1 PDF

DNYADA VE TRKYEDE GNE ENERJS
HAZRAN 2009
ISBN: 978-605-89548-2-3 DEK-TMK YAYIN NO: 0011/2009 Bask: EKC FORM OFSET - (0312) 342 16 16 Bu rapor Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesine ait olup rapordan kaynak gsterilmek art ile alnt yaplabilir. Raporun tamam ya da bir ksm izinsiz yaynlanamaz.
YNETM KURULU Bakan Bakan Yardmcs Genel Sekreter Sayman ye ye ye ye ye ye ye ye ye : Sreyya Ycel ZDEN : Prof.Dr. H. Mete EN : mer NVER : lker AYDIN : Budak DLL : Atilla GRBZ : Nurettin KULALI : Mustafa AKTA : Ali Ouz TRKYILMAZ : Gltekin TRKOLU : Prof. Dr. A. Orhan YEN : A. Necdet PAMR
TEMSL ETT KURULU Gerek Kii T Rektrl Gerek Kii Gerek Kii Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl EE Genel Mdrl EA Genel Mdrl TK Genel Mdrl TMMOB - Makina Mhendisleri Odas Gerek Kii Gerek Kii Gerek Kii
DENETM KURULU Bakan ye ye : Dr. Hac Duran GKKAYA : Tlin KESKN : Muzaffer BAARAN
TEMSL ETT KURULU TETA Genel Mdrl Gerek Kii Gerek Kii
DNYADA VE TRKYEDE GNE ENERJS ALIMA GRUBU Bakan Raportr yeler : Mehmet Bedii ATE : Hakan DEMR : Ersin resin enol TUN Hatice ERD
Not: Verdii kaynak destei ve grleri ile katk salayan Sayn Barbaros Nazm BAYRAKTAR a teekkr ederiz.
NDEKLER
ENERJ BRMLER kW MW GW TW kWh GWh Kep TEP MTEP Wp m : kilowatt=103 watt : Megawatt =103 kW : Gigawatt = 103 MW : Terawatt = 103 GW : kilowatt - saat (103 watt - saat) : Gigawatt - saat (106 watt - saat) : kilogram petrol edeeri : ton petrol edeeri : Milyon ton petrol edeeri : Watt -peak : Mikro metre (10-6 metre)
EVRM KATSAYILARI Enerji Kaynaklar TEPe Dntrlmesi

evrim Katsays(*) 1 Ton 1 Ton 1 Ton 1 Ton 1 Ton 1 Ton 1 Ton 1 Ton 103 m3 10 kwh
3
Isl Deer 6100 3000 2000 1100 4300 7000 5000 10500 9100 860 8600 2606 3000 2300 (**) (***) (***) (***)
Takmr Linyit (teshin ve sanayi Linyit (santral) Linyit (Elbistan) Asfaltit Kok Briket Hampetrol Doalgaz Elektrik Enerjisi Jeotermal Enerji (elektirik) Nkler Enerji Odun Hayvan ve Bitki Artklar
0,6100 0,3000 0,2000 0,1100 0,4300 0,7000 0,5000 1,0500 0,9100 0,0860 0,8600 0,2606 0,3000 0,2300
103 kwh 10 kwh

3
1 Ton 1 Ton
(*) Isl Deer/10000 (**) kcal/103 m3 (***) kcal/kWh Ham Petrol Dnm Katsaylar
HAM PETROL Ton Kilolitre Varil ABD Galonu Varil / Gn TON 1 0.8581 0.1364 0.00325 KLOLTRE 1.165 1 0.159 0.0038 VARL 7.33 6.2898 1 0.0238 ABD GALONU 307.86 264.17 42 1 TON / YIL 49.8
SUNU
Dnya Enerji Konseyi Trk Mill Komitesi, 2009 ylnda 60. Kurulu Yldnmn kutlamaktadr. 1949 Ylndan gnmze kadar geen dnemde, hem dnyada, hem de yurdumuzda nemli deiimler ve gelimeler olmutur. Enerji sektrndeki gelimeler ile sosyal ve ekonomik kalknmada ulalan aamalar birbirlerinin karlkl olarak etkilemilerdir. Enerjide yeni olanaklar elde edilince toplumdaki kalknma artm, kalknma artnca enerjiye olan talep art gstermi, bu karlkl etkileim, aradan geen yllar boyunca, artan bir hzla devam etmitir. Bu durumun bir sonucu olarak, iinde bulunduumuz dnemde bir dnce artk kendini kesinlikle kabul ettirmi bulunuyor: Uygarln temeli enerjidir. Bir baka deyimle belirtmek gerekirse, enerji boyutuna nem verilmez ise, uygarln srdrlebilir olmas salanamaz. Petrol, kmr ve doalgaz olarak bilinen fosil kaynaklarn kullanmlarnn ortaya kard, evre, ticaret ve uluslararas anlamazlklar gibi sorunlardan artk bkknlk dzeyine gelen insanlk, yeni, yerli ve yenilenebilir kaynaklara ynelmek zorunluluu ile kar karya kalmtr. Su, rzgr ve gne bu konuda en byk ilgiyi eken kaynaklar olarak gndemdeki yerlerini her gn daha ok pekitirmektedirler. Enerjide gelimeyi srdrlebilir bir ekilde yrtebilmek ve lke gereksinimlerini karlamak iin, enerji retiminde alternatif araylar iinde olmak, teknik ve ekonomik gelimeleri yakndan izlemek kanlmaz olmutur. Kurulduu gnden beri, enerji konusunda, lkemizin sorunlaryla ilgili birok almalar yapm olan Dnya Enerji Konseyi Trk Mill Komitesi, 60.Ylnda da, gayretlerine devam etmekte ve alma rnlerini raporlar halinde toplumumuzun bilgisine sunmaktadr. Deerli birok uzman arkadamzn emekleriyle hazrlanm olan bu DNYADA VE TRKYEDE GNE ENERJS, kitab sadece scak su retimiyle bilinen konunun, yeni boyutlarn aklamas bakmndan, enerji sektrmze nemli katk salayacaktr. Bu deerli eseri meydana getiren alma Grubu yelerimize, emekleri ve zverili almalar iin iten teekkrlerimizi sunuyor, Dnya Enerji Konseyi Trk Mill Komitesi olarak, baarl almalarla dolu daha nice yldnmleri yaamamz diliyorum. Sayglarmla, Sreyya Ycel zden Ynetim Kurulu Bakan Haziran, 2009
GNE ENERJS VE DNYADA GNE ENERJSNN DURUMU
1. GNE ENERJS NEDR?

1.1. GR
Gnmzde uygarln ve bilgi toplumunun her alanda ihtiya duyduu enerjinin nemi giderek artmaktadr. Enerji, uygarlmzn temel girdisi olup, retim ve tketimi, kalknma ve gelimilik dzeylerini lmede kullanlan en geerli gstergelerdendir. Srekli artan enerji ihtiyacn karlamada mevcut kaynaklarn yetersiz kalmas sonucu alternatif enerji kaynaklarn bulma ve gelitirme almalar hz kazanmtr. Zira klasik yntemlerle yaplan, zellikle fosil yakt kaynakl enerji retim ve tketimi, doada onarlmas imkansz zararlara yol amaktadr. Dnyadaki yaanabilir ortamn korunmas, iklim deiikliinin sebep olduu zararl etkilerin yan sra, enerji retim ve tketiminden kaynaklanan evre tahribatnn azaltlmas gibi konular tm insanla sorumluluk yklemektedir. Bu sorumluluun gerei olarak ulusal ve uluslararas hukuki dzenlemelerin yaplmas, enerji retimi teknolojilerinde ve kaynak seiminde evresel etkilerin ncelikle dikkate alnmas enerji kullanmnda verimlilie azami zenin gsterilmesi gibi hususlar giderek ncelik ve arlk kazanmaktadr. Bu nedenle, kresel lekte evre kirliliine ve iklim deiikliine sebep olan klasik fosil yakt kaynakl enerji retim sistemleri ve geleneksel retim teknolojileri yerine, evresel etkileri daha az olan, srdrlebilirlik ve yenilenebilirlik salayan enerji kaynaklarn bulmak ve yeni teknolojiler gelitirmek zorunlu hale gelmitir. Hem fosil kaynaklarn snrl ve yerine yenisi konulamayacak bir enerji kayna olmas, hem de retim ve tketim yntemlerinden kaynaklanan evre kirlilii, yenilenebilir, snrsz ve evreye uyumlu kaynak ve teknolojilerin aratrlmas ve gelitirilmesini gerekli hale getirmitir. Gne enerjisinin de dahil olduu yenilenebilir enerji kaynaklar bu nedenle nem kazanmtr. Gne enerjisi; potansiyeli, kullanm kolayl, temizlii, yenilenebilirlii ve evre dostu olmas gibi nedenler ile dier yenilenebilir enerji kaynaklarna gre daha kolay bir ekilde yaygnlaabilecek durumdadr. Dier enerji kaynaklarna gre kurulum maliyetlerinin ykseklii, dk verim, dk kapasite faktr ve benzeri baz teknolojik ve ekonomik zorluklarn almas, gne enerjisini gelecekte daha da cazip hale getirecektir. Trkiye, gne enerjisi konusunda son derece elverili bir konumda olmasna ramen sahip olduu potansiyeli yeterince kullanamamaktadr. Bu almada, yenilenebilir enerji kaynaklar arasnda potansiyel ve retim teknolojileri bakmndan farkl ve nemli bir yeri olan gne enerjisi sistemleri, kullanlan teknolojiler, Dnya ve Trkiyede gne enerjisi potansiyeli, bu konudaki gelimeler, maliyet, mevzuat, tevik ve finansman konularna ve ayrca daha fazla bilgi almak isteyenler iin geni bir kaynaka blmne yer verilmitir. Trkiyenin gne enerji potansiyelini kullanma derecesi, ilgili mevzuat, tevik ve finansman konular aratrlm, lkemizin gne enerjisinden daha etkin ve verimli bir ekilde faydalanmas hakknda deerlendirme ve nerilerde bulunulmutur.
1.2. GNE ENERJS LE LGL GENEL BLGLER

Gne enerjisi, gneteki hidrojen gaznn helyuma dnmesi eklindeki fzyon srecinden aa kan ma enerjisidir. Termonkleer bir reaktr olan gneten eitli dalga boylarnda (62 MW/m2) enerji yaylmakta ve gnein btn yzeyinden yaylan
Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Dnyada ve Trkiyede Gne Enerjisi
GNE
ap Ktle Hacim : 1.391.980 km (109 Dnya ap) : 1.989.100x1024 kg (333.000 Dnya) : 1.412.000x1012 km3 (1.304.000 Dnya)
Dnyadan uzaklk : Minimum 147.100.000 km Ortalama 149.600.000 km Maksimum 152.100.000 km Merkez Basnc Merkez Scakl : 2,477x1011 bar : 1,571x107 K
Merkez Younluu : 1,622x105 kg/m3 Merkez Bileimi Ya : % 35 H, % 63 He, % 2 C, N, O. . . : 4,57x109 yl ekil 1.1. Gnele ilgili baz byklkler enerjinin sadece iki milyarda biri yeryzne gelmektedir. Dnyaya gneten, 150 milyon km kat ederek gelen enerji, dnyada bir ylda kullanlan enerjinin yaklak 15 bin katdr. Gne enerjisinin atmosfer dndaki nm deeri yaklak 1.370 W/m2dir. Gne enerjisinin yeryzndeki dalm dnyann ekli nedeniyle byk farkllklar gstermekte olup, dnyaya gelen ortalama gne enerjisi 0 1.100 W/m2 mertebesindedir. Gne radyasyonunun enerji olarak % 46s spektrumun kzltesi blgesinde, % 45i grnr k blgesinde geri kalan yzdesi de mor tesinde bulunur. Gne nmnn tamam yer yzeyine ulamaz, % 30 kadar dnya atmosferi tarafndan geriye yanstlr, % 50si atmosferi geerek dnya yzeyine ular. Gneten gelen nmnn % 20si ise, atmosfer ve bulutlarda tutulur. Bu enerji ile Dnyann scakl ykselir ve yeryznde yaam mmkn olur. Rzgar hareketlerine ve okyanus dalgalanmalarna da bu snma neden olur. Yer yzeyine gelen gne nmnn % 1den az bitkiler tarafndan fotosentez olaynda kullanlr. Bitkiler, fotosentez srasnda gne yla birlikte karbondioksit ve su kullanarak, oksijen ve eker retirler. Fotosentez, yeryznde bitkisel yaamn kaynadr. Dnyaya gelen btn gne nm, sonunda sya dnr ve uzaya geri verilir. Gne enerjisinden yararlanma konusundaki almalar zellikle 1970lerden sonra hz kazanm, gne enerjisi sistemleri, teknolojik olarak ilerleme ve maliyet bakmndan dme gstermi ve gne enerjisi evresel bakmdan temiz bir enerji kayna olarak kendini kabul ettirmitir.
1.3. GNE ENERJS LE LGL TEMEL KAVRAMLAR [1]

1.3.1. Temel Teknik Bilgi Enerji fiyatlarndaki art ve kresel iklim deiiklii, yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmna ve temiz enerji teknolojilerinin gelitirilmesine verilen nemin ve nceliin hzla artmasna neden olmutur. Bilinen enerji kaynaklar arasnda en temiz ve en tkenmez olan gne enerjisi bu gelimeler sonucu ilgi ekmeye balamtr. Bu blmde gne enerjisinden elektrik elde etmenin temel fiziksel olaylar basit bir ekilde anlatlmtr. 1.3.2. Enerji Kayna olarak Gne Gemite ve gnmzde yararlandmz tm enerjilerin kayna gnetir. Evrimsel kozmolojik srete karbon atomunun olumas ile balayan organik maddeler, gne nlarndan sourduu enerjiyi fotosentez yaparak gvdelerinde dallarnda ve yapraklarnda depo etmilerdir. Jeolojik devirlerde bitkilerde dahil tm canllar, yani organik yaplanmalar, ok eitli fiziksel kimyasal ve jeolojik deiimler sonucu yerkreyi meydana getiren katmanlarn altnda kalarak kmr, petrol ve doalgaz oluturmulardr. Fosil yakt olarak bilinen kmr, petrol ve doal gaz esasnda gne enerjisinin ekil deitirmi halleridir. Aadaki ekilde fosil yaktlarn ve uranyum rezervlerin gne nm ile tahmini karlatrlmas verilmitir.
ekil 1.2. Dnyadaki enerji kaynaklarnn potansiyel olarak karlatrlmas Karalarn snma ss denizlerin snma ssndan yksektir. Bunun sonucu olarak karalar denizlere gre daha abuk snrlar. Karalarn zerindeki hava sndka ykselirken younluu der ve boluk oluturur. Denizler karalara gre daha ge sndndan zerlerindeki hava, kara zerinde oluan boluu doldurmak zere karalara doru hareket eder ve rzgar meydana gelir. Ky tesi rzgar trbinlerine ilginin nedeni bu
blgelerdeki rzgar kalitesidir. Grld gibi rzgar meydana getiren de gnetir. Dolaysyla rzgar enerjisi gne enerjisinden soyutlanamaz.
ekil 1.3. Gne ve Dnya Gne enerjisini yarak yayar. Dnyann yrnge yarap yaklak 150 milyon kilometredir. Bir baka deile gneten dnyamza enerji bu uzun yolu 8 dakika iinde alarak gelir. Gnee her baktmzda onun 8 dakika nceki durumunu grrz. Bu kadar uzun bir yol olmasna ramen, yerkre 40 dakika iersinde, dnya zerinde bir senede tketilen toplam enerjiye eit enerjiyi gne nlarndan sourur. Bu akllara durgunluk verecek bir miktardr. Dolaysyla bu enerjiden yararlanma yollarn aratrmak kadar doru bir ey olamaz. Eski uygarlklarn gnee tapmalarnn nedeni belki de onun bu muazzam gcdr. Gnein eitli yntemler ile llen scakl 5.800 santigrat derecedir. Bylesine scak bir cismin gc, yani bir saniyede yayd ma enerjisi, yaklak 4 x 1023 kW tr. Bu 100 wattlk 400 trilyon arp bir trilyon ampul gcne denktir. Gnei bir kre olarak dnrsek, (yaklak kre eklindedir) enerjisini tm ynlerde homojen olarak yayar. Atmosferde sourulduktan sonra yeryznn her metre karesine den g ortalama yaklak 1.000 watt/m2dir.
ekil 1.4. Gneten Dnyaya gelen nm (Einsteinn el yazs ile.) 1.3.3. Gne Pilleri Gne pilleri ma enerjisini elektrik akmna dntren dzeneklerdir. Imann ne olduunu anlamadan gne enerjisinin ne olduunu anlama ve ondan yararlanma olana yoktur. imdi ok ksa olarak mann ne olduuna bakalm. Genel anlamda ma, zel anlamda k, bir elektromanyetik dalgadr. Elektromanyetik dalga ise, enerjinin elektrik ve manyetik alanlarnn birbirine dik dzlemlerde dalga hareketi yaparak ilerlemesidir. Gzmze k olarak gelen dalgann tad enerjiyi, fizyolojimiz beynimizde grntye dntrr. ster deniz dalgas, ister ses dalgas olsun her cins dalga enerji tar. Deniz kenarndaki kayalara vuran dalgalarn veya bir dev dalga tr olan tsunamiye enerji balamnda baklrsa, dalga hareketi ve enerji arasndaki iliki hemen kavranr. Gneten yerkreye enerjiyi, elektromanyetik dalgalar, yani gne nlar, deniz dalgalarnn kylara tad kinetik enerji gibi tar. Elektromanyetik dalga spektrumu bir birinden titreim frekanslar ile ayrlm eitli bantlardan oluur. Haberleme bantlar, radyo, telsiz, radar bantlar, krmz tesi, grnr k, mor tesi, X veya gama nlar kkten bye frekans deerlerine gre sralanrlar. Haberleme bantlar ekil (1.5) deki resmin sol kenarna yaklatka uzayan dalga boylar ile gsterilmitir. Grnr k, spektrumda ok dar bir aralkta yer alr. Gne nlar genelde krmz ktan balayarak grnr, mortesi, X, gama n-
larn ierir. zellikle mor tesi, X ve gama nlar gibi, gne nn yksek frekansl yani kk dalga boylu bileenleri madde ile etkileirken bir parack gibi davranr ve bir noktadan dierine dalga hareketi ile giderler. Bu paracklara ma enerji paketi anlamna gelen foton denir. Gne enerjisinden yararlanma, gne nlar iersindeki yksek frekansl bileenlerin parack karakteri tamasndan (yani foton) ileri gelir.
ekil 1.5. Elektromanyetik Spektrum Elektromanyetik spektrumun fiziksel zelliklerini anlamadan gne nlarnn nasl elektrik akmna dntn anlamak mmkn deildir. Gne nlar, her dakika kresel enerji tketiminden ok daha fazla enerjiyi yerkreye tarlar. Gne enerjisinin ok byk bir ksmn grnr k bandnda yaynlar (2 x 10-7 ile 4 x 10-6 metre dalga boyu. Resimde krmz dikdrtgen iine alnan blge.). Yerkre scakln yaynlanan bu enerji belirler. Grld gibi grnr blge elektromanyetik spektrumun dar bir blgesine kar gelir. Gne enerjisinden yararlanma balamnda mor ve krmz tesi bantlarndaki yayn nem tar. Dalga boyu klp frekans arttka nlarn tad enerji miktar artar. Gne spektrumundaki mor tesi bant gne pillerinin zerine dtnde elektrik akmna dnr. Grnr bandn uzun dalga boyu dk frekans ucunda yer alan krmz tesi nlar s enerjisi tarlar.
ekil 1.6. Ik Tayf
Fotoelektrik paneller ok sayda gne pilinden meydana getirilen modler akm reteleridir. Gne pilleri dnya zerinde yokluu hibir zaman hissedilmeyecek silikon gibi basit bir malzemeden retilir. Teknolojideki tm gelimeler istenilen zellikte malzeme retimine baldr. Her pilin, batarya gibi, pozitif ve negatif kutuplar vardr. Bu kutuplar arasnda oluturulan elektrik alan, nlarn pil yzeyindeki ince film tabakasna dtnde yariletken malzemeden kopard elektronlar elektrik akmna dntrr. nemli olan gne nlarnn pilin yapld malzemenin zerine dtnde elektron koparabilmesidir. Yar iletken teknolojisi malzemeye bu zellii kazandrr. Dolaysyla gne enerjisi zerinde zgn bir eyler yapabilmek iin nce yariletken teknolojisinde ustalamak gerekir. Gelimi lkelerin bu konularda yapt aratrma ve gelitirmelerin lkemizde yaplmamas iin ortada hibir neden yoktur. niversitelerimizde sadece kiisel gayretler ile bu konularda almalar yaplmaktadr. Ancak sistematik bir destek sz konusu deildir. Enerji problemini zmek istiyorsak mutlaka kendi kaynaklarmza ve kendi kabiliyetlerimize gvenmemiz gerekir. Gnmzde yariletken teknolojisinin kalbi olan silikon vadisi yok iken, lkemiz niversitelerinin ou, aratrma-gelitirme yapmakta idiler. Gecikmi saylmayz, ancak ortada, bu konuda, bir milli bilim ve teknoloji politikasnn mevcut olmamas nedeniyle lke olarak gne panellerini kendimiz retme yerine gelimi lkelerden ithal etmek zorunda kalmaktayz. 1.3.4. Fotovoltaik Endstri Gne nlarn elektrik akmna dntren fotovoltaik pil, nemi her geen gn artan bir enerji teknolojisidir. Enerji fiyatlarndaki art, evre duyarll, iletim maliyetlerinin ok dk oluu gne enerjisini ciddi bir seenek haline getirmitir. Bu piller ile iftliklerden da balarna kadar her yerde, elektrik retim, iletim ve datm sisteminden bamsz olarak elektrik retilir. lerde bu teknoloji hakknda ayrntl bilgi verilecektir. Akdeniz, Ege ve Marmara kylarndaki turistik tesisler ve yazlklar soutma aydnlatma havalandrma sistemlerinde kullandklar elektriin tmn gne panolarndan elde edebilirler. zellikle iletim ebekesinden uzakta bulunan mezra mandra benzeri yerleim birimleri iin gne pilleri ideal bir seenektir. Gne n younluunun lkemize gre ok dk olduu kuzey lkelerinde bile gne enerjisinden yararlanma yollar aranmaktadr. Gne pilleri ok kristalli silikon tabakalardan veya plastik ve organik yariletken ince filmlerden retilir. nce film teknolojilerinde retim kristal silikon teknolojilerinden daha ucuz olmasna ramen verimleri kristal silikona gre dktr. retim maliyeti btn olarak ele alndnda kadmiyum tellr ince filmler en ok ilgi ekenlerdir. Tahminlere gre, 2020 senesinde kadmiyum paneller % 14 verimle elektriin kWhini 0,06 $a retebileceklerdir. Planlanan kurulu maliyeti ise her Watt iin 1,20 $ olacaktr. u anda kadmiyum panellerin verimi % 10 civarndadr. Kurulu maliyetleri Watt bana 4,00 $dr. Bu alandaki teknolojik gelimeler gerekten ba dndrcdr. Uygulamalar ise hzla yaygnlamaktadr. ABDde evlerin damlarna ve bahelere yerletirilen fotovoltaik paneller ebekeye bal kalmadan enerji retimi imkan yaratmakta ve evlerde kullanlan elektriin faturasn ciddi oranda drmektedir. Piller doru akm verdiinden dorudan pompalara balanabilirler. Tarlalar gne pilleri ile alan motorlar ile sulanr, ebekenin olmad blgelerde gzetleme kuleleri vb. gibi yaplarda soutma ve aydnlatma yine gne pilleri ile salanabilir. 500 watt g iin 5060 kg arl olan modler sistemlerin tanmas ve montajnn kolay yaplabilmesi dier bir avantajdr.
Gne panelleri ancak zerlerine gne nlar dtnde akm verir. lk bakta gece ie yaramaz gibi bir izlenim yaratabilirler. Ancak hem gece hem gndz gne enerjisinden yararlanmak iin zel sistemler gelitirilmitir. Paneller ile birlikte, bir btn olarak, otomobil akmlatrlerine benzeyen bataryalar kullanlr. Panellerin gne alrken rettii akmn belli bir ksm bataryalarda kimyasal enerjiye dntrlerek depo edilir ve istenildii zaman tketime hazr hale getirilir. Bilindii gibi gne pilleri doru akm veren dzeneklerdir. Ev aletleri ise alternatif akm ile alrlar. Batarya ve alet arasna yerletirilen invertr denilen ilave bir sistem ile doru akm alternatif akma dntrlr. Ancak dnm srecinde bir miktar enerji (joule) s olarak kayp edilir. Gne pillerinin snrl iddette akm vermesi, onlarn yksek iddete akm eken devrelerde kullanlamayaca anlamna gelmez. Bu durumlarda panel-bataryadan oluan sisteme bir jeneratr ilave edilir. Gn boyunca panellerin verdii akm bataryada depo edilir. Devre yksek iddete akm gereksinimi duyduu hallerde aradaki fark jeneratr retir. Jeneratr bir motor besledii gibi bir rzgar trbinide besleyebilir. emada (ekil 1.7.) gne enerjisinden nasl yararlanld gsterilmitir. Modlden elde edilen doru akm, doru akm ile alan aletleri beslemektedir. Ayn zamanda fazla akm bataryalarda ilerde kullanlacak ekilde depolanmaktadr. Bu durum eklin (a) ksmnda gsterilmitir. eklin (b) ksmnda ise bamsz biriminin tkettii elektrikten fazlasnn ebekeye nasl verileceinin teknik alt yaps gsterilmitir. Trkiye iin (b) k ok byk nem tar. Akdeniz Ege Marmara blgesindeki yazlklar gz nne alnrsa her birim rettii elektriin fazlas ile ebekeyi beslerken ayn zamanda para kazanabilir.
ekil 1.7. Gneten elektrik retimi
Gne enerjisinin yaygnlamas iin hem ynetsel hem de teknik baz nlemlerin alnmas gerekir. Bamsz bir birime gne enerjisinden kendi tketimini karladktan sonra fazla gelen enerjiyi ebeke ynetimine satma hakk tannmaldr. Bamsz birim kendi elektriini kendisi retirken ebeke saati geri alarak bamsz birimin ne kadar elektrik rettiini lebilir. Bu sistemin alabilmesi iin bamsz birimin rettii akmn voltaj, frekans gibi ebeke g parametreleri ile uyumlu olmas gerekir. Byle bir sistemi bamsz birimlerinde kuranlarn evleri bir elektrik santral gibi alr ve para kazanr. lkemizdeki yazlklarn says gz nne alnrsa gne panelleri ile donatlm ve k boyunca hibir ie yaramayan bu evler birer akm kayna gibi ebekeyi besleyebilirler. Ayrca birimler, rnein bir site veya tatil ky veya bir otel, kendi elektriini kendisi gne panellerinden elde edebilir. Gelien dnya koullar inaat sektrne enerji balamnda snr artlar getirmitir. Mimarlar ve mhendisler artk s kayb ve enerji faturas minimum olan alma ve yaam alanlar retmek durumundadrlar.
1.4. GNE ENERJSNN KISA TARH [2], [3], [4], [5], [6].
Gne enerjisi eski alardan beri insanlar tarafndan kullanlyor olmasna ramen modern anlamda bu alandaki ilk gelimeler 18. ve 19. yzyllarda olmutur. 1767de svireli bilim adam Horace de Saussure dnyann ilk gne kolektrn yapmtr. Bu kolektr daha sonra 1830larda Sir John Herschel tarafndan Gney Afrika seferinde yemek piirme amacyla kullanlmtr. Ayn dnemlerde, sko bilim adam Robert Stirling 27 Eyll 1816da icat ettii bir makine iin patent bavurusu yapmtr. Bu makine sonralar anak/Stirling Sistemi ad verilen gnein sl enerjisini elektrik retmek iin younlatran gne sl elektrik teknolojisinde kullanlmtr. 1839 ylnda Fransz fiziki Alexandre-Edmund Becquerel iki metal plaka arasndaki elektrik akm iddetini gzlemleme yoluyla k iddetini lebilen bir cihaz icat ederek fotovoltaik etkiyi kefetmitir. Gne cihaz tarafndan sourulduunda, gne enerjisi elektronlar atomlardan koparp malzeme iinde akmasna yol aar ve bu ekilde elektrik retimi elde edilir. In (fotonlar) elektrie (gerilim) dnt bu srece fotovoltaik (veya fotoelektrik) etki ad verilmektedir. Becquerelin bu dnm sreci gne nn ancak % 1ini elektrie evirebilmekteydi. Bir baka deyimle, bu dnm srecinin verimi sadece % 1di. Fotovoltaik etkinin ilk kefinden sonra bilim adamlar deiik malzemeler kullanarak fotovoltaik etkinin pratik bir kullanmn bulmak amacyla almalar yapmlardr. 1873 ylnda ngiliz bilim adam Willoughby Smith selenyumun fotoiletken olduunu kefetmitir. 1877 ylnda yine ngiliz bilim adamlar W.G. Adams ve R.E. Day kat selenyumdaki fotovoltaik etkiyi gzlemleyerek bu konuda bir makale yaymlamlardr. 1884 ylnda Amerikal kaif Charles Fritts selenyumu ok ince bir altn tabakasyla kaplayarak dnyann ilk alan gne pilini yapmtr. Selenyumun zellikleri yznden bu pilin verimi sadece % 1 civarnda kalmtr. Kullanlan malzemenin yksek maliyetine karlk verimindeki dklk bu pilin enerji retiminde kullanmn engellemitir. Ancak gne pilleri konusunda aratrmalar srm ve 1888, 1894 ve 1897 yllarnda Amerikan Patent Dairesinden gne pilleri iin eitli patentler alnmtr. Ayn yllarda sl gne enerjisi konusundaki almalar da devam etmekte idi. Aslen bir matematik retmeni olan Fransz bilim adam Auguste Mouchout, endstri devriminde kmrn kullanm hususunda ann ok ilerisinde yorumlarda bulunmu ve kmrn snrsz olmadn syleyerek alternatif enerji kaynaklar konusunda almalara balamtr. lkesinin kmre bamll, endstrinin ihtiya duyduu kayna
Avrupada bulmakta zorlanaca, kmr bitince durumun ne olaca gibi konular ne karan Mouchout, 1860 ylnda yapt bir aygt ile suyu gne enerjisi ile kaynatarak elde ettii buharla kk bir buhar trbinini altrmay baarmtr. Bu, dnyann gne enerjisiyle alan bilinen ilk makinesidir. Mouchout 1861de bu makinenin patentini aldktan sonra almalarn devam ettirmi ve 1865 ylnda nceki icadn gelitirip anak eklinde bir reflektr kullanarak bir buhar trbinini altrmtr. 1866 ylnda bu kefini mparator 3. Napolyona gstermi ve almalarn ilerletmek iin gerekli destek ve teviki almtr. Makinesinin gcn ve tasarmn gelitirerek, gnei takip eden bir mekanizmay da sisteme ekleyen Mouchout 1872 ylnda ilk defa halkn nnde yapt bir gsteriyle yeni makinesini tantmtr. Ardndan bu makinesini kullanarak bir su pompasn altrmay baarm ve daha sonra hkmetin ve Fransz Bilimler Akademisinin destek ve gzetiminde ek fonlar da alarak almalarn gne enerjisi potansiyeli daha fazla olan Fransz smrgesi Cezayirde srdrmtr. 1878 Paris Fuarnda gne makinesini kullanarak bir soutma cihaz yardmyla buz elde etmeyi baarm ve baarlarndan dolay bir madalya ile dllendirilmitir. Austos 1882deki Fransz Genlik Birlii Festivalinde Abel Pifre, Mouchoutnun gne enerjisi makinesini kullanarak bir bask makinesini altrm ve bununla bir dergi basmay baarmtr. Btn bu gelimeler ve almalarndan tr dllendirilmesine ramen hkmet icadn teknik olarak baarl, fakat ekonomik olarak baarsz olduuna karar vermitir. Bu kararn ardnda byk lde o zamann yakt ekonomisindeki deiim vardr. Kmr fiyatlarndaki d Fransz ekonomisi zerindeki basky azaltm ve bunun sonucu olarak ta Mouchoutnun icadnn gereksiz olduu dnlmtr. Mouchoutnun makinesi, maliyetleri den kmr fiyatlaryla ba edememitir. zellikle ngiliz kmrlerindeki fiyat d nedeniyle Fransa, ngiltere ile ok iyi koullarda ithalat anlamalar yapm, kmr teslimat iin yeni bir ulam sistemi gelitirilmi ve kmr Fransada ok ucuzlamtr. Bu kararda dnemin siyasi artlar gerei Fransann ngiltere ile olan ilikilerini dzgn tutmak istemesinin de nemli bir rol olduu sylenmektedir. Bu nedenle Mouchoutnun icad nemini yitirmi hkmet fonlar 1882de kesilmi ve Mouchout akademik kariyerine geri dnmtr. Buna ramen Mouchoutnun almalar boa gitmemi, daha sonraki yllarda yaplan almalarn, zellikle de 19. yzyln sonlarna doru John Ericsson tarafndan kefedilen parabolik oluk teknolojisinin, temelini oluturmutur. Mouchout ile ayn yllarda ngiliz William Adams da gne enerjisi zerine almalar yapmaktayd. Bombay, Hindistanda kayt memuru olarak alan Adams, Gne Iss: Tropikal lkelerde Yakt in Bir Alternatif adl dl kazanan bir kitap yazmt. Mouchoutnun almalarn inceleyen Adams, Mouchoutnun icadnn kullansz olduu sonucuna varmtr. Ona gre 0,5 Beygir Gc deerindeki Mouchoutnun makinesinden daha gl bir makine yapmak iin daha byk boyutlarda anak eklinde bir reflektr ina etmek imkanszd. Adams, problemleri; cilalanm metal reflektrn kolayca paslanp kararacak olmas, inasnn ok pahalya mal olmas ve gnei etkili bir ekilde izlemek iin ar hantal olmas olarak sralyordu. Bu sorunlara zm olarak dz aynalarn yarm daire eklinde topland bir sistem nermitir. Bu aynalar gnein hareketini izlemek amacyla bir grup olarak dnme hareketi yapacak ve bylece sabit bir kazana gne nlarn younlatracaklard. Adams 1878 sonlarnda bu plann uygulamaya geirmitir. 17x10 in lsndeki 72 dz aynay Mouchoutnun orijinal tasarmna sadk olarak bir kazann evresine yerletirmi ve odaklanma noktasnda 1.200 F (649 C) scaklk elde ederek bu sistemle 2,5 Beygir Gcnde bir buhar trbinini altrmay baarmtr. Bu icadn bir gsteriyle evrenin ileri gelenle-
10
rine sunarak onlar etkilemeyi baarmasna ramen bu gsteriden ksa bir sre sonra almalarna son vermitir. Adamsn tasarm gnmzn Gne Kulesi kavramnn temelini oluturmaktadr. Aslnda modern kule tipi gne enerjisi santrallarnn ou Adamsn temel konfigrasyonunu takip etmektedir: Sabit veya yar ember bir hatta hareket eden dz veya hafif eri aynalar ya yukarya alc kuledeki bir kazana ya da aaya yer seviyesinde bir kazana yanstmakta ve bylece bir s makinesini tahrik etmek iin buhar retmektedir. Mouchoutnun desteinin kesilmesinden ve Adamsn ilgisini kaybetmesinden sonra gne enerjisi konusuna ilgi Avrupada yine de devam etmitir. Biroklar tarafndan soutmann babas olarak kabul edilen Fransz mhendis Charles Tellier gne zerine yapt almalar ile ilk younlatrmasz, yanstmasz gne makinesinin tasarmn gerekletirmitir. Tellier 1885de evinin atsna bugn kullanlanlara benzer dz levha kolektrler yerletirmitir. Her kolektr, her biri birbirine su geirmez bir ekilde sabitlenmi iki demir tabakadan oluan ve tplerle birbirine balanp tek bir birim oluturan, 10 adet levhadan olumaktayd. Buhar oluturmak iin su yerine dk kaynama noktas nedeniyle amonya alma svs olarak semiti. Gndz vakti gnee maruz kaldnda bu sistem Telliernin kuyusuna yerletirdii bir su pompasn saatte 300 galon ekecek kapasitede altrmaya yetecek g retiyordu. Tellier gne-su pompasnn ats gneye bakan her ev iin kullanlabilir olduunu dnyordu. Levhalarn saysn arttrp sistemi byterek endstriyel uygulamalarn da mmkn olduuna inanyordu. 1889a gelindiinde Tellier st ksmn camla kaplayarak ve altn da yaltarak kolektrlerin verimini arttrmay baarmt. Daha sonra gnei kullanarak buz retme konusundaki almalarnn ayrntlarn Gne Atmosferi ile Suyun Tanmas adyla yaynlamtr. Vatanda Mouchout gibi Tellier de Afrika ovalarndaki geni dzlklerin gne enerjisi yardmyla endstriyel ve tarmsal olarak verimli bir hale getirilebilecei hayalini kurmutur. Tellier Fransann yeni elde ettii Bat Afrika topraklarnda kendi sisteminin kullanlabileceini, kmr fiyatnn Mouchoutnun deneylerinden beri dmesine ramen yine de nemli bir maliyeti olduunu savunmutur. Ona gre kendi dk scaklkl, younlatrmasz gne makinesi yaygn olarak kullanlabilir dzeyde ekonomikti ve Mouchoutnun anak ekilli reflektr ve karmak bir izleme mekanizmasna sahip cihazndan ok daha ucuza mal oluyordu. Ancak btn bu gelimelere ramen Tellier zaman iinde ilgisini ve almalarn soutma sistemlerine odaklam ve bunu da gne ss kullanmadan yapmaya karar vermitir. Bu kararnda geleneksel yntemlerle alan soutucularn kazancnn daha cazip olmas etkili olmutur. O yllarda yeni soutma teknolojisine olan talebin ou Kuzey ve Gney Amerikadan Avrupaya et nakliyesinden kaynaklanyordu. Gemilerin denizlerde dalga hareketi ile sallanmas, gemilerde yer darl gibi etkenler bu tamaclkta gne enerjisinin kullanmn tamamen engelliyordu. Tellierden sonra gne enerjisi ile ilgili almalar Avrupadan Amerikaya kaymtr.
11
ekil 1.8. 1878 ylna ait bir anak reflektr. sve doumlu bir kaif ve mhendis olan John Ericsson yaamnn byk blmn daha sonra tand Amerika Birleik Devletlerinde geirmitir. Kariyerinin ilk yllarnda gemi makineleri, pervane sistemleri ve buharl lokomotifler zerinde alan Ericsson, 1869 ylndan itibaren alternatif enerji konusunda almalar yapmaya balamtr. 1872 ylnda Mouchoutnunkine benzer tasarmla konik/anak reflektr kullanarak gne nlarn bir Stirling motoruna younlatran sistemi icat etmitir. Ancak kendisinin alternatif enerji konusundaki gerek icad 1883te parabolik oluu kefetmesidir. Parabolik oluk uzunlamasna kesilmi bir silindiri andrmaktadr. Tasarmndaki avantaj dorusal olmasdr. anak eklindeki younlatrclardan farkl olarak parabolik oluk gnei dorusal olarak izleyebilmekteydi. Yanlamasna dururken doudan batya bir izgi zerinde, yatay pozisyonda ise aa yukar hareket edebilmekteydi. naat ve gerekli izleme sistemleri basit ve ucuzdu. Ericsson daha sonra tasarmlarn ticariletirmeye uram ve zellikle kurak blgelerdeki iftilere sulama amal gne enerjisi makineleri satmak iin almalarda bulunmutur. Ancak almalarn ilerletmesine ramen gizlilie verdii ar nem yznden 1889da ldnde ok daha gelimi bir gne makinesi bulduuna inanlan bu ileri almalar konusunda herhangi bir kayt brakmamtr. Yine de parabolik oluun icad ok byk bir ilerlemeydi. Bu sayede 1912de Meadi, Msrda 45 kW (55 BG) gcnde bir gne makinesi ina edilebilmitir. Ancak Birinci Dnya Savann kmas ve den fosil yakt fiyatlar nedeniyle alternatif enerjiye olan ilginin azalmas bu santraln kapanmasna yol amtr. Meadi Santralnn kapanmas parabolik oluk teknolojisinin sonu olmamtr. Modernize edilmi haliyle bu teknoloji gnmzde giderek yaygnlamaktadr. Gne enerjisinin ticari uygulamalar ilk olarak ABDde balamtr. Bostonlu Aubrey Eneas gne makinesi deneylerine 1892de balam ve 1900 ylnda dnyann ilk gne enerjisi irketini (The Solar Motor Co.) kurarak almalarn 1905e kadar sr-
12
drmtr. Mouchoutnun tasarmn gelitiren Eneas, ilk tantmn Pasadena, Californiada yapmtr. Hazrlad makinann 33 feet apl reflektr 1788 ayr aynadan oluuyordu.13 feet uzunlua ve 1 feet genilie sahip kazan ise 100 galon su tutabiliyordu. Gne altnda Eneasn makinas suyu kaynatarak oluturduu buhar gc ile bir su pompas yardmyla kuyudan dakikada 1.400 galon su ekmeyi baarmtr. Makinesini pazarlamaya alan Eneas potansiyel mterilerine daha yakn olmak amacyla 1903te Boston merkezli irketini Los Angelesa tam ve 1904 balarnda ilk makinasn 2.160 dolara, Arizonada Dr. A. J. Chandlera satmay baarmtr. Ancak bir hafta gemeden makinann kazan bir frtnada devrilmi ve makina onarlamayacak derecede hasar grmtr. Buna ramen almalarna devam eden Eneas, 1904 sonbaharnda Wilcox, Arizonada John May ekil 1.9. Frank Shumann gne enerjisi gsterisiyle adl bir iftiye 2.500 dolara baka ilgili ilan bir makina satmay baarm bu makinada ksa sre sonra kan frtnada hasar grmtr. Hava koullar nedeniyle oluan bu iki kaza Eneasn cihaznn ABDnin gneydousundaki llerin sert iklim koullarna kar dayanksz olduunu ortaya koymutur. Bu olaylardan sonra irket kapanmtr. Ancak Eneasn yrtt almalar bu alanda yaplan sonraki almalara byk lde k tutmutur. Bir baka ABDli giriimci, Henry E. Willsie kendi gne makinesinin yapm almalarna Eneasn irketinin kapanmasndan bir yl nce balamt. Ona gre Mouchout, Adams, Ericsson ve Eneasn almalarndan ve tecrbelerinden alnan dersler yksek scaklkl ve younlatrmasz makinelerin maliyet ynnden verimsizliini kantlyordu. Willsie, Telliernin icadna benzer yanstmasz ve dk scaklkl bir sistemin gne enerjisinden dorudan yararlanmada en iyi yntem olduuna ikna olmutu. Ayrca bir gne makinesinin tm gn almad srece pratik olmayacan da hissediyordu. Dolaysyla almalarn s depolama uygulamalarna odaklad. Willsie gne enerjisini depolamak iin yzlerce galon suyu stan geni dz levha kolektrler ve snan suyu saklamak iin de byk yaltml bir havuz ina ederek bir seri tp veya buharlatrma borusunu kazan olarak kullanmak zere havuza daldrd. Willsie alma svs olarak Telliernin amonyana karlk kkrt dioksiti tercih etmitir. Bu alma svs borulardan getikten sonra yksek basnl buhara dnp trbini altrmakta, sonra bir younlama tpnde souyarak tekrar sv hale dnmekte idi. 1904te tasarmnn srekli g reteceinden emin olan Willsie, biri St. Louis, Missouride 6 BG, dieri de Needles, Californiada olmak zere iki sistem ina etmitir. Birka denemeden sonra
13
byk sistemin depolama kapasitesini test etmeye karar vermi ve karanlk ktkten sonra sistemi baaryla altrarak, gndz toplad syla gece alabilen dnyann ilk gne makinesini yapmtr. Willsie gne enerjisi ile srekli retimi salamann yannda ayrntl maliyet analizlerini de yapm ve gne makinesinin iki yllk bir geri deme sresine sahip olduunu iddia etmitir. Bu, alternatif enerji teknolojilerinin bugnk standartlaryla karlatrldnda bile olduka sra d bir deerdir. Aslnda Willsie de ilk olarak icadn kendinden nceki Ericsson ve Eneas gibi l sulamas amacyla pazarlamay dnmtr. Ancak daha sonra alm olduu patentlerde, icadnn elektrik aydnlatmas, soutma, buz yapm, deirmencilik, madenlerdeki pompalama ve yksek miktarda g gerektiren dier amalar iin tasarland belirtiliyordu. Willsie icadn sata karmak iin gayret etmi ise de alc bulamamtr. Avantajl maliyet analizine ramen mteriler makinenin dayankll konusunda kukuluydular, makine boyutlarnn cesametine karn g knn dkl ve makinenin ilk yatrm maliyeti alclarn gzlerini korkutmutu. Willsienin irketi de kendinden ncekiler gibi kapand. Btn bu ticari baarszlklara karn gne enerjisinin geleceine hala inanan insanlar vard. Frank Shuman bunlardan biriydi. Fakat dier pek oklarndan farkl olarak Shuman hayalci bir insan deildi. yaamna olan kat yaklam, gne enerjisi konusundaki srarl aratrmalar o ve arkadalarnn uzay andan nceki en byk ve en uygun maliyetli makineyi gelitirmelerine olanak salamtr. Shuman 1906da Willsieninkine benzer bir dz levha kolektr tasarmyla almalarn balatmt. Tasarmn tek fark alma svs olarak kkrt dioksit yerine eter kullanlmasyd. Ancak dk buharn zgl arl yznden istedii sonucu alamamt. Birtakm uralardan sonra 1910da Tellierninkine benzer bir tasarm gelitirip yaltm arttran ve alma svs olarak da suyu kullanan Shuman yine istedii gc elde edememi ve istemeyerek de olsa bir eit younlatrmaya gereksinim olduu gereini benimsemitir. 1911de Sun Power Co. irketini kurduktan sonra o zamana kadar yaplm en byk gne dnm sistemini Talcony, Pennsylvaniadaki evinin yaknlarna ina etmi fakat istedii basnc elde edememitir. Bilahare, E.P. Haines adl bir mhendisin yardmyla tasarmn gelitirmi ve gne kolektrleriyle 33 BG gcnde ve dakikada 3.000 galon su eken bir su pompasn altrmay baarmtr. Shuman Talcony santralnn maliyetini o zamanki geleneksel kmrle alan sistemlerin beygirgc bana 80 dolarlk maliyetine karlk beygirgc bana 200 dolar olarak hesaplamt. Yakt bedava olduundan ek yatrmlarn birka yl iinde kendini telafi edeceine, dolaysyla bunun iyi bir rakam olduuna iaret ediyordu. stelik ABDnin sanayilemi kuzeydousunda bu rakamn ilk aamada kmr veya petrolle alan makinelerle rekabet edemeyecek olmas kendisini fazla ilgilendirmiyordu; nk kendinden nceki Fransz giriimciler gibi makinesini Kuzey Afrikann gneli blgelerine tamay dnmekte idi. Makineyi tamak ve arazi satn almak iin gerekli paray bulmak zere ngiltereden yatrmclar davet etmi ve Sun Power Co. Ltd. kurmutur. Ancak ek finansal destekle birlikte ek yaptrmlar da gelmi ve Shuman ngiliz fiziki C. V. Boysun nerileri dorultusunda tasarmnda bir takm deiiklikler yapmak zorunda kalmtr. Shuman basit sistemin karmaklamasnn makineyi kullansz hale getireceinden korkmutu. Ancak makine Msrda Kahirenin hemen dnda 1912 ylnda tamamlandnda bu korkularnn yersiz olduu ortaya kmtr. Makinenin performans Talcony modelinden ok yksek olup yzde 33 daha fazla buhar retiyor ve k gc de 55 beygir gcn gemi bulunuyordu. Bu, yksek maliyetleri dengelemenin ok tesindeydi ve blgedeki gne yoluyla sulamann geri deme sresini nemli lde azaltarak maliyetleri beygir gc bana 150 dolara kadar dryordu. Gnele alan mekanik enerji sonunda kmr ve petrolle rekabet edebilecek teknik yeterlilie ulam gibi grnyordu. An-
14
cak bu balang ayn zamanda bir son oldu. nk son Kahire denemelerinden iki ay sonra Birinci Dnya Sava balad ve hzla Avrupann smrge ve kolonilerine de yayld. Kuzey Afrika da bundan etkilendi ve Shumann gne sulama santral tahrip edildi. Projede alan mhendisler savala ilgili grevler iin lkelerine geri dndler. Frank Shuman da savan bitiinden nce ld. Shumann cihaznn gne enerjisinin iddetle ihtiya duyduu ticari baary salayp salayamayaca konusu asla bilinemeyecektir. Ancak Sun Power Co. Kendisinden nce gelen 50 yldaki fikirleri etkili bir ekilde birletirerek teknik bir olgunlua ulatrmay baarmtr. irket Tellier ve Willsienin sourucusunu (dorusal formda olsa da), Ericssonunkine benzer bir reflektr, nce Mouchout, sonra da Eneas tarafndan kullanlan basit izleme mekanizmasn kullanm ve bunlar zel olarak gne enerjisiyle elde edilen buharla almak iin tasarlanm bir makine iin birletirmitir. Gerekte Shuman ve arkadalar 50 60 yl nceden daha sonra pek ok modern popler gne enerjisi sisteminde kullanlan standartlar belirlemilerdir.
ekil. 1.10. Frank Shumann Filadelfiyada gne enerjisi ile su pompasn altrmas Fotovoltaik gne enerjisi konusundaki almalar da ayn zaman diliminde devam etmitir. zellikle Albert Einsteinn 1905 ylnda yaymlanan ve kendisine 1921 Nobel Fizik dln kazandran Fotoelektrik Etki hakkndaki makalesi bu konudaki nemli kilometre talarndan biridir. Fotovoltaik Gne Enerjisi konusunda almalar, deneyler ve patent almlar devam etmi, 1946da Russell Ohlun almasnn ardndan aratrmaclar Gerald Pearson, Calvin Fuller ve Daryl Chapin 1954de ilk silikon gne pilini yapmay baarmlardr. Bu ilk gne pillerinin maliyetleri 286USD/watt dzeyindeydi ve verimleri de % 4,5 6 civarna ulamt. Yksek maliyetler nedeniyle bu ilk gne pilleri daha ok uzay aratrmalarnda kullanlm ve maliyetlerin kabul edilebilir seviyelere dt 1970lere kadar deneysel almalar dnda ok snrl uygulama alanlar bulabilmitir. 1920 ve 1930lu yllarda dz levha kolektrler kullanan gne enerjili stma sistemleri ABDde zellikle California ve Florida gibi gneli eyaletlerde yaygnlamaya balamtr.
15
1860 ile 1914 yllar arasnda geen srede gne enerjisi alannda elliden fazla patent alnmasna ramen gne enerjisi pratik endstriyel bir uygulama alan bulamam ve 1914 ylndan sonra gne enerjisiyle ilgili almalar elli yllk bir duraklama yaamtr. Bunun ilk nedeni fosil yaktlarn kullanm ve tanmasnda yaanan devrimsel nitelikteki gelimelerdir. Kmr ve petrol irketleri ok geni bir altyap, dengeli ve kararl pazarlar ve yksek bir arz dzeyi salamada baarl olmulardr. Bu srete, gne enerjisi ncleri, kamuoyunu gne enerjisinin bilimsel merakn tesinde bir deeri olduuna ikna etme gibi bir zorlukla kar karya kalmlardr. Kolayca kantlanabilen elle tutulur sonular olmadan, ileri grl ve yeniliki sylemler, ihtiyalarn en kolay ve ksa yoldan tatminine alm kamuoyu tarafndan iyi alglanamamtr. Var olan enerji teknolojilerini gelitirmek ve uyarlamak daha az riskli ve daha kontroll olarak kabul edilmi, daha mantkl grnmtr. Sonu olarak, radikal ve yeni bir teknolojiyi uygulamaya geirmek, ya top yekun bir kendini adamay, ya da var olan teknolojinin baarsz olmasn gerektirir. 19. yzyln sonu ve 20. yzyln bandaki gne enerjisi almalar bu kriterleri karlayamamtr. Ancak, 1970li yllarda yaanan petrol krizi, petrol ambargosu ve nkleer kirlilik, temiz ve yenilenebilir enerjiyi yeniden gndeme tamtr. Buna gne enerjisi teknolojisindeki gelimeler sonucu den maliyetler ve artan verim de eklenince bu konudaki almalar yeniden hz kazanmtr. Kresel snma ve karbondioksit emisyonlarnn azaltlmas konusunun gndeme gelmesini takiben temiz ve yenilenebilir enerjiye ilgi daha da artrmtr. Bu gelimelerin sonucunda, ilk endstriyel tip enerji retimi 1984 ylnda Los Angelesta Luz Co. tarafndan gerekletirilmitir. Kurulan parabolik aynal sistem ile 354 MW bir g retimi salanmtr. 1990l yllarda biri 10 MWlk Kaliforniyada, dieri de 30 MWlk rdnde olmak zere iki adet gne kulesi sistemi kurulmutur. Daha sonra, 2000li yllarn hemen banda gne enerjisi konusundaki almalar ve yatrmlar artarak devam etmitir. zellikle fotovoltaik sanayi retimi byk bir gelime gstermi ve 2006 ylna gelindiinde dnya fotovoltaik retimi, toplam 2.520 MWp modl kapasitesine ulamtr. Bu 12 milyar Euroluk bir pazar hacmine karlk gelmektedir. Yaplan tahminler bu pazarn byklnn 2010 ylnda 40 milyar Euroya ulaaca dorultusundadr.
1.5. YARARLANILAN KAYNAKLAR

1. Prof.Dr. Cengiz YALIN 2. Pentland, William. Solar Energy A Synopsis of Everything Under the Sun http://knol.google.com/k/william-pentland/solar-energy 3. History of Solar Energy (Part 1) http://www.freeenergy.ca/news/120/ARTICLE/1272/2007-03-17.html 4. History of Solar Energy (Part 2) http://www.freeenergy.ca/news/120/ARTICLE/1273/2007-03-17.html 5. History of Solar Energy (Part 3) http://www.freeenergy.ca/news/120/ARTICLE/1274/2007-03-17.html 6. Fotovoltaiklerin Tarihesi, Temiz Dnya Rehberi Gne Enerjisi, Temiz Dnya Ekoloji Dernei, stanbul, 2009 7. The Sun and How to Observe It , Jamey L. Jenkins, Springer, 2009
16
2.GNE ENERJS TEKNOLOJLER

2.1. GNE ENERJS ve GNE ENERJSNN ISIL EVRM LE TOPLANMASI (1)
2.1.1. Gne Enerjisi Trkiyenin, gne kua iinde yer almas dolaysyla, gne enerjisi potansiyeli ve gnelenme sresi yksek olmasna karn, bu kaynak yalnz dk scaklk uygulamalarnda kullanlmaktadr. Sanayinin toplam enerji ihtiyacnn karlanmasnda % 0,1 orannda gne enerjisinden faydalanlmaktadr. lkemizde gne enerjisi uygulamalar sadece gne kolektrleri vastasyla dk scaklkta scak su retimi ile snrl kalmaktadr. Kurulu olan kolektr miktar son tahminlere gre 12 - 17 milyon m2 civarndadr. Gne enerjisi uygulamalar; scak su retimi, bitkisel rnlerin soutulmas ve kurutulmas, piirilmesi, deniz suyunun damtlmas, elektrik retimi, hacim stlmas ve soutulmas, sulama suyunun pompalanmas, endstriyel ilem ss retme, fotokimyasal ve fotosentetik evrimlerin gerekletirilmesi olarak sralanabilir. Gne enerjisinin avantajlar; yakt masraf olmadndan iletme maliyetinin dk olmas, proses ssnn istenilen scaklkta dorudan elde edilmesi, enerji kaynann tkenmez oluu ve en nemlisi evreyi kirletmemesi olarak saylabilir. Dezavantajlar ise, geni kullanm alanlarna ihtiya duyulmas, kullanlabilir enerjileri dntrme teknolojisinin henz tam olarak yaygnlamamas, ilk yatrm maliyetinin yksek olmas ve gelen enerjinin kesikli ve deiken olmas olarak sralanabilir. Bu dezavantajlarn ortadan kaldrlmas iin gerekli teknolojiler zerinde bilimsel almalar devam etmektedir. 2.1.2. Gne Enerjisinin Isl evrim Yntemi ile Toplanmas Isl evrim yntemi ile gne enerjisinden yaralanma, gnmzde en fazla uygulama alan bulmu ve dolaysyla en fazla gelime gstermi yenilenebilir enerji teknolojisidir. Isl evrimler sonucunda ulalabilen scaklk limitlerini ve ayn zamanda kullanlan teknolojileri grupta toplamak mmkndr. Dk scaklk uygulamalar Gne enerjisinden, en basit ve en yaygn yararlanma yntemi dzlemsel gne kolektrleri yardmyla gne enerjisinin su, hava veya herhangi bir akkana iletilmesidir. Dzlemsel gne kolektrleri genel olarak saydam rt, gne nmn toplayan yutucu yzey, yzeye entegre edilmi tayc borular, yaltm malzemesi ve kasadan ibarettir. Bu tip kolektrlerin verimini arttran en nemli parametre, gne nlarn s enerjisine dntren ve bu sy akkana aktaran yutucu yzeydir. Yutucu yzeye yaplan seici yzeyli kaplama ile kolektr veriminde art salanmaktadr. Dzlemsel gne kolektrleri, gne nmn s enerjisine dntren en basit ve yaygn olarak kullanlan aralardan birisidir. Kolektrn verimi, yutucu yzey kaplamasna, geometrisine ve yzey iin seilen malzemenin zelliine bal olarak deiir. Bu yzeyin imalinde bakr, alminyum, paslanmaz elik, sa, plastik gibi malzemeler kullanlr. Yutucu yzey kaplamalarnn grevi, gne nmn mmkn olduu kadar yutmak ve sya dntrmektir. Yutucu yzey kaplamas olarak siyah mat boya ve seici yzey kapla1 Bkz.yararlanlan kaynaklar.
17
malar kullanlr. ekil 2.1.de siyah boyal ve seici yzeyli plakada gne nmnn yutulmas ve yaylmas arasndaki fark grlmektedir. Yutucu yzey siyah mat boya ile boyandnda yzeyin gne nmn yutma oran % 90 98, uzun dalga boylu nm yayma oran % 85 92 arasndadr. Yani yzey yuttuu nmn byk ksmn geriye vermektedir. Seici yzeyli kaplamalarda temel ama, ksa dalga boylu nmn tamamna yakn ksmnn yutulmas buna karlk uzun dalga boylu nm yayclnn en aza indirilmesidir. Bylece plaka scakl daha fazla artrlarak akkana daha fazla s iletimi salanr. Seici yzeyler scaklk ykseldike daha az nm yayarlar, dolaysyla kolektr verimi ykselir. Yksek verimli kolektrlerin imalatnda en nemli faktr kolektrn temelini oluturan yutucu plakalarn, gneten gelen radyasyonu yutmas buna karlk snan yzeyin geriye enerjiyi yaymamasdr. Bu zelliklerdeki yzeyler svire standardna gre yutucu plakalarn optik zelliklerine gre snfa ayrlmaktadr. 1-Seici Kaplamalar 2-Yar seici kaplamalar 3-Seici olmayan kaplamalar Yutma > % 90; yayma % 0 20 arasnda , Yutma > % 90; yayma % 20 50 arasnda, Yutma > % 90; yayma % 50 -100 arasnda olmaldr.
Seici yzeylerin hazrlanmasnda sputtering, kimyasal buhar depozisyonu, metal spreyi, kimyasal oksidasyon ve elektroliz gibi eitli teknikler kullanlr. Dnyada seici yzey kaplamas olarak iki tr kaplama ticari olarak kullanlmaktadr. Bunlar, alminyumun anodik oksidasyonu ile oluturulan porz yzeye nikel oksit ile yaplan renklendirme ve bakr zerine nikel kaplanm yzeye siyah krom ile renklendirmedir.
ekil 2.1. Siyah boyal ve seici yzeyli plakalarda gne nmnn yutulmas ve s nlarnn yaylmas Farkl uygulama alanlarna bal olarak gelitirilen kolektr tipleri ve alma scaklklar Tablo 2.1.de verilmektedir. lkemizde scak su stma amal olmak zere, yllk kolektr retimi yaklak 750 bin m2 dzeyindedir. zellikle Akdeniz ve Ege Blgelerinde gne enerjisi potansiyelinin yksek olmasndan dolay youn olarak kullanlmaktadr. Dk scaklk uygulamalarnda kullanlan dier bir kolektr tipi ise haval gne kolektrleridir. Haval gne kolektrleri, yutucu yzey ile alma akkan hava yardmyla gne enerjisini s enerjisine dntren sistemlerdir. Yutucu yzeye gelen gne nlarnn byk bir ksm yutulur ve tanmla sistemde dolatrlan alma akkan havaya aktarlr. Kolektrden elde edilen yararl s, kolektrden geirilen alma akkannn giri ve k entalpi farkna eittir. Yutucu yzey olarak kanatkl metal
18
levhalar, V-ekli verilmi metaller, dz metal levhalar, iinden alma akkann getii a eklinde malzemeler ile yarlm ve alm metaller, sentetik ve doal krkler kullanlmaktadr. Yutucu yzey ile alma akkan arasnda s transfer katsays kk olduundan seilen malzemenin (s transfer alan/hacim) orannn byk olmas gerekmektedir. Bu ekilde s transfer alan artacandan alma akkanna aktarlan enerji miktar da artar. Yutucu yzeyin przl olmas s transferinde arta neden olur. Przllk sl verimi olumlu ynde etkilerken, kolektrde oluacak basn kaybn dolaysyla fan gcn artrr. Tablo 2.1. Farkl kolektr tiplerinin uygulama alanlar ve alma parametreleri
Dk scaklk uygulamalarnda kullanlan haval ve svl gne kolektrlerinin uygulama alanlar; kullanm scak suyu stlmas, konut stlmas, sera stlmas, tarmsal rnlerin kurutulmas, byk hacimlerin stlmas ve soutulmas olarak sralanabilir.
2.2. GNE ENERJL SSTEMLERDE SEC YZEYLER (2)

2.2.1. Seici Yzeyler Yutucu kaplamann grevi, gne nmn mmkn olduu kadar fazla yutmak ve onu sya evirmektir. Seici yzey kaplamas olarak iki tr kaplama ticari olarak kullanlmaktadr. Bunlar: i. Alminyumun anodik oksidasyonu ile oluturulan porz yzeye nikel oksit ile yaplan renklendirme, ii. Bakr zerine nikel kaplanm yzeyin siyah krom ile renklendirilmesidir.
19
i. Alminyumun anodik oksidasyonu ile oluturulan porz yzeye nikel oksit ile yaplan renklendirme; Siyah nikel konusundaki ilk alma 1955 ylnda Tabor tarafndan yaplmtr. Ancak ilk siyah nikel almalar alminyum dndaki metallere uygulanan elektroliz yntemi olup, eloksal yntemi ile ilgili aratrmalar, 1980li yllarda yaplmtr. Bu almalarn gne enerjisi sistemlerine optimizasyonu ise 1986 ylnda balamtr. Alminyumun anodik oksidasyonu ile oluturulan porz yzeye nikel oksit ile yaplan renklendirme iki basamaktan olumaktadr. Birinci basamakta, fosforik asit ile porz anodik yap elde edilir. kinci basamakta ise borik asit ile tamponlanm nikel tuzu ieren banyoda renklendirme yaplr. Dnyada seici yzeyler ile ilgili baz ticari uygulamalar Tablo 2.2.de zetlenmektedir. Tablo 2.2. Baz kolektr yapmc firmalar
Kolektr yapmc firma Agena SA, svire Schweizer Metallbau, svire Tekno Term AB, sve VDM, Aluminium GmbH, Almanya Arbonia, svire Yutucu Kaplama Tr Siyah Krom Siyah Krom Nikel pigment. Anodize. Al Nikel pigment. Anodize. Al Nikel folyo st. siyah Ni Malzeme Paslanmaz Sa Bakr Alminyum Alminyum Alminyum Paslanmaz Sa Alminyum Bakr (yutma) (yayma) 0,94 0,16 0,94 0,09 0,93 0,16 0,92 0,18 0,94 0,09 0,85 0,11 0,93 0,16 0,95 0,10
Paslanmaz san kimyasal George Bucher GmbH, Almanya dnm FENTEK, Trkiye AMCOR, srail Nikel pigment. Anodize. Al Siyah Krom
Gnmzde siyah nikel kaplamann yaplaca malzeme olarak alminyum tercih edilmektedir. nk alminyum ucuz ve hafif olup, kaplama teknolojisi kark ve zor ilemler iermemektedir. Dolaysyla sanayi tarafndan tercih edilmektedir. Pratikteki lm sonular bu tip bir kaplamann, kolektr iindeki yksek neme duyarl olduunu gstermitir. Bu tip kaplama sadece yamur szdrmaz kasal ve iyi havalandrmal kolektrlerde kullanlabilir. ii. Bakr zerine nikel kaplanm yzeyin siyah krom ile renklendirilmesi Krom kaplama ilk olarak 1854 ylnda R.W. Bunsen tarafndan scak CrCl3 sulu zeltilerinden karbon anot kullanlarak, Almanyada gerekletirilmitir. Bunu takip eden yllarda 6 deerli krom bileikleriyle (krom trioksit) daha iyi sonular elde edilebilecei belirlenmi, fakat endstriyel krom kaplamacl ancak kromik asit banyolarna H2SO4 ilavesinin yararlarnn saptanmasyla 1920 ylndan itibaren yaygnlamtr. Krom kaplamann yaps elektrolitin scaklna, bileimine ve katodik akm younluuna baldr. Ticari olarak retilen siyah krom yzeyler, metalik krom ve dielektrik Cr2O3 n kompleks birleimidir. Siyah krom kaplamalarda malzeme tarafnda yksek miktarda metalik krom varken, atmosfere temas eden yzeyde ise krom oksit oran yksektir. Siyah
20
kromun oda scaklna yakn scaklklarda birok sene performans gsterdii bilinir, ancak (300 350C) yksek scaklklarda birka yz saat havada braklan kaplamalarn gnei yutma ve yayma deerlerinde bir miktar azalma olduu grlmtr. Bu azalmann nedeni metalik kromun oksidasyonundandr. Krom siyah, krom metali ve oksidinin karmndan ibarettir. Yaplan aratrmalarda, oksit tabakas ierisine yerlemi metal paracklar olduu belirlenmi, ancak henz metalin okside olan gerek oran belirlenememitir. Siyah krom, bakr malzeme zerine tek admda yaplabilen bir kaplamadr. stelik dzlemsel kolektrlerde korozyona kar direnli olduu gibi, vakum tpl kolektrlerde yksek scaklklara dayankl olmaktadr. Siyah krom kaplamalarn korozyona kar direncini arttrmak iin, bakr malzeme zerine nikel ara katman kaplanabilir. Bu tip kaplamalarda, kolektrn mr mddetince yutucu levhada herhangi bir belirgin bozunma grlmemitir. Ayn durum paslanmaz sa zerine direkt olarak kaplanan siyah krom kaplamalar iin de geerlidir. Parlak nikel kaplamann kalnl bakr rnekler iin yaklak 10 mikron civarndadr. Alminyum zerine siyah krom kaplamalar, daha ok ara film gerektirdiinden kaplamas g, retimi kompleks olduundan uygulama alan bulamamtr. Yutucu levhalar zerine siyah krom kaplamalar, sputtering yntemiyle de yaplabilir. Almanya, sve ve sviredeki eitli aratrma gruplar sputter kaplama teknolojisi zerine aratrmalar yapmaktadr. Halen pilot retim yapan firmalar mevcuttur. Kaplama teknolojisi binalarda kullanlan dk yaycl olan cam kaplamasna benzerdir. Optik zellikleri elektrokimyasal yolla retilen yutucu levha kaplamalar ile ayn dzeyde olup, retim metodunda u avantajlar vardr: Daha iyi tekrarlanabilirlik, dolaysyla elektrokimyasal yntemlere nazaran daha iyi kalite devamll, Kritik atk rnler olmamas, Ekolojik olarak kabul edilebilir olmas, retim iin daha az enerji tketimi (Siyah kroma gre 10 defa daha az enerji tketimi), Yksek optik performans, Yeterli dayankllk. Ancak sputter kaplamalarn da dezavantajlar vardr: leri teknolojinin getirdii bakm masraflar, Tesisin kurulmas iin yksek maliyet, 100.000 m2/yldan daha fazla yaplan retimin ekonomik olmas. 2.2.2. Seici Boya uygulamalar Baz aratrclar, seici boyann yutucu plakalar iin hem uygulama ynnden hem de ok dk maliyeti nedeniyle en iyi zm olduunu iddia etmektedirler. Yaplan dayankllk testleri boyann olduka kararl olduunu gstermitir. Seici boya kaplamalar, gne kolektrleri iin yksek performansl buna karlk dk maliyetli kaplamalar olarak kendisini gstermitir. Bu tr boya kaplamalar bilinen boya kaplamalarna gre daha yksek pigment / hacm oran ierir. Filmin kalnlnn sabit olmas, gravr bask veya roller coating teknikleri gibi yksek teknoloji gerektiren uygulama teknikleri ile salanr. Bu konuda ngiliz INCO firmas kolektre yaptrlabilen yutucu kat kaplamalar ticari olarak piyasaya sunmutur. Kat kaplamalarn Marmara Aratr-
21
ma Merkezi Enerji Sistemleri ve evre Aratrma Enstitsnde yaplan lmlerinde = 0,94 ve = 0,13 olan yutma ve yayma deerleri bulunmutur.
2.3. GNE ENERJS UYGULAMA ALANLARI ve GNE ENERJS YOUNLATIRMA SSTEMLER (3)
2.3.1. Gne Enerjili Su Istma Sistemleri: Gne enerjili su stma sistemleri uygulamann zellikleri maliyet ve evre artlar dikkate alnarak kurulmaldr. Kullanlan gneli su stma sistemleri, genellikle doal dolaml sistemlerdir. Uygulama artlarna bal olarak ters dolaml, aaya doru boaltmal, geriye doru boaltmal, donmayan sistemler seilebilir. Doal dolaml su stma sisteminde, kolektrde gne radyasyonunun yutulmas sonucunda yutucu plaka kanallarnda dolaan su stlr. Isnan suyun younluu azalarak, kendiliinden ykselir ve depolama tanknn st ksmndan ieriye girer. Depolama tanknn alt ksmndaki souk su yer ekimi kuvveti ile dar kar ve kolektrn alt ksmna ular. Bu dolam kolektr ve depolama tank scaklklar eit oluncaya kadar devam eder. Gne radyasyonunun iddeti arttka, akkann dolam hz da artar. Scak su kullanlmak istendiinde, su k depolama tanknn stnden alnr. Suyun scakl yeterli deilse, yardmc bir enerji kayna ile stmaya devam edilerek istenilen scakla ulalr. Bu sistemlerde scak su ekildiinde sisteme yeniden souk ebeke suyu gelir. Yeniden gelen ebeke suyu kolektrlerde kirelenmeye neden olur. Kirelenmeyi ortadan kaldrmak iin kolektr devresinde hep ayn su dolatrlr. Kolektrden alnan s, depolama tank iinde bulunan s deitiricide, kullanlacak suya geer. Issn burada brakan su snmak zere tekrar kolektre dner. 2.3.2. Gne Enerjisi ile Kurutma: Kurutma, zellikle gda, kimya, seramik, kat, tekstil ve deri sanayilerinin temel ilemlerinden biridir. Gda endstrisinde kurutma ile meyve ve sebzelerin besin deerlerini kaybetmeden uzun sre saklanabilmesi ve korunabilmesi amalanmaktadr. Kurutma ile besin maddesindeki su yzdesi azaltlarak meyve asidi, amino asidi gibi zararl enzimlerin faaliyeti de durdurulmaktadr. Gne enerjisi ile kurutmada s, kurutulacak malzemeyi direkt gne radyasyonu etkisinde brakarak veya gnele stlan havay doal veya zorlanm dolamla malzemenin zerinden veya iinden geirerek salanr. Bu sistemlerde gne nmnn yan sra d hava scakl bal nem ve hava dolam da gz nne alnarak zel bir hacimde kurutma yaplmaktadr. Gneli kurutucular ak havada yaplan kurutmann belli bal mahzurlarn telafi etmektedir. Bu kurutucular yalnz balarna kullanlabildikleri gibi fosil yaktl sistemlerle birlikte de kullanlabilmektedir. Gne enerjili kurutma sistemlerinin gnete doal kurutmaya gre avantajlar aada sralanmaktadr. i. Kurutulacak rn tozlanma, zararl bcekler ve yamur gibi d etkenlerden korunabilmektedir. ii. Kurutulacak rnn, dzgn yerletirme ve yeterli hava sirklasyonu ile homojen kurutulmas salanabilmektedir. iii. Kurutma havas, rnn zarar grmeyecei en yksek scakla kadar stlabilmektedir. iv. Kurutma ortamna hava giri ve k debileri ile kurutma hzlar kontrol edilmektedir.
22
Gne enerjili kurutma sistemlerinde, kurutulacak rnn cinsine gre direkt veya indirekt kurutucular kullanlr. Direkt kurutucularda rn direkt olarak gnein etkisine braklr. ndirekt kurutucularda ise rn kapal, izolasyonla korunan kurutma odasna yerletirilir. Direkt kurutucularda rne s transferi konveksiyon ve radyasyon ile olur. Bundan dolay kurutma oran indirekt gne nmnn etkisinde kal biimine, kurutucudan geen kurutma havasnn atl biimine ve kurutucu hacminde dolaan havann scaklna gre snflandrlabilmektedir. ekil 2.2.de farkl alma koullar iin dizayn edilen kurutma sistemleri verilmektedir. Gnein kurutulan rn zerine baka etkileri de grlmektedir. rnein; zm ve hurmalarn kurutulmasnda gne etkisi altnda kalmak kurutulan rnn renk oluumu iin gereklidir. Oysa baz meyvelerin kurutulmasnda gne etkisi altnda kalmak C vitamini miktarn azaltmakta veya renk oluumunu ters olarak etkileyebilmektedir. Bu nedenle kurutucu seiminde kurutulan rnn zellikleri de dikkate alnmaldr.
ekil 2.2. Gne enerjisi ile kurutma prosesleri ve eitli kurutucu dizaynlar. 2.3.3. Gne Enerjisi le Damtma: Gne nm yksek ve deniz kysnda bulunan blgelerde, ulam imkanlarnn g olduu adalarda gne enerjili damtclar byk kolaylk salamaktadr. Deniz suyundan tatl su retiminde faydalanlan konvansiyonel sistemlerin enerji iletme maliyetlerinin yksek oluu, hava kirliliine yol amalar, pahal ve hassas cihazlar kullanma zorunluluu gibi olumsuz ynleri vardr. Deniz suyunun iilebilir hale getirilmesinde gne enerjisinin kullanlmas yukarda saylan olumsuzluklar ortadan kaldrmaktadr. Deniz suyundan tatl su retiminde iki temel yntem kullanlmaktadr. Bunlardan birincisi suyu zeltiden ayran buharlatrma, dondurma, kristalleme ve filtreleme,
23
ikincisi ise suyu zeltiden ayran elektrodiyaliz, ekstraksiyon, iyon deiimi ve difzyon sistemleridir. Gne enerjisi ile suyun damtlmasnda yaygn olarak kullanlan basit sera tipi damtc ekil 2.3.de grlmektedir. Bu tip damtcda tuzlu suyun bulunduu blmn, gne n absorplamas iin, taban siyaha boyanmtr. stte ise hava szdrmaz geirgen bir kapak mevcuttur. Cam kapak, toplama kanalna doru eimlidir. Cam kapaktan geen gne nlar, su ve siyah yzey tarafndan yutulur. Bu enerji, tabandaki tuzlu suyu str ve bir ksm tuzlu suyun buharlamasna neden olur. Su yzeyine yakn blgelerde nem artar, dolaysyla kapal sistemde konveksiyon akmlar oluur. Daha lk nemli hava, daha souk cama doru ykselir, burada su buharnn bir ksm cam yzeyinde youur, aaya doru kayarak toplama kabna damlar ve temiz su alnr. Damtcdaki souk su gne radyasyonuna bal olarak snr. Su scakl ykseldike damtma ilemi hzlanr. Damtma gn boyunca yava yava ilerlemesine karlk, gne batmndan sonra evre scaklnn dmesine bal olarak cam scaklnn dmesiyle artar. Gne enerjili damtclarn veriminin arttrlmas iin almalar devam etmektedir. Farkl tiplerde damtclar da imal edilmektedir.
ekil 2.3. Basit sera tipi gne enerjili damtma sistemi. 2.3.4. Gne Enerjisi ile Soutma: Soutmaya ihtiya duyulan mevsimde gne enerjisinin bol olmas, bu kaynan soutma amacyla kullanlmasn cazip klmaktadr. Soutma hem scaklk konforunu salamak hem de gda maddeleri gibi dayanm az olan maddelerin depolanmas iin gereklidir. Gne enerjisi ile soutma son yllarda aratrmas yaplan gne enerjisi uygulamalar iinde nemli yer tutmaktadr. Soutma ilemleri iin gne enerjisi; Rankine evrimli mekanik buhar trbinli sistem, absorbsiyonlu sistem, termoelektrik sistem, ejektrl sistem, adsorbsiyonlu sistem, Brayton evrimli mekanik sistem, gece nm etkili sistemler ile fotovoltaik nitelerde enerji kayna olarak kullanlabilmektedir. Bu sistemler iinde absorbsiyonlu soutma sistemi, dk scaklk uygulamalar iin en uygun olandr. Kapasite kontrolnn basitlii, yapm kolayl ve performans katsaysnn ykseklii absorbsiyonlu soutma sistemlerinin avantajlardr. Termoelektrik soutma sisteminde, kullanlan gne enerjisi hcrelerinin pahal olmasndan dolay
24
kullanm yaygn deildir. Ejektrl soutma sistemi ise ekonomik nedenler ve dk buharlatrc scaklklarnn salanmamasndan dolay dier sistemlere gre daha az avantajl saylmaktadr. Adsorpsiyonlu sistem, evaporatif soutma ile baz nem alma maddeleri tarafndan havann neminin giderilmesi ileminden olumaktadr. Dk scaklklarn elde edilmesi ve ekonomik olmamas nedeniyle ok snrl olarak klima uygulamalar iin kullanlmaktadr. Brayton evrimli mekanik sistem, ekonomik olmamas, dk performans katsays ve sistem karmakl gibi dezavantajlar gstermektedir. Gece nm etkili sistem, gne enerjisi elemanlar kullanlan bu sistemde soutma, nmla s transferi yoluyla gece gkyzne enerji kaybedilmesi eklinde olumaktadr. Bu sistemde dk scaklklarn elde edilmemesi ve uygun meteorolojik koullar gerektirmesi nedeniyle tercih edilmemektedir. Gne enerjili absorbsiyonlu soutma sistemlerinde, Amonyak-Su ve Lityum BromrSu akkan iftleri baarl bir ekilde kullanlmaktadr. Amonyak-Su kombinasyonlu absorbsiyonlu soutma sistemi gdalarn soukta saklanmasnda gerekli olan dk scaklklar iin olduka elverili olmaktadr. Ayn zamanda ucuz ve ticari olarak kullanlabilmektedir. Lityum Bromr-Su kombinasyonu ise hava artlandrma (klima) uygulamalar iin uygun olmaktadr. Absorpsiyonlu soutma evriminde, soutucu akkan ve soutucu akkan gazn absorblayan sv akkan (absorbent) bulunur. ekil 2.4.de grld gibi gne enerjili absorbsiyonlu soutma sistemi; generatr, absorber, evaporatr, kondenser gibi drt ana elemann yardmyla olumaktadr. Absorberde bulunan zelti, bir sv pompas ile basnlandrlarak generatre gnderilir. Gne enerjisinden salanan s ile soutucu akkan absorbentten ayrlr. Generatre s verilerek karmdan ayrlan soutucu kondansre geer. Sv haldeki soutucu akkann basnc drlerek evaporatre gnderilir. Burada basnc den soutucu akkan ortam ssn alarak buhar haline geer ve absorbere ular.
ekil 2.4. Gne enerjili absorbsiyonlu soutma sistemi
25
2.3.5. Gne Enerjisi ile Piirme: Gne ocaklar, dnyada gne enerjisi potansiyeli yksek olan Hindistan, Pakistan ve in gibi lkelerde yaygn olarak kullanlmaktadr. Gne ocaklarnn gereken snn depolanmamas, gne nmnn dk olduu saatlerde kullanlmamas gibi dezavantajlar vardr. Daha ok gelimekte olan lkelerdeki aratrclar tarafndan gelitirilen modeller ticari olarak da kullanm potansiyeli bulmutur. Ayrca kamplarda ve pikniklerde kullanlmak zere katlanabilir, yanstcl, kolay tanabilir yapda gne ocaklar gelitirilmektedir. Is kutulu gne oca ekil 2.5.de grld gibi birka tabakal cam veya geirgen rt ile yaltlm bir kaptr. Bu tip ocaklarda sera etkisinden yaralanlr. Burada geirgen rt ksa dalga boylu gne nmnn geiine izin verirken, i ortamdaki dk scaklktaki maddelerin yayd uzun dalga boylu nlarn geiine izin vermez. Ayrca piirme hacmi zerine gelen gne nmn artrmak iin aynalar kullanlabilmektedir. Parabolik yanstcl gne ocaklarnda ise piirilecek malzeme younlatrcnn odak noktasna yerletirilir. Bu tip sistemler gnn byk bir ksmnda verimlidir, nk gnein hareketini takip etmek iin ynlendirilebilirler. Fakat akta altklar iin rzgarn konveksiyonundan dolay byk s kayplar meydana gelebilir. Gne frnlar ise s kutulu gne ocaklarna benzer prensiple alrlar. Bu sistemde dorudan gelen gne nm yanstclar kullanlarak younlatrlr. Bylece frn iinde dorudan yksek scaklklara ulamak mmkn olmaktadr.
ekil 2.5. Is kutulu gne oca 2.3.6. Orta scaklk uygulamalar: 100 - 350C arasndaki orta scaklk uygulamalarnda sabit konumda bulunan gnei izlemeyen silindirik odakl kolektrler kullanlr. Odakl kolektrler gne nlarn yanstarak veya krarak belli bir yerde toplayabilen ayna ve mercek sistemleridir. Yani bunlar, odak dzleminde, s iletim akkann ieren bir yutucu bulunan ayna veya
26
mercekli sistemlerdir. Aynalardan oluan odakl toplayclar, gne nlarn tek bir kez veya art arda iki kez yanstarak younlatrr. Aynalar, dz, silindirik, konik, kresel veya parabolik olabilir. Youn toplayc tek bir ayna veya mercekten ibaret olabilecei gibi birok ayna veya mercekten de oluabilir. Bu sistemlerde gne radyasyonuna gre ynlendirilebilen parabolik bir ayna tarafndan bir toplama hatt zerine younlatrlmaktadr. Su buhar retebilen bu gibi sistemlerden bir blm Avustralya, Avrupa, ABD ve Japonyada endstri iin kurulmutur. 2.3.7. Yksek scaklk uygulamalar: Gne enerjisinden 350C ve daha yksek scaklklar elde edilmesinde, iki eksende gnei izleyen ok sayda aynalardan oluan gne frnlar ya da merkezi toplayc gne kuleleri kullanlmaktadr. Tek tek ynlendirilmi heliostat ad verilen aynalar gne enerjisini bir kule zerindeki sabit noktaya toplamaktadr. Gne frnlar ve kuleleri madenlerin ergitilmesinde ve elektrik retiminde kullanlr. Gne enerjili termal elektrik retimi, bilinen elektrik retim yntemleriyle benzerlik gsterir. Bu enerji dnm sistemlerinde, ya bir trbini dndrmek iin gaz veya buhar kullanlr ya da bir pistonun ileri geri hareketi ile Stirling motoru altrlr. Gne enerjili termal g sistemlerinde direkt gne nmnn younlatrlmas suretiyle buhar ya da scak gaz retilir. Gne termal g teknolojileri u ekilde gereklemektedir : - - - - - Bir kolektr sistemi kullanarak gneten gelen radyasyonunun toplanmas, Bir toplayc zerine gne radyasyonun younlatrlmas, Toplayc yardmyla gne radyasyonunu termal enerjiye evirilmesi, Termal enerjinin bir g dnm sistemine transferi, Termal enerjiyi elektrik enerjisine evirme,
ekil 2.6.da bir gne enerjili termal sistem grlmektedir.
ekil 2.6. Gne enerjili termal g sisteminin ematik gsterimi

27
Gne enerjisi ile elektrik retimi termoelektrik dnm ve fotoelektrik dnm ile elde edilmektedir. Termoelektrik dnmde gne younlatrcs olarak; parabolik aynalar, anaklar veya heliostatlar kullanlarak akkann gne radyasyonu ile stlarak buharlatrlmas ve buharn bir turbo-jeneratr evrimi ile salanr. Bu sistemlerin ulalmas g uzak blgelerde ve kylerin elektrifikasyonunda kullanmn salamak veya enterkonnekte sisteme balanmas iin almalar devam etmektedir. Bu sistemlerden en by, Kaliforniyada 354 MW pik gc reten bir tesis olup 1985 ile 1991 yllar arasnda kurulan 9 adet Gne Elektrik retim Sistemi (SEGS) ile donatlmtr. Bu tesis 1 milyon metrekareden fazla gne kolektrnden ibarettir. SEGS tesislerinde retilen elektriin maliyetinin % 25ini bakm ve retim masraflar oluturmaktadr. Dk fosil yakt fiyatlarndan dolay, elektrik reten konvansiyonel (fosil yakt) tesislerle, elektrik ana bal gne enerjili elektrik tesislerinin rekabet etmesi gnmzde olduka zordur. anak sistemler, gnei izlerler ve gne enerjisini yutacak olan alcya odaklarlar. Yksek verimlerinden dolay bu sistemlerde Stirling makineleri tercih edilmektedir. Son on be yl ierisinde 2 kW ile 50 kW arasnda bykle sahip, 8 farkl anak alc ABD, Almanya, Japonya ve Rusyadaki irketler tarafndan imal edilmitir. retici firmalar, bu sistemleri, su pompalamas ve uzak blgelerde enerji temini iin ihra etmektedirler. Bu tr uygulamalarn en iyi rnei Kythnos adas olup 2001 ylndan beri yenilenebilir kurulu g ile sakinlerine enerji salamaktadr. Ancak bir dizel jeneratr ile de yedeklenmektedir.
ekil 2.7. Kythnos adas
28
Benzer bir uygulama Ege niversitesi tarafndan Gkeada da gerekletirilmitir. (baknz Blm 5.3.1) 2.3.8. Gne Enerjisinin Younlatrlmas Younlatrlm gne enerjili g sistemleri, gneten gelen enerjiyi eitli ayna dzenekleri kullanarak yksek scaklkta s enerjisine dntrrler. Is daha sonra bilinen yntemlerle elektrik enerjisine dntrlr. Bu sistemler balca iki ana ksmdan oluur. Birinci ksmda gne enerjisi toplanr ve s enerjisine dntrlr. kinci ksmda ise s elektrik enerjisine dntrlr. Younlatrlm gne enerjili g sistemleri hem evsel enerji ihtiyacn karlayacak ekilde dk gler iin (10 kW), hem de 100 MWa kadar merkezi enerji nakil sistemini besleyecek ekilde byk gler iin tasarlanr. Gelitirilmi baz sistemlerde fazla gelen gne enerjisi, bulutlu havalar ve geceleyin kullanm iin depolanr. Birok sistem dier enerji kaynaklaryla rnein doal gazla birlikte alr. Bu birleik sistemler hibrit g sistemleri olarak da bilinir ve yksek g verirler. Birok blgede younlatrlm gne enerjili g sistemlerinin kurulabilmesi iin yeterli gne enerjisi mevcuttur. Bu sistemler, fotovoltaik dnm sistemlerinde olduu gibi yaygn gne radyasyonundan ziyade direkt gne nmn kullanrlar. Dnyann birok blgesi younlatrlm gne enerjili sistemlerinin kullanlmas iin nemli bir uygulama alandr. farkl tipte younlatrlm gne enerjili g sistemi vardr. Bunlar; parabolik oluk, ayna/motor ve gne kulesi sistemleridir. Bu snflandrma gne enerjisini toplama biimine gre yaplmtr. 2.3.9. Parabolik oluk sistemleri: Gne enerjisi; oluk eklinde parabolik eri yzeye sahip bir yanstc eleman yardmyla younlatrlr. Yanstc yzey zerinde parabolik eri boyunca hareket eden yutucu bir boru mevcuttur. ekil 2.8.de bu sistem grlmektedir. Gneten gelerek boru zerine younlatrlan nlarla boru ierisindeki alma svs stlr. Daha sonra s enerjisi yardmyla retilen buhar, bir buhar trbin-jeneratr sisteminden geirilerek elektrik enerjisi retilir Bu sistemler, gece boyunca ve gnein olmad saatlerde de dzenli bir ekilde elektrik retebilmesi iin ayrca bir termal enerji depolama sistemlerine de sahip olmaldr. Genelde parabolik oluk sistemleri hibrit sistemler olup, bulutlu havalarda ve geceleyin srekli enerji retimini salamak iin fosil yakt kullanan sistemler birlikte kullanlmaktadr. Burada fosil yakt olarak doal gaz veya kmr kullanlr. Parabolik oluk sistemlerinde younlatrma oran 10dan 100e kadar kabilirken scaklk da 400C a kadar kabilir. Bir kolektr tarlas, kuzey - gney ekseni zerine paralel dizi eklinde sralanm birok anaktan oluur. Bu dzenek, gne nlarnn gn boyunca doudan batya doru tek eksenle izlenmesine ve srekli olarak yutucu boru zerine odaklanmasna imkan verir. Parabolik oluklardan oluan bir kolektr tarlas sistemi ile ticari olarak toplam kapasitesi 350 MWdan daha byk sistemler oluturmak mmkndr. Bu tip gne enerjili elektrik sistemlerinde s transfer akkan olarak termal ya kullanlr. Bu snm ya boru hatlar yardmyla bir seri s eanjrne gnderilerek 390C scakla kadar stlm buhar elde edilmesine olanak salar. Sper stlm buhar bir trbinden geirilerek elektrik enerjisi retilir. Bu sistemler zerindeki aratrmalar devam etmektedir. almalar daha ziyade toplayc iinde buharn direkt retilmesine ynelik olmaktadr. Bylece daha dk retim maliyetine ulalmas hedeflenmektedir. Gne enerjili hibDnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Dnyada ve Trkiyede Gne Enerjisi
29
rit sistemler de bir dier aratrma konusudur. Bu konuda; zellikle srail, Almanya ve spanya da almalar yaplmaktadr [1]. Bu teknolojiyi ayrca; evlerde, restoranlarda, okullarda, kk retim atlyelerinde, amarhanelerde de kullanmak mmkndr.
ekil 2.8. Parabolik oluk sistemi 2.3.10. anak/motor sistemleri: anak motor sistemleri ; kolektr, toplayc ve bir motordan oluan bal bana bir nitedir. Gne enerjisi, anak biimli bir yzey tarafndan bir alc yzey zerine nokta eklinde younlatrlr. Alc yzey de bu toplanan enerjiyi ya termal enerjiye dntrr ve direkt s enerjisi olarak kullanlmasn salar ya da bir motor ierisindeki alma akkanna aktarr (ekil 2.9.). Motor ise sy mekanik gce evirir. Soukken sktrlm akkan, gne enerjisi yardmyla stlr ve bir trbin veya silindir piston sisteminde genleirken i retir. Bu mekanik g bir jeneratr veya bir alternatr yardmyla elektriksel gce dntrlr. anak-motor sistemleri gnei iki eksende izlerler. deal younlatrc ekli paraboliktir. ya da tek bir yanstc yzeye veya birok yanstcdan oluan bir yzeye sahiptir. Alc yzey ve motor tipi iin bata Stirling motor ve Brayton alcs olmak zere birok seenek vardr. Tek bir anak motor sistemi ile 25 kW kadar g retmek mmkndr. Amerika ve Avrupada krsal blgelerde 7,5 25 kW boyutunda uygulamalar yaplmaktadr. Daha fazla g iin anak sistemlerini birletirmek gerekmektedir. Bu tip sistemler doal gazla alan sistemlerle birletirildiinde hibrit sistemler olarak srekli g retebilecek duruma getirilirler. anak-motor sistemleri; yksek verimli, ayarlanabilir, bamsz operasyonlu ve hibrit sistemlerle beraber alabilen bir sistem olarak karakterize edilir. Dier gne enerjili sistemlerden farkl olarak anak-motor sistemleri yksek elektrik dnm verimine sahiptir (% 29,4). Bu sistemler krsal blgelerin enerji ihtiyacn karlamak iin nemli bir alternatif olma durumundadr.
30
ekil 2.9. anak-motor sistemleri Yanstc yzey cam veya plastik olup gelen gne radyasyonunu bir nokta zerine yanstr. anak-motor sistemlerinde yanstc yzeyin boyutu kullanlan makinenin gc ile belirlenir. rnein ortalama 1.000 W/m2lik bir gne radyasyonu iin 25 kW gcnde bir anak/Stirling sistemi kullanlmas durumunda younlatrcnn ap yaklak 10 m olarak seilir. Younlatrcda alminyum veya gm yanstc bir yzey kullanlr bunun da zerinde cam veya plastik tabaka vardr. Dk fiyatl yanstc polimer filmler henz snrl bir baaryla kullanlmaktadr. anak younlatrclar kk bir odak uzaklna sahiptir. Dk demir ihtiva eden camlar yanstmay artrmaktadr. Kalnlk ve demir ieriine bal olarak gml gne aynalar ile yanstma oran % 9094 arasnda salanr. En ideal younlatrc ekli paraboloiddir. Younlatrma oran 2.000 ve zeridir. Gnein iki eksenli izlenmesi iki ekilde olur. Bunlar, azimut-ykseklik izleme ve kutupsal izlemedir. Azimut ykseklik izlemede; anak, dnya azimutuna paralel olarak dner, dier hareket ise buna dik olarak gerekleir. Bu, kolektrde sol-sa ve yukar-aa ekilde bir dnme salar. Dnme oran gn boyunca deiir. Ancak bu deiim kolayca hesaplanr. Byk anak motor sistemlerinde ounlukla bu yntem izlenir. Kutupsal izleme ynteminde kolektr; dnyann kendi dnme eksenine paralel bir eksen etrafnda 15/saat olacak ekilde sabit bir hzla dndrlr. Dier dnme ekseninde ise, sapma ekseni kutupsal eksene diktir. Bu eksen etrafndaki hareket yava olup yl boyunca 23,5 olarak deiir. Kk boyutlu anak motor sistemlerinin byk ounluu bu sistemi uygularlar. Alclar, younlatrc tarafndan yanstlan enerjiyi absorbe ederek makinedeki alma svsna aktarrlar. Yutucu yzey, genellikle younlatrcnn odak noktasnn arkasnda bulunur. Odaa radyasyon ve konveksiyonla meydana gelen s kayplarn drmek iin bir menfez yerletirilir. Stirling motor, younlatrlm gne enerjisini yksek verimle alr ve bunu yksek basnl bir gaza (helyum veya hidrojen) aktarr. Brayton evrimli bir sistemde ise akkan dzenli olmakla birlikte greceli olarak daha dk basntadr. anak-motor sistemlerinde kullanlan motorlar geleneksel sistemlerde olduu gibi sy mekanik gce evirirler. Yani alma svs soukken sktrlr, sktrlm akkan stlr, Bir trbin veya piston silindir sisteminde genleirken i retilir. Mekanik enerji bir jeneratr yardmyla elektrik enerjisine dnr. anak-motor sistemlerinde birok termodinamik evrimi ve alma svsn kullanmak mmkndr. Bunlar rnek olarak su veya organik alma svs kullanan Rankine evrimini, ak ve kapal Brayton evrimini ve Stirling evrimini verebiliriz. Otto ve dizel motor evrimleri bu sistemler iin
31
uygun deildir. anak Stirling sistemlerinde elektriksel g yaklak 25 kW, Brayton evrimlerinde yaklak 30 kWdr. 2.3.11. Gne kulesi: Gne kulesi sisteminde gneten gelen direkt nlar, geni bir alana yaylm yzlerce hatta binlerce ayna (bunlar heliostat olarak da bilinir) yardmyla kule zerindeki toplayc zerine younlatrlr. Toplayc ierisinden dolatrlan tuzlu eriyiin, bu younlaan enerji yardmyla scakl artrlr. Bu tuzlu eriyiin s enerjisi daha sonra elektrik enerjisi retmek amacyla bir geleneksel buhar trbin-jeneratr sisteminde kullanlr. Tuzlu eriyik sy verimli bir ekilde tutar. Bylece s, saatlerce veya hatta gnlerce elektrik enerjisi retilmeden muhafaza edilir. ekil 2.10.da bir gne kulesi sistemi grlmektedir. Tuzlu eriyik 277oC scaklkta souk depolama tankndan kule zerindeki bir toplayc ierisine pompalanr. Burada 777oCa kadar snr ve bir scak tanka gnderilerek depolanr. Gce ihtiya duyulduunda scak tuzlu eriyik bir buhar retme sistemine pompalanarak yksek scaklkta buhar retilmesinde kullanlr. Buhar retecinden kan tuzlu eriyik tekrar souk tanka gnderilerek depolanr ve yeniden toplayc sisteme gnderilir. Bir termal depolama ile birlikte gne kulesi sistemi yllk % 65 kapasite faktr ile alr. Bunun anlam, yln % 65inde ilave bir enerji kayna kullanmadan alabilirler. Enerji depolamadan gne teknolojilerinin yllk kapasite faktrleri % 25 civarndadr. Gne kulesi, bu depolama sistemi ve daha uzun sre alabilmesi zellikleri nedeniyle dier yenilenebilir enerji teknolojilerinden ayrlr. Bu sistemler; s transfer akkan, s depolama ortam ve g dnm sistemine bal olarak farkl ekillerde tanmlanrlar. Gne kulesi sistemlerinde s transferi akkan olarak su/buhar, eriyik nitrat tuzu, sv metaller veya hava kullanlr. Termal enerji depolama, faz deitiren maddeler veya seramik briketler yardmyla salanr. Genelde Rankine buhar evrimi uygulanmakla birlikte dier bir alternatif olarak ak evrimli Brayton g dnm sistemi de kullanlabilir. Gne kulesi sistemlerinde younlatrma oran 300 ile 1.500 arasnda deiirken, scaklk 550oCdan 1.500oCa kadar kabilir. Maksimum g 10 MW ve zeridir
32
ekil 2.10. Gne kulesi sistemi Is transferi akkan olarak genelde iki farkl akkan kullanlmaktadr. Bunlar su ve erimi tuzlardr. Su s transferi iin en eski ve en ucuz zmdr. Tuz eriyikleri, bulutlu havalarda ve geceleri ssn uzun sre saklad iin ok iyi bir enerji depolayc malzemedir. Erimi tuzlar genellikle % 60 sodyum nitrat ve % 40 potasyum nitrat ihtiva eder. Tuz yaklak 700oC da erir. 1.000oC da ise hala eriyik halindedir. zolasyonlu bir kapta uzun bir sre tutularak ihtiya olduu anda suyu buharlatrmak iin hazr bekletilir. Bu tip bir enerji depolamann verimi % 99 civarndadr. % 1lik kayp ise izolasyon kayplardr. Gnmzde gne kulesi sistemlerinde nitrat tuzu ve havann s transfer akkan olarak kullanlmas konusunda aratrmalar devam etmektedir. Nitrat tuzunun depolama amal kullanlmas durumunda, gnesiz ve bulutlu gnlerde ve gne battktan sonra da gerekli g retilir. almalarda hedef nitrat tuzlu sistemlerle 100200 MWlk gler retmek olmaktadr. Gnmzde sistemin maliyeti yksek olduu iin az sayda gne kulesi vardr. Bu sistemlerin kurulabilmesi iin blgenin uzun sre ve ok youn gne nm almas gerekir. lk gne kulesi sisteminde; buhar trbininde kullanlan buhar direkt olarak retilmitir. Solar One sistemi 1982 ylndan 1998 ylna kadar dnyann alan en byk gne kulesi sistemi olmu, toplayc ierisindeki su buhara dntrlerek Rankine evrimli bir buhar trbini sisteminde kullanlmtr. Burada her birinin yanstc yzey alan 39,3 m2 olan 1.818 adet heliostat ad verilen gnei izleyen aynalar kullanlmtr. Dnyada Hindistan, Msr ve Gney Afrika gne kulesi sistemlerinin kurulmas iin aday lkeler durumundadr. Teknolojik olarak 400 MW gce kadar gne kulesi sistemi yapmak mmkn olup enerji depolamal gne kulesi sistemlerinde yllk kapasite faktr % 65e kadar kabilmektedir. Bu teknolojinin kullanlmasndaki nemli sorun byk bir yzey alanna ve ok miktarda suya ihtiya duyulmasdr. llerde yeterli gne enerjiDnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Dnyada ve Trkiyede Gne Enerjisi
33
si ve alan olmasna karlk buralarda su temini zordur. Gne kulesinde gerekli yzey alan hidrolik sistemlerle karlatrldnda daha azdr. ekil 2.11.de bir gne kuleli hibrit sistem grlmektedir. Burada hem buhar hem de gaz trbini mevcut olup gaz trbininde sadece fosil yakt kullanlmaktadr. Buhar trbininden g retiminde ise hem gne enerjisi hem de fosil yakt kullanlmaktadr.
ekil 2.11. Gne kuleli hibrit sistem
34
ekil 2.12.de farkl kapasite faktrlerinde tasarlanm iki gne kulesi sistemi grlmektedir.
ekil 2.12. Farkl kapasite faktrlerinde tasarlanm gne kuleleri Kapasite faktrn verilen bir trbin boyutunda artrmak iin u yollar izlenir. a) heliostat saysn artrmak, b) termal depolama tankn bytmek, c) kuleyi ykseltmek, d) alc boyutlarn bytmek. Bylelikle kapasite faktrn % 25den % 65e karmak mmkn olacaktr. Younlatrlm gne gc teknolojileri, byk lekli g sistemlerinde (10 MW ve zerinde) olduka ekonomik olup kurulu gcn maliyeti hzla dmektedir.
2.4. GNE ENERJS DESTEKL STIRLING MOTORLARI LE ELEKTRK RETM (4)

Gne nlarn s enerjisine ve elektrik enerjisine evirmede kullanlan dier bir yntem de anak eklindeki aynalara den nlar belli bir noktada odaklamaktr. Parabolik anak kolektrler olarak adlandrlan bu sistemler yzeylerine gelen gne radyasyonunu noktasal olarak odaklarnda younlatrmaktadr. Bu kolektrlerin yzeyleri de parabolik oluk kolektrlerin yzeyleri gibi yanstc aynalarla kaplanmtr. Gelen gne enerjisi bu aynalar vastas ile odaktaki Stirling motoru zerine younlatrlmaktadr. Gazn sourduu ve verdii s arasndaki fark mekanik enerjiye yani harekete dnmektedir. Stirling motoru s enerjisini elektrik jeneratr iin gerekli olan mekanik enerjiye dntrmektedir. Jeneratrn pervanelerine Stirling motorundan elde edilen hareket aktarlarak dnme salanmaktadr. Yksek verimli Stirling motorlarnda evrim gaz olarak hidrojen kullanlmaktadr.
35
ekil 2.13. Stirling motoru destekli anak kolektrler 2.4.1. Stirling Motorlar Stirling motorlar; farkl scaklktaki i akkannn geniletilmesi ve sktrlmas ilemlerinin kapal ve rejeneratif bir termodinamik evrim olan Stirling evrimi boyunca tekrarland termal sistemlerdir. ekil 2.14.de bir Stirling motorunun iyaps grlmektedir.
ekil 2.14. Stirling motoru Stirling motorlar teorik olarak en yksek verime sahip olan motorlardr. Bunun yan sra sessiz ve titreimsiz almalar, zel bir yakta veya enerji kaynana bal kal-
36
madan kullanlabilmeleri, fosil yaktlarda kullanldklarnda temiz ve souk yanma gazlarnn atlmas, yeterli tork ve zgl g deerleri ile basit tasarmlar aratrmaclar bu motorlar zerinde almaya ynelten balca nedenlerdir.
ekil 2.15. Stirling motorunun blmleri Stirling motorlarnda g, drt tersinir hal deiiminin (izotermal genleme, sabit hacimde rejenerasyon, izotermal sktrma, sabit hacimde rejenerasyon) arka arkaya tekrarlanmas sonucu elde edilmektedir. Genel olarak Stirling motorlar farkl scaklklara sahip iki blmeden olumaktadr ve i akkannn bu iki blme arasndaki hareketi ile hal deiimleri meydana getirilmektedir. akkannn hareketi bu blmelerde bulunan pistonlar tarafndan salanmaktadr. Bu motorlarda s transferi blme girilerine yerletirilmi olan stc ve soutucular tarafndan salanmaktadr. ki blme arasnda bulunan regeneratr tel veya seramik bir rg veya sl kapasitesi yksek gzenekli bir tapa, sl enerjinin geici olarak depolanmas ilevini yrtmektedir.
37
ekil 2.16. Stirling motorunda gerekleen operasyonlarn ematik olarak gsterimi ekil 2.16., Stirling evrimli bir motorun silindir ierisindeki drt temel prosesini gstermektedir. Burada, bu sabit scaklk ve sabit hacim proseslerini belirten birka mekaniksel konfigrasyon bulunmaktadr. Bu proseslerin birou pistonlar ve silindirler gerektirmektedir. Bazlar ise, bir yer deitiricisi kullanmaktadr. Bu yer deitiriciler, alma gaz hacmini deitirmeden yer deitiren bir pistondan olumaktadr. Birok motor dizaynlarnda g, dnen bir kranktan elde edilmektedir. evrim srecinde termal enerji depolayan gaz, regeneratr boyunca ilerleyerek, yksek scaklk seviyesine ulamaktadr. Daha sonra gaz, bir alc boyunca d bir scaklk kaynayla stlarak izotermal olarak genileme silindiri ierisinde genilemekte ve krank miline mekanik i salamaktadr.
38
ekil 2.17. Stirling motorunun alma prensibi Baka bir gsterimle bu prosesin alma prensibi ekil 2.17.de verilmektedir. ekilde a; gne yansmas, b; sktrma silindirini, c; iletme silindirini, d; regeneratr, e; gaz soutucu ve f; ise alcy gstermektedir. 12 evriminde gazn stlmas ve alma gaznn genilemesi gereklemektedir. 23 evriminde, alma gaznn yer deitirmesi ve sktrma silindirine geii ve regeneratrde depolanan sya geii gereklemektedir. 34 evriminde ise souk alma gaznn sktrlmas meydana gelmektedir. 41 evriminde ise, alma gaz yer deitirerek genileme silindirine regeneratrdeki s kazanm blmne gemektedir. 2.4.2. Stirling Destekli anak Kolektrler Stirling destekli anak kolektrleri, genellikle tek bir niteden olumakta olup; bir kolektr, bir alc ve bir motor ile birletirilmitir. Gnein enerjisi, anak eklindeki bir yzey tarafndan toplanarak enerjiyi emen ve motorun alma akkanna transfer eden alcya aktarlr. Motor s enerjisini mekanik enerjisine dntrr ve daha nce Stirling motorunun alma prensibine dayal prosesler gerekletirilerek trbinde veya jeneratrde i elde edilir. Bylece bu mekanik i de elektrik enerjisine dntrlr.
39
ekil 2.18. Stirling destekli anak kolektr Stirling destekli anak kolektrler genel olarak aada belirtilen komponentlerden olumaktadr: Parabolik Gne Younlatrc, zleme Sistemi, Alc. (Generatrle birlikte Stirling motoru) Parabolik anak, gelen gne nmn younlatrcnn odak noktasna konumlandrlm olan bir alcya yanstmaktadr. Gne nm s deitirici tarafndan emilmekte ve Stirling motorundaki helyum veya hidrojen alma gaznn scakln yaklak 650Cye karmaktadr. Bu scaklk Stirling motoru yardmyla mekanik enerjiye dntrlmektedir. Bir elektrik generatr, motorun krank miline balanm olup; mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dntrmektedir.
ekil 2.19. Stirling destekli anak kolektrnn blmleri ekil 2.19.da Stirling destekli anak kolektrnn blmleri verilmektedir. Burada; 1; Younlatrc tabakas, 2; Stirling motoru destei, 3; Stirling nitesi, 4; Srme yay ykseklii, 5; Srme yay azimutu, 6; Mesnet, 7; Azimut sr, 8; Kabin, 9; Dn tablas, 10; Dn destei ve 11; Ykseklik mesnetini gstermektedir.
40
2.4.3. Parabolik Gne Younlatrc Parabolik gne younlatrclar 12 blmden olumaktadr ve her blm konstrksiyon kolayl bakmndan drde blnmtr. Bu blmler fiberglastan yaplm olup elik yap zerine konumlandrlmtr. Parabolik younlatrcnn tasarm alc blme yani Stirling motora yakt iletimi yapmasndan dolay ok hassastr. Stirling motorun almas iin, scaklklarn mmkn olduunca yksek olmas arzu edilmektedir. Bu durum parabolik tabakann 12 eit paraya blnerek tam bir parabolik ekil elde edilmesiyle oluturulabilmektedir. Tabakann etraf sk bir ekilde konstrksiyon ksmna balantl olup; ayn zamanda Stirling destek yapsna da bal bulunmaktadr. Zayf olarak anotlanm, elektrik ile kaplanm, iyi cilalanm, 0,4 mm kalnlndaki alminyum folyo tabakalar blmlerin n yzne denmekte ve yaklak % 94 orannda yanstclk salamaktadr. 2.4.4. zleme Sistemi Parabolik younlatrclar her zaman gnee doru bir ynelim gerektirmektedir. Dolaysyla bir yatay ve bir dey izleme sistemi gerekli olmaktadr. Bundan dolay basit hareketli bir elik konstrksiyon alt adet tekerlek zerinde konumlandrlarak, kk bir servo motor vastas ile yatay ve dey ynelmeleri salanmaktadr. 2.4.5. Alc (Stirling motoru) Sistemde tm bu elemanlardan baka daha nce de bahsedildii zere gneten elde edilen sy eitli prosesleri gerekletirmek amacyla kullanan bir Stirling motoru yer almaktadr. Ksaca sistemdeki Stirling motoru elde edilen sy mekanik enerjiye dntrerek daha sonra da elektrik enerjisi elde edilmesine yardmc olmaktadr. 2.4.6. Dnyadaki rnekler Suudi Arabistanda kurulan anak kolektr sistemi 50 kW kapasiteli olup; anak ap 17 mdir.
ekil 2.20. Suudi Arabistandaki anak kolektr sistemi Stuttgart niversitesinin kampsnde kurulan prototip Stirling motoru destekli anak kolektr sistemi 9 kW kapasitelidir.
41
ekil 2.21. Stuttgart niversitesi kampsndeki anak kolektr sistemi ekil 2.22.de spanya Almeriada kurulan anak kolektr sistemi grlmektedir.
ekil 2.22. spanya Almeriada kurulan anak kolektr sistemi ekil 2.23.de ise yine spanyada kurulan 10 kW kapasiteli Stirling motoru destekli baka bir anak kolektr sistemi grlmektedir.
42
ekil 2.23. spanya Almeriada kurulan anak kolektr sistemi ekil 2.24.-ada talya Milanoda, ekil 2.24.-bde spanya Sevillada, ekil 2.24.-cde Almanya Wurtzburgda ve ekil 2.24.-dde ise Fransa Odellioda kurulmu olan Stirling motoru destekli anak kolektr sistemleri grlmektedir.
ekil 2.24.-a
ekil 2.24.-b
ekil 2.24.-c
ekil 2.24.-d
43
2.5. FOTOVOLTAK PLLER ve UYGULAMA ALANLARI (5)

2.5.1. Fotovoltaik Pil Uygulamalar Gne enerjisinin fotoelektrik dnmnde kullanlan fotovoltaik piller, gne enerjisini dorudan elektrik enerjisine eviren dzeneklerdir. Fazla elektron bulunan n-tipi yariletken ile fazla boluk bulunan p-tipi yariletken yan yana gelerek tek bir kristal meydana getirmesi durumunda fazla elektronlarn boluklara atlamasyla doru akm meydana gelir. Gne pillerinin verimleri tasarm, madde yaps ve imalat artlarna bal olarak % 635 arasnda deiir. Gne pillerinin 35 yllk geliiminde, zel ve kamu destekli aratrma ve gelitirme almalar esas olmutur. Gne pili fiyatlarndaki d ve elektrik retiminde temiz bir enerji kayna olmasndan dolay kullanmnda art grlmektedir. Gne pilleri pahal olmasna karn, hi bir hareketli para olmamas ve sorunsuz olarak en az bakmla 2530 yl kullanlabilmesinin yan sra alma sreleri boyunca doaya hi bir kirletici atk brakmamalar stnlkleridir. Gne pillerini oluturan hcreler emen, elektronlar uyaran ve bylece akm tamak iin boluklar oluturan iki veya daha fazla zel hazrlanm yariletken madde katman ierir. ki ayr zellie sahip yariletken maddenin temas yzeyi, elektronlarn bir devrede dolamasnn salayacak gerilimi oluturur. Bu gerilimi kullanmann bir yolu cihazda iki veya daha fazla ince yariletken madde katman kullanmaktr. Bu hcrelerin alan bir ka cm2 den 34 m2 ye kadar deimekte ve silikon, galyum arsenit, ekilsiz silikon, bakr indiyum diselenit, kadmiyum tellrit ve birok farkl yariletken maddeden yaplmaktadr. Birok hcreyi bir modle balamak daha yksek bir g k salar ve hcreler iin koruyucu kaplama oluturur. Fotovoltaik piller, modller halinde olduundan ihtiyaca gre boyutlandrlabilir. Yeni sistemlerin tasarm, kuruluu ve altrlmas veya var olan sistemlere ek yaplmasnda geen sre dier konvansiyonel g retim tekniklerinde gereken srenin kk bir ksmdr. Ayrca bu sistemlerin basitlii dk alma ve bakm maliyeti salar. Fotovoltaik piller ile jeneratrleri altrma ileminde, hi bir hareketli para olmamas dolaysyla bakm, tamir ve yedek para maliyetleri daha dktr. alma maliyeti sfr olup yakt masrafnn olmamas birim kWh bana enerji maliyetini drmektedir. Tipik bir sistemin kullanm sresi yaklak 20 yldr. Gne pili sistemlerinin maliyeti, temel olarak iki ksmda incelenebilir. lki gne pili modllerinin maliyeti, ikincisi invertrler, elektronik denetim aygtlar, depolama, kablolama, arazi, altyap hazrlama gibi sistem destek elemanlarnn maliyetidir. Genelde gne pillerinin maliyeti toplam sistem maliyetinin yarsn oluturmaktadr. Ancak maliyet hesabnda evre etkileri dikkate alnmamaktadr. 2.5.1.1.Fotovoltaik pillerin uygulama alanlar: Fotovoltaik pillerin uygulama alanlar, krsal blgelerin elektrifikasyonu, zirai uygulamalar (st, gda korunmas), haberleme cihazlar, uyar ve sinyalizasyon sistemleri, meteoroloji aletleri, park ve otoyollarn aydnlatmas, su pompalanmas ve kk tip el aletleri olmak zere sralanabilir. Fotovoltaik pillerin dier uygulama alan ise gne santrallardr. En fazla fotovoltaik retim kapasitesi Almanya, talya, svire ve spanyadadr. PV teknolojisi temiz teknoloji olduundan, karbondioksit vergisi ve emisyon ynnden gelecek yllarda fosil yaktlara gre daha cazip duruma gelecektir.
44
Fotovoltaik pillerin dier hzla gelien bir kullanm alan da at ve d yzey uygulamalardr. ngilterede Ford Firmas fabrikann atsna yerletirdii 100 kW gcndeki gne pilleri ile ylda 110.000 kW saat enerji retmektedir. Piller fabrika atsnn % 8ini kaplamaktadr. Pillerin kullanm ile 30 yllk pil mr iinde, fabrikann iletilmesindeki karbon dioksit salnm 3.000 ton azalacaktr. Avrupadaki bu tr fabrika yaplar iinde en byk uygulamalardan biri olan bu uygulama projesinin maliyeti 1,5 milyon ngiliz Sterlinidir. Proje, BP-Solar firmasnca yrtlm ve gne panelleri, bu firmann Madriddeki tesislerinde retilmitir. Dnyann en geni alanl gne pili ats, ylda 1.000.000 kW hlik bir elektrik enerjisini reten sistem, Almanya da kurulmutur. Toplam 7.916 m2lik alan kaplayan 7.812 gne modlnn ve sistemin maliyeti 14 milyon DM.dir 2.5.2 FOTOVOLTAK (PV) SSTEMLER 2.5.2.1. Yariletkenler ve Fotovoltaik Etki Bir yariletken, izolatr (ok dk iletkenlik) ile bakr gibi yksek iletkenlie sahip iletkenin snrlar arasnda kalan bir iletkenlik dzeyine sahiptir. Bir maddenin, yk akna veya akma kar direnci iletkenlii ile ters orantldr. letkenlik dzeyi ne kadar yksek ise, diren dzeyi o kadar dktr. Yariletken devre elemanlarnn yapmnda en ok kullanlan malzemeler silisyum (Si) ve germanyumdur (Ge). Bu malzemelerin atomlarnn d kabuklarnda drder valans elektronu bulunur. Bu tipten bir malzeme, iindeki yabanc atomlardan artldktan sonra gerektii ekilde kristalletirilirse, dzgn bir kristal yap meydana getirir. Bu kristal yapda, bir Si atomunda (veya Ge), her valans elektronunun kullanlmasnn sonucu olarak, komu atomlar arasnda balayc kuvvetler oluur. Isl uyarma ile bu elektronlar yerlerinden koparak serbest elektron haline geebilir. Kristal yap iinde rastgele dolaan bu elektronlar bir elektriksel alan uygulandnda, bu alana zt ynde yani negatif utan pozitif uca doru srklenerek bir elektrik akmasna sebep olurlar. Isl uyarma ile (baka bir ekilde enerji alarak) yerinden kopan bir elektronun bir yerden ayrlmas ile meydana gelen elektron noksanl, o yerde bir pozitif ykn bulunmas eklinde yorumlanarak baz olaylarn aklanmas kolaylatrlmtr. Bu pozitif yke delik denir. Delikler de komu atomlardan alnan elektronlarla dolarak kristal yap iinde rastgele hareket ederler. Bir elektriksel alan uygulandnda delikler de alann belirledii ynde yani pozitif utan negatif uca doru srklenerek bir akm akmasna neden olur. Deliklerle elektronlarn, alann etkisi altnda hareket ynleri zt olduu halde tadklar ykler de zt iaretli olduundan, akttklar akm ayn ynde ve pozitiften negatife dorudur. 2.5.2.2. Katk malzemeler (n tipi ve p tipi): Dzgn kristal yapya sahip bir yariletkene d yrngelerinden beer valans elektronu bulunan yabanc atomlar {P (fosfor), As (arsenik),} katlrsa, bu katk atomlar kristal yapya, sanki birer yariletken atomu imi gibi, drt d yrnge elektronlar ile komu atomlara balanarak yerleirler. Akta kalan beinci elektronlar kolaylkla ait olduklar atomun evresinden ayrlarak yap iinde rastgele dolaabilen serbest elektron haline geerler. Bu yolla ortaya kan serbest elektronlarn says, yapya katlan 5 valans elektronlu atomlarn says kadardr. Birer elektronlarn serbest brakarak kris-
45
tal yapya yerlemi olan bu atomlar yerleri belirli ve sabit olan +1 pozitif ykl iyonlar olarak yap iinde kalrlar. Kristal yap iinde bu serbest elektronlarla, hareketsiz pozitif iyonlardan baka, yariletken atomlarndan sl uyarma sonucu kopan elektronlarla, bunlarn kopmas sonucu ortaya kan delikler vardr. Bu durumda, 5 valans elektronlu yabanc atomlar katlm bir yariletkende akm taycs olarak ok sayda elektron ve az sayda da delik bulunacaktr. ounlukta bulunan tayclar negatif ykl olduu iin bu tip yariletkene n tipi yariletken denir. Has yariletkene (iinde yabanc katk bulunmayan iletken) d yrngesinde er valans elektronu bulunan yabanc atomlar {Al (Alminyum), B (Bor), } katlrsa, bu atomlarn kristal yapya yerleebilmeleri iin yaknlarndaki yariletken atomlarndan birer elektron almalar gerekir. Bylece, kendileri yap iinde yerleri belirli, sabit olan birer negatif iyon haline geerlerken aldklar elektronlardan kalan delikler pozitif ykler olarak kristal yap iinde rastgele dolamaya balarlar. Bu durumda ortaya kan pozitif akm tayclar sl uyarma ile domu olan serbest elektron ve deliklere eklenirler ve bu defa pozitif tayclar ounlukta olduu iin bu tip yariletkenler p tipi yariletken olarak adlandrlr. 2.5.2.3. p-n jonksiyonu: Bir yariletken parann bir blgesi p tipi, bir blgesi n tipi olacak ekilde katklanrsa p tipi blgede ok sayda bulunan delikler n tipi blgeye doru ve n tipi blgede ok sayda bulunan elektronlar p tipi blgeye doru yaylmaya balarlar. Hareket edebilen taneciklerin yksek younlukta bulunduklar yerden alak younlukta bulunduklar yerlere doru bir ekilde yaylmalar olayna difzyon denir. Difzyon baladktan sonra p blgesinin n blgesi ile birletii blgede negatif yk fazlal, n blgesinin p blgesine yakn olan ksmlarnda ise pozitif yk fazlal oluur. Bunun sonucu, blgelerin temas ksmna yakn yerlerde bir elektrik alan meydana gelir. Alan difzyon ile doru orantl olarak artar. Bir sre sonra alan tarafndan elektron ve delik difzyonu engellenir. Denge kurulduktan sonra, p-n jonksiyonunun yaps tamamlanm olur. 2.5.3. Gne Pilleri ve eitleri zerine gne nm dnce direkt elektrik reten gne pilleri, fotovoltaik tesir esasna gre alr. Tamamen yariletken teknolojisine dayanr. Fazla elektron bulunan (n-tipi) yariletken ile fazla boluk bulunan (p-tipi) yariletkenin yan yana getirildii zaman tek bir kristal meydana getirmesi ve fazla elektronlarn boluklara atlamasyla doru akm meydana gelir. Hcreler birbirine seri ve paralel balanarak akm iddeti ve gerilim arttrlr. Gne pillerinin verimleri % 3 25 arasnda deiir. Bu piller uzay programlar iin gelitirilmeye balanm 1955 ylndan sonra uzay aralarnda ve daha sonraki yllarda da genellikle fazla g gerektirmeyen ve bilinen dier yollardan elektrik retimi zor olan g merkezlerinden uzak yerlerde (deniz fenerleri, yelkenli botlar, telefon ve telsiz, otomatik meteoroloji aletleri, demir ve karayolu geitleri, orman gzetleme kuleleri, kk tip el aletleri vs.) kullanlmaya balamtr. 2.5.3.1 Kristal silisyum piller Silisyum fotovoltaik elemanlarda kullanlan ana materyaldir ve birok gne pili de kristal silisyum olarak yaplr. Kristal silisyumun iki eidi vardr:
46
a) Monokristal b) Multikristal veya Polikristal ekil 2.25.de p-n eklemli bir pilin yke balan grlmektedir.
ekil 2.25. Bir gne pilinin yke balant ekli ekil 2.26.da ise Kristal Silikon fotovoltaik pilin yaps grlmektedir.
ekil 2.26. Kristal Silikon fotovoltaik pilin yaps Monokristal silisyum pil iin, p blgesi yksek saflktaki silikonun Borla katklanmas ile oluturulur. Kalnl tipik olarak 1 mdir. N blgesi ise Arsenik ile katklanr. Kalnl tipik olarak 800 mdir. 2.5.3.2 nceFilm piller nce-Film gne pillerinde hidrojenli amorf silisyum (a-Si:H) ve polikristal silisyum (poly-S) maddeler kullanlr. Bu tip pillerin verimlilii genelde kristal silisyum pillerden daha dktr (% 69 civarnda). Buna karlk kristal pillere gre birok stnlkleri vardr: 1. 2. 3. 4. retimi basittir retimi iin yksek scakla gerek yoktur (300C den az). Daha az madde kullanlarak retilirler. (film kalnl 1 m veya daha azdr). Dk scaklkta retimi olduu iin daha ucuz tabakalar (cam gibi) kullanlarak retilebilir.
47
5. Kolay biimde birletirilerek yksek gerilim elde edilebilir. nce-Film pillerinin eitli ekillerde balanmasyla (akm veya gerilimi arttrmak iin) modller oluturulabilir. 2.5.3.3 Dier malzemeden yaplan gne pilleri Yaplan aratrmalar, silisyumdan baka malzemelerin de gne nm altnda elektrik enerjisi rettiini gstermitir. Bu malzemelerin en ok kullanlanlar unlardr: GaAs, CdTe ve CdS. zellikle GaAs ile ilgili aratrmalar monokristal malzemeleri de ilgilendirir. Bunun yannda CdTe ile ilgili yaplan aratrmalar sadece monokristalleri deil, ince-film malzemelerini de ilgilendirir. Verimlilikleri yksektir. Aadaki ekilde, bir silisyum gne pili ile GaAs gne pilinin scaklk-verim deiim grafii verilmitir.
ekil 2.27. GaAs pil ve Silisyum pilin scaklk-kazan fonksiyonlarnn karlatrlmas Aada gne pili eitleri ve karlatrlmas zetlenmitir: Pil Tipi: Katksz pil Kazan Verimlilii (% ): 23,1 Avantajlar: Kullanl ve salam Kararl Verimlilii yksek Dezavantajlar: Pahal malzemeye gereksinim duymas ncelen yap Yksek maliyet
48
Pil Tipi: Polikristal silikon Kazan Verimlilii (% ): 18,0 Avantajlar: Kullanl ve salam Kararl Verimlilii iyi Katksz pile gre daha ucuz Dezavantajlar: Pahal malzemeye gereksinim duymas ncelen yap Verimlilii katksz pile gre daha az Pil Tipi: Galyum-Arsenik Kazan Verimlilii (% ): 29,2 Avantajlar: Teorik olarak en yksek verimlilik Yksek scaklklarda kullanm imkan Dezavantajlar: ok pahal Kullanm malzemesinin az bulunmas Son yllarda kat panellerin yan sra esnek panel retimi ve kullanm artm ve zellikle binalarda yaygn olarak kullanlmaya balamtr.
ekil 2.28. Esnek Gne Panelleri 2.5.4. Gne Pili Modl Seimi Tasarm parametreleri a) Yerel gnelenme miktar: Sistemin kurulaca yerin iklimsel artlarna bal olan bir faktrdr. Genelde gne nm verilerinin tam deerini saptamak iin, sistemin kurulaca yerin aylk gne ss verileri kullanlr. nk gne ss aydan aya daha ok deitii iin gne ssnn dk olduu aylarda yk beslemek iin yeterli g retilmeyebilir. Bunun iin elimizdeki verilerin % 10 deiecei dnlmelidir. Ayrca bu verilerin, kurulan devrenin llerine ve pozisyonuna gre de deitii gz nne alnmaldr. Yerel gnelenme miktar sistemin kurulaca yere en yakn meteoroloji istasyonundan elde edilebilir.
49
b) Yerel scaklk: Tipik gne pillerinde, scaklk artyla verimin dt daha nce vurgulanmtr. Sistem tasarlanrken, sistemin kurulaca yerin yerel scaklk deiimi bilinmelidir. c) Sistemin kayplar: Bu faktr, gne pilinin kirlenmesi sonucu oluan kayplar, hat ve iletim kayplarn, akmlatr veya depolama nitesi kayplar ile kontrol sistemi ve korozyon kayplarn kapsamaktadr. d) Dier sistem kayplar: Yukardaki kayplara ek olarak, sistemde, evirici ve kycdan ek olarak meydana gelen kayplar da mevcuttur. DC/AC evirici iin tm bu kayplar yaklak olarak ykn % 23 seviyesindedir. DC/DC evirici iin ise, bu kayplar ykn yaklak % 29 u civarndadr. G seimi Gne pili modl aamada belirlenir: 1- a) Ykn gereksinimi olan g Wh cinsinden belirlenir. b) Yk besleme gerilimi AC ise eviricinin kayp katsays 1,3 civarndadr. c) G sreklilik arpan bulunur. d) 1aX1bX1c bulunur (Wh/gn). 2- Pillerin yerletirilecei blgenin gnelenme katsays, hazrlanm haritadan bulunur. 3- 1 deeri ile 2 deeri arplarak seilen blge iin gerekli gne pili gc watt olarak hesaplanr. 2.5.5. Gne Pilinden Elde Edilen Enerjiyi Depolayan Bataryalarn zellikleri Elektrik enerjisinin batarya ile depolanmas yaygn bir metottur. Gne pilinden elde edilen elektrik enerjisini depolayan bataryalarn baz zelliklere sahip olmas gerekir. Bunlar: a) Kurulduu yerde en az be yl mr olmal ve be yln sonunda maksimum kapasiteden en fazla % 15 kayb olmal. b) Bataryann kazanc en az % 95 olmal. c) 25C deki dearj kayp miktar toplam dearj miktarnn % 45 inden fazla olmamal. d) Hzl dearj iin dayankl bir yapya sahip olmal. e) stenilen arj akm, bataryann arj kapasite akmnn % 1 inden daha az olmal f) Paralel balantya uygun bir yapya sahip olmal. g) Elektrolit kayplarna dayankl olmal. h) Portatif olmal. ) Kurulurken (sisteme eklenirken), hasara uramamal. Yukardaki zelliklere uygun batarya tipi drt tanedir. Bunlar: 1) Sv elektrotlu kurun-asit bataryalar. 2) Kuru bataryalar
50
3) Nikel-Kadmiyum bataryalar (Ni-Cd) 4) Sodyum-slfr bataryalar (Na-S) Sv elektrotlular sabit bir yerde kullanlr. lk bataki i direnleri kuru olanlarna gre daha dktr. (0,0001 ). mrleri ve kapasiteleri daha yksektir. Ayrca bakma ihtiya duyarlar ve fazla hareket ettirilmemeleri gerekir. 2.5.6. Gne Pillerinin Avantaj ve Dezavantajlar Avantajlar: Enerji iletim tellerine ihtiya duymaz. Enerji ihtiyac olan her yere kurulabilir. Gne pili sistemini kurmak hzl ve basittir. Sistemin kapasitesi ihtiyaca gre ayarlanabilir. Sistem modl halinde ise modllerden birinin bozulmas durumunda dierleri enerji retebilir. Uzun mrldr (En az 20 yl). Sessiz ve evreyi kirletmeden alr. Gne pillerinin ana maddesi olan silisyum, doada ok bulunan bir maddedir. Dezavantajlar: lk kurulu maliyeti yksektir (Fakat son yllarda yaplan almalarla maliyet hzla dmektedir). Elde edilen akm, doru akm olduundan konvertr ile birlikte kullanlmas gerekebilir. retilen enerjiyi depolamak iin bir akmlatre ihtiya vardr. 1 kWlk g elde etmek iin yaklak 10 m2 alana ihtiya vardr.
2.6. FOTOVOLTAK UYGULAMALAR (6)

2.6.1. Gne Santrallar Gne elektrik santrallar PV (fotovoltaik) tipi ve termik elektrik tipi olarak ikiye ayrlmaktadr. 1970lerin sonlarnda gne termik santrallar kurulmaya balamtr. 197580 dneminde 1 MWn altndaki deneme uygulamalarndan sonra ABD California Mojave lnde kurulan 10 MWlk Solar One adl gne termik elektrik santral ilklerden biridir. Ayn yllarda Gney Fransada 2,5 MWlk SES5 Santral, spanya Almeriada 1,2 MWlk CESA1 Santral, talyada Adranoda 1 MWlk Themis Santral, o dnem Sovyetler Birlii Azak Denizi kylarnda 5 MWlk EURELIOS Santral ve Japonya Nioda 1 MWlk Gne I Santral ilk gne termik elektrik santrallardr. [10] Gne termik elektrik santrallar; heliostat (yanstc dz ayna) tarlal ve merkezi gne kuleli, uzunlamasna silindirikal odakl kolektr tarlal ve dank anak kolektr tarlal tiplerde olmaktadr. Toplanan s enerjisi ile sv akkan buharlatrlmakta, klasik termik santrallarndakine benzer biimde buhar trbini ve jeneratr ikilisinden elektrik retilmektedir. Bu buhar su buhar olabildii gibi kolektr devresinde ya kullanan ve sy dk scaklkta buharlaan zel bir akkana eanjrle aktaran, zel akkan buhar ile alan trbinlerde vardr. Sistemde bir s deposu yer almaktadr. Gne termik santrallar ileri teknoloji rn olup, bir bakma deneme sreleri srmektedir. Bu teknolojinin kazanm bilinli bir teknoloji transferini gerektirir.
51
Gne PV santrallarna gelince, 1982de Californiada 1 MWlk Edison Lugo PV Santral kuruldu. Bunu Los Angeles-San Francisco arasnda kurulan 6,5 MWlk Carisa Plains Santral izledi. Ayrca Sacramentoda 2 MWlk bir baka PV santral yapld. Amerikann dnda baka lkelerde de PV santrallar bulunmakla birlikte, toplam kurulu gleri gne termik santrallarnn % 10u dzeyini amamaktadr. Bunun eitli nedenleri olmakla birlikte, PV retelerinin merkezi santraldan ok oto prodktrler iin uygun oluu, ayrca birim kurulu g maliyetinin termik tiplerden 3,75,2 kat daha yksek bulunuu bata gelen nedenlerdir. 2.6.2. Gne ve Rzgar Santrallar in Maliyetler: Rzgar trbinlerinin birim fiyatlar daha ok 7501.250 US $/kW olup, bu fiyatn 1.700 US $/kWa kt makineler vardr. Ancak, son yllarn trendi birim fiyatlarn srekli aa ekilmesi biiminde olmutur. Temel ve inaat masraflar ile birlikte kurulu g maliyeti genelde 2.000 US $/kW deerinin altnda kalmaktadr. Oysa Luz tipi gne/doal gaz kombinasyonlu santrallarda birim kurulu g maliyeti 200 MW ve daha byk glerde 2.000 US $/kW olup, 80 MWlk nitelerde bu maliyet 3.1003.700 US $/kW dzeyine sramaktadr. Gerek burada aklanan birim kurulu g ve gerekse daha nce aklanm olan birim enerji maliyetleri asndan rzgardan elektrik retimi, gneten elektrik retiminden ucuz olup, rzgar elektrii konvansiyonel elektrikle rekabet edebilir boyutlardadr. 2.6.3. PV Teknolojisinin Avantajlar: PV Sistemlerinin ekici birok zellii vardr. Birincisi, modlerdir, yani ihtiya ne kadar byk ve kk olursa olsun, sistemler spesifik bir uygulamann g ihtiyacna gre optimize edilebilir ve bir ka watttan yzlerce watta kadar elektriksel g retim kapasitesine sahiptir. Sistem modler olduu iin, fazlar ve segmentler eklinde kurulabilir, bylece kurulu sresi minimuma indirgenir. Yeni sistemlerin tasarm, kuruluu ve altrlmas veya var olan sistemlere ek yaplmasnda geen sre, hidro, nkleer veya fosil yakt gibi dier konvansiyonel g retim tekniklerinde gereken srenin kk bir ksmdr. PV sistemleri, abuk kurulabilen ve yakt ihtiyac olmayan g kaynaklardr. PV sistemlerinin basitlii, dk alma ve bakm maliyeti salar. PV generatrleri hi hareket eden paras olmayan kat madde elektronik cihazlar olduundan bakm, tamir ve yedek para maliyeti gerekten sfrdr. Bylece uzun vadede bir fotovoltaik sistemin maliyeti dier g kayna teknolojilerinden daha dktr. alma maliyeti sfrdr nk yakt masraf da yoktur ve bu sistemler uzun sre alabilir. Tipik bir sistemin kullanm sresi yaklak 20 yldr. Fotovoltaik, mterilere ve benzer enerji reticilerine gvenli, ekonomik, atk karmayan ve kolaylkla bulunabilen kaynak salar: Gne bilinen en bol bulunan enerji kaynadr. Her gn doan gne kadar emniyetli ve gvenlidir. Bir yakt kayna olarak yenilenebilir ve tanabilirdir. Gne enerjisi ok elverili bir enerji kaynadr, nk Trkiyenin her yerinde elde edilebilir, bylece retim ile tketim yerleri arasnda g aktarm iin byk yatrmlar gerektirmez ve yaadmz ekosistemi tehlikeye sokacak zararl yan rnler retmez.
52
2.6.4. PV teknolojinin uygulama alanna ynelik bir rnek: Fotovoltaik Sulama Sistemi PV sulama sisteminin balca bileenleri, pompa, pompay altran elektrik motoru ile motora elektrik enerjisi temin eden fotovoltaik elemanlarn oluturduu PV Generatrdr. Dilimize Gne Pili olarak yerlemi Gne Hcresi (solar cell) veya Fotovoltaik Eleman ile bunlardan oluan Solar Modl, PV Generatr, gne enerjisini dorudan elektrik enerjisine dntrr. Bu yoldan elde edilen elektrik enerjisi Doru Akm (DC) karakterinde olduundan, elektrik motoru olarak Doru Akm Motoru veya PV Generatr ile motor arasna bir evirici (DC/AC invertr) balanarak Alternatif Akm (AC) Motoru kullanlr. Balca iki tip PV sulama sistemi kullanlmaktadr: 1. Durgun su - akarsu tipi. 2. Derin kuyu tipi. PV generatrn dorudan doru akm motoruna baland (a) tipi sistemlerde, motopomp nitesi genelde yzer tip olup, 260520 Wp gcnde bir PV generatr ile dk kot farklarnda (0,5 mde 40 m3/h maksimum, 10 mde 3 m3/h) ,nispeten yksek debi elde etmekte kullanlr. Evirici aracl ile trifaze AC motoru kullanlan (b) tipi sistemlerde ise motopomp nitesi dalg tip olup, 5601.400 Wp gcnde bir PV generatr ile nispeten yksek kot farklarnda, deiik tipte pompa ve PV generatr gleri ile 4120 m arasnda 2509 m3/h debi elde edilmektedir. Gne enerjisi ile alan btn sistemlerin nemli bir ortak bileeni enerji deposudur. Gne enerjisi arznn kesikli olmas ve genelde tketim talebine paralel gelimemesi, sistemde bir enerji deposunu gerektirmektedir. Fotovoltaik sulama sisteminde en basit depolama alternatifi, gerekli potansiyel enerjiyi salayacak ykseklie yaplm bir su deposudur. Ancak, sistemde akmlatr kullanlarak elektrik enerjisi depolanmas halinde gerekli olan PV generatr gc azalacandan, daha ekonomik bir sulama elde edilebilecei de baz aratrmaclarca belirtilmektedir. Pompa, su deposu ve borularnn hesaplanarak yerletirilmesi bilinen sulama tekniklerine uygun olarak yaplr. Fotovoltaik sulama sistemlerinde nemli olan PV generatrn yerletirilmesidir. Bunun iin nce bir pusula yardm ile Gney bulunur ve PV generatrn gn boyunca, ksmen de olsa, glge altnda kalmamasna dikkat edilerek yeri seilir ve n yz gneye dik olarak ynlendirilmi biimde yerletirilir. Gelen gne enerjisinden optimum yaralanlabilmesi iin PV generatrn yatay ile yapt a da nemlidir. Bu a bir gnye yardmyla sistemin bulunduu enlem asna eit olarak ayarlanr. PV generatrn elektriksel balantlarnn, n yznn siyah bir rtyle kapal olarak yaplmas alma emniyeti bakmnda nemlidir. Gne enerjisinin toplanmas iin gerekli alan belirlemek ok nemlidir. Meinel ve Ralph her ikisi de Gne enerjisinin elektrik enerjisine dnm veriminin % 10 civarnda olduunu farz ederek yaklak 67.000 kWlk elektrik enerjisi retecek olan Gne enerjisi iin 1 mil karelik (2,6 x 10 6 m2) bir alann gerekli olduu neticesine varmlardr. Bu yksek deerler gne enerjisinin dk akm younluunda olmasndan ileri gelir.
53
Gne enerjisinin toplanmas ile ilgili teknik problemler hemen hemen zmlenmitir. Enerji bol olmasna ramen bunu toplama maliyeti yksektir. Sonuta Gne enerjisinin kullanm bir sermaye youn yatrmdr. Enerjinin maliyeti gne toplayclarnn ok geni alanlar gerektirmesinden dolay buna bal olan yatrm maliyetine baldr. 2.6.5. Fotovoltaik Enerjinin Verimi Bir enerji ktlnda gne enerjisi ok ekici olacaktr. Henz enerji fiyatlarn artracak ciddi bir enerji darboaz yaanmadndan gne ilk bakta pahal grlmektedir. nk enerjimizi enerji birimleriyle deil ekonomik birimlerle deerlendirmekteyiz. Termik enerji retim sektr rettii enerjisinin % 29unu kendisi tketmektedir ki bu byk bir rakamdr. Dier bir deile retilen enerjinin % 29u enerji retmek iin kullanlmaktadr. Yani dn enerjisi oran 1/3 tr. Kullanm zaman boyunca tipik bir gne modlnn, gneli iklim artlarnda, imalat kurulu ve enerji retimi sresince kulland enerjinin 20 katndan fazlasn retir. Yani dn enerjisi oran 1/20dir. Eer gerekten enerji darboaz nedeniyle enerji fiyatlar ykselseydi, enerji planclar dn enerjisini para yerine Joule, Watt, Therm veya Kalori cinsinden hesaplasayd gne ok popler bir enerji kayna olacakt. Fotovoltaik pil teknolojilerinin karlatrlmas aadaki tabloda grlmektedir. Tablo 2.3. Fotovoltaik teknolojilerinin verim, alan gereksinimi ve elektrik enerjisi retimi alarndan karlatrlmas
nce Film Hcre Verimlilii Modl Verimlilii 1 kWp modl iin alan gereksinimi 1 kWp modl iin m2 bana yllk enerji retimi (gney tarafa 30 ile bakan) % 8 12 %57 Kaneka 15,5 m
2
Polikristal % 14 15 % 12 14 Sharp 8 m2
Monokristal % 16 17 % 13 15 Sharp 7 m2
Hibrit % 18 19 % 16 17 Sanyo 6 6,5 m2
Unisolar 16 m2
50 52 kWh/m2
100 kWh/m2
107 kWh/m2
139 150 kWh/m2
2.6.6. Ekonomik Faktrler: Gneten retilen elektrik ok pahal olmakla sk sk eletirilir. lk bakta, eer konvansiyonel g santrallarnn planlanm maliyetleri ile karlatrlrsa byle gzkebilir. Halbuki planlanm btesinin baz alanlarnda maliyeti amayan bir konvansiyonel g santral bulunmas nerdeyse imkansz olduundan gnein ok pahal olduu eletirisi kesin bir gerek gibi ele alnmamaldr. Planlanm bakm btelerinin, ana harcama btelerinin veya iletme btelerinin gerekleen harcamalarla almad ok seyrek grlmtr. Ar maliyetin yannda konvansiyonel g santrallar kendilerini beklenmedik retim problemlerinin ortasnda
54
bulurlar; yakt fiyatlar artar, barajlar amurlanr, s basnc boa gider, reaktrler bakm gerektirir ve evre bilincine olan eilimin, pahal atk ynetim zorunluluunu yasal olarak gndeme getirmesi ciddi bir maliyet unsuru daha oluturmutur. Bu maliyetlerin, balangta planlama aamasna dahil edilmeleri her zaman olas deildir. Ancak yatrm tamamlandktan sonra tketici, endstri ve sonunda lkemiz bu maliyetlerin ykne katlanmak zorunda kalmaktadr. Bir PV sisteminin hayat dngs maliyeti sistemin kuruluu aamasnda belirlenebilir Bu zellik dier enerji kaynaklar iin belirgin olmayan bir faktrdr. Bylece kullanc, enerji fiyat deiiklerinden, yakt kaynandaki blnmelerden, nakliyeden, retimden ve emisyonlar kontrol eden evresel dzenlemelerdeki ana deimelerden korunmutur. Maliyet riskleri hesaplanabildii iin uzun vade riskleri byk lde azaltlmtr. Grnen bakm ihtiyac ve kirletici yan rnler bulunmadndan gne retim kapasitesine yaplacak bir yatrm bu sakl gelecek sorumluluklarndan uzaktr. PVde bir yatrm ileriki 20 yl iinde belirlenmi maliyeti olan, temiz, emin, gvenilir bir enerji kaynan temsil etmektedir. Bylece konvansiyonel g retimi sakl maliyetlerin aa kmasyla daha da pahal olmaya, dnya ekonomileri tarafndan daha fazla PV hcreleri retildike PV maliyeti ise azalmaya devam etmektedir. Eer gelecee bakarsak, PV teknolojisinin spesifik konvansiyonel teknolojilerden maliyet itibaryla ne zaman daha etkili olabileceini tahmin edebiliriz. Bu, byk oranda konvansiyonel teknolojilerin gizli maliyetlerinin meydana kmasna ve bu da ekosistemin ne kadar abuk bozulacana baldr. Bu gizli evresel maliyetin dikkate alnmas ne kadar ok ertelenirse evremize gelecek olan zarar o kadar byk olur. O zaman verilen zararn giderilmesi mmkn olsa da, ok zor ve masrafl olacaktr.
2.7. YOUNLATIRILMI FOTOVOLTAK (CPV) TEKNOLOJS [8], [9], [10].

2.7.1. Younlatrlm Fotovoltaik Teknolojinin Ana Hatlar Younlatrlm Fotovoltaik (CPV = Concentrated Photovoltaic) teknolojisi son yllarda gelime gsteren bir gne enerjisi uygulamasdr. Bu teknoloji gelecein umut verici teknolojilerinden biri olarak grlmektedir. Bu teknolojinin temelinde younlatrlm gne radyasyonunun birka katmandan oluan bir gne hcresine uygulanmas yatmaktadr. Bylece gne tayfnn farkl blgelerindeki enerjiden maksimum faydalanma yoluyla verimi yksek seviyelere kadar karmak amalanmaktadr. Ayrca kullanlan silisyum miktarn azaltarak tasarruf salamak da dier bir amatr. ABD ve spanyada ticari uygulamalar yaplmaktadr. Younlatrlm Fotovoltaik (CPV) sistemleri geleneksel fotovoltaik teknolojilerde olduu gibi k enerjisini elektrik enerjisine evirirler. Teknolojideki fark geni bir alandaki gne n her hcreye odaklayan bir optik sistemin eklenmesinde yatmaktadr. Younlatrlm Fotovoltaik 1970li yllardan beri bilimsel olarak kabul grm bir teknoloji olmasna ramen ticari uygulanabilirlie yeni ulamtr. Gne Enerjisi alanna giren en son teknolojidir ve byk apta uygulandnda petrol, doal gaz ve kmr gibi
55
geleneksel retim yntemleriyle baa ba gidebilme kapasitesi dahil bir ok heyecan verici olanaklar sunmaktadr.
ekil 2.29. Younlatrlm Fotovoltaik Sistemler Bu teknolojide Fresnel ve/veya ubuk (Rod) mercekler ve aynalar kullanlarak gne nm younlatrlmaktadr. Kullanlan gne hcreleri ise yksek scaklklara dayankl ok eklemli (multi-junction) zel gne hcreleridir. Bu teknoloji uzun gnelenme srelerine sahip kuru blgeler iin ok uygundur. zellikle ekvatoral blgeler ve ller bu teknoloji iin en ok dnlen alanlardr. Gne hcreleri yannda kullanlan mercek ve aynalarn da yksek scaklklara ve sistemin kurulduu iklim koullarna dayankl malzemelerden retilmeleri ve kaliteli olmalar gerekmektedir. Younlatrlm Fotovoltaik sistemleri, gnein pozisyonuna gre gne n younlatrp hcre zerine dren teleskoplar olarak dnlebilir. CPV sistem tasarmlarndaki bytme oran ok deikendir, bu yzden ayr sistem snf gelitirilmitir: Dk Younlatrma :Younlatrma oran 10xdan kk. Orta Younlatrma :Younlatrma oran 10x ile 100x arasnda Yksek Younlatrma :Younlatrma oran 100xdan byk ama genellikle 1000xdan kk. Bugn kullanlan iki ana younlatrc optik sistem bulunmaktadr: Mercek kullanan krlma (iletim) tipleri ve bir veya daha fazla ayna kullanan yansma tipleri. Seilen optik sistemden bamsz olarak ama gne n hcrenin hassas yzeyine odaklayarak daha az fotovoltaik malzemeden daha fazla enerji elde etmektir. Sadece Fresnel mercek kullanan sistemlerde hcrenin kk bir blm, dengesiz dalm nmn younlamas sonucu ar snrsa hcre zarar grebilir. Ayrca, gnein hareketine bal olarak k toplama pozisyonundaki kk deiiklikler verimi olumsuz etkileyecektir. te yandan, ubuk mercekli bir sistemde gne hcresinin tm yzeyine drerek hcreyi daha verimli ve etkili kullanmak mmkndr. Fresnel mercek farkl krlma alarna sahip ve emerkezli dizilmi bir prizma grubundan oluur. Bitiik olmayan krlma yzeyli bir prizma grubu olduundan her prizma dierlerinden bamsz olarak tasarlanp retilebilir. Mercein ekli dz olduundan daha hafif ve ince mercekler gerektiren uygulamalarda kullanlmaktadr.
56
ekil 2.31. letim Tipi Younlatrlm Fotovoltaik Sistemin emas
ekil 2.32. Yansma Tipi Younlatrlm Fotovoltaik Sistemin emas ekil 2.30. Younlatrlm Fotovoltaik Sistemde Fresnel Mercek ve Gne Hcresinin Temsili Grnm
ekil 2.33. CPC Tipi ubuk Mercek emas ubuk merceklerin en ok kullanlan eidi Bileik Parabolik Younlatrcdr (CPC=Compound Parabolic Concentrator). Aynalarn merceklerle beraber kullanld sistemler ise yansma tipi olarak adlandrlmaktadr. Bunlarda genellikle asferik ve/veya parabolik aynalar merceklerle beraber kullanlmaktadr. 2.7.2. Younlatrmann Faydalar Younlatrmann iki temel faydas vardr. Birincisi maliyettir ; Younlatrc sistemlerde ayn alana sahip optik ekipman fotovoltaik hcrelerden daha ucuzdur. Temel dnce her birimdeki hcre alan miktar azaltlabilirse toplam sistem maliyetinin deceidir. Yksek younlatrma durumunDnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Dnyada ve Trkiyede Gne Enerjisi
57
da, 500 santimetre kareden fazla bir alana den gne n yakalayan bir optik sistem tarafndan beslenen 1 santimetre karelik bir hcre, normalde 500 cm2lik alan kaplayan hcrelerin yapt ii yapar. Bu yaklamda gne hcreleri artan gne yla orantl olarak daha fazla enerji retirler. Dolaysyla yukardaki rnekte fotovoltaik hcre sadece dorudan gne na maruz kalmaya oranla 500 kat daha fazla enerji retecektir. Bu her enerji birimi bana bir hcrenin maliyetinin 1/500 orannda azalaca anlamna gelir.
ekil 2.34. Yukardaki ekilde younlatrma iin yansma tipi, aynalara dayal bir optik sistem kullanlmtr. Gne birincil ayna tarafndan toplanp ikincil ayna zerine odaklanmakta, ikincil ayna da optik ubuun tabannda bulunan fotovoltaik hcre zerine younlatrmaktadr. kincisi; retilebilirlik ve gvenilirliktir. Younlatrc sistemler mekanik dzeneklerdir. Otomotiv ve disk src sanayilerinde kullanlanlar gibi ucuz ve sahada kantlanm malzeme ve retim yntemlerinden faydalanabilirler. Bu tr bir sistemde genellikle cam ve alminyum gibi ok bulunan malzemeler kullanlrken daha az gne hcresi malzemesi kullanlr. Dolays ile younlatrc sistemler, fotovoltaik hcre gibi zellemi malzemelerin arz kstlamalarndan piyasann daha az etkilenmesini salar. Ticari uygulamalar anlamnda teknoloji yeni olmasna ramen, conta, kaplama ve dier pek ok younlatrc bileenin gvenilirlii dier sanayi dallarnda kantlanmtr, test ve kalite kontrol kriterleri de oturmutur. Bu kantlanm teknoloji ve bilginin kullanm ksa srede byk apta younlatrc sistemlerin retilmesine olanak salayacaktr. 2.7.3. Younlatrlm Fotovoltaik Teknolojide Kullanlan Gne Hcreleri CPV uygulamalarnda, zellikle de yksek younlatrma tasarmlarnda kullanlan fotovoltaik hcreler, geleneksel fotovoltaik sistemlerde kullanlan ve ou kristal silisyum olan hcrelerden farkldr. ok-eklemli (multi-junction) veya III-V hcreler olarak anlan CPV hcreleri aslen uzay aratrmalarnda kullanlmak amacyla retilmilerdir. Halen dnyadaki gne enerjisi uygulamalarnda da kullanlmaktadrlar. Bu hcreler geleneksel silisyum hcrelere gre ok daha yksek enerji dnm verimleri salarlar. Gnmzde yaklak % 35 olan bu verimlerin gelecek birka yl iinde % 45 civar-
58
na karlmas planlanmaktadr. Bu yksek verimler tipik olarak % 1318 dolaylarndaki silisyum hcre verimleriyle kyaslandnda deerleri daha iyi anlalmaktadr. Bu tip hcreleri kullanan CPV tasarmlarnn verim dzeyleri geleneksel fotovoltaik sistemlere gre bir hayli yksektir ve yeni verim arttrma teknikleri yannda yeni hcre teknolojilerinin de uygulanmasyla gelecekte verimin daha da ykseltilmesinin n aktr.
ekil 2.35.-a
ekil 2.35.-b
ekil 2.35.-c
ekil 2.35.-d
ekil 2.35. Younlatrlm Fotovoltaik Sistemlerde kullanlan mercek ve aynalardan rnekler. (a) ve (b) ubuk Mercekler. (c) Bileik Parabolik Younlatrc (CPC). (d) Asferik Ayna (Kaynak: Isuzu Glass (http://www.isuzuglass.com/)) 2.7.4. Younlatrlm Fotovoltaik Teknolojinin Dezavantajlar ve zleme Younlatrclarn en byk dezavantaj al as veya gr alandr. Younlatrc optik sistemler aslen birer teleskop olduklarndan gkyznn kk bir blmn grrler. Younlatrma seviyesi arttka bu a da klr. Sonu olarak, 3xnn zerinde younlatrma oranlarna sahip younlatrclarn gnei bir veya iki eksende izlemeleri gereklidir. Yksek younlatrma oranlarnda gereken hassasiyetin artmasndan dolay yaklak 20xnn zerinde younlatrma oranlarna sahip tm younlatrclar gnei iki eksende takip etmek zorundadrlar. Ayrca dikkate deer bir nokta da gnei
59
al as ne kadar kk olursa o kadar az yaylm (difz) n (bulutlarda krlan veya toz paracklarndan salan k) grlebilecei, bunun sonucunda da enerji retiminin deceidir. En uygun sonular almak iin orta ve yksek younlatrma oranlarna sahip sistemler dorudan gne miktarnn fazla olduu ak ve gneli iklim artlarna sahip yerlere kurulmaldr. Bulutlu havalara ar duyarl olmas ve k gcndeki ani dalgalanmalar bu teknolojinin dezavantajlar olarak saylabilir. Bu sorunlar zmek amacyla almalar yrtlmektedir.
ekil 2.36. CPV teknolojisinde paneller gn boyu gnei takip eden izleme sistemleri stne monte edilmitir. Bu, yksek verimli hcreler hareket eden gnei takip edebilmelidir. Hassas izleme teknolojisi CPV teknolojisinde ok nemlidir. 2.7.5.Younlatrlm Fotovoltaik Teknolojinin Dier Gne Enerjisi Teknolojileri ile Karlatrlmas CPV gnei temiz ve yenilenebilir bir enerji kayna olarak kullanan pek ok gne enerjisi teknolojilerinden biridir. Ancak bu teknolojilerin her biri, farkl uygulama ve alma koullarna elverilidir. nemli olan doru uygulama iin doru gne enerjisi teknolojisini semektir. Geleneksel fotovoltaik denenmi ve olgunlam bir teknolojidir. CPVden daha dk verime sahip olmasna ramen geleneksel fotovoltaik sistemler dorudan gne na ihtiya duymaz, bu yzden bulutlu ve sisli iklim koullarnda iyi bir seimdir. Ayrca izleme gerekmediinden at st uygulamalar iin ok uygundurlar. Ancak geleneksel fotovoltaik sistemler scak iklimlerde scakla bal verim dklnden etkilenmekte ve anma deerinden % 20ye varan oranlarda daha az enerji retmektedirler. Ayrca teknoloji gelecekte snrl verim arttrma imkanyla kar karyadr ve fazla miktarda fotovoltaik malzemeye bal olmas yznden geen yllarda grlenlere benzer arz kstlarna kar duyarldr. Maliyet drme imkanlar da sistemin ounu oluturan silisyumun maliyetiyle snrldr.
60
nce film teknolojisinde, kadmiyum tellr ve amorf silisyum gibi gl k emici zellikleri olan ve sadece 1 mikron kalnlnda olmas yeterli grlen malzemeler kullanmaktadr. Maliyet drme asndan byk potansiyeli olmasnn yannda bu malzemeler inaat malzemesi gibi kullanlarak enerji reten binalarn yaplmasna da olanak vermektedir. Ancak % 8 10 dolaylarndaki tipik verim dzeyleriyle ince filmler daha verimsizdir, bu da ayn miktarda elektrik enerjisi retmek iin gereken arazi veya yzey alannn dier fotovoltaik teknolojilerine gre ok daha fazla olduu anlamna gelmektedir. Ayrca ince filmlerde kullanlan kadmiyum gibi baz malzemeler daha az evre dostudur, bu da kullanm mrnn sonunda ekipmann geri dntrlmesi ve atlmasnda daha dikkatli ve ayrntl bir planlamann yaplmasn gerektirmektedir. Bir dier nemli teknoloji Younlatrmal Gne Isl (CSP = Concentrating Solar Power) teknolojisidir. CSP ile yksek scaklk kolektrleri aynalar veya mercekler kullanarak elektrik enerjisi retimi iin buhar oluturmak amacyla gne younlatrlr. CSP bir fotovoltaik teknolojisi deildir. CSP santrallar geleneksel elektrik retim santrallaryla ayn yaklam uygular, ancak buhar trbinlerini altrmak iin fosil yaktlar yerine gne n kullanrlar. CSP piyasada kendini kantlam olmasna ve byk tesislerde epey dk elektrik retim maliyetlerine sahip olmasna ramen baz dezavantajlar vardr. Tesisler byk boyutlarda olmak zorundadr (100 MW dolaylarnda veya daha byk) ve inaat sresi uzundur. Arazi kullanm daha youndur ve evreye verilen rahatszlk da daha fazladr. Bir younlatrma teknolojisi olarak CSP ller gibi fazla gne alan geni arazilerde kurulmaldr. Ancak CSP ok miktarda su kullanmaktadr (MWh bana 850 galon (3,2 m3) veya daha fazla) Bu durum da zellikle fazla gne alan blgelerde, su kst olmas nedeniyle zerinde daha fazla dnlmesi gereken bir konudur. Gne enerjisi dnya enerji krizine bir zm olarak yeni uygulamaya konulmutur. Fotonlar yakalama ve yksek verim seviyelerinde elektrie dntrme tekniklerini ilerletme amal kayda deer aratrmalar srmektedir. Burada temel nokta hangi gne enerjisi teknolojisinin dierlerine galip gelecei deil, gne enerjisinin bir yedek teknolojiden byk kresel potansiyele sahip bir ana enerji kaynana doru gelimesini salamak iin her gne enerjisi teknolojisinin en yetkin olduu alanlarda potansiyellerinin en st noktaya karlmasdr. Gne enerjisi gelecei parlak bir teknolojidir ve ksa bir zamanda ok dk maliyetli, yenilenebilir ve temiz bir enerji kayna olma potansiyeline sahiptir.
2.8. GNE ENERJS LE HDROJEN RETM (7)

Gnmzde enerji ihtiyacnn byk bir blm kmr, petrol ve doal gaz gibi fosil yaktlardan karlanmaktadr. Fosil yakt kaynaklar snrl olup, evre asndan zararl emisyonlara (karbondioksit, kkrt dioksit, azot oksit emisyonlar vb gibi) neden olmaktadr. Dolaysyla, dnyann giderek artan enerji gereksinimini evreyi kirletmeden ve srdrlebilir olarak karlayabilecek en nemli alternatif enerji taycsnn hidrojen olduu dnlmektedir. Hidrojen, karbon ve slfr iermedii iin yanma srasnda poliaromatik hidrokarbonlar ve SO2 olumamaktadr. Hidrojen bir yakt olarak yakt pillerinde deerlendirildiinde yalnzca su aa kmaktadr. Yaplan almalar evrende bol miktarda bulunan hidrojenin, bir yakt iin gerekli zelliklerin birouna sahip olduunu gstermektedir. Motor ve ara teknolojisi asndan alternatif olarak seilen yaktn; kullanm, depolanmas, doal dengenin korunmas ve fosil yakt trleri ile rekabet edebilir bir karakteristiDnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Dnyada ve Trkiyede Gne Enerjisi
61
e sahip olmasn gerektirmektedir. Hidrojenin birok ynyle ekolojik adan avantajl olduu bilinmektedir. Hidrojen yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm ile (rzgar, gne, biyoktle vb.) elde edilebilmektedir. Hidrojen gelecein en nemli enerji taycsdr. Ayrca hidrojen dier fosil yaktlarla kullanlabilme zelliine de sahiptir. Bu zelliiyle de birok avantajlar salamaktadr: Bunlar arasnda; Yakt/hava karm orannn drlmesi sonucu NOX ve CO emisyonlarnn azalmas ve sl verimliliin artmas, Yakt karmnn alev hznn artmas, gibi hususlar yer almaktadr. Gnmzde gelimi lkelerde birok uygulama iin hidrojenden faydalanlmaktadr. Amonyak ve metanol retimi, petrol rafinasyonunda gerekletirilen hidroparalama ve slfr giderme prosesleri hidrojenin balca kullanm alanlardr. Ayrca cam ve metal sanayinde indirgen atmosfer yaratmak iin, ya sanayinde hidrojenasyon iin ve uzay almalarnda roket yakt olarak da hidrojenden faydalanlmaktadr. Son yllarda hidrojenin iten yanmal motorlarda ve yakt pillerinde bir yakt olarak kullanm ynnde de nemli aratrma ve uygulama almalar yaplmakta olup, sonular umut vericidir. Bugn gelimi lkelerde younlaan bu aratrmalar artk ticari ve endstriyel bir boyuta tanm olup; birok baarl projenin tantm yaplmaktadr. rnein, BMW Firmas bu alanda ilk iki yaktl (benzin ve hidrojen) arac pazara sunmak zeredir. Yakn bir gelecekte yakt pilli aralarn da retimine geilecei beklenmektedir. Fosil yaktlarn yakn bir gelecekte tkenecek olmas ve fosil yaktlardan kaynaklanan evre kirlilii problemleri (CO2, SOx, NOx vb emisyonlar) nedeniyle alternatif enerji kaynaklar ve kullanm zerine aratrmalar hz kazanmtr. Alternatif enerji kaynaklarnn kullanlabilirlii deerlendirilirken, sz konusu kaynan dnyann enerji ihtiyacna ne oranda katk salayabilecei ve kullanm srasnda evresel adan ne oranda zararl olup olmad en nemli iki parametredir. Hidrojen sentetik bir yakt olup, retim kaynaklar son derece bol ve eitlidir. Bunlarn en bata gelenleri arasnda su, kmr ve doal gaz saylabilir. Hidrojen, bilinen tm yaktlar ierisinde birim arlk bana en yksek enerji ieriine sahiptir (120.000 kJ/kg). Sv haline dntrldnde gaz halindeki hacminin sadece 1/700n kaplar. Saf oksijenle yandnda sadece su ve s aa kar. Hava ile yandnda ise azot oksitler aa ksa da dier yaktlara gre kirlilii son derece azdr. Bu alardan hidrojen, gelecein ikincil enerji kayna olma ynnde nemli bir avantaja sahiptir. Hidrojen doal gaz, petrol rnleri, kmr gibi fosil yaktlardan ve sudan elde edilmektedir. Elektroliz yntemi ile sudan hidrojen retimi olduka pahaldr. Gnmzde hidrojen retimi iin en ok kullanlan dier yntemler, ototermal dnm reaktr sistemleri (autothermal reforming), ksmi oksidasyon (partial oxidation) sistemleri ve su buhar ile katalitik dnm sistemleri (steam reforming) eklindedir. Dnya genelinde retilen hidrojenin % 48i doal gazdan retilmektedir. Bunun nedeni doal gazn hidrojen oran yksek, nispeten ucuz, temiz, ebeke altyaps yeterli ve rezervleri yksek bir yakt olmasdr. Ayrca doal gazdan hidrojen retim sistemleri de dier kaynaklar kullanan sistemlere nazaran daha basit ve yatrm maliyeti daha dk olan sistemlerdir.
62
retim esnasnda, hidrojen ile birlikte karbon monoksit, karbondioksit ve reaksiyon srasnda rne dnmemi metan aa kmaktadr. Aa kan karbon monoksit, yksek ve dk scaklk CO-H2O reaksiyonlar ve seici karbon monoksit reaksiyonlar ile hidrojen ve karbondioksite dntrlmektedir. Doal gazn yan sra dier hidrokarbon yaktlardan da (metanol, LPG, Nafta, Benzin) su buhar ile katalitik olarak hidrojen retilebilmektedir. Hidrokarbon yaktn ortalama molekl arl arttka hidrojen retim prosesinde zorluklar da (koklama, buharlatrma iin enerji ihtiyac v.b. gibi) artmaktadr. Hidrokarbon yaktn slfr ierii de proseste nemli katalizr zehirlenmesi problemlerine yol amaktadr. Hidrojen, hidrokarbon yaktlarn su buhar oksidasyonu retim yntemine alternatif olarak, saf oksijen veya hava ile ksmi oksidasyon, piroliz ve ototermal reforming (ksmi oksidasyon ve su buhar oksidasyonu bir arada) reaksiyonlar ile de retilebilmektedir. Yakt pili teknolojileri, yksek verimleri ve dk emisyon deerleri nedeni ile hidrojenin kimyasal enerjisinin elektrik enerjisine dntrld nemli bir enerji dnm ve retim teknolojisidir. Gelitirilmi olan yakt pilli mikro kojenerasyon sistemlerinin temelde, yakt dntrme sistemi, yakc, enerji koullandrma sistemi ve yakt pilinden olutuu grlmektedir. Teknoloji olarak ergimi karbonatl yakt pilleri (EKYP), kat oksit yakt pilleri (KOYP) ve PEM (Proton Exchange Membrane) yakt pillerinin youn olarak alld grlmektedir. ki farkl alternatif zerine odaklanlmtr; Enerji taycs olarak hidrojen, bu teknolojiler sayesinde nemini giderek arttrmaktadr. Ancak gerek anlamda hidrojen ekonomisine gei iin stratejik ve teknolojik anlamda halen zmlenmesi gereken nemli konularn olduu deerlendirilmektedir. ekil 2.37.de hidrojen teknolojilerinin temel bileenleri verilmitir.
ekil 2.37. Hidrojen ekonomisi bileenleri Fotoliz ya da baka bir deyile gne enerjisi yardmyla sudan hidrojenin dorudan ayrlmas fotobiyolojik sistemlerle, fotokimyasal dzeneklerle veya fotoelektrokimyasal pillerle gerekletirilebilir. Bu amala redoks katalizrleri, kolloidal yar iletkenler, immobilize enzimler ve mikroorganizmalarn kullanm gibi konularda ok youn aratrmalar devam etmektedir.
63
YARARLANILAN KAYNAKLAR
(1) Dr. idem TIRIS TBTAK MAM Enerji Enstits (3) Dr. idem TIRIS TBTAK MAM Enerji Enstits Blm 2.1 ve 2.3 iin yazarn yararland kaynaklar
[1] M.Trs, .Trs, Y. Erdall, Gneli Su Istma Sistemleri, TBITAK-MRC, ISBN 975-403-082-0, Kocaeli ,1997. [2] .Trs, M.Trs, Trkiyede retilen Gne Kollektrlerinin Snflandrlmas, Gne Gn Sempozyumu ve Fuar, zmir,1998. [3] .Trs, M.Trs, Kollektr Yutucu Yzeyi Optik zelliklerinin Toplam Is Kayp Katsaysna Etkisi, Gne Gn Sempozyumu ve Fuar, zmir, 1998 [4] .Trs, H.M.Shmen, Trkiyede retilen Gne Enerjili Su Istma Sistemlerinde Kullanlan Gne Kollektrleri, Gne Gn Sempozyumu 99 Bildiriler Kitab, 30-35, Kayseri, 1999. [5] M.Trs, .Trs, .E.Tre, Optimisation of solar collectors, Recent Advances in Solar Energy Technologies, July 1996, Istanbul. [6] M.Trs, .Trs, A.Yazar, Comparison of Indoor and Outdoor Solar Collector Performance Test According to ISO 9806, World Renewable Energy Congress V, Italy, September 1998. [7] M.Trs, .Trs, Experimental and Theoretical Studies on Basin Type Solar Still, World Renewable Energy Congress V, Italy, September 1998. [8] M.Trs, .Trs, M.A.C.Chendo, M.J.Patching, Qualification Test For Solar Absorber Surface Durability, EUROSUN 98, Slovenia. [9] .Trs, M.Trs, Kollektr yutucu yzeyi optik zelliklerinin toplam s kayp katsaysna etkisi, Termodinamik,Cilt 7, Say 73, 76-78, 1998. [10] M.Trs and .Trs, Optimum collector slope and model evaluation: study for Gebze, Turkey, Energy-The International Journal, V.39, pp.167-172, 1998. [11] .Trs and M.Trs, Effect of collector orientation on solar energy availability,Energy Conversion and Management, V.39, pp.843-852, 1998. [12] .Trs, M.Trs, Y.Erdall ve H.M.Shmen, Experimental studies on solar still coupled with flat-plate collector and single basin still,Energy Conversion and Management, V.39, pp.853-856, 1998. [13] M.Trs, .Trs and I.E.Tre, Analysis of monthly-average daily solar data for Gebze, Turkey, Applied Energy, 1996
64
[14] .Trs, M.Trs, H.M.Shmen ve Y.Erdall, Effect of different absorber materials on still productivity, Energy-The International Journal, 1996 (2) H.Mete SHMEN Yksek Kimyager TBTAK MAM Enerji Enstits
Blm 2.2 iin yazarn yararland kaynaklar

[1] F.Kadrgan, H.M.Shmen, .E.Tre, .Szer, J.Wetherilt, A.Yazar, Renewable Energy, An Investigation On The Optimization Of Electrochemically Pigmented Aluminium Oxide Selective Collector Coatings, pp.203-206, No: 2-3, Vol. 10, 1997 [2] Thin Film Coatings For Selective and Protective Surfaces (TU-Coating), Final Report, Marmara Research Centre, Energy Systems and Environmental Research Institute, December 1998
(4) Ersin RESN Mak.Yk.Mh. TBTAK MAM Enerji Enstits Blm 2.4 iin yazarn yararland kaynaklar
[1] Washom, B., Parabolic Dish Stirling Module Development and Test Results, Paper No. 849516, Proceedings of the IECEC, San Francisco, CA (1984). [2] Andraka, C.E., et. al., Solar Heat Pipe Testing of the Stirling Thermal Motors 4-120 Stirling Engine, Paper No. 96306, Proceedings of the IECEC, Washington, D.C. (1996). [3] Key, T., Solar Thermal Electric Technology:2006, EPRI-Electric Power Research Institute, 1012731 Technical Update, March 2007. [4] Geyer, M., Dish Stirling Activities at Schlaich Bergermann und Partner, Workshop at NREL March 7, 2007
(5) Dr. idem TIRIS TBTAK MAM Enerji Enstits (6) Dr. idem TIRIS TBTAK MAM Enerji Enstits Blm 2.5 ve 2.6 iin yazarn yararland kaynaklar
[1] El-Wakil, M. M. / Power Plant Technology / Mc.Graw Hill International Additions. [2] Boylestad, Robert. Nashelsky, Louis / Electronic Devices and Circuit Theory, Fifth Edition. [3] Suttton, G.W. / Direct Energy Convertion / Mc.Graw Hill, 1966. [4] Hammands, M. / Solar Photovoltaic Energy for the 1990 s Energy World / Semtember 1990
65
[5] Kuwano, Ykinori. / Sanyo Electric Company, Ltd. / Hashiridani, Hirikata, Osaka / Japan. [6] zcan, Veysel. Elektrik 1997 / 5 . Sayfa: 150 [7] Trkiyenin Yeni ve Temiz Enerji Kaynaklar / Trkiye evre Sorunlar Vakf Yayn / Austos 1984 / Bask: nder Matbaba / Sayfa: 62 [8] Coody, Gnetrik A. . / 3e / Mays 1994. / Sayfa: 29 [9] Trs, Mustafa. Trs, idem. Erdall, Ycel. / Gne Enerjili Su Istma Sistemleri / Marmara Aratrma Merkezi Enerji Sistemleri ve evre Aratrma Enstits / Gebze / Kocaeli 1997. [10] Allocca, A., John., Stuart, Fc. D. Allen. / Transducers Theory and Application. [11] Baetinelik, Ali. Toros, Haim. ztrk, Hseyin. ztekin, Serdar. / Gne Enerjisi ve evre Bildirileri / IV. Trk - Alman Enerji Sempozyumu / Sayfa: 47,48 [12] olak, Metin. Arsel, smail. / Gne Enerjisi ve evre Bildirileri / IV. Trk - Alman Enerji Sempozyumu / Sayfa: 75, 76 [13] Karaka, Tamer. / Gne Enerjisi ve evre Bildirileri / IV. Trk - Alman Enerji Sempozyumu / Sayfa: 247 - 252 [14] Kl, Abdurrahman. ztrk, Aksel. / Gne Enerjisi / stanbul Teknik niversitesi Makina Fakltesi / Kipa Datmclk / Sayfa: 203- 221 [15] ltanr, Mustafa zcan. Bilim ve Teknik / Mart 1996 / Sayfa: 50 [16] Ercmert, Taner. / Enerji Dnyas. / Austos 1995 / Say: 4 / Sayfa:12 [17] en, Zeki. / T Vakf Dergisi / 4. stanbul Teknik niversitesi Vakf Yayn Organ / Sayfa: 24 [18] Mendilciolu, Mustafa. / TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas / ElektrikElektronik Bilgisayar Mhendislii 7. Ulusal Kongresi / 8-14 Eyll 1997 / ANKARA [19] K. W., Kanngisser., W., Kopatz, DIB.R., / Electrical Energy Supply with Application of Storage Equipment In An Isolated Power System / 330-04 / Cigre Symposiom 11-85, Dakar, 1989. [20] Leblebici, D. /Elektronik Devreleri/ Cilt:1 / T Elektrik-Elektronik Fakltesi Matbaas / 1983 [21] Duffie, J.A., Beckman W.A., Solar Engineering of Thermal Processes, Third Edition, John Wiley&Sons, Inc., 2006.
66
(7) Dr. Atilla ERSZ TBTAK MAM Enerji Enstits Blm 2.8 iin yazarn yararland kaynaklar
[1] Tbitak Mam Enerji Enstits, Polimer Elektrolit Membranl Yakt Pili Modl Bileenlerinin Gelitirilmesi Ve retimi Projesi, Hidrojen retim Depolama-DolumDatm Ara Raporu, 2005. [2] Tbitak Mam Enerji Enstits, TPAO Hidrojen retimi Ett-Fizibilite Projesi, Proje Sonu Raporu, 2007
Blm 2 iin yararlanlan dier kaynaklar

8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. SolFocus (http://www.solfocus.com/en/index.php) Amonix (http://www.amonix.com/) Isuzu Glass (http://www.isuzuglass.com/) IEA-PVPS (http://www.iea-pvps.org/) EPIA (http://www.epia.org/) SEPA (http://www.solarelectricpower.com/)) Flexible Solar Cells, Mario Pagliaro, Giovanni Palmisano, and Rosaria Ciriminna, 2008, WILEY-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA, Weinheim UFTP (http://www.trpvplatform.org/)Solar House: A Guide for the Solar Designer, Terry Galloway, 2004, Elsevier Practical Handbook of Photovoltaics: Fundamentals and Applications, Edited by:Tom Markvart and Luis Castafier, 2003, Elsevier Environmentally Conscious Alternative Energy Production, Edited by Myer Kutz, 2007, John Wiley & Sons, Inc. Grid Connection of Photovoltaic Systems, Achim Woyte, December 2003. Wind and Solar Power Systems, Mukund R. Patel, Ph.D., P.E., , 1999 by CRC Press LLC THE SOLAR ECONOMY Renewable Energy for a Sustainable Global Future , Hermann Scheer, 2005, Earthscan RENEWABLE RESOURCES AND RENEWABLE ENERGY, A GLOBAL CHALLENGE, Edited by Mauro Graziani, Paolo Fornasiero, 2007 by Taylor & Francis Group, LLC, CRC Press Solar Hydrogen Energy,J.OM Bockris, T.N. Vezirolu, D.Smith, Optima 1990 FUEL CELL RESEARCH TRENDS, , Nova Science Publishers, Inc. 2007 Global market outlook for photovoltaics until 2013, EPIA, 2009 Solar Generation V 2008, EPIA, 2009 Home power 131 / june & july 2009
22. 23. 24. 25.
67
3. DNYADAK GNE ENERJS LE LGL GELMELER

3.1. DNYADA GNE ENERJS KULLANIMI
Dnyann ana enerji kayna gnetir. Dnyaya bir gnde gneten gelen enerji miktar, gnlk tketimin yaklak 15.000 katdr. Dnya atmosferinin dnda gne enerjisi, gnein grld her metrekarede 1.367 Wattdr. Dnyann dnnden gne yrngesinin asimetrik oluundan ve atmosferin yapsndan dolay bu byk miktardaki enerji yeryzne ulaamamaktadr. Gne enerjisinin bir blgedeki miktar ve kalitesi oraya yaplacak gne enerjisi sistemleri iin byk nem tamaktadr. Dnyadaki gne nmnn (insolation) kuvvetli olduu blgeler aada verilmektedir.
ekil 3.1.Dnyada Yksek Gne Inmna Sahip Blgeler. (Kaynak: Global locations suitable for harnessing solar thermal power, Pharabod and Philibert, 1992)
3.2. DNYA GENELNDE GNE ENERJSNN DURUMU

Son 10 ylda, dnyada gne elektrik enerjisi kapasite art yaklak % 1000 olarak gereklemitir. 2007 ylnda, gne enerjisi ile birlikte yenilenebilir enerji kapasitesini arttrmaya, santral inasna, aratrma ve gelitirmeye dnya apnda 100 milyar ABD dolarndan fazla bir para harcanmtr. Bu ok nemli bir dnm noktasdr. Yenilenebilir enerji retim kapasitesi 2007 ylnda dnyada yaklak 240 GWa ykselmitir. Bu, 2004e gre % 50lik bir art demektir. 2007 itibariyle yenilenebilir enerji kaynaklar kresel enerji kapasitesinin % 5ine ve kresel enerji retiminin % 3,4ne karlk gelmektedir. (Kendi bana kresel enerji retiminin % 15ini karlayan byk hidroelektrik santrallar bu rakamn dndadr.)
68
Yenilenebilir enerji retim kapasitesinde en byk pay 2007 ylnda dnya apnda % 28 byyerek tahmini 95 GWa ulaan rzgar enerjisine aittir. Rzgar retim kapasitesi 2006ya gre 2007de % 40 daha fazla art gstermitir. Dnyadaki en hzl byyen enerji teknolojisi 2006 ve 2007 yllarnda toplam kurulu gte yllk % 50den fazla artarak tahmini 7,7 GWa ulaan ebekeye bal gne fotovoltaik (gne pili) teknolojisidir. Bu, dnya apnda 1,5 milyon evin at gne pilleri ile ebekeye enerji verdii anlamna gelmektedir. 2009 yl dnya gne fotovoltaik enerjisi kapasitesinin 12 GW aaca tahmin edilmektedir. at gne s kolektrleri dnyada 50 milyon eve scak su ve giderek artan sayda eve de stma salamaktadr. Var olan gne scak su/stma kapasitesi 2006da % 19 artarak dnya apnda 105 gigawatt-termal (GWth) gce ulamtr. Ayrca dnyada 2,5 milyon evde gne aydnlatma sistemleri kullanld dnlmektedir. Dnyadaki gne kaynakl scak su kapasitesinin % 70inden fazlas gelimekte olan lkelerdedir. Son yllarda yenilenebilir enerji endstrisi; birok yeni irketin kurulmasna, irket deerlerindeki byk artlara ve pek ok halka arza tanklk etmitir. Sadece en byk 140 adet halka ak yenilenebilir enerji irketinin hesaba katlmas durumunda bile bu irketlerin toplam sermaye deeri 100 milyar USDnin zerindedir. irketler ayrca yeni gelien pazarlara girme hzn da arttrmlardr. En byk endstriyel byme nceFilm Gne Fotovoltaik, Younlatrcl Isl Gne Enerjisi retimi ve leri/kinci retim Biyoyaktlarn dahil olduu baz yeni gelien ticari teknolojilerde olmaktadr. Dnya apnda yenilenebilir enerji kurulum, iletme ve bakm 2006da 1,1 milyonu biyoyakt retiminde olmak zere 2,4 milyondan fazla kiiye i olana salamtr. Dnyada 27 Avrupa lkesi, 29 ABD eyaleti (ve Washington D.C.) ve 9 Kanada vilayeti dahil olmak zere en az 66 lkede yenilenebilir enerji konusunda siyasi hedefler belirlenmitir. Bu hedefler genellikle 20102012 periyodunu kapsamaktadr. Ancak giderek artan sayda lke hedef yl olarak 2020 yln almaktadr. Halen Avrupa Birliinde 2020ye kadar % 20lik bir yenilenebilir enerji kullanma hedefi ve inin 2020ye kadar % 15lik yenilenebilir birincil enerji hedefi mevcuttur. in dnda dier pek ok gelimekte olan lke yeni hedefler belirlemi veya var olan hedefleri gncellemitir. Avrupa Birliinin 2020ye kadar ulam sektrnde % 10luk biyoyakt kullanma hedefi gibi yenilenebilir enerjinin gelecekteki pay konusunda pek ok lkenin belirlenmi hedefleri vardr. Yenilenebilir enerjiyi tevik politikalar da son yllarda ok artmtr. 37si gelimi ve gei durumundaki lke ve 23 gelimekte olan lke olmak zere en az 60 lkenin yenilenebilir enerjiyi tevik eden politikalar belirlenmi durumdadr. En yaygn politika garantili alm tarifesi uygulamasdr. 2007 yl itibariyle en az 37 lke ve 9 eyalet/vilayet garantili tarife politikalarn benimsemi olup bunlarn yardan fazlasnda uygulama, yrrle konulmutur. lkelerin yeni garantili tarife politikalarn yrrle sokmas ve mevcut olanlar da gzden geirip dzeltmeleri ile birlikte garantili tarifeler konusunda dnya apndaki uygulama sreci artarak devam etmektedir. En az 44 eyalet, vilayet veya lke yenilenebilir ykmllkler veya kota politikalar olarak da adlandrlan yenilenebilir portfy standartlarn (RPS=Renewable Portfolio Standards) yrrle sokmulardr. Sermaye yatrm sbvansiyonlar veya indirimleri, vergi tevikleri ve kredileri, sat vergisi ve KDV muafiyetleri, enerji retim demeleri veya vergi kredileri, iki ynl saya, kamu yatrm veya finansman, halka ak rekabeti fiyat teklifi de dahil olmak zere
69
dier pek ok politika destei ekli vardr. Gelimekte olan lkelerin ou bu politika ve programlar yrrle sokarak, glendirerek son yllarda yenilenebilir elektrik tevik unsurlarn artrmlardr. Gne kaynakl scak su uygulamalar da son yllarda artan ekilde tevik edilmektedir. Yeni inaatlara gne kaynakl scak suyun dahil edilmesi zorunluluunu getiren kurallar hem ulusal, hem de yerel olarak giderek artan ekilde uygulanmaktadr. ou hkmetler ayrca sermaye sbvansiyonlar nermekte ve/ veya gne kaynakl scak su tevik programlar yrtmektedirler. Ulusal ve eyalet/vilayet dzeyinin altnda dnyann pek ok yerindeki belediyeler de kendi tketimleri veya tm ehrin tketiminde yenilenebilir enerjinin gelecekteki pay iin genelde % 1020 aralnda hedefler saptamlardr. Baz ehirler karbon dioksit indirimi hedefleri belirlemilerdir. ou ehirler gne kaynakl scak su ve gne pillerini tevik eden politikalar yrrle sokmular ve yenilenebilir enerjiyi ieren ehir planlamas almalar yrtmektedirler. Pazar Kolaylatrma Organizasyonlar (MFOs=Market Facilitation Organizations) da yenilenebilir enerji pazarlarn, yatrmlarn, endstrilerini ve politikalarn; a yap oluturma, pazar aratrmas, eitim, proje kolaylatrma, danmanlk, finansman, politika tavsiyesi ve dier teknik yardmlar yoluyla desteklemektedirler. Dnya zerinde halen; sanayi birlikleri, sivil toplum kurulular, ok tarafl ve iki tarafl geliim ajanslar, uluslararas ortaklk ve alar ile hkmet ajanslar dahil olmak zere byle pek ok organizasyon bulunmaktadr.
3.3. SELM GSTERGELERN KARILATIRILMASI

Yenilenebilir enerji kullanmnda tm Dnyada byk artlar gzlemlenmektedir. Bu deiim aadaki tablolardan da anlalmaktadr. Tablo 3.1. Seilmi gstergeler
Seilmi Gstergeler Yeni yenilenebilir kapasite yatrm (yllk, milyar US$) Yenilenebilir g kapasitesi (mevcut, byk hidroelektrik hari, GW) Yenilenebilir g kapasitesi (mevcut, byk hidroelektrik dahil, GW) Rzgar gc kapasitesi (mevcut, GW) ebekeye bal gne pili gc kapasitesi (mevcut, GW) Gne pili retimi (yllk, GW) Gne kaynakl scak su kapasitesi (mevcut, GWth) Etanol retimi (yllk, milyar litre) Biyodizel retimi (yllk, milyar litre) Politik hedefleri olan lkelerin says Garantili tarife politikalar olan eyalet/vilayet/lkelerin says Yenilenebilir portfy standard politikalar olan eyalet/vilayet/lkelerin says Biyoyakt talimatlar olan eyalet/vilayet/lkelerin says 2005 40 187 930 59 3,5 1,8 88 33 3,9 52 41 38 38 2006 55 207 970 74 5,1 2,5 105 39 6 2007 (tahmini) 71 240 1010 95 7,8 3,8 128 46 8 66 46 44 53
* Kaynak:Renewables 2007-Global Status Report
70
Yenilenebilir enerji kaynaklarnn dnya birincil enerji arz iindeki 2000 2040 yllar arasndaki tahmini gelimesi Tablo 3.2de grlmektedir. Tablo 3.2. 2040 Ylna Kadar Yenilenebilir Enerji Geliim Tahmini -EREC
(http://www.erec.org/documents/publications/2040-scenario.html) 2001 Dnya Birincil Enerji Tketimi (Mtep) Biyoktle Byk Hidroelektrik Kk Hidroelektrik Rzgar Fotovoltaik Gne Isl Gne Isl Enerji Jeotermal Deniz (gel-git/dalga/okyanus) TOPLAM YEK YEK Katks 10038,5 1080 222,7 9,5 4,7 0,2 4,1 0,1 43,2 0,05 1364,5 % 13,6 2010 11752 1291 255 16 35 1 11 0,4 73 0,1 1682,5 % 14,3 2020 13553 1653 281 34 167 15 41 2 131 0,4 2324,4 % 17,1 2030 15547 2221 296 62 395 110 127 9 194 2 3416 % 22,0 2040 17690 2843 308 91 584 445 274 29 261 9 4844 % 27,4
Tablo 3.3. 2030a kadar kresel fotovoltaik piyasa iin retimi tahminleri
2030a kadar kresel fotovoltaik piyasa iin gne enerjisi retimi senaryo sonular Mevcut Durum 2007 leri Senaryo GW olarak yllk kurulumlar GW olarak toplam kurulu g TWh olarak elektrik retimi Elektrik tketimine fotovoltaik katk referans senaryo (IEA) Elektrik tketimine fotovoltaik katk alternatif senaryo Milyon olarak ebekeye bal fotovoltaikten enerji salayan kii/hane halk says Milyon olarak ebekeye d fotovoltaikten enerji salayan kii/hane halk says Bin kii cinsinden istihdam Milyar Euro cinsinden piyasa deeri Milyon ton cinsinden yllk karbon dioksit emisyon indirimi Milyon ton cinsinden toplam karbon dioksit emisyon indirimi 2,4 9,2 10 % 0,07 % 0,07 5,5 14 119 13 6 27 6,9 25,4 29 % 0,16 % 0,20 18 32 333 30 17 65 56 276 362 % 2,05 % 2,18 196 757 2.343 139 217 976 281 1.864 2.646 % 8,90 % 13,79 1.280 3.216 9.967 454 1.588 8.953 2010 Senaryolar 2020 2030
Ortalama Senaryo GW olarak yllk kurulumlar GW olarak toplam kurulu g TWh olarak elektrik retimi Elektrik tketimine fotovoltaik katk referans senaryo (IEA) 2,4 9,2 10 % 0,07 5,3 21,6 24 % 0,14 35 211 283 % 1,20 105 912 1291 % 4,34
71
Elektrik tketimine fotovoltaik katk alternatif senaryo Milyon olarak ebekeye bal fotovoltaikten enerji salayan kii/hane halk says Milyon olarak ebekeye d fotovoltaikten enerji salayan kii/hane halk says Bin kii cinsinden istihdam Milyar Euro cinsinden piyasa deeri Milyon ton cinsinden yllk karbon dioksit emisyon indirimi Milyon ton cinsinden toplam karbon dioksit emisyon indirimi *Kaynak: Generation V 2008 EPIA
% 0,07 5,5 14 119 13 6 27
% 0,17 14 59 252 24 15 61
% 1,70 136 837 1.462 94 170 639
% 6,73 584 2.023 3.718 204 775 5.333
Tablo 3.4. 2030a kadar ileri senaryo iin kresel fotovoltaik piyasa deeri tahminleri
leri Senaryoya gre 2030a kadar fotovoltaik piyasann deeri (yllk) (milyon Euro olarak)
Yl 2007 2010 2015 2020 2025 2030 Avrupa 9.655 11.610 22.834 40.342 53.399 45.433 Kuzey Amerika 1.115 6.199 13.159 26.612 44.009 59.062 OECD Pasifik 1.661 4.582 9.363 17.425 25.370 27.260 Orta ve Gney Amerika 131 338 1.739 7.831 22.791 49.976 Dou Asya 143 370 1.504 6.069 16.942 36.346 in 112 432 2.602 12.434 36.920 81.779 Gney Asya 124 1.762 4.867 14.580 34.916 68.149 Orta Dou 50 129 545 2.246 6.324 13.360 Afrika 143 370 1.900 8.547 24.867 54.519 Gei Ekonomileri 50 129 662 2.894 8.333 18.173 Toplam 13.184 25.919 59.175 138.980 237.870 454.325
Tketici rnleri hari
*Kaynak: Generation V 2008 EPIA
Tablo 3.5. 2030a kadar iki senaryo iin karbon dioksit emisyon indirimleri tahminleri
Gne Enerjisi retim Senaryolarna gre Karbon Dioksit Emisyon ndirimleri leri Senaryo Ortalama Senaryo Kmlatif CO2 EmiYllk CO2 Emisyon Kmlatif CO2 EmiYllk CO2 Emisyon ndirimleri (Milyon syon ndirimleri (Mi- ndirimleri (Milyon syon ndirimleri (MiTon Cinsinden) lyon Ton Cinsinden) Ton Cinsinden) lyon Ton Cinsinden) 5 20 5 20 6 27 6 27 9 36 8 35 12 48 11 46 17 65 15 61 23 89 19 80 29 118 27 107 37 155 35 142 48 203 45 188 62 265 58 245 80 344 72 317 107 451 94 412 136 588 116 526 171 759 141 669 217 976 170 839 273 1.249 203 1.042 341 1.590 242 1.284 422 2.012 286 1.570 521 2.533 336 1.906 639 3.172 391 2.297 763 3.955 456 2.752 943 4.897 524 3.276 1.127 6.025 599 3.876 1.341 7.365 682 4.558 1.588 8.953 775 5.333
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030
*Kaynak: Generation V 2008 EPIA
72
3.4. 2008 YILINDA DNYA PV PYASASINDAK GELMELER

2008 ylnda sadece Avrupa Dnya talebinin % 82sini oluturmutur. spanyann % 285lik art, daha nceleri art hznda birinci olan Almanyay ikinci sraya itmitir. nc srada ise ABD yer almaktadr. (ekil 3.2.) ekil den de grlecei gibi Kore bir atlm yaparak drdnc en byk Pazar olmutur, fakat Korenin mevcut kurulu gc greceli olarak kktr. Ardndan talya ve Japonya gelmektedir. Talep tarafna bakldnda 2008 ylnda toplam 81 lkede Dnya PV pazar talep bykl 5,95 GW olarak gereklemitir. Arz tarafna bakldnda, 2008 ylnda gne pili arz toplam 6,85 GW a ulamtr. Bir nceki yl yani 2007 de arz miktar 3,44 GWdr. 2008 ylndaki kapasite kullanm oran ise % 67 olmutur. Bu oran 2007 ylnda % 64 olmutu. nce film retimi 2008 ylnda % 123lk bir artla 0,89 GWa ulamtr. in ve Tayvan dnya gne pili retimindeki orann 2008 ylnda % 44e karmtr. Bu oran 2007 ylnda % 35 olarak gereklemiti.
ekil 3.2.
73
ekil 3.3. - ABD ve Avrupa PV fiyatlarnn yllar itibariyle deiimi

(Kaynak: http://www.solarbuzz.com/)
2008 ylnda polisilisyum retiminde MW olarak gne sanayisi bymesindeki art oran % 127 olmutur. ABD Dnya polisilisyum retiminin % 43n gerekletirmitir. Ortalama kresel yariletken levha kapasitesi 8,30 GWa kmtr (% 81 art). Dolar baznda arlkl ortalama olarak 2008 yl kresel fabrika k kristal modl fiyat 2008in drdnc eyreindeki nemli de ramen 2007ye gre % 3 artmtr. 2009 ilk eyrek n bilgileri 2008 kresel arlkl ortalamas ile karlatrldnda % 24e kadar (reticiye bal) bir de iaret etmektedir. Fotovoltaik sanayisi baarl bir ekilde zkaynak ve borlanmada 12,5 milyar USDden fazla bir ykselile, bir nceki yla gre % 11 artarak, 2008de kresel olarak 37,1 milyar USD gelir elde etmitir. 2009 ylndaki ekonomik durgunluk nedeniyle 2008 ylndaki art oranlarna ulalmas beklenmemektedir.
3.5. ABD
ABDde, iktidara yeni gelen hkmet enerji politikalarnda radikal deiikliklere gitmektedir. ABD Enerji Bakanl, ABD Yeniden Canlandrma Kanunu (ARRA) kapsamnda 93 milyon USDnin yenilenebilir enerji gelitirilmesi iin kullanlacan aklamtr. 2050 ylna kadar lkenin elektrik enerjisinin % 69unun gne enerjisi santrallarndan karlanmas hedeflemektedir. Bu deiiklik, sera gaz emisyonlarn byk lde frenleyecektir. Ancak halen bir taraftan kmr, petrol ve doalgaz ile alan enerji santralleri ve modern yaamn ayrlmaz paras olan benzinli aralar atmosfere milyonlarca ton sera gaz ve zararl paracklar yayarken, dier taraftan insanlar kresel snma ile nasl ba edeceklerini dnmektedirler. Bilim adamlar, mhendisler, ekonomistler ve politikaclar, fosil yakt tketimini ve emisyonunu az da olsa azaltacak eitli zmler retme abasnda olmasna karn bu zmlerden hibirisi mevcut devasa sorunu zebilecek potansiyele sahip deildir. Fosil
74
yakt kskacndan kurtulmak iin kkl deiikliklere gereksinim duyan ABD ynetimi, en aklc zmn gne enerjisinde olduu grn tartmaktadr. 3.5.1. ABD Gne Enerjisi Potansiyeli ABDde 2007 ylnda tketilen enerjinin % 7si yenilenebilir enerjiden karlanmtr. Aadaki ekilden de grlecei gibi bu orann sadece % 1i gne enerjisinden salanmtr.
ekil 3.4. - 2007 ABD enerji arz iinde Yenilenebilir Enerji Tketiminin pay ve dalm
(Kaynak: http://www.eia.doe.gov/fuelrenewable.html)
ABD gne enerjisinden yararlanma konusunda ok ansl durumdadr. nk lkenin byk bir blm gne ndan yeterince yararlanmaktadr. rnein yalnzca gneybatda gne enerjisi ile alacak santrallerin kurulmas iin 650.000 kilometre karelik bir alan bulunmaktadr. Bu blge 4.500 katrilyon Btu (British thermal units) gne n almaktadr. ayet bu nn % 2,5luk bir oran elektrie dntrlebilseydi, lkenin 2006 ylndaki toplam elektrik enerjisi tketimi karlanabilecekti. ABDnin gne enerjisine gemesi iin, ok geni bir toprak parasn fotovoltaik (PV) paneller ve gne n odaklayan aynalar iin ayrmas gerekmektedir. Ayrca enerjinin lkenin drt bir yanna tanmas iin doru akm (DC) nakil ana hatlarnn kurulmas da dnlmektedir. Aslnda btn bunlar iin teknolojik altyap hazrdr. Uygulamaya gemek iin hazrlanan Byk Plann yrrle girmesi durumunda ABDnin elektrik tketiminin % 65i ve toplam birincil enerjisinin % 35i 2050 ylna kadar gne enerjisi ile karlanabilecektir. Bilim adamlar bu enerjinin tketiciye sat fiyatnn bugnk konvansiyonel enerji kaynaklarna eit olacan ngryor. Bu da elektriin kilovat saatinin yaklak 5 sent olmas anlamna geliyor. Eer rzgr, biyoktle ve jeotermal enerji de ayn anda devreye girerse, yenilenebilir enerji 2100 ylna kadar lkenin elektrik gereksiniminin
75
% 100n ve toplam enerji gereksiniminin % 90nn karlayabilecek potansiyele sahiptir. Federal hkmetin 2050 ylnda tamamlanmas dnlen plann finansman iin yaklak 400 milyar dolara ihtiyac bulunmaktadr. Bu ok byk bir yatrm olarak dnlse de ksa zamanda daha byk bir miktarda getiri salayacaktr. Bilindii gibi gne santrallar ok az fosil yakt tketir veya hi tketmez. Bu da her yl milyarlarca dolarn tasarruf edilecei anlamna gelir. Altyapnn kurulmasyla, kmrle alan yaklak 300 santral, doalgaz ile alan daha byk 300 santral ve bunlarn tkettii yakt devre d kalacaktr. Plan, ksaca, ithal petrole olan bamll tmyle ortadan kaldrlmasn ve ABDnin d ticaret ann azaltlarak, Ortadoudaki siyasi tansiyonun drlmesini ngrmektedir. Bu arada gne teknolojisi kirlilik yaratmad iin de enerji santrallarndan 1,7 milyar ton, benzinli tatlardan 1,9 milyar ton sera gaz emisyonu ortadan kaldrlacak ve 2050 ylnda ABDnin karbon dioksit emisyonu 2005 ylndaki emisyonunun % 65 altna indirilecektir. Bu da kresel snmann frenlenmesi asndan nemli bir gelime olacaktr. ABD 2009 Enerji Grnm raporuna[2] gre referans senaryosunda yenilenebilir enerji kullanmnn geliimi aada verilmektedir. Tablo 3.6. - ABD 2009 Enerji Grnm raporu referans senaryosu
ABD Kurulu G (GWe) Hidro Jeotermal Atk (Belediye) Odun ve Biyoktle Gne Isl Gne PV Gne PV Gne - son kullanc* Rzgar Toplam Elektrik enerjisi retimi (TWh) Hidro Jeotermal Atk (Belediye) Odun ve Biyoktle Gne Rzgar Toplam *ebekeye bal olmayanlar hari 289,11 248,31 14,57 15,69 38,65 0,95 26,64 14,84 16,43 38,51 1,29 32,20 262,19 16,70 17,27 43,05 2,04 53,10 394,35 260,07 16,83 17,27 37,57 2,93 78,75 413,42 270,49 17,78 22,41 40,98 4,12 112,07 467,85 298,65 21,85 24,41 81,38 15,40 202,95 644,65 298,72 21,86 24,41 138,93 20,11 203,47 707,50 299,30 21,88 24,41 196,89 21,06 207,31 770,85 299,89 24,18 24,41 218,36 23,22 207,75 797,81 77,42 2,29 3,72 6,65 0,71 0,40 0,03 0,28 11,33 2006 77,42 2,36 3,77 6,82 1,00 0,53 0,04 0,43 16,23 77,43 2,37 3,77 6,84 1,19 0,53 0,04 0,61 24,93 116,53 2008 77,43 2,40 3,77 6,84 1,73 0,54 0,05 1,15 29,33 121,50 2009 77,43 2,53 4,42 6,91 2,46 0,54 0,06 1,86 39,73 133,49 2010 77,77 3,01 4,68 10,66 9,04 0,79 0,13 8,12 66,21 171,37 2015 77,77 3,01 4,68 12,56 11,80 0,81 0,21 10,78 66,57 176,39 2020 77,87 3,01 4,68 16,97 12,32 0,84 0,29 11,19 67,84 182,69 2025 77,97 3,30 4,68 21,32 13,54 0,86 0,38 12,30 68,05 188,86 2030 2006 2007 2008 2009 2010 2015 2020 2025 2030
102,12 107,60 2007
385,61 351,58
ABD de yenilenebilir enerjiden en fazla ekilde yararlanabilmek iin almalar devam etmektedir. Son yllarda fotovoltaik (PV) pil ve modllerin retim maliyetinin byk lde dmesi nedeniyle geni lekli kullanm yolu almtr. Farkl pil eitleri bulunmasna kar-
76
n, bugn en ucuzu ince kadmiyum tellr tabakalarndan yaplan pillerdir. 2020 ylna kadar kilovat saat bana elektrii 6 sente mal etmek iin kadmiyum tellr modllerin verimliliinin % 14lere karlmas gerekmektedir. u andaki modllerin verimlilii % 10 civarnda bulunmaktadr. Verimliliin artrlmas almalar devam ederken, teknolojik gelimeler de bu sreci hzlandrmaktadr. Ticari verimlilik son 12 ayda % 9dan % 10a km bulunmaktadr. Modller gelitirildike atlara yerletirilen PV pillerinin ev sahipleri iin giderek ucuzlayaca da bir gerektir. Byk enerji plan dahilinde 2050 ylna kadar fotovoltaik teknolojisinden 3.000 GW karl enerji salanmas hedefleniyor. Bunun iin 78.000 kilometre kare alana fotovoltaik modllerin yerletirilmesi gerekmektedir. Bu, ok geni bir alan gibi grnmekle birlikte, kmrle ileyen enerji santrallarnn ihtiyac olan alandan daha kktr. 2050 ylna kadar plann amalanan sonular vermesi iin yukarda da bahsedilen modllerin veriminin % 14lerin zerine kartlmas gerekmektedir. Ticari modllerin verimlilii laboratuarlarda retilen gne pillerinin verimliliine eriememektedir.Ulusal Yenilenebilir Enerji Laboratuarnda gelitirilen kadmiyum tellr pilleri halen % 16,5 verimlilie ulam durumdadr.
3.6. AVRUPA BRLNDE FOTOVOLTAK SEKTRN DURUMU

ABDden sonra Dnyann en byk enerji tketicisi olan Avrupa Birlii son yllarda yapt dzenlemelerle yenilenebilir enerji kaynaklarn kullanmaya ynelmitir. AB Komisyonu 20 Kasm 1996 tarihinde yenilenebilir enerji konusundaki stratejisinin ilk adm olarak enerji konusundaki Yeil Kitab yaynlamtr. Bu yaynda, 2010 ylnda topluluk bnyesindeki yenilenebilir kaynaklarn genel enerji talebinin karlanmasnda % 12lik bir paya ulamas hedefi belirlenmitir.. Kitabn amac; yenilenebilir enerji kaynaklaryla ilgili en acil ve nemli tartma konularn ve nlemleri gndeme getirerek, hedefleri, bu hedeflere ulalmasnn nnde mevcut olan engelleri ve bu engelleri ortadan kaldrmak zere izlenecek yollar ve kullanlacak aralar belirlemektir. Yeil Kitapta belirlenen hedef konusunda deiik kesimlerin grleri alnarak, sz konusu hedefe ulaabilmek iin uygulanacak stratejiyi tanmlamak zere 26 Kasm 1997 tarihinde Gelecein Enerjisi: Yenilenebilir Enerji Kaynaklar balkl Beyaz Kitap yaynlanmtr. Yeil Kitapla balayp Beyaz Kitabn yaynlanmas ile devam eden srete kabul edilen iki nemli Ynerge ile, ABde yenilenebilir enerjinin hukuki zemini oluturulmutur. Elektrik Piyasalarnda Yenilenebilir Enerji Kaynaklarndan retilen Elektriin Tevik Edilmesine ilikin 2001/77/EC sayl Ynerge 27 Eyll 2001 tarihinde yrrle girmitir Ynergede yenilenebilir kaynaklarn elektrik enerjisi brt talebi iindeki paynn 2010 ylnda % 22ye karlmas ngrlmekte ve bu hedefe ulalabilmesi iin bir ereve oluturulmaya allmaktadr. Ynerge ile yenilenebilir enerji kaynaklarndan retilen elektriin dahili elektrik piyasasndaki paynn artrlmasn tevik etmek ve enerji sektrnn arz blmnden kaynaklanan sera gaz emisyonlarnn azaltlmas amalanmaktadr. Bu direktif, Beyaz Kitabn enerji tketiminde yenilenebilir kaynaklarn paynn % 12ye kartlmas hedefini desteklemek ve Kitabn koyduu hedefleri gerekletirmek iin atlm bir adm olarak nitelendirilebilir. Ynerge uyarnca yenilenebilir enerji kaynaklarndan retilecek elektriin piyasadaki payn artrmak iin tm ye lkeler bu kaynaklardan retilecek elektriin tketimine ynelik ulusal hedefler
77
belirlemekle ykmldr. Direktife gre, belirlenecek ulusal hedefler, ABnin 2010 ylna kadar toplam elektrik tketiminin % 22sinin yenilenebilir kaynaklardan retilmesi hedefi ile uyumlu olmaldr.. Yaplan son deiikliklerden sonra, Avrupa Birlii Yenilenebilir Enerji Ynergesinin son haline gre ye lkelerin zorunlu ulusal hedefler belirlemesi ve 2020 ylna kadar enerji ihtiyalarnn % 20 sini, ulam sektrnde ise % 10unu yenilenebilir enerji kaynaklarndan karlamalar gerekmektedir. Bu ynergeyle ayrca enerji verimliliinin % 20 orannda artrlmas ve CO2 salmnn da % 20 orannda azaltlmas nerilmektedir. Ynerge, lkelerin yenilenebilir enerji teknolojileri konusunda eylem planlar oluturmalarn ve bu teknolojilerin kullanmnn yaygnlatrlmas iin idari, hukuki ve finansal dzenlemeler yapmalarn ve halkn bilgilendirilmesini ngrmektedir. Avrupa Birlii Yenilenebilir Enerji Konseyi[9] (EREC), 2020 yl itibari ile AB enerji ihtiyacnn % 20sinin yenilenebilir enerji kaynaklarndan karlanmas nerisinde etken olmutur. 13 Nisan 2000 tarihinde kurulan EREC (European Renewable Energy Council = Avrupa Yenilenebilir Enerji Konseyi) biyoenerji, jeotermal, okyanus, kk hidroelektrik, gne elektrik (fotovoltaik), gne sl ve rzgar enerjisi sektrlerinde faaliyet gsteren Avrupal yenilenebilir enerji sanayi, ticaret ve aratrma kurumlarn bir araya getiren bir st organizasyondur. Bu sayede EREC 40 milyar Euroluk bir ciroyu temsil etmekte ve 450.000 civarnda kiiye i imkan salamaktadr. EREC aadaki kar amac gtmeyen dernek ve federasyonlardan olumaktadr: AEBIOM (European Biomass Association) (Avrupa Biyoyakt Dernei) eBIO (European Bioethanol Fuel Association) (Avrupa Biyoetanol Yakt Dernei) EGEC (European Geothermal Energy Council) (Avrupa Jeotermal Enerji Konseyi) EPIA (European Photovoltaic Industry Association) (Avrupa Fotovoltaik Sanayi Dernei) ESHA (European Small Hydropower Association) (Avrupa Kk Hidroelektrik Dernei) ESTIF (European Solar Thermal Industry Federation) (Avrupa Gne Isl Sanayi Federasyonu) EUBIA (European Biomass Industry Association) (Avrupa Biyoyakt Sanayi Dernei) EWEA (European Wind Energy Association) (Avrupa Rzgar Enerjisi Dernei) EUREC Agency (European Association of Renewable Energy Research Centers) (Avrupa Yenilenebilir Enerji Aratrma Merkezleri Dernei) EREF (European Renewable Energies Federation) (Avrupa Yenilenebilir Enerjiler Federasyonu) EU-OEA (European Ocean Energy Association) (Avrupa Okyanus Enerjisi Dernei) ESTELA (European Solar Thermal Electricity Association) (Avrupa Gne Isl Elektrik Dernei) ve ortak ye olarak EBB (European Biodiesel Board) (Avrupa Biyodizel Kurulu)
78
Ayrca, 31 Mart 2009da, Brkselde Avrupa Yenilenebilir Enerji Konseyinde, Sanayi, Ulam, Aratrma ve Enerji Komitesinin (ITRE) hazrlad Binalarn Enerji Performans Ynergesi (EPBD) kabul edilmitir. ITRE raporunda 2018 ylna kadar bitirilmi yeni binalarn net sfr emisyonlu olmas gerektii belirtiliyor. Avrupa Birliinin 2020 yl Yenilenebilir Enerji Yol Haritasndaki[10] % 20 yenilenebilir enerji hedefine ulalmas iin aratrma ve gelitirme almalarnn hzlandrlmas, halkn bilinlendirilmesi ve yatrmlarn artmas iin zel sektrn desteklenmesi gerekmektedir. Trkiye, Avrupa Birliine (AB) katlmay ulusal bir politika olarak benimsemitir. Bu nedenle Avrupa Birlii enerji politikalar Trkiyeyi de balamaktadr. Avrupa, kendi tketimini karlayacak kadar petrol ve doalgaz kaynaklarna sahip deildir. Rusya, yakn gemite doal gaz sevkiyatn birok kez kstlayarak ABnin bu konudaki aresizlik ve bamlln gz nne sermitir. Bu aresizlik AByi alternatif zmler aramaya, yeni enerji politikalar ve ithal yollar bulmaya yneltmitir. Rusyann enerjiyi politik bir silah olarak kullanmas AB lkelerinde byk rahatszlk yaratmaktadr. Alternatif ithal yollar balamnda Trkiye AB iin vazgeilmez bir konumdadr. Trkiye zerinden Avrupaya ulatrlacak Katar ve Irak gaz ve Nabucco gibi alternatif projeler Avrupa Birliinin Rusyaya olan bamlln azaltmaya yneliktir. Bu tip alternatif zm yollar Trkiyenin Avrupa birlii nezdinde nemini arttrmaktadr. ABnin enerjide da bamlln azaltmaya ynelik dier bir seenek ise, rzgar, gne ve hidrojen gibi yenilenebilir enerji kaynaklar ile nkleer enerjiyi kullanmaktr. almamzn bundan sonraki blmnde Avrupadaki gne enerjisi almalarnn ne durumda olduu anlatlacaktr. AB enerji ithalatn, ekonomisinin kabul edebilecei dzeye ekmek iin, yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelmitir. Rzgar enerjisinde olduu gibi gne enerjisinde de ciddi yatrmlar gerekletirilmitir. 2008 sonu itibaryla Avrupa Birliinin toplam fotovoltaik kurulu gc 9.533,3 MWp deerine ykselmitir. Aada bir Avrupa projesi olan EurObservEr Barometre verilerine dayanarak Avrupa Birlii lkelerinde 2008 sonu itibaryla fotovoltaik sektrnn durumu zetlenmektedir. 3.6.1. AB Kurulu Gc 2008 ylnda 2007ye gre iki kattan fazla byyen dnya fotovoltaik pazarna Almanya ve spanya liderlik etmilerdir. Ancak 2009 ylnda Avrupann byme beklentileri kresel finans krizi ve spanya pazarndaki yavalama nedeniyle sekteye uramtr. 2008 yl sonunda dnyadaki toplam fotovoltaik kurulu gcn % 80i Avrupa Birliindedir. 2008 ylnda Avrupa Birlii ilk tahminlere gre 2007de 1.825,6 MWp olan yllk kurulum seviyesini iki kattan fazla (% 151,6) arttrarak 4.592,3 MWpe karmtr (Tablo 3.7.) Bu ek kapasite art ile, Avrupa apndaki kapasite 9.533,3 MWpe ulamtr. (Tablo 3.8.). Sadece spanyol piyasasndaki nefes kesici art bile Avrupa fotovoltaik pazarna byk oranda ivme kazandrrken, Alman piyasasnn istikrarl bymesi, daha az oranda da talyan, ek, Portekiz, Belika ve Fransz piyasalarndaki artlar bu yksek performansa katkda bulunmutur.
79
Tablo 3.7. Avrupa Birliinde 2007 ve 2008 yllarnda gerekleen kapasite art
Avrupa Birliinde 2007 ve 2008 yllarnda yaplan fotovoltaik g kurulumu* (MWp cinsinden) 2007 ebekeye Bal spanya Almanya talya ek Cumhuriyeti Portekiz Belika Fransa Yunanistan ngiltere Avusturya sve Hollanda Bulgaristan Slovenya Polonya Kbrs Finlandiya Lksemburg Romanya Malta Danimarka Macaristan Slovakya Litvanya Estonya rlanda Letonya Toplam AB 27 581,134 1.100,000 69,900 3,107 14,254 17,363 12,170 1,689 3,650 2,061 1,121 1,023 0,002 0,660 0,054 0,266 0,035 0,238 0,030 0,038 0,125 0,070 0,026 0,000 0,000 0,000 0,000 1.809,016 ebeke D 9,712 3,000 0,300 0,011 0,200 0,000 0,624 0,786 0,160 0,055 0,271 0,582 0,007 0,002 0,146 0,060 0,444 0,000 0,080 0,000 0,050 0,030 0,000 0,015 0,002 0,000 0,000 16,537 Toplam 590,846 1.103,000 70,200 3,118 14,454 17,363 12,794 2,475 3,810 2,116 1,392 1,605 0,009 0,662 0,200 0,326 0,479 0,238 0,110 0,038 0,175 0,100 0,026 0,015 0,002 0,000 0,000 1.825,553 ebekeye Bal 2.669,916 1.500,000 197,000 50,329 49,982 49,667 44,328 8,690 3,300 2,500 1,400 1,000 1,320 1,120 0,270 0,743 0,017 0,480 0,120 0,142 0,100 0,050 0,020 0,000 0,000 0,000 0,000 4.582,494 2008* ebeke D 1,000 5,000 0,300 0,000 0,100 0,000 0,168 0,640 0,200 0,000 0,300 0,600 0,012 0,000 0,730 0,072 0,533 0,000 0,030 0,000 0,035 0,050 0,000 0,015 0,010 0,000 0,000 9,795 Toplam 2.670,916 1.505,000 197,300 50,329 50,082 49,667 44,496 9,330 3,500 2,500 1,700 1,600 1,332 1,120 1,000 0,815 0,550 0,480 0,150 0,142 0,135 0,100 0,020 0,015 0,010 0,000 0,000 4.592,289
*Tahmin. Hollanda iin alma tarihinde 2008 ylnda yaplan g kurulumlaryla ilgili veri mevcut deildi. Veri EurObservER tarafndan tahmin edilmitir. Ondalklar virglle ayrlmtr. Kaynak: EurObservER 2009.
80
Tablo 3.8. Avrupa Birliinde 2007 ve 2008 sonlarnda toplam kurulu g

Avrupa Birlii lkelerinde 2007 ve 2008 sonlarnda toplam fotovoltaik kurulu g* (MWp cinsinden) 2007 ebekeye Bal Almanya spanya talya Fransa Belika Portekiz Hollanda ek Cumhuriyeti Avusturya Lksemburg ngiltere Yunanistan sve Finlandiya Danimarka Slovenya Kbrs Polonya Bulgaristan Macaristan Romanya rlanda Malta Slovakya Litvanya Estonya Letonya Toplam AB 27 3.811,000 716,334 107,100 24,481 21,471 15,029 48,000 3,754 24,477 23,934 16,620 3,310 1,676 0,153 2,690 0,925 0,844 0,155 0,055 0,220 0,125 0,100 0,096 0,026 0,000 0,000 0,000 4.822,474 ebeke D 35,000 17,512 13,100 22,178 0,053 2,841 5,300 0,207 3,224 0,000 1,470 5,860 4,566 4,946 0,385 0,100 0,430 0,483 0,020 0,130 0,175 0,300 0,000 0,020 0,040 0,010 0,006 118,356 Toplam 3.846,000 733,846 120,200 46,659 21,524 17,870 53,300 3,961 27,701 23,934 18,090 9,170 6,242 5,099 3,075 1,025 1,274 0,638 0,075 0,350 0,300 0,400 0,096 0,046 0,040 0,010 0,006 4.825,931 ebekeye Bal 5.311,000 3.386,250 304,100 68,809 71,138 65,011 49,000 54,083 26,977 24,414 19,920 12,000 3,076 0,170 2,790 2,045 1,587 0,425 1,375 0,270 0,245 0,100 0,238 0,046 0,000 0,000 0,000 9.405,070 2008* ebeke D 40,000 18,512 13,400 22,346 0,053 2,941 5,900 0,207 3,224 0,000 1,670 6,500 4,866 5,509 0,420 0,100 0,502 1,213 0,032 0,180 0,205 0,300 0,000 0,020 0,055 0,020 0,006 128,181 Toplam 5.351,000 3.404,762 317,500 91,155 71,191 67,952 54,900 54,290 30,201 24,414 21,590 18,500 7,942 5,679 3,210 2,145 2,089 1,638 1,407 0,450 0,450 0,400 0,238 0,066 0,055 0,020 0,006 9.533,250
*Tahmin. Ondalklar virglle ayrlmtr. Kaynak: EurObservER 2009.
Kii bana fotovoltaik kurulu g oran halen her Avrupal iin 19,2 Wp civarndadr (Tablo 3.9.). 2008de spanya (75,2 Wp/oturan) Almanyay (65,1 Wp/oturan) oturan bana fotovoltaik kapasitede geerek lider lke olmutur. Uzun yllar bu alanda liderlik yapan Lksemburg (50,5 Wp/oturan) ncle dmtr.
81
Hem yer st, hem de binaya entegre olmak zere ebekeye bal uygulamalar kurulu gcn nerdeyse tamamn oluturmaktadr (ekil 3.5.). zole sahalara, kamusal aydnlatmaya ve yol kenar emniyet cihazlarna elektrik enerjisi salamak amacyla kullanlan ebeke d ada fotovoltaik sistemler 2008 yl sonundaki toplam kurulu gcn sadece 128,2 MWpini oluturmaktadr. Tablo 3.9. Avrupa Birliinde kii (oturan ) bana fotovoltaik kurulu g
Her Avrupa Birlii lkesi iin 2008de oturan bana fotovoltaik g* (Wp/oturan cinsinden). Wp/oturan spanya Almanya Lksemburg Belika Portekiz talya ek Cumhuriyeti Avusturya Hollanda Kbrs Yunanistan Fransa Finlandiya Slovenya sve Danimarka Malta ngiltere Bulgaristan rlanda Macaristan Polonya Romanya Litvanya Estonya Slovakya Letonya Toplam AB 27 75,19 65,08 50,46 6,67 6,40 5,33 5,23 3,62 3,35 2,65 1,65 1,43 1,07 1,06 0,86 0,59 0,58 0,35 0,18 0,09 0,04 0,04 0,02 0,02 0,01 0,01 0,00 19,16
ekil 3.5. Avrupa Birliinde ebekeye bal ve ebeke d fotovoltaik tesislerin yzdeleri
82
3.6.2. Balca Avrupa Birlii Piyasalar 3.6.2.1. spanya IDAE (spanyol Enerji eitlilik ve Tasarruf Enstits) 2008deki 2.670,9 MWp (1 MWp ebeke d kurulum dahil) yeni kurulumla spanyann toplam fotovoltaik kurulu gcnn 3.404,8 MWpe ykseldiini sylemektedir. Bu ba dndrc artn (2007ye gre % 352) nedeni nceki yksek tarifeden yararlanmaktr. Zira Eyll 2008 sonundan itibaren fotovoltaik enerjideki garantili tarife indirimli olarak uygulanmaya balamtr. Bu fiyat deiikliinden nce tarife 25 yl sabit fiyattan alm garantisiyle 100 kWpe kadar olan tesisler iin 44,04 c/kWh, 100 kWpten 10 MWpe kadar olan tesisler iin 41,75 c/kWh ve 50 MWpe kadar olan tesisler iin de 22,94 c/kWh idi. Byk boyutlardaki yer st santrallar iin olduka karl olan bu tarife uygulamas, piyasadaki ok hzl bymeyi aklamaktadr. 1578/2008 sayl ve 29 Eyll 2008 tarihli Kraliyet Kararnamesi binaya entegre tesisleri (at veya cephe) ve yere konumlanm santrallar iki uygulanabilir tarife grubuna ayrmaktadr. Binaya entegre tesisler iin tarife 20 kWpe kadar olan uygulamalar iin 34 c/kWh, 20 kWpten 2 MWpe kadar olanlar iin de 32 c/kWhtir. 10 MWpe kadar olan yer st santrallar iin ise 32 c/kWh denecektir. Bu farkl tarifeler, tesisin devreye alnd tarihten itibaren 25 yl sreyle sabit fiyattan alm garantisi vermektedir ve her uygulama tr iin devreye alnabilecek yllk maksimum tesis gc bir tavanla snrlanmtr. Tavan 2009 iin 500 MWp (yer st santrallar iin 233 MWp, at st iin 267 MWp), 2010 iin 502 MWp (yer st santrallar iin 207 MWp, at st iin 295 MWp) ve 2011 iin 488 MWp (yer st santrallar iin 162 MWp, at st iin 326 MWp) olacaktr. Bu yeni mevzuat 2011 yl sonunda 5.000 MWp izgisinde olmas beklenen spanya kurulu gcnn bymesini etkili bir ekilde kstlamaktadr. 3.6.2.2. Almanya Almanya fotovoltaik piyasa uygulamalarnda bir liderdir. Alman Gne Sanayi Birlii (BSW = Bundesverband Solarwirtschaft) 2008 ylnda ebekeye balants yaplan fotovoltaik tesislerin 1.500 MWp civarnda olduunu, buna 5 MWp ebeke d tesisin de eklenmesi gerektiini ifade etmektedir (2007ye gre 402 MWp art). Yenilenebilir Enerji Kanunundaki (EEG) son dzenlemelere ramen Alman piyasasnn 2009 ylnda bymeye devam etmesi beklenmektedir. Haziran 2008de dzenlenen yeni kanun, 1 Ocak 2009 gibi erken bir tarihte balamak zere fotovoltaik garantili tarifelerindeki indirimleri gndeme getirmektedir. Bu indirim ayrca on iki ay boyunca kurulan gce paralel olarak fazla veya eksik bir yzde puan da iermektedir. rnein piyasa 2009da 1.500 MWpten fazla byrse, garantili tarife indirimi 2010da yzde 1 puan arttrlacaktr. Byme 1.000 MWpten az olursa, indirim miktar 2010da yzde 1 puan azaltlacaktr. Kanun, 1 MWpten byk atya entegre santrallar 2009da 33 c/kWhlik, yani 2008den 11 Eurocent daha dk bir tarifeden yararlanmak zere drdnc bir kategori olarak belirlemektedir. Kurulu Wp fiyatlarndaki dler garantili tarifelerdeki indirimleri aklamaktadr. BSW
83
100 kWpe kadar olan bir gne enerjisi tesisinin maliyetinin (invertr ve montaj dahil) 2006 ikinci eyreindeki 5.000 deerinden 2008 ylnn son eyreinde 4.216 /kWpe dtn, 2009 yl iinde 4.000 euro snrnn altna inebileceini sylemektedir. 3.6.2.3. talya 2008de talya Gney Korenin ardndan fotovoltaik sektrnde beinci olmutur. CESI RICERSA (talyan Ulusal Yeni Teknolojiler, Enerji ve evre Ajans ENEA ve talyan Elektrik Mhendislii Test Merkezi CESIye ait kamu irketi) 2008de ek 197,3 MWp (197 MWp ebekeye bal) kurulum yapldn ve toplam kurulu gcn 317,5 MWpe (bunun 304,1 MWpi ebekeye bal) ulatn ifade etmitir. 2007den beri lke Avrupann en cazip garantili tarife uygulamalarndan birine sahiptir, ancak 2009dan itibaren yllk % 2 indirim uygulanacaktr. Sadece ilk 1.200 MWp bu tevik sisteminde faydalanabilecek, 2016ya kadar toplam fotovoltaik kurulu g maksimum 3.000 MWp ile snrl olacaktr. talyada ebekeye bal PV tesislerinde 1-3 kW arasnda olanlara 0,48 /kWh, 3 - 20 kW olanlara 0,451 /kWh, 20 kWdan byk olanlara ise 0,431 /kWh tarife uygulanmaktadr. Bu sistemin sektrn bymesini gelecek birka yl iin tevik ederek talyay Avrupa liderleri Almanya ve spanyann seviyesine ykseltmesi beklenmektedir. Piyasa bymesinin Roma yaknlarndaki 6 MWplik Montalto di Castro santral gibi yksek kapasiteli projelerle hzlanmas beklenirken talyann fotovoltaik irketler birlii GIFI 2009 piyasa byme tahminini 300 MWp olarak belirlemitir. 3.6.2.4. ek Cumhuriyeti ek Cumhuriyeti fotovoltaik sektrn gelimesini salamak iin cazip bir mali tevik sistemi kurmutur. Yatrmclar geleneksel bir garantili tarife sistemiyle, piyasa fiyatnn stne bir evre primi arasnda seim yapabilmektedirler. Dzenleyici kurum bir sonraki yl iin yllk tarife ve primi belirlemektedir. 2008de tek garantili tarife 13.460 CZK/ kWh (51,2 c/kWh) ve evre primi 12.650 CZK/kWh idi. Bu sistem yerel yatrmclar yannda yabanc iletmecileri de byk yer st santrallar kurma konusunda tevik etmi ve sektrde gerek bir patlama yaratmtr. ek Sanayi ve Ticaret Bakanlna gre ek fotovoltaik kurulu gc 2008 yl sonunda 2007 ylndakinden 50,3 MWplik bir artla 54,3 MWpe ulamtr. 2009da kurulu gcn iki kattan fazla artarak sembolik 100 MWp eiini gemesi beklenmektedir. 3.6.2.5. Belika Belikann aktif ve fotovoltaik dostu politikas meyvesini vermeye balamtr. lke 2008de yaklak 50 MWp ek kurulum gerekletirerek toplam kurulu gcn 71,2 MWpe (Flaman Blgesinde 61,3 MWp, Valon Blgesinde 9,3 MWp ve BrkselBakent Blgesinde 566 kWp olmak zere) karmtr. 2007 iin kurulu g verileri blgenin enerji dzenleme kurumlar tarafndan yaynlanan istatistikler toplanarak elde edilmitir. Bu kurumlar VREG (Flaman Elektrik ve Gaz Dzenleme Kurumu), CWAPE (Valon Enerji Komisyonu) ve Brugeldir (Brksel Gaz ve Elektrik). 2008 rakamlar yine ayn kurumlarn tahminleridir. Her Belika blgesinin zel bir yeil sertifikasyon (GC = Green Certificate) sistemine dayal kendi tevik uygulamas vardr.
84
Flandersde (Flaman Blgesi) ilgili tesisin byklk ve tipine baklmakszn fotovoltaik yeil sertifika fiyat MWh bana 450 euro (45 c/kWh) olarak belirlenmitir. Geen yldan itibaren Valonyadaki (Valon Blgesi) her fotovoltaik MWh retimi reticiye tesis kurulu gcne bal olarak bir miktar yeil sertifika alma hakk vermektedir. lk 5 kWp kurulu gten retilen elektrik 7 GC/MWh, sonraki 5 kWpten retilen 5 GC/MWh ve sonraki 240 kWpten retilen ise 4 GC/MWh, sertifika alma hakk vermektedir. Bu son durum iin baz artlar vardr: retilen elektriin en az % 50si i ihtiyata kullanlmal, tesisin yatrm maliyetinin % 40ndan fazlas sbvanse edilmi olmamal, bir kojenerasyon santral ina etmek teknik olarak mmkn olmamal ve santral 5 yldan nce yatrm geri demesini garanti edememelidir. 250 kWp kurulu g deerinin zerindeki sistemlerde retilen her MWh yeil elektrik iin 1 yeil sertifika alnabilecek ve bu durumda sertifika iletmenin ilk 10 yl iin 150 euro garantili fiyattan federal iletim sistem operatr Eliaya satlabilecektir. Pratikte tm bu yeil sertifikalar 15 yl sreyle 65 euro garantili fiyattan Eliaya ve ayrca kotalarn karlamak isteyen elektrik tedarikilerine satlabilmektedir. Fiyat tedariki ile yaplan anlamayla belirlenmektedir.Bu fiyat 65 euro (garantili geri satn alma fiyat) ve 100 euro (tedarikinin kotasn karlayamamas durumunda deyecei ceza) arasnda olma eilimindedir. Mekanizmann uygulanmaya baland 2004 ylndan bu yana ortalama anlama fiyat 90 euro civarnda olmutur. Brksel Blgesi de kurulu g yerine tesisin kurulu yzey alanna bal benzeri bir sistem uygulamaktadr. Kurulan ilk 20 m2 panel iin retilen elektriin deeri 7,27 GC/ MWh, sonraki 40 m2 kurulu panel iin 5,45 GC/MWh ve kalan alan (> 60 m2) iin 3,63 GC/MWhtir. Federal dzeyde ev sahiplerinin 3.440 euro tavana kadar yaptklar yatrmlar iin % 40 vergi indirimi haklar vardr.
85
ekil 3.6. Avrupa Birlii ye lkelerinde Fotovoltaik Gne Enerjisi asndan 2008 sonu toplam kurulu g, 2008 yl iinde kurulan g ve lkelerin toplam kurulu g sralamasndaki yeri
86
3.6.2.6. Fransa Fransa Elektrik Datm ebekesine (ERDF, Eski EDF-Datm) ve EDF verilerine gre 31 Aralk 2008de Fransadaki ebekeye bal fotovoltaik kurulu g 2007ye gre 44,3 MWp artla 68,8 MWpe ulamtr.. Bu kapasite anakaradaki 10.543 tesis tarafndan salanan 47,7 MWp (2007de 11,5 MWp) ile Korsika ve Denizar ller ve Topraklardaki (DOM) 1.250 tesis tarafndan salanan 21,1 MWp (2007de 13 MWp) arasnda dalmtr. Bu rakamlar yalnzca devreye alnm ve bir ebeke balant anlamas olan tesisleri kapsamakta ve balant bekleyen santrallar hesaba katmamaktadr. Fransada ebekeye balanma 6 ay civarnda zaman almaktadr. Bu birikme yznden ebekeye bal kurulu g ve kurulum piyasas arasndaki fark artmaktadr. Yenilenebilir Enerjiler Konsorsiyumunun (SER) gne blm SOLER, 2008 yl sonu itibariyle balant bekleyen kurulu g kapasitesini, mevcut ebekeye bal kurulu gc aan bir rakam olan 88,5 MWp olarak vermektedir. Ev sahiplerinin bir garantili tarife, bir entegrasyon primi ve ekipman maliyetinin % 50sini geri alabilmelerini salayan gelir vergisi kredisinden yararlanmalaryla zel kurulu at gne paneli projeleri bu piyasann bymesine byk katkda bulunmulardr. Ayrca byk atlardaki (alveri merkezleri, hangarlar ve depolar) kurulu tesislerin says da hzla artmaktadr. Temel tarife halen anakarada 32,8 c/kWh, Korsika ve Denizar ller ve Topraklarda 43,8 c/kWh olmasna ramen anakara Fransa, Korsika ve Denizar ller ve Topraklarda binaya entegre tesislere uygulanan entegre tarife 2009da 60,2 c/kWhe ykseltilmitir. Entegre kurulumlar iin olan bu yksek garantili tarife, piyasa bymesinde byk rol oynamtr. Sektrn byme beklentileri hala umut vericidir. ERDF ve EDFye gre 2008 sonuna kadarki balant istekleri 526,5 MWp anakaradan ve 607 MWp de Korsika ve Denizar ller ve Topraklardan olmak zere toplam 1.133,5 MWpe ulamtr. Ancak zellikle pek ok izin almas gereken byk santrallar bata olmak zere yaplan balant taleplerinin nemli bir ksmndan byk ihtimalle vazgeileceinden bu bavurularn hepsi gerekletirilemeyecektir. 3.6.2.7. Akdeniz Baz AB lkelerinin de kysnn bulunduu Akdeniz Ortakl lkelerindeki birincil enerji talebinin gelecekteki 20 ylda % 70 artaca tahmin edilmektedir. Bu lkelerin akllca kullanldnda gelecekte artacak taleplerini (hem s, hem de elektrik alanlarnda) karlamaya katk salayabilecek ve ayrca elde edilen enerjinin bir ksmn ABye ihra etme yoluyla gelir getirebilecek bata gne enerjisi olmak zere nemli yenilenebilir enerji potansiyelleri vardr. Akdeniz Birlii erevesinde Akdeniz Blgesinde yenilenebilir enerji teknolojilerini gelitirilmesi ve byk apta uygulanmasn salamak iin bir Akdeniz Gne Plan halen gelitirilmektedir. Bata Fransa olmak zere Avrupa Birliinde, Kuzey Afrika llerinde gne santrallar kurarak enerjiyi AB lkelerine nakletme konusunda eitli dnceler de mevcuttur. 3.6.2.8. 2010Da Avrupa Birliinin Kurulu Gc 16.000 Mwpi Geebilir Mart 2009 tarihi itibar ile Avrupa Birlii fotovoltaik kurulu gc 10.000 MWp sembolik eiini gemi bulunmaktadr. spanyol hkmetinin yllk kurulan gce snrlama getirmesi 2009da Avrupa kurulu gcnde beklenen art en az 2.000 MWp civarnda
87
azaltacaktr 2009 da Avrupada hzl bir atlm beklenmemektedir. Sorun bu azalmann dier AB piyasalarnn doal bymesi ile telafi edilip edilmeyeceidir. Avrupa Birlii piyasalarnda ihtiyatl bir kapasite art olmas beklendiinden bu dengeleme en azndan ksmi olacaktr. 2009 ylnda talyada 300 MWp, Fransada en az 150 MWp, ek Cumhuriyeti ve Portekizde de 100n zerinde veya o civarda bir g kurulumu beklenmektedir. Alman piyasasnn muhafazakar tahminlerin stne karak 2 GWp izgisini gemesi olasdr. Bu piyasalardaki (spanya hari) bymenin 2010da istikrarl olarak srmesi ve Avrupa Birlii kurulu gcnn 16.000 MWp eiini gemesi beklenmektedir (ekil 3.7.) Bu iyimser tahmin, arzn talebi getii yeni koullardan faydalanabilecek proje gelitiricilerinin iine yaramaktadr. Mevcut ar retim, sanayiyi kar marjlarn drmeye ve maliyet azaltc zmler bulmaya zorlamas yan sra modl fiyatlarnda indirime de neden olduundan proje gelitiricileri ve yatrmclar iin bir frsat yaratmaktadr. Bu dk fiyatlar mevcut tevik mekanizmalarn ok daha cazip hale getirmekte ve pek ok yeni projenin balamasn kolaylatrmaktadr. Tevik mekanizmalarnn da bu yeni duruma gre hzla dzenlenmesi gerekecektir. Mevcut retim maliyetindeki dler sektrn uzun mrl olmas iin temel itici gc salamakta ve byk apta genilemesini garantilemektedir. Yllardr uygulanan tevik mekanizmalar imdi meyvelerini vermeye balamtr ve ou hkmetler tarafndan belirlenen hedefler ksa bir zamanda alma durumuna gelmitir.
ekil 3.7. Avrupa Birliinde fotovoltaik Beyaz Kitap beklentileri ve gerekleen kurulu g
88
3.7. AMERKAN, KORE VE JAPON PYASALARI

3.7.1. Amerika Birleik Devletleri Yukarda da bahsedildii gibi 2008de Amerikan piyasas dnya sralamasnda spanya ve Almanyann ardndan nc sraya ykselmitir. SEIA (Solar Energy Industries Association = Gne Enerjisi Sanayiler Birlii) lkenin 2008de kurulan fotovoltaik gcnn 342 MWp olduunu ve bunun da 2007ye gre % 62,9 arta karlk geldiini bildirmektedir. Birleik Devletler ilk kez Gigawatt izgisini geerek 1,2 GWpe ulamtr. lk alt ay iin en iyi ihtimalle durgunluk ve hatta gerileme grlmesi beklendiinden 2009 iin piyasa bymesini tahmin etmek zorlamtr. Yln ikinci yars iin olabilecek gelimeler fotovoltaik sektrn destekleyecek Amerikan ekonomik kurtarma planna baldr. 3.7.2. Gney Kore Avrupa Fotovoltaik Sanayi Birlii EPIAya (European Photovoltaic Industry Association) gre Gney Kore 2007deki 42,9 MWp, 2008de ise 274 MWp ilave kurulum gerekletirmitir. Bylece kresel pazarda ABDnin ardndan drdnc sraya ykselmitir. Bu ek kapasiteler ile Gney Korenin u ana kadarki kurulu gcn toplam 351,6 MWpe getirmitir.
3.7.3. Japonya
2008de 230 MWp civarnda olan Japon piyasasnn 2009 ylnda canlanmas beklenmektedir. Photon International dergisine gre lke 2009da 400 MWpe kadar kurulum gerekletirebilir. Bu rakam, 2009un ilk ayndaki kurulumlar iin ayrlm 9 milyar Yene ek olarak 1 Nisan 2009dan 30 Mart 2010a kadar olan dnemdeki kurulumlar iin 20 milyar yen salayan yeni sbvansiyon desteine baldr.
3.8. SANAYNN DURUMU

3.8.1. Almanya Almanya ak arayla Avrupa fotovoltaik pil retiminde liderdir. Photon International dergisine gre 2008de fotovoltaik piller (tm trler) retimi 1.512 MWpe ulamtr. Ayn kaynak 2009 retimini piller iin 2.425 MWp ve modller iin 2.078 MWp olarak tahmin etmektedir. Alman fotovoltaik sanayisindeki bu gl byme satlara da yansmtr. BSWye gre satlar 2008de 7 milyar Euro civarnda olmutur (2007de 5,7 milyar ve 2006da 2,8 milyar Euro). lkede 130dan fazla retici (pil, modl ve dier paralar) ve dorudan fotovoltaik sektryle ilgili 10.000den fazla firma (kurucu ve satclar dahil) vardr. Ayn kaynak Alman fotovoltaik sektrndeki yeni yatrmlarn 2008de 2,15 milyar Euro olduunu ve 2010da 2,9 milyar Euroya ulamasnn beklendiini bildirmektedir. Ar&Ge harcamalar da 2008de 190 milyon Euro olmutur. 2010da 224 milyon Euroya kmas beklenmektedir. BSWye gre fotovoltaik sektrde istihdam edilen kii says 2007de 40.000den 2008de dalm % 46 sanayi ve para tedarikinde, % 47 kurulumda ve % 7 satta olmak zere 48.000e ykselmitir. Hatta Federal evre Bakanl (BMU) tarafndan Mart 2009da yaynlanan tahmini verilere gre 57.000 kiinin dolayl veya dolaysz olarak Alman fotovoltaik sanayisinde istidam edildii kabul edilmektedir.
89
3.8.2. spanya spanyol fotovoltaik piyasasnda beklenen ani dn sektrdeki istihdama ok zarar vermesi, zellikle de modl kurulumuyla ilgili ileri etkilemesi beklenmektedir. spanyol Fotovoltaik Sanayi Birliine (ASIF) gre sektrdeki dolayl veya dolaysz istihdamn 2009 ylnda 2008e gre yardan fazla azalarak 42.800den 21.800e inmesi ve 2006daki 26.800 rakamnn da altna dmesi beklenmektedir. 3.8.3. Fransa Fransada SER-SOLER 2008 aratrma verilerine gre Aralk 2008 sonuna kadar fotovoltaik sektrde dorudan istihdam edilen 4.000 kiiye 2009da ek olarak 1.500 kiinin daha eklenecei tahmin edilmektedir. Geen yla kadar hem Avrupada hem de dnya apnda fotovoltaik sanayinin gelime artlar idealdi. Arz talebi karlayamyordu. Bu durum, pek ok yeni giriimcinin ve yatrmcnn piyasaya hcum etmesine neden oldu. Mevcut piyasa oyuncular da gelecekteki arz ihtiyalarn karlama yannda retim kapasitelerini arttrmak iin genileme stratejileri gelitirdiler. Yatrm ve retim kapasitesindeki arta ynelik bu yar durumu yaanan kriz ile tersine dnerek retimin arz gemesi sonucunu dourdu. Kanlmaz olarak 2009 da ar bir ekilde hissedilen ekonomik krizin asl ykn de hem yatrmlar, hem de talep ekmektedir. Borsaya kote edilmi ana sanayicilerin hisselerinin ani dler gstermesi ile birlikte fotovoltaik sektr 2009a zor bir balang yapt. Q-Cells ve Suntech gibi piyasa liderleri byme programlarn yavalatmay seerek, konsolidasyon imkanlar aramakta ve pazar paylarn kaybetmemeye almaktadrlar. Kriz kk sanayicileri, zellikle piyasaya yeni girenleri ok daha fazla etkileyecektir. Genilemelerini salamak iin gvendikleri yeni yatrmlarn gvenceye alma sorununu amalar gerekecektir. Mevcut firmalarn ou retim maliyetlerini ksmak iin yeterli esneklie sahip deildir. Zorlua den bu firmalardan yeniliki teknolojilere sahip olanlar satn alnabilir. Ancak byk ihtimalle piyasadaki kk oyuncularn ou piyasa dna atlacaktr. Likit varlklar ve bankalarla iyi ilikilere sahip piyasa liderleri bu durumdan daha az rahatsz olacaktr. nk bunlarn ekonomi dzelene kadar retim hzlarn azaltmaya mali gleri yetebilir. Ekonomik kriz fazla uzun srmezse kk oyuncularn alannn daralmas, byk gruplara avantaj salayacaktr.
3.9. DNYADAK FRMALAR

Tablo 3.10.da da grld gibi byk pil reticilerinin ou Uzak Doudadr (Japonya, in, Tayvan). En byk 10 retici arasnda Avrupa sanayisinin devi en byk pil reticisi Q-Cells yer almaktadr. Ancak Avrupann dier firmalar da bu konuda hzl bir geliim sergilemektedir.
90
Tablo 3.10. En byk fotovoltaik reticiler

10 En Byk Fotovoltaik Pil reticisi (MWp cinsinden). irketler Q-Cells First Solar Suntech Power Sharp JA Solar Kyocera Yingli Green Energy Motech SunPower Sanyo lke Almanya ABD in Japonya in Japonya in Tayvan ABD, Filipinler Japonya Pil Teknolojisi Kristal/nce Film nce Film Kristal/nce Film Kristal/nce Film Kristal Kristal Kristal Kristal Kristal Kristal/nce Film retim 2007 389 206 327 363 102 207 150 196 150 165 2008 574 502,6 497,5 473 300 290 281,5 272 236,9 215 retim Kapasitesi 2007 760 735 1000 710 500600 300 400 580 414 340 2008 800 > 1000 1000 710 600 650 600 580 414 500
Byklk sralamasnda ikinci kategoride yer alan firmalardan Alman Solarworld AG grubu 2008de 190 MWp pil retmitir. irket fotovoltaik deer zincirinin her parasyla ilgilidir. Silisyum plaka retimi Solarworldun ana i koludur. 2008 sonunda grubun Freibergteki fabrikalarnda plaka retim kapasitesi 500 MWpe ulamtr. Bu rakamn 2009 sonunda 750 MWpe 2010 sonunda da 1.000 MWpe ulamas beklenmektedir. irket ayrca Freiberg fabrikasnda 2008 ylnda 120 MWp olan modl retim kapasitesini 300 yeni istihdamla 2009da 200 MWpe karmay planlamaktadr. Solarworld 2008de Kore irketi Solar Park Engineering Co. Ltd. ile ortak sahip olduu bir bal irket araclyla Gney Korede ilk retim hattn devreye sokmutur. Jeonju ehrindeki bu modl fabrikas 150 MWp retim kapasitesine sahiptir ve bu kapasite ayn sahada 1 GWpe arttrlabilecek durumdadr. Solarworld Japon ve Kore piyasalarndaki yksek byme oranlarndan faydalanmay planlamaktadr. 2008de grubun satlar bir nceki yla gre % 30 artarak 690 milyon Euro dan 900 milyon Euroya kmtr. 2008 sonunda grupta 2500 kii istihdam edilmekte idi. Schott Solar da 2008deki 149 MWp civarndaki pil retimiyle Avrupa ve Amerikan piyasalarnda salam bir yere sahip olmutur. Kristal modl retim kapasitesi 2007deki 90 MWpten 2008de 205 MWpe, ince filmlerde ise 3 MWpten 35 MWpe ykselmitir. irket ayrca gne termal parabolik oluk santrallarnda temel bir para olan yksek verimli alclar konusunda da almalar yrtmektedir. Satlar da 2007ye gre % 70 artla 482 milyon Euroya ulamtr. Bosch Grubu kontrolnde olan bir baka Alman irketi Ersol Solar Energy AG satlarn 2007de 160,2 milyon Eurodan 2008de 309,6 milyon Euroya ykselterek neredeyse iki katna karmtr. irket 2008de 123 MWp pil ve 20 MWp ince film modl retmitir. 2009da 180 MWp pil ve 30 MWp ince film modl retmeyi planlamakta ve ayrca 2010 yl sonuna kadar da 520 MWp retim kapasitesini hedeflemektedir.
91
Avrupadaki dier firmalar; Isofotn (2008de 180 MWp kapasite), Solland Solar (170 MWp kapasite), Sovello AG (100 MWp kapasite), Conergy AG (100 MW kapasite) ve Photowatt (60 MWp kapasite) olarak sralanmaktadr. Aada aklanan en byk drt pil reticisi firmann drd de farkl lkelerdendir. 3.9.1. Q-Cells (Almanya) 2008de Q-Cells 2007ye gre satn % 46 artla 1,251 milyar Euro yaparak bymesini srdrmtr. Kristal pil retimi de 2008de % 47 artla 570,4 MWpe ulamtr. nce film teknolojileriyle birlikte toplam pil retimi 574 MWp olmutur. Ekonomik kriz yln son eyrei iin sat bymesinde % 13den fazla yavalamaya neden olmutur. Q-Cells 2009daki mali durumunu dzgn tutmak iin vadesi bu yl dolan bor geri demelerinin ileri bir tarihe ertelenmesi konusunda bankaclaryla anlamaya varmtr. Grup 2008 ylnn ilk yarsnda beinci bir retim hattnn tamamen alr hale gelmesinden sonra, yln son eyreinde Bitterfeld-Wolfen sahasnda altnc bir retim hattn devreye almtr. Bu altnc retim hatt fabrikann pil retim kapasitesini 760 MWpe getirmitir. irketin Malezyadaki yeni fabrikasnda 2009un ikinci eyreinde ilk pillerini retmeye balamas planlanmtr. Bu genilemeye ek olarak iki Q-Cells bal ortakl da geen yl seri retime balamtr. Bunlar mikromorf silisyum teknolojisini kullanan Sontor GmbH (tamamen Q-Cellse ait) ve cam zerine CIGS (Bakr ndiyum Galyum Diselenr) teknolojisini kullanan Solibro GmbH (% 67,5 hissesi Q-Cellsin) irketleridir. Q-Cells 2008de 861 yeni istihdamla toplam alan saysn 2.568e getirmitir. 3.9.2. First Solar (ABD) First Solar 2008de byyerek dnya apnda ikinci byk pil reticisi firma olmutur. nce film CdTe (Kadmiyum Tellr) pil retimi 2006da 60 MWpten 2007de 206,3 MWpe km, 2008de 502,6 MWpe ulaarak irketi ince film alannda lider yapmtr. Amerikan irketi 2009da retim kapasitesini iki katna kartarak GW izgisini gemeyi planlamaktadr. Bu baar irketin 2004 ile 2008 arasnda te iki azalarak 3 $/Wpten 1 $/Wpin altna inen retim masraflarn ksmadaki becerisiyle aklanmaktadr. Bu baar, 2007ye gre % 147,3 artla 1,246 milyar dolara ykselen satlar zerinde bir zincirleme etki yaratmtr. Bir yllk srede alan says ikiye katlanarak 1.462den 3.000e kmtr. 3.9.3. Suntech Power (in) 2001de kurulan Suntech Power hzl bir byme srecine girmitir. angay ve Shenzhende retim tesisleri ve Wuxide bir Aratrma ve Gelitirme Merkezi olan in firmas yeni piyasalara almak iin yan kurulu zincirleri kurmaya veya ortaklklara girmeye devam etmektedir. 2008in balarnda Almanya, spanya ve Asyadaki fotovoltaik talebin itici gc olan Gney Korede sat brolar amtr. Srekli artan retim kapasitesi ile birlikte bu genileme politikas Suntech Powern neden 2008de dnya apnda nc byk pil tedarikisi olduunu aklamaktadr. Pil retiminde 2007ye gre % 36 art salayarak 2008 ylnda pil ve modl retim kapasitesini 1 GWpe ykseltmitir. irket 2008de 2007ye gre % 42,7 artla 1,924 milyar dolar sat kaydetmitir. Ancak irket son eyrekteki sat rakamnn (414,4 milyon dolar) bir nceki eyree gre
92
% 30,3 daha dk olduunu belirtmitir. Firma piyasadaki duraklamay ok ciddiye almaktadr. Ticari artlar dzelene kadar 800 kiinin iine son verdiini ve 2009 iin nceden planlanm olan retim tesislerinin 1den 1,4 GWpe geniletme projesini terk ettiini duyurmutur. 3.9.4. Sharp (Japonya) Photon International dergisine gre 2008de Sharpn pil retimini azaltmas, irketi dnya pil reticileri sralamasnda ikinci sradan drdnc sraya drmtr. Sharp silisyum ince film kapasitesinde ok nemli bir art planlayarak tekrar ie koyulmaya karar vermitir. Sharpn ince film teknolojisi iki amorf silisyum film ve bir mikro kristal silisyum filmden oluan eklemli bir pilden olumaktadr. Sharp, Sakaide (Osaka yaknlarnda) ylda 1 GWp pil retecek boyutta zel yeni bir retim merkezine 72 milyar yen (557,5 milyon euro) yatrm yapmtr. retim Mart 2010da balangta 480 MWplik bir kapasiteyle balayacaktr. Grup nceden 2008de Katsugari (Nara yaknlarnda) fabrikasnda ince film pil retim kapasitesini 15ten 160 MWpe karmt. Firma ince film retimini gelitirme seiminin sebebini, byk aptaki retimde nemli maliyet indirimi salayan imalat srecindeki basitlii nedeniyle aklamaktadr. Ayrca Japon grubu Avrupadaki varln glendirmek amacyla Hamburg, Almanyada bir enerji blm amtr. Kristal veya ince film teknolojileriyle Almanya ve Gney Avrupada Pazar pay kazanmay hedeflemektedir. Sharpn gne pili satlar 2008 mali ylnn ilk 9 aynda bir nceki 2007 ylnn ayn dnemine gre % 30,5 artarak 130,9 milyar yene (1,02 milyar euro) ulamtr.
3.10. GNE ELEKTRK ENERJS EKONOMS

WEO 2007 (International Energy Agency World Energy Outlook 2007) Referans Senaryolarna gre gnmzde konvansiyonel elektrik enerjisi retim kaynaklarna gre pahal olan gneten elektrik enerjisi retiminin nmzdeki yllarda ekonomik ve fizibil hale gelecei beklenmektedir. Avrupa Yenilenebilir Enerji Konseyi (EREC) almasna gre ise 2040 ylna kadar yenilenebilir enerjinin srekli olarak geliecei ve 2040 ylnda Dnya arznn % 27 sinin yenilenebilir enerji kaynaklarndan salanaca ngrlmektedir. EPIA (Avrupa Fotovoltaik Endstri Birlii) bakan Dr. Winfried Hoffmannn Avrupada Fotovoltaik sektrdeki maliyetler konusundaki ngrleri aadaki gibidir: Tablo 3.11. Gne nm iddetine gre fotovoltaik retim maliyeti ve ngrler
Gne Inm iddeti (kWh/m2.yl) 600 1000 1400 1800 Fotovoltaik retim Maliyeti (/kWh) 2007 0,83 0,50 0,36 0,28 2010 0,50 0,30 0,21 0,17 2015 0,42 0,25 0,18 0,14 2020 0,33 0,20 0,14 0,11
Fotovoltaik elektrik retimi fiyatlar ile ebeke elektrik fiyatlar arasndaki rekabetin nasl geliecei hususu aadaki ekil 3.8 de grlmektedir.
93
ekil 3.8. - PV iin elektrik retim maliyeti ve ebeke fiyatlar arasndaki rekabet gc (Kaynak: RWE Energie AG and RSS GmbH) Tablo 3.12. eitli enerji kaynaklarndan elektrik retim maliyeti ve ngrler
Elektrik retim Maliyeti [c/kWh] Fosil (kmr, gaz) Nkleer (PWR, HTR, FBR) Rzgar (Ak denizde / karada) Gne Isl Fotovoltaik Gne Elektrii (gney/kuzey) 9 17 20 40 Bugn 2009 4 4,5 46 7,5 Gelecek 2030 67 3,5 6 8 / 7,5 8 6/5 6 5 / 10 Uzak Gelecek 2050 6,5 9 3,5 6 8 / 7,5 8 3/4 3 3/6
Kaynak: Eurelectric / VGB Power Tech
3.11. DNYADA KURULU, PLANLANAN VE NA HALNDEK GNE ENERJS SANTRALLARI [48] [49]
EPIAnn Gne retimi V 2008 Raporunda yaynlad 2008 tahminlerine gre 2020ye kadar gne enerjisinden retilen elektrikten 1 milyardan fazla insan yararlanacak ve bu sayede iki milyon kiiye i imkan salanacaktr. 354 MWlk SEGS rneinde olduu gibi en byk gne santrallar younlatrmal gne sl santrallardr, ancak yakn zamanlarda byk lekli megawatt boyutlarnda fotovoltaik santrallar da ina edilmitir. 2008de tamamlanan Portekizdeki Moura
94
Fotovoltaik Santral ve Almanyadaki Waldpolenz Gne Park daha byk fotovoltaik santrallara doru olan eilimin gstergeleridir. 550 MWplik Topaz Gne iftlii ve 600 MWplik Rancho Cielo Gne iftlii gibi ok daha bykleri dnlmektedir. Dnyadaki llerin % 4nn fotovoltaikle kaplanmas dnyann tm elektrik ihtiyacn karlamaya yetmektedir. Tek bana Gobi l dnyann tm enerji talebini karlayabilmektedir. Aada gne sl santrallarn listesi verilmektedir. Bunlarn arasnda ABDdeki 354 MW gcndeki Solar Energy Generating Systems (Gne Enerjisi retim Sistemleri) , PS20 gne kulesi (spanya, 20 MW), ve PS10 gne kulesi (spanya, 11 MW) saylabilir. Balcalar spanya ve ABDde olmak zere pek ok yeni santral planlanmakta veya ina edilmektedir. Gelimekte olan lkelerden Msr, Meksika ve Fasta kurulacak entegre gne sl / kombine doal gaz evrim santrallar Dnya Bankas projesi olarak onaylanmtr. Tablo 3.13. Dnyada kurulu iletmedeki baz sl gne santrallar
letmedeki baz byk gne sl santrallar Kapasite (MW) 354
Teknoloji
Santral smi Solar Energy Generating Systems Nevada Solar One Andasol 1 PS20 gne kulesi
lke
Yer Mojave l, California Las Vegas, Nevada Granada Sevilla
Aklama 9 ayr nitenin toplam
Parabolik Oluk
ABD
64 50 20
Parabolik Oluk Parabolik Oluk Gne Kulesi
ABD spanya spanya
Kasm2008de devreye alnd Nisan 2009da devreye alnd Avrupann ilk ticari gne kulesi Ausra irketinin deneme santral Kmr santralnda alternatif buhar retim yntemi olarak
11
Gne Kulesi
PS10 gne kulesi
spanya
Sevilla
Fresnel Yanstc
Kimberlina Gne Isl Enerji Santral
ABD
Bakersfield, California
0,36
Fresnel Yanstc
Liddell Santral
Avustralya
New South Wales
na halindeki Gne Isl Santrallar Martin Next Generation Gne Enerjisi Merkezi, Florida, ABD, kombine evrim santrala buhar beslemesi, parabolik oluk tasarm Andasol 2 Gne Santral, Granada, spanya, s depolamal 50 MW, parabolik oluk tasarm Andasol 3 Gne Santral, Granada, spanya, s depolamal 50 MW, parabolik oluk tasarm
95
Alvarado/La Risca 1 Gne Santral, Badajoz, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Solnova 1 Gne Santral, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Solnova 3 Gne Santral, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Energia Solar De Puertollano SA Gne Santral, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Extresol 1 Gne Santral, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Kuraymat Santral, Msr, 40 MW, doal gaz santralna buhar beslemesi, parabolik oluk tasarm Hassi Rmel Entegre Gne Kombine evrim Santral, Cezayir, 20 MW, doal gaz santralna buhar beslemesi, parabolik oluk tasarm Beni Mathar Santral, Fas, 20 MW, hibrit santraln paras, teknoloji belli deil Solar Tres Gne Kulesi, spanya, s depolamal 17 MW, gne kulesi tasarm eSolar tantm santral, 5 MW, Lancaster, California Jlich Gne Kulesi, Jlich, Almanya, 1,5 MW, s depolamal gne kulesi tasarm Keahole Gne Santral, Hawaii, ABD, Mikro Younlatrmal Gne Enerjisi, parabolik oluk tasarm Tablo 3.14. Duyurusu Yaplm Gne Isl Santrallar ABD
ABDde Duyurusu Yaplm Gne Isl Santrallar Kurulu G 1300 Santraln Ad Eyalet Belli Deil San Bernardino Blgesi San Bernardino Blgesi San Bernardino Blgesi San Bernardino Blgesi Phoenixin Gneybats Kern Blgesi San Bernardino Blgesi San Luis Obispo Blgesi Fresno Blgesi Los Angeles Blgesi Los Angeles Blgesi Palmdale Barstow Victorville Yer Teknoloji Gne Kulesi Stirling Motoru Stirling Motoru smi Verilmeyen Gne Isl Teknolojisi, Askeri Gne Kulesi Fresnel Yanstc Parabolik Oluk Parabolik Oluk Parabolik Oluk Fresnel Yanstc Parabolik Oluk, Biyoktle ile hibrit Gne Kulesi Gne Kulesi Parabolik Oluk, Hibrit Doal Gaz Santralna Buhar Besleme Is Depolamal Parabolik Oluk Parabolik Oluk, Hibrit Doal Gaz Santralna Buhar Besleme
Belli Deil (BrightSource Belli Deil Energy) 850 SES Solar One Kaliforniya 900 SES Solar Two 500 Fort Irwin 400 Ivanpah Gne retim Sistemi 300 Belli Deil Elektrik Kaliforniya Kaliforniya Kaliforniya Florida Arizona Kaliforniya Kaliforniya Kaliforniya Kaliforniya Kaliforniya Kaliforniya
280 Solana Gne Santral Beacon Gne Enerjisi 250 Projesi 250 Harper Lake Gne Carrizo Energy Gne 177 iftlii 107 San Joaquin Gne 1 & 2 84 eSolar 1 66 eSolar 2 62
Palmdale ehri Hibrit Enerji Kaliforniya Projesi Kaliforniya
59 Belli Deil 50
Victorville 2 Hibrit Enerji Kaliforniya Projesi
96
spanyada Duyurusu Yaplm Gne Isl Santrallar

Extresol 2, Badajoz, spanya, 50 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Extresol 3, Badajoz, spanya, 50 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Andasol 4, Granada, spanya, 50 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Andasol 5, Granada, spanya, 50 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Andasol 6, Granada, spanya, 50 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Andasol 7, Granada, spanya, 50 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Manchasol 1, Ciudad Real, spanya, 50 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Manchasol 2, Ciudad Real, spanya, 50 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Solnova 2, Sevilla, spanya, 50 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Solnova 4, Sevilla, spanya, 50 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Solnova 5, Sevilla, spanya, 50 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Ecija 1, Ecija, spanya, 50 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Ecija 2, Ecija, spanya, 50 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Helios 1, Ciudad Real, spanya, 50 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Helios 2, Ciudad Real, spanya, 50 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Termesol 50, Sevilla, spanya, 50 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Arcosol 50, Cdiz, spanya, 50 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Ibersol Badajoz, Fuente de Cantos, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Ibersol Valdecaballeros 1, Valdecaballeros, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Ibersol Valdecaballeros 2, Valdecaballeros, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Ibersol Sevilla, Aznalcollar, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Ibersol Almera, Tabernas, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Ibersol Albacete, Almansa, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Ibersol Murcia, Lorca, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Ibersol Zamora, Cubillos, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Enerstar Villena Santral, Villena, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Aste 1 A, Alczar de San Juan (Ciudad Real), spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Aste 1 B, Alczar de San Juan (Ciudad Real), spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Aste 3, Alczar de San Juan (Ciudad Real), spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Aste 4, Alczar de San Juan (Ciudad Real), spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Astexol 1, Extremadura, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Astexol 2, Extremadura, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Palma del Rio 1, Cordoba, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm Palma del Rio 2, Cordoba, spanya, 50 MW, parabolik oluk tasarm AZ 20, Sevilla, spanya, 20 MW, gne kulesi tasarm Almaden Santral, Albacete, spanya, 20 MW, gne kulesi tasarm Gotasol, Gotarrendura, spanya, 10 MW, dorusal fresnel tasarm Aznalcollar TH, Sevilla, spanya, 80 kW, anak stirling tasarm
97
Duyurusu Yaplm Dier eitli Gne Isl Santrallar; Negev l, srail, 250 MW, tasarm ihaleden sonra aklanacak Upington, Gney Afrika, 100 MW, gne kulesi tasarm Shams, Abu Dhabi Madinat Zayad, 100 MW, parabolik oluk tasarm Yazd Santral, ran, 67 MW, hibrit doal gaz santralna buhar beslemesi, teknoloji bilinmiyor Archimede, Siracusa yaknlar, Sicilya, talya, 28,1 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Solenha, Aspres sur Buch, Fransa, 12 MW, s depolamal, parabolik oluk tasarm Cloncurry Gne Santral, Avustralya, 10 MW, s depolamal, gne kulesi tasarm Nagpur, Hindistan, 10 MW, tasarm bilinmiyor
Devre D Gne Isl Santrallar

Solar One (Solar Twoya evrildi) California, ABD, 10 MW, gne kulesi tasarm Themis (onarm altnda), Fransa, 2 MW, gne kulesi tasarm SES-5, SSCB, 5 MW, gne kulesi tasarm, su / buhar, hizmet dnemi 1985 1989
Fotovoltaik Santrallarn Listesi

Fotovoltaik gne hcreleri gne n elektrie dntrrler ve bata Avrupada olmak zere pek ok fotovoltaik santral ina edilmitir. Nisan 2009 itibariyle dnyann en byk fotovoltaik (PV) santrallar Olmedilla Fotovoltaik Park (spanya, 60 MWp), Puertollano Fotovoltaik Park (spanya, 50 MWp), Moura Fotovoltaik Santral (Portekiz, 46 MW) ve Waldpolenz Gne Parkdr (Almanya, 40 MWp). Bu santrallarn pek ou ziraatla entegredir ve bazlar geleneksel sabit montajl sistemlere gre daha fazla elektrik retmek iin gnein hareketini takip eden yeniliki izleme sistemleri kullanr. Bu santralarn iletimi srasnda yakt maliyeti veya karbon dioksit emisyonu yoktur. Tablo 3.15. - Dnyann en byk PV santrallar (12 MW veya st)
Dnyann En Byk Fotovoltaik (PV) Santrallar (12 MW veya st) DC Pik G (MWp) 60 50 46 40 93 40 0,23 0,11 retim (GWh /yl) 85 Kapasite Faktr
Santral smi
lke
Aklama
Olmedilla Fotovoltaik Park Puertollano Fotovoltaik Park Moura Fotovoltaik Santral Waldpolenz Gne Park
spanya spanya Portekiz Almanya
0,16
Eyll 2008de devreye alnd. 2008 Aralk 2008de devreye alnd. 550.000 First Solar ince film CdTe modl. Aralk 2008de devreye alnd.
98
Arnedo Gne Santral Merida/Don Alvaro Gne Park La Magascona & La Magasquila Gne Santral Ose de la Vega Gne Santral Casas de Los Pinos Fotovoltaik Santral SinAn Santral
spanya spanya spanya spanya spanya Kore
34 30 30 30 28 24 23,2 23,1 23 22,1 21,4 21,2 20 20 20 18 18 15 15 15 14,75 13 0,10 23 0,18 30 0,17 40 0,22 47 41 0,23 0,20 33 0,16
Ekim 2008de devreye alnd. Eyll 2008de devreye alnd.
Ekim 2008de devreye alnd. Austos 2008de devreye alnd
Lucainena de las Torres Fotospanya voltaik Santral Abertura Solar Fotovoltaik Park spanya
Hoya de Los Vincentes Gne spanya Park Almaraz Gne iftlii El Coronil 1 Gne Park Calveron Gne Park Almaraz Gne iftlii spanya spanya spanya spanya
Eyll 2008de devreye alnd.
Eyll 2008de devreye alnd.
Calasparra Fotovoltaik Gne spanya Santral Beneixama Fotovoltaik Santral Olivenza Gne Park Bonillo Gne Park Calzada de Oropesa Gne Santral Gochang Santral Mahora Gne Enerjisi Santral Koethen spanya spanya spanya spanya Kore spanya Almanya
Q-Cells hcreleri kullanlan Tenesol, Aleo ve Solon gne modlleri
Ekim 2008de devreye alnd.
Ekim 2008de devreye alnd. Eyll 2008de devreye alnd. 200.000 First Solar ince film CdTe modl. Aralk 2008de devreye alnd.
99
Nellis Gne Santral Salamanca Gne Santral Guadarranque Gne Park El Realengo Gne Park Solten 1 Fotovoltaik Park Lobosillo Gne Park Sempra Generation Fotovoltaik Santral Hinojosa del Valle Gne Park Villafranca Fotovoltaik Gne Park Erlasee Gne Park
ABD spanya spanya spanya spanya spanya ABD spanya spanya Almanya
14,02 13,8 13,6 13,2 13 12,7 12,6 12 12 12
30
0,24
70.000 gne paneli 70.000 Kyocera paneli
20
0,17
Chaori ve YingLi modlleri Aralk 2008de devreye alnd.
Yksek younlatrmal fotovoltaik teknolojisi 14 0,13 1.408 Solon izleyici
Tablo 3.16. Daha Kk Fotovoltaik Santrallarn nemlilerinden bazlar

Seilmi nemli Daha Kk Fotovoltaik Santrallar DC Pik G (MWp) 11 10 9,5 8,7 8,4 8,2 retim (GWh /yl) 20 11,5 14 11 8,4 17 Kapasite Faktr 0,21 0,13 0,17 0,14 0,11 0,24 Aralk 2007de tamamland 57.600 gne paneli Ekim 2007de tamamland
Santral smi
lke
Aklama 52.000 gne paneli 57.912 gne paneli Aralk 2008de devreye alnd.
Serpa Gne Santral Pocking Gne Park Monte Alto Fotovoltaik Santral Viana Gne Park Gottelborn Gne Park Alamosa Gne Santral
Portekiz Almanya spanya spanya Almanya ABD
Muhlhausendeki Gne Park
Bavyera
Almanya
6,3
6,7
0,12
Aldea del Conde Gne iftlii
spanya
6,3
100
Crevillent Gne iftlii Olmedilla Gne iftlii Rote Jahne Gne Park Darro Gne Park Kameyama
spanya spanya Almanya spanya Japonya
6 6 6 5,8 5,2
0,15
Ocak 2008de tamamland Kasm 2007de tamamland
5,7 11,6
0,11 0,23
90.000 First Solar ince film paneli Conergy ve SunPower panelleri Sharp LCD fabrikas atsnda 47.000 m2
Bir karlatrma olmas asndan dnyann en byk fotovoltaik olmayan gne santral olan Californiadaki SEGS gne sl santral 354 MW kurulu gce sahiptir. Byk nkleer santrallarn kurulu gleri ise genellikle 1.000 MWtan fazladr.
Planlama veya ina aamasndaki byk fotovoltaik santrallar

Tablo 3.17. Planlama veya ina aamasndaki byk fotovoltaik santrallar
Planlama veya ina aamasndaki byk fotovoltaik santrallar Santral smi Rancho Cielo Gne iftlii Topaz Gne iftlii High Plains iftlii Mildura Gne Younlatrc Santral KCRD Gne iftlii DeSoto Blgesi Florida Davidson Blgesi Gne iftlii Cdiz Gne Santral Kennedy Uzay Merkezi, Florida lke DC Pik G (MWp) 600 550 250 154 80 25 21,5 20,1 10 36 0,20 1.100 550 270 0,23 0,25 0,20 retim (GWh /yl) Kapasite Faktr Aklama Signet Solar marka ince film silisyum paneller** OptiSolar marka ince film silisyum paneller** zlemeli SunPower marka monokristal silisyum paneller** Spectrolab marka GaAs hcreler kullanan heliostat younlatrc** 2012de bitirilmesi planlanyor** SunPower tarafndan FPL Energy iin ina edilecek, biti tarihi 2009.* 36 ayr yap** * SunPower tarafndan FPL Energy iin ina edilecek, biti tarihi 2010.**
ABD ABD ABD Avustralya ABD ABD ABD spanya ABD
* na aamasnda; ** Planlama aamasnda
101

1. 2. 3. 4. http://europa.eu/scadplus/leg/en/s14004.htm http://www.eia.doe.gov/oiaf/aeo/pdf/0383(2009).pdf DPT, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan Elektrik Enerjisi, ibid, s. 427. A. Yavuz Ege, Avrupa Birliinin Enerji Politikas ve Trkiyenin Uyumu, AB Enerji Politikas ve Trkiye, Avrupa Bilgi Kprleri Program, Ankara, 2004, s.7. Communication from the Commission, Energy for the Future: Renewable Sources of Energy, White Paper for a Community Strategy and Action Plan, COM(97) 599 final, 26/11/1997. Directive 2001/77/EC of the European Parliament and of the Council of 27 September 2001 on the promotion of electricity produced from renewable energy sources in the internal electricity market. http://europa.eu/scadplus/leg/en/lvb/l27065.htm http://eur-lex.europa.eu/smartapi/cgi/sga_doc?smartapi!celexplus!prod!DocNu mber&lg=en&type_doc=Directive&an_doc=2006&nu_doc=108 http://www.erec.org/ http://europa.eu/scadplus/leg/en/lvb/l27065.htm Global locations suitable for harnessing solar thermal power, Pharabod and Philibert, 1992 http://www.erec.org/documents/publications/2040-scenario.html http://www.solarbuzz.com/ http://www.eia.doe.gov/fuelrenewable.html EurObservER 2009 Photovoltaic Barometer EurObservER March 2009 http://www.eurobserv-er.org/pdf/baro190.pdf WEO 2007 (International Energy Agency World Energy Outlook 2007) Dr. Winfried Hoffmann, EPIA RWE Energie AG and RSS GmbH Eurelectric / VGB Power Tech http://www.energybusinessreports.com/shop/item.asp?itemid=1750 http://www.doe.gov/ http://www.eia.doe.gov
5.
6.
7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.
102
23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49.
http://www.iea.org/ EPIA (European Photovoltaic Industry Association) ESTIF (European Solar Thermal Industry Federation) EUREC Agency (European Association of Renewable Energy Research Centers) EREF (European Renewable Energies Federation) FEDARENE Energies-Cits European Energy Forum European Forum for Renewable Energy Sources (EUFORES) The European Network for Energy Economics Research (ENER) Global Wind Energy Council (GWEC) International Energy Agency (IEA) International Scientific Council for Island Development (INSULA) International Solar Energy Society (ISES) REN21 - Renewable Energy Policy Network for the 21st Century Renewable Energy and Energy Efficiency Partnership (REEEP) United Nations Development Programme United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation United Nations Environment Programme United Nations Framework Convention on Climate Change http://www.ren21.net/ CAN - Climate Action Network WWF - Worldwide Fund for Nature Greenpeace - Greenpeace International www.recovery.com Wikipedia / List of solar thermal power stations http://en.wikipedia.org/wiki/List_ of_solar_thermal_power_stations Wikipedia / List of photovoltaic power stations http://en.wikipedia.org/wiki/List_ of_photovoltaic_power_stations
103
4. DNYADA GNE ENERJS LE LGL MALYET, TEVK VE FNANSMAN KONULARI

4.1. MALYETLER
Gne enerjisinden elektrik enerjisi retim maliyeti gnmz koullarnda konvansiyonel kaynaklardan daha pahaldr. lkelerin da baml olmak istememeleri, CO2 salm miktarlarn drmek istemeleri ve en nemlisi teknolojideki gelimeler gneten elektrik enerjisi retim maliyetlerini hzl ve srekli bir ekilde drmektedir. Uluslararas Enerji Ajans, Dnya Enerji Grnm 2007 (WEO 2007) verilerine gre 2005 ve 2030 referans yllar iin gne g santrallarnnn yatrm maliyetleri aadaki tabloda verilmektedir. Tablo 4.1. Gne G Santrallar Yatrm Maliyetleri
Yatrm Maliyeti Birim Referans yl 2005 Fotovoltaik (PV) 2030 2005 Gne Isl 2030 * Gelimekte olan lkeler 1186 1877 1167 1713 Kaynak: WEO 2007 2471 1860 3102 2840 2401 1799 2766 2457 Minimum OECD 4736 [US$2005/kW] Maksimum OECD 6310 Minimum DEV* 4602 Maksimum DEV* 5675
Tablodaki yatrm maliyetlerinin ok hzl d teknolojideki gelimeden kaynaklanmaktadr. ABD de 2025 ylna kadar PV teknolojindeki gelime ile maliyetlerin ekilde grld gibi decei ngrlmektedir.
ekil 4.1. ABD PV Maliyeti Deiimi (19802025)

(Kaynak: http://www.nrel.gov/docs/fy08osti/42919.pdf)
105
Bu ngrler ile gne enerjisinden retilecek elektrik enerjisinin birim elektrik enerji retim maliyeti rakamlar aadaki tabloda verilmitir. Tablo 4.2. Gne Enerjisi Birim Elektrik Enerjisi retim Maliyetleri
O&M* fiyatlar [US$2005/kW] Fotovoltaik (PV) 3544 1621 67105 4064 Kapasite Faktr [% ] % 821 retim [US$2005/MWh] 313870 149438 80296 48181 mr [yl] 2530 na sresi [yl] <1
Gne Isl * letme ve Bakm
% 1439
2025
24 Kaynak: WEO2007
4.2. Tevikler
Drt lider lke Japonya, Almanya, spanya ve ABD Dnya toplam gne enerjisi kurulu gcnn % 90n oluturmaktadr. lkelerin bu deerlere ulamasndaki ana neden gne enerjili sistemlerin kurulmasn tevik edecek nlemlerdir. Dnyadaki CO2 salmlarnn ve fosil yakt fiyatlarnn tahminlerin zerinde artmas lkelerde yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal elektrik retiminin desteklenmesini gndeme getirmitir. Yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal enerji retimi farkl lkelerde farkl uygulamalar ile tevik edilmektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklarn tevik etmek amacyla uygulanan yntemleri esas itibariyle ana balk altnda toplamak mmkndr. Bunlar srasyla; sabit fiyat uygulamas, kota / ihale yntemi ve yeil sertifika uygulamasdr. Tablo 4.3. Avrupa lkelerinde yenilenebilir kaynaklardan elektrik retimini tevik etmeye ynelik uygulamalar4
Minimum Fiyat Avusturya Belika (Brksel) Belika (Flandern) Belika (Walloon) Danimarka Finlandiya Fransa Birleik Krallk Yunanistan zlanda rlanda talya Lksemburg Hollanda Norve Sertifika Yatrm Teviki Vergi ndirimi hale Dierleri
106
Portekiz spanya sve
(Kaynak: www.ceer.org, CEER Current Experience with Renewable Energy Support Schemes in Europe).
Bu tevik mekanizmalarndan zellikle gne enerjisi konusunda en yaygn olan garantili tarifelerdir (feed-in tariffs). Tablo 4.4. Avrupa Birliine ye lkelerde uygulanan tarife mekanizmalar
AB ye lkelerinde Garantili Tarife Uygulamalar lke Avusturya Kbrs ek Cum. Danimarka Estonya Fransa Almanya Yunanistan Macaristan rlanda talya Litvanya Lksemburg Hollanda Portekiz Slovakya Slovenya spanya 1) 2) 3)
3)
Alm Garantisi x x x (sabit tarife iin) x (karadaki rzgar santrallar hari) x (ebeke kayplar iin) x x x x x x x x x x x (ebeke kayplar iin) x (sabit tarife iin) x (sabit tarife iin)
Aamal Tarife x x x x x x x x x x x x x x x
Tarife ndirimi x (rzgar) X x (PV) -
Prim Opsiyonu x (rzgar) x (yeni taslak) X X
Eit Yk Paylam x1) x x x1) x x x

1)
Tahmin Zorunluluu x (yeni taslak) X X
x x x x x x x
2)
x x x x
Avusturya, Danimarka ve Almanya elektrik youn sanayiler iin zel avantajlar olan eit yk paylam uygulamaktadr. Hollandada her elektrik tketicisi elektrik tketim miktarna baklmakszn YEK-E (Yenilenebilir Enerji Kaynaklarndan elde edilen elektrik) desteine ayn miktar parayla katkda bulunmaktadr. Hollandada 18 Austos 2006dan sonra destek iin bavuran yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektrik elde eden santrallara garantili tarife denmemektedir.
* Kaynak: Fraunhofer, Is, Energy Economics Group, dec,2006- Evaluation of different feed-in tarif design options
107
4.2.1. Garantili Tarifeler (Feed-in tariffs) (Fiyatlandrma Sistemleri) Avrupada baz lkeler tarafndan uygulanmakta olan garantili tarife (feed-in tariff) uygulamalar yledir: Tablo 4.5. Baz Avrupa Birlii lkelerinde uygulanan garantili tarifeler ve sreleri
2006 ylnda devreye giren YEK-E (Yenilenebilir Enerji Kaynaklarndan Elektrik elde eden) santrallar iin destek seviyesi ve sresi Farkl teknolojiler iin 2006da tarife seviyesi (Euro Cent / kWh) ve destek sresi1)
lke Avusturya Kbrs sabit prim Kk Hidro 3,8 6,3 13 yl 6,5 snr yok 8,1 15 yl 10,5 15 yl 5,2 7 yl 5,5 - 7,6 20 yl 6,7 9,7 30 yl 7,3 8,5 12 yl 9,4 snr yok 7,2 15 yl 5,8 10 yl 7,9 10,3 10 yl 9,7 10 yl 7,5 15 yl 6,1 1 yl sabit Slovenya prim 6,0 6,2 10 yl 8,2 8,4 10 yl Yerst Rzgar 7,8 13 yl 9,5 15 yl 10,8 15 yl 14,9 15 yl 7,2 20 yl 5,2 12 yl 8,2 15 yl 8,4 20 yl 7,3 8,5 12 yl 9,4 snr yok 5,7 5,9 15 yl 6,4 10 yl 7,9 10,3 10 yl 7,7 10 yl 7,4 15 yl 7,4 1 yl 5,9 6,1 10 yl 8,1 8,3 10 yl Denizst Rzgar 9,5 15 yl 5,2 12 yl 13,0 20 yl 9,1 20 yl 9,0 12 yl 5,7 5,9 15 yl 6,4 10 yl 9,7 10 yl 7,4 15 yl Kat Biyoyakt 10,2 16,0 13 yl 6,5 snr yok 7,9 10,1 15 yl 10,0 12,0 15 yl 8,0 20 yl 5,2 7 yl 4,9 6,1 15 yl 3,8 21,22) 20 yl 7,3 8,5 12 yl 9,4 snr yok 7,2 15 yl 5,8 10 yl 10,4 12,8 10 yl 7,0 9,7 10 yl 11,0 15 yl 7,2 8,0 1 yl 6,8 7,0 10 yl 9,0 9,2 10 yl Biyogaz 3,0 16,5 13 yl 6,5 snr yok 7,7 10,3 15 yl 9,9 12,5 15 yl 8,0 20 yl 5,2 12 yl 4,5 14,0 15 yl 6,5 21,22) 20 yl 7,3 8,5 12 yl 9,4 snr yok 7,0 7,2 15 yl 5,8 10 yl 10,4 12,8 10 yl 2,1 9,7 10 yl 10,2 15 yl 6,6 1 yl 5,0 12,1 10 yl 6,7 14,3 10 yl Fotovoltaik 47,0 60,0 13 yl 21,1 39,3 15 yl 45,5 15 yl 49,0 15 yl 8,0 20 yl 5,2 12 yl 30,0 55,0 20 yl 40,6 56,8 20 yl 40,0 50,0 12 yl 9,4 snr yok 44,5 49,0 20 yl 28,0 56,0 10 yl 9,7 10 yl 31 45 15 yl 21,2 1 yl 6,5 37,5 10 yl 8,7 39,7 10 yl Jeotermal 7,0 13 yl 15,5 15 yl 18,0 15 yl 6,9 20 yl 5,2 12 yl 12,0 15,0 15 yl 7,2 15,0 20 yl 7,3 8,5 12 yl 9,4 Snr yok 9,3 1 yl 5,9 10 yl 8,1 10 yl
ek Cumhuriyeti
Danimarka Estonya Fransa Almanya Yunanistan Macaristan rlanda talya Litvanya Lksemburg Hollanda Portekiz Slovakya
108
sabit spanya prim
6,1 6,9 snr yok 8,6 9,4
6,9 snr yok 9,4
6,9 snr yok 9,4
6,1 6,9 snr yok 8,6 9,4
6,1 6,9 snr yok 9,4
23,0 44,0 snr yok 25,5
6,9 Snr yok 9,4
1) Euro dnda bir para birimi kullanan lkeler iin 1 Ocak 2006nn kuru kullanlacaktr . 2) Almanya iin verilen maksimum deer , yeniliki teknolojilerin gelimi kullanm, Kombine Is ve G retimi ve srdrlebilir biyoyakt kullanmna verilen primlerin toplamdr. * Kaynak: Fraunhofer, Is, Energy Economics Group, dec,2006- Evaluation of different feed-in tarif design options
Baz lkeler iin bu tarife uygulamalarnn ayrntlar ise yledir: 4.2.1.1. Almanya Almanyada Alman Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Kanunu (Erneuerbare Energien Gesetz = EEG) ile dzenlenen ve 1 Austos 2004ten beri yrrlkte olan garantili tarifeler Haziran 2008de yaplan deiiklikle son eklini almtr. Bu deiiklikle umulandan ok fazla olan kapasite byme oranlar dikkate alnarak tarifelerdeki indirim oranlar artrlm, daha dk bir tarifeye tabi olan yeni bir kategori (1.000 kWpden byk at st sistemler) eklenmi, ayrca bina cephelerine uygulanan prim kaldrlmtr.[9], [10]. Almanyada garantili tarifeler fotovoltaik santraln trne, byklne ve devreye alnd tarihe bal olarak deimekte, ancak bu belirlenen tarife santral devreye alndktan sonraki 20 yl boyunca sabit kalmaktadr. Bu tarifeler her yl belli bir indirim orannda azaltlmaktadr. Bu tarife uygulamas aada Tablo 4.6.da aklanmtr. Tablo 4.6. Almanyadaki garantili tarife uygulamas
at st Garantili Tarife P 30 kWp ndirim 2008 2009 2010 2011 %8 %8 %9 c/ kWh 46,75 43,01 39,57 36,01 %8 %8 %9 30 < P 100 kWp ndirim c/ kWh 44,48 40,91 37,64 34,25 % 10 % 10 %9 100 < P 1000 kWp ndirim c/ kWh 43,99 39,58 35,62 32,42 % 25 % 10 %9 P > 1000 kWp ndirim c/ kWh 43,99 33,00 29,70 27,03 % 10 % 10 %9 Yerde konumlu Tm ndirim c/ kWh 35,49 31,94 28,75 26,16
Garantili tarifeler 20 yl iin sabittir.
Almanyada 20 yl sreli sabit fiyatl kontratlar yaplmaktadr. Gelecek yllardaki kontratlar daha dk fiyatlardan yaplacak, ancak azalma miktar pazarn her yl belli bir referans deerinden az veya ok bymesine gre ayarlanacaktr. ndirim oranlarndaki bu ayarlama aada Tablo 4.7.de aklanmtr.
109
Tablo 4.7. Almanyada garantili tarifelerdeki indirim orannn kapasite artna gre ayarlanmas
ndirim % +1 % -1 2009 pazar (MWp) >1500 <1000 2010 pazar (MWp) >1700 <1100 2011 pazar (MWp) >1900 <1200
Fotovoltaik pazarn bymesi (yeni kurulumlar) bir yl iin belirlenen byme kotasndan daha fazla veya az olursa, bir sonraki ylda indirim srayla bir yzdelik puan artacak veya azalacaktr.
1991 yl ile 2003 yllar arasndaki bileen ve retim proseslerindeki teknolojik gelimelerin sonucu gne enerjisi sistemlerinin maliyeti yaklak % 60 dmtr. Daha sonraki yllarda silikon temin etme skntsndan dolay artan fiyatlarn tekrar dmekte olduu grlmektedir. Fotovoltaik sistem maliyetlerindeki azalma, garantili tarifelerdeki kademeli indirimin de en byk nedenlerinden biridir. 4.2.1.2. spanya spanyada gne enerjisi kullanm, 1990 yllardan itibaren desteklenmi teknolojinin geliimi ve verilen destekler sayesinde, 2005 ylndan sonra hz kazanmtr. RD 316/2004 sayl kararname ile yenilenebilir enerjiden retilen enerjiye destek verilmitir. RD 661/2007 sayl kararname ile her yl yenilenmek kaydyla (enflasyona bal) tarife destei salanmtr. Gne Isl santrallarna destek iin RD 661/2007 sayl kararname ile ilk 25 yl iin 26,9375 c/kWh, 25 yldan sonras iin 21,549 c/kWh tarife verilmitir. Tarife destei dnda havuz fiyatlarnda da gne iin taban ve tavan deerleri belirlenerek sbvanse edilmektedir. spanya toplam olarak kWh bana 39 ABD senti tarife ile termal gne santrallarnn kurulmasn destekleyen bir lkedir. RD 1578/2008 sayl Kanun ile fotovoltaik santrallar iin Eyll 2008 sonras geerli tarife durumu aada Tablo 4.8.de olduu gibidir: Tablo 4.8. spanyada fotovoltaik santrallara uygulanan garantili tarifeler
Azami santral kurulu gc at st Garantili tarifeler Yere konumlu Toplam tavan 20 kWp 2 MWp 10 MWp 2009 tarifesi (c/kWh) 34 32 32 2009 tavan (MW) 27 240 233 500 2010 tavan 2011 tavan (MW) (MW) 30 265 207 502 33 292 162 488
Garantili tarife deme sresi sabit 25 yldr. Tarifeler ve tavanlar aylk sreler iin bir nceki aydaki talebe gre ayarlanr.
20092011 yllar iin geerli olan bu tarife bu yllar iinde her yl yaklak 500 MW olmak zere kurulacak ilk 1500 MW civarndaki santral iin geerlidir. Tarife 2012de revize edilecektir.
110
Yukarda bahsedilen kararnameyle Gne Isl santralleri iin 2007 sonras geerli tarife 26,9 c/kWh olarak belirlenmitir. 50 MWa kadar olan santraller iin geerli olan bu tarife 25 yllk alm garantisi vermektedir. na edilecek ilk 500 MW iin geerli olacak olan bu fiyat her yl (enflasyon 1) yzde orannda artacaktr. 4.2.1.3. talya 19 ubat 2007 tarihli kararname ile belirlenmi garantili tarifeler aadaki gibidir: Tablo 4.9. talyada fotovoltaik santrallar iin garantili tarife uygulamas
Kurulu G (kWp) 1P3 Garantili tarife (2008) 3 < P 20 P > 20 Binaya entegre (c/kWh) 49 46 44 at st (c/kWh) 44 42 40 Yere konumlu (c/kWh) 40 38 36
Kabul edilebilir azami kurulu g 1200 MWpdir. Baz durumlarda % 5e eit bir ek prim uygulanmaktadr. 2009dan balamak zere sonraki yllarda 2008 tarifeleri her yl % 2 azalacak. Garantili tarife demesi 20 yl iin sabit olacaktr.
Bu tablodaki fiyatlar en ge 31 Aralk 2008de devreye giren sistemler iin geerli olup 20 yl sre ile sabit kalacaktr. 2009 ve 2010 yllarnda devreye girecek sistemler iin bu fiyatlar 2008den sonraki her yl iin % 2 azaltlarak uygulanacak ve yine 20 yl sabit olacaktr. Kararnameye gre 2010 sonras iin koullara gre 2011den balayarak her iki ylda bir kararnameyle yeni bir tarife belirlenecek, eer yeni bir kararname belirlenmezse 2010 tarifeleri geerli olacaktr. [11] 4.2.1.4. Fransa Fransada fotovoltaik santraller iin geerli tarife durumu aadaki gibidir: Tablo 4.10. Fransada fotovoltaik santrallara uygulanan garantili tarifeler
Fransa Anakaras (c/kWh) Garantili tarife (2008) Garantili tarife (2009) at st ve yere konumlu Binaya entegre at st ve yere konumlu Binaya entegre 31,2 57,2 32,8 60,2 Denizar ller ve Topraklar + Korsika (c/kWh) 41,6 57,2 43,7 60,2
Garantili tarifeler 20 yl iin sabittir. Tarife her yl enflasyona gre dzenlenecektir.
20 yllk kontrat iin geerli bu fiyatlar enflasyona endekslidir. Ayrca vergi kredileri eklinde ek yatrm tevikleri de vardr. Fransa da 2005 ylnda % 40 gelir vergisi indirimi ve dk alm garantisi fiyat (2005de 14,13 c/kWh) yatrmclar memnun etmemitir. Byme Fransz denizar blmlerinden gelmitir. Sonu olarak 2005 ylnda 6,7 MWplik kurulu g art ile toplam ka-
111
pasite 33 MWpe ykselmiti. Bu gelimeden sonra gelir vergisi indirimi % 50ye karlm, yeniden hesaplanan alm fiyat da zel kiiler iin 22,5 c/kWh, profesyoneller iin 30,5 c/kWh olarak artrlmtr. Fransann hedefi, uzun dnem yatrm planlarnda 2010 yl iin 120 MWpdir. (85 MWp Fransz denizar birimleri iin). [12] 4.2.1.5. Yunanistan Yunanistan parlamentosu tarafndan 2006 ortalarnda oylanp kabul edilen yasa deitirilerek fotovoltaik santrallar iin garantili tarife rejimini de ieren yeni bir dzenleme 15 Ocak 2009 tarihinde kabul edilmitir. [13], [14]. Gelecek iki yl iin garantili tarifeler deimeden kalacaktr. Austos 2010 itibaryla garantili tarifelerde bir azalma sz konusu olacaktr. Ancak yatrmclar bu tarihten nce bir sistem balant anlamas yaparak garantili tarifeyi sabitleyebilir ve tesisin kurulumunu bitirmek iin bir 18 ay daha kazanabilirler. Bu da pratikte garantili tarifenin 2012 balarna kadar deimeden kalaca anlamna gelmektedir Yeni fotovoltaik kanunu srada bekleyen projeler iin bir son bavuru tarihi belirlemitir. Halen dosyalanm olan bavurular (3 GWpden fazla) 2009 sonuna kadar deerlendirilip kabul veya reddedilecektir. Yeni dzenlemeler ile kabul edilebilecek bavuru miktarna dair nceki kararlarla belirlenen 800 MWp st limiti de kaldrlmtr. Yeni bavuracaklar iin srecin nasl alaca bilinmemekte olup halen yeni bavuru kabul edilmemektedir. Ancak durum belli olana kadar yeni bavuracaklar lisans sahibi bir irketi satn alma seeneine sahiptir. nceden var olan % 40 hibe sistemlerin ou, yeni garantili tarifeye ek olarak geerliliini koruyacaktr (Hibeye hak kazanmak iin gereken asgari yatrm tutar = 100.000 ). at st fotovoltaik sistemler iin ek 750 MWp gc hedefleyen ayr bir program 2009 yl iinde duyurulacaktr (Bu hedef iin nasl bir zaman izelgesi olaca hala bilinmemektedir). at st sistemler 20 yl iin daha yksek bir tarifeye tabi olacak, ancak hibe alamayacaktr. Yeni kanun 10 MWpden byk fotovoltaik sistemler iin bir ihale sreci belirlemitir. Bunun nasl ileyeceine dair ayrntlar daha sonra kesinletirilecektir. Yeni garantili tarifeler aadaki gibidir: Tablo 4.11. Yunanistanda fotovoltaik santrallar iin garantili tarifeler
Garantili Tarifeler (/MWh) Yl 2009 2009 2010 Ay ubat Austos ubat Anakara ebekesi >100 kWp 400,00 400,00 400,00 100 kWp 450,00 450,00 450,00 Otonom Ada ebekeleri >100 KWp 450,00 450,00 450,00 100 KWp 500,00 500,00 500,00
112
2010 2011 2011 2012 2012 2013 2013 2014 2014
Austos ubat Austos ubat Austos ubat Austos ubat Austos
392,04 372,83 351,01 333,81 314,27 298,38 281,38 268,94 260,97 1.3*SMMn-1
441,05 419,43 394,88 375,53 353,56 336,23 316,55 302,56 293,59 1.4*SMMn-1
441,05 419,43 394,88 375,53 353,56 336,23 316,55 302,56 293,59 1.4*SMMn-1
490,05 466,03 438,76 417,26 392,84 373,59 351,72 336,18 326,22 1.5*SMMn-1
2015ten itibaren n yl SMM = Sistem Marjinal Maliyeti
Tarifeler 20 yl garantilidir. Fiyatlar yllk olarak enflasyona gre ayarlanacaktr. (Bir nceki yln Tketici Fiyat Endeksinin % 25i kadar). 4.2.1.6. Avusturya Avusturyada rzgara kWh bana 7,8 Euro cent tevik verilirken gnee 60 Euro cente kadar tevik verilmektedir. Avusturyada 20 Aralk 2002 ve FLG II 508/2002 sayl kararla yeni fotovoltaik santrallar (Yeni santrallar 1 Ocak 2003 ile 31 Aralk 2004 arasnda onaylanan ve en ge 30 Haziran 2006 kk hidroelektrik santrallar iin 31 Aralk 2005 tarihinde hizmete giren tesislerdir) iin garantili tarife 20 kWpe kadar olan sistemlerde 60 c/kWh, 20 kWpin zerindeki sistemler de ise 47 c/kWh olarak belirlenmitir. Bu tarife toplam 15 MW yurtii kapasiteye kadar geerlidir. 4.2.1.7. Bulgaristan Fotovoltaik santraller iin 30 Mart 2009 itibaryla geerli tarife durumu: [15] Tablo 4.12. Bulgaristanda fotovoltaik santrallar iin garantili tarife durumu
Sistem Bykl (kWp) 5 >5 Garantili Tarife (Leva/MWh) 823 755 Garantili Tarife (Yaklak Euro Deeri) (c/kWh) 42,1 38,6
demeler 25 yllk kontratlara bal olarak yaplacaktr. Fiyatlar bir nceki yln fiyatnn % 95in den daha az olmamak kaydyla ayarlamaya tabidir.
113
4.2.1.8. ek Cumhuriyeti ek Cumhuriyetindeki garantili tarife uygulamas u ekildedir: Tablo 4.13. ek Cumhuriyetinde fotovoltaik santrallar iin uygulanan garantili tarifeler
Garantili Tarife (2008) Yeil pri m (2008) 13,460 CZK/MWh (51,2 c/kWh) 12,650 CZK/MWh (48,1 c/kWh)
Garantili tarifeler 20 yl iin sabittir. Yatrmc standart bir garantili tarife ile piyasa fiyatna eklenen bir yeil prim arasnda seim yapabilir.
4.2.1.9. Portekiz Portekizde uygulanan garantili tarifeler aadaki gibidir: Tablo 4.14. Portekizde fotovoltaik santrallara uygulanan garantili tarifeler
Azami santral kurulu gc Garantili tarife (2008) Tavan 3,68 kWp 65 c/kWh 12 MWp
deme balantnn yapld yldan sonraki 5 yl iin sabittir. Bu dnemden sonra, 10 yllk bir dnemde tarife her 10 MWp iin % 5 azaltlacaktr.
4.2.1.10. Avustralya Avustralya da Fotovoltaik Destek Program (PVRP) evelere ve kamu organizasyonlarna atlarna PV g sistemleri kurmas iin fon vermektedir. Destek programnda 8000 $ a kadar Watt bana 4 AUS$ dan 8 AUS$ a kadar destek salanmaktadr. 2 kilowatta kadar olan gler iin kamu organizasyonlar yatrmn % 50 sini destek olarak alabilmektedirler. Avustralya da Mays 2005 de bitmesi planlanan proram Haziran 2007 ye uzatlm ve ilave 11,4 milyon AUS$ kaynak aktarlmtr. Bu program daha sonra 2012 ye kadar uzatlmtr. 4.2.1.11. Hindistan Ocak 2008 ylnda Hint Hkmeti gne g santrallar iin sbvansiyon yapma karar almtr. Sbvansiyon, ebekeye balanacak PV sistemleri iin kWh bana 12 rupi (USD 0,30) sl gne sistemleri iin ise kWh bana 10 rupilik bir miktar iermektedir. Bu tevikler 10 sene iin geerli olacaktr. Garantili tarifeler dnda eitli tevik ve yardmlar da mevcuttur. rnein Avrupa Birlii dahilinde gne enerjisi dahil yenilenebilir enerji kaynakl projelere aratrma, gelitirme, yenilik yardmlar ve ayrca evre koruma yardmlar verilmektedir.
114
4.2.2. Karbondioksit Emisyon ndirimi Kredileri Kresel Isnma ve iklim deiiklii ile mcadele etmek amacyla Birlemi Milletler nclnde oluturulan Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi 9 Mays 1992de imzaya alm ve 21 Mart 1994de yrrle girmitir. Buna ek olarak 11 Aralk 1997de karbondioksit emisyonlar konusunda balayc hkmleri olan Kyoto Protokol imzaya alm, 16 ubat 2005te de yrrle girmitir. Trkiye Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesine 24 ubat 2004de taraf olmutur. Bilahare, Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesine Ynelik Kyoto Protokolne katlmamz, Bakanlar Kurulunca 7 Mays 2009 tarihinde kararlatrlmtr. Bu karar, 27227 say ve 13 Mays 2009 tarihli Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Ancak prosedrler gerei Trkiyenin 2012 sonuna kadar herhangi bir ykmll bulunmamaktadr. Trkiye protokol kabul etmekle 2012den sonra geerli olacak Kyoto Protokol sonras rejimin hazrlanmasnda sz sahibi olmutur. Kyoto sonras rejim iin grmeler srmekte olup, konunun 2009 Aralk aynda Danimarkann bakenti Kopenhagda yaplacak Birlemi Milletler klim Deiiklii Konferansnda bir sonuca balanmas beklenmektedir. Kyoto Protokolnn getirdii ykmllk ve mekanizmalar karbondioksit emisyon indirimlerinin alnp satlabilen bir kredi olarak serbest piyasada ilem grmesi sonucunu dourmutur. Bu piyasalar temel olarak Zorunlu Piyasalar ve Gnll Piyasalar olmak zere ikiye ayrlr. Bir ykmllk altna giren lkelerin katld piyasalar Zorunlu Piyasalar, herhangi bir ykmllk altnda olmamasna ramen gnll olarak karbon dioksit emisyon indirimi salayan lkelerin katld piyasalara da Gnll Piyasalar ad verilmektedir. Kyoto Protokol; ykmllk altna giren lkelere sera gaz emisyon snrlandrmalarn karlamalar iin baka yerlerden sera gaz emisyon indirimi kredilerini satn almak, ykmllk altnda olan veya olmayan dier lkelerde projeler gelitirmek, finansal takas ve elinde fazla kredi olan lkelerin dier lkelere kredi satmas gibi eitli kolaylklar salamtr. Esneklik Mekanizmalar olarak anlan bu kolaylklar, Emisyon Ticareti (Emissions Trading), Temiz Kalknma Mekanizmas (Clean Development Mechanism) ve Ortak Uygulama (Joint Implementation) olarak sralanabilir. Rzgar ve gne gibi sfr emisyon reten yenilenebilir enerji kaynaklar veya ortalamann ok altnda emisyona neden olan dier enerji kaynaklar karbon kredisi ticaretinde n plana gemitir. ok farkl isimler altnda eitli krediler olmasna ramen bunlarn temel birimi [ton CO2-eq] (karbondioksit edeeri ton) olarak kabul edilmektedir. Karbondioksit gaz referans alnmakta ve kresel snma potansiyeli 1 olarak kabul edilmekte, dier sera gazlarnn kresel snma potansiyeli buna gre deerlendirilmektedir (rnein metan gaz iin 21). Santrallar sz konusu olduunda bir sistemin salad karbondioksit emisyon indirimi retilen elektrik enerjisinin belli bir katsay (emisyon faktr) ile arplmasyla bulunmaktadr. Sonuta sistemin karbondioksit emisyon indirimi ton cinsinden bulunmakta, her ton da bir kredi olarak alnp satlmaktadr. Emisyon faktr genel olarak [(ton CO2-edeer)/GWh] birimiyle ifade edilmektedir. Bu emisyon faktrnn deeri yere, zamana, ve hesaplama yntemine bal olarak deimekle birlikte dnya ortalamas 600 ton/GWh[8], Trkiye ortalamas da 650 ton/GWh[38] civarndadr. Bu, Trkiye iin sfr emisyon reten bir rzgar veya gne enerjisi santralndan retilecek her 1 GWh elektrik enerjisi iin 650 ton karbondioksit emisyon indirimi salanaca, yani 650 karbon kredisi retilecei anlamna gelmektedir. Trkiyenin halen dahil olduu (2012ye kadar) gnll piyasalarda retilen karbon kredileri VER (Verified Emission Reduction = Dorulanm Emisyon ndirimi) olarak adlandrlmaktadr. Gnll piyasalar belirli kurallara bal olmadndan VER
115
kredileri iin kesin bir fiyat vermek zordur ve genelde fiyatlandrma proje baznda deerlendirme yoluyla yaplmaktadr. ounlukla projenin kalitesi ve karlad standart fiyatlandrmada nem kazanmaktadr. Gnll piyasalarda VCS, VER+ gibi pek ok standart kullanlmakla birlikte en sk kurall ve kaliteli, dolaysyla da en ok gelir getireni, son zamanlarda Trkiyede rzgar enerjisi projelerinde sklkla kullanlan Gold Standarddr. Gold Standard zellikle rzgar ve gne enerjisi projeleri iin ok uygundur ve bu tr projelerin Gold Standard almasnda herhangi bir zorluk bulunmamaktadr. Gold Standard karlayan VER kredileri iin kesin bir fiyat vermek zor olsa da 2008 ylndaki kresel ekonomik krizden nce ortalama 10 11 Euro gibi fiyatlarn geerli olduu sylenebilir. Krizden nce Trkiyedeki baz rzgar enerjisi projelerinden retilen kredilerin 11 Eurodan satld bilinmektedir. Bu raporun yayna hazrland Mays 2009 aynda bu fiyatn ortalama 7 8 Euro civarnda olduu sylenebilir. rnek vermek gerekirse 10 MWp gcnde ve ylda 17 milyon kWh enerji reten bir fotovoltaik santralmz olduunu varsayalm. Bu santral ylda kabaca 17 GWh x 650 ton/GWh = 11.050 ton karbon kredisi retecektir. Bu kredilerin 8 Eurodan satld dnlrse ylda brt olarak 88.400 Euro karbon geliri elde edilecektir. Masraflar ve danmanlk cretleri gibi eitli harcamalar ok deiken olmakla birlikte bu harcamalar ktktan sonra kabaca ylda 70.000 Euro net karbon geliri elde edilebilir. Yaplan baz hesaplamalara gre bu karbon geliri byle bir santraln yllk bakm ve iletim masraflarn karlayabilmektedir. Ancak Trkiyede uygulamaya geebilecek gne enerjisi projelerinin ounun 2012 ylndan sonra devreye alnabilecei ve 2012 sonras hem Trkiyede hem de dnyada Kyoto Protokol sonras dnemde karbon ticaretinin durumunun belirsiz olduu unutulmamaldr. Genel olarak beklentiler iklim deiikliinin artan nemine bal olarak karbon ticaretinin de Kyoto sonras dzende neminin artarak srecei, fiyatlarn da buna paralel olarak artma eiliminde olaca ynndedir. Sonu olarak, karbon kredilerinin gne enerjisi santrallar iin nemli bir tevik unsuru olma zelliinin artarak devam edecei sylenebilir.
116

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. WEO 2007 (World Energy Outlook 2007), International Energy Agency (IEA) http://www.nrel.gov/docs/fy08osti/42919.pdf http://www.eia.doe.gov/oiaf/aeo/pdf/0383(2009).pdf Elektrik Piyasasnda Yeil Sertifika Uygulamasnn Dzenleme Kurumlar Asndan ncelenmesi Erol nal, Mustafa Gzen www.ceer.org, CEER Current Experience with Renewable Energy Support Schemes in Europe EREC (European Renewable Energy Council) (www.erec.org) http://www.worldfuturecouncil.org/fileadmin/user_upload/Maja/Feed-in_Tariffs_WFC.pdf Solar Generation V 2008, Solar electricity for over one billion people, and two million jobs by 2020, EPIA, 2008 EurObservER 2009 Photovoltaic Barometer EurObservER March 2009 http://www.eurobserv-er.org/pdf/baro190.pdf http://www.solarserver.de/solarmagazin/eeg_04.pdf http://www.solarwirtschaft.de/fileadmin/content_files/EEG2009_ Zusammenfass.pdf http://www.neocoop.eu/Pictures/conto_energia_2007_en.pdf http://www.photovoltaique.info/Le-tarif-d-achat.html http://www.helapco.gr/library/19-01-09/New_PV_Law_Greece_19Jan09.pdf http://www.helapco.gr/library/LAW_3468_2006__RES.pdf http://www.dker.bg/resolutions/res_c04_09.pdf FEDARENE Energies-Cits European Energy Forum European Forum for Renewable Energy Sources (EUFORES) The European Network for Energy Economics Research (ENER) Global Wind Energy Council (GWEC) International Scientific Council for Island Development (INSULA) International Solar Energy Society (ISES) REN21 - Renewable Energy Policy Network for the 21st Century (http://www. ren21.net/) Renewable Energy and Energy Efficiency Partnership (REEEP) United Nations Development Programme United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation United Nations Environment Programme United Nations Framework Convention on Climate Change CAN - Climate Action Network WWF - Worldwide Fund for Nature Greenpeace - Greenpeace International
117
33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 44.
ESTIF (European Solar Thermal Industry Federation) www.feed-in-cooperation.org www.worldfuturecouncil.org United Nations Framework Convention on Climate Change (http://unfccc. int/2860.php) The Gold Standard - www.cdmgoldstandard.org The Gold Standard Registry Public Reports VER Projects (http://goldstandard.apx.com/report.asp?r=111) IPCC Intergovernmental Panel on Climate Change - http://www.ipcc.ch/ Carbon Positive - http://www.carbonpositive.net/ Point Carbon - http://www.pointcarbon.com/ Carbon Finance Report - http://carbonfinancereport.com/ ABD tevik http://store.altestore.com/Meters-Communications-Site-Analysis/Solar-SiteAnalysis-Tools/Wiley-Electronics-ACME-Solar-Site-Evaluation-Tool-ASSET/ p7063/
43. http://www.dsireusa.org/
118
TRKYEDE GNE ENERJSNN DURUMU
5. TRKYENN GNE ENERJS POTANSYEL, YAPILAN ALIMALAR VE GELMELER

5.1. TRKYENN GNE ENERJS POTANSYEL [1], [2].
lkemiz, corafi konumu nedeniyle sahip olduu gne enerjisi potansiyeli asndan birok lkeye gre ansl durumdadr. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrlnde (DM) mevcut bulunan 19661982 yllarnda llen gnelenme sresi ve nm iddeti verilerinden yararlanarak EE tarafndan yaplan almaya gre Trkiye ortalama gnelenme sresinin gnlk toplam 7,2 saat, nm iddetinin gnlk toplam 3,6 kWh/m olduu tespit edilmitir.
ekil 5.1. Trkiye Ortalama Gnelenme Sreleri

Kaynak:http://www.meteoroloji.gov.tr/2006/zirai/zirai-calismalar.aspx?subPg=e
lkemiz 781.000 km2 yzey alanyla, 36 - 42 kuzey enlemleri arasnda gneli bir kuakta yer almakta ve gne enerjisi potansiyeli bakmndan corafi olarak son derece iyi bir konumda bulunmaktadr. Elektrik leri Ett daresi resmi raporlarna gre Trkiyenin yllk gnelenme sresi 2.640 saat ve yllk yatay gne nm iddetinin 1.311 kWh/m2dir (ekil 5.2).
ekil 5.2. - Trkiyenin gne haritas (kWh/(m2.yl)) (Fotoraf: Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl)
120
Aylara gre Trkiye gne enerji potansiyeli ve gnelenme sresi deerleri ise aadaki Tabloda verilmitir. Tablo 5.1 - Trkiyenin Aylk Ortalama Gne Enerjisi Potansiyeli
AYLAR OCAK UBAT MART NSAN MAYIS HAZRAN TEMMUZ AUSTOS EYLL EKM KASIM ARALIK TOPLAM ORTALAMA AYLIK TOPLAM GNE ENERJS (Kcal/cm2-ay) 4,45 5,44 8,31 10,51 13,23 14,51 15,08 13,62 10,60 7,73 5,23 4,03 112,74 308,0 cal/cm2-gn (kWh/m2-ay) 51,75 63,27 96,65 122,23 153,86 168,75 175,38 158,40 123,28 89,90 60,82 46,87 1311 3,6 kWh/m2-gn GNELENME SRES (Saat/ay) 103,0 115,0 165,0 197,0 273,0 325,0 365,0 343,0 280,0 214,0 157,0 103,0 2640 7,2 saat/gn
Kaynak: EE Genel Mdrl
Yukardaki Tablodan Trkiye genelinde ve blgeler baznda maksimum gnelenme Temmuz aynda, minimum gnelenme ise Aralk aynda olduu grlmektedir. Trkiyenin en fazla gne enerjisi alan blgesi Gney Dou Anadolu Blgesi olup, bunu Akdeniz Blgesi izlemektedir. Gne enerjisi potansiyeli ve gnelenme sresi deerlerinin blgelere gre dalm da Tablo 5.2de verilmitir. Ancak, bu deerlerin, Trkiyenin gerek potansiyelinden daha az olduu, daha sonra yaplan almalar ile anlalmtr. 1992 ylndan bu yana EE ve DM, gne enerjisi deerlerinin daha salkl olarak llmesi amacyla enerji amal gne enerjisi lmleri almaktadrlar. Devam etmekte olan lm almalarnn sonucunda, Trkiye gne enerjisi potansiyelinin tablodaki deerlerden % 2025 daha fazla olmas beklenmektedir. EEnin l yapt 8 istasyondan alnan yeni lmler ve DM verileri yardm ile 57 ile ait gne enerjisi ve gnelenme sreleri deerleri hesaplanarak bir kitapk halinde baslmtr.
121
Tablo 5.2 - Trkiyenin Yllk Toplam Gne Enerjisi Potansiyelinin Blgelere Gre Dalm
BLGE G.DOU ANADOLU AKDENZ DOU ANADOLU ANADOLU EGE MARMARA KARADENZ Kaynak: EE Genel Mdrl TOPLAM GNE ENERJS (kWh/m2-yl) 1460 1390 1365 1314 1304 1168 1120 GNELENME SRES (Saat/yl) 2993 2956 2664 2628 2738 2409 1971
Bu veriler baz alnarak yaplan bir almada, Trkiyenin Gneydou ve Akdeniz Blgeleri iinde kalan ve yzlmnn % 17sini kapsayan blmnde gneli su stclarnn yl boyunca tam kapasite ile alabilecei sonucuna varlmtr. Trkiye yzlmnn % 63 n kapsayan blmde gneli su stclarnn yl boyunca alma oran % 90 ve lkenin % 94 n kapsayan bir blmdeki alma oran ise % 80dir. Trkiyenin hemen hemen her yerinde, gneli su stclarnn yln % 70i kadar bir sre boyunca tam randmanla alabilecekleri sonucuna varlmtr. Bu durum, gneli su stma dndaki dier termik uygulamalar iin de hemen hemen ayndr. Ancak, yalnz direkt radyasyonun etkili olduu direkt dnmler ve konsantrasyonlu almalar iin, bulutluluk faktr yksek olan Dou Karadeniz ve ukurova gibi baz blgelerde yl boyunca tam randmanla alma sresi dz toplayclara gre biraz daha dktr. [1] Trkiye, gne enerjisi potansiyeli ve bu potansiyelin blgelere gre dalm ynnden, her trl gne enerjisi uygulamalarna msait bir lke saylabilir. Toporafyann, yerleim yerlerinin ve tarm vb alanlarn dalm ve ulam gibi kstlayc faktrlerin, bu alann ancak % 1inin kullanlmasna imkan salayaca kabul edildiinde, Trkiye iin, gne enerjisi gerek kullanma alan yaklak 7,8 milyon m2 olmaktadr. [3]
5.2. TRKYEDE GNE [1], [2].

Trkiye, gne kua ierisinde olup, yllk gnelenme sresi 2.640 saattir. Blgelere gre bu deer 3.016 saat ile 1.966 saat arasnda deimektedir. Trkiyede gne nm iddetinin yllk ortalamas 3,7 kWh/m2.gn ile 1,5 kWh/m2.gn arasnda deiir. Blgelerin yllk ortalamas ise 4,0 kWh/m2.gn ile 2,9 kWh/m2.gn snrlar arasnda bulunmaktadr. Trkiyenin tm yzeyine bir ylda den gne enerjisi 975 x 1012 kWh kadardr. Bir baka anlatmla, gne Trkiye iin 376 TW (1 TW=106 MW) g kayna demektir. Bu deer kurulu elektrik santrallarmzn 7.880 katna edeerdir. Trkiyenin zerine gelen gne enerjisinin btnnn enerji retim amacyla kullanlmas sz konusu olamaz. Ancak genel enerji bilanosu iin brt gne enerjisi potansi15 yeli, alnan gne enerjisinin % 2,5i kadar olup, 24 x 10 kWh/yl dzeylerindedir. Teknolojik kstlar altnda teknik potansiyel ise 278 milyar kWh/yl olarak tahmin edilmektedir. Teknik potansiyelin % 18i kadar olan 50.000 GWh/yl Trkiyenin uzun dnemde elektrik retiminde hedefleyebilecei gne enerjisi teknik potansiyeli varsaylabilir. [2]
122
5.2.1. Gne Kolektrleri [1] Halen lkemizde gne kolektr, yllk retim miktar yaklak 750 bin m2dir ve bu retimin bir ksm da ihra edilmektedir. Gne enerjisinden s enerjisi yllk retimi yaklak 420 bin TEP civarndadr. Bu haliyle lkemiz dnyada kayda deer bir gne kolektr reticisi ve kullancs durumundadr. Gne kolektrlerinin rettii sl enerjinin birincil enerji tketimimize katks yllara gre aada yer almaktadr. Tablo 5.3 - Yllara Gre Gne Enerjisi retimi
Yl 1998 1999 2000 2001 2004 2007 Gne Enerjisi retimi (bin TEP ) 210 236 262 290 375 420
5.2.2. Gne Pilleri Fotovoltaik Sistemler [1] Gne pilleri, lkemizde ounluu Orman Bakanl Orman Gzetleme Kuleleri, Trk Telekom, deniz fenerleri ve otoyol aydnlatmasnda, Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl ve baz niversitelerimizde kk glerin karlanmas ve aratrma amal kullanlmaktadr. Bu nedenle kayda deer gne pili kurulu gcmz bulunmamaktadr. Ancak, Trkiye endstride, ekonomide nemli alternatif kaynak avantajlar salayacak olan gne enerjisi teknolojilerinde, uzmanlar yetitirmek ve kendini gelitirmek zorundadr. Kresel gne enerjisi endstrisi hzla gelimekte ve gelitirilen yeni teknolojilerin Pazar pay giderek artmaktadr. Avrupa Topluluu bu teknolojinin nde giden kurulu lideridir. nk aratrma ve gelitirmede aktif rol almlardr. Trkiyenin bu lkeleri izlemesi, teknolojiyi zmlemesi ve hzla gne enerjisi uygulamalarn balatmas gerekmektedir. nk lkemiz konumu itibariyle Avrupa lkelerine gre gne enerjisi bakmndan ok daha zengindir. Trkiyenin ortalama 2.640 gne-saat/yl birok Avrupa lkesinin ise 1.500 gnesaat/yl (290 W/m2ye 105 W/m2) vardr. [4] Trkiye geneli ve il bazl Gne Enerjisi teknik potansiyelleri ile ilgili ynlendirici bilgiler http://www.eie.gov.tr/duyurular/YEK/gepa/GEPA_duyuru01.html adresinde verilmektedir.
123
5.3. TRKYEDE GNE ENERJS KONUSUNDAK GELMELER [5]

5.3.1. Aratrma Gelitirme ve Uygulamalar Trkiyedeki gne enerjisi sektrnn geliimi aadaki gibi zetlenebilir.; 1960 Gne enerjisinin alternatif enerji kayna olarak kullanlabilecei gndeme gelmitir. 1970 Gne enerjisinin zellikle sl amal kullanmna ncelik verilmitir. 1978 Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstitsnn kurulmas (Enstit, lkemizde bu alanda kurulan ilk ve hala tek olan aratrma enstitsdr). 1980 Gne enerjisinin sl amal konutlarda kullanm balamtr. eitli aratrma laboratuarlarnda gne enerjisi aratrmalar balatlmtr. 1980li yllarn ortalar niversitelerde gne enerjisinden elektrik enerjisi retimine ynelik kk lekli pilot almalar balatlmtr. EE daresi Gn. Md.l Bnyesinde kurulan Enerji Kaynaklar Ett Dairesi gne pilleri ile ilgili almalara balamtr. 1988 Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstitsnde fotovoltaik g sistemi destekli su pompas sisteminin kurulmas (Trkiyede bu alandaki ilk uygulama olmutur). Isl uygulamalar iin gne kolektrlerinin endstriyel kullanm yaygnlamtr. 1998 Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl tarafndan, lkemizdeki ilk ebeke balantl fotovoltaik g sistemi, 4,8 kWp gc ile Didimde kurulmutur. 1990l yllarn sonlar Telekomnikasyon sistemlerde kullanlmak iin fotovoltaik g niteleri kurulmutur. Bu alanda kurulan toplam g 50 kWp olmutur 2001 Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstits, lkemiz koullarnda gne pillerinin retimini salamak iin retim srelerini hayata geirip basitletirmek ve maliyeti drmek amacyla organik boya duyarl gne pilleri zerine retim, aratrma ve gelitirme almalarn balatmtr. Berke Barajndaki baz birimlerin devreye alma enerjisi iin 14 kWplik fotovoltaik sistem kurulmutur.
124
2002 Bu tarihe kadarki en byk ebekeye bal fotovoltaik santral 10,4 kWp gle Mula niversitesinde kurulmutur. 2004 Mula niversitesi toplam fotovoltaik kapasitesini 54 kWpe karmtr. 2005 Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstits zmirde ebekeye bal 22,4 kWp gcnde santral kurmutur. TBTAK, Trkiyedeki niversitelerde bu alanda ilgi oluturmak amacyla niversiteleraras gne enerjisi ile alan araba yarn (Formula-G Gne Arabalar Yar) balatmtr. TBTAK, niversite rencilerine gne elektrik enerjisini tantmak amacyla sonraki yllarda da bu gne arabas yarlarn srdrmtr. 2006 Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstits, Trkiyedeki niversitelerde bu alanda bir ilk olan ve birim hcrelerden gne panelleri retimine olanak salayan Fotovoltaik Modl retim Laboratuarn kurmutur. Bir Trk firmas (Akkanat Teknoloji A..) 5 MWp/yl kapasite ile stanbulda fotovoltaik modl retimine balamtr (retici halen retimini durdurmu bulunmaktadr). Fore Eneri tarafndan Fethiye Hillside Tatil Kyne 5,6 kWp gcnde fotovoltaik sistem kurulmutur. Bu sistem sayesinde ters ozmoz yntemiyle deniz suyundan gnde 2 m3 temiz su elde edilebilmektedir. 2007 Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstits gne pillerinden laminasyon tekniiyle gne modlleri reterek fotovoltaik g kapasitesini arttrmaktadr. (ekil 5.3) Toplam fotovoltaik kapasite 24 kWpe ulamtr. ebekeye bal fotovoltaik g sistemleri yl boyunca izlenip incelenmektedir (ekil 5.4). Fotovoltaik sistemin 14 kWplik bir blm 2007 sonunda yeni bir ada hibrit fotovoltaik sistemi olarak tekrar dzenlenmitir (ekil 5.5). lk Fotovoltaik-Rzgar-Dizel g sistemi Girasolar Ltd. tarafndan bir adaya kuruldu (ekil 5.6). Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstits de projeye katkda bulundu. Proje ebeke balants olmayan bir adada (Fethiye-Kzlada) gerekletirildi. Adada bir restoran ihtiyac olan enerjiyi bu sistemden salamaktadr. (17,5 kWp ok kristalli gne modlleri, 15 kWp rzgar trbini, 35 kVA dizel generatr, 48 V 3000 Ah ak kapasitesi) Mart 2007de Enerji Bakan Pamukkale niversitesi, Denizlide Temiz Enerji Evini amtr. Ev hidrojen retimi iin de kullanlabilen toplam 5 kWp kurulu gce sahip bulunmaktadr.
125
Marmaris ve Kuadasndaki TESCO-KPA spermarketlerine 30 kWp gcnde ebeke balantl fotovoltaik sistemler (toplamda 60 kWp fotovoltaik sistem) Enisolar Ltd. tarafndan kurulmutur. (ekil 5.7). Baz ilgi ekici kk fotovoltaik uygulamalar 2007de Enisolar Ltd. tarafndan hayata geirilmitir.(ekil 5.8). TBTAK-MAM (Marmara Aratrma Merkezi) Gebzede bir ada sistem olan yenilenebilir hidrojen gsteri parknn kurulumunu gerekletirmi olup bu projede Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstits TBTAK-MAM ile birlikte almtr. Otonom sistemde fotovoltaik-rzgar-yakt hcresi hibrit paralar bulunmaktadr. (ekil 5.9). Trk Telekom telekomnikasyon sistemleri iin 250 kWp gcnde bir fotovoltaik sistem kurmaya karar vermi ve Aneltech Ltd. firmas bu fotovoltaik sistemleri 2007de kurmaya balamtr. GSM telekomnikasyon sistemleri iin baz kk fotovoltaik sistemlerin kurulumu gerekletirilmitir. (ekil 5.10). Yerel idareler ve belediyeler, kk leklerde aydnlatma vb. uygulamalar iin fotovoltaik g sistemi uygulamalarn arttrmaya balamtr. Temiz Enerji Vakf tarafndan Ankara li Elmada lesi Sleymanl Kynde gne enerjili su pompalama sistemi devreye alnmtr. 2008 Mula niversitesi Rektrlk binasnda Trkiyenin gne enerjisinden elektrik enerjisi reten ilk binaya entegre fotovoltaik cephe kaplamas uygulamas gerekletirildi. 40 kWp gcndeki sistemle birlikte Mula niversitesi toplam 94 kWp ebeke balantl gle Trkiyenin en byk fotovoltaik park durumuna geldi. Aneltech firmas tarafndan yl iinde Trk Telekom iin 22 ayr ehirde toplam 310 kWp fotovoltaik sistem kurulumu gerekletirildi. Yine ayn firma tarafndan Unilever, Areva, Turkcell, Yozgat imento gibi irketlere fotovoltaik sistemler kuruldu. Bunlardan bir rnek olmak zere eme Yarmadasnda bir GSM baz istasyonu iin eme zpamir Sitesine 6,4 kWp fotovoltaik ve 2 kW rzgar olmak zere toplam 8,4 kWp gcnde bir hibrit sistem kurulmutur. Fore Enerji tarafndan Adapazarndaki Toyota Trkiye Sakarya Fabrikasna 14 kWp ebeke balantl fotovoltaik sistem kurulmutur.. Zorlu Grubuna bal Hitit Solar Enerji irketi tarafndan grubun Manisadaki tesislerinde parabolik oluk tipi bir gne sl sistemi baaryla test edilmitir. irket bu uygulamaya dayal projeler gelitirmek iin almalara balamtr. Diyarbakr Belediyesine bal Diyarbakr Gne Evi toplam 3,88 kWp fotovoltaik kurulu gle almtr. Diyarbakrda Dicle niversitesi Ziraat Fakltesinde 960 Wp gcndeki fotovoltaik sistemle alan damla sulama sistemi Temiz Enerji Vakf ve Ekosolar irketi tarafndan hizmete almtr. Mersinin Emirler kynde 720 Wp gcnde bir fotovoltaik sistemle alan sulama sistemi ztun Mhendislik tarafndan devreye alnmtr.
126
2009 Tunmatik firmas tarafndan Gne Sigortann stanbul - Esentepede bulunan Genel Mdrlk binasna 10 kWp gcnde fotovoltaik sistem kuruldu. Aneltech firmas fotovoltaik retim tesisi kurma almalarna balad. 2009 yl iinde 13,5 MWp/yl kapasiteli bir modl retim tesisinin almas planlanyor. 2009 2010 ylarnda hcre gelitirme faaliyetlerine balanmas ve retime geilmesi, dnlyor. Ayrca irket 2009 yl iinde EPDKdan 10,5 MWlk bir santral iin retim lisans almay planlyor. Fransz ve Trk ortaklnda kurulan DataTSP A.., zmir Atatrk Organize Sanayi Blgesinde (AOSB) 12 milyon Euroluk yatrmla fotovoltaik gne panelleri retme almalarna balad. 150 kiinin almasn hedefleyen firma, tesisi eyll aynda faaliyete geirerek, 10 bin metrekarelik fabrikada, ilk etapta yllk 100 bin adet fotovoltaik gne panelleri retmeyi planlyor. Uluslararas piyasada 20 yldr faaliyet gsteren Fransa merkezli Datatechnic International firmas ile yerli sermaye ibirlii sonucunda kurulan DataTSP, fotovoltaik gne panelleri retiminde, kullanlacak, eitli malzemeleri de Trk firmalarndan tedarik etmeyi dnyor. TSP Solar Panel markas ile Trkiyede fotovoltaik gne panellerinin ilk entegrasyon retiminin yaplmas planlanyor. Haziran 2009'da elektriini gne enerjisinden reten Solar Kent Konutlar Aydnl Grup tarafndan stanbulda Almtr.
ekil 5.3 - Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstits tarafndan 2007de pillerden silisyum tabanl fotovoltaik modl retimi
ekil 5.4 - zmirdeki 11 kWp fotovoltaik g sisteminin deerlendirilmesi
ekil 5.5 zmirde Ege niversitesi Gne Enerjisi fotovoltaik g sistemi (14 kWp ada ve 10 kWp ebekeye bal sistem)
ekil 5.6 Girasolar Ltd. tarafndan FethiyeMULAda bir adaya ina edilen FotovoltaikRzgar-Dizel generatr hibrit g sistemi
127
ekil 5.7 Marmariste Enisolar Ltd. tarafndan ina edilen 30 kWp ebekeye bal sistem
ekil 5.8 Enisolar Ltd. tarafndan stanbulda kurulan kk bir Fotovoltaik-Rzgar uygulamas
ekil 5.9 TBTAK-MAMn Gebzedeki HYDEPARK Projesi. (12 kWp fotovoltaik modller, 5 kWp rzgar trbini, 2,4 kWp PEM tipi yakt hcresi, 48 V 1500 Ah ak kapasitesi, invertrler, bir meteoroloji istasyonu, vs.) 5.3.2. Sanayinin Durumu
ekil 5.10 ZMAK Ltd. tarafndan emezmirde telekomnikasyon sistemi iin yaplm bir hibrit fotovoltaik-rzgar uygulamas
Trkiyedeki fotovoltaik sektr halen emekleme aamasnda olup ok az sayda kiiye i imkan salamaktadr. Balca aktrler eitli firmalar ve baz aratrma enstitleridir. 2007 sonu itibaryla Trkiye fotovoltaik sektrde i yapan yaklak 30 irket bulunmakta idi. Bu irketlerin ana i tipleri ithalat, toptan tedariki, sistem toplayc ve perakende satc eklindedir. irketler kurulum, mhendislik ve proje gelitirme sektrlerinde hizmet vermektedirler. Fotovoltaik modller, ak arj kontrol cihazlar ve invertrler ounlukla ithal edilmektedir. Akler, gne aydnlatma sistemleri vs. yurtii piyasadan salanabilmektedir. Baz yurtii rnler ise (akler, tavlanm cam vs.) ihra edilmektedir. Trkiyede halen gne pili retim tesisi bulunmamaktadr. 5.3.3. Piyasa Geliimi lke olarak gne radyasyonu ve gne parklar iin uygun geni arazilere sahip bulunmaktayz. Trkiyenin fotovoltaik piyasa potansiyeli ok byktr. Halen Trkiye, daha fazla fotovoltaik enerjinin retimine ve artan enerjinin ebekeye satlmasna imkan veren ayrntl bir mevzuata sahip deildir. Sonuta, ou fotovoltaik uygulamalar ada sistemler olarak kullanlmaktadr. Fotovoltaik sistemlerin eitli uygulamalarn tevik etmek ve piyasay yatrmcy zendirecek hale getirmek iin bata tevik sistemleri olmak zere bir btnlk arz eden ve her kez tarafndan anlalabilir olan bir mevzuat dzenlemesinin yaplmasna ncelikle gereksinim vardr. Avrupa Birlii ile uyumlama
128
srecinde Avrupa standartlarnn gerei yerine getirilmeli ve lke enerji plan ve programlarna fotovoltaik g sistemleri de dahil edilmelidir. 5.3.4. Gelecein Grnm Trkiyenin enerji politikas, enerji kaynaklarnn eitlendirilmesi, yurtii enerji kaynaklarnn kullanmnn artrlmas, elektrik retim ve tketiminde verimlilie zen gsterilmesi evre dostu g sistemlerinin oluturulmas, toplam elektrik retiminde yenilenebilir enerji kaynaklarnn paynn arttrlmas eklinde zetlenebilir. Kamuoyumuzun rzgar enerjisine aina olmas ve son yllarda onu yenilenebilir enerji teknolojisi olarak kabul etmesine ramen dier bir alternatif enerji kayna olarak gnein elektrik potansiyeli hakknda yeterli bilgiye sahip deildir. Trk halknn ou gne enerjisinin sadece su stmada kullanlabilirliini grmtr. Fotovoltaik sistemlerin bireysel kullanlabilirliinin kabul grmesini arttrmak iin ncelikle fotovoltaik panellerin retimi ve fotovoltaik g sistemlerinin kullanm dk maliyetli sistemlerde tevik edilmelidir. Ayrca niversitelerdeki aratrma gelitirme almalar ve fotovoltaik alandaki enstitler nemli lde desteklenmelidir.
5.4. KURUMLAR TARAFINDAN YAPILAN ALIMALAR

5.4.1. Devlet Kurumlar DEVLET METEOROLOJ LER GENEL MDRL Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl uzun yllar boyunca yurt apndaki gzlem istasyonlarnda gnelenme sresi ve nm iddeti verilerini derlemitir. Bu verilerden 19661982 periyoduna ait olanlar Elektrik leri Ett daresi tarafndan yaplan gne enerjisi potansiyeli belirleme almasna kaynaklk etmitir. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrlnde bugn zellikle Aratrma ube Mdrlne bal Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Grubu Gne Enerjisi Biriminde gne enerjisi ile ilgili almalar yaplmaktadr. Bu birimde Trkiyenin gne enerjisi potansiyelinin belirlenmesi kapsamnda gnelenme sresi iin salkl bir veri seti oluturulmakta ve oluturulan veri seti zerinde iklim deiikliklerinin belirlenmesine ynelik analizler yaplmakta, yaplan almalarn sonular ulusal ve uluslararas dzeyde yaynlanmaktadr. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl yurt apndaki lm istasyonlarnda elde ettii gnelenme sresi ve nm iddeti verilerini dier verilerle birlikte Trkiye Meteorolojik Ariv Sistemi TMAta bireysel ve kurumsal kullanclarn hizmetine sunmutur. ELEKTRK LER ETT DARES EE, Enerji Kaynaklar Ett Dairesi Bakanl, Gne Enerjisi ubesi, 1982 ylndan bu yana gne enerjisi konusunda aratrma, gelitirme, bilgilendirme ve demonstrasyon almalar yrtmektedir. almalar arasnda; teknoloji takibi, deerlendirilmesi, kaynak ve potansiyel belirlenmesi, kullanm alanlarnn aratrlmas yer almaktadr. Gne enerjisi verilerinin llmesi konusunda Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl faaliyet gstermektedir. EE de 1991 ylndan bu yana kendi gne enerjisi gzlem istasyonlar kurmaktadr.
129
Gne enerjisi ile ilgili standartlar hazrlanmas konusunda Trk Standartlar Enstits; TS 3680 -Gne Enerjisi Toplayclar-Dz TS 3817 - Gne Enerjisi - Su Istma Sistemlerinin Yapm, Tesis ve letme Kurallar konulu standartlar hazrlamtr. EE bu standartlarn hazrlanmasnda grev ald gibi, sl performans testlerini de gerekletirmektedir. Halen EE Genel Mdrl tarafndan gne enerjisine ynelik eitli almalar yaplmaktadr. Bu kapsamda; Is pompas , gne oca, gne pili sistemlerinin yapsal ve iletim zelliklerinin aratrlmas, gne pili aydnlatma birimleri, gne pili su pompaj sistemleri, gne pilli trafik ikaz sistemi, gnei takip eden sistem gibi konularda yrtlen aratrma gelitirme almalar yan sra gsterim projeleri de gerekletirilmektedir. Son yllarda zellikle ebekeye bal gne pili sistemlerinin uygulamas hzla yaygnlamaktadr. Bu kapsamda EE Didim Gne ve Rzgar Aratrma Merkezine 4,8 kWp gcnde ebekeye bal gne pili sistemi kurulmu ve 2 yl iletilmitir. Sistemin gnlk ortalama enerji retimi 20 kWh olmutur. Ayrca gsterim amacyla EE Enerji Kaynaklar Parknda 1,2 kWp gcnde ebekeye bal bir gne pili sistemi tesis edilmitir. Ayrica, EE Yerlekesinde ina edilen ve enerjisini Yenilenebilir Enerji Kaynaklarndan salayan gsterim binasnn atsnda 5,08 kWp gcnde ebeke Balantl Gne Pili Sistemi kurulmu ve iletilmektedir. Sistemin gnlk enerji retimi 16 kWh civarndadr. Gne enerjisi potansiyeli belirleme almalar ve gne gzlem istasyonlarnn kurulmas ve altrlmas da EE tarafndan yrtlmekte olan faaliyetler arasndadr. TBTAK TBTAK tarafndan dzenlenen niversiteleraras Formula-G Gne Arabas Yarlar ilk kez 30 Austos 2005 tarihinde stanbulda Formula1 pistinde gerekletirilmitir. Bu yarlar her yl tekrarlanmaktadr. TBTAK MARMARA ARATIRMA MERKEZ [6] 1. Gne Enerjisi le lgili Yaplan almalar TBTAK Marmara Aratrma Merkezi Enerji Enstitsnde NATO tarafndan desteklenen (Thin film coatings for selective and protective surfaces) projesi 1998 ylnda tamamlanmtr. Proje kapsamnda seici yzeyler ile ilgili optimizasyon almalar yaplmtr. Alminyum zerine siyah nikel, bakr zerine siyah krom ve kalay oksit kaplamalar yaplm ve Trk Patenti alnmtr. Projedeki bilgi birikimi sanayiye aktarlm ve FENTEK tarafndan seici yzeyli kollektrler retilerek bata Avrupa lkeleri olmak zere ihracat yaplmtr. Proje kapsamnda gne kollektrleri test sistemi kurulmutur.
130
NATO tarafndan desteklenen ve 2003 yl sonunda tamamlanan fotovoltaik pil teknolojisi projesinin amac Ukraynada gelitirilmi bulunan silikon fotovoltaik teknolojisini modifiye etmek, uygulama ve demonstrasyon faaliyetlerini yrtmektir. Bu projedeki almalar temelde Ukrayna tarafndan yrtlmtr. Trkiye (MAM), projenin yrtlmesinden, Ukraynal aratrclara eitim verilmesinden, baz verim ve yalandrma testleri yaplmasndan sorumlu olmutur. Projede uygulanacak bilimsel yntemler; laboratuar almas, modelleme, dayankllk, verim testleri ve saha uygulamalar eklinde gereklemitir. Gne kollektrlerinin verimini artran en nemli parametre yutucu yzeye uygulanan kaplamann zelliidir. Yutucu yzey kaplamalarnn grevi gne nmn mmkn olduu kadar yutmas ve sya dntrmesidir. Yutucu yzey kaplamas olarak siyah mat boya ve seici yzey kaplamalar kullanlmaktadr. Ksa ad TERMISOL (New low-emissivity and long lasting paints for cost effective solar collectors) olan Avrupa Birlii 6. ereve projesinin ad, yeni dk yaycl ve uzun mrl boya kapl dk maliyetli gne kolektrdr. STREP (Specific Targeted Research Project) projesi Kasm 2006 ylnda balam olup, 36 ay srmtr. Projede 6 farkl lkeden (spanya, talya, Msr, Tunus, Fas ve Trkiye) 11 katlmc kurum vardr. Projenin baar ile tamamlanabilmesi iin konularnda uzman olan kurumlardan geni katlm salanmtr. Projeye 2 Avrupa Birlii yesi (spanya ve talya), 1 Avrupa Birlii aday yesi (Trkiye) ve 3 Akdeniz lkesi (Tunus, Fas ve Msr) katlmtr. ARGE almalar CIDEMCO, UCA, ICTP, CITET, TBTAK, IGSR ve CETEMCO tarafndan, prototip ve retim almalar ise CAP-VALENTINE, OROPAL, SES, SILVASOL ve ISOTEST firmalar tarafndan yaplmtr. Projenin amac, gne kollektrleri zerine yksek foto termal gne enerjisi performans olan seici boyalar gelitirmektir. Bu boyalarn geni kullanm alan bulabilmesi iin kolay proseslerle uygulanmas gerekmektedir. Ancak bu durumda sanayide mevcut ticari teknolojilerle rekabet salanmakta ve maliyet ynnden etkin olmaktadr. Gne nmn sya eviren gne aygtlar basit ve dk fiyatldr. Bunlarn en nemli kritik ksm yutucu yzeyleridir. Is kn maksimuma ulatrmak iin spektral seici yzeyler kullanlmas arttr. Ancak bu tr yzeyleri oluturan malzemeler pahal olup, retimleri esnasnda ar metalleri ihtiva ettiklerinden dolay evre ynnden de skntlara neden olmaktadrlar (siyah krom, siyah kobalt, siyah nikel ve son zamanlarda titanyum bileikleri). Pazara baktmz zaman termal gne enerjisini kullanmakta geliim gsteren iki Avrupa lkesini grmekteyiz. Bunlar Almanya ve Yunanistandr. Almanyadaki kurulu tesislerin % 50 si titanyum bileikli seici yzeyleri retmektedirler. % 25i sputter kaplamal ve dier % 25i ise galvanik siyah krom ve siyah boyal bakr eritlerdir. Titanyum bazl bileiklerin sadece bu lkelerde deil, Avrupann tamamnda hzla artan kullanm grlmektedir. Yunanistanda ise sosyo ekonomik faktrlerden dolay tesislerin % 50si siyah boyal bakr eritler, % 35i galvanik siyah krom ve nikel yutuculu ve % 15i ise titanyum bazl yutuculardr. Projenin temel hedefi dk maliyetli teknolojinin her yerde kullanlmas ile ucuz ve boyal kolektrlere gre ok daha fazla verimli seici boyal kolektrlerin prototiplerinin imal edilmesidir.
131
2-Gne Kollektr Test Sistemi ve Performans Testleri TBTAK Marmara Aratrma Merkezi Enerji Enstitsnde gne kolektr test sistemi kurulmu olup, TS EN 129752 Isl Gne Enerji Sistemleri ve Bileenleri-Gne Enerjisi Kollektrleri-Blm 2: Deney Metotlar standardna uygun olarak testler yaplmaktadr. ekil 5. 11de test sisteminin fotoraf verilmektedir.
ekil 5.11. Test dzenei
2.1. Termal Performans Testleri

Yaplan performans testlerinde kullanlan test sisteminin ematik grnts ekil 5.12de verilmektedir. Yaplan testler srasnda; Kollektr montaj erevesi kollektr akln hibir ekilde engellememelidir. Kollektr alt kenar blgesel yer yzeyinden en az 0,5 m yukarda olacak ekilde monte edilmelidir.
132
ekil 5.12. Kurulan test dzeneinin ematik grnts Kollektr iin eim as deitirici dik gelmedeki deerinden deime olmayacak eim alarnda deneye tabi tutulmaldr.
% 2den daha fazla
Kollektr deney srasnda evreleyen binalardan veya yzeylerden zerine yansyan nemli bir gne mas olmayacak ve grme alannda nemli bir engelleme olmayacak bir yere yerletirilmelidir. Kollektr grme alannn % 5ten daha fazla engellenmemeli ve zellikle binalarn veya kolektrlerin n tarafnda yatayla yaklak olarak % 15ten daha byk bir aya karlk gelen byk engellemelerin nlenmesi nemlidir. Birok kollektrn performans hava hzlarna hassastr. Sonularn duyarln ykseltmek iin, kolektrler, hava-kollektr akl, arkas ve yanlar zerinden serbest olarak geecek ekilde monte edilmelidir. Kollektr aklna paralel ortalama hava hz belirtilen snrlar arasnda olmaldr. Gerekli olduunda, bu hava hzlarna ulamak iin suni rzgar reteleri kullanlmaldr.
Test in Yaplan lmler;

Gne masn lme. Scaklk lmleri. evreleyen hava scakln lme. Kollektr sv debisinin llmesi. Hava hzn lme.
133
Gne masn lme; Hem gne ve hem de gkyznden gelen global ksa dalga may lmek iin piranometre kullanlmaktadr. Her bir deneyden nce piranometre d kubbesinin zeri toz, toprak vb. iin kontrol edilmektedir ve temizlenmektedir.
ekil 5.13 . Piranometre 1) Termopil sensr, 2) Dom, 3) Cam dom 4) Ima yzeyi 5) Sinyal kablosu 6) Salmastra bilezii 7) Seviye ayarlama aya 8) Devre kutusu 9) Kurutucu madde 11) Seviye ayar Piranometre tipik bir deney konumuna yerletirilmektedir ve dengeye gelmesi iin veri almaya balamadan nce en az 30 dk beklenmektedir. Ayn ekilde kollektr tarafndan dorudan, dalan ve yansyan gne masyla alnanla ayn seviyelerde ma alacak ekilde monte edilmektedir. Kollektr aklndaki sl nlanma younluunu tayin etmek iin, kollektr akl 17 dzlemine pirgeometre monte edilmektedir.
17
ekil 5.14. Pirgeometre
134
Scaklk lmleri; Gne enerjisi kolektrn deneye tabi tutmak iin scaklk deeri llmektedir. Bunlar; Kollektr giriinde akkan scakl. Kollektr knda akkan scakl. Kollektr akkan scakl Ortam havaknda scakl.
Ortam hava scakl
Scaklk lme iin alglayc kollektr giriinden ve kndan en fazla 200 mm uzaScaklk lme iin alglayc kollektr giriinden ve kndan en fazla 200 mm uzaa monte a monte edilmeli ve alglaycnn giri ve k tarafndaki boru tesisat yaltlmaldr. edilmeli ve alglaycnn giri ve k tarafndaki boru tesisat yaltlmaldr. ekilde proje ekilde proje kapsamnda olan test dzeneinde scaklk alglayc, kapsamnda kurulmu olan kurulmu test dzeneinde scaklk alglayc, kollektr girikollektr ve k giri ve k konumlar belirtilmektedir. konumlar belirtilmektedir.
(a)
(a)
(b)
ekil 5.17. (a) Scaklk alglayc (b) Kollektr giri konumu (c) Kollektr k konumu
(b)
(c)
(c)
evreleyen hava scakln lme iin alglayc dorudan ve yansyan gne masndan beyaz -boyal,hava iyi scakln havalandrlan (tercihen cebri dorudan havalandrmal) siperlik vastasyla evreleyen lme iin alglayc ve yansyan gne maperdelenmektedir. Siperlik kolektrn orta yksekliine, ancak yer stma etkisinden sndan beyaz-boyal, iyi havalandrlan (tercihen cebri havalandrmal) siperlik vastakurtarmay salamak iin blgesel yer yzeyinden az 1m yukarda yerletirilmektedir. syla perdelenmektedir. Siperlik kolektrn ortaen yksekliine, ancak yer stma etkisin-
ekil 5.15. (a) Scaklk alglayc (b) Kollektr giri konumu (c) Kollektr k konumu
den kurtarmay salamak iin blgesel yer yzeyinden en az 1 m yukarda yerletirilmektedir.
ekil 5.18. evreleyen hava scakln lme Ktlesel debiler dorudan llebilir veya alternatif olarak younluk biliniyorsa, hacimsel debi ve scaklk lmelerinden tayin edilebilmektedir. Sv debi lmenin standart belirsizlii, llen deerin birim zamanda ktle olarak %1 dahilinde olmaktadr.
ekil 5.16. evreleyen hava scakln lme

135
Ktlesel debiler dorudan llebilir veya alternatif olarak younluk biliniyorsa, hacimsel debi ve scaklk lmelerinden tayin edilebilmektedir. Sv debi lmenin standart belirsizlii, llen deerin birim zamanda ktle olarak
% 1 dahilinde olmaktadr.
ekil 5.17. Sistemdeki debi ler Hava hzn lme; Bir kolektrden s kayplar kollektr zerindeki havann hznn artmasyla artmakta ancak hava hznn ynnn etkisi ok iyi bilinmemektedir. Bu yzden, kollektr akl nnden 10 mm 50 mm bir mesafede, kollektr alan stnde eit aralkl konumlarda bir seri hava hz lmleri alnmaldr. Ortalama rzgar hznn 2 m/sden dk olduu yerlerde deney yapldnda, bir suni rzgar reteci kullanlmakta ve hava hznn srekli llmesi iin anemometre lmeleri balanmaldr. Bunun iin deney dzeneinde rzgar reteci konumlandrlmtr.
ekil 5.18. Hava hzn lmek iin anemometre ve kollektr zerindeki konumu llen tm deerler, bir veri kaydedicisi tarafndan kayt altna alnarak, buradan bilgisayara aktarlmaktadr. ekilde sistemde kullanlan veri kaydedici gsterilmektedir.
136
ekil 5.19. Veri kaydedici Test srasnda yaplan lmler; Yaplan testlerde aadaki lmler gerekletirilmektedir. Brt kollektr alan AG, sourucu alan AA ve aklk alan Aa Akkan kapasitesi Kollektr aklnda yarm kredeki gne nlanma younluu Kollektr aklndaki dalan gne nlanma younluu Dorudan gne mas gelme as Kollektr aklna paralel hava hz evreleyen hava scakl Kolektr giriinde s aktarma akkan scakl Kollektr knda s aktarma akkan scakl Is aktarma akkan debisi Tablo 5.4. lme periyodu srasnda llen parametrelerin msaade edilen sapmas
Parametre (Global) Deney gne nlanma younluu evreleyen hava scakl (ierisi) evreleyen hava scakl (dars) Akkann ktle debisi Kollektr giriinde akkan scakl Ortalama deerde msaade edilen sapma
50 W/m2 1K 1,5 K %1 0,1 K
Deneysel parametrelerin hibiri lme periyodundaki ortalama deerlerinden yukardaki tabloda verilen snrlardan daha fazla sapmadnda, bir kollektrn verilen bir lme periyodu iin durgun hal artlarnda alm olduu dikkate alnmaktadr.
137
5.4.2. niversiteler Trkiyedeki niversitelerde gne enerjisine ynelik birok aratrma gelitirme almalar ve proje uygulamalar yaplmaktadr. Aada bu almalardan baz rneklere yer verilmitir. ABANT ZZET BAYSAL NVERSTES Abant zzet Baysal niversitesi kendi enerjisini kendi retmek iin rzgar ve gne enerjisi ile ilgili olarak almalar yapmaktadr. Yrede temiz enerji bilincini yerletirmek iin hibrit, rzgar ve gne enerjisi sistemlerinin yaygnlatrlmas amalanmaktadr. niversite kampsnn batsnda rzgar yn, hava basnc, scaklk ve radyasyon lmlerini yapan bir istasyon kurulmutur lmlerin sonucuna gre kanat ap 24 ve 44 metrelik rzgar trbinleri ile 250500 kW enerji retimi planlanmaktadr. Bu projeyle kampsn 6 MW olan ihtiyacnn yarsnn alternatif enerji kaynaklarndan elde edilmesi hedeflenmektedir. Kampse mevcut gne enerjisi panellerine ek olarak gne aac gibi ada tasarmlarla doal enerji reten kaynaklarn kurulmas dnlmektedir. AFYON KOCATEPE NVERSTES Afyondaki gne ve rzgr enerjisinin sanayi ve gnlk hayat iinde daha fazla kullanlabilmesi amacyla Afyon Kocatepe niversitesi bnyesinde bir Gne ve Rzgr Enerjisi Kullanmn Aratrma Gelitirme Ve Uygulama Merkezi (GRAGUM) kurulacaktr. Ksa bir sre sonra hayata gemesi planlanan merkezin hazrlayaca bilimsel ve/veya sanayi destekli bilimsel projelerle; ncelikle gne enerjisinden farkl endstri kollar iin gerekli enerjinin temininde uygulanabilir tasarmlar gelitirmesi, sanayinin ihtiyacn karlamas ve AR-GE faaliyetleriyle lkeye yeni teknolojiler ve yeni tasarmlar kazandrlmas hedeflenmektedir AKDENZ NVERSTES Akdeniz niversitesinde Akdeniz niversitesi Sfr Emisyon Kampus Stratejisi adl kapsaml bir almann bir ayan da gne enerjisi uygulamalar oluturmaktadr. Bu proje kapsamnda niversite kampsnn eitli yerlerine kurulacak 8.805 m2 toplam panel alanna ve 628,9 kWp toplam kurulu gce sahip fotovoltaik sistemlerden yllk 1.377.353,6 kWh elektrik enerjisi elde edilmesi planlanmaktadr. Sistem kurulum maliyeti 7.987.392,9 TL ve 30 ylda retilecek toplam enerji de 41.320.607 kWh olarak ngrlmektedir. Elektrik retimine ynelik fotovoltaik panellerin yannda scak su kolektrleri de bu proje kapsamndaki uygulamalardandr. Ayrca Akdeniz niversitesi Manavgat Meslek Yksek Okulu (MYO), Gne Enerjisi Panelleri Projesi (GEPP) ile 2007 ylnda okul bahesine 15 gne enerjisi paneli koyarak enerji retimine balamtr. Sistem Manavgatta elektrik kesintisi olduunda okulda aydnlatma iin 120 saat yetecek enerji salamaktadr. Okul gelitirdii enerji sistemiyle Antalyada 2 belediyenin park, bahe ve ocuk oyun alanlarnn aydnlatlmas iin prensip anlamas yapm, apartmanlarda akll bina uygulamasyla elektrii daha ucuza retmek amacyla almalara balamtr.
138
BAHEEHR NVERSTES Baheehir niversitesinde bulunan Gne Enerjili Aydnlatma Direinin zerinde nasl altna ve enerjiyi nereden elde ettiine dair aklayc bir afi ve plaket bulunmakta, bu sayede direk kamuoyunu bilinlendirme amacn yerine getirmektedir. Gvdesinde 50 x 70 cm boyutlarnda tantc bir pano bulunan direkte kullanlan ana malzemeler, gvdede sertifikal ahap ve paslanmaz elik, panoda ise pleksiglastr. Boyu 380 cm olan direk 25 cm x 25 cmlik bir taban alanna oturtulmutur. Enerjisini 80 Wp gcnde bir fotovoltaik gne panelinden alan direk, 14 W yksek verimli LED aydnlatma elemann beslemekte ve retilen enerji 75 Ah bakmsz akde depolanmaktadr. BLKENT NVERSTES Bilkent niversitesi Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezinde (UNAM) konuyla ilgili dier almalar yannda gne pillerine ynelik aratrma ve uygulama almalar da yaplmaktadr. DCLE NVERSTES Trkiyedeki ilk Gne Enerjisi ile Damla Sulama Projesi Diyarbakrda Dicle niversitesi Ziraat Fakltesinde uygulanmtr. 10 dekarlk bir alann damla sulama sistemi iin 12 adet 80 Wp gcnde polikristal gne paneli, bir adet gne enerjisi ile alan pompa sistemi, arj reglatr ve bir adet otomatik damla sulama sistemi ile boru alar kullanlmtr. Bu sistem 6 metre dikey ve 150 metre yatay mesafeden gnde 45 m3 su pompalamakta olup, sadece panel gc arttrlarak gnlk debinin 60 m3 mertebesine kadar karlmas mmkn olabilmektedir. Tarlaya ilk olarak ekilen msrda verimli bir rn alnmasn salayan sistemin al 21 Ekim 2008 tarihinde gerekletirilmitir. EGE NVERSTES Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstits, gne enerjisi ve uygulamalar konularnda lisansst renim ve aratrma almalarnda bulunmak zere, 1978 ylnda kurulmutur. Enstit, Ege niversitesi Lojmanlar ierisinde 1986 ylnda tamamlanan ve gne enerjisi ile pasif olarak stlan binasnda hizmet vermektedir. lkemiz iin nemli olan, gne, biyoktle, rzgar, jeotermal gibi yenilenebilir enerji kaynaklar ve enerji tasarrufu, enerji verimlilii konular ile birlikte 2001 ylndan balayarak Gne Inml Fotokimya konusu da Yksek retim Kurulu karar ile Enstit alma alanlar ierisine dahil edilmitir. Enstitde, Enerji ve Enerji Teknolojisi adl 2 anabilim dal bulunmaktadr. Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstits tarafndan niversite bnyesinde 22,4 kWp kurulu gcndeki ebekeye entegre fotovoltaik sistem 2005 ylnda, Trkiyedeki niversiteler arasnda bu alanda tek rnek olan Fotovoltaik Panel retim Laboratuar ise 2006 ylnda kurulmutur. Son zamanlarda enstitde zellikle organik gne pilleri retimi zerine almalar yaplmaktadr.
139
ULUSAL PV TEKNOLOJ PLATFORMU Baz, niversitelerin sanayi kurulularnn ve kamu kurulularnn katlm ile , TBTAK- Bilimsel birlii Alar ve Platformlar (BAP) destei erevesinde Ulusal PV Teknoloji Platformunun Oluturulmas balkl proje 01/09/2008 tarihinde Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstitsnde balatlmtr. Platformun genel amalar; *Kamu/zel aratrma ve sanayi kurulular ile uluslar aras organizasyonlarn karar mercilerinde ilgi odaklarnn oluturulmas, *PV g sistemleri uygulamalarnda ortaya kan teknik ve teknik olmayan engellerin tespiti ve giderilmesine ynelik nerilerin hazrlanmas, *Ulusal ya da uluslararas ortaklklarla PV teknoloji almalarna girilmesi konusunda mali destek olanaklarnn aratrlmas, *PV g sistemlerinde maliyetlerin drlmesi konusunda olas ulusal ve uluslararas Ar-Ge ve uygulama nceliklerinin tespiti, *Trkiyede kurulu PV g sistemlerinin tespiti, *lkemizde kurulu PV g sistemlerinden seilen pilot rneklerin yerinde testlerinin ve performans analizlerinin yaplmas, olarak sralanmaktadr. Platformun organizasyonu ;Yrtme Kurulu , Danma Kurulu, PV Teknoloji Aratrma Grubu, Proje ktlar Aratrma Grubu eklindedir. Platform aadaki yelerden olumaktadr: Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstits (Prof.Dr. Metin olak Proje Yrtcs) Elektrik leri Ett daresi Mula niversitesi Bilkent niversitesi Trkiye ie ve Cam A.. Aneltech A.. Girasolar Ltd.ti. Motif Proje naat Ltd. ti. Antalya Ticaret ve Sanayi Odas Dr. Baha KUBAN (Bamsz Uzman) Ayrca platforma yeni katlmas planlanan yeler arasnda; ODT (Orta Dou Teknik niversitesi), Gediz Elektrik Datm A.., Ege Blgesi Sanayi Odas, nci Ak A..,Airfel A.. yer almaktadr. FIRAT NVERSTES Frat niversitesine bal Elektrik-Elektronik Mhendislii, Makine Mhendislii, Makine Eitimi ve Fizik blmlerinde Haval Gne Kolektrleri, Gne Enerjisi ile alan Su Pompalar, Gne Enerjisinden Hidrojen retimi ve Depolanmas Yntemleri ve benzeri konularda aratrma ve uygulama almalar yaplmaktadr. GAZ NVERSTES Gazi niversitesi STARLAB (Semiconductor Technologies Advanced Research Laboratory) Yariletken Teknolojileri leri Aratrmalar Laboratuar Devlet Planlama Tekilat
140
destei ile 2001 ylnda 800.000 m2 alana 78 milyon USD harcanarak kurulmutur. Bugne kadar yaplan toplam harcama 10 milyon USD civarndadr. Laboratuarda tek kristal / ok kristal silisyum, amorf silisyum ince film, gzenekli silisyum ve Molekler Demet Epitaksi (MBE) sistemi kullanlarak GaAs, InCd vs. gne pilleri ve panellerinin retim ve testleri yaplmaktadr. Gazi niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Makine Eitimi Blmnde gne enerjisiyle alan bir buzdolab gelitirilmitir. Yine Gazi niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Elektrik Eitimi Blmnde gne panelleri kullanarak elektrik retimi, aydnlatma, pompalama ve takip sistemlerine ynelik almalar yaplmaktadr. HACETTEPE NVERSTES 1990l yllarn balarnda, Hacettepe niversitesi Fizik Mhendislii Blmnde yeni ve temiz enerjilerle alan bir grup bilimcinin giriimiyle 1993 ylnn Eyll aynda H..Yeni ve Temiz Enerji AR-UY (Aratrma-Uygulama) Merkezi (YETAM) kurulmutur. Merkezde yrtlen Aratrma-Uygulama kapsamnda, ncelikle, Beytepedeki H.. Gne Evi ve Bahesinin yapmnn tamamlatlmas ve iletime almas ii gerekletirilmitir. H.. Gne Evi, yaklak 100 metrekareye oturan bamsz bir binadr. Bodrumunda s deposu (akl-yatak) bulunmaktadr. Yaklak 1000 Wlk gne pili panelleri ile donatlmtr. Bu panellerden salanan elektrik enerjisi, ak ve evirge sistemleri aracl ile evin tm elektrik gereksinimini karlamaktadr. Evin eimli gney cephesine yerletirilmi zel cam yzeyden (Fresnel mercekler) alnan gne enerjisi s olarak akl-yatakta depolanmaktadr. Bu s evin kn snmasnda kullanlacak ekilde planlanmtr. Merkezde Fresnel Mercekler Araclyla Gne Enerjisinin Is Olarak Depolanmasnda Veri Toplama ve letim Sistemi projesi hayata geirilmi, H.. Beytepe Gne Evine Gne Enerjili Is ve Elektrik Sistemi Yapm ve Anadoludaki Gne Saatlerinin ncelenmesi, Snflandrlmas ve rnek Gne Saatleri ile niversitede Bir Sergi Oluturulmas projeleri ise yrtlmektedir. Merkezde ayrca gne enerjili bisiklet, gne enerjisi ile su pompalama, gne enerjisi ile kurutma, gne enerjili sokak lambas, parabolik anak younlatrc gibi projeler gerekletirilmitir. HAL NVERSTES 2003 ylnda Hali niversitesi Mhendislik Fakltesinde gne enerjisi ile alan bir buzluk gelitirilmitir. Bir dondurma firmasnca desteklenen proje kapsamnda retilen soutucu sessiz almakta, asgari eksi 12, azami de eksi 19 santigrat dereceye inebilmektedir. Soutucu 15 gn karanlkta da alabilecek ekilde tasarlanmtr. HARRAN NVERSTES Harran niversitesi bnyesinde Harran niversitesi Rektrlne bal olarak gne enerjisi bata olmak zere yenilenebilir enerji kaynaklar, kullanm ve tasarrufu alanlarnda aratrma ve gelitirme almalar yapmak amacyla Harran niversitesi Gne Enerjisi Uygulama ve Aratrma Merkezi (HGEM) kurulmutur. Bu merkezin kuruluuyla paralel olarak Harran niversitesi Temiz Enerjili Kampus Entegre Projesi hayata geirilmitir. Bu merkez ve proje kapsamnda Harran niversiDnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Dnyada ve Trkiyede Gne Enerjisi
141
tesi, 2023 ylnda dnyann en temiz enerjili kamps olma yolunda entegre bir strateji oluturmutur. 2005 ylndan itibaren ivme kazanan ve disiplinler aras ekiplerle yrtlen projede zellikle 2006 ylndan sonra nemli baz aamalar kaydedilmitir. rnein, lkemizde retimi yaplamayan ve yksek maliyetle ithal edilen gne panelinin dk maliyet ile retimini mmkn klacak sol-gel yntemi ile fotovoltaik hcre retilmitir. Bu hcrelerin ilk aamada dk olan veriminin arttrlmas ynnde almalar srmektedir. Kampus ii enerji tketiminin drlmesi amacyla; Merkez Ktphane Binasna 2,5 kWp gcnde ebekeye entegreli ve batarya bank takviyeli gne enerjili elektrik sistemi kurulmutur. Ayrca, toplam gc 1,4 kWp olan 16 adet gne enerjili aydnlatma direi ile kampus ierisinde bulunan kpr, otobs dura, otopark ve kapal yzme havuzu aydnlatmas bedelsiz olarak yaplmaktadr. Dier bir uygulama ise projektrle alan aydnlatmas yapan ve toplam gc 1,1 kWp olan Rzgar Trbini ve Gne Paneli Hibrit Sistemidir. T stanbul Teknik niversitesi Gne Arabas Ekibi (T GAE), rettikleri ARBA I (2005), ARBA II (2006) ve T-RA (ARBA III, 2007) adl aralar ile 2006 ve 2007 yllarnda zmir, stanbul ve Ankarada dzenlenen yarlara katlmlardr. Ekip, 2006 ylnda zmirde dzenlenen Formula G Ege Kupasnda birinci ve nc, stanbulda dzenlenen Formula G stanbul Kupasnda birinci ve ikinci olmutur. Ayn zamanda, TBTAK tarafndan verilen zgn Tasarm dln kazanmlardr. T ekibi, Ankarada dzenlenen Formula G 2007 yarlarna katlarak birincilik ve ikincilik kazanm, ayrca zgn Tasarm dln de layk grlmlerdir. Ekip, ayn yl bir de Ankara Otomobil Sporlar Kulb (ANOK) Kupas yarn da kazanmtr. T Gne Arabas Ekibi, yeniden dizayn ettikleri aralar ile katldklar Formula G 2008 yarlarnda da birincilik ve ikincilii elde etmitir. Ekip 4. nesil bir ara zerinde almakta, 2009 TBTAK Formula G yarnn yannda 4000 kmlik mesafe ile Avustralya ktasn kuzeyden gneye kat edecek olan World Solar Challenge (WSC) yarna katlmay da hedeflemektedir. Bunun yannda, stanbul Teknik niversitesi Gne Teknesi Takm tarafndan tasarlanan ve retilen, Trkiyenin gne enerjisi ile alan ilk teknesi Nusrat, 1317 Haziran 2007 tarihlerinde Amerika Birleik Devletlerinin (ABD) Arkansas Eyaletinde dzenlenen Solar Splash 2007 - Gne Tekneleri Yarmas Dnya ampiyonasnda nclk derecesini almtr. eitli kategorilerde gerekletirilen yarmada T Gne Teknesi Takm, yarma sonucunda alt farkl dle layk grlmtr. Dnya ncs gne teknesi Nusrat, en iyi elektrik sistemi tasarm, en iyi gne enerjisi sistemi tasarm, en iyi grsel sunum, en iyi aylak takm ve manevra yar ncl dlleri ile birlikte toplam alt dle sahip olmutur. KARADENZ TEKNK NVERSTES Karadeniz Teknik niversitesi Elektrik-Elektronik Mhendislii bnyesindeki AkllSistemler ve OtomasyonLaboratuarnda (ASOL) Fotovoltaik Gne Enerjisi Uygulamas balatlmtr. Akll Sistemler ve Otomasyon Aratrma Laboratuarnn bir ksmn oluturan fotovoltaik gne enerjisi uygulama projelerinin gerekletirilebilmesi amacyla 12 adetfotovoltaik panel alnarak almalara balanmtr. Bu almalarn ilk aamasnda bir deney dzenei oluturulmu ve havann ak-kapal olma durumlar da dikkate alnarak ak yedekleme nitesi ile birlikte 220 V, 50Hz ykler beslenmi, renci-
142
lere yenilenebilir gne enerjisinin elektrik enerjisi olarak nasl kullanlabilecei, ne tr donanm gerektii retilmitir. Benzer uygulamalarn devam etmesi, ayrca aratrma amal almalarn da srdrlmesi planlanmaktadr. Bu kapsamda lisansst almalar yaptrlarak zellikle maksimum g izleme algoritmalar gelitirme, ebeke balantl ara yzler oluturma ve akll bir gne evikurma almalar srmektedir. KOCAEL NVERSTES Kocaeli niversitesi Umuttepe Merkez yerlekesinde 5 kWlk bir rzgar - gne karma enerji retim sistemi kurulmutur. Kocaeli niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Birimince desteklenen ve Elektrik Mhendislii Blm tarafndan gerekletirilen proje kapsamnda niversitenin Umuttepe Yerlekesine kurulan sistem, 3 adet 1.000 W Southwest Wind Power Whisper WH 80 rzgar trbini, 12 adet 120 Wp Kyocera gne paneli, 1 adet Stecca Tarom 430 gne paneli arj denetleyicisi, 40 adet 12 V 100 A Haze Jel ak, 1 adet Trace Eng. 48 V / 220 50 Hz, 4.500 W tam sins eviriciden olumutur. Gne panelleri, sistemin kurulu olduu prefabrik yapnn atsna monte edilmitir. Prefabrik yap 20 m2lik bir alma alanna sahip olup, 15 m2si ofis ve laboratuar alan olarak ayrlm, 5 m2lik blme akler, arj denetleyiciler ve evirici yerletirilmitir. Sistemde Kyocera retimi 24 V 120 Wp panellerden 12 adet kullanlmtr. Paneller 2 seri 6 paralel olarak dzenlenmitir. Toplam kapasite 1.000 W/m2 nm ve 25 C iin 1.440 W (48 V 30 A) civarndadr. Ancak bu gce pratik olarak ulamak mmkn olmam, llen en byk g 1000 W civarnda gereklemitir. MULA NVERSTES Mula niversitesindeki gne enerjisi ile ilgili almalar Mula niversitesi Temiz Enerji Kaynaklar Aratrma ve Gelitirme Merkezinde yrtlmektedir. 1996 ylnda kurulan Mula niversitesi Temiz Enerji Kaynaklar Aratrma ve Gelitirme Merkezi, Mula niversitesi Kampusu ierisinde blgeye ait gne enerjisi potansiyelini belirleme almalarna 1998 ylnda balamtr. Alnan lmlerin ardndan 2000 ylnda yaplan simlasyon almalar sonularna dayanarak bir pilot proje balatlmtr. 2001 K 120930, numaral 54 kWp Gcndeki ebekeye Bal Fotovoltaik Sistemin Mula niversitesi Ktphane atsna Entegrasyonu isimli DPT projesi ile drt aamal olarak Mula niversitesi yerlekesi ierisine toplam gc 54 kWp olan fotovoltaik sistem kurulmutur. 2005 yl sonunda sistemin kurulumundan itibaren 30 ayda retmi olduu toplam elektrik enerjisi 89.000 kWh deerinin zerinde olmutur. Projenin tamamlanmasyla Mula niversitesi Yerlekesi Fotovoltaik Sistemler konusunda 2005 ylnda Trkiyedeki en byk teknopark haline getirilmitir. Ayrca 2008 ylnda Trkiyenin gne enerjisinden elektrik enerjisi reten ilk binaya entegre fotovoltaik cephe kaplamas uygulamas Mula niversitesi Rektrl Bilimsel Aratrma Projeleri Birimi ve Sunset Energietechnik GmbH Innovative Energy System ortaklyla gerekletirilmitir. Mula niversitesi Rektrlk binas cephe kaplamas olarak gerekletirilen bu uygulama halen Trkiyenin binaya entegre en byk ebeke balantl fotovoltaik sistemidir.
143
Toplam 40 kWp gce sahip olan sistemde binann iki yannda bulunan kulelerde toplam 136 m2 alanda 160 adet amorf silisyum panel ve bina cephesinde 541 m2 alanda 220 adet 3 eklemli amorf silisyum panel kullanlmtr. Bina cephesinde kullanlan panellerin 210 adeti 140 Wp, 10 adeti ise 75 Wp gcnde olup 4 adet 6 kW kapasiteli invertr ile ebekeye entegre edilmitir. Kulelerde kullanlan paneller ise 64 Wp gcnde olup 2 adet 5 kW kapasiteli invertr kullanlarak ebekeye entegre edilmitir. Sistemin ylda 48 bin kWh elektrik enerjisi retmesi beklenmektedir. Halen Mula niversitesi Yerlekesi toplam 94 kWp fotovoltaik enerjisi kurulu gcyle Trkiyedeki en byk fotovoltaik park durumundadr ve yerlekede elektrik enerjisi ihtiyacnn % 3,5luk blm fotovoltaik sistemler tarafndan salanmaktadr. niversitede ayrca aydnlatma direkleri, kojenerasyon, su pompalar, test ve lm istasyonlar ve dier birok gne enerjisi ile ilgili konuda alma ve uygulamalar yaplmaktadr. ODT Gne enerjisinden yararlanarak stlmas amalanan ODT Gne evi 1976 ylnda Fizik ve Mimarlk blmlerinin nclnde kurulmutur. Daha sonra 19931995 yllarnda tekrar elden geirilerek teknolojisi yenilenmitir. 2008 ylnda ODTde yaplan almalarda ODTl aratrmaclar pencere camlar arasna yerletirilmi gne pilleri ile elektrik enerjisi reten Trkiyenin ilk gne paneli prototipini retmilerdir. Hcre retimini de ieren ve cam zerine montaj yaplan gne paneli prototipi Trkiyede ilk kez ODT mikro elektronik tesislerinde retilmitir. Bu ayn zamanda yar geirgen pencere sistemlerinin bir rneini oluturmaktadr. retilen prototipte cam levha arasnda gne hcreleri bulunmakta, n belli miktarda ieri girmesi salanmakta, hcreler de elektrik enerjisi retiminde kullanlmaktadr. Gelitirilen teknolojide silisyum bazl fotovoltaik hcrelerin retimi birok kimyasal ve fiziksel prosese dayanmakta, ham madde olarak satn alnan silisyum kristali, temiz oda artlarnda 15i akn prosese tabii tutularak sonunda gne nlarn elektron akna eviren hcre haline getirilmektedir. Tm bu ilemler ODT mikro elektronik tesislerinde gerekletirilmektedir. Bu tr fotovoltaik paneller bir evin elektrik enerjisinin tamamnn ya da bir ksmnn karlanmasn mmkn hale getirecektir. Dnyada bu tr camlar kullanlarak yaplan binalar, tamamen yeni bir sisteme gre tasarlanmaktadr. Ancak bu camlar gnmz binalarna da monte ederek ayn ekilde elektrik enerjisi elde etmek mmkndr. Bu panellerin ticarilemesi iin Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ve ie Cam, ODT ile i birlii yapacaktr. ODT ile Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, ie Cam ve baz firmalarn katlm ile bir kamu projesi hazrlanmakta ve projeyi TBTAKn da desteklemesi beklenmektedir. ie Cam, gne enerjisi sistemleri iin en uygun cam yapma almalarna balamtr. Bunun dnda ODTl aratrmaclar nanokristaller kullanarak yksek dereceli gne pilleri oluturulmas iin yeni bir Avrupa Birlii projesine bavurmulardr. u anda silisyum tabanl malzemelerle alan aratrmaclar, nanoteknoloji kullanarak daha verimli pillerin de yaplmas iin projelere devam etmektedirler. Bir baka uygulama kapsamnda, ODT desteiyle Yozgatn ahmuratl kynde Kerkenesi Tantma Dernei ve ODT Kerkenes Proje Ekibi ortaklyla gne ocaklar ve gne kurutma frnlarna ynelik bir alma yaplmtr. Tasarm ODT tarafndan
144
yaplan gne ocaklar ve kurutma frnlarnn yapm yerel imkanlarla gerekletirilmitir. Proje ile kyde gelitirilen uzmanlk yoluyla i imkan yaratlmas ve bilgilendirme amalanmtr. Gne oca hurdacdan elde edilen merkez odakl bir anak antene alminyum kaplanmas ile elde edilmitir. Kurutma nitesi ise alt girite bir scak hava toplayc ve stte bir rzgar frlda yardmyla scak hava sirklasyonu salanan ve 120 x 120 cm boyutlarndaki raflardan oluan toplam 16 m2 kurutma alanna sahip bir sistemdir. Gne ocanda hazrlanan reel ve kurutma frnnda kurutulan sebzeler kyde pazarlanmakta ve kyn ekonomik hayatna katkda bulunulmaktadr. PAMUKKALE NVERSTES Mart 2007de Pamukkale niversitesinde 5 kWplk PV sisteme sahip Temiz Enerji Evi, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl tarafndan trenle almtr. Pamukkale niversitesinde, Temiz Enerji Evinde oluturulan Enerji Uygulama ve Aratrma Merkezinde aratrmalarn srdren uzmanlar, gne enerjisiyle, bir evin tm elektrik ihtiyacn karlayan projeyi gerekletirmilerdir. Bu projede gne pilleri kullanlarak gne enerjisinden hidrojen elde edilmekte ve konutun elektrik, stma ve soutma gibi tm ihtiyalar hidrojen enerjisiyle baka hibir enerji kaynana ihtiya duymadan karlanabilmektedir. 160 metrekarelik laboratuar eve yerletirilen 5 kWp gcndeki gne pillerinden gndz dorudan elektrik alnmakta, bu pillerin zerine takld paneller, yl boyunca doubat ve kuzeygney dorultusunda gnei takip etmektedir. Bylece nlarn gne pillerine her zaman dik gelmesi salanmaktadr. Buradan alnan elektrikle ayn zamanda akler doldurulmakta, ayrca suyun elektrolizi yntemiyle hidrojen elde edilerek depolarda saklanmaktadr. Gne olmad ve akler de bittii zaman bu defa hidrojen kullanlarak elektrik retilmektedir. Evin d, ok basit ve ucuz bir mekanizma olan tromp duvarlarla rlm, d cephesi camla giydirilmitir. Gne kt zaman tulalar stmakta, le saatlerinde tulalardaki scaklk 5055 dereceye ykselmektedir. erideki souk hava, alt ksmda alan pencereden girerek tulalardan snmakta, st taraftaki pencereden de snarak ykselen scak hava ieriye verilmektedir. Bu sistem doal bir klima gibi alarak k boyunca evin stlmasna yardmc olmaktadr. Bu arada gne kolektrlerinden elde edilen scak su da yaltlm tanklarda depo edilmekte, tank iindeki s deitirici, bir scaklk kontrol nitesiyle ihtiya duyulan scaklkta suyu salamaktadr. Scak su ayrca evin stlmasnda da yardmc sistem olarak kullanlmaktadr. Bu yksek teknolojili ev iin, bahsedilen elektrik, hidrojen ve s sistemleriyle birlikte imdiye kadar 500 bin TL harcanmtr. Temiz Enerji Evi Mdrl tarafndan yrtlen dier bir projede gne tarlalar oluturarak elektrik enerjisi retmek iin almalara balanmtr. Blgenin nemli enerji kurulularndan Bereket Enerjinin destek olduu proje ile parabolik aynalar kullanlarak gne tarlalar oluturulmas, buradan da elektrik enerjisi elde edilmesi amalanmaktadr. Parabolik oluk teknolojisinin kullanlaca projede ilk etapta 5 metre apnda ve 50 metre uzunluunda bir hat yaplmas planlanmaktadr. Tek hatt yaptktan sonra ileride dier ksmlarn rahat bir ekilde bitirilerek gne tarlalar oluturabilecei dnlmektedir. Gnein odaklanmas ve takibi merkezde yaplabilmekte, halen cam boru ve iinden geecek metal iin aratrmalar srdrlmektedir. Cam boruyu retmek amacyla irketler aratrlmakta, ie Cam firmas ile grmeler srmektedir. Bunun dnda merkezde gneten yzde 45 daha fazla enerji reten maliyeti de yzde 40 azaltan gne enerjisi takip sistemi gelitirilmitir. Yaplan cihazda, kark ve
145
pahal motor ve dili sistemleri yerine, her yerde bulunabilen dorusal uydu motorlar kullanlm, kontrol sisteminin yazlm ve donanmn ise Pamukkale niversitesinde yaplmtr. Prototipi yaplan dier bir izleyici ise ithal edilen, tek eksenli ve 120 derece dn asna sahip olanlarn yerine tasarlanan, 160 dereceye kadar dnebilen ve iki eksende gne takibi yapabilen bir cihazdr. Ayrca bu izleyici, fotovoltaik panellerde kullanlmasnn yannda su kolektrlerine gne takibi yaptran sistemlerde de kullanlabilmektedir. Yrtlen baka bir proje ile gerekletirilen gne enerjisi ile rn kurutma sistemi ile Denizli ve Ege Blgesi iin ok nemli olan, incir ve zm gibi rnler ksa srede kurutulabilmektedir. hracat firmalar bu sayede gne enerjisini kullanarak rnlerini ksa srede hijyenik olarak kurutabilme imkanna kavumulardr. RZE NVERSTES Rize niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Fizik Blm tarafndan hazrlanan Gne paneli projesi yar iletkenlerden yaplan panelin, gne enerjisini elektrik enerjisine evirerek bir akye depolamas ve evin elektrik ihtiyacnn bu ekilde karlanmas zerine yaplan bir almay iermektedir. Projede elde edilen verilere gre 25 metrekarelik bir panel bir evin elektrik ihtiyacn rahatlkla karlayabilmektedir. Bunun iin sadece havann aydnlk olmas yetmektedir. Bilgisayar kontroll olan sistemde panelin malzemesi yurt dndan geldii iin maliyeti yksektir. Ancak paneller Trkiyede retilir, buna ynelik teknolojilere yatrm yaplrsa maliyetin decei beklenmekte ve bu konuda destek almak iin almalar yaplmaktadr. SAKARYA NVERSTES 2003 ylnda kurulan Sakarya niversitesi leri Teknolojiler Merkezi (SATEM), TBTAK Formula G yarlarna katlan SAGUAR (Sakarya niversitesi Gne Arabas) ve TBTAK Hidromobil yarlarna katlan SAHIMO (Sakarya niversitesi Hidromobili) adl Hidrojen Enerjili Arac retmitir. 20042005 yllarnda SAGUAR X4, 20052006 yllarnda SAGUAR X5, 2007 ylnda da SAGUAR X6 retilmitir. 2005 ylndan beri TUBTAK tarafndan dzenlenen Formula G yarlarnda dereceler elde eden SAGUAR ayrca En yi Tasarm dln almaya hak kazanmtr. SATEM, SAGUAR X6 modeliyle 2008 Gne Enerji Fuarna katlmtr. SAGUAR ekibi, 2009 Gne Enerjisi ve Teknolojileri Fuarna da SAGUAR serisinin son arac olan X7 Gne Arabas ve SAHMO X3 hidrojen arac ile katlmtr. SAGUAR ekibi, 2531 Ekim 2009 tarihleri arasnda Avustralya da dzenlenecek World Solar Challenge yarna katlmay hedeflemekte ve bunun iin almalar yapmaktadr. SATEM, ayrca SATEK (Sakarya niversitesi Gne Teknesi) Projesini de gerekletirmitir. Gne enerjili tekne olan SATEK, alternatif enerji kaynaklarna olan ilgiyi arttrma ve toplumsal bilinci bu yne sevk etme amacyla 2006nn Austos aynda Mulada retilmitir. 3 Ekim 2006 tarihinde Marmaris Sahil Gvenlik Komutanlndan denize indirilen SATEK, 4 gn boyunca testlerin yaplmas iin Marmaris koyunda kalm, tm testler baaryla sonulannca Sakaryaya getirilmitir. SATEK, 5,36 metre uzunluunda 1,96 metre enindedir, 90 cm freeboard, 1 metre draft yksekliine sahiptir. zerinde toplam 800 Wplik gne paneli, 14.208 Whlik iti gc saklama bataryas, 1.660 Whlik servis bataryas bulunmaktadr. SATEK, % 50 g ile yaklak 15 deniz mili hza ulamay baarmtr. 1 ayda tasarlanp 1 ayda retilen SATEK toplam 17.000 TLye mal olmutur.
146
Bunlarn dnda Sakarya niversitesi Temiz Enerji Teknolojileri Kulb (ENTEK) tarafndan Gne Pilleri le Damlama Sulama, Hibrit Gne Enerjili Ara Projesi ve Gne Enerjili Termo-Elektrik Buzdolab projeleri yrtlmektedir. ULUDA NVERSTES Uluda niversitesinde zelikle alternatif ve yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelik bir Enerji Merkezi ya da Enerji Enstits kurulmas ynnde almalar devam etmektedir. YAAR NVERSTES Yaar niversitesi, Biliim Teknolojileri Uygulama Gelitirme Merkezi (BTUGEM) ve narl Endstri Meslek Lisesi ile birlikte gne enerjisi ile alan bir binek arabas gelitirmitir. nde bir src koltuu, arkada 2 kiilik yolcu koltuu bulunan, stnde tente olan, yanlar ak binek arabas saatte 1012 kilometre hz yapabilmektedir. Yaar niversitesi ayrca gne enerjisi ile alan ve saatte 100 kilometre hz yapan YAARGNE1 aracn gelitirme almalarn srdrmektedir. YILDIZ TEKNK NVERSTES Yldz Teknik niversitesi, lkemizde Temiz Enerji konusunda yaplan almalara bir katkda bulunarak Yldz Enerji Evini Davutpaa Yerlekesinde kurmutur. Rzgar Enerjisi, Gne Enerjisi, Toprak Kaynakl Dikey Tip Is Pompas, Isl Enerji De polama Sistem Bileenleri ile Istma, Soutma ve Aydnlatma Amal Oluturulacak Bileik Yenilenebilir Enerji Sisteminin Modelleme ve Analizlerinin Gerekletirilmesi, Deneysel Ola rak incelenmesi isimli proje, 2007 ylnda YT Bilimsel Aratrma Projeleri Koordinatrlne yaplan bavuru sonucu kabul edilmi; bte yetersizlii nedeni ile ancak Haziran 2008 de hayata geirilmitir. Davutpaa Yerlekesindeki stanbul Kz Liseliler, Kz renci Yurdunun yannda Rektrlke tahsis edilen iki katl ve toplam 46 m2 taban alanna sahip olan konteynerde Austos 2008 de almalara balanmtr. Bu konteynere Yldz Enerji Evi ad verilmitir. Projede yenilenebilir enerji kaynaklarndan rzgar enerjisi (RE), gne enerjisi (GE), dikey tip toprak kaynakl s pompas (DTKIP) ve gizli s depolama sistemi (GID) ile blgede yaygn olarak kullanlan konvansiyonel enerji kayna birlikte dnlm, ayrca Kz renci Yurdunun salonu ile Yldz Enerji Evinin s ya ltm deerleri gz nne alnarak yaltm etkisi proje kapsamnda deerlendirmeye alnmtr. Istmada dk scaklk rejimi ile duvardan st ma yntemi uygulanarak yenilenebilir kaynakla rn optimum olarak kullanlmas ve tesisattaki cihazlarn minimum kapasite ile altrlmas amalanmtr. Bu proje, Birleik Yenilenebilir Enerji Sistemi (BYES) olarak adlandrlm, elde edilecek ktlar ise s ve elektrik enerjisi olarak belirlenmitir. Bunun dnda Yldz Teknik niversitesi Gne Enerji Sistemleri Kulbne (YTGESK) ye renciler tarafndan gne enerjisi ile alan ara retilmitir. 2004 ylnda tamamlanan aracn zerinde bundan sonra eitli revizyonlar yaplmtr. Barracuda ad verilen ara 2006 Formula G yarnda nc olmutur.
147
5.4.3 zel Sektr Trkiyede fotovoltaik sektrnde hizmet veren firma says 100 am durumdadr. Bu firmalar genellikle distribtr, sistem kurucu veya perakende sat yapan kurumlar olarak faaliyet gstermektedirler. Aadaki bilgiler baz zel sektr firmalarnn uygulamalardr. Bu rnekler sadece sektrn geldii dzeyi gstermek zere verilmitir. ANELTECH eme Yarmadasnda bulunan eme zpamir Sitesinde bir mobil operatr firmas tarafndan bir GSM baz istasyonu kurulmak istenmitir. Baz istasyonunun enerji ihtiyacn karlamak iin hem rzgar hem de gne bakmndan ok elverili bir corafyada bulunan blgenin gnelenme sreleri, rzgar hzlar ve sistemin g ihtiyac belirlenerek projelendirme safhasna geilmitir. Bu veriler nda Aneltech tarafndan geekletirilen hibrit sistemin kurulu gc, 6.400 Wplik ksm PV sistemden ve 2.000 W rzgar trbininden karlanmak zere toplam 8.400 W olarak hesaplanmtr. Bu g deerlerini elde edebilmek iin 32 adet 200 Wp monokristal tip panel ve 2 adet 1 kW gte 7 metre direk zerine kurulu, donmaya kar korumal bir rzgar trbini seilmitir. 180 cm apndaki bu trbin, 17,5 kg arla ve zel bir kanat yapsna sahiptir. Enerji depolama amacyla zellikle gne enerjisinden elektrik reten sistemlerde kullanlan OPzS tipi 2.400 Ah akma sahip akler ve aklerin arjnda verimi arttrmak amacyla MPPTli arj kontrol niteleri tercih edilmitir. Aneltech firmas ayrca fotovoltaik retim tesisi kurma almalarna balamtr. 2009 yl iinde 13,5 MWp/yl kapasiteli bir modl retim tesisinin almas ve 1800 metrekare alana yayl retim tesisinde c-Si (kristal silikon) mono ve poli kristal hcreler ieren gne panellerinin retilmesi planlanmaktadr. 80 210 Wp gcndeki panellerin retimleri srasnda, yksek teknolojik ve yzde 16,5 verimli hcreler zel tasarlanm robotlar tarafndan dize haline getirilerek, yine tam otomatik makinelerde el demeden lehimlendikten sonra erevelenecek ve test edilecektir. 100 Wplik panel hesabyla ylda ortalama 135 binpanel elde edilmesi planlanyor. Bu panel kapasitesi ile ylda 17.740.000 kWh enerji retilebilecei dnlmektedir. Anel tarafndan 2 milyon Euro yatrmla kurulacak tesisin, tam kapasite retime getiinde ylda 35 milyon Euroluk ticari faaliyet yapmas ve retiminin yzde 80ini ihra ederek, ylda 28 milyon Euro dviz getirmesi hedeflenmektedir. Bunun dnda irket 2009 2010 ylarnda hcre gelitirme faaliyetlerine balamay ve retime gemeyi, ince film fotovoltaik teknolojileri ve nanoteknoloji konularnda almalar yapmay dnmektedir. Ayrca irket 2009 yl iinde gne enerjisi santral kurma almalar yapmay ve EPDKdan 10,5 MWlk bir santral iin retim lisans almay planlamaktadr. Bu faaliyetlere paralel olarak tm Trkiyede yaplacak gne enerji ve hibrit sistemlerinin kurulum almalarnn devam ettirilmesi hedeflenmektedir.. EBTT Faaliyetlerini Fresnel reflektr teknolojisine dayal gne sl santrallar zerinde younlatran Ebitt Akkan Teknolojileri firmas, Bossann Adana tesislerine bu teknolojiyi kullanan bir test sistemi kurmutur.
148
EKOSOLAR Dicle niversitesi Ziraat Fakltesi Gne Enerjisi ile Damla Sulama Projesi TEMEV ve Ekosolar ibirlii ile gerekletirilmitir. ENSOLAR Enisolar firmas tarafndan Tesco-Kipa Hipermarketleri Marmaris ubesinde 30 kWp gte ebekeye paralel fotovoltaik gne enerji sistemi hayata geirilmitir. Enerji tasarm, mekanik ve elektrik projeleri Enisolar tarafndan hazrlanan projenin entegrasyon (tedarik-montaj-devreye alma) sreci de ayn firma tarafndan yrtlmtr. Bu sistem, Trkiyenin en byk ebekeye bal gne enerji sistemi olma unvann uzun sre korumu bir uygulamadr. 180 adet Sharp 162 Wp panel ve 6 adet SMA Sunny Mini Central invertrn kullanld projede ayn zamanda zel bir yazlm ile uzaktan izleme ve mteri ara yz sistemleri de devreye alnmtr. Tesco-Kipa Marmaris AVMnin kasalarn besleyen sistem Tesco-Kipann sosyal sorumluluk projesi kapsamnda tamamlam olup, gnde ortalama 180 kWh enerji retmekte, ylda 43 tonluk karbondioksit emisyonunun engellerken doaya 130 aaca edeer katk yapmaktadr. Bu uygulamadan sonra Tesco-Kipa Kuadasnda 30 kWp ebekeye paralel fotovoltaik gne enerji sistemi kurulumu gerekletirilmitir. Marmaris Maazasnda edinilen tecrbe ile ok daha hzl devreye alnan Kuadas PV Sisteminde 240 adet Sharp 120 Wp modl ile yine 6 adet SMA Sunny Mini Central invertr kullanlmtr. Gnde ortalama 200 kWh enerji reten sistem, ylda 45 tona yakn karbondioksit emisyonunu engellemektedir. FORE ENERJ Fore Enerji tarafndan 2006 ylnda Fethiye Hillside Tatil Kynde kurulan su artma sisteminde 5,6 kWp gcndeki fotovoltaik sistem sayesinde ters ozmoz yntemiyle deniz suyundan kullanm suyu elde edilmektedir. Bu sistem gnde 2 m3 temiz su retecek ekilde tasarlanm olup blgede plaj yaknndan ekilen ac suyu kullanmaktadr. Ac su, n artmadan sonra ters ozmoz sistemiyle tuzdan arndrlp dezenfekte edilmekte ve uluslar aras standartlarda ime suyu elde edilmektedir. Fotovoltaik sistem 72 adet 80 Wp gcnde polikristal PV paneli, arj kontrol nitesi, evirici (invertr), akler ve ebeke sigortalarndan olumaktadr. Btn artma sistemi PLC tarafndan kontrol edilmekte, kontrol nitesinden toplanan veriler bilgisayarda grntlenebilmekte ve kaydedilmektedir. Yine Fore Enerji tarafndan Adapazarnda Toyota Trkiye Sakarya Fabrikas giriinde kurulan 14 kWp ebeke balantl sistemde 176 adet 80 Wp yksek verimli gne paneli kullanlmtr. ebeke ile paralel alan sistemde zel cephe entegrasyonu yaplarak binann estetik bir grnme kavumas salanmtr. nternete bal zel bir Trke yazlm ile anlk retim deerleri ve engellenen CO2 emisyon miktar gibi veriler LCD ekranlarda grlebilmektedir. Ayrca yine 80 Wp gne panelleri ve zel reglatrler kullanlarak binann nndeki otopark alannn gne enerjili aydnlatma direkleri ile gece aydnlatlmas salanmtr.
149
GRASOLAR Trkiyenin ilk fotovoltaik, rzgar ve dizel jeneratrnden oluan hibrit sistemi, 2007 ylnda Girasolar Ltd. tarafndan Fethiye Kzladada kurulmutur. GNIII AYDINLATMA Gn tpleri kullanarak aydnlatma zmleri sunan Gn Aydnlatma firmas, bata Tesco Kipa Hipermarketler olmak zere birok yerde uygulamalar gerekletirmitir. Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl binasnda da firmann aydnlatma zmlerinden biri hayata geirilmitir. Gn aydnlatma sistemi, gn tp diye adlandrlan ve d mekandaki gn n iletim katsays ok yksek bir metal boru ile tayp i hacme homojen datan bir sistemdir. D mekanda bulunan effaf fanus zerindeki optik krlmalar ile gn boru iine ynlendirilmekte, yanstma katsays % 99un zerinde bulunan zel film tabakas kapl borular ile gn tanarak en alt ksmda bulunan k yayc kapak ile homojen bir aydnlatma salanmaktadr. Sistemin en nemli avantajlarndan biri ultraviyole radyasyonu % 99 orannda engellemesi ve scakl iletmemesidir. Bu sayede gn ndan faydalanmak isteyen fakat scaklk sebebiyle kullanlamayan mekanlar iin uygundur. HTT SOLAR ENERJ Zorlu Grubu bnyesinde faaliyet gsteren Hitit Solar Enerji firmas grubun Manisa tesislerinde parabolik oluk teknolojisine dayal bir sistemi baaryla test etmitir. irket bu tecrbeden hareketle yurtii ve dnda gne enerjisi ile ilgili projeler gelitirmeyi ve yatrmlar yapmay planlamaktadr. MOTF PROJE VE NAAT MOTF Proje ve naat tarafndan Antalya Beydalarnda 600 Wp PV ada ev sistemi kurulmutur. 600 Wp mono kristal paneller, 3 kW tam sins invertr ve 400 Ah 12 volt aklerden oluan sistemde gnde ortalama 3 kWh enerji retilmekte ve evin iinde bulunan A snf tketicilerin olduu beyaz eyalar altrlmaktadr. Motif, T ile birlikte fotovoltaik sistemler ve uygulamalarn ieren eitim programlar sunmaktadr. ZTUN MHENDSLK Mersin merkezli bir firma olan ztun Mhendislik tarafndan Mersinin Emirler kynde 25 dnm zeytinlii sulamak iin yaplan uygulamada, 90 metre derinlikteki kuyuda 70 metreye indirilen solar pompa ve 4 adet 180 Wp gcnde 24 Vluk panel kullanlmtr. Bu projedeki dinamik su seviyesi 46 metre olup, karlan su 135 metre yatayda tanarak 85 ton kapasitesindeki su deposuna toplanmtr. Projede elektrii aklerde depolamak yerine suyun depolanmas tercih edilmitir. Gnlk sulama iin yaklak 1820 ton su kullanlmaktadr. Sahaya elektrik enerjisi getirmek iin datm irketinin 70.000 TL civarnda katk pay istemesi zerine jeneratr de dahil olmak zere tm alternatifler incelenmitir. Bu karlatrma sonrasnda her ay denecek fatura ile hat ve trafo kayplar da hesaba katlnca gne enerjisinin en uygunu olacana karar verilmitir. Sistemin maliyeti yaklak 7.500 Eurodur. Ayrca ztun Mhendislik tarafndan gne enerjisiyle alan ve serinleme salayan bir apka gelitirilmitir. Gne apkas ad verilen apkann ucuna taklan pervane,
150
gne enerjisiyle dnerek kullancnn yz ksmn serinletmektedir. apkann zerine taklan gne pili sayesinde gne nlar elektrie evrilmekte, bu elektrik kullanlarak apkann ucunda bulunan ve vantilatr grevi yapan pervane dndrlerek kullanclarn yz ksm serinletilmektedir. Ayrca apkann kendisi de gneten koruyarak, scan altnda durmak zorunda olanlara kolaylk salamaktadr. PROJE ENERJ Proje Enerji yenilenebilir enerji kaynaklarnn belirlenmesi ve kullanmna ynelik bilgi sistemleri gelitiren ve bu konuda danmanlk hizmetleri veren ilk yerli ve marka bamsz firma zelliini tamaktadr. ODT Teknokentte KOSGEB Tekmer bnyesinde 2007 ylnda kurularak faaliyete balayan Proje Enerji, 2008 ylnda Trkiye gne enerjisi potansiyeli verilerini, tematik haritalarn ve analizlerini hazrlayarak Enerji Bakanlna bal EEye teslim etmi ve GES yatrmlarna ynelik sektrn geliiminde nc rol stlenmitir. GES yatrmlar iin Trkiye genelinde saha belirleme almalarn tamamlayan firma, kendi bnyesinde gelitirdii model ve yazlmlarla GES yatrmlar iin ihtiya duyulan bilgileri retmektedir. Ayrca, gne enerjisi lm sistemleri retimi de yapmaktadr. TUNMATK Tunmatik tarafndan Gne Sigortann stanbul - Esentepede bulunan Genel Mdrlk binasna kurulan 10 kWp gcndeki fotovoltaik gne panelleri sayesinde ylda 9 MWh enerji retilmektedir. 2 Mart 2009da devreye giren sistemle ylda, 5,47 ton karbondioksit emisyonu engellenmesine olanak tannmaktadr. 5.4.4. Dernekler ve Sivil Toplum Kurulular Enerji Ekonomisi Dernei Enerji ekonomisi konularnda almalar yapan akademisyenlerin nderliinde Enerji Ekonomisi Dernei (EED), 15 ubat 2005 tarihinde stanbulda kurulmutur. Trk enerji sektrn dnya ile kucaklatrmay, enerji sektrnde karar verici mercilere ulamay ve karar mekanizmalarnda sinerji yaratmay amalayan dernek, yelerine ayn zamanda 86 lkede 3200 den fazla yesi bulunan Uluslararas Enerji Ekonomisi Dernei (International Association for Energy Economics - IAEE) olanaklarndan faydalanabilme imkann da salamaktadr. Enerji Ekonomisi Dernei; enerjinin verimli, aklc, temiz, ucuz, gvenilir retimi, iletimi, datm ve tketimi ile ilgili aratrma, teknoloji, tecrbe ve politikalarn tartlabilecei bir platform oluturmay, eitim, tantm ve bilgi aktarma faaliyetlerini gerekletirmeyi hedeflemektedir. Dernek belirlenen ama ve hedefleri kapsamnda Nkleer Enerji, Kyoto Protokol, Srdrlebilir Kalknma ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar ve dier benzer konularda panel, seminer ve altaylar gerekletirerek basn aklamalar yapmtr. Ayrca dernek dzenli olarak eitli konularda enerji sohbetleri de gerekletirmektedir. Bunlara ek olarak, 31. Uluslararas IAEE Konferans, 1820 Haziran 2008 tarihleri arasnda, Uluslararas Enerji Ekonomisi Dernei ve Trkiye Enerji Ekonomisi Derneinin ortak organizasyonuyla stanbulda gerekletirilmitir.
151
GNDER - Uluslararas Gne Enerjisi Topluluu - Trkiye Blm Uluslararas Gne Enerjisi Topluluu - Trkiye Blm (GNDER), Uluslararas Gne Enerjisi Topluluunun (ISES) Trkiye Blm olarak 3335 sayl Uluslararas Nitelikteki Teekkllerin Kurulmas Hakkndaki Kanunun 1. maddesine gre Bakanlar Kurulunun 10 ubat 1992 tarih ve 92/2752 sayl kararyla kurulmutur. GNDER halen Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl bnyesindedir. GNDER, gne enerjisi ile ilgili konularda bilim ve teknolojinin gelitirilmesi, aratrma ve gelitirmenin zendirilmesi, gne enerjisinin yaygn kullanmnn tevik edilmesi, gne enerjisi ile ilgili alanlarda eitimin zendirilmesi gibi konularda faaliyet gstermekte, uluslar aras toplantlara ve yurt ii seminerlere katlm salamakta ve ortak sempozyumlar dzenlemektedir. Bu faaliyetlerinin yan sra GNDER in halen devam eden bir almas kapsamnda, Elektrik leri Ett daresi, Bilkent Nanoteknoloji Merkezi ve Demirdkm yksek verimli gne pili projesi balatmlardr. Bu proje ile yeni malzemelere dayanan ve yksek teknoloji gerektiren yksek verimli gne pil teknolojilerini gelitirilmesi hedeflenmektedir.. Bu hedef erevesinde projede verimlilikleri yksek yeni ve akll fotovoltaik malzemeler tasarlanacak ve gelitirilecektir. Bu ekilde tasarlanm ve retilmi akll malzemeler kullanlarak gne pillerinin gnmzde % 10 civarnda olan sistem verimlilikleri bu yeni malzemeler ile teorik olarak % 50 civarna karlacak yeni yksek teknolojilerin gelitirilmesi iin aratrma ve gelitirme faaliyetleri yaplacaktr. Projenin ilk ksmnda gne enerjisinin kullanmn en yksek seviyeye karan yar iletken temelli malzemelerin tasarm ve bu malzemelerin epitaksiyel yntemlerle lkemizde ilk kez retimi gerekletirilecektir. Bu admdan sonra retilen bu malzemelerin mikro ve nanoteknoloji yntemleri ile fabrikasyonu yaplacak ve malzemelere dayanan gne pili hcreleri retilecektir. Yksek teknolojinin Trkiyede gelitirilmesini ieren bu aamadan sonra retilen gne pili hcrelerinin elektrik ve optik zellikleri llecektir. Karakterizasyonlar baar ile tamamlanan gne pili hcreleri daha sonra projenin endstriyel orta tarafndan retilecek olan gne paneli modllerinde kullanlacaktr. Bu ekilde retilen Gne Paneli Modl Prototiplerinin elektrik ve optik karakterizasyonu yaplacak ve proje sonucunda ortaya kan Gne Paneli Modl Prototiplerinin verimlilii llecektir. Gnee Dernei GNEE Dernei (Gneten Elektrik reticileri, Fotovoltaik Sanayicileri ve adamlar Dernei) Tunmatik ve Norm Enerji nderliinde Kasm 2008de kurulmutur. Dernein kurulu amac Trkiyede gneten elektrik enerjisi retimini oaltp yaygnlatrmak ve bu konuda toplumun bilincini ve farkndaln arttrmak olarak belirlenmitir. Sektrde faaliyet gsterenler ile bu ie hizmet etmek isteyen gnll kii ve kurumlarn bir araya gelmesi, aralarndaki iletiim ve bilgi paylamnn salanp srdrlebilir kalknmaya katkda bulunulmas hedeflenmitir. Dernek kurs, seminer, konferans, panel gibi birok eitim almalar dzenlemek, gerekli olan her trl bilgi, belge, dokman ve yaynlar temin etmek, dokmantasyon merkezi oluturmak ve bilgilendirme bltenleri karmak dahil olmak zere konuyla ilgili ve kurulu amacna hizmet eden tm faaliyetleri yapmay amalamtr.
152
Uluslararas rgtlerle de temasta olan Gnee Dernei, Mays 2009da Avrupa Birliinde (AB), gne enerjisi endstrisinin yzde 95ini temsil eden ve alannda Avrupann en byk sektrel birlii konumundaki Avrupa Fotovoltaik Endstrisi Birliinin (EPIA = European Photovoltaic Industry Association) yesi olmutur. Temiz Dnya Ekoloji Dernei Temiz Dnya Ekoloji Dernei, son yllarda dnyada giderek hz kazanan evre sorunlar ve kresel snma problemlerine kar alma yapmak amacyla Eyll 2007 balarnda kurulmutur. Dernek kurulurken ekolojik mimari, besin emberi, temiz enerji kaynaklarnn kullanm, ekolojik gnlk yaam rehberi gibi uygulamalar yaplmas dnlmtr. Yine dernek kurulurken 4E (Enerji, ekoloji, ekonomi, eitim drtls) ilkesinden hareket etmek ve bir btnn ayrlmaz paralar olarak grlen bu kavramlar kamuoyuna uygulamal olarak gstermek amalanmtr. Bu anlamda atlacak ilk admlardan biri olarak, ekolojik yaam modeli ile balantl eitli evresel konularda referans nitelii tayacak projeler oluturmak dnlmtr. En bata kendi geleceine duyarl tm kurum ve ahslarn bir at altnda toplanmasna hizmet verecek ilk ve tek internet portal almasna balanmtr. Bu amalar kapsamnda dernek ofisinin nne 1 kWp gcnde ve ylda 2 MWh elektrik retebilen bir gne aac kurulmutur. Bu sayede dernek Trkiyenin kendi enerjisini kendi reten ilk sivil toplum kuruluu olmutur. Ayrca bu projenin devam saylabilecek Gne Orman iin ilk gne aac Fore Enerji ve stanbul Byk ehir Belediyesi Park ve Baheler Mdrl katklar ile dernek ofisinin nne dikilmi bulunmaktadr. Bir baka proje olan EkoEv (Temiz Dnya Evi) projesinde ise, Temiz Dnya Ekoloji Dernei, kresel snma ve iklim deiiklii gndeminde nemli bir yer tutacak yeni yaam modellerinin Trkiyedeki ilk rneini gstermek zere, merkez binasn kendi enerjisini kendi reten bir bina olarak ina etmektedir. stanbul iinde herkesin rahatlkla ulaabilecei bir niversite kampsnde inas hedeflenen EkoEv, ayn zamanda birok akademik almaya da ev sahiplii yapacaktr. Dier bir proje olan Gne Okulu projesinde, gnei takip eden bir solar sistem ile gneten elektrik retilecek, okul iine yerletirilecek bir LCD ekran ile retilen elektrik enerjisi, tketim, ne kadar karbondioksit emisyonuna engel olunduu ve bunun doada ka aa dikmeye karlk geldii gibi faydal bilgiler, renci ve retmenlere grafikler ile sunulacaktr. Baka bir proje olan TemizDunya.Com ile Trkiyedeki en byk eksiklerden biri olan evre dostu rn ve servis reticileri ile tketicilerinin bir araya gelecei platformlarn eksikliini gidermek ve hzla gelien ve hzlanan internet dnyasnn bu konuda ierdii faydal zmlerden faydalanmak amalanmaktadr. Dernein dier bir projesi Mersindeki Soloi antik kentinin gne enerjisiyle aydnlatlmasdr. Temiz Dnya Ekoloji Dernei projeyi birok zel sektr kuruluu, Mersin Valilii ve Bykehir Belediyesi, Kltr ve Turizm Bakanl gibi kurumlarla ibirlii yaparak gerekletirecektir. Dernek ubat 2009da 144 sayfalk Temiz Dnya Rehberi Gne Enerjisi kitabn yaynlamtr.
153
Temiz Enerji Vakf (TEMEV) Temiz Enerji Vakf, Hacettepe niversitesi Fizik Mhendislii Blm ve TBTAKn nclnde 14 kiisel ve drt kurumsal ye ile 1994 ylnn sonunda kuruldu. Vakfn bugn 21 kiisel, 5 kurumsal ve 150 civarnda gnll yesi bulunmaktadr. Temiz Enerji Vakfnn alma alanlar ana balk altnda toplanarak, temiz ve tkenmez enerjilerin yaygn, etkin ve verimli kullanmn salayacak a) Aratrma-gelitirme ve uygulama almalarn, b) Eitim, bilgilendirme ve tantm almalarn, c) Bilgi-belge derleme almalarn, yapmaya, yaptrmaya ve desteklemeye ynelik etkinlikler olarak belirlenmitir. Vakf kuruluundan bu yana belirtilen bu ana balklarda almalarn srdrmtr. Vakf, iki adet AB Sinerji Projesi (Trk orta olarak), iki adet UNDP projesi, bir adet UNESCO projesi ve bir adet de Alman Bykeliliinin destekledii proje olmak zere alt adet uluslar aras projeye katlm ve baaryla sonulandrmtr. Bu almalarn yan sra Vakf tarafndan gne enerjisi uygulamalarna ynelik projeler gerekletirmekte ve eitim ,bilgilendirme ve tantm almalar srdrlmektedir. Vakf ayrca, Temiz tkenmez enerjilerde yaynlar ve yazarlar iin bilgi bankas oluturulmas ve zaman zaman gncellenmesi, Temiz tkenmez enerjilerle alan firma adreslerinin derlenerek bir bilgi bankas oluturulmas, lgililere ak kitaplk oluturulmas, Video film arivi oluturulmas, Yaklak 300 slaytlk ariv oluturulmas, Temiz tkenmez enerjilerdeki yaynlara destek verecek ynerge oluturulmas, gibi bilgi ve belge derleme almalar da yapmaktadr. 5.4.5. Dier Kurumlar DYARBAKIR BELEDYES Diyarbakr Belediyesine bal Diyarbakr Gne Evi 21 Haziran 2008de almtr. Enerji mimarl ilkeleri kullanlarak ina edilen gne evinin tayc sisteminde ahap malzeme kullanlmtr. Bu evde, gne panelleri ve kolektrleri araclyla enerji elde edilmekte, biyolojik artma yaplmakta, yamur suyu bahe sulamada ve temizlikte kullanlmak zere depolanmaktadr. Sera ve gne duvarlarnn yer ald evde yemekler gne ocanda pimekte, Enerji Mimarl ile ilgili bilgi paylamn desteklemek zere evde zel bir ktphane yer almaktadr. Yrenin enlemine eit olarak 40 derece eimli olan gney atsnda ve yine gneye bakan 17 derece eimli mutfak atsnda; her biri 162 Wplik, toplam 3,88 kWp kurulu gce ulaan 24 adet fotovoltaik gne paneli vardr. Bu dzenek, invertr, reglatr ve depolama amal 16 adet 12 volt 100 Ah zel akler aracl ile elektrik ihtiyacn srekli olarak karlayacaktr.
154
Toplam maliyeti 91 bin 600 Euro olan projenin 78 bin 700 Eurosu Avrupa Birliine katlm ncesi Mali Yardm Program erevesinde yer alan Srdrlebilir Kalknmann Sektrel Politikalara Entegrasyonu Projesi kapsamnda temin edilmitir. Geriye kalan maliyet ise yerel sponsorlar tarafndan karlanmtr.
5.5. TRKYEDE GNE ENERJS KONUSUNDA FAALYET GSTEREN BAZI DERNEK VE FRMALAR
5.5.1. Dernekler 1. Enerji Ekonomisi Dernei Tel: 0212 359 75 44 www.traee.org 2. GNDER (Uluslararas Gne Enerjisi Topluluu Trkiye Blm) Tel: 0312 295 52 24 www.gunder.org.tr 3. Gnee Dernei Tel: 0216 526 57 66 www.gunese.org 4. GETSD Gne Enerjisi Tekno. Sanayici ve adamlar Dernei www.getsid.com 5. Temiz Dnya Ekoloji Dernei Tel: 0216 372 03 89 www.temizdunya.org 6. Temiz Enerji Vakf Tel: 0312 468 03 09 www.temev.org.tr 5.5.2. Firmalar 1. Acer Enerji / Kayseri Tel: 0352 691 47 00 www.acerenerji.com 2. Al Enerji / stanbul Tel: 0212 219 98 94 www.alenerji.com.tr 3. Anel Grup / stanbul Tel: 0216 528 50 00 www.anel.com.tr 4. Aneltech / stanbul Tel: 0216 528 52 12 www.aneltech.com 5. Antcam-SunStrip / Konya Tel: 0332 239 01 78 www.anitcam.com 6. Ataseven Enerji / Ankara Tel: 0312 213 97 17 www.ataseven.com.tr 7. Biovizyon Enerji / stanbul Tel: 0216 574 94 43 www.biovizyon.com 8. BMD Group / Ankara Tel: 0312 232 34 37 www.bmdgroup.net 9. Dasan Solar / Konya Tel: 0332 239 09 06 www.dagsan.com.tr 10. Data TSP / zmir Tel: 0232 328 00 96 www.datatsp.com 11. DCD Enerji / stanbul Tel: 0216 330 87 13 www.dcdenergy.com 12. Demir Solar / Denizli Tel: 0258 263 79 80 www.demirsolar.com.tr 13. Denba Telecom / stanbul Tel: 0242 324 39 61 www.denba.com 14. Depar Solar / Ankara Tel: 0312 397 72 36 www.deparsolar.com 15. Dinler / Turhal / Tokat Tel: 0356 275 18 73 www.dinlersolar.com.tr 16. DKS Enerji Sistemleri / Denizli Tel: 0258 263 42 83 www.solaraenerji.com 17. Dnya Prestij Elektronik / Ankara Tel: 0312 354 92 27 www.dunyaprestigesolar.com
155
18. e Sistem / stanbul Tel: 0216 528 50 00 www.esistem.com.tr 19. Ebitt Akkan Teknolojileri / stanbul Tel: 0216 660 01 30 www.ebitt.com.tr 20. Efsun Solar / Antalya Tel: 0242 258 11 53 www.efsunsolar.com 21. Ekogne / stanbul Tel: 0216 467 41 57 www.ekogunes.com 22. Ekosolar / Ankara Tel: 0312 491 64 53 www.ekosolar.com 23. Eksen Enerji / Balkesir Tel: 0226 385 07 14 www.eksenenerji.com 24. Elektropazar / stanbul Tel: 0212 254 11 68 www.elektropazar.com 25. Elektrosolar / stanbul Tel: 0212 295 27 63 www.gunes-pilleri.com 26. Eltesan Mobil Teknolojileri / stanbul Tel: 0216 540 51 51 www.eltesanmobil.com 27. Elite / Ankara Tel: 0312 472 83 93 www.eliteas.com. 28. Enerda / Ankara Tel: 0312 433 03 13 www.enerda.com 29. Enisolar / stanbul Tel: 0212 291 13 73 www.enisolar.com 30. ENVY / Ankara Tel: 0312 583 88 00 www.envy.com.tr 31. Eraslan / Krehir Tel: 0386 272 10 70 www.eraslan.com.tr
32. Eren Solar Grup / Ankara Tel: 0312 354 09 92 www.eren-solar.com 33. Erk Solar / Aydn Tel: 0256 316 27 27 www.erksolar.com 34. Ersan / Yalova Tel: 0226 812 40 55 www.ersangunesenerjisi.com.tr 35. Espe Enerji / stanbul Tel: 0212 639 57 29 www.espe.com.tr 36. ESS Energy Er-ah / Ankara Tel: 0312 441 56 27 www.ess-energy.com 37. Euro Solar / stanbul Tel: 0216 680 44 50 www.eurosolar.com.tr 38. Ey-Naz Kompozit / Ankara Tel: 0312 395 79 30 www.ey-naz.com 39. EYT / stanbul Tel: 0216 342 68 67 www.eyt.com.tr 40. Ezin Metal / Kayseri Tel: 0352 321 13 21 www.ezinc.com.tr 41. Federal Mir Group / stanbul Tel: 0212 465 06 09 www.federalmir.com 42. Ferhat Elektronik / Ankara Tel: 0312 309 16 11 www.ferhat.com.tr 43. Fethiye Consult / Fethiye /Mula Tel: 0532 599 27 94 www.fethiye-consult.com 44. Fore Enerji / stanbul Tel: 0216 372 03 80 www.foresolar.com 45. Form Grup / stanbul Tel: 0212 286 18 38 www.formgroup.com 46. Ges Enerji / stanbul Tel: 0212 438 45 90 www.gesenerji.com
156
47. Gira Solar / zmir Tel: 0232 251 19 90 www.girasolar.com.tr 48. Global Enerji / Kayseri Tel: 0352 240 81 74 www.globalenerji.org 49. Go Grup Enerji / Ankara Tel: 0312 217 52 19 www.goenerji.com 50. Green Enerji / zmir Tel: 0232 264 64 43 www.greenenerji.com 51. Gne Pili / Konya Tel: 0332 342 73 43 www.gunes-pili.com 52. Gn Aydnlatma / stanbul Tel: 0212 356 45 03 www.gunisigiaydinlatma.com 53. Hitit Solar Enerji Zorlu Grup / stanbul Tel: 0212 456 23 00 www.hititsolarenerji.com 54. Hizmark - Solis Enerji / stanbul Tel: 0212 264 17 17 www.hizmark.com 55. nci Solar / Kayseri Tel: 0352 233 50 60 www.incisolar.com 56. nform A.. / stanbul Tel: 0216 622 58 00 www.inform.com.tr 57. Intersolar - Atamer Grup / Ankara Tel: 0312 473 44 24 www.atamergroup.com 58. IPC / stanbul Tel: 0216 317 41 42 www.ipc.com.tr 59. KA Metal / Bursa Tel: 0224 411 99 49 www.kametal.com 60. Kota Teknoloji / stanbul Tel: 0212 556 40 50 www.koctasteknoloji.com 61. Kuzeymak / Mersin Tel: 0324 444 44 88 www.kuzeymak.com
62. Laterna / stanbul Tel: 0212 567 88 86 www.laek.com.tr 63. Linetech / stanbul Tel: 0212 671 09 39 www.linetech-tr.com 64. Mavisis Teknoloji / Gebze / Kocaeli Tel: 0262 678 89 75 www.mavisis.com 65. Mekanik Tasarm / stanbul Tel: 0212 259 38 25 www.halukderya.com 66. Merk Solar / stanbul Tel: 0212 233 82 91 www.merkenerji.com 67. Mert Solar / Ankara www.mertsolar.com 68. Moduled Elektronik / Ankara Tel: 0312 394 34 62 www.modul-solar.com 69. Motif Proje / Ankara Tel: 0312 442 87 27 www.fotoelektron.com 70. Multi Contact Trkiye / Staubli / stanbul Tel: 0212 472 13 00 www.multi-contact.com 71. Mutlu Ak / stanbul Tel: 0216 304 15 90 www.mutlu.com.tr 72. Na-Me / Ankara Tel: 0312 395 14 96 www.na-me.com.tr 73. Net Enerji Ltd. ti. / Diyarbakr Tel: 0412 257 16 61 www.netenerji.com 74. Norm Enerji / stanbul Tel: 0212 444 09 41 www.normenerji.com.tr 75. Normtest / Ankara Tel: 0312 491 57 00 www.normtest.com.tr 76. Ontek / stanbul Tel: 0216 340 26 63 www.gunespil.net
157
77. Ostim Enerjik / Ankara Tel: 0312 385 50 90 www.ostimenerjik.com 78. Ouraset Solar / Adana Tel: 0322 346 49 00 www.ouraset.com 79. z Lodos Enerji / Ankara Tel: 0312 436 27 62 www.ozlodos.com 80. zbaylar / Elaz Tel: 0424 255 14 70 www.ozbaylar.com 81. zen Enerji / stanbul Tel: 0212 227 82 22 www.ozenenerji.com.tr 82. ztun Mhendislik / Mersin Tel: 0324 320 38 39 oztuncmuhendislik.awardspace.com 83. Permak Enerji / stanbul Tel: 0212 227 68 11 www.permakenerji.com 84. Power Elektronik / stanbul Tel: 0216 533 88 88 www.powerelektronik.com.tr 85. Proje Enerji / Ankara Tel: 0312 210 10 56 www.projeenerji.com 86. Renener / stanbul Tel: 0212 273 15 00 www.renener.com 87. RSB Yap / Mersin Tel: 0324 237 80 52 www.rsbyapi.com.tr 88. Sader / Ankara Tel: 0312 256 53 53 www.sader.com.tr 89. Seiso / Konya Tel: 0332 444 06 02 www.seiso.net 90. Semai Gne Enerji Sistemleri / stanbul Tel: 0212 699 88 93 www.semai.com.tr 91. Ser-Gn Gne Enerji Sistemleri / Antalya Tel: 0242 444 07 01 www.sergun.com
92. Schco / stanbul Tel: 0212 465 68 80 www.schueco.com.tr 93. SKM Grup / stanbul Tel: 0216 573 96 92 www. skmgrup.com 94. Solartek - Feni Teknik / Gebze / Kocaeli Tel: 0262 742 18 30 www.solartek.com.tr 95. SolarTrk / Ankara Tel: 0312 424 04 47 www.solarturk.com 96. Solen / stanbul Tel: 0216 302 33 73 www.solenenerji.com.tr 97. Solenx / zmir www.solenx.com 98. Solimpeks / Konya Tel: 0 332 444 06 02 www.solimpeks.com 99. Sonnendach / Gaziantep Tel: 0342 232 40 30 www.sonnendach.com.tr 100. Sunset Enerji / Antalya Tel: 0242 323 11 95 www.sunsetenerji.com.tr 101. Sunstrip / Konya Tel: 0332 239 01 78 www.sunstrip.com.tr 102. Tayfun Otomotiv / Gaziantep Tel: 0342 337 46 73 www.tayfunltd.com 103. Tunmatik / stanbul Tel: 0216 314 51 51 www.tuncmati 104. Uzman Enerji / stanbul Tel: 0216 492 48 78 www.uzmanenerji.com 105. Yesa Enerji / stanbul Tel: 0212 855 36 98 www.yesaenerji.com
158

1. 2. 3. 4. 5. Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl Web Sitesi / Yenilenebilir Enerji Kaynaklar / Gne (http://www.eie.gov.tr/turkce/YEK/gunes/gunes_index.html) Kaynak: Dr. idem TIRIS / TBTAK-MAM Trkiyenin Yeni ve Temiz Enerji Kaynaklar / Trkiye evre Sorunlar Vakf Yayn / Austos 1984 / Bask: nder Matbaa / Sayfa: 62 Coody, Gnetrik A. . / 3e / Mays 1994. / Sayfa: 29 IEA PVPS (International Energy Agency Photovoltaic Power Systems Programme) Annual Report 2007 Turkey PV Technology Status and Prospects. Sddk li, Director, Solar Energy Institute, Ege University, zmir, Turkey Mete ubuku, Research Assistant, Solar Energy Institute, Ege University, zmir, Turkey TBTAK-MAM (Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu Marmara Aratrma Merkezi) Prof Dr. Metin olak, Ege niversitesi, Ulusal PV Teknoloji Platformu ve Trkiyede Baz PVPS Uygulamalar, 23 Ocak 2009. Temiz Dnya Rehberi Gne Enerjisi / Temiz Dnya Ekoloji Dernei / Doa Yaynclk Ltd. ti. / stanbul, 2009.
6. 7. 8.
159
6. TRKYENN GNE ENERJS VERLERNN ANALZ VE LAVE ALIMALAR

6.1. EE GNE ENERJS POTANSYEL ATLASI (GEPA)
Aada Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl tarafndan hazrlanan Gne Enerjisi Potansiyel Atlas ve bununla ilgili aklama ve tablolara yer verilmitir.
ekil 6.1. - Trkiye gne enerjisi potansiyel atlas Aklamalar: Gne Modeli: Trkiye Gne Modeli, Corafi Bilgi Sisteminde kullanlan ESRI Solar Radiation Model ile aadaki temel parametreler kullanlarak hazrlanmtr. Eim-Bak-Glgelenme Hesaplamalar iin, Trkiye 1/100.000lik toporafik haritadan retilmi yatayda 500m x 500m grid boyutlarna sahip Saysal Ykseklik Modeli (DEM) Trkiye 3642 Derece Enlem Deerlerine Ait Alanlar 32 ynde Zenit ve Azimut Alar Ak ve Kapal Gkyz Hesaplama Metotlar Modelde kullanlacak parametrelerin hesaplanmas ve model kalibrasyonun yaplmasiin EE ve DM istasyonlarnda 1985 2006 yllarna ait lm yaplan 22 yllk saatlik gne lm deerleri Gkyz Ik letim Katsays (Transmittivity) ve Gkyz Akll (Diffuse Proportion) Modelin Kullanlmas sonucunda, 12 aya ait gnlk deerlerden elde edilen aylk ortalamalar ieren aadaki bilgiler 500m x 500 m grid haritas olarak elde edilmitir. Toplam Gne Radyasyonu (kWh/m2-gn) Direkt Gne Radyasyonu (kWh/m2-gn) Difz Gne Radyasyonu (kWh/m2-gn)
161
ekil 6.2. - TRKYE Global Radyasyon Deerleri (kWh/m2-gn) (Ay erisindeki Bir Gnlk Toplam Gne Radyasyonu)
ekil 6.3. - TRKYE Gnelenme Sreleri (Saat) (Ay erisindeki Bir Gnlk Toplam Gnelenme Sresi)
ekil 6.4. - TRKYE PV TipiAlan-retilebilecek Enerji (KWh-Yl) (PV Sistemi-Alan-Enerji-Grafii)
(Kaynak: Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl)
162
6.2. PVGIS (AVRUPA KOMSYONU ORTAK ARATIRMA MERKEZ FOTOVOLTAK CORAF BLG SSTEM) VERLER:
Temelleri 1957 ylnda Roma anlamasyla kurulan Avrupa Atom Enerjisi Topluluuna (European Atomic Energy Community = Euratom) dayanan Ortak Aratrma Merkezi (Joint Research Centre), Avrupa Komisyonu emsiyesi altnda faaliyet gsteren aratrma merkezleri topluluunun genel addr. Bu merkezin en nemli projelerinden biri olan PVGIS (Photovoltaic Geographical Information System = Fotovoltaik Corafi Bilgi Sistemi) gne enerjisi ile ilgili ok deerli bilgiler sunmaktadr. Aada buradan alnan biri Avrupa, ikisi de Trkiye ile ilgili harita verilmektedir.
ekil 6.5. Avrupa lkelerinde gneye ynelmi en uygun eimli fotovoltaik modller zerine den toplam yllk gne nm iddeti
163
ekil 6.6. Trkiyede yatay yerletirilmi fotovoltaik modller iin toplam gne nm iddeti ve gne enerjisi potansiyeli
ekil 6.7. Trkiyede en uygun eimli fotovoltaik modller iin toplam gne nm iddeti ve gne enerjisi potansiyeli
164
6.3. NASA (NATONAL AERONAUTCS AND SPACE ADMNSTRATON) (ABD Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesi) Verileri
NASAnn uzun yllar boyunca toplad veriler ve bunlara dayanarak izilen haritalardan Dnya, Avrupa ve Trkiye ile ilgili olanlardan drd aada verilmektedir.
ekil 6.8. NASA verilerine gre hazrlanm ak gkyz yatay yzeye den ortalama yllk toplam gne nm dnya haritas (1983 2005 dnemi) (Kaynak: NASA 2008)
ekil 6.9. - NASA verilerine gre hazrlanm ortalama yllk toplam gne nm dnya haritas (1983 2005 dnemi) (Kaynak: NASA/SSE (NASA Surface Meteorology and Solar Energy Web Site) (http://eosweb.larc.nasa.gov/sse/)
165
ekil 6.10. - NASA verilerine gre hazrlanm ortalama yllk toplam gne nm Avrupa haritas (1983 1995 dnemi) (Kaynak: http://maps.grida.no/go/graphic/solar-insolation; Hugo Ahlenius, UNEP/ GRID-Arendal; Veri: NASA. 2007. NASA Surface meteorology and Solar Energy: Global Data, release 5.1 - Insolation on horizontal surface (1983-1993). http://eosweb.larc.nasa.gov/cgi-bin/sse/sse.cgi?+s01 (Accessed July 14th 2007))
ekil 6.11. - NASA verilerine gre hazrlanm ortalama yllk toplam gne nm Trkiye haritas (1983 2005 dnemi) (Kaynak: NASA/SSE (NASA Surface Meteorology and Solar Energy Web Site) (http://eosweb.larc.nasa.gov/sse/)
166
6.4. METEONORM (METEOTEST GLOBAL METEOROLOGCAL DATABASE FOR SOLAR ENERGY AND APPLED METEOROLOGY) VERLER
1981 ylnda kurulan svire merkezli bamsz ve zel bir irket olan Meteotest, hava tahmini, uygulamal meteoroloji, hava kirlilii kontrol, corafi bilgi sistemleri, veritaban zmleri ve web uygulamalar alanlarnda faaliyet gstermektedir. irketin gne enerjisi ve uygulamal meteoroloji iin bir veri taban olan Meteonormun, Trkiyeyi de kapsayan Dnya ve Avrupa ile ilgili iki gne enerjisi haritas aada verilmitir.
ekil 6.12. Meteonorm dnya yllk toplam gne nm haritas (1981 2000 dnemi)
(Kaynak: Meteotest; database Meteonorm(www.meteonorm.com))
ekil 6.13. - Meteonorm Avrupa ortalama yllk toplam gne nm haritas (1981 2000 dnemi)
(Kaynak: Meteotest; database Meteonorm(www.meteonorm.com)
167

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl Gne Enerjisi Potansiyel Atlas (http://repa.eie.gov.tr/MyCalculator/Default.aspx) European Commission Joint Research Centre Photovoltaic Geographical Information System (PVGIS) (http://re.jrc.ec.europa.eu/pvgis/) NASA (National Aeronautics and Space Administration) http://www.nasa.gov/ NASA Surface Meteorology and Solar Energy Web Site (http://eosweb.larc. nasa.gov/sse/) http://maps.grida.no/go/graphic/solar-insolation METEOTEST - http://www.meteotest.ch/ METEONORM Global Solar Radiation Database http://www.meteonorm. com/ METEONORM Maps of Global Horizontal Radiation and Temperature http:// www.meteonorm.com/pages/en/downloads/maps.php
168
7. ENERJ ARZ- TALEP DURUMUMUZ

7.1. POLTKALAR
Trkiye enerji tketiminde ciddi boyutlarda da bamllk yaamaktadr. Halen yaklak % 75 oranndaki ithal enerji kaynaklarna olan bamllmz nmzdeki yllarda da devam edecektir. Enerji talebimiz arlkl olarak fosil kaynaklardan salanmaktadr. Bu blmde birincil enerji kaynaklar ve elektrik enerjisi arz-talep dengemiz ksaca zetlenerek yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklarmzn bu dengeye katksna deinilecektir. Enerji, gnmz teknolojisinin, sosyo-ekonomik refahnn ve ileriye dnk gelimenin temel girdisidir. Bu nedenle; yeterli, gvenilir, kaliteli ve evreye en az zarar verecek ekilde temin edilmesi iin blge ve lkeler baznda enerji politika ve strateji alternatifleri retile gelmektedir. Uluslararas Enerji Ajans tarafndan hazrlanan alternatifli senaryolar kapsamnda yer alan; enerji gvenlii ve iklim deiiklii nlemlerinin tm lkelerce benimsendii ve uyguland fosil yaktlarn kullanmnda nemli dler, enerji verimliliinde artlar ve karbondioksit salnmnn azaltlmas gibi nlemleri ieren bir senaryo hzla benimsenmektedir. Bu alternatif senaryo ile referans senaryodaki 43 Gigaton/yl olan emisyon, 23 Gigaton/yla drlmekte, nkleer ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn paylarnn artrlmas yannda tketimde verimlilik artlar n plana karlmaktadr. Bu erevede, artan talebin olabildiince fosil kkenli olmayan kaynaklardan karlanmasn teminen alnabilecek nlemlere de byk nem ve ncelik verilmektedir. Bu politikalarn benimsenmesinin dier sebeplerini; retici lkelerdeki politik ve ekonomik istikrarszlk, blgesel atmalar, hzla byyen ekonomilerin artan enerji talebi, enerji projeleri iin gerekli finansman ihtiyacnn teminindeki glkler, enerji nakil yollar zerindeki siyasal atmalarn yaratt arz kesintileri, evre konusunda ortaya kan yeni evresel ykmllkler, petrol fiyatlarndaki dalgalanmalarn ekonomi zerindeki olumsuz etkileri olarak sralamak mmkndr. Bu kresel gelimeler dorultusunda, lkemizin enerji politikalar da, enerjinin, ekonomik bymeyi gerekletirecek ve sosyal gelime hamlelerini destekleyecek ekilde; zamannda, yeterli, gvenilir, rekabet edilebilir fiyatlardan, evresel etkileri de gz nnde tutularak temin edilmesi olarak tespit edilmitir. Bu kapsamda, lkemizin ana enerji politika ve stratejileri arasnda; * thalatta kaynak ve lke eitlendirilmesi, * Yerli ve yenilenebilir kaynaklarn kullanm ve gelitirilmesine ncelik verilmesi, * Farkl teknolojilerin kullanm, gelitirilmesi ve yerli retimin artrlmas, * lkemizin enerji ticaret merkezi olma potansiyelinden en iyi ekilde yararlanlmas, * Talep ynetiminin etkinletirilmesi ve verimliliin artrlmas, * Her aamada evresel etkilerin gz nnde bulundurulmas, gibi gnmz global enerji politikalar ile uyum ierisinde olan baz ana balklar yer almaktadr. Bu ana balklar yerli enerji kaynaklarmzn retime olan katksnn hzla artrlmas ve yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarmzn etkin ekilde kullanlmas gibi on yllar ncesinde deklare edilmi olan lkemizin enerji politikalar ile tamamen rtmektedir.
169
7.2. GENEL ENERJ DURUMU

lkemiz her eit enerji kaynana sahip olmakla birlikte, linyit kmr ve hidrolik enerji hari dier bilinen birincil enerji kaynaklarmz imdilik, talebin karlanmasna etkili bir katk yapacak kadar yeterli kullanlmamaktadr. Artan talebin karlanabilmesi bakmndan, gemi yllarda olduu gibi gelecek yllarda da nemli lde ithalt yaplacak ve enerji konusunda da bamllk devam edecektir. Ancak, Trkiyenin dnya bor rezervlerinin % 72sine, toryum rezervlerinin % 54ne sahip olduu da bilinmektedir. Birincil enerji kaynaklar asndan arz-talep dengemize bakldnda; 1990 ylndaki talebimizin 52,9 MTEP olduunu bunun 25,4 MTEPinin yerli retimle karlandn grmekteyiz. 2004 ylna gelindiinde birincil enerji talebimiz 87,8 MTEP olarak gereklemitir. Bunun % 28i olan 24,3 MTEP birincil enerji retimi yerli kaynaklardan karlanrken, % 72si ithal edilmitir. 2004 Ylndaki 24,3 MTEP olan enerji retiminin; % 43,4 kmr, % 12,4 petrol ve doal gaz, % 16,2 hidrolik, % 22,7 ticar olmayan kaynaklar, % 5,2si yenilenebilir enerji kaynaklarndan karlanmtr. Birincil enerji tketimimiz yllk ortalama % 2,8 orannda art gstererek 2007 yl sonu itibariyle 107,6 MTEP edeerine ularken yerli retimimiz 27,4 MTEPde kalmtr. Yerli birincil enerji kaynak retimimizin % 54 kmr, % 8i petrol, % 3 doal gaz, % 17si yenilenebilir kaynaklar ve % 18i ticari olmayan kaynaklardan karlanmtr. leriki yllara dnk genel enerji talep geliimimiz ekil 7.1.de verilmektedir.
ekil 7.1. - Trkiye Genel Enerji Talep Geliimi leriye ynelik olarak birincil enerji talebinin ithal kaynaklarla karlanma oranndaki art trendinin azaltlmas planlanmakta, 2020 Ylnda % 80lere ulamas beklenen ithaltn % 70ler civarnda tutulabilmesi hedeflenmektedir. 2004 ve 2007 yllar ile bu hedef dorultusunda, 2020 Ylna ait enerji retim ve tketim durumu, Tablo 7.1.de zetlenmitir.
170
Tablo 7.1. - Trkiyenin Enerji retim ve Tketim Durumu

Yllar retim (Mtep) Net thalt (Mtep) Talep (Mtep) 2004 24,3 63.5 87,8 2007 27,4 80,2 107,6 2020* 65,7 156,7 222,4
Kaynak: ETKB Genel Enerji Planlama almas 2004
Tablodan da grlecei zere talebin yerli retimle karlanma oranlar yaklak olarak, 2004 yl iin % 28, 2007 yl iin % 26 olup, 2020 Yl iin % 30 civarnda olmas beklenmektedir. lkemiz, kendi enerji kaynaklar ile enerji ihtiyacnn nemli bir ksmn karlayabilecek bir potansiyele sahip olmasna karn bu kaynaklardan yeterince yararlanamamaktadr. Yukarda verilen tablonun deitirilmesi iin yerli kaynaklarmzn st dzeyde kullanlmas ve yeni teknolojilerin istihdam ynnde cidd finansman kaynaklarnn ayrlmas gerekmektedir. Dier taraftan, Trkiye nemli miktarda yenilenebilir enerji kaynaklar potansiyeline de sahiptir. Bu kaynaklar hidro, rzgar, jeotermal, gne ve biyoktledir. Yenilenebilir kaynaklarmz Kmrden sonra enerji retimi iin ikinci byk yerli kaynamzdr. lkemiz yenilenebilir enerji arz arlkl olarak hidrolik kaynaklar ve biyoktleden retilmektedir. Biyoktlenin pay yenilenebilir enerji arzmzn yaklak yarsn oluturmaktadr. Bu orann tamamna yakn ticari olmayan yaktlardan olan ve konut stlmasnda kullanlan odun ve hayvan artklardr. Geri kalan yenilenebilir enerji arz ise arlkl olarak hidrolik kaynaklardan elde edilmektedir. Halen ok kk olan rzgar ve gne enerjileri paynn yakn gelecekte hzla artmas beklenmektedir. lkemizde byk potansiyele sahip jeotermal, rzgar ve gne gibi yerli kaynaklarmz, enerji politikalarmzda nemle vurgulanmasna karn, imdiye kadar sistematik olarak gelitirilmemitir. 2007 ylnda bu kaynamzn toplam birincil enerji arz iindeki pay % 1,5 ila 2 civarndadr.
ekil 7.2. Yenilenebilir Enerji Tketiminin Birincil Enerji Tketimindeki Pay

*Kaynak: DEK-TMK 20072008 Trkiye Enerji Raporu
171
Yerli kaynaklarmzdan retilen birincil enerji miktarnda belirgin bir artn olmay nedeniyle net enerji ithalatmz 1990daki 28,5 MTEP deerinden 2007de 81,1 MTEP deerine ulamtr. 2007 ylnda enerji talebimizin sadece % 26s yerli kaynaklar (retim) ile karlanmtr.
ekil 7.3. - Enerji Arz ve Talebinin Geliimi (*Kaynak: DEK-TMK 20072008 Trkiye Enerji Raporu)
7.3. ELEKTRK ENERJS DURUMU

Elektrik enerjisi sektrnn son yllardaki geliimi aada zetlenmitir. 2005 sonunda Trkiyenin kurulu gc 38.843 MW dr. Bu kurulu gcn 11.967,4 MW barajl hidrolik santral, 938,6 MW akarsu hidroelektrik santral olmak zere toplam hidroelektrik kurulu g, 12.906 MW olmutur. 2005 Ylnda elektrik retimindeki fiil gerekleme olan 162 milyar kWhin yaklak 39 milyar kWhi hidroelektrik santrallarndan karlanmtr. 2007 ylnda , kurulu gcmz 40.835MW olmutur. Bu kurulu gcn 13.564MW hidrolik ve yenilenebilir kaynaklardan, 27.271 MW termik santralardan olumaktadr. Ayn yl 191.6 milyar kWh elektrik enerjisi retilmi ve 190.1 milyar kWhlik lke ihtiyac karlanmtr. 2008 yl sonu itibaryla; Kurulu g 41.806 MW (Hidrolik % 66, termik % 33) olmu, 198 milyar kwh, tketime karlk 198.3 milyar KWh retim yaplmtr. retimde doal gaz % 48,2, kmr % 29, hidrolik % 16,8 olarak pay almtr. Yaplan almalarda baz senaryo iin talepte ylda yaklak % 7,5 art ngrlmtr. Talebin nmzdeki 10 ylda (2017 ylna kadar) iki katna kmas beklenmektedir. Trkiyede genel enerji talebi iindeki elektrik sektrnn yakn gelecekteki arz talep dengesini ortaya koymak zere Bakanlk ve TEA tarafndan elektrik enerjisine ilikin yrtlen planlama almalarnda baz ve dk talep senaryo yaklamlar hazrlanmtr. 2008 2017 dnemini kapsayan retim Kapasite Projeksiyon almas, 2008 yl Mays aynda iki alternatifli olarak ETKB tarafndan yrtlen talep tahmin almas sonular dorultusunda yaplmtr.
172
Bu talep projeksiyonlarndan Baz Senaryo; DPT tarafndan tarm, maden, imalat, enerji, inaat, ulatrma ve dier hizmetler sektrlerinin her birisi iin 2030 ylna kadar GSYHya saladklar katk ve dolaysyla bunlarn toplamndan oluan 1998 yl fiyatlar ile GSYH miktar verilerinin kullanlmasyla hesaplanm, Dk Senaryo ise 2009 ylndan itibaren GSYHnn yllk % 4,5 orannda artaca varsaym ile yaplmtr. Yaplan tahminlere gre tarm ve maden sektrlerinin milli gelire olan katklarnn giderek azalmasna karlk, imalat sanayinin katksnn artmas, inaat sektrnn paynn ok az dmesi beklenmektedir. Uzun dnemde enerji ve imalat sektrlerinin pay artmakla birlikte, en fazla artn hizmetler sektrnden gelmesi beklenmektedir. Dk Senaryoda ise GSYH art hzlarnn ve dolays ile toplam milli gelirin dmesi ancak sektr paylarnn ayn kalmas ngrlmtr. Talep tahmin serileri olan Baz Talep ve Dk Talep ile puant kurulu g ve enerji talebinin yllara gre artlar aadaki tablolarda verilmitir. Tablo 7.2. - Talep Tahmini (Baz Talep)
Tablo 7.3. - Talep Tahmini (Dk Talep)
Kaynak: TRKYE ELEKTRK ENERJS 10 YILLIK RETM KAPASTE PROJEKSYONU (2008 2017), TEA-APK, TEMMUZ 2008
173
2008 ve sonraki yllarda da minimum ykn puant talebe orannn gemi yllarda gerekletii gibi % 40 dolaynda devam edecei, dier bir deyile yk erisi karakteristiinin ok fazla deimeyecei kabul edilmitir. Talep tahminleri Trkiye elektrik sistemi iin geerli olup, brt taleptir. letim ve datm hatlarndaki kayplar, santrallarn i ihtiyalar dahildir. Ayrca datm sistemine bal ve Yk Tevzi Merkezinden talimat almayan retim tesislerinin de retimleri bu almaya dahil edilmitir. Yukarda verilen bilgilerin nda enerji sektrmzdeki gelimeler kesinlikle deklare edilen politika ve stratejilerle uyum gstermemektedir. Bilindii zere 1990l yllardan bu yana enerjide da bamlln azaltlmas iin yerli birincil enerji kaynaklarmzdan maksimum retimin salanmas ve yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarmzn kullanmna ve gelitirilmesine ncelik verilmesi gibi hususlara enerji politikalarmz arasnda ncelikle yer verilmitir. Oysa 1990 ylnda 25,6 MTEP olan birincil enerji retimimiz, 2005 ylnda 24,5 MTEP ve 2007 ylnda 27,4 Mtep olmutur. Yani geen 17 yllk sre zarfnda birincil enerji retiminde kayda deer hi bir art salanamamtr. Bu durum Enerji Arz ve Talebin Geliimi (ekil 7.3.) grafiinde aklkla grlmektedir. Dier taraftan 2007 yl itibariyle hidrolik ve jeotermal kaynaklarn elektrik retimindeki % 19luk paynn dnda rzgar ve dier yenilenebilir kaynaklardan retilen elektrik enerjisinin katks sadece % 0,4 olarak gereklemitir. 2008 yl balarnda lke ihtiyalar dorultusunda normal art hz gsteren elektrik enerjisi talebi, ba gsteren ekonomik kriz nedeniyle, yln ikinci yarsndan itibaren art hznda dme gstermi ve Ekim 2008 ay itibariyle de de gemitir. 2008 ylnda 204 milyar kWh olarak beklenen yllk elektrik retimi 198 milyar kWh mertebesinde kalmtr. Bu durumun 2009 ylnda da devam etmesi beklenmektedir. Ekonomik krizin bozduu dengelerin enerji tketimine yansmalar dikkate alnarak yaplacak yeni deerlendirme almalarnda, lkemiz yenilenebilir enerji potansiyelinin kullanmna zellikle elektrik enerjisi uygulamalar iin gerekli nem ve nceliin verilecei beklentisindeyiz.

1. 2. 3. 4. 5. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Genel Enerji Planlama almas 2004 Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi 20072008 Trkiye Enerji Raporu Trkiye Elektrik letim A.. Genel Mdrl APK Dairesi Bakanl Trkiye Elektrik retim letim statistikleri Trkiye Elektrik letim A.. Genel Mdrl APK Dairesi Bakanl Trkiye Elektrik Enerjisi retim Planlama almas (20052020) Trkiye Elektrik Enerjisi 10 Yllk retim Kapasite Projeksiyonu (2008 2017), TEA-APK, Temmuz 2008
174
8. MEVZUAT
Trkiyede, AB mktesebatna uyum srecinde enerji piyasalarnn serbestletirilmesi ve yaratlacak rekabet ortamnda enerji fiyatlarnn drlmesi, verimliliin arttrlmasnn temini yolunda gemi yllarda balatlan almalar srdrlm ve bu almalarn sonucu olarak hazrlanan 4628 sayl Elektrik Piyasas Kanunu 2001de yrrle girmi ve Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu (EPDK) kurulmutur. Gelitirilmesine allan rekabeti elektrik piyasas ortamnda Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanl makro dzeydeki enerji politikalarn belirleyerek uygulayacak, EPDK ise 4628 sayl Kanunun kendisine verdii yetkiler dorultusunda piyasada rekabetin temini iin dzenleme, denetleme, piyasa ii kontrol ve zel sektr kurulularna piyasada faaliyet gsterebilmeleri iin gerekli lisanslarn verilmesi ile takibi konularnda faaliyetlerini srdrecek idi. Ancak piyasay dzenleyen kanunun temel felsefesini oluturan gerek elektrik maliyetleri ve dorudan sbvansiyon gibi baz temel dzenlemelerin zamannda uygulanmayarak telenmesi, Kanunda muhtelif tarihlerde ve 80i aan sayda yaplan deiiklikler sonucunda piyasa mekanizmalar beklenen ekilde oluturulamamtr. Elektrik sektrnde yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmn ve teviklerini dzenleyen yasal ve politik gelimeler aada zetlenmitir.
8.1. YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI LE LGL MEVCUT MEVZUAT

Konvansiyonel enerji kaynaklarnn; zamanla tkenecei veya azalaca, evre kirlilii, ekolojik yapnn bozulmas gibi evresel etkileri ve bu etkilerin nlenmesinin devlete getirdii ilave finansman yk, da baml olmas ve yksek ithalat giderlerine karlk yenilebilir enerji kaynaklar, tkenmeyen doal kaynak olmas, yerli olmas, temiz olmas gibi nedenlerle birok lkede olduu gibi lkemiz iin de tevik edilmesi gereken bir alternatif enerji kayna haline gelmitir. Kanunlar; Enerji sektrmzn devlet tekelinden karlarak zel sektr yatrmlarna almas 1984 ylnda karlan 3096 sayl Trkiye Elektrik Kurumu Dndaki Kurulularn Elektrik retimi, letimi Datm ve Ticareti ile Grevlendirilmesi Hakknda Kanun ile elektrik sektrnde balatlmtr. Bu yasann amac Trkiye Elektrik Kurumu dndaki zel hukuk hkmlerine tabi sermaye irketleri statsne sahip yerli ve yabanc irketlerin elektrik retimi, iletimi, datm ve ticareti ile grevlendirilmesini dzenlemek olarak belirtilmitir. Daha sonra 3096 sayl yasaya dayal olarak 1985 ylnda 18858 sayl Resmi gazete de Trkiye Elektrik retim letim Anonim irketi ve Trkiye Elektrik Datm Anonim irketi Dndaki Kurululara Elektrik Enerjisi retim Tesisi Kurma ve letme zni Verilmesi Esaslarn Belirleyen Ynetmelik 85/9799 say ile yaymlanmtr. Ynetmelik de retim tesisi kurup iletme izni verilmesine dair hkmlere yer verilmi ve bu kapsamda; Hidroelektrik Santral Tesisleri, Termik Santral Tesisleri, Jeotermal Enerji Santrallar, Rzgar Enerjisi Elektrik Santrallar yan sra Gne Enerjisi Elektrik Santrallar ile ilgili olarak hazrlanacak fizibilite raporlarnda yer alacak ana balklar belirtilmitir.
175
Daha sonraki yllarda 3096 sayl kanun ve ynetmelikleri uyarnca gne enerjisinden elektrik enerjisi retimi dnda kalan dier yenilenebilir enerji kaynaklar ile ilgili olarak elektrik retimi amal ok sayda projenin gerekletirilmesi iin Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlna bavurular olmutur. 2001 ylna gelindiinde; 4628 sayl Elektrik Piyasas Kanunu 3.3.2001 tarihli resmi gazetede yaymlanarak yrrlk kazanmtr. Bu kanun ile enerji sektrnde yeniden yaplanma hedeflenmitir. Elektrik Piyasas Kanunu, kamunun tek alc ve tek satc olduu risklerin hemen hemen tmyle devlet tarafndan stlenildii, uzun sreli alm garantilerine ilikin demelere dair Hazine garantilerinin bulunduu, pazar iin rekabete dayanan bir piyasa yerine, mali adan gl, istikrarl, effaf ve pazar ii rekabete dayanan bir piyasa yapsnn kurulmasn amalamtr. Bu yeni yapda konvansiyonel enerji kaynaklarna dayal projeler ile kyaslandnda maliyetlerinin yksek olmas nedeniyle zellikle ilk yllar itibari ile serbest piyasada rekabet etmeleri zor grnen ve bu nedenle tevik edilmeleri kanlmaz olan yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal projelerin desteklenmesi ynnde almalar balatlmtr. Balatlan bu tevik almalar kapsamnda ncelik; rzgar, jeotermal, biyoktle, gibi yenilenebilir enerji kaynaklarna verilmitir. Yenilenebilir enerjiye ilikin mevzuat dzenleme almalar meyvesini 18.05.2005 tarih ve 25819 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle giren 5346 nolu Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retimi Amal Kullanmna likin Kanun ile vermitir. Kanunun amac; yenilenebilir enerji kaynaklarnn elektrik enerjisi retimi amal kullanmnn yaygnlatrlmas, bu kaynaklarn gvenilir, ekonomik ve kaliteli biimde ekonomiye kazandrlmas, kaynak eitliliinin artrlmas, sera gaz emisyonlarnn azaltlmas, atklarn deerlendirilmesi, evrenin korunmas ve bu amalarn gerekletirilmesinde ihtiya duyulan imalat sektrnn gelitirilmesi olarak tanmlanmtr. Kanun Kapsamndaki Yenilenebilir Enerji Kaynaklar; Rzgr, gne, jeotermal, biyoktle, biyogaz, dalga, aknt enerjisi ve gel-git ile kanal veya nehir tipi veya rezervuar alan on be kilometrekarenin altnda olan hidroelektrik retim tesisi kurulmasna uygun olan kaynaklar, elektrik enerjisi retim kaynaklar olarak tanmlanmtr. Yenilenebilir enerji kaynaklarndan retilen elektrik enerjisinin i piyasada ve uluslararas piyasalarda alm satmnda kaynak trnn belirlenmesi ve takibi iin retim lisans sahibi tzel kiiye EPDK tarafndan Yenilenebilir Enerji Kaynak Belgesi (YEK Belgesi) verilecei hkm altna alnmtr. Ayrca; Yenilenebilir enerji kaynaklarn kullanarak sadece kendi ihtiyalarn karlamak amacyla azami bin kilovatlk kurulu gce sahip izole elektrik retim tesisi ve ebeke destekli elektrik retim tesisi kuran gerek ve tzel kiilerden kesin projesi, planlamas, master plan, n incelemesi veya ilk etd DS veya EE tarafndan hazrlanan projeler iin hizmet bedelleri alnmayaca, Gne pilleri ve odaklaycl niteler kullanan elektrik retim sistemleri ile ilgili olarak yaplacak AR-GE ve imalat yatrmlarnn, Bakanlar Kurulu karar ile teviklerden yararlandrlabilecei,
176
Yeterli jeotermal kaynaklarn bulunduu blgelerdeki valilik ve belediyelerin snrlar iinde kalan yerleim birimlerinin s enerjisi ihtiyalarn ncelikle jeotermal ve gne termal kaynaklarndan karlamalarnn esas olduu, gibi hususlar Kanun kapsamna alnmtr. 2 Mays 2007 tarihinde yrrle giren 5627 sayl Enerji Verimlilii Kanununun amac ise enerjinin etkin kullanlmas, israfnn nlenmesi, enerji maliyetlerinin ekonomi zerindeki yknn hafifletilmesi ve evrenin korunmas iin enerji kaynaklarnn ve enerjinin kullanmnda verimliliin artrlmas olarak verilmitir. Bu kanunda E..E. daresinin grevleri arasnda lkenin hidrolik, rzgr, jeotermal, gne, biyoktle ve dier yenilenebilir enerji kaynaklar ncelikli olmak zere tm enerji kaynaklarnn deerlendirilmesine ynelik lmler yapmak, fizibilite ve rnek uygulama projeleri hazrlamak; aratrma kurumlar, yerel ynetimler ve sivil toplum kurulular ile ibirlii yaparak pilot sistemler gelitirmek, tantm ve danmanlk faaliyetleri yrtmek hususu yer almtr. Yalnzca kendi ihtiyalarn karlamak amacyla yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal, kurulu gc azami iki yz kilovatlk retim tesisi ile mikro kojenerasyon tesisi kuran gerek ve tzel kiiler, lisans alma ve irket kurma ykmllnden muaf tutulmutur. Ayrca kanunun 17. Maddesi ile; 10/5/2005 tarihli ve 5346 sayl Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retimi Amal Kullanmna likin Kanunun 6nc maddesi aadaki ekilde deitirilmitir. MADDE 6- Bu Kanun kapsamndaki yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektrik enerjisi retim ve ticaretinde, lisans sahibi tzel kiiler aadaki uygulama esaslarna tbidirler: a) Perakende sat lisans sahibi tzel kiiler, bu Kanun kapsamndaki yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektrik enerjisi reten YEK Belgeli tesislerin iletmede on yln tamamlamam olanlarndan, bu maddede belirlenen esaslara gre elektrik enerjisi satn alrlar. Bu Kanun kapsamndaki uygulamalardan yararlanabilecek YEK Belgeli elektrik enerjisi miktarna ilikin bilgiler her yl EPDK tarafndan yaynlanr. Perakende sat lisans sahibi tzel kiilerin her biri, bir nceki takvim ylnda sattklar elektrik enerjisi miktarnn lkede sattklar toplam elektrik enerjisi miktarna oran kadar, YEK Belgeli elektrik enerjisinden satn alrlar. Bu Kanun kapsamnda satn alnacak elektrik enerjisi iin uygulanacak fiyat; her yl iin, EPDKnn belirledii bir nceki yla ait Trkiye ortalama elektrik toptan sat fiyatdr. Ancak uygulanacak bu fiyat 5 Euro Cent/kWh karl Trk Lirasndan az, 5,5 Euro Cent/kWh karl Trk Lirasndan fazla olamaz. Ancak 5,5 Euro Cent/kWh snrnn zerinde serbest piyasada sat imkn bulan yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal lisans sahibi tzel kiiler bu imkndan yararlanrlar.
b)
c)
177
Bu madde kapsamndaki uygulamalar 31/12/2011 tarihinden nce iletmeye giren tesisleri kapsar. Ancak Bakanlar Kurulu uygulamann sona erecei tarihi, 31/12/2009 tarihine kadar Resm Gazetede yaymlanmak artyla en fazla 2 yl sreyle uzatabilir. Ynetmelikler; 4 Ekim 2005 tarih ve 25956 sayl Resm Gazetede yaynlanan Yenilenebilir Enerji Kaynak Belgesi Verilmesine likin Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik kapsamnda Yenilenebilir enerji kaynaklar; hidrolik, rzgr, gne, jeotermal, biyoktle, biyogaz, dalga, aknt enerjisi ve gel-git gibi fosil olmayan enerji kaynaklar olarak belirtilmektedir. Ayn ynetmelik de bu kaynaklardan retilen elektrik enerjisinin i piyasada ve uluslararas piyasalarda alm satmnda kaynak trnn belirlenmesi ve takibi iin retim lisans sahibi tzel kiiye Kurum tarafndan Yenilenebilir Enerji Kaynak Belgesi verilecei hususu ngrlmektedir. 4 Austos 2002 tarih ve 24836 sayl Resm Gazetede yaynlanm olan Elektrik Piyasas Lisans Ynetmeliinin 7/12/2008 tarihli nihai metninde Yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal retim tesisleri kapsamnda; Rzgar, gne, jeotermal, dalga, gel-git, biyoktle, biyogaz, hidrojen enerjisine dayal retim tesisleri ve kurulu gc 50 megavat (MWe) ve altnda olan kanal veya nehir tipi hidroelektrik retim tesisleri ile rezervuar hacmi yz milyon metre kpn veya rezervuar alan on be kilometrekarenin altnda olan hidroelektrik retim tesisleri, Mikro kojenerasyon tesisi olarak da Elektrik enerjisine dayal kurulu gc 50 kilovat ve altnda olan kojenerasyon tesisleri, tanmlanmtr. Ayrca, gne enerjisine dayal kaynaklar asndan; retim tesisinin kurulaca sahann zel mlkiyete konu olmas ve kamulatrma talep edilmemesi halinde mlkiyet ve/ veya dier ayni haklarn tesis edilmi veya bu haklarn tesis edileceinin yetki sahibi gerek veya tzel kiilerce taahht edilmi olduunun belgelenmesi zorunluluu getirilmitir. 4 Kasm 2004 tarih ve 25632 sayl Resm Gazetede yaynlan Elektrik Piyasas Dengeleme ve Uzlatrma Ynetmeliinin 12/11/2008 tarihli nihai metninde Dengeleme sistemine katlacak piyasa katlmclar, dengeleme birimlerini tanmlamak ve kendi adlarna kayt ettirmekle ykml olduu belirtilerek Gne enerjisine dayal retim tesislerinin dengeleme birimi olma ykmllnden muaf olduu, ilgili piyasa katlmcs tarafndan talep edilmesi ve MYTM (Milli Yk Tevzi Merkezi) tarafndan uygun bulunmas halinde dengeleme birimi olabilecekleri belirtilmitir. 26 Temmuz 2008 tarih ve 26948 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 5784 Sayl Elektrik Piyasas Kanunu ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanunun 3. Maddesinde; Yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal, kurulu gc azami be yz kilovatlk retim tesisi ile mikro kojenerasyon tesisi kuran gerek ve tzel kiiler, lisans alma ve irket kurma ykmllnden muaftr. Bu tzel kiilerin ihtiyalarnn zerinde rettikleri elektrik enerjisinin sisteme verilmesi halinde uygulanacak teknik ve mali usul ve esaslar Kurum tarafndan kartlacak bir ynetmelikle belirlenir. denilmektedir. Ancak
178
karlacak ynetmeliin gerek kiilerimi, tzel kiilerimi yoksa her ikisini de mi kapsayaca ak deildir. Yukarda verilen mevzuat erevesinde gne enerjisi ile ilgili dzenlemelerin tmyle yetersiz olduu, eitli kanun ve ynetmeliklerde dier yenilenebilir enerji kaynaklarna ait hususlar dzenlenirken gne enerjisi ile ilgili eklemelerin yapld grlmektedir. lkemiz iin ciddi bir alternatif enerji kayna olma potansiyeline sahip gne enerjisi ile ilgili bir btnlk arz etmeyen mevcut mevzuatn yetersizlii aka grlmektedir. Bu yetersizlii gnlk tedbirlerle amak iin yeni mevzuat dzenlemeleri yaplmaktadr. Bu kitabn hazrland Haziran 2009 aynda Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retimi Amal Kullanmna likin Kanun da Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Teklifinin TBMM Komisyonlarnda grmeleri srdrlmekte idi. Sz konusu kanun teklifinde fotovoltaik gne enerjisine dayal retim tesislerin iletmedeki ilk on yl iin 25, ikinci on yl iin 20 Euro Cent / kWh, younlatrlm gne enerjisine dayal retim tesisleri iin ilk on ylda 20 ikinci on ylda 18 Euro Cent / kWh fiyat garantisi ngrlmekte olup, ilk be yl sresince yerli katk ilavesi iin kWh bana ek deme yaplmas da sz konusudur. Bu tip dzenlemeler ile gne enerjisi kullanmna ait plan, politika ve hedef saptanmas olanakl deildir. Bu nedenle, mevcut mevzuatn baz yerlerine yeni eklemeler yapmak yerine lkemizin gne enerjisi ile ilgili beklentilerini ve hedeflerini ortaya koyan Stratejinin ncelikle belirlenmesi ve bunu gerekletirmek zere tevikleri de kapsayan tek bir kanunun hazrlanmasnda yarar grlmektedir.
8.2. MEVCUT MEVZUAT SREC

Mevcut mevzuatta bir deiiklik olmamas durumunda Gne Enerjisine Dayal Lisans Bavurularnn Kabul edilmesinden nce; Gne enerjisi iin mevcut 5346 sayl Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retimi Amal Kullanmna likin Kanunda fiyat ynnden dzenleme yaplmas, Vergi indirimi veya dier teviklerle ilgili mevzuatta dzenleme yaplmas, Lisans bavurusu yaplan saha ve seilen teknolojinin salkl deerlendirilebilmesi iin sahann uydu veya yer lm sistemlerinden salanm lm verilerine ve corafi zelliklerine ihtiya duyulaca, bu verilerin saha karakteristiini yanstp yanstmadnn ve sahann seilen teknolojiye uygunluunun deerlendirilmesi ile MW bana ihtiya duyulan arazi miktar gz nne alndnda yaanabilecek muhtemel akmalarn zmne ynelik ynetmelik baznda dzenleme yaplmas Saha ile ilgili olarak kadastro ve benzeri dzenlemelerin yaplmas, gerekebilecektir. Mevcut mevzuatta Bavuru , nceleme Deerlendirme, Uygun Bulma , Lisans verilmesi gibi 4 aamadan oluan EPDK Lisanslama Sreci sz konusudur. Bu husustaki bilgiler ilgili web sayfasnda yer almaktadr. (http://www.epdk.gov.tr/lisans/elektrik/bilgibelge/bilgibelge.htm)
179
Yukarda sralanan ve yrrlkte olan mevzuat uyarnca lisans srecinin tamamlanmasn takiben piyasada ve uluslararas piyasalarda alm satmda kaynak trnn belirlenmesi ve izlenmesi iin retim lisans sahibi tzel kiiye EPDK tarafndan Yenilenebilir Enerji Kaynak Belgesi (YEK Belgesi) verilmektedir. Perakende sat lisans sahibi tzel kiiler, yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektrik enerjisi reten YEK Belgeli tesislerin iletmede on yln tamamlamam olanlarndan, elektrik enerjisi satn alrlar. Perakende sat lisans sahibi tzel kiilerin her biri, bir nceki takvim ylnda sattklar elektrik enerjisi miktarnn lkede sattklar toplam elektrik enerjisi miktarna oran kadar, YEK Belgeli elektrik enerjisinden satn almaktadrlar. Elektrik enerjisi iin uygulanacak fiyat; her yl iin, EPDKnn belirledii bir nceki yla ait Trkiye ortalama elektrik toptan sat fiyatdr. 2007 yl iin Trkiye ortalama toptan sat fiyat 9,67 Ykr/kWh olarak, 2008 yl iin ise 12,82 Ykr/kWh olarak belirlenmitir. Ancak uygulanacak bu fiyat, u anda geerli olan mevzuata gre, 5 Euro Cent/kWh karl Trk Lirasndan az, 5,5 Euro Cent/kWh karl Trk Lirasndan fazla olamaz. 5,5 Euro Cent/kWh snrnn zerinde serbest piyasada sat imkn bulan yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal lisans sahibi tzel kiiler bu imkndan yararlanabilirler. 4628 sayl Kanunda belirtilen uygulamalar 31/12/2011 tarihinden nce iletmeye giren tesisleri kapsar. Ancak Bakanlar Kurulu uygulamann sona erecei tarihi, 31/12/2009 tarihine kadar Resm Gazetede yaymlanmak artyla en fazla 2 yl sreyle uzatabilir. Mevcut mevzuatta yer alan ve yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektrik retimi yapanlara salanan tevikler aada toplu halde zetlenmitir: Yerli doal kaynaklar ile yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal retim tesisi kurmak zere, lisans almak iin bavuruda bulunan tzel kiilerden, lisans alma bedelinin % 1i dnda kalan tutar tahsil edilmemektedir. Yerli doal kaynaklar ile yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal retim tesisleri iin ilgili lisanslara der edilen tesis tamamlanma tarihini izleyen ilk 8 yl sresince yllk lisans bedeli alnmamaktadr. Yerli doal kaynaklar ile yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal retim tesislerine, TEA ve/veya datm lisans sahibi tzel kiiler tarafndan, sisteme balant yaplmasnda ncelik tannmaktadr. Perakende sat lisans sahibi tzel kiiler, serbest olmayan tketicilere sat amacyla yaplan elektrik enerjisi almlarnda, yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal bir retim tesisinde retilen elektrik enerjisi sat fiyat; TETAn sat fiyatndan dk veya eit olduu ve daha ucuz baka bir tedarik kayna bulunmad takdirde, ncelikli olarak sz konusu yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal retim tesisinde retilen elektrik enerjisini satn almakla ykml klnmtr. Yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal retim tesislerinde retim yapan retim lisans sahibi tzel kiiler, bir takvim ylnda, lisanslarnda yer alan, ngrlen ortalama yllk retim miktarn gememek kaydyla, zel sektr toptan sat irketlerinden elektrik enerjisi satn alabilirler. Yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal retim tesislerinden; Dengeleme ve Uzlatrma Ynetmeliinin Dengeleme Birimleri ve Kayt Kurallar balkl 18 inci maddesi kapsamnda olanlar, dengeleme birimi olma ykmllnden muaftr.
180
8.3. YEN MEVZUAT GEREKSNM

lkemiz; gne enerjisi potansiyeli ve bu potansiyelin lke sathna dalm ynnden her trl gne enerjisi uygulamalar iin elverili bir konumdadr. Yksek gne potansiyelimiz, 1970li yllardan buyana uygulana gelen gneten yararlanma teknikleri konularndaki reel sektrde ve niversitelerimizde var olan bilgi birikimi, mevcut teknik alt yapmz dikkate alndnda bu yenilenebilir enerji kaynan byk bir katma deere dntrme imkan nmzde uzanmaktadr. Daha nceki yllarda 4628 Sayl kanun ile oluturulmaya allan liberal elektrik piyasas uygulamalarndan istenen sonularn alnamamas, rzgar enerjisi uygulamalarnda karlalan olumsuzluklar dikkate alndnda ayn zorluklar ile yeniden karlalmamas iin gne enerjisi uygulamalarnn alt yapsnn ve ilgili mevzuatnn ak, anlalr ve uygulanabilir bir ekilde piyasa paydalarnn katlm ile hazrlanmas gerei ortaya kmaktadr. Mevcut mevzuatn baz maddelerine yaplacak ilaveler ile ileri teknoloji gerektiren gne enerjisi uygulamalarnn gerek bir katma deere dntrlmesi olanakl deildir. zellikle baz d kaynakl yatrmclarn yerli firmalarmz ile oluturduklar ortaklklarn yatrm taleplerinin karlanmas iin acilen yaplacak mevzuat dzenlemeleri gneten elektrik retilmesi konusunda ileride yaplacak kapsaml dzenlemelerin nn kesebilecektir. Zira tevikleri, uygulama esaslarn aklkla ortaya koyacak bir gne enerjisi mevzuat hazrlanmadan yola klmas daha nceki uygulamalarda aklkla grlen aksamalarn tekrar olacaktr. Halen gne enerjisinin dk scaklklarda kullanlmas imkanlar piyasa rekabet koullarnda baar ile yaygn bir ekilde uygulanabilmektedir. Orta scaklklardaki gne uygulamalarnn piyasa rekabet imkann artrmak iin baz desteklere ihtiya duyulmaktadr. Ancak gne enerjisinden sl ve direkt yollarla elektrik enerjisi retiminde maliyetlerin drlmesi yan sra nemli lde fiyat ve alm garantisine ihtiya duyulmaktadr. Gneten elektrik enerjisi elde edilmesi hususunda uzun vadede baarl sonular alnabilmesi iin ncelikle lkemizdeki teknolojinin geldii seviye tespit edilmelidir. Bilahare AR-GE faaliyetlerinin kapsam ve yntemi belirlenmeli, takiben pilot tesis, sonra retim tesisleri ve imalat montaj aamalar planlanmaldr. Pilot tesis aamas dahil olmak zere, uygulamalar yatrmclara almaldr. Btn bu aamalar gereki bir planlama ve sanayi sektr ile ibirlii halinde yrtlmeli gerekli olduu yerlerde zmsenmek kaydyla teknoloji transferine olanak salanmaldr. Gne enerjisinden elektrik enerjisi elde edilmesi hususunda yeni bir mevzuat hazrlanrken zellikle; Elektrik enerjisi sektrne ait plan, strateji ve hedeflerin belirlenmesi, Yabanc yatrmclarn arlkl olduu konsorsiyumlarn bu alana yapacaklar yatrmlarn nn amak adna aceleye getirilmi yasal dzenlemelerden kanlmas, Gne enerjisine yaplacak yatrmlarda AR-GE almalarnn ve yerli retim paynn artrlmasnn zendirilmesi, retim lisanslarnn verilmesinde proje fizibilitelerinin esas alnmas, Gne enerjisinden elektrik retecek tesislerde kullanlacak yerli katk oranna gre kWh fiyatnn ykseltilmesi,
181
Gne enerjisinden retilecek alm garantisi verilmi elektriin kWh fiyatnn, nihai tketiciye olacak yansmas dikkate alnarak, belirli bir sre iin mmkn olduunca at sistemleri ve GES ler iin maksimum kurulu g deerlerinin belirlenmesi, (talya rnei) Gne santralarnn kurulmas iin kullanlacak arazilerin zelliklerinin ok iyi tanmlanmas, ve bu arazilerin envanterinin ncelikle belirlenmesi, letim ve datm sistemlerine balant iin imkanlarn nceden hazrlanmas, Dzenlenecek mevzuatn gne enerjisi ile ilgili teviklerin tmn yatrmc tarafndan kolayca anlalacak ekilde kapsamas, zellikle blgemizdeki spanya, talya, Yunanistan gibi lkelerin deneyimlerinden yararlanlmas, gibi baz nemli hususlar dikkate alnmaldr.
8.4. TRKYEDE TEVK SSTEM

Trkiyede yatrmlarn teviki, Kalknma Planlar ve Yllk Programlar dorultusunda hazrlanan mevzuat ile yrtlmektedir. Kalknma plan ve yllk program hedeflerine uygun olarak hazrlanan tevik mevzuat ile; blgeler aras dengesizlikleri gidermek, sermayeyi tabana yaymak, istihdam yaratmak, katma deeri yksek, ileri ve uygun teknolojileri kullanmak ve uluslararas rekabet gcn salamak iin yatrmlarn uluslararas ykmllklerimize aykrlk tekil etmeyecek ekilde ynlendirilerek desteklenmesi amalanmaktadr. lkemizin taraf olduu iki nemli anlama Dnya Ticaret rgt (Sbvansiyonlar ve Telafi Edici nlemler Anlamas) ile Trkiye-AB arasnda bir gmrk birlii tesis eden anlamadr. 6 Mart 1995 tarih ve 1/95 Sayl Ortaklk Konseyi Kararnn rekabet ve devlet yardmlarna ilikin hkmlerine gre, ihracat performansna dayal destekler Yasaklanm Tedbir olarak deerlendirilmekte, spesifik olarak tabir edilen sektrel tevik politikalarna imkan tanmamaktadr. Dier taraftan, blgesel kalknmaya ynelik faaliyetlerin ve yatay amalar olarak tabir edilen kk ve orta boy iletmelerin, AR-GE ve evre korumaya ynelik faaliyetlerin desteklenmesine izin verilmektedir. 10.06.2002 tarih ve 2002/4367 sayl Bakanlar Kurulu Karar uygulanmasna ilikin 2002/1 sayl Yatrmlarda Devlet Yardmlar Hakknda Kararn Uygulanmasna likin Tebli erevesinde enerji retimine ynelik yatrmlarda Gmrk Muafiyeti, KDV stisnas, Vergi, Resim ve Har stisnas ve % 100 Yatrm ndirimi gibi destek unsurlar uygulanmaktayd. Ancak, 24.04.2003 tarihi itibaryla yrrle giren 193 sayl Gelir Vergisi Kanununda dzenleme yapan 4842 sayl Kanunun 1 inci maddesi ile tevik belgelerinde yatrm indirimi uygulamas kaldrlmtr. Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna likin 5035 sayl Kanunun 30.Maddesi gereince 02.01.2004 tarihinden itibaren anlan istisna kapsam harlar kaldrldndan Vergi, Resim ve Har stisnas da Tevik Belgesi kapsamndan kartlmtr. 28.08.2006 tarih ve 2006/10921 sayl Yatrmlarda Devlet Yardmlar Hakknda Kararn uygulanmasna ilikin 2006/3 sayl Tebli erevesinde KDV istisnas ve Gmrk muafiyeti gibi tevik unsurlarna faiz destei de ilave edilmitir. Faiz destei; Kalknmada ncelikli yre yatrmlarnda (KY), KOB yatrmlarnda, Aratrma Gelitirme (AR-GE ) ve evre yatrmlarnda kullanlacak en az 1 yl vadeli yatrm kredileri ile ilgili olarak ilk 4 yl iin uygulanmak kaydyla,
182
AR-GE yatrmlarnn gerekletirilmesi iin Mstearlka uygun grlen yatrm dnemini mteakip azami 1 yllk srede gerekli olan iletme malzemelerinin teminine ynelik olarak kullanlacak en az 6 ay ve en ok 12 ay vadeli iletme kredileri ile ilgili olarak, her itfa plannda belirtilen denecek faizin veya kar paynn, Trk Liras cinsi kredilerde 5 puannn, dviz kredilerinde ise 2 puannn bteden karlanabilmesidir. Ancak, yatrm kredisi iin uygulanacak faiz destei tutar , AR-GE ve evre iin azami 300 bin TL, KOB yatrmlar iin 200 bin TL, KYlerde yaplacaklar iin ise 1 milyon TLsdr. AR-GE yatrmlarna ynelik iletme kredisi iin uygulanacak faiz destei tutar 100 bin TLsn geemez. Ayrca anlan Tebli ile tevik belgeli yatrmlarda asgari % 20 z kaynak oran kaldrlarak gelimi yrelerde de her trl konuda yatrmn komple yeni yatrm olarak desteklemesine izin verilmitir. Genel tevik sistemi ile her yl ortalama 5.000 yatrm projesi Yatrm Tevik Belgesine balanmaktadr. zel sektr yatrmlarnn yaklak % 30u tevik belgeli olarak gereklemektedir. Bu oran, dk faizli kredi ve hibe tr tevik unsurlarnn uyguland dnemde ortalama % 5055 iken bu tevik unsurlarnn kaldrlmas ile % 1520 azalm ve Yatrm ndirimi ve Vergi Resim Har stisnas tevik unsurlarnn Tevik Belgesiz olarak uygulamaya dntrlmesi ile daha da dmtr. Elektrik enerjisi yatrmlar, ilk kez 96/8639 sayl Kararname ile zel nem tayan sektr yatrmlar kapsamna alnarak gelimi yrelerde komple yeni yatrm olarak tevik edilmitir. 1996 ylndan balayan ve 1997 ylnda en st deere ulaan tevik kullanmndaki art trendi, enerji darboaznn gndemde olmas, Yap-let Devret (YD) ve Yap-let (Y) yatrmlarna olan ilgiden ve enerji sektr yatrmlarnn gelimi yrede de komple yeni yatrm olarak tevik unsurlarndan yararlandrlmasndan kaynaklanmtr. Ancak, bu artn 2002 ylnda yaanan ekonomik kriz etkisi ile dmesi enerji yatrmlarnn, 1997 yl hari, tevik tedbirlerinde meydana gelen deimelere gre deil, daha ok lke enerji politikalarna gre gereklemekte olduunu ortaya karmtr. Dier taraftan, 06.02.2004 tarih ve 25365 sayl Resmi Gazetede yaymlanan ve baz illerde vergi ve sigorta primi tevikleri uygulamak, enerji destei salamak ve yatrmlara bedelsiz arsa ve arazi temin etmek suretiyle yatrmlar ve istihdam artrmay amalayan 29.01.2004 tarih 5084 sayl Yatrmlarn ve stihdamn Teviki ile Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun ile; Devlet statistik Enstits Bakanlnca 2001 yl iin belirlenen fert bana gayri safi yurt ii hasla tutar 1.500 ABD Dolar veya daha az olan illerde; gelir vergisi stopaj teviki, sigorta primi iveren paylarnda tevik ve enerji destei yan sra anlan illere ilaveten kalknmadaki nceki illerde dahil olmak zere bedelsiz yatrm yeri tahsisi uygulamas yaplmaktadr. Kanunda yer alan sigorta primi iveren hissesi teviki alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnca, gelir vergisi stopaj teviki Maliye Bakanlnca (vergi daireleri), bedelsiz yatrm yeri tahsisi Maliye Bakanl Milli Emlak Genel Mdrlnce, enerji destei ise Hazine Mstearl Tevik ve Uygulama Genel Mdrlnce uygulanmaktadr.
183
18/05/2005 tarih ve 25819 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak 01/04/2005 tarihinden geerli olmak zere yrrle giren 5350 sayl Kanun ile 5084 sayl Kanunda deiiklik yaplarak il says 36dan 49a, asgari istihdam says 10 kiiden 30 kiiye karlm, enerji destei uygulamas asndan ise yeni yatrm konular eklenerek istihdam says sektrel zellikler dikkate alnarak yeniden belirlenmitir. Hayvanclk (su rnleri yetitiricilii ve tavukuluk dahil), seraclk, sertifikal tohumculuk ve souk hava deposu yatrmlarnda asgari 10 ii ve imalat sanayi, madencilik, turizm konaklama tesisi, eitim ve salk alanlarnda asgari 30 ii altran iletmelerde enerji destei oran asgari % 20 olarak uygulanmaktadr. te yandan, 5084 sayl Kanun kapsamnda yukarda belirtilen alanlarda faaliyet gsteren ve asgari 10 ii artn salamas kaydyla asgari % 20 orannda enerji desteinden yararlanmakta olan iletmelerdeki uygulama devam etmektedir. Asgari istihdamdan sonraki her bir ilave istihdam iin bu orana 0,5 puan ilave edilerek yararlanlacak enerji destei oran belirlenmektedir. Destek oran; OSB ve endstri blgelerinde kurulu iletmelerde % 50yi, dier alanlardaki iletmelerde ise % 40 geememektedir. Enerji destei uygulamas 31/12/2008 tarihinde sona ermi olup, ilgili mevzuatn gerei 5084 sayl Kanun kapsam illerdeki iletmelerden 01/10/2003 tarihinden, 5350 sayl Kanun kapsam illerdeki iletmelerden ise 01/04/2005 tarihinden sonra yatrma balayarak 31/12/2007 tarihine kadar yatrmlarn tamamlayanlar, yatrmn tamamlanma tarihini izleyen 5 yl, 31/12/2008 tarihine kadar tamamlayanlar 4 yl, 31/12/2009 tarihine kadar tamamlayanlar 3 yl sresince bu destekten yararlanabileceklerdir. 5350 sayl Kanun ile getirilen en nemli deiiklik 5084 sayl Kanunda yer alan bir takvim ylnn en az nde, yani bir ylda en az 9 ay sresince asgari istihdamn altrlmas art kaldrlarak, asgari istihdamn saland aylar iin destekten yararlanma imkan olmasdr. 4628 sayl kanun ve bu kanunun uygulanmas aamalarnda karlan ynetmelikler ile yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektrik enerjisi retimini tevik etmek zere baz tevik tedbirleri uygulamaya konulmutur. Yukarda mevzuat blmnde yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmn ile ilgili mevcut mevzuat verilmi bulunmakla birlikte, aada sz konusu mevzuat kapsamndaki tevik unsurlar toplu olarak tekrar zetlenmektedir. 4628 sayl Elektrik Piyasas Kanunu (Lisans Ynetmelii Madde 12).gerei yenilenebilir enerji kaynakl elektrik enerjisi retim santral yatrmlarndan lisans bedeli alnmamaktadr. Anlan Lisans Ynetmeliinin 30.Maddesi gereince Perakende sat lisansl tzel kiiler, serbest olmayan tketicilere satmak amacyla yaplan almlarda, yenilenebilir enerji kaynakl bir retim tesisinde retilen elektrik enerjisi sat fiyat TETAn sat fiyatndan dk veya eit olduu ve daha ucuz baka bir tedarik kayna bulunmad takdirde ncelikle olarak sz konusu yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal retim tesisinde retilen elektrik enerjisini satn almak zorundadr. Dengeleme ve Uzlatrma Ynetmelii uyarnca yenilenebilir enerji kaynaklar retim tesisleri, yk alma ve yk atma tekliflerini Piyasa Mali Uzlama Merkezine vermekten ve Ulusal Yk Datm Merkezi tarafndan verilecek yk alma ve atma talimatlar kap-
184
samnda bulunmaktan sz konusu Lisans Ynetmeliinin 19.Maddesi gerei muaftrlar. Yerli doal kaynaklar ile yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal retim tesislerine TEA ve/veya datm lisansl tzel kiiler tarafndan sisteme balant yaplmasnda anlan ynetmeliin 38.Maddesi uyarnca ncelik tannmaktadr. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retimi Amal Kullanmna ilikin 5346 sayl Kanun kapsamnda; Perakende sat lisans sahibi tzel kiilerin her birisine, EPDK tarafndan ilan edilen YEK Belgeli elektrik enerjisinden satn alma ykmll getirilmitir. Bu alm ykmll bir nceki yl sattklar elektrik enerjisi miktarnn % 8inden az olamayacaktr. 2011 yl sonuna kadar her yl alnacak elektrik enerjisi fiyatlar EPDK tarafndan belirlenecek olup bu fiyatn % 20 orannda artrma yetkisi Bakanlar Kuruluna verilmitir. 2011 yl sonundan itibaren bu fiyat uygulamas iletmede 7 yln doldurmu bulunan YEK Belgeli elektrik reten tesisler iin sona ermektedir. Perakende sat irketleri almakla ykml olduklar YEK Belgeli elektrik enerjisini ncelikle iletmede 7 yln doldurmam olan tesislerden alacaklardr. Alm miktar % 8in altnda kald takdirde geri kalan miktar ikili anlamalar ile piyasa koullarnda satn almakla ykml klnmtr. Yenilenebilir enerji kaynaklarn kullanarak sadece kendi ihtiyalarn karlamak amacyla azami bin kilovatlk kurulu gce sahip izole elektrik retim tesisi ve ebeke destekli elektrik retim tesisi kuran gerek ve tzel kiilerden kesin projesi, planlamas, mastr plan, n incelemesi veya ilk etd DS veya EE tarafndan hazrlanan projeler iin hizmet bedelleri alnmamas ve yeterli jeotermal ve gne kaynaklarnn bulunduu blgelerdeki valilik ve belediye snrlar iinde kalan yerleim birimlerinin s enerjisi ihtiyacnn ncelikle bu kaynaklardan karlanmas, anlan Kanunun 7 Maddesinde ngrlmtr. Anlan Kanunun 8.Maddesi erevesinde, Orman, Hazine veya devletin hkm ve tasarrufu altnda bulunan her trl tanmazn 5346 sayl Kanun kapsamndaki yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektrik enerjisi retme maksad ile kullanlmas durumunda, bu araziler iin evre ve Orman Bakanl veya Maliye Bakanl tarafndan bedeli karlnda kiralama yaplmakta, irtifak hakk tesis edilmekte veya kullanm izni verilerek yatrm dneminde izin, kira, irtifak hakk ve kullanm bedellerine yzde elli indirim uygulanmakta ve orman arazilerinde de ORKY ve Aalandrma zel denek Gelirleri alnmamaktadr Ayrca, 26 Temmuz 2008 tarihli 5784 Sayl Elektrik Piyasas Kanunu ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanunun 3. Maddesinde; Yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal, kurulu gc azami be yz kilovatlk retim tesisi ile mikro kojenerasyon tesisi kuran gerek ve tzel kiiler, lisans alma ve irket kurma ykmllnden muaftr tutulmaktadr. Enerjinin etkin kullanlmas, enerji israfnn nlenmesi, enerji maliyetlerinin ekonomi zerindeki yknn hafifletilmesi ve evrenin korunmas iin enerji kaynaklarnn ve enerjinin kullanmnda verimliliin artrlmasna ilikin usul ve yntemler 20/2/2001 tarihli ve 4628 sayl Elektrik Piyasas Kanununa ve 18/4/2007 tarihli ve 5627 sayl Enerji Verimlilii Kanununa dayanarak hazrlanan ynetmelikte belirlenmitir.
185
Bu Ynetmelik; enerji verimliliine ynelik hizmetler ile almalarn ynlendirilmesi ve yaygnlatrlmasnda niversitelerin, meslek odalarnn ve enerji verimlilii danmanlk irketlerinin yetkilendirilmesine, enerji ynetimi uygulamalarna, enerji yneticileri ile enerji ynetim birimlerinin grev ve sorumluluklarna, enerji verimlilii ile ilgili eitim ve sertifikalandrma faaliyetlerine, enerji ettleri ve verimlilik artrc projelere, endstriyel iletmelerde verimlilik artrc projelerin desteklenmesine ve gnll anlamalara, talep taraf ynetimine, elektrik enerjisi retiminde, iletiminde, datmnda ve tketiminde enerji verimliliinin artrlmasna, termik santrallerin atk slarndan yararlanlmasna, ak alan aydnlatmalarna, biyoyakt ve hidrojen gibi alternatif yakt kullanmnn zendirilmesine ve idar yaptrmlara ilikin usl ve esaslar kapsar. Endstriyel letmelerde Verimlilik Artrc Projeler, anlan ynetmeliin 17, 18 ve 20. Maddeleri erevesinde enerji younluklarna gre ilgili denek kapsamnda desteklenmektedir. Dier taraftan ayn ynetmeliin 24.Maddesine gre Toplu Konut daresinin, toplu konut projelerinde kojenerasyon ve s pompas sistemlerinden ve gne enerjisinden yararlanma imknlarn ncelikle analiz etmesi ve konut maliyetinin yzde onunu gemeyen uygulamalar yapmas ngrlmektedir. Ar-Ge faaliyetlerinin desteklenmesi yoluyla lke ekonomisinin uluslararas dzeyde rekabet gcnn arttrlmas, yabanc yatrmlarn lkemize giriinin hzlandrlmas, nitelikli i gc istihdamnn arttrlmas suretiyle teknolojik bilgi retilmesi, rnde ve retim dzeyinde yenilik yaplmasn amalayan 5746 sayl Aratrma ve Gelitirme Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakknda Kanun 12.03.2008 tarih ve 26814 sayl Resmi Gazete de yaymlanarak yrrle girmitir.
186
Anlan kanun kapsamnda uygulanacak Destek unsurlar ve hangi kurumlara ynelik olduu aadaki Tablo 8.1.de zetlenmitir. Tablo 8.1. - AR-GE NDRM STSNA DESTEK VE TEVK UNSURLARI
Tevik Unsuru Kimlere Hangi Kurumlara Verilecei Yaralanlacak Tutar, stisna, Tevik Ar-Ge ve yenilik harcamalarnn tamam Ayrca 500 ve zerinde tam zaman e deer Ar-Ge personeli istihdam eden Ar-Ge merkezlerinde o yl yaplan yenilik harcamasnn bir nceki yla gre artnn yars indirim konusu yaplr. ndirilemeyen tutar sonraki hesap dnemlerine devir eder Devreden tutar yeniden deerleme orannda arttrlarak dikkate alnr. Ayrca harcamalar V.U.K hkmlerine gre aktifletirilerek amortisman yolu ile itfa edilir. ktisadi bir deer yoksa dorudan gider yazlr. Kamu Personeli Haricinde Teknoloji Merkezi letmelerinde Ar-Ge Merkezlerinde Kamu kurum ve kurulular ile kanunla kurulan vakflar ve uluslararas fonlarca desteklenen ya da TBTAK tarafndan yrtlen 2- Gelir Vergisi Stopaj Teviki Ar-Ge Yenilik Projelerinde Teknogiriim sermaye desteklerinden yararlananlar Rekabet ncesi ibirlii projelerinde alan Ar-Ge destek personelinin cretleri (Destek personelinin tam zaman e deeri says, toplam tam zamanl Ar-Ge personeli saysnn % 10unu gememek art ile) Yukarda saylanlara ilaveten 4691 sayl Teknoloji Gelitirme Blgeleri Kanununun Geici 2nci maddesi uyarnca cretleri Gelir Vergisinden istisna edilen personelin cretleri (Destek personelinin tam zaman e deeri says, toplam tam zamanl Ar-Ge personeli saysnn % 10unu gememek art ile) Kanun kapsamnda her trl Ar-Ge yenilik faaliyetleri ile ilgili olarak dzenlenen katlar cretler zerinden hesaplanan sigorta primi iveren hissesinin yars (her bir alan iin 5 yl sre ile) Maliye Bakanlnca karlanr. cretin;Doktoral Olanlar iin % 90 Dierleri iin % 80i Gelir Vergisinden istisnadr.
Teknoloji merkezi iletmeleri Ar-Ge merkezleri Kamu kurum ve kurulular ile 1-Ar-Ge ndirimi kanunla kurulan vakflar tarafndan veya uluslararas fonlarca desteklenen Ar-Ge ve yenilik projeleri Teknogiriim sermaye desteklerinden yararlananlar
3- Sigorta Primi Destei
4- Damga Vergisi stisnas
Damga Vergisinden stisna
187
rgn retim veren niversitelerin herhangi bir lisans programndan bir yl iinde mezun olabilecek durumdaki - renci 5- Teknogiriim Sermayesi Destei - Yksek Lisans veya Doktora rencisi - Lisans, Yksek Lisans veya Doktora derecelerinden birini n bavuru tarihinden en ok 5 yl nce alm kiilere Bir defaya mahsus olmak zere teminat alnmakszn Teknogiriim sermayesi destei hibe edilecektir. 100.000.- TL hibe (Her yl yeniden deerleme orannda arttrlr) (Toplam 10.000.000.- TLsn geemez)
Ayrca, Ar-Ge ve yenilik faaliyetlerinde bulunanlarn, kamu kurum ve kurularnn, kanunla kurulan vakflarn, uluslararas fonlardan aldklar destekler zel bir fon hesabnda tutulur. Bu fon Gelir Vergisi ve Kurumlar Vergisi Kanununa gre vergiye tabi kazancn ve ilgili ylda yaplan Ar-Ge harcamas tutarnn tespitinde dikkate alnmaz. Bu fonun elde edildii hesap dnemini izleyen be yl iinde sermayeye ilave dnda herhangi bir ekilde baka bir hesaba nakledilmesi veya iletmeden ekilmesi halinde, zamannda tahakkuk ettirilmeyen vergiler ziyana uratlm saylr. Kanununda ngrlen artlarn ihlali veya tevik ve destek unsurlarnn ama dnda kullanlmas halinde, zamannda tahakkuk ettirilmeyen vergiler ynnden vergi ziya domu saylacaktr. Salanan vergi d destekler ise Amme Alacaklarnn Tahsil Usul Hakknda Kanun hkmlerine gre gecikme zamm uygulanmak suretiyle tahsil edilecektir. Gelimekte olan lkelerde en byk sorunlardan biri, iletmelerin cirolarndan Ar-Geye fon ayrmalar ve ayr bir Ar-Ge blmnn kurulmasdr. Bu blm kurulduunda genellikle nitelikli mhendis kadrosuna ihtiya duyulmaktadr. Bylece alt yapnn kalc olmas, Ar-Ge projelerinde etkin allmas ve yeni projeler retilmesi sz konusu olabilmektedir. Ar-Ge blmnde alan mhendisler kurumun Ar-Ge yeteneinin gelitirilmesinde de nemli bir rol oynamaktadrlar. zellikle Ar-Ge merkezi kuran iletmelerdeki mhendisler, yeni rn projelerinde veya mevcut rnn gelitirilmesinde firmann belkemiini oluturan bir yaplanmay salayabilmektedirler. Bylelikle firmann rn yelpazesi gelimekte, rekabette stnlk kazanmakta ve kurumsal desteklerden hibe ile kredilerden yararlanlmaktadr. Bu nedenle 5746 sayl Yasada Ar-Ge faaliyetlerinde bulunan iletmelerde alan personelin cretlerinde bir art salayacak indirimler konulmutur. Buna gre Ar-Ge personelinin cretlerinden kesilen gelir vergisi doktoral olanlarda % 90, mhendislerde % 80 muafiyete tabi klnmtr. Bylece belirtilen Ar-Ge personel cretlerinde dorudan bir art sz konusu idi. Ancak 24.03.2009 tarih ve 27179 sayl Resmi Gazete de yaymlanan seri no 2 sayl tebli ile 31.12.2013 tarihine kadar, 3 nc maddenin 2. fkrasnda belirtilen Ar-Ge ve destek personelinin, bu almalar karlnda elde ettikleri cretleri zerinden hesaplanan gelir vergisinin; doktoral olanlar iin % 90, dierleri iin % 80i verilecek muhtasar beyanname zerinden tahakkuk eden vergiden indirilmek suretiyle terkin edilmesi ngrlmektedir. Yani daha nce doktoral olanlarda % 90, mhendislerde % 80 oranndaki gelir vergisi muafiyeti, alanlardan alnarak iletmelere aktarlmaktadr. Bu dzenleme, Ar-Ge personeli altran iletmelerde nitelikli personel istihdamn
188
baltalayc ve drc niteliktedir. Bu dzenleme kalc bir Ar-Ge alt yaps oluturulmasn tevik etmemektedir. 08.02.2006 tarih ve 26074 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Kalknma Ajanslarnn Kuruluu, Koordinasyonu ve Grevleri Hakknda Kanunun amac; kamu kesimi, zel kesim ve sivil toplum kurulular arasndaki ibirliini gelitirmek, kaynaklarn yerinde ve etkin kullanmn salamak ve yerel potansiyeli harekete geirmek suretiyle, ulusal kalknma pln ve programlarda ngrlen ilke ve politikalarla uyumlu olarak blgesel gelimeyi hzlandrmak, srdrlebilirliini salamak, blgeler aras ve blge ii gelimilik farklarn azaltmak zere oluturulacak kalknma ajanslarnn kurulu, grev ve yetkileri ile koordinasyonuna ilikin esas ve uslleri dzenlemektir. Ajanslar, blgeler esas alnarak, Devlet Planlama Tekilat Mstearlnn bal olduu Bakann teklifi zerine Bakanlar Kurulu Karar ile kurulmaktadr. Dier taraftan, lkenin ekonomik kalknmasnda gereksinim duyulan yatrmlarn artrlmas iin Trkiyede yatrm yaplmasn zendirmeye ynelik yatrm destek ve tantm stratejilerinin belirlenmesi ve uygulanmas maksadyla, 21.06.2006 tarihinde kabul edilen ve 4 Temmuz 2006 Tarih ve 26218 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 5523 sayl Kanunun ile kamu tzel kiiliini haiz, idar ve mal zerklie sahip ve Babakanlkla ilgili Trkiye Yatrm Destek ve Tantm Ajans kurulmutur. Ajansn grevleri ksaca aada zetlenmitir: Ulusal dzeyde yatrm destek ve tantm stratejisini, kalknma ajanslar ve ilgili dier kurulularla ibirlii halinde belirlemek ve uygulamak. Kamu kurum ve kurulular, kalknma ajanslar ve zel sektr kurulularnca uluslararas dzeyde yrtlen yatrm destek ve tantm faaliyetlerini koordine etmek ve desteklemek. Yatrmclara ynelik bilgilendirme ve ynlendirme hizmetleri tasarlamak ve sunmak, yatrmclarn, yatrm yapmadan nce, yatrm aamasnda ve yatrmlarn yaptktan sonra ihtiya duyduklar bilgilendirme ve ynlendirme hizmetini kalknma ajanslar ile ibirlii halinde salamak. Yatrmlara ilikin izin ve onay ilemlerinin tamamlanmasnda destek salamak zere ilgili kurum ve kurulular ile kalknma ajanslar nezdinde bu ilemleri takip etmek. Bakanlar Kurulunca yerli sermayeli yatrmlar ile dorudan yabanc yatrmlar iin farkl veya ayn olmak zere, yatrmn trne, yerine, sermaye tutarna veya yatrmn salayaca istihdam imkn gibi kriterlere gre belirlenecek yatrmlarn izin ve onay ilemlerini ilgili kurum ve kurulular ile kalknma ajanslar nezdinde yatrmclar adna yrtmek ve sonulandrmak. Yatrmclarn karlaabilecekleri engel ve sorunlar tespit ederek sorunlarn zm konusunda ilgili merciler nezdinde giriimde bulunmak. Trkiyede yatrmlarn artrlmasna katk salayacak her trl bilgi ve veriyi oluturmak veya ilgili kurum ve kurululardan toplamak, gncellemek ve datmak, ulusal ve uluslararas kurulularla bu konuda ibirlii yapmak.
189
Yatrm destek ve tantm faaliyetlerine etkinlik kazandrmak amacyla gerekli politikalarn oluturulmasna ynelik olarak ilgili merciler nezdinde giriimde bulunmak. Yatrm ortamnn iyiletirilmesine ilikin reform srecine katk salamak, bu kapsamda neriler gelitirmek. Ajansn tekilt; babakan tarafndan belirlenen bakanlar ve zel sektr temsilcilerinden oluan bir Danma Kurulu, ana hizmet birimleri ile danma ve yardmc hizmet birimlerinden olumaktadr. Dier taraftan tarmsal faaliyetler iin gelitirilen yeni teknolojilerin reticiler tarafndan kullanmn yaygnlatrarak; daha kaliteli ve pazar isteklerine uygun retim yaplmasn salamak, zor artlarda ve bedenen alan reticilerimizin ilerini kolaylatrmak ve retim maliyetlerini drerek uluslararas dzeyde rekabet edebilir bir dzeye getirmek iin makine ve ekipman almnn desteklenmesine ilikin 2009/34 sayl Krsal Kalknma Yatrmlarnn Desteklenmesi Program hakkndaki Tebli 30.03.2009 tarih ve 27185 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. Programn yatrm konular arasnda gne kolektr almlar da dahil olup, Program erevesinde 81 ilde yaplacak bavurularn kabul edilmesi ve il mdrl ile hibe szlemesinin imzalanmasn takiben mal almlarnn en fazla iki ay ierisinde tamamlanmas mmkn olmaktadr. Bakanlk tarafndan oluturulan ifti kayt sistemine veya Bakanlk tarafndan oluturulan dier kayt sistemlerine kaytl olmak artyla; Tebliin 8 inci maddesinin birinci fkrasnda belirtilen her bir mal grubu iin gerek ve tzel kiiler, 29/6/1956 tarihli ve 6762 sayl Trk Ticaret Kanunu ve 22/4/1926 tarihli ve 818 sayl Borlar Kanununda tanmlanan kolektif irket, limited irket ve anonim irket eklinde kurulmu olan irketler, Tarmsal amal kooperatifler, birlikler ve bunlarn st birlikleri, programdan yararlanabilmektedir.
190

1. 2. 3096 sayl Trkiye Elektrik Kurumu Dndaki Kurulularn Elektrik retimi, letimi Datm ve Ticareti ile Grevlendirilmesi Hakknda Kanun (1984) Trkiye Elektrik retim letim Anonim irketi ve Trkiye Elektrik Datm Anonim irketi Dndaki Kurululara Elektrik Enerjisi retim Tesisi Kurma ve letme zni Verilmesi Esaslarn Belirleyen Ynetmelik (1985) 4628 sayl Elektrik Piyasas Kanunu (2001) 5346 sayl Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retimi Amal Kullanmna likin Kanun (2005) 5627 sayl Enerji Verimlilii Kanunu (2007) Yenilenebilir Enerji Kaynak Belgesi Verilmesine likin Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik (4 Ekim 2005 tarih ve 25956 sayl Resm Gazete) Elektrik Piyasas Lisans Ynetmelii (4 Austos 2002 tarih ve 24836 sayl Resm Gazetede yaynlanm olan ynetmeliin 7/12/2008 tarihli nihai metni). Elektrik Piyasas Dengeleme ve Uzlatrma Ynetmelii (4 Kasm 2004 tarih ve 25632 sayl Resm Gazetede yaynlanm olan ynetmeliin 12/11/2008 tarihli nihai metni). 5784 Sayl Elektrik Piyasas Kanunu ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun (26 Temmuz 2008 tarih ve 26948 sayl Resmi Gazete). Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retimi Amal Kullanmna likin Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Teklifi (TBMM 23. Dnem 3. Yasama Yl, Esas No: 2 / 340, Bakanla Geli Tarihi: 14/11/2008). 10.06.2002 tarih ve 2002/4367 sayl Bakanlar Kurulu Karar uygulanmasna ilikin 2002/1 sayl Yatrmlarda Devlet Yardmlar Hakknda Kararn Uygulanmasna likin Tebli 4842 Sayl 193 Sayl Gelir Vergisi Kanununda Dzenleme Yapan Kanun (Yrrle giri tarihi 24.04.2003). 5035 Sayl Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun (Yrrle giri tarihi 02.01.2004). 28.08.2006 tarih ve 2006/10921 sayl Yatrmlarda Devlet Yardmlar Hakknda Kararn uygulanmasna ilikin 2006/3 sayl Tebli 5084 Sayl Yatrmlarn ve stihdamn Teviki ile Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun (06.02.2004 tarih ve 25365 sayl Resmi Gazete). 5350 Sayl Yatrmlarn ve stihdamn Teviki ile Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun (18/05/2005 tarih ve 25819 sayl Resmi Gazete). Enerji Kaynaklarnn ve Enerjinin Kullanmnda Verimliliin Artrlmasna Dair Ynetmelik (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, 25.10.2008 tarih ve 27035 sayl Resm Gazete). 5746 Sayl Aratrma ve Gelitirme Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakknda Kanun (12.03.2008 tarih ve 26814 sayl Resmi Gazete). 5746 Sayl Aratrma ve Gelitirme Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakknda Kanun Genel Teblii (Seri No: 2) (24.03.2009 tarih ve 27179 sayl Resmi Gazete).
4. 5. 6. 7. 8.
9. 10.
11.
12. 13. 14. 15. 16.
17.
18. 19.
191
20. 21. 22.
5449 Sayl Kalknma Ajanslarnn Kuruluu, Koordinasyonu ve Grevleri Hakknda Kanun (08.02.2006 tarih ve 26074 sayl Resmi Gazete) 5523 Sayl Trkiye Yatrm Destek ve Tantm Ajans Kurulmas Hakknda Kanun (4 Temmuz 2006 Tarih ve 26218 sayl Resmi Gazete). 2009 / 34 Sayl Krsal Kalknma Yatrmlarnn Desteklenmesi Program erevesinde Makine ve Ekipman Almlarnn Desteklenmesi Hakknda Tebli (30.03.2009 tarih ve 27185 sayl Resmi Gazete). Erdi,H., Elektrik Enerjisi Sektrnde Serbestleme ve Tevikler Ynyle Bir Deerlendirme, Trkiye 9. Enerji Kongresi; stanbul, (2003) Dr Serdengeti T., Erdi H., Elektrik Piyasas Kanunun Elektrik Enerjisi Sektrne Etkileri ve Tevikler Ynyle Deerlendirilmesi, Trkiye 3. Enerji Kongresi; Ankara, (2001).
23. 24.
192
9. FZBLTE, MALYET VE ARAZ KULLANIMI

9.1. GNE ENERJSNE DAYALI ELEKTRK RETM SANTRALLER (GES) SAHA SEMNDE DKKAT EDLECEK HUSUSLAR VE YAPILABLRLK ANALZ
Elektrik retim santrallerinin geliim dngs ana admlar itibaryla aadaki ekilde tanmlanabilir.
ekil 9.1. Elektrik retim Santrallarnn Geliim Dngs GES yatrm ve iletme sreleri dier yenilenebilir enerji kaynaklarna veya fosil enerji kaynaklarna dayal elektrik retim santrallerinin yatrm ve iletme sreleri ile temel olarak ayndr. Sreler detaylarda fakllamaktadr. Geliim aamalar genel yatrm getiri analizine dayal bir ngr ile balar. Tesisin kurulabilecei uygun sahalar belirlenir ve deerlendirilir. Yatrm yaplacak sahann belirlenmesini takiben detayl saha analizi ve yatrmn hem teknik hem mali boyutunun yaplabilirlik analizi hazrlanr. Elektrik retim lisans bavurusunu ve lisansn alnmasn takiben tesisin kurulumu gerekleir ve test retimini takiben tesis iletmeye alnr. letme aamasnda retilecek elektriin en karl ekilde satlmas amacyla tahmin ve retim planlanmas sreleri, tesisin srekliliinin salanmas amacyla bakm sreleri yrtlr. Yasal mevzuata gerek mevcut zamanda gerekse gelecekte uygunluk tm srelerde titizlikle dikkate alnmaldr. Fizibiliteleri yeterli zenle hazrlanmam, mevzuata uygunluu iyi gzetilmemi projelerin yatrm, hatta iletim aamalarnda byk risklerle kar karya kald lkemizde ska gzlenmektedir. Tesisin yaam dngs sreleri zamana, enerji kaynana, yatrm zamanlamasna, mevzuattaki deiimlere, genel ekonomik koullara ve yatrmcnn kendi tercihlerine gre farkllamalar gstermektedir. Bu blmde gne enerjisine dayal elektrik retim tesislerinin yaam dngs srelerinde zellikle yatrm aamalarnda dikkat edilecek hususlara yer verilmitir.
9.2. GES SAHA SEMNDE DKKAT EDLECEK HUSUSLAR

Bu dokmann hazrland tarihte, Trkiye elektrik piyasas mevzuatnda gne enerjisi ile elektrik retimine belli bir sre iin dvize endeksli alm garantisinin verilmesi, yerli retim katks ile kurulacak tesislerin desteklenmesi gibi eitli tevikleri ieren
193
baz deiikliklerin yaplmas beklenmektedir. Beklenen teviklerin gereklemesi durumunda lkemizde gne enerjisine dayal elektrik retim tesisleri iin ilk bakta yaplacak getiri analizinin olduka olumlu grleceini varsaymaktayz. GES teknoloji trleri dier blmlerde detayl olarak ele alnm olup, genel olarak 2 temel snfa ayrlmaktadr; Gne Termik Sistemler ve Fotovoltaik Sistemler. Gne termik sistemlerde, ierisinde akkan (temel olarak su) bulunan tayc hatlarna veya direkt olarak bir kazana kolektrler (yanstc yzeyler) ile gne enerjisi younlatrlarak (konsantre edilerek) buhar elde edilir. Basnl buharn gc ile, ayn kmr veya doalgaz kaynakl termik sistemlerde olduu gibi, trbinden elektrik enerjisi retilir. Gne Termik Sistemlerde bir dier teknoloji Stirling makinas olarak bilinen ve yaltlm gazn (hava, helyum, hidrojen, v.b.) stlma ve soutulma ileminin tekrar ile elde edilen mekanik gcn elektrik enerjisine dndrlmesi ile alan sistemlerdir. Fotovoltaik sistemlerde ise gne radyasyonu ile elektron salan malzemelerden oluturulan panellerden direkt elektrik akm retilmektedir. ok sayda kollektr veya panel birlikte kullanldnda, ulusal elektrik ebekesine verilebilecek byklkte elektrik enerjisi elde edilebilmektedir. GES yatrm kararnn verilmesi ncesinde, ncelikle nerede ve hangi teknolojiye dayal bir tesis yatrm yaplabileceinin getirilerinin ve risklerinin deerlendirilmesi gerekmektedir. Yatrmcnn tm srelerin sonucunda odaklanaca konu tesisin getirisi, karll olacaktr. Bu amala ilk aamada 2 farkl sorusunun cevaplanmas beklenecektir. 1- Bir saham var, bu sahada hangi teknoloji ile ne miktar enerji retebilirim, yatrm maliyetim nedir ve iletme mr boyunca ne kazanrm ? 2- Nerede hangi teknoloji ile ne miktar enerji retirim, yatrm maliyetim nedir, ne kazanrm ? Her iki sorunun yantlanmas iin; ncelikle uygun bir sahann belirlenmesi, Sahaya gelen gne radyasyonunun deerlendirilmesi, Gne radyasyonundan farkl teknolojiler ile retilebilecek elektrik enerjisinin hesaplanmas, lk yatrm ve iletme aamasnda giderlerin deerlendirilmesi, kar-zarar hesaplarnn yaplmas, Teknik ve teknik olmayan risklerin tanmlanmas gerekmektedir. Sahaya kurulacak GES teknolojisine gre saha seimini etkileyen faktrler ayr ayr deerlendirilmekle birlikte, enerji girdisi asndan ama ayndr, sahaya ne kadar fazla direkt n geliyorsa ve ne kadar fazla srede geliyorsa sahann enerji girdisi o kadar fazla olacaktr. Gne termik sistemler sadece direkt gelen gne nlarn kullanabilmektedir. Bunun sebebi , belli bir ada gelen n huzmesinin bir noktaya odaklanabilmesidir (younlatrlmasdr). Ayn anda birok farkl adan yanstc / odaklayc kollektr yzeyine gelen nlarn bir noktaya odaklanabilmesi mmkn olmamaktadr. Fotovoltaik sistemler ise direkt gelen nlarn (direct radiation) yan sra atmosferden salarak gelen nlar da (diffuse radiation) kullanabilmekle birlikte, panel yzeyine direkt ve dik
194
gelen gne nlar panellerin daha verimli elektrik retmesine olanak salamaktadr. Sahann belirlenmesi aamasnda dikkate alnan faktrlerin neticede ayn amaca ynelik deerlendirildiini syleyebiliriz, o da sahann gne enerjisi potansiyelinin, tesis kurulum ve iletim maliyetlerinin doru belirlenmesidir. Sahann gne enerjisi potansiyeli ise aada sralanan temel faktrlere baldr: Sahann yeryzndeki konumu, klim zellikleri, Konumsal zellikleri, Dier hususlar.
9.2.1. Sahann kresel koordinat sistemine gre konumu: Saha ekvatora ne kadar yaknsa o kadar daha fazla gnelenme sresine ve sahaya dik gelen gne nlarna sahip olacaktr. klim ve konum zelliklerini bir kenara koyarsak, Trkiye iin bir saha ne kadar gneyde ise gnelenme sresi o kadar fazladr ve gneten o kadar daha fazla dik n almaktadr diyebiliriz. 9.2.2. klim zellikleri: lkemiz fosil yaktl elektrik retim tesislerinde, bata doalgaz olmak zere d lkelerin tedarik risklerine maruz kalmaktadr. lkemizin yllk elektrik enerjisi retiminin yarsna yaknnn sadece doalgaz ile retildiini dikkate alrsak, fosil enerji kaynaklarnda byk lde d alma baml olduumuz grlecektir. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn ne kartlan bir zellii de enerji girdisinin d kaynaklara ve risklere baml olmamasdr. Ancak yenilenebilir enerji kaynaklar bizi da bamllktan kurtarmakla birlikte, su, rzgar, gne ve dalga gibi yenilenebilir enerji kaynaklarnn baml olduu bir baka belirleyici etkene baml klar. Bu etken KLMdir. O yzden yatrm yaplacak sahann iklim zellikleri iyi anlalmal ve analiz edilmelidir. zellikle kresel snmann getirdii ve getirecei iklim deiiklikleri, bir GES yatrm mrnn en az 25 yl olaca dnldnde mutlaka dikkate alnmaldr. Buna basit rnek vermek gerekirse, halen byk lde kurumu da olsa bir nehir yatann nmzdeki yllarda taknlara maruz kalabileceidir ve GES yatrm iin dnlen bir sahann nehir yataklarndan takn risklerine maruz kalmamasdr. Dier bir rnek GES kurulacak bir sahaya yakn ancak zamanla kuruma ihtimali olan bir akarsudan tedarik edilecek GES su ihtiyacnn ilerde nasl karlanacann dikkate alnmasdr. Sahann bulunduu blgede gndz saatleri ierisinde gkyz ne kadar aksa, dier bir deyile atmosfer ne kadar az youn ise sahaya o kadar daha fazla direkt gne n ulaabilecektir. Dnyamza gelen gne nlarnn bir ksm atmosfer tabakasnda bulunan eitli gaz ve partikllerden (bulut, nem, metan, CO2 gibi) yansyarak uzaya geri gider. Inlarn bir ksm atmosferde bulunan partikllerden salarak (bulut gibi) yeryzne ular, bir ksm direkt olarak yeryzne ular, bir ksm da atmosferdeki partikllerle etkileiminde s enerjisine dnr (kresel snmaya sebebiyet verir). Herhangi bir anda gne nlarnn sahaya gelen ynnde atmosfer younluu ve atmosferde bulunan bileenlerin yanstma, n emme ve sama zellikleri ne kadar az ise, sahaya o kadar daha fazla gne n (radyasyon) gelecektir. Sahaya gelen en deerli gne nlar ise direkt gelen yksek frekansl (yksek enerjili) nlardr. Dolaysyla sahann gkyz akl yksek olan blgelerde, atmosfer kalnlnn yksek irtifalarda azald dikkate alnarak yksek rakml bir blgede olmas tercih edilmelidir. Genellikle bulutlu, nemli, kirli veya tozlu, ksaca nlarn sahaya geliini engelleyen ve/ veya salmna yol aan atmosfer zellikleri olan blgeler tercih edilmemelidir.
195
Gkyz akl ve atmosfer kalnl ise hem iklime hem de insan katks ile oluan hava kirliliine baldr. nsan katks ile oluan hava kirlilii yerleim blgelerine yaknlatka artmaktadr. Ayn ekilde sahada veya etrafnda bulunan alanlarn rzgarla birlikte havaya toz toprak tanecikleri saabilecek zellikte zemine sahip olmamas tercih edilecektir. Rzgarla birlikte havaya salma potansiyeli barndran gevek toprak zeminler, etrafta bol miktarda kuru yaprak v.b. salma potansiyeli bulunan sahalar tercih edilmemektedir. Nem ve bulutluluu, deniz ve gl gibi byk su ktlelerinin, bitki rtsn etkiledii dnlrse, kurak alanlar tercih edilmelidir. Kurak alanlar nem ve bulutluluk bakmdan GES yatrm iin ideal olmakla birlikte, rzgarl blgelerin ayn zamanda toz toprak savrulmasna elverili olabilecei de dikkate alnmaldr. Gkyz akln etkileyen nem, toz toprak gibi faktrlerin ayn zamanda panellerin / kolektrlerin yzeylerini de kaplamas sebebiyle dier bir olumsuz etkisi bulunmaktadr. rnein nem oran yksek bir sahada, su buhar ayn zamanda panel yzeyinde oluacak ve panele gelen nlarn yansmasna veya salmasna yol aacaktr. Benzer ekilde havada rzgarla uuan toz toprak, yaprak v.b. etkenler ayn zamanda panel/kolektrlerin yzeyinde birikerek gne nlarnn engellenmesine sebep olacaktr. Bu etkilere kar ve yamuru da ekleyebiliriz. Bu etkenler zellikle kollektrlerin temizlii iin gerekli su ihtiyacn ve temizlik giderlerini etkileyecektir. GES tesislerinin verimliliini etkileyen dier bir zellik yzeye yakn mesafedeki (5-10 metre gibi) hava scakldr. zellikle fotovoltaik panellere gelen radyasyonun byk bir ksm panel yzeyinde s enerjisine dnmektedir. Panel yzeyleri sndka, panelden elde edilen elektrik enerjisi oran (verimlilik oran) da azalmaktadr. Bu sebeple hava scaklnn panel scakln arttrc veya soutucu etkisi olacan dnrsek yerden birka metre ykseklikte yzey scaklnn dk olduu sahalar tercih edilmelidir. Ayn ekilde rzgarn da panel yzeylerini soutma etkisi olaca dnlerek, frtna seviyelerine ulamayan veya toz toprak salm olmayan blgelerde makul bir rzgara sahip sahalar tercih edilecektir. Ksaca sahann bulunduu blgede ak gkyz, dk hava scakl, makul iddette rzgar, temiz zemin ve ortam zellikleri tercih edilir. Bununla birlikte sahada kar, dolu ve yamur ya, istenmeyen zelliklerdir. 9.2.3. Sahann Konumsal zellikleri: ncelikle saha aada belirtilen nitelikleri karlamaldr. Ortalama eimi 5 dereceden yksek olmamaldr. 1. Derece deprem blgelerindeki fay hatlar zerinde olmamaldr. Kanunlarca koruma altna alnm bir alan olmamaldr. retken (prodktif) veya sk dokulu orman arazisi zerinde olmamas tercih edilmelidir. Verimli tarm arazisi zerinde olmamas tercih edilmelidir (yatrmcnn tapulu veya szlemeli arazisi deil ise). Verimli tarm alanlar genel olarak kuru, sulu ve dikili tarm alanlardr. Mera sahas olmamas tercih edilmelidir. Saha zerinden demiryolu ve karayolu gememelidir. En yakn hava alanna en az 5 km mesafede olmaldr. Akarsu yataklarndan, durgun gl, doal veya ina edilmi barajl gllerden, su
196
kayna kurumu dahi olsa kaytl sulak alan snrlarndan en az 500 metre uzakta olmaldr. Askeri amala kullanlan (silahl tatbikat alan gibi) bir blgede olmamaldr Yerleim alan olmamas tercih edilmelidir. Ana karayollarna ve ky eridine en az 100 metre uzaklkta olmaldr. Maden, petrol, doalgaz v.b. arama alan olmamaldr.
Sahaya gelen gne nlarn etkileyen dier bir faktr ise sahaya glge etkisi olabilecek ykseltilerdir. Sahaya gne nlarnn gelmekte olduu, gnein doumundan batmna kadar dou bat ve gney ynleri arasnda glgeleme etkisi olan ykseltilerin bulunmamas tercih edilecektir. Panellerin / kolektrlerin, akkan sv tayan stlan hatlarn (borularn) ve dier tesis bileenlerinin uygun ekilde konumlandrlabilmesi amacyla saha yzeyinin de dz olmas, arazi ortalama eiminin en fazla 5 derece olmas tercih edilmektedir. Yksek eim ortalamasna sahip sahalarda tesis kurulum (inaat) maliyetleri yksek olacaktr. Saha tercihlerini etkileyebilecek dier bir zellik, sahann youn ku g yollar zerinde veya kularn g ederken konaklama sahalarna yakn olmamasdr. Bunun sebebi ku dklarnn panel / kolektr yzeylerini kapatmas ve zor temizlenebilmesidir. Her ne kadar fotovoltaik panellerin almas iin su gerekmese de, sahann toz ve kirlilik zelliklerine de bal olarak dzenli temizlik yaplabilmesi iin su lazm olacaktr. Gne termik sistemlerde ise kullanlan suyun bir ksm evrim srasnda kaybedildiinden srekli su tedarik olana olmaldr. Dolaysyla sahann durgun olmayan bir su kaynana uzakl dikkate alnmaldr. Sahann 1. Derecede deprem blgelerindeki aktif fay hatlar zerinde olmamas, byk akarsularn yataklarna ok yakn olmamas, sahann kuzey ynnde de olsa yaknnda dik eimli ykselti(ler) var ise heyelan, veya takn gibi sahann bulunduu blgeden kaynaklanabilecek risklere ak olmamas gzetilmelidir. Sahann uygunluunu belirleyen nemli zelliklerden birisi de elektrik ebekesine balant ve iletim olanann bulunmasdr. Sahann gne potansiyeli ve dier zellikleri ok uygun olsa dahi, sahada kurulacak bir tesisin ebekeye balant olanaklarnn bilinmesi, balant imkan yok ise trafo ve/veya iletim hattnn yaplmasnn ekonomik ve teknik olurunun deerlendirilmesi gerekmektedir. Trafo balant ve iletim olanaklar, (dengeli) elektrik enerjisi retebilen hibrid GES tesisleri iin veya gndz saatlerinde depolanan s enerjisinin, gne enerji girdisinin azald saatlerde ve gnein batmn takiben de dzenli bir ekilde elektrik retiminde kullanabilen s depolu sistemlerde daha fazla nem kazanacaktr. rnein 50 MW kurulu gce sahip bir tesis dikkate alnrsa, ilgili resmi birimlerin uygunluk vermesi durumunda yatrmc, yatrm bedelinin % 1ini gemeyecek bir trafo ve hat yatrmn uygun grebilir. Bu durumda sahann belirlenmesinde mevcut trafoya balant kstlar ve mevcut iletim hatlarnn zamana gre srekli deien kapasite kstlar belirleyici ana faktr olmayabilmektedir. Tesisin gerek kurulum aamasnda, gerekse bakm ve idame aamasnda kolay ulalabilir bir lokasyonda olmas, ihtiyaca gre ksaca karayolu, denizyolu veya demiryoluna uzak olmamas tercih edilmelidir. zellikle hibrid (kmr / doalgaz v.b. yaktlar ile takviyeli alan sistemler) bir tesis kurulmas deerlendirilecek ise, takviye enerji kaynann sahaya ulaabilirlii nem kazanmaktadr. rnein sahann doalgaz hat-
197
larna yaknl, karayolu, demiryolu veya deniz yolu ile kmr nakliyesine elverili olmas gibi. Sahann belirlenmesinde dikkat edilmesi gereken dier bir zellik tesisin gvenliinin kolay salanabilecek bir konumda olmasdr. rnein ana karayollarna ok yakn veya youn yerleim alanlarna ok yakn sahalar tercih edilmemelidir. Sahann GES yatrmna izin verilebilir veya dier kullanm alternatiflerine gre GES yatrm iin tercih edilebilir nitelikte olmas gerekmektedir. GES tesisleri iin, dier tm elektrik enerjisi retim tesisi trlerine gre ok daha fazla alana ihtiya duyulmaktadr. Bu ihtiya genel olarak fotovoltaik ve gne termik sistemler iin ortalama 1 MW kurulu g iin 15 dnmdr. (15.000 m2) Her ne kadar mevcut mevzuat enerji yatrmlarnda saha tahsislerinin ncelikli olarak deerlendirileceini belirtse de, zellikle retken , sk dokulu orman alanlarnn, yksek verimli tarm alanlarnn GES yatrmlar iin kullanlmas veya kamulatrma yolu ile yatrmcya tahsisi sz konusu olabilir. Bu durum ileriki yllarda baz sorunlarn domasna yol aabilecektir. Zira, gelien evre bilinci ve gelien bilgi teknolojileri GES yatrmlarna daha uygun veya alternatif sahalarn belirlenebilmesine imkan salayacaktr. almakta olan baz santrallarn bu sebeplerle alan davalar sonucunda saha tahsisinin iptal edildii ve faaliyetlerinin durdurulduu dikkate alnmaldr. Halen mevcut mevzuatta GES retim lisanslarnn neye gre ve ne ekilde nceliklendirilecei, uygun grlecei veya mevcut ve gelecekte salanacak balant / iletim olanaklarna dair bilgi yer almamaktadr. 1 Kasm 2007de lisans bavurular alnan rzgar enerjisi yatrmlarnn yaklak 1,5 yldr sregelen yksek belirsizlik ortamnda ok az bir miktarnn deerlendirilmi ve halen de deerlendirilmekte olmas, gerek lisans aamas ncesi, gerek lisans bavuru aamasnda, gerekse de lisans verilmesi aamasn takip eden srelerde izlenecek benzer standartlarn belirlenmemi, ok ge belirlenmi veya yeterli teknik kalitede belirlenmemi olmas sektrde yksek sesle eletirilmektedir. Gne enerjisi yatrmlarnda ise, gemite alnan dersler dorultusunda saha uygunluu, balant ve iletim olanaklar gibi devletin uhdesinde olan konular dahil olmak zere tm sreleri ierecek yasal mevzuatn ilgili birimlerce titizlikle ele alnacan, hazrlanacan, gre alarak yatrmclarn ve etkilenen taraflarn deerlendirmelerinin dikkate alnacan ve sonuta effaf, uygulanabilir ve teknik kalitesi yksek nitelikte bir mevzuatmzn olacan beklemekteyiz. Son olarak, GES teknolojilerinin hzla gelimekte ve deimekte olduu, gelecekte beklenen daha verimli teknoloji olanaklar, fiyatlardaki dler dikkate alnarak sahann byklnn ilk kuruluma gre tesisin geniletilebilecei dnlerek deerlendirilmesinde yarar vardr. 9.2.4. Dier Hususlar: Yatrm yaplmas dnlen saha iin teknik kriterlerin uygunluunun yan sra, sahada kurulmas n grlen bir GESin ne lde lisans alma ansnn olabileceidir. Bu amala; - Sahann rekabete akl: Seilen sahann balanaca trafoya en az 20 km uzaklkta bulunan dier GES yatrmna elverili sahalarn ne kadar fazla veya az olduuna dikkat edilmelidir. Trafonun belli bir balant kst olacaktr ve o trafoya balanmak zere yaplacak tm GES lisans bavurularna trafo ve iletim kstlar sebebiyle lisans verilemeyebilecektir. Dolaysyla, balanlmas dnlen trafo merkezi etrafnda ne kadar fazla saha var ise o trafoya o kadar fazla lisans bavurusu olaca dnlerek
198
lisans alma aamasnda katk pay ihalesinde olabilecek rekabetin boyutu da dnlmelidir. Sahann bulunabilirlii: Eer lisans bavurusunda bulunulacak olan saha yatrmcya ait veya yatrmcnn kiralad zel mlkiyet deilse, sahay ksmen veya tamamen iine alan dier lisans bavurularnn olmas durumunda saha lisans aamasnda ihaleye kartlabilecektir. Dolaysyla teknik kriterlerin yan sra yatrmc, sahann balant imkan ve saha akmas itibaryla rekabete akln da dikkate almaldr. Eer saha yatrmcnn sahip olduu veya kiralad zel mlkiyet deil ise, lisans bavurusunda bulunulacak sahann konum bilgilerinin gizliliine dikkat edilmelidir. Trkiyenin Saha Potansiyeli Proje Enerji firmas tarafndan yaplan almaya gre Trkiyede GES yatrmna uygun sahalarn toplam 8.200 km2yi bulmaktadr. Yaplan almada Trkiyenin 38,5 36 derece paraleller ile 26 -42,5 derece boylamlar arasnda yer alan alanda aada belirtilen kstlara gre belirlenen sahalara ait adet ve byklkler Tablo 9-1de zetlenmektedir. Orman arazisi olmayan alanlar, Kuru, sulu veya dikili nitelikte tarm arazisi olmayan alanlar, Gl veya benzeri nitelikte, yatrma elverili olmayan su alanlar, Yerleim alan olmayan alanlar, Ortalama arazi eimi 5 dereceden kk alanlar, 11 yllk ortalama toplam gne radyasyonu potansiyeli deeri sabit ve yatay konumdaki bir yzey iin en az 1.600 MWh/m2-Yl olan alanlar, lgili kanunlarnca koruma altna alnm bir alan olmayan alanlar, (Doal ve Arkeolojik Sit Alan, Milli Parklar v.b.) Hava ve deniz liman arazisi olmayan alanlar, 1-3 derece ana fay hatt zerinde bulunmayan alanlar.
199
Tablo: 9.1. Trkiyenin saha potansiyeli

Saha Bykl (Dnm) 1 Dnm = 1.000 m2 0-20 20-75 75-150 150-300 300-600 600-1000 1000-1500 1500-3000 3000-4500 4500-6000 6000-7500 7500-9000 9000+ TOPLAM Saha Adedi 8.178 10.450 2.927 1.869 1.137 533 287 295 100 60 39 22 102 25.999 Kubak Toplam Saha Bykl (Dnm) 98.300 402.546 307.722 394.517 474.898 409.068 347.380 607.415 363.886 310.554 261.280 180.249 4.039.224 8.197.039
rnein, yzlm 20-75 dnm arasnda olup yatrma uygun 10.450 adet saha vardr. Bu sahalarn toplam yzlm 402.546 dnmdr. ok genel bir yaklamla dahi; - Sadece bu sahalarn yarsnn deerlendirildiini (yaklak 4.100 km2), - Bu sahalarda kurulabilecek tesislerde panellerin yzlmnn saha byklnn % 40 kadar olduunu, (toplam 1.640 km2 panel yzeyi elde edilecektir), - Panellerin yzeyine ylda toplam 1.600 kWh/m2 - Yl gne enerjisi geldiini, - Panellerin ortalama % 10 verimlilikle gne enerjisini elektrik enerjisine dntrdn, -Tesiste panellerden retilen elektriin ebekeye verilene kadar % 25inin kayp olduunu varsayar isek; (Sadece bu sahalarn yarsndan ylda en az 196,8 TWh elektrik enerjisi elde edilebilecei anlalmaktadr ki bu deer yaklak olarak Trkiyenin mevcut toplam yllk elektrik tketimine karlk gelmektedir.) Ayrca ; - Mevcut sahalarn yarsndan fazlasnn deerlendirilmesinde bir engel bulunmad, tm Trkiyeyi kapsayan yatrma uygun sahalarn ok daha fazla olduu;
200
- Bu sahalarn bir ksmnda daha verimli ve/veya gne enerjisinin % 45-% 50 civarnda daha fazla elde edilmesini salayan gne izleme sistemlerine sahip tesislerin kullanlacan, -Bu sahalarn bir ksmnda gnein zayf olduu veya gn olmayan saatlerde de dzenli elektrik retimi yapabilecek s depolama zelliine sahip gne termik sistemlerin kurulabilecei, - Sahalarn byk ksmnda yllk gne potansiyeli deerinin yatay ve sabit yzey iin 1600 kWh/m2den daha fazla olduu, -.Yerleim alanlarnda yer alan konutlarda, turizm tesislerinde, fabrikalarda, sera v.b. dier tesislerde de at veya bahe uygulamalar ile kendi ihtiyalarn karlamaya ynelik gne enerjisi ile elektrik enerjisi retimi uygulamalarnn olaca, Gz nne alnrsa Trkiyenin gne enerjisinden elektrik retimi ile tm elektrik enerjisi ihtiyacn uzun yllar karlayabilecek byk ve nemli bir potansiyele sahip olduu anlalmaktadr. Bu potansiyelin hayata geirilmesinde ise Devletin grevi / izninde olan ebeke ve trafo yatrmlarnn ve gerekli mevzuat dzenlemelerinin en nemli etken olduunun burada tekrar vurgulanmasnda fayda gryoruz.
9.3. GES YAPILABLRLK ANALZ

GES yaplabilirlik analizinde (fizibilite) cevap aranacak temel soru yatrm yaplp yaplmayaca kararnn verilmesidir. Bu amala yaplacak bir analizden : tesisin mr boyunca getirisini, maliyetlerini, risklerini, anlalabilir, sorgulanabilir ve doru bir ekilde ortaya koymas beklenmelidir. Analizlerde ve hesaplamalarda yer alan gerek veri gerekse yntemlerde kullanlan varsaymlar aka belirtilmelidir. Yatrmclarn dikkat etmesi gereken temel nokta analizin ynlendirici deil, kaliteli, eksiksiz ve doru bilgi iermesidir. Yaplabilirlik analizinin hedefi yatrmcnn tesisi yapp yapmamaya karar vermek amacyla deerlendirecei bilgiyi iermesidir. 9.3.1. Mevzuatn yi Anlalmas Fizibilite raporu ieriine yer vermeden nce nemli bir konuyu dikkate getirmekte fayda grmekteyiz. O da lisans bavurular ncesinde, lisans verilmesi aamasnda ve lisans alnmasn takip edecek srelerde resmi kurallarn yatrmcnn ve yatrmn geleceini nasl etkileyeceinin yatrmc tarafndan iyi bilinmesi, iyi anlalmas ve iyi deerlendirilmesi gerektiidir. Getiimiz yllarda rzgar enerjisi ve hidroelektrik santralleri fizibilite raporlarnn gerek lisans bavurusu ncesi aamada, gerekse lisans alndktan sonraki srelerde defalarca ve ok yksek bedellerle el deitirdiine, hatta yatrmclara olmayan yerlere ait sanal fizibilite raporlarnn satldna, bir dnem lisans alm projelerin neredeyse tesisin kurulum maliyetine yakn bir bedelle sata sunulduuna tank olduk.
201
Burada en byk grev yine ilgili resmi kurumlara dmektedir. Lisans bavurularnn nasl yaplaca, bavuru dosyalarnn neleri iermesi gerektii, bu bilgilerin devlet tarafnda deerlendirme aamasnda neye dayanlarak ve nasl dorulanaca veya dorulanmayaca, bavurularn nasl nceliklendirilecei, neye gre red veya kabul edilecei mevzuatta ok ak bir ekilde yer almaldr ve mevzuat zamannda yaynlanarak zamannda uygulamaya konmaldr. rnein lisans bavurularnn ebeke balant imkanlarna gre nasl deerlendirilecei lisans bavurular alndktan sonra deil, nce belirlenmeli ve yaynlanmaldr. Bugne kadar lisans bavurularna doruluk beni ilgilendirmez projenin doruluu yatrmcnn ald bir risktir mant ile yaklalmas, lisans verilmesi aamasnda tamamen belirsiz olan nceliklendirme ve uygunluk kurallarnn, kabul kriterlerinin bavuru sahiplerine lisans verme / red etme aamasnda aklanmasnda ok fazla zorlanlmasna sebep olmutur. Zira mevzuatta boluklar ve belirsizlikler bulunmakta, EPDK, EE, EGM, TEA, TEDA gibi tm yatrm ve iletme srelerinde koordineli almas gereken kurumlarn hangi srelerde hangi sorumluluklar stlenecei, bu srelerin tanmlar yeterli dzeyde bilinmemekte, aklanmamakta sreler ilerletilememektedir. rnein 1 Kasm 2007de alnan RES bavurularnn ok byk bir ksmnn hala zmlenememi olmasnn bir sebebi de RESlere ayrlacak trafo kapasitelerinin trafo baznda nceden belirlenmemi olmasdr. Bu amala getiimiz aylarda EPDKya ok sayda balant gr veren TEA, her bir trafoya balant ieren bavurularn kendi aralarnda yarmaya alnarak en yksek katk pay verecek olan lisans bavurusu sahiplerine lisans verilmesi ynnde EPDKya gr bildirmitir. Bu grle birlikte her bir trafonun RES balant kapasitesinin nasl ve neye gre belirlendii aklanmamtr. lgili trafoda hangi lisans bavurusuna lisans verilirse verilsin, yatrmc projesini TEAn izin verdii kurulu gce gre revize etmek durumunda kalacaktr. Bavurulan kurulu glere ve trafo baznda ayrlan kapasitelere baktmzda ise zellikle birden fazla bavuru yaplan trafolarda her bir bavuru dosyasnda hedeflenen kurulu gcn TEAn ayrd kapasitenin ou yerde onlarca kat olduu grlmektedir. RES projelerini uzun sreli lmler yaparak, profesyonellerle alarak hedefledikleri kurulu gler iin hazrlayan yatrmclar, aradan geen 1,5 sene sonunda hedeflediklerinden ok daha dk bir kapasitede yatrm yapabileceklerini ve bu amala da ayrca ngrmedikleri bir katk pay yarmasna ok yksek bir rekabet ortamnda gireceklerini renmilerdir. Kanmzca bavuru yaplan projenin doruluu ve uygunluu yatrmcnn riskidir yaklam ve yaplacak yatrmlara ilikin mevzuattaki boluklar ve belirsizlikler hem gerekletirilecek enerji yatrmlarnn her bakmdan uygunluunu devletin sorumluluk alan dna tamakta, hem de lisans bavurusu aamas ncesinden iletme aamas sonuna kadar tm srelerde yatrmcnn byk risklere maruz kalmasna yol amaktadr. Bu durum ayn zamanda anta sektr olarak bilinen lisanssz veya lisansl proje dosyas ticaretinin nn amakta, yatrm maliyetlerini ykseltmekte, devletin yatrm srelerinde direkt veya dolayl yer alan birimlerinin dedikodularla ypratlmasna sebep olmakta ve hepsinden nemlisi gerek yatrmcy bu belirsiz ve kaotik ortamda rkterek, bezdirerek yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal elektrik retim yatrmlarndan uzaklatrmaktadr. Bu yaklama gre muhtemel yanl yatrmlar sonuta sistem iletmesini (TEA) de zora sokacak, yatrmcya ksa veya orta vadede zarar yolunu aabilecek, kredi veren
202
kuruluun takiben yeni projelere verecei kredilerde finansman risklerini zamanla daha fazla ykseltmesine sebep olacaktr. Lisans bavurular ncesinde veya bavuru sonras lisans alndktan sonra satlmak zere hazrlanan ve sunulan fizibilitelere gerek yatrmclar tedbirle yaklamaldr. Basit bir rnek vermek gerekirse, gne enerjisi girdisi (potansiyeli) abartlm bir fizibilite raporu doal olarak tesisin olmas gerekenden daha fazla kazan salayacan gsterecektir veya lisans alma aamas ncesinde birden fazla yatrmcya / kiiye satlm bir fizibilite raporu, lisans aamasnda tm ilgili taraflar yksek bir rekabet ortamyla kar karya brakacaktr. Bir GES yaplabilirlik analizi (fizibilite) dokmannda yer almas gereken bilgiler aada sunulmaktadr. Sunulan ierik rnek ve neri niteliinde olup, konu uzmanlarnn grlerine nerilerine ve katklarna aktr. 9.3.2. GES Fizibilite Raporunda Bulunmas Gereken Bilgiler 1.TANIMLAR Teknik olmayan ynetim iin, gne enerjisine ve teknolojilerine ilikin temel bilgilerin ve raporda sz edilen teknik tanm ve ifadelerin aklamalarnn rapor eki olarak sunulmas faydal olacaktr. 2. PROJE ZET Yaplacak yatrma ilikin anahtar deerler birka sayfay gemeyecek ekilde sunulmaldr. rnek zet bilgi ierii aada verilmektedir. 2.1) Saha zellikleri, Sahann koordinatlar, yeri, saha bykl, deniz seviyesinden ykseklii, ortalama eimi, suya, iletim hatlarna ve trafolara, karayolu, demiryolu, deniz limanna, yerleim yerlerine, doalgaz hatlarna, deprem fay hatlarna v.b. faktrlere olan uzaklklar, arazinin nitelii ve temel iklim zellikleri. 2.2) Sahann Gne Enerjisi Potansiyeli, Sahann gne enerjisi potansiyeli deerleri ve sahada kurulmas ngrlen tesisin teknoloji tr ve buna gre panel / kolektr yzeylerine gelmesi beklenen gne enerjisi potansiyeli deerleri. 2.3) Tesisin Elektrik Enerjisi retim Potansiyeli , Sahada kurulacak tesisin gne enerjisi elektrik enerjisi dnm oran (verimlilii) ve buna gre tesisin gne enerjisi retimi alt st limitleri ve beklenen elektrik retimi deerleri, kurulacak tesiste yer alacak toplam panel/kolektr yzlm belirtilmelidir. Varsa hangi firma(lar)nn rnlerinin kullanlaca ve firmann dier uygulamalarna ilikin referanslar ksaca belirtilmelidir. Sahann gne enerjisi potansiyeli ve tesisin elektrik retim potansiyeli iin KonyaKaraman blgesinden rnek deerlendirme aada verilmektedir.
203
Fotovoltaik Sistemler iin retim hesab varsaymlar: Panele gelen gne enerjisi - Panelden kan elektrik Enerjisi ortalama Dnm Oran : % 10,00 1 MW kurulu g iin gerekli saha: 15.000 m2 Sahada toplam panel alan: 7.500 m2 Tesisin Bakm / Arza sresi : 2 Hafta / Yl Tesis ierisinde enerji kayb : % 25 Parabolik Kollektrl (Parabolic Trough) sistemler iin retim hesab varsaymlar: Kollektrlerin gne enerjisini yanstma oran : % 96 Toplam tesis verimlilii : % 20 Kollektrlerin gne enerjisini odaklayabildii min gne ykseklik as : 30 derece (Gnei 30-150 derece dou bat ekseninde izleyebilen sistem) Tesisin Bakm / Arza sresi : 2 Hafta / Yl Tablo 9.2. rnek Bir Gne Enerjisi Tesisinin Elektrik Enerjisi retim Potansiyeli
Panel/Kollektr RADYASYON YZEY TR Yatay Sabit Global Optimal Sabit Global Optimal 1-Eksen Global Yatay 1-Eksen Global Yatay 1-Eksen Direkt (30-150) 2-Eksen Global 2.760 (PV) 1.560 1.340 (Parabolik Oluklu Sistem) 1.800 2.520 (PV) 1.420 2.600 (PV) 1.470 1.860 (PV) 1.050 Yzeyine GELEN kWh/m2-Yl Toplam 1.810 MW Kurulu G Bana retim Kapasitesi (MWh/ Yl) (PV) 1.020
2.4) Gelir Gider zeti

Tesis mr boyunca beklenen gelirlerin ve giderlerin zetinin, finansman maliyetleri ve kredi geri deme sresi, ana para ve faiz miktar olarak ayrca belirtilmesinde fayda vardr.
3. SAHA ANALZ
Sahaya ilikin her tr corafi veya corafi olmayan bilgi detayl olarak yer almaldr. Bilgiler yazl deerleri iermekle birlikte, lekli harita grntleri zerinde gsterilmelidir. Bu tr bilgilerden bazlar aada sunulmaktadr: Sahann bulunduu pafta indis(ler)i, Saha snrlarn gsterir vektr harita ve snr koordinatlar,
204
Sahann evresini de kapsayacak ekilde 3 boyutlu toporafik grnts, Sahann eitli alardan ykselti kesitleri ve ykselti profilleri, Sahann iletim hatlarna ve iletim trafo(lar)na sulak alanlara, kara ve demir yollarna, yerleim blgelerine, ana fay hatlarna, doalgaz ve petrol ana boru hatlarna, ky, kasaba, il/ile yerleim alanlarna v.b. faktrlere olan uzaklklar, Gne radyasyonu potansiyeli hesaplarnda kullanlan lm istasyonu koordinatlar ve istasyon tanmlar, Sahann varsa heyelan, veya takn risklerine ilikin deerlendirmeler, Sahann yzey yap zellikleri, Sahann iklim zellikleri, (nem, scaklk, basn, rzgar yamur, kar ve dolu ya istatistikleri) Sahann dou bat ve gney ynlerinden glgelenme durumunu gsterir bak durumu. Aada bir sahann bak gr, balk gz fotoraf ve karlk gelen gr alar itibaryla rnek olarak sunulmaktadr. lgili deerler sahann hangi ada bir ykselti ile ve hangi ynde grnn kapal olduunu gstermektedir. rnein aadaki sahann tam gney ynnde nnn 40 derecelik bir ykselti ile kapal olduu grlmektedir.
ekil 9.2. Bir sahann balk gz fotoraf ve karlk gelen gr alar itibaryla bak gr.
4.SAHANIN GNE ENERJS POTANSYEL

Sahann gne enerjisi potansiyelinin hangi yntem ve aralarla hesapland ve kullanlan girdi / lm verilerinin kayna belirtilmelidir. lm verilerine dayal yntem ve aralarn kullanlmas durumunda, gne enerjisinin nceki blmlerde belirtildii zere iklime dayal olduu dnldnde, uzun yllara dayanan en az gnlk radyasyon deerlerinin kullanlm olmas, elektrik enerjisi retimi hesaplamalarnda sadece bir ortalama deer olarak deil, olaslklar dahilinde elde edilecek gne enerjisi potansiyelinin sunulmasna imkan verecektir. Sahada lm yaplm ise, lmlerin direkt ve salan gne enerjisi deerlerini ayr ayr lebilen ve sertifikal cihazlarla yaplm olmas tercih edilmelidir.
205
Uzun yllara dayal analizlerin salanmas durumunda, yllar itibaryla saatlik gn ve ay ortalamalarnn, ym (dalm) bilgilerinin ve detayl grafik analiz grntlerinin sunulmas faydal olacaktr. Kurulacak olan GESin hangi teknoloji ile veya hangi firmann rnleri ile kurulaca belirli ise, elektrik retim potansiyeli hesaplarnda ilgili rnlerin panel/kolektr oryantasyonuna gre m2 bana den gne radyasyonu verileri kullanlarak, tesisin verimlilik ve retim deerleri dikkate alnarak ilgili hesaplamalar yaplmaldr. Ancak teknoloji karar henz verilmemi ise, raporda yatrmcya her tr teknoloji ve farkl verimlilik deerlerine gre yatrm hesaplarnn kolayca yaplabilmesi iin sahann gne enerjisi potansiyeli verileri farkl panel/kolektr oryantasyon trlerine gre sunulmaldr. Bunlar ksaca: Yatay olarak ve sabit bir ekilde konumlanm yzeye gelen gne enerjisi potansiyeli, Optimal gne asnda (optimal gne as belirtilerek) sabitlenmi yzeye gelen gne enerjisi potansiyeli , Optimal Gne asnda sabitlenmi, tek eksende gnei izleyen yzeye gelen gne enerjisi potansiyeli, Yatay konumda sabitlenmi, gnei dou-bat asnda tek eksende izleyen yzeye gelen gne enerjisi potansiyeli, zellikle parabolik oluklu sistemler iin, yatay konumda sabit, gnei yatay dzleme gre dou bat ekseninde 300-1500 gibi belli alar arasnda tek eksende izleyen yzeye gelen gne enerjisi potansiyeli , Gnei iki eksende (dou bat ekseni ve gne ykseklik as ekseni) izleyen yzeye gelen gne enerjisi potansiyeli, deerleridir. Panel ve gne termik sistemlerin hesaplarnn doru ve hassas yaplabilmesi iin, bu verilerin direkt ve global radyasyon bileenlerini ayr ayr iermesi ve en az gnlk bazda olmas beklenmelidir. Saatler baznda yaplacak hesaplamalarda ise, iklim verileri ile de birletirildiinde hassas elektrik enerjisi retim potansiyel hesaplarnn yaplmas mmkn olacaktr. rnek vermek gerekirse, PV panel yzeyine gelen radyasyonun byk bir ksm s enerjisine dnmektedir ve panel ss gerek panelden elde edilecek elektrik miktarnn verimini gerekse panelin retebilir durumda olmasn direkt olarak etkilemektedir. Uzun yllara ait gn baznda saatlik gne enerjisi verileri, panel scaklnn yln gne alan saatleri baznda belirlenebilmesini ve hava scakl verileri ile de entegre edilerek elektrik retim potansiyelinin hassas bir ekilde hesaplanabilmesini salayacaktr. Aada raporda yer alabilecek baz grsel potansiyel verileri rnek olarak yer almaktadr.
206
ekil 9.3. rnek: Sahada yere paralel olarak yerletirilmi sabit yatay panel yzeyine gelen gnlk ortalama global radyasyon grafii (ay baznda).
ekil 9.4. rnek: Sahada farkl panel yzeyleri iin Haziran ay uzun yllar saatlik ortalama radyasyon potansiyeli.
207
ekil 9.5. rnek: Sahada yere paralel olarak yerletirilmi sabit yatay yzeye gelen uzun yllar ortalama gnlk global radyasyon potansiyeli ym grafii.
ekil 9.6. rnek: Yere paralel (Yatay) sabit yzeye gelen saatlik ortalama global radyasyon deerleri (Watt Saat/m2) - Uzun yllar ortalamalar.
5. SAHADA ELEKTRK ENERJS RETM POTANSYEL

Sahada retilebilecek elektrik enerjisi, tesisin yegane ticari kazancn oluturmaktadr. Bir GESin elektrik enerjisi retim potansiyeli fotovoltaik teknoloji rnleri kullanlacak ise; Sahaya yerletirilecek panellerin toplam m2 yzey alan byklne, Bu panellere gelen direkt ve salan gne enerjisi deerlerine, Panel yzeyine gelen radyasyonun ne kadarlk ksmnn panelden elektrik enerjisi olarak kabileceine, (panel verimliliinin panel scaklna bal olarak deiecei dikkate alnmaldr),
208
Tesisteki tm panellerden elde edilen elektrik enerjisinin ne oranda tesis knda trafoya ulaabildiine, (tesis verimliliine) baldr. Parabolik oluk teknolojisi gibi gne termik sistem kurulacak ise, GESin elektrik enerjisi retim potansiyeli; Sahaya yerletirilecek kolektrlerin toplam m2 yzey alan byklne, Bu kollektrlere gelen direkt gne enerjisi deerlerine, Kollektr yzeyine gelen radyasyonun ne kadarlk ksmnn sya ve bu s ile elde edilen buhar gcnn ne kadarlk ksmnn trbin(ler)den elektrik enerjisi olarak kabileceine, ( tesis toplam verimliliine) baldr. Elde edilecek deerlerin hesaplanmasnda ayrca reticinin verecei toplam alabilirlik oran (availability) deerleri dikkate alnmaldr. Normal olarak tesisler bakm ve arza gibi sebeplerle mrleri boyunca srekli ve kesintisiz olarak hizmet verememektedir. Ayrca, sahada kurulacak kolektrlerin/panellerin ebatlarna gre ve kullanlacak oryantasyon trne gre, birbirlerini glgeleme etkisi de dikkate alnarak tesisin optimum panel/kolektr yerleim plannn yaplmas gerekmektedir. Maliyet / getiri oranlarndan elde edilecek % kazan, tesisin getirisinde yllk bazda byk parasal miktarlara karlk gelmektedir. Gne termik sistemlerde hibrid (doalgaz veya kmr gibi dier enerji kaynaklar ile yaplacak takviye enerji kullanm) sistemlerin hesaplar, saatlik veriler ve bu verilere gre ne oranda s enerjisi takviyesi ile ne miktar elektrik enerjisi elde edileceinin hesaplanmasn gerektirmektedir. Ayrca s deposu kullanlmas durumunda, gneten elde edilecek enerji ve depolanmas planlanan enerji miktar, hedeflenen saatlik elektrik enerjisi retim deerlerine gre maksimum tesis verimlilii elde edilecek ekilde hesaplanmaldr.
6. MALYET GETR ANALZ

Santralin proje gelitirme, lisans alma, kurulum ve lisans sresi boyunca maliyetlerini ve elektrik retiminden elde edilecek gelirleri kapsayan gelir gider bilgileri sunulmaldr. Maliyet ve Getiri analizinde dikkate alnmas gerekecek kalemler aada belirtilmektedir. MALYETLER Proje gelitirme ve proje ynetim maliyetleri: GES tesisi yerinin belirlenmesi, yaplabilirlik analizi aamasnda alnacak hizmetleri, arazi deerlendirme ve gne lmleri gibi, yaplabilirlik analizi aamasnda oluan ve takiben projenin yrtm ve koordinasyonu iin gerekli personelin / hizmetlerin maliyetlerini iermektedir. Saha ve Saha Hazrlama Maliyetleri : Saha zel mlk ise sahann bedelini veya kirasn, araziye tesis kurulum ve iletme aamasnda ulalabilirlii salamak amacyla yaplmas gereken karayolu veya tren yolu, sahann dzlenmesi iin yaplacak kaz, dolgu ve hafriyat, tesis kurulumu aamasnda panel/kollektrlerin beton temelleri ve bunlar iin gerekli iilik ve ekipman v.b. maliyetleri iermektedir.
209
Tesis ve Tesis Kurulum Maliyetleri: Tesisi oluturan bileenlerin (kolektr/panel, destek ayaklar, s toplama ve iletim elemanlar, s tanklar, buhar trbini, invertr, pompa, motor, su artma, v.b.) ve bu ekipmanlarn sahaya nakliye, montaj, test giderlerini, var ise trafo ve hat yatrm maliyetlerini iermektedir. Finansman Maliyetleri: Lisans bavurusu aamasnda yatrlacak teminatlar, lisans alnd takdirde irket sermayesi olarak ayrlacak z sermayenin frsat maliyetlerini, kredi ana para ve faiz geri demelerini iermektedir. letme Giderleri : Tesisin kurulumunu takiben iletme aamasnda firmann idari personel ve kira v.b. giderlerini, sigorta maliyetlerini, tesisin temizlik, gvenlik, iilik maliyetlerini, varsa buhar amal su giderlerini ve tesisi oluturan fiziksel bileenlerin arza/tamir/deiim maliyetlerini, iletim bedeli, sfr bakiye dzeltme kalemi v.b. giderleri iermektedir. GELRLER Elektrik Sat Bedeli : retilerek sisteme satlan elektriin bedelini iermektedir. Beklenen kanun deiiklii ile retilen elektriin 10 yl gibi belli bir sre iinde sabit bir fiyatla satn alnmas sz konusudur. Elektrik sat gelirleri hesaplanrken, trafo ve hat kayplarnn, sistemin bakm ve arza sebebiyle devre d olmas beklenen srelerin, iletim ve sistem iletim creti gibi yasal kesintilerin de dikkate alnmas gerekmektedir. Karbon hakk: retilen elektriin karbon hakk sat getirisini iermektedir.
7. DER ESASLAR
Raporda iindekiler ksm detayl olarak yer almaldr. Rapor belli dokman standartlarna uygun olmal ve sayfa dzeni gibi standartlara tm dokmanda uyulmu olmaldr. Raporu hazrlayan firmann / kiinin kimlik bilgisi, rapor tarihi, mteri kimlii ve mteri/firma sorumluluklar aka belirtilmelidir. Yaplm gncelletirmeler varsa raporun versiyonu ve nceki versiyonlara ilikin yaplan deiikliklerin aklamal olarak dkm yer almaldr. Ayrca yatrm yapacak olan firmann ak ad ve eriim bilgileri, ortaklar ve paylar raporun ilk sayfalarnda belirtilmelidir. Raporda her tr bilginin kayna belirtilmeli ve ulalabilir referans verilmelidir. Raporda sunulan veriler, hesap sonular, izlenilen yntem v.b. sonucu etkileyen varsaymlar aka belirtilmelidir. Saysal detay veriler rapor eki olarak sunulmal, ana raporda detay verilerden elde edilmi sonu zet deerler bulunmaldr. zet veriler dnda detayl saysal deerler ana raporda yer almamaldr ve sunulan zet veriler eitli grafik grntlerle desteklenmelidir. Sahaya ilikin bilgiler mmkn olduunca lekli harita grntleri ile desteklenmelidir.

1. Kaynak: enol Tun Proje Enerji
210
10. SONU
10.1 TESPTLER
Yaplan projeksiyonlara gre; 2030 ylna kadar enerji talebinin bugne kyasla yzde 60 orannda artmas, bu talebin de yaklak yzde 80lik ksmnn fosil yaktlardan karlanmas ve fosil kaynaklar ierisindeki en byk talep artnn da doal gazda olmas beklenmektedir. Ancak Yenilenebilir enerji kaynaklarnn ve nkleer enerjinin birincil enerji kaynaklar, elektrik ve hidrojenin de ikincil enerji kaynaklar iindeki paylarnn nceki yllara gre hzla artmas ngrlmektedir. Bu ngrler dorultusunda 21. yzyln enerji a olaca varsaylmaktadr. Bu dorultuda, AB lkelerinde de genel enerji tketimi ierisinde petroln arlnn devam edecei ve doalgaz kullanmnn artaca ngrlmektedir. Dnyadaki petrol ve doalgaz rezervlerinin yaklak yzde 75inin Ortadou, Hazar Blgesi, Avrupa ve Rusya Federasyonunda bulunmas ve Trkiyenin de bu corafyann ortasnda olduu dikkate alndnda, gei lkesi konumundaki Trkiyenin, doru politikalar uygulamas halinde, nemi giderek artacaktr. lkemizin gelien bir ekonomiye sahip olmas nedeni ile gvenilir, kesintisiz ve ucuz bir enerji arzna ihtiyac vardr. Trkiyenin 2007 ylnda 1525 KEP olan kii bana enerji tketimi Dnya, AB ve OECD ortalamasnn ok altndadr. Dolaysyla, artan nfus ve gelien ekonomiyi gz nne aldmzda ; insanmzn refahnn bir gstergesi olan fert bana kullanlan elektrik miktarnn artmas, enerjinin verimli kullanlmas, Kyoto Protokol uyarnca karbondioksit emisyonlarnn azaltlmas gibi hedefler ngrldnde, 5-10-20 yllk stratejik planlarn hazrlanmas yan sra enerji talebimizi karlayacak finansmann da planlanmas nem arz etmektedir. Bugn birincil enerji ihtiyacmzn, daralan ekonomiye ramen % 70ini, ithal etmekteyiz. Ciddi tedbirler alnmazsa yarn da artan oranlarda ithal edeceimiz ortadadr. Trkiyenin uzun vadeli enerji stratejisi, corafi konumunun etkisi de hesaba katlarak deerlendirilmelidir. Trkiye, Ortadou, Balkan, Karadeniz ve Akdeniz lkesi olup, bu corafyada zengin enerji kaynaklarna sahip komular ile yakn iliki iindedir. Ayn zamanda da ABne girme uras veren ve ABne transit bir lke konumundadr. Dolaysyla, enerji talebinin srekli, gvenilir ve kaliteli bir ekilde karlanabilmesini teminen ncelikle lke kaynaklarnn rantabl olarak deerlendirildii, arzda enerjinin cinsi ve temini konusunda kaynak eitliliini gzeten ve enerji retim, iletim ve datm tesisi yatrmlarnn planl bir uygulamasn ieren ve dnyadaki konjonktrel gelimeleri de gz nne alan planl bir devlet politikas oluturulmaldr. Bu erevede, elektrik, doal gaz ve petrol sektrlerinde zel ve kamu kesimi faaliyetlerini dzenleyerek, tketici haklarnn korunmasnn yan sra, etkin ve verimli bir arz sistemi kurulmasn amalayan, rekabete ak, salkl, etkin ve ileyen bir piyasann oluturulmas iin mevcut mevzuat yeniden gzden geirilmeli ve dzenlenmelidir. Ulusal ebekenin Avrupa ebekesine balanmas ve entegrasyonu halinde UCTE yesi Trkiyede herhangi bir enerji yatrmcs retecei elektrii AB lkelerindeki diledii kurulua serbeste satabilecektir. Yatrmcnn yapaca bu gibi sat anlamalar uluslararas bankalar tarafndan garanti olarak kabul edilecei iin, Trkiyede yaplacak enerji yatrmlarnn (zellikle yeil enerji yatrmlar) finansman sorunu byk lde zlecektir. Bu, Trkiyede Enerji sektrne yaplacak yatrm ve yabanc sermaye akn da hzlandracaktr.
211
lkemizdeki tevik unsurlarn kapsayan mevzuat en az enerji yatrmlar ile ilgili mevzuat kadar kapsaml karmak ve yatrmc tarafndan kolay anlalabilir deildir. Bu durum yukarda yer alan Mevcut Mevzuat ve Trkiyede Tevik Sistemi blmlerinde aklkla grlmektedir. lkemizde zel sektrn elektrik sektrne yatrm yapma imkann ilk adm Trkiye Elektrik Kurumu Dndaki Kurulularn Elektrik retimi, letimi, Datm ve Ticareti ile Grevlendirilmesi hakkndaki 3096 sayl Kanun 19 Aralk 1984 tarihinde yrrle girmesi ile atlm ve 3/3/2001 tarihinde Resmi gazetede yaymlanan 4628 Nolu Elektrik Piyasas Kanunu ile liberal piyasann tesis edilmesi aamasna gelinmitir. 3096 sayl kanundan 4628 sayl kanuna ve bu kanun yrrlnden gnmze kadar geen srede elektrik enerjisi piyasasn dzenlemek iin pek ok kanun, ynetmelik karlm olmasna karn piyasa dzenlenememi bilakis daha karmak ve anlalamaz hale getirilmitir. Halen mevzuatta boluklar bulunmakta EPDK, EE, EGM, TEA, TEDA gibi tm yatrm ve iletme srelerinde koordineli almas gereken kurumlarn hangi sorumluluklar stlenecei ak ve anlalr ekilde bilinmemekte, yatrm srelerinde karmaa yaanmaktadr. Bunun somut rnei 1 Kasm 2007de alnan RES bavurularnn ok byk bir ksmnn hala zmlenememi olmasdr. Bu durum gerek yatrmcy bezdirmekte ve yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal elektrik retim yatrmlarndan uzaklatrmaktadr. Benzer durum yatrmlar teviki ile ilgili mevcut olan dzenlemeler iin de geerlidir. Tevik unsurlar kapsamnda yer alan (deiik oranl yatrm indirimi ve KDV istinas, hazine arazisi tahsisi, hzlandrlm amortisman, sigorta primlerinin bir ksmnn denmesi, faiz destei, belli bir kotaya kadar ii altrmada deiik oranlarda vergi muafiyeti, ucuz krediler, enerji destei v.b...) gibi karmak uygulamalarn yeniden dzenlenerek sadeletirilmesi ve maliyeti artrc olan enerji rnlerindeki youn vergilerin (rnein % 18 KDV oran, zel tketim Vergisi (TV) ve Elektrik enerjisindeki TRT nin pay ...) azaltlmas gibi hususlar bir btnlk iinde mtaala edilmelidir. Sistem son derece kark olup, verilen teviklerin sonular deerlendirilmemektedir Bu da gereksiz zaman ve kaynak israfna yol amaktadr. Bu balamda eitli kanun ve ynetmelikler (Yatrm Destek ve Tantm Ajans ve Kalknma Ajans dahil) kapsamnda uygulanan teviklerin izlenmesi ve sonularnn deerlendirilmesi ncelikle lke kaynaklarnn verimli ve etkin olarak kullanlp-kullanlmadnn incelenmesi ynyle sivil rgtlerin (rnek olarak meslek odalar, niversiteler gibi....) de yer ald zerk bir nitenin kurulmas nem arzetmektedir. Gne enerjisinden elektrik elde etmede teknolojdeki gelime ba dndrcdr. 2009 yl itibariyle PV teknolojisindeki labaratuvar ortamnda % 50 verimlilie ulalmtr. Maliyetlerde ise hzl bir d grlmektedir. Gneten elektrik elde etmede birim elektrik enerjisi retim maliyeti Japonya, Kaliforniya, Gney talya gibi blgelerde ebeke elektrik enerjisi maliyetleri ile karlalatrlabilir hale gelmektedir. Dnya'da at stnde elektrik enerjisi retimi hzla yaygnlamaktadr. 2009 yl ortas itibariyle teknolojik gelime GES maliyetlerini bu dkmanda verilen deerlerinde altna drmtr.
212
10.2 NERLER
Bu tespitlerin nda yenilenebilir enerji kaynaklar ile ilgili mevzuatn yeniden yaplandrlmas gerekli grlmektedir. Bu yaplanma, imdiye kadar piyasa ileyiinde grlen aksamalar dikkate alarak, tm piyasa oyuncularnn grleri irdelenerek ve onlarn katlmlar da salanarak genel bir ereve kanun hazrlanmas ile salanabilir. Sz konusu ereve kanununa bal olarak her bir yatrm tr iin (hidro, termik, rzgar, gne, jeotermal, vb.) tevik unsurlarn da kapsayan ynetmelikler ayr ayr hazrlanmal ve hir bir kaynak iin 2020 yl hedefleri belirlenmelidir. Bu alma kapsaml ve gerekletirilemez grlyorsa daha nceki yllarda hidroelektrik santral yatrmlar ve yakn gemite rzgar enerjisi yatrmlar konusunda karlalan karmaay nlemek ve gerek yatrmcy desteklemek zere Piyasas yakn gelecekte alacak olan GNE ENERJS N TEVKLER DE KAPSAYAN TEK BR MEVZUAT HAZIRLANILMALI VE 2020 YILI HEDEF SAPTANMALIDIR. Piyasa bu mevzuatn yrrle girmesini takiben yatrmcya almaldr. Bu sre neden gereklidir: Gne enerjisi, stmada, soutmada ve deiik teknolojilerle elektrik enerjisi retiminde kullanlmakta olup, yaplan projeksiyonlarda 2040 ylna kadar dnya enerji gereksinmesinin % 26snn gneten karlanabilecei ve 2 milyondan fazla kiiye de istihdam imkan salanaca belirtilmektedir. Dnyadaki gneten elektrik enerjisi reten sistem maliyetlerine bakldnda ba dndrc bir teknolojik gelime ve bu paralelde ilk yatrm maliyetlerinde byk dler gzlemlenmektedir. Yaplan tahminlerde 2010lu yllardan sonra gne enerjili elektrik retim sistemlerinin konvansiyonel kaynaklardan retilen elektrik enerjisi fiyatlar ile rekabet edilebilir mertebelere gelecei ngrlmektedir. Trkiye, gne enerjisinden su stmal sistemler konusunda dnya sralamasnda balarda yer almaktadr. Dier taraftan, gne santralarnn tesisi ve at st gne enerjisinden elektrik enerjisi retme sistemlerinde ise henz kayda deer bir balang yaplamamtr. Gne elektrik enerjisinin bireysel kullanm ve fazla elektriin ebekeye verilmesi konusunda, at st g panellerinin retilmesini ve kurulmasn tevik edecek dzenlemeler ve ilgili ynetmelikleri yan sra gne santrallar konusunda da yasal altyap, teknik altyap ve tevikler acilen yrrle konulmaldr. Bu konuda Japonyadaki, Almanyadaki ve spanyadaki uygulamalar dikkate alnmaldr. Dnyada durgunluun yaand u dnemde, iyi planlanm bir yaplanma ile Gne enerjisi piyasasnn yatrmcya almas, kriz ortamn frsata dntrebilecek konulardan birisi olarak grlebilir.
213
11. REFERANS VE KAYNAKLAR (KTAP, DERG, PROGRAM, WEB STES VS.)

11.1. KAYNAKLAR
El-Wakil, M. M. / Power Plant Technology / McGraw Hill International Editions.
Boylestad, Robert. Nashelsky, Louis / Electronic Devices and Circuit Theory, Fifth Edition. Sutton, G.W. / Direct Energy Convertion / McGraw Hill, 1966. Hammands, M. / Solar Photovoltaic Energy for the 1990 s Energy World / September 1990 Kuwano, Ykinori. / Sanyo Electric Company, Ltd. / Hashiridani, Hirikata, Osaka / Japan. zcan, Veysel. Elektrik 1997 / 5 Sayfa: 150 Trkiyenin Yeni ve Temiz Enerji Kaynaklar / Trkiye evre Sorunlar Vakf Yayn / Austos 1984 / Bask: nder Matbaa / Sayfa: 62 Coody, Gnetrik A. . / 3e / Mays 1994. / Sayfa: 29 Trs, Mustafa. Trs, idem. Erdall, Ycel. / Gne Enerjili Su Istma Sistemleri / Marmara Aratrma Merkezi Enerji Sistemleri ve evre Aratrma Enstits / Gebze / Kocaeli 1997. Allocca, A., John., Stuart, Fc. D. Allen. / Transducers Theory and Application. Baetinelik, Ali. Toros, Haim. ztrk, Hseyin. ztekin, Serdar. / Gne Enerjisi ve evre Bildirileri / IV. Trk - Alman Enerji Sempozyumu / Sayfa: 47,48 olak, Metin. Arsel, smail. / Gne Enerjisi ve evre Bildirileri / IV. Trk - Alman Enerji Sempozyumu / Sayfa: 75, 76 Karaka, Tamer. / Gne Enerjisi ve evre Bildirileri / IV. Trk - Alman Enerji Sempozyumu / Sayfa: 247 252 Kl, Abdurrahman. ztrk, Aksel. / Gne Enerjisi / stanbul Teknik niversitesi Makine Fakltesi / Kipa Datmclk / Sayfa: 203- 221 ltanr, Mustafa zcan. Bilim ve Teknik / Mart 1996 / Sayfa: 50 Ercmert, Taner. / Enerji Dnyas. / Austos 1995 / Say: 4 / Sayfa:12 en, Zeki. / T Vakf Dergisi / 4. stanbul Teknik niversitesi Vakf Yayn Organ / Sayfa: 24 Mendilciolu, Mustafa. / TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas / Elektrik-Elektronik Bilgisayar Mhendislii 7. Ulusal Kongresi / 814 Eyll 1997 / ANKARA K. W., Kanngisser., W., Kopatz, DIB.R., / Electrical Energy Supply with Application of Storage Equipment In An Isolated Power System / 33004 / Cigre Symposium 1185, Dakar, 1989. Leblebici, D. /Elektronik Devreleri/ Cilt:1 / T Elektrik-Elektronik Fakltesi Matbaas / 1983 Potential of solar electricity generation in the European Union member states and candidate countries, Marcel Suri, Thomas A. Huld, Ewan D. Dunlop, Heinz A. Ossenbrink, European Commission, DG Joint Research Centre, Institute for Environment and Sustainability, Renewable Energies Unit, TP 450, via E. Fermi 1, I-21020 Ispra (VA), Italy, Available online 14 February 2007
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.
215
22. 23. 24. 25. 26.
Practical Handbook of Photovoltaics: Fundamentals and Applications, Edited by: Tom Markvart and Luis Castafier, 2003 Elsevier Ltd. Environmentally Conscious Alternative Energy Production, Edited by Myer Kutz, John Wiley & Sons, Inc., 2007 Grid Connection of Photovoltaic Systems, Achim Woyte, 2003 Solar House: A Guide for the Solar Designer, Terry Galloway, Elsevier, 2004 SUSTAINABLE BUILDING TECHNICAL MANUAL, Green Building Design, Construction, and Operations, Produced by Public Technology Inc. n US Green Building Council, Sponsored by U.S. Department of Energy n U.S. Environmental Protection Agency, P U B L I C T E C H N O L O G Y, I N C . , 1996 Wind and Solar Power Systems, Mukund R. Patel, Ph.D., P.E., U.S. Merchant Marine Academy Kings Point, New York, CRC Press, 1999 THE SOLAR ECONOMY Renewable Energy for a Sustainable Global Future, Hermann Scheer, Earthscan, 2005 Solar Engineering of Thermal Processes, John Duffie, William A.Beckman, John Wiley Sons, 1980 Hoppe, Harald and Sarifti, N. Serdar / Polymer Solar Cells / Photoresponsive Polymers II / Pages 1 86 / Advances in Polymer Science Book Series / Springer Berlin / Heidelberg, 2008 / ISBN: 978-3-540-69452-6 Brabec C. J., Sarifti N. S., Hummelen J. C. / Plastic Solar Cells / Advanced Functional Materials / Volume 11 Issue 1,Pages1526 / Published Online: 14Feb2001 Dennler, G., Sarifti, N.S. / Flexible Conjugated Polymer-Based Plastic Solar Cells: From Basics to Applications / Proceedings of the IEEE / Volume 93, Issue 8, Aug. 2005 Page(s):1429 - 1439 Yenilenebilir Enerji Kaynaklar, TMMOB MMO,2008 Solar Hydrogen Energy, The Power to save the Earth, John OM, Bockris, T.Nejat Vezirolu, Debbi Smith, Optima, 1998 20072008 Trkiye Enerji Raporu, DEK-TMK, 2008 PHOTOVOLTAICS Design and Installation Manual, SOLAR ENERGY INTERNATIONAL Planning and Installing Photovoltaic Systems, The German Solar Energy Society, Ecofys 2005 Photovoltaics & Solar Thermal Power Plants, Dena German Energy Agency Solar Living Source Book, Real Goods Enerji Verimlilii Farkndalk Bror, Heinrich Bll Stiffung Dernei Temiz Dnya Rehberi Gne Enerjisi / Temiz Dnya Ekoloji Dernei / Doa Yaynclk Ltd. ti. / stanbul, 2009. State and Trends of the Carbon Market 2008, The World Bank, Washington D.C., May 2008
27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42.
216
11.2. Tezler 1. Alper AKA An Examination of the Legislative Framework for Supporting the Rene-
wable Tariffs Elektrik Elektrik Mhendislii , ODT, Eyll 2008, 190 sayfa Danman: Prof.Dr. Osman SEVAOLU Yksek Lisans, ngilizce Ahmet Akdeniz Pasif gne enerjisi sistemi ile bina stlmasnn ekonomik analizi 1987 0100 sayfa. Danman: Do.Dr. Hulusi Demir, Yksek Lisans, Trke
2. 3.
Seyit Arif Tr Gne enerjisi ile alan R21-DMF li sourmal soutma evrimin analizi ve baz tersinmezliklerin evrimin performans zerindeki etkilerinin incelenmesi 1987 0074 sayfa. Danman: Do.Dr. Ercan Ataer, Yksek Lisans, Trke Mkerrem ahin Zar tabakal bir gne havuzunda gne nmnn geii ile enerji depolanmasnn incelenmesi 1987 0050 sayfa. Danman: Do.Dr. Atilla zmen, Yksek Lisans, Trke Zeliha Taar Gne pilleri 1987 0065 sayfa. Danman: Do.Dr. Atilla zmen, Yksek Lisans, Trke Handan Bayck Dank yzey karakterli eitli atk maddelerin gne toplaycsnn aktif yzeyi olarak kullanlabilme olanaklar 1987 0105 sayfa. Danman: Y.Do.Dr. Kamil Aliba, Yksek Lisans, Trke Tamer Ata Gne procyon ve arcturusta carter olaynn incelenmesi 1984 0090 sayfa. Danman: ,Doktora, Trke Levent Alta Procyon, gne ve arcturusta karbon, azot, oksijen bolluklar ve evrim parametreleriyle ilikileri 1986 0092 sayfa. Danman: Prof.Dr. Kamuran Avcolu, Doktora, Trke Erden Soytrk Gne plajlarndaki geliimin fotometrik incelenmesi ve flerlerin plajlara etkisi 1983 0267 sayfa. Danman: Prof.Dr. Abdullah Kzlrmak, Doktora, Trke Mesture Buldurur (Aysan) Kentsel tasarmda gne enerjisinden optimum yararlanma konusunda bir aratrma ve stanbulda eitli uygulama rnekleri 1983 0135 sayfa. Danman: Prof.Dr. Gndz zde, Doktora, Trke Ali Ycel Uyarel Is borusu prensibinin gneli su stclarna ve damtmaya uygulanmas 1984 0139 sayfa. Danman: Prof.Dr. Ouz Borat, Doktora, Trke Mithat Uysal ok deikenli optimizasyon tekniklerinin gne enerjili stma ve/veya scak su sistemlerinin optimizasyonu problemine uygulanmas 1984 0106 sayfa. Danman: Prof.Dr. Muzaffer pek, Doktora, Trke
4.
5. 6.
7. 8.
9.
10.
11.
12.
217
13. 14. 15. 16. 17.
M.Adnan Fervati Gne enerjisi ile soutma 1984 0118 sayfa. Danman: Do.Dr. Refah Ayber, Doktora, Trke Selahattin Gktun Gne enerjisinin depolanmas 1983 0117 sayfa. Danman: Do.Dr. Osman F. Genceli, Doktora, Trke Celalettin M. Baykul Gne enerjisinin depolanmas 1987 0177 sayfa. Danman: Prof.Dr. Ali Aydemir, Yksek Lisans, Trke Salih Kse Yariletken gne pilleri ve verimlilikleri 1986 0078 sayfa. Danman: Do.Dr. Muhsin Zor, Yksek Lisans, Trke Kemal Taner Gne nm, doal dolaml topla-ayna dzeninde ak ve s analizi 1986 0152 sayfa. Danman: Prof.Dr. Battal Kuhan, Doktora, Trke Bilgi Akkaya Gne enerjisi ile soutma sistemleri (Denizli ilinde uygulama) 1985 0084 sayfa. Danman: Prof.Dr. Battal Kuhan, Yksek Lisans, Trke Erturul Yrkoullar Gne enerjisinin doal zeolite depolanmas 1985 0264 sayfa. Danman: Prof.Dr. Ali Aydemir, Doktora, Trke smail Atik Ege niversitesi Tp Fakltesi Hastanesi 5. ksm gneli scak su sisteminin uzun sreli veriminin incelenmesi 1988 0169 sayfa. Danman: Prof.Dr. Grbz Atagndz, Yksek Lisans, Trke Rza nsal Reflektrl gne serasnda bitkili ve bitkisiz sera ii ve sera d klimatik faktrlerin karlatrmal analizi 1988 0107 sayfa. Danman: Do.Dr. A. emi Aksoy, Yksek Lisans Mahmut Kaya Is borulu hava stmal gizli depolu dzlemsel gne kolektr ile scak su hazrlama sisteminin deneysel incelenmesi 2007 78 sayfa. Danman: Prof.Dr. Hikmet Doan, Yksek Lisans, Trke Mehmet Fatih Dike Devir-daim pompasnn gne pili ile tahrik edilerek, gne enerjili scak su hazrlama sisteminin deneysel incelenmesi 2007 96 sayfa. Danman: Prof. Dr. Hikmet Doan, Yksek Lisans, Trke Ekin Moral Uur Gne pillerinin yap kabuk elemanlar ile btnletirilmelerine ynelik bir aratrma 2006 98 sayfa. Danman: Y.Do.Dr. Aslhan Tavil, Yksek Lisans, Trke Mustafa Karamanav Gne enerjisi ve gne pilleri 2007 88 sayfa. Danman: Prof. Dr. Abdullah Ferikolu, Yksek Lisans, Trke Necmiye Apaydn Aydn yresinde incir kurutmada kullanlacak olan doal akml bir gne enerjili kurutucunun modellenmesi 2007 94 sayfa. Danman: Prof.Dr. Blent Cokun, Yksek Lisans, Trke Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Dnyada ve Trkiyede Gne Enerjisi
18. 19. 20.
21.
22.
23.
24.
25. 26.
218
27. 28.
zgen Akgz Bir birleik enerji sisteminde gne enerjisi desteinin aratrlmas 2007 103 sayfa. Danman: Prof. Dr. Olcay Kncay, Yksek Lisans, Trke Seluk Keel Trkiyenin deiik blgelerinde evsel elektrik ihtiyacnn gne panelleri ile karlanmasna ynelik model gelitirilmesi 2007 159 sayfa. Danman: Prof. Dr. H. Gl Yavuzcan, Yksek Lisans, Trke Serdar Demirda Gerilim dren dntrc tabanl mikrodenetleyici destekli bamsz gne enerji sistemi kontrol kart tasarm 2007 109 sayfa. Danman: Yrd. Do. Dr. res skender, Yksek Lisans, Trke Tayfun Yre Gne enerjisinden edilgen sistem yararlanmada gne odas ekleme ynteminin i ortam scaklna etkisinin incelenmesi-stanbul rnei 2007 128 sayfa. Danman: Prof. Mjgan erefhanolu Szen, Yksek Lisans, Trke Asm Fatih Durmaz Eik yzeylere gelen gne nmnn analizi ve cam yzeylerden geen gne nmnn tespiti 2007 121 sayfa. Danman: Do. Dr. Hsamettin Bulut, Yksek Lisans, Trke Ferit Dinadam Gne pilleri ile scak su elde etme, sokak aydnlatmas ve gne takip sistemi uygulamas 2008 82 sayfa. Danman: Prof. Dr. Sabir Rstemli, Yksek Lisans, Trke Fatih smail zay NH3 /H2O absorbsiyon soutma sisteminin gne enerjisi ile altrlmas ve verimlilik analizi 2008 59 sayfa. Danman: Yrd. Do. Arif Emre zgr, Yksek Lisans, Trke Mehmet Demirta Gne ve rzgr enerjisi kullanlarak ebeke ile paralel alabilen hibrit enerji santrali tasarm ve uygulamas 2008 191 sayfa. Danman: Prof. Dr. lhami olak ; Yrd. Do. Dr. brahim Sefa, Doktora, Trke Ali H. Abdulkarem Ankara artlarnda gne enerjisi ile bir ortamn demeden stlmas ve sistemin sl performansnn belirlenmesi 2008 88 sayfa. Danman: Prof. Dr. . Ercan Ataer, Yksek Lisans, Trke Zafer Deniz Gne kolektr olarak kullanlan bir evin atsnn d yzeyinden zorlanm konveksiyon ile gerekleen s transferinin saysal olarak incelenmesi 2008 124 sayfa. Danman: Yrd. Do. Dr. Ouz Turgut, Yksek Lisans, Trke Gkhan Barn Light harvesting and efficient energy transfer in boron dipyrrin dyads and derivatization for potential utility in dye-sensitized solar cells 2008 111 sayfa. Danman: Prof. Dr. Engin Umut Akkaya, Yksek Lisans, ngilizce Tuba Selcen Navruz Arabant yapl gne pillerinde verim optimizasyonu 2008 143 sayfa. Danman: Prof. Dr. Mzeyyen Sarta, Doktora, Trke Gksan Gl Gne gzelerinin retilmesinde son gelimelerin aratrlmas 2008 145 sayfa. Danman: Prof. Dr. Aynur Eray, Yksek Lisans
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38. 39.
219
40.
Farah Tatar Experiment station to observe the solar charge station behaviour for a year period 2003 159 sayfa. Danman: Prof.Dr. Grbz Atagndz ; Do.Dr. Mehmet Gne, Yksek Lisans, ngilizce Elvan Armakan Analysis of two-axis sun tracking system 2003 66 sayfa. Danman: Y.Do.Dr. Blent Yardmolu, Yksek Lisans, ngilizce Orhan Grmez Farkl llendirme yaklamlar kullanlarak bamsz fotovoltaik enerji sistem tasarm: Performans-maliyet optimizasyonu 2003 153 sayfa. Danman: Y.Do.Dr. Ali Naci elik, Yksek Lisans, Trke Osman Pakma ZnO/CdS/CuIn(S,Se)2 heteroeklem gne pillerinde admittans spektroskopisi ve akmiletim mekanizmalar 2002 83 sayfa. Danman: Prof.Dr. ener Oktik, Yksek Lisans, Trke Seluk Uzunok Fotovoltaik modllerin elektrik enerjisi retiminde gne takip sisteminin etkisinin incelenmesi 2007 118 sayfa. Danman: Y.Do.Dr. Semir Gkpnar, Yksek Lisans, Trke znur Saka Konya koullarnda gne pillerinin aydnlatma uygulamalarnda kullanm imkanlar 2007 46 sayfa. Danman: Do. Dr. Cevat Aydn, Yksek Lisans, Trke Aye zgmen Gne pili kullanarak elektrik retimi Mays 2007 112 sayfa. Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits Danman: Yrd. Do. Dr. Fadl elikkol, Yksek Lisans, Trke Mehmet Dicigil Gne panellerinde kojenerasyon ve ekserji analizi 2007 86 sayfa. Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Danman: Prof. Dr. Muhammed Eltez, Yksek Lisans, Trke Ayegl Kyak Gne enerjisinden yararlanma olanaklar ve enerji verimliliinin incelenmesi; Mula ili toplu konut yerlekesi rnei 2007 122 sayfa. Danman: Prof. Dr. Muhammed Eltez, Yksek Lisans, Trke Mustafa Karamanav Gne enerjisi ve gne pilleri 2007 88 sayfa. Danman: Prof. Dr. Abdullah Ferikolu, Yksek Lisans, Trke Mustafa Karaorlu Gne pili ile elektrik retiminin ukurova Blgesi iin kullanlabilirliinin aratrlmas 1996 135 sayfa. Danman: Y.Do.Dr. Orhan Bykalaca, Yksek Lisans, Trke Elvan Armakan Analysis of two-axis sun tracking system 2003 66 sayfa. Danman: Y.Do.Dr. Blent Yardmolu, Yksek Lisans, ngilizce Orhan Grmez Farkl llendirme yaklamlar kullanlarak bamsz fotovoltaik enerji sistem tasarm: Performans-maliyet optimizasyonu 2003 153 sayfa. Danman: Y.Do.Dr. Ali Naci elik, Yksek Lisans, Trke Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Dnyada ve Trkiyede Gne Enerjisi
41. 42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49. 50.
51. 52.
220
53.
Sefer Kutlu Gne tarlas ile elektrik enerjisi retimi ve Sleyman Demirel niversitesi kamps alannda bir uygulama analizi 2002 96 sayfa. Danman: Do.Dr. Ali Kemal Yakut, Yksek Lisans, Trke Murat Yldz Fotovoltaik pil ve modllerin simlasyonu ve performans analizi 2002 48 sayfa. Danman: Prof.Dr. Haldun Abdullah, Yksek Lisans, Trke Mustafa Engin Fotovoltaik-rzgar hibrid enerji sisteminin zmir koullarnda tasarm ve denenmesi 2002 159 sayfa. Danman: Prof.Dr. Metin olak, Doktora, Trke Mutlu Boztepe zmir (Bornova) koullarnda ebekeye bal fotovoltaik bir sistemin tasarlanp denenmesi 2002 150 sayfa. Danman: Prof.Dr. Metin olak, Doktora, Trke Abdurrahman Beiki Gne pili sistemleri iin tasarlanm ebekeye bal eviricinin gereklenmesi 1999 71 sayfa. Danman: Prof.Dr. R. Nejat Tuncay, Yksek Lisans, Trke Mehmet Alp Batman Elektrik retimi iin gne pillerinin kullanmnda verimi artrc yeni bir yntem 2001 104 sayfa. Danman: Prof.Dr. Nesri Tarkan, Doktora, Trke Hasan Basri etinkaya Gne enerjisinden elektrik enerjisi elde edilmesi 2001 155 sayfa. Danman: Do.Dr. Nurettin Abut, Yksek Lisans, Trke Frat Karata atya monte gne pilleri ile ulusal enerjiye katk almas 1999 75 sayfa. Danman: Prof.Dr. Metin olak, Yksek Lisans, Trke Tankut Acarman Gne pillerinden ebekeye enerji aktarlmasnn analizi ve tasarm 1996 57 sayfa. Danman: Prof.Dr. Tamer Kutman Sezgin Parmaksz Ulusal ebekeye bal gne pili sistemlerinin modellenmesi ve gereklenmesi 1997 106 sayfa. Danman: Do.Dr. Metin Gkaan Aye Tarcan Gne pili santralleri 1994 178 sayfa. Danman: Prof.Dr. Tamer Kutman Taner Yldrm Gne ve rzgar enerjisi veri toplama sisteminin gelitirilmesi 2008 134 sayfa. Danman: Prof. Dr. Ylmaz Kaptan, Yksek Lisans
54. 55.
56.
57.
58.
59. 60. 61. 62.
63. 64.
221
65. 11.3. nternet Siteleri: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45.
http://www.eie.gov.tr/turkce/gunes/gunes_index.html http://www.enerjiplatformu.com/gunes-enerjisi http://eusolar.ege.edu.tr/turkce/gunesenerjisi.html http://www.ises.org/ises.nsf!Open http://www.ases.org/ http://www.nrel.gov/solar/ http://www.epia.org/ http://www.ren21.net http://www.solarbuzz.com http://ec.europa.eu/dgs/jrc/index.cfm http://ies.jrc.ec.europa.eu/reu.html http://ies.jrc.ec.europa.eu/solarec.html http://re.jrc.ec.europa.eu/pvgis/ http://www1.eere.energy.gov/solar/ http://www.jpea.gr.jp/ http://www.solarwirtschaft.de/ http://www.asif.org/ http://www.calseia.org/ http://www.energy.ca.gov/ http://www.sgip-ca.com/ http://www.gosolarcalifornia.ca.gov/ http://www.mmoistanbul.org/yayin/tesisat/91/10/ http://www.helapco.gr/ http://www.estif.org/ http://eusolar.ege.edu.tr/ http://www.iea.org/textbase/pm/grindex.aspx http://go.worldbank.org/7IJ3MC5GK0 http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/EXTABOUTUS/ORGANIZATION/EXTSD NETWORK/0,,contentMDK:20535870~pagePK:64159605~piPK:64157667~theSitePK:3 167628,00.html www.cne.es noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/rd436-2004.html www1.eere.energy.gov/solar/solar_america/index.html www.greenhouse.gov.au/renewable/pv/index.html www.ceer.org, CEER Current Experience with Renewable Energy Support Schemes in Europe. T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, www.enerji.gov.tr T.C. Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu, www.epdk.gov.tr Elektrik leri Ett daresi, www.eie.gov.tr Avrupa Birlii Enerji Portal, www.energy.eu Avrupa Fotovoltaik Teknoloji Platformu, www.epia.org Hkmetleraras klim Deiiklii Paneli, www.ipcc.ch Real Goods, www.realgood.com Uluslararas Enerji Ajans Fotovoltaik G Sistemleri Program, www.iea-pvps.org Sharp, www.sharpusa.com Dnya Yenilenebilir Enerji Dergisi, www.renewableenergyworld.com Fotovoltaik Teknolojiler ve Uygulamalar, www.pvresources.com www.thesolarguide.com Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi Dnyada ve Trkiyede Gne Enerjisi
222
AYEN ENERJ A..
Elektrik retimi, letimi, Datm ve Ticareti amacyla 1990 ylnda kurulmu, 2000 yl iinde de halka alarak MKBde ilem grmeye balamtr.
Ayen Enerji A.. tarafndan tesis edilip iletilmekte olan projeler: amlca I HES, Kayseri li Yahyal lesinde bulunmakta olup kurulu gc 84 MW, yllk retim miktar 429 milyon kWhdr. Ayen Ostim Kombine evrim Doalgaz Santral, Ankara Ostim Organize Sanayi Blgesinde bulunmaktadr ve kurulu gc 41 MW, yllk retim miktar 280 milyon kWhdr. Yamula Baraj ve HES, Kayseri li, Kzlrmak Nehri zerinde bulunmaktadr ve kurulu gc 100 MW, yllk retim kapasitesi 423 milyon kWhdr. Akbk Rzgar Enerjisi Santral, Aydn li Didim lesindedir ve kurulu gc 31,5 MW, yllk retim kapasitesi 122 milyon kWhdr. Ayrca, 24 MW kurulu gcnde 83 milyon kWh retim kapasiteli Korkmaz RES, 30,75 MW kurulu gcnde 99 milyon kWh retim kapasiteli Mordoan RES, 40 MW kurulu gcnde 151 milyon kWh retim kapasiteli Paalar HES ile 48,8 MW kurulu gcnde ve 131 milyon kWh retim kapasiteli Bykdz HES iin retim Lisans alnarak yatrmlarna balanmtr. Ayen Enerji A.., bal ortakl Ayen Elektrik Ticaret A.. vastasyla Elektrik Piyasasnda Toptan Elektrik Enerjisi Sat alannda da faaliyet gstermektedir. Mevcut 257 MW Toplam Kurulu gcyle ve 1,25 milyar kWh retim kapasitesiyle Trkiye'nin enerji sektrnde lider rmalarndan biri olan Ayen Enerji A.., yeni santrallar tesis etmek iin almalarna devam etmektedir.
BALI ORTAKLIKLAR
Ayen Ostim Enerji retim A..
Ayen Elektrik Ticaret A..
Kayseri Elektrik retim A..
AYEN ENERJ A..

Hlya Sokak No: 37 06700 G.O.P. / ANKARA / TRKYE Tel: +90 312 445 04 64 (pbx) Faks: +90 312 445 05 02 Web: www.ayen.com.tr E-mail: ayen@ayen.com.tr
ENERJ MHENDSLK DANIMANLIK

ASIL YILDIZ YATIRIMCIDIR. BZ SADECE SUFLRZ
www.mtbenerji.com.tr info@mtbenerji.com.tr
MAVRLK HZMETLER DAITIM ZELLETRMELER, RETM ZELLETRMELER LE LGL OLARAK; Fizibilite hazrlanmas, hale srecinde Danmanlk, Devir sreci Ynetimi, letme ynetimi (Danmanl) faaliyetlerini yrtmektedir. YEN RETM TESSLER KURULUMUNDA TERMK RETM SANTRALLER, HDROELEKTRK RETM SANTRALLER, RZGR ENERJ SANTRALLER, JEOTERMAL ELEKTRK RETM SANTRALLER GNE ENERJ SANTRALLER LE LGL OLARAK; Santral yer tespit almas Fizibilite hazrlanmas, Lisans almndan retime gei srecine kadar tm hizmetlerin verilmesi, Tesis srecinde Danmanlk, Anahtar teslimi santral iletimi, letme danmanl. retilen enerjinin piyasa ticareti mavirlii faaliyetlerini yrtmektedir.
KMR YAKITLI SANTRAL PROJELER N, RUHSATLI KMR SAHALARI REZERV TESPT, LETME PRORAMI BELRLENMES VE RAPORLANMASI, LETM SSTEMNE BALANTI KONUSUNDA DANIMANLIK ENERJ PYASA TCARET DANIMANLII ORGANZE SANAY BLGELERNE ELEKTRK DANIMANLII Telafonda da grtmz zere ilan ektedir. Hakk Akn KABAOLU Elektrik-Elektronik Mhendisi
MTB ENERJ MHENDSLK DANIMANLIK
0 312 284 71 25
akin@mtbenerji.com.tr info@mtbenerji.com.tr
PROJE ENERJi
Trkiye Global Gne Enerjisi Potansiyeli
Mhendislik Sistemleri retim Danmanlk ve Ticaret
Tel : 312-2101056 312-2101300/403 Fax: 312-210 1309 info@projeenerji.com.tr www.projeenerji.com.tr

ODT KOSGEB Teknoloji Gelitirme Merkezi No:403, ODT 06530 - ANKARA Tel : 312-2101056 312-2101300/403 Fax: 312-210 1309 info@projeenerji.com.tr www.projeenerji.com.tr
PROJE ENERJi
Trkiye Global Gne Enerjisi Potansiyeli
Mhendislik Sistemleri retim Danmanlk ve Ticaret
Proje Enerji;
Proje Enerji;
Gne Enerjisine dayal elektrik enerjisi retim santrali yatrm iin yer belirler, enerji ve retim potansiyelini hesaplar,
Gne Enerjisine dayal iletme elektrik aamasna enerjisi retim yatrm Yatrm projesi hazrlar, kadarsantrali olan srelerde iin yer belirler, enerji ve retim potansiyelini hesaplar, planlama ve proje ynetim hizmetlerini yrtr,
letmede olan elektrik retim tesisleri iin ksa, orta ve uzun planlama ve proje ynetim hizmetlerini yrtr, dnemli g tahminleri yaparak enerji sat kazanlarn artrr.
Yatrm projesi hazrlar, iletme aamasna kadar olan srelerde
Bu amala g corafi ve matematiksel modeller, yntemlerartrr. gelitirir dnemli tahminleri yaparak enerji sat kazanlarn uygular, ilgili yasal mevzuat izler. Proje Enerji, Trkiye Gne Enerjisi Potansiyel Atlas verilerini, tematik grntleri ve blgesel analizlerini 2008 ylnda hazrlam ve T.C. Enerji Bakanlna teslim ederek Trkiyede enerjisi yatrmlar iin ilk grntleri admlarda nc rol stlenmitir. Proje Enerji, Trkiye Gne Enerjisi gne Potansiyel Atlas verilerini , atlan tematik ve blgesel analizlerini 2008 ylnda hazrlam ve T.C. Enerji
Bakanlna teslim ederek Trkiyede gne enerjisi yatrmlar iin atlan ilk admlarda nc rol stlenmitir. Bu amala corafi ve matematiksel modeller, yntemler gelitirir uygular, ilgili yasal mevzuat izler.
letmede olan elektrik retim tesisleri iin ksa, orta ve uzun
Yenilenebilir enerji (YE) kaynaklarnn kullanm bizlerin fosil yaktlara olan bamlln azaltmakta, fosil yaktlarn evreye verdikleri olumsuz etkileri de Yenilenebilir enerji (YE) kaynaklarnn kullanm bizlerin fosil yaktlara bamlln azaltmakta, fosil yaktlarn verdikleri olumsuz etkileri azaltmaktadr. Ancak YE kaynaklar bizleri ayn zamanda bir bakaolan eye, KLMe baml klmaktadr. klime evreye dayal enerji kaynaklarnn daha de iyi azaltmaktadr. YE kaynaklar bizleri ayn daha zamanda bir baka verebilmemizi eye, KLMe baml klmaktadr. klime dayal ile enerji kaynaklarnn iyi anlalmas, bu Ancak kaynaklarn kullanmna ynelik doru kararlar salar. Proje Enerji, YE kaynaklar elektrik retiminedaha ynelik anlalmas, bu kaynaklarn kullanmna ynelik ,daha doru kararlar verebilmemizi Proje Enerji, YE retir. kaynaklar ile elektrik retimine ynelik corafi ve matematiksel modelleme , tahminleme aratrma ve analiz altyaps ile tm salar. karar sreleri iin bilgi
corafi ve matematiksel modelleme, tahminleme, aratrma ve analiz altyaps ile tm karar sreleri iin bilgi retir.
SORULARINIZ SORULARINIZ VARSA VARSA
Nereye Nereye (hangi (hangi sahaya) sahaya) yatrm yatrm Gne Gne Enerjisi Enerjisi Santrali Santrali (GES) (GES) yapmalym yapmalym ? ? Bu sahada sahada hangi Bu hangi teknoloji teknoloji ile ile ne ne kadar kadar enerji enerji retirim retirim ? ? Tesis yatrm bedelini hangi sat fiyat ile ne kadar zamanda geri der ? Yatrm Yatrm mr mr boyunca boyunca yllk yllk ne ne kazanrm kazanrm ? ? Ksa Ksa ve ve uzun uzun dnemde dnemde risklerim risklerim nelerdir nelerdir ? ? Gne enerjisi santralimin yarn saatlik elektrik retim program ne olacak ? Gne enerjisi santralimin yarn saatlik elektrik retim program ne olacak ?
BZDE CEVAPLARI CEVAPLARI VARDIR VARDIR BZDE
RNEK: GES Yer belirleme ve Enerji retim Analizi
RNEK: GES Yer belirleme ve Enerji retim Analizi

lm Verileri ile gkyz geirgenlik, salm oran ve Linke bulanklk katsaylar retilir.
Uygun Saha belirlenir
Yer ve gkyz yarmkre koordinat sistemleri ilikilendirilir.
En az 11 yllk saat baznda gne radyasyonu ve gne alar retilir.
Gne radyasyonu ve elektrik enerjisi retim analizleri 6 farkl tr panel / kollektr orientasyonuna gre hazrlanr.
Uygun Saha belirlenir
lm Verileri ile gkyz geirgenlik, salm oran ve Linke bulanklk katsaylar retilir.
Yer ve gkyz yarmkre koordinat sistemleri ilikilendirilir.
En az 11 yllk saat baznda gne radyasyonu ve gne alar retilir.
Gne radyasyonu ve elektrik enerjisi retim analizleri 6 farkl tr panel / kollektr orientasyonuna gre hazrlanr.

1 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DNYADA VE TRKYEDE GNE ENERJS

EVRM KATSAYILARI Enerji Kaynaklar TEPe Dntrlmesi

103 kwh 10 kwh

GNE ENERJS VE DNYADA GNE ENERJSNN DURUMU

1. GNE ENERJS NEDR?

1.2. GNE ENERJS LE LGL GENEL BLGLER

1.3. GNE ENERJS LE LGL TEMEL KAVRAMLAR [1]

ekil 1.6. Ik Tayf

ekil 1.7. Gneten elektrik retimi

1.5. YARARLANILAN KAYNAKLAR

2.GNE ENERJS TEKNOLOJLER

2.2. GNE ENERJL SSTEMLERDE SEC YZEYLER (2)

ekil 2.4. Gne enerjili absorbsiyonlu soutma sistemi

ekil 2.6.da bir gne enerjili termal sistem grlmektedir.

ekil 2.6. Gne enerjili termal g sisteminin ematik gsterimi

ekil 2.7. Kythnos adas

ekil 2.11. Gne kuleli hibrit sistem

2.4. GNE ENERJS DESTEKL STIRLING MOTORLARI LE ELEKTRK RETM (4)

2.5. FOTOVOLTAK PLLER ve UYGULAMA ALANLARI (5)

2.6. FOTOVOLTAK UYGULAMALAR (6)

Hibrit % 18 19 % 16 17 Sanyo 6 6,5 m2

139 150 kWh/m2

2.7. YOUNLATIRILMI FOTOVOLTAK (CPV) TEKNOLOJS [8], [9], [10].

ekil 2.31. letim Tipi Younlatrlm Fotovoltaik Sistemin emas

2.8. GNE ENERJS LE HDROJEN RETM (7)

Blm 2.2 iin yazarn yararland kaynaklar

Blm 2 iin yararlanlan dier kaynaklar

22. 23. 24. 25.

3. DNYADAK GNE ENERJS LE LGL GELMELER

3.2. DNYA GENELNDE GNE ENERJSNN DURUMU

3.3. SELM GSTERGELERN KARILATIRILMASI

* Kaynak:Renewables 2007-Global Status Report

% 0,07 5,5 14 119 13 6 27

% 1,70 136 837 1.462 94 170 639

% 6,73 584 2.023 3.718 204 775 5.333

Tketici rnleri hari

*Kaynak: Generation V 2008 EPIA

*Kaynak: Generation V 2008 EPIA

3.4. 2008 YILINDA DNYA PV PYASASINDAK GELMELER

ekil 3.3. - ABD ve Avrupa PV fiyatlarnn yllar itibariyle deiimi

102,12 107,60 2007

3.6. AVRUPA BRLNDE FOTOVOLTAK SEKTRN DURUMU

Tablo 3.8. Avrupa Birliinde 2007 ve 2008 sonlarnda toplam kurulu g

*Tahmin. Ondalklar virglle ayrlmtr. Kaynak: EurObservER 2009.

*Tahmin. Ondalklar virglle ayrlmtr. Kaynak: EurObservER 2009.

3.7. AMERKAN, KORE VE JAPON PYASALARI

3.8. SANAYNN DURUMU

3.9. DNYADAK FRMALAR

Tablo 3.10. En byk fotovoltaik reticiler

*Tahmin. Ondalklar virglle ayrlmtr. Kaynak: EurObservER 2009.

3.10. GNE ELEKTRK ENERJS EKONOMS

Kaynak: Eurelectric / VGB Power Tech

Yer Mojave l, California Las Vegas, Nevada Granada Sevilla

Aklama 9 ayr nitenin toplam

Parabolik Oluk Parabolik Oluk Gne Kulesi

ABD spanya spanya

PS10 gne kulesi

Kimberlina Gne Isl Enerji Santral

New South Wales

Palmdale ehri Hibrit Enerji Kaliforniya Projesi Kaliforniya

Victorville 2 Hibrit Enerji Kaliforniya Projesi

spanyada Duyurusu Yaplm Gne Isl Santrallar

Devre D Gne Isl Santrallar