Ali Sevim & Erdoğan Merçil - Selçuklu Devletleri Tarihi (Siyaset, Teşkilât Ve Kültür)

S E V M
P ro f. D r. E r d o a n M ER L
SELUKLU DEVLETLER TARH

SYASET, TEKLT VE KLTR
TRK TARH KURUMU
ATATRK KLTR,
DL VE T A R H Y K S E K K U R U M U
T R K
T A R H
K U R U M U
XXIV. Dizi - Sa. 19
Y A Y I N L A R I

SYASET, TEKLT VE KLTR
Prof. Dr. Ali SEVM
Prof. Dr. Erdoan MERL
19 9 5
ISBN 975-16-0690-X
N D E K L E R
NSZ GR 1-12,
Ouz Yabgu Devleti 1. Karahanl Devleti 2. Samanl Devleti 2 G azneliler Devleti 3. Bveyh Devleti 3. A bbas Halifelii 4. Fatm Halifelii 5. Bizans m paratorluu 6 H al seferleri 7. Eyyubler 8. M em liikller 10.
XV
BYK SELUKLU MPARATORLUU 13-227.

I.
DEVLETN KURULU DNEM 15-27.

Seluklularn kken ve tarih sahnesine klar 15. Samanl ve KarahanllarA ilikiler 16. Karahanl ve Gaznelilerle ilikiler 18. Horasana gei 20. Yeni Seluklu babular; Turul ve ar Beyler 21. Gaznelilerle m cadeleler 22. Bam szlk kazanmalar: 1038 Zaferi 23. Dandanakan Zaferi 24. Devletin kuruluu 26.
II. SULTAN TURUL DEVR 28-47.

Veni fetihler ve snrlarn genilemesi 26.
ANADOLU SEFERLER 30.

lk Trkm en aknlar 30. Daha sonraki Trkm en aknlar 31. Seluklu ordularnn harekt 34. Hasankale zaferi 34. Bizans la yaplan b a n 35. Sultan Turul un seferi 36. Daha sonraki asker harekt 37. Sultan Turul un Ba dat seferi 40. Resultekin ve brahim Yraal isyan 43. Badat n igali ve kurtarl 44. Sultan Turul un halifenin kzyla evlenmesi 45. Kutalm isyan ve sultann lm 46.
III. SULTAN ALP ARSLAN DEVR 48-75.

Tahta k 48. Dou A nadolu ve Grcistan seferi 50. Sullann Dou seferi 52.~ Kavurt isyan 52. Komutanlarn A nadolu harekt 53. Bizans n durum u 54. A lp Arslan n ikinci Grcistan seferi 55. Bizans n kar harekt 56. Seluklu em irlerinin aknlar 57. Sultan A lp Arslan n Kuzey - Suriye .seferi 58. Romanos Diogenes in hareketi 60. M alazgirt Meydan Sava 62. A lp Arslan iin okunan hutbe 64. A lp Arslan m orduya hitab 66. Bar antlamas 70. Zaferin yanklar ve sonular 72. A lp Arslan m M averannehr seferi ve lm 73.
VI
N DEKLER
IV. SULTAN MELKAH DEVR 76-136.

M elikah m veliaht iln edilm esi 76. M elikah n Sultan iln edilmesi ve baz d olaylar 77. M elik Kavurt Bey in isyan 78. Halifenin 6ultan M elikah n saltanatm onay 81. Karahanllar ve G aznelilerle savalar 81. Suriye nin fethi 83. Atsz B ey in M sr seferi 85. A tsz'n lm 86. Kirm an seferi 87. A nadolu fetihleri 88. Trkiye Seluklular ile ilikiler 90. Sleymanah m lm 91. Ebulkasm ve B yk Seluklular 92. Kafkasya harekt 93.
AHSA YE BAHREYN KARMATLER 95.

K ikinenin seferi 95. Artuk B eyin seferi 97. Diyarbakr ve evresinin fethi 101. erefddevle M slimin durum u 105. H alebe hakimiyet m cadelesi 106. Sultan Melikah n Kuzey - Suriye seferi 107. Sultan Melikah m Badata gidii 110. B adat ta dn 112. Teki in isyanlar 114. Sistanda durum 115. Sultan M elikah ve Karahanllar 117. II. Maverannehr seferi 118. B atnlerle m cadele 119. Suriye ve Filistin olaylar 122. A bba s vezirinin grevden uzaklatrlmas 124. M elikahn Badat ikinci ziyareti 124. H icaz n durum u 125. M elikah - N izam lm lk anla m azl 126. N izam lm lk n ldrlm esi ve kiilii 131. M elikah * M ukted anlamazl 132. Sultan Melikah m lm ve tarih kiilii 133.
V. SULTAN BERKYARUK DEVR 137-173.

Bedevilerin Haclara saldrmalar 138. Sultan Berkyaruk - smail bin Yakut mcadelesi 139. Araplarn Haclarn mallarm yamalamas 139.
MELK TUTUUN SALTANAT MCADELES 140.

Sultan B erkyaruk adna Badat ta hutbe okunmas 142. Teki in ldrlm esi 143. Tutu un Aksungur ve Bozan b er taraf etmesi 143. B erkyaruk - Tutu m cadelesi: Rey Sava 144. Berkyaruk4 a suikast 147. Fahrlmlk n vezir atan mas 147. Grboanm Musul ve evresini ele geirmesi 148. Berkyank-Arslan Argun sava 149. Seluklu - Karahanh ilikileri 150. M uhammed bin Sleyman, em r Kovdan ve Yarukta m isyanlar 151. H al seferlerinin balamas 152. H allarn Antakya ya hkim olmas 154. Fars blgesindeki olaylar ve em r ner in isyan 156.
SULTAN BERKYARUK - MUHAMMED TAPAR MCADELELER 157.

Berkyaruk - M uhammed Tapar arasndaki ilk sava 159. Batnlerin faaliyetleri 160. B erkyaruk - Sencer sava 162. Berkyaruk - M uhammed Tapar arasndaki ikinci sava 163. M uhammed Tapar - Sencer ittifak 163. Berkyaruk - M u hammed Tapar n nc sava 165. Barn bozulm as ve drdnc sava 167. Gmtekin Kayser nin Badata hne atanmas 169. B erkyaruk - Muhammed Tapar arasndaki beinci ve son sava ve anlama 170. Sultan B erkyarukun lm ve kiilii 172.
VI. SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVR 174-203.

M uhammed Tapar n sultan olmas 175. M engbars n isyan 177. Emr avl nn M usul ve evresindeki faaliyetleri 177. Seyfddevle Sadaka ile m cadele 181. Em r avl ile m cadele 184. avl nn yeniden Fars valiliine atanmas 186. B atnlerle m cadele 188. B vendler ile ilikiler 191.
HALILARLA MCADELELER 191.

Fahrlmlk ibn A m m ar n yardm giriimi 192. Em r M evdud un H allara kar seferleri 193. Taberiye sava 196.
Aksungur P orsuk nn M usula atanmas ve faaliyetleri 197. Telldn6 sava 198. Byk Seluklu - Karahanh ilikileri 200. Byk Seluklu - Gazneli ilikileri 201. Grclerle m cadele 202. M uhammed Tapar n lm ve kiilii 202.
N DEKLER
VII
VII. SULTAN SENCER DEVR 204-226.

S encer in Byk Seluklu sultan olmas 204. Baln faaliyetleri 208. Sultan S encere kar Msterid - Sultan Mah mut ittifak 209. B irinci bat seferi 209. Karahanllara kar sefer 210. Sultan S encer in ikinci bat seferi 212. Irak Seluklu Devleti nde yeni olaylar 213. Sultan Sencer in Gazne seferi 215. A bba s H alifeleri ve Seluklular 216. Sul tan S encer in b irin ci Hrezm seferi 216. Katvan sava 218. Sultan Sencer in ikinci Hrezm seferi 219. Sultan Senc e r in nc Hrezm seferi 220. Katvan savandan sonra Sencer in Bat siyaseti 222. Seluklu - Gurlu ilikileri 222. Sultan Sencer ve Ouzlar 223. Sultan Sencer in tutsaklktan kurtulmas ve lm 225. B yk Seluklu Soy Kt 227.
IRAK SELUKLU DEVLET 229-295. I. SULTAN MAHMUT DEVR 231-241.

M elik M esut un isyan 232. Dbeys in faaliyetleri 233. M elik T urul un isyan 234. Grclerle m cadele 235. Ve zir Sumeyrem ve avu Bey in ldrlmeleri 236. Aksungur Porsuk nin fitnelikten uzaklatrlmas 237. Sultan Mahmut - halife M sterid anlamazl 237. Zengi nin M usula atanmas 238. Dbeys in faaliyetleri 240. Sultan Mahmut un lm ve kiilii 241.
II. SULTAN DAVUT DEVR 2 4 2-2 4 3 . III. SULTAN TURUL B. MUHAMMED TAPAR DEVR 244-247.
Sultan Turula kar b ir ittifak oluturulmas 245. Sultan Turul-M elik Mesut m cadelesi 246. Sultan T urul un l m ve kiilii 247.
IV. SULTAN MESUT DEVR 248-261.

Sultan Mesut - H alife Msterid m cadelesi 248. Sultan Mesut - Raid Billah m cadelesi 250. Zengi nin Bizans - Hal ittifakna kar m cadelesi 251. G urenbih Sava 252. Rait Billah n ldrlm esi 253. Badat ta olaylar 255. Sul tan Mesut-Zengi ilikileri 255. Zengi nin Urfa y fethi 256. Sutan Mesut ve Seluklu em irleri 257. Seluklu em irleri nin yeni bir ittifak 259. Sultan M esut un son yllar ve lm 260.
V. SULTAN MELKAH DEVR 262. VI. SULTAN II. MUHAMMED DEVR 2 6 3 -2 7 0 .

