Posavska Buna Iz 19 Stoljeca PDF

Princip provenijencije i kreiranje -Razkorak izmeu arhivske teorije i ...
III GRAA
365
erim Rastoder, Doc.dr. Izet aboti
erim RASTODER Doc. dr. Izet ABOTI
POSAVSKA BUNA IZ 1836. GODINE

Abstrakt: Pokuaji Uzviene Porte na sprovoenju reformi u Bosanskom ejaletu tokom prve polovine XIX stoljea, nailazili su na veliki otpor, koji je ostao prisutan i nakon sloma Pokreta za autonomiju Bosne (1831.-1832.). Na osnovu izvorne grae prikazane su okolnosti i uzroci Posavske bune iz 1836. godine. Pri tome je posebno naglaen utjecaj protjerivanja bonjakog stanovnitva iz prekodrinskih nahija Jadra i Raevine (koje su tokom 1834. godine prikljuene Kneevini Srbiji) na ovu bunu. S obzirom da je na elu ove pobune bio bijeljinski muteselim Ali-paa Fidahi, inae jedan od najodanijih prijatelja i suboraca Husein-kapetana Gradaevia, ova pobuna protiv centralne vlasti se moe raunati kao svojevrsni nastavak Pokreta za autonomiju Bosne. Kljune rijei: Posavska buna, Ali-paa Fidahi, Osmansko carstvo, Bosanski ejalet, Uzviena Porta, knez Milo Obrenovi, Kneevina Srbija, Osman-paa Sulejmanpai, Mahmud-paa Fidahi, Mahmud-paa Tuzlo, Davud-paa, Mehmed Salih Vedihi-paa. Uvod Tokom prve polovine XIX stoljea, Uzviena Porta je reformskim mjerama nastojala ozdraviti Osmansko Carstvo, koje se nalazilo u ii interesovanja velikih evropskih sila u prvom redu Rusije. Utjecaj Rusije na rjeavanju Istonog pitanja u odnosu na Bosanski ejalet bio je izraen u prinudi Uzviene Porte da Srbima iz Smederevskog sandaka, posljednjim u nizu hatierifa iz novembra 1833. godine prizna izvjesnu autonomiju pod nazivom Kneevina Srbija. Ovo pitanje, koje se protezalo od Bukuretanskog mira iz 1812. godine, nakon to je ponovo aktualizirano odredbama Jedrenskog mira iz 1829. godine, najdirektnije je utjecalo na iniciranje Pokreta za autonomiju Bosne (1831.-1832.), na ijem elu se nalazio Husein-kapetan Gradaevi. Meutim, ni nakon sloma ovog pokreta bosanski prvaci se nisu pokoravali nastojanjima Uzviene Porte u sprovoenju daljih reformskih mjera. U vezi s tim, na cijelom prostoru Bosanskog ejaleta dolazilo je do novih (sinhronizovanih) pobuna protiv centralne vlasti. Pobuna koju je poveo bijeljinski muteselim Ali-paa Fidahi u irem rejonu Posavine 366
Posavska buna iz 1836. godine
tokom 1836. godine, (ako se ima u vidu sastav njegovih pristalica) moe se direktno povezati sa protjerivanjem Bonjaka iz prekodrinskih nahija Jadra i Raevine. Opravdanje za takav zakljuak lei u injenici da je knez Milo Obrenovi suprotno odredbama sultanova hatierifa iz novembra 1833. godine (zahvaljujui podmiivanju beogradskih vezira) izvrio nasilno protjerivanje nesrpskog stanovnitva tokom 1833. i 1834. godine. S druge strane, stav Miloa Obrenovia prema Posavskoj buni iz 1836. godine, bio je slian kao i prema Pokretu za autonomiju Bosne (1831.-1832.), tj. on je bio na strani sultana. Pored protjerivanja bonjakog stanovnitva, u kontekstu teme treba naglasiti injenicu da je Uzviena Porta vrlo esto na dunosti bosanskih valija, postavljala beogradske vezire, koji su dobrim dijelom bili pod utjecajem politike kneza Miloa, a koja se u odnosu na Bosanski ejalet pored pridobijanja pravoslavnog stanovnitva, oitovala u nastojanjima slabljenja utjecaja i samostalnosti bosanskih institucija. Utjecaj protjerivanja bonjakog stanovnitva iz Jadra i Raevine (1833.-1834.) na prilike u Bosanskom ejaletu Nakon sloma Pokreta za autonomiju Bosne (1831.-1832.), ivot u Bosanskom ejaletu se samo prividno vratio mirnim tokovima. Kazne koje su izreene za odmetanje od sultanove vlasti bile su dosta blage, pri emu su mnogi prebjegli na austrijsku stranu. Tokom ljeta 1832. godine vratili su se svojim kuama. Bosanski valija Mahmud Hamdi-paa je pored konfiskovanja imanja Husein-kapetana Gradaevia to isto uradio i sa posjedom Mustafa-age Zlatara uz obrazloenje da je ostao do kraja izdajnikom vjere i drave s Husein-kapetanom u njegovoj pobuni (...).1 Meutim, treba naglasiti da slom Pokreta za autonomiju Bosne (1831.1832.), nije znaio prihvatanje sultanovih reformi, a naroito odbacivanje ideje o autonomiji Bosne. Naime, ta ideja je ostala otvorena sve do pacifikacije Bosanskog ejaleta, od strane Omer Lutfi-pae (1850.-1852.). Upornom insistiranju Porte na sprovoenju reformi, odupirali su se i sada, kao i ranije, bivi kapetani i ajani. Njima se od 1834. godine prikljuio i manji broj nezadovoljnih spahija, zbog pokuaja prevoenja u poseban korpus, pod nazivom suvari redifa (konjika rezerva).2 Dodatno nezadovoljstvo prema Uzvienoj Porti u Bosanskom ejaletu, bilo je povezano sa sve eim angairanjem albanskih plaenika u ovoj provinciji. Sve su to bili
1 Salih Sidki Hadihuseinovi-Muvekkit, Povijest Bosne, (dalje: SS Muvekit, , knj. II, Sarajevo, 1999., 943-944. (Povijest Bosne). 2 Ahmed S. Alii, Ureenje Bosanskog ejaleta od 1789. do 1878. godine, Sarajevo, 1983., 21. Veina bosanskih spahija nakon ukidanja timarskog sistema nije pristala da bude prevedene u andarmerijske snage, kako je to uinjeno u drugim provincijama Osmanskog carstva. Oni su takvu odluku smatrali poniavajuom i zahtijevali da i dalje vre vojnu slubu, tako je samo dio bosanskih spahija uvrten u Suvari redifu.
367
razlozi novih pobuna, pri emu su se najvie bunili krajiki prvaci, ali i drugi. Jedna od znaajnijih pobuna (ili pokreta), protiv centralne vlasti bila je i ona iz 1836. godine u Posavini, koju je predvodio Ali-paa Fidahi.3 Razlog ove pobune bio je kao i ranije otpor reformama, uz dodatni problem koji je bio povezan sa naseljavanjem velikog broja bonjakih porodica protjeranih iz Kneevine Srbije. Uslijed tih, i niza drugih potekoa u Bosanskom ejaletu, sultan Mahmud II nastavio je sa praksom, estih smjena valija. Tako je u periodu od 1833. do 1860. godine, dunost bosanskog valije obnaalo 17 namjesnika, to znai da su se namjesnici u prosjeku smjenjivali u roku kraem od dvije godine.4 Jedna od neposrednih posljedica guenja Pokreta za autonomiju Bosne, bila je ukidanje kapetanskih i ajanskih poloaja, pri emu su upravni poslovi kapetana povjereni muteselimima, kao valijinim zastupnicima. Iako su na te poloaje uglavnom postavljana lica iz kapetanskih porodica, oni su, ipak, bili samo obini dravni inovnici koji su podlijegali smjenjivanju.5 Tako je Ali-pai Fidahiu, nakon povratka iz prognanstva (Slavonije i Stambola), 1833. godine, na upravu povjeren bijeljinski muteselimluk.6 Inae, valija Mahmud Hamdi-paa se kratko zadrao na vezirskom poloaju, tj. do 24. juna 1833. godine, kada ga je naslijedio novi valija Davud-paa,7 koji je neto kasnije, tj. 27. septembra 1833. godine, stigao u Sarajevo, smjestivi se u konak Mustafa-age Zlatara. On je u Sarajevu doao bez vojske, glasno istiui da je na taj nain poslan u Bosnu da Bonjake k otaeskoj milosti sultana blie privede, i uvjeri ih da se on za sve svoje podanike milostivo i velikoduno stara.8 Prikljuenjem bosanskih nahija Jadra i Raevine Kneevini Srbiji, granica izmeu Bosanskog ejaleta i Kneevine Srbije, postala je (kao historijska mea) rijeka Drina.9 Meutim, od tog vremena srpska velikodravna nacionalna ideologija, je teila teritorijalnom ekspanzionizmu uope, a prema Bosanskom ejaletu (a od 1878. Bosni i Hercegovini).10
3 Galib ljivo, Omer Lutfi-paa u Bosni i Hercegovini 1850.-1852., (dalje: G. ljivo, Omer Lutfi-paa), Teanj, 2007., 24-36. 4 Safvet beg Baagi-Redepai, Kratka uputa u prolost Bosne i Hercegovine (od g. 1463.-1850.) (dalje S. Baagi, Kratka uputa)., Sarajevo 1900., 183. 5 Hamdija Kreevljakovi, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1980., 203. 6 Husnija Kamberovi, Begovski zemljini posjedi u Bosni i Hercegovini od 1878. do 1918. godine, Zagreb, 2003., 419-424. Inae, prije tog vremena svi kapetani iz porodice Fidahi bili su vezani za Zvorniku kapetaniju. Ali-paa Fidahi je u Bijeljini sagradio prostranu kuu, a njegovi potomci kasnije su se prozvali Paiima. 7 S. Baagi, Kratka uputa..., 53. 8 Dragoslav Stranjakovi, Buna Srba hriana u Bosni 1834. godine, Godinjica Nikole upia, Knj. XL, Beograd, 1931., 121-169. 9 S. S. H. Muvekkit, Povijest Bosne., 955. Tako su od ljeta 1834. godine, jedino kasabe Mali Zvornik i Sahar na desnoj obali Drine ostale u sastavu Zvornikog sandaka, tj. Bosanskog ejaleta. 10 Esad Zgodi, Ideologija nacionalnog mesijanstva, Sarajevo 1999., 201-217.
368
Jedno od kljunih pitanja XIX stoljea u odnosima izmeu Srba iz Smederevskog sandaka, tj. od 1833. godine Kneevine Srbije i Bosanskog ejaleta odnosilo se na iseljavanje, bolje rei istrebljenje muslimanskog stanovnitva i stvaranje etniki iste srpske drave.11 Naime, na prostoru Smederevskog sandaka, poetkom XIX stoljea, ako se izuzmu osmanski vojni garnizoni, svi ostali muslimani bili su junoslavenskog etnikog porijekla. Uslijed migracija stanovnitva u XVII i XVIII stoljeu, veliki broj Bonjaka iz Semberije i Hercegovine se odselio u abac, odnosno Uice.12 Potpuno iseljavanje iz Jadra i Raevine, zapoeto mnogo ranije okonano je tokom 1834. godine. Iako je posljednjim u nizu hatierifa izdatim Srbima u Smederevskom sandaku od novembra 1833. godine, rok za iseljavanje muslimanskog stanovnitva bio pomjeren sa jedne na pet godina. Naime, knez Milo Obrenovi, je to postigao, tako to je odravao jako dobre odnose sa beogradskim vezirima, kako Husein-paom, tako i Vedihi-paom, nerijetko im dajui finansijska sredstva.13 Prema Radou Ljuiu u Jadru je krajem tree decenije XIX stoljea bilo oko 267 muslimanskih kua. Od tog broja u Lipnici 35, Loznici 150 i Lenici 82, dok je u Raevini sa Krupnjom i Medenikom bilo 155 muslimanskih kua. Procjenjuje se da je u ove dvije nahije ivjelo oko 3.000 muslimana. Dodamo li ovom broju ostala muslimanska naselja Podrinja, gdje je do 1834. godine ivjelo treina muslimana, onda je broj protjeranih bio oko 8.000 lica. Prema istraivanju Jusufa Mulia ukupno je u Kneevini Srbiji bilo oko 10.000 Bonjaka, od ega u Beogradu etiri, Uicu dvije, upriji hiljadu, Smederevu osam stotina, itd.14 Prema pisanju Grgura Jakia u periodu od 1830.-1834. godine iz 28
11 Mehmedalija Boji, Historija Bosne i Bonjaka (VII-XX vijek)(dalje: M. Boji, Historija Bosne), Sarajevo, 2001., 442. Tako Boji, pozivajui se na istraivaa sudbine muslimana u Evropi uru Degana napominje da su i nove balkanske drave, prema muslimanima postupale: srednjovjekovnim metodama i svim silama nastojale da svoju teritorju oiste od muslimana, koji su po porijeklu i jeziku veoma esto bili njihova braa, i da se na taj nain osvete za vjekovni otomanski zulum. 12 M. Boji, Historija Bosne.., 442. Tako Boji dolazi do jedne interesantne spoznaje, a vezana je za odnos jednog od utemeljivaa srpske nacionalne ideologije Dositeja Obradovia. Naime, on je jo Karaoru 10. avgusta 1806. godine predlagao: Savetujem vam da sve one Turke koji nisu vojnici ne izgonite i ne protjerujete iz vaeg otestva. Spahije, janjiare i jednom reju svu vojsku proterajte da ih nema (...) mirne trgovce, zanatlije, zemljoradnike, ubonike i svakoga Turina koji sam po sebi ivi i ne eli vladati rajom, ostavite ode u svojim domovima iveti (...). Meutim, srpski knez Milo i njegovi saradnici, oigledno nisu prihvatili te savjete. 13 Dravni Arhiv Republike Srbije Beograd (dalje: DARSB), fond Knjaevska Kancelarija (dalje: fond KK), XXXII, dok. br. 427. Konstantin Stojanovi knezu Milou, od 10. juna 1834. godine i odgovor kneza Miloa od 11. juna 1834. godine; DARSB, fond KK, XXXII, dok. br. 451. Konstantin Stojanovi knezu Milou, od 11. jula 1834. godine. Pored poklona, knez Milo je veoma esto i posuivao novac beogradskim vezirima. 14 Rado Ljui, Kneevina Srbija (1830.1839.), Beograd, 1986., 314-315; Jusuf Muli, Velika Srbija, Muslimani i Bosna, od poetka Prvog srpskog ustanka 1804. do poetka Drugog svjetskog rata 1941. godine, (dalje J. Muli, Velika Srbija) Sarajevo, 2006., 307.
369
sela jadarske i raevinske nahije iselilo se 204 domainstva. Ovi iseljenici su nastanili postojea naselja na podruju Zvornikog sandaka, i to kasabe Bijeljinu, Brko, Graanicu, Kladanj, Vlasenicu, Zvornik, Tuzlu, Modriu, itd.15 Meu bosanskim prvacima, najvie zatite protjeranim iz Kneevine Srbije pruali su upravo posavski muteselimi, Mahmud-paa Fidahi, Mahmud-paa Tuzlo, a posebno bijeljinski muteselim Ali-paa Fidahi. Oni su, takoer, iskazivali svoje nezadovoljstvo radu Komisije za razgranienje. Prema dosadanjim istraivanjima, smatralo se da granina linija nije bila tano precizirana.16 Upravo ta nepoznanica, ukljuujui jako prisan odnos kneza Miloa sa Husein-paom i Vedihi-paom, ostavila je prostor ovoj komisiji, da se Kneevini Srbiji prikljui vei dio teritorije, od one koju je Uzviena Porta odobrila. Tu situaciju su koristili Srbi, sa prostora koji nisu trebali biti prikljueni Kneevini Srbiji (tako to su raznim dopisima od knez Miloa), zahtijevali prikljuenje njihovih krajeva Kneevini Srbiji.17 Upravo ovako stanje je utjecalo, da je sredinom jula 1834. godine, u Sokolu dolo do otvorenih sukoba, praenih pucnjavom izmeu Miloevih pristalica i Muslimana nad kojim je vren pritisak da bez prodaje i pravine naknade napuste svoje domove i imanja. Meutim, iako je beogradski vezir Vedihi-paa dopisom upozorio kneza Miloa na rok od pet godina za iseljavanje muslimanskog stanovnitva, knez Milo je u namjeri da se iseljavanje odmah sprovede, beogradskom veziru uputio peke (drva, 20.000 oka brana i druge potreptine), na to je vezir kneza Miloa blagodario i na taj nain priznao faktiko stanje.18 Pobuna pravoslavne raje u Bosanskom ejaletu 1834. godine U okolnostima bespravnog protjerivanja muslimanskog stanovnitva iz nahija prikljuenim Kneevini Srbiji, pored odlazaka prema Krajini, bijeljinski muteselim Ali-paa Fidahi (kojeg je valija Davud-paa drao pod posebnom prismotrom), se angairao i na spreavanju nemira pravoslavnih kmetova, koji su iz pravca Kneevine Srbije podsticani na pobune. Da bi se
15 Grgur Jaki, Evropa i vaskrs Srbije (1804.-1834.), Beograd, 1933., 410; M. Boji, n. dj., 448. 16 DARSB, fond KK, XXXII, dok. br. 450. Konstantin Stojanovi knezu Milou, od 9. juli 1834. godine; Mirjana Marinkovi, Turci sa strane knezu Milou, fond knjaevske kancelarije. Dokumenti na turskom jeziku Arhiva Srbije, Beograd, 2009., 22. Beogradski muhafiz Vedihi-paa, je savjetovao knez Miloa da ne uri sa ureenjem granice prema Bosanskom ejaletu, tj. da saeka dolazak Husein-pae iz Vidina, koji je zajedno sa njim (knez Miloem- op.a) i bosanskim valijom Davud-paom trebao raditi na rjeavanju tog pitanja. Prema ovom dopisu, mapa za rjeenje granice nalazila se kod bosanskog valije Davud-pae. 17 DARSB, fond KK, XXXII, dok. br. 501. N.N knezu Milou, od 26. decembar 1833. godine. 18 DARSB, fond KK, XXXII, dok. br. 459. Konstantin Stojanovi knezu Milou, od 22. jula 1834. godine.
370
odupro tim namjerama, Ali-paa Fidahi je na Drini postavio strau. Tako je 9. februara 1834. godine, tj. samo sedam dana prije Miloevog sveanog objelodanjivanja hatierifa u Kragujevcu, uspio razbiti ubaenu grupu od desetak ljudi iz Mave, koju je u koordinaciji sa popom Jovicom, predvodio pop Pavle. Pop Pavle je ovu grupu po instrukcijama i uz znanje kneza Miloa trebao usmjeriti prema Banja Luci. Meutim, nakon to je Ali-paa Fidahi o tome obavijestio velikog serdara Vuleta Gligorijevia, on mu je neistinito odgovorio da knez Milo nije upoznat o ovim aktivnostima, te da e Srbija sprijeiti takve ispade.19 Meutim, srpski historiar V. Stojanevi, je na osnovu arhivske grae objavio veliki broj dokumenata, koji na najilustrovaniji nain potvruju djelatnost Srba iz Smederevskog sandaka, tj. od 1834. godine Kneevine Srbije, jo od poetka XIX stoljea na prilike u Bosanskom ejaletu, sa krajnjim ciljem prikljuenja ove provincije zamiljenom srpskom carstvu.20 Sultanov ferman izdat poetkom 1834. godine da se Bosanski ejalet ima reformisati, pojaao je redove nezadovoljnika.21 Pored agrarnih tereta i samovolja pojedinih lokalnih monika, posebno gradaakog i derventskog muteselima Ahmed-bega Gradaevia i Ali-bega Hadibegovia, u Posavini je dodatne potekoe predstavljalo prisustvo velikog broja beskunika, protjeranih iz Kneevine Srbije. Od strane posavskih prvaka, pod posebnom prismotrom bili su pravoslavni sveenici, za koje su sumnjalo da u dosluhu s knezom Miloem pripremaju podizanje pobune.22 Da su informacije o podizanju pobuna bile zaista tane, bilo je jasno ve poetkom 1834. godine, kada je pop Pavle sa pristalicama jaine oko jedne ete prikupljenim u Kneevini Srbiji, preao Drinu i kod Bijeljine pokuao podii ustanak. Meutim, taj pokuaj nije rezultirao uspjehom, ponajprije zahvaljujui intervenciji bijeljinskog muteselima Ali-pae Fidahia. U okolnostima, kada je knez Milo sprovodio aktivnosti na pripajanju est nahija, a kako bi izbjegao pogoranje odnosa s Uzvienom Portom, on se distancirao od ove grupe. Naime, on je pobunjenike koji su se uspjeli vratiti u Kneevinu Srbiju, meu kojima je bio i pop Pavle dao pritvoriti. Meutim, uslijed otkrivanja ove grupe dolo se do spoznaja o umijeanosti veeg broja pravoslavnih sveenika, meu kojima je bio i derventski paroh Jovica Ili, rodom iz Banja Luke. Tako kompromitirani pravoslavni sveenici, nisu imali
19 Galib ljivo, Bosna i Hercegovina 1827.-1849., Banjaluka, (dalje: G. ljivo, BiH 1827.-1849.), 1988., 256-307. 20 Vie o tome pogledati u: Vladimir Stojanevi, Obavjetajna sluba u Karaorevoj i Miloevoj Srbiji, knj. III, Beograd, 1964. 21 Aleksa Ivi, Ustanak popa Jovice Ilia (1834.), Zagreb, 1919., 3. 22 Slipievi Fuad, Pejovi Petar, Boji Mehmedalija, Stijepovi Nikola, Bune i ustanci u Bosni i Hercegovini u XIX veku, (dalje: Slipevi F., Pejovi. P, Boji M., Stjepovi N., Bune i ustanci)),Beograd, 1952., 44.
371
drugog izbora, ve to prije podii pobunu.23 Ta pobuna, koja je u historiografiji poznata kao Pop Joviina buna, otpoela je 4. marta 1834. godine.24 Inae, pobunjenici su zahvaljui podrci iz Kneevine Srbije, raspolagali sa odreenom koliinom naoruanja i municije. Do prvog oruanog sukoba dolo je 10. marta 1834. godine kod Podnovlja, nedaleko od Vujaka, u kojem su pobunjenici poraeni od bolje naoruane i organizirane vojske bosanskog valije iz derventskog i banjalukoga kraja.25 Tako je ova nepripremljena i prijevremeno zapoeta pobuna bila brzo uguena. Nakon njenog lokalizovanja, vojska Bosanskog ejaleta je u znak odmazde po derventskom kraju vrila odmazdu nad pojedinim pravoslavnim kmetovima. Neki od njih bili su fiziki likividirani, a neki pritvoreni. To je bio i razlog to je veliki broj pravoslavnog stanovnitva bjeao preko Save. Takvo stanje nije odgovaralo jednom broju spahija jer su ostajali bez kmetova, tj. radne snage na svojim imanjima, te su zahtijevali od pojedinih muteselima da se pojedinci povrate, obeavajui im zatitu.26 Prebjeglim licima, krajnje odredite i elja nije bio povratak, niti ostanak na austrijskoj teritoriji ve odlazak u Kneevinu Srbiju, gdje su po pristizanju najveim dijelom razmjeteni u Lenici i Loznici, tj. u prazne kue tek protjeranih Muslimana. Meutim, ove izbjeglice nisu bile zadovoljne samo sa smjetajem, ve su zahtijevale po jedan plac. Knez Milo im je izaao u susret i podijelio zemlju, ali uglavnom prostor koji su trebali sami kriti, kao i livade, ali ne u trajno vlasnitvo. Nezadovoljni takvim prihvatom, uz dodatnu pojavu epidemije, oni su zahtijevali ponovni povratak u Bosanski ejalet. Knez Milo im je dozvolio povratak svojim domovima.27 Valija Davud-paa se pored guenja Pop Joviine bune, angaovao i na daljem sprovoenju reformi. U tom cilju, on je izvjesno vrijeme boravio i u
23 F. Slipievi, P. Pejovi, M. Boji, N. Stijepovi, Bune i ustanci., 1952., 45. 24 G. ljivo, BiH 1827.-1849, 237-255. Pravoslavna raja je bila nezadovoljna kupljenjem zaostalih, a ne uveanih poreza. Tako je na primjer Ali-paa Fidahi odmah po povratku u Bosanski ejalet 1833. godine poeo prikupljati zaostale poreze u Bijeljini. 25 G. ljivo, Omer Lutfi-paa, 20-21; F. Slipievi, P. Pejovi, M. Boji, N. Stijepovi, Bune i ustanci., 45-46. U estokom sukobu u kojem je poginulo oko 300 pobunjenika i vojnika Bosanskog ejaleta, bio je i veliki broj ranjenih, meu kojima i pop Jovica, koji se uspio skloniti u Vujak, a potom i prebjei u Kneevinu Srbiju. 26 Hrvatski dravni Arhiv Zagreb (dalje: HDAZ), fond Slavonska generalkomanda (dalje: fond SgK), Prezidijalni spisi, dok. br. 143/1834. godine. Prema izvjetaju Brodske regimente tokom ovih dogaaja na austrijskoj strani je prebjeglo 276 pravoslavaca i dva Bonjaka. 27 Lazar elap, Neuspelo naseljavanje bosanskih izbeglica u Srbiji u doba kneza Miloa, Godinjak drutva istoriara Bosne i Hercegovine, Godina XI, Sarajevo, 1961., 278. Pukovnik Lazar Teodorovi je vrio koordinaciju njihovog povratka, koje se tokom 1836. godine poklopilo sa pobunom protiv centralne vlasti, pod vostvom Ali-pae Fidahia; DAZ, fond: SgK, Prezidijalni spisi, dok. br. 325/1838. godine. Prema izvjetaju sa podruja Banske vojne granice, veliki broj ovih izbjeglica je ostao na podruju Slavonije, dok se na prostoru Bosanskog ejaleta vratilo 161 pravoslavno lice i dva Bonjaka.
372
Mostaru kod hercegovakog mutesarifa Ali-pae Rizvanbegovia.28 Tako je poslije odranog vijeanja bosanskih i hercegovakih prvaka 28. decembra 1834. godine, objelodanjena bujuruldija stanovnitvu Bosanskog ejaleta, kojom je istaknuto da je sultan uveo novu vojsku, sa zadatkom da uva islamski narod i da takvu vojsku treba uspostaviti i u Bosni i u Hercegovini (...).29 Bijeljinski muteselim Ali-paa Fidahi je i dalje radio na spreavanju prelazaka velikog broja uhoda preko Drine, tj. iz Kneevine Srbije. Pored toga, on je i sam u vie navrata (s vojskom) prelazio na teritoriju Kneevine Srbije. Inae, najvei broj njegovih vojnika bili su prognanici iz Lenice, Lipnice i Loznice. Nakon to je 18. marta 1835. godine Ali-paa Fidahi pokuao prijei Drinu, nastala je pucnjava. Potom je procurila vijest da e knez Milo napasti Bijeljinu. Ta informacija je izazvala veliko uznemirenje kod naroda. U tim okolnostima prialo se da se Ali-paa Fidahi sprema na bjekstvo prema Tuzli.30 Ovaj spor je dobio tolike razmjere, da je bosanski vezir Davud-paa bio primoran da formira komisiju za pregovore sa Kneevinom Srbijom. Pukovniku Lazaru Teodoroviu, koji je predstavljao srbijansku stranu, bilo je posebno stalo da osigura uklanjanje Ali-pae Fidahia, ali do toga nije dolo.31 Pratei ovaj dogaaj, Glavni serdar srpske vojske Toma Vui Perii je 14. avgusta 1835. godine izvijestio kneza Miloa, da je bosanski valija Davud-paa, od Ali-pae Fidahia dobio odgovor po ovom pitanju, u kojem se Ali-paa Fidahi svim na svijetu zaklinje i preklinje da se nita dogodilo nije i da je sve u dobrom poretku, te da ne eli glavom platiti.32 Analizom dopisa koji je Toma Vui Perii uputio knezu Milou, da se zakljuiti da nije bilo rijei o prelasku nikakve vojske preko Drine, ve da su protjerani Bonjaci iz Sokola obilazili svoja ranija ognjita, te pri povratku navodno pljakali stoku. Kako bi to sprijeio knez Milo je naredio da im se ubudue zabrani prelazak, s desne strane Drine.33 Posavski prvaci su polovinom septembra 1835. godine, defilujui sa 500 konjanika, doekali novog vezira Mehmed Salih Vedihi-pau u Bijeljini.
28 Hamdija Kapidi, Ali-paa Rizvanbegovi i njegovo doba, Sarajevo, 2001., 68. 29 Hamdija Kapidi, Iz istorije Hercegovine, poetak vezirstva Ali-pae Stoevia, Gajret, br. 5, Sarajevo, 1933., 74. 30 G. ljivo, BiH 1827.-1849., 237-255. Zvorniki muteselim Mahmud-paa Fidahi je traio pismenu potvrdu iz Kneevine Srbije o tanosti te informacije. Odgovoreno mu je da to ine iz razloga da kazne hrsuze koje je titio Ali-paa Fidahi. 31 DARSB, fond KK, XXXVII, dok. br. 1094. Lazar Teodorovi knezu Milou, Lenica 10. maja 1835. godine. 32 DARSB, fond KK, XXXII, dok. br. 617. Toma Vui Perii knezu Milou, Beograd 14. avgusta 1835. godine. Ve putem ovog izvjetaja, knez Milo je saznao da je Vedihi-paa imenovan novim namjesnikom Bosanskog ejaleta, te da e Davud-paa putovati velikom dadom preko Novog Pazara. 33 DARSB, fond KK, VII, dok. br. 617. Knjaz Milo Tomi Vuiu Periiu, Kragujevac 9. avgust 1835. godine.
373
Naime, na ovom doeku svi velikai su nosili staru uniformu, osim Mahmudpae Fidahia koji je na glavi imao nizamski fes.34 Meutim, mnogo sveaniji ispraaj, od doeka bosanskih prvaka, Vedihi-pai je priredio knez Milo, pri odlasku iz Kneevine Srbije. Na putu za Bosanski ejalet, on je Vedihi-pai, na etiri konaita u Kneevini Srbiji priredio udobna gostovanja, kao i skelu za prelazak preko Drine.35 Posavska buna iz 1836. godine Novi valija Salih Vedihi-paa, je po dolasku u Sarajevo polovinom 1835. godine i zvanino ukinuo kapetanije i Bosanski ejalet podijelio na muteselimluke.36 Dosljedan u sprovoenju nizama, Vedihi-paa je nakon nekoliko poziva, uspio privoliti sve muteselime da se odazovu vijeanju prvaka, koje je odrano tokom januara 1836. godine u Sarajevu, pri emu je najdue zadrao one muteselime koji su se najvie opirali prihvatanju nizama, tj. Ali-pau Fidahia i Mahmud-pau Tuzlu.37 Mahmud-paa Fidahi je po povratku iz Sarajeva popisao 115 mladia za nizam, dok je Ali-paa Fidahi popisao samo 40 lica. Meutim, zbog dogaaja koji su slijedili nije ih uputio prema Sarajevu.38 Ve poetkom 1836. godine, prilikom prikupljanja nizama dolo je do nove pobune, protiv livanjskog muteselima Ibrahim-bega Firdusa. Poto valija slanjem 150 vojnika nije uspio uguiti pobunu, ona se prenijela i na bihako podruje. Da bi suzbio krajike pobunjenike, valija je 1. marta 1836. godine prema Krajini odluio uputiti Ali-pau Fidahia. Meutim, jo ranije se govorilo, da iza ovih pobuna, ustvari stoji moni Ali-paa Rizvanbegovi, te da je valija upuivanjem Ali-pae Fidahia, potvrdio svoje ubjeenje, da je on jedan od najveih protivnika nizama. Tako je i bilo, umjesto guenja, on je podsticao ovu pobunu, te na taj nain pripremao teren, za pobunu koju e lino kasnije povesti u Posavini.39
34 G. ljivo, BiH 1827.-1849, 318-319. U izvjetaju koji je uputio pukovnik Teodorovi knezu Milou, navodi se da Mehmed-paa Fidahi zabranjuje Bosancima prelazak preko Drine i naseljavanje Mave, to se moe povezati sa brigom za njihovu sigurnost. 35 DARSB, fond KK, VII, dok. br. 625. Toma Vui Perii knjazu Milou, Beograd 1. septembar 1835. godine. U prilogu je dat pozamaan spisak neophodnih namirnica koje treba osigurati na svakom konaku. Naravno, takva knez Miloeva politika bila je povezana sa buduim odnosom njih dvojice, tokom Vedihi-painog namjesnikovanja u Bosanskom ejaletu. 36 Avdo Sueska, Ajani, Prilog izuavanja lokalne vlasti u naim zemljama za vrijeme Turaka, Sarajevo 1965., 153-158. Karakteristino za ovog valiju je to je odmah po dolasku na vezirsku dunost od Uzviene Porte zahtijevao vojnu pomo sa strane. 37 DARSB, fond KK, XXXVII, dok. br. 1268, Lazar Teodorovi knezu Milou, abac, 20. januar 1836. godine; G. ljivo, BiH 1827.-1849., 324. 38 G. ljivo, BiH 1827.-1849., 323-324. 39 Ibrahim Tepi, Bosna i Hercegovina od kraja XVIII stoljea do austrougarske okupacije 1878., Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata, Sarajevo, 1998., 192-193; G. ljivo, BiH 1827.-1849., 323-324.
374
Po povratku u Bijeljinu, Ali-paa Fidahi je odmah stupio u kontakt s Mahmud-paom Tuzlom, koji mu je stavio na raspolaganje sina Osmanbega.40 Potom je sa istom namjerom obiao i druge posavske muteselime. Najuinkovitiji prijem imao je u Derventi i Modrii, gdje se tih dana, prikupljao dodatni porez za vojsku, a ije prikupljanje je u mnogome dodatno utjecalo na nezadovoljstvo naroda, ovih krajeva. To nezadovoljstvo se brzo proirilo na prostor posavskog kraja.41 Svjestan te injenice, valija Vedihi-paa je sredinom juna 1836. godine, putem savjetovanja u Brkom, pokuao pridobiti privrenost posavskih prvaka sultanovim reformama. Meutim, umjesto toga, veina njih je podrala prijedlog Ali-pae Fidahia, o energinom suprotstavljanju reformama. Ovu odluku, Ali-paa Fidahi je u nadi da e dobiti podrku (preko svog brata Abdi-bega, a posredstvom pukovnika Teodorovia u vie navrata) odaslao prema Kneevini Srbiji.42 Meutim, kao to e se ubrzo pokazati, ne samo da nije dobio podrku iz Kneevine Srbije, ve je knez Milo i u ovom sluaju, isto kao i (1831.-1832.) ostao na strani Uzviene Porte. Prilikom prolaska kroz Bijeljinu i susreta s Ali-paom Fidahiem, a znajui njegovo opredjeljenje, uzaludno ga je bivi adakalski muhafiz, Osman-paa Sulejmanpai, odvraao od pobune, i ubjeivao da se prikloni nizamu.43 Nakon to je valija Mehmed Vedihi-paa 11. avgusta 1836. godine iz nepoznatih razloga pogubio banjalukog muteselima Hifzi-efendiju (koji je vaio za ovjeka privrenog reformama) i Mustafu-bega iz Travnika, meu bosanskim prvacima je zavladao strah.44 Krajinici su krenuli s vojskom prema Jajcu i Banjaluci. U tim okolnostima, Ali-paa Fidahi je u koordinaciji sa njima, otpoeo ranije planirane aktivnosti, na prikupljanju naoruanja
40 Galib ljivo, Mahmud-paa Tuzlo u prvoj polovini XIX stoljea, Bosna i Hercegovina u XIX stoljeu Studije i lanci, (G. ljivo, Mahmud-paa Tuzlo) Teanj, 2008., 546. 41 Galib ljivo, Bosna i Hercegovina u XIX stoljeu, Studije i izvori, Teanj 1. septembar 2003., 150; G. ljivo, BiH 1827.-1849., 336-337. 42 DARSB, fond KK, VII, dok. br. 476. Toma Vui Perii knjazu Milou, Parain 9. avgusta 1836. godine. Toma Vui je poetkom avgusta saznao od beogradskog vezira Jusuf-pae, da se i u Sarajevu priprema pobuna i o tome obavijestio kneza Miloa. Meutim, knez Milo je na osnovu izvjetaja dobijenih od svojih uhoda, demantirao vijest o pobuni u Sarajevu, rekavi Vuiu: Pozdravite vezira i kaite mu da nikakav izvjetaj o buni u Sarajevu nemamo (...). Kao to se ubrzo ispostavilo knez Miloeve vijesti su bile mnogo tanije. 43 G. ljivo, BiH 1827.-1849., 338. Kako bi odvratio Ali-pau od pobune, izmeu ostalog mu je rekao: (...) I sam sam caru bio vjeran i ta vjernost je do toga dovela da mi je i temelj pod kuom razoren. Od sada neu tako raditi, no s vilajetom ili zlo ili dobro bilo trpiu; DARSB, KK, VII, fond BK, dok. br. 759. Aleksa Simi knjazu Milou, Beograd 20. juli 1836. godine. Simi je obavijestio kneza Miloa, da je Osman-pai Sulejmanpaiu pri odlasku prema Bosanskom ejaletu dao 12.000 talira za troak. 44 DARSB, fond KK, dok. br. 747. Konstantin Stojanovi knjazu Milou, Beograd 16. avgusta 1836. godine. Nakon njihovog ubistva, valija je kako bi uplaio Bonjake, mrtva tijela stavio pred damijska vrata u Sarajevu.
375
i vojske u Bijeljini. Ve 18. i 19. avgusta 1836. godine prihvatio je 500 dobrovoljaca iz Gradaca, te oko 150 iz Modrie.45 Meutim, te potekoe nisu utjecale na poveanje broja nezadovoljnika, koji su se stavljali Alipai Fidahiu na raspolaganje. Tako se u rejonu Skugria okupilo oko 1012 hiljada naoruanih vojnika. Toj grupi se 13. septembra 1836. godine pridruio i Ali-paa Fidahi sa dodatnih pet do est hiljada vojnika, od kojih je najvei broj bio iz redova onih koji su tokom 1833. i 1834. godine bili protjerani iz Kneevine Srbije. Nakon to je sve snage ujedinio, Ali-paa Fidahi je 16. septembra 1836. godine krenuo prema Travniku, kako bi se obraunao s valijom.46 Poto se snage Mahmud-pae Fidahia nisu pridruile Ali-pai, on je njemu i Zvornianima uputio otre prijetnje. Inae, Ali-paa je imao velike planove i elju da se osveti Osmanlijama za slom Pokreta za autonomiju Bosne (1831.-1832.), za koji se zajedno sa svojim najboljim prijeteljem Husein-begom Gradaeviem zduno zalagao. Pored podrke Krajinika, nadao se da e i 4.000 Arbanasa, koje je valija doveo u Travnik, kao i 1832. godine biti protiv Osmanlija. Meutim, te nade su bile uzaludne.47 Osman-paa Sulejmanpai (koji je po dolasku u Sarajevo preao na stranu valije) je predvodio sultanovu vojsku, koja je u estokim obraunima kod epa sredinom septembra 1836. godine porazila snage Ali-pae Fidahia.48 Borbe su voene na tri lokaliteta. Prva, 16. septembra kod Vranduka, druga 17. i 18. septembra kod Orahovice i trea 19. septembra 1836. godine u Golubinju. Nakon posljednje bitke, u kojoj je uestvovao i valija, Arbanasi su opljakali epe, a Ali-paa Fidahi se 21. septembra povukao prema Bijeljini.49 Valija Vedihi-paa je nakon bitke nastavio potjeru snaga pokreta, kreui se prema Bijeljini. Ve 22. septembra 1836. godine bio je u Gradacu, gdje je potvrdio poloaj muteselimu Gradaeviu, koji se
45 HDAZ, fond SgK, Prezidijal 12, pijunski izvjetaj. Raa, 22. avgust 1836.; G. ljivo, BiH 1827.1849., 340. Ali-paa Fidahi se po dolasku u Gradaac 22. avgusta 1836. godine, susreo sa problemima. Naime, Alaj-beg Mehmed Gradaevi se od njega distancirao, na slinu situaciju je naiao i od strane derventskog muteselima Mahmud-bega. 46 S. Baagi, n. dj., 151. 47 G. ljivo, BiH 1827.-1849, 340-341. Usput mu se pridruio i Nazif-beg, najstariji sin Ahmed-bega Gradaevia. Meutim, tada je saradnju sa Ali-painim snagama, odbio i iskusni Mahmud-paa Tuzlo. Na taj nain, slino kao i tokom Gradaevievog pokreta, zbog pukotina meu prvacima nije ni bilo za oekivati znaajnije rezultate. 48 DARSB, fond KK, VII, dok. br. 759. Aleksa Simi knjazu Milou, Beograd 21. septembar 1836. godine. U sastav sultanove vojske, iako nerado i Ali-paa Rizvanbegovi je dao 40.000 vojnika, od ega 20.000 Crnogoraca. Od 40.000 prikupljenih vojnika u Novom Pazaru, prema Travniku je upueno 8.000 (meu kojima je bilo najvie Albanasa), a koje je predvodio Ahmet Vindo. 49 Milan Prelog, Povijest Bosne u doba osmanlijske vlade, II dio, (1739.-1878.), Sarajevo, 1900., 342-344. Snage Ali-pae Fidahia su imale oko 100 mrtvih, 200 ranjenih i 150 zarobljenih vojnika. Bosanski prvaci koji nisu uestvovali u pobuni a u strahu od odmazde prebjegli su u Slavoniju.
376
vratio iz Slavonije, slino je postupio i prema derventskom muteselimu. Alipaa Fidahi se utvrdio u Bijeljini sa oko 400 ljudi i 27. septembra 1836. godine odbio poziv valije da se preda. Valija je odgovorio esnaestosatnom topovskom paljbom, i tom prilikom najvei dio grada zapalio. Ali-paa Fidahi se sutradan, tj. 28. septembra 1836. predao valiji, ime je uguena ova pobuna. Mahmud-paa Fidahi je tokom opsade Bijeljine bio na strani valije, a pukovnik Teodorovi mu je estitao na pobjedi. Valija je pozvao pukovnika Teodorovia (ranijeg starog poznanika) 28. septembra 1836. godine u Bijeljini, gdje su razgovarali o pobuni.50 Valija je pukovniku Teodoroviu saopio, da je na molbu njegovog sina oprostio ivot Ali-pai Fidahiu, te da je vrsto odluio da ga udalji iz Bosanskog ejaleta.51 Valija je Ali-pau Fidahia uputio u Trapezunt, gdje je umro tokom 1845. godine, dok je bijeljinski kadiluk dat na upravu Mahmud-pai Fidahiu.52 Nakon pokoravanja posavskih muteselima, valija Vedihi-paa je krenuo u obraun sa krajikim prvacima, koje je, takoer, tokom 1837. i 1838. godine uz pomo Arbanasa privremeno umirio.53 Knez Milo je i nakon ove pobune i uklanjanja Ali-pae Fidahia i dalje nastavio ne samo pratiti ve i kreirati deavanja na granici sa Bosanskim ejaletom. Tako se njegov sljedei zahtjev odnosio na smjenu tuzlanskog i zvornikog muteselima Mahmud-pae Tuzle, odnosno Mahmud-pae Fidahia.54 Zakljuak Kao to je odredba Jedrenskog mirovnog ugovora iz 1829. godine, o prikljuenju bosanskih nahija Jadra i Raevine bila nesumljivo jedan od osnovnih povoda Pokretu za autonomiju Bosne 1831.-1832. godine, u istoj mjeri je na Posavsku bunu iz 1836. godine utjecalo nasilno protjerivanje
50 G. ljivo, Mahmud-paa Tuzlo, 546. Tom prilikom Vedihi-paa je pukovniku Lazaru Teodoroviu u vezi ove pobune priznao da je samo zahvaljujui pravovremenoj intrvenciji ona bila uspjeno uguena. 51 I. Tepi, cit. l., 192-193. Zajedno sa Ali-paom, kao pobunjenici su protjerani i: Fehim ef., hadi Ahmed iz Livna, Hasan-aga Kulenovi iz Jajca, mula Mujo iz Sarajeva i dr., dok je Ahmed-bega Ljubunia dao pogubiti. 52 DARSB, fond KK, XXXVII, dok. br. 1494. Lazar Teodorovi knjazu Milou, Bijeljina, 14. septembar 1836. godine. Pukovnik Teodorovi je zahtijevao od vezira da ne dozvoli povratak Ali-pai Fidahiu u Bijeljini, te bio zadovoljan ustupanjem bijeljinskog kadiluka pod upravom Mahmud-pae Fidahia. Na taj nain knez Milo je ne samo pratio dogaaje u Bosanskom ejaletu, ve na njih zahvaljujui prijateljskim odnosima sa valijom i dobrano utjecao. 53 HDAZ, fond SgK, Prezidijal, br. 13, Zagreb, od 25. septembar 1838. godine. 54 G. ljivo, BiH 1827.-1849., 366. Taj zadatak knez Milo je povjerio komandantu podrinjsko-savskoga podruja pukovniku Jovanetu Spasiu, koji je preko valije Salih Vedihi-paa trebao isposlovati takvu odluku. Istovremeno pukovnik Spasi je bio u obavezi da radi na prikupljanju albi na raun tuzlanskog i zvornikog muteselima. U tu svrhu, on je zaista uspio vrbovati Mustajbega Ismailbegovia i Osmana Bajraktara iz Bijeljine, kao i jednog Srbina iz Zvornika, da svjedoe protiv pomenutih paa.
377
prekodrinskih Bonjaka od strane kneza Miloa iz pomenutih nahija. Pored toga, na podsticanju ove pobune utjecala je i propagandna aktivnost iz Kneevine Srbije na pridobijanju pravoslavnih podanika u Bosanskom ejaletu. Naravno, pored ovih uzroka, postojali su i drugi. Tako je ova pobuna bila, takoer, povezana sa antireformskim otporom posavskih prvaka, u prvom redu bijeljinskog muteselima Ali-pae Fidahia. Iako se Ali-paa Fidahi nadao da e za ove aktivnosti biti podran od strane kneza Miloa, do toga nije dolo, jer je srbijanski knez kao i u Gradaevievom sluaju stao na stranu sultana. Utjecaj kneza Miloa na ovu pobunu protiv Uzviene Porte, ogledao se kroz njegov odnos sa bosanskim valijama, koji su bili korumpirani. Druga veoma bitna stvar bila je povezana sa njegovim nastojanjima da se na prostoru Bosanskog ejaleta ne dozvoli formiranje nikakve autonomne jedinice od strane domaeg plemstva, jer bi to znailo nemogunost irenja Kneevine Srbije na njen raun. Pored toga, na neuspjeh ove pobune utjecao je i partikularizam (hronina bolest) meu bosanskim prvacima, koji je i u ovom sluaju opet doao do izraaja. Summary As the provision of Jedrene peace treaty from the 1829. regarding annexation of Bosnian districts Jadra and Raevine was undoubtedly one of the main triggers for autonomous movement of Bosnia from 1831 to 1832. year to the same extent it is the Posavina revolt of the 1836. The impact forced the expulsion of Bosniaks by Prince Milos from these districts. In addition, to encourage the insurgency propaganda activity has been employed and affected the Principality of Serbia in attracting Orthodox subjects in the Bosnian eyalet. Of course, in addition to these causes, there are others. So the rebellion, was also associated with resistance to anti-reform Posavina champions in the first place Bijeljina muteselim Ali Pasha Fidahi. Although Ali Pasha Fidahi hoped that these activities are supported by Prince Milo, support never came, because the Serbian prince as in Gradaevi case sided with the sultan. Effect of Prince on this rebellion against the Supreme Porte, looked through his relationship with the Bosnian governor, who was corrupt. Another very important thing was connected with his efforts to take on the Bosnian eyalet not to allow the formation of any autonomous unit of the local nobility, because that would mean the impossibility of expansion of the Principality of Serbia in that direction. In addition, the failure of this rebellion was influenced by the particularism (chronic disease) among Bosnian leaders, who in this case again came to its fullest.
378
Druga narodna osnovna kola u Tuzli (Rudija, 1906.-1909.) ...
Esaf LEVI Arhiv Tuzlanskoga kantona Tuzla
NEKOLIKO ARHIVSKIH DOKUMENATA O IZBORIMA U TUZLI 1910. GODINE

