Diplomski rad Danijela Jovanovi

Visoka kola za usluni biznis Istono Sarajevo-Sokolac

DIPLOMSKI RAD
TEMA: ANALIZA EKONOMINOSTI

Profesor-mentor: Dr. Dragan Vukasovi

Kandidat: Danijela Jovanovi br.Indexa167

Istono Sarajevo-Sokolac 2011.

Diplomski rad Danijela Jovanovi

SADRAJ Uvod........................................................................................ 3 1 PRINCIP EKONOMINOSTI........................................................4

1.1 Pokazatelji ekonominosti...........................................................5

2 ZNAAJ ANALIZE EKONOMINOSTI...........................................6

2.1 Faktori ekonominosti................................................................9 2.2 Prag ekonominosti..................................................................13

3 POJAM I ZNAAJ PRAGA EKONOMINOST................................15

3.1 Utvrivanje praga ekonominosti ..............................................18 3.2 Primjena praga ekonominosti ..................................................20

4 STANDARDNI TROKOVI KAO MJERILO EKONOMINOSTI..........22

4.1 Znaaj standarda u analizi ekonominosti..................................23 4.2 Vrste standarda........................................................................23 4.3 Odstupanja od ekonominosti....................................................24

5 EKONOMINOST KAO MJERILO POSLOVANJA...........................28 6 MJESTO I PRISTUP ANALIZI EKONOMINOSTI...........................32

6.1 Mjerenje ekonominosti............................................................36 6.2 Pokazatelji ekonominosti.........................................................40

Zakljuak...............................................................................44 Literatura............................................................................... 45

Diplomski rad Danijela Jovanovi

Uvod
Ekonominost odraava ekonomski zahtjev za racionalnim poslovanjem. Mjeri se odnosom vrijednosti prihoda i rashoda, odnosno vrijednosti uinaka i trokova. tedljivost i izdanost dimenzije su ekonominosti: tedljivost odraava tenju ostvarenja prihoda uz najnie mogue rashode, izdanost odraava tenju ostvarenja to veih prihoda s obzirom na rashode. Preduzee posluje ekonomino kad su u odreenom razdoblju njegovi prihodi vei od rashoda, granino ekonomino kad su prihodi jednaki rashodima, a neekonomino kad su prihodi manji od rashoda, tj. kad se iskazuje gubitak u poslovanju. Ekonominost se iskazuje razlomkom u kojemu se u brojitelju nalazi ostvareni uinak, a u brojiocu utroeni faktori proizvodnje ili usluga. Kao i kod produktivnosti, ekonominost se moe iskazivati u fizikim ili naturalnim i finansijskim ili novanim pokazateljima. Mjerenje proizvodnosti rada ide u prvom redu za tim da iznae udio ivog rada u proizvodu ili usluzi i da utie na smanjivanje tog udjela. Mjerenje ekonominosti usmjereno je na iznalaenje udjela svih faktora u proizvodu ili usluzi, odnosno ukupnog rada, novog i prenesenog, i na ukazivanje na mogunosti smanjivanja tog udjela u jedinici proizvoda ili usluge. Proizvodnost se poveava sa svakim smanjivanjem udjela ivog rada u jedinici proizvoda, bez obzira na to u kojoj su mjeri troeni i drugi faktori za izradu te jedinice proizvoda. Oito je, meutim, da od poveavanja proizvodnosti ne bismo imali naroitu korist kada bi se ostvarivalo jaim poveavanjem koliine minulog rada u proizvodu nego to odgovara smanjivanju koliine utroenog ivog rada. Zbog toga raun ekonominosti polazi od ukupnog rada, ivog i minulog, odnosno od troenja svih faktora koji su uestvovali u radnom procesu. To je ujedno razlog zbog kojeg mjerenje ekonominosti osigurava potpunije podatke o racionalnosti poslovanja nego mjerenje proizvodnosti. Samo u sluaju kada se troenje drugih faktora ne menja ili kada se i ono smanjuje, poveavanje proizvodnosti imae za posledicu i veu ekonominost.

Diplomski rad Danijela Jovanovi

1 PRINCIP EKONOMINOSTI
Princip ekonominosti glasi da korist, prihod moraju da budu vei od rashoda. Ako se uinak i utroci pri mjerenju ekonominosti iskazuju fiziki, naturalno ili koliinski, naprimer kilogramima, tonama, metrima, satima, kwh onda je to koliinsko, odnosno fiziko mjerenje ekonominosti. Do poveavanja ekonominosti moe doi ako raste koliina uinaka uz jednako troenje faktora proizvodnje ili usluga ili ako se za ostvarenje jednake koliine uinaka troe manje koliine faktora proizvodnje. Koliinsko mjerenje ekonominosti ukazuje na /ne/tedljivost izraenu u koliini uinaka i faktora proizvodnje ili usluga. Koliinski pokazatelji ekonominosti od vee su vanosti inenjerima, tehnolozima i slinim tehnikim profilima, jer ukazuju na fizike ili koliinske posledice, naprimer uvoenja novih tehnologija. Meutim, za ekonomista takav pokazatelj nije od vee vrednosti. Naprimjer, mogue je da u koliinskom ili fizikom pokazatelju ekonominost bude pozitivna, odnosno da je za istu proizvodenu koliinu utroeno manje proizvodnih faktora, ali u ekonomskom ili finansijskom smislu pokazatelj ekonominosti bude negativan. To je sluaj kada prodajne cijene uinaka bre padaju od trokova faktora proizvodnje ili usluga. Dakle, kupac ili korisnik usluga, odnosno trite nije priznalo koliinsko ili fiziko poveavanje ekonominosti.

Diplomski rad Danijela Jovanovi

1.1 Pokazatelji ekonominosti

Pokazatelji ekonominosti izraunavaju se na bazi rauna dobiti i gubitka. Mjere odnos prihoda i rashoda i pokazuju koliko se prihoda ostvari po jedinici rashoda. Ukoliko je vrijednost pokazatelja ekonominosti manja od 1, to znai da preduzee posluje s gubitkom. Pokazatelji ekonominosti su:1 o ekonominost ukupnog poslovanja o ekonominost poslovnih aktivnosti o ekonominost finansiranja o ekonominost vanrednih aktivnosti Ekonominost ukupnog poslovanja = ukupni prihodi / ukupni rashodi Ekonominost poslovnih aktivnosti = prihod od poslovne aktivnosti / rashod od poslovne aktivnosti finansijski rashodi Ekonominost finansiranja = finansijski prihodi / finansijski rashodi

Ekonominost izvanrednih aktivnosti = izvanredni prihodi / izvanredni rashodi

Berberovi ., unji-Beus M., Ekonomika preduzea, Sarajevo, 2005.,str.53.

Diplomski rad Danijela Jovanovi

2 ZNAAJ ANALIZE EKONOMINOSTI

Princip ekonominosti je princip koji tei maksimalnim rezultatima uz minimalne trokove elemenata reprodukcije. Izraava se naturalno i vrjedonosno. Faktori koji djeluju na veliinu ekonominosti su raznovrsni. Oni su razliiti u pojedinim preduzeima. U osnovi se odnose na: smanjenje utroka predmeta rada, smanjenje trokova sredstava za rad i smanjenje trokova rada. Faktori koji deluju na utroak predmeta rada su: 2 karakteristike proizvoda, materijala, sredstava za rad, tehnolokog procesa, radnih uslova. Uteda u materijalu, neposredno ili posredno, moe se ostvariti: ako se proizvodi projektuju tako da se mogu izraditi s najmanjim moguim utrokom materijala, naroito kada su u pitanju materijali u kojima je oskudica ili materijali koji su skuplji; ako se prilikom nabavki vodi rauna o tome da se kupe maine i oprema koji su najekonominiji s obzirom na utroak materijala u procesu proizvodnje pri datom nivou rentabilnosti; ako se vodi rauna o tome da se taj postupak adekvatno sprovodi; ako se vodi rauna da se radnici pravilno obue i podstiu, tako da oni sami ne ele da izbacuju kart robu; koja, razumljivo predstavlja gubitak u materijalu;

Berberovi ., unji-Beus M., Ekonomika preduzea, Sarajevo, 2005.