Sultan Muhammed - Sleyman ah ilikileri 264. Sultan Muhammed - halife M uktef ilikileri 265. Sleymanah m yeni den sultan iln edilm esi 268. Badat kuatmas 269. Sultan II. M uham m ed in son yllar ve lm 270.
VIII
N DEKLER
VII. SULTAN SLEYMANAH DEVR 271-273.

H alifelikle ilikiler 272. Sleymanah n ldrlm esi 272.
VIII. SULTAN ARSLANAH DEVR 274-283.

ldeniz - em r nan m cadelesi 275. Atabek Zenginin Irak Seluklu sultanlna itaati 275. Grclerle m cadele 277. B atnlerle m cadele 278. E m r nan m isyan 279. II. Arglanaha yardm 280. Arslanah - ldeniz ilikileri 281. Son G rc Seferi 281. Sultan Arslanah n lm 283.
IX. SULTAN III. TURUL DEVR 2 8 4 -2 9 4 .

Halife Nasr L idinillaha bat 285. Salahaddin Eyyub ile ilikiler 285. K zl Arslan n atabeklii 286. Sultan Turul - em irler anlamazl 289. III. Turul un lm 291. Irak Seluklular Soy kt 295.
KRMAN SELUKLU DEVLET 297-335. I. DEVLETN KURULUU 2 4 9-3 0 5 .

Devletin gelimesi dnem i 300.
II. SULTANAH DEVR 306. III. TURANAH DEVR 307. IV. RANAH DEVR 3 0 8-309. V. ARSLANAH DEVR 310-311. VI. MUHAMMED DEVR 312. VII. TURULAH DEVR 313.
N DEKLER
I.
FETRET DEVR 314-325. VIII. BEHRAMAH IN LK MELKL 314-315. IX. II. ARSLANAHIN LK MELKLK DNEM 316. X. BEHRAMAHIN KNC MELKLK DNEM 317-319. XI. MUHAMMEDAH DEVR 3 2 0 -3 2 2 . XII. MELK II. TURANAH DEVR 3 2 3-3 2 5 . XIII. KRMAN SELUKLU DEVLETNN K 3 2 6-3 2 9 . XIV. MELK II. MUHAMMEDAH DEVR 3 3 0 -3 3 4 .
Kirm an Seluklular Soy Kt 335.
SURYE VE FLSTN SELUKLU DEVLET 337-418. 1. SURYE VE FLSTN E LK TRK GRLER 3 3 9-3 4 5 . 1. HANOLU HARUN 3 3 9-3 4 2 . 2. EMR AFN VE SANDAK 3 4 2-3 4 3 . 3. FLSTNDE BR TRKMEN BEYL 34 3-3 4 5 .
Fatm ve M irdaelerle ilikiler 343.
N DEKLER
II. EMR ATSIZ DEVR 3 4 6-3 5 5 .

Devletin kuruluu 346. Kuds n fethi 346. Alsz - kl atmalar, Taberiyye sava 347. Tutu un Suriye ye atan mas sorunu 348. Dmak n fethi. 349. M sr seferi ve sonular 350. Atsz n sonu 352. Kuzey - Suriye olaylar 352.
III. TACDDEVLE TUTU DEVR 356-371.

Atanmas ve devlete hkim olm as 356. B ir ittifak giriimi 357. Tutu - Mslim m cadelesi 358.
SLEYMANAH IN KUZEY-SURYE SEFER 359.

Mslim ile sava 361. Tutu ile sava ve lm 362. Sultan Melikah n Kuzey-Suriye seferi 363.
TUTUUN SALTANAT MCADELES 363.

Kuzey - Suriye, Kuzey - Irak ve Dou - A nadolu ya hkimiyet 363. Aksungur ve Bozan n bertaraf edilm esi 365. Rey sava ve Tutu un sonu 367. Tutuun tarih kiilii 370.
IV. HALEB SELUKLU DEVLET MELK RIDVAN DEVR 37 2-3 9 4 .

Devletin kuruluu 372. Dmak Seluklu Devletiyle ilikiler 374. Fatmlerle ilikiler 376. Halep Reisinin ldrl mesi 378.

Seluklu ordusunun Antakya kuatmas 378. A zazda isyan 382. Kell bozgunu ve sonraki olaylar 383. Hallara kar ittifak giriim leri 386. TeJbir sava 388. Seluklu ordusunun 1110 seferi 389. Suriye heyeti Badat ta 390. Seluklu ordusunun 1111 seferi 391. Tutekin ile ittifak 392. M elik Rdvan n lm ve tarih kiilii 393,
v.
MELK ALP ARSLAN DEVR 395-398.
B atnlerle m cadele 396. Tutekin le ibirlii 396. ldrlm esi 398.
VI. MELK SULTANAH DEVR 39 9-4 0 5 .

L l nn dikla ynetimi 399. Byk Seluklu sultanna bavuru 400. Ll nn sonu 401. Yarukta n ynetimi elegeirm esi ve icraat 402. Devletin ykl 403. Sultanah n sonu 404.
NDEKLER
XI
VII. DIMAK SELUKLU DEVLET MELK DUKAK DEVR 406-417.

Devletin kuruluu 406. Emr Tutekin Dmak'ta 407. Melik Rdvan ile ilikiler 408. Antakya'ya yardm 409. Gney dou A nadolu'ya eefer 410.

Tancred ile atma 416. Baudouine baskn 411. C ebele'nin alnmas 412. Trablusam'a yardm seferi 413. Rahbe ve H umus'un alnmas 414. D ukak'n lm ve tarih kiilii 415. Devletin ykl 416. Suriye ve Filistin Seluklular Soy Kt 418.
TRKYE SELUKLU DEVLET 419-494. I. SLEYMANAH DEVR 421-427.

Devletin kuruluu 421. M ansurun bertaraf edilm esi 423. Antakya'nn fethi 424. Elbulkasm 'n ynetim i 427.
II.
I. KILI ARSLAN DEVR 4 2 8 -4 3 4 .

Tahta k ve B izans'la ilikiler 428. aka ve Tanrberm i in Beylikleri 428. lk H allarn yok edilmesi 430. ztik'in kayb 430. Seluklu hkimiyetinin yaylmas 432. Sultann lm 432. Bizans saldrs 433.
III. AHNAH DEVR 4 3 5 -4 3 6 .

Tahta k ve B izans'la atmalar 435.
IV. I. ZZEDDN MESUT DEVR 437-441.

Danim endli hkimiyeti 438. Seluklu - Danimendli atmalar 439. H allarla savalar 440.
V. II. KILI ARSLAN DEVR 442-447.
N ureddin M ahm ut'la anlamazlk 442. M iryokefalon (M yriokephalon) zaferi 444. Seluklu - E yyub ilikileri 445. lkenin blnm esi 445. H allarla m cadele ve saltanat atmalar 446.
VI. I. GIYASEDDN KEYHSREVN LK SALTANATI 448.
XII
N DEKLER
VII. II. RKNEDDN SLEYMANAH DEVR 449-451.

Dou ve G ney-douda fetihler, G rclerle sava 449.
VIII. I. GIYASEDDN KEYRSREV N KNC SALTANATI 4 5 2 -4 5 4 .

Samsun un kurtarl, Antalya nn fethi 453. E rm eniler ve Bizans la m cadeleler 4-54.
IX I. ZZEDDN KEYKVUS DEVR 4 5 5 -4 5 8 .
T icar anlamalar ve Sinop un fethi 456. Antalya nn kurtarl ve Ermeni seferi 457. Eyyublerle ilikiler ve lm 457.
x.
I. ALEDDN KEYKUBAD DEVR 459-467.
Devletin ykseli dnem i 459. Alanya nn fethi 460. Devlet yneticileri arasndaki anlamazlk 460. Erm eni seferi 461. Artuklu, Eyyub ve M engckllerle ilikiler 461. Sudak seferi 463. Trabzon R um lar ve H rezm lilerle at ma 463. M oollara kar nlem ler 464. E yyublerle atmalar 465.
XI. II. GIYASEDDN KEYHSREV DEVR 4 6 8 -4 7 4 .

Gerileme ve k dnem i 468. Saadettin K pek in tahakkm ve sonu 468. Harezm lilerin durumu 469. B aba ayak lanmas 470. Seluklu - Eyyub gerginlii 471. Kseda sava 471. M erkez hkimiyetin k 473.
XII. II. ZZEDDN KEYKVUS VE SONRAK OLAYLAR 4 7 5 -4 7 9 .

Tahta k ve ynetim de sarsnt. 475.
KARDE YNETM (1249-1254) 476.

Ynetim de M ool basks 477.
K SULTAN YNETM 477. XIII. IV. RKNEDDN KILI ARSLAN DEVR 480.
M uineddin Sleyman n dikta ynetimi 480.
NDEKLER
XIII
XIV. III. GIYASEDDN KEYHSREV DEVR 481-486.

Baybarsla ilikiler 481. Hatrolu isyan 482. B aybarsn A nadolu seferi 483. M uineddin Pervane nin sonu 484. Karam anoullarnn isyan 484. M ool tahakkmnn artmas 486.
XV. II. GIYASEDDN MESUT DEVR 4 8 7-4 8 0 (lk Saltanat)

M oollarn devlete el koymas 488. Trkmen direnileri 488. M ool ehzdeleri arasnda atmalar 489.
XVI. III. ALEDDN KEYKUBAD DEVR 491-492 XVII. II. GIYASEDDN MESUTUN KNC SALTANATI, DEVLETN YIKILII 493.
Trkiye Seluklular Soy Kt 494.
DEVLET TEKLTI, KLTR VE MAR FAALYETLER 4 9 5 -5 2 6 DEVLET TEKLTI 497.

Veliahdlk 498.
HKMYET ALMETLER VE NVANLAR 499.