Abstrakt: Rad se temelji na arhivskoj grai iz austrougarskoga perioda, koja se uva u Arhivu Bosne i Hercegovine u Sarajevu, a odnosi se na izbor Opinskog vijea u Tuzli. Pored zapisnika sa Konstituirajue sjednice, graa sadri i izvjetaje kotarskog i okrunog predstojnika viim instancama vlasti, te njihova zapaanja o izbornom procesu i izabranim pojedincima. S obzirom da se radi o periodu koji nije u potpunosti istraen, posebno kada se radi o Tuzli, i ovaj detalj smatramo velikim doprinosom na putu ka rasvjetljavanju nedoumica u okvirima poznavanja lokalne historije. Kljune rijei: Tuzla, izbori, 1910., opinsko vijee, gradonaenik, podnaelnici, vijenici, Osman eff. Vilovi. Uvod Iako je Ramazanski zakon1 predviao ureenje opinskih prilika gradskih opina u Bosni i Hercegovini, osim u Sarajevu, on nije u potpunosti zaivio do 1878. godine. Odmah poslije okupacije, nove vlasti su pristupile sreivanju stanja u opinama, najprije u Sarajevu2 i Mostaru3, kao najveim opinama u zemlji. Pratei posljednje promjene u Statutu grada Mostara, a procijenivi da je stanovnitvo naviknuto sudjelovati u opinskoj upravi i na veu autonomiju, vlasti su donijele Zakon za upravu gradskih opina u Bosni i Hercegovini s izbornim redom4. Gradske opine, prema navedenom Zakonu, upravljaju svojim sopstvenim poslovima u granicama njihovog opinskog podruja. Opinom upravlja opinsko zastupstvo, koje se sastoji od opinskog vijea5 i opinskog ureda. Vijenike biraju zemaljski pripadnici i austrijski ili maarski dravljani stariji od 24 godine, a plaaju najmanje tri krune direktnog poreza u gradskom podruju, te inovnici, vojnici koji nisu u aktivnoj slubi, svetena lica zakonito
1 Osmanski zakon od 27. ramazana 1294. godine (08. oktobar 1877. godine). 2 Statut odobren 10. decembra 1883. godine. 3 Statut odobren 19. decembra 1890. godine. 4 Glasnik zakona i naredaba za Bosnu i Hercegovinu, godina 1907., str. 97-110. 5 Opinsko se vijee sastoji od gradskog naelnika, gradskog(skih) podnaelnika i opinskih vijenika. Glasnik zakona i naredaba za Bosnu i Hercegovinu, godina 1907., str. 97.
389
Esaf Levi
priznatih vjeroispovijesti, uitelji javnih nastavnih zavoda i apsolventi visokih kola u austorugarskoj monarhiji6. Pravo da bude izabran imao je stanovnik sa aktivnim pravom glasa, koji je navrio 30 godina i plaa najmanje 10 kruna dravnih poreza7. Vijeniki mandati su proporcionalno podijeljeni po konfesijama8. Izabrani vijenici izmeu sebe biraju gradskog naelnika i podnaelnike, a to je propisano Izbornim redom9. Zakon tretira i druga pitanja vezana za nadlenosti i mogunosti rada opinskog vijea. U 1910., godini izbora za prvi sabor10, odrani su i opinski izbori u Tuzli, koja je, prema popisu iz te godine, imala 11.333 stanovnika. Sauvani materijal o pripremama i samim izborima opinskih vijenika, te gradskog naelnika i podnaelnika, uva se u Arhivu Bosne i Hercegovine u Sarajevu.11 Veoma je zanimljiv svojim sadrajem i na neposredan i slikovit nain govori o prilikama u Tuzli u tom periodu iz perspektive viih instanci vlasti. Iz navedenoga se moe vidjeti na koji nain je izabrano Opinsko vijee, dok izvjetaji kotarskog i okrunog predstojnika sadre detaljne informacije o novoizabranim vijenicima. Prilog 1.12 Zapisnik sastavljen dne 1. septembra 1910 u vijenici opinskog ureda u Tuzli. Prisutni: Novoizabrani gradski vijenici i to: Muharemagi Zejnilaga, Kadi Bahrija, Vilovi Osman Effendi, ilimkovi Galibaga, Pai Hasanaga, Maksimovi Vlajko, Tadi Jovo, Crnogorevi Vaso R., Ribii Ivo, Banovi Ante, titi Andrija i Alkalaj I. Salamon.
6 Glasnik zakona i naredaba za Bosnu i Hercegovinu, godina 1907., str. 97-98. 7 Isto, str. 98. 8 Isto, str. 107. 9 Isto, str. 107.-110. 10 Izbori su provedeni od 18. do 28. maja 1910., a prvo zasjedanje je odrano 15. juna 1910. godine. 11 Arhiv Bosne i Hercegovine, fond: Zemaljska Vlada Sarajevo 1, 1910. godina, 47-1123. (dalje: ABiH, f. ZVS1). 12 ABiH, f. ZVS1, 1910. godina, 47-1123.
390
Nekoliko arhivskih dokumenata o izborima u Tuzli 1910. godine
Perovoa: Gradski biljenik Konrad Rudolf. Vladin povjerenik: Kotarski predstojnik Wagner Koloman. Odsutni Osman beg H. Isabegovi, Ahmet beg Sioi i Dr. Jankiewicz Viktor, koji su jo prije uruenja poziva otili na put, i dosad se jo nisu vratili. Izostanje jest dakle opravdano. Predmet je izbor gradskog naelnika i dva podnaelnika u smislu zakona za upravu gradskih opina za Bosnu i Hercegovinu, te s njim spojenog izbornog reda broj 62064 x 1907. Izbornim inom upravlja kao najstariji po godinama opinski vijenik gospodin Ivo Ribii uz pripomo dva opinska vijenika gospodina Vlajka Maksimovia i Salamona I. Alkalaj. Gospodin gradski vjenik Bahrija Kadi stavlja predlog, da se izbor gradonaelnika kao i izbor dva podnaelnika obavi per aeclamationem, te predlae gospodina Osman Effendi Vilovia za gradonaelnika, za podnaelnike gospodina Vasu R. Crnogorevia i Ante Banovia. Ovaj prijedlog bio je jednoglasno primljen. Na to gospodin Osman Effendi Vilovi oituje, da se on asti gradonaelnika prima. Takoer, oituju izabrana gospoda Vaso R. Crnogorevi i Ante Banovi da se podnaelnitva primaju. Nakon toga bude izborni in zavren, a zapisnik zakljuen. Potpisani su svi prisutni novoizabrani gradski vijenici, kao i gradski biljenik i kotarski predstojnik. Prilog 2.13 Uprava kotara Tuzla 1. septembar 1910. Izbori Opinskog vijea, izbor gradonaelnika i dva dogradonaelnika Na Zemaljsku vladu 1 u Sarajevu slubenim putem
ABiH, f. ZVS1, 1910. godina, 47-1123. (Original na njemakom jeziku, na bosanski preveli Senija i Edin Levi).
391
Esaf Levi
Dostavljamo vam izborni izvjetaj o provedenim izborima opinskih vijenika, spisak opinskih vijenika i protokol o dananjem izboru gradonaelnika i dva dogradonaelnika. Dananjem izboru prisustovalo je 12 od 15 opinskih vijenika. Tri su ve bili otputovali prije uruenog poziva i jo se nisu vratili. Izbor je uslijedio po zahtjevu gradskog vijenika advokata Bahrije Kadia. Izabrani su: za gradonaelnika Osman eff. Vilovi za dogradonaelnike: Vaso Crnogorevi srps.-pravosl. i Ante Banovi rimokatol. Osman eff. Vilovi roen u Tuzli, sin hode, 32 godine, poslije smrti roditelja othranjen od gospoe Tahire-hanume Tuzli. Zavrio je medresu u Sarajevu, a onda je studirao u Zagrebu gdje je ove godine zavrio Pravo. On nastoji dobiti posao u dravnoj slubi i ako mu to uspije odustat e od funkcije gradonaelnika to znai da e onda biti potreban novi izbor. Vaso R. Crnogorevi, neoenjen, dobro stojei trgovac, predsjednik srpske pravoslavne crkvene zajednice, bio je svojevremeno voa srpskog pokreta. On je posluni sljedbenik koji dobija upute i direktive od pokrajinskog vijenika Pere Stokanovia i drugih voa iz Sarajeva, koje onda slijepo sprovodi. Ante Banovi je dobrostojei graanin, posjeduje dobro uhodanu trgovinu obuom, ve je od 20.3.1907. dogradonaelnik i ovaj put je ponovo izabran. On je pristalica HNZ-a. Poto su izbori u potpunosti protekli po zakonu, ponizno zahtjevamo potvrdu istih. Kotarski predstojnik: Potpis: Wagner
Prilog 3.14 Uprava okruga Tuzla 30.09.1910. Tri dodatka
Nakon formiranja novo Opinsko vijee pod vodstvom gradonaelnika Osmana eff. Vilovia predstavilo se kod mene uz poast. Vilovi je u jednom dobro odabranom govoru naglasio da e novo Opinsko vijee nastojati raditi za dobrobit zajednice i u smislu Zemaljske vlade i sve svoje zadatke i aktivnosti obavljati u sporazumu i oslanjajui se na organe vlasti. Ja sam
14 ABiH, f. ZVS1, 1910. godina, 47-1123. (Original na njemakom jeziku, na bosanski preveli Senija i Edin Levi).
392
prihvatio izjavu sa zahvalnou i sa obeanjem da emo mi kao i do sada pruiti pomo Opini Tuzla, zatim sam naglasio dosadanje uspjehe i predstojee mjere i investicije (kanalizacija, privredna kola, banja, izgradnja pruge prema Posavini). Osim Osmana eff. Vilovia koji je prvi gradonaelnik sa zavrenim Pravnim fakultetom jo su dva lana akademski obrazovani: Dr. Jankiewicz i koncipijent Bahrija Kadi. Sa Vasom Crnogoreviem, Vlajkom Maksimoviem i Antom Banoviem tu su jo primjerni i potovani graani, koji su cijenjeni trgovci i koji su ve djelimino uestovali u javnom ivotu, koji donose znaajno struno znanje i rutinu, tako da Opinsko vijee ima dovoljno razboritih elemenata za osiguranje jedne korisne aktivnosti. Poto je u odnosu na katolike slogan stranac kao izborna parola izbaen, tako su Ivo Ribii i Andrija titi dva domaa ugostitelja izabrani u Opinsko vijee, oni su primjerni poslovni ljudi, ali bez uticaja i ugleda. Manje obeavajui su, osim gradonaelnika samog, muslimanski lanovi: ili se dre jednostavnog politikog miljenja kao Galib ilimkovi, Zejnil Muharemagi i Ahmetbeg Sioi koji su odluni protivnici dananje uprave i mogu vaiti kao opasni, ili su izabrani ljudi kao Hassanaga Pai i H. Osmanbeg Isabegovi, koji nikada nisu pokazali interes i razumijevanje za zajedniko dobro, ali kao lihvari u velikom stilu raspolau sa znaajnim brojem muterija, koje im u svim okolnostima stoje na raspolaganju. panski lan Alkalay je u potpunosti bezbojan i svoj izbor moe zahvaliti samo postojeem odbijanju Jevreja iz Monarhije. Okruni predstojnik: Potpis: Foglar
Prilog 4.15 Uprava kotara Tuzla Izbori Opinskog vijea Tuzla Prigovori protiv istih 10. juni 1910.
Na predsjednitvo Zemaljske vlade u Sarajevu Slubenim putem Ponizno vam prilaemo sve dobijene prigovore na izbore Opinskog vijea odrane 6. ovog mjeseca sa svim izbornim aktima, za vau odluku. Prigovori ne dolaze od razliitih osoba nego su djelo Dr. Ive Pilara, koji eli postati dogradonaelnik, i sada je ljut jer nije izabran u Opinsko vijee, ali je za svoj neuspjeh sam kriv. Pilar je jedan dan elio kompromis sa Srbima, a drugi dan opet sa
15 ABiH, f. ZVS1, 1910. godina, 47-1123. (Original na njemakom jeziku, na bosanski preveli Senija i Edin Levi).
393
Esaf Levi
Egzekutivcima. Ni jednoj ni drugoj strani nije drao obeano, to je se saznalo pa se u zadnje vrijeme protiv njega vodila strana kampanja. Uspjeh je da je on dobio tako malo glasova. Dr. Pilar eli na sve naine ui u Opinsko vijee i postati dogradonaelnik. On vjeruje da to moe postii izazivanjem novih izbora. Kako danas izgleda moe se sa sigurnou tvrditi da bi Dr. Pilar dobio jo manje glasova nego kod ovih izbora. On je sa svim religijskim skupinama u sukobu, ak ta vie i sa katolicima, i upitno je da li je ubrzo pomirenje mogue. Pilar nema smisla za politiku i ulogu voe to se vec pokazalo kod Pokrajinskih izbora i sada jo vie kod izbora Opinskog vijea. Domai su veoma zadovoljni sa rezultatima izbora i raduju se da su pobjedili. Da li je sada od nekoliko vaba mudro cijelo domae stanovnitvo sa novim izborima izazivati veoma je upitno. U prigovoru navedeni postupci kod izbora ne odgovaraju u potpunosti stvarnosti. Izborne karte su naizmjenino od predsjedavajueg ili jednog lana komisije preuzimane i identitet osoba je uvijek utvren inae kako se moglo dogoditi ako to nije uraeno da neke osobe budu odbijene kao to i prigovarai priznaju. Imena na izbornim kartama nisu itana, jer se to nije radilo ni kod ranijih izbora, zato to bi cijeli izborni postupak kod itanja oko 16000 imena trajao ne 24 sata ve tri puta toliko, jer konano predsjedavajui je veoma slab u itanju i zakljuno birai vie ele jedan tajni izbor. Zaudujue je da Dr. Pilar tvorac prigovora i sam lan izborne komisije nije odmah zatraio itanje izbornih karti, nego je bio suglasan sa prijanjim nainom. Ako se prigovor prihvati i raspiu novi izbori treba obratiti panju na novi termin. Ako termin bude u vrijeme odravanja pokrajinske sjednice moe se desiti da dvije vodee osobe Pero Stokanovi i Dr. Simi koji moraju tada biti u Sarajevu ne mogu uestvovati na izborima, ako termin bude utvren neposredno poslije pokrajinske sjednice, desit e se da novo neiskusno Opinsko vijee odmah na prvoj svojoj sjednici raspravlja o najteem zadatku, budetu, to je ove godine jo tee poto je vodovod u izgradnji i ove godine treba proraditi. Kotarski predstojnik: Potpis: Wagner Zakljuak Izbori za opinsko vijee u Tuzli odrani su, prema zapisnicima, 6. juna 1910. godine. Pravo glasa je imalo 1.089 biraa, od ega je izbornom inu ristupilo 740 njih16. Glasalo se u skladu sa Zakonom za upravu gradskih
16 A BiH, f. ZVS1, 1910. godina, 47-1123. Zapisnik o zbrajanju predatih glasova izbornom povjeren-
394
opina u Bosni i Hercegovini s izbornim redom, te je, po istim propisima, formirano i Opinsko vijee17. Na Konstituirajuoj sjednici, odranoj 1. septembra 1910. godine, za gradonaelnika je izabran Osman eff. Vilovi18, kojega je okruni predstojnik Foglar opisao kao prvog gradonaelnika sa zavrenim Pravnim fakultetom19. Navedeni zapisnici i izvjetaji sadre veoma vrijedne informacije i o drugim zastupnicima u opinskom vijeu Tuzla, ali i o onima koji nisu uspjeli ui u vijee. Ovdje je veoma bitno obratiti panju na izvjetaj koji govori o aktivnostima dr. Ive Pilara i njegovim nastojanjima na ponavljanju izbora20. U cjelini uzevi, radi se o veoma bitnim informacijama koje na najbolji mogui nain osvjetljavaju jedan relativno neistraen i nepoznat segment prolosti u okvirima lokalne historije, te pruaju relevantnu i vjerodostojnu sliku politikog ivota i djelovanja na lokalnom nivou. Summary
Elections for the Municipal Council were held in Tuzla, according to records, 06 June 1910. Right to vote had 1089 voters, of which 740 participated. Voting was held in accordance with the Law for administrative urban municipalities in Bosnia and Herzegovina with an election in a row, and, according to the same regulations established the Municipal Council. At the constituent assembly, held on the 1st September 1910. for the mayor Osman eff. Vilovi was elected, which district head Foglar described as the first mayor that graduated from the Faculty of Law. These records and reports contain very valuable information about other members of the Tuzla municipal council, as well as those who failed to join the council. Here it is very important to pay attention to a report that talks about the activities of Dr. Ivo Pilar, and his efforts to repeat elections. Generally speaking, it is very important information that in the best way illuminate a relatively unexplored and unknown segment of the past in terms of local history, and provide relevant and credible picture of political life and action at local level.
stvu, sastavljen 25. augusta 1910. godine. 17 Glasnik zakona i naredaba za Bosnu i Hercegovinu, godina 1907., str. 97-110. 18 A BiH, f. ZVS1, 1910. godina, 47-1123. Zapisnik o izboru gradonaelnika i dva podnaelnika, sastavljen 01. septembra 1910. godine. 19 A BiH, f. ZVS1, 1910. godina, 47-1123. Izvjetaj okrunog predstojnika o sastanku sa predstavnicima gradske opine, sastavljen 30. septembra 1910. godine. 20 A BiH, f. ZVS1, 1910. godina, 47-1123. Izvjetaj kotarskog predstojnika o prigovorima na izbore, sastavljen 10. juna 1910. godine.
395
Doc.dr. Adnan Velagi
Doc. dr. Adnan VELAGI Fakultet humanistikih nauka u Mostaru
PRILOG PROUAVANJU ETNIKOGA POKRETA, S POSEBNIM OSVRTOM NA RAZVOJ NJEGOVE VOJNE I CIVILNE ORGANIZACIJE U HERCEGOVINI
Abstrakt: Pitanje uloge i karaktera etnikoga pokreta, u toku Drugog svjetskog rata, u posljednje vrijeme zaokuplja iru drutveno-politiku javnost. U javnom diskursu se esto iz ekstremnih velikosrpskih krugova mogu uti razliite ocjene kojima se uloga ove organizacije kvalificira vrlo pozitivno, dajui joj ne samo narodnooslobodilake nego i antifaistike atribute. Ipak, ovakve tvrdnje nisu u slubi spoznaje istine nego se koriste iskljuivo u dnevno-politike svrhe. Zbog toga je, u ovom radu, uloga etnikoga pokreta sagledana iskljuivo na osnovu relevantne literature i do sada nekoritene arhivske grae, u nadi da e on doprinjeti naputanju neargumentiranoga polemisanja i okretanju naunim injenicama. Kljune rijei: etnici, etniki pokret, ideologija, vojno-politika organizacija. I. ETNIKI POKRET DO 1941. GODINE 1.1. Opi pregled ideolokih predispozicija i organizacionog djelovanja etnikoga pokreta do 1918. godine etnitvo,1 kao organizirani izraz velikosrpskog hegemonizma, ima dugu tradiciju unutar srpskog nacionacionalnoga korpusa. Od samoga poetka ono je predstavljalo ne samo vojno-politiku komponentu zvaninih organa srpske vlasti, nego i obiljeje etnike pripadnosti, koja se manifestirala kroz nain odjevanja i ponaanja, te isticanja tradicionalnih srpskih amblema i simbola. Sprovodei politiku ekstremnog ovinizma, etnici su postali najdosljedniji pobornici srpskog nacionalistikog programa. Iako je njihov vojniki angaman zapoeo 1904. godine, na podruju Makedonije, ideoloke predispozicije za provoenje etnike akcije uobliene su jo u prvoj polovini XIX stoljea. U ovom periodu zapoinje vrlo snano eksponiranje velikosrpske ideje, a njeni prozeliti su bili: Teodor Pavlovi, Sava Tekelija, Sofronije Jugovi-Markovi,
1 etovanje izvedenica od rijei eta, to znai druina vojnika, boraca. Pripadnik ete je etnik, tj. vojnik, borac.
396
Prilog prouavanju etnikoga pokreta, s posebnim osvrtom na ...
Svetozar Markovi, Vuk Stefanovi Karadi, Ilija Garaanin i dr. Prve konkretne akcije srpske politike, usmjerene na ostvarivanju velikonacionalnih ambicija, zapoele su 1849. godine. Tada su na odreenim teritorijama Osmanskog carstva formirane tajne organizacije, iji je glavni cilj bio destabilizacija osmanske vlasti i stvaranje predispozicija za podizanje velikog srpskog ustanka. U ovom periodu doneseno je nekoliko akata, koji predstavljaju okosnicu pravno-politikog uobliavanja etnikoga djelovanja. Tako je u maju 1849. godine objavljen Ustav politike propagande, kojim je precizirano da e se agitacija Srbije voditi u svim zemljama slavenoturskim,2 dok su Pravila o etnikoj vojni, iz 1848. godine, koja je napisao Matija Ban, i studija o etovanju i etnikom ratovanju, koju je 1868. godine objavio Ljubomir Ivanovi, utvrdila tipino vojne principe etovanja.3 Priznanjem Srbije na Berlinskom kongresu, 1878. godine, bili su stvoreni preduvjeti za njenu agresivniju agitacija na podrujima predodreenim za prikljuenje. Nakon nasilne smjene Obrenovia 1903. godine,4 u Beogradu je osnovan Glavni odbor etnike akcije, sa zadatkom da mobilizira ljudstvo u etnike jedinice, radi njihovog upuivanja u Makedoniju, te da prikuplja materijalnu i finansijsku pomo za njih.5 Ve naredne godine pokrenuta je iroka etnika akcija na ovom podruju, koja je veim ili manjim intenzitetom trajala sve do kraja Balkanskih ratova (1913.).6 U toku Prvog svjetskog rata etnike jedinice su bile pod direktnim nadzorom Vrhovne komande srpske vojske. Kao specijalne jedinice imali su posebne zadatke, koji su u osnovi podrazumjevali brzo i razorno djelovanje unutar neprijateljskih linija.7 Pripadnici etnikih jedinica u Prvom svjetskom ratu bili su uglavnom dobrovoljci iz Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Dalmacije i Hrvatske, te stari iskusni ratnici iz Makedonije. etnicima se prikljuio i jedan dio lanova tajne organizacije Ujedinjenje ili smrt. Osnovna etnika agitacija na podruju Bosne i Hercegovine bila je usmjerena na izazivanje nereda i podsticanje pravoslavaca na ustanak, to nije urodilo plodom. Nakon saveznikih uspjeha i prodora na Solunskom
2 Podruje propagande obuhvatalo je Bosnu i Hercegovinu, Dalmaciju, Vojnu granicu (u Hrvatskoj, Slavoniji i Vojvodini), Crnu Goru, sjevernu Albaniju, Makedoniju i 2/3 Bugarske. Cjelokupni propagandni rad kontrolisan je iz dva centra Beograda i Dubrovnika. Opirnije u: Boi, irkovi, Ekmei, Dedijer, Istorija Jugoslavije, Beograd, 1972., 256. 3 Jozo Tomaevi, etnici u Drugom svjetskom ratu, Zagreb, 1979., 113. 4 Stevan K. Pavlovi, Istorija Balkana, Clio, 2001., 180-190. 5 Vojna enciklopedija, etnici, Drugo izdanje, broj 2, Beograd, 1971., 259. (dalje: Vojna enciklopedija, 2). Glavni odbor etnike akcije poznat je i pod nazivom Srpski komitet. U sastav ovih etnikih jedinica ukljuivani su uglavnom Makedonci koji su izbjegli u Srbiju. 6 Nusret ehi, etnitvo u Bosni i Hercegovini (1918.-1941.), Sarajevo, 1971., 46, 9-40. 7 Vojna enciklopedija, 2, 260-261. Pred poetak Prvog svjetskog rata u Srbiji su formirana etiri etnika bataljona: Zlatiborski u Uicu (oko 750 pripadnika), Jadarski u Valjevu (oko 500 pripadnika), Gornjaki u Svilajncu (oko 500 pripadnika) i Rudniki u Beogradu (oko 500 pripadnika). Zlatiborski i Gornjaki odred su 16. jula 1914. godine prebaeni preko Drine u Bosnu i Hercegovinu sa zadatkom da djeluju u pozadini austrougarske este armije. Njihove akcije osjetile su se u rejonu Drinjae, Tuzle, Olova, Kladnja, Srebrenice, Rogatice i Sarajeva.
397
frontu, septembra 1918. godine, Vrhovna komanda srpske vojske donijela je naredbu o objedinjavanju svih etnikih odreda u jednu etniku organizaciju. To je uraeno zbog opravdane bojazni da bi pojedini letei odredi mogli predstavljati faktor destabilizacije drave i drutva, nakon rata. Nakon rata Udruenje etnika potresale su borbe izmeu suprotstavljenih frakcija, da bi na kraju prevagu odnijela grupa bliska organima aktuelne vlasti. 1.2. etnike organizacije u monarhistikoj Jugoslaviji (1918.-1941.) U zajednikoj dravi Junih Slavena etniki pokret je dobio znaajno mjesto. Iako su njegovi osnivai i nosioci bili ratni veterani iz Balkanskih ratova i Prvog svjetskog rata, stvarni utjecaj u njemu imale su dvije politike stranke Radikalna i Demokratska. U periodu od 1918. do 1941. godine, etniki pokret nije bio predstavljen kroz jedinstvenu organizaciju (izuzev razdoblja od 1921. do 1924. godine). Prva etnika organizacija, pod nazivom Udruenje etnika za slobodu i ast otadbine, nastala je 1921. godine, s ciljem da afirmie etnitvo i iri velikosrpsku ideologiju. Zbog unutranjih sukoba jedan dio lanova se odvojio od matinog udruenja i 1924. godine formirao dvije nove organizacije Udruenje srpskih etnika za Kralja i Otadbinu, i Udruenje srpskih etnika Petar Mrkonji.8 Antagonizmi koji su postojali izmeu ovih udruenja nisu bili ideoloke prirode, nego su proizilazili uglavnom iz linih ili politikih razloga.9 Unutranja organizacija ovih udruenja bila je dosta slina. Na elu je stajao Glavni odbor, koji je biran svake godine na urevdan, dok su nii organi bili oblasni i mjesni odbori. Pitanje poloaja bosanskohercegovakih muslimana u koncepcijama prijeratnog etnikoga pokreta zavisio je najprije od odnosa izmeu etnikih organizacija, ali i sveukupnih politikih kretanja. Sve do 1924. godine, do kada je etniki pokret bio predstavljen kroz jedinstvenu organizaciju, bosanskohercegovaki muslimani su bili obiljeeni kao anacionalni separatistiki element i protivnik nacionalnog jedinstva. Nakon formiranja novih etnikih udruenja aktuelizirano je pitanje ukljuivanja muslimana u