Diplomski rad Danijela Jovanovi ako se vodi rauna o ispravnom rukovanju i smjetaju u svim fazama, poev od prijema sirovina do finalnog proizvoda, a prvenstveno ako se obrati panja na to da se eliminie svako nepotrebno kretanje materijala; ako se vodi rauna o tome da se roba pravilno pakuje, tako da se ne oteti na putu do potroaa. Pravilnim analiziranjem izvrenja ekonominosti, izraunavanjem globalnih i parcijalnih pokazatelja, upoznaju se uzroci koji su uticali na postignuti nivo ekonominosti. Mjere za poveanje ekonominosti imaju za cilj poveanje koliine proizvoda i snienje utroenih elemenata proizvodnje. One su uslovljene objektivnim i organizacionim iniocima. Drutveni inioci direktno utiu na ekonominost proizvoaa preko plana i trinih cijena. Drutveni faktori koji djeluju na zaradu, u prvom redu preko drutvenog plana su: drutvena akumulacija, zajednika drutvena potronja, investicije i spoljnotrgovinski bilans. Proporcija drutvenog plana utie na ekonominost svojim uticajem na formiranje trinih cijena. Karakteristike proizvoda utiu na troenje materijala za izradu. Od karakteristika proizvoda zavisi normativ materijala, kao koliina materijala potrebna za izradu jedinice proizvoda. Karakteristike proizvoda takoe utiu i na troenje sredstava za rad. Tako npr. razliiti su utroci materijala kod mehanike obrade materijala koji se vri livenjem, kovanjem, ili valjanjem. Pored uticaja na utroke rada karakteristike sredstava za rad utiu na utroke materijala i samih sredstava za rad. Na troenje materijala karakteristike materijala utiu preko sopstvenog kvaliteta i preko uticaja jednog na troenje drugog materijala. Npr. u hemijskoj industriji ukoliko je kvalitet jednog materijala bolji, ili slabiji, on e uticati na troenje drugih materijala sa kojima zajedniki uestvuje u tehnolokom procesu. Karakteristike materijala znaajno utiu i na trokove sredstava za rad. Obrada tvrdih materijala, razliitih dimenzija, obima i sl. Razliito e uticati na fiziko troenje (habanje sredstava za rad, troenje alata i dr.). Prirodni i tehniki uslovi rada utiu i na troenje materijala (klimatski uslovi, temperatura, vlanost, svjetlo, buka i dr.).

Diplomski rad Danijela Jovanovi Organizaciono uslovljeni faktori ekonominosti preduzea su u domenu preduzea. Na njih preduzee moe delovati na razne naine. Osnovni organizaciono uslovljeni faktori utroaka i trokova materijala su konstrukcione greke, greke u izboru materijala, greke u izboru sredstava za rad, kvarovi u proizvodnji i dr. Pitanja nabavnih cena sredstava za proizvodnju i korienja kapaciteta su takoe u znaajnoj mjeri u domenu organizacionih inilaca ekonominosti. U poslovnoj ekonomiji preduzea analize ekonominosti imaju veliki znaaj. Analize ekonominosti obuhvataju: analizu nivoa ukupnih trokova proizvodnje, analizu trokova reprodukcije na uporedivoj proizvodnji, otkrivanje i ispitivanje uticaja pojedinih faktora na nivo ekonominosti. U analizi ekonominosti mjere se i ispituju odreeni odnosi koji mogu da se podjele i u tri grupe: odnos dvije raznovrsne kategorije u istom periodu (odnos proizvodnje i trokova), dinamiki (odnos trokova tekueg prema trokovima baznog perioda), strukturni (uee trokova pojedinih vrsta u ukupnim trokovima). Ekonominost se moe izraavati na vie naina, kao to su: odnos ukupnih trokova realizovane proizvodnje prema vrijednosti realizovane proizvodnje, odnos ukupnih trokova dovrene proizvodnje prema vrijednosti dovrene proizvodnje, odnos trokova proizvodnje prema koliini proizvoda u neutralnom periodu, odnos ukupnih trokova odreenog proizvoda prema vrijednosti ili koliini tog proizvoda,

Diplomski rad Danijela Jovanovi odnos dijelova ili vrsta ukupnih trokova (materijal, lini dohoci, amortizacija) prema vrijednosti ili koliini proizvoda i dr.

2.1 Faktori ekonominosti

U analizama ekonominosti je preporuljivo da se vrijednost proizvodnje i utroka izraava u stalnim cijenama, kako bi se u odreenoj mjeri iskljuili uticaji promjena u cijenama i dr. U procesu proizvodnje je mogue izbjei kart, odnosno apsolutno njegovu pojavu ili je izvjesnim mjerama tehno-ekonomskog karaktera u procesu rada i organizaciji poslovanja mogu njegov obim svesti na racionalan nivo. kart predstavlja gubitak proizvodnje, to znai da se kart u proizvodnji odraava na visinu trokova i smanjuje ekonominost proizvodnje, zatim na produktivnost rada, jer smanjuje produktivnost rada i radnika i sredstava za proizvodnju, ali i na rentabilnost poslovanja, jer utie na kvalitet proizvoda, a preko toga na njihovu prodaju na tritu. Sa tehnike take gledita kart u proizvodnji moe da nastane iz vie razloga. Po obimu moe da bude razliit prema uzrocima koji ga izazivaju i faktorima koji djeluju na njegovu pojavu. kart moe da nastane krivicom radnika, sredstava za rad, predmeta rada i tehnike dokumentacije. Jasno je da i drugi faktori i uslovi utiu i prouzrokuju pojavu karta, kao npr. uslovi rada na radnom mjestu, nain razmetaja maina i ostale opreme, opta organizacija procesa rada i proizvodnje, prikladnost radnog prostora i sl. kart radnika je svaki kart nastao usled nepanje radnika ili protiv-propisnog rada na radnom mjestu. Uslovi za postizanje posebnog kvaliteta izrade zadovoljeni su :

Ako sredstva rada odgovaraju (maine, alati, materijali, ostale naprave i sl.), Ako je radnik ispravno poduen za poslove predviene operacionim listom i planom. Ako su dijelovi sa prethodnih operacija ispravni.

Diplomski rad Danijela Jovanovi Drugi faktor koji prouzrokuje kart u procesu proizvodnje je kart sredstava za rad. Sredstva za rad u ovom sluaju obuhvataju osnovne ili glavne maine na kojima se (ili uz pomo kojih se) proizvodnja obavlja, pomone maine, pomone naprave, i alat. Sredstva za rad su obino specijalno namijenjena za odreenu vrstu obrade, izrade i sl., i namjena tih sredstava se mora potovati. U procesu proizvodnje kart moe da nastane ako je maina istroena i u veoj ili manjoj mjeri amortizovana, pa ne omoguuje potreban kvalitet izrade. To nastaje zbog istroenosti funkcionalnih djelova, prenosnih mehanizama, radnih povrina, dejstvujuih elemenata i dr. Pored toga to se ne moe postii potrebna preciznost kod izrade na ovakvim mainama i njihovim alatima, moe doi do zastoja u toku dana, zatim lomljenja dijelova maina, alata i sl. U takvim okolnostima moe doi i do povrede radnika i prouzrokovanja veih materijalnih teta. Prije nego to se na odreenim mainama pone sa radom i proizvodnjom nekog artikla, potrebno je ispitati u kakvom su fizikom i funkcionalnom stanju, moe li se njima postii odgovarajui kvalitet izrade artikla, postoji li mogunost povrede radnika pri propisanom nainu obrade, mogunost pojave karta i td. Iz tog proizilazi da je potrebno ispitati, pripremiti i opremiti mainu za svaku pojedinu namjeravanu upotrebu u procesu proizvodnje, kako ne bi dolo do neeljenih posledica. Postoje izvjesne mogunosti da se gubici usled poveanja karta umanje na taj nain to se moe kvalitetnim tekuim i investicionim opravkama njihovo stanje popraviti. Bitno je da se opravke vre blagovremeno i sistematski. Pored maina i alat je bitan elemenat u okviru faktora sredstava za rad od kojeg zavisi kvalitet proizvodnje i obim karta. U zavisnosti od tehnike i tehnologije izrade pojedinih proizvoda i alat ima veu ili manju ulogu u proizvodnji, odnosno vei ili manji uticaj na kvalitet proizvoda. Odreene vrste proizvodnje zahtijevaju obiman asortiman i koliine alata i kvalitet njihovih proizvoda je u velikoj mjeri zavisan od kvaliteta alata. Imajui u vidu njegovu upotrebu u proizvodnji po obimu, kvalitetu i asortimanu svaka privredna organizacija e prema tome i dati odgovarajui znaaj ovom pitanju, pa e u zavisnosti od svih mogunosti i ouvanju znaaja ovog problema organizovati vlastitu proizvodnju alata, ili e pak primijeniti oba naina za obezbjeenje potrebnog alata. Za svaku alternativu u pogledu snabdijevanja alatom

10

Diplomski rad Danijela Jovanovi potrebno je kompleksno izanalizirati i ispitati kakav e uticaj imati na trokove proizvodnje, obim karta, produktivnost rada i dr. Pored znaaja kvaliteta samog alata, vano je odravanje i nain upotrebe alata u procesu proizvodnje. Ukoliko radnik koji se slui alatima nestruno rukuje njim prilikom namijetanja, podeavanja ili skidanja moe doi do pucanja, lomljenja i drugih oteenja alata. S druge strane u pitanju je pridravanje tehnoloke discipline pri samoj obradi ili izradi. Visina karta koju prouzrokuje alat i vrijednost samog alata su faktori koji nalau da se njima racionalno postupa i ekonomino troi. U proizvodnji kart zbog materijala nastaje ako odreeni materijal nije posjedovao odreene i potrebne kvalitete u pogledu sastava ili u pogledu osobina koje se trae u vezi sa njegovim ponaanjem pri raznim ispitivanjima i uticajima. kart na materijalu moe da nastane i zbog neodgovarajuih dimenzija materijala i njegovih tolerancija zbog ega se esto operacija ne moe izvesti na propisan nain. kartom tehnike dokumentacije smatraju se oni dijelovi koji zahtijevaju poveano vrijeme montae podsklopa, sklopova ili finalne montae artikla.