Hkm darn nvan ve lakaplar 499. Lakaplar 500. Hutbe 500. Taht 501. Ta 501. Sikke 501. Tevki ve Tura 501. etr 502. Nevbet 502. Bayrak (Sancak, liva, alem) 503. Trz 503. H ilat 503. Gaiye 504.Saltanat adr 504. Ok ve yay 505.
SARAY TEKLTI 505.

Bykhciblik 506. Vekil-i Der 506. stadddr 506 Emr-i Hares 506. Silhdar (Emr-i Silh) 506. Abdar (Tatdr) 506. anigir 506. arabdr 506. Cmedr 506. E m r-i A lem 506. E m r-i Candr 506. Emr-i ikr 506. Han salar 507. B azdr 507. Saray muallimlii 507. M utripler 507. Skiler 507. N edim ler 507. avu (Serheng, Durba) 507.
HKMET TEKLTI 508.

Divanl-in vet-tura 509. Divan- stifa 509. Divanl-Arz (Divanl-Cey) 509. Divan- raf- MemJik 509. Divan- ^ M e z lim 510. Divan- Hss (Hs) 510. Divan- Eylet (Divan- Vilyet) 511. Divan- Riyaset 511. Divan- Evkf- M em lik 511. Divan- hne 511. M sadere Divan 511. Hatun Divan 512.
ASKER TEKLT 512.

Boy b irlikleri 513. Gulman 513. D eylem liler ve Tzikler 513. Yardm c kuvvetler 514.
X IV
N DEKLER
LMYE TEKLTI 514.

Din 514. lmiye tekilt 515. Adlet tekilt 515. er yarg sistemi 515. O rft yarg sistemi 516.
TOPRAK VE HALK 516.