8 J. Tomaevi, n. dj., 116.; u: Zdravko Dizdar, etniki zloini u Bosni i Hercegovini 1941.-1945., Zagreb, 2002., 34. Petar Karaorevi (prvi kralj Kraljevine SHS), je tokom ustanka protiv osmanske vlasti u Bosni 1876. godine imao ratni nadimak Petar Mrkonji. Prema njemu je ovo udruenje etnika dobilo ime. Unutar Udruenja djelovala je sekcija ruskih etnika kojoj je pripadao i ruski emigrant Sergije Mihajlovi (u toku Drugog svjetskog rata bio etniki zapovjednik i vrlo blizak saradnik Drae Mihailovia). Inae, Udruenje srpskih etnika Petar Mrkonji djelovalo je do 1928. godine, da bi 1929. godine, nakon zavoenja estojanuarske diktature, bilo rasputeno. 9 N. ehi, n. dj., 80-94. Do raskola u Udruenju etnika za slobodu i ast otadbine dolo je zbog nastojanja Radikalne stranke da unutar ove organizacije odstrani utjecaj Demokratske stranke. Kljunu ulogu u tom procesu odigrao je radikal Punia Rai. Takoer, animoziteti koji su postojali unutar etnikih udruenja bili su produkt bliskosti njihovih odreenih lanova sa dvjema frakcijama unutar oficirskog drutva Crne Ruke i Bijele Ruke.
398
navedene etnike organizacije. Na tome je posebno radila Srpska nacionalna omladina (SRNAO), koja je 1925. godine zapoela intenzivnu akciju u Bosni i Hercegovini, s ciljem da u svoje redove ukljui najvei dio muslimanske omladine. Meutim, izuzev u Kozarcu (1925.) i Sarajevu (1929.) gdje su osnovane prosrpske muslimanske organizacije pod nazivom Osman iki, ostala muslimanska mjesta nisu pokazivala veu zainteresiranost.10 1.2.1. Djelatnost etnike organizacije u Hercegovini Osnivanje etnikih organizacija na podruju Hercegovine zapoelo je 1924. godine, kada je u Mostaru formiran Okruni odbor Udruenje srpskih etnika Petar Mrkonji. Njegov zadatak bio je da okuplja i organizira srpsko stanovnitvo Hercegovine, s konanim ciljem ukljuivanja ovoga prostora u sastav budue velikosrpske drave. U periodu od 1932. do 1936. godine na cijelom podruju Bosne i Hercegovine primjetan je porast mree etnikih udruenja. Prema dostupnim podacima na podruju Hercegovine su, u toku 1937. godine, djelovala etiri etnika pododbora, i to u: Mostaru, Trebinju, Konjicu i Bilei.11 Veinu lanova upravnih i nadzornih tijela ovih pododbora inili su Srbi (oko 95%), dok su Muslimani i Hrvati bili zastupljeni sa oko 5% svojih pripadnika. Posebnu aktivnost etnici su iskazali odmah nakon sporazuma Cvetkovi-Maek, 1939. godine, kada su na protestima traili da se cjelokupno podruje Hercegovine, ukljui u sastav tzv. Banovine Srpske zemlje. Grad Mostar je postao hercegovaki centar pokreta Srbi na okup, koji je predvodio edo Mili, jedan od rukovodeih ljudi unutar enikih udruenja.12 Poetkom decembra 1939. godine, na sastanku ovog udruenja, kojem su prisustvovali brojni politiki i duhovni djelatnici srpskog naroda, donesena je Rezolucija, kojom je sporazum Cvetkovi-Maek odbaen i osuen kao veleizdajniki in naroda i drave.13 Takoer, Rezulocijom je traeno da se grad i kotar Mostar izdvoje iz Banovine Hrvatske i prikljue Srbiji. Umnoeni tekst Rezolucije lanovi pokreta Srbi na okup poslali su
Naravno, bilo je muslimana pojedinaca iz BiH, naroito iz ruralnog ili kriminalnog miljea, koji su sa simpatijama gledali na ova velikosrpska udruenja. Meutim, to su bili uglavnom usamljeni sluajevi ili manje grupice, koji nikada nisu mogli predstavljati stav muslimanske veine. Treba spomenuti da je u organizaciji muslimana srnaovaca pokuan atentat na predsjednika JMO Mehmeda Spahu, 1927. godine, u Sarajevu (na Vratniku). Organizacija Osman iki zabranjena je 1929. godine, odmah nakon uspostavljanja estojanuarske diktature. 11 N. ehi, n. dj., 69-70. U Bosni i Hercegovini je tada registrirano 60 etnikih pododbora. 12 Odmah nakon propasti monarhistike Jugoslavije edo Mili je pobjegao iz Mostara u gataki kotar, gdje se angairao na okupljanju etnika i vrenju zlodjela nad muslimanskim i katolikim stanovnitvom. O ovome opirnije u: Arhiv Hercegovako-neretvanskog kantona u Mostaru (dalje: AHNK), Zbirka ustako-domobranskih dokumenata, K3, dok. br. 155, Krilno oruniko zapovjednitvo Mostar Zapovjednitvu II Hrvatske orunike pukovnije (Izvjee o stanju na podruju krila), Mostar, 26. lipanj 1941., 2. 13 Z. Dizdar, n. dj., 61 i 62.
399
na adrese svih relevantnih srpskih predstavnika, a od patrijarha Gavrila su zatraili da Srpska pravoslavna crkva podri navedene aktivnosti srpskog naroda u Hercegovini. Uporedo sa ovim proglasom pokrenute su i druge akcije od kojih su najvanije medijsko oglaavanje putem lista Srpska rije, u kojima je otro napadan sporazum Cvetkovi-Maek, te provoenje tzv. narodne neposlunosti prema vlastima Banovine Hrvatske. Kao odgovor na ove aktivnosti aktuelna vlast je uvela vrlo otre mjere kojima je zabranila odravanje nacionalistikih skupova i tampanje Srpske rijei, te sprovela hapnja i pritvaranja aktivista pokreta Srbi na okup. Meutim, sve ove akcije aktuelne vlasti nisu mogle u potpunosti da suzbiju etnike aktivnosti, koje su se nastavile i u narednom periodu.14 II. ETNIKI POKRET U DRUGOM SVJETSKOM RATU 2.1. Slom i obnova etnitva 1941. godine Kraljevina Jugoslavija je tek 1940. godine poela ozbiljnije da razmatra pitanje osnivanja etnikih komponenti unutar oruanih snaga.15 U skladu sa takvim promiljanjima Jurina komanda Jugoslavenske vojske preimenovana je u etniku komandu, koja je u svome sastavu imala sedam bataljona (pri svakoj armiji jedan). Jedan od tih bataljona bio je stacioniran u gradu Mostaru, pri estoj armiji. Meutim, to nije sprijeilo aprilsku katastrofu (od 6. do 17. aprila 1941.), a etnike jedinice su samo podijelile sudbinu cjelokupne Vojske Kraljevine Jugoslavije.16 Rad na obnovi etnitva poduzeo je Dragoljub Draa Mihailovi, koji je u poetku rata bio relativno nepoznata osoba u srpskom narodu. U momentu kapitulacije Kraljevine Jugoslavije (17. aprila 1941.) nalazio se u okolini Doboja odakle je, zajedno sa grupom oficira, podoficira i andarma, 11. maja 1941. godine, stigao na Ravnu Goru (izmeu Makljena i Suvobora).17
14 Umjesto zabranjenog lista Srpska rije, u aprilu 1940. godine otpoelo je tampanje lista Nova srpska rije. 15 N. ehi, n. dj., 190-200. Sve do februara 1941. godine, tj. do izrade vojnoodbrambenog plana R-41, etnike jedinice nisu bile ozbiljnije tretirane u ratnim planovima Jugoslavenske vojske. Srpska promiljanja i danas stoje na stanovitu da su za aprilski poraz iskljuivi krivci hrvatski oficiri, koji su se ponaali izdajniki i kukaviki. Iako je ovakvo stanovite donekle i prihvatljivo, ipak, ono ni u kojem sluaju ne moe biti jedini razlog za nepovoljan rezultata u aprilskom ratu. Naime, nije beznaajno navesti podatak da je u Vojsci Kraljevine Jugoslavije, uoi rata, bilo 165 generala, od kojih je 161 bio Srbin ili Crnogorac. Takoer, injenica je da su jedinice Vojske Kraljevine Jugoslavije bile loe vojniki pripremljene, nemotivirane i naoruane zastarjelim naoruanjem, te da se, kao takve, nisu mogle suprostaviti superiornijem neprijetelju. Opirnije u: Philip J. Cohen, Srpski tajni rat, Sarajevo, 1996, 32. 17 Branko Latas i Milovan Delebdi, etniki pokret Drae Mihailovia 1941.-1945., Beograd, 1979., 41. Taan broj Mihailovievih saradnika, koji su zajedno s njim stigli na Ravnu Goru, nije precizno utvren. Latas i Delebdi navode da je poslije razdvajanja grupe u selu Nikolii bilo 7 oficira
400
U periodu od maja do augusta Mihailovi je radio na omasovljavanju pokreta i definiranju njegovih ciljeva. Znatan broj profesionalnih i rezervnih oficira, trgovaca, slubenika i drugih, koji se nisu mirili sa porazom Jugoslavije, pridruivao se etnicima. Odmah po dolasku na Ravnu Goru Mihailovi je formirao Gorski tab (tab br. 1.), koji je kraljevim ukazom, od 10. juna 1942. godine, preimenovan u Vrhovnu komandu Jugoslavenske vojske. Intenzivni kontakti sa Izbjeglikom vladom Slobodana Jovanovia u Londonu omoguili su Drai Mihailoviu ubrzano napredovanje.18 U augustu 1941. godine Draa Mihailovi je formirao Centralni nacionalni komitet (CNK) Ravnogorskog pokreta, koji je imao ulogu savjetodavnog tijela u pogledu unutranjopolitikih i vanjskopolitikih prilika. Kljunu ulogu u CNK-u imao je Izvrni odbor od tri lana u koji su uli: Dragia Vasi predsjednik, te Dragoslav Pavlovi i Jezdimir Dangi lanovi. Njihova uloga, pored savjetodavne, bila je, da u sluaju smrti Drae Mihailovia preuzmu rukovoenje pokretom. Ideoloki karakter etnikog pokreta Drae Mihailovia uoblien je Projektu Stevana Moljevia pod nazivom Homogena Srbija.19 Iako je ovaj traktat nastao 30. juna 1941. godine u Nikiu, on je u Ravnogorski tab stigao tek u proljee 1942. godine kada je predstavljen Drai Mihailoviu. U ovom politikom spisu razmatra se drutveno-politiko ureenje budue jugoslavenske drave, njene unutranje i vanjske granice, te odnosi prema ostalim junoslavenskim i balkanskim dravama. Kao prioritetnu obavezu za srpski narod Moljevi navodi da se Srbima namee danas prva i osnovna dunost: da stvore i organizuju homogenu Srbiju koja ima da obuhvati celo etniko podruje na kome Srbi ive.20 Iako je Moljeviev Projekat najpoznatiji ideoloki program etnikog pokreta, on kao takav nije bio i jedini. Naime, u isto vrijeme kada je nastajala Homogena Srbija, grupa velikosrpskih ideologa iz Beograda (Vojislav Vujanac, Dragoslav Stranjakovi, Mladen ujovi i drugi), okupljenih unutar beogradskog etnikog komiteta napisala je tzv. Beogradski (nazvan jo i Vidovdanski) program, u kojem je razraen projekat preureenja Jugoslavije i stvaranja etniki iste Velike Srbije.21 Oba programa stoje na identinim ideolokim postavkama, koje su kao takve
i 13 vojnika i podoficira. Dalje konstatiraju da neki podaci govore o 26, a drugi o ukupno 32 oficira, podoficira i vojnika. 18 Dana 11. januara 1942. godine, imenovan je za ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva. Na tom poloaju ostao je do 28. avgusta 1944. godine. Ukazima kralja Petra II Karaorevia unaprijeen je, najprije, u brigadnog (7. decembra 1941.), zatim divizijskog (19. januara 1942.) i na kraju u in armijskog generala (17. juna 1942.). 19 Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije (Dokumenti etnikog pokreta Drae Mihailovia), Projekat Stevana Moljevia od 30. juna 1941. o granicama, drutvenom ureenju i spoljnoj politici Velike Srbije u obnovljenoj Jugoslaviji posle Drugog svetskog rata, Vojnoistorijski institut, tom XIV, knjiga 1 (dalje: ZDNOR-a, XIV/1), Beograd, 1981., 1-10. 20 Prema Moljeviu Srbija bi obuhvatila: Srbiju, Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu, Makedoniju (kako je on naziva Junu Srbiju) ukljuujui Vidin i ustendil, severni deo Albanije (ukoliko ona ne bi dobila autonomiju), Liku, Kordun, Baniju, Banat s Temivarom i Reicama, dio Slavonije, Zadar sa otocima koji su ispred njega, te Dalmaciju zajedno sa Dubrovnikom. 21 Mihailo Stanii, Projekti Velika Srbija, Beograd, 2000., 45-49.
401
postale etnika okosnica u pogledu realizacije velikosrpskih nacionalnih ciljeva. 2.2. Vojno-etnika organizacija na podruju Hercegovine Odmah po utemeljenju politikih organa etnikog pokreta i utvrivanja njegovih ideolokih karakteristika Mihailovi je glavno teite svojih planova usmjerio na irenje ravnogorske ideje meu srpskim stanovnitvom. U tom cilju obavio je niz konsultativnih razgovora sa prijeratnim soluncima, bivim oficirima i uglednijim srpskim seljacima, nakon ega je krajem maja i poetkom juna 1941. godine donio odluku o upuivanju svojih vojnih emisara na razna podruja bive drave. Osnovni zadatak ovih emisara bio je agitacija u korist Ravnogorskog pokreta. U tom svojstvu je 16. augusta 1941. godine u Bosnu i Hercegovinu (izmeu Zvornika i Bratunca) stigao andarmerijski oficir Jezdimir Dangi, rodom iz Srebrenice, koji je imao prioritetan zadatak da unutar postojeih ustanikih struktura infiltrira etniku ideju i da agituje na ukljuivanju srpskog stanovnitva u etnike redove. Meutim, njegov rad nije postigao oekivane rezultate, pa mu je Mihailovi u pomo poslao majora Boka Todorovia, potpukovnika Veselina Misitu, te kapetane Sergija Mihailovia i Ristu ukovia. Upravo je Todorovo imao zadatak da, kao komandant operativnih jedinica za dejstva u Hercegovini, razvije etniki pokret na podrujima preteno naseljenim srpskim stanovnitvom. Meutim, partizanski borci iz sastava Prvog hercegovako-crnogorskog udarnog bataljona uhvatili su ga 20. februara 1942. godine u Kifinom Selu i strijeljali. Ipak, nakon formiranja glavnih vojno-politikih tijela, etniki pokret je razvio itavu mreu niih organa na regionalnom i lokalnom nivou. Posebnu podrku etnicima pruili su ruralni i siromani krajevi bive Jugoslavije, meu kojima i podruje istone Hercegovine, naseljeno preteno srpskim stanovnitvom. Oruane jedinice pod komandom Drae Mihailovia slubeno su nazvane etniki odredi jugoslavenske vojske. Ubrzo je to ime promjenjeno u Vojno-etniki odredi, a kada je Mihailovi u januaru 1942. godine, stupio u kontakt sa izbjeglikom vladom Kraljevine Jugoslavije, njegova vojna komponenta dobila je naziv Jugoslavenska vojska u otadbini. Meutim, bez obzira na zvanine nazive, ova vojna komponenta je u toku Drugog svjetskog rata bila najpoznatija pod imenom etnici, iako, u organizacijskom smislu, nije imala nita zajednikog sa bivom etnikom komandom jugoslavenske vojske, niti sa bilo kojim prijeratnim etnikim udruenjem. etniki pokret Drae Mihailovia nikada nije imao jedinstvenu vojnu strukturu u itavoj zemlji. Naime, sve vojne organizacije ovog pokreta su u vojno-teritorijalnom i formacijskom pogledu predstavljale posebne cjeline, koje su sainjavale komande sljedeih oblasti: 1. Srbija sa Junom 402
Srbijom (u zvaninim etnikim dokumentima Juna Srbija je bio naziv za Makedoniju); 2. Bosna i Hercegovina; 3. Crna Gora i Boka Kotorska; 4. Stari Ras (u etnikoj terminologiji to je bio naziv za Sandak); 5. Dalmacija i Lika; 6. Vojvodina i Slavonija; 7. Slovenija.22 Sve etnike vojne formacije popunjavane su putem mobilizacije ljudstva. Tako je u augustu 1941. godine Mihailovi izdao Naredbu za formiranje etnikih jedinica, u kojoj je, izmeu ostalog, propisano da se odmah u svim selima, varoima i varokim kvartovima formiraju ete od vojnih obaveznika mlaih godita od 20-30 godina, te da se sukobi sa Nemcima izbegavaju dok je god to mogue, ali u sluaju nasilja ili bezvlaa, bez obzira ko to bio, orujem odmah spreiti i graanstvo zatititi.23 Ova Naredba je dopunjena u septembru 1942. godine donoenjem Uputstva broj 5,24 u kojem je Mihailovi detaljno obrazloio nain formiranja, zadatke i namjenu etnikih jedinica, te naredio da se u svakom srpskom selu moraju formirati tri ete, i to na sljedei nain: - Prva eta, koju su trebali popunjavati pripadnici etnikog pokreta starosne dobi izmeu 40 i 50 godina. Ova eta je imala zadatak da brani selo i odrava red u njemu. Prilikom uvanja poloaja bilo je predvieno da polovina ljudstva ove ete boravi na poloaju, a druga polovina de se odmara u selu. etovoa prve ete bio je ujedno i komandant cijelog sela. - Druga eta je popunjavana borcima starosne dobi izmeu 30 i 40 godina. Njen zadatak je bio da pravi prepreke na putevima koji vode prema selu, te da rue mostove i brane da se isti popravljaju. - Trea eta iji sastav su inili pripadnici starosne dobi od 20 do 30 godina. Ovo su bile pokretne jedinice, koje su ulazile u sastav operativnih grupa. Djelovale su na irem prostoru u zavisnosti od situacije. Nekada je od njih traeno da obavljaju napadake, a nekada odbrambene zadatke. Takoer, treba navesti da su dvije do tri tree ete inile jedan bataljon, a dva do pet bataljona formirala jednu brigadu. U Uputstvu broj 5 bio je predvien nain podjele raspoloivog naoruanja i to tako to su polovinu naoruanja izmeu sebe dijelile prva i druga eta, dok je preostalu polovinu dobijala trea eta. Intenzitet i brzina osnivanja etnikih jedinica bio je u skladu sa predvienim vojno-organizacionim planovima. Tako su krajem 1941. godine formirani prvi etniki odredi, poetkom 1942. godine nastale su etnike brigade, a krajem iste godine zapoelo
22 Milo Mini, etnici i njihova uloga u vreme Narodno-oslobodilakog rata, Beograd, 1982., 43. 23 ZDNOR-a, XIV/1, Nareenje komandanta etnikih gorskih tabova od avgusta 1941. za formiranje etnikih jedinica, 11-12. 24 Arhv Hercegovako-nerevanskog kantona (dalje: AHNK), fond: Zbirka etnikih dokumenata (dalje: ZD), K1-31, Uputstvo br. 5, 15. septembar 1942. godine.
403
je osnivanje korpusa. etniki korpusi su obuhvatali po nekoliko srezova i djelovali su u sastavu odreene komande operativnih jedinica. U vojnom pogledu podruje Hercegovine je bilo u nadlenosti Komandi operativnih jedinica istone Bosne i Hercegovine. Meutim, zbog partizanskih operacija tokom 1941./42. godine podruje Hercegovine je izdvojeno i stavljeno u nadlenost Hercegovake grupe vojno-etnikih odreda. Dana 1. augusta 1942. godine, odlukom Drae Mihailovia ukinuta je Hercegovaka grupa vojno-etnikih odreda i ponovo obnovljen rad Komande operativnih jedinica istone Bosne i Hercegovine, u iju nadlenost je stavljeno cjelokupno podruje Hercegovine.25 Za komandanta ove operativne grupe imenovan je major Petar Baovi, dok su u sastavu komandnog taba bili: kapetan II klase Danilo Salati (naelnik taba), kapetan II klase Milivoje Kovaevi (oficir za vezu), porunik Sini Pavle (na slubi u tabu, potporunik Radovan Kovaevi (autant) i potporunik Batri Bulatovi (komandir tabne ete). Tako su, u sastavu Komande operativnih jedinica istone Bosne i Hercegovine, na podruju Hercegovine djelovali sljedei korpusi:26 1. Trebinjski korpus koji je djelovao na podruju Trebinjskog, Bilekog, Stolakog i Ljubinjskog sreza. Ovaj korpus je u svome sastavu imao etiri brigade koje su nosile imena prema nazivu sreza. U sastavu ovog korpusa nalazilo se 3.465 vojnika i oficira. 2. Nevesinjski korpus na podruju Nevesinjskog, Mostarskog, Konjikog i Gatakog sreza. U sastavu ovog korpusa djelovalo je pet brigada koje su nosile imena prema nazivu sreza. Izuzetak je inio Gataki srez, jer su na njegovom podruju djelovale dvije brigade Gataka i Golijska. U sastavu ovog korpusa bilo je ukupno 3.819 vojnika i oficira. Radi potrebe izvravanja specijalnih zadataka formirane su letee jedinice (odredi, bataljoni i brigade). Prema naredbi Drae Mihailovia na teritoriji svakog sreza morao je biti formiran barem jedan letei odred. Ukupan broj pripadnika etnikog pokreta kontinuirano je rastao i kretao se od oko 8.000 (1941.) do oko 80.000 (1943.). Oekujui presudne borbe sa jedinicama Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije (NOVJ), Mihailovi je, u septembru 1944. godine, naredio opu mobilizaciju. U toku ovih aktivnosti
25 AHNK, ZD, K21-599, Naredba br. 23. (nema datuma na dokumentu). Srezovi koji su stavljeni u nadlenost ove Komande bili su: Sarajevski, Viegradski, Rogatiki, Foanski, ajniki, Mostarski, Konjiki, Nevesinjski, Gataki, Bileki, Trebinjski, Ljubinjski, Ljubuki i Stolaki. 26 AHNK, ZD, K11-609, Pregled celokupnog brojnog stanja ljudstva i oruja jedinica Komande operativnih jedinica istone Bosne i Hercegovine (nema datuma na dokumentu). U sastavu ove Komande djelovali su jo Romanijski, Drinski i Ozrenski korpus. Ukupan broj vojnika i oficira iznosio je 24.946. Iako se broj vojnika u etnikim jedinicama tokom rata konstantno mijenjao, dokumenti do kojih sam doao govore da su te promjene tokom veeg dijela rata bile skoro pa neznatne. Objanjenje za ovu pojavu nalazi se u injenici da su etnici gubitak ljudstva nadoknaivali provodei urgentnu i prisilnu mobilizaciju na onoj teritoriji koju su kontrolirali.
404
etnike jedinice su na podruju Hercegovine i istone Bosne uspjele formirati est korpusa, koji su ukupno brojali oko 17.000 pripadnika.27 Takoer, etniki pokret je imao vrlo organizovanu i razgranatu obavjetajnu slubu, kojom je lino rukovodio Draa Mihailovi. Djelokrug njenih aktivnosti detaljno je razraen u Uputstvu za obavjetajnu slubu,28 gdje je, izmeu ostalog, naglaeno da je ona jedna od najvanijih slubi, jer ko ima dobru obavetajnu slubu ne mora se bojati nikakvih iznenaenja i uvek je spreman na sve, te da je obavetajna sluba oko i uho svake vojske. Prilikom odabira lica za obavjetajnu slubu moralo se voditi rauna da obavjetajac mora biti osoba: - koja je potpuno nacionalno ispravna; - koja ne pije; - koja nije sklon pljaki i podmiivanju; - koja je nepristrasna; - koja je bistra i snalaljiva, a uz to da - poznaje i jedan strani jezik. Obavjetajna sluba etnikog pokreta dijelila se na: a) Unutranju obavjetajnu slubu sa odsjecima za vojna i civilna pitanja, te b) Spoljnu obavjetajnu slubu. Unutranja vojna sluba je bila organizirana strogo hijerarhijski. Naime, svaka jedinica imala je svoga obavjetajca, koji je bio potinjen viem obavjetajnom oficiru. Tako je obavjetajac bataljona, bio potinjen brigadnom, a ovaj korpusnom obavjetajcu. Obavjetajac je bio duan da svakodnevno dostavlja izvjetaj svome pretpostavljenom obavjetajcu i komandantu jedinice. Svaki obavjetajac je imao pravo da izabere svoje agente, koji su mu prikupljali podatke na terenu, i svoje kurire, uz pomo kojih je odravao vezu i sa najudaljenijim jedinicama. Agenti i kuriri su morali biti tajne i povjerljive osobe, koje su nepokolebljivo slijedile ideju ravnogorskog pokreta. Unutranja civilna sluba je imala zadatak da prati ponaanje i raspoloenje naroda, te da otkriva neprijateljske pijune i antietnike propagandne letke. Ovom radu etnika obavjetajna sluba je posveivala veliku panju, a presuda za uhvaenog neprijateljskog agenta ili pijuna bila je likvidacija na licu mjesta. Posebnu panju unutranja civilna sluba je
27 Mladenko Coli, Kolaboracija na tlu Jugoslavije u Drugom svetskom ratu 1941.-1945., Jugoslavenska drava 1918.-1998., Zbornik radova sa naunog skupa, Institut za savremenu istoriju, Beograd, 1999, 677. Pored hercegovakih i istonobosanskih jedinica etnici su sproveli mobilizaciju i na drugim teritorijama Jugoslavije. Raspored tih jedinica izgledao je ovako: u Srbiji 10 grupa korpusa sa oko 40 korpusa i u njima oko 30.000 vojnika; u Crnoj Gori i Sandaku 9 korpusa, odnosno 12.000 ljudi; u zapadnoj i srednjoj Bosni 4 korpusa i 2 odreda, oko 14.000 ljudi; u Lici i Dalmaciji se nalazila Dinarska etnika divizija sa oko 5.000 ljudi. Ukupan broj pripadnika etnikih jedinica iznosio je oko 78.000. 28 AHNK, ZD, K2-106, Uputstvo za obavetajnu slubu, 20. august 1944., 1.
405