Tehnoloka disciplina rada je osnovni uslov za postizanje potrebnog kvaliteta izrade artikla u proizvodnji, jer se samo na taj nain moe raditi po tehnikoj dokumentaciji. Ona osigurava sledee: 1. potrebni i ujednaeni kvalitet artikla, 2. porast produktivnosti rada, 3. utvrivanje podataka i injenica potrebnih konstrukcionom i tehnolokom odeljenju za stalnu analizu postojee konstrukcije i tehnologije izrade. kart je uvek povezan i uslovljen procesom rada radnika. Zbog toga je u proizvodnji potrebno stvoriti i postaviti takav sistem tehnike kontrole kvaliteta da se svaka pojava karta otkrije u samom poetku, nastanku i na taj nain signalizira

11

Diplomski rad Danijela Jovanovi proizvoau kako bi zaustavio rad i otklonio uzrok koji izaziva kart i gubitak proizvodnje. Treba imati u vidu i to da se primjenom preventivne kontrole sredstava za rad, predmeta rada i tehnike dokumentacije mogu izbjei este pojave karta u proizvodnji, naroito u sluajevima kada privredna organizacija nije primijenila sistem kontrole kvaliteta proizvoda u lancu proizvodnje. U svim sluajevima pojave karta u okviru svih navedenih faktora, kart mora biti otkriven, a to znai da je potrebno internim propisima privredne organizacije utvrditi koliko obim karta u svim sluajevima moe da iznosi, odnosno koliko je realno da se pojavi, i ko u preduzeu treba da otkriva pojavu karta, odnosno ko je odgovoran za svaki pojedini prekomjerni kart. Zbog spreavanja veih gubitaka koji se mogu pojaviti na ovaj nain nuno je preduzeti odreene mjere u toku same pripreme rada i procesa izrade. Da bi radnik u proizvodnji, koji je direktni ili indirektni nosilac pojava karta, mogao znati dali su elementi koje izrauje dobri i kvalitetni, on mora posjedovati potrebne instrumente pomou kojih e s vremena na vrijeme da kontrolie svoju proizvodnju i da na taj nain obezbijedi kvalitet rada na svom radnom mjestu. Sastavni dio dunosti jednog proizvodnog radnika na njegovom radnom mjestu je da i povremeno kontrolie svoj rad, odnosno elemente koje izrauje, prerauje, sastavlja i sl. U svakom sluaju posledice treba da snosi onaj ko je kart izazvao, ukoliko se to moe objektivno i tano utvrditi. Ukoliko to nije mogue posledice treba da snosi ona radna jedinica u kojoj je kart nastao. Ako je kart nastao usled vie sile na koje radna jedinica nije mogla uticati, posledice treba da snosi itava radna organizacija i da se trokovima koji zbog toga mogu proizai tereti dohodak privredne organizacije. Da bi se izbjegle tetne posledice koje prouzrokuje pojava prekomjernog karta u procesu proizvodnje nuno je preduzeti izvjesne mjere kako bi se pojave svele na najmanju moguu mjeru, jer je u potpunosti kart nemogue izbjei. Te mjere moraju biti preventivnog karaktera, jer se u suprotnom ve nastali kart moe samo konstatovati i donekle uticati da se ubudue manje pojavljuje. Preduzimati preventivne mjere za sprjeavanje prekomjernog karta u proizvodnji znai kontrolisati na prvom mjestu sredstva za proizvodnju, provjeriti svu tehniku dokumentaciju koja slui za izradu pojedinih artikala, a izvrenje zadataka povjeriti dobro i ispravno obuenim radnicima,

12

Diplomski rad Danijela Jovanovi koji su u stanju, da rad na izradi obavljaju prema zahtjevima tehnologije i da ispravno rukuju sa opremom, alatom i materijalom. Pokazatelji ekonominosti mjere odnos prihoda i rashoda i pokazuju koliko se prihoda ostvari po jedinici rashoda. Iz toga proizlazi da se ti pokazatelji raunaju na temelju podataka iz rauna dobiti i gubitka. U pravilu pokazatelji bi trebali biti vei od jedan, odnosno, to su vei, to se vie prihoda ostvaruje na jedinicu rashoda. Temeljni pokazatelji ekonominosti su: Ekonominost ukupnog poslovanja Ekonominost poslovanja prodaje Ekonominost finansiranja Ekonominost vanrednih aktivnosti.

2.2 Prag ekonominosti

Analiza praga ekonominosti esto se koristi pri donoenju poslovnih odluka i moe biti veoma korisna kada se primjenjuje u odgovarajuem skupu uslova. Menaderi moraju znati procjenjivati budue prihode, trokove i profite kako bi mogli planirati i nadgledati ekonomske aktivnosti u poslovnom sistemu. Koritenjem analize praga ekonominosti utvruju se nivoi proizvodnih aktivnosti sa ciljem da se izbjegnu gubici, postignu eljeni profiti, te da se utvrdi obim proizvodnje i koritenja kapaciteta. Menaderi, takoe, analiziraju trokove i strukturu trokova, kao i uticaj cijene kotanja na prihode preduzea. Osnovni problemi ili pitanja koja elimo postaviti su: - ta je analiza praga ekonominosti i kako se koristi kod donoenja poslovnih odluka? - Kako se utvruje i kako prikazuje prag ekonominosti? - Koje pretpostavke i ogranienja mora menader razmotriti u koritenju praga ekonominosti? Ciljevi rada su vezani za problem istraivanja, a odnose se na: opisivanje praga ekonominosti, utvrivanje i klasifikovanje elementa koji utiu na prag ekonominosti, utvrivanje povezanost izmeu tih elemenata, kao i utvrivanje uzrono posljedine zavisnosti. Potrebno je 13

Diplomski rad Danijela Jovanovi pokazati kako se na osnovu tih informacija donose poslovne odluke i upravlja poslovanjem preduzea. Analiza praga ekonominosti istrauje veze izmeu ukupnih prihoda, ukupnih trokova i ukupnih profita preduzea na razliitim nivoima proizvodnje i koritenja kapaciteta. Menaderi esto koriste analizu praga ekonominosti da odrede koliinu prodaje koja je neophodna da preduzee pokrije trokove izbjegavajui gubitke i ostvarujui eljene profite. Postoje dvije metode koje se koriste kod analize praga ekonominosti, a to su: grafika i algebarska. Kod jednostavnih problema grafika metoda je veoma efikasna. Kod sloenih problema koristi se algebarska metoda pa ak i specijalni softver za te potrebe. Kod analize prelomne take ekonominosti polazimo od odreenih pretpostavki:3 trokovi se klasifikuju kao fiksni i varijabilni, ukupni trokovi su prikazani u linearnom obliku, zahtjeva se da se fiksni trokovi ne mijenjaju, zahtjeva se da su prosjeni varijabilni trokovi konstantni, ukupni prihodi su prikazani u linearnom obliku, zahtjeva se da cijena bude konstantna, zahtjeva se da se tokom analize ne uvode novi proizvodi. Analiza praga ekonominosti upotrebljava se u sluajevima kad: budui obim proizvodnje, prihodi ili trokovi nisu poznati, nemamo informaciju o pragu ekonominosti. Kod analize prelomne take potrebno je: koristiti tane, precizne i kvalitetne podatke, koristiti prikladne metode (algebarske i grafike) za izraunavanje i predstavljanje. Analiza koristi grafikon trokova, koliine i profita na kojem se krivulje ukupnog prihoda (C) i ukupnih trokova (T) prikazuju pravcima. Na slici se ukupni prihodi i ukupni trokovi nanose na vertikalnu osu, dok se koliina proizvodnje, prodaja po jedinici vremena ili koritenje kapaciteta (Q) nanosi na horizontalnu osu. Nagib krivulje ukupnog prihoda pripisuje se konstantnoj cijeni po jedinici prema kojoj preduzee moe prodavati proizvode. Krivulja ukupnih trokova prikazuje ukupne fiksne trokove (T) i konstantne prosjene varijabilne trokove (Tq) (koji odreuju nagib krivulje), odnosno ukupne varijabilne trokove (T). Ukupni fiksni trokovi su prikazani na odreenom nivou paralelno sa horizontalnom osom. Varijabilni trokovi su oznaeni kao razlika izmeu ukupnih i fiksnih trokova.

Berberovi ., unji-Beus M., Ekonomika preduzea, Sarajevo, 2005.,str.101.

14

Diplomski rad Danijela Jovanovi

3 POJAM I ZNAAJ PRAGA EKONOMINOST

Troenje elemenata proizvodnje ne moe se posmatrati izolovano od rezultata reprodukcije u okviru mezoekonomskog sistema.To proistie iz okolnosti to se trokovi elemenata proizvodnje kao oblik ulaganja vrijednosti reprodukuju realizacijom proizvoda kao podsistem izlaza mezoekonomskog sistema. Izuavanje zakonitosti ponaanja trokova pokazuje da se smanjivanjem stepena korienja kapaciteta ne mogu u istoj srazmjeri smanjiti i trokovi elemenata proizvodnje. U vezi s tim, mora se ocjenjivati do koje mjere je dopustivo, u okviru poslovne politike, smanjivati stepen korienja kapaciteta kada se pojave potekoe i nemogunosti da se proizvodni potencijal mezoekonomskog sistema koristi na optimalnom nivou.To ocjenjivanje izvodi se uporeivanjem prihoda koji se ostvaruje na datom obimu proizvodnje uz konstantne prodajne cijene proizvoda i trokova koje izaziva takav obim proizvodnje, to se moe kvantitativno izraziti obrascem:

15

Diplomski rad Danijela Jovanovi

i =1

Qi.xC q qi = C T

(1.1)

Osnovna ekonomska zakonitost izraena je u mogunosti da se stvara vea vrijednost od one koja se ulae, pa smanjivanje obima proizvodnje ispod onog stepena korienja kapaciteta koji ne obezbjeuje veu realizovanu vrijednost proizvoda od trokova predstavlja ekonomski neopravdanu pojavu. Zato se obim proizvodnje na kome se izjednjaava realizovana vrijednost proizvoda (C) sa trokovima (T) smatra pragom ekonominosti. Prema tome, stepen korienja kapaciteta ispod kojeg se vie ne ostvaruje ekonomino poslovanje predstavlja prag ekonominosti korienja kapaciteta. Donji stepen korienja kapaciteta na kome prestaje ekonomino poslovanje organizacije naziva se i prag korisnosti, jer se ispod toga obima proizvodnje trokovi ne pokrivaju realizacijom proizvoda, odnosno :
T C

(1.2)

Ispod praga korisnosti nastaje gubitak u poslovanju organizacije, koji se izraava u negativnoj razlici izmeu realizacije proizvoda i trokova proizvodnje, to se kvantitativno moe izraziti po obrascu:
G =T C

(1.3)

pri emu je G = gubitak u poslovanju organizacije, koji izraava negativnu razliku izmeu stvarnih trokova (T) i realizovane vrijednosti proizvodnje (C), dok ostali simboli u daljem tekstu imaju isto znaenje kao u predhodnim obrascima. Do pojave praga ekonominosti i prije padanja stepena korienja kapaciteta na nulu dolazi zbog okolnosti to se ukupni trokovi sporije smanjuju od pada obima proizvodnje. Pri tome, smanjenje obima proizvodnje praeno je odravanjem visine fiksnih trokova na nivou koji je uslovljen uspostavljanjem kapaciteta. Ova pojava moe se i grafiki predstaviti kao na slici1.

16

Diplomski rad Danijela Jovanovi C T C

Qp

Slika 1 - Prag ekonominosti korienja kapaciteta u uslovima krivolinijskog razvoja ukupnih trokova.

Ako se ponaanje ukupnih trokova u funkciji dinamike stepena korienja kapaciteta posmatra projektovano na jedinicu proizvoda, doi e do situacije kao na slici 2. Ta slika pokazuje da se na nivo prag ekonominosti korienja kapaciteta visina prodajne cijene izjednjaava sa cijenom kotanja, to uslovljava svoenje dobiti po jedinici proizvoda na nulu. Pri tome, podrazumjeva se da je prodajna cijena (Cq) formirana pod dejstvom odnosa ponude i potranje ili drugih objektivnih faktora poslovanja, odnosno da je njena visina neovisna od dinamike korienja kapaciteta.

Tq Cq Cq q

Qp

Slika 2 - Prag ekonominosti korienja kapaciteta u usllovima krivolinijskog rzavoja cijena kotnanja.

17

Diplomski rad Danijela Jovanovi Opadanjem obima proizvodnje ispod praga ekonominosti dolazi do smanjivanja vrijednosti realizacije proizvoda. To je rezultat okolnosti to se realizovana vrijednost proizvodnje, u pravilu, kree pravolinijski, odnosno po liniji proporcionalnosti, dok su ukupni trokovi u funkciji stepena korienja kapaciteta mjenjaju krivolinijski. Pri tome, realizacija se svodi na nulu kada se stepen korienja kapaciteta, obim proizvodnje, svede na nulu, dok se u tom sluaju trokovi svode na iznos fiksnih trokova koji je znatno iznad nule. Ovakav odnos izmeu realizacije i trokova u razliitim varijantama korienja kapaciteta predstavlja pokazatelj za orjentaciju konkretne organizacije u formiranju poslovne politike u uslovima ogranienog plasmana proizvoda ili drugih problema koji onemoguavaju optimalno korienje raspoloivog proizvodnog potencijala.

3.1 Utvrivanje praga ekonominosti

Utvrivanje praga ekonominosti u konkretnom mezoekonomskom sistemu podrazumjeva poznavanje kvalitativne i kvantativne strukture trokova i njihove dinamike u funkciji promjena stepena korienja kapaciteta. Poznato je da svaka mezoekonomska organizacija u svome poslovanju ima : fiksne, relativno fiksne i proporcionalne trokove. Meutim kvantitativna struktura ukupnih trokova klasifikovanih prema uslovljenosti dinamikom stepena korienja kapaciteta, razlikuje se od jednog do drugog mezoekonomskog sistema, zavisno od organskog sastava elemenata proizvodnje u njemu, to ima znaaja kod formiranja poslovne politike konkretne organizacije.

18

Diplomski rad Danijela Jovanovi T C Tp C

Qp

Slika 3 Utvrivanje praga ekonominosti korienja kapaciteta kada su varijabilni trokovi jednaki proporcijonalnim.

Svaka promjena stepena korienja kapaciteta uslovljava i odreenu promjenu trokova elementa proizvodnje. Ova promjena visine ukupnih trokova nastaje u dijelu varijabilnih, dok se fiksna komponenta zadrava na nivou koji je uslovljen uspostavljanjem kapaciteta. Meutim, promjene visine varijabilnih trokova u funkciji dinamike korienja kapaciteta odnose se na srazmjerno mijenjanje proporcionalne komponente u njima, dok se relativno fiksna komponenta javlja u sluaju raslojavanja obima proizvodnje u smislu mjenjanja organizacione strukture korienja proizvodne mogunosti datog mezoekonomskog sistema, to je predstavljeno slikom 3. Tako posmatrano, dinamika ukupnih trokova u funkciji dinamike stepena korienja kapaciteta omoguuje svoenje ovog oblika ulaganja elemenata proizvodnje na samo fiksnu i proporcionalnu komponentu, jer se relativno fiksna komponenta ne javlja obavezno, ukoliko nema promjenje u organizacionoj strukturu korienja kapaciteta.

19

Diplomski rad Danijela Jovanovi C T C

TII = + + TI = +

ap I

ap II

Slika 3 Utvrivanje praga ekonominosti korienja kapaciteta u uslovima raslojavanja proizvodnje uvoenjem nove serije.

Polazei od postavke da se u funkciji promjena obima proizvodnje mjenjaju samo proporcionalni trokovi, dok se relativno fiksni javljaju kada nema raslojavanja korienja kapaciteta, izraunavanje praga ekonominosti moe se izvesti po sljedeem obrascu:
K = T T = QxC QxT C T

(1.4.)

3.2 Primjena praga ekonominosti

U poslovnoj politici organizacije prag ekonominosti utvruje se na osnovu kvalitativne i kvantitativne strukture ukupnih trokova, kao i veliine ukupnih kapaciteta. Tako da se u organizacijama s visokim organskim sastavima elemenata proizvodnje javlja relativno veliko uee fiksnih u ukupnim trokovima a to je predstavljeno u narednom izlaganju kroz primjer u kojim je numeriki i grafiki prestavljen prag ekonominosti konkretnog privrednog subjekta. Obrnuto je u onim organizacijama koji imaju nizak organski sastav elemenata proizvodnje. Organizacija u ijim trokovima relativno visoko uee imaju fiksni trokovi odlikuje se i viim pragom ekonominosti korienja kapaciteta.To proistie iz injenice to se realizacijom njihovih proizvoda tek na viem stepenu korienja kapaciteta mogu pokriti svi fiksni trokovi i oni varijabilni koji su nastali u vezi sa takvim obimom proizvodnje. A iznos realizacije utvruje se mnoenjem ostvarene proizvodnje

20

Diplomski rad Danijela Jovanovi trinim cijenama proizvoda, koje su, u funkciji dinamike obima proizvodnje, konstantne veliine. Ukoliko je uee fiksnih u strukturi ukupnih trokova vee, prag ekonominosti na viem stepenu korienja kapaciteta, to uslovljava manju elastinost u mjenjanju obima proizvodnje pod dejstvom poremeaja na polju korienja uspostavljene proizvodne sposobnosti datog mezoekonomskog sistema. Naime, organizacija sa visokim organizacionim sastavom elemenata proizvodnje pa prema tome i visokim ueem fiksnih u ukupnim trokovima, ne mogu smanjivati svoj obim proizvodnje bez rizika da im se pojavi gubitak u poslovanju ve pri neznatnom smanjivanju stepena korienja kapaciteta ispod optimalnog nivoa proizvodnje. S druge strane, organizacija sa niim organskim sastavima elemenata proizvodnje, pa prema tome i niim ueem fiksnim u ukupnim trokovima, mogu smanjivati stepen korienja svog kapaciteta do nieg obima proizvodnje bez opasnosti da dospiju u poslovni gubitak, jer se manjom realizacijom proizvodne vrijednosti pokrivaju ukupni fiksni i oni varijabilni trokovi koji su uslovljeni takvim obimom proizvodnje. S toga su ove organizacije mnogo elastinije mjenjaju stepen korienja kapaciteta bez pojave gubitka u svom poslovanju.

21

Diplomski rad Danijela Jovanovi

4 STANDARDNI TROKOVI KAO MJERILO EKONOMINOSTI

Standardni trokovi su unapred utvreni trokovi na bazi svestrane naune studije i provjere njihove realnosti u praksi. Od planskih trokova, standardni trokovi se razlikuju veom preciznou predvianja koliko stvarni trokovi treba da iznose u datim uslovima poslovanja. Poveanjem veliine radnih organizacija i irenjem djelokruga njihovog rada nametnula se potreba za utvrivanjem adekvatnih mjerila ekonominosti u svrhe kontrole trokova. Kao takva mjerila vremenom su se afirmisali standardni trokovi. Standardni trokovi razvili su se iz tehnikih standarda utroka materijala i vremena rada, kao i cjenovnih standarda takoe za materijal i utroen rad. Znaaj standarda danas je viestruki. Standardni trokovi koriste se ne samo za kontrolu trokova, ve svojim prednostima poprimili su odgovarajuu ulogu na vie od desetak podruja rada u preduzeima: u raunovodstvu, u planiranju, u voenju tekue poslovne politike, vrednovanju zaliha, itd. Standardi pojednostavljuju knjigovodstveni postupak i ine ga ekonominijim. Mogu se unaprijed knjiiti, tako da se po zavretku procesa proizvodnje, moe raspolagati standardnim trokovima za proizvodnju, stvarnim trokovima i odstupanjima. U praksi su poznati sluajevi primjene metode predrauna iskljuivo na bazi standarda. Osim kao instrument predrauna i kontrole trokova, standardi su potvrdili svoju ulogu i u kontekstu utvrivanja prodajne cene. Pojednostavljivanje knjigovodstvenog postupka doprinosi sa svoje strane i njegovom ubrzanju. Standardi doprinose razvijanju inicijative za ekonominije poslovanje. Dobro postavljeni standardi predstavljaju neku vrstu cilja kome se tei. Standardi imaju vanu ulogu na podruju vrednovanja zaliha, takoe u vezi sa planiranjem trokova i prihoda. U preduzeima u kojima su standardi uhodani, oni predstavljaju osnovicu finansijskog plana. Raspolaganje standardima daje mogunost za realnije i relevantnije planiranje. Uporeivanje stvarnih sa standardnim trokovima utvruju se razlike koje, pre svega znae ekonominiji ili manje ekonomian rad. Meutim, razlike ili kako se one u praksi nazivaju odstupanja od standarda, vrlo esto ukazuju i na uzroke, kao i na 22

Diplomski rad Danijela Jovanovi mjere koje treba preduzeti u cilju otklanjanja propusta i stimulisanja pozitivnih kretanja. Standardi kao pokazatelji uporedivosti pruaju jo jednu pozitivnost, a to je njihova karakteristika da omoguavaju pravilno usmjeravanje napora ka ekonominijem radu.

4.1 Znaaj standarda u analizi ekonominosti

Znaaj standarda danas je viestruki. Standardi imaju vanu ulogu na podruju vrednovanja zaliha, takoe u vezi sa planiranjem trokova i prihoda. U preduzeima u kojima su standardi uhodani, oni predstavljaju osnovicu finansijskog plana. Raspolaganje standardima daje mogunost za realnije i relevantnije planiranje. Uporeivanje stvarnih sa standardnim trokovima utvruju se razlike koje pre svega znae ekonominiji ili manje ekonomian rad. Meutim, razlike ili kako se one u praksi nazivaju odstupanja od standarda, vrlo esto ukazuju i na uzroke, kao i na mjere koje treba preduzeti u cilju otklanjanja propusta i stimulisanja pozitivnih kretanja. Standardi kao pokazatelji uporedivosti pruaju jo jednu pozitivnost, a to je njihova karakteristika da omoguavaju pravilno usmjeravanje napora ka ekonominijem radu.

4.2 Vrste standarda

Treba razlikovati individualne i grupne standarde. Individualni standardi se utvruju za linu kontrolu trokova na pojedinim radnim mjestima. Npr. za radnike na pojedinim neposrednim radnim mestima (trgovaki putnik, magacioner, i sl.). Standarde ove vrste treba utvrditi za svakog pojedinca, nezavisno od strukture kojoj radnik pripada i radnog mjesta na kojem se nalazi. Kod grupnih standarda obino su u pitanju aktivnosti vezane za odreenu fazu u reprodukciji ili poslovnoj funkciji. Kod grupnih standarda takoe postoji odreena odgovornost za nastajanje trokova koja se vezuje za poslove koje obavlja grupa radnika. U proizvodnoj fazi neizostavno treba razlikovati koliinske i cjenovne standarde. U proizvodnu fazu svakako spadaju i standardi utvreni za opte trokove proizvodnje

23

Diplomski rad Danijela Jovanovi (pogonska reija). Na analogni nain utvruju se standardni trokovi i za opte trokove uprave i prodaje. Standardni trokovi mogu se razlikovati i u zavisnosti od stepena eljene ekonominosti. Tako se mogu utvrivati: 4 (1) standardi za teoretsku, maksimalnu ili idealnu ekonominost, (2) standardi uspjene, dostine ekonominosti i (3) standardi prosjene ekonominosti. *** Standardi druge vrste imaju najveu praktinu primjenu za kontrolu trokova. Ovi standardi predstavljaju i cilj koji se normalno moe ostvariti pa se zbog toga smatraju kao adekvatno mjerilo ekonominosti, a odstupanje stvarnih trokova od standarda ove vrste definitivno se mogu tretirati kao rezultat zalaganja ukoliko su pozitivna ili nedovoljnog zalaganja ukoliko su negativna. Takoe postoji podjela i na bazine, tekue i idealne. Bazini standardi slue iskljuivo kao mjerilo ili normala kojom se porede planski i stvarni trokovi. Ti se trokovi po pravilu ne mjenjaju, osim u sluaju izmjenjenih uslova poslovanja (promjene proizvoda, promjena postrojenja i sl.) Tekui standardi se smatraju najrealnijim. Pri utvrivanju tekuih standardnih trokova polazi se od postojeih uslova poslovanja. Idealni standardni trokovi utvruju se na bazi idealnih uslova rada optimalno korienje kapaciteta, maksimalno zalaganje radnika, idealne organizacije i sl. Idealni standardni trokovi predstavljaju uvijek najnie trokove u okviru datih tehnikih, ekonomskih, organizacionih i drugih uslova poslovanja. Njihov znaaj je u tome to pokazuju cilj kome preduzea treba da tee da bi ga ostvarile.

4.3 Odstupanja od ekonominosti

Obino se u odreenim vremenskim intervalima (obraunskim periodima) uporeuju stvarni trokovi sa standardnim i pri tome e se utvrditi razlike koje znae efikasan, ekonomian ili neadekvatan ili neekonomian rad. Odstupanja stvarnih u odnosu na standardne trokove predmet su analitikog ispitivanja, i to ne samo u cilju kvantifikacije razlika u postignutoj ekonominosti, ve i zbog utvrivanja uzroka odstupanja, kao i u cilju preduzimanja potrebnih mjera za poboljanje ekonominosti i

I.Markovski, Trokovi u poslovnom odluivanju, Beograd, 1991.,str.30.

24

Diplomski rad Danijela Jovanovi sprjeavanje neeljenih trendova u troenju sredstava i rada. U literaturi vremenom je postala uobiajena sistematizacija odstupanja od standardnih trokova: 5 1) odstupanje zbog veeg ili manjeg utroka direktnih asova rada (odstupanja zbog produktivnosti) 2) odstupanje zbog promjene isplatne osnove kod direktnih linih dohodaka 3) odstupanje zbog veeg ili manjeg koliinskog utroka direktnog materijala (koliinsko odstupanja) 4) odstupanje odstupanje) 5) trokovno odstupanje optih varijabilnih trokova 6) asovno odstupanje optih varijabilnih trokova 7) trokovno odstupanje optih fiksnih trokova 8) odstupanje zbog veeg ili manjeg obima proizvodnje kod optih fiksnih trokova Prva etiri odstupanja odnose se na direktne trokove, a preostala etiri odstupanja na opte trokove. Kod direktnih trokova moe se praviti razlika izmeu tzv. koliinskih odstupanja i cjenovnih odstupanja. Koliinska odstupanja pokazuju efekte zbog veeg ili manjeg utroka asova rada ili koliine materijala. Ova se odstupanja dobijaju mnoenjem razlike izmeu stvarne i standardne koliine s istom, standardnom cijenom. Cjenovna odstupanja pokazuju efekte promjene cijena i dobijaju se mnoenjem stvarnog koliinskog utroka razlikom izmeu stvarne i standardne cijene. Odstupanja kod optih trokova dijelimo na odstupanja kod optih varijabilnih i odstupanja kod optih fiksnih trokova, koja se mogu grupisati po slinom kriterijumu kao i kod direktnih trokova, na asovna i trokovna odstupanja. Raunovodstvo odgovornosti predstavlja oblik lokalizovanja ovlaenja i odgovornosti za nastajanje trokova u okviru date organizacione strukture preduzea. U okviru datih ovlaenja, svaki je radnik odgovoran za stvarno nastale trokove, koje je prouzrokovao svojim radom. Naravno da via stepenica u organizacionoj strukturi povlai vea ovlaenja i ire podruje za kontrolu trokova. Informisanje o odstupanjima i uzrocima njihove pojave. Uzroci odstupanja mogu biti razliiti. Kod direktnog materijala, npr. cjenovna odstupanja mogu biti prouzrokovana neadekvatno procenjenim uslovima nabavke nabavne cijene, termina isporuke,
5

zbog

promjene

cijena

direktnom

materijalu

(cjenovno

I.Markovski, Trokovi u poslovnom odluivanju, Beograd, 1991.,str.70.

25

Diplomski rad Danijela Jovanovi koliina nabavke i sl. Koliinska odstupanja mogu se javiti kao rezultat korienja neadekvatnog materijala i substituta, odgovarajue ili neodgovarajue opreme i sl. asovno odstupanje zbog produktivnosti moe biti prouzrokovano brojnim uzrocima, npr. Neadekvatni materijal koji zahteva vei ili manji utroak rada, neadekvatna oprema, nepodesni uslovi na poslu, zamor radnika, itd. Takoe treba pomenuti da esto i u velikim iznosima pojavljenih odstupanja treba provjeriti i po potrebi korigovati same standarde, jer i netanost standarda moe biti pravi uzrok odstupanja. Jednom utvreni uzroci odstupanja mogu se kasnije grupisati prema odgovornosti lica ili odjeljenja koja su ovlaena za troenje odgovarajuih sredstava i rada. Informisanje o odstupanjima mora biti sistematsko i pogodno za razliite nivoe upravljanja i rukovoenja. Izvetaji o odstupanjima treba da budu klasifikovana po mjestima nastajanja, po uzrocima i po proizvodima, posebno za svaki vremenski interval. Informisanje o standardnim trokovima i njihovoj primjeni treba da se odlikuje kontinuitetom, fleksibilnou, efikasnou i racionalnou. Odreivanje razliitih prodajnih cijena za razliite kupce moe se omoguiti realizacija vee mase profita ili smanjenje gubitka. Granini trokovi mogu uspjeno da budu korieni za odreivanje razliitih cijena za razliite kategorije potroaa to predstavlja diferenciranje cijena. Uslov da se sprovede diferenciranje cijena predstavlja svakako mogunost da se izvri podjela kupaca. Faktor vremena se veoma esto koristi kao osnova za sprovoenje diferenciranja cijena. Npr. sezonski artikli ija se realizacija vri prema sezoni proizvoda. U toku sezone, a najee po isteku sezone, javljaju se vie puta sniavanja, velika sniavanja ili rasprodaja, ime se preduzee oslobaa nepotrebnih zaliha i trokova koji su vezani za zalihe. Pored diskriminacije cijena, javlja se i pojam diskriminacija kupaca, ije znaenje u literaturi nailaze na podvojena miljenja. Neki autori smatraju da prodajne cijene nisu diskiminatorske kada su odreene na bazi trokova preduzea. Ovi autori smatraju da su cijene diskriminatorske ak i kad su jednake za istu vrstu i kvalitet robe, ako je razliita udaljenost kupaca trokovi dopreme robe. Diskriminacija kupaca jedino se moe izbjei ako su prodajne cijene odreene na bazi graninih trokova. Podvajanje trita treba shvatiti kao prodaju istog proizvoda, na dva razliita trita, po razliitim cenama. Veoma pogodnim sredstvima za podvajanje trita radi diferenciranja cijena smatraju se rabat i neki 26

Diplomski rad Danijela Jovanovi drugi oblici popusta. Granini trokovi esto su korieni kao veoma efikasan instrument za diferenciranje cijena i diskriminaciju kupaca u inostranoj praksi. Dampingovane cijene na inostranim tritima predstavljaju karakteristian oblik diferenciranja cijena korienjem graninih trokova kao instrument obrauna radi poveanja finansijskog rezultata. Preduzea koja odreuju dampinke cijene na inostranim tritima, praktino pokrivaju cjelokupne fiksne trokove na domaem tritu, zbog ega su u poloaju diskriminacije nalaze kupci na domaem tritu.

27

Diplomski rad Danijela Jovanovi

5 EKONOMINOST KAO MJERILO POSLOVANJA

Analizirati produktivnost, ekonominost i rentabilnost znai analizirati tri oblika profitabilnosti, i to:6 tehniku profitabilnost ili produktivnost, koju saznajemo iz odnosa:

ekonomsku profitabilnost ili ekonominost (ekonomnost), koju saznajemo iz odnosa: prihodi / rashodi financijsku profitabilnost ili rentabilnost, koju saznajemo iz odnosa:

uspjeh / sredstva

Prema tome, analizirati produktivnost, ekonominost i rentabilnost znai analizirati profitabilnost prema njenim pojavnim oblicima, koji rezultiraju: o iz tehnike funkcije o iz ekonomske funkcije i o iz financijske funkcije

Upoznavi, dakle, oblike profitabilnosti prema njihovim funkcijama, saznali

6

I.Markovski, Trokovi u poslovnom odluivanju, Beograd, 1991.,str.40.

28

Diplomski rad Danijela Jovanovi smo na taj nain da oni predstavljaju rezultate ili uinke, i to: o produktivnost stepen tehnikog uinka o ekonominost stepen ekonomskog uinka i o rentabilnost stepen finansijskog uinka.

Sva ta tri oblika imaju neto zajedniko, ali se mnogo vie razlikuju.

Zajedniko im je upravo to to predstavljaju najvanije principe poslovanja te oblike i izvore profitabilnosti ostvarene primjenom tih principa u poslovnim funkcijama preduzea. o Razliitost se oituje najprije u razliitosti podruja i funkcija iz kojih pojedini oblik profitabilnosti proizlazi, a zatim i u nainu izraavanja brojanih veliina kojima se slue. Tako se: produktivnost izraava u naturalnim (koliinskim) jedinicama, a ekonominost i rentabilnost u vrijednosnim jedinicama.

Mellerowicz ukazuje na razliitosti: o u izboru brojanog izraavanja uinaka : dok, naime, rentabilnost

zanima samo cjelokupno ukamaenje investiranog kapitala, za mjerenje ekonominosti slue elementi uinaka dovedeni u kauzalni odnos s elementima prihoda; o u izboru odnosnih veliina: za prosuivanje stepena finansijskog

uinka to je uspjeh (dohodak, renta) koji je uloenim sredstvima (kapitalom) postignut dok se, naprotiv, stepen ekonomskog uinka prosuuje iz odnosa uloga (utroka) i rezultata (prihoda) uinaka.

Izmeu spomenutih veliina ne postoji funkcionalna zavisnost o Visoku rentu moe preduzee ostvariti i u preduzeu s neekonominim poslovanjem, npr. iz monopolnog poloaja na tritu.

29

Diplomski rad Danijela Jovanovi o Preduzee moe biti nerentabilno iako je ostvarilo visok stepen ekonominosti, npr. u sluaju zastoja u proi, odnosno u nemogunosti realizacije proizvodnje. o Ipak stepen ekonominosti redovno utie na stepen rentabilnosti, analogno kao to stepen proizvodnosti utie na stepen ekonominosti.

Mellerowicz primjeuje da nema smisla govoriti samo o produktivnosti rada i mjeriti proizvodnost samo na odnosu

U proizvodnji uestvuje vie faktora te ih sve treba ukljuiti u analizu produktivnosti. Ekonominost ima ne samo opti nego i relativni karakter. Ekonominost je opti ekonomski princip, koji dolazi do izraaja u ostvarivanju uinaka u svakom gospodarskom poretku. Ipak ekonominost ne moe biti sama sebi cilj, ve mora biti upravljena na neki odreeni cilj. Nema ekonominosti same po sebi, ali postoji ekonominost nabavki, proizvodnje, prodaje, uprave, organizacije, ispitivanja itd., dakle ekonominost neke aktivnosti, neke funkcije. Ekonominim i uspjenim moraju se smatrati i sva ona djelovanja koja: a) smanjuju mogui gubitak, b) spreavaju vei gubitak, ili c) poboljavaju odnos prihoda i rashoda, uinaka i trokova u odnosu na prijanja djelovanja.

Ispitujemo li koji faktori odreuju ekonominost, onda doznajemo da su to 30

Diplomski rad Danijela Jovanovi uglavnom tri faktora: o rad, o sredstva i o organizacija.

Za razliku od produktivnosti i ekonominosti, rentabilnost predstavlja mjerilo za odravanje i osiguranje finansijskih sredstava te nam pokazuje visinu ostvarenog ukamaenja tih sredstava. Pokazatelj sigurnosti i odravanja sredstava predstavlja financijski rezultat Ako je nemogue sredstva pomou ostvarenog financijskog rezultata odrati na potrebnoj visini, onda je nuno: ili sredstva smanjiti, ili ekonominost poveati. rentabilnost je pokazatelj poslovnosti preduzea, dakle cijelog njegovog kolektiva, a prije svega njegovog rukovodstva. Zato je pokazatelj rentabilnosti najvaniji skupni pokazatelj

31

Diplomski rad Danijela Jovanovi

6 MJESTO I PRISTUP ANALIZI EKONOMINOSTI

Dosledno usvojenom sistemu za analizu cjelokupnog poslovanja preduzea, mjesto ispitivanja i ocjenjivanja (analize) ekonominosti je u domenu ireg izraza rezultata poslovanja. Konkretnije, polazei od konanog rezultata poslovanja i stavljajui ga u prvi plan kome su podreena sva dalja kretanja u analizi, prema usvojenom sistemu, ostvareni rezultati poslovanja imaju svoj neposredni i blie uzrono- posledini posredni izraz, svoj kvantitativni i kvalitativni aspekt ekonomije poslovanja preduzea. Neposredni izraz konano ostvarenog rezultata poslovanja preduzea je u sferi realizacije (prodaje) proizvoda, usluga odnosno roba, iskazanih ostvarenim obimom ukupnog prihoda-realizovane proizvodnje i ostvarenom profitabilnosti prihoda. iri, posredniji izraz se odnosi jo i na ostvareni obim proizvodnje uinaka (proizvoda, usluga ili roba), njihove cjene kotanja, ire trokove- ekonominost. Dakle, ispitivanje i ocjenjivanje ukupne uspjenosti i l i neuspjenosti poslovanja preduzea i, u vezi sa tim, izvoenje iz analize opte ocjene (saznanja) o ostvarenom konanom rezultatu poslovanja, racionalno je omogueno analizom: ostvarenog obima prometa i ostvarenog obima proizvodnje, kao kvantitativnih izraza konano ostvarenih rezultata i profitabilnosti (rentabilnosti) prometa- realizacije i ekonominosti proizvodnje, kao kvalitativnih aspekata konanog rezultata poslovanja preduzea. Prema tome, na pitanje gdje je mjesto analize ekonominosti (trokova u konceptu usvojenog sistema za analizu poslovanja preduzea, odgovor je jasan. Pravo mjesto analize ekonominosti je primarno locirano uz analizu ostvarene proizvodnje kao njen kvalitativni izraz odnosno aspekt ekonomije preduzea. Oigledno, kao to profitabilnost (izdanost) prodaje- obim prometa (realizacije) jeste njegova kvalitativna strana, tako je i ekonominost kvalitativna strana ostvarenog obima proizvodnje, kao kvaliteta ekonomije poslovanja preduzea. Shodno tome, nakon analize ostvarenog obima prometa sledi analiza ostvarene profitabilnosti (rentabilnosti), a potom, analiza ostvarenog obima 32

Diplomski rad Danijela Jovanovi proizvodnje i analiza ostvarene ekonominosti poslovanja preduzea. Time se u usvojenom sistemu za analizu cjelokupnog poslovanja jasno razgraniavaju ova etiri podruja analize, razliite sadrine, ali i meusobno povezuju u sklopu ire analize konanog rezultata, to je metodoloki nuno i od neprocjenjive vrijednosti za pravilno zapoinjanje, odvijanje, zaokruivanje analize svakog od naznaenih podruja, pojedinano i u sklopu sistema u cjelini. Zapravo time se stvaraju uslovi i obaveza za definisanje teorijsko- metodolokih postavki kojima se razvija racionalan sistem za svako podruje u cjelokupnom sistemu analize, pa i organizovani pristup i odvijanje analize ekonominosti. Cilj je postii predmetno jasnu analizu ekonominosti, racionalno usmjerenu, osloboenu eventualnih improvizacija i nagaanja, poduprtu sa to je mogue viim stepenom sigurnosti i preciznosti u ispitivanju trokova i izvoenju zakljuaka o ostvarenoj ekonominosti. Ekonominost odnosno trokovi kao njen predmet analize se ispituju i ocenjuju primarno u sklopu analize proizvodnje, kao kvalitativni aspekt njenog sagledavanja, a potom, dovode u uzrono-posledini odnos sa konano ostvarenim rezultatom- efektivno iskazanim ostvarenim obimom prometa (prihoda, realizacija uinaka) i njegovom profitabilnou (stopom ostvarenja finansijskog rezultata). Sumarno reeno, analizom ostvarenog obima prometa i profitabilnosti (rentabilnosti) prometa- prodaje uinaka: potom, analizom ostvarenog obima proizvodnje uinaka odnosno trokova i ekonominosti te proizvodne, definitivno se zaokruuje ostvarivanje rezultata poslovanja preduzea u svom irem efektivnom izrazu. Najee se ekonominost vidi iz odnosa: o prihoda prema rashodima, o smatra se da je ekonominost to vea to vie prihodi premauju rashode, dakle to je kvocijent vei od 1, ovakvo shvatanje ekonominosti se moe razumjeti kao maksimiranje prihoda ili izdanost prihoda, dakle tada bi to bilo isto to i rentabilnost. Rentabilnost, naime, nije nita drugo nego upravo izdanost prihoda u odnosu na uloena sredstva. To bi znailo da su najekonominija ona preduzea koja ostvaruju najvei prihod bez obzira na koji nain Takvo shvatanje ekonominosti znailo bi odbaciti osnovni princip racionalnosti, koji vrijedi za svaki rad, a dolazi do izraaja u tedljivosti i u nastojanju da se s minimalnim ulozima ostvaruju najbolji uinci. 33

Diplomski rad Danijela Jovanovi Teite treba da bude usmjereno na unutranji rad preduzea, na njegove pogone, pa e prema tome onda i odnos prihodi-rashodi predstavljati samo pogonski koeficijent. Ekonominost e pak predstavljati stepen tedljivosti i stepen proizvodnji uinaka. Cilj je analize ekonominosti utvrditi faktore koji utiu na ekonominost te proizvodnje uinaka. U sutini ova analiza predstavlja mjerenje i analizu uinaka, a to u stvari znai obuhvatiti veliine i rezultate djelatnosti, prikupljati tane brojane podatke za prosuivanje ostvarenih zadaa i pojedinanih radnih uspjeha, da bi se pri tom saznalo koji elementi koe, a koji unapreuju rad. Prema tome, osnovni zadaci ovih izlaganja sastojat e se u tome da nas upoznaju: o s metodikom ove analize, o s mjerenjem ekonominosti, o s pokazateljima ekonominosti, o s problematikom analize prihoda i rashoda, Analiza ekonominosti moe biti takoer: prethodna i naknadna, jednokratna i tekua. prethodna se preklapa s jednokratnom i naknadna s tekuom analizom. Jednokratna analiza je prigodna analiza ekonominosti i starija je od tekue pa se upotrebljava u preduzeu za najrazliitije gradacije. Vanost tekue analize sastoji se u njenu svojstvu da poslui kao kontrolni i upotrebljivi instrument u racionalnom ostvarivanju uinaka. izdanosti pri

34

Diplomski rad Danijela Jovanovi Pri tom raunovodstvo preduzea odlino slui, jer prerauje masu brojanih podataka, a s sve to sa svrhom da bi se saznao stepen ekonominosti u ostvarivanju uinaka. Na taj nain moe se sa stanovita ekonominosti ispitati i prosuditi: o kapacitet i njegovo iskoritenje, o proizvodni program, o organizacija proizvodnje, o organizacija prodaje i uprave, o unutranji transport i dr.,

Analiza ekonominosti vri se prema Mellerowiczu u dva stepena: o obuhvatanjem mjeriti, o iznalaenjem mjerila uporedivih veliina. Pri iznalaenju tih mjerila najmanje e nam posluiti apsolutni brojevi (npr. pri usporedbi brojeva prometa), a u znatno veoj mjeri relativni. Kao uporediva mjerila dolaze u obzir naelno tri veliine, i to: o ostvareni brojevi iz prolosti: vlastitog preduzea, drugih preduzea, i procjenjivanjem veliina objekata koje treba

o prosjeci iz ostvarenih brojeva iz prolosti: vlastitog preduzea, drugih preduzea,

35

Diplomski rad Danijela Jovanovi o objektivno utvrene znanstvene norme (standardni brojevi).

Iz tih veliina izraunavaju se mjerila kao odnosni brojevi koji predstavljaju mjerila ekonominosti. Kao kvantitativna analiza dolazi analiza ekonominosti do izraaja u komparaciji, i to: o u vlastitom preduzeu, o uporedjivanjem raznih vremenskih perioda, o uporedjivanjem ostvarenog s predvienim; o uporedjivanjem meu preduzeima. Kao kvalitativna analiza dolazi analiza ekonominosti do izraaja u ralanjivanju analitike materije u koliine i u novane vrijednosti. Tako se npr. trokovi i prihodi ralanjuju u koliinske i vrijednosne faktore, da bi se na taj nain upoznao i eliminisao utjecaj vrijednosti, a koliine se dalje ispituju u analizi proizvodnosti. Utvrivanjem i procjenom visine trokova i prihoda i njihova meusobnog odnosa elimo saznati njihovu zavisnost. Usporedjivanje rezultata periodikih analiza i tendencija njihovog razvoja omoguuju nam pokazatelji izraeni u indeksnim brojevima. Koristei se indeksnim brojevima u analizi, treba, meutim, uz nesumnjive prednosti, koje oni imaju, misliti i na nedostatak, koji se sastoji u uticaju izbora osnove, koja se zato uzima kao idealna ili normirana veliina.

6.1 Mjerenje ekonominosti

Ve smo konstatovali da iz odnosa rashodi-prihodi saznajemo koeficijent pogona, ali nipoto stepen ekonominosti, jer su u tom odnosu sadrani i vanjski uticaji.

36

Diplomski rad Danijela Jovanovi Stepen ekonominosti moemo saznati samo iz odnosa ostvarenih veliina s normiranim (planiranim), tako da ustanovimo: o kako se prema odreenom prihodu odnosi ostvareni rashod u poredjenju s normiranim rashodom, jer time saznajemo stepen tedljivosti, ili o kako se prema odreenom rashodu odnosi ostvareni prihod u poredjenju s normiranim prihodom, jer time saznajemo profitabilnosti. Mjerenje ekonominosti sastoji se, dakle, u dvostrukom postupku, jer se prvim postupkom odreuje odnos izmeu prihoda i rashoda a zatim drugim postupkom vri poredjenje ovog odnosa s normiranim. Od tih veliina, odnosno od njihove vjerodostojnosti i tanosti, zavisi, dakle, utvrivanje stepena tedljivosti i profitabilnosti, pa prema tome onda i stepen ekonominosti. Mjerilo prosuivanja stepena ekonominosti moe prema Vielu biti samo optimum prihoda prema odreenim rashodima ili rashoda prema odreenim prihodima. optimum saznajemo iz odnosa: o normiranog prihoda (Pn) i ostvarenog rashoda (Ro), ili iz odnosa o ostvarenog prihoda (Po) i normiranog rashoda (Rn), a to znai: optimalni prihod uz nastali rashod i optimalni rashod uz nastali prihod, dakle, izraeno formulom: stepen

37

Diplomski rad Danijela Jovanovi

38

Diplomski rad Danijela Jovanovi Ne moe se istovremeno postii norma i u prihodu i u rashodu, jer bi to znailo raditi s formulom sastavljenom od samih nepoznanica. Budui da odnos: o Po : Ro predstavlja pogonski koeficijent, a o Pn : Ro norma prihod, dobivamo

Stepen ekonominosti dobivamo poredjenjem odnosa ostvarenih rashoda i prihoda s odnosom optimalnih rashoda i prihoda. Prema tome, ta se formula reducira na jednainu Po : Pn, koja odgovara stepenu izdanosti.

Prosuujemo li pak stepen ekonominosti prema formiranju rashoda, onda tome odgovara formula:

dakle, formula se reducira na Rn : Ro, a ta odgovara stepenu tedljivosti.

Iz toga moemo zakljuiti da se stepen ekonominosti sastoji od dvije komponente: o od stepena izdanosti i o stepena tedljivosti, pa se stoga u te obje komponente i izraava.

Diplomski rad Danijela Jovanovi Objasnimo, dakle, na konkretnom primjeru (prema Vielu) izraunavanje stepena ekonominosti u spomenutim komponentama:

6.2 Pokazatelji ekonominosti

U vezi s mjerenjem ekonominosti namee se pitanje: koje brojane veliine dolaze u obzir kao objekti poredjenja? Neemo pogrijeiti ako ustvrdimo da su to one veliine koje na racionalnost procesa u preduzeu utiu povoljno ili nepovoljno, dakle ekonomino ili neekonomino. Viel nam daje sistematsku podjelu takvih veliina (po vrijednosti i koliini) koje dolaze u obzir kao objekti i kao mjerila za poredjenje. U objekte usporeivanja svrstava: 1. Rashode ili trokove a) po vrijednosti: pogonski rashodi, materijalni rashodi, plate, kamate, otpisi, rashodi za odravanje, 40

Diplomski rad Danijela Jovanovi vlastiti trokovi (c. k.), trokovi izrade, trokovi proizvodnje; b) koliinski: utroak materijala, radni sati, proizvodni sati, sati zastoja, sati radnog mjesta; 2. Prihode a) po vrijednosti: prihod, utrak od prodaje, promet od prodaje za gotovo, promet od prodaje na kredit; b) koliinski: ralanjivanje analogno po vrijednosti.

Mjerila za poredjenje svrstava spomenuti autor takoer u dvije skupine, i to u: 1. Statika mjerila a) po vrijednosti: imovina preduzea, osnovna imovina, obrtna imovina stanje skladita, stanje dunika, stanje platenih sredstava, radni kapital, vlastiti kapital, tui kapital, stanje vjerovnika, stanje naloga; b) koliinska: broj zaposlenih, broj pogonskih jedinica, koliina skladita; 2. Dinamika mjerila a) po vrijednosti: 41

Diplomski rad Danijela Jovanovi rashod, prihod, utroak, iznos kupnje; b) koliinska: koliina kupnje koliina proizvodnje koliina prodaje sati rada i strojeva.

Iz tih i drugih veliina, dovodei u odnos objekte s odgovarajuim mjerilima, dobivamo kvocijente koji izraavaju usporedbu u odnosu dovedenih veliina, a predstavljaju indikatore ili pokazatelje ekonominosti, kojima se koristimo pri analizi. Analogno koliinskom i vrijednosnom izraavanju veliina objekata i mjerila usporeivanja, moemo i iz njih dobivene pokazatelje izraziti koliinski i po vrijednosti. Mellerowicz je sve pokazatelje podijelio u ove tri skupine: 1. 2. 3. pokazatelji ekonominosti, pokazatelji uinaka, pokazatelji iskoritenja pogona.

42

Diplomski rad Danijela Jovanovi

1. Pokazatelji ekonominosti (u uem smislu) jesu:

2.Pokazatelji uinka su:

3. Pokazatelji iskoritenja pogona su:

43

Diplomski rad Danijela Jovanovi

Zakljuak
Ekonominost treba mjeriti odnosom proizvodnih uinaka izraenih u finansijskim podacima /prihodima/ i utroenih faktora proizvodnje ili usluga takoe u finansijskim podacima /rashodima/. Kad je taj odnos, odnosno koeficent vei od 1, znai da su prihodi vei od rashoda i da se ostvaruje pozitivan finansijski rezultat ili ekonominost poslovanja. Vai i obratno, kad je odnos, odnosno koeficent manji od 1, znai da su prihodi manji od rashoda i da se ostvaruje negativan finansijski rezultat ili negativna ekonominost poslovanja. Treba ipak upozoriti da kod finansijskog iskazivanja ekonominosti mijenjanje koeficijenta ekonominosti moe biti posledica ili varijacija u koliinama ili varijacija u cijenama. Naprimjer, koliinski ili fiziki mjerena ekonominost moe se poveati, ali ako prodajne cijene padaju, finansijski izraena ekonominost je u padu. Isto tako, mogu se ostvariti i odreene koliinske utede u faktorima proizvodnje ili usluga, ali to po sebi ne znai da e se finansijski mjerena ekonominost poveati. Naime, koliinske utede mogu se posve neutralizovati zbog poveanih nabavnih cijena faktora proizvodnje ili usluga. Kod nas najei pokazatelji ekonominosti poslovanja su ekonominost ukupnog poslovanja (ukupni prihodi/ukupni rashodi), ekonominost prodaje (poslovni od prihodi/poslovni rashodi), ekonominost finansijskih aktivnosti (prihodi

finansiranja/rashodi finansiranja) i ekonominost vanrednih aktivnosti (izvanredni prihodi/izvanredni rashodi). U svakom sluaju, koeficijent vei od 1 znai i pozitivnu ekonominost, a manji od 1, negativnu ekonominost. Meutim, za objektivnu analizu ekonominosti potrebno je utvrditi i razloge koji su doveli do odreenih koeficijenata,

44

Diplomski rad Danijela Jovanovi pri emu treba ukljuiti, naprimer i neke koliinske ili fizike podatke, stope inflacije i sl.).

Literatura
1.I. Samardi, Mirjana Medojevi, Racunovodstvo, Beogradska poslovna qkola, Beograd, 2008. 2.B. Sari, Produktivnost, ekonominost, rentabilnost,www.effect.hr, 2005. 3.I.Markovski, Trokovi u poslovnom odluivanju, Beograd, 1991. 4.Berberovi ., unji-Beus M., Ekonomika preduzea, Sarajevo, 2005. 5. www.vps.ns.ac.rs 6.Z.Todorovi, Mjerila uspjenosti poslovanja,www.efbl.org

45