Toprak 516. Hs (Hss) arazi 516. Ikta sistemi 516. Mlk (zel) arazi 516. Vakf arazi 516. Halk 516.
KTSAD DURUM 517. KLTR FAALYETLER 519. GZEL SANATLAR 522. KRONOLOJ CETVEL 527-558. BBLYOGRAFYA 559-570. GENEL DZN 571-599 HARTALAR RESMLER
ONSOZ
slm dnem Trk tarihinde, ilk kez, snrlar, aa-yukar in snrlarn dan Adalar ve Marmara Denizlerine, Kafkasyadan Msr snrlarna dein uza nan ve dolaysyla Trkistan, Hrezm, Afganistan, Iran, Azerbaycan, rak, Arap Yarmadas, Suriye ve Anadolu lkeleri topraklarn iine alan evrensel byk bir Trk imparatorluunu kuran Seluklular olmutur. Genellikle teki Trk dev letlerinde olduu gibi (Gktrklerde: B u m i n K a a n - I s t e m i Y a b g u , B i l ge K a a n - K l t e k i n , Osmanllarda: O r h a n C a z i - A l e d d i n P a a kardeler vs.) Seluklu M i k i 1 in oullar T u r u l ve a r B e y kardeler tarafndan kurulan Byk Seluklu Devleti, ilk sultan T u r u l B e y dnemin de Mervde toplanan Kurultayda tespit edilen fetih planlar uyarnca, byk apta gerekletirilen fetihler sonucunda snrlarn, dou, bat, gney ve kuzey ynle rinde sratle geniletmi ve slm dnyasnn biricik hkimi durumuna gelmek suretiyle bir imparatorlua dnmtr; nitekim devrin Abbas halifesi K a a im B i e m r i l l a h , sultan T u r u l u Dou nun ve Bat nm (yani dnyann) h kmdar olarak iln etmitir. Sultan T u r u l dneminde salam temeller zerine oturtulmu olan imparatorluk, ikinci hkmdar Byk Sultan A l p A r s l a n d neminde ykseli devrini yaam, bat ynnde byk fetihler gerekletirilmi, zellikle 26 Austos 1071de Malazgirtte Bizansa indirilen byk tarih darbe sonucunda, Anadolu nun kaplar Trk milletine ardna kadar alm, dolaysy la bu lkenin bir Trk yurdu haline gelmesi yolunda en byk adm atlmtr. Sultan A l p A r s l a n nn olu ve Seluklular tarihinin en ulu hkmdar olan sultan M e l i k a h dneminde ise Seluklu imparatorluu, en azametli dnemi ni yaam, gerek Douda, gerekse Batda o kadar ok fetihler yaplmtr ki, bu nedenle M e l i k a h a Fetihler Babas (Ebul-feth) lakab verilmitir. Sultan M e l i k a h dneminde Byk Seluklu imparatorluu na tbi olarak Kirman ve evresinde Kirman Seluklu, Suriyede ve Filistinde Suriye ve Filistin Seluk lu ve Anadoluda Trkiye Seluklu Devletleri varlklarn srdrmekte idiler. Ay rca Isfahan ve Hemedan dolaylarnda Kkyeoullar, Kafkaslarda Abaza ve Grcler, Grcan ve Taberistanda Ziyaroullar, Tebrizde Revvdiler, Erran ve Armeniyede eddadoullar, Diyarbakr ve evresinde Mervanoullar, Musul da Ukayloullar, Hillede Mezyedoullar ve Halebde Mirdasoullar adlarnda Mslman ve Mslman olmayan kk emirlikler de Byk Seluklu Impara-
XVI
NSZ
torluuna tbi olarak siyasal yaamlarn srdrmekte idiler. Byk Sultan M e 1i k a h n lmnden (1092) sonra 30 yldan fazla bir sre Seluklu Devleti vezirlii yapm olan ok deerli devlet adam N i z a m l m l k n de Hatmi ler tarafndan ldrlmesini izleyen yllarda Seluklu imparatorluu, ortaya kan taht atmalar sonucunda, bir paralanma ve k dnemine girmi oldu. Bu nedenle imparatorluk, Byk Seluklu Devletinin devam olan Irak ve Hora san Seluklular, Kirman Seluklular, Suriye ve Filistin Seluklular ve Trki ye Seluklular olmak zere, drt blme ayrlmtr. Trkiye Seluklular, M e l i k a h n lmnden sonra Byk Seluklu Devleti nden ayrlarak bamsz bir devlet halinde siyasal yaamn srdrmesine kar lk Suriye ve Filistin, zellikle Irak ve Kirman Seluklu Devletleri, aa-yukar, Byk Sultan konumunda bulunan S e n c e r in lmne dein (1157) Byk Sel uklu Devleti ne bal kalmlar, daha sonra da bamsz bir duruma gemiler dir. Byk Seluklu Devletinin pek uzun saylamayacak bir zaman sreci iinde yklmasnn esas etkenleri olarak, kitabmzda ayrntl biimde grlecei ze re, eski Trk devlet gelenek ve trfesine gre, devletin hanedan mensuplarnn or tak mal saylmas nedeniyle bagsteren veraset sorunlarnn neden olduu taht atmalar, sultan-halife mcadeleleri, yetenekli ve kudretli sultanlarn yetime meleri sonucunda atabeklerin devlet ynetimine tam anlamyla hkim olmalar ve nihayet Ouz istils ve Harezmahlar Devletinin ar bask ve mdahaleleri eklinde ifade edilir. Bylece yukarda adlar geen teki btn Seluklu Devletlerinin, tarih sah nesinden ekilmelerine karlk Trkiye Seluklu Devleti, Hal seferleri, dolay syla balayan Bizans saldrlar ve nihayet Mool istilsna ramen 1308 ylna dein varln korumay baaran son Seluklu devleti olarak tarihe gemitir. 300 yla yakn bir sre devam etmi olan Seluklu hkimiyeti artk bylece sona ermi oldu. Bibliyografya''da gsterilen bellibal kaynak ve aratrmalardan yararlanmak suretiyle hazrladmz bu eser, kurulu dnemlerinden itibaren btn Seluklu devletlerinin siyasal, genel nitelikte olmak zere, tekilt ve kltr tarihlerini kap samaktadr. Gereksiz ayrntlara yer vermemeye altmz eserimizde, eitli ta rih sorunlarn mnakaalar yaplmam, zellikle siyasal olaylar, her kltr dzeyindeki halkmzn, retmen ve rencilerimizin kolaylkla anlayabilecek leri sade bir dille anlatlmaya allmtr. Evrensel Trk tarihimizin ancak bir blmn oluturan Seluklu Devletleri Tarihimiz, gemiine sk skya bal aziz milletimizin istifadesine sunmakla kendimizi gerekten mutlu hissettiimizi, en iten duygularla ifade etmeliyiz. Prof. Dr. Ali SEVM Prof. Dr. Erdoan MERL
GR
Snrlar, douda Srderya, batda Adalar ve Marmara Denizleri, kuzeyde Kafkaslar, gneyde Msr'a kadar uzanm olan Byk Seluklu mparatorluu ku rulmadan nce, Orta ve On-Asyann siyasal grnm yle idi:
O uz Y abgu D evleti
Hazar Denizi nin dousunda Srderya nn ortalarna kadar uzanan sahalar da Ouz Yabgu devleti hkm sryordu. Gktrk devletinin esas unsurunu olu turan Ouzlarn batsnda Hazar ve Bulgar Trk devletleri, kuzeyinde Kimekler (Kpaklar), gneyinde ise slm dnyas bulunuyordu. Seluklularn ait olduu Knk boyunun da iinde bulunduu, genellikle gebe Ouz boylarndan oluan Ouz Yabgu devleti, Yabgu vekili Klerkin (Kuzerkin), Suba (Ordu komutan),7arhan ve Yinal nvanlarna sahip olan yneticiler tarafndan ynetiliyordu. Devlet, beyleri vastasyla feodal bir bala Yabgu ya bal boylar (24 boy) birliinden olu uyordu. Btn devlet ileri, boy beylerinin katld bir Kurultayda zmle nirdi. Belli bal ehirleri Yengikent (Klk bakent), Cend (yazlk bakent), Sabran (Savran), Stkent, Sal, Atlh, Ordu, Barmlkent vs.dir. Ouzlar, 12si Bozok, 12si de Uok olmak zere, 24 boydan olumaktadr. yleki: BOZOKLAR Kay Bayat Alkaevli Karaevli Yazr Der Dodurga Yaparl Avar Kzk Bedili Karkn UOKLAR Bayndr Beene avuldur epni Salur Alayuntlu Eymr Yreir dr Bdz Yva Knk
AL SEVM ERDOAN M ERL
Ouz\ax, itil ve Hrezme komu olmalarndan baka, Islm leminden Hazar ve Bulgurlara giden kervan ticaret yolu zerinde bulunduklar iin Mslman larla eitli ekonomik ve kltr ilikilerinde bulunmakta idiler. Bununla birlikte onlar, Hazarlarn bir ksm ile til Bulgarlarnn toptan Mslman olmalarna ra men bal olduklar aman (Kamlk, Gk Tanr, Bir Tanr) dininde kaldlar. Bu nunla birlikte X. yzyln ortalarnda slmiyet, zellikle Srderya nn aa taraflarndaki Ouz kentlerinde sratle yaylmaya balad. Ouz Yabgu devleti nin 992 ylma kadar ok kuvvetli bir durumda bulunan Hazarlara tbi olduu anlalyor.
Karahanl D evleti
Uygur devletinin 840 ylnda Krgzlar tarafndan ortadan kaldrlmasndan bir sre sonra bakentleri Kagr olmak zere, Karahanl devleti kurulmutur. zellikle S a t u k B u r a H a n n lmnden (955/56) sonra yerine geen h kmdarlardan A r s l a n H a n zamannda (lm: Kasm 998), Fergana ve ev releri Samanoullarndan alnm ve nihayet I l i g N a s r H a n devrinde, 999 ylnda, Samanoullarnn Maverannehr deki topraklarn iine alan ve bylece snrlar, Amuderya dan Orta-Tarma kadar uzanan blgeleri iine almtr. Fakat bir ok Trk devletlerinde grld zere, Karahanl devleti de 1042 y lnda Bat ve Dou olmak zere ikiye blnd. Bakentleri zkent (ve Semerkant) olan Bat-Karahanllar, Maverannehr ile Hocende kadar Ferganaya hkim idiler. Dou-Karahanl devleti ise bakentleri Balasagun (ve Kagr) olmak zere, Ta la, Isficab, a, Dou-Fergana, Yarkent ve Hotene egemen bulunuyorlard. ok gemeden her iki blm de Byk Seluklu imparatorluuna tbi hale geldiler (1071 ve 1089). Daha sonra her iki blm Karahtaylarm ynetimi altna girdi (1130 ve 1141). Nihayet Dou blm, 1211de ykld; Bats ise Hrezmahlar ta rafndan 1212 ylnda ortadan kaldrld.
Sam anl D evleti
S a m a n o l u E s e d in drt olunun Maverannehrin eitli ehirlerin de Abbas valileri olarak giritikleri etkili faaliyetler sonucunda, blgede Saman l hkimiyetinin temelleri atlmaya baland. Samanl devleti, N a s r b i n A h m e t zamannda (875-892), Abbas halifelii tarafndan resmen tanndktan sonra kurulmutur. Daha sonraki hkmdarlar zamanlarnda, zellikle s m a i l dev rinde (892-907), devletin snrlar, kuzey, gney, dou ve bat ynlerinde olduka genilemi, Maverannehr ve Horasan hkimiyet altna alnm ve buralardaki kk yresel emrlikler Samanllara tbi duruma getirilmilerdir. zellikle h kmdarl 29 yl sren I I . N a s r devrinde (914-943), Samanl lkesinde bilim, kltr, dil ve edebiyat en yksek bir dzeye ulam, eitli dallarda pek ok nl bilgin, air ve edip yetimi ve bunlar, ok deerli eserler kaleme almlardr. Fa kat daha sonra tahta geen birok yeteneksiz hkmdarlar devirlerinde devletin snrlar daralmaya balamtr. zellikle batda Bveyh, douda Karahanl ve
