydedilmise bunun hatal olduu kolayca grlebilir ve bu deer deerlendirme d braklr. kinci grup hatalar, sistematik hata grubundadr. Bu tr hatalar tesadfi olmayan srekli hatalardr. Bu tr hatalar genel olarak tekrar edilen okumalarda grlen ve nedenleri de ounlukla bilinmeyen hatalardr. Sistematik hatalarn eitli nedenleri olabilir. Sistematik hata, artlarn ayn olduu her cihaz ile ayn byklkte oluur. Ayar ekipmanlarndaki kusurlar, sistematik hatalara yol aabilir. nk tm ayarl cihazlar ayar ekipmannn hatas kadar sapma gsterir. rnein gerilim ve direncin zamanla deimesi ayn ynde olup sistematik hatalar snfna girer. Sistematik hatalarn belirlenmesi ok daha karmak olup genellikle istatistiki metotlarla yaplamaz. Sistematik hatalara neden olan parametrelerin bir ksm da deneylerde kullanlan sabit ve arpanlardan kaynaklanr. Bu tr hatalarn etkisi llen deerlerin kontrolnn yan sra kiisel beceri ile de belirlenebilir. Hatalarn bykl deneysel dorulamay gerektirebilir. Bunun yan sra deneyi yapan teknik elemann deneyimlerine de ihtiya duyulabilir. Sistematik hatalar, gereki olarak saptanamad durumlarda gvenirlik snrlarnn belirlenmesi gerekmektedir. Gvenirlik snrlar ile rastgele hata limitleri sistematik hatann doru olarak bilinmesinde birbirine benzeyen kavramlar olarak ortaya kmaktadr. nc grup hatalar, rastgele hata snfndadr. Rastgele ortaya kan ve tekrarlanmayan istatistiki hatalardr. Bu terim ortalama deerin etrafnda deerler alabilen hatalar iin genel olarak yaplan bir tanmdr. Rastgele hatay tanmlayabilmek iin hata dalmnn da bilinmesi gerekmektedir. Bu tr hatalar, deneyi yapan elemanlarn deimesinden, deneyi yapan elemann zaman ierisinde dikkatinin azalmasndan kaynaklanabildii gibi lme cihaznn snmasndan kaynaklanan salnmlardan da ortaya kabilir. Belirli sayda deney yapldktan sonra bu deneye ait hata oranlarnn tespiti amacyla uygulamada kullanlan birka yntem gelitirilmitir. Herhangi bir rastgele hatann bykl, tamamen rastgele olmasndan dolay saptanamaz. Bu amala standart sapma gibi istatistiki yntemler uygulanmaktadr.

Belirli sayda deney yapldktan sonra bu deneye ait hata oranlarnn tespiti amacyla uygulamada kullanlan birka yntem gelitirilmitir. Bu yntemler nelerdir? lme ilemi eitli aamalardan oluabilir. Her aamada eitli hata kaynaklar ortaya kabilmektedir. Aada bu hata kaynaklarndan bazlar verilmitir: Fiziksel nicelii tanmlayan matematiksel modeldeki yanllk, lme ileminin doasndan kaynaklanan tahminlerin eitlilii, Ayarl cihazlar ve lm standartlarndaki belirsizlik, Standart ve cihazlardaki kademeli deiikliklere yol aan zamana bal kararszlklar, Scaklk, nem ve basn gibi evresel faktrlerin etkisi, Baka kaynaklardan elde edilen sabit deerler ve dier parametreler, Sinyal karmas, parazitler, homojen olmama, yetersiz znrlk ve tam olmayan ayrma durumlarndan ileri gelen belirsizlik, Saysal belirsizlik ve veri analizi, Yanl belirlemeler ve prosedr hatalar, Temizlik, beceri ve kullanc tekniklerini ieren laboratuvar almalar.

28

ENERJ! YNET!M!NE YNEL!K E"!TL! LME VE KONTROLLER

Enerji ynetimine ynelik lm cihazlarnn grevi, enerji analizi yapabilmek zere gereken scaklk, nem, basn, hz, debi, elektrik, baca gaz analizi gibi de!erlerin llmesini sa!layarak sonuta enerji tasarrufu yaplabilecek noktalarn belirlenmesini sa!layacak verileri olu"turmaktr.

SICAKLIK LM
Scaklk, ok kullanlan bir kavram olmasna ra!men tanmn somutla"trmak bazen zor oldu!u gibi o!u zaman s kavram ile de kar"trlmaktadr. Scaklk ortamdaki molekllerin kinetik enerjileri ile orantl bir kavram olup ortamdaki molekllerin hz arttka kinetik enerjisi, dolaysyla da scakl! artmaktadr. Cisimler arasnda bir sl denge yoksa bunlarn scaklklar farkldr. Is ise yksek scaklktaki bir kaynaktan d"k scaklktaki bir kayna!a enerji aktarmdr. Scakl!n saysal olarak llebilmesi iin standart bir l sistemine ihtiya duyulmaktadr. Bu amala da zelliklerinden bir tanesi scaklkla de!i"en ve kolayca llebilen bir referans sistemi seilmelidir. Termometre ad verilen bu referans sistemi ile scakl! llecek sistem, aralarnda sl denge ortaya kana kadar temas ettirilirler. Bu sre boyunca lm duyarll!nda bir de!i"iklik olmamas gerekir. Bunun iin referans olarak belirlenen ve termometre olarak adlandrlan sistemin sl kapasitesinin, scakl! llecek cismin sl kapasitesinden olabildi!ince kk olmasna dikkat edilmelidir. Referans sisteminde (termometre) scakl! de!erlendirmekte kullanlan zellik termometrik zellik olarak tanmlanmaktadr. Scaklk lerler, cisimlerin scaklklarnn llmesinde de!i"ik termometrik zellik olmasndan yararlanlarak imal edilirler. 1954 ylna kadar Celcius scaklk le!inde iki sabit nokta, 1 atmosfer basnta buzun ergimesi ile suyun kaynamas iin 0 C ve 100 C seilmi"ti. 1954 ylnda gerekle"en uluslararas toplantda Celcius le!i ideal gaz scaklk le!ine ba!l olarak yeniden tanmlanm"tr. Bu toplantda buzun ergime noktas yerine suyun l nokta scakl! 0,01 C seilmi" ve mutlak scaklk olarak bilinen Kelvin ile arasnda a"a!daki ba!nt oldu!u kabul edilmi"tir:

Bu "ekilde tanmlanan scaklk le!inde kolayca 1 atmosfer basnta buzun ergime scakl! 0 C, suyun kaynamas ise 100 C de!eri bulunabilir. Genelde Angola-Sakson lkelerinde yaygn olarak kullanlan Fahrenheit scaklk le!inde ise iki sabit nokta 1 atmosfer basnta buzun ergimesi ile suyun kaynamas 32 F ve 212 F seilmi " olup aradaki fark 180 e"it paraya blnm"tr. Celcius derecesi ile Fahrenheit derecesi arasnda a"a!daki ba!nt

verilmektedir. Mutlak Fahrenheit derecesi Rankine (R) derecesi olarak adlandrlp, bu scaklk le!inde buzun ergime ve suyun kaynama scaklklar iin srasyla 491,69 R ve 691,69 R de!erleri seilmi"tir. Fahrenheit ile Rankine arasndaki ili"ki iin a"a!daki e"itlik yazlabilir:

Kelvin mutlak scakl! ile Rankine mutlak scakl! arasnda ise a"a!daki ba!nt bulunmaktadr:

29

rnek 3. Bir termometre yardm ile bir akkann scakl 55 C olarak okunmutur. Bu akkann scaklnn Kelvin ve Fahrenheit olarak karl nedir? zm: Eitlik 2.1 kullanlarak Kelvin karl bulunabilir.

C = K 273,15 55C = K 273,15 K = 55 + 273,15 K = 328,15

Bu durumda scakl 55 C olarak okunan akkann scakl 328,15 Kdir. Fahrenheit karln hesaplamak iin ise 2.2 numaral eitlikten yararlanabiliriz.

C =

5 ( F 32 ) 9 5 55 = ( F 32 ) 9 F = 131

Bu sonuca gre scakl 55 C olarak okunan akkann scakl 131 Fdr.

Bir termometre yardm ile bir odann scakl 25 C olarak okunmutur. Ayn odann scaklnn Kelvin ve Fahrenheit olarak karl nedir? rnek 4. Scakl 104 F olarak bilinen bir gazn scakl mutlak Kelvin scakl olarak ne kadardr? zm: Eitlik 2.1 ve 2.2 karlkl olarak eitlenirse aadaki eitlik elde edilir.

C = K 273,15 = K=

5 (F 32 ) 9

5 ( F 32 ) + 273,15 9

Bu eitlik kullanlarak gazn scakl 313,15 K olarak bulunur. Scaklk lmnde eitli trde lm cihazlar kullanlmaktadr. Bunlarn bazlar aadaki ekilde aklanmtr.

Termometreler
Genilemeli termometreler; sv ve gaz trndeki akkanlar ile metallerin, scaklklarna bal olarak hacimlerinin genlemesi zelliine dayanmaktadr. Gaz akkanlar kapal bir kap ierisinde scaklklar arttnda, hacimsel olarak genlemelerinin yan sra basnlarnda da art ortaya kmaktadr. Sv Genlemeli Cam Termometreler, pratikte -200C ile +750 C arasndaki scaklk lmelerinde yaygn olarak kullanlan bir termometre tipidir. Bu tr termometrelerde, altta bulunan scakla hassas bir hazne ile bununla irtibatl bir klcal boru ve bu klcal boru ierisinde genleebilen bir sv vardr. Klcal boru zerinde scaklk deerini belirten lek bulunmaktadr. Klcal borunun st ksm kapatlm olup, iinde bulunan svnn buharlamasn nlemek amacyla azot gibi ntr bir gaz doldurulmutur. Ntr gazlar molekler yapda bulunan ve baka bir madde ile tepkimeye girmeyen maddelerdir. Scakla hassas hazne ksmndaki sv; scakl llecek ortam ierisinde, ortamn scaklna bal olarak genleir. Genleen sv klcal boru ierisinde ykselir. Klcal boru zerindeki lekten svnn ykseldii noktaya baklarak, scaklk okunur. Termometrenin ar snmas durumunda ierideki basn art
30

nedeniyle termometrenin krlmasnn nlemek iin klcal borunun st ksmnda bir emniyet hacmi braklr. Cam termometrelerin iinde genellikle civa, toluen, etil alkol, kerosen, petrol eteri ve pentan gibi svlar kullanlr. Basn termometrelerinde, kapal bir kap ierisinde bulunan akkan, scakln artmas ile sl genlemenin neden olduu basncn llmesi esasna dayanr. Endstriyel scaklk lmelerinde, basn termometreleri, ekonomik ve hassas olmalar nedeniyle yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu tr termometrelerin dier bir avantaj ise lme noktas ile okuma noktas arasndaki mesafenin 0,6-60 m arasnda olabilmesidir. Kullanlabildii scaklk aral -150 C ile +600 C arasndadr. zel nlemler alndnda 100 C ile 1000 C arasnda da baaryla kullanlabilmektedir. Gaz genlemeli ya da sv/buhar genlemeli tipleri de bulunmaktadr. Gaz doldurulmu basn termometrelerinde genellikle azot gaz kullanlr. Bu tr termometrelerin alma aral -150 C ile +600 C arasndadr. Sv ya da buhar doldurulmu basn termometrelerinin alma aralklar -50 C ile +300 C arasndadr. Bu tr termometrelerde buhar basncnn scaklkla deimesi prensibinden yararlanlr. Sv doldurulmu basn termometrelerinde; akkan olarak propil alkol, silikon ve benzeri svlar kullanlabilmektedir. Bu tr termometrelerde klcal boru uzunluu 0,6-10 m arasnda deimektedir. Scaklk aral ise -150 C ile +300 C arasndadr.

Bimetal ne demektir? Bimetal termometrelerde, kat cisimlerin scaklkla dorusal olarak uzama prensibinden yararlanlr. Endstride kullanlan bimetal termometreler helisel biimde sarm yaplarak elde edilir. Helisin bir ucu klf iine yerletirilmi olup, dier ucu ibreye balanmtr. Scaklk arttka genileyen helisel bir metal, dairesel ekilde hareket yaparak ibreyi dndrr. Bu tip termometreler -50 C ile +400 C aralnda lme yapabilmektedirler. Diren termometreleri, ounlukla metal olan duyar elemann scaklnn elektriksel direnle deimesi prensibine dayanarak alr. Scaklk arttka sz konusu duyar elemann direnci de artar. Bu tr termometreler pratikte -260 C ile +550 C arasnda kullanlabilir. Ancak zel durumlarda 1000 C civarndaki scaklklar da lebilmektedir. Metal duyar eleman olarak platin, rodyum-demir, nikel, nikeldemir, tungsten veya bakrdan yaplabilir. Bu tr cihazlar basit devre yaplarna, yksek dorusalla, duyarlla ve kararlla sahiptir. Bu malzemelerin seimi kullanlacak scaklk aral, korozyon korunumu, mekanik kararllk ve maliyet kriterleri dikkate alnarak yaplr. Termometre ile lm srasnda ortaya kabilecek hatalar ile bunlarn nedenleri aadaki noktalarda deerlendirilebilir. Gaz scaklklarn len termometreler, evre yzeylerden gelen s nmlarndan etkilenebilirler. llen scaklk evre yzeylerin scakl ile yaklak olarak ayn deerde ise nm etkileri ihmal edilebilir. llen scaklk ile evre yzey scakl arasnda kayda deer bir fark olmas durumunda koruyucu bir klf ya da aspirasyon teknii ile s nmn etkileri en aza indirilmelidir. Aspirasyon teknii, bir fan yardmyla hava vb. Bir gaz akkann bir yzey ya da cisim zerinden yksek hzla flenmesi sonucu yzeyin soutulmasdr. Koruyucu klf, termometre haznesi ve evre yzeyler arasna yerletirilecek yksek yanstc zellie sahip yzeyler ile oluturulabilir. Bylece hazne etrafndaki hava hareketi de engellenmemi olacaktr. Uygun olmayan bir koruyucu klf lme hatalarn artrabilir. Aspirasyon tekniinde ise termometre haznesi zerinden yksek hzl hava ve gaz akm geirilerek nm hatalar azaltlabilir. Termometrenin basn altnda bir kap veya kanal ierisinde bulunmas gerekiyorsa, termometre haznesi yerine skca oturtulmal ve yksek sl iletkenlie sahip bir madde (ya, su veya uygunsa civa) ile evrelenmelidir. Termometre ile lmeler, ilerindeki svlarn uzun ve ince duvarl bir ampulde yer almas scaklk deiimlerinin daha abuk gzlenebilmesi asndan dier yntemlere gre bir stnlk
31

salamaktadr. Kanal veya kabn ampul etrafndaki yzey, ampule veya ampulden s geiini en az dzeyde tutabilecek ekilde yaltlmaldr. Boru ve kanallarda srekli olarak kalabilecek endstriyel tip termometreler de vardr. Bunlarn krlmalarn nleyecek ekilde metal koruyucularla birlikte yerletirilmeleri gerekmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta koruyucularn yksek s kapasitesi ve iletkenlii nedeniyle lm hatalarna yol aabilmesidir. Termometrenin kendisini evreleyen akkanla denge scaklna ulamas iin yeterli zamann salanmas, scaklk lmlerinde ortaya kabilecek hatalar artmasn da nler. zellikle svl cam termometreler okunurken; gz, sv stununun en st noktas ile ayn dzeyde olmaldr.

Termistrler
Yar iletken malzemelerin direnleri, scaklk ile byk bir deiim gstermektedir. Genellikle scaklk artka diren azalmaktadr. Yar iletken malzemeden yaplm termistr elemannn bacaklar, galvanometreli bir kpr devresine balanarak kalibre edilir. Termistr ile scaklk lme ynteminin zellikleri; kolaylk, hassaslk ve hzllk olarak verilebilir. Uygun kalibrasyon yapldnda termistrler ile 0,01 C hassasiyet ile scaklk llmesi yaplabilmektedir. Bu tr cihazlar yar iletken malzemeden yaplm olmalar nedeni ile 300 C scakln yukarsnda kullanlmalar uygun deildir. Yksek scaklklar iin zel nlemler alnmaldr.

Termoelemanlar
Farkl malzemeden yaplm iki iletken telin birer ucu birbirine tutturulduunda bu ucun scaklna gre serbest ular arasnda mV mertebesinde bir gerilim meydana gelmektedir. Bu termik gerilimden yararlanlarak scaklk lmleri yaplmaktadr. Elektriksel scaklk lm yntemlerinden en ok kullanlan bu tiplerdir. Termoelemanlar kullanlarak -185 C ile +1820 C arasnda her trl sv, kat ve gaz scaklklar kolayca llebilmektedir. Bir termoeleman devresinin oluturulabilmesi iin bu devrede en az iki u nokta bulunmaldr. Referans nokta olarak adlandrlan bu uta scaklk belli ise, dier utaki scaklk kullanlan malzemenin termoelektrik zelliklerinden yararlanlarak bulunur. Genellikle birbirinden farkl herhangi iki iletken tel ile bir termoeleman devresi yaplabilmektedir. Pratikte kullanlan termoeleman malzemelerin seiminde fiyat, scaklk aral, korozyona dayanm gibi zellikler dikkate alnr.

Kzltesi Radyometreler (Pirometreler)

Scakl uzaktan alglayabilen cihazlar olarak tannan kzltesi radyasyon radyometreleri sl nm ile scaklk lmekte olup, yzey scaklklarn temas etmeksizin lebilmektedirler. Pirometre olarak da adlandrlan bu tr scaklk lerler, prensip olarak cisimlerden yaylan sl nm ak ile orantl olarak bir k sinyali retirler. iki tipte imal edilmektedirler. Bunlar, toplam nm pirometresi ve optik pirometre olarak adlandrlmaktadrlar. Toplam nm pirometresinde scakl llecek cisimden yaylan sl nm enerjisinin tamam, lm cihaz iindeki scakl llecek cisimden daha souk bir yzey zerine drlr. Cihaz iindeki bu yzeyin scaklndaki deiim llr. Optik pirometrelerde ise scakl llecek cisimlerden yaylan nmn grnr dalga boyunun deiimi llr.

Grnr dalga boyu ne anlama gelmektedir?

Kzltesi In Kameralar
Kzltesi In Kameralar, termografi veya termovizyon olarak da bilinmektedir. Bu tr scaklk lm cihazlar, pirometrelerde olduu gibi, scakl llecek cisimlere temas etmeden bu cisimlerin yzey scakln uzaktan lebilir. Kzltesi grntleme sistemi, bir kzltesi kamera ve grntleme nitesinden oluur. Kzltesi kamera, scakl llecek yzeyi tarayarak yzey tarafndan yaylan ve yanstlan s nmn alglar. Grntleme nitesi bir renkli LCD ekrana veya yzeyin gri (veya renk
32

kodlu) sl grntsn gsteren katot n tpne sahiptir. Katot n tpleri, ularnda metal elektrot bulunan, iersinde dk basnta gaz bulunan ve elektrotlara elektriksel gerilim uygulayarak ierisindeki gazn nm yapmasn salayan cihazdr.Katot n tpndeki grntnn fotorafna termogram ad verilir. Kzltesi termografi, binalarda s kayplarnn ve kaaklarn fazla olduu blgelerin grntlenmesinde yaygn olarak kullanlmaktadr.

Scaklk lm Bantlar (Renk Deiimi le Scaklk lm)

Bu tr lm ynteminde eitli madeni tuzlarn belirli scaklklardaki renk deiimlerinden yararlanlr. Bu malzemeyi pazarlayan firmalar bu malzemeleri yapkan erit halinde de imal etmektedirler. Scakl llecek yzeye uygulanan yapkan erit, temas ettii yzeyin scaklna bal olarak rengini deitirir. Katalogdan bu renge karlk gelen deere baklarak scaklk tespit edilir. Bu tr malzemelerin en nemli sakncas bir kullanmlk olmalardr. Avantajlar ise ekonomik olmalardr. Kullanm alanlar olarak; kritik elektronik devreler, elektrik motorlar, tesisat borular, bilyal veya kaymal yataklar, uak motorlar, lastikler, fren aksam, scakla hassas ilalar, biyolojik maddeler, fotoraf ve X n resimleri, yiyecek paketleri ile kimyasal maddeler saylabilir.

Sanayide enerji analizi almalarnda eitli noktalardan scaklk llmesi gerekmektedir. Dirsek ve borulardaki scaklk lmelerinde dikkat edilecek noktalar nelerdir?

Scaklk lm yntemleri ve scaklk l aletleri hakknda daha fazla bilgi edinmek iin Osman F. Gencelinin yazm olduu lme Teknii (Birsen Yaynevi, 2005) adl kitabn Scaklk lmeleri balkl konusu iyi bir kaynak olacaktr.

BASIN LM
Basn, genellikle sv veya gaz gibi bir akkann birim alana uygulad kuvvet olarak tanmlanmaktadr. Vakum, atmosfer basncndan dk olan basnlar iin kullanlan bir tanmdr. Verilen bir konuma ait gerek basnca mutlak basn denir. Basn len cihazlarn ou atmosfer artlarnda sfra kalibre edilir. Dolaysyla bu tr cihazlarn gstergesi mutlak basn ile yerel atmosferik basn arasndaki fark gstermektedir. Gstergede okunan bu basn farkna etkin ya da efektif basn da denilmektedir. Basn lerlerin ou efektif basnc lmek iin tasarlanmtr. Efektif basn lmleri, mutlak basncn tespit edilmesinde de kullanlmaktadr. Atmosferik basn, deniz seviyesine gre deiimler gstermektedir. Ayrca hava deiimlerinde de deiiklik gstermektedir. Bu nedenle yaplan efektif basn lmlerinin mutlak basnca dntrlmesinde hatalar ortaya kabilmektedir. lmler srasndaki yerel atmosferik basnca gre dzeltmeler yaplarak bu hatalar ortadan kaldrlabilir. Mutlak, etkin ve vakum basnlar arasnda aadaki eitlikler yazlabilmektedir:

Petkin = Pmutlak Patm Pvakum = Patm Pmutlak

(2.5) (2.6)

Basn lmnde ok sayda basn birimi kullanlmakla birlikte uluslar aras birim sisteminde basn birimi olarak N/m2 (Pa) kullanlmaktadr. Basn lmnde eitli lm cihazlar kullanlmaktadr. Bunlardan yaygn olarak kullanlanlar aada aklanmaktadr.

33

Basn birimleri arasndaki ilikinin u ekilde olduu hatrlanmaldr: 1 N/m = 1 Pa 1 atm = 101,325 Pa 1 bar = 105 Pa
2

Manometre
Sv stunlu manometreler, younluu bilinen bir svnn, bilinen yer ekimine sahip bir ortamdaki dikey yer deiimini belirleyerek basnc lerler. Genel olarak cam veya plastik gibi saydam bir maddeden yaplm U biiminde bir tp eklindedir. Manometrenin iki koluna farkl P1 ve P2 basnlar uygulanrsa, manometre kollarndaki sv ykseklikleri farkl seviyelerde dengede kalr. Bu seviyeler arasndaki toplam fark, basn farknn da bir gstergesi olur. P1 basnc atmosfere ak ise, P2 basncnn deeri aadaki eitlikte verilmitir:

P2 = Patm + gh

(2.7)

Bu eitlikte; , borudaki akkann younluu; g, yerekimi ivmesi; h ise, borudaki sv dzeyleri arasndaki fark gstermektedir.

Bal younluk (SG); bir maddenin younluunun, ok bilinen ve referans olarak alnabilen bir maddenin younluuna orandr. Genellikle referans olarak 3 alnan madde sudur ve suyun younluu 1000 kg/m tr.

ekil 2.1. rnek 5e Ait ematik Gsterim rnek 5. Bir depo ierisindeki basnc lmek iin manometre kullanlmaktadr. Manometrede kullanlan akkann bal younluu 0,85 olarak verilmektedir. Manometrede svlar arasndaki ykseklik fark, 65 cm olarak verilmektedir. Yerel atmosferik basncn 110 kPa olduu bir blgede depo iindeki basncn ne olacan bulunuz. zm: Manometre ierisindeki svnn bal younluu 0,85 olarak verilmitir. Buradan yola karak ncelikli olarak manometre iersindeki svnn younluunu bulalm.

34

SG =

su
1000
3

0,85 =

= 850 kg m

Atmosfer basnc ve manometre stunlar arasndaki ykseklik farklar soruda verilmiti. Bu durumda Eitlik 2.7 kullanlarak depo ierisindeki basn bulunabilir.

Pdepo = Patm + gh Pdepo = 110 kPa + 850 Pdepo = 115, 42 kPa

1 N m m . 3 .9,81 2 .0, 65 m s 1 kg. m s2

kg

1 kPa . 1000 N2 m

Bir depo ierisindeki basnc lmek iin manometre kullanlmaktadr. Manometrede kullanlan akkann bal younluu 0,85 olarak verilmektedir. Manometrede svlar arasndaki ykseklik fark, 45 cm olarak verilmektedir. Yerel atmosferik basncn 95 kPa olduu bir blgede depo iindeki basncn ne olacan bulunuz. Sv stunlu basn lme cihazlar olarak bilinen manometrelerin eitli tipleri vardr. Bunlar; U tipi manometreler, kuyu tipi manometre, eik manometre, mikro manometre, barometre, an tipi manometre, dairesel dengeli manometre adyla piyasada eitli amalara ynelik olarak bulunmaktadr.

Bourdon Manometresi
Bourdon manometresi, genel olarak elastik elemanlarla basn lm yapan manometre tipine girmektedir. Baz elastik malzemelerin basn altndaki ekil deiimlerinin llmesi ile basn lmleri yaplabilmektedir. Uygulamada statik basn lmnde en ok kullanlan bir cihaz olup, fiyatnn ucuz olmas da bir avantaj olarak grlmektedir. Piyasada deiik boyutta ve hassasiyette temin edilebilmektedir. Bourdon manometresi eliptik kesitli C eklindeki bir borudan yaplm olup borun bir ucu sabit ekilde basn llecek boruya baldr. Dier ucu ise botadr. Boruya basn uygulandnda elastik bir ekil deiimi ortaya kar. Borunun bo ucu yay ve dili mekanizmas ile dnen bir ibreye baldr. Basn altnda boru ekil deitirirken ibre hareket ederek basnc gsterir. Elastik elemanlar ile basn lmnde Bourdon manometresinin dnda diyafram, kapsl, krk gibi basn lm aletleri de kullanlmaktadr.

Basn lme Cihazlarnn Seimi ve Kalibrasyonu

Basn lme cihazlarnn seim ve kalibrasyonu ile ilgili baz notlar aada sralanmtr: Uygulamada, ok kk vakum deerlerinin yan sra ok byk basn lmlerinin yaplaca noktalarla da karlalmaktadr. Basncn, ok geni bir aralkta deiiyor olmas farkl basn lm cihazlarnn gelitirilmesini de salamtr. Cihaz seiminde llecek basn aral nemli kriterler arasnda yer almaktadr. eitli basn lme aletlerinin yaklak kullanm aralklar u ekilde belirtilmektedir. yonizasyon cihazlar : 10-5-10-1 (bar), Pirani : 10-2-102 (bar) McLeod Piezoelektrik : 10-3-102 (bar), Manometreler : 104-108 (bar), Krk
35

: 10-106 (bar) : 103-106 (bar)

Diyafram Elektronik direnler

: 10-2108 (bar), Bourdon : 106-1011 (bar)

: 103-109 (bar)

Uygulamada en sk kullanlan statik kalibrasyon cihaz arlkl lme test cihazdr (deadweight tester). Bu tr kalibrasyon cihazlar zellikle Bourdon, diyafram, krk gibi elastik basn lme cihazlarnn kalibrasyonunda kullanlmaktadr. Bu tr kalibrasyon cihazlar 700 bar basnca kadar ve zel nlemler alarak, daha yksek basnlarn kalibrasyonunda da kullanlabilir. Bu tr kalibrasyon cihazlarnn hassasiyetine silindir ile piston arasndaki srtnme ve pistonun alanndaki belirsizlik hatas etki etmektedir.

NEM LM
Havadaki nem miktarn lebilen birok lm cihaz vardr. Bu cihazlarda, ya termometre scakl, bal nem, nem oran, ilenme noktas ve donma noktas gibi farkl nem zelliklerini lebilen alglayc elemanlar bulunmaktadr. Higrometre (hygrometer) yani nem ler hava ve dier fiziksel malzemelerdeki nem miktarn lebilen bir lm cihazdr. Bu blmde; yaygn olarak kullanlan baz nem lm cihazlarnn alma prensipleri, lm cihaz tarafndan retilen verilerin hz ve kalitesini len farkl lm aralar tantlacaktr.

Mekanik Higrometre
Birok organik malzeme boyut olarak nem ile deimektedir. Bu zellik, ok saydaki basit ve etkili nem gstergeleri ve kaydedicilerinde kullanlmaktadr. Bunlar higrometre formu oluturmak iin, hava girilerine, mekanik balantlara veya elektrie dntren elemanlara balanabilirler. En ok kullanlan organik malzemeler insan sa, naylon, sentetik polyester, hayvan derisi, hayvan boynuzu, tahta ve kattr. Bunlarn doasnda olan dorusal olmayan zellikleri ve tepki vermede gecikme zellikleri higrometrede dikkate alnmaldr. Bu cihazlar, 0 Cnin altnda, bir deiim prosesini izlemede genellikle yetersiz kaldndan, gvenilir saylmazlar. Ar nem deerlerinde, cihazn tepki sresi nemli lde etkilenir. Byle cihazlar, balangta ve sonrasnda srekli olarak kalibre etmek gerekir. Buna ramen, bu cihazlar, bal nem deerini dorudan okuyabilecek ekilde ayarlandndan kullanldrlar, dier modellere gre daha basit ve daha ucuzdurlar.

Endstriyel Psikrometreler
Basit bir endstriyel psikrometrede birbirine benzer bir ift elektrik veya mekanik scaklk sensr vardr. Bunlardan birisi slak bir fitil ile nemi tutmaktadr. Aspiratr, nemli scaklk sensrne fleyerek, scakln drr. Bu ilemde hassasiyet, suyun saflna, fitilin temizliine, havalandrma oranna, radyasyon etkisine, scaklk sensrlerinin boyut ve doruluuna baldr.

Elektrikli Empedans Higrometreler

Birok madde bal nem deiimi ile nemi emer ya da salar ve bu deiim, bir elektriksel diren gsterir. Aadaki rnekler bu tip higrometrelerdir. Polimer filmli elektronik higrometrelerdeki sensr, higroskopik (hygroscpoic) organik polimer katmana sahiptir. Bu katman, su geirgen tabaka zerine ince ya da kaln film, ileme teknolojisi ile oluturulmutur. Hem kapasitr hem de elektrik diren sensr mevcuttur. Elektrik direnci gsteren cihazlar iyonik veya elektronik iletim zellii ile donatlmlardr. Bu higrometrelerde, scaklk dorulamas yapan ve sinyal salayan entegre devreler vardr. Bu sensr teknolojisinin en byk avantaj, kk boyutlu, ucuz ve %64lk bal nem deiiminde 1 ile 120 sn arasnda deien hzla cevap vermeleridir.
36

yon deiimli reineli elektrik higrometre, yksek bal molekler ktleye sahip bir polimerden ve ters balantl pozitif ya da negatif yklemeli polar gruplardan oluur. Sabit polar gruplara elektrostatik kuvvetlerle tutulan ters yklenen iyonlar, bu polar gruplarla birleir. Suyun ya da su buharnn oluumu ile elektrostatik olarak duran iyonlar harekete geerler. Bylece bir voltaj akm reine boyunca uygulandnda, iyonlar elektrolitik iletkenlik salarlar. Pope pili, iyon deiim elemanna bir rnektir. Bu, geni aralkl sensr olup %15 ile %95 bal nem alglayabilmektedir. Bylece birok elemann yerine sadece bir sensr kullanlabilir. Ancak Pope pili, %100 bal nemde 1000 ohm dan, %10 bal nemde birka megaohma kadar dorusal olmayan bir karakter gsterir. Dunmore higrometreler, tp eklinde ya da dz bir tabaka zerinde ift elektrodu olan bir sensrden faydalanr. Bu cihaz, lityum-klorid gibi bir tuz ieren balaycda, bobinler arasnda elektriksel iletkenlii salayan film ile kaplanmtr. Sensrn direnci ile nem arasndaki iliki genellikle retici firma tarafndan salanan grafiklerde verilmektedir. Sensr ok hassas olduundan, grafikler, her biri verilen scakla gre ve ara deerleri interpolasyon ile bulunan bir eri serilerinden olumaktadr. Birok Dunmore diren eleman normal lm araln lebilecek ekilde donatlmtr. Ancak, diren devresi, zaman ve bileimin yannda, nem ve scaklk snr deerleri ile de deiebilmektedir. Bu nedenle, cihaz dzenli olarak kalibre edilmelidir. Empedans tabanl gzenekli seramik elektronik higrometreler: Oksitlerin adsorbsiyon kabiliyetleri kullanlarak, adsorbe edilen su ile bal nem ilikilendirilir. Neme duyarl seramik oksit cihazlar iyonik veya elektronik lm tekniklerini kullanrlar. yonik iletim, su molekllerinin znmyle, yzeyde hidroksillerin oluumu ile meydana gelir. znme, cihazn empedansn dren ve suyun bileimini arttran protonlarn yer deitirmesine neden olur. Seramik oksid, dorusallatrmak ve sinyal salamak iin cihaz bir empedansa balayan gzenekli metal elektrodlar arasnda yer almaktadr. Bu sensrler mkemmel duyarlla sahiptirler, kirlenmeye ve yksek scakla (400 Fe kadar) dayankldrlar ve sensrde her hangi bir dme olmakszn tamamen slak olabilirler. Scaklk karlandnda %1 bal neme kadar hassasiyete sahiptirler. Fiyatlar yksek deildir. Aluminyumoksit kapasitif sensr, bir gzenekli oksit tabakas oluturan bir proses ile anodize edilmi (eloksall) aluminyum ubuktan oluur. Bu yap ok ince tabakal altn ile kaplanmtr. Alminyum gvde ve altn tabaka, Alminyumoksit kapasitr olarak bilinen iki elektrotu oluturur. Su buhar hzlca altn tabaka boyunca akar ve atmosferik ortamda bulunan sensrdeki suyun buhar basncna gre kutup duvarlarn dengeli tutar. Su moleklleri oksit yap zerine adsorbe edilir ve iki elektrot arasndaki direnci belirler.

i Noktas Higrometresi
i noktas higrometresi geni nem lm aralna sahip, kesin ve gvenilir bir aratr. Bu zellikler, psikrometre ile karlatrldnda karmak ve masrafldr. Youma tipi higrometresinde, i ya da donma balayncaya kadar, yzey soutulmaktadr (termoelektrik, mekanik ya da kimyasal yolla). Youma yzeyi, evredeki gaz ile buharn basn dengesinde elektronik olarak elde edilir. Yzeydeki youma optik, elektrik veya nkleer teknikler ile belirlenir.

37

izelge 2.1: Nem lmnde Kullanlan Cihazlar ve zellikleri (Norton B. W., 1998)

Nemlendirme ve nem lm hakknda daha fazla bilgi sahibi olmak iin T. Hikmet Karako ve H. Ahmet Gkin tarafndan birlikte hazrlanm olan Nemlendirme Teknii (HAVAK Teknik Yaynlar, 2010) kitabna bavurabilirsiniz.

DEB LM
Debi, birim zamanda birim kesitten geen akkan miktardr. Akkanlarn kanal iinde akarken debilerinin belirlenmesi enerji hesaplarnda nemli yer tutmaktadr. Debi lmnde uygulama yerine istenilen zellie ve fiyatna bal olarak ok eitli lm aralar kullanlmaktadr. eitli lme yntemlerinin farkl stnlk ve sakncalar vardr. rnein diyaframn deitirilmesi ilemi lle ya da ventrinin deitirilme ilemine gre daha kolaydr. Buna karn llenin debi katsays diyaframa oranla daha kesin olduu iin bir tercih nedenidir. Sv ya da gaz tr akkanlarn belirli bir arlk veya hacimdeki miktarnn, bir kapta toplanma sresinin belirlenmesi, en hassas ve basit debi lm yntemidir. Bu yntem genellikle dier debi lm cihazlarnn kalibrasyonu iin de kullanlmakla birlikte; debinin kk olduu, akn sreksiz olduu ve yksek dorulukta sonulara gerek duyulduu durumlarda da kullanlabilir. Basit olmalar nedeniyle kullanlmakta olan bu sistemler genellikle byk olup, yavatrlar.

38

Yer deitirme sayalar, ierisinden geen svnn veya gazn hacmini zamana bal olarak lerler. Bu sayalarn genel olarak iki eidi bulunmaktadr. Bunlar, krk grubu kullanan konvansiyonel gaz sayalar ve suyun yer deitirmesi prensibine dayanan slak test sayalardr. Rotometre, sv veya gaz akkann debisini dorudan gsteren cihazlardr. Bu cihaz kesit alan ak dorultusunda artarak leklendirilmi dikey bir tp ve ierisinde debi ile orantl olarak farkl yksekliklerde sabit olarak kalabilen yzer bir elemandan oluur. Yzer elemann durumunu, akkann kaldrma kuvveti ve aadan yukar ynelmi olan akn oluturduu diren kuvveti belirler. Rotometrelerin avantaj; kesinliin yksek oluu, dayankll ve kullanm kolayldr. zellikle kk apl borulardaki sv ve gaz aknn debi lmlerinde kullanlmaktadr. Thomas sayac, yksek gaz debilerinin kk bir basn kayb yaratlarak llmesini salar. Bu tr debi lerler genel olarak laboratuvarlarda kullanlr. Debisi llmek istenen gaz, elektrikli bir stcda stlr. Gazdaki scaklk art iki diren termometresi ile llr. Geen s miktar ve scaklk art kullanlarak ktlesel debi bulunur. Trbin tipi debi lerler, magnetik olmayan bir gvdenin iersinde paslanmaz elikten yaplm dnebilen bir trbin rotoruyla hacimsel debiyi len bir cihazdr. Ak, trbin rotorunun kanatlar zerinde bir kuvvet uygulamaktadr. Uygulanan bu kuvvet; kanatlarn dnmesine ve akkann dorusal hznn, asal hza dnmesini salar. Trbin tipi debi lerler, trbinin dnme hznn ortalama akkan hz ile ve buna bal olarak da akkann hacimsel debisiyle orantl olmas prensibine dayanmaktadr. Kapal kanallarda, kanalda kesit daralmas oluturarak, akta meydana gelen basn farknn llmesi yoluyla akkann ktlesel veya hacimsel debisinin bulunmas prensibine dayanan debi ler bulunmaktadr. Bunlar; ventrimetre, lle ve diyaframdr. Kesit daralmas prensibine dayanan bu tip debi lerin birbirine gre stnlk ve sakncalar vardr. Ventrimetrelerin lme hassasiyeti ok yksektir. Dier debi lerlerden farkl olarak cihazda oluan basn kayb byk oranda yeniden geri kazanlabilir. Ventrimetrelerde dar kesitin ap bozulmaz ve cihaz tortu tutmaz. Llelerde, ventrimetredeki kadar olmasa bile basn kayb belli bir oranda geri kazanlabilir. Boylar ventrimetreler kadar uzun deildir. Erozyona dayankl olup tortu tutmazlar. Llelerin imalat diyaframdan daha zor ve pahaldr. Ancak ventrimetreden daha ucuz ve kolaydr. Diyaframlarn imalat ok basit ve ucuzdur. Az yer kaplamalar nedeniyle boru tesisat zerinde her yere monte edilebilirler. Taklp sklmeleri de kolaydr. Byk kapasiteler iin uygun deildirler. Mukavemetleri fazla olmadndan zamanla aktaki darbelerden dolay ekillerinde bozulma ortaya kabilir. Kirli akkanlarn (ok kirli tanecikli svlarn veya ok nemli ve tozlu gazlarn) debilerinin llmesinde standart diyaframlar kullanlmas durumunda diyaframn iki tarafnda tanecik ve toz birikmesi hatal lmlere neden olabilmektedir. Kirli akkanlarn debi lmnde yark tipi diyaframlarn kullanlmas nerilmektedir.

Bir kanal ierisinde akmakta olan suyun debisi kanaln farkl iki noktasnda llmtr. Sizce bu iki debi deeri farkllk gsterir mi?