usmjeravala na one porodice iji su pojedini lanovi bili pripadnici NOP-a, te na pripadnike hrvatskog i muslimanskog stanovnitva.29 U jednom Izvjetaju Gorskog taba navodi se da veliku opasnost za stabilnost etnikih jedinica predstavljaju komunistkinje koje su naroito formirane kao pijunke i koje se na vet nain uvlae u nae redove. U daljem tekstu etnika komanda posebno naglaava da se one poznaju po tome to su nemoralne i putem slobodne ljubavi pribliuju se i osvajaju nae ljude (...) Tada nai ljudi uopte nisu disciplinirani u pogledu uvanja tajne.30 Spoljna obavjetajna sluba je imala zadatak da prikuplja podatke sa borbenih linija i neprijateljske teritorije. Djelatnost ove slube bila je strogo kontrolirana iz dva centra vojnog i onog civilnog koji je graniio uz neprijateljsku teritoriju. U fokusu panje spoljne obavjetajne slube bili su moral, opremljenost i brojno stanje neprijateljske vojske; sastav i strunost oficira; te moral naroda na neprijateljskoj teritoriji. Meutim, i pored detaljno razraenih vojno-obavjetajnih planova etnike jedinice su imale evidentne slabosti, koje su se ogledale u nedostatku discipline, lanom izvjetavanju pretpostavljenoj komandi i esto ispoljavanom kukaviluku. Tako se u jednom etnikom dokumentu vrlo detaljno navode slabosti unutar etnikih jedinica i, izmeu ostalog, konstatira sljedee:31 U naim stareinama i borcima pojavljuju se strahoviti znaci nediscipline i samovolje: Navodimo samo nekoliko sluajeva koji su dovoljni da se ovo vidi. Jedan komandant bez odobrenja V.K. (Vrhovna komanda, op. A. V.) naputa sa svojim snagama prostor gde je bio grupisan kao vana strategijska rezerva i pod slabim izgovorom odlazi na drugu stranu (...) Neki komandanti iskupljaju pored sebe pokvarene ene, sa njima provode blud javno pred borcima i narodom, a ovo isto dozvoljavaju i svojim potinjenim. Neki komandanti i njihovi potinjeni prireuju raskone gozbe, kakve se ni u mirno doba nisu prireivale. Pojedini komandanti batinaju narod gde god stignu, odreuju samovoljno kontribucije, ubijaju bez suda i presude (...) Reklama pojedinih komandanata uzela je velikog maha, te po svom pisanju izvjetaja i prianju, reklo bi se da je kod njih sve u najboljem stanju, a kad se naredi neki ozbiljniji
29 AHNK, ZD, K2-95, Uput za organizaciju obavjetajne slube na teritoriji Konjike vojno-etnike brigade, 1. (nema datuma na dokumentu). U ovom dokumentu je izriito navedeno da svaki obavjetajni izvjetaj MORA SADRAVATI PODATKE O KOMUNISTIMA, USTAAMA I TURCIMA. 30 AHNK, ZD, K2-104, Komanda Jugoslavenske vojske u otadbini (Gorski tab) Svim Komandama, 1. juli 1944. 31 AHNK, ZD, K16-945, Komanda 251 Komanda 250, Komanda 200 dostavile su Izvjetaj, 12. juni 1944., 1.
406
zadatak odmah zakukaju kako su slabi. U izvjetajima V.K. ne dostavlja se pravo stanje stvari, ve se daju i takvi podaci koji su lani i izmiljeni (...) Ima dosta sluajeva da pojedini komandanti im stupe u borbu odstupaju, esto bee, a zatim izvetavaju da su napadnuti jaim neprijateljskim snagama, da su pretrpeli velike gubitke, da je bila magla, da im je nestalo municije, da su vojnici zamoreni, goli, bosi i demoralisani. Sve su ovo izmiljotine da bi opravdali svoju slabost i kukaviluk. U drugom dokumentu se navodi da je veina trupa kurvanjski pobegla sa bojnog polja ispred neprijatelja brojno i tehniki slabijeg, ne zaustavivi se ni 30 km sve do Blagaja, te da su oni koji su bili junaci u pljakanju i klanju ena postali kukavice im je prva puka pukla.32 Slini primjeri navode se u mnogim dokumentima etnike provenijencije. 2.3. Civilna sluba etnikoga pokreta u Hercegovini Polovinom 1942. godine etniki pokret je zapoeo sa uspostavljanjem civilne vlasti na teritorijama koje je kontrolirao.33 Prema propisima Gorskog taba svako selo biralo je starjeinu sela, tj. kmeta. Nakon toga u svakoj kmetiji su birani lanovi Seoskog nacionalnog odbora. Zadatak ovog Odbora bio je da radi na podizanju srpske nacionalne svijesti i da daje miljenje o nacionalnoj i moralnoj ispravnosti pojedinih lica. Seoski nacionalni odbor je imao tri lana, koje su inili kmet kao predsjednik i dva ugledna seljaka. U opinama su opinski odbornici birali predsjednika opine. Pri tome se vodilo rauna da ta linost bude nepokolebljivi pristalica ravnogorskoga pokreta. Nakon izbora predsjednika birala bi se opinska uprava koju su sainjavali: predsjednik opine, njegov podpredsjednik i jo 3 do 5 lanova, u zavisnosti od veliine opine. Opinski odbor je na svojoj sjednici birao lanove Narodnog suda, koji su pred njim polagali zakletvu da e savjesno i poteno suditi, titei interese srpstva. Ovaj Sud brojao je 10 lanova i to 7 lanova opinskog odbora i 3 lana oaloenih porodica. Predsjednik i potpredsjednik opine bili su u isto vrijeme i elni ljudi Narodnog suda. Presude su donoene veinom glasova. Ukoliko bi se desilo da sud bude neodluan, tj. da lanovi glasaju 5:5, onda se glas predsjednika suda raunao kao dva glasa. Narodni sud je donosio sljedee kazne: smrt strijeljanjem, zatvor, protjerivanje i prisilni rad. Smrtna kazna je izricana u sluajevima zloina nad srpskim stanovnitvom, veleizdaju i za komunistiko djelovanje. Kazna zatvorom i protjerivanjem izricana je u sluajevima teke pljake i razbojnitva, javnim kritikovanjem
32 AHNK, ZD, K12-680, Komanantima, komandirima i vojnicima severne vojske u zoni Nevesinja, 1942. (taan datum se ne vidi na dokumentu). 33 AHNK, ZD, K11-594, Dopis Komande etnikih odreda za jugoistonu Hercegovinu, 10. juni 1942.
407
etnikoga pokreta, i sl. Na prisilni rad su upuivani najlaki prijestupi zavedeni Srbi, laovi, pijanice i sl. Mada su ovi propisi vrlo decidno propisivali kaznene mjere za odreena lica, ipak su u praksi postojala velika odstupanja. Tako se esto deavalo da su lica koja su kritikovala rad etnikoga pokreta, umjesto u zatvor, upuivana na strijeljanje. Takoer, esto su smrtne kazne izvravane klanjem, vjeanjem ili na neki drugi surovi nain koji niti u jednom lanu sudskih propisa nije bio predvien kao kazna. Tako je u Proglasu Bilekog vojno-etnikog odreda, od 20. juna 1942. godine, donesena odluka da e biti ubijeno:34 - svako lice kod kojeg se pronae antietniki propagandni materijal, - svako lice koje se bavi pijunskim poslovima protiv etnike vlasti, - svako lice koje u svoju kuu primi partizana, - svako lice koje napusti mjesto stanovanja, a to mu prethodno ne dozvoli etnika vlast. Zakljuak etnitvo, kao organizirani izraz velikosrpskog hegemonizma, ima dugu tradiciju unutar srpskog nacionalnoga korpusa. Jo od XIX stoljea ono je predstavljalo ne samo vojno-politiku komponentu zvaninih organa srpske vlasti, nego i obiljeje etnike pripadnosti, koja se manifestirala kroz nain odjevanja i ponaanja, te isticanja tradicionalnih srpskih amblema i simbola. Sprovodei politiku ekstremnog ovinizma, etnici su postali najdosljedniji pobornici srpskog nacionalistikog programa. Svoje ideloko uporite ovaj pokret je pronalazio u velikosrpskim projektima poput Naertanija i Homogene Srbije. Osnivanje etnikih organizacija na podruju Hercegovine zapoelo je 1924. godine, kada je u Mostaru formiran Okruni odbor Udruenje srpskih etnika Petar Mrkonji. Njegov zadatak bio je da okuplja i organizira srpsko stanovnitvo Hercegovine, s konanim ciljem ukljuivanja ovoga prostora u sastav budue velikosrpske drave. Tokom Drugog svjetskog rata, podruje Hercegovine je, u vojnom pogledu, bilo u nadlenosti Komandi operativnih jedinica istone Bosne i Hercegovine. Meutim, zbog partizanskih operacija tokom 1941./42. godine podruje Hercegovine je izdvojeno i stavljeno u nadlenost Hercegovake grupe vojno-etnikih odreda. Dana 1. augusta 1942. godine, odlukom Drae Mihailovia ukinuta je Hercegovaka grupa vojno-etnikih odreda i ponovo
AHNK, ZD, K16-907, Proglas Bilekog vojno-etnikog odreda, 20. juna 1942.
408
obnovljen rad Komande operativnih jedinica istone Bosne i Hercegovine, u iju nadlenost je stavljeno cjelokupno podruje Hercegovine. Summary Chetniks, as the organized expression of Greater Serbian hegemony, has a long tradition in the Serbian nacionalist circles. Since the nineteenth century, it was represented not only by the military-political component of the official organs of the Serbian authorities, but also features distinct ethnic origin, which is manifested through the way of dress and behavior, and emphasis on traditional Serbian emblems and symbols. By pursuing a policy of extreme chauvinism Chetniks became the most consistent supporters of Serbian nationalist program. Ideologically this movement that found its foundation in projects such as the Naertanija (Draft) and Homogenous Serbia. Establishment of chetnik guerrilla organizations in Herzegovina started in 1924. , when in Mostar Association of Serbian Chetniks Petar Mrkonji was formed. His task was to gather and organize the Serb population in Herzegovina, with the ultimate goal of including this area in the future composition of the Greater Serbian State. During World War II, the region of Herzegovina, in military terms, was the responsibility of the Command of operational unit in eastern Bosnia and Herzegovina. However, because of partisan operations during 1941/41. the region of Herzegovina was isolated and placed under the jurisdiction of the Herzegovinian group of military-guerrilla detachments. On 1 of August 1942. by the decision of Mihailovic Herzegovina group of chetnik guerrilla units was abolished and work again renewed the operating units of eastern Bosnia and Herzegovina, whose jurisdiction has placed the entire region of Herzegovina.
409
Dr.sc. Denis Beirovi
Dr. sc. Denis BEIROVI
ODUZIMANJE NADLENOSTI ISLAMSKOJ ZAJEDNICI JUGOSLAVIJE U PITANJIMA BRANOG PRAVA I VOENJA MATINIH KNJIGA NAKON ZAVRETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA
Abstrakt: U radu se na osnovu neobjavljene arhivske grae, slubenih publikacija i relevantne literature analizira i objanjava proces oduzimanja nadlenosti Islamskoj zajednici Jugoslavije u pitanjima branoga prava i voenja matinih knjiga. Poetak po mnogo emu drugaijeg razdoblja drutveno-ekonomske i politike stvarnosti avnojevske Jugoslavije (Bosne i Hercegovine) bio je i prekretnica za politiku prema vjerskim zajednicama. Kljuni princip koji su u tom procesu zastupali komunistiki predstavnici bazirao se na potpunom odvajanju vjerskih zajednica od drave. Slijedei navedeni princip komunistika vlast je Islamskoj vjerskoj oduzela brojne nadlenosti, a meu njima i ingerencije iz oblasti branog prava i voenja matinih knjiga. Kljune rijei: Islamska zajednica, Bosna i Hercegovina, Jugoslavija, brak, matine knjige, komunisti i religija. Uvod Zavretkom Drugog svjetskog rata Komunistika partija Jugoslavije (dalje: KPJ) poinje izgraivati potpuno novi dravno-pravni i ideolokopolitiki okvir, koji nije bio prijateljski naklonjen ni prema jednom religijskom svjetonazoru. Ustav Federativne Narodne Republike Jugoslavije je regulisao pitanje odnosa izmeu drave i vjerskih zajednica bazirajui se na sljedeim naelima: vjerske zajednice su odvojene od drave i kole; graanima se garantuje sloboda savjesti i vjeroispovijesti; vjerske zajednice mogu slobodno obavaljati vjerske poslove i obrede ako njihovo uenje nije u suprotnosti sa Ustavom; zabranjuje se zloupotreba vjere u politike svrhe; vjerske kole za obrazovanje vjerskih slubenika su pod nadzorom drave i drava moe finansijski pomagati vjerske zajednice. Komunistika vlast je smatrala da samo potpuno odvajanje vjerskih zajednica od drave moe obezbijediti ravnopravnost spomenutim zajednicama i zatititi najvaniju tekovinu narodnooslobodilake borbe bratstvo i jedinstvo.1
1 Arhiv Jugoslavije (dalje: AJ), fond: Savezna komisija za vjerska pitanja (dalje: SKVP), 144-8-131, Odnosi izmeu drave i crkve u Federativnoj narodnoj republici Jugoslaviji, 1953.
410
Oduzimanje nadlenosti Islamskoj zajednici Jugoslavije u ...
Oduzimanje nadlenosti Islamskoj zajednici Jugoslavije u pitanjima branog prava i voenja matinih knjiga nakon zavretka Drugog svjetskog rata
Na osnovu navedenih naela Ustav Federativne Narodne Republike Jugoslavije (dalje: FNRJ) je posebnim lanom 26. uredio pitanje braka2, porodice, branih sporova, evidenciji roenih, vjenanih i umrlih. On je definisao da su: Brak i porodica (...) pod zatitom drave. Drava zakonom ureuje pravne odnose braka i porodice. Punovaan je samo brak zakljuen pred nadlenim dravnim organima. Posle zakljuenja braka graani mogu izvriti i venanje po verskim propisima. Svi brani sporovi spadaju u nadlenost narodnih sudova. Evidencija roenih, venanih i umrlih je u nadlenosti drave. Roditelji imaju prema deci roenoj van braka iste obaveze i dunosti kao i prema branoj deci. Poloaj vanbrane dece ureuje se zakonom. Maloletna lica stoje pod naroitom zatitom drave.3 Republiki ustav je, kao i Savezni ustav, donio identina rjeenja u vezi sa pitanjem braka, porodice, branih sporova, te voenja evidencije roenih, vjenanih i umrlih.4 Komparirajui Ustav FNRJ iz 1946. godine sa, primjera radi, Vidovdanskim ustavom iz 1921. godine, uoit emo nekoliko vanih promjena vezanih za vjerske zajednice u Bosni i Hercegovini. Naime, one su na osnovu odredbi prvog ustava Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca zadrale nadlenost nad pitanjima evidencije roenih, umrlih, vjenanih i branim sporovima. Vidovdanski ustav je, pored ostalog, omoguio Bonjacima5 da u porodinim
2 Brak (engl. marriage; njem. Ehe; franc. Mariage), ivotna zajednica ene i mukarca ureena pravnim normama i priznata u pravnom poretku pojedine drave; osnova je porodice i vaan drutveni odnos izmeu dviju osoba razliitog spola. O pravnoj naravi braka postoje razliite teorije, a najpoznatija su uenja o braku kao instituciji i o braku kao ugovoru. Institucionalna teorija istie moralnu karakteristiku braka i tumai ga kao prirodnopravnu kategoriju i pojavu kojoj je priroda odredila svrhu, a time i strukturu. Prema ugovornoj teoriji o braku, ugovor je temelj branog odnosa, a ne tek pretpostavka za njegov nastanak. Brak je, pored porodice, jedna od najstarijih drutvenih ustanova, a po nekima, prvi i dugo vremena jedini nain regulisanja odnosa u prvobitnoj zajednici. U toku kulturno-historijskog razvoja ovjeanstva zabiljeeno je mnotvo oblika u kojima se javljala ova institucija. Svi ti razliiti oblici mogu se svesti na dva osnovna: poligamni i monogamni brak. Poligamni brak ima dva osnovna oblika: poligni (mukarca sa vie ena) i poliandrini (ena sa vie mukaraca). Monogamni brak je najrasprostranjeniji oblik, prema evidenciji koju pruaju etnoloka istraivanja, i to kako u prolosti, tako i u savremenim drutvima. Brak kao ustanova imao je veliki znaaj za odravanje stabilnosti u razliitim drutvima. Religijska zajednica moe istaknuti zapreke za sklapanje braka. Najee se one odnose na brano srodstvo. Kod veine zajednica brak je zabranjen meu srodnicima do etvrtog koljena. Islam trai da osoba, u pravilu, bude punoljetna i sposobna za rasuivanje, te da postoji obostrani pristanak na brak. Opir. Nicholas Abercrombre, Stephen Hill, Bryan S. Tunr, Rjenik sociologije, Zagreb 2008., 26-27; Ivan Cvitkovi, Religijski rjenik, Sarajevo 2005., 74; Politika enciklopedija, Beograd, 90-91. 3 Slubeni list FNRJ, god. II, br. 10, 1.2.1946., Ustav Federativne Narodne Republike Jugoslavije, 78. 4 Slubeni list NR BiH, god. III, br. 1, 8.1.1947., Ustav Narodne Republike Bosne i Hercegovine, 5-7. 5 Politika onemoguavanja javne identifikacije Bonjaka i negiranja njihove historije, tradicije, knjievnosti i drugih duhovnih vrijednosti bila je prisutna u najveem dijelu XX stoljea. Bez obzira to su oni predstavljali mnogo vie od vjerske zajednice oni su uglavnom oznaavani terminom musliman. Ipak, uprkos denacionalizatorskoj politici prema Bonjacima, oni su uvijek, kada im je za to bila pruena mogunost i na nain na koji im je to bilo dozvoljeno, jasno i u ogromnoj veini iskazivali svoj poseban
411
i nasljednim poslovima zadre erijatske sudije, a kolski sistem nije bio odvojen od vjerskih zajednica. Sva spomenuta ustavna prava i nadlenosti koje je Islamska zajednica imala u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca/ Jugoslaviji poslije usvajanja Ustava FNRJ se ukidaju.6 Kao osnovni principi odnosa KPJ prema religiji navoeni su: zalaganje za dosljednu primjenu ustavnih odredbi o slobodi vjeroispovijesti; shvatanje da ispovijedanje religije predstavlja privatnu stvar vjernika; potpuno odvajanje religije od drave i vaspitno-obrazovnih institucija; potivanje prava graana da ispoljavaju religijska osjeanja; zabrana pasiviziranja graana u drutvenopolitikom ivotu i protivljenje zloupotrebi vjerskih osjeanja u politike svrhe. Komunisti nisu krili da svoje opredjeljenje zasnivaju na marksizmu kao teoriji radnike klase i da je takva komunistika orijentacija nespojiva sa bilo kakvim religijskim svjetonazorom. Marksizam, kao pogled na svijet, prua drugaije odgovore na temeljna pitanja nego to to nude religiozna uenja. Zato je u programu KPJ/SKJ izriito upozoreno da se unutar Partije ne dozvoljava nikakvo religiozno vjerovanje, te da vjernici ne mogu biti u lanstvu SKJ.7 Komunistiki ideolozi u Jugoslaviji nedvojbeno su promovirali ateizam, iako to formalno nisu isticali u svojim programskim dokumentima.8 Partijski
etniki entitet i identitet. Zbog toga emo u ovom radu upotrebljavati nacionalno ime Bonjaci umjesto naziva muslimani. Opir. o problematici iskazivanja nacionalne pripadnosti Bonjaka poslije zavretka Drugog svjetskog rata pogledati u: Mustafa Imamovi, Historija Bonjaka, Sarajevo 1998., 562-563; Enver Redi, Sto godina muslimanske politike u tezama i kontroverzama istorijske nauke, Sarajevo 2000., 47-77; Xavier Bougarel, Od Muslimana do Bonjaka: pitanje nacionalnog imena bosanskih Muslimana, Rasprave o nacionalnom identitetu Bonjaka, (gl. ur. Husnija Kamberovi), Sarajevo 2009., 117-137; Radmila Radi, Drava i verske zajednice 1945.-1970., knj. II, Beograd 2002., 617-619; Mehmedalija Boji, Historija Bosne i Bonjaka, Sarajevo 2001., 225-237. 6 Upor. Zbornik zakona i naredaba za BiH, kom. XXI, 30.7.1921, Ustav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 146-163; Slubeni list FNRJ, god. II, br. 1.2.1946., Ustav Federativne Narodne Republike Jugoslavije, 74-94. 7 Ivan Cvitkovi, Savez komunista Jugoslavije i religija, Sarajevo 1984., 92-95. 8 Komunistika partija u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji, uz odreene specifinosti, batinila je u prvim poslijeratnim godinama stavove i ideje meunarodnog komunistikog pokreta pa time i odnos spram religije. Uzroke takvog odnosa, izmeu ostalog, treba traiti u historijskim razlozima koji su uzrokovali civilizacijski razlaz radnitva i vjerskih zajednica. Ipak, uprkos batinjenoj ideologiji, odnos spram religije neposredno nakon Drugog svjetskog rata vie je bio motiviran aktuelnim interesima. Opir. o odnosu jugoslovenskih (bosanskohercegovakih) komunista prema religiji vidi u: Stela Alexander, Church and State in Yugoslavia since 1945, Cambridge, London, Melbourne 1979., 55; Esad imi, Drama a/teizacije, Sarajevo-Zagreb 2007., 63-65; Enes Durmievi, erijatsko pravo i nauka erijatskog prava u Bosni i Hercegovini u prvoj polovini XX stoljea, Sarajevo 2008., 199-212; Sinia Zrinak, Odnos Crkve i drave u Hrvatskoj od 1945. do 1990. godine, u: Religija i sloboda. Religijska situacija u Hrvatskoj 1945.-1990., Split 1993., 124; Denis Beirovi, Iskorjenjivanje religioznih uvjerenja i aktivnosti unutar lanstva KPJ/SKJ od 1945. do 1958. godine, Historijska traganja, br. 4, Sarajevo 2009., 115-117; Katarina Spehnjak, Prosvjetno-kulturna politika u Hrvatskoj 1945.-1948., asopis za suvremenu povijest, br. 1, Zagreb 1993., 94; Grupa autora, Istorija Saveza komunista Jugoslavije, Beograd 1985., 333; Dragoljub R. ivojinovi, Vatikan, Katolika crkva i jugoslovenska vlast
412
zvaninici su najee isticali tezu da ateizam za njih nije primarno pitanje, jer, kako su tvrdili, oni se ne bave bogom, ve ovjekom i njegovim drutvenim odnosima. Ateizam nije vrijednost koju treba posebno izdvajati i uzdizati, ve ga treba shvatiti kao nunu posljedicu razvoja socijalizma. Marksistiki ateizam je zastupao tezu da treba glavnu energiju usmjeriti na unitenje socijalnih korijena religije i njene materijalne sadrine, a ne na religiju kao ideoloku nadgradnju, ne na njenu formalnu stranu.9 Iako su postojale odreene razlike u pristupu prema pojedinim vjerskim zajednicama, koje su proizilazile iz njihove unutranje organizacije, brojnosti, specifinog historijskog razvoja itd., partijske i dravne strukture vlasti su proklamovale naelo potpune jednakosti svih vjerskih zajednica sa stanovita njihovog ustavno-pravnog i politikog statusa u drutvu. Teorijski naslonjeni na iskustva Sovjetskog saveza - prve socijalistike drave u historiji, jugoslovenski komunisti su u namjeri da oslabe uticaj vjerskih zajednica posebno apostrofirali vanost zabrane zloupotrebe vjerskih obreda, vjerskih poslova i vjerskih osjeanja u politike svrhe. U tom kontekstu oni nisu pravili razlike meu vjerskim zajednicama, ve su ih naprotiv posmatrali kroz istu ideoloku dioptriju, gledajui u njima protivnike novog socijalistikog poretka. Izmeu ostalog, to i jeste razlog zato je socijalistika Jugoslavija u isti poloaj stavila sve vjerske zajednice, bez obzira na njihovu rasprostranjenost, brojnost, veliinu i poloaj koji su imale prije zavretka Drugog svjetskog rata.10 Poetak po mnogo emu drugaijeg razdoblja drutveno-ekonomske i politike stvarnosti FNRJ bio je i prekretnica za politiku prema vjerskim zajednicama, s naglaenom tendencijom brzog rjeavanja brojnih nerijeenih pitanja egzistentnih jo iz prethodnih vremena. Dravno-partijski rukovodioci su odmah poslije rata zapoeli proces uspostavljanja i regulisanja veza sa svim vjerskim zajednicama. Kljuni princip koji su u tom procesu zastupali komunistiki predstavnici bazirao se na potpunom odvajanju vjerskih zajednica od drave, uz garanciju svim priznatim vjeroispovijestima da mogu slobodno regulisati svoje unutranje vjerske odnose, a da se pri tome ne mijeaju u dravne poslove.11 Brojni dokumenti partijske provenijencije potvruju da je interes dravno-partijskih struktura bio da raznim dravnim mjerama oslabe i ogranie uticaj vjerskih zajednica u drutvu. Prvi nagovjetaji promjena u oblasti branog prava u Bosni i Hercegovini javljaju se ve krajem Drugog svjetskog rata. Polovinom marta 1945. godine pojedini sreski sudovi u Bosni i
1941.-1958., Beograd 2007., 103-123. 9 Ante Fiamengo, Marksistiko shvatanje religije, Beograd 1958., 21-22. 10 AJ, SKVP, 144-10-164, Odnos verskih zajednica prema dravi. Materijali sa savetovanja, 1954. 11 Arhiv Bosne i Hercegovine (dalje: ABiH), Komisija za vjerska pitanja (dalje: KZVP), kut. 3, b.b. /54, Zapisnik sa savjetovanja sa predsjednicima vjerskih komisija narodnih republika, 5.6.1954.
413
Hercegovini poinju dovoditi u pitanje dotadanju nadlenost vjerskih sudova u sluajevima brakorazvodnih parnica. Ovi sudovi ve tada poinju traiti upute i objanjenja od Odjeljenja za pravosue Zemaljskog antifaistikog vijea narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine, u onim situacijama kada pojedine osobe trae razvod braka i rjeavanje pitanja izdravanja branog partnera. Pri tome, sreski sudovi podsjeaju da su ranije ovu problematiku raspravljali vjerski sudovi, te da je potrebno to prije propisati postupak po kome e se ova pitanja rjeavati.12 Nekoliko mjeseci nakon osloboenja zemlje Privremena narodna skuptina Demokratske Federativne Jugoslavije usvaja Zakon o ureenju narodnih sudova. Jedan od glavnih zadataka novog sudstva postaje zatita tekovina narodnooslobodilake borbe, a jedno od osnovnih opredjeljenja izgradnja jednakosti svih graana pred sudovima, bez obzira na vjersku, nacionalnu, rasnu ili neku drugu pripadnost. Zakon je propisao da su za sporove iz odnosa roditelja i djece bilo brane, bilo vanbrane, nadleni sreski sudovi, a za sporove izmeu branih drugova, ako se ne tiu imovinskopravnih odnosa, nadleni okruni sudovi.13 Ovaj Zakon predstavljao je osnov da okruni sudovi ponu razmatrati i odluivati u predmetima branih sporova. Istina, spomenutim zakonom nije se zadiralo u ingerencije vjerskih sudova, kao i u punovanost njihovih presuda. Naime, od datuma stupanja na snagu Zakona o ureenju narodnih sudova, pa sve do objavljivanja prvog poslijeratnog Zakona o braku, brane sporove razmatrali su i okruni i vjerski sudovi.14 Graanski brak u Jugoslaviji je do 1946. godine postojao jedino na teritoriji jednog dijela Vojvodine, dok je u ostalom dijelu zemlje postojao vjerski brak. Isto tako, u Jugoslaviji do spomenute godine nije bilo ni jedinstvenog sistema matinih knjiga. Taj posao su vodili organi vjerskih zajednica, obavljajui tako i funkciju javnopravnog karaktera. Usvajanjem Ustava FNRJ u januaru 1946. godine data su osnovna naela za regulisanje ovih pitanja. Uz naglaavanje naela odvojenosti vjerskih zajednica od obrazovnog sistema i drave, Ustav je pruio osnov za uvoenje civilnog braka. U lanu 26 Ustava propisana je punovanost samo onog braka koji se sklopi pred nadlenim dravnim organom. Tek, nakon toga, graanima je bilo doputeno da obavljaju vjenanje i po vjerskim pravilima. Takoer, Ustav je u lanu 26 propisao da sve evidencije linih podataka o graanima spadaju u iskljuivu nadlenost drave.15 Konkretizacija ustavnih odredbi o braku je izvrena objavljivanjem Osnovnog zakona o braku, 9. aprila 1946. godine. Ovim zakonom ukinuti
12 ZAVNOBiH dokumenti, 1945, knjiga II, Sarajevo 1968, Sreski narodni sud Glamo trai od odjeljenja za pravosue ZAVNOBiH-a objanjenja u vezi sa nadlenou u brakorazvodnim parnicama, 15.3.1945., 207. 13 Slubeni list DFJ, god. I, br. 67, 4.9.1945., Zakon o ureenju narodnih sudova, 654-655. 14 Radmila Radi, Drava i verske zajednice 1945-1970, knj. I, Beograd 2002., 198. 15 AJ, SKVP, 144-8-131.
414
su i zamijenjeni svi dotadanji dravni propisi o braku, a brak je definisan kao temelj porodice koji se stavlja pod zatitu drave. Zakljuenje braka i regulisanje svih odnosa koji proizilaze iz braka predato je u iskljuivu nadlenost dravnih organa. Tanije, nadleni dravni organ za zakljuivanje braka postao je narodni odbor, koji je imao zadatak da ustrojava matine knjige vjenanih za teritoriju na kojoj imaju svoje prebivalite oba zarunika ili jedan od njih. Zakon je proglasio obaveznim graanski brak, a onima koji to ele ostavljena je mogunost da poslije zakljuenja braka obave vjenanje i po vjerskim propisima. Vjenanje u skladu sa vjerskim propisima brani drugovi su morali prvo dokazati izvodom iz matine knjige vjenanih, potvrujui time da su zakljuili brak pred nadlenim dravnim organom. Krenje naprijed navedenih odredbi zakona podlijegalo je otrim zakonskim sankcijama. Tako je, pored ostalog, bilo predvieno da se kazni svaki predstavnik vjerske zajednice ili druga osoba koja sprovede in vjenanja po vjerskim propisima prije nego to se sklopi brak pred nadlenim dravnim organom.16 U istom broju Slubenog lista FNRJ objavljen je i Zakon o dravnim matinim knjigama. Zakon je u opim odredbama propisao da se evidencija linih stanja graana moe voditi samo u dravnim matinim knjigama17, za ije voenje su bili iskljuivo zadueni dravni organi. Nadleni dravni organi za voenje posebnih matinih knjiga vjenanih, roenih i umrlih postali su mjesni, gradski, odnosno rejonski odbori. Matine knjige vjerskih zajednica su ovim zakonom prestale da imaju javnopravni karakter. Istina, u prelaznim i zavrnim nareenjima, Zakon je predviao da se u onim oblastima gdje nisu postojale dravne matine knjige i dalje koriste stare matine knjige voene po propisima prije donoenja ovog zakona, te da iste imaju dokaznu snagu javnih isprava. Za donoenje bliih odredbi o izvrenju ovog Zakona, kao i odredbi o sastavu i voenju dravnih matinih knjiga bili su zadueni ministri unutranjih poslova narodnih republika, a na osnovu opih naela koje propisuje Ministar unutranjih poslova FNRJ.18 Uz ovaj Zakon, objavljena su i Opa uputstva za sastav i voenje dravnih matinih knjiga. U njima je, izmeu ostalog, definisano da se matine knjige vjenanih, roenih i umrlih vode za cijelo podruje mjesnog, odnosno gradskog (rejonskog) odbora, te da se moraju voditi jednoobrazno na cijelom teritoriju Jugoslavije.19
16 Slubeni list FNRJ, god. II, br. 29, 9.4.1946., Osnovni zakon o braku, 329-335. 17 Matine knjiga (engl. civil registration; njem. Standesamtregister; franc. registre detat civil), javna knjiga u koju se upisuju injenice od znaenja za status fizikih osoba. injenice upisane u matine knjige smatraju se istinitima dok se na zakonom doputen nain ne dokae suprotno. O linom stanjima graana vode se matine knjige roenih, vjenanih i umrlih. U XVIII stoljeu drave uvode civilne evidencije linih stanja graana matine knjige roenih, vjenanih i umrlih. Opir. Pravni leksikon, Zagreb 2007., 705-706. 18 Slubeni list FNRJ, god. II, br. 29, 9.4.1946., Zakon o dravnim matinim knjigama, 335-339. 19 Slubeni list FNRJ, god. II, br. 29, 9.4.1946., Opa uputstva za sastav i voenje dravnih matinih
415
Nakon usvajanja Zakona o dravnim matinim knjigama u Bosni i Hercegovini je sprovedena aktivnost oduzimanja matinih knjiga od vjerskih zajednica, s ciljem preuzimanja podataka u matine knjige dravnih matiara. Meutim, poslije upotrebe ovih matinih knjiga samo je mali dio vraen njihovim prvobitnim vlasnicima, a veina je zadrana u narodnim odborima. Zbog toga su vjerski predstavnici traili povratak njihovih matinih knjiga, kao i vraanje novih matica koje su voene poslije zavretka Drugog svjetskog rata.20 Usvajanjem spomenutih pravnih akata, sve dotadanje dravne matine knjige, kao i matine knjige koje su po dotadanjim propisima voene na teritoriji gdje nisu postojale dravne matine knjige, morale su biti zakljuene sa oznakom posljednjeg tekueg broja upisa. Matine knjige roenih, umrlih i vjenanih koje su vodili vjerski slubenici (imami-matiari, parosi i upnici) su do 9. maja 1946. godine, kada je stupio na snagu Zakon o dravnim matinim knjigama, morali zakljuiti dravni matiari. Matine knjige voene od strane vjerskih slubenika i izvodi iz njih i dalje su nastavile imati dokaznu snagu javnih isprava o injenicama upisanim u njima do 9. maja iste godine. Poslije ovog datuma kao vaee isprave tretirane su samo one koje su izdate iz dravnih matinih knjiga, u skladu sa novim zakonom. Vjerski predstavnici u Bosni i Hercegovini nisu se pomirili sa novonastalim prilikama, te su predloili da vjerski slubenici nastave upisivati roene, umrle i vjenane u njihovim knjigama, ali bez vrijednosti i dokazne snage javnih isprava. Umjesto ranije funkcije takvih knjiga, vjerske zajednice su predlagale da takva evidencija ubudue slui samo za unutranje potrebe odreene konfesije.21 U vezi s tim, Zemaljska komisija za vjerska pitanja Bosne i Hercegovine se vie puta tokom 1946. godine obraala istim komisijama u Srbiji i Hrvatskoj, traei i njihove savjete za rjeavanje ovog pitanja. Krajem novembra 1946. godine navedena komisija za vjerska pitanja se obratila i Javnom tuiocu FNRJ, s ciljem dobijanja odgovora na pitanje da li vjerski matiari smiju poslije stupanja na snagu novog zakona voditi matine knjige za isto unutranje potrebe vjerskih zajednica. Komisija je istakla da rjeavanje ovog pitanja u Bosni i Hercegovini ne moe vie ekati, jer su zbog njega izbili brojni nesporazumi i sukobi usljed razliitog tumaenja zakonskih propisa od strane vjerskih zajednica s jedne strane i narodnih odbora s druge strane.22 Odgovor Javnog tuiotva FNRJ na ovo pitanje upuen je Predsjednitvu vlade Narodne Republike Bosne i Hercegovine krajem decembra 1946. godine. U njemu je, pored ostalog, reeno da nakon zakljuenja vjerskih matinih knjiga
knjiga, 340-341. 20 ABiH, KZVP, kut. 1, br. bb/46, Neka pitanja iz oblasti odnosa crkve i drave. 21 ABiH, KZVP, kut. 1, br. 87/46., Voenje matinih knjiga od strane pojedinih konfesija, 5.7.1946.; Arhiv Tuzlanskog kantona, fond: Imamat demata Tuzla, kut. 820, br. 5906/46, Osnivanje matinih ureda, 7.5.1946. 22 ABiH, KZVP, kut. 1, br. 1/47, Upisi u crkvene matine knjige nakon njihovog zakljuenja, 26.11.1946.
416
nije dozvoljeno vie nita u njih upisivati, niti unositi. U suprotnom, prema miljenju Javnog tuiotva FNRJ, takva aktivnost vjerskih matiara dovela bi do konstantnih sukoba izmeu tih lica i dravnih matiara.23 Osim zabrane voenja matinih knjiga poslije 9. maja 1946. godine, na terenu su uestalo krene i zakonske odredbe koje su vjerskim voditeljima matinih knjiga nalagale da na zahtjev zainteresovanih lica izdaju izvode iz knjiga o upisima vjenanih, roenih i umrlih, a koji su izvreni prije stupanja na snagu Zakona o dravnim matinim knjigama. Tako su dravni matiari zabranili vjerskim matiarima (imamima demata) u Bosanskoj Krupi, Zavidoviima i Odaku da izdaju bilo kakve izvode iz dotadanjih matinih knjiga. Ovakve pojave su podstakle i Zemaljsku komisiju za vjerska pitanja Bosne i Hercegovine da se obrati Ministarstvu unutranjih poslova Bosne i Hercegovine, koje je ocijenilo da su to nezakoniti i nepravilni postupci. tavie, navedeni organ vlasti je naglasio da dosadanji (vjerski) voditelji matinih knjiga ne samo da mogu, nego su i (...) duni da na zahtjev zainteresovanih lica ili dravnih organa izdaju izvode iz dravnih knjiga o upisima izvrenim prije stupanja na snagu Zakona o dravnim matinim knjigama.24 Novonastale promjene u vezi sa matinim knjigama uticale su i na sposobnost Islamske zajednice da vodi statistike podatake o bonjakom stanovnitvu. Usljed objavljivanja Zakona o dravnim matinim knjigama, prestala je vaiti Uredba o voenju muslimanskih matica, po kojoj su svi dematski imami imali obavezu da svake godine do kraja mjeseca februara prezentiraju podatke o bonjakom stanovnitvu na podruju svog demata. Usvajanjem ovog Zakona nije prestala potreba Islamske zajednice da i nadalje raspolae sa pouzdanim podacima o brojanom kretanju bonjakog stanovnitva, jer se njeno planiranje i djelovanje odvijalo u korelaciji sa statistikim podacima. Nastojei umanjiti posljedice gubljenja nadlenosti u pitanju voenja matinih knjiga, kao i organizirati voenje evidencije o kretanju bonjakog stanovnitva u Bosni i Hercegovini, Ulema medlis u Sarajevu se marta 1947. godine obratio posebnim dopisom svim dematskim imamima i sreskim vakufsko mearifskim povjerenstvima, navodei da e nakon reorganizacije demata biti dostavljene posebne knjige za evidenciju Bonjaka. Stoga je ovaj organ Islamske zajednice, u saglasnosti sa Vakufsko mearifskim saborom u Sarajevu zakljuio da podruni imamati vre privremeno ustrojavanje knjiga evidencije po uzoru na prethodne matine knjige roenih, umrlih i vjenanih, kako se ne bi gubili podaci o brojanom stanju Bonjaka. U realizaciji ovog zadatka preporueno je da se koriste obine sveske u kojima bi se vodile iste rubrike kao i u matinim knjigama. Na prvom mjestu, trebalo
23 ABiH, KZVP, kut. 1, br. 1/47, Dopis Javnog tuiotva FNRJ upuen Predsjednitvu vlade Narodne Republike Bosne i Hercegovine, 31.12.1946. 24 ABiH, KZVP, kut. 1, br. 24/47, Dopis Zemaljske komisije za vjerska pitanja u vezi sa izvodima iz dosadanjih matinih knjiga upuen Ulema-medlisu u Sarajevu, 30.1.1947.
417
je u privremene knjige evidencije popisati sve sluajeve koji su nastali poslije stupanja na snagu Zakona o dravnim matinim knjigama.25 Ipak, ni ovakav vid voenja evidencije za isto unutranje potrebe vjerskih zajednica nije nailazio na razumijevanje i odobravanje lokalnih organa vlasti. Do kraja 1946. godine, Komisiji za vjerska pitanja Bosne i Hercegovine su stigle brojne albe na rad sreskih narodnih odbora, u kojima se govorilo da dravni matiari pregledaju i one vjerske matice koje nakon 9. maja 1946. godine imaju karakter privatnih knjiga za vjersku evidenciju. Komisija je ocijenila nezakonitim ovakve aktivnosti i zatraila od Ministarstva unutranjih poslova da se ukljui u ispravljanje spomenutih nepravilnosti.26 Poseban problem u poslijeratnom periodu predstavljala je obnova unitenih matinih knjiga roenih. Da bi se ovaj problem rijeio, u Slubenom listu FNRJ su 5. avgusta 1947. godine objavljena Opa naela za rekonstrukciju unitenih matinih knjiga roenih. Na osnovu principa sadranih u opim naelima, Ministarstvo unutranjih poslova Bosne i Hercegovine je poetkom 1948. godine izradilo Uputstvo za obnovu (rekonstrukciju) unitenih matinih knjiga roenih. Uputstvo je obavezalo mjesne, gradske i rejonske narodne odbore da izvre obnovu matinih knjiga u svim naseljima gdje su unitene ili nestale matine knjige, a koje su vodili dotadanji vjerski matiari. U obnovljenu knjigu roenih morala su se upisivati sva lica roena u vremenu od 1. januara 1900. godine do 9. maja 1946. godine upisana u unitenoj ili nestaloj knjizi roenih. Za postupak upisivanja u obnovljenu matinu knjigu bio je nadlean dravni matiar, koji je vodio matine knjige odreenog narodnog odbora, a kao rok za realizaciju navedenog posla postavljen je 31. decembar 1948. godine.27 Zaotravanje dravne politike prema pitanju upisa u dravne matine knjige postalo je jo izraenije od poetka 1949. godine. Prema podacima Komisije za vjerska pitanja Bosne i Hercegovine najvei dio vjerskih slubenika je nastavio upisivanje podataka u zakljuene matine knjige. Tim povodom 12. januara 1949. godine proglaene su izmjene i dopune Zakona o matinim knjigama, u kojima je izriito zabranjeno upisivanje u zakljuene matine knjige pod prijetnjom globe do 10.000 dinara. Promjene zakona oigledno su ohrabrile sreske narodne odbore, koji su poeli jo intenzivnije kanjavati vjerske slubenike, oduzimati matice, pa ak i notese. Svjesna posljedica ovakvog postupanja Komisija za vjerska pitanja je traila da se sva nezakonita postupanja hitno presjeku, jer su po njenom miljenju loe
25 ABiH, KZVP, kut. 1, br. 43/47, Dopis Ulema medlisa u Sarajevu upuen svim dematskim imamima i sreskim vakufsko mearifskim povjerenstvima na podruju ovoga Ulema medlisa, 13.3.1947. 26 ABiH, KZVP, kut. 1, br. 164/47, Dopis Komisije za vjerska pitanja Bosne i Hercegovine prema Generalnom sekretaru Predsjednitva vlade Bosne i Hercegovine, 25.11.1947. 27 ABiH, fond: Savjet za izgradnju narodne vlasti, br. 1095/48, Uputstvo za obnovu (rekonstrukciju) unitenih matinih knjiga roenih, 23.1.1948.
418
uticali u normalizaciji odnosa izmeu drave i vjerskih zajednica.28 Uprkos upozorenjima navedene Komisije kanjavanje vjerskih slubenika je nastavljeno. Prema Ustavu Islamske zajednice, usvojenom 26. marta 1947. godine, dematski imami su imali obavezu evidencije pripadnika ove zajednice na svom podruju. Takoer, Ulema medlis je raspisom dao uputstva svojim vjerskim slubenicima o evidentiranju vjerskih vjenanja koja obavi ovlateni vjerski slubenik, a koja su se zavodila u poseban registar koji je sluio samo radi evidencije za potrebe Islamske zajednice. Meutim, organi vlasti na terenu su nerijetko krili zakonske propise o pravima vjerskih zajednica, a pogotovo unutranje akte vjerskih zajednica. O tome svjedoe i brojna kanjavanja slubenika Islamske zajednice. Ilustrativan primjer takve politike je rjeenje Sreskog narodnog odbora iz Bosanske Dubice, kojim su u junu 1949. godine kanjeni Abdulkerim Filipovi (10.000 dinara), Husein Tabakovi (7.000 dinara) i Salih Raidovi (3.000 dinara) zbog toga to su kao dematski imami osnovali nove knjige roenih i vjenanih poslije 9. maja 1946. godine. Protiv ovog rjeenja Ulema medlis u Sarajevu je uputio albu Ministarstvu unutranjih poslova, istiui pravo dematskih imama da vode privatne registre vjerskih vjenanja.29 Pored toga, Ulema medlis je tokom 1949. godine uputio niz albi i na adresu Komisije za vjerska pitanja. Veina albi Islamske zajednice u spomenutoj godini odnosila se na oduzimanje matinih knjiga i kanjavanje imama matiara.30 Na ove albe Ministarstvo unutranjih poslova je negativno odgovorilo, obavjetavajui Komisiju za vjerska pitanja Bosne i Hercegovine da e nastaviti kanjavati vjerske matiare koji vre bilo kakve upise u matine knjige zakljuene 9. maja 1946. godine, a na osnovu odredbi Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o dravnim matinim knjigama. Pored toga, ministarstvo je upozorilo da je zabranjeno voditi nove matine knjige za privatnu evidenciju vjerskih zajednica.31 Ipak, krajem 1949. godine dolo je do odreenog poputanja u otrom stavu Ministarstva unutranjih poslova Bosne i Hercegovine prema voenju vjerskih matica. Naime, prema podacima Komisije za vjerska pitanja Bosne i Hercegovine, od kraja 1949. godine vei dio vjerskih matiara je mogao nesmetano da vodi vjerske matice.32 U narednim godinama Islamska zajednica e, kao i ostale vjerske zajednice u Bosni i Hercegovini, traiti vraanje oduzetih matinih knjiga, ali bez uspjeha. Na koncu, poetkom
28 ABiH, KZVP, kut. 2, br. 23/49, Kanjavanje svetenika po Zakonu o matinim knjigama, 9.4.1949. 29 Arhiv Rijaseta Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, fond: Ulema-medlis, b.b, Dopis Ulemamedlisa u Sarajevu upuen Ministarstvu unutranjih poslova. 30 ABiH , KZVP, kut. 2, br. 59/49, Informacija Komisije za vjerska pitanja, 15.9.1949. i 31 ABiH, KZVP, kut. 2, br. 51/49, Dopis Komisije za vjerska pitanja Bosne i Hercegovine upuen Dravnoj komisiji za vjerska pitanja, 19.7.1949. 32 ABiH, KZVP, kut. 2, br. 185/51, Dopis Komisije za vjerska pitanja Bosne i Hercegovine upuen Generalnom sekretaru vlade Bosne i Hercegovine, 21.12.1951.
419
1954. godine Savezna komisija za vjerska pitanja je zauzela stav da treba imati ujednaene propise po ovom pitanju u cijeloj zemlji i da ne treba vraati vjerske matine knjige.33 Zakljuak Okonanjem Drugog svjetskog rata Islamska zajednica Jugoslavije se nala u potpuno drugaijem drutvenom-ekonomskom ambijentu u odnosu na cjelokupnu dotadanju historiju. Drutveni izraz religije u prvoj poslijeratnoj deceniji bio je umnogome drugaiji od drutvenog iskaza religije u svim prethodnim sistemima. Religija nije nestala u novom drutvenom poretku, ali je zato pozicionirana na margine drutva. Nova vlast je pokrenula niz mjera koje su imale za cilj da religiju prikau kao irelevantnu za pojedinca i drutvo. FNRJ je ustavno definisala princip odvajanja vjerskih zajednica od drave, uz osiguranu slobodu vjeroispovijesti i jednakost svih vjerskih zajednica pred zakonom. Na tragu takvog ustavnog opredjeljenja u Bosni i Hercegovini su nizom zakonskih mjera Islamskoj zajednici oduzeta brojna prava i nadlenosti. Konkretizacija ustavnih odredbi o braku je izvrena objavljivanjem Osnovnog zakona o braku, 9. aprila 1946. godine. Ovim zakonom ukinuti su i zamijenjeni svi dotadanji dravni propisi o braku, a brak je definisan kao temelj porodice koji se stavlja pod zatitu drave. Zakljuenje braka i regulisanje svih odnosa koji proizilaze iz braka predato je u iskljuivu nadlenost dravnih organa. Nakon usvajanja Zakona o dravnim matinim knjigama u Bosni i Hercegovini je sprovedena aktivnost oduzimanja matinih knjiga od vjerskih zajednica, s ciljem preuzimanja podataka u matine knjige dravnih matiara. Meutim, poslije upotrebe ovih matinih knjiga samo je mali dio vraen njihovim prvobitnim vlasnicima, a veina je zadrana u lokalnim organima vlasti. Spomenutim zakonskim mjerama Islamskoj zajednici su oduzete nadlenosti u pitanjima braka i voenja matinih knjiga, ime je ova zajednica prestala obnaati funkciju javnopravnog karaktera u ovim oblastima. Summary After the Second World War, the Islamic Community of Yugoslavia found itself in a totally different socio-economic environment in relation to their former entire history. The social expression of religion in the first postwar decade was largely different from the social expression of religion in all previous systems. Religion has not disappeared in the new social order, but it is positioned on the margins of society. The new government has launched a series of measures aimed to present religion as irrelevant to the individual
33 AJ, SKVP, 144-10-164, Materijalni poloaj verskih organizacija i subvencije.
420
and society. FNRJ define the constitutional principle of separation of religious communities from the state, providing for freedom of religion and equality of all religious communities before the law. In the wake of such a constitutional commitment to Bosnia and Herzegovina are a number of legal measures taken from the Islamic community, many rights and responsibilities. Concretization of the constitutional provisions on marriage was performed by the publication of the Basic Law on Marriage, 9 April 1946. This law was abolished and replaced all the former state regulations on marriage, a marriage is defined as the foundation of the family who is placed under state protection. Marriage and the regulation of relations arising from the marriage has been submitted to the exclusive jurisdiction of state authorities. Following the adoption of the state registers in Bosnia and Herzegovina was carried out seizure activity registers of religious communities, in order to download data in the master state registrar. However, after using these registers only a small portion was returned to their original owners, and most are kept in local authorities. Mentioned legal measures to the Islamic community seized jurisdiction in matters of marriage and conduct of registries, which this community ceased to perform this function of public law character in these areas.
421
Mr. sc. Edin JAHI Prirodno-matematiki fakultet Tuzla
PROMJENE U ETNIKOJ STRUKTURI STANOVNITVA BOSNE I HERCEGOVINE U PERIODU 1948.-1991. GODINE