SELUKLU D E V LETLE R TARH
Gaznelilerin gelien hkimiyetleri karsnda Samanl devleti, yklmaktan kur tulamamtr (999). Son Samanl hkmdar s m a i l M u n t a s r (1000-1005)n devleti kurtarma yolundaki abalar baarl olamad; Seluklulardan da yardm almasna ramen Karahanl ve Gazneliler karsnda tutunamad ve sonunda Sa manl devleti, kesin olarak tarihe kart, topraklar Karahanl ve Gazneliler ara snda blld.
G azn eliler Devleti
Gazneliler, Samanl devletinin dalma dneminde ortaya kan bir Trk dev letidir. nceleri Samanl devletine tbi olan bu devletin temelleri, Samanllarn Horasan ordular bakumandan olan A l p t e k i n in byk abalaryla atlm tr, A 1p t e k i n in ok gvendii bir Samanl valisi olan S e b k t e k i n , bamsz Gazne devletinin temellerini kuvvetlendirerek (977), ksa srede Belucistan ile rine, Toharistan ve Zemindver ve nihayet Peavere kadar hkimiyet alanlarn geniletti. Daha sonra tahta geen M a h m u t (lm: 1030) devrinde, Gazneli ler, bamsz bir duruma geldi ve Abbas Halifelii tarafndan da resmen tannd; Samanl topraklarn Karahanllarla birlikte bltler, bylece Sistan, Czcan, aaniyan, Huttal ve Hrezm, Gazneli snrlar iine alnm oldu. Daha sonra sultan M a h m u t , Hindistana birok seferler (17 sefer) yaparak lslmiyetin bu lkede yaylmasn salam ve bu sebeple Islm dnyasnda nl bir kahraman olarak tannmtr. Sultan M a h m u t , saltanatnn son zamanlarnda, Seluklu lar ve dolaysyla birok Trkmen (Ouz) kitlelerinin Maverannehr den Hora sana gemelerine izin vermi, bu durum ise, Gazneli devleti aleyhine telfisi g sorunlar yaratm, daha sonra, zerinde ayrntl olarak durulaca gibi, Gazneli topraklarnda Byk Seluklu devletinin kurulmasn salamtr.
B veyh D evleti
E b u c B v e y h ( B y e ) tarafndan kurulan ve daha sonra Ziyaroullarnm hizmetine giren olu m a d d d e v l e A l i , R k n d d i n H a a n ve M u i z z d d i n A h m e t in byk abalaryla, sratle gelien ran kkenli Bveyhoullar devleti, ksa zamanda Isfahan, Cibl, Kirman, Huzistan ve yrelerine hkim olmu ve hatt A h m e t , 945 ylnda Badata girip ynetimi eline geirmitir. A h m e t 5in olu A d u d u d d e v l e F e n a h u s r e v , Irak, Gney-lran ve Umman elegeirdikten baka Elcezirede Hamdanoullar, Taberistanda Ziyaroullar, Horasanda da Samanoullar aleyhine devletin snrla rn en geni bir dzeye ulatrd. Fakat onun lmnden sonra aile iinde ayrlk ve ekimeler bagstermi, nce Gaznelilerin, daha sonra da sultan T u r u 1 un Islm dnyasna hkim olma faaliyetleri sonucunda ortadan kaldrlm (1055), ancak bu ailenin baz bireyleri, tbi emirlikler halinde, bir sre daha siyasal ya amlarn devam ettirmilerdir. Bveyh valisi olarak, Badatta grev yapan Trk asll E b u l h r i s A r s l a n B e s a s i r , i Msr Fatmleri ve Arap emirle rinden K u r e y ve D b e y s ile ibirlii yaparak 28 Kasm 1058de T u
AL S E V M -E R D O A N M ERL
r u l B e y in b r a h i m Y n a l isyan dolaysyla ehirde bulunmamasndan istifde ile Badat igal ve halife K a a i m B i e m r i l l a h titsak alp, Frat zerindeki Hadise-Ane kalesinde hapsettirmitir. Fakat b r a h i m Y n a l m isyann bastran T u r u l B e y , yeniden Badat'a gelerek B e s a s i r yi ber taraf edip halifeyi tutsaklktan kurtararak makamna iade etmitir. Bylece son Bveyh emri A r a l a n B e s a s i r nin ilii yayma ve hkim bir mezhep hali ne getirme faaliyetleri de kesin bir ekilde sona erdirilmitir.
A bba s H a lifelii
H z . P e y g a m b e r in amcas A b b a s b i n A b d l m u t t a l i b in soyun dan gelen Abbasler, Emev hanedanna kar srdrdkleri uzun mcadeleler so nucunda, ( M u h a m m e d b i n A l i , olu b r a h i m , bunun kardeleri E b C a f e r ve E b u l - A b b a s ve Horasanl E b M s l i m ) zellikle Byk Zap Suyu savandan (Ocak 750) sonra Emevlere son vererek kendi adlaryla anlan Abbas Halifeliini kurmulardr, ilk Abbas halifesi E b u l - A b b a s S a f f h tan sonra yerine geen kardei E b C a f e r M a n s u r (754-775), hilfet baken tini Badata nakletmi ve bylece halifeliin douya ynelmesini salamtr. M a n s u r , halifelii ciddi ekilde uratran i sorunlar byk lde zmle mi, lkede huzur ve sknu salamtr. Bunda, Iran asll Bermekoullar aile sinin de byk rol olduunda hi phe yoktur. Fakat daha sonra halife olan M e h d (775-785) devrinde, Horasanda birtakm mezhep atmalar ortaya k m ve Bizansla baarl savalar yaplmtr. H d i nin ksa halifeliinden (785-786) sonra H a r u n R e i d hilafet tahtna gemitir. Onun halifeliinin ba langcnda, Asyada Arap hkimiyeti yksek bir dzeye ulam idi. Genellikle hi lfet ynetiminin iyi ve dzenli bir ekilde yrtlmesinde, H a r u n R e i d in yetenekli kiilii yannda, Bermekoullar ailesinin de katklar byk olmutur. H a r u n R e i d in son zamanlaryla, daha sonraki halifeler devirlerinde, IX. yzylda, halifeliin siyasal birlii zlmeye balam, bu arada Emev sllesi nin bir kolu, Ispanyada bamsz bir ynetim kurduu gibi, Kuzey-Afrikanu mer kezle ilikisi kesilmi, Msrda Tulunoullar tarafndan bamsz bir devlet kurulmutur. Maverannehr ve Horasanda Thir, Saman ve Sajfarler, hil fetten ayrlarak bamsz birer devlet haline gelmilerdir; bylece Abbas Halife liinin hkimiyeti, Irak dnda, deta tamamen ykdm bir duruma gelmiti. Msr ve Kuzey-Afrikada kurulan i Fatm Halifelii, Kzldenizden Atlas Okyanusuna dek uzanan lkelere hkim olarak snn Abbas Halifeliini tehdit eder bir duruma gelmitir. Nihayet Iran ve Irak'ta kurulup genileyen iBveyhoullar, halife M s t e k f zamannda (944-946) Badat igal edip ynetimi ellerine ge irmilerdir. Fakat 1040 ylndan sonra sratle genileyip imparatorluk haline ge len snn Seluklularn Islm leminin madd kuvvet ve kudretini ellerine geirmeleri sonucunda, Abbas Halifelii, nce Bveyhoullar, daha sonra da Fatm Halifeliinin bask ve tehdidinden kurtarlmtr.
SELUKLU DEV LETLE R TARH
Fatm H alifelii
Orta-Doumn byk devletlerinden birisi de Fatm devleti idi. Bu devlet, Ismail dalerinden i adyla tannan Sanal E b A b d u l l a h H s e y i n b i n A h m e d ve E b M u h a m m e d U b e y d u l l a h M e h d i nin b yk abalaryla Kuzey-Afrika da, Aleb, Mdrar, Rstem, Idris ve Ihid devletleri topraklarnda kurulmutur (909). Fatm devletinin snrlarn geni letme giriimleri, ikinci halife E b u l - K a s m M u h a m m e d K a a i m zama nnda (934-946), zellikle E b Y e z i d H a r i c nin balatt tehlikeli ayaklanma hareketi nedeniyle uzun bir sre geri kalm oldu. Esas itibariyle dev letin snrlar, halife M u i z z L i d i n i l l a h (953-975) ile olu A z i z B i l l a h (975/76-996) devirlerinde, Kzl Denizde n Atlas Okyanusuna dek uzanan lkele ri, yani Hadramut, Yemen, Hicaz, Filistin, Suriye ile btn Kuzey-Afrikay iine almakta idi. Fakat halife H k i m zamannda (996-1021) balayan ve halife Z a h i r devrinde (1021-1036) belirli bir ekilde ortaya kan Fatm ynetiminin zaafiyeti nedeniyle, halifelie bal birok eyletlerde kanl ayaklanmalar bagstermi, dolaysyla bu eyletlerin Msrla dar ilikileri kesilir bir duruma dmtr. Fakat Z h i r in lmnden sonra yerine geen olu M u s t a n s r n uzun sal tanat dneminde (1036-1094) Fatmler, en hametli devirlerini yaadlar. Bizansla mcadeleler devam etti ise de Seluklularn Suriye ve Filistini fethedip burada bir devlet kurmalarndan sonra Bizansla, Seluklular aleyhine iyi ilikiler kur dular. Yine bu dnemde Ismail dileri (propagandac), Yemen ve Sind gibi uzak lkelerde de etkinliklerini srdrdler, hatt Snn Islm halifeliinin bakenti Badat, 1058 ylnda, ksa sre de olsa Fatm igaline urad ve halife K a a i m B i e m r i l l a h tutsak alnd (Besasir Olay). Fakat, Snn slm leminin maddi kud ret ve kuvvetini temsil etmeye balayan Byk Seluklu devleti sultan T u r u l un mdahalesi sonucunda, Abbas halifelii, Fatm tahakkmnden kurtarld. Devlet ynetiminde Trklere olduka geni yer veren halife M u s t a n s r n saltanat nn ortalarna doru Msrda byk huzursuzluklar bagstermitir. Yetenekli vezir E b u l - K a s m C e r c e r a den sonra vezaret makamna geen E b S a d , 1047de orduda Trk ve Berberi kuvvetler arasnda patlak veren atmalarda l drlm, yerine kardei E b N a s r H r u n gemise de ok gemeden E b M u h a m m e d H a a n Y z r , Fatm veziri olmutur. Fakat bu sra larda Msr ve eyletlerde huzursuzluk ve ekonomik skntlar cidd bir durum almt. Halife, devletin mal durumunu dzeltmek amacyla, halka para cezas kesmek, mal ve mlklerine el koymak gibi huzursuzluu daha da arttran eylem lere girimekte idi. Bu arada Delta blgesi Araplarmn tehlikeli ayaklanmalar glkle bastrld. Ayrca orduda grevli Trk, Berberler ve Sudanllar arasn da bagsteren gerginlik sonderecede tehlikeli bir hal almt. Sivil ynetimin iyi ce bozulmas, devlet hzinesinin de boalmasnn etkisiyle asker unsurlar yetki atmalarna giritiler: Hamdanoullarmdan N s r d d e v l e , Trk ve Berberlerle ibirlii yaparak 1062-67 yllar arasnda Sudanllar kesin olarak ber taraf etmeyi baard. Fakat ok gemeden halife zerinde de egemenlik kurmak