HIZ LM
Hz lm, endstride eitli alanlarda farkl yntemleri kullanan cihazlarla yaplabilmektedir. Mafsall kanal anemometreleri, bir muhafaza ierisindeki mil zerinde bulunan bir kanata sahiptir. Hava cihaz ierisinden geerken, ak nedeniyle kanat zerine bir kuvvet uygular. Bir yay ve manyetik snmleme eleman, saptrcya, hareketinin ters ynnde olacak ekilde kuvvet uygular. Hzn anlk deeri cihazn gstergesi zerinde grlebilmektedir. Bu cihaz, salon ierisindeki hava hareketlerinin belirlenmesinde emme ve dn kanal yayclarndaki ve zgaralardaki hava hzlarnn belirlenmesiyle laboratuar davlumbaz hzlarnn llmesinde kullanlr.
39

Trbin Tipi Dnen Anemometre

Trbin tipi anemometreler, hava hareketi ile kolayca dnebilen hafif bir trbin ile trbinin dnme hareketini ve belirli bir zaman sresi iinde trbinden geen havann kat ettii yolu gsteren kadrana ileten dili mekanizmalarndan oluur. Bu tip anemometreler farkl boyutlarda yaplabilmektedirler. En ok kullanlanlar; 75, 100, 150 mm apnda olanlardr. zellikle dk hzlarda cihazdaki srtnmelerin etkisi nem kazanmaktadr. Srtnmeler nedeniyle ortaya kan yavalamaya engel olmak zere dnme hzn artran bir dili mekanizmas bulunmaktadr. Bu nedenle yaplan dzeltmeler, dk hz deerlerinde ekleme, yksek hz deerlerinde karma eklindedir. Orta hz deerlerinde ise gerek duyulan dzeltme en alt seviyededir.

Isl (Scak Tel) Anemometreler

Isl ya da scak tel anemometresi, duyar eleman olarak bir probun ucuna yerletirilmi stlm direnli scaklk cihaz, termoeleman veya termistr ierir. Bu tr hz lerler ak alanndaki bir noktada hava hznn kolay ve dorudan belirlenmesi amacyla tasarlanmtr. Bu ak alan ierisine yerletirilmi olan probun elektriksel olarak stlan duyar eleman, evresinden geen akkann hz ile orantl olarak sour. Duyar eleman ve elektronik devreden oluan bir sl anemometre, duyar elemandan gelen sinyali deerlendirerek ak hzn dorudan analog veya saysal olarak gsterebilir. Isl anemometrelerin balca stnlkleri; dinamik alma aralklarnn byk olmas ve ok kk hzlar lebilmeleridir. Ayn lme cihaz ile 0,1 m/sden 50 m/s deerine kadar olan hava hzlar llebilmektedir. Duyar elemann kirlenmesi durumunda cihazn kalibrasyonunun deimesine yol aacandan temiz tutulmas gerekmektedir. Isl anemometreler; stma, havalandrma ve iklimlendirme uygulamalarnda yaygn olarak kullanlmaktadr.

ELEKTRK DEVRELERNDE LM
Elektrik devrelerinin lmnde pek ok cihaz kullanlmaktadr. Bunlardan bazlar aada ksaca aklanmtr. Ampermetreler, akm len dk direnli cihazlardr. llen devreye seri olarak balanrlar. deal olarak ksa devre grnmne sahip olmalarna karn, uygulamada tm ampermetreler llen bykl etkileyen ve dolaysyla da sfra eit olmayan bir giri empedansna sahiptir. Ampermetreler, eitli lm aralklarna sahiptirler. Bilinmeyen akm deerlerini lerken en yksek aralk ile balamak ve sonra hassas okuma iin aral uygun deere drmek izlenmesi gereken iyi bir yoldur. Aralk deitirme anahtarna sahip ampermetreler, aralk deitirme srasnda lmn devam etmesi zelliine sahiptir. Ampermetrelerin devreye seri balanmasnn eitli nedenleri vardr. En temel sebep, ampermetrelerin i direnlerinin olduka kk olmasdr. direnci kk olan ampermetre, devreye paralel balanmas halinde istenilen lm yapmaya olanak salamayacaktr. Burada dikkat edilmesi gereken, gerilimin kk bir direnli devre eleman zerinden geirilmesinin byk bir akm douracak olmasdr. Bu durum ampermetrenin hasar grerek alamaz duruma gelmesiyle de sonulanacaktr. Bu nedenle, ampermetreler devreye hibir zaman paralel balanmazlar. Ampermetreler ile lm yaplrken, lm sonularnn doruluunu artrmak iin dikkat edilmesi gereken dier bir nokta ise ampermetrenin lebilecei akm araldr. Ampermetreler lebildikleri akm byklklerine gre; miliampermetre, mikroampermetre, kiloampermetre gibi snflandrlrlar. Devrede ampermetre zerinden geebilecek muhtemel akmn bykl g nne alnarak uygun bir ampermetre seilmesi, hem ampermetrenin kullanm mrn ksaltmam olur hem de lm sonularndaki hata payn azaltm olur. Voltmetre, devredeki gerilimi lmeye yarayan ve paralel olarak balanmas gereken yksek direnli bir cihazdr. Gerilim, dorudan kendi fiziksel bykl ile deil devre zerinde meydana getirdii deiikliklik ve etkilere dayal yntemlerle llr. Voltremetrenin devreye paralel balanmasnn nedeni, ular arasndaki gerilimin voltmetreye etmesinin gerekmesidir. Volmetrelerin i direnci olduka
40

byktr.. Bu durumda devreye seri balanan bir voltmetre zerinden olduka kk bir akm geer ki, bu da lmn hatal olmas demektir. Seri bal ve paralel bal voltmetrelerin arasndaki fark da burada ortaya kmaktadr. Paralel bal bir voltmetrede zerinden geen akm sadece kendii direnci olutururken, seri bal bir voltmetrede akm hem voltmetrenin i direnci hem de zerinden geen elektriksel yk dourur. Bu da seri bal voltmetrede meydana gelen akmn, pralel bal voltmeredeki akma gre daha kk olmas demektir. Wattmetre, alternatif akm devresinin aktif gcn len cihazdr. Bu aktif g, gerilim ile ayn fazda olan akmn deeri ile gerilimin arpmna eittir. Wattmetrelerde biri akm dier ise gerilimi len iki bobin bulunmaktadr. Akm bobini devreye seri, gerilim bobini ise paralel balanmaktadr. Fakat wattmetrelerin devreye balanma tipi farkllklar gsterebilir. Birinci yntemde akm bobini nce ve gerilim bobini sonra balanr. Bu balant tipinde toplam g, ykte harcanan g ile akm bobininde harcanan gcn toplamdr. kinci yntemde ise gerilim bobini nce, akm bobini daha sonra balanr. Burada ise toplam g, akm bobininde harcanan g ile ykte harcanan gcn toplamna eittir. zerinden yksek akmlarn getii devrelerde akm bobinin nce balanmas, gerilimin yksek olduu devrelerde ise gerilim bobinin nce balanmas nerilmektedir. G faktr len cihazlar, aktif gcn grnr gce orann ler. Grnr g, gerilim ile akmn arpmdr.

Elektrik lm teknikleri ve l aletleri hakknda daha fazlasn renmek iin ASHRAE TC 1.2 Instruments and Measurements tarafndan hazrlanp, Osman F. Gencelinin editrlnde Erkan Ayder tarafndan evirisi yaplm olan ASHRAE Temel El Kitab, Blm 13: lme Teknii adl kaynaktan yararlanabilirsiniz. Dalgametre veya frekansmetre ad ile bilinen cihazlar, frekans lm iin kullanlr. Dalgametrelerin skalalar dalga boyuna gre kalibre edilirken, frekansmetreler ise frekansa gre kalibre edilirler. Dalgametrelerin yaps; deiken kondensatrle akortlu rezonans devresi, R. F. Ykseltici ve bir skaladan oluur. Doru lm yapabilmesi iin bir dalgametre aadaki zellikleri tamaldr: Geni bir frekans bandn kapasamaldr, Scaklk deiimlerinden minimum etkilenmelidir, Kullanm kolay ve salam olmaldr, Kullanm mr uzun olmaldr, erisine yerletirilmi bir termometre ile scaklk deiimlerine bal olarak lm deerini dzeltebilmelidir.

BACA GAZI ANALZ

Fosil yaktlarn yanmasyla, genellikle CO2, H2O ve az miktarda CO, NOx, SOx ile birlikte H2 ve yanmam hidrokarbonlar aa kar. Yanmann karakterini belirlemek ve verimi hesaplamak iin genellikle CO2 (O2) ve CO lm yaplr. Laboratuarlarda CO ve CO2 lmlerinde en ok kullanlan aralar dalm gstermeyen kzltesi analizrlerdir. Laboratuarlarda genellikle oksijen, paramanyetik zellikleri temel alan bir cihazla llmektedir. Paramanyetik aralarn genel olarak kullanlmalarnn nedeni ok yksek doruluklar ve oksijen lmne zgn yaplabilmeleridir. Laboratuar d lmler ve yakma sistemlerinin ayarlamalar iin tanabilir test cihazlar yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu cihazlar O2 ve CO lmlerini elektrokimyasal hcreler ile yaparlar. CO2 ve scaklk deerleri, lm cihaznda yer alan bir ilemci aracl ile sl verimin hesaplanmasnda kullanlr.

41

PAY LERLER VE ISI SAYALARI

Gelecekte lkemizde de yaygn olarak kullanm alanna girecek pay lerlerin enerji tasarrufuna byk bir etkisi bulunmaktadr. Yrrle giren Enerji Verimlilii Yasas ile de pay lerlerin kullanm daha da yaygnlaacaktr. Merkezi stma sistemlerinde tketilen yakt miktar dairelere blndnden enerji tasarrufuna dikkat edilmemekte, toplamda daha fazla yatrmla ve ou zaman dk verimlilikte alan bireysel stma sistemlerine geilmektedir. Pay lerlerin kullanlmasyla merkezi stma sistemlerinde de kullanclar, kullandklar enerji kadar para deyeceklerdir. Pay lerlerin kullanlmasyla % 13-15 civarnda yakt tasarrufu salanabildii kaydedilmektedir. Buharlamal pay ler ve elektronik pay ler olmak zere eitli tipleri bulunmaktadr.

Merkezi stma sistemi ne demektir? Is miktarnn llmesini salayan s sayalar ise devreden geen su miktar ile gidi ve dn scaklklarnn llmesi prensibine dayanr. llen debi ve scaklklardan kullanlan s enerjisi miktar hesaplanr. Is sayalar, borudan geen scak su tarafndan tanan enerjiyi dorudan gsterecek ekilde hazrlanmlardr. Mekanik ve elektronik olmak zere iki eidi bulunmaktadr. Mekanik s sayalar, salam ve gvenilir doruluktadrlar. Bu tr sayalar blgesel stma ebekesi zerindeki tketicilerin bireysel enerji kullanmlarnn lmlerinde kullanlacak ideal bir cihazdr. Elektronik s sayalar ise mekanik olanlara gre daha hassas sonular verir. Bu tr sayalar stma veya soutma sistemlerinin hassas olarak kontrol edilmesi gereken byk sanayi tesislerinde kullanlmaktadr.

LM CHAZLARININ BAKIMI
lm ileminde kullanlan cihazlar, gerek mekanik olsun gerekse elektronik olsun srekli olarak bakma ihtiya duymaktadrlar. Kullanclar gvenilir lm yapabilmek iin cihazlarn srekli bakm ve kontrolne nem vermelidirler. Genellikle cihaz reticileri, cihazlarnn temel bakmna ait bilgileri brorlerinde vermektedirler. Burada verilen bakm talimatlarna uymaya zen gsterilmelidir. Temel bakm ilemleri; tanabilir elektronik cihazlarn pillerinin deitirilmesi, kimyasal gaz analiz cihazlarnn arjlarnn yenilenmesi ile termoift problar ve pitot tpleri gibi hissedici elemanlarn temizlenmesi almalarn kapsar. Bu tr almalar, kullanlacak malzeme ya da harcanacak i gc asndan dk maliyetli olmasna karn ou zaman bu konuda yaplan ihmaller istenmeyen sonular ortaya karabilmektedir. Bu tr bakmlarn yaplmamas; cihazn yanl lmler yaparak sonular itibariyle yanltc kararlar alnmasna neden olabildii gibi, eksik bakm nedeniyle ortaya kabilecek sorunlar daha byk yatrma ya da cihazn elden kmasna bile neden olabilir. Bunlarn dnda baz cihazlar yapmc ya da yetkili servisin periyodik bakmlarna ihtiya gsterir. Bu bakmlarn da zamannda ve eksiksiz yaplmas nemlidir. Cihazlarn periyodik olarak kalibrasyonu da bu kapsamda deerlendirilebilecek nemli bir konudur. Kalibrasyon ve bakmn zamannda yaplmamasndan kaynaklanan zarar, bakm ve kalibrasyon iin harcanacak giderlerden kat kat fazla olabilir. Sonu olarak kullanlan dier cihazlar gibi lm cihazlar da periyodik olarak bakm prosedrnden geirilmeli, temiz, titiz ve dikkatli kullanlmaldr.

VER KAYITLARININ TUTULMASI

Enerji ile ilgi lm kaytlarnn tutulmas ve kaydedilmesi iletmenin enerji harcamalarn srekli olarak grebilmesi asndan ok yararldr. Ayrca farkl zaman dilimlerinde ve farkl artlarda karlatrmalar yapabilmesi asndan ok nemlidir. Kayt ve veri toplama ilemleri artk yazlm ve bilgisayar teknolojisinin gelimesiyle daha kolay ve uzun sreli olarak yaplabilmektedir. Bylelikle bu kaytlar elektronik ortamda saklanabilmektedir. Otomasyon teknolojisindeki gelimeler statik verilerin yan sra dinamik veriler iin de toplama ve deerlendirme olana ortaya karmtr. Hemen hemen her bir transdser ve duyar eleman bilgisayara balanabilmeyi salayan bir ara elemana sahiptir. Transdser; dorusallatrma, kayma dzeltmesi, kendinden ayar vb. zellikleri ieren bir sistemin parasdr. Bilgisayar teknolojisindeki gelimelerden sonra artk kiisel bilgisayarlar veri kaytlarnn her alanna
42

girmitir. Bu anlamda ayrntl grafikler, kontrol ve analizler kolayca yaplabilmektedir. Uzun sreli testlerde veriler belirli zaman aralklar ile periyodik olarak toplanr ve saysal olarak kaydedilir. ok amal veya verilen bir duyar eleman iin zel olarak tasarlanm izelge kayt biimleri bulunmaktadr. izelge kaytlar grsel bir belirleme ile verilerin yazcdan kada aktarlmasn da salarlar. Saysal bir veri toplama sistemi, bir ya da birka analog-saysal dntrc ile birden fazla noktadan ve kanaldan verini toplanmasn salayan oklayc tr ara birimlere sahiptir. Bu ara birimler, transdserin uyarmn, kalibrasyonu ve birim dnmlerini de salayabilir. Saysal veriler bir veya birka standart saysal iletim format eklinde dzenlenmektedir. Veri toplama ve deerlendirme sistemlerinin pek ou, veriyi hzl bir biimde toplayacak, daha sonra kaydedilmek ve ilenmek zere depolayacak ekilde tasarlanmlardr. Giri sinyalleri saysal hale getirildikten sonra, sinyali bozabilen grlt gibi etkilenmelerden uzak noktalara iletilebilmektedirler. Tama lmleri; temel uygulama olan verinin toplanmasn, otomatik snr testini ve bilgisayar kontrol ilemini byk lde basitletirir. Veri toplamada sz konusu veriler zamana bal olarak biriktirilmektedir. Bu alandaki baz uygulamalar unlardr; kalite kontrolndeki mr testleri, kalite gvencesindeki scaklk testleri ve servis aralklarnn test edilmesi gibidir. Kontrol eleman klar srekli olarak grntleyebilmektedir. Veriler, ekrana yanstlabilir, ayrca daha sonraki kullanmlar iin manyetik bir bant veya diske kaydedilebilir. izelge kayt cihazlar, analog veya saysal olan elektriksel sinyalleri, genellikle kat zerine kaydeder. Mekanik ular mrekkep, scak tel, basn veya elektriksel hassasiyete sahip katlar zerine srekli iz brakarak kayt olana salar. Bant kayt cihazlar ise; manyetik bir madde ile kaplanm bir banda kayt yapar ve bunu okur. Bantlar, uzun sreli kayt ve ok kanall bilgi kayd olana veren ak makara tipinde veya portatif kompakt kasetler ierisinde olabilir. Belirli saydaki bilgi kanallar, banda yan yana kaydedilebilirler. Bazen dnel depolama kayt cihaz veya dnel saysal ses bantlar olarak da adlandrlan bant kayt cihazlar manyetik bant kaydedici alanndaki son uygulamalar arsnda yer almaktadr.

Depremlerde aa kan enerjinin bykln ve sresini anlk olarak kaydederek, bu verileri depolayan cihaza ne ad verilmektedir?

43

zet
Enerji kullanmnn etkin bir ekilde kontrol, programl bir ekilde gerekletirilecek enerji ynetimi ile baarlabilir. Enerji ynetiminin gerekletirilebilmesi iin lm ve kontroln nemi byktr. Bir sanayi tesisinde enerji analizi gerekletirebilmek iin iletmenin eitli noktalarnda lm ve kontroller yaplmaldr. Enerji ve ekserji analizinin sonular Sankey ve Grossman Diyagramlar ile ortaya konulmaktadr. lme konusunun ve lme cihazlarnn alma prensiplerinin anlalabilmesi iin okunabilirlik, en kk deerlendirme, doruluk, kesinlik, kalibrasyon, ilk ayar, hata, duyarllk, histerizis, standart, boyut ve birim kavramlarnn bilinmesinde yarar vardr. lm sonucu elde edilen deerler belirli bir ekilde analiz edilmelidir. Analizler, ou zaman kolay olmasna karlk baz durumlarda sonularn temel fizik kurallarna uymasn salayabilmek karmak olabilmektedir. Deneysel lme sonularnn geerlilii, hassasiyeti ve hatalarn tespiti nemli bir konudur. lm yoluyla deney yapan ve bu sonular kullanan aratrmaclar, elde edilen bulgularn geerliliini de sorgulamak isterler. Bunun anlam basit bir lme ekli olan uzunluun llmesinde bile lmede kullanlan aletin hassasiyeti bilinmelidir. Hata ve belirsizlik kavramlar birbirlerine kartrlabilmektedir. lm hatas, bir bykln llen deeri ile gerek deeri arasndaki farka verilen isimdir. Belirsizlik ise, lmlerdeki hatalarn etkilerinin ne olduunun tam olarak bilinmemesidir. lm hatalar, pek ok nedenden kaynaklanabilir ve ok saydaki bamsz hatalarn sonucu ortaya kabilir. Enerji ynetimine ynelik lm cihazlarnn grevi, enerji analizi yapabilmek zere gereken scaklk, nem, basn, hz, debi, elektrik, baca gaz analizi gibi deerlerin llmesini salayarak sonuta enerji tasarrufu yaplabilecek noktalarn belirlenmesini salayacak verileri oluturmaktr. Scakln saysal olarak llebilmesi iin standart bir l sistemine ihtiya duyulmaktadr. Bu amala da zelliklerinden bir tanesi scaklkla deien ve kolayca llebilen bir referans sistemi seilmelidir. Termometre ad verilen bu referans sistemi ile scakl llecek sistem, aralarnda sl denge ortaya kana kadar temas ettirilirler. Bu sre boyunca lm duyarllnda bir deiiklik olmamas gerekir. Basn lerlerin ou efektif basnc lmek iin tasarlanmtr. Efektif basn lmleri, mutlak basncn tespit edilmesinde de kullanlmaktadr. Atmosferik basn, deniz seviyesine gre deiimler gstermektedir. Ayrca hava deiimlerinde de
44

deiiklik gstermektedir. Bu nedenle yaplan efektif basn lmlerinin mutlak basnca dntrlmesinde hatalar ortaya kabilmektedir. lmler srasndaki yerel atmosferik basnca gre dzeltmeler yaplarak bu hatalar ortadan kaldrlabilir. Havadaki nem miktarn lebilen birok lm cihaz vardr. Bu cihazlarda, ya termometre scakl, bal nem, nem oran, ilenme noktas ve donma noktas gibi farkl nem zelliklerini lebilen alglayc elemanlar bulunmaktadr. Higrometre, hava ve dier fiziksel malzemelerdeki nem miktarn lebilen bir lm cihazdr. Bu blmde; yaygn olarak kullanlan baz nem lm cihazlarnn alma prensipleri, lm cihaz tarafndan retilen verilerin hz ve kalitesini len farkl lm aralar tantlmtr. Akkanlarn kanal iinde akarken debilerinin belirlenmesi enerji hesaplarnda nemli yer tutmaktadr. Debi lmnde uygulama yerine istenilen zellie ve fiyatna bal olarak ok eitli lm aralar kullanlmaktadr. eitli lme yntemlerinin farkl stnlk ve sakncalar vardr. Hz lm, endstride eitli alanlarda farkl yntemleri kullanan cihazlarla yaplabilmektedir. Hz lm yapan cihazlarn bazlar uygulama alanlar, kullanm aral, kesinlik ve snrlara ilikin bilgilere bu konuda yer verilmitir. Fosil yaktlarn yanmasyla, genellikle CO2, H2O ve az miktarda CO, NOx, SOx ile birlikte H2 ve yanmam hidrokarbonlar aa kar. Yanmann karakterini belirlemek ve verimi hesaplamak iin genellikle CO2 (O2) ve CO lm yaplr. Laboratuarlarda CO ve CO2 lmlerinde en ok kullanlan aralar dalm gstermeyen kzltesi analizrlerdir. Is miktarnn llmesini salayan s sayalar devreden geen su miktar ile gidi ve dn scaklklarnn llmesi prensibine dayanr. llen debi ve scaklklardan kullanlan s enerjisi miktar hesaplanr. Enerji ile ilgi lm kaytlarnn tutulmas ve kaydedilmesi iletmenin enerji harcamalarn srekli olarak grebilmesi asndan ok yararldr. Ayrca farkl zaman dilimlerinde ve farkl artlarda karlatrmalar yapabilmesi asndan ok nemlidir. Kayt ve veri toplama ilemleri artk yazlm ve bilgisayar teknolojisinin gelimesiyle daha kolay ve uzun sreli olarak yaplabilmektedir. Bylelikle bu kaytlar elektronik ortamda saklanabilmektedir. Otomasyon teknolojisindeki gelimeler statik verilerin yan sra dinamik veriler iin de toplama ve deerlendirme olana ortaya karmtr.

Kendimizi Snayalm
1. Bir fiziksel zelliin lmnde, lm cihaznn gsterdii deer ile gerek deer arasndaki fark olarak tanmlanan kavram aadakilerden hangisidir? a. Okunabilirlik b. Duyarllk c. Kesinlik d. Doruluk e. Kalibrasyon 2. Aada verilen ifadelerden hangisi yanltr? 5. Bir depo ierisindeki basnc lmek iin manometre kullanlmaktadr. Manometrede kullanlan akkann bal younluu 0,85 olarak verilmektedir. Manometrede svlar arasndaki ykseklik fark, 50 cm olarak verilmektedir. Yerel atmosferik basncn 100 kPa olduu bir blgede depo iindeki basn katr? a. 100 kPa b. 101 kPa c. 102 kPa d. 103 kPa e. 104 kPa 6. Aada verilen lm cihazlarndan hangisi bir nem lme cihazdr? a. Psikrometre b. Termometre c. Manometre d. Barometre e. Pay ler 7. Aada verilen debi lerlerden ka tanesi kanalda kesit daralmas oluturarak, akta meydana gelen basn farknn llmesi yoluyla akkann ktlesel veya hacimsel debisinin bulunmas prensibine gre lm yapmaktadr? I. II. III. IV. V. a. 1 b. 2 c. 3 d. 4 e. 5 Ventrimetre Trbin tipi debi ler Yer deitirme sayac Diyafram Rotometre

a. lm hatas, bir bykln llen deeri ile gerek deeri arasndaki farktr. b. Belirsizlik, lmlerdeki hatalarn etkilerinin ne olduunun tam olarak bilinmemesidir. c. lm hatalar, iki grupta toplanr. d. Birinci gruptaki hatalar, dikkatsizlik ve tecrbesizlikten kaynaklanabilen hata grubundadr. e. kinci grup hatalar, sistematik hata grubundadr. 3. Bir scaklk ler yardm ile bir akkann scakl -15 C olarak okunmutur. Ayn odann scaklnn Kelvin mutlak scakl olarak karl nedir? a. 258,15 K b. 268,15 K c. 278,15 K d. 288,15 K e. 198,15 K 4. Aadakilerden hangisi bir scaklk ler deildir? a. Sv genlemeli cam termometre b. Isl anemometre c. Pirometre d. Termistr e. Bimetal termometre

45

8. Baca gaz analizi yaplrken yanma karakterini ve yanmann verimini belirlemek iin aada verilen yanma sonu rnlerinden hangisinin lm yaplr? a. H2 b. H2O c. CO d. NOx e. SOx 9. Aada bir stma sistemine ve stma suyuna ait baz zellikler verilmitir. I. II. III. IV. V. Gidi suyu scakl Gidi suyu debisi Dn suyu scakl Dn suyu debisi Istma sisteminin verimi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Yantnz yanl ise bu nitenin Giri balkl konuyu gzden geiriniz. 2. c Yantnz yanl ise Hata Analizi ve Hata Kaynaklar balkl konuyu gzden geiriniz. 3. a Yantnz yanl ise rnek 3 yeniden inceleyiniz. 4. b Yantnz yanl ise Scaklk lm balkl konuyu gzden geiriniz. 5. e Yantnz yanl ise rnek 5i tekrar inceleyiniz. 6. a Yantnz yanl ise Nem lm balkl konuyu gzden geiriniz. 7. b Yantnz yanl ise Debi lm balkl konuyu gzden geiriniz. 8. c Yantnz yanl ise Baca Gaz Analizi balkl konuyu gzden geiriniz. 9. d Yantnz yanl ise Pay lerler ve Is Sayalar balkl konuyu gzden geiriniz. 10. e Yantnz yanl ise lm Cihazlarnn Bakm balkl konuyu gzden geiriniz.

Bir s sayac tarafndan llen zellikler eksiksiz olarak hangi kta verilmitir? a. I-III b. II-IV c. I-III-IV d. I-II-III-IV e. I-II-III-IV-V 10. Aadakilerden hangisi lm cihazlarnn bakmlarnn ve kalibrasyonlarnn zamannda yaplmamas sonucu ortaya kabilecek bir olaydr? a. Byk ekonomik kazan b. lmlerin hatasz yaplmas c. lm cihaznn kullanm sresinin artmas d. lm cihazdan daha yksek verim alnmas e. Hatal lmler yaplmas

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

lkemizde standartlar TSE (Trk Standartlar Enstits) tarafndan belirlenmektedir. Standartlar belirlemede kabul gren uluslararas kurulu ise merkezi Fransada Sevrde bulunan International Bureau of Weights and Measures birliidir.

Sra Sizde 2
Bu yntemlerden yaygn olarak kullanlan aklc yaklam, bir dieri de belirsizlik analizidir.

Sra Sizde 3
Eitlik 2.1 bulunabilir. kullanlarak Kelvin karl

C = K 273,15 25C = K 273,15 K = 25 + 273,15 K = 298,15

46

Bu durumda scakl 25 C olarak okunan akkann scakl 298,15Kdir. Fahrenheit karln hesaplamak iin ise 2.2 numaral eitlikten yararlanabiliriz.

Pdepo = Patm + gh Pdepo = 95 kPa + 850 Pdepo = 98, 75 kPa

kg m
3

.9,81

m s2

1 N .0, 45 m . 1 kg. m s2

1 kPa . 1000 N2 m

5 C = ( F 32 ) 9 5 25 = ( F 32 ) 9 F = 77
Bu sonuca gre scakl 25 C olarak okunan akkann scakl 77 Fdr.

Sra Sizde 8
Hatrlanaca gibi korunum yasalarna gre kltsel debi ve hacimsel debi bir akn her noktasnda ayndr. Akn gerekletii kanal veya boru kesitinin azalmas halinde ak hz artarken, kesitin artmas halinde ise ak hz azalmaktadr. Bu durumda debi ak sresince her noktada sabit kalmaktadr.

Sra Sizde 4
Bir metal malzemenin, farkl bir metal malzeme ile kaplanmas veya birbirinden farkl iki metal malzemenin deiik yntemlerle birletirilmesidir.

Sra Sizde 9
Merkezi stma sistemleri, bir kazan dairesindeki bir veya birka kazan ile ok sayda dairenin stld sistemlerdir.

Sra Sizde 5
Elektromanyetik dalga boylarnn 0,4 mikron ile 0,7 mikron aralnda kalan ksmdr. Grnr dalga boyu aralnda kalan nmlar sayesinde cisimler renk kazanrlar.

Sra Sizde 10
Depremlerde aa kan enerjinin bykln ve sresini anlk olarak kaydederek, bu verileri depolayan cihaza sismograf denmektedir.

Sra Sizde 6
Dirsek ve borulardaki scaklk lmelerinde dikkat edilecek noktalardan birisi termometre klfnn ucunun boru eksenini biraz gemesidir. Dier nokta ise termometre aka dik olarak yerletirilmelidir.

Sra Sizde 7
Manometre ierisindeki svnn bal younluu 0,85 olarak verilmitir. Buradan yola karak ncelikli olarak manometre iersindeki svnn younluunu bulalm.

SG =

su

0,85 =

1000 = 850 kg m3

Atmosfer basnc ve manometre stunlar arasndaki ykseklik farklar soruda verilmiti. Bu durumda Eitlik 2.7 kullanlarak depo ierisindeki basn bulunabilir.

47

Yararlanlan Kaynaklar
Akpnar S., Yazc R. (1992), lme Teknii, Karadeniz Teknik niversitesi Genel Yayn No: 157. ASHRAE TC 1.2 Instruments and Measurements (1998), ASHRAE Temel El Kitab (Fundamentals) Blm: 13 lme Teknii, TTMD Teknik Yaynlar:2. Bilgin A. (2007), Kazanlarda Baca Gaz Analizlerinin Deerlendirilmesi, Soutma Kayplarnn rdelenmesi, Binalarda Enerji yneticisi Eitimi Cilt: II Istma Sistemleri, EE. elik S. (1989), lme ve Kontrol, M. E. B. Yaynlar retmen Kitaplar Dizisi: 161. engel Y. A., Boles M. A. (2008), Mhendislik Yaklamyla Termodinamik 5. Bask, zmir Gven Kitabevi. Dasz A. K. (1971), Teknikte Scaklk llmesi, stanbul Teknik niversite Matbaas Dasz A. K. (1998), Scak Sulu Kalorifer Tesisat, DemirDkm Teknik Yaynlar 6. EE (1988), lme Aletleri ve lm Teknikleri, EE Sanayide Enerji Tasarrufu Serisi 8. Genceli O. F. (2005), lme Teknii (Boyut, Basn, Ak ve Scaklk lmeleri), Birsen Yaynevi. Karako T. H. (1997), Enerji Ekonomisi, DemirDkm Teknik Yaynlar. Karako T. H., Gkin A. H. (2010), NT: Nemlendirme Teknii, HAVAK Teknik Yaynlar. Norton B. W. (1998), Handbook, DriSteem. Humidification

TMMMOB/MMO (2003), Otomatik Kontrol Tesisat, MMO No: 318. www.eie.gov.tr Karako, H. ve dierleri. Tanl M. Ve Ergn Y. (Editr) (2010). Enerji Analizi ve Ynetimi. Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.

48

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Termodinamik sistemleri saptayabilecek, Hal, hal deiimleri ve evrimlerini aklayabilecek, zgl hacim ve basnca ilikin temel kavramlar tanmlayabilecek, Enerji, i enerji ve entalpi kavramn aklayabilecek, Scaklk, s ve i kavramlarn ayrt edebilecek, Termodinamiin yasalarn aklayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Termodinamik Sistem evre Sistem snr Hal Hal deiimi evrim zelik Baml zelik Bamsz zelik Isl denge Sanki dengeli hal deiimi Scaklk Is Termodinamiin sfrnc yasas Termodinamiin birinci yasas Termodinamiin ikinci yasas Kelvin-Planck ve Clausius ifadeleri Termodinamik scaklk lei

indekiler
v v v v v v v v v v v Giri Termodinamik Sistemler Sistemin Hal ve zelii Saf Madde zgl Hacim Basn Scaklk Sfrnc Yasa Is Termodinamik Yasalar
50

Termodinamik Temel Kavramlar

GR
Termodinamik enerji, enerji dnmleri ve zellikle s ve i arasndaki etkileimi inceleyen bilim daldr. Madde ve enerjiyi ilgilendiren her konu termodinamiin konusudur. Madde ve enerji arasndaki btn etkileimlerde termodinamik ilkeler geerlidir. Madde ve enerji olmadan bir yaam dnemeyeceimizi gre, yaam tamamen termodinamiin bir uygulama alandr. Bu nedenle temel termodinamik bilgilerinin her aratrmac ve uygulamac tarafndan bilinmesi gerekir. statistiksel Termodinamik atomik parack seviyesindeki yani mikroskopik mertebedeki etkileimlerle ilgilenir. Molekllerin ortalama toplam tesirlerini dikkate alarak yaplan analizler yani makroskopik incelemeler Klasik Termodinamik kapsamna girer. Biz bu nitede klasik termodinamik bak asyla madde ve enerji ilikilerinin analizini yapmak iin gereken temel bilgi ve kavramlara odaklanacaz.

TERMODNAMK SSTEMLER
Termodinamik analiz, zerinde allacak olan ktlenin yada hacmin seilmesiyle yani sistem seimi ile balar. Sistem, sistem eitleri ve ilgi kavramlar nce tanmlayp sonra rneklerle aklayalm: Sistem: Termodinamik adan incelenmek zere seilen ktle yada hacimdir. evre: Sistemin dnda bulunan her ey evre olarak adlandrlr. Sistem snr: Sistemi evresinden ayran yzeye snr denir. Sistem snr gerek veya hayali bir yzeydir. Sistem snr sabit ya da hareketli olabilir. Matematiksel adan, snrn kalnl sfrdr, bu nedenle de ktlesi ve hacmi yoktur. Analize ve sisteme uygun olarak sistem snrn biz izeriz ve bylece analize balam oluruz. evre ve sistem arasndaki her trl etkileim snr boyunca gerekleir. Bu kavramlar ekil 3.1de gsterilmitir.

ekil 3.1: Sistem, evre ve sistem snr

51

Kapal ve Ak Sistemler
Kapal sistem veya dier adyla kontrol ktlesi, snrlarndan ktle geii olmayan sistemdir. Kapal sisteme ktle girii veya k olamaz. Sabit bir ktle incelenmek isteniyorsa kapal sistem seimi uygundur. Kapal sistem ksaca sistem yada kontrol ktlesi olarak adlandrlr. Seilmi sistemi belirmek iin snrn izilmesi gerekir. Kapal sistem snrlarndan enerji, i veya s biiminde geebilir (ekil 3.2). Kapal sistemlerin zel bir tipi olan izole sistemlerde hem enerji hem de ktle geii gereklemez. zole sistemin evresi ile hibir etkileimi de olmaz. ekil 3.3te gsterilen piston-silindir dzeneinde kesikli izgilerle belirtilen blge kapal sistemi gstermektedir. Snrlar iindeki gaz stld zaman gazn scakl artacak ve piston ykselecektir. Sistem snrlarndan enerji geii olmakta ancak ktle geii olmamaktadr. Sistem, snrlarndan ktle geii olmad iin belirtilen rnek, bir kapal sistemdir. Burada dikkat edilmesi gereken bir dier nokta ise pistonun alnan s ile birlikte hareket etmesidir dier bir deyile sistem snrlarnn hareket etmesidir. Bu sistemde gaz ktlesi dlndaki her ey, evreyi oluturmaktadr.

Kapal sistem, snrlarndan yalnzca ktle geii olmayan sistemdir.

ekil 3.2: Kapal sistem;enerji giri k ekil 3.3: Sistem snrnda hareket

Ak sistem veya dier adyla kontrol hacmi, uzayda belirlenen problemin zmne uygun bir ekilde seilmi bir hacmi temsil etmektedir. Kontrol hacmi genellikle kompresr, trbin, lle gibi iinden akkan ak olan ekipmanlarn analizlerinde gereklidir. Bu ekipmanlarn iindeki aklarn termodinamik analizinde, yaygn olarak ekipmanlarn fiziksel snrlar sistem snrlar olarak ele alnr. Kontrol hacimlerinin snrlarn oluturan kontrol yzeylerinden ktle ve s geileri gerekleir (ekil 3.4).
52


ekil 3.4: Kontrol hacmi rnekleri;trbin,bardak ve havuz

ekil 3.4te trbinin yzeyinde enerji geilerinin yannda ktle geii de gereklemektedir. Bardak yada bir havuz incelenmek isteniyorsa ktle girii fark edilmelidir. Belirtilen sistemlerde sabit bir ktle yerine, ktlenin giri ve/veya k yapmas sz konusudur. Dolaysyla seilmesi gereken sistem ak sistem yani kontrol hacmi olmaldr.

Ak sistem, snrlarndan ktle ve enerji geili olan sistemlerdir. Termodinamik analizlerde, incelenen sistem dikkatle tanmlanmaldr. Ak ve kapal sistemlerde kullanlan matematik ifadeler farkldr. Bu nedenle ilk nce sistemin trn doru belirlemek ok byk nem tar. Birok problemde incelenen sistemin tr kolayca belirlenebilir, bunun yannda, baz karmak problemlerde doru sistem seimi, analizi kolaylatrr.

Hem ktle hem de enerji geiinin olmad sistemlere ne ad verilir?

SAF MADDE
Sistem boyunca maddenin kimyasal bileimi deimiyor ve homojen kalyorsa bu maddeye saf madde diyoruz. Bir saf madde kat, sv ve gaz fazlarnda bulunabilecei gibi bu fazlarn karm olarak da bulunabilir. Birden fazla faz bir arada iken maddenin saf madde olup olamayacana kolayca karar verebiliriz. Su bir saf maddedir. rnein buzlu su yani sv ve kat su bir arada iken her yerde H2O ile suyun bildiimiz kimyasal yapsnda bir deiiklik sz konusu deildir. Her fazda ayn kimyasal yap bulunmaktadr. Ksaca buz ve su karm bir saf maddedir (ekil 3.5). Benzer durum sv buhar karm iinde geerlidir. Oysa hava svlatnda gaz haldekinden farkl bir kimyasal yaps vardr. Bu durumda tek bana gaz fazdaki hava saf madde olabildii halde havann sv ve gaz fazlarnn karm bir saf madde olarak ele alnamaz.
53


ekil 3.5: Saf madde rnekleri;sv fazda su,kat ve sv faz kar, ve gaz ve sv faz karm

Maddenin faz deitirmesi srasnda zel hallerle karlarz. Bir saf madde sabit basn altnda stlarak buharlatrlabilir yani sv fazdan gaz faza geilir. Buharlamann balad scaklk doyma scakl olarak adlandrlr. Doyma scaklna kar gelen basn ise doyma basnc olarak anlr. Doyma basn ve scaklndaki sv doymu sv, buhar doymu buhar olarak adlandrlr (ekil 3.6). Bu tanmlarla inceleyeceimiz sistemin halini daha detayl tanmlam oluruz. Doyma basn ve scaklnda bulunan ksmen sv ve ksmen buhar fazndaki saf madde ise doymu slak buhar diye anlr. Doymu slak buhar iindeki buhar miktarn buhar kalitesi ya da kuruluk derecesi olarak tanmlyor ve x ile gsteriyoruz. Kuruluk derecesi x aadaki analitik ifade ile kolayca anlalabilir.

!"!!" !!"#$% !"#$%& !!"#

= ! !"!!" = !
!"#$%&

!!"!!"
!!!! !!!"!!"

(3.1)

ekil 3.6 Maddenin P-v-T davran;doymu sv, doymu buhar ve x buhar kalitesi

SSTEMN HAL VE ZEL

Bir sistemi tanmlayabilmek iin hem llebilen hem de hesaplanabilen karakteristiklerini yani zeliklerini bilmemiz gerekir. Basn (P), hacim (V), scaklk (T) ve ktle (m) llebilen ve en iyi bilinen zeliklerdir. Herhangi bir sistemin iinde bulunduu durum zeliklerle tanmlanr, biz bunu sistemin hali olarak ifade ediyoruz. Sistemin durumunu zelikler belirlediine gre, zeliklerden bir
54

tanesi bile deitiinde sistem baka bir halde olacaktr. zeliklerin yalnzca bir deeri vardr diye syleyebiliriz.

Bunu Bir sistemin belirtilen bir halinde

Sistemin belli bir halinde sahip olduu zeliklerden birinin deimesi ile sistemin hali deiir. Basit sktrlabilir bir saf maddenin hali yalnzca iki zeliin bilinmesiyle tespit edilebilir. Bu ok nemli bir kolaylktr ve llebilen zeliklerden P, V, T ve m dolaysyla byk nem tar. Termodinamik maddenin P-v-T davran zerinde hassasiyetle alr. Bir saf maddenin boyutlu P-vT davranna rnek ekil 3.6da grlmektedir.

Bir ideal gazn P-v-T davran ksaca PV=mRT hal denklemiyle tanmlanr. Bir kilogram ktle iin hal denklemi Pv=RT olarak yazlr. Matematik olarak zelikler nokta fonksiyon olarak tanmlanr. Byle bir fonksiyonun yani zeliklerin deerinin bulunulan hale bal olduunu, o hale nasl gelinmi olduundan yani ilemden bamsz olduunu gsterir. Eer sistem hal deitiriyorsa, rnein bir ilem sonunda 1 halinden 2 haline geiyorsa biz (P1, V1 ,T1) ve (P2, V2,T2) zeliklerinden bahsederiz. Termodinamikte zelikler iki ana grupta snflandrlmaktadr: baml (yaygn, ekstensif) zelikler, bamsz (youn, intensif) zelikler. Eer bir zelik, sistemi oluturan btn paralarn deerlerinin toplam sonucunda elde ediliyorsa bu baml bir zeliktir. Dier bir ifade ile sistemi oluturan madde miktarna bal olan zelik baml zeliktir. rnek olarak hacim ve i enerji sistemin ktlesine bal zeliklerdir. Eer zelik madde miktarna bal deil ise bamsz zelik olarak anlmaktadr. rnek olarak scaklk, basn ve younluk verilebilir. Baml bir zelik ktleye blnerek bamsz zelik olabilir. rnein hacim ktleye blnerek zgl hacim elde edilir buda bamsz zeliktir.

Baml ve bamsz zelikler arasndaki fark nedir?

Hal Deiimi ve Denge

Klasik termodinamik dengeye ya da bir denge halinden dierine geie ayr bir nem vermektedir. Denge, mekanikte kart kuvvetlerin eit olduunu ifade ederken termodinamikte denge kavram, verilen bir zamanda sistemin her noktasndaki zeliklerin ayn olduunu gstermektedir. Dier bir ifade ile sistemi etkileyen tm etkenlerin dengede olmas halinde sistem zeliklerinde bir deiim yoksa bu sistemler iin termodinamik adan dengede olduu sylenir. Sistemin denge halleri yle sralanabilir: Isl denge; sistemin her noktasnda scakln ayn olmas durumudur. Mekanik denge; sistemin her noktasnda basncn ayn kalmas durumudur. Kimyasal denge; sistemin kimyasal bileiminde bir deiiklik olmad durumdur. Termodinamik denge; sistemin tm denge hallerine sahip olduu durumdur. Bir sistemin denge halinde olmas belirtilen denge koullarnn saland durumda olmas anlamndadr. Daha nce de sz edildii gibi sistemin zeliklerinden birisinin deimesi durumunda sistem hal deitirir Bu durumda denge yeni deerler sistem boyunca geerli oluncaya kadar bozulmu olacaktr. Bir hal deiimini tmyle tanmlayabilmek iin, sistemin ilk ve son halleri ile hal deiimi srasnda izledii yolu ve evreyle etkileimlerini bilmek gerekir. Termodinamik denge halleri iin geerli olduundan hal deiimleri sanki dengeli hal deiimleri olarak dikkate alnmaldr. Sanki dengeli hal deiimi, sistemin hal deiimi esnasnda denge halinde uzaklamasnn sonsuz kklkte gerekletii anlamndadr. Bu durumda btn sistemin denge artlarn koruduu varsaylr.
55

Sistemin hal deiimi esnasnda denge halinde uzaklamasnn sonsuz kklkte gereklemesine Sanki Dengeli Hal Deiimi denir. Sanki dengeli hal deiimi srasnda scaklk ve basn dalgalanmalar olmamaldr. Dolaysyla hal deiimi, sistem dengeleri salanacak biimde yava gereklemelidir. Hal deiiminin hzl bir biimde gereklemesi durumunda sistem ierisindeki molekllerin tamamnda beklenen hal deiimi gzlemlenemez ve sistem ierisinde denge hali salanamaz. Baz hal deiimlerinde, deiim boyunca sistem zeliklerinden biri sabit kalr. Bu hal deiimleri izo n ekini alarak tanmlanr. rnein izotermal ilemler sabit scaklkta, zobarik ilemler sabit basnta ve izokorik ilemler sabit hacimde gerekleen ilemlerdir. Bu nitede SI birim sistemi kullanlmtr. Teknolojinin Bilimsel lkeleri adl kitaptan, Birimler ve Boyut Analizi konusunu gzden geiriniz.

ZGL HACM
Bir maddenin zgl hacmi birim ktlesinin hacmi olarak tanmlanr, birimi m3/kg dr. zgl hacim biriminden anlalaca gibi younluun (kg/ m3) tersidir. Younluk ve zgl hacim bamsz (intensif) zeliklerdir. Her iki zelik de belirli bir sistem iersinde bir noktadan dierine deiebilir ancak konularmz kapsamnda ele alnacak sistemler makroskopik olarak incelenecektir. zgl hacim ve younluk iin tek bir ortalama deer gz nne alnacaktr. zgl hacim,

! !

=
!

(m3/kg)

(3.2a)

eklindedir. Hem younluk hem de zgl hacim birim ktle bana gre tanmlanabildii gibi birim mol bana gre de tanmlanabilirler. Bir saf maddenin zgl hacmi termodinamik tablolardan yararlanlarak bulunur. Verilen bir x kalitesindeki buharn zgl hacmi (m3/kg) aadaki gibi hesaplanarak bulunur:

= ! + 1 !

(m3/kg)

(3.2b)

Burada; v doymu slak buharn zgl hacmi, vf doymu svnn zgl hacmi ve vg doymu buharn zgl hacmidir. Benzer ekilde slak buharn zgl hacmi,

= ! + !" = ! 1 !"

(m3/kg) (m3/kg)

(3.2c) (3.2d)

kullanlarak da hesaplanabilir. Burada ift indis fark iin yani

!" = !! ! iin kullanlmtr.

rnek 1. zgl hacmi 1.02 x10-3 m3/ kg olan svnn ktlesi 2940 kgdr. Svnn iinde bulunduu tankn hacmi ne kadardr? zm: Svnn zgl hacmi v=1.02 x10-3 m3/ kg ve ktlesi m = 2940 kg olduundan

= kullanlarak = 1.02 10!! ( ! / )2940 = 3 ! olarak bulunur.

Yukardaki rnekteki svnn younluu ne kadardr?

56

BASIN
Termodinamik analizlerde daha ok basncn mutlak deeriyle ilgilenilir. Ancak basn len cihazlar daha ok atmosfer basncndan itibaren lm yaptklar iin gsterdikleri deerler mutlak basnla atmosfer basnc arasndaki farktr. Bu fark efektif basn olarak adlandrlr. Atmosfer basnc altndaki basnlar vakum olarak adlandrlr ve burada okunan efektif basn negatif deer alr (ekil 3.7).

ekil 3.7: Mutlak ve efektif basn

= !" + !"#

(3.3)

Basn hakknda daha detayl bilgi iin Anadolu niversitesi yaynlarndan olan Teknolojinin Bilimsel lkeleri adl kitapta yer alan Akkanlar Mekanii konusunu gzden geiriniz. rnek 2. Basn manometre ile llrken stunlar arasndaki seviye fark 30 cm ise gazn mutlak basncn hesaplaynz? (d= 0.89 g /cm3, g = 9.8 m/s2, Patm =1atm) zm: Kap ierisindeki toplam basn; basn fark ve atmosfer basncnn toplamna eittir: P = Patm + dgh Patm = 1 atm = 101 kPa P = 101 kPa + 890 kg/m3 x 9.8 m/s2 x 0.3 m P = 103.635 kPa

Sizce vakum basnc nedir?

57

ENERJ VE ENTALP
Enerji doada mekanik, elektrik, kimyasal, nkleer enerji gibi deiik biimlerde bulunur. Sistemlerin sahip olduklar toplam enerji, bu enerjilerin tmn kapsar ve E ile gsterilir. Biz analizlerimizde toplam enerjiyi

= + +

(kJ)

(3.4)

eklinde srasyla U i enerji, KE kinetik enerji ve PE potansiyel enerji toplam olarak gz nne alacaz. Bu enerjilerle ilgili ilemleri ve detayl denklemleri kitabmzdaki nite 4te bulacaksnz.

Enerji
enerji ktleye bal, maddenin iyapsyla ilgili bir baml zeliktir, U ile gsterilir. zgl i enerji

! !

(kJ/kg) (3.5a)

olarak yazlr. Bir saf maddenin i enerjisi termodinamik tablolardan yararlanlarak bulunur. Verilen bir x kalitesindeki buharn zgl i enerjisi (kJ/kg) aadaki gibi hesaplanarak bulunur:

= ! + 1 !

(kJ/kg)

(3.5b)

Burada; u doymu slak buharn zgl i enerjisi, uf doymu svnn zgl i enerjisi ve ug doymu buharn zgl i enerjisidir. Benzer ekilde slak buharn zgl i enerjisi,

= ! + !" = ! 1 !"

(kJ/kg) (kJ/kg)

(3.5c) (3.5d)

kullanlarak da hesaplanabilir. Burada ift indis fark iin yani

!" = !! ! iin kullanlmtr.

eklinde hesaplanr.

deal gazn i enerjisi yalnzca scakln fonksiyonudur, =

Entalpi
Termodinamikte ilemlerin analizleri yaplrken belli artlarda baz termodinamik zelikler grup halinde karmza kar. Bunlar iinde i enerji (U) ile snr ii hesabnda karlatmz basn ve hacim arpm (PV), sk sk U+PV eklinde bir araya gelir. Termodinamikte bu grup, entalpi olarak adlandrlr ve H (kJ) ile gsterilir.

= +

(kJ)

(3.6a)

Entalpinin, kendisini tanmlayan her bir terim zelik olduuna gre, entalpi de bir termodinamik zeliktir. Entalpi baml bir zeliktir, ktle ile blnerek zgl entalpi deeri elde edilebilir;

=
Yani burada,

! !

(kJ/kg)

(3.6b)

= +
buharn entalpisi ise:
58

(kJ/kg)

(3.6c)

olur. Bir saf maddenin entalpisi, i enerjiye benzer ekilde tablolar araclyla bulunabilir. Doymu slak

 = ! + 1 ! = ! + !" = ! 1 !"

(kJ/kg) (kJ/kg) (kJ/kg)

(3.7) (3.8) (3.9)

eklinde hesaplanr. Burada; h doymu slak buharn zgl entalpi, hf doymu svnn zgl entalpi ve hg doymu buharn zgl entalpisidir.

deal gazn entalpisi yalnzca scakln fonksiyonudur, = eklinde hesaplanr. rnek 3. 100 kPa basn altnda olan suyun, doymu slak buhar halinde sahip olduu zgl i enerji miktar 1461.71 kJ/kg dr. Ayn basn iin suyun doymu sv ve buhar iin sahip olduu zgl i enerjiler ise srasyla 417.36 kJ/kg ve 2088.7 kJ/kgdr. Suyun kuruluk derecesini (%) hesaplaynz. zm: enerji ifadesi, doymu sv ve buhar durumlar gz nne alnarak;

= ! + !"
eklindedir. Kuruluk derecesi sorulduuna gre denklem daha uygun olarak

! !!! !!"

yazlr. Burada u = 1461.71 kJ/kg, uf = 417.36 kJ/kg ve ufg = 2088.7 kJ/kg olarak verilmitir. Verilen deerler eitlikte yerine yazldnda,
!"#!.!"!!"#.!" !"##.!

Buradan = 0.5 yani = %50 olarak elde edilir.

300 kPa basn altnda doymu sv ve buhar iin sahip olduu zgl i enerjiler srasyla, 561.15 kJ/kg ve 1982.4 kJ/kgdr. Kuruluk derecesi 0.6 olan suyun ortalama i enerjisini hesaplaynz.

SICAKLIK
Gnlk hayatmzda ska kullandmz bir fiziksel zellik olmasna ramen scakl tam olarak tanmlayabilmek olduka zordur. Bir nesneye dokunduumuzda scakl; scak, souk ve lk gibi greceli olarak tarif edebiliriz. Cisimlerin scaklklarn tanmlamada hislerimiz maalesef ok da gvenilir deildir. nki ayn scaklktaki iki ayr cisim farkl scaklktaym gibi alglanabilir, rnein ayn scaklktaki tahta kak ve metal ka elimize aldmzda metal kan daha souk olduunu dnebiliriz.

Isl dengedeki cisimler ayn scaklktadr. Scaklk lei termodinamiin sfrnc yasasna dayanarak tanmlanmtr. Ksaca bu yasaya gz atalm.

59

SIFIRINCI YASA
Termodinamiin sfrnc yasas sl denge kavramndan yararlanr. Yasaya gre iki ayr cisim bir nc cisim ile sl dengede ise cisimlerin de kendi aralarnda sl dengede olacaklarn belirtmektedir. Bu yasa scaklk lmlerinin geerlilii asndan gerekli bir yasadr.

Neden termodinamiin ilk yasas, sfrnc yasa adn almtr hi dndnz m? Gnmzde farkl scaklk lekleri ya da skalalar kullanlmakla beraber tm bir maddenin kaynama ve donma noktalar gibi scaklk deerlerine dayanmaktadr. Bu scaklklar buz noktas veya buhar noktas isimleri ile anlmaktadrlar. Buz noktas, 1 atm basn altnda su ve buz karmnn dengede olduu scaklk, buhar noktas ise 1 atm basn altnda su ve buhar karmnn dengede olduu scaklk olarak kabul edilmektedir. Scaklk leklerinin yannda termodinamikte maddelerin zeliklerinden bamsz bir scaklk lei kullanlmak istenmi ve termodinamiin ikinci yasasyla ilikili olarak termodinamik scaklk lei ortaya konmutur. SI birim sisteminde bu lek Kelvin (K) mutlak scaklk leidir. rnek 4. Bir cismin scakl 15 C artmaktadr. Bu art Kelvin (K) leine gre nasl belirtiriz? zm: Soruda istenilen scaklk deiimidir. Bu Kelvin ve Celcius leklerinde ayndr, bu nedenle T (K) = 15dir

Vcut scakl 37 C llen bir hastann, bu scaklnn Kelvin leine gre deeri nedir?

ISI
Buzdolabndan kartlan bir iecek scak bir odada giderek snr ya da ocaktan alnan bir tencere mutfaktaki tezgahn zerinde giderek sour. Konumaya daldmzda souyan aymz yada eriyen dondurmamz gnlk hayatmzda yaadmz benzer durumlardr. Farknda olarak veya olmayarak bu gibi fiziksel olaylardan yararlanrz. Dikkat edersek, yksek scaklktaki bir cisim dk scaklktaki bir ortama brakldnda veya dk scaklktaki cisimle temas ettirildiinde, brakld evre ya da temas ettirildii ortamla ayn scakla ulancaya kadar bir enerji geii gereklemektedir. Bu enerji s olarak adlandrlr. Is geii her zaman yksek scaklktan dk scakla doru kendiliinden olur (ekil 3.8).

ki sistem arasnda scaklk farkndan dolay geen enerji sdr.

ekil 3.8: Yksek scaklktan dk scakla s geii; dondurmann erimesi, ayn soumas

60

Is geiinin gerekleebilmesi iin mutlaka scaklk farknn olmas gereklidir ve bu geiin yn her zaman yksek scaklktan dk scakla dorudur. Ayn scaklktaki sistemler arasnda s geii gerekleemez. Is bir enerji geiini gstermektedir. Is sistemin sahip olduu enerjilerden birisi deildir ve ancak sistem snrlarnda gzlenir. Is ile gsterilir ve birimi kJdr. Sistemlerin hal deiimleri srasnda geen s miktar ift indisle temsil edilir. rnein 1 halinden 2 haline bir hal deiimi olan sisteme geen s miktar !" olarak yazlr. Sistemin birim ktlesi iin s geii q;

=
ile verilir.

! !

(kJ/kg)

(3.10)

Is, hal deiimine yani yola bal bir byklktr. Is iin 1-2 gibi iki hal arasnda geen s miktar eklinde gsterilir. rnek 5. Scaklk ve s arasndaki farkllklar nelerdir? zm: Scaklk bir zeliktir ve termometre ile llr, molekllerin ortalama kinetik enerjilerinin bir lsdr. Scaklk lm birimleri; Celcius, Kelvin, Fahrenheit, Reamrdr. Is yalnzca scaklk fark olduunda getii bilinen bir enerjidir. Dorudan llemez, tesirlerinden hareketle hesaplanarak miktar bulunur. Is birimleri SIda Joule (J) ve CGS birim sisteminde ise Calori (cal)dir.

Kalorimetre kab ile llen nedir? Is geii, scaklk fark, sistemin geometrisi, fiziksel zellikleri, ortam koullar gibi hususlarn tm dikkate alnarak hesaplanr. Bu hesaplar iin kullanlacak zel yasa ifadeleri vardr. Bunlar s geii olarak bilinen bir bilim dalnda incelenmektedir. Biz termodinamikte daha ziyade toplam geen snn miktar Q ile ilgileniyoruz.

Termodinamik, enerji analizlerinde kullanlmas daha uygun bir i ifadesine gerek duyar. fizikten bildiimiz gibi W ile gsterilir ve kuvvet F ile yol Lnin arpmdr. Yani i W=FL ile hesaplanabilir. Oysa enerji asndan incelenecek bir sistem iin hal, hal deiimleri, s ve dier enerjilerin al verileri gibi hususlar sz konusu iken i nasl hesaplanacaktr? rnein bir ak i yapyor mu diye dnelim. Ak evresinde kuvvet x yol = i diye tanmlayabileceimiz bir deiim yoktur. Oysa bu ak ile bir motor altrabilir ve motorun dndrd mile takacamz bir makara ile bir arl yukar doru kaldrabiliriz (ekil 3.9). Aka ak sonunda i yaplan deiime sebep olabilmektedir. O halde, gerekte bir arlk ve arln kaldrlmas olmad halde, aknn i yapan bir sistem olduunu syleyebiliriz.

Termodinamikte i: Bir sistemin evreye tek etkisi bir arln kaldrlmas eklinde olabiliyorsa o sistem i yapm demektir.

61

ekil 3.9: Aknn evreye tek etkisinin bir arln kaldrlmas eklinde olabilmesi.

O halde, rnekten anlalaca gibi bir sistemin evreye etkisi bir arln kaldrlmas ekilde olabilirse o sistem i yapyor diyebiliriz. Yaptmz tanma gre sistemin gerekten bir arlk kaldrmasna gerek yoktur. Tanmda sistemin evreye nihai tesiri vurgulanmaktadr. Bu geni tanm bizim hal deiimleri ve enerji geileri olan sistemimiz iin ii hesaplamamza olanak salamaktadr. (W) birimi kJdr , birim ktle bana yaplan i

! !

(kJ/kg)

(3.11)

olarak yazlabilir. in termodinamik tanmndan hareket edersek sistem snrnda tespit edilebilen farkl i ekilleri karmza kabilecektir. Eer sistem snrnda elektrik akm, dnen bir mil veya hareketli sistem snr tespit edersek bunlar bize sistemimizin i yaptn yada i tkettiini gsterecektir. Elektrik, dnen mil ve hareketli snr ileri iin, srasyla,

welektrik, wdnen mil ve whareketli sistem snr eklinde

ayr simgeler kullanrsak iin eidi de vurgulanm olur. ekil 3.10da sistem snrn geen iler iin rnekler grlmektedir.

ekil 3.10: Sistem snrn geen i eitleri;elektrik ii, dnen mil ve hareketli snr ii

62

TERMODNAMK YASALARI
Bu blmde enerji analizleri yapabilmek iin Termodinamiin birinci ve ikinci yasalarn reneceiz. Her iki yasada deneylere dayanan evrensel doa yasalardr. Bu blmde termodinamiin birinci ve ikinci yasalarn genel anlamda reneceiz fakat takip eden blmde analitik denklemlerle farkl sistemlerin durumlar ve ilemleri iin detayl hesaplamalar greceiz. Ksaca yasalar tanyalm.

Birinci Yasa
Termodinamiin birinci yasas, enerjinin nicelii ile ilgilidir. Birinci yasa, enerji miktarnn korunduunu, enerjinin yoktan var olmadn ve vardan yok olamayacan ifade eden bir korunum yasasdr. Enerji kullanlmasnda, bir ilem srasndaki enerji al verilerinde, enerji miktarnn bulunmasnda uyulmas gereken doa prensibinin ifadesidir.

Termodinamiin Birinci Yasas bir enerji korunumu yasasdr. Hesaplamalarda denklemler yazlrken daima sisteme s girii; + olarak ve sistem i yapyor ise + olarak dnyoruz (ekil 3.11). Aksi durumlarda yalnzca terimlerin iareti deiecektir.

ekil 3.11: ve s iin iaret anlamas

Birinci Yasann An Denklemi

Uygulamada bir sistemin toplam ald ya da verdii s ya da i yerine birim zamanda yani hangi hzda bu alverii yapt ile daha ok ilgileniriz. Bir andaki s ya da i alveriinin hesaplanmas iin termodinamiin birinci yasasn zamana gre dzenleyerek bir an denklemi eklinde yazarz. Birim zamanda gerekleen s (Q) ve i (W) geilerini gstermek amacyla, Q ve W zerine (.) iareti konur. Birimi ise g birimi
!"#$% !"#$%&

= olacaktr. An denklemi yle yazlr:

(w) (3.12)

!" !"

Burada; Q birim zamanda sistem snrlarndan geen net s, W birim zamanda sistem snrlarndan geen net i ve dE/dt birim zamanda sistemin enerjisindeki deiimdir.

63

rnek 6. Bir oda gne nlar nedeniyle snmaktadr. Odann scaklnn sabit tutulmas iin gc 1000 W olan bir soutucu altrlmaktadr. Soutucu odadan 1500 W s ektiine gre bu odaya gne nedeniyle bir saatte ne kadar s girmektedir? zm: Burada oda bizim kapal sistemimiz olmaktadr. Sistemin enerji korunumu denklemini yazalm. Oda scakl sabit olduundan
!" !"

!" !"

= 0 olacaktr. Buna gre Q W = 0 ya da giren kan s ve

g terimlerinde iaret anlamasn dikkate alnarak Q !"#$% Q "#$% = W"#$% W!"#$% yazlabilir. Soutucunun sistemden (odadan) ektii s Q "#$% = 1500 W; Soutucu g tkettiine gre sisteme giren g W!"#$% = 1000 W . Bunlara gre sisteme yani odaya Saatte giren s, o halde: Q = 500W = 500
! ! !" !"##$ !" ! !"""#

Q !"#$% = 1500 1000 = 500 W s girmektedir.

= 1800 kJ/h olacaktr.

Birinci Yasasnn Denge Denklemi ekli

Sisteme giren tm enerjileri pozitif, tm kan enerjileri de negatif iaretli olarak ele alnp, sistemin hal deiimi iin birinci yasa ifadesini bir denklik eklinde de cinsinden yazlabilir:

!"#$% "!"# =

(kJ)

(3.13)

Burada Egiren sisteme giren tm enerjiler, Ekan sistemden kan tm enerjiler ve DE sistemin enerjisindeki (U, KE, PE, v.b.) deiimi temsil eder.

Bu nitede termodinamik yasalar tanmlanmakta ve ksaca tantlmaktadr. Termodinamik yasalaryla ilgili detayl analizler, kitabmzdaki nite 4te kapsaml olarak yer almaktadr.

kinci Yasa
Sistem ya da kontrol hacmi iin bir ilem tanmlarken bu ilem gerekten meydana geliyor mu diye hi dnmedik. yapld ya da i tketildi dediimizde de bu ilemlerin daha iyisi olabilir miydi diye bir dncemiz olmad. Gnlk deneyimlerimizle aina olduumuz birka ilemin olup olmayacan belki batan syleyebiliriz ama sanayideki saysz ilem iin elimizde karar verebilmemizi salayacak kurallar olmal. te Termodinamiin ikinci yasas ya da ksaca ikinci yasa bu duruma aklk getirir. Termodinamiin ikinci yasas; enerji geilerinin ancak belli bir ynde gerekleebileceini, gerek olaylarn olduu gibi geriye dnlemeyecek ekilde meydana geldiini bu nedenle de her geite enerjinin kullanlabilir i kapasitesinin neden azaldn aklayan, enerjinin nitelii ile ilgili bilgiler salayan yasadr. En nemlisi, enerji korunumu hesabna gre uygun olduu halde ilemlerin gerekleip gerekleemeyeceini bir hesapla ortaya koyabilmemizi salayacak byklkleri ortaya koyar.

kinci Yasasnn fadeleri

kinci yasann anlatlmasna klasik olarak Kelvin-Planck ve Clausius ifadeleri ile balanr. Kelvin-Planck ve Clausius ifadeleri olumsuz ifadelerdir. ncelikle bu ifadelerde yer alacak terimleri gzden geirelim: Is kayna: Is ekildiinde ya da s atldnda scakl deimeyen sonsuz kapasiteli kabul edilebilecek sl enerji deposudur. Scakl yksek olan s kaynaklarna yksek scaklkl scak s kayna yada ksaca s kayna denir. Dk scaklktaki ve sl enerjinin atld kaynak ise souk s kayna ya da sl enerji kuyusu diye adlandrlr.

64

Termodinamik evrim: Hal deiimlerinin pe pee meydana gelerek yeniden balang haline ulalmasyla ortaya kan dnel hal deiimi. alan akkan: evrim boyunca s geii olan ve hal deitiren akkana i yapan akkan ya da alan akkan denir. Is makinesi : reten makinedir. Kelvin-Planck ifadesi: Is makinelerinin dayand esas aklayan ikinci yasa ifadesidir. Bir buhar g santrali bir s makinesidir (Fotoraf 3.1). Santralde, alan akkan olan su, kazanlarda buharlatrlr. Bu durum bir yaktn yanmasyla salanr ve yksek scaklk kaynandan s ekilmesi anlamna gelir (ekil 3.12). Buhar trbinlere gnderilerek trbin kanatlarnn dnmesi salanr, bylece jeneratrden elektrik enerjisi eklinde i retilir. Trbinde basnc ve scakl derek kan buhar, ilk haline dnmesi yani srekli i retmek iin youturuculara gnderilir. Bu dk scaklktaki s kaynana s atlmas demektir. Su yeniden buharlamak zere kazana pompalarla baslr. Bylece, alan akkan olan su termodinamik evrimi tamamlam olur. Santral iki s kayna arasnda almakta ve i retmektedir. Grld gibi buhar g santrali termodinamiin ikinci yasasna uygundur.

Fotoraf 3.1: Termik G Santral Yataan Termik santral fotoraf

Bir s makinesinde hedef i retmektir. Bunun iin bir s kaynandan s ekilmesi ve ekilen snn bir ksmnn atlmas gerektiine gre, Kelvin-Planck ifadesi aslnda, s makinelerinin veriminin hibir zaman % 100 olamayacan sylemektedir. ekil 3.13de bir s makinesi ska kullanlan ematik haliyle gsterilmektedir.

ekil 3.12: Buhar - G santral bir s makinesidir.

65

Burada: TH :Yksek scaklktaki s kaynann mutlak scakldr. QH:Is kaynandan ekilen sdr. W: Is makinesinin yapt itir. QL:Is makinesinden atlan sdr. TL :Dk scaklktaki s kaynann mutlak scakldr.

ekil 3.13: Is makinesi emas

Bir s makinesinin verimi aadaki gibi tanmlanr:

! !!

(3.14)

Is makinesi terimi alan akkan tam bir termodinamik evrim yapmasa da kullanlmaktadr. rnein bir benzin motorunda alan akkan olan benzin, tam bir termodinamik evrim yapmaz nk yanm yaktn yeniden yanmas mmkn olamayacandan atlmas ve yerine yeni yaktn alnmas gerekir. Benzin motorunda yanan benzin ile yksek scaklkta bir s kaynandan s geii salanm olur. Motor tekerlekleri dndrecek ii yapar ve yanm gazlar araclyla bir ksm s da dk scaklk kayna olan atmosfere atlr. Anlalaca gibi, benzin motoru da iki s kayna arasnda alan bir s makinesidir. Clausius ifadesi: Isy bir dk scaklk kaynandan yksek scaklk kaynana kendiliinden aktaracak bir makine yapmak olanakszdr. Bu ifadede yer alan en nemli terim kendiliinden kelimesidir. Burada kastedilen evrede hibir tesir brakmayarak ilemin meydana gelebilmesidir. Eer s aktarmn dardan i vererek salayacak olursak evrede deiiklik yaplm olur. Clausius ifadesi iki s kaynann olduunu belirtir. Ayrca dk scaklktaki ortamdan s ekilmesi yani
66

soutma tesiri yaratlmas ve yksek scaklk kaynana s atlmas yani stma tesirinin yaratlmas iin mutlaka dardan i verilmesi gerektiini belirtir (ekil 3.14).

Kelvin-Planck ve Clausius ifadeleri ayr ayr ama ayn hususu vurgulamaktadr; i reten ya da sl tesir yaratan btn makineler iki s kayna arasnda alr.

ekil 3.14: Soutma makinesi ve s pompas emas

Bu evrimlerde kullanlan akkana soutucu akkan ya da soutkan denir. Soutma tesiri iin kullanlacak makineler soutma makineleri stma tesiri yaratmak iin kullanlacak makineler ise s pompas olarak adlandrlr. Genelde s pompas ve soutma makinesinin verimi yerine performansndan bahsedilir. Performans katsaylar (Coefficient of performance - COP) aadaki gibi tanmlanr:

!"!"#$ !"#!"#$! = !"! !"#$%&! =

!"!"#$ !"#$%$ !"#$"%"% !

!! !

(3.15) (3.16)

!"!!"# !"#$%$ !"#$"%"% !

!! !

rnek 7. Bir soutma makinesi ve s pompasnn fark nedir? zm: Soutma makinesinde odamz ya da buzdolabnn ii gibi bir ortamn soutulmas amalanr. Bunun iin makinenin s ekecei kaynak, soutmak istediimiz ortamdr. Hlbuki s pompasnda odamz ya da banyo suyu gibi bir ortamn stlmasna ihtiya vardr. Bu durumda da makinemizin s ataca ortam, stmak istediimiz ortam olacaktr. .

67

zet
Termodinamikte sistem, termodinamik adan incelenmek zere seilen ktle yada hacimdir. Sistemin snrnn dnda bulunan her ey ise evre olarak adlandrlr. evre ve sistem arasnda gerekleen her trl etkileim snr zerinden gerekleir. Kapal sistem snrlarndan ktle geii olmayan sistemdir. Ak sistem, uzayda incelenmek iin seilmi bir hacimdir. Sistemin halinin tanmlanmasn salayan fiziksel karakteristikler zelik olarak tanmlanr. Sistemi oluturan madde miktarna bal zelik baml zeliktir. Madde miktarnda bamsz olan zelik bamsz zeliktir. evre koullarndan tamamen ayrklatrlm sistemlerin zeliklerinde bir deiim gzlenmiyorsa o sistemler iin termodinamik adan dengede olduu kabul edilir. llebilen zeliklerden P-v-T saf maddenin davrann tespit etmekte nem tar. Bir saf maddenin P-v-T zelikleri tablolar kullanlarak bulunabilir, ideal gaz iinse Pv=RT hal denkleminden yararlanlr. Bir maddenin zgl hacmi birim ktlesinin hacmi olarak tanmlanr; Doymu slak buharn zgl hacmi aadaki gibi hesaplanabilir: = ! + 1 ! (m3/kg) Birim yzeye uygulanan kuvvet sonucunda oluan fiziksel etki basntr: P= F/A Birimi Pascal olup 1 Pa = 1 N/m2 1 bar = 105 Pa = 100 kPa = 0.1 MPa yazlr. Bir manometrede pascal cinsinden basn fark: P=gh Enerji doada mekanik, elektrik, kimyasal, nkleer enerji gibi deiik biimlerde bulunur. enerji ktleye bal, maddenin iyapsyla ilgili bir baml zeliktir. Verilen bir x kalitesindeki buharn zgl i enerjisi aadaki gibi hesaplanarak bulunur: = ! + 1 ! (kJ/kg) atm basn altnda su ve buz karmnn dengede olduu scaklk olan buz noktas ve 1 atm basn altnda su ve buhar karmnn dengede olduu scaklk olan buhar noktasna dayanmaktadr. Yaygn olarak kullanlan mutlak scaklk lei Kelvin (K), Fahrenheit (F) ve Celcius (C) lekleri arasndaki iliki yledir: T (K) = 273+ T (C) T (F) = 1.8 T (C) + 32 ki sistem arasnda scaklk farkndan dolay gerekleen enerji geiine s denir. Is geiinin gerekleebilmesi iin mutlaka scaklk farknn olmas gereklidir ve bu geiin yn her zaman yksek scaklktan dk scakla dorudur. Sistemlerin hal deiimleri srasnda gerekleen s geii Q ile gsterilir ve birimi kJdr. Sistemin birim ktlesi iin s geii q ise; q= Q/m = (kJ / kg) olarak tanmlanmaktadr. Bir sistemin evreye etkisi bir arln kaldrlmas ekilde olabilirse o sistem i (W) yapyor demektir. Sistemin gerekten bir arlk kaldrmasna gerek yoktur. Tanmda sistemin evreye nihai tesiri vurgulanmaktadr. karmza elektrik, dnen mil ve hareketli snr ileri iin, srasyla, welektrik, wdnen mil ve whareketli snr eklinde kabilir. W ile gsterilir ve birimi kJdr. Birim ktle bana yaplan i w=
! !

(kJ/kg)

olarak yazlabilir. Termodinamiin sfrnc yasas birbiri ile temas halinde olmayan cisimlerin sl dengesi ile aklanmaktadr. Yasaya gre iki ayr cisim bir nc cisim ile sl denge de ise cisimlerinde kendi aralarnda sl dengede olacaklarn belirtmektedir. Termodinamiin birinci yasas, enerjinin nicelii ile ilgilidir. Birinci yasa, enerji miktarnn korunduunu, enerjinin yoktan var olmadn ve vardan yok olamayacan ifade eden bir korunum yasasdr. Enerji kullanlmasnda, bir ilem srasndaki enerji al verilerinde, enerji miktarnn bulunmasnda uyulmas gereken doa prensibinin ifadesidir. Sisteme giren tm enerjileri pozitif, tm kan enerjileri de negatif iaretli olarak ele alnp, sistemin hal deiimi iin birinci yasa ifadesi: !"#$% "!"# = (kJ)
68

Grup olarak U+PV termodinamikte entalpi olarak adlandrlr ve H ile gsterilir: H = U + PV (kJ). Doymu slak buharn zgl entalpisi aadaki gibi hesaplanabilir: = ! + 1 ! (kJ/kg)

Scaklk maddenin molekllerinin ortalama kinetik enerjisinin bir lsdr. Sfrnc yasa ile sl denge kavram yardmyla lei belirlenmitir. Scaklk lekleri ya da skalalar 1

Bir andaki s ya da i alveriinin hesaplanmas iin termodinamiin birinci yasas an denklemi eklinde yazlr: =

Termodinamiin ikinci yasas; enerji geilerinin ancak belli bir ynde gerekleebileceini, gerek olaylarn olduu gibi geriye dnlemeyecek ekilde meydana geldiini bu nedenle de her geite enerjinin kullanlabilir i kapasitesinin neden azaldn aklayan, enerjinin nitelii ile ilgili bilgiler salayan yasadr. En nemlisi, enerji korunumu hesabna gre uygun olduu halde ilemlerin gerekleip gerekleemeyeceini bir hesapla ortaya koyabilmemizi salayacak byklkleri ortaya koyar. ikinci yasann iki szl ifadesi vardr. Bunlar Kelvin-Planck ve Clausius ifadeleridir. Kelvin-Planck ifadesi: Tek bir s kayna kullanlarak, termodinamik bir evrim erevesinde alarak srekli olarak i veren bir s makinesinin yaplmas olanakszdr. KelvinPlanck ifadesi aslnda, s makinelerinin verimin %100 olamayacan sylemektedir. Clausius ifadesi: Is hibir zaman kendiliinden, dk scaklktaki s kaynandan yksek scaklktaki bir s kaynana geemez. Byle bir evrim gerekletiren bir makinenin yaplmas olanakszdr. Burada kendiliinden kelimesine dikkat edilmelidir. Clausius ifadesi iki s kaynann olduunu, dk scaklktaki ortamdan s ekilmesi yani soutma tesiri yaratlmas ve yksek scaklk kaynana s atlmas yani stma tesirinin yaratlmas iin mutlaka dardan i verilmesi gerektiini belirtir.

69

Kendimizi Snayalm
1. Sistem snrlarndan ktle geii mg ve enerji geii Eg dikkate alnarak aadakilerden hangisi kapal sistemin tanmdr? a. mg=var, Eg=var b. mg=var, Eg=yok c. mg=yok, Eg=var d. mg=yok, Eg=yok e. mgve Eg ile ilgili deildir. 2. Aadakilerden hangileri ekstensif zellik deildir? a. Ktle b. Hacim c. Toplam entropi d. Scaklk e. Toplam i enerji 3. Sistemin her noktasnda scakln ayn olmas ve buna bal olarak sistem ierisinde s geiinin olmamas aadaki denge durumlarndan hangisini olutur? a. Kimyasal b. Mekanik c. Isl d. Fiziksel e. Sistem 4. Entalpi kavramn oluturan zelikler aadakilerden hangisidir? a. enerji ve basn hacim arpm b. Entropi ve basn c. Scaklk ve hacim d. enerji ve scaklk e. Entropi ve basn hacim arpm 5. Ktlesi 1 kg olan 50 litre hacimli plastik bir bidon su ile doludur. Bu bilgilere gre toplam ktle ne kadardr? (dsu =1 g /cm3) a. 1.5 kg b. 500 kg c. 15.000 g d. 51 kg e. 100 kg
70

6. Atmosfer basncndan itibaren yaplan basn lmne ne ad verilir? a. Mutlak basn b. Atmosfer basnc c. Etki basnc d. Gerek basn e. Efektif basn 7. Bir kazan zerinde bulunan manometrenin gsterdii basn 5 atmdir. Atmosfer basnc 99 kPa olduu ortamda mutlak basn ka kPa dir? a. 500 b. 604.5 c. 401 d. 100 e. 64 8. Scak bir yaz gnnde New Yorkda llen hava scakl 95 F dr. Bu scakln C cinsinden karl aadakilerden hangisidir? a. 35 b. 90 c. 30 d. 45 e. 28 9. Bir sistem soutma ilemine tabi tutulmaktadr. Bu srada scakl 25 C dmektedir. Scaklk deiimi ka Kelvindir? a. 298 b. 300 c. 273 d. 30 e. 25 10. 0.25 MPa basn altnda doymu sv ve buhar iin sahip olduu zgl i enerjiler srasyla 535.10 kJ/kg ve 2002.1 kJ/kgdr. Kuruluk derecesi 0.6 olan suyun ortalama i enerjisi (kJ/kg) aadakilerden hangisidir? a. 540.20 b. 1736.36 c. 1201.26 d. 2537.2 e. 2002.1

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz yanl ise Termodinamik Sistemler konusunu yeniden gzden geiriniz. 2. d Yantnz yanl ise Sistemin Hal ve zellii konusunu yeniden gzden geiriniz. 3. c Yantnz yanl ise Hal Deiimi ve Denge konusunu yeniden gzden geiriniz. 4. a Yantnz yanl ise Enerji konusunu yeniden gzden geiriniz. 5. d Yantnz yanl ise zgl Hacim konusunu yeniden gzden geiriniz. 6. e Yantnz yanl ise Basn konusunu yeniden gzden geiriniz. 7. b Yantnz yanl ise Basn konusunu yeniden gzden geiriniz. 8. a Yantnz yanl ise Scaklk ve Is konusunu yeniden gzden geiriniz. 9. e Yantnz yanl ise Scaklk ve Is konusunu yeniden gzden geiriniz. 10. b Yantnz yanl ise Enerji konusunu yeniden gzden geiriniz.

uf = 561.15 kJ/kg ve ufg = 1982.4 kJ/kg olarak verilmitir. Verilen deerler eitlikte yerine konulduu zaman, u = 561.15 + 0.6 (1982.4) u = 1750.59 kJ/kg bulunur.

Sra Sizde 6
Birinci ve ikinci yasadan sonra ifade edildii, ancak bu iki yasadan da nce gelmesi gerektii iin!

Sra Sizde 7
T (C) = T (K) - 273 T (K) = T (C) + 273 T (K) = 37 + 273 = 310 K

Sra Sizde 8
llen scaklk farkdr. Is gei halinde bir enerjidir dorudan llemez, sebep olduu hal deiimlerinden hesaplanabilir.

Yararlanlan Kaynaklar
engel, Y.A. ve Boles Mhendislik Yaklamyla istanbul: Literatr Yaynevi. M.A. (1996). Termodinamik.

Moran, M.J., Shapiro H. N. (2006). Fundamentals of Engineering Thermodynamics- 5th ed., New Jersey: J.Wiley.

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

izole sistem ad verilir.

Orhun, . ve dierleri. Orhun, . (Ed) (2003). Meslek Yksekokullar iin Teknolojinin Bilimsel ilkeleri. istanbul: Bilim Teknik Yaynevi. ztrk, A., Kl A. (1998). zml Problemlerle Termodinamik. 3. Bask. istanbul: alayan Kitapevi. Sonntag, R. E., Borqnakke C. (2006). Introduction to Engineering Thermodyanmics. New Jersey: J. Wiley. Tanl, M. ve dierleri. enyel M (Editr) (2009). Teknolojinin Bilimsel ilkeleri. Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Yamankaradeniz, R. (1994). Mhendislik Termodinamiinin Temelleri. Cilt 1. Bursa:u Uluda niversitesi Glendirme Vakf. Karako, H. ve dierleri. Tanl M. ve Ergn Y. (Editr) (2010). Enerji Analizi ve Ynetimi. Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Erbay, B (2007) Flow exergy destruction in ducts. Journal of Thermal Sciences and Technology, Cilt 27, Say 1.

Sra Sizde 2
Sistemi oluturan madde miktarna bal (intensif) olan zelik baml zeliktir, madde miktarna bal deil ise bamsz (ekstensif) zeliktir.

Sra Sizde 3
zgl hacim; younluun tersi olduundan, =
! !

! !

= 980 / !

Sra Sizde 4
Atmosfer basncnn altndaki basnca vakum basnc ad verilir.

Sra Sizde 5
i enerji ifadesi, doymu sv ve buhar durumlar gz nne alnarak, = + !" yazlr. Burada x = 0.6,
71

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Termodinamiin birinci yasasnn evrim yapan sistemlere, hacimlerine uygulanmasn aklayabilecek, Entropinin art prensibinin nemini anlatabilecek, kinci yasay kontrol hacimlerine uygulayabilecek, Tersinir i ve tersinmezlik kavramlarnn nemini aklayabilecek, Ekserji kavram ile enerjilerin i potansiyellerini saptayabilecek, kinci yasa verimini kullanarak enerjinin nitelikli kullanlp kullanlmadn analiz edebilecek, bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. kapal sistemlere ve kontrol

Anahtar Kavramlar
Enerjinin nitelii Srekli rejim Geici rejim Entropi Entropinin artmas prensibi Tersinir i Tersinmezlik Carnot evrimi Is makinesi Soutma makinesi ve s pompas Ekserji Ekserji ykm

indekiler
v Giri v Termodinamiin Birinci Yasas v Kapal Sistem ve Kontrol Hacmi v Termodinamiin kinci Yasas v Entropinin Art Prensibi v Tersinir ve Tersinmezlik

v Ekserji
72

Termodinamik ve Enerji
GR
Enerji bilimi olan termodinamik, enerji miktarlarn hesaplamamz salayan, eitli enerjilerin birbirlerine dnmlerini ieren ilemlerin hesaplarn yapabileceimiz ve ilemlerin gerekleip gerekleemeyeceini kontrol edebilmemizi salayacak iki temel yasa ifadesi sunar. Bu nitemizde, nite 3de zerinde durduumuz bu kavramlar ve ifadeleri kullanarak, zmlemeler yapmak iin analitik ifadeler tretmeye, kullanmaya ve daha ileri dzeyde kavramlar ifade etmeye odaklanacaz.

Anadolu niversitesi yaynlarndan Teknolojinin Bilimsel ilkeleri kitabnda anlatlan i ve Enerji nitesini ve bu kitabn 3. nitesini tekrar gzden geiriniz.

TERMODNAMN BRNC YASASI

Termodinamiin birinci yasas, enerjinin nicelii ile ilgili enerji korunumu yasasdr. Termodinamiin birinci yasasn, hem kapal sistemler hem de kontrol hacimleri iin nasl yazabileceimizi grerek karmza kacak herhangi bir sistemin zmlemesini yapabileceiz. Bunun iin sistem farkllklarna ve analitik ifadelere dikkat etmeliyiz.

evrim Yapan Bir Sistem in Birinci Yasa

evrim, bildiimiz gibi, pe pee hal deiimlerinden sonra sistemin ilk haline geri gelmesi eklindeki bir ilemdir. Sistemin balad noktaya geri gelebilmesi iin hal deiimleri srasnda s ve i alverii olmas gerekir. ekil 4.1de bir buhar g santralindeki evrim grlmektedir. evrim iin birinci yasa, evrim yapan bir sistemde net s alverii net ie eittir, eklinde sylenebilir. Net s geii iin !"#$% "!"# = !"# ve net i iin "!"# !"#$% = !"# dersek, analitik olarak birinci yasay = (kJ) (4.1)

eklinde yazarz. Sistem snrn geen bu enerjilerin birimi joule dr. Genellikle kj kullanyoruz. rnek 1. Bir s makinesi evriminde 1200 kJ/kg s alnp 200 kJ/kg s atlmaktadr. Bu makineden ne kadar i alnabilir, hesaplaynz? zm: Termodinamiin evrim iin birinci yasa ifadesinden Qnet = Wnet olacaktr. Burada; Qgiren = 1200 kJ/kg, Qkan = 200 kJ/kg olduundan Wnet=1200-200=1000 kJ/kg i elde edilebilir.

73

ekil 4.1: Bir buhar g santrali alma prensibi emas

Bir s makinesi evriminde 4000 kJ/kg s alnp 2800 kJ/kg i gereklemektedir. Bu makineden ne kadar s atlmaktadr, hesaplayabilir misiniz?

Hal Deiimi Olan Sistem in Birinci Yasa

Bir sistemin her zaman evrim olacak ekilde hal deiimine uramas sz konusu deildir. Sistemin tek bir hal deiimi iin birinci yasay Sistemin snrlarn i ve s olarak geen net enerji, sistemin enerjisindeki net deiime eittir olarak ifade edebiliriz. Hal deiimi olan bir sistem iin (ekil 4.2) termodinamiin birinci yasasn analitik olarak aadaki gibi yazabiliriz: = (kJ) (4.2)

ekil 4.2: Hal deitiren kapal sistemler; a)sabit basn hal deiimi, b)Sabit hacim hal deiimi

Burada Q sisteme aktarlan sy, W sistemin yapt ii ve E ise sistemin hal deiimi srasnda enerjisindeki deiimi gstermektedir. Sistemin enerjisi E, sistemin verilen haldeki tm enerjilerini temsil eder. Ayrca sistemin sahip olduu kimyasal ve elektriksel enerjiler gibi terimlerde toplam enerjiye eklenebilir. E enerjisi ile ilgili en nemli husus enerjinin bir zelik olmasdr, yani E yalnzca sistemin bulunduu hale baldr. Birinci yasa bir bakma zelik olarak enerjinin tanmlanmasn salar. Genellikle
74

bir s kaynandan yararlanarak i elde edilmesi nemsendiinden, birinci yasa aadaki ekilde yazlarak kullanlr: !" = ! ! + !" (kJ) (4.3)

Burada !" ; 1 halinden 2 haline deiim srasnda aktarlan s, E2-E1; enerji deiimi ve W12 ise bu srada yaplan itir. Sistemin enerjisi (E), i enerji (U), kinetik enerji (KE) ve potansiyel enerji (PE) eklinde ayr ayr dikkate alnabilir. Hal deiimi yapan bir sistemin birinci yasa analizini yapalm dediimizde,
! !" = ! ! + ! !! + ! ! + !" ! !

(kJ)

(4.4a)

denklemini kullanrz. Burada V sistem hzn ve Z yksekliini gstermektedir. Birim ktle iin, !" = ! ! +
! ! ! ! !! + ! ! + !"

(kJ/kg)

(4.4b)

yazlr. Sistem iin farkl enerji alverii rnekleri ekil 4.3 verilmitir.

ekil 4.3: Bir kapal sistem iin farkl enerji alverileri rnekleri; a)V=sabit, Wdnen mil ve Q=0; b)P=sabit, -Welektrik, +Whareketli snr, Qstc ve Qkayp

rnek 2.

Bir kazan iindeki sv, bir motor yardmyla dndrlen pervane ile kartrlmaktadr.

Kazandan evreye 1500 kJ s kayb olmaktadr. Motorun 5000 kJ luk i harcad bilindiine gre, kazandaki svnn i enerjinde ne kadar bir deiim olmaktadr, bulunuz. zm: Potansiyel ve kinetik enerjilerde deime olmadndan, Q12=(U2-U1)+W12 eklindedir. Burada; Q12=-1500 kJ (eksi iareti s kayb olduunu belirtir) W12=-5000 kJ (eksi iareti sistemin i tketimi olduunu belirtir) -1500=(U2-U1)+(-5000) Buna gre: U2-U1 =5000-1500=3500 kJ bulunur.

Ktlesi 2 ton olan bir araba deneme srnde 360 km/h hzda kullanlrken motoru ne kadar i yapmaktadr?

Kontrol Hacmi in Ktle Korunumu Yasas

Kontrol hacmi uzayda incelemek zere dikkate aldmz, snrlarndan ktle akna izin veren belli bir geometrik ekle sahip olmas gerekmeyen, ekli ve bykl tamamen analize uygun seilebilen bir hacimdir. Kontrol yzeyini ktle ve tm enerjiler geebilir. Zamanla kontrol hacmi iinde ktle ve enerji miktar deiebilecei dnlerek, zamana bal iki temel ak rejimi tarif edilir: srekli rejim ve geici rejim. Bu ksmda bir sistemin termodinamik analizini yapacamz zaman ktle korunumu ve termodinamiin birinci yasasnn srekli rejim ve geici rejim iin nasl yazlabileceini greceiz.
75

ncelikle hem ktle hem de enerji iin korunum denklemlerinin genel halleri yazacak sonraki ksmlarda ise iki temel rejim halini alacaz. Bir kontrol hacminde ktle korunumu prensibi kontrol hacmine giren ve kan ktleler arasndaki fark kontrol hacmi iindeki ktlenin deiimine eittir eklinde sylenir (ekil 4.4) .

ekil 4.4: Bir kontrol hacmi iin ktle korunumu prensibi emas

Bir kontrol hacmine birden ok yerden ktle giri ve k olabilecei dnlrse ktle korunumu denklemi !"#$%& !"#$% !"#$%& "!"# = (kg/s) (4.5)

eklinde yazlr. Bu ifade sreklilik denklemi olarak da anlr. Birim zamanda akan ktleyi ifade etmek iin kullanlmtr. Eitliin sa tarafndaki terim srekli ve geici rejime gre farkl yazlacaktr.

Bir Kontrol Hacmi in Birinci Yasa

Enerji korunumu asndan bakldnda bir kontrol hacminin kapal sistemden fark yalnzca ktle giri ve knn olmasdr. Dolaysyla ktle iin ak ii de hesaba katlmaldr. Ak ii PV eklinde olduundan, akan akkann toplam enerjisi Ef :

! = + + + olarak yazlr. Entalpinin tanmndan yararlanrsak, ! = + + yada ! = + ! +

! !

(kJ)

(4.6a)

(kJ)

(4.6b)

(kJ)

(4.6c)

yazabiliriz. Akan akkann birim kilogram bana zgl ak enerjisi, ! = + ! +

! !

(kJ/kg)

(4.6d)

eklinde kolayca yazlr. Kontrol hacmine s ve i geii ve ktle aklar nedeniyle enerji giri (i) ve knn (e) olduunu dnerek, enerji korunumu yani kontrol hacmi iin birinci yasa ifadesi !" + ! !" =
! !!" !"

+ ! !" + !"

(W)

(4.7)

denklemiyle verilir (ekil 4.5). Burada birimin (kJ/s) yani Watt olduuna dikkat edelim.

76

Denklemdeki terimleri szl olarak aklayacak olursak; birim zamanda [giren s]+[giren ktlenin ak enerjisi] = [enerjideki deiim] + [kan ktlenin ak enerjisi] + [yaplan i]

ekil 4.5: Kontrol hacmi iin birinci yasa; enerji korunumu prensibi

diyebiliriz. Bylece kontrol hacmi iin genel birinci yasa ifadesine ulam oluyoruz. Kontrol hacmine giren ve kan ktleler birden fazla ise her biri iin bir tane ktle ak enerjisi terimi ekleyeceiz. Bu denklemde grdnz rejimlerini grelim: SREKL REJM: Sistemler, balatlma ve durdurulma devreleri arasnda kalan zaman zarfnda srekli rejimde alrlar. Srekli rejimde zelikler zamanla deimez, her birim zamanda snrlardan geen s, i ve ktle miktar sabittir. En sk karmza kacak srekli rejiminde bir kontrol hacminin birinci yasa analizini yapmak istersek hem ktle korunumu hem de enerji korunumu denklemini yazmamz gerekir. Termodinamikte bu tip akl ilemler, Srekli-Akl Srekli-Ak ilemler ya da ksaca SASA ilemi diye anlr. Srekli Rejimde Ktle Korunumu Yasas: SASA ileminde, kontrol hacmi iindeki ktle zamanla sabit kalaca iin
! !!" !" ! !!" !"

terimi, srekli ve geici ak rejimleri iin ayr ekilde yazlacaktr. letim

= 0, ktle korunumu denklemi: (kg/s) (4.8)

!"#$%& !"#$% = !"#$%& "!"# olarak yazlr. Tek ktle girii (i) ve tek ktle k (e) varsa, ! = ! = eklinde debilerin sabit kaldn buluruz (ekil 4.6).

(kg/s)

(4.9)

ekil 4.6: Srekli rejim ilemi geiren bir kontrol hacmi iin ktle korunumu

77

Srekli Rejimde Enerji Korunumu Yasas: Rejim srekli olduunda kontrol hacmine giren ve kan enerjilerde her bir birim zamanda deimeden ayn kalyor demektir (ekil 4.7). Kontrol hacminin SASA ilemi srasnda enerjisi zamanla deimez ve sabit kalr, yani
! !!" !"

= 0 olur.

ekil 4.7: Srekli rejim ilemi geiren bir kontrol hacmi iin enerji korunumu

Buna gre birinci yasay yazalm;

! !" + ! ! + !! + ! = ! ! + ! + ! + !" ! ! ! !

(W)

(4.10a)

ekil 4.8: Ak sistem olarak bir gvde tipi s deitirici, srekli reji, iki-giri iki-k

Kontrol hacmine giren ve kan ktleler birden fazla ise her biri iin bir tane !" terimi ekleyeceiz (ekil 4.8). Kontrol hacmine tek akkan girii ve k sz konusu ise, ktle korunumu denklemini de dikkate alarak birim ktle bana SASA ileminde termodinamiin birinci yasa ifadesini elde ederiz:
! !" + ! + !! + ! = ! + ! + ! + !" ! ! ! !

(kJ/kg)

(4.10b)

Eer yukardaki denklemde kinetik ve potansiyel enerji deiimi ihmal edilebilirse, !" = ! ! + !" genellikle adyabatik olduklar kabul edilir, buna gre !" = ! ! en sk kullanacamz denklem olacaktr. (kJ/kg) (4.10d) (kJ/kg) (4.10c)

bulunur. Trbin, kompresr ve pompa gibi makinelerin (ekil 4.9) evre ile s alveriinin olmad

78

rnek 3. zgl ss 1 kJ/kgK olan bir gaz srekli-akl srekli-ak ilem geiren bir yaycya Ti=27 0C ve Vi=160 m/s artlarnda giriyor. Yaycdan k hznn ok dk olduunu dnrsek, gazn yaycdan ktaki scakln hesaplaynz. zm: Bir yayc genileyen bir kanaldr, akkan hznn drlmesinde kullanlr.
! ! ! ! ! !!

! !! ! !

! !

! olduuna gre birim ktle iin birinci yasa ifadesi kullanlabilir. !" + ! + !! + ! = ! + ! + ! ! + !" genel ifadesinden !" = 0, ! = 0, !" = 0, = 0 olduu iin ! + ! = ! kalr. deal

gaz iin entalpi yalnzca scakln fonksiyonu (h=CPT) olduuna gre, birim evirmelere dikkat ederek; ! =
! !!

! ! + !! =
!

! ! !"/!"#

1 / 27 + 273 +

!"# !/! ! ! !"/!"# ! !""" !! /! !

yazlr ve Te=312.8 K bulunur.

ekil 4.9: Ak sistem emalar, tek-giri tek-k a) Nozl, b)Yayc, c)Kompresr d)Trbin

Bir buhar trbinine 3400 kJ/kg entalpi ile giren kzgn buhar srekliakl srekli-ak ilem geiren bir trbinde geniledikten sonra 2300 kJ/kg entalpi ile kyor. Bu adyabatik trbinin birim buhar ktlesi bana ne kadar i rettiini hesaplaynz. Kslma: Bir kanal iinden ak srasnda eer akkan ani bir kesit daralmasyla karlarsa basn der. Kesit daralmasnn hemen etrafnda bir kontrol hacmi dnrsek, i ve s geiinin olmad, kinetik ve potansiyel enerji deiimlerinin gz ard edilebilecei bir durumla karlarz. Ksaca wcv=0 ve qcv=0 yazlarak, eitlik 4.10 bden hi=he (kJ/kg) (4.11)

elde edilir. Basncn dt busrada entalpinin sabit kald bu zel ilem kslma ad ile anlr. Kslma, zellikle soutma ve stma evrimlerinde, basn dm salamak iin isteyerek uygulanan bir ilemdir. GEC REJM: Uygulamada geici rejim problemleri sistemler ilk altrlmalar ya da durdurulmalar srasnda, bir kaptaki akkann boaltlmas ya da kabn doldurulmas srasnda karmza kar. Termodinamikte bu tip akl ilemler iin, Dzgn-Akl Dengeli-Ak (DADA) ilemi yaklam yaplr. DADA ileminde sistemin ilk ve son halleri ile enerji geilerinin toplam miktar esas alnr. Geici Rejimde Ktle Korunumu Yasas: DADA ilemlerinde kontrol hacmindeki ktle miktar da zamanla deiecektir (ekil 4.10). Bu durumda, kontrol hacmindeki ktlelerin ilk (1) ve son (2) annda miktar dikkate alarak bir yaklam yapyoruz. Bunun sonucunda sreklilik denklemi aadaki gibi yazlr:

79

! ! = (! ! )!" (kg) ekleriz.

(4.12)

Birden ok giri ve k yapan ktle ak sz konusu olduunda her biri iin bir mi ve/veya me terimi

ekil 4.10: Geici rejim ilemi geiren bir kontrol hacmi iin ktle korunumu

rnek 4. Bir ya dolum tesisinde balangta bo olan teneke kaplar yryen bir bant zerinde ya deposu altndaki vana araclyla dolduruluyor. Vana alp 12 lt hacmindeki teneke kutuda younluu 1000 kg/m3 olan ya aktktan sonra kapanyor. Yaplan tartm sonrasnda teneke kutuda 11.8 kg ya olduu kaydediliyor. Dolum ilemi ile ilgili olarak nasl bir yorum yaparsnz? zm: Bu bir DADA ilemidir. Kontrol hacmi tenekedir. Ktle korunumu yasasna gre; mi-me=(m2-m1) geerlidir. Burada m1=0 nk balangta teneke bo, m2=11.8 kg dolum sonunda llen, dolmas gereken ya miktar, mi=dV=(1000 kg/m3)(12 lt)(1 m3/1000 lt)=12 kg. O halde; 12-me=11.8 kgdir. Yani me=0.2 kg ya eksiktir. Bu durum, vanay ap kapayan zaman ayarl kontrol mekanizmasnda bir arza ya da tenekede bir sznt olduu anlamna gelir. Geici Rejimde Enerji Korunumu Yasas: Kontrol hacminin DADA ilemi srasnda enerji analizini yapacamz zaman, kontrol hacminin enerjisini bir ilk anda bir de son anda deerlendiriyoruz. Yani enerji korunumu denklemini !" + ! !" = (2 1)!" + ! !" + !" ya da ak enerjisi terimlerini ak olarak yazarsak !" + ! ! + !! + ! = ! !
! ! !" ! + ! ! + ! + ! + !" ! !

(kJ)

(4.13a)

(4.13b)

elde edilir. Birden ok giri ve k yapan ktle ak sz konusu olduunda her birinin enerjisini gz nne almak iin bir mi efi ve/veya me efe terimi ekleriz.

TERMODNAMN KNC YASASI

kinci yasann iki szl ifadesi olduunu nceki nitede almtk. Burada termodinamiin ikinci yasasn, hem evrimler hem de kapal ve ak sistemlerle hal deiimi dikkate alarak ayr ayr inceleyelim.

Hi yakt kullanmayan bir yemek piirme makinesi satcs nasl bir sistem gelitirmi olabilir?
80

Tersinir lem ve Carnot evrimi: Tersinir ilem, evrede hibir tesir brakmayacak ekilde tamamen tersine iletilebilen ilemdir. Bu tanmdaki evrede hibir tesir brakmayarak deyimi ok nemlidir. Gerek ilemlerde srtnme, kimyasal ilemler, yanma, karm, gazlarn karm, genileme, s geii gibi sebeplerden hibir olayn tamamen tersine iletilmesi yani tersinir olabilmesi mmkn deildir. ekil 4.11ok iyi bildiiniz iki rnei iermektedir. Bir pastann yapm bir ok malzemenin kartrlmas ve bir piirme ilemi ierir. Pasta elde edildikten sonra tekrar malzemeleri eski haliyle elde etme yani tersine ilem olana yoktur. lem tersimezdir. Ayn ekilde grdnz kaza geirmi arabann tekrar hi kazasz haline dnmesi mmkn deildir. Kaza srasnda can kaybda olmusa, tersinmezliin anlamn ok kolay fark edebiliriz. Gerek ilemlerin evrede hibir tesir brakmayarak tersine iletilmesi gerekletirilemez. Tamamen tersine iletilebilen ilemler gerek hayatmzda yoktur. Tersinir ilemleri referans olarak kullanabiliriz. rnein btn ilemleri tersinir olan bir tersinir evrim tanmlanarak evrimler iin bir st snr bulunabilir. Bylece gerek s makineleri ve soutma makinelerinin ikinci yasaya gre ne kadar iyi olduklar tespit edilir. Bu referans evrim ise Carnot evrimidir.

Tersinir ilem, tamamen tersine iletilebilen bir ideal ilemdir. Gerek ilemler tersinmezdir.

ekil 4.11: Gerek tersinmez ilem rnekleri

Carnot evrimi tm ilemleri tersinir olan bylece, iki s kayna arasnda alan ve en byk verime sahip tek ideal evrimdir. Carnot evrimi, tamamen tersine evrilebileceinden, soutma ve s pompalar iinde en byk performansa sahip bir ters evrim oluturur. Carnot evriminde drt tersinir ilem vardr. Bunlar; iki tane tersinir izotermal ilem ve iki tane tersinir adyabatik ilemdir. Is makinesi, s pompas veya soutma makinesinin akkanlar, TH yksek scaklktaki s kayna ile QH ve TL dk scaklndaki s kayna ile QL kadar s alveriinde bulunduunda, bu miktarlar, o s kaynann scaklna bal olacaktr. Yani, scaklklar Kelvin olmak zere ikinci yasadan hareket edilerek,
!! !!

!! !!

(4.14)

yazlr. Carnot makinelerinin verimi ve performans katsaylar, evrim iin enerji korunumu dikkate alnarak, kaynak scaklklar cinsinden yle yazlabilir:

81

! !!! !"#$%&'$ =

! !!

!! !!! !!

=1

!! !!

=1

!! !!

(4.15)

Carnot evriminin verimi, i yapan akkann veya soutkann ne olduuna baklmakszn, yalnzca s kaynaklarnn scaklklarna baldr. Carnot makineleri, tm ilemlerin tersinir olmas nedeniyle iki s kayna arasnda alan btn makinelerin en verimlisi olacana gre, ! > !"!" !!! !"#$%&'&($ (4.16)

yazlabilir. kinci yasann bir uygulamas olarak, verilen s makinesinin verimi hesaplanp Carnot verimiyle karlatrlarak byle bir makinenin mmkn olup olamayaca tespit edilebilir. Ayn iki s kayna arasnda alabilecek btn Carnot makineleri ayn verime sahiptir. Verimi Carnot veriminden byk makine yaplamaz. rnek 5. Bir s makinesinin reklamnda, makinenin veriminin % 80 olduu, kullanlan yaktla 1000K scaklktaki s kayna ile oda artlarnda alt bilgisi ifade edilmektedir. Bu makinenin gerekten yksek verimi dikkat ekmektedir. Bu reklam inandrc mdr? zm: ki kaynak arasnda alan s makinelerinin (ekil 4.12) en verimlisi Carnot makinesi olduuna gre, bu verimi bulup reklamdaki makinenin verimi ile karlatralm. Bu arada aksi sylenmedii zaman oda scakln 300K alabiliriz. ! !!! !"#$%&'$ = 1
!! !!

=1

!"" !"""

= 0.7 = %70

Bu sonuca gre Carnot s makinesinin veriminden byk bir makineden bahsedilmi. Elbette olamaz.

ekil 4.12: Is makinesi emas

Is pompas (ekil 4.13) ve soutma makineleri (ekil 4.14) iin, performans katsaylar (literatrde kullanld ekliyle Coefficient of performans COP) aadaki gibi tanmlanr;

82

! !!! !"#!$%! =

!! !

!! !! !!! !! !

! !!! !
! !

! ! !! ! !

(4.17a)
! !!

!!

! !"!"#$ !"#$%&'$ = yazlabilir.

!! !! !!!

= !!

!! !!

= !!
!!

(4.17b)

ekil 4.13: Is pompas emas.

ekil 4.14: Soutma makinesi emas.

Gerek s pompas ve soutma makinelerinin ikinci yasaya gre bir kontrol Carnot sonular ile karlatrlarak yaplabilir. Carnot s pompas ve Carnot soutma makinelerinin performans katsays en byktr: > > (4.18a) (4.18b)

Bir soutucu firmas, rettii soutucunun performansnn 6 olduunu, yazn 300K scaklktaki odadan s ekerek 360 K deki d ortama s attn ifade etmektedir. Bu makinenin gerekten yksek performas olduu anlalmaktadr. Byle bir rn olabilir mi?

evrimler in kinci Yasann Analitik fadesi

Is makinesi ya da soutma makinesi evrimlerinin ayrmn yapmakszn, mmkn olabilecek tm evrimler iin termodinamiin ikinci yasasnn analitik ifadesi Clausius eitsizlii olarak bilinen bir ifadeyle balar. Bu ifade, bilinen gerekten alan tm makineler iin doruluu grlmtr. Clausius eitsizlii,
!" ! !"#$%

(kJ/K)

(4.19)

eklinde yazlabilir. Burada Q makinenin evrim boyunca geen net sy, T ise s geii srasnda sistem snrndaki mutlak scakln gstermektedir. Bu eitsizlik, termodinamikte ok nemli almlara nderlik yapar.
83

Tersinir Hal Deiimi in kinci Yasa

evrim yerine tek bir hal deiimi sz konusu olduunda ikinci yasann uygulanmasn salayan analitik ifade, entropi olarak adlandrlan ve S ile gsterilen bir zelik ile verilir. Bir tersinir hal deiimi iin entropi deiimi, ! ! =
!" ! !"#$%&!" !!" !"!!"!

(kJ/K)

(4.20)

olur. Bu ifadeye gre, tersinir bir hal deiimi olduunda sistemin entropisi S1-S2 kadar deiti deriz. Tersinir hal deiimi zerinde ayrca duracaz. Adyabatik hal deiimlerinde s geii olmadna gre, bir tersinir adyabatik hal deiimi iin entropi deiimi S2-S1=0 ya da S2=S1 Gerek ilemlerde entropi deiimi ! ! >
!" ! !"#$%&'"( !!" !"!!"!

(kJ/K)

(4.21)

olur. Bu tersinir adyabatik hal deiimi izentropik hal deiimi olarak adlandrlr.

(kJ/K)

(4.22)

olacaktr. Bu da entropinin art prensibi olarak bilinir. nk ifade gerek ilemlerin meydana gelebilmesi iin daima entropinin artyor olmas gerektiini sylemektedir. Eitsizliin sol tarafn !"!#$% = ! ! olarak deil bir eitlik olarak kolayca aadaki gibi ifade edebiliriz: !"!#$% =
! ! !!"#$%

(kJ/K)

(4.23)

olarak yazarsak, entropinin artma prensibini entropi retimini temsil eden bir terim ekleyerek eitsizlik

+ !"#$%

(kJ/K)

(4.24)

Burada Sretim terimini tersinmezlikler yznden meydana gelen entropi artn temsil etmesi iin kullandk. Tersinmezlikler entropi retiminin ne kadar olacan belirler. kinci yasa analizlerinde sistem ve sistemin evresi birlikte dnlr ve !"#$%& !"#!" = !"!#$% + !"#! yazlr. Entropinin art prensibi iin evrede dikkate alnarak (kJ/K), !"!#$% + !"#! 0 ifadesi yazlabilir. Burada !"#! =
!!"#! !!

(kJ/K)

(4.25)

(kJ/K) olup, T0 evre scakldr.

(4.26)

rnek 6. Bir motor alrken 300 K sabit scaklktaki evre havaya, 600 kJ s atlmaktadr. Bu durum deiimi iin evre havasnn entropisi ne kadar deiecektir, hesaplaynz. zm: evre hava, s alverii yaparken scakl deimemektedir. O halde entropi deiimi:
!!"#! !!

!"#! =

kJ/K olarak yazlr. Burada hava Qevre = 600 kJ s almaktadr. T0=300 K olduuna gre
!"" !""

evre havann entropisi !"#! =

= 2.0 kJ/K kadar deiir.

Bir makine alrken 27C sabit scaklktaki evre havaya, 300 kJ s geii olmaktadr. Bu durum deiimi iin evre havasnn entropisi ne kadar deiecektir, hesaplaynz.

84

Bir Saf Maddenin Entropisi: Entropi baml bir zeliktir. Ktleye blnerek bamsz, zgl entropi (kJ/kg.K) olarak elde edilebilir. Saf madde iin doymu sv ve doymu buhar halleri ile sktrlm sv ve kzgn buhar halleri iin deerleri termodinamik tablolardan okunabilir. Bu tablolardaki entropi deerleri belli bir referans hal alnarak verilmektedir. Yukardaki denklemlerde grld gibi entropinin deiimi verilmektedir. Entropinin mutlak deeri ile ilgili olarak termodinamiin nc yasas bilgi verir. rnein, termodinamik tablolardan su buhar tablolarnda 0.01C da doymu svnn entropisi, ou soutucu akkann -40C daki entropileri sfr olarak alnmtr. Doyma blgesinde entropinin deeri kuruluk derecesi x buhar kalitesi kullanlarak bulunur. Verilen bir x kalitesindeki buharn zgl entropisi (kJ/kg.K) aadaki gibi hesaplanarak bulunur: = ! + (1 )! (kJ/kg.K) (4.27a)

Burada; s doymu slak buharn zgl entropisi, sf doymu svnn zgl entropisi ve sg doymu buharn zgl entropisidir. Benzer ekilde slak buharn zgl entropisi, = ! + !" = ! 1 !" (kJ/kg.K) (kJ/kg.K) (4.27b) (4.27c)

Hal deiimi yapan bir ideal gazn entropi deiimi, zgl slar sabit kabul edilirse, ! ! = !" yada ! ! = !"
!! !! !! !!

!! !!

(kJ/kg.K)

(4.28)

!! !!

(kJ/kg.K)

(4.29)

eklinde hesaplanabilir. Burada R ideal gaz sabitidir. Tersinir Srekli Ak i: Srekli akl bir kontrol hacminde tersinir hal deiimi iin, kinetik ve potansiyel enerjilerde deiim ihmal edildiinde, i ifadesi iin; !"#$%&%# =
! !

(kJ)

(4.30)

yazlr. Bu ifade srekli rejimde alan trbin, kompresr ve pompa gibi ak sistemlerin analizinde, eitlik 4,10.d gibi, geerlidir.

Kayp ve Entropi retimi

Bir hal deiimi srasnda tersinmezlikler varsa o zaman i miktarnn bir ksm bu tersinmezlikler nedeniyle harcanacaktr. yleyse aslnda snr iini yazarken; [Snr ii] = [Yararlanabileceimiz i] + [yararlanamayacamz kayp i] olarak dnlmelidir. Entropi artnn sebebinin tersinmezlikler olduunu syleyebiliriz. Dolaysyla i kayplar entropi retimi demektir.

Bir Kontrol Hacmi in kinci Yasa

Termodinamikte akkan ak olan bir kontrol hacmi iin ikinci yasa analizi yaplacanda, sistemdekinden farkl olarak ktle giri ve k nedeniyle kontrol hacmine, giren ve kan entropi miktarlar da gz nne alnr. Bir kontrol hacmi iin termodinamiin ikinci yasas;
= + +

olarak ifade edilebilir. Kontrol hacimlerinde ilemler srekli rejimde ya da zamana bal geici rejimde olabilir.
85

Srekli Rejimde kinci Yasa: lemler zamandan bamsz olacandan entropi retimi aadaki gibi hesaplanabilir: !" !"#$% = ! ! ! !
! !

(kJ/K)

(4.31)

Geici Rejimde kinci Yasa: Geici rejimde, geen zamanda toplam meydana gelen deiimler dnlerek entropi retimi aadaki gibi hesaplanabilir. !" !"#$% = ! !
!"

+ ! ! ! !

! !

(kJ/K)

(4.32)

TERSNR VE TERSNMEZLK
Bir hal deiimi srasnda bir ilem, sistemde ve evrede hibir deiiklik brakmadan yaplabiliyor ve tamamen tersine iletilebiliyorsa bu ilem tersinir ilemdir diye tanmlamtk. Tersinir ilemleri ve tersinir evrimlerin analizlerini gerek ilemlerle karlatrmalar iin referans olarak kullanabiliriz. evrim in Tersinir : Tersinir hal deiimlerine sahip bir s makinesi evriminden tersinir i elde edilir. ideal olarak tanmlanan Carnot evriminde alan bir makine o halde tersinir i retecektir. Carnot s makinesi iin verim ifadesini hatrlarsak, tersinir i iin, ! = ! ! = ! 1
!! !!

(kJ)

(4.33)

yazabiliriz. Eer herhangi bir s kaynandan ekilen s Q, bu kaynan scakl T ve dk scaklktaki s kaynana, T0 scaklndaki, evre dersek !"#$%&%# = 1
!! !

(kJ)

(4.34)

gibi daha genel bir denklem yazabiliriz. Srekli Rejimde Tersinir : Srekli rejim iin tersinir i, !" = ! !" ! ! ! !" ! ! + 1
!! !

(W)

(4.35)

eklinde hesaplanr. Adyabatik bir kontrol hacminde birim ktle ak iin tersinir i, !"#$%&%# = ! ! ! ! ! ! (kJ/kg) (4.36)

olarak yazlr. Burada kinetik ve potansiyel enerji deiimleri de gz ard edilmitir.

rnek 7. SASA ilemi geiren adyabatik tek-giri ve tek-kl bir kontrol hacmi iin tersinir iin bykl neye baldr? zm: SASA ilemi geiren adyabatik bir kontrol hacminden elde edilebilecek tersinir i ifadesinde grlecei gibi, akkann giri ve ktaki entalpilerine bir de entropilerine baldr. Entalpi ve entropi, maddenin sahip olduu scaklk, basn ve hacim gibi birer zeliktir, yalnzca maddenin haline baldr. Denklemdeki scaklk ise evre scakldr, bizim kontrol hacmimizin bulunduu ortam deiince deiecektir.

Tersinir i neden nemlidir, aklaynz.

86

Hal Deitiren Bir Kapal Sistemin Tersinir i: Kolayca hatrlayacamz gibi sistemde ktle ak sz konusu olmadndan, ak terimleri iptal edilerek kapal sistemin tersinir ii bulunabilir. Sistemin tersinir iini: !"#$%&%# = ! ! ! ! ! ! olarak yazabiliriz. Adyabatik sistemin birim ktle bana tersinir ii: !"#$%&%# = ! ! ! ! ! ! (kJ/kg) (4.38) + 1
!! !

(kJ)

(4.37)

ifadesinden hesaplanabilir. Burada kinetik ve potansiyel enerji deiimleri gz ard edilmitir. Tersinmezlik: Gerek ilemlerin tersinmezlii I ile gsterilerek = ! !"#$% denklemiyle hesaplanr. (kJ) (4.39)

EKSERJ
Termodinamiin birinci ve ikinci yasas ile enerjinin korunduunu ve enerji geilerinin ve sistemin gerek ilemlerinin tersinmez olduunu ve entropinin hesaplanmasndan yararlanarak olup olamayacak ilemleri ayrt etmeyi rendik. En nemlisi, bir ilemin meydana gelebilmesi iin sistemin ve evrenin birlikte toplam entropilerinin daima artacak ynde deimesi gerektiini grdk. imdi de bir sistemden elde edilebilecek en byk iin miktar ne kadardr ve nasl elde edilir sorularna yant arayarak faydal sonular bulmaya alalm.

Bir sistemin bulunduu halden tamamen tersinir ekilde evre ile dengeye gelinceye kadar hal deitirmesi salanrsa sistem en byk teorik yararl ii yapm olur ki buna kullanlabilirlik ya da ekserji ad verilir. Bir enerji kaynann sahip olduu i potansiyelini bilirsek, bu enerji kaynandan mmkn olduunca ok yararlanabilir ya da yararlanmak iin yeni yntemler gelitirebiliriz. En byk i elbette bir sistemin tersinir hal deitirmesiyle elde edilebilir. Bir sistemin bulunduu halden tamamen tersinir ekilde evre ile dengeye gelinceye kadar yani l hale kadar hal deitirmesi salanrsa sistem en byk teorik yararl ii yapm olur. Buna kullanlabilirlik ya da ekserji ad verilir. Basnc ve scakl evrenin basncna ve scaklna eit olan sisteme l haldedir denir. l halde bulunan sistemin ve evrenin enerjileri vardr fakat ekserji sfrdr. Yani l haldeki sistemden bir i elde edilmesi olana yoktur. evre olarak dikkate alnan ortam, sistemin s, i geilerinden ve tersinmezliklerden etkilenemeyecek kadar uzaktaki evredir. Sistemin bulunduu haldeki ekserjisi, sistemin ve evrenin birlikte gz nne alnmasyla hesaplanabilir. Ekserji bir zeliktir. Ekserji korunmaz, sistem iinde hal deiimi srasndaki tersinmezliklerden dolay ykma urar. Bu miktar ekserji ykm olarak bilinir ve entropi retimi ile aadaki iliki geerlidir: !!!!! = ! !"#$% !!!!! = !
!"!" !"

(kJ)
! !

(4.40) (4.41)

+ ! ! ! !

(kJ)

yazlr. Ekserji ykm bir zelik deildir, nk tersinmezlikler ileme bal deiir. Bir sistemin ikinci yasa analizini ekserjiyi dikkate alarak yapabiliriz. Bu durumda ekserji ykmnn miktar ve iaretine (0) bakarz. Sistemin dna aktarlan ekserjiye ekserji kayb denir. Ekserji; s, i ve ktle ak ile sisteme veya sistemden gei yapabilir:
87

Is ile ekserji geii: Is geii ile sistem snrndan geen ekserji aadaki gibi hesaplanabilir. !"! = 1
!! !

(kJ)

(4.42)

ile ekserji geii: dorudan doruya ekserji demektir. ! = (kJ) (4.43)

Snr ii olduu durumlarda snr iinden yararlanamayacamz iin aadaki ifadeyi kullanrz: ! = ! ! (kJ) (4.44)

Kinetik enerjinin ekserjisi: Kinetik enerji mekanik enerji eidi olduundan, kinetik enerjinin ekserjisi dorudan ekserjiye eittir: !" = = !
! !

(kJ)

(4.45)

Potansiyel enerjinin ekserjisi: Bir mekanik enerji eidi olan potansiyel enerji iinde kinetik enerjiye benzer durum sz konusudur: !" = = (kJ) (4.46)

Kapal Sistemin Ekserji Analizi

Sistem evre ile dengeye gelecek ekilde hal deitirirse, yani son hal l hal olursa, sistemin tersinir ii en byk olacaktr. l halde artk hz sfr (V0=0) ve sistemin evreye gre ykseklii de (Z0=0) sfr olacaktr. Dier taraftan kapal sistemin yapt ii bulurken, hareketli sistem snr olmas halinde bu snrn evreye kar yapt ve bizim yararlanamadmz ite dikkate alnr. Sistemin bulunduu hali indissiz ifade edersek, sistemin ekserjisi: = !"#$%&%#
!"# !! !

= ! + ! ! ! ! +

+ + 1

!! !!

(kJ)

(4.47)

olur. Birim ktle bana adyabatik (q=0), hareketsiz (V=0) ve evre ile ayn sevide (Z=0) olmas durumunda sistemin ekserjisi aadaki gibi yazlr: = ! ! ! (kJ/kg) (4.48)

Kontrol Hacminin Ekserji Analizi

Bir kontrol hacminin ekserji analizini yaparken ilk olarak ktle aklarna ilikin ekserji ifadelerine gerek duyarz. Kontrol hacmine ktle ak nedeniyle aktarlan ekserji, ktlenin tad ekserji ve ak iinin ekserjisinin toplamna eittir, buna ksaca ak ekserjisi denilir. Ak ekserjisi: ! = ! ! ! +
!! !

(kJ)

(4.49)

eklindedir, bu da daha nceki kontrol hacmi denklemlerimiz ile uyumludur. Birim ktle ak ile aktarlan ekserji miktar (kJ/kg), = ! ! ! +
!! !

(kJ/kg)

(4.50)

88

kinci Yasa Verimi ve Ekserjetik Verim

Bir sistemin nitelik olarak deerlendirilmesinde, ikinci yasa ve ekserji tanmlarndan yararlanlarak verim ifadeleri kullanlr. kinci yasa verimi hesaplandnda; bir enerji kaynann, bir santralin, bir s makinesinin yada soutucunun en iyi olmaktan ne kadar uzak olduunu anlarz. Is makineleri iin ikinci yasa verimi: !! =
! !!

(4.51)

rnek 8. Bir s makinesi 1000 K ve 300 K scaklklarndaki iki s kayna arasnda altrlmaktadr. Makinenin veriminin % 21 olduu belirtiliyor. kinci yasa verimini kullanarak enerjinin nitelikli kullanlp kullanlmadn aklaynz. zm: Is makineleri iin ikinci yasa verimi: !! = ! = 1 !! =
! !! !! !! ! !!

idi. Burada;

=1

!"" !"""

= 0 .7

ve

!.!" !.!"

= 0 .3

bulunur. Bu ise ok dk bir ikinci yasa verimidir. Kaynak israf fazladr.

Bir s makinesi (A) 1000 K ve 300 K scaklklarndaki iki s kayna arasnda altrlmaktadr ve sl veriminin %21dir. Dier makine (B) 600 K gibi daha dk bir kaynak ile 300 K scaklklarndaki s kayna arasnda altrlmaktadr ve sl veriminin %35dir. kinci yasa verimini kullanarak bu iki makineyi enerjinin nitelikli kullanlp kullanlmadna gre irdeleyin. Soutma makineleri ve s pompalar iin ikinci yasa verimi: Kullanlan soutma makineleri (ekil 4.15) ve s pompalar (ekil 4.16) iin ikinci yasa verimi: !! =
!"# !"#!

(4.52)

eklinde hesaplanr.

rnek 9. 350 K ve 280 K scaklklar arasnda alan bir soutucunun performans katsays 2.0 dr. Bu s pompas iin ikinci yasa verimi ne kadardr? zm: Carnot soutucu olsayd, ! !"!"#$ !"#$%&'$ = !!
!!

! !!

= !""
!"#

! !!

= 4 .0

!! =

!"# !"#!

! .! ! .!

= 0 .5

89

ekil 4.15 Bir soutucunun dardan elektrik enerjisi alarak bir ortam soutmas

ekil 4.16 Bir s pompasnn dardan elektrik enerjisi alarak bir ortam stmas

300 K ve 270 K scaklklar arasnda alan bir s pompasnn performans katsays 2.0 dr. Bu s pompas iin ikinci yasa verimi ne kadardr? Srekli rejimde alan kontrol hacimleri iin ikinci yasa verimi: SASA ilemi olan bir kontrol hacminin ikinci yasa verimi, ak ekserjileri kullanlarak, gerek iin en byk yararl ie oran olarak aadaki gibi yazlr:
!!"
!"#$%&%#

!! = !

= !! !!!
!

! !!

(4.53)

Is geii olan sistemlerde ikinci yasa verimi: Kaynaktan aktarlan s !"#$"! ve kullanlan !"##$% denirse, birinci yasa verimi

90

! = ! !"##$%

!"#$"!

(4.54)

olarak yazlacaktr. Ekserjetik verim ise aadaki gibi tanmlanr:

=
yada

!! !!

!! !!"##$%

!!"##$% !!"#$"!

!! !!"#$"!

= !

!! !!

!! !!"##$%

!! !!"#$"!

(4.55)

Burada T0 evre scakl, Tkullan enerjinin kullanlaca yerdeki scaklk ve Tkaynak s ekilen kaynan scakldr.

91

zet
Termodinamiin birinci yasas, enerji korunumu yasasdr. evrim yapan bir sistemde net s alverii net ie eittir. Yani: Qnet=Wnet dir. Bir sistemin enerjisindeki net deiim, sistemin snrlarn i ve s olarak geen net enerji geiine eittir. Bu da; Q12-W12=E2-E1 eklinde yazlr. Sistemin enerjisi E, sistemin verilen haldeki tm enerjilerini temsil eder. Enerji deiimi:
! !

birim zamanda meydana gelen entropi retiminin aadaki gibi hesaplanmas demektir: !" !"#$% = ! ! ! !
! !

Geici rejim (DADA) ilemi gren bir kontrol hacmi iin ikinci yasa analizini yapmak demek, geen zamanda toplam meydana gelen deiimler dnlerek entropi retiminin aadaki gibi hesaplanmas demektir: !" !"#$% = ! !
!" ! !

! ! = ! ! + (kJ)
! ! ! !

! ! !! + ! !

+ ! ! ! !

Birinci yasa:

!" = ! ! + (kJ)

(kJ/K) Tersinmezlikler bir sistemin i kaybna yol aar, kayp i ise sistem iinde s formunda ortaya kar. Bylece tersinir olmayan yani btn gerek ilemlerde entropi retimi olur. Sistemler iin tersinir i bilindiinde gerek ile arlatrabiliriz ve sistemin iyilik derecesi hakknda bilgi sahibi oluruz. Eer herhangi bir s kaynandan ekilen s Q, bu kaynan scakl T ve dk scaklktaki s kayna T0 scaklndaki evre dersek; Tersinir i: !"#$%&%# = 1
!! !

!! + ! ! + !" Birim ktle iin ifademiz:

! !

!" = ! ! + (kJ/kg)

! ! !! + ! ! + !"

Kontrol hacmine tek akkan girii ve k sz konusu ise, birim ktle bana SASA ileminde termodinamiin birinci yasa ifadesini elde ederiz: !" + ! + (kJ/kg) Gerek ilemlerin meydana gelebilmesi iin daima entropinin artyor olmas gerekir. Buna entropinin art prensibi denir. Tersinmezliklerin derecesi entropi retiminin ne kadar olacan belirler. kinci yasa analizlerinde sistem ve sistemin evresi birlikte dnlr. Entropinin art prensibi: + 0 Sistemin entropi deiimi: !"!#$% =
! ! !"!#$% ! !

! ! !

+ ! = ! +

! ! !

+ ! + !"

(kJ)

Kinetik ve potansiyel enerji deiimleri gz ard edilerek, birim ktle ak ve adyabatik kontrol hacmi iin,SASA ak rejiminde !"#$%&%# = ! ! ! ! ! ! yazlr. Kapal sistemin tersinir ii, adyabatik sistemde, kinetik ve potansiyel enerji deiimleri de gz ard edildiinde (kJ/kg)

+ !"#$%

(kJ/K)

!"#$%&%# = ! ! ! ! ! ! (kJ/kg) eklinde elde edilir.

evrenin entropi deiimi: !"#! = Entropi

!!"#! !!

(kJ/K) olmadan hibir ilem

Bir sistemden elde edilebilecek en byk i ekserji olarak adlandrlr. Bir sistemin bulunduu halden, tamamen tersinir ekilde, evre ile dengeye gelinceye kadar hal deitirmesiyle yaplan ie ekserji denir. En byk i elbette bir sistemin tersinir hal deitirmesiyle elde dilebilir.
92

art

gerekletirilemez. Srekli rejim (SASA) ilemi gren bir kontrol hacmi iin ikinci yasa analizini yapmak demek,

l halde bulunan sistemin ve evrenin enerjileri vardr fakat ekserji sfrdr. Yani l haldeki sistemden bir i elde edilmesi olana yoktur. Ekserji bir zeliktir. Ekserji korunmaz, sistem iinde tersinmezliklerden dolay ykma urar. Bu miktar ekserji ykm olarak bilinir ve entropi retimi ile aadaki iliki geerlidir: !!!!! = ! !"#$% Sistemin dna aktarlan ekserjiye ekserji kayb denir. Ekserji s, i ve ktle ak ile sisteme veya sistemden gei yapabilir. Enerjilerin ekserjileri yle yazlabilir: Isnn ekserjisi: !"! = 1
!! !

(kJ) (kJ)

in ekserjisi: ! = ! ! Kinetik Enerjinin ekserjisi: !" = = !

! !

(kJ) !" = =

Potansiyel Enerjinin ekserjisi: (kJ)

Kapal sistemin ekserjisi: = ! ! ! ekserjisi): = ! ! ! + (kJ/kg) Sistemler, ikinci yasa verimleri hesaplanarak kolayca karlatrlabilirler. Is makineleri iin ikinci yasa verimi: !! =
! !! !! !

(kJ/kg)

Birim ktle ak ile aktarlan ekserji (ak

Soutma makineleri ve s pompalar iin ikinci yasa verimi: !! =

!"# !"#!

Srekli rejim ilemi olan bir kontrol hacminin ikinci yasa verimi: !! =
!!" !!"#$%!"# !! !!! !! !!!

93

Kendimizi Snayalm
1. Bir s makinesi evriminde QA kJ s alnp W kJ i gereklemektedir. Bu makineden atlan s iin aadakilerden hangisi sylenebilir? a. Qatlan=0 b. Qatlan > QA c. Qatlan > W d. Qatlan < W e. Qatlan = QA W 2. Sabit hacimli bir kap iinde 1 kg, 1000 kJ/kg i enerjisi olduu bilinen sv karm bulunmaktadr. Bu sv 0.2 kW gcndeki bir rpc ile 15 dakika kartrlyor. Kabn yaltlm olduunu kabul ederek, svnn kartrlma sonunda kaptaki svnn i enerjisi aadakilerden hangisidir? a. 820 kJ b. 880 kJ c. 1200 kJ d. 1180 kJ e. 1290 kJ 3. Bir ideal gaz 100 kPa basn ve 300 K scaklkta srekliakl srekli-ak ilem geiren bir kompresre giriyor. Gaz kompresrden 500K scaklkta kmaktadr. Kinetik ve potansiyel enerji deiimlerini ihmal edilebileceini kabul ederek, gazn 500 kPa basnca sktrlmas iin birim ktle bana gereken i miktar aadakilerden hangisidir? Gazn zgl ss 1 kJ/kgK dir. a. 200 kJ/kg b. 400 kJ/kg c. 600 kJ/kg d. 800 kJ/kg e. 1000 kJ/kg 4. Bir klcal boruda akan belli bir basntaki sv kslyor. Kslma ilemine giren svnn kslma sonrasndaki durumu iin aadakilerden hangisi sylenebilir? a. Basnc ykselir b. Entalpisi ykselir c. Basn der; entalpisi ykselir d. Basn der; entalpisi sabit kalr e. Basn ve entalpi sabit kalr
94

5. Bir silindir-piston dzeneinde 127C scaklkta subuhar karm bulunmaktadr. Daha sonra 300 K sabit scaklktaki evre havaya, sabit basntaki bir durum deiimiyle 1000 kJ s geii olmaktadr. Bu bilgilere gre entropi deiimi ne kadardr? a. 2.5 b. -3.33 c. 0.83 d. 5.83 e. 4.09 6. I. Girite entalpi yksek II. Girite entalpi dk III. kta entalpisi dk IV. kta entalpisi yksek Srekli-akl srekli-ak bir ilem geiren adyabatik tek-giri ve tek-kl bir kontrol hacmi iin yapaca tersinir iin bymesi iin yukardakilerden hangisi olmaldr? a. I b. I-IV c. I-III d. II-III e. II-IV 7. I. Bir sistemden elde edilebilecek en byk itir. II. Bir sistemin tamamen tersinir ekilde, evre ile dengeye gelinceye kadar hal deitirmesiyle yaplan itir. III. Ekserji deiimi pozitif, negatif ya da sfr olabilir, IV. l halde bulunan sistemin ekserjisi sfrdr. Ekserji hakknda yukarda sylenenlerden hangisi dorudur? a. I b. II c. III d. IV e. I-II-III-IV-V

8. I. enerjiden bamszdr. II. D ortam scaklndan bamszdr. III. Ekserji deiimi olamaz. IV. Entropi sabit kalr. Yukardaki bilgilere gre adyabatik, hareketsiz ve evre ile ayn sevide olan bir kapal odadaki havann ekserjisi iin aadakilerden hangisi sylenebilir? a. I b. II c. III d. IV e. II ve III 9. Bir s makinesi 1000 K ve 300 K scaklklarndaki iki s kayna arasnda altrlmaktadr. Makinenin veriminin %70 olduu belirtiliyor. Bu bilgilere gre makinenin durumu ve ikinci yasa verimi aadakilerden hangisidir? a. Makine alr; 0.1 b. Byle makine olmaz; 0.1 c. Makine alr; 1.0 d. Byle makine olmaz; 1.0 e. kinci yasa verimi olmaz. 10. 300 K ve 270 K scaklklar arasnda alan bir s pompasnn performans katsays 4 denilmektedir. Bu s pompasnn ikinci yasaya gre durumu ve performans iin aadakilerden hangisi sylenebilir? a. alr; 0.4 b. alr; 4.0 c. alamaz; 0.4 d. alamaz; 4.0 e. kinci yasa performans yoktur.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Yantnz yanl ise evrim Yapan Bir Sistem iin Birinci Yasas konusunu yeniden gzden geiriniz. 2. d Yantnz yanl ise Hal Deiimi Olan Sistem iin Birinci Yasas konusunu yeniden gzden geiriniz. 3. a Yantnz yanl ise Srekli Rejimde Enerji Korunumu Yasas konusunu yeniden gzden geiriniz 4. d Yantnz yanl ise Kslma konusunu yeniden gzden geiriniz 5. c Yantnz yanl ise Entropinin Art Prensibi konusunu yeniden gzden geiriniz 6. c Yantnz yanl ise SASA ileminde Tersinir i konusunu yeniden gzden geiriniz 7. e Yantnz yanl ise Ekserji konusunu yeniden gzden geiriniz 8. c Yantnz yanl ise Ekserji konusunu yeniden gzden geiriniz 9. d Yantnz yanl ise Ekserji konusunu yeniden gzden geiriniz 10. a Yantnz yanl ise Ekserji konusunu yeniden gzden geiriniz.

95

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Termodinamiin evrim iin birinci yasa ifadesinden Qnet=Wnet olacaktr. Burada Qgiren=4000 kJ/kg, Wnet=2800 kJ/kg olduundan; Qkan =4000-2800=1200 kJ/kg s atlmaktadr.

Sra Sizde 5
iki kaynak arasnda alan soutucularn en yksek performansa sahip olan Carnot soutma makinesi olduuna gre, ! ! ! !"!"#$ !"#$%&'$ = !! = !"# = 5.0 Bu sonuca gre Carnot soutma makinesinin performans byk bir makineden bahsedilmi. Elbette olamaz.
!!

!!

!""

!!

Sra Sizde 6
evre hava, s al verii yaparken scakl sabit ve T0=27 0C +273= 300 K
!!"#! !!

Sra Sizde 2
Bir sistem iin termodinamiin birinci yasasna gre
! !" = ! ! + ! !! + ! ! !

!"#! =

kJ/K olarak yazlr.

Burada Qevre=300 kJ !"#! =

!"" !""

= 1.0 kJ/K

! + !" demektir. Burada s geiinden, i enerji deiiminden ve potansiyel enerji deiiminden sz edilmediine gre bu byklkleri ihmal ediyoruz. Motorun ii, sabit bir hzda seyrederken: ! = !
!

Sra Sizde 7
Gerek ilemler tersinmezdir, yani gerekleirken bir daha asla geri gelemeyecek kayplarmz olur. Tersinir ilemleri kullanarak, hi tersinmezlikler olmasayd nasl bir byklk sz konusu olacakt, bunu grebiliyoruz. Bu ideal snrlarda bize elimizdeki sistemin daha iyi olabilmesi iin ne kadar ansmz var bunun mertebesini veriyor.

olacaktr.
! !

Burada

V=360

km/h=360km/h

(1h/3600s)(1000m/1km)=100 m/s olur. = ! = 1 2 1000/1 100 / 2

!

Sra Sizde 8
Is makineleri iin ikinci yasa verimi: !! =
! !! !! !! !"" !"""

Burada ! = 1 !!,! = !!,! =

! !! ! !!

=1

= 0 .7

= 10000000 = 10

= =

!.!" ! .! !.!" ! .!

= 0 .3 = 0 .5

Sra Sizde 3
Bu makineler iin i wt= hi-he (kJ/kg) wt= (3400-2300) kJ/kg =1100 kJ/kg

B makinesi kaynan daha iyi kullanmaktadr.

Sra Sizde 9
Carnot s pompas olsayd ! !!! !"#!$%! =
! ! !! !

Sra Sizde 4
Yaktsz yani bir yksek scaklk kayna kullanmadan alabilecek herhangi bir makine olamaz. Bu termodinamiin ikinci yasasna, Kelvin-Plank ifadesinde de belirtildii gibi, aykrdr.

! !!
!"# !""

! ! ! ! .!

= 10

!!

!! =

2 .0 = = 0 .2 ! 10

96

Yararlanlan Kaynaklar
engel,Y. A. and Boles, M. A.(2006). Mhendislik Yaklamyla Termodinamik. 5th ed.McGraw-Hill. ztrk, A., Kl, A. (2004). Mhendislik Termodinamii. Birsen Yaynevi. Moran, MJ. Shapiro, HN. (2008). Fundamentals of Engineering Thermodynamics. 6th Ed..Wiley. Van Wylen, GJ., Sonntag, RE.( 2008). Fundamentals of Classical Thermodynamics. 6th Ed.John Wiley& Sons, Ync, H.(2010). Ekserji Analizi.ODT Basm lii. Karako, H. ve dierleri. Tanl M. ve Ergn Y. (Editr) (2010). Enerji Analizi ve Ynetimi. Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Erbay, B (2007) Flow exergy destruction in ducts. Journal of Thermal Sciences and Technology, Cilt 27, Say 1.

97

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Enerji analizinin nemini ve amacn ifade etmek, Enerji ak diyagramlarn (Sankey diyagramlar) zmlemek, Enerji analizi yntemini renmek ve sanayi tesislerinde yaygn kullanm olan baz niteler iin enerji analizi rneklerini zmlemek, Seramik tesislerinde kullanlan eanjrler ve kurutucular iin enerji analizi uygulamak, imento tesislerinde kullanlan farin deirmeni iin enerji analizi uygulamak ile ilgili bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

Anahtar Kavramlar
Enerji analizi Sankey diyagram Kontrol hacmi Enerji korunumu Kontrol hacmi Debi Entalpi zgl s

indekiler
v Giri v Enerji Ak Diyagramlar (Sankey Diyagramlar) v Enerji Analizi Yntemi ve Baz niteler in Enerji Analizi rnekleri v Seramik Tesislerinde Eanjr ve Kurutucu niteleri in Enerji Analizi v imento Tesislerinde Farin Deirmeni nitesi in Enerji Analizi

98

Sanayide Enerji Analizi Uygulamalar

GR
Sanayide enerji tasarrufu almalar yaplrken ncelikle enerji tasarrufu salanacak noktalarn tespit edilmesine ihtiya vardr. Sanayide enerji tketimindeki ve fiyatlarndaki art, rn maliyetlerini de birinci derecede etkilemektedir. Sanayide ihtiyaca bal ortaya kan retim art enerji talebini dolaysyla enerji maliyetlerini de artrmtr. zellikle enerji tasarruf ve verimlilie ynelik yaplan almalar sanayide youn enerji tketen sektrlerin enerji tketimlerinde dler ortaya karmtr. Sanayideki rekabet koullar firmalar daha az enerji ile benzer rn ortaya karma almalarn artrmtr. Makro dzeyde de bakldnda da ekonomik bymenin salanmasnda enerji kayplarnn minimuma indirilmesi ve enerji tasarrufu almalarnn nemli bir pay olduu aktr. Sanayide enerjinin etkin kullanm, enerji verimlilii ve enerji tasarrufu amacyla almalar yaplmas firmalar iin kanlmaz hale gelmitir. Sanayide enerji tasarrufu gerekletirebilmek iin mevcut durumun en iyi ekilde analiz edilmesi gerekmektedir. Bunun en iyi yolu giren ve kan enerjilerin tespit edilip analizinin yaplmasdr. Enerji analizi; sisteme giren ve kan enerji miktarlarnn tespiti ile bunlar arasnda bir denklik kurulmas esasna dayanr. Enerji analizinin her admnda termodinamiin birinci yasas gz nnde tutulur. Enerji analizinin amac ve buna ynelik deerlendirmeler ksaca yle yaplabilir: Enerji analizine balarken sisteme enerji giri ve k noktalar tespit edilir. Daha sonra bu noktalardan giren ve kan enerji miktarlarnn hesab yaplr. Bunun amac mevcut durumda gerekte kullanlan ve tketilen enerji miktarnn ortaya karlmasdr. Bu ilem iki admda gerekletirilir. Birinci admda enerji giri noktalaryla bu noktalardan giren enerji miktar tespit edilir. Amacmz enerji tketimini azaltmak olduuna gre nce hangi noktadan ne kadar enerji giriinin olduunun tespiti gerekmektedir. Enerji tketimini azaltma almalarn yapabilmek iin sisteme enerji giri noktalarn tespit etmek ve bu noktalardaki enerji miktarlarn belirlemek nemlidir. Eer ne kadar enerji girii yaptmz bilmiyorsak bunu benzer sistemler karlatrma ve azaltma almalarn da yapamayz. kinci admda enerji k noktalaryla bu noktalardan kan enerji miktarlarnn tespiti yaplr. Enerji tasarrufu yapabilmemiz iin enerji k noktalarndaki enerji miktarlarnn bilinmesi gerekmektedir. Aslnda bu alma enerji tasarruf potansiyeli olan noktalarn tespiti amacna yneliktir. Eer enerji tketim noktalar ve miktarlar bilinmezse tasarruf olanaklar da deerlendirilemez. rnein sanayi tesislerinde bacadan atlan scak gaz ile bunun debisin hesab, atlan bu gazdan yararlanma olanaklarn ortaya karmamz salar. Bu tr uygulamalarda baca gaz kna yerletirilecek bir atk s kazan ile bacadan atlan scak gaz kullanlarak, scak su elde edilebilir. Bu scak su da stma sisteminde ve iilerin soyunma odasnda scak su ihtiyac olarak deerlendirilebilir. Bu olanaklarn deerlendirilebilmesi iin enerji analizi almas yaplmaldr. letmenin verimli alp almad da giren ve kan enerji miktarlnn hesaplanmas ve bunlarn srekli izlenmesiyle ortaya karlabilmektedir. letmelerde enerji analizi yapmann dier bir yarar da mmkn olan en dk enerji tketimiyle maksimum enerji retimi salama hedefine ulamaktr. Bu amala enerji giri ve
99

k noktalar ile enerji miktarlar hesaplanarak tek tek incelenir. Bu inceleme sonunda enerji tketim noktalarnda ne kadarlk enerji tasarrufu yaplabilecei hesaplanr. Bu durum giren enerjinin de azaltlmas anlamna gelir. Bu alma sonunda minimum enerji tketimiyle maksimum retim yapma hedefine ulalmaya allr. Aslnda bu alma birim retim bana enerji tketiminin hesab anlamna da gelmektedir. Bu alma zgl enerji tketimi olarak da anlmaktadr. zgl enerji tketimi birim rn bana kullanlan enerji olarak da tanmlanmaktadr. Bu kavram, ou zaman sanayi tesislerinin enerji tketimi iin bir karlatrma ve performans ifadesi olarak kullanlmaktadr. zgl enerji tketimi birimi iin rnek olarak kj/kg imento verilebilir. Bunun anlam bir kilogram imento iin tketilen enerji miktardr. letmeler srekli olarak yeni nlemler alarak birim retim bama tkettikleri enerji miktarlarn azaltmaya alrlar. letmelerde enerji analizi yaplmas eitli noktalarda yenileme ya da modifikasyon gibi planlarn uygulanma olanan da ortaya kartr. Baz durumlarda cihaz tamamen yenilemeye ynelik yatrm yapmak, zellikle uzun sre alm olan ve eski teknoloji ile iletilen cihazlarda ok iyi sonular verebilmektedir. Bu noktada elektrik motorlaryla bunlarn tahrik ettii nitelerin kapasitelerinin uygun olarak belirlenmi olmas byk nem arz etmektedir. yle ki baz tesislerde elektrik cihaz altran elektrik motorunun gc emniyet faktr gerekesiyle ihtiyacn ok stnde seilebilmektedir. Bu durum cihazn yllar ve yllar boyu dk verimle iletilmesi anlamna gelmektedir. Byle durumlarda elektrik motorunu daha dk kapasiteli yeni bir motorla deitirilmesi balangta ciddi bir yatrm yaplmasn gerektirse bile bu yatrm salayaca enerji tasarrufu ile kendisini ksa zamanda geri deyebilmektedir. Byle bir tespitin yaplabilmesi ancak enerji analizi almasyla mmkndr. letmeler, uzun sreli almalar sonunda iletmedeki hata ve eksikleri gremez hale gelebilirler. Enerji ve verimlilik konusunda da durum byledir. letmeler, kendi sistemlerini en iyi olduunu, baka trl alma eklinin sz konusu olamayacan ve verimlilik asndan yeni almalara ihtiya olmadn dnebilirler. Bu nedenle enerji analizi almalarnn iletme dndan enerji konusunda uzman, profesyonel bir danmanlk kuruluuna yaptrlmas nerilmektedir. Son yllarda tm sektrlerde finansal tasarrufun yannda enerji tasarrufuna da ynelik olarak almalarn srekli olarak artt grlmektedir. Enerji analizine ynelik almalarn belirli aralklarla tekrarlanarak yaplmas yeni iyiletirmeler yapma olanaklarn yan sra varsa ktye gidileri de ortaya karabilecektir.

ENERJ AKI DYAGRAMLARI (SANKEY DYAGRAMLARI)

Enerji analizi almasndan nce, almas yaplan sistem kontrol hacmi ile birlikte ematik olarak gsterilir. Giri ve k noktalarndan enerji aklarnn olutuu, belirli snrlar tarafndan evrelenmi bir sistem kontrol hacmi olarak adlandrlmaktadr. Enerji analizi, belirlenen kontrol hacmine giren ve kan enerji miktarlarndan yararlanlarak hesaplanr. Bu hesaplamalarn yaplabilmesi iin eitli lm deerlerine ihtiya bulunmaktadr. Bunlar; giri ve k noktalarna ilikin scaklk, basn, younluk, debi gibi deerlerdir. Debi birim zamanda belli bir kesitten geen akkan miktardr.

Sanayide Enerji Analizi Uygulamalar balkl bu niteyi daha iyi anlamak ve renmek iin Termodinamiin I. Yasasnn ok iyi bir ekilde bilinmesi gerektiini unutmaynz. Enerji analizi almalar ile birlikte, enerji ve ktle denklikleri oluturulmas gerekmektedir. Enerji analizi almalarnn sonucunda, enerji giri ve k ile enerji miktarlarn ematik olarak gsteren diyagramlar hazrlanr. Bu diyagramlar Sankey diyagramlar olarak anlmaktadr. Aada ekil 5.1de sanayide kullanlan buhar kazanna ynelik olarak yaplm bir Sankey diyagram grlmektedir.

100

ekil 5.1: Sanayide Kullanlan Buhar Kazan iin Yaplm rnek Bir Sankey Diyagram

ekil 5.1de grlen Sankey diyagramn incelediimizde 100 birim olarak giren enerjinin nasl dald grlmektedir. Bu dalma baktmzda 100 birim giren enerjinin 48 birimi retimde kullanlmakta dierleri bir ekilde atlmaktadr. Atlan enerji miktarlarna baktmzda giren enerjinin %20si bacadan atlmakta %9u kondensat ve fla buhar kayb olarak ortaya kmaktadr. Daha sonra %8lik kayb ksmi yk kayb %7si ise hat kayb olarak grmekteyiz. Giren enerjini %5i blf kayb, %9u kondensat ve fla buhar kayb olarak %3 ise radyasyon kayb olarak ortaya kmaktadr. letici olarak ncelikle baca gazndan yararlanma olanaklar deerlendirilip daha sonra kondensat ve fla buhar kaybnn nasl azaltlabilecei zerinde durulacaktr. Srasyla ksmi yk kayplar hat dengeleme ve blf kaybnn nasl azaltlaca tek tek incelenerek burada alnacak nlemler ortaya kartlr. rnein bacadan atlan scak gaz ile yakma havas stlarak giren enerjide azaltma salanabilir. Ya da kazana giren suyun n stlmas baca gaz enerjisiyle salanarak yine giriteki enerji azaltlabilir. Bu durum kg buhar bana tketilen enerji miktarn da azaltacaktr. Dier noktalardan atlan enerji miktarnda her azalma, giren enerjinin retimde kullanlan ksmnn artmasn salayacaktr. Sonuta retimde kullanlan buhar yzdesi artacaktr. Aslnda yukardaki rnekte %48 olarak belirtilen retimde kullanlan buhar bir bakma sistemin verimliliini de gstermektedir. Dier noktalarda azalan her bir kayp retimde kullanlan buhar miktarnn artn salayacaktr. imento sanayi, youn enerji tketen sektrlerin banda yer almakta olup, enerji analizi almalarnn bu sektrde nemi byktr. imento retim srecini ksaca yle anlatabiliriz: Kil, kalker ve dier hammadde krlarak hammadde silolarna gnderilir. Belli oranlarda kartrlan hammadde farin deirmeninde tlr. Farin, buradan n stc niteye gnderilerek hammaddenin n kalsinasyonu salanr. Kalker, kil ve demir cevherinin belli oranlarda kartrlan ham madde deirmenlerde tlr. tlm bu hammaddeye farin ad verilir. Bir maddenin nemini ve karbondioksit gibi uucu maddelerini uzaklatrmak iin o maddeyi erime noktasnn altnda stma (kavurma) ilemine kalsinasyon denir. n kalsinasyon nitesinden kan hammadde, piirilmek zere dner frna gnderilir. Dner frndan kan klinker, soutma nitesine gnderilir. Soutmadan kan klinker, belli oranlarda al ta ve dier katklar eklenerek kartrlr ve tlmek zere imento deirmenine yollanr. imento deirmeninden kan rn, pazarlamak zere paketlenir.

101

ekil 5.2de rnek bir imento fabrikas iin izilen bir Sankey diyagram grlmektedir.

ekil 5.2: Bir imento Fabrikas in Sankey Diyagram

ekil 5.2den grld gibi giren enerjinin ancak %46lk bir ksm klinker oluum ss olarak kullanlmaktadr. Sankey diyagramndan grld gibi giren enerjinin %15i bacadan atlan kuru baca gaz kayb olarak ortaya kmakta, % 6s farindeki nem ile birlikte atlmaktadr. Sonu olarak giren enerjinin yaklak %21i bacadan dar atlmaktadr. Soutma nitesinden kan gazla atlan enerji ise %15 olarak ortaya kmaktadr. Yzey s kayb %9 iken Szntlardan kaynakl kayp ise %9 olarak ortaya kmaktadr. Dner frn etrafna yerletirilebilecek panellerle bu snn deerlendirilmesi ayr bir aratrma konusu olarak ortaya kabilir. rnek olarak verilen bu tesiste sonu olarak yaplabilecek pek ok enerji tasarrufu nlemi mevcut olup bunlar anacak enerji analizi yaplmas ve bu analizin sonularn deerlendirilmesi ile ortaya kabilir. Yaplan Sankey diyagram enerji girdisinin nerelerde hangi yzdelerde kullanldn aka gsterilmektedir. Bu bilanolardan yararlanla kayp s miktarlarn azaltlmas bylece de enerjinin daha byk bir ksmnn klinker oluunda kullanlmasna ynelik almalar yaplabilir. Ayrca bu bilanonun sonularndan yararlanlarak klinker oluu ss dndaki atk slardan eitli yollara yaralanlmas olanaklar aratrlabilinir. ekil 5.3te ise bir tav frnna ait rnek bir Sankey diyagram grlmektedir:

ekil 5.3: Tav Frnna Ait Bir Sankey Diyagram

Tav frnlar metal ve dier malzemelerin sl ilem uygulanarak deiik scaklklarda iletildii endstriyel frnlardr. ekil 5.3te grld gibi giren enerjinin hangi noktalarda dald ak bir ekilde yerletirilir. Daha sonra bu noktalar tek tek gzden geirilerek salanabilinecek enerji tasarrufu olanaklar deerlendirilir.

102

ENERJ ANALZ YNTEM VE BAZI NTELER N ENERJ ANALZ RNEKLER

Enerji analizi yaplacak sistem ya da evrim detayl olarak incelenir. Bu inceleme srasnda sistem ya da evrim nce btn olarak bir kontrol hacmi olarak ele alnr. Daha sonra niteler ayr ayr kontrol hacimleri iine alnarak enerji analizi ilemi yaplr. Sistemin enerji analizi yaplrken snrlar izilen kontrol hacmine giren ya da kan enerji ve ktle miktarlar dikkate alnr. Kontrol hacmine giren ya da kan akkann debi, scaklk, basn gibi byklkleri belirlenmelidir. Snrlar izilen kontrol hacmi iin enerji ve ktle denklii hesaplarnn yaplmas gerekmektedir. ekil 5.4te basit bir ema zerinde bir nite ile kontrol hacmi giri ve k noktalar gsterilmitir.

ekil 5.4: rnek Bir Kontrol Hacminde Giren ve kan Enerjilerin Gsterilmesi

ekil 5.4te basit bir hammadde piirme frnndaki enerji giri-klar kontrol hacmi zerinde gsterilmektedir. Frn basit bir kontrol hacmi ile kapatldktan sonra kontrol hacmine giren ve kan tm enerji giri-klar ve tketimleri bu ema zerinde gsterilir. ekil 5.4ten grld gibi giren enerji, hammadde(Qh), yakt(Qy), ve yakma havasndan(Qyh) olumaktadr. Enerjini bir ksm hammadde piirmekte(Qhp) kullanlmaktadr. Kalan enerji yolla dar atlmaktadr. Bunlar radyasyon ve konveksiyonla atlan s(Qrk), pien rnle beraber dar atlan enerji(Q) ve atk gaz ile dar giden enerjiden(Qag) olumaktadr. Buna gre kontrol hacmine giren enerjilerin toplam kontrol hacminden kan ve tketilen enerji miktarna eit olacaktr. Bu durumda ekil 5.4te verilen frn iin giren ve kan enerjiler arasnda aadaki ifade yazlabilir: Qh+Qy +Qyh= Qhp+ Qrk + Q +Qag (5.1)

Aslnda bu ifade termodinamiin birinci yasasnn ak sistemlere uygulanmas sonucu elde edilecek ifadeden bakas deildir. Termodinamiin birinci yasas srekli akl srekli ak sitemlere uygulandnda ve potansiyel ve kinetik enerji deiimlerinden kaynaklanan fark ihmal edildiinde aadaki ifade yazlabilmektedir: - = ! . ! - . (5.2)

Sistemde i etkileimi sz konusu olmadndan Eitlik 5.2yi yeniden yazarsak aadaki ifade yazlabilmektedir: hp+ rk = ( ! . ! + ! . ! + !! . !! ) - ( !! . !" + . ) Eitlik 5.3 yeniden dzenlersek aadaki eitlii elde ederiz: Qhp+ Qrk + Q +Qag
= Qh+Qy

(5.3)

+Qyh

(5.4)

103

Eitlik 5.1 ile Eitlik 5.4 ayn sonucu vermitir. Dier bir deyile, termodinamiin birinci yasasnn ak sistemlere uygulanmas ve kontrol hacmine giren ve kan toplam enerjilerin birbirine eit olmas ayn sonucu veren ifadelerdir.

Kompresr in Enerji Analizi

Kompresrler sanayide pek ok alanda kullanlan bir cihazdr. rnek olarak inceleyeceimiz buradaki eksenel kompresr havann sktrlmasn salar. Eksenel kompresr, bir rotor zerine yerletirilmi kanatlar ve bir gvdeden oluur. Kanatlar emilen havay hzlandrarak bir kinetik enerji kazandrr. Bylelikle akkan basnlandrlm olur. ekil 5.5ten grld gibi 1 noktasndan E1 enerjisi ile giren hava 2 noktasnda basnc artm hacmi azalm olarak E2 enerji ile kmaktadr. Bu arada kompresrn altrlmas iin Wkomp ii verilmektedir.

ekil 5.5: Eksenel Kompresr in Kontrol Hacmine Giren ve kan Enerjilerin Gsterimi

Eksenel kompresrde enerji analizi yaplrken, aadaki kabuller gz nne alnmaktadr: Eksenle kompresr srekli akl srekli ak sistemle almaktadr. Kompresrdeki srtnme kayplar ihmal edilmektedir. Kompresr yzeyinden s al-verii olmad kabul edilmektedir. Dier bir deyile sistemin adyabatik sistem olduu kabul edilmektedir. Adyabatik Sistem, sistem snrlarndan s geiinin olmad sistemlerdir. Bu sistemler gerekte olmayp ideal kabul edilen sistemlerdir. Kompresre giren ve kan gazn zgl s deerini (Cp) sabit kabul edilir. Dier bir kabul de havann ideal gaz olduudur. Sistem srekli akl srekli ak (SASA) olarak kabul edildiinden, kompresre giren ktlelerin toplam kan ktlerin toplamna eittir. Sistem srekli akl srekli ak sistem, kontrol hacmi ierisinde toplam ktlenin zamanla deiimi sfrdr. Baka bir deyile sisteme giren ktlenin sistemden kan ktleye eit olduu sistemlerdir.

hava,g=hava,
Eitlik 5.5ten grld gibi giren hava debisi kan debisine eittir.

(5.5)

ekil 5.5 incelendiinde kontrol hacmi zerinde giren ve kan enerjilerin iaretlendii grlr. Kompresre E1 enerjisi girmekte, Wkomp ii verilmekte bunlarn karl E2 enerjisi kmaktadr. Dier bir deyile, E2 kan enerji, E1 enerjisi ile Wkomp iinin toplam kadardr. Kompresre giren akkan, scaklk, basn ve debi zelliklerine bal olarak E1 enerjisi ile girmektedir. Giren hava bnyesinde entalpi, kinetik enerji ve potansiyel enerji bulundurmaktadr (h1+1/2V12+gz1). kan akkan da scaklk, basn ve debi zelliklerine bal olarak E2 enerjisi ile kmaktadr. kan hava ise bnyesinde entalpi, kinetik enerji ve potansiyel enerji bulundurmaktadr (h2+1/2V22+gz2). Kompresr iin enerji analizi yaplrken termodinamiin birinci yasas kullanlacaktr. Termodinamiin birinci yasas enerjinin korunumu yasas olup gz nne aldmz sistemlerde bir anlamda enerji bilano hesab yapmay gerekmektedir. Srekli akl srekli ak (SASA) sistemlerde ktle birikmesi sz konusu deildir. Bu nedenle giren toplam enerji kan toplam enerjiye eit olmaktadr.
104

Dier bir deyile giren toplam enerji ile kan toplam enerji arasndaki fark sfr olmaktadr. Buna gre kompresr iin enerjinin korunumu ifadesi u ekilde yazlabilir.
. . E kan =0 E giren komp komp

(5.6)

ekil5.5 incelendiinde giren enerji E1 enerjisi ile Wkomp iinin toplam olmaktadr. Bu durum dikkate alnrsa Eitlik 5.6 aadaki ekilde yazlabilir:

Eitlik 5.7'deki E1 ve E2 enerjilerinin, entalpi, kinetik enerji ve potansiyel enerji toplamlarndan olutuu dikkate alnrsa E1 ve E2 enerjileri aadaki ekilde yazlabilir:
. . . 1 2 1 2 . E1 = m hava h1 + V 1 + gz1 , E 2 = mhava h2 + V 2 + gz2 2 2

(5.8)

Eitlik 5.8'de potansiyel enerji ve kinetik enerji ifadeleri ihmal edilirse E1 ve E2 enerjileri aadaki ekilde yazlabilir:

E1 = mhava .h1 , E 2 = mhava .h2

(5.9)

Eitlik 5.9, Eitlik 5.7de yerine yazlrsa ve Wkomp ii bu eitlikten ekilirse Wkomp aadaki ekilde bulunur:

Hava iin Cp zgl s deeri sabit alnrsa entalpi fark, Cpnin scaklk farkyla arpmna eit olur:

W komp = mhava c p (T2 T1 )

(5.11)

Bu sonuca gre ekil 5.5'te verilen kompresrde, i entalpi farkna dier bir anlatmla scaklk farkna bal olmaktadr. Bir kompresre hava 20 kg/s debiyle girmektedir. Kompresrde giren havann entalpisi 300 kJ/kg, kan havann entalpisi ise 650 kJ/kg olarak verilmektedir. Bu verilere gre kompresre verilen i miktarn hesaplayp, kompresr iin enerji analizi yaparak bu analizi ematik olarak gsteriniz. Enerji analizi yaplrken kompresrn etrafna bir kontrol hacmi izilip kompresre giren ve kan enerjilerin hesab ayr ayr yaplr. E1 giren enerjisi ve E2 kan enerjisi aadaki gibi hesaplanabilir:

E1 = mhava .h1 E 2 = mhava .h2

. .

1=(20 ).(300 )=6000

2=(20 ).(650 )=13000

Eitlik 5.7'i kullanarak Wkomp ifadesi ekilirse:

105

 komp= 2 1

komp = (13000-6000) =7000

J/s birim olarak Watta eit olduundan, kJ/s birim olarak KWatta eittir. Yukardaki veriler nda kompresr iin enerji analizi basite aada verilen ekildeki gibi gsterilebilir.

ekil 5.6: Kompresr in Enerji Analizi

Bir kompresre hava 20 kg/s debiyle girmektedir. Hava iin ortalama scaklk iin ortalama zgl s deeri Cp 1,02 kJ/kg.K olarak verilmektedir. Kompresre giren havann scakl 290 K, kan havann scakl ise 610 K olarak verilmektedir. Bu verilere gre kompresre verilen i miktarn hesaplaynz. Eitlik 5.11i kullanarak: komp=(20 ).(1,02) kJ/kg.K.(610-290)K komp= 6528

Bir kompresre hava 18 kg/s debiyle girmektedir. Kompresrde giren havann entalpisi 290 kJ/kg, kan havann entalpisi ise 710 kJ/kg olarak verilmektedir. Bu verilere gre kompresre verilen i miktarn hesaplaynz.

Bir kompresre hava 18 kg/s debiyle girmektedir. Hava iin ortalama scaklk iin ortalama zgl s deeri Cp 1,02 kJ/kg.K olarak verilmektedir. Kompresre giren havann scakl 280 K, kan havann scakl ise 605 K olarak verilmektedir. Bu verilere gre kompresre verilen i miktarn hesaplaynz.

Yanma Odas in Enerji Analizi

Yanma odas sanayide pek ok alanda yaygn bir kullanma sahiptir. rnek olarak inceleyeceimiz ve enerji analizini yapacamz yanma odas, bir gaz trbinli motorun yanma odasdr. Gaz trbinli motor nitelerinde yanma odas, kompresr k ile trbin girii arasnda yer almaktadr. ekil 5.7den grld gibi 2 noktasndan E2 enerjisi ve Qyakt ss ile giren hava 3 noktasndan E3 enerji ile kmaktadr.

106

ekil 5.7: Yanma Odas in Kontrol Hacmine Giren ve kan Enerjiler

Yanma odasnn enerji analizi yaplrken aadaki kabuller gz nne alnmaktadr: Yanma odasn adyabatik olduu kabul ediyoruz. Bu durumda darya herhangi bir s kayb olmad kabul edilmektedir. Gerek hesaplamalarda darya kaan s enerjisi de analizin kanlar blmnde yer alacaktr. Yanma ileminin verimli olmas iin ieri giren hava ve yakt belirli bir debide yanma odasna verilmektedir. Yanma odas ierisindeki yanma verimi % 100 olarak kabul edilmektedir; dier bir deyile srtnme kayplar ihmal edilmektedir. Yanma odasna giren ve kan gazn zgl s deerini (Cp) sabit kabul edilir. Gerek hesaplamalarda kan gazn enerjisi hesaplanrken zgl s deerinin (Cp) scakla bal fonksiyonu dikkate alnarak oluturulan ifadeler kullanlr. Yanma odas, srekli akl srekli ak(SASA) sistem olarak ele alnmtr. Dolaysyla, ktle birikmesi ya da azalmas sz konusu deildir. Sonu olarak giren toplam enerjiler ile kan toplam enerjiler arasndaki fark sfr olmaktadr. Bu durum daha nce Eitlik 5.6da gsterilmitir. Gerek yanma analizlerinde, yaktn debisi de gz nne alnmaktadr. Bu durumda gerek hesaplamalarda yanma odas knda, egzoz gaznn ktlesi havann ktlesi ile yaktn ktlesinin toplam olarak dikkate alnmaktadr.

m hava + m yakt = m gaz

(5.12)

Yanma odasna giren yaktn debisi havann debisinin yannda nemsenecek derecede dk olduu iin pratik hesaplamalarda yaktn debisi ihmal edilebilmektedir. Bu durumda kan gazn debisi, giren havann debisine eit alnmaktadr.

m hava m gaz
.

(5.13)

ekil 5.7de yanma odas iin kontrol hacmi izilmi ve bu kontrol hacmi zerinde giren ve kan enerjiler gsterilmitir. ekil 5.7den grld gibi, yanma odasnn kontrol hacmine yakt jisi ile girmekte, dier yandan hava m hava .h2 (E2) enerjisi ile girmektedir. Yanma odas k egzoz havas hava.h3 (E3) enerjisi ile kmaktadr. Yanma odasnda enerji analizi yaplrken de termodinamiin birinci yasas, enerjinin korunduunu belirttiinden kan gazlarn enerjisi, giren yakt ve havann enerjileri toplamna eit olacaktr. Bu noktalar dikkate alndnda korunumu ifadesi kullanlarak enerji analizi yle yaplabilir:
.

Q yakt ener-

mhava .h2 + Q yakt -hava.h3= 0

E2 ve E3 iin enerji deerleri yerine yazlp Eitlik 5.14ten Qyakt ekersek u ifadeye ularz. yakt= hava . (h3-h2)

(5.14)

(5.15)

Bir gaz trbinli motorun yanma odasna hava 20 kg/s debiyle girmektedir. Havann yanma odas giriindeki scakl 610 K ve yanma sonu rnlerinin ktaki scakl ise 1340 K olarak verilmektedir. Bu verilere gre yanma yaktn odasna verdii enerjiyi hesaplaynz.
107

Aadaki izelge 5.1de belirli scaklklara denk gelen entalpi deerleri grlmektedir.
izelge 5.1: Belirli Scaklklar in Entalpi Deerleri

T (K) 540 560 580 590 600

h(kJ/kg) 544.35 565.17 586.04 596.52 607.02

T (K) 610 620 640 660 680

h(kJ/kg) 617,53 628.07 649.22 670.47 691.82

T (K) 700 720 740 760 800

h(kJ/kg) 713.27 734.82 756.44 778.18 821.95

T (K) 820 900 960 1000 1300

h(kJ/kg) 843.98 932.93 1000.55 1046.04 1395.97

T (K) 1320 1340 1360 1380 1400

h(kJ/kg) 1419.76 1443.60 1467.49 1491.44 1515.42

izelge 5.1e bakarak 610 K scakl iin entalpi deeri 617.53 kJ/kg; 1340K iin entalpi deeri 1443,60 kJ/kg olarak okunur. Eitlik 5.15 kullanlarak: yakt =(20 ).(1443,6-617,53) yakt = 16521,4 Bu almada enerji hesaplamalarnda ska kullanlan izelge kullanmn da renmi olduk. Bu sonulara gre yanma odas iin enerji analizi grafik olarak ekil 5.8deki gibi gsterilebilir.

ekil 5.8: Yanma Odas in Enerji Analizi

Bir gaz trbinli motorun yanma odasna hava 20 kg/s debiyle girmektedir. Havann yanma odas giriindeki scakl 620 K ve yanma sonu rnlerinin ktaki scakl ise 1380 K olarak verilmektedir. Yanma odasndaki havann ortalama scaklk iin ortalama zgl s deeri Cp 1,142 kJ/kg.K olarak verilmektedir Bu verilere gre yanma yaktn odasna verdii enerjiyi hesaplaynz. Kompresrde entalpi farknn zgl s ile scaklklarnn farknn arpmna eit olduunu renmitik. Eitlik 5.11i yeniden yazarsak yakt= . Cp.(T3-T2) Verilen deerlerini yerine yazarsak; yakt =( 20 ). (1,142 kJ/kg.K).(1380-620)K yakt=17358.4 Bir gaz trbinli motorun yanma odas giriindeki scaklk 590 K, yanma odas kndaki scaklk 1300 K olarak llmtr. Yaktn yanma odasna verdii enerji 12000 kJ/s ise yanma odasna giren havann debisini bulunuz.

108

Bizden istenilen havann debisi olduundan Eitlik 5.15ten debiyi ekelim:

izelge 5.1e bakarak 590 K scakl iin entalpi deeri 596,52 kJ/kg, 1300K iin entalpi deeri 1395,97 kJ/kg olarak okunur. Bu deerler yerine yukardaki eitlikte yerine koyarsak:

hava=

!"### !"#$,!"!!"#,!"

hava 15

Bir gaz trbinli motorun yanma odasna hava 15 kg/s debiyle girmektedir. Havann yanma odas giriindeki scakl 600 K ve yanma sonu rnlerinin ktaki entalpisi ise 1400 kJ/kg olarak verilmektedir. Bu verilere gre yanma yaktn odasna verdii enerjiyi hesaplaynz.

Bir gaz trbinli motorun yanma odasna hava 18 kg/s debiyle girmektedir. Havann yanma odas giriindeki scakl 640 K ve yanma sonu rnlerinin ktaki scakl ise 1360 K olarak verilmektedir. Yanma odasndaki havann ortalama scaklk iin ortalama zgl s deeri Cp 1,142 kJ/kg.K olarak verilmektedir Bu verilere gre yanma yaktn odasna verdii enerjiyi hesaplaynz.

Trbin in Enerji Analizi

Trbin, ierisine giren bir akkann yksek s enerjisini ie evirmek iin sanayide yaygn olarak kullanlan bir nitedir. Burada trbin iin enerji analizi almas ve buna iliin rnek verilecektir. Gaz trbini iin analize balarken, gaz trbini iin bir kontrol hacmi izilir, zerinde giren ve kan enerjiler ekil 5.9daki gibi gsterilir. ekil 5.9dan grld gibi 3 noktasndan E3 enerjisi ile giren hava 4 noktasnda basnc azalm hacmi artm olarak E4 enerji ile kmaktadr. Bu arada trbinin almas sonucu Wtrbin ii olumaktadr.

ekil 5.9: Trbin in Giren ve kan Enerjiler

Trbinde enerji analizi yaplrken aadaki kabuller gz nne alnmaktadr:

109

Trbin srekli akl srekli ak(SASA) sistemle almaktadr. Srtnme kayplar ihmal edilmektedir. Trbinin yzeyinden s al-verii olmad kabul edilmektedir. Dier bir deyile sistemin adyabatik olduu kabul edilmektedir. Trbine giren ve kan gazn zgl s deerini (Cp) sabit kabul edilir. ekil 5.9 incelendiinde kontrol hacmi zerinde giren ve kan enerjilerin iaretlendii grlr. Trbine E3 enerjisi girmekte, E4 enerjisi kmaktadr, bunlarn karl trbin Wtrbin ii yapmaktadr. Dier bir deyile, E3 giren enerji, E4 enerjisi ile Wtrbin iinin toplam kadardr. Trbine giren akkan, scaklk, basn ve debi zelliklerine bal olarak E3 enerjisi ile girmektedir. Giren hava bnyesinde entalpi, kinetik enerji ve potansiyel enerjiyi bulundurmaktadr (h3+1/2V32+gz3). kan akkan da scaklk, basn ve debi zelliklerine bal olarak E4 enerjisi ile kmaktadr. kan hava ise bnyesinde entalpi, kinetik enerji ve 2 potansiyel enerjiyi bulundurmaktadr (h4+1/2V4 +gz4). Trbinde enerji analizi yaplrken termodinamiin birinci yasas, enerjinin korunumu yasas trbine uygulanrsa u eitlikler elde edilir:
. . E E =0 giren kan trbin trbin

(5.16)

Trbinde giren enerji ekilde yazlabilir:

E 3 , kan enerjiler ise E 4 ve W trbin olmaktadr. Bu durumda 5.16 Eitlii u

(5.17)

. . . E 3 E 4 + W trbin = 0

Eitlik 5.17deki

E 3 ve E 4 srasyla u ekilde yazlabilir:

. . 1 2 E 4 = mhava h4 + V 4 + gz4 2

. . 1 2 E 3 = m hava h3 + V 3 + gz3 , 2

(5.18)

Eitlik 5.18teki debiler, ktle korunumdan dolay aslnda yanma odasndan kan gazn da debisidir. Ayrca bu eitliklerdeki potansiyel ve kinetik enerjilerdeki deiimler ihmal edilirse Eitlik 5.18 u ekilde yazlabilir:

E 3 = mhava .h3

E 4 = mhava .h4
W trbin ii ekilirse,
.

(5.19)

Eitlik 5.19, Eitlik 5.17de yerine konulursa ve

. . . m hava .h3 m hava .h4 + W trbin = 0

W trbin = mhava .h3 mhava .h4

W trbin = mhava ( h3 h4 )

(5.20)

eitlii yazlabilecektir. Trbin giri ve kndaki gazn zgl s deeri sabit kabul edildiinden, Eitlik 5.20 u ekilde yazlabilir:

110

W trbin = mhava .c p (T3 T4 ) .

(5.21)

Bu durumda trbinden alnan iin, trbin girii ile trbin k arasndaki entalpi ya da scaklk farkna bal olduu sylenebilecektir. Bir trbine hava 20 kg/s debiyle girmektedir. Trbine giren havann scakl 1320 K, trbinden kan gazn scakl ise 620 Kdir. Bu verilere gre trbin iin enerji analizi yaparak bu analizi ematik olarak gsterip, trbinden alnan ii hesaplaynz. izelge 5.1den 1320 K iin entalpi deeri 1419,76 kJ/kg ve 620 K iin entalpi deeri 628,07dir. Bulduumuz entalpi ve verilen debi deerlerini kullanlarak, trbin iin giren enerji
.

E 3 ve kan enerji

E 4 srasyla aadaki gibi hesaplanabilir:

E 3 = mhava .h3 E 3 =(20 E 4 = mhava .h4

. .
.

).(1419,76 )=28395,2

E 4 =(20 ).(628,07 )=12561,4 W trbin ii aadaki ekilde hesaplanr.

.

Eitlik 5.17yi kullanlarak, buradan

trbin= 28395,2 -12561,4 =15833.8 Bu verilere gre trbin iin enerji analizi grafik olarak basite aada verilen ekildeki gibi gsterilebilir.

ekil 5.10: Trbin in Enerji Analizi

Bir trbine, yanma odasndan kan gaz 1200 K scaklnda girmektedir. Trbin kndaki gazn scakl ise 600 Kdir. Trbine giren gazn debisi 15 kg/s olarak verilmektedir. Hava iin ortalama scaklk iin ortalama zgl s deeri Cp 1,121 kJ/kg.K olarak verilmektedir. Bu verilere gre trbin iin enerji analizi yaparak trbinden alnan ii hesaplaynz. Eitlik 5.21i kullanarak: trbin=(15 ).(1,121) kJ/kg.K(1200-600)K trbin= 10089

111

Bir trbine hava 15 kg/s debiyle girmektedir. Trbine giren havann scakl 1300 K, trbinden kan gazn scakl ise 580 Kdir. Bu verilere gre trbin iin enerji analizi yaparak trbinden alnan ii hesaplaynz.

Bir trbine, yanma odasndan kan gaz 1260 K scaklnda girmektedir. Trbin kndaki gazn scakl ise 540 Kdir. Trbine giren gazn debisi 18 kg/s olarak verilmektedir. Hava iin ortalama scaklk iin ortalama zgl s deeri Cp 1,121 kJ/kg.K olarak verilmektedir. Bu verilere gre trbin iin enerji analizi yaparak trbinden alnan ii hesaplaynz.

Gaz Trbini Tesisleri in Enerji Analizi

Gaz trbini tesisi kompresr, yanma odas ve trbin lsnden oluur. Gaz trbini evrimi iin enerji analizi yaplrken, evrimin tesis emas iin kontrol hacmi izilir. ekil 5.11de gaz trbini evrimine ait kontrol hacmi grlmektedir.

ekil 5.11: Gaz Trbini evrimi in Giren ve kan Enerji

ekil 5.11'den grld gibi trbine E 1 enerjisi ile dardan alnan hava girmektedir. 1 noktasnda hava, kompresre girmekte, 2 noktasnda kmaktadr. Kompresrdeki sktrma ilemi iin kompresre

W komp ii verilmektedir. 2 noktasnda kompresrden kan hava yanma odasna girmekte burada Q yakt
enerjisini aldktan sonra 3 noktasnda yanma odasndan kmaktadr. 3 noktasnda trbine giren gaz, 4 noktasnda

E 4 enerjisi ile birlikte dar atlrken W trbin iini vermektedir. Trbinden alnan W trbin
.
.

iinin bir ksm ( W komp kadarlk ksm) kompresr altrmak iin kullanlmakta, arada kalan fark net i olarak tanmlanmakta ve

W net simgesi ile gsterilmektedir.

Bu sistem iin enerji analizi yaplrken termodinamiin birinci yasas uygulanacaktr. Srekli akl srekli ak sistem(SASA) olduundan, sisteme giren enerjilerin toplam, sistemden kan enerjilerin toplamna eitlenecektir. Dier bir deyile sisteme giren enerjiler ile kan enerjiler arasndaki fark sfr olacaktr. Bu aklamayla birlikte ekil 5.11de verilen kontrol hacmi incelenerek aadaki ifade yazlabilir:

112

. . E giren E kan = 0

(5.22)

. . . . . E + W + Q W + E 1 komp trbin 4=0 yakt

.

(5.23)

Bu ifadedeki E 1 giren havann enerjisini gstermekte olup, Eitlik 5.8 olarak verilmiti. E 4 ise trbinden atlan i grm gazn enerjisi olup Eitlik 5.18da verilmiti. grm gaz, barndrd enerjisinin tamamn ya da bir ksmn kaybetmi, bir baka enerji trne dntrm gazdr. Daha nce belirtildii gibi Eitlik 5.8 ve 5.18deki potansiyel enerji ve kinetik enerji ifadeleri ihmal edilirse

E1 ve

E 4 Eitlik 5.9 ( E1 = mhava .h1 ) ve Eitlik 5.19da ( E 4 = mhava .h4 ) gsterildii ekle dner.
Bu dzenlemelerden sonra Eitlik 5.23 u ekilde yazlr:
. . . . . mhava .h1 + W komp + Q yakt W trbin + m hava .h4 = 0

(5.24)

Bu ifadeden yararlanlarak gaz trbinli motor iin enerji analizi diyagram aadaki ekildeki gibi oluturulur.

ekil 5.12: Gaz Trbin evrimi in Enerji Analiz Diyagram

ekil 5.12 incelendiinde;

.

Q yakt , E1 ve W komp sisteme

.

giren enerjilerdir.

W trbin ve E 4 ise

sistemden kan enerjilerdir.

W trbin enerjisinin bir ksmnn kompresr altrmak iin harcanr. Trbin W net olarak gsterilmekte olup, sistemden elde edilen yararl itir.

ve kompresr ileri arasndaki fark

Sisteme giren ve sistemden kan enerji noktalarnn tespit edip bunlar deerlendirmek iin enerji analizi yaparz. Bu amala enerji analizi diyagramna bakarak u sorular sorulabilir: Her niteye giren ve kan enerjiler ne kadardr? Her bir nite daha verimli altrlabilir mi? Darya atlan enerjiden baka amalarla yararlanlabilir mi?
113

rnek olarak ekil 5.12de verilmi enerji analizi diyagramna bakarak u sorular sorabiliriz. Darya atlan

E 4 enerjisi azaltlabilir mi? Bu amala trbin kademeleri artrlarak trbinden elde edilen
.

i artrlp darya atlan enerji azaltlabilir mi? Darya atlan E 4 enerjisi tekrar kullanlabilir mi? Atlan gazn enerjisi ile ikinci bir trbin altrlabilir mi? Atlan gazn enerjisinden bir atk s kazannda yararlanlabilir mi? Bir gaz trbininin her eleman iin yaplan enerji analizi almalarnda kullanlan enerjinin korunumu ifadeleri izelge 5.2de topluca verilmitir.
izelge 5.2: Gaz Trbini Elemanlar in Enerjinin Korunumu

Trbin ii ile kompresr iinin arasndaki fark net i olarak tanmlanmakta ve gsterilmektedir. Buna gre net i

W net olarak

W net ,
(5.25)

W net = W trbin W komp

olarak gsterilebilir. Gaz trbini evriminin verimi ise, yanma odasnda verilen yaktn ne kadarnn net ie evrildiinin bir gstergesidir. Buna gre gaz trbini evriminin verimi:

W net Q yakt
.

(5.26)

eitlii ile gsterilebilir.

114

Bir gaz trbini santrali iin aadaki deerler verilmektedir. Kompresre havann giri scakl Kompresrden k scakl Yanma odasndan k scakl Trbin k scakl Hava debisi : 290 K : 550 K : 1400 K : 780 K : 25 kg/s

Bu verilere gre gaz trbini santralinin enerji analizi diyagramn iziniz. Sistem verimini hesaplaynz. Gaz trbini evrimini srasyla kompresr, yanma odas ve trbin olarak ele alalm. lk olarak scaklk deerleri verilen noktalarn scaklk deerlerine gre entalpi deerleri blm izelge 5.3ten okunmaldr.
izelge 5.3: rnek 5e Ait Scaklk ve Entalpi Deerleri

Scaklk (K) 1 2 3 4 290 550 1400 780

Entalpi (kJ/kg) 290,16 555,74 1515,42 800,03

Eitlik 5.10 kullanlarak kompresre verilen i aadaki gibi hesaplanr:

Yanma odasnn enerji analizi yaplrken, yaktn verdii enerji Eitlik 5.15 kullanlarak hesaplanr.

Q yakt = m hava .h3 mhava .h2 Q yakt = m hava ( h3 h2 ) Q yakt = 25 kg s (1515, 42 kJ kg 555, 74 kJ kg ) Q yakt = 23992 kJ s
Gaz trbininden elde edilen ii hesaplamak iin Eitlik 5.20'den yararlanrsak;
. .

115

Bir sistemin verimi Eitlik 5.26 ile bulunur. Bunun iin nce net iin hesaplanmas gerekir.

Bylece evrimdeki tm niteler iin ayr ayr hesaplamalar yaparak, bir gaz trbini sisteminin enerji analizini yapm ve sistemin verimini hesaplam olduk. Bir gaz trbini evrimi prensibine gre almakta olan bir g santralinde, kompresrn birim zamanda 3800 kJ/s i tkettii ve trbin tarafndan ise birim zamanda 8700 kJ/s i retildii belirlenmitir. Santralin yanma odasnda yakttan birim zamanda 12250 kJ/s enerji saland gz nne alnrsa, bu g santralinin verimini hesaplaynz.

=
.

W net Q yakt
.

yakt =12250 kJ/s olarak verilmitir. Verimi hesaplamak iin net ' i bulmak gerekiyor.

W net = W trbin W komp

net= (8700-3800) kJ/s

net =4900 kJ/s

=4900 / 12250 /

=0,40= %40 verim

Bir gaz trbini evriminin verimi % 55 olarak verilmitir. Yanma odasna yaktn verdii verdii s 21864 kJ/s'dir. Kompresrn yapt i 7136 kJ/s olarak verilmitr. Trbinin yapt ii bulunuz.

Lle ve Yayclar in Enerji Analizi

Lle iersine giren bir akkann hzn artrarak basncn dren, yayc ise ierisine giren akkann hzn drerek basncn artran sistemlerdir. Lle ve yayclar iin enerji analizine balarken, sistemin etrafna bir kontrol hacmi izilir. Sistem zerinde giren ve kan enerjiler ekil 5.13 teki gibi gsterilir. Lle ve yayclar iin enerji analizleri edeer olduundan burada rnek bir lle iin enerji analizi yaplacaktr ekil 5.13den grld gibi 1 noktasndan 1 enerjisi ile giren hava 2 noktasnda hz artm basnc azalm olarak 2 enerji ile kmaktadr. Bu arada sistemden evreye kadar s geii olmaktadr.

116

ekil 5.13: Lle ve Yayc in Giren ve kan Enerjiler

Lle iin enerji analizi yaplrken aadaki kabuller gz nne alnmaktadr: Lle srekli akl srekli ak(SASA) sistemle almaktadr. Llede herhangi bir i etkileimi yoktur. Llede potansiyel enerji deiimi ihmal edilmektedir. ekil 5.13 incelendiinde kontrol hacmi zerinde giren ve kan enerjilerin iaretlendii grlr. Lleye E1 enerjisi girmekte, evreye Q ss verilmekte ve lleden E2 enerjisi kmaktadr. Dier bir deyile, E1 giren enerji, Q ss ile E2 enerjisinin toplam kadardr. Llede enerji analizi yapmak iin termodinamiin birinci yasas, enerji korunumu ifadesini yazarsak aadaki eitlikleri elde ederiz:

(5.27) (5.28) Eitlik 5.28'de ki E1 ve E2 enerjilerinin, entalpi, kinetik enerji ve potansiyel enerji toplamlarndan olutuu iin E1 ve E2 enerjileri aadaki ekilde yazlabilir:
. . 1 2 E1 = m hava h1 + V 1 + gz1 2

. . 1 2 E 2 = mhava h2 + V 2 + gz2 2

(5.29)

Eitlik 5.29'de potansiyel enerji ihmal edilirse E1 ve E2 enerjileri aadaki ekilde yazlabilir:

117

Bir lleye 3,5 kg/s debiyle 610 K scaklnda 45 m/s hznda hava girmektedir. Lleden darya birim zamanda 14000 kJ/s s geii olmaktadr. Havann ktaki scakl 600 K olduuna gre havann ktaki hz ne kadardr? izelge 5.1e bakarak 610 K scakl iin entalpi deeri 617,53 kJ/kg, 580K iin entalpi deeri 586,04 kJ/kg olarak okunur. Verilen deerler, Eitlik 5.31'de yerine yazlrsa = { h2-h1 + (V22-V12) }
! !

14000 = 3,5 {586,04-617,53 + (V22-452) } V2=77,82 m/s bulunur.

!

Bir lleye 6 kg/s debiyle 700 K scaklnda 50 m/s hznda hava girmektedir. Havann ktaki scakl 680 K ve hz 65 m/s olduuna gre, lleden evreye geen birim s miktar ne kadardr?

Vana in Enerji Analizi

Vana veya kslma vanas, ak kesitini azaltarak akkann basncn dren nite olup sanayide yaygn kullanm alanna sahip sistem nitesidir. Trbinden fark, basn dmesine karn herhangi bir i yaplmamasdr. Burada vana iin enerji analizi yaplrken vanann etrafna bir kontrol hacmi izilir. Sistem zerinde giren ve kan enerjiler ekil 5.14deki gibi gsterilir. ekil 5.14den grld gibi 1 noktasndan E1 enerjisi ile giren hava 2 noktasnda basnc azalm olarak E2 enerji ile kmaktadr.

ekil 5.14: Vana in Giren ve kan Enerjiler

Vanalar iin enerji analizi yaplrken aadaki kabuller gz nne alnmaktadr: Vana srekli akl srekli ak (SASA) sistemle almaktadr. Srtnme kayplar ihmal edilmektedir. Vanann yzeyinden s al-verii olmad kabul edilmektedir. Dier bir deyile sistemin adyabatik olduu kabul edilmektedir. Vanada herhangi bir i etkileimi yoktur. Kinetik ve potansiyel enerjilerindeki deiimler ihmal edilir. Vana iin bir dier kabul de havann ideal gaz olduudur. Vana iin enerji analizi yaplrken de termodinamiin birinci yasas, enerjinin korunumu olup gz nne aldmz sistemlerde bir anlamda enerji bilano hesab yapmay gerekmektedir. Bu duruma gre vana iin enerjinin korunumu ifadesi u ekilde yazlabilir:

(5.32) E1 giren enerji ve E2 kan enerjilerinin, entalpi, kinetik enerji ve potansiyel enerji toplamlarndan olutuu dikkate alnrsa E1 ve E2 enerjileri aadaki ekilde yazlabilir:
. . 1 2 E1 = m hava h1 + V 1 + gz1 2

, E 2 = m hava h2 +
118

1 2 + gz2 V 2 2

(5.33)

Eitlik 5.33'de potansiyel enerji ve kinetik enerjilerdeki deiim ihmal edilirse E1 ve E2 enerjileri aadaki ekilde yazlabilir:

E 2 = mhava .h2

E 2 = mhava .h2

(5.34)

Eitlik 5.34, Eitlik 5.32de yerine yazlrsa u sonuca ulalr. h1=h2 Vana iin enerji analizi yapldnda giri ve ktaki entalpi deerleri eit olduu grlr. (5.35)

Pompa in Enerji Analizi

Pompa g harcayarak bir akkann devrede dolatrlmas ileminde kullanlr. Burada rnek olarak ele alacamz pompa, bir sistemde suyun dolatrlmas iin kullanlan bir pompadr. Bu pompaya giren ve kan enerjiler, ekil 5.15teki kontrol hacminde verilmitir.

ekil 5.15: Pompa in Giren ve kan Enerjiler

Pompada enerji analizi yaplrken aadaki kabuller gz nne alnmaktadr: Pompa srekli akl srekli ak (SASA) sistemle almaktadr. Pompada dolaan akkann sktrlamaz olduu kabul edilmektedir. ekil 5.15'te pompa iin izilen kontrol hacmi incelenirse, pompaya giren ve kan enerjiler u ekilde aklanabilir: Pompaya giren souk suyun enerjisi kan scak suyun enerjisi
. .

E 3 ile gsterilmektedir. Sitemde stlp pompadan

E 4 ile gsterilmektedir. Pompada suyun dolamas iin pompaya verilen i

W pompa
.

ile gsterilmektedir.

Pompada ktlenin korunumu yasas ile ktle dengesi yazlrsa aadaki ifade elde edilir:

msu ,3 msu ,4 = 0

(5.36)

Pompada enerji analizi yapmak iin termodinamiin birinci yasas, enerji korunumu ifadesini yazarsak aadaki eitlikleri elde ederiz:
. . E kan =0 E giren pompa pompa

(5.37)

119

. . . E 3 + W pompa E 4 = 0 . . . m su ,3 .h3 + W pompa m su ,4 .h4 = 0

(5.38)

(5.39)

(5.40) Pompa iin enerji analizi yaptmzda, pompaya verilen iin, sisteme giren ve kan akkann entalpi farkna bal olduu sonucuna ulatk. Bir sistemde dolaan suyun debisi 30 kg/sdir. Sistemde suyun dolam bir pompa ile gerekletirilmektedir. Suyun pompa giriindeki entalpi deeri 482,49 kJ/kg ve pompa kndaki entalpi deeri ise 724,04 kJ/kg'dr. Bu verilere gre pompaya birim zamanda verilmesi gereken i ne kadardr? Pompaya birim zamanda verilmesi gereken ii Eitlik 5.40'ta elde etmitik. pompa=(30 ).(724,04-482,49) kJ/kg pompa= 7246,5

Bir sisteminde dolaan suyun debisi 25 kg/sdir. Sistemde suyun dolam bir pompa ile gerekletirilmektedir. Suyun pompa giriindeki entalpi deeri 418,62 kJ/kgdr. Pompaya birim zamanda verilen i 24000 kJ/s ise pompa kndaki suyun entalpisini bulunuz.

Youturucu in Enerji Analizi

Youturucu veya kondenser kompresrden veya trbinden gelen yksek basnl akkan ierisinde dolatrp darya s vermesini salayarak soutma yapan sistem nitesidir. Youturucu iin enerji analizi yaplrken youturucunun etrafna bir kontrol hacmi izilir; zerinde giren ve kan enerjiler ekil 5.16daki gibi gsterilir. ekil 5.16dan grld gibi 1 noktasndan E1 enerjisi ile giren hava 2 noktasnda entalpisi azalm olarak E2 enerji ile kmaktadr.

ekil 5.16. Youturucu in Giren ve kan Enerjiler

Youturucu iin enerji analizi yaplrken aadaki kabuller gz nne alnmaktadr: Youturucu srekli akl srekli ak (SASA) sistemle almaktadr. Srtnme kayplar ihmal edilmektedir. Youturucuda herhangi bir i yaplmaz. Kinetik ve potansiyel enerjideki deiimler ihmal edilir. ekil 5.16 incelendiinde kontrol hacmi zerinde giren ve kan enerjilerin iaretlendii grlr. Youturucuya E1 enerjisi girmekte, E2 enerjisi kmaktadr. Bu ilem srasnda youturucudan evreye Qevre ss kmaktadr. Dier bir deyile, E1 giren enerji, Qevre ss ile E2 enerjisinin toplam kadardr.

120

Youturucu iin enerji analizi yaplrken de termodinamiin birinci yasas, enerjinin korunumu olup gz nne aldmz sistemlerde bir anlamda enerji bilano hesab yapmay gerekmektedir. Bu duruma gre; youturucu iin enerjinin korunumu ifadesi u ekilde yazlabilir:

(5.41) ( 1)+ evre-( 2)=0 (5.42)

Eitlik 5.41'deki E1 ve E2 enerjilerinin, entalpi, kinetik enerji ve potansiyel enerji toplamlarndan olutuu dikkate alnrsa E1 ve E2 enerjileri aadaki ekilde yazlabilir:
. . 1 2 E1 = m hava h1 + V 1 + gz1 2 . . 1 2 E 2 = mhava h2 + V 2 + gz2 2 ,

(5.43)

Eitlik 5.42'de potansiyel enerji ve kinetik enerjilerdeki deiimler ihmal edilirse E1 ve E2 enerjileri aadaki ekilde yazlabilir:

E1 = mhava .h1
evre = (h2-h1 )

E 2 = mhava .h2

(5.44)

Eitlik 5.44, Eitlik 5.42de yerine yazlp Qevre ss ekilirse, (5.45)

Yaptmz enerji analizi sonucuna gre, youturucudan evreye verilen s miktar giren ve kan akkann entalpi farkna bal olmaktadr. Bir youturucuya 15 kg/s debiyle entalpisi 340,42 kJ/kg olan su buhar girmektedir. Buhar burada younlatktan sonra 250,05 kJ/kg entalpide kmaktadr. Youturucudan evreden geen birim s miktarn hesaplaynz. Eitlik 5.45'te verilenleri yerine koyarsak: evre= 15 .( 250,05-340,42) evre= -1355,55 Burada iaret sistemin s kaybna uradn dier bir deyile youturucudaki snn sistemden evreye getiini gsterir.

Bir youturucuya 18 kg/s debiyle entalpisi 360,58 kJ/kg olan su buhar girmektedir. Youturucudan evreden geen birim s miktarn 2000 kJ/s ise youturucudan kan svnn entalpisini hesaplaynz?

SERAMK TESSLERNDE EANJR VE KURUTUCULAR N ENERJ ANALZ

Eanjr in Enerji Analizi
Eanjr, herhangi bir temas olmakszn aralarnda scaklk fark olan sv veya gaz iki akkann birbirine karmakszn birinden dierine s transferini salayan nitedir. Eanjr atk sdan yararlanmak zere sanayide yaygn kullanlan nitelerden birisidir. Bu blmde ele alacamz rnek eanjrde bir gaz trbininden kan scak gaz souyup karken dier bir taraftan eanjre giren souk su da snm olarak kmaktadr. rnek eanjr iin giren ve kan enerjiler ekil 5.17deki kontrol hacminde verilmitir.

121

ekil 5.17: Eanjr in Giren ve kan Enerjiler

Eanjrde enerji analizi yaplrken aadaki kabuller gz nne alnmaktadr: Eanjr srekli akl srekli ak (SASA) sistemle almaktadr. Eanjr adyabatiktir, dier bir deyile eanjrden evreye geen s transferi ihmal edilmektedir. ekil 5.17'de eanjr iin izilen kontrol hacmi incelenirse, eanjre giren ve kan enerjiler u ekilde aklanabilir: Istlmak amacyla eanjre giren souk suyun enerjisi

E 3 ile gsterilmitir. Atk scak gazn enerjisinden E 4 ile gsterilmitir. Gaz trbininden E 5 ile
. . .

yararlanlarak eanjrden stlm olarak kan suyun enerjisi

kan ve enerjisinden su stma amacyla yararlanlan scak gazn eanjr giriindeki enerjisi gsterilmitir. Enerjisini scak suya verdikten sonra darya atlan gazn enerjisi ise
.

E 6 ile gsterilmitir.

ekil 5.17'den de grld gibi trbinlerden karak darya atlmakta olan E 5 enerjisine sahip gaz, eanjrden geirilerek enerjisinin bir ksmn suya vererek verdii bu enerji ise souk su tarafndan alnmaktadr.
. .

E 6 enerjisiyle darya atlmaktadr. Gazn

E 3 enerjisi ile eanjre giren souk su, atk scak

gazn enerjisinden yararlanlarak E 4 enerjisiyle kullanlmak zere ihtiya olan tesise gnderilmektedir. Eanjr iin ktle korunumu yasas kullanlarak ktle dengesi yazlrsa aadaki eitlikler elde edilir:

m gaz ,5 m gaz ,6 = 0 , m su ,3 m su ,4 = 0

(5.46)

Eanjrde enerji analizi yapmak iin termodinamiin birinci yasas, enerji korunumu ifadesini yazarsak aadaki eitlikleri elde ederiz:
. . E giren E kan = 0 . . . . E3 + E5 E 4 + E6 = 0 . . . . m su ,3 .h3 + m gaz ,5 .h5 m su ,4 .h4 + m gaz ,6 .h6 = 0

(5.47)

(5.48)

(5.49)

122

Bir eanjre, giren scak bir gazn havann scakl 700 K, debisi 3,5 kg/s'dir. Bu eanjre giren suyun scakl debisi 1,5 kg/s olup, 300,19 kJ/kg entalpi ile girmekte ve 400,98 kJ/kg eltalpi deerinde kmaktadr. Bu verileri gz nnde bulundurup eanjr iin enerji analizi yaparak havann eanjrden ktaki entalpisini ve scakln bulunuz. izelge 5.1den gazn eanjre giri scakl olan 700 K iin eltalpi deeri 713,27 kJ/kg olarak verilmitir. Bu aamada Eitlik 5.46'da, giri ve ktaki su ktleleri ile, giri ve ktaki gaz ktlelerinin eit olduunu gsteren ktle korunumu ifadesinden de yararlanlacaktr. Soruda bulunmas istenen entalpi deeri iin, Eitlik 5.49 kullanlacaktr. Bu eitlikte srasyla aadaki dzenlemeler yaplarak, gazn eanjr kndaki entalpi deeri (h6) aadaki ekilde oluturulur:

Bir eanjre giren havann giri ve k scaklklar srasyla 820 K ve 560 K olarak verilmitir. Suyun entalpisi, eanjr giriinde 167,53 kJ/kg ve eanjr knda ise 314,03 kJ/kgdr. Havann debisi 8 kg/s olduuna gre eanjre giren suyun debisini hesaplaynz. izelge 5.1'den 820 K ve 560 K e denk gelen entalpi deerleri srasyla 843,98 kJ/kg ve 565,17 kJ/kg'dr.

123

Bir eanjre, gaz trbinden giren havann scakl 760 K, debisi 6 kg/s'dir. Bu eanjre giren suyun debisi 9 kg/s olup 290,16kJ/kg entalpi ile girmekte ve 411,12 kJ/kg entalpi deeri ile kmaktadr. Bu veriler nda havann eanjr kndaki entalpisini ve scakln bulunuz.

Bir eanjre giren gazn giri ve k scaklklar srasyla 800 K ve 540 K olarak verilmitir. Suyun entalpisi, eanjr giriinde 251,18 kJ/kg ve eanjr knda ise 356,02 kJ/kgdr. Gazn debisi 4 kg/s olduuna gre suyun debisi ne kadardr?

Kurutucular in Enerji Analizi

Seramik sanayide yaygn olarak kullanlan kurutucular, kurutucuya giren seramik amurunu kurutma ileminde kullanlr. Kurutuculara giren scak gaz, seramik ierisindeki suyu buharlatrarak buharla birlikte dar atlmaktadr. Kurutucular brlr, kurutucu gvdesi ve egzoz fan olmak zere ayr alt birimden oluur. Kurutucunun enerji analizini yapmadan nce kurutucunun etrafna bir kontrol hacmi izilir. Bu kontrol hacmine giren ve kan enerjiler ekil 5.18de verilmitir.

ekil 5.18: Kurutucuya Giren ve kan Enerjiler

Kurutucu iin enerji analizi yaplrken her bir alt birimi bamsz bir kontrol hacmi gibi ele alp incelemek, enerji analizini kolaylatracaktr. Bundan dolay brlr sistemi iin enerji analizi, kurutucu gvdesi iin enerji analizi ve egzoz fan iin enerji analizi ayr ayr yaplacaktr. ekil 5.18'den de grld zere kurutucu ierisine iki temel noktadan enerji girii vardr. Birincisi gaz trbini kndan gelen scak gazn enerjisidir. Bu enerjinin kurutma ilemi iin yetersiz kalmas durumunda brlr kullanlmaktadr. Brlrde doalgaz yaklarak scak hava elde edilmekte olup elde edilen bu scak gaz kurutma ileminde kullanlmaktadr.

Brlr Sistemi in Enerji Analizi

Kurutucunun bir alt birimi olan brlr kurutma ilemi iin kurutucuya giren scak gazn enerjisi yetersiz kald zaman devreye girerek kurutma iin scak hava elde eder. Kurutucunun brlr ksm iin enerji giri ve k noktalar ekil 5.19da verilmitir.
124

ekil 5.19: Brlre Giren ve kan Enerjiler

ekil 5.19' da brlre giren ve d ortamdan alnan yakma havasnn enerjisi

.

E1 ile gsterilmitir.

Gaz trbininden kan ve enerjisinden kurutma amacyla yararlanlan scak gazn giriteki enerjisi gsterilmitir. Brlre verilen yaktn s enerjisi
.

E 5 ile

Qbrlr

ile gsterilmitir. Kurutucuya kurutma amacyla

verilen enerji ise E 2 ile gsterilmitir. Brlrde enerji analizi yaplrken aadaki kabuller gz nne alnmaktadr: Brlr srekli akl srekli ak (SASA) sistemle almaktadr. Brlr adyabatiktir yani brlrden evreye olan s transferi ihmal edilmitir. Brlrdeki yanma verimi % 100dr. Dier bir deyile srtnmeden oluan kayplar ihmal edilmektedir. Brlr iin ktle korunumu yasas kullanlarak ktle dengesi yazlrsa aadaki eitlikler elde edilir:
.

m gaz ,2 = mhava ,1 + m gaz ,5 + m yakt ,6

(5.50)

Brlrde enerji analizi yapmak iin termodinamiin birinci yasas, enerji korunumu ifadesini yazarsak aadaki eitlikleri elde ederiz:

125

Kurutucu Gvdesi in Enerji Analizi

Kurutucu gvdesi kurutma ileminin gerekletii kurutucu birimidir. Kurutucu gvdesine giren ve kan enerjiler, ekil 5.20de verilmitir.

ekil 5.20: Kurutucu Gvdesine Giren ve kan Enerjiler

ekil 5.20deki enerji giri ve klar u ekilde aklanabilir: Kurutucuya kurutma amacyla verilen enerji verilen nemli seramik amurunun enerjisi
.

E 2 ile gsterilmitir. Kurutucuya kurutma amacyla

E 7 ile gsterilmitir. Kurutucudan ortama atlan s enerjisi

.

Qortam

ile gsterilmitir. Kurutma amacyla verilen scak gazn etkisiyle, kurutulan seramik amurunun

nemi ile birlikte darya atlan egzoz havasnn enerjisi E 3 ile gsterilmitir. Bu enerji, i grm scak gazn enerjisiyle birlikte seramik amurundaki suyun buharlamasyla oluan buharn enerjisinin toplamdr. Scak gazn etkisiyle neminden arnm granl haldeki seramik tozunun enerjisi ise E 8 ile gsterilmitir. Kurutucu gvdesinin enerji analizi yaplrken aadaki kabuller gz nne alnmaktadr: Kurutucu gvdesi srekli akl srekli ak (SASA) sistemle almaktadr. Kurutucudan evreye olan s transferi
.
.

Qortam sabit kabul edilmektedir.

Kurutucu gvdesindeki ktle dengesi; scak gaz, seramik amuru ve amurdaki su iin olmak zere ayr ayr aada yaplmtr. Scak gaz ak iin ktle dengesi aadaki ifade ile verilmektedir:

m gaz ,3 = m gaz ,2 + mbuhar ,3

(5.54)

Bu ifadeye gre, 3 noktasndan dar kan gazn ktlesi, 2 noktasnda brlrden gelen scak gazn ktlesi ile 7 noktasnda giren amurdaki suyun buharlaan ksmnn ktlesinin toplamdr. Seramik amuru iin ktle dengesi yazarsak, 7 noktasnda kurutucuya giren amurun ktlesi (mamur,7), su(msu,7) ve granln (mgranl,7) ktlelerinin toplamna eit olmaktadr:

mamur ,7 = m su ,7 + m granl ,7

(5.55)

126

Seramik amurundaki su iin ktle dengesi yazarsak, 7 noktasndan giren amurun ierisindeki suyun byk bir ksm buharlaarak 3 noktasndan atk gaz ile dar atlmaktadr. Kalan az bir ksm ise 8 noktasndan kan granln ierisinde nem olarak kalmaktadr:

msu ,7 = mbuhar ,3 + mnem,8

(5.56)

Kurutucu gvdesinde enerji analizi yapmak iin termodinamiin birinci yasas, enerji korunumu ifadesini yazarsak aadaki eitlikleri elde ederiz:
. . E E =0 giren kan kurutucu gvdesi kurutucu gvdesi
. . . . . E 2 + E 7 E 3 + E 8 + Q ortam = 0
. . . m gaz ,2 .hgaz ,2 + m granl ,7 .hgranl ,7 + m su ,7 .hsu ,7 . . . . . m gaz ,3 .hgaz ,3 + mbuhar ,3 .hbuhar ,3 + m granl ,8 .hgranl ,8 + m nem ,8 .hnem ,8 + Q ortam = 0

(5.57)

(5.58)

(5.59)

Egzoz Fan in Enerji Analizi

Egzoz fan kurutucu ierisinde buharlam seramik amuru nemini ve kurutma amacyla kurutucuya verilen scak gazn son buhar halinin tahliyesini gerekletirir. Egzoz fanna giren ve kan enerjiler, ekil 5.21de verilmitir.

ekil 5.21: Egzoz Fanna Giren ve kan Enerjiler

ekil 5.21deki enerji giri ve klar u ekilde aklanabilir: Kurutma amacyla verilen scak gazn etkisiyle, kurutulan seramik amurunun nemi ile birlikte darya atlan egzoz havasnn enerjisi E 3 ile gsterilmitir. Bu enerji, i grm scak gazn enerjisiyle birlikte seramik amurundaki suyun buharlamasyla oluan buharn enerjisinin toplamdr. Fan evirmek iin fana verilen enerji
.

fan
.

ile gsterilmitir. Egzoz fanndan darya atlan gaz ve buhar

karm ile birlikte darya atlan enerji E 4 ise ile gsterilmitir. Egzoz fan enerji analizi yaplrken aadaki kabuller gz nne alnmaktadr: Egzoz fan srekli akl srekli ak (SASA) sistemle almaktadr. Egzoz fanndan evreye olan s transferi ihmal edilmektedir.
127

Egzoz fanndaki ktle korunumu ifadesi yazlrsa aadaki ifade elde edilir:

m gaz ,4 = m gaz ,3 = m gaz ,2 + mbuhar ,3

(5.60)

Egzoz fannda enerji analizi yapmak iin termodinamiin birinci yasas, enerji korunumu ifadesini yazarsak aadaki eitlikleri elde ederiz:
. . E kan =0 E giren egzoz fan egzoz fan

(5.61)

Egzoz fan iin enerji analizi yaptmzda, fana verilen iin, sisteme giren ve kan akkann entalpi farkna bal olduu sonucuna ulatk. Bu sonucu pompa iin yaptmz enerji analizi ile karlatrrsak benzer sonulara ulatmz kolayca grlr.

MENTO TESSLERNDE FARN DERMEN NTES N ENERJ ANALZ

Farin Deirmeni in Enerji Analizi
Farin deirmeni, imento fabrikalarnda hammaddelerin tlmesi ilemini gerekletirir. Farin deirmeni iin giren ve kan enerjiler ekil 5.22deki kontrol hacminde verilmitir.

ekil 5.22: Farin Deirmenine Giren ve kan Enerjiler (St M. Z., 2005)

128

Farin deirmenini iin ktle korunumu yasas kullanlarak ktle dengesi yazlrsa aadaki eitlikler elde edilir:

m gaz ,5 m gaz ,6 = 0 , m su ,3 m su ,4 = 0

(5.65)

Farin deirmeninde enerji analizi yapmak iin termodinamiin birinci yasas, enerji korunumu ifadesini yazarsak aadaki eitlikleri elde ederiz:
. . E E =0 giren kan farin deirmeni farin deirmeni
. . . . E3 + E5 E 4 + E6 = 0 . . . . m su ,3 .h3 + m gaz ,5 .h5 m su ,4 .h4 + m gaz ,6 .h6 = 0

(5.66)

(5.67)

(5.68)

imento fabrikasna ait farin deirmeni iin yaptmz enerji analizi ile eanjr iin yaptmz enerji analizini karlatrldnda benzer sonucu elde ettiimiz aka grlr.

129

zet
Enerji analizi, sisteme giren ve kan enerji miktarlarnn tespiti ile bunlar arasnda bir denklik kurulmas esasna dayanr. Enerji tasarrufu, verimlilik ve enerjinin etkin kullanm iin iletmeler tedbirler almaldrlar. letmeler, uzun sreli iletmedeki hata ve eksikleri gremez hale gelebilirler. Bu nedenle, iletmelerde enerjinin etkin kullanlmas iin enerji analizi almalarnn iletme dndan enerji konusunda uzman profesyonel bir danmanlk kuruluuna yaptrlmas nerilmektedir. Enerji analizine balamadan nce, almas yaplan sistem ile kontrol hacmi ile birlikte ematik olarak gsterilir ve bu sisteme enerji giri ve k noktalar ve miktarlar tespit edilir. Enerji analizi almalar iin enerji ve ktle denklikleri oluturulmas gerekmektedir. Enerji analizi almalarnn sonucunda, enerji giri ve k noktalar ile bu noktalardaki enerji miktarlarn ematik olarak gsteren diyagramlar hazrlanr. Bu diyagramlar enerji ak diyagramlar ya da Sankey diyagramlar olarak anlmaktadr. Enerji analizi yaplrken ncelikle ktle korunumu yasas kullanlarak sistem iin ktle dengesi yazlr. Sonra sisteme aada verilen termodinamiin birinci yasas, dier bir deyile, enerjinin korunumu yasas uygulanr. yapmaktadr. Trbinin dnmesiyle elde edilen
.

W trbin iinin bir ksm, kompresr dndrmek

iin gerekli olan iin harcanacaktr. Kalan i ise trbin ii ile kompresr iinin arasndaki fark kadar olup net i olarak tanmlanmakta ve W net olarak gsterilmektedir. Lle iin yaptmz enerji analizi sonucunda lleden evreye geen s, akkann lle giri ve k arasndaki entalpi ile akkan hzlarn karesinin farkna bal olduu sylenebilecektir. Vana iin enerji analizi yaptmzda, akkann giri ve ktaki entalpi deerinin eit olduu sonucuna ulalr. Pompa iin enerji analizi yaptmzda, pompaya verilen iin, sisteme giren ve sistemden kan akkann entalpi farkna bal olduu sonucuna ulatk. Youturucu iin yaptmz enerji analizi sonucuna gre, youturucudan evreye verilen s miktar youturucuya giren ve youturucudan kan akkann entalpi farkna bal olmaktadr nite ierisinde seramik tesislerinde kullanlan eanjr, brlr, kurutucu gvdesi ve egzoz fan iin enerji analizi yaplmtr. imento sanayi youn enerji tketilen sanayilerdendir. nite ierisinde, farin deirmeni iin enerji analizi yaplp farin deirmenine giren ve kan enerjiler kontrol hacminde verilmitir.
.

W komp

Sisteme giren ve sistemden kan bir akkan scaklk, basn ve debi zelliklerine bal olarak bnyesinde entalpi, kinetik enerji ve potansiyel enerji bulundurmaktadr. Sistem iin yaplan kabuller gz nne alnarak ihmal edilen ksmlar elimine edilir. Sistem zerinde yaplan i veya sistemin yapt i, sistemden evreye geen s veya sisteme verilen herhangi bir s var ise bunlar da enerji korunumu eitliinde yerine yazlp enerji analizi ilemi sonlandrlr. nite iersisinde gaz trbini tesisi iin ve bu tesisi oluturan kompresr, yanma odas ve trbin iin de enerji analizi incelenirken, enerji analizi rnekleri verilmitir. Kompresre alnan hava sktrlarak basnc ve scakl artm ekilde yanma odasna yollanr. Kompresrde havann sktrlmas iin kompresre dardan Wkomp ii verilmelidir. Yanma odasna giren hava, yaktla kararak yanma ilemine uramakta ve yanma odasna enerjisi verilmektedir. Yanma odasndan kan yksek basn ve scaklklarda trbine giren gazn enerjisi ile

Q yakt

W trbin ii
130

Kendimizi Snayalm 1. Bir sanayi tesisinde enerji analizi yapmaktaki ama aadakilerden hangisi olamaz? a. letmenin verimliliini tespit etmek b. letme iin enerji tasarrufu salamak c. Mmkn olan en dk enerji tketimi ile maksimum retimin salanmas d. letmedeki cihaz saysn tespit etmek e. Enerjinin etkin kullanlmasn salamak 2. Bir sanayi tesisinde enerji ak diyagram (Sankey Diyagram) oluturulurken aadakilerden hangisi yaplmaz? a. Sistemin etrafna kontrol hacmi izmek b. Sisteme giren ve kan enerjileri ihmal etmek c. Enerji giri noktalar ile bu noktalardan giren enerji miktarlarn tespit etmek d. Enerji k noktalar ile bu noktalardan kan enerji miktarlarn tespit etmek e. Enerji ve ktle denkliklerini oluturmak 3. Bir kompresre giren hava debisi 18 kg/s olarak verilmektedir. Hava iin ortalama scaklk iin ortalama zgl s deeri Cp 1,04 kJ/kg.K olarak verilmektedir. Kompresre giren havann scakl 310 K, kan havann scakl ise 790 K olarak verilmektedir. Bu verilere gre kompresre verilen i miktarn ne kadardr? a. 6250,3 kJ/s b. 7520,4 kJ/s c. 8985,6 kJ/s d. 9230,8 kJ/s e. 9865,2 kJ/s 4. Bir gaz trbini santralinin yanma odasna giren havann debisi 12 kg/s ve entalpisi 607 kJ/kg'dr. Yanma odasnda yakttan elde edilen s miktar 12860 kJ/s olarak verilmitir. Yanma odas kndaki i grm gazlarn entalpisi ne kadardr? a. 964 kJ/kg b. 1123 kJ/kg c. 1250 kJ/kg d. 1345 kJ/kg e. 1410 kJ/kg 5. Bir gaz trbini evriminde; trbin giriinde havann entalpisi 1137,89 kJ/kg ve trbin kndaki 702,52 kJ/kg olarak belirlenmitir. Trbinden elde edilen i 8800 kJ/s olduuna gre havann debisi ne kadardr? a. 13,24 kg/s b. 15,12 kg/s c. 18,21 kg/s d. 20,16 kg/s e. 21,54 kg/s 6. Bir gaz trbini evriminin verimi % 48 olarak verilmitir. Yanma odasna yaktn verdii verdii s 22464 kJ/s'dir. Kompresrn yapt i 6486 kJ/s olarak verilmitir. Trbinin yapt ii ne kadardr? a. 17268,72 kJ/s b. 16734,65 kJ/s c. 16345,87 kJ/s d. 15867,54 kJ/s e. 14567,81 kJ/s 7. Bir lleye 2,8 kg/s debi, 544,35 kJ/kg entalpi ve 50 m/s hznda hava girmektedir. Lleden darya birim zamanda 15460 kJ/s s geii olmaktadr. Havann ktaki entalpisi 513,35 kJ/kg olduuna gre havann ktaki hz ne kadardr? a. 114,67 m/s b. 116,64 m/s c. 118,94 m/s d. 120,16 m/s e. 121,54 m/s 8. Bir sistemde su dolamn salamakta kullanlan pompaya giren suyun entalpisi 419,17 kJ/kg ve kan suyun entalpisi 469,72 kJ/kgdr. Suyun debisi 18 kg/s olarak bilindiine gre birim zamanda pompaya verilmesi gereken i ne kadardr? a. 625,50 kJ/s b. 658,70 kJ/s c. 775,80 kJ/s d. 885,70 kJ/s e. 909,90 kJ/s
131

9. Bir sanayi tesisinde kullanlan s eanjr sisteminde, gaz trbininden kan hava ile proses iin su stlp buhar retilmektedir. Eanjre giren havann debisi 10 kg/s, scakl 900 Kdir. Hava iin ortalama scaklk iin ortalama zgl s deeri Cp 1,02 olarak verilmektedir Su eanjre 20 kg/s debide ve 261,42 kJ/kg entalpi ile girmektedir. Suyun eanjr knda entalpisi 410,64 kJ/kgdr. Bu durumda eanjr knda gazn scakl yaklak ka derecedir? a. 562 K b. 584 K c. 608 K d. 632 K e. 644 K 10. Bir eanjre giren gazn giri ve k entalpileri srasyla 815,1 kJ/kg ve 561,7 kJ/kg olarak verilmitir. Suyun entalpisi, eanjr giriinde 265,17 kJ/kg ve eanjr knda ise 366,08 kJ/kgdr. Gazn debisi 4 kg/s olduuna gre suyun debisi ne kadardr. a. 6,47 kg/s b. 7,02 kg/s c. 8,45 kg/s d. 9,65 kg/s e. 10,04 kg/s

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Yantnz yanl ise Enerji Analizinin nemi ve Amac balkl konuyu gzden geiriniz. 2. b Yantnz yanl ise Enerji Ak Diyagramlar balkl konuyu gzden geiriniz. 3. c Yantnz yanl ise rnek 2yi yeniden gzden geiriniz. 4. c Yantnz yanl ise rnek 3 yeniden gzden geiriniz. 5. d Yantnz yanl ise rnek 6y yeniden gzden geiriniz. 6. a Yantnz yanl ise rnek 9u yeniden gzden geiriniz. 7. b Yantnz yanl ise rnek 10u yeniden gzden geiriniz. 8. e Yantnz yanl ise rnek 11i yeniden gzden geiriniz. 9. c Yantnz yanl ise rnek 13 yeniden gzden geiriniz. 10. e Yantnz yanl ise rnek 14 yeniden inceleyiniz.

132

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Enerji analizi yaplrken kompresrn etrafna bir kontrol hacmi izilip kompresre giren ve kan enerjilerin hesab ayr ayr yaplr. 1 giren enerjisi ve 2 kan enerjisi aadaki gibi hesaplanabilir:

Sra Sizde 5
izelgele 5.1den 1300 K iin entalpi deeri 1395,97 kJ/kg ve 580 K iin entalpi deeri 586,04 kJ/kg'dr. Bulduumuz entalpi ve verilen debi deerlerini kullanlarak, trbin iin giren enerji E 3 ve kan enerji gibi hesaplanabilir:
.

E 4 srasyla aadaki

E1 = mhava .h1
1=(18 ).(290 )=5220

E 3 = mhava .h3
E 3 =(15 ).(1395,97 )=20939,55
.

E 2 = mhava .h2
2=(18 ).(710 )=12780 Eitlik 5.7 i kullanarak komp ifadesi ekilirse: komp= 2 1 komp = (12780-5220) =7560

E 4 = mhava .h4
E 4 =(15 ).( 586,04 )=8790,6
Eitlik 5.17yi kullanlarak, buradan W trbin ii aadaki ekilde hesaplanr.
. .

Sra Sizde 2
Eitlik 5.11i kullanarak:
. .

W komp = mhava c p (T2 T1 )

komp=(18 ).(1,02) kJ/kg.K .(605-280)K komp= 5967

trbin= 20939,55 -8790,6 =12148,95

Sra Sizde 6
Eitlik 5.21i kullanarak:

Sra Sizde 3
izelgele 5.1e bakarak 600 K scakl iin entalpi deeri 607,02 kJ/kg; 1400K iin entalpi deeri 1515,42 kJ/kg olarak okunur. Eitlik 5.15 kullanlarak: yakt= hava .(h3-h2) yakt =(15 ).(1515,42-607,02) yakt = 13626

W trbin = mhava .c p (T3 T4 )

trbin=(18 ).(1,121) kJ/kg.K .(1260-540)K trbin= 14528,16

Sra Sizde 7
Gaz trbini evriminin verimi:
.

Sra Sizde 4
Kompresrde entalpi farknn zgl s ile scaklklarnn farknn arpmna eit olduunu renmitik. Eitlik 5.11i yeniden yazarsak: yakt= . Cp.(T3-T2) Verilen deerlerini yerine yazarsak; yakt =( 18 ). (1,142 kJ/kg.K).(1360-640)K yakt=14800.32
133

W net Q yakt
.

Soruda =0.55 yakt =21864 kJ/s olarak verilmitir. net= 12025,2 kJ/s bulunur. net Trbinden elde edilen i ile kompresre verilen iin farkna eittir.

W net = W trbin W komp

Eitlikte deerleri yerine yazarsak 12025,2 kJ/s= trbin -7136 kJ/s trbin= 19161,2 kJ/s

Sra Sizde 8
izelge 5.1e bakarak 700 K scakl iin entalpi deeri 713,27 kJ/kg, 680K iin entalpi deeri 691,82 kJ/kg olarak okunur. Verilen deerler, Eitlik 5.31'de yerine yazlrsa = { h2-h1 + (V22-V12) }
! !

= 6 {691,82-713,27 + (652-502) }
!

=5046.5

Sra Sizde 12
izelge 5.1'den 800 K ve 540 K e denk gelen entalpi deerleri srasyla 821,95 kJ/kg ve 544,35 kJ/kg'dr.

Sra Sizde 9
Pompaya birim zamanda verilmesi gereken ii Eitlik 5.40'ta elde etmitik.

Verilen deerleri yerine yazp suyun ktaki entalpi deerini bulalm. 24000 kJ/s =(25 ).(h4-418,62) kJ/kg h4=1378,63 kJ/kg

Sra Sizde 10
Eitlik 5.45te verilenleri yerine koyarsak evre = (h2-h1 ) -2000 kJ /s = ( 18 ).( h2 -360,58) h2= 249,468 kJ/kg Birim zamanda evreye geen snn nndeki iareti sistemin s kaybna uradn dier bir deyile, youturucudaki snn sistemden evreye verildiini gsterir.

Sra Sizde 11
izelge 5.1den gazn eanjre giri scakl olan 760 K iin eltalpi deeri 778,18 kJ/kg olarak verilmitir.

134

Yararlanlan Kaynaklar
Bejan A. (1997), Advanced Engineering Thermodynamics, 2nd ed,Wiley. engel Y. A., Boles M. A. (2005), Mhendislik Yaklamyla Termodinamik (5. Bask), zmir Gven Kitabevi. Ertem G., elik B.,Yesilyurt S.,(2008), Endstriyel Tav Frnlarnda Is Denklii Hesaplamalar ve Enerji Verimliliinin Belirlenmesi. Hepzarif M.(2011), Sanayi Tesislerinde Enerji Ettleri Ve Enerji Ynetimin nemi(1), Kobi Dnyas Dergisi, MaysHaziran 2011. Karako T. H. (2008), GTMS: Gaz Trbinli Motorlarn Yakt Sistemleri, Anadolu niversitesi Yaynlar NO: 984. Karako T. H., Turgut E. T. (2008), GTMS: Gaz Trbinli Motor Sistemleri, Anadolu niversitesi Yaynlar NO: 1837. Moran M.J., Shapiro H.N., (2008,) Fundementals of Engineering Thermodynamics, 6th ed. Wiley. ztrk A., Kl A., (1993), zml Problemlerle Termodinamik (3. Bask), alayan Kitabevi. ztrk A., Kl A., (2004), Mhendislik Termodinamii, Birsen Yaynevi . ztrk, A., Yavuz, H.,(1995), Uygulamalarla Is Geii: Tantm ve Inm, alayan Kitapevi. St M. Z. (2005), imento Fabrikasnda Enerji Taramas ve retim Hatt Is Proseslerinde Enerji ve Ekserji Analizi, Wark K., Richards D. E., (1999),Thermodynamics. 6th ed.McGrawHill Karako, H. ve dierleri. Tanl M. VeErgn Y. (Editr) (2010). Enerji Analizi ve Ynetimi. Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.

135

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Enerji verimlilii ve ilgili yasal mevzuata hakim olacak, evre ve enerjide srdrlebilirlik kavramlarn idrak edecek, Tesisin enerji tasarrufu potansiyelini belirleyebilecek, Enerji ettlerinin aamalarn kavrayacak, Enerji etd sresince yaplacak lmleri belirleyecek ve bunlardan elde edilen sonular yorumlayp kullanlabilecek, bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Enerji ett Enerji verimlilii Enerji ynetim sistemi Ett aamalar Srdrlebilir evre ve enerji anlay

indekiler
v v v v v Giri Sanayide Enerji Tasarruf Potansiyeli Enerji Tasarrufu Ett Aamalar Enerji Ettnde Kullanlan lm Formlar ve Enerji Auditleri in Tipik Tanabilir Cihazlar zet

136

Sanayide Yaplacak Enerji Ettlerinde Temel Hususlar

GR
lkemizde enerji tasarrufuna ynelik sistemli almalarn 11 Kasm 1995 tarih ve 22460 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Sanayi Kurulularnn Enerji Tketiminde Verimliliin Arttrlmas in Alacaklar nlemler Hakknda Ynetmelik ile baladn syleyebiliriz. Bunu 31 Austos 1996 tarih ve 22743 sayl Resmi Gazetede yaymlanan, niversite ve eitim kurulularnn dzenleyecekleri Enerji Ynetimi Dersi ve Kursunun ama ve kapsamn tanmlayan Enerji Ynetimi Dersi ve Kursu Dzenleme Esaslar ile ilgili ynetmelik izlemitir. 8 Temmuz 1998 tarih ve 23396 sayl Resmi Gazetede ise Enerji Tasarrufu Ettlerinin Ama ve Kapsam ile ilgili bir ynetmelik yaymlanmtr. 2 Mays 2007 tarih ve 26510 sayl Resmi Gazetede enerjinin retim, iletim, datm ve tketim aamalarnda, endstriyel iletmelerde, binalarda, elektrik enerjisi retim tesislerinde, iletim ve datm ebekeleri ile ulamda enerji verimliliinin artrlmasna ve desteklenmesine, toplum genelinde enerji bilincinin gelitirilmesine, yenilenebilir enerji kaynaklarndan yararlanlmasna ynelik uygulanacak usl ve esaslar kapsayan Enerji Verimlilii Yasas yaymlanmtr. 5627 sayl Enerji Verimlilii Yasas, enerji verimlilii almalarnn etkin olarak yrtlmesi izlenmesi ve koordinasyonu konusunda idari yapnn oluumunu, enerji verimlilii hizmetlerinin yrtlmesi konusunda yaplacak yetkilendirmeleri, grev ve sorumluluklar toplumun eitim ve bilinlendirilmesi ile yenilenebilir enerji kaynaklarnn yaygnlatrlmasna ynelik ve sektrel uygulamalara ilikin eitli destekleme mekanizmalarn, teviklerle ilgili konular ve yasal gerekleri yerine getirmeyenlere uygulanacak para cezalarn kapsamaktadr.

Enerji Younluu:bir birim gayri safi milli hasla oluturabilmek iin harcanan enerjidir. Enerji Verimlilii Yasasnda enerji younluunun 2020de % 15 azaltlmas hedeflenmektedir. Ayrca Kanunda yer almayan pek ok konu iin ikincil mevzuata ve ynetmeliklere braklmtr. 5 Aralk 2008 tarihinde Resmi Gazetede yaymlanan Binalarda Enerji Performans Ynetmelii ile iklim artlarn, i mekn gereksinimlerini ve maliyet etkinlii dikkate alnarak bir binann btn enerji kullanmn hesaplama kurallarnn belirlenmesi ve Karbondioksit emisyonu asndan deerlendirilmesini ve enerji tketimi asndan etiketlenmesini getirmektedir. Binalarda performans kriterlerinin ve uygulama esaslarnn belirlenmesi ve evrenin korunmas bu ynetmelikle dzenlenmektedir 25 Ekim 2008 tarih ve 27035 sayl Resmi Gazetede enerji verimliliine ynelik hizmetler ile almalarn ynlendirilmesi ve yaygnlatrlmasnda niversitelerin, meslek odalarnn ve enerji verimlilii danmanlk irketlerinin yetkilendirilmesine, enerji ynetimi uygulamalarna, enerji yneticileri ile enerji ynetim birimlerinin grev ve sorumluluklarna, enerji verimlilii ile ilgili eitim ve sertifikalandrma faaliyetlerine, enerji ettleri ve verimlilik artrc projelere, endstriyel iletmelerde verimlilik artrc projelerin desteklenmesine ve gnll anlamalara, talep taraf ynetimine, elektrik enerjisi retiminde, iletiminde, datmnda ve tketiminde enerji verimliliinin artrlmasna, termik santrallerin atk slarndan yararlanlmasna, ak alan aydnlatmalarna, biyoyakt ve hidrojen gibi alternatif yakt kullanmnn zendirilmesine ve idar yaptrmlara ilikin usul ve esaslar kapsayan
137

Enerji Kaynaklarnn ve Enerjinin Kullanmnda Verimliliin Artrlmasna Dair Ynetmelik yaymlanmtr. Yukarda ksaca zetlenen ve gnmzde sadece Trkiyede deil ayn zamanda tm dnyada yaanan enerji probleminin zm, daha az maliyet ve daha az birincil kaynak kullanmyla daha ok enerji retimi veya ayn miktar kaynakla u ankinden daha ok i yapabilme aray veya ayn miktar iin daha az enerji tketilerek yaplmasdr. imdilik bu konudaki almalar akademik dzeyde yrmektedir fakat lkeler artan evre kirlilii ve tketim hzna bal olarak problemin zmnde politika retme ve nlem alma konusunda byk gayret ierisine girmitir. Nerdeyse dnya lkelerinin tamam srdrlebilir bir evre anlay ierisinde hem fikir olmutur. Srdrlebilirlik kavram ilk olarak Brundtland Raporunda 1987 ylnda gndeme gelmitir. Brundtland Raporunda srdrlebilirlik; bugnn gereksinimlerini, gelecek nesillerin gereksinimlerini karlama yeteneinden taviz vermeden karlama eklinde tanmlanmaktadr. Buna gre evrede ve enerjide srdrlebilirliin birbirinden ayrlmaz kavramlar olduunu syleyebiliriz. evresel adan srdrlebilirliin salanmas iin enerjiyi etkin kullanmak ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn paynn arttrlmas gerekmektedir. Enerji politikalarnda srdrebilirlik aada verilen unsur zerine ina edilmektedir. Enerji verimliliinin salanmas, Enerji retiminde yenilenebilir enerji kaynaklarnn paynn artrlmas, Karbondioksit salnmlarnn azaltlmas eklindedir.

SANAYDE ENERJ TASARRUF POTANSYEL

Trkiyede zellikle 1950 lerden sonra sanayileme, ehirleme, gelir seviyesinin ykselmesi ve hzl nfus artna paralel olarak gelien enerji tketimi yerli kaynak retimi ile karlanamayacak boyutlara ulamtr. Oluan enerji an karlamadaki acil ve en ucuz kaynak ise petrol ve petrol rnleri ithalat olmutur. Ancak 1973 ylnda yaanan petrol krizi sonucu enerji kullanmnda byk kstlamalara gidilmi ve talebin yerli kaynaklarla karlanmasna byk nem verilmitir. Hidrolik enerji ve yerli retim linyitlerle elektrik retimi iin yeni santrallerin yaplmas, snmada linyit kullanmnn artmas bu politikalarn bir sonucu olmutur. Enerji sorununu amada ksa ve orta vadede alnan bu nlemler zellikle evre asndan bir ok olumsuz gelimeye neden olmutur. lkemizde dk kaliteli linyit kullanmnn yaratt evre probleminin almas iin ithal ta kmr ve doal gaz 1990 l yllarda lke gndemine girmitir. te yandan petrol ve petrol rnlerinin tketiminde bir azalma yaanmam aksine tketimde nemli artlar meydana gelmitir. Ayrca ormanlarn tahribine kadar uzanan odun retimi doal zenginliklerimizin yok olmas ile bizi kar karya getirmitir. Gnmzde ise enerji kaynaklarnn giderek azalmas ve enerji fiyatlarnn artmas enerjinin dahada verimli kullanlmasn uygarlk asndan zorunlu hale getirmitir. Enerjinin doru ve ekonomik kullanmann nemli bir aracda, sosyal ve ekonomik byme hedeflerine engel olmayacak ekilde enerji tketiminin azaltlmas dier bir deyile enerji kullanmnda verimliliin salanmasyla mmkn olacaktr. Enerjinin verimli kullanlmas, enerjinin gereksiz kullanmn engellemek ve enerji israfn minimum dzeye indirmek veya tamamen ortadan kaldrmak iin alnan nlemler dizinini ieren bir ynetim biimidir. Enerji ynetiminde ve verimlilik almalarnda yaplacak ilk i ne tkettiimizi bilmektir.

138

lmek Bilmek, Bilmek Ynetmektir. Enerji verimliliinin salanmas iin etkin bir enerji ynetim sistemi uygulanmaldr. Etkin bir enerji ynetim sistemi kurulmak istenirse aadaki sorular kendimize sormal ve cevaplarn verebilmeliyiz: Tesisimizde harcadmz enerjinin bedeli nedir? Enerjiye harcadmz para toplam operasyonel giderlerin yzde kana karlk geliyor? Tesisimizde enerji tketimini ve maliyetini devaml olarak izleyip deerlendiriyor muyuz? Tesiste ka ici alyor, ka departman var, kapal ve ak alanlarn miktar nedir? Tesiste farkl enerji kaynaklar ile alan ka ekipman mevcut? letmede ihtiya duyulan ilave ekipmanlarn bedeli ile ilgili bir alma varm? letmedeki enerjiyi izleme ve enerji verimliliini salamada nc personel kimdir? letmede enerji tasarruf miktar hakknda bilginiz var m?

Enerji tasarrufunun rn sat fiyatlar zerindeki etkisini tartnz.

ENERJ TASARRUFU ETT AAMALARI

Enerji taramas, enerji analizi veya enerji deerlendirilmesi olarak da kullanlan enerji etd; enerji tketen sistem veya tesisin detayl analiz edilmesi olarak da aklanr. Enerji etd bir enerji ynetim sisteminin kurulumunda yaplacak ilk i olarak deerlendirilmektedir. Enerji tasarrufu iin bir Fabrikann enerji verimliliinin belirlenmesi gerekmektedir. Bu amala 11 Kasm 1995 tarih ve 22460 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Ynetmeliin 6. maddesinde belirtilen nlemlerin alnmas gerekmektedir. Sz konusu ynetmeliin 7.maddesinde ise Enerji tasarrufu ettleri ile ilgili prosedr anlatlmaktadr. Enerji tasarrufu potansiyelini belirlemek iin enerji yneticisinin veya enerji komitesinin elinde bulunan en nemli teknik ara enerji tasarrufu ettleridir. Bu alma, enerji tasarrufu ettleri konusunda uzmanlam kurulular, danmanlar veya kuruluun kendi personeli tarafndan yaplabilir.

n Enerji Etd / Pre-audit

n Enerji Etd iki aamadan oluur. lk aamada; tesiste yatrm karar ve mevcut enerji ynetimi faaliyetleri hakknda bilgi sahibi olmak, kinci aamada ise, enerji verimlilii ile ilgili eitli ekipmanlarn (kazanlar ve buhar sistemleri vb.) almasnn gzden geirilmesi amacyla bir teknik alma yaplr. Bu almalar orta lekli bir tesis iin birka gn srebilir. n enerji etd srasnda portatif lm aletleri kullanlarak, ksa vadede enerjiyi verimli kullanabilmemiz iin alnacak nlemleri ile atk s kaynaklarnn tespiti yaplr. alma srasnda enerji verimlilii asndan kuvvetli ve zayf ynlerimizin tespitinin yaplmasnn yan sra zayf taraflar glendirmek iin yaplacak lmler ve alnacak nlemler bu aamada tespit edilir. n Enerji Etd srasnda basit iletme tedbirleri ile ok az bir masrafla veya hi masrafsz geri deme sresi ksa olan uygulamalar belirlenir bunun iin bir d danmana ihtiya duyulmayabilir. n Enerji Etd srasnda fabrikann tm blmleri detayl bir ekilde dolalarak enerjinin boa harcand kaynaklar, kt yaltm, buhar, su, yakt szntlar ve almayan tm ekipmanlar belirlenmeye allr.
139

Bu belirleme almalar srasnda; Tm kaaklarn onarm, Optimum yanma verimliliinin salanmas, Borularn bakm ve ekipmanlarn yaltm, Buhar kapanlarnn bakm ve onarm, Sk sk buhar kondensat dn kontrol, Enerji tketiminin retimle birlikte izlenmesi gibi srelerden oluur.

Bu aamada mevcut durum belirlenir ve enerji tasarrufu imkanlar, projenin genel karakteristii, tasarruf edilecek enerji miktar ve basit geri deme sresi olarak ortaya kartlr. Bu imknlarn fizibilite aamasnda tekrar incelenmesi gereklidir. Ayrca, detayl enerji etdne ihtiya olup olmad, yaplacaksa hangi blmleri kapsayaca bu aamada tespit edilir.

Enerji Tasarrufu Etd: n Enerji Etd (Preaudit), Detayl Enerji Etd (Audit) ve Fizibilite almas olarak 3 aamada yaplr.

n ett aamasna neden ihtiya vardr?

Detayl Enerji Etd / Audit

En az iki hafta veya daha uzun bir zaman alan Detayl Enerji Etdnde, yksek enerji tketimi olan blgelere lm cihazlarnn balanarak ve belirli bir periyotta kaydedicilerinde kullanlmasyla lm alnmasn ierir. Detayl enerji etdnn konu hakknda eitim ve donanma sahip bir alma gurubu ile yaplmas gerekir. Detayl Enerji Etdnde, incelenen fabrikann gerek alma koullarnda enerji tketimini belirlemek mmkn olur. Bu srete toplanan veriler ana sre elemanlarnn s ve madde dengesinin oluturulmasnda kullanlr. Ayrca n enerji etdnde tespit edilen noktalarda yaplacak almalar daha detayl ve kapsaml olarak incelenmelidir. Yaplacak tm hesaplamalar lmlere dayandrlmaldr. Ele alnan tesiste iyiletirilmesi gerekli olduunu dndmz mahallerde detayl aratrmalar yaplmasnn ve bunlarn elimine edilmesi iin tesisteki dier birimlerle ve yetkililerle istiare edilmesinin faydal olaca unutulmamaldr. zellikle bakm onarm blmnn kalifiye elemanlarndan destek alnmaldr. Detayl enerji ettleri sonucunda fabrika iin, iyiletirme nerileri gelitirilmeli, uygulanabilir olarak grlenler uygulamaya alnmaldr. zellikle bilgisayar destekli sistemler tercih edilmelidir. Detayl enerji ettlerinde elde edilen sonular, sadece youn enerji tketen kazan, buhar sistemleri iin deil, proses ve nemli ekipman deiikliklerini de kapsayacak ekilde tm fabrika hakknda bilgi verecektir.

Enerji etd kesin enerji tasarrufu yaplacak anlam tamaz. Eer siz bu enerji taramasndan herhangi bir yarar salamay istiyorsanz bir uygulama planna sahip olmalsnz. Detayl enerji ettleri n enerji ettlerinden sonra yaplabilecei gibi bamsz olarakta yaplabilir. Tasarruf potansiyelini analiz etmek ve enerji tketimini lmek iin detayl enerji etd yapacak kurulularn yeterli miktarda tanabilir l aletlerine sahip olmas gerekir. alma, bir n raporda
140

zetlenir ve tartlp deerlendirildikten sonra nihai raporda toplanr. Detayl Enerji Etdnde izleyen 8 adm ok nemlidir. Detayl enerji etdnn yaplaca zaman dilimi ve tarama yaplacak niteler veya birimler belirlenmelidir. Verilerin kaydedilebilmesi iin standart formlar oluturulmal ve tesise ait retim ve tketim verileri kayt altna alnmaldr. Enerji tketimini ve enerji verimliliini arttrmak iin temel girdi olabilecek bileenlerin lmlerinin doru bir ekilde yaplmas. Tesiste enerji tketimi yksek olan dner frn, kazan vb ekipmanlar iin enerji denge denklemleri yardmyla verimlilik analizlerinin yaplmas. Verimlilik arttrc veya basit iletme tedbirlerinin ve periyodik bakmlarn, enerji tasarrufu ile takip sistemlerinin belirlenmesi. Enerji tasarrufu olanaklarnn tespiti (Is eanjrleri, Ekonomizer, Kondensat dn sistemleri, G faktr dzeltmesi, Otomatik yanma kontrol sistemleri, Yksek verimli aydnlatma, Yksek verimli motorlar, Deiken hz srcleri, Soft starter uygulamalar) ve bunun iin yaplmas gereken yatrm miktarnn belirlenmesi. nem dereceleri, yntem, maliyet ve alma takvimini ieren bir tatbikat plannn oluturulmas Hazrlanan ve ieriinde enerji taramas bulgularnn ve tavsiyelerin olduu bir raporun hazrlanp takdim edilmesi

Enerji ettlerinin fabrika dndan deneyimli personel tarafndan yaplmas ne gibi avantajlar sunabilir?

Fizibilite almas
Fizibilite almas, herhangi bir tesiste yeni kazan alm veya bileik s g santralinin kurulmas vb. gibi byk bir ekipman alm veya deiikliini gerektiren durumlardan nce yaplan standart mhendislik almalardr. Fizibilite almas yaplmadan nce genellikle bir n enerji etd yaplr. Bunun akabinde yaplacak fizibilite almasnda n enerji etdnde deinilen enerji tasarrufu projelerine odaklanlabilecei gibi tesisin ncelikli sorunlarna ynelik projeleri de kapsayabilir.

n Fizibilite almas
n fizibilite, yaplmas muhtemel olan tesis veya ekipman yatrmnn tespiti iin yaplan ksa sreli bir aratrmadr. Bu almada n fizibilitesi yaplan ekipman veya sistemin tedariki sonrasnda elde edilecek tasarruf potansiyeli, yatrm iin gerekli bte tahmini yaplr. Bu aamada tahminlerin geree yakn olmas iin gerekli aratrmalarn yaplmas nerilir.

Fizibilite almas Admlar

8 Temmuz 1998 tarih ve 23396 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Enerji Tasarrufu Ettleri in Yetki Belgesi Verilmesi Esaslar isimli duyuruda fizibilite almasnn admlar aadaki gibi tanmlanmtr. 1) ncelenen her teknik seenek ayrntl olarak belirtilmeli ve uygun olanlar iin ak diyagramlar hazrlanmaldr.

141

2) Her bir seenek iin, uygulama ncesinde iletmeyi tanmlayan aadaki spesifik veriler belirlenmelidir. Bu verilere, fabrikann tipine ve ynetimin isteklerine uygun olarak baka veriler de ilave edilebilir: Gnlk, aylk ve mevsimsel deiiklikleri kapsayan fabrika veya fabrikann ett edilen blm ile ilgili mevcut retim dzeyleri. Mevcut alma programlar (vardiya, bakm, programl duru gibi hususlar kapsayan), Pik talepleri de kapsayan yakt tiplerine gre mevcut enerji kullanm ve gemiteki trendler Tarifeleri ve yakt maliyetlerini ayrntl olarak ieren mevcut retim masraflar. Mevcut prosesle ilgili parametreler (scaklk, basn, vb). lgili ekipmann proje uygulanmadan nceki mevcut iletme verimlilikleri ile ilgili yaplm tespitler.

3) Projenin uygulanmasndan sonra fabrika iletme faaliyetlerini tanmlayacak olan ve aada baz rneklerle verilen spesifik veriler belirlenmelidir: Beklenen yeni retim dzeyleri ve iletme programlar. Enerji tiplerine gre gelecekteki enerji ihtiyalar. Beklenen iletme parametreleri. Ekipmanlarn tahmin edilen faydal kullanma sreleri.

4) Mali analizler ve Fabrikann politikasn belirlemek iin aadakilere benzer olarak gerekli ilave veriler belirlenmelidir: irketin marjinal vergi oran. Borlanmay, borlanma srelerini, faiz oranlarn ve gerek duyulan borlar kapsayan yatrm projeleri iin Fabrikann kabul edebildii artlar. Teklif edilen proje iin gerekli geri deme sresi

5) Veri toplama, analiz programlar ve sorumluluklar gsteren bir plan hazrlanmal ve fabrika ynetimi ile tartlmaldr. Enerji tasarrufu etd srasnda elde edilen herhangi bir verinin yeni lmlerde kullanlp kullanlamyaca kontrol edilmelidir. 6) lgili ekipmanlarn iletme parametreleri ve verimlilikleri kontrol edilmeli, eer mmknse fizibilite almas analizlerinde kullanlacak verileri kaydetmeden nce optimum performansa ulamak iin iletme artlarnda gerekli deiiklikler yaplmaldr. 7) Proje uygulamas ile ilgili tm maliyetler aada belirtilen hususlar da kapsayacak ekilde belirlenmelidir: Maliyetteki dviz unsurlar ve ilgili gmrk fiyatlar belirtilmelidir. Ekipmann dizayn veya satn alma masraflar. Mhendislik hizmetleri masraflar. letme ve bakm masraflar.
142

8) Teklif edilen seeneklerin uygulanmas ile ilgili veriler analiz edilerek enerji tasarrufu potansiyeli hesap edilmelidir. Ekipman boyutunun deitirilebildii durumlarda (s eanjr yzey alan gibi) deiik seeneklerin karllk oranlar, tasarruflar ve maliyet analizleri asndan deerlendirilmeye tabi tutularak karar verme iin fabrikaya yeterli bilgi salanmaldr. 9) Maliyet analizi yaplmaldr. Mlkiyeti devlete ait kurumlarda, uygulanan proje deerini ulusal ekonomi asndan deerlendirmek iin ekonomik analiz yaplmaldr. 10) En avantajl seenekler iin hassasiyet analizi yaplmaldr. 11) Ak ve z bir rapor hazrlanmaldr.

Doru verilerin projenin baarsndaki nemini tartnz.

ENERJ ETDNDE KULLANILAN LM FORMLARI VE ENERJ AUDTLER N TPK TAINABLR CHAZLAR

ncelikle izleyen satrlarda verilen rnek formlarn, tesis yetkilileri tarafndan doldurulup, etd yapacak yetki belgesine sahip kurulua gnderilmesi gerekir. Enerji etdn yapacak kurulu tesis hakknda ancak bu ekilde bilgi sahibi olabilir. Eer gerekiyorsa ett yapacak kurulu tarafndan tesise ksa sreli bir saha ziyareti planlanarak tesiste lm cihazlarnn balanaca yerlerin tespiti yaplr. Ayrca tesisteki patlayc ve yanc maddelerin durumu, bunlarn hangi departmanlarda olduu kesinlikle tespit edilmeli ve nlem alnmaldr. Form 1/9 ENERJ ETT N DEERLENDRME BLG FORMU I. TESS BLGLER Tesis Ad: Kurulu Ad: Adres:

Sanayi Sektr: Telefon: Fax: Gsm:

Formu Dolduran Kii: Genel Mdrlk Adresi:

nvan:

143

Acil Bir Durumda Ulalacak Kii:

Tesisin retime Balama Tarihi: alan Kii Says: II. FAALYET ALANI Vardiya Says:

Tesisin ana retim faaliyetlerini, byk miktarda enerji tketen ekipmanlar ve nemli yardmc sistemleri sralaynz. niteler baznda enerji retimi veya enerji tasarm ve tketim miktarlarn veriniz.

Form 2/9 III. ENERJ KULLANIMI Aadaki tabloyu, bir nceki yln fiili deerlerini yazarak doldurunuz. Eer ulalabiliyorsa yakt ve elektrik faturalarnn fotokopilerini ekleyiniz.

Ait Olduu Yl:................. Enerji Kayna Tr Elektrik Doal Gaz LPG

Tketim Miktar

Birimi

Birim Maliyeti

Yllk Maliyeti

144

Gazya Hafif F.Oil Ar F.Oil Petrokok Ta Kmr Linyit Dier.................. Dier..................

Bu Tabloda cins ve yllk tketim deerleri verilen yaktlarn, ayn yla ait aylk tketim deerlerini ve aylk ortalama birim fiyatlarn III.1 ve III.2 numaral tablolarda veriniz. Yakt ad ve tketim birimlerini (Ton / ay, Kg / ay, kWh / ay vb. ) belirtilen boluklara yaznz.

IV. RETM BLGLER Aadaki tabloyu, geen seneki deerler ile doldurunuz.

Ait Olduu Yl:................. rn Cinsi retim Miktar Birim

145

Bu tabloda cins ve yllk retim deerleri verilen rnlerin ayn yla ait aylk retim deerlerini IV.1 numaral tabloya yaznz.

Form 3/9 III . 1 .............. YILI TKETM DEERLER TKETMLER ELEKTRK ..................................

Tketim Birimi .... / ay AYLAR OCAK UBAT MART NSAN MAYIS HAZRAN TEMMUZ AUSTOS EYLL EKM KASIM ARALIK

Birim Fiyat T / ....

Tketim Birimi .... / ay

Birim Fiyat T / ....

146

TOPLAM

Kalorifik Deer

860 Kcal / kWh

Kalorifik Deer

Not : Tketilen yaktn Adn, tketim birimini (Ton / Ay, Kg / Ay, kWh / Ay vb. ) aylk ortalama birim fiyatn ( T / Ton, T / Kg ) yazdktan sonra, ilgili stunlar bu bilgilere gre doldurunuz. : Eer biliniyorsa tketilen yaktn kalorofik deerini, birimi ile birlikte (Kcal / Kg, KCal / nM3 , KCal / Ton vb.) ilgili stuna yaznz.

Form 4/9 III . 2 .............. YILI TKETM DEERLER TKETMLER .................................. ..................................

Tketim Birimi .... / ay AYLAR OCAK UBAT MART

Birim Fiyat T / ....

Tketim Birimi .... / ay

Birim Fiyat T / ....

147

NSAN MAYIS HAZRAN TEMMUZ AUSTOS EYLL EKM KASIM ARALIK TOPLAM

Kalorifik Deer

Kalorifik Deer

Not : Tketilen yaktn Adn, tketim birimini (Ton / Ay, Kg / Ay, kWh / Ay vb. ) aylk ortalama birim fiyatn ( T / Ton, T / Kg ) yazdktan sonra, ilgili stunlar bu bilgilere gre doldurunuz. : Eer biliniyorsa tketilen yaktn kalorofik deerini, birimi ile birlikte (Kcal / Kg, KCal / nM3 , KCal / Ton vb.) ilgili stuna yaznz. : Bu tablo yeterli olmad takdirde fotokopisini ekerek ilave ediniz.

148

Form 5/9 IV . 1 .............. YILI RETM DEERLER RETMLER rn Ad: .................................. rn Ad: .................................. rn Ad: ..................................

retim Birimi: .................................. AYLAR OCAK UBAT MART NSAN MAYIS HAZRAN TEMMUZ AUSTOS EYLL EKM KASIM ARALIK TOPLAM

retim Birimi: ..................................

retim Birimi: ..................................

Dizayn Kapasitesi

149

Not: rn Adn yazdktan sonra ilgili retim deerini birimi ile birlikte kar gelen yere yaznz. : Bu tablo yeterli olmad takdirde fotokopisini ekerek ilave ediniz. : Ayn cins rn iin farkl retim birimlerinin kullanlmas mmkn ise bunlar arasndaki balanty veriniz. ( rnein yer karosu retiminde m2 ve Ton birimlerinin kullanlmas mmkn olabilmektedir. Bu durumda; m2 Fayans = Ton Fayans eklinde aradaki balanty yaznz. ) : Aylk veya yllk tasarm retim kapasitesini, birimini de belirterek ( Ton / Ay , Ton / Yl ) ilgili yere yaznz.

Form 6/9 V. MUHTELF KONULAR

Aadaki konularla ilgili yorumlarnz belirtiniz.

evre kirliliinin kontrol ile ilgili sorunlar:

Mmkn olabilecek proses deiiklikleri:

Yatrmlar iin kabul edilebilecek maksimum geri deme sreleri:

VI. ENERJ YNETM Fabrikanzda Enerji Ynetim Program uygulanyor mu? :

150

Uygulanyor ise ka yldr devam etmektedir? : Enerji Yneticisi belirlenmimidir? Belirlenmi ise ka yldr alyor? : :

Enerji verimliliini Artrma, Enerji Tketimini Azaltma Ynnde bir alma var mdr? Enerji Verimlilii asndan Enerji Tketimi, retim Deerleri inceleniyormu? : :

Spesifik Enerji vb. deerler hesaplanyormu? : Bu sonular daha sonra deerlendiriliyormu? :

Dier dnceleriniz nelerdir?

Form 7/9 VII . KAZANLAR Tesiste Bulunan Kazan Says ( adet ) Kazan No 1 2 3 4 5 6 Kapasite Birim 1 retim 2 Basn Scaklk

151

Ton / h, Kcal / h, m2 stma yzeyi eklini belirtiniz. Buhar , Kzgn ya, vb. eklinde belirtiniz.

Kazanlarda bacagaz analizi yaplyor mu? Eer yaplyorsa hangi sklkta yaplyor? Kazanlarda gerekli ayarlamalar yaplyor mu? Bacagaz analiz cihaz sabit mi portatif mi?

: : : :

Bacagaz analiz cihaznn cinsi ( Elektronik vb.): Bacagaz analiz sonular Tarih Birim T gaz T ortam O2 CO (*) Yakt zellikleri Cinsi H st H alt C H2 H 2O Tarih Tarih Tarih

152

O2 N2 S Kl Curuf Analiz Sonular (**) Izgara k Scakl oC Yanmam Karbon Oran % (*) :Cihazn lebilecei dier parametreler (SO2 , NOX, vb. ) yazlabilir. (**) :Kat yakt kullanld takdirde doldurunuz. Not :Son alnan yaktlarn birim fiyatlarnda ilave ederek gnderiniz.

Form 8/9 IIX . ELEKTRK ENERJS KULLANIMI Tesisteki Mevcut G Trafolarnn G Kullanm Oran letme Gerilimi ( kV) Kurulu G ( kVA) ( ekilen G / Kurulu G ) ... / ... ... / ... ... / ... ... / ... Elektrik Enerjisinin iletmedeki tketim alanlarna gre miktarlarn yaznz. malat Aydnlatma .........................kWh .........................kWh %................... %...................

153

154

Form 9/9

155

Saha ziyaretinde ett yaplacak tesis tarafndan karlanacak cihaz,veri, personel gibi ihtiyalar belirlenmelidir. Tesiste sabit lm cihazlarnn olmad durumlarda portatif lm cihazlaryla veriler toplanabilir. Tasarruf potansiyelini belirlemek konusunda kullanlabilecek portatif lm cihazlar ve zellikleri izleyen 3 tabloda verilmitir. ENERJ AUDTLER N TPK TAINABLR CHAZ LSTES 1/3 CHAZIN ADI SAHP OLMASI GEREKEN ZELLKLER Portatif ve elektronik olmas, yazcsndan lm sonularn dkmleyebilmesi, arj edilebilmeli, bakm gerektirmeyen kuru bataryaya sahip ve uzun batarya mrne sahip olmas, ald 1.ELEKTRONK BACAGAZI ANALZR zaman kendi kendini otomatik kalibre etmesi ve kontrol edebilmesi , hafzasnda, genellikle kullanlan en az 5 adet yakta ait zelliklerin kaytl olmas ve bunlara dayanarak baz deerleri hesaplayabilmesi, sanayi tesislerine ait bacalarda lm yapabilmesi iin en az 75 cm. uzunluunda proba sahip olmas tavsiye edilmektedir.
156

lmesi gereken parametreler: o o Ortam scakl Bacagaznda: O 2, CO, Bacagaz scakl, Baca basnc, Filtre kad ile islilik, SO2 NOx Yanmam HC deerleri

Seilen yakt trne uygun olarak hesaplamas gereken parametreler; o o o CO2, Verim, Hava fazlalk katsays deeri

2. SLFRDOKST (SO2) MONTR

Portatif ve elektronik olmas, ald anda kendini kendini kalibre edebilmesi ve kontrol etme zelliinin olmas tavsiye edilir. lmesi gereken parametre: o Baca gazlarnda slfr dioksit miktar veya oran

3.PENS AMPERMETRE

Tanabilir ve elektronik olmas, ap byk olan kablolar iine alabilecek pense sahip olmas tavsiye edilir lmesi gereken parametreler: o o o Gerilim V Akm I G kW

157

2/3 CHAZIN ADI SAHP OLMASI GEREKEN ZELLKLER Elektronik ve tanabilir olmas, ald an kendi kendini kalibre edebilmeli ve kontrol edebilmeli, arj edilebilir, bakm gerektirmeyen kuru tip bataryaya sahip olmas, hem bataryadan 4.ENERJ MONTR (ENERJ ANALZR) hemde ebekeden besleme zelliine sahip, termal veya eritli tip bir printere sahip olmaldr. Monofaze ve Trifaze sistemlerde her bir hat iin lm alndnda istenen parametreler o Gerilim V (Orta ve dk gerilim) o o o G kW kVA kVAr o o o o o o G Faktr Akm Enerji kWh kVAh kVArh Frekans

Orta gerilim lmleri iin gerekli akm ve gerilim trafolar, byk boyut ve tipte akm lm penslerine sahip olmas tavsiye edilir.

5. INFRA-RED PYROMETRE (INFRA-RED scaklkler)

Portatif ve elektronik olmas, ayarlanabilir emissitive zelliine sahip olmas tavsiye edilir.

6. ELEKTRONK TERMOMETRE

Elektronik ve tanabilir olmas, yaklak 1200 oC scakla kadar lm yapabilmesi, batarya uyarsnn olmas ve o o o o Hava Sv Yzey Scak kat madde ( uzun, ucu kapal tip) lm problarna sahip olmas tavsiye edilir.

7. HAVA HIZI VE BASIN LER (pitot tpl) 8. PTOT TP

Elektronik ve tanabilir olmas, akkana ait ak hz ve basn deerlerini lebilmesi, batarya uyarsnn bulunmas, klasik ve S tipi pitot tpleri ile kullanlabilmesi tavsiye edilir.

Klasik tip S tipi

158

 9. HAVA HIZI LER

Elektronik ve tanabilir olmas, akkann ak hzn lebilmesi, batarya uyar sistemine sahip olmas, farkl aplarda lm balna sahip olmas ve seilen zaman aralklarnda ortalama deer alma zelliine sahip olmas tavsiye edilir.

10. SALLAMALI TP NEM LER (sling psichrometer)

Cival termometre tipinde olmas, yedek termometre ve slak termometre iin fitillerinin olmas, farkl scaklk aralklar iin psichrometric kartlarnn olmas tavsiye edilir.

3/3 CHAZIN ADI SAHP OLMASI GEREKEN ZELLKLER Elektronik ve tanabilir olmas, batarya uyar sisteminin olmas, letkenlik (S/cm), TDS (ppm), Diren (ohm) lme kabiliyetinin olmas, su scakl lme ve scaklk 11. LETKENLK LER kompanzasyonu yapabilme zelliine sahip, otomatik skala seme zelliine sahip ve letkenlik probu ile scaklk probunun olmas tavsiye edilir.

12. LXMETRE

Elektronik ve tanabilir olmas tavsiye edilir.

13. TAKOMETRE

Elektronik ve tanabilir olmas, batarya uyar sisteminin olmas, optik lm yapabilecek zellie sahip olmas ve devir says dn hzn tespit edecek zelliklere sahip olmas tavsiye edilir.

Enerji etd yaplacak tesiste lmlerin alnaca baz cihazlarda aranan zellikler aada verilmektedir: Scaklk lm: Scaklk deerlerinin ortak bir dille ifade edilebilmesi iin bir skalaya ihtiya duyulur. Tm scaklk ler cihazlarn temel prensibi suyun donma ve kaynama noktas gibi kolayca ulalabilecek scaklk deerlerine dayanr. Ortam scakl bata olmak zere, su scakl ve i yapan veya soutucu akkan scaklklar ile yzey scaklk deerlerinin tespiti nemlidir. Scaklk lmlerinde problar ve infrared pyrometreler kullanlr. zellikle akkan scaklklarnn lmlerinde problar scakl llecek svya daldrlmak suretiyle kullanlr. Yksek scakl nedeniyle ulalamayan veya yaklalamayan yzeylerin scaklklar ise nfrared Pyrometreler kullanlarak yaplabilir. ekil 6.1 de scaklk lm amacyla kullanlan bir dzenek verilmektedir.
159


ekil 6.1: Scaklk Gstergesi

Ak lm: Akn lmlenmesinin istendii durumlarda ise Hacimsel ak lm, Ktlesel ak lm, Hz lm metodu ile ak lm, Pitot tp ile ak lm, Elektromanyetik ak lm veya ultrasonik ak lm gibi yntemler kullanlabilir. Belirli bir srete bir boru veya kanalda akm halinde olan akkann ktlesinin tartlarak tespit edilmesi debinin tespitinde en basit ve uygun yntemdir. Bu yntemde dikkat edilmesi gerekli husus ise atmosfer artlarnda buharlaan akkanlar iin zel bir nlem gerekiyor olmasdr. Sanayide ak lm son derece nem arz eden bir konudur. Dk basnl gaz akkanlarda gaz basnlar ve ak hzlar iin pitot tp ile scak telli ve pervaneli anometreler kullanlr. Yksek basnl gaz akkanlarnda genellikle sabit anemometrelerden faydalanlr. Kmr gibi kat maddelerin konveyrler yardm ile iletildii durumlarda, konveyrn katar ile katarn olmad durumlarda ise belli bir zamanda tanan madde miktar bir kapta tartlarak hesaplamalar yaplarak istenen deerler bulunur. Basn lm: Bir noktadaki gerek basn Mutlak basn olarak adlandrlr.

Basn yalnzca sv ve gazlarda sz konusudur. Kat cisimlerde basn olgusunun yerini gerilme olarak adlandrdmz bir byklk alr. Basn len cihazlarn byk bir blm atmosfer basncnda sfr deerini gsterecek ekilde ayarlanmtr. Bu tip cihazlardan llen basn mutlak basn ve atmosfer basnc arasndaki fark olan Gsterge Basncdr. Buna gre mutlak basn ise izleyen ifade ile kolayca bulunur. ekil 6.2 de bir ak hattnda bal basn gstergesi verilmitir.

160


ekil 6.2: Basn Gstergesi

ok yksek olmayan basnlar Manometre yardmyla, atmosfer basnc ise Barometre yardmyla llr. Atmosfer basncnn altndaki basnlar ise Vakum olarak adlandrlr. ok kk vakum basnlarndan ok byk basn deerlerine kadar byk bir aralkta basncn lmne ihtiya duyulabilir. Bu ihtiya teknolojiyi deiik tipte ve ebatta basn lerlerin gelitirilmesine sevk etmitir. Nem lm: ekil 6.3 de bir higrometre verilmektedir. Gelien teknoloji nem lm cihazlarnn boyutlarn kltt gibi lm hassasiyetini arttrm ve dijital higrometreler yaygnlamtr.

161


ekil 6.3: Higrometre

Elektrik lm: Elektrik devreleri ile ilgili kullanlan l aletleri 2 ana balk altnda toplanabilir. Bunlar sras ile, lmleri ekranda dalga eklinde gsteren ya da saysal deerlerle gsteren eklinde aklanr.

lmleri dalga eklinde gsteren l aletlerine osiloskop denilir. Saysal deer gsteren geleneksel l aletlerinde genellikle ise bir skala ve bu skala zerinde hareket eden bir ibre vardr ki bunlara analog l aletleri denilir. Elektrik kullanm veya tketimi ile ilgili tesislerde genellikle sayalar kullanlmaktadr. Ancak ortak hattan beslenen makina veya ekipmanlar iin pens ampermetre, enerji analizr gibi portatif cihazlarn kullanlmasnda fayda vardr. Bu cihazlarla gerilim (V), akm (A), aktif g (kW), reaktif g (kVAr), g faktr (), gibi birok elektriksel paramatre monofaze ve trifaze sistemler iin llebilir. Baca Gaz lm: zellikle buhar kazanlarnn youn kullanld sanayi sektrlerinde kullanlan kat, sv ve gaz yaktlarn nasl yakld konusunda bir fikir vermesi ve gerekli nlemleri almak iin kullanlan cihazlardr. ekil 6.4 de tipik bir baca gaz analiz cihaznn resmi verilmelktedir.

162


ekil 6.4: Baca gaz analiz cihaz

Baca gaz lmleri yardmyla yanmann eksik veya tam yanma olduunu tespit ederiz. zellikle cihazda llen karbondioksit miktar tam yanmay karbon monoksit gaz ise eksik yanmann gstergesi olarak alglanacak bir durumdur. Eksik yanma hem evre asndan hemde ithal kaynak olan kat, sv veya gaz yakt ekonomisi asndan son derece nemlidir. Bu lmde baca gaz scakl da yanmann verimli olup olmad konusunda size fikir verir. slilik lmnde ise probun ucundaki bolua yerletireceiniz bir kat filtre zerinde baca gaz akndan dolay oluan izi, cihazla birlikte size verilen islilik skalas ile karlatrarak bulursunuz. Gelien teknoloji sonucunda baca gaznda azot oksitler, kkrt dioksit, yanma verimi bibi parametreler rahatlkla llebilmektedir. letkenlik lm: Kazan suyunun iletkenlik lmleri Conductivity meter ile yaplr. Ayrca kazan suyunun iletkenlik lmleri bize ne zaman blf yapacamz ne kadar blf yapacamzn tespitinde yardmc olur. Blf, kazan iindeki su saf deildir suyun iinde eriyik ve sspansiyon halde bulunan maddeler kazan iinde birikime neden olurlar. zellikle sspansiyon halde bulunanlar kazan dibine kerler. Sspansiyon halde bulunanlar ise suyu yzeyinde toplanrlar. Bunlarn kazandan tahliye edilmesi gerekir. Bunun iin dipte birikenler dip blf stte birikenler ise st blf vanalar yardm ile sistemden atlrlar. Atlan su kadar sisteme yeni su ilave edilmesi de unutulmamaldr. Aydnlk Seviyesi: Aydnlatma seviyelerinin lm iin lxmetreler kullanlarak llen deerlerin standart tablolarla karlatrlmas yardmyla ar aydnlatman tespit edilir ve gerekli nlemler alnarak elektrik enerjisinden tasarruf salanr.

163

zet
Trkiye artan nfusu ve gelien ekonomisi ile enerji ihtiyac gn getike, hzla artan buna karlk yerli enerji kaynaklar snrl olan ve enerji talebinin byk bir ksmn ithal eden bir lkedir. Bugn iin yaklak %58 olan ithal enerji paynn 2020 de %78 olmas beklenmektedir. Bu nedenle lkemizde enerjinin verimli kullanlmasyla ilgili pek ok yasa ve ynetmelik kartlmaktadr. Bu yasa ve ynetmelikler, teknik personel iin son derece nemli yol gstericileridirler. Bugnn gereksinimlerini, gelecek nesillerin gereksinimlerini karlama yeteneinden taviz vermeden karlama eklinde tanmlanan srdrlebilirlik konusunda enerji ve evre birbirinden ayrlmaz iki konudur. Gnmzde enerji politikalarnda srdrebilirlik u unsur zerinde ina edilmektedir. Enerji verimliliinin salanmas, Enerji retiminde yenilenebilir enerji kaynaklarnn paynn artrlmas, Karbondioksit salnmlarnn azaltlmasdr. Enerji ynetiminde ve verimlilik almalarnda atlmas gerekli ilk adm, ncelikle ne tkettiimizi bilmek, bunun iin de gerekli lm ve izleme sistemlerini kurmaktr. Enerji taramas, enerji analizi veya enerji deerlendirilmesi olarak da kullanlan enerji etd; enerji tketen sistem veya tesisin detayl analiz edilmesi olarak da aklanr. Enerji etd bir enerji ynetim sisteminin kurulumunda yaplacak ilk i olarak deerlendirilmektedir. Enerji tasarrufu potansiyelini belirlemek iin en nemli tekniktir. uzmanlam kurulular, danmanlar veya kuruluun kendi personeli tarafndan yaplabilir. Enerji Tasarrufu Etd: n Enerji Etd (Preaudit), Detayl Enerji Etd (Audit) ve fizibilite almas olarak 3 aamada yaplr. n Enerji Etd iki aamadan oluur. lk aamada; tesiste yatrm karar ve mevcut enerji ynetimi faaliyetleri hakknda bilgi sahibi olmak, kinci aamada ise, enerji verimlilii ile ilgili eitli ekipmanlarn (kazanlar ve buhar sistemleri vb.) almasnn gzden geirilmesi amacyla bir teknik alma yaplr. Orat lekli bir iletmede 1-2 gn srebilir. Detayl Enerji Etdnde ise yeterli, eitim ve donanma sahip bir alma grubu ile lm cihazlar kullanlarak incelenen fabrikann gerek alma koullarnda enerji tketimini belirlemek mmkn olur. Ayrca iyiletirme yaplacak alanlar berlirlenir. Genellikle en az 2 hafta srer. Fizibilite almas, herhangi bir tesiste yeni kazan alm veya bileik s g santralinin kurulmas vb gibi byk bir ekipman alm veya deiikliini gerektiren durumlardan nce yaplan standart mhendislik almalardr. Fizibilite almas
164

yaplmadan nce genellikle bir n enerji etd yaplr. Bunun akabinde yaplacak fizibilite almasnda n enerji etdnde deinilen enerji tasarrufu projelerine odaklanlabilecei gibi tesisin ncelikli sorunlarna ynelik projeleri de kapsayabilir. Enerji etdnde yaplacak lmler tesisin durumuna ve hedeflediimiz tasarruf potansiyeline bal olarak deiiklik gsterecektir. n enerji etdndeki hedefimiz ile detayl enerji etd yaplmasndan sonraki hedefimiz farkllk gsterir. ncelikle lmek bilmek, bilmek ise ynetmektir anlayndan hareket edilmeli tesiste kullanlan enerji ham madde miktar ile mamul miktar belirlenmeli. Bir birim rn bana harcanan enerji miktar tespit edilerek bunun azaltlmas iin gerekli lm ve yatrmlar planlanmaldr.

Kendimizi Snayalm
1. 5627 sayl Enerji verimlilii yasasnn yrrle giri tarihi aadakilerden hangisidir? a. 2005 b. 2007 c. 2008 d. 2009 e. 2011 2. Aadakilerden hangisi enerji politikalarnda srdrlebilirliin unsurundan birisi olarak alglanamaz? a. Enerji verimliliinin salanmas b. Enerji retiminde yenilenebilir enerji kaynaklarnn paynn artrlmas c. Karbondioksit salnmlarnn azaltlmas d. Nkleer santrallerin kurulmas e. evreci teknolojilerin teviki 3. Aadaki seeneklerden hangisinde enerji etdnn tanm doru olarak verilmitir? a. Daha az birincil kaynak kullanmyla daha ok enerji retimi b. En avantajl sistem iin yaplan hassasiyet analizi c. Enerji tketen sistem veya tesisin detayl analiz edilmesi d. Bugnn gereksinimlerini, gelecek nesillerin gereksinimlerini karlama yeteneinden taviz vermeden karlama e. Enerjiyi az kullanmak 4. Aadaki seeneklerden hangisi etdnn aamalarndan bir deildir? a. Finansman temini b. Fizibilite almas c. Detayl Enerji Etd (Audit) d. n Enerji Etd (Preaudit) e. Tesisle ilgili n bilgi formlarnn doldurulup ett yapacak firmaya gnderilmesi Enerji 5. Genel anlamda n enerji etdnde yaklak olarak ne kadarlk bir enerji tasarrufu hedeflenir? a. %2 b. %5 c. %10 d. %50 e. %70 6. Enerji tasarrufunun rn sat fiyatlar zerindeki etkisini aadakilerden hangisidir? a. retilen rne ait enerji maliyeti azalr b. retilen rne ait enerji maliyeti deimez c. retilen rne ait enerji maliyeti artar d. retilen rne ait enerji maliyeti nce azarl sonra artar e. retilen rne ait enerji maliyeti nce artar sonra sabit kalr 7. Atmosfer basncn 1 bar olduu yerde buhar hattna bal basn gstergesinden 8 bar okunmaktadr. Buhar hattnn mutlak basnc ne olur? a. 7 bar b. 9 bar c. 8 bar d. 10 bar e. 6 bar 8. Baca gaz analizi yaplmasndaki ama; aadaki seeneklerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. Yanma ile ilgili fikir sahibi olmak ve gerekli nlemleri almak iin b. Kazan temizlii asndan c. Kazan suyunu kontrol etmek iin d. evreye atlan baca gaz scakln arttrmak iin e. Kazan dairesinin havasn daha kaliteli olmas iin

165

9. Kazan suyunda iletkenlik lm neden yapld aadaki seeneklerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. Ne zaman ve ne kadar blf yapacamz hakknda bir fikir verir b. Kazan duman borlarnn ne temizlenecei hakknda bilgi verir zaman

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b Yantnz yanl ise Giri ksmn yeniden gzden geiriniz. 2. d Yantnz yanl ise Giri ksmn yeniden gzden geiriniz. 3. c Yantnz yanl ise Sanayide Enerji Tasarruf Potansiyeli konusunu yeniden gzden geiriniz. 4. a Yantnz yanl ise Enerji Tasarrufu Ett Aamalar konusunu yeniden gzden geiriniz. 5. a Yantnz yanl ise Enerji Etdnde lmler ve l Aletleri konusunu yeniden gzden geiriniz. 6. a Yantnz yanl ise Enerji Tasarruf Ett Aamalar konusunu yeniden gzden geiriniz. 7. b Yantnz yanl ise Basn lm konusunu yeniden gzden geiriniz. 8. a Yantnz yanl ise Baca Gaz lm konusunu yeniden gzden geiriniz. 9. a Yantnz yanl ise Baca Gaz lm konusunu yeniden gzden geiriniz. 10. e Yantnz yanl ise Baca Gaz lm konusunu yeniden gzden geiriniz.

c. Kazan ne zaman temizleyeceimiz hakknda bir bilgi verir. d. Kazan verimini lmek iin e. Kazan borularnn bakmn yapmak iin 10. Aadaki seeneklerden hangisinde baca gaz analiz cihaz ile yapamayacamz bir analizi verilmitir? a. slilik b. CO2 c. NOx d. SO2 e. Fe

166

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Toplam enerji maliyetlerinin toplam girdi iindeki paynn; imalat sektr iin %8, metal ana sanayi iin % 22 olduu dnldnde, enerji tasarrufu direkt olarak rn maliyetini ve sat fiyatn aa ekecei gibi makro adan enflasyon zerinde de olumlu etkileri olacaktr.

Yararlanlan Kaynaklar
Aras H., 2 Eyll Gazetesi Enerji Gnl isimli kesindeki ke yazlar. engel Y.A., Boles M.A., Mhendislik Yaklamyla Termodinamik., (Trkesi: Prof. Dr.Taner Derbentli)., McGraw-Hill ve Literatr Yaynclk., 1996., ISBN: 975-8431-91-9 Enerji Ynetimi Dersi ve Kursu Dzenleme Esaslar., 31 Austos 1996 tarih ve 22743 sayl Resmi Gazete. Enerji Verimlilii Yasas., 2 Mays 2007 tarih ve 26510 sayl Resmi Gazete. Enerji Kaynaklarnn ve Enerjinin Kullanmnda Verimliliin Artrlmasna Dair Ynetmelik., 25 Ekim 2008 tarih ve 27035 sayl Resmi Gazete. Genceli O.F. lme Teknii., Birsen Yaynevi, stanbul., 1995., ISBN:975-511-113-1 Hepbal A., Enerji Verimlilii ve Ynetim Sistemi., Schneider Electric Enerji Verimlilii Serisi 1., ISBN:978-9944-5084-6-9 Mays 2010. Sanayide Enerji Taramas., EE Enerji Ynetimi Serisi 2., Temmuz 1990., Ankara. Sanayi Kurulularnn Enerji Tketiminde Verimliliin Arttrlmas in Alacaklar nlemler Hakknda Ynetmelik., 11 Kasm 1995 tarih ve 22460 sayl Resmi Gazete. Karako, H. ve dierleri. Tanl M. Ve Ergn Y. (Editr) (2010). Enerji Analizi ve Ynetimi. Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.

Sra Sizde 2
n ett aamas mevcut durumun bir fotorafn ekmekte ve ett yapacak personelin iletmeyi tanmasna olanak vermekte, ayrca kk iletmeler iin birok sorunu ortaya kartarak dk masrafla veya masrafsz enerji tasarrufuna olanak vermektedir.

Sra Sizde 3
letme iinden srekli bu ile ilgilenecek kiileri istihdam etmekten ve dolaysyla maliyetinden kurtulmak, birok projede alm uzmanlarn deneyimlerini iletmeye aktarmas ve bu kiilerin tarafsz olmas zelliiyle iletmedeki birok sorunu ortaya kartmas / koyabilmesi.

Sra Sizde 4
Doru verilerle yaplan analiz, salkl kararlar alnmasna olanak verir. Bu ekilde yatrmn gerekten karl olup olmadna karar verilebilir. Aksi halde zellikle orta boy iletmeler iin byk sermaye gerektiren yatrmlar fiyaskoyla sonulanarak iletmenin iflasna yol aabilir.

167