Abstrakt: U ovom radu obraena je etnika struktura stanovnitva Bosne i Hercegovine u periodu 1948.-1991. godine. Etnika struktura se u popisima stanovnitva poela prezentirati tek od popisa 1948. godine i vrena je do posljednjeg popisa stanovnitva 1991. godine. U navedenom periodu izvreno je est popisa: 1948., 1953., 1961., 1971., 1981. i 1991. godine. Cilj istraivanja ovog rada su etnike promjene na podruju Bosne i Hercegovine, ali je velika panja posveena i faktorima koji su utjecali na ove promjene. Kljune rijei: Bosna i Hercegovina, stanovnitvo, popis stanovnitva, etnika struktura. Uvod Dananji prostor Bosne i Hercegovine je tokom historije bio izloen razliitim utjecajima (politikim, socijalnim, ekonomskim) to je utjecalo i na demografske promjene, a posebno na etniku strukturu stanovnitva. Narod je zajednica koja se, u dugom procesu, stvara od veeg broja manjih, a ponekad i raznorodnih grupa, kao vii organizovaniji stupanj ivljenja.1 Narodi su se razvili u prolosti na odreenom teritoriju koji smatraju svojim aritem. Svaki narod u pravilu osim jedinstvenog teritorija ima i svoj jezik, posebne kulturne crte i batinu i svijest o svojoj pripadnosti odreenoj rasnoj i etnikoj skupini.2 Termin etnika grupa (od grkog ethnos narod) oznaava grupu ljudi koji imaju izmeu sebe izvesne somatske jezike ili kulturne afinitete. U grupi postoji oseanje pripadnosti odnosno socijalnog identiteta, to moe biti odraz povezanosti sa nacionalnom dravom kao celinom, ali takoe i posledica zajednikog jezika, religije ili nacionalnog porekla.3 Ispitivanje demografskih karakteristika kod razliitih nacionalnosti naroito ako ono
1 Mirko Bajraktarovi, Osnovi opte etnologije, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1977., str. 24. 2 Mladen Friganovi, Demogeografija Stanovnitvo svijeta, Zagreb, 1990., str. 131. 3 Milica Senti, Duan Breznik, Demografske karakteristike etnikih, religioznih i rasnih grupa, Stanovnitvo, Broj 3-4., Godina VI, Beograd, 1968., str. 141.
422
Promjene u etnikoj strukturi stanovnitva Bosne i Hercegovine u...
obuhvata stanovnitvo raznih nacionalnosti u okviru iste zemlje, ili se vri kod nacionalnosti koje ive na istoj teritoriji zajednikim ivotom predstavlja poseban interes, jer omoguava sagledavanje razlika u demografskim strukturama i kretanjima, faktora koji su na njih uticali kao i tendencija daljeg postojanja, ublaavanja ili porasta razlika u pogledu demografskih karakteristika izmeu pojedinih nacionalnosti.4 Termin narod, koji je etnika odrednica, trebamo razlikovati od termina nacija koja je dravno-pravna odrednica. Definiciju nacije dao je i M. Bajraktarevi: U novije doba sa razvitkom kapitalizma i sve veom sloenou drutva uopte, javlja se i nova kategorija nacija. Teoretski se uzima da je to grupacija ili zajednica koju karakteriu: zajednika ekonomija, teritorija, jezik i kultura. Nju ne mora da ini etniki kompaktna masa, pa moe biti etniki i sloena. Po pravilu su, naroito vee i novije nacije, upravo heterogenog sastava. Fiziki antropoloki i etniki ovek se raa, dok se nacionalno sam izjanjava.5 U Bosni i Hercegovini imamo problem kod etnikog, nacionalnog i vjerskog izjanjavanja stanovnitva. Nacionalna pripadnost bosanskohercegovakog stanovnitva se, naime, obino odreuje po njegovoj vjerskoj pripadnosti, to je pogreno. Sve do dolaska Osmanlija u Bosni je ivio jednonacionalni narod (Bonjani) koji su u najveoj mjeri pripadali Crkvi bosanskoj, dok su manji dio inili katolici i pravoslavci. Dolaskom Osmanlija otpoinje naseljavanje stranaca, najvie Srba, Hrvata i Crnogoraca i na taj nain Bosna je dobila znatan broj stanovnika hrvatske, srpske i crnogorske nacionalnosti. Po vjerskoj pripadnosti bili su to pravoslavci i katolici. Stjecajem niza historijskih okolnosti, starosjedilako bosanskopravoslavno stanovnitvo poelo se nacionalno identificirati s doseljenim Srbima (pravoslavcima), a Bosanci katolici s Hrvatima. Posljedica tog procesa je da se danas uope ne pravi razlika izmeu Bosanaca katolika i doseljenih Hrvata, kao ni izmeu Bosanaca pravoslavaca i doseljenih Srba, odnosno Crnogoraca. Takva situacija je rezultat agresivne nacionalistike propagande susjednih zemalja s ime se zapoelo sredinom prolog stoljea. Srpski i hrvatski nacionalisti poeli su s istomiljenicima u samoj Bosni propagirati da su svi bosanski katolici Hrvati, a pravoslavci Srbi. Propaganda je bila tako intenzivna da su kod mjesnog stanovnitva te ideje potpuno saivjele, bez obzira to nemaju nikakvog uporita u historiji. Pri tome se postavlja neminovno pitanje kud su nestali bosanski katolici i pravoslavci kojih je do dolaska Osmanlija u Bosnu bio nemali broj.6 Danas se esto pravi konfuzija da su muslimani etnika komponenta,
4 Duan Breznik, Milica Senti, Sastav i razvitak stanovnitva po nacionalnoj pripadnosti, Razvitak stanovnitva Jugoslavije u posleratnom periodu, Centar za demografska istraivanja, Institut drutvenih nauka, Beograd, 1974., str. 158. 5 Bajraktarovi Mirko, Osnovi opte etnologije, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1977., str. 26. 6 Enver Imamovi, Porijeklo i pripadnost stanovnitva Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1998., str. 112113.
423
Mr. sc. Edin Jahi to nije ispravno. Ime Musliman se izvodi od arapske rijei muslim to znai pripadnik islamske vere. Ovaj pojam je od sredine XIX veka poeo da se upotrebljava u dananjim jugoslovenskim zemljama kao oznaka za muslimansko stanovnitvo. U turskom periodu bosanskohercegovaki Muslimani su nazivani Bonjaci.7 Naziv Musliman kao etniko, odnosno nacionalno-politiko ime, potpuno je afirmirano aktima Narodnooslobodilakoga pokreta 1941.- 45. godine, odlukama Antifaistikog vijea narodnog osloboenja Jugoslavije, Zasjedanjima Antifaistikog vijea narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine i ostalih zemaljskih antifaistikih vijea. Posebnom Deklaracijom o pravima graana Bosne i Hercegovine usvojenom na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a, u ljeto 1944. godine zajamena je jednakopravnost i ravnopravnost Muslimana, Srba i Hrvata. U razdoblju izmeu 1947.-1949. godine slubena je politika ukinula nacionalno ime Musliman, priznato u toku Narodnooslobodilake borbe. Uinjeno je to pod pritiskom, kako se ne bi povrijedili nacionalni, zapravo, nacionalistiki, u prvom redu srpski interesi u Bosni i Hercegovini. Od tada su se Muslimani izjanjavali kao Hrvat, Srbin i Neopredijeljen. Nakon mnogo lutanja i zbunjenosti oko pitanja kojim imenom oznaiti bonjaki etnos, slubeno je krajem 60-tih godina usvojeno, ve od ranije u praksi rasprostranjeno, kao nacionalna oznaka, ime Musliman. Svoj nacionalni identitet Bonjaci su potpuno iskazali i potvrdili popisima stanovnitva 1971., 1981. i 1991. godine. Ime Musliman je u prvom redu proisteklo iz sloene politike historije Bosne i Hercegovine, te openito muslimana na junoslavenskom prostoru i namjernog manipuliranja njihovom vjerskom i etnikom, odnosno nacionalnom pripadnou od razliitih interesnih grupa i politika, kako unutar, tako i izvan Bosne. Upotreba naziva Bonjak postepeno se aktuelizira u vrijeme kraha komunistikog reima 1989/90. godine, tako da je 1993. vraen stari naziv koji se koristio u srednjem vijeku i osmanskom periodu, a ukinut je u doba austrougarske uprave i uveden termin Muhamedanac.8 Naziv Bonjak iako je ukinut u doba austrougarske uprave, dugo vremena se zadrao u narodu o emu nam najbolje svjedoi poznati antropogeograf u bivoj Jugoslaviji Trifunovski Jovan, koji je u periodu 1956.-1961. godine putujui po Makedoniji radi antropogeografskih prouavanja naiao na znatan broj naselja, u okolini Skoplja 11, Velesa 5 i Prilepa 9 naselja, sa oko 1.100 domainstava koje su naselili muslimani iz biveg Novopazarskog sandaka i Bosne i Hercegovine, koje Makedonci zovu imenom Bonjaci.9
7 Petar Vlahovi, Narodi i etnike zajednice sveta, Beograd, 1984., str. 205. 8 Mustafa Imamovi, Historija Bonjaka, BZK Preporod, Sarajevo, 1998., str. 12-17. 9 Jovan F. Trifunovski, Bonjaci u Makedoniji, Prilog prouavanju posleratnih migracija stanovnitva u FNRJ, Geografski pregled, broj 5., Geografsko drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1961., str. 95.
424
Prema popisima stanovnitva iz 1971, 1981. i 1991. godine Bonjaci su tada pod imenom Muslimani bili trei najbrojniji narod u Socijalistikoj Federativnoj Republici Jugoslaviji. Prema popisu iz 1991. godine u Jugoslaviji je ivjelo ukupno 2.376.646 Muslimana. Preko 80% svih Muslimana ivjelo je u Bosni i Hercegovini, dok je u ostalim dijelovima ivjelo: u Crnoj Gori 89.932 (14,5%), u Vojvodini 6.079 (0,3%), Kosovu 57.408 (2,9%), uoj Srbiji 173.871 (7,3%), Hrvatskoj 47.603 (2%), Makedoniji 70.000 (3,3%), te u Sloveniji 26.752 (1,3%).10 Etnika struktura stanovnitva Bosne i Hercegovine Etnika struktura stanovnitva na podruju Bosne i Hercegovine rezultat je nacionalnih, migracijskih i prirodnih kretanja stanovnitva u dugom historijskom razvoju naseljenosti na ovim prostorima. Podaci o etnikoj strukturi stanovnitva u periodu 1948.-1991. godine, pokazuju da je u Bosni i Hercegovini ivio veliki broj pripadnika razliitih naroda i ta struktura se nije znaajnije mijenjala (vidjeti tabelu br. 1 i br. 2). Analizom popisnih podataka iz posmatranog perioda vidimo da se procentualno broj Srba tokom cijelog perioda 1948.-1991. godine smanjivao. Njihov broj se u ovom periodu gledano u apsolutnim brojevima stalno poveavao, sa 1.136.116 - 1948. godine na 1.365.093 - 1991. godine, ali se smanjivao u postotcima, sa 44,3,% - 1948. godine na 31,2% - 1991. godine. U Bosni i Hercegovini su Bonjaci tokom cijelog ovog perioda bili najbrojniji narod. Broj Bonjaka je 1948. godine iznosio 788.403 i stalno je rastao na 1.898.963 - 1991. godine, kao i relativni broj sa 30,7% - 1948. godine na 43,4% - 1991. godine. Hrvati su u Bosni i Hercegovini tokom cijelog ovoga perioda bili na treem mjestu po brojnosti iza Bonjaka i Srba. Broj Hrvata je konstantno rastao i poveao se sa 614.123 - 1948. godine, na 759.906 - 1991. godine, ali gledano u postocima njihov broj se smanjio sa 24% - 1948. godine na 17,4% - 1991. godine. Sve do popisa 1971. godine Srbi su inili veinski narod u Bosni i Hercegovini (1948. godine -44,3% i 1961. godine - 42,9%). Meutim, priznavanjem Muslimana kao naroda po popisu 1971. godine situacija se znatno promjenila. Najbrojniji narod bili su Bonjaci 39,6% i tako je ostalo sve do popisa 1991. godine - 43,4%. Drugi po brojnosti bili su Srbi, iji je broj, odnosno postotak, u analiziranom periodu stalno opadao sa 44,3% - 1948. godine na 31,2% - 1991. godine. Broj Hrvata je porastao za 145.783, sa 614.123 - 1948. godine na 759.906 - 1991. godine, ali gledano u postocima njihov broj se smanjio sa 24% - 1948. godine na 17,4% - 1991. godine (vidjeti tabelu br. 1 i 2). Smanjivanje procenta Srba i Hrvata u ukupnom stanovnitvu
Mustafa Imamovi, Historija Bonjaka, str. 9.
425
Mr. sc. Edin Jahi Bosne i Hercegovine u periodu 1948.-1991. godine je posljedica priznavanja Muslimana kao naroda, ali i drugih etnikih, migracijskih, demografskih procesa, posebno prirodnog kretanja. To najbolje moemo vidjeti po apsolutnom broju Bonjaka koji je 1948. godine iznosio 788.403, a nakon priznavanja Bonjaka kao naroda 1971. godine taj broj iznosio je 1.482.430 i stalno je rastao, tako da je popisom iz 1991. godine utvreno 1.898.963 Bonjaka. (vidjeti graf. br. 1.) O tome je pisao i Stanko ulji: Tu se prvenstveno radi o promjenama statistike definicije muslimanske narodnosti od muslimananeopredijeljenih, te Jugoslovena neopredijeljenih do Muslimana (u smislu etnike pripadnosti) i Muslimana (u smislu narodnosti). Stanovnitvo muslimanske narodnosti prilikom popisa 1948. godine moglo se izjasniti na vie naina i manjim dijelom je uz svoju muslimansku pripadnost navelo pripadnost odreenom narodu. Ta je okolnost umanjila broj i relativno znaenje muslimanske skupine stanovnitva. Kada se 1961. godine u popisu predvidjela mogunost izjanjavanja za: 1. Muslimansku etniku pripadnost, 2. Jugoslovene neopredijeljene, - dolo je do rascijepa unutar muslimanske narodnosne skupine to je imalo za posljedicu smanjenje broja i relativnog udjela Muslimana u ukupnom stanovnitvu SRBiH. Kada se 1971. godine prvi put uvela mogunost opredjeljivanja Muslimana kao narodnosti, broj Jugoslovena je bitno smanjen (sa 8,4% u 1961. godini na svega 1,2% u 1971. godini).11 Na kraju moemo konstatovati da se u periodu 1948.-1991. godine u Bosni i Hercegovini najvie poveavao broj Bonjaka, jer im nije bilo dozvoljeno da se izjasne kao samostalan narod, tj. nije im priznavana narodnost kao ostalim etnikim zajednicama unutar Bosne i Hercegovine. Tek od popisa stanovnitva iz 1971. godine moemo pratiti stvarni broj Bonjaka. Od tog popisa gledano u postocima smanjivao se broj Hrvata i Srba, dok je rastao broj Bonjaka, to je posljedica njihovog priznavanja kao samostalnog naroda. Pored ove tri najbrojnije grupe postojao je i veliki broj nacionalnih manjina, to nam govori da je Bosna i Hercegovina prostor na kojem je oduvijek bila razvijena tolerancija, multietninost i multikulturalnost. Zakljuak Bosna i Hercegovina je u periodu 1948.-1991. godine imala raznovrsnu etniku strukturu stanovnitva. Etnika struktura stanovnitva se mijenjala pod utjecajem vlasti na demografsku politiku, koja je tokom cijelog ovoga perioda u Bosni i Hercegovini vrila odreenu diskriminaciju bonjakog stanovnitva, jer ga nije priznavala kao samostalnu etniku zajednicu. Kao posljedicu ove politike u Bosni i Hercegovini imamo izmjenjenu etniku strukturu stanovnitva. Procenat Bonjaka u ukupnom stanovnitvu Bosne i
Stanko ulji, Narodnosna struktura Jugoslavije i tokovi promjena, Ekonomski institut Zagreb, Zagreb, 1989., str. 47.
426
Hercegovine poveao se sa 30,7% na 43,4%. Procenat Srba se smanjio sa 44,3% na 31,2%, a Hrvata sa 24% na 17,4%. Od popisa stanovnitva iz 1971. godine smanjuje se procenat Srba i Hrvata, dok se znatno poveao procenat Muslimana odnosno Bonjaka, to je posljedica etnikog izjanjavanja, koje je navedenim popisom doputeno Bonjacima. Conclusion Bosnia and Herzegovina in the period from 1948. to 1991. had varied ethnic population structure. The ethnic composition of the population is changing under the influence of government on population policy, which during this entire period in Bosnia and Herzegovina carried out a specific discrimination of the Bosniak population, because it is not recognized as an independent ethnic community. As a result of this policy in Bosnia and Herzegovina have altered the ethnic composition of the population. Percentage of Bosniaks in the total population of Bosnia and Herzegovina increased from 30.7% to 43.4%. The percentage of Serbs was reduced from 44.3% to 31.2%, and Croats with 24% to 17.4%. Since the census in 1971. there is the decrease in the percentage of Serbs and Croats, while significantly increased the percentage of Muslims or Bosniaks is a result of ethnic ballot, which was by the census permitted to Bosniaks. Grafikon br. 1.: Etnika struktura stanovnitva Bosne i Hercegovine u procentima (%)
50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 44,3 44,4 31,4 23 25,7 21,7 20,6 18,4 43,4 39,6 37,2 39,5 32 31,2
42,9
30,7 24
17,4
1948.
1953.
1961.
1971.
1981.
1991.
Hrvati
Muslimani
Srbi
427
Mr. sc. Edin Jahi
Tabela br. 1.: Etnika struktura stanovnitva Bosne i Hercegovine12

GODINE UKUPNO Nacionalno se izjasnili Crnogorci Hrvati Makedonci Bonjaci13 Slovenci Srbi Jugosloveni Albanci esi Italijani Jevreji Maari Nijemci Poljaci Romi Rumuni Rusi Rusini14 Slovaci Turci Ukrajinci15 Ostali Nisu se nacionalno izjasnili Regionalna pripadnost Nepoznato 1948. 2.565.277 3.094 614.123 675. 788.403 4.338 1.136.116 . 755. 1.978 964. 1.144 532. 1.174 1.386 442. 71. 1.316 7.883 274. 80. 3.059 . . 1953. 2.847.790 7.336 654.229 1.884 891.800 6.300 1.264.372 . 1.578 1.638 909. 310. 1.140 1.111 1.161 2.297 91. 951. 7.473 314. 435. 439. 660. . 1.362 1961. 1971. 1981. 3.277.935 3.746.111 4.124.256 12.828 711.660 2.391 842.247 13.021 14.114 772.491 758.140 1.773 1.892 1.482.430 1.630.033 1991. 4.377.033 10.048 759.906 1.596 1.898.963 2.190 1.365.093 242.032 4.922 590. 732. 426. 893. 470. 526. 8.864 162. 297. 133. 297. 267. 3.929 17.592 14.585 224. 35.670
5.939 4.053 2.755 1.406.053 1.393.148 1.320.738 275.883 43.796 326.316 3.642 3.764 4.396 1.081 871. 690. 717. 673. 616. 381. 708. 343. 1.415 1.262 945. 347. 300. 460. 801. 757. 609. 588. 1.456 7.251 113. 189. 302. 934. 507. 295. 6.136 141. 111. 271. 1.812 811. . . 1.885 279. 477. 5.333 602. 8.482 . 9.598 350. 277. 4.502 946. 17.950 3.649 26.576
Izvor: Konani rezultati popisa stanovnitva od 15. Marta 1948. godine, Stanovnitvo po narodnosti, Knjiga IX, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1954., Popis stanovnitva 1953., Vitalna i etnika obeleja, Knjiga I, SZS, Beograd, 1959., Popis stanovnitva 1961., Vitalna, etnika i migraciona obeleja, Rezultati za optine, Knjiga VI, SZS, Beograd, 1967., Popis stanovnitva i stanova 1971., Stanovnitvo, Etnika, prosvetna i ekonomska obiljeja stanovnitva i domainstava prema broju lanova, Rezultati po optinama, Knjiga VI, SZS, Beograd, 1974., Popis stanovnitva, domainstava i stanova 1981., Stanovnitvo, Konani rezultati za Republiku, Statistiki bilten br. 84., RSZ, Sarajevo,1982., Popis stanovnitva, domainstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava 1991., Etnika obiljeja stanovnitva, Rezultati za republiku i po optinama, Statistiki bilten, br. 233., RSZ, Sarajevo, 1993., Statistiki godinjak Jugoslavija 1918-1988., SZS, Beograd, 1989., SGBiH 1974., 1983., 1992.
428
Tabela br. 2.: Etnika struktura stanovnitva Bosne i Hercegovine u procentima (%)
GODINE UKUPNO Nacionalno se izjasnili Crnogorci Hrvati Makedonci Bonjaci Slovenci Srbi Jugosloveni Albanci esi Italijani Jevreji Maari Nijemci Poljaci Romi Rumuni Rusi Rusini Slovaci Turci Ukrajinci Ostali Nisu se nacionalno izjasnili Regionalna pripadnost Nepoznato 1948. 100. 0,1 24 0 30,7 0,2 44,3 0 0,1 0 0 0 0,1 0,1 0 0 0,1 0,3 0 0 0,1 . . 1953. 100. 0,3 23 0,1 31,4 0,2 44,4 ... 0,1 0,1 0 0 0 0 0 0,1 0 0 0,3 0 0 0 0 . 0 1961 100. 0,4 21,7 0,1 25,7 0,2 42,9 8,4 0,1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,2 0 0,1 0 0,1 1971 100. 0,4 20,6 0,1 39,6 0,1 37,2 1,2 0,1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,2 0 0,2 0,3 1981 100. 0,4 18,4 0,1 39,5 0,1 32 7,9 0,1 0 0 0 0 0 0 0,2 0 0 0 0 0 0,1 0 0,4 0,1 0,7 1991 100. 0,2 17,4 0 43,4 0,1 31,2 5,6 0,1 0 0 0 0 0 0 0,2 0 0 0 0 0 0,1 0,4 0,3 0 0,8
13 U rezultatima ranijih popisa Bonjaci su prikazivni pod razliitim nazivima, i to: 1948. godine kao Neopredijeljeni muslimani, 1953. godine kao Jugoslaveni neopredijeljeni, 1961. godine Muslimani u etnikom smislu. 14 Do popisa 1971. godine Rusini i Ukrajinci su iskazivani zajedno. 15 Do popisa 1971. godine Rusini i Ukrajinci su iskazivani zajedno.
429
Nermana Hodi
Nermana HODI Arhiv Tuzlanskoga kanona Tuzla
Analitiki popis OPTINSKI KOMITET SAVEZA KOMUNISTA BOSNE I HERCEGOVINE SREBRENIK (OK SKBiH S) 1954.-1964.
Fond Optinskog komiteta Saveza komunista Bosne i Hercegovine Srebrenik (OK SKBiH S) preuzet je u Arhiv od Sreskog komiteta Tuzla organizovanom akcijom 1967. godine. Fond obuhvata grau nastalu u radu Optinskog komiteta SKBiH Srebrenik u periodu 1954.-1964. godine. Zakonom o podjeli teritorije NR Bosne i Hercegovine na srezove, gradove i optine, 1952. godine, Srebrenik, kao optina, pripadao je srezu Tuzla (Sl. list NR BiH br. 11/52). Ovakva teritorijalna pripadnost ostala je nepromijenjena sve do 1966. godine kada su ukinuti srezovi. Graa fonda je djelimino sauvana, a na poslovima njenog sreivanja i evidentiranja u Arhivu TK Tuzla radio je arhivista Predrag Arsi. Popis grae ovoga Fonda za tampanje priredila je Nermana Hodi. Napomene korisnicima: S obzirom na koliinu i nekompletnost grae (dvije fascikle su smjetene u jednu kutiju) uraen je analitiki popis dokumenata. Jezik u grai je bosanski, srpski i hrvatski, a pismo je latinica i irilica. Sreivanje i evidentiranje dokumenata uraeno je po principu Podgrupa i godina tj. svaka Podgrupa i godina idu od broja jedan. Tako imamo tri Podgrupe i to: - - - I a - koju ine zapisnici i materijali sa sastanaka OK SK I b - koju ine informacije, materijali, planovi i referati II a - koju ine zapisnici i materijali sa sastanaka OK SK, izvjetaji, programi, analize, informacije
Iako je graa Fonda fragmentarna moe posluiti za prouavanje partijske aktivnosti na podruju Opine Srebrenik. Kutija: 1 Fascikla: 1
1954.-1962. Podgrupa: I b I b Informacije, materijali, planovi i referati 430
Analitiki popis Optinski komitet SK BiH Srebrenik ...
Dokument: 1 8 Ib1 Ib2 Ib3 Ib4 Ib5 Ib6 Ib7 Ib8
Godina 1954., 1962.
Referat sa Druge redovne konferencije Saveza komunista Tinja, 27. VI 1954. godine Referat sa II godinje Partijske konferencije Ljepunikog podruja, 27. VI 1954. godine Plan kolovanja kadrova na podruju NO optine Srebrenik za period 1960.-1964. godine Materijali podneseni na Savjetovanjima odranim 25. II i 11. III 1962. godine Plan odravanja sastanaka OKSK Srebrenik, 1. II 1962. godine Informacije o odravanju radnih sastanaka u martu, OK SK Srebrenik 10. III 1962. godine Informacija o posljedicama nakon nevremena i nekim drugim pitanjima, 5. IV 1962. godine Informacija o radnim skupovima koji se dre u aprilu mjesecu, 11. IV 1962. godine
Serija: A Podgrupa: II a II a - Zapisnici i materijali sa sastanaka OK SK, izvjetaji, programi, analize, informacije Dokument: 1 45 II a 1 II a 2 II a 3 II a 4 II a 5 II a 6 II a 7 1956.-1961.
Izvjetaj OKSK Srebrenik podnesen na Izbornoj konferenciji 22. IV 1956. godine Zapisnik sa Optinske konferencije SK Srebrenik odrane 26. XII 1957. godine Izvjetaj sa Optinske konferencije SK Srebrenik odrane 26. XII 1957. godine Izjava o tome zato Izvjetaj nije poslan na vrijeme, 22. I 1958. godine Informacija OKSK Srebrenik, 28. XII 1958. godine Materijali sa odrane Izborne konferencije SK Srebrenik, 17. II 1959. godine Zapisnik sa sastanka Revizione komisije OKSK Srebrenik odranog 14. I 1960. godine 431
Nermana Hodi
II a 8 II a 9 II a 10 II a 11 II a 12 II a 13 II a 14 II a 15 II a 16 II a 17 II a 18 II a 19 II a 20 II a 21 II a 22 II a 23 II a 24 II a 25 II a 26 II a 27 II a 28 II a 29 II a 30 II a 31 II a 32 432
Programi rada drutveno-politikih organizacija, Narodnog odbora, njegovih samoupravnih organa i organa uprave Optine Srebrenik, 1960. godine Informacija Ideoloke komisije OKSK o aktivnosti i uticaju klera na terenu Optine Srebrenik, 31. III 1960. godine Izvjetaj o radu organizacija SK na podruju Optinskog komiteta Srebrenik, 5. III 1960. godine Referat o ocjeni rada i zadacima SK na podruju OK Srebrenik, 5. III 1960. godine Materijal sa Optinske konferencije SK Srebrenik, 5. III 1960. Zapisnik i materijal sa sastanka OKSK Srebrenik, 18. I 1960. Informacija o radu Grupe OKSK Srebrenik na snimanju rada organizacije SK Srebrenik Stanica, 17. VI 1960. godine Materijal sa sastanka OKSK Srebrenik, 15. III 1960. godine Zapisnik sa sastanka OKSK Srebrenik proiren sa sekretarima OOSK, 13. IV 1960. godine Materijal sa sastanka OKSK Srebrenik proirenog sa sekretarima OOSK Srebrenik, 31. V 1960. godine Program rada Optinskog komiteta SK Srebrenik i njegovih tijela za II polugodite 1960. godine Materijali sa sastanka OKSK Srebrenik, 12. IX 1960. godine Zapisnik sa sastanka OKSK Srebrenik odranog 21. X 1960. Materijal sa sastanka OKSK Srebrenik, 5. XII 1960. godine Zapisnik sa sastanka OKSK Srebrenik, 20. XII 1960. godine Zapisnik sa sastanka Sekretarijata OKSK Srebrenik, 6. I 1960. godine Zapisnik sa sastanka Sekretarijata OKSK Srebrenik, 2. IX 1960. godine Zapisnik sa sastanka Sekretarijata OKSK Srebrenik, 4. X 1960. godine Zapisnik sa sastanka Sekretarijata OKSK Srebrenik, 15. XI 1960. godine Zapisnik sa sastanka Sekretarijata OKSK Srebrenik, 7. XII 1960. godine Zapisnik sa sastanka Sekretarijata OKSK Srebrenik, 14. XI 1961. godine Zapisnik sa sastanka OK SKBiH, 22. XI 1961. godine Zapisnik sa sastanka OKSK Srebrenik i Analiza metoda rada organizacije SK u Optini Srebrenik, 30. X 1961. godine Neki zadaci SK na jaanju i razvoju Organizacije Narodne omladine u Optini, 22. IX 1961. godine Zapisnik i materijali sa sastanka OKSK Srebrenik, 27. IX
Analitiki popis Optinski komitet SK BiH Srebrenik ...
II a 33 II a 34 II a 35 II a 36 II a 37 II a 38 II a 39 II a 40 II a 41 II a 42 II a 43 II a 44 II a 45 Kutija: 1 Fascikla: 2 Dokument: 1
1961. godine Zapisnik i materijali sa sastanka OKSK Srebrenik, 30. VIII 1961. godine Zapisnik i materijali sa sastanka OKSK Srebrenik, 11. VII 1961. godine Zapisnik sa sastanka Sekretarijata OKSK Srebrenik, 12. VI 1961. godine Zapisnik i materijali sa sastanka OKSK Srebrenik, 26. V 1961. godine Zapisnik sa odranog sastanka Sekretarijata OKSK Srebrenik, 8. V 1961. godine Analiza rada organizacija SK u Optini na sprovoenju Zakljuaka Sreskog komiteta po izvjetaju Grupe i drugih Zakljuaka i Stavova SK, 21. IV 1961.godine Zapisnik i materijali sa sastanka OKSK Srebrenik, 21. IV 1961. godine Zapisnik i materijali sa sastanka OKSK Srebrenik, 15. III 1961. godine Materijal sa sastanka OKSK Srebrenik, 18. II 1961. godine Zapisnik sa sastanka Sekretarijata OKSK Srebrenik, 10. I 1961. godine Zapisnik sa sastanka Sekretarijata OKSK Srebrenik, 27. II 1961. godine Zapisnik i materijal sa sastanka Sekretarijata OKSK Srebrenik, 3. II 1961. godine Zapisnik sa sastanka Sekretarijata OKSK Srebrenik, 23. III 1961. godine 1961.-1964. Godina 1961.
1. - Zapisnik sa sastanka Optinskog komiteta odranog 21. XII 1961. godine Podgrupa: I a I a Zapisnici i materijali sa sastanaka OK SK Srebrenik
433
Nermana Hodi
Dokument: 1 3 Ia1 Ia2 I a 3
Godina 1961.-1962.
Zapisnik sa Optinske konferencije SK Srebrenik, 25. III 1962.godine Zapisnik i materijal sa sastanka OK SK Srebrenik, 3. IV 1962. godine Materijali sa sastanka OK SK Srebrenik, 23. V 1961. godine Godina 1962.
Dokument: 1 5 1. - Zapisnici sa sastanaka Optinskog komiteta odranih: 29. I 1962. godine 26. IV 1962. godine 5. VI 1962. godine 30. VII 1962. godine Izvjetaj o problemima poljoprivrede i socijalistikog preobraaja sela Godina 1963.
5. -
Dokument: 1 4 1. - Zapisnici sa sastanaka Optinskog komiteta SK odranih: 28. II 1963. godine 22. V 1963. godine 22. VII 1963. godine 25. IX 1963. godine Godina 1964. Dokument: 1 2 1. - Zapisnici sa sastanaka Optinskog komiteta SK odranih: 19. II 1964. godine 30. III 1964. godine
434

Posavska Buna Iz 19 Stoljeca PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Posavska Buna Iz 19 Stoljeca PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Princip provenijencije i kreiranje -Razkorak izmeu arhivske teorije i ...

erim Rastoder, Doc.dr. Izet aboti

erim RASTODER Doc. dr. Izet ABOTI

POSAVSKA BUNA IZ 1836. GODINE

Posavska buna iz 1836. godine

erim Rastoder, Doc.dr. Izet aboti

Posavska buna iz 1836. godine

erim Rastoder, Doc.dr. Izet aboti

Posavska buna iz 1836. godine

erim Rastoder, Doc.dr. Izet aboti

Posavska buna iz 1836. godine

erim Rastoder, Doc.dr. Izet aboti

Posavska buna iz 1836. godine

erim Rastoder, Doc.dr. Izet aboti

Posavska buna iz 1836. godine

erim Rastoder, Doc.dr. Izet aboti

Druga narodna osnovna kola u Tuzli (Rudija, 1906.-1909.) ...

Esaf LEVI Arhiv Tuzlanskoga kantona Tuzla

NEKOLIKO ARHIVSKIH DOKUMENATA O IZBORIMA U TUZLI 1910. GODINE

Nekoliko arhivskih dokumenata o izborima u Tuzli 1910. godine

Prilog 3.14 Uprava okruga Tuzla 30.09.1910. Tri dodatka

Nekoliko arhivskih dokumenata o izborima u Tuzli 1910. godine

Nekoliko arhivskih dokumenata o izborima u Tuzli 1910. godine

Doc.dr. Adnan Velagi

Doc. dr. Adnan VELAGI Fakultet humanistikih nauka u Mostaru

Prilog prouavanju etnikoga pokreta, s posebnim osvrtom na ...

Doc.dr. Adnan Velagi

Prilog prouavanju etnikoga pokreta, s posebnim osvrtom na ...

Doc.dr. Adnan Velagi

Prilog prouavanju etnikoga pokreta, s posebnim osvrtom na ...

Doc.dr. Adnan Velagi

Prilog prouavanju etnikoga pokreta, s posebnim osvrtom na ...

Doc.dr. Adnan Velagi

Prilog prouavanju etnikoga pokreta, s posebnim osvrtom na ...

Doc.dr. Adnan Velagi

Prilog prouavanju etnikoga pokreta, s posebnim osvrtom na ...

Doc.dr. Adnan Velagi

Prilog prouavanju etnikoga pokreta, s posebnim osvrtom na ...

Dr.sc. Denis Beirovi

Dr. sc. Denis BEIROVI

Oduzimanje nadlenosti Islamskoj zajednici Jugoslavije u ...

Dr.sc. Denis Beirovi

Oduzimanje nadlenosti Islamskoj zajednici Jugoslavije u ...

Dr.sc. Denis Beirovi

Oduzimanje nadlenosti Islamskoj zajednici Jugoslavije u ...

Dr.sc. Denis Beirovi

Oduzimanje nadlenosti Islamskoj zajednici Jugoslavije u ...

Dr.sc. Denis Beirovi

Oduzimanje nadlenosti Islamskoj zajednici Jugoslavije u ...

Dr.sc. Denis Beirovi

Oduzimanje nadlenosti Islamskoj zajednici Jugoslavije u ...

Dr.sc. Denis Beirovi

Mr. sc. Edin JAHI Prirodno-matematiki fakultet Tuzla

PROMJENE U ETNIKOJ STRUKTURI STANOVNITVA BOSNE I HERCEGOVINE U PERIODU 1948.-1991. GODINE

Promjene u etnikoj strukturi stanovnitva Bosne i Hercegovine u...

Promjene u etnikoj strukturi stanovnitva Bosne i Hercegovine u...

Promjene u etnikoj strukturi stanovnitva Bosne i Hercegovine u...

Mr. sc. Edin Jahi

Tabela br. 1.: Etnika struktura stanovnitva Bosne i Hercegovine12

Promjene u etnikoj strukturi stanovnitva Bosne i Hercegovine u...

Nermana HODI Arhiv Tuzlanskoga kanona Tuzla

1954.-1962. Podgrupa: I b I b Informacije, materijali, planovi i referati 430

Analitiki popis Optinski komitet SK BiH Srebrenik ...