isteyen N s r d d e v l e , bir yandan halife, br yandan da rakipleri durumu na gemi bulunan Trk kkenli i l d e n i z , B e d r l c e m a l vs. gibi halifeli in bellibal ilerigelen emirleriyle mcadele etmek zorunda kald. Bylece skk bir duruma den N s r d d e v l e , Seluklu sultan A l p A r s l a n a bavu rup onu Msra davet etti. Bununla birlikte o, bir ksm Arap ve Berberi kuvveti salayarak zellikle Kahire ve Delta blgesinde hkimiyet kurmay baard. Fa kat ok gemeden 1073 ylnda l d e n i z tarafndan btn yaknlaryla birlikte ldrld. Bununla birlikte 1067 ylndan beri hkm srmekte olan ktlk ne deniyle Msr, byk ve ciddi bir sefalet iinde bulunuyordu. Bu nedenle halkn bir ou Suriye ve Iraka getmek zorunda kald. Halife M u s t a n s r , lkeyi iine dt anari ve sefaletten kurtarmak amacyla, halifeliin Akk valisi B e d r ii 1c e m a 1 yi Msra ararak devlet ynetimini eline almasn istedi. Soyca bir Ermeni olan B e d r l c e m a l , Suriyeli emr C e m a l d d e v l e nin yeti tirmesi idi. O, M u s t a n s r n veziri olmadan nce Dmakta iki kez valilik yap m, daha sonra atand Akk valilii srasnda, iyi ynetimi dolaysyla n kazanmtr. B e d r l c e m a l , Msra arld zaman Dmak ve Akk da en gvendii kimselerden kurduu Ermeni muhafz alayn da birlikte gtrmt. Bir gece gizlice Kahireye gelen B e d r l c e m a l , halifeyi iddetle bask altn da bulunduran ve kendisinin Msra gelme nedenini anlamakta ok ge kalm olan Trk, Berberi ve Sudanl emirlerin hepsini bir gecede ldrmek suretiyle duruma hkim olarak lkedeki anariye son vermi, huzur ve sknu salamada byk bir baar gstermitir. Bununla birlikte Fatm lkesinde durum iyi deil di. zellikle XI. yzyln sonlarnda Gney-Anadolu, Suriye ve Filistinde Hal devletinin kurulmasndan sonra Fatmler, toprak kayplarna uradlar. Fatm vezirleri, Hallara kar, onlara byk darbeler vuran Suriye Trk hkmdar N u r e d d i n M a h m u t ile ibirliinde bulundular. Fakat bir sre sonra Fatm halifelii, iten byk bir kntye urad. Bu dnemdeki halifelerin hkm ranlklarn yitirmeleri sonunda vezirler, devlet ynetimine hkim olmaya bala dlar; sonunda Fatm halifelii halife A d i d in (1160-1171) son zamanlarnda N u r e d d i n M a h m u t un kumandanlarndan S a l h a d d i n E y y u b tara fndan ortadan kaldrld (Eyll 1171). Bylece Msr ve Kuzey-Afrika da snn Ey yub devleti kurulmu oldu.
Bizans m paratorluu
Orta-Dou da byk bir Hristiyan devlet olarak Bizans imparatorluu nu gr mekteyiz. J u s t i n i a n u s tan sonra Bizansa en parlak devrini yaatan I I . B a s i l in lm (1025), imparatorluun bir dnm noktas oldu. Zira bu impa ratordan sonra tahta geen hkmdarlar devirlerinde, Bizansta bir gerileme ve anari hkm srd; ancak bu devir, A l e k s i o s K o m n e n o s un tahta gei tarihine (1081) kadar devam etti. Bununla birlikte bu ynetim, Z o e nin IX. K o n s t a n t i n o s M o n o m a k h o s i l e evlenmesiyle sona erdi. Artk M o n o m a k h o s , imparatorluk tahtna oturmutu. M o n o m a k h o s devrinde, sivil ynetim ordu
ya stnlk salad, dolaysyla orduda asker says azaltld gibi, eitli ulus lardan salanan cretli askerler, Bizans ordusunun ounluunu oluturdu; ayrca nemh makamlara d a P s e l l o s , X i p h i l i n v e M a v r o p u s gibi bilginler atand. Bu siyasetin olumsuz bir sonucu olarak grevlerinden alnan generaller, isyan gi riiminde bulundular (1042-1047 yllar arasnda); bu isyanlar glkle de olsa bastrld. D olaylara gelince, Tuna boylarnda huzursuzluk karan Peenekler, itaat altna alnd. Fakat Gney-ltalyada yerleen Normanlar, Bizans memle ketlerini igale baladlar; fakat imparatorluun dou snrlar, batya oranla daha dengeli bir durumda bulunuyordu. Msr Fatmleriyle iyi ilikiler srp gider ken Anadoluyu fethetmekte olan Seluklularla atmalar devam ediyordu. M o n o m a k h o s un lm zerine T h e o d o r a , Bizans tahtna geti (1055). Onun bir yllk ynetimi sresince imparatorluk, ite ve dta pek iyi bir durumda ola mad. T h e o d o r a dan sonra VI. M i k h a i 1 imparator oldu. O, kendisini des tekleyen sivil parti mensuplarna byk nvan ve armaanlar verdi, fakat te yandan ordu komutanlar ayakland ve sonunda s a a k i o s imparator iln edil di; bylece ordu, yeniden ynetimde hkim duruma geti. Onun lm zerine d e X . K o n s t a n t i n o s D u k a s , Bizans tahtna geti (Kasm 1058). Bir yl son ra (1059) Tunay geip saldrya balayan Macarlarla bar yapld ise de 1064 ylnda onlarn Belgrad elegeirmelerine engel olunamad. 1065 ylnda, Kumanlarm basks sonunda, Hazar Denizi yrelerinden ayrlan Ouzlar, Tunay geip Makedonya ve Tesalyaya kadar olan blgeleri aknlara urattlar; Normanlar da Bizans memleketlerini igale devam ediyorlard. D u k a s n lmnden (Mays 1067) sonra, kars E v d o k y a ( E u d o k i a ) , olu adna imparatorie oldu. Bununla beraber saraydaki eitli eilimdeki guruplarn devlet ynetimine gelii gzel karmalar sebebiyle, imparatorluk eyletleri ve ordu byk lde ihma le urad, ite btn bu sebeplerle, imparatorluun teki eyletlerinde olduu gibi, Anadoluda da Seluklu fetihlerini durdurabilecek dzenli ordu birlikleri mev cut deildi. ok gemeden lkenin byle ciddi i ve d sorunlarla kar karya bulunduu bir srada tahta geen E v d o k y a , R o m a n o s D i o g e n e s i l e ev lendi. Yeni imparator, devlet ynetiminde baz yeni dzenlemeler yapmak istedi, bu sebeple Anadolu yakasna ekildi ve Anadoludaki Seluklu fetihlerini durdu rabilmek amacyla asker hazrlklara balad. Nihayet 26 Austos 1071de Ma lazgirtte yapt savata, sultan A l p A r s l a n karsnda yenilgiye uradktan baka tutsak da alnd. Bylece onun da imparatorluu sona ermi oldu. Bundan sonraki dnemlerde de Seluklu fetihleri sebebiyle Bizansn zellikle Anadolu daki hkimiyeti kmeye devam edecektir.
H al seferleri
Orta-Dou Islm dnyasnn zellikle mezhep ve hkimiyet atmalar ile alkaland bir zamanda, buraya byk Hal hareketinin ilkinin (Birinci sefer) ba ladn grmekteyiz. XI. yzyl sonlarna doru Bat-Avrupada zellikle Vatikan kilisesinin nderlii altnda H a z r e t i I s a nm doduu kent olan Kuds Islmlardan kurtarmak
amacyla, harekete geilmesinin zamannn oktan geldii ve bunun Avrupa H ristiyan lemi iin kanlmaz olduu ve yerine getirilmesinin artk bir zorunlu luk haline geldii fikri uyanmt. Hal Seferleri ad verilen bu byk hareketin temel nedeni, din olmakla birlikte, Islmiyetin, Hristiyanlk aleyhine evrensel bir din haline gelmesi ve dolaysyla madd snrlarnn dou ve bat ynlerinde genilemesi, zellikle Malazgirt savandan sonra Seluklularn Bizans egemenli inde bulunan Anadolu, ksmen Suriye ile Filistini elegeirip, bu lkelerde birer devlet kurmalar ve ayrca zmirde bir beylik kurarak kuvvetli bir donanma mey dana getiren a k a B e y in Rumeli ynnde Bizans ciddi ekilde tehdit eden Peeneklerle ibirliine girimesi ve nihayet Bat-Avrupa nm kavimler gn iz leyen yllarda byk bir ekonomik bunalma dmesi gibi birtakm nedenlerin bu hareketin hazrlanmasnda nemli roller oynad, ok eitli ynlerden yap lan aratrmalar sonucunda ortaya konmu bulunuyor. Bu konuda, sultan B e r k y a r u k devrinde bilgi verilecektir.
E yyu bler '
Msr, Suriye ve Yemende hkmran olan Eyyub hanedannn ad, nl h kmdar S a l a h a d d i n in babas N e c m e d d i n E y y u b b i n a d den alnmtr. Bununla birlikte bu hanedann asl kurucusu S a l a h a d d i n olmu tur. Eyyubler, N e c m e d d i n E y y u b un (veya babas a d nin de olduu ri vayet edilir) ynetiminde oturduklar Erivann gneyindeki Dzcinden Iraka gelerek Seluklularn (Byk Seluklu Devleti) hizmetine girdiler (XII. yzyln balar) ve kendilerine Tekrit kenti dirlik olarak verildi. Daha sonra Eyyubler, Musul atabei I m a d e d d i n Z e n g i i l e ibirlii yaparak onun hizmetine girdi ler (1138 ylndan sonra). ok gemeden Z e n g i , E y y u b u Baalbek valiliine atad (1139). Z e n g i nin lm (1146) zerine E y y u b , Dmak atabeki U n e r in, kardei E s e d d d i n i r k u h ise Z e n g i nin olu byk Trk hkmdar ata bek N u r e d d i n M a h m u t un hizmetine girdiler. Bununla birlikte Dmakn fethinden sonra (1154) E y y u b ve oullar da N u r e d d i n in hizmetine katldlar. N u r e d d i n M a h m u t , i Fatm ynetiminin sonderecede zayflad ve lkenin karklklar iinde bulunduu Msr elegeirip, Hallara kar daha kuvvetli ve etkili bir duruma gelme kararnda idi. ok gemeden vezirlik maka mndan uzaklatrlan v e r in kendisine bavurup yardm istemesi zerine N u r e d d i n , ordu komutan i r k u h u S a l a h a d d i n ile birlikte kuvvetli bir orduyla Msra gnderdi (1164). i r k u h , Fatm kuvvetlerini yenilgiye uratp Kahirey' elegeirdi, ok gemeden de Msra hkim oldu. Bu baar zerine Fa tm halifesi A d i d , onu vezirlik makamna getirdi. Bununla birlikte o, bir sre sonra vefat etti (Mart 1169). i r k u h un lmnden ok gemeden S a l a h a d d i n , N u r e d d i n in ordu komutanlna getirildikten baka, halife d i d ta rafndan da vezirlik makamna atand. Bylece Fatm halifelii tam anlamyla N u r e d d i n M a h m u t un hkimiyeti altna alnm oldu. Bununla birlikte S a -
l a h a d d i n E y y u b , ordusunun esas kuvvetini oluturan Ouzlarla, kendisi ne kar harekete geen yerli Zenci ve Ermeni kuvvetlerini tamamiyle bertaraf ederek Msrn tek bana hkimi olmay baard (Austos 1169), ayrca Dimyat kuatan Hallar da etkisiz duruma getirdi. Bu baarlardan sonra S a l a h a d d i n , tbi bulunduu N u r e d d i n in emri zerine i Fatm halifeliine son verdi ve btn lkede i hutbesini kaldrarak Abbas halifelii adna snn hutbesini okuttu (Eyll 1171). Esasen bu sralarda da son Fatm halifesi olan A d i d lm idi; bylece i Fatm halifelii de sona ermi oldu. Bu baarlarndan dolay S a l a h a d d i n , Msrda bamsz bir devlet kurmay ama edinmeye balad. Bu nun zerine tbii N u r e d d i n ile olan ilikileri bozulmaya yz tutmakta idi. Bununla birlikte o, N u r e d d i n e kar herhangi bir ekilde isyan ile bamsz ln iln etmeye cesaret edemedi. Bu arada S a l a h a d d i n , aabeyi T u r a n a h bir miktar kuvvetle gndererek Yemeni Hariclerin elinden kurtard gibi, Kuzey-Afrikaya da sevkettii kuvvetler, Libyann byk bir blmn fethetmeyi baardlar (1173, 1174). Bu sralarda tbii bulunduu N u r e d d i n M a h m u t , Dmakta vefat etmi idi (Mays 1174). Bylece serbest kalan S a l a h a d d i n , ba mszln kazand. ok gemeden o, dzenledii seferler sonucunda Suriye, Fi listin, Gney-Dou Anadolu ve Kuzey-Iraka hkim oldu. Bu baarlarndan son ra S a l a h a d d i n , btn Islm kuvvetlerini toplayarak Hallara kar hareke te geti. Bilindii zere o, Httnde 3 Temmuz 1187de Hallar ar bir yenilgiye uratarak Kuds am anla teslim alp (Ekim 1187), buradaki Hal krallna son verdi; bu olay zerine Hristiyan lemi III. Hal seferini dzenlediler. S a l a h a d d i n in lmnden (Mart 1192) sonra oullar M e l i k l a z i z Msr a, M e 1i k l e f d a l ama ve M e l i k z z a h i r Halebe hkim olup Eyyublerin birer kolunun hkmdar oldular; kardei M e l i k l d i l ise Kuzey-Arabistan ile Elcezireye hkim oldu. Fakat bir sre sonra M e l i k l d i l , yeenlerinin taht kav galarndan faydalanarak onlar etkisiz duruma getirip, kardei S a l a h a d d i n in hemen hemen btn lkesine hkim oldu. Bununla birlikte o, kendisine tbi olmak la birlikte lkeyi oullar arasnda (M e l i k l k m i l e Msr, M e l i k l m u a z z a m a am, M e l i k l f r i z , M e l i k l e v h a d ve M e l i k l e r e f e de Elcezirenin eitli yrelerini) bltrd; Haleb ise S a l a h a d d i n in soyun dan gelen kimselerin ynetiminde kald. Eyyub ailesi arasndaki ba, M e 1i k 1 d i 1 ve olu M e l i k l k m i l dnemlerinde byk lde srdrlmse de S a l a h a d d i n in aktif siyaseti bu dnemde yava yava gevetilmi, dolaysyla Hallarla genellikle bar iinde kalnmaya allmtr. Bu tr siyasetin uygu lanmasnn sebeplerinden birisi de Elcezire Eyyub hkmdarlarnn zellikle Tr kiye Seluklu devletinin bask ve tehdidi altnda bulunmasdr, ite bu yumuama siyasetinin bir sonucu olarak M e l i k l k m i l , Yafa antlamasyla Kuds ve y relerini Alman imparatoru II. F r e d e r i k ( F r i e d r i c h ) e vermekten ekin medi, bylece dmanlarna kar imparatorun yardm ve desteini salad (ubat 1229). M e l i k l k m i l in lmnden (1238) sonra Eyyubler, i mcadeleler
10
dolaysyla cidd bir zaafiyete uradlar. Bununla birlikte Hallara kar (VI. Hal seferi) gzle grlr bir stnlk kazandlar. Fakat M e l i k s s a l i h N e c m e d d i n E y y u b un lmnden (Kasm 1248) ok gemeden sonra Msrda devlet ynetimi Trk Bahr Memlklerinin eline geti. Daha sonra Elcezire (1245), Ha~ leb ve am (1260) Eyyubleri, Moollar tarafndan ortadan kaldrld, ya da tbi duruma getirildi. Diyarbakr Eyyubleri, Akkoyunlular, Yemen Eyyublerine ise Trk Resulleri son verdiler (1228).
M em l kller
XIII. yzyl Orta-Dousu'nun byk Trk devletlerinden birisi de Memlkl (Memlk n anlam: Tutsak, kle ve cretli asker) devletidir. Memlkler, Bah r (Memlikl-Bahriyye) ve Burc (MemliklBurciyye) olmak zere, iki saltanat halinde hkmran olmulardr. Bahr Memlkler, klalarnn Nil Irma zerin deki Ravza adasnda bulunmas dolaysyla bu ad almlardr. Burc (Burciyye) Memlkler ise Kahiredeki Kalatulcebelde bulunan burlara yerletirilmeleri se bebiyle bu adla anlmlardr. Eyyub devletinin tarih sahnesinden ekilmesinden sonra Msrda kurulan Trk Memlkl devletinin ilk hkmdar z z e d d i n A y b e k e t - T r k m a n (1250-1257)dir. A y b e k , kendisinin hkmdarlna kar kanlar (A k t a y , B a y b a r s , K a l a v u n vs.) etkisiz duruma getirdikten baka, gya Memlkl dev letine son vermek isteyen Suriye Eyyublerin de onlarla giritii savata (ubat 1251) yenilgiye uratp bertaraf etmeyi baard. Bu baardan sonra Ay b e k , Ab bas halifesi M u s t a s m m giriimi zerine, Iraka ynelmekte olan Moollara kar, dman durumunda bulunduu Suriye Eyyubleriyle bar ve ittifak yap mak suretiyle (Nisan 1253) Yakm-dou Islm birliini salad (1254). Btn bu baarlarna ramen A y b e k , kars e c e r d d r n fedaileri tarafndan l drlmekten kurtulamad (Nisan 1257). A y b e k in bylece bertaraf edilmesin den sonra devletin ilerigelen emirleri, A y b e k in olu N u r e d d i n A l i yi hkmdar iln ettiler (Nisan 1257). Bununla birlikte bu emirler arasnda yetki atmalar balad. zellikle Suriyedeki Bahriyye emirleri, ynetimi elegeirmek amacyla Msra iki kez saldrda bulundularsa da baarl olamadlar (1257-58). Fakat te yandan Moollarm Irak istil ile Suriyeye ynelmeleri zerine, dev letin ilerigelen emirleri, toplanp aldklar karar uyarnca N u r e d d i n A l i yi tahttan indirip S e y f e d d i n K u t u z u hkmdar iln ettiler (Kasm 1259). Bu srada Moollar, Suriyeyi istil ve igal etmilerdi. Devletin btn ilerigelen emir ve kumandanlar ve halk, yeni hkmdardan Mool istilsn nlemeyi bekliyor lard. Bu byk tehlike karsnda mit ve cesaretini asla kaybetmeyen K u t u z , Suriyedeki Msra kskn Bahriyye Memlklerinin de tam destek ve yardmn saladktan sonra kuvvetli ordusuyla Kahireden kp M oollara kar harekete geti. Bilindii zere o, Aynclut ky yrelerinde, Moollarla giritii ok id detli bir savata onlar ar ve kesin bir yenilgiye uratt (Eyll 1260), Mool or dusu ilk kez dalp kamak zorunda kald. Bu nemli tarih zafer sonunda,
11
Moollarn Yakr-dou Islm lkelerini istil, igal ve bu topraklarda yerleme leri nlenmi oldu. Bununla birlikte K u t u z , zaferden sonra Kahireye dner ken ilerigelen Bahriyye emirleriyle ibirlii yaparak rakibi durumuna geen B a y b a r s v e arkadalar tarafndan ldrld (Ekim 1260). Bu olaydan birka gn sonra Bahriyye emirleri toplanp B a y b a r s Melikzzhir nvamyla Memlkl hkmdar (Sultan) iln ile tahta oturttular (Ekim 1260). Hi vakit kaybet meden derhal harekete geen B a y b a r s , lke iindeki baz isyanlar bastrp huzur ve sknu saladktan sonra dta da Mool ve Hallarla baarl mcade lelerde bulundu. yleki: B ay b a r s , frsat bulduka Suriyeye saldran ve za man zaman Hallarla ibirlii yapan Moollar sevkettii bir orduyla yenilgiye urattktan (1269) baka, bizzat ordusuyla harekete geerek vefat eden H 1a g nun yerine geen olu A b a k a nin Hallarla takviye edilmi oln kuvvet lerini Harran ve daha sonra Brede bozguna uratt (1271-72). Bu baarl asker hareketlerden sonra B a y b a r s , ilgili blmde ayrntl olarak grlecei zere, baz Seluklu ve zellikle Karamanoullar emirleriyle ibirlii yaparak Moollar bu lkeden atmak amacyla, Anadoluya bir sefer dzenleyerek Moollar El bistan ovasnda ar ve kesin bir yenilgiye uratt ve onlar deta imha etti (Nisan 1277). B a y b a r s , saltanat tahtna oturmasnn birinci (1261) ve ikinci (1262) ylla rnda Moollarla ittifak yapan VI. B o h e m u n d un ynetimindeki Antakyaya iki kez saldr ve kuatmada bulundu ise de ehri alamad. Bu arada B a y b a r s , Moollar tarafndan yklan (1258) Abbas halifeliini Msrda yeniden kurduk tan baka, Moollara kar Altmordu devletiyle ittifak ve dolaysyla ibirlii yapt. Bylece Mool ve Hallara kar daha kuvvetli bir duruma geen B a y b a r s , ordusuyla harekete geerek Kaysariyye, Yafa, Arsuf, Arlis, Safed ve Resule kent lerini birer birer fethetti, Akky da iddetle kuatt ise de elegeiremedi (1265-66). Daha sonra o, daha nce (1259-60) Moollarla ibirlii yaparak onlar Suriyeyi istil ve igale kkrtan ukurova Ermenilerine kar K a l a v u n un kumanda snda gnderdii ordu, Ermeni ve mttefiklerini Derbesak yrelerinde yenilgiye urattktan (Austos 1266) baka, Misis, Kozan, Adana ve Tarsusu yama ve tah rip etti. Dzenledii bu baarl seferden sonra B a y b a r s , zellikle Hallarn birbirleriyle ekime ve atmalarn frsat bilerek Taberiye, Akk, Yafa vs. e hirleri istil ve tahrip ettikten (1267-68) sonra byk Hal merkezlerinden biri olan Antakyay baarl bir kuatmadan sonra fethetti (Nisan 1268). Bylece Ha llarn 1097 ylnda (I. Hal seferi) kurduklar Antakya Prenslii tarihe karm oldu. Daha sonra (1270) Kbrsa baarsz bir deniz seferi dzenleyen B a y b a r s , bir yl sonra Trablus Hal Prensliine kar harekete geerek baz kaleleri fethetti. lke iinde ve dnda giritii siyas, asker ve ekonomik faaliyetler sonunda devlet ynetimini salam temeller zerine oturtmay baaran B a y b a r s devrin de, lkenin snrlar batda Sirenaykaya, gneyde Nubya ve Massava ya, kuzey de Toros dalarna kadar uzanmaktayd. Bu byk Trk hkmdar 20 Haziran 1277de hayata gzlerini yummutur.
12
B a y b a r s tan sonra Bahriyye Memlkl kolundan 21 sultan hkmran ol mu ve bu kol, 1382ye kadar 132 yl devam etmitir. B a y b a r s tan sonraki h km darlardan zellikle M e l i k l m a n s u r S e y f e d d i n K a l a v u n (1279-1290) ve olu M e l i k n n a s r M u h a m m e d (1293-1294, 1299-1309, 1310-1341) devirleri, Memlkl devleti tarihinde i ve d olaylar bakmndan nem lidir. 1382-1517 yllar arasnda devlet ynetimini ellerinde tutan Burciyye Mem lkl hkmdarlar, Bahriyye koluna mensup sultanlar gibi yetenekli ve kudretli deillerdi. Bu Memlkler zamannda (XV. yzyl), Orta-dou'da T i m u r istil sndan baka, Akkoyunlu ve zellikle Osmanl devletlerinin hkmranlklar ba lam ve sonunda Burciyye Memlkleri (son hkmdar M e l i k i i l e r e f T u rna n b a y ) Osmanl hkmdar byk sultan Y a v u z S e l i m tarafndan orta dan kaldrlmtr (22 Ocak 1517). Bu kolun nl hkmdarlar arasnda M e 1 i kzzahir Berkuk, M eliklm eyyed eyh, M elik leref B a r s b a y , M e l i k z z a h i r a k m a k , M e l i k l e r e f n a l ve M e l i k l e r e f K a y t b a y yer almlardr.
BUYUK SELUKLU MPARATORLUU
d e v l e t in k u r u l u d o n e m i
S elu k lu la rn k ken i ve trih sahnesine klar
ilgili kaynaklarn belirttikleri zere, Seluklular, Ouzlarn Knk boyuna men supturlar. Seluklularn atas olarak bilinen ve ok kuvvetli oluu nedeniyle ken disine Ouzlar arasnda Demir Yayl (Temr Yal) nvan verilen D u k a k (Tu k a k ), Ouz Yabgu devletinde Y a b g u dan sonra gelen nemli bir siyas ve asker greve sahip idi. Bu sebeple O u z Y a b g u su, devletin nemli i ve d sorunlarn D u k a k la grmek suretiyle zmlerdi. Yaplan aratrmalarn altnda Ouz Yabgu devletinde nemli bir durumda bulunduu anlalan ka labalk Knk boyunun beyi olan D u k a k m adrc olduu ve Soylu han, veya hakan sllesinden bulunduu hususlar, tarih gereklerle badaamaz. D u k a k m ileri nesebi (soyu) hakknda, zellikle I b n l - A d m ( Bugye, s. 10)deki kayt, ( S e 1 u k b i n D a v u d b i n E y y u b b i n D u k a k b i n I I y a s b i n B e h r a m b i n Y u s u f b i n A z i z ) ilgili kaynak ve dolaysyla ara trmalarda yer almaz. Baz kaynak ve bunlara dayanarak yaplan aratrmalarda, D u k a k m Hazar Trklerine tbiiyeti ileri srlmse de bu konuda yaplan eitli aratrmalar sonucunda, ancak bu tbiiyetin Hazarlarn ok kuvvetli ol duklar 922 ylndan nce, Ouz Yabgu devleti dolaysyla olduu tespit edilmitir. Kuvvetli bir asker ve siyas yetenei olan D u k a k n Ouz Yabgusu yla olan anlamazl, pek gereki olmayan bir hikye eklinde kaynaklara gemitir. Ri vayete gre D u k a k , bir Trk zmresine (Belki Hazarlar) kar sefere kmak isteyen Y a b g u ile mnakaa eder ve sonunda bu mnakaa bir kavgaya dn r; fakat Ouz beylerinin araya girmesi zerine, dzenlenen bir len srasnda Y a b g u ve D u k a k barrlar. Bu olaydan sonra D u k a k n Ouzlar arasnda n artar. Dukak^hakknda bildiklerimiz bundan ibarettir; onun lm tarihi de kesin olarak bilinmemekte, ancak 875-885 yllar arasnda vukubulduu tah min edilmektedir. D u k a k n lmnden sonra S e l u k ( S e l u k , imls Trkenin ses uyu muna aykr olup kaynaklarda ve baz aratrmalarda mcadeleci veya k k sel anlamlarna gelen Saluk, Sal, Selk, Selik), gen yalarda (aa yukar 17-18) O u z Y a b g u s u tarafndan Subala (ordu bakomutanl, bu
16
gnk Genel Kurmay Bakanl) atanm, ayrca Knk boyunun da beyi olmu tur. Babas tarafndan eski Trk trelerine gre iyi bir asker ve siyaseti olarak yetitirilmi olan S e l u k , Yabgu devletinde, ksa srede byk bir n sahibi olmutur. Bununla birlikte ilgili kaynak ve aratrmalarda belirtildiine gre, bir gn S e l u k , Y a b g u nun sarayna girerek H a t u n , ocuklar ve teki dev let ilerigelenlerinin nnden geerek Y a b g u nun hemen yanna oturmutur. Onun bu hareketi, bata H a t u n olmak zere, devlet erkn tarafndan Bir Saygszlk olarak nitelendirilmitir. Bu nedenle ok gemeden devlet adamlar nn etkisiyle S e 1 u k u kendisine rakip grmeye balayan Y a b g u , ayrca kar snn ( H a t u n ) da kkrtmasyla S e 1 u k a cephe alarak onu bertaraf etme hazrlklarna balad. Bunun zerine durumu ciddileen S e l u k , aile bireyle ri ve Knk boyuna mensup kk bir Ouz kitlesiyle Y a b g u devletinin klk bakenti Yengikentten ayrlp devletin yazlk bakenti olan Cende getmek zo runda kald. S e l u k un bu g, kaynaklarda Trkistandan veya Turandan rana ve Drl-Harbden Diyar Islma gei biiminde belirtilip kaydedilmi tir. S e l u k , ksa zamanda, esasen Y a b g u devletinin hkmranlnn olduka zayf olduu Cend ehrine hkim oldu ve burada kk bir beylik kurdu. Bu e hir ve evresi, Islm lemine ok yakn olup, burada slmiyet sratle yaylmakta idi. S e l u k , bir sre sonra Knk boyu ilerigelenleriyle bir toplant yaparak iinde bulunduklar artlar mzakere edip deerlendirdi ve onlara Biz, g edip yer letiimiz bu lkede hkim din haline gelen Islmiyeti kabul etmek zorundayz, aksi takdirde bir devlet halinde byyp geliemeyiz, nemsiz kk bir kitle ola rak yaamaya mahkum oluruz dedi. Bylece S e l u k , iinde bulunduklar si yasal ve sosyal ortam ne kadar iyi anlam ve ileri grl bir lider olduunu gstermitir. Uzun mzakerelerden sonra S e l u k , kaynaklarda ad belirtilme yen bir ehrin (Cend ya da Maverannehr de baka bir ehir) valisine bir heyet gndererek kendilerine Islm dinini retecek bir din bilgini (fakih) gndermesini bildirdi. Bylece S e 1 u k ve beraberindeki Ouzlar, Gk Tanr dininden (Kam, aman) ayrlp Islmiyeti kabul ettiler (Aa-yukar 960larda). Bu olay, gerek Seluklu tarihinde, gerekse slm devir Trk tarihinde, ok nemli bir dnm noktasn oluturur ve S e 1 u k da Seluklu tarihinde, Islmiyeti ka bul eden ilk hkmdar olarak tarihe geer. Esasen Gk Tanr dini ile slmiyet arasnda byk bir yaknlk vardr. Bylece Islm iyete giren S e l u k , M e l i k l - G a z i nvann alarak kfirlere kar cihada balad. O, Cend ehrindeki Yabgu devletinin vergi memurlarn Mslmanlar, kfirlere vergi, vermez diyerek ehirden uzaklatrd; daha sonra kendilerine saldran kfir Trk rktalarna kar baarl gazalarda bulundu. te bu seferlerin birinde, byk olu M i k i 1 ehit olmutur. Daha sonraki yllarda, Byk Seluklu devletini ku racak olan M i k i 1 in oullar T u r u l ve a r B e y l e r , dedeleri S e l u k tarafndan zenle bytlp yetitirilmilerdir.
Sam anl ve K arahanllerla ilikiler
S e l u k , Cendde bir beylik kurduktan sonra zellikle Karahanl-Samanl mcadeleleri srasnda, blgede siyas ve asker bir gn temsilcisi durumuna
SELUKLU D E VLETLER TARH
17
geldi. Bu sebeple S e l u k un beylii, Karahanllar karsnda skk bir duru ma den Samanllar tarafndan resmen tannd ve ok gemeden de Samanl h kmdar N u h , Karahanl hkmdar B u r a H a n a kar kendisinden asker yardm isteinde bulundu. Bunun zerine S e l u k , byk olu A r s l a n ( s r a i l ) n kumandasnda Samanllara yardmc bir birlik gnderdi ve bu sayede Samanllar, Karahanllar yenilgiye urattlar; buna karlk onlar, BuharaSemerkant arasnda, Karahanl snr yaknlarndaki Nur (Nur Ata) ilesini Sel uklulara yurt olarak verdiler; bylece A r s 1a n a bal Ouzlar, Maverannehr e gelip Nur ilesine yerletiler (Aa-yukar 990 yl civar). Seluklularn da iin de bulunduu Ouzlarn (Mslman olduktan sonra Trkmen adyla anlmlar dr) gneye, Maverannehre g etmelerinin sebepleri, eitli aratrmalara gre, 1 Kuzeyden Kpaklarm Ouzlar sktrmalar, 2 Yer ve otlak darl, 3 Gayri Mslim Ouz Yabgu devletiyle yaptklar mcadeleler, 4 Mslman Karahanllarm gittike kuvvetlenip blgede hkim bir g ha line gelmi olmalar eklinde tespit edilmitir. S e l u k , Maverannehre g etmedi ve bir sre sonra da (Aa-yukar 1007 ylnda) Cendde ld ve buraya gmld. S e l u k un kaynaklarda tes pit edilebilen gen yata ehit olan M i k i l ile A r s l a n , Y u s u f Y n a l ve M u sa i n a n adlarnda drt olu vard. Ayrca beinci olu olarak Y u n u s un da bulunduu ileri srlmektedir. S e l u k un lmnden sonra eski Trk tresi gereince, byk erkek ocuk olan A r s l a n , Seluklu ailesinin bana bey (ba bu) olarak gemi ve Yabgu nvamn almtr. Yine tre gereince, A r s l a n dan sonra M u s a i n a n B e y , uzun bir sre Yabgu nvamn kullanmtr. By lece A r s l a n Y a b g u , Seluklularn beyi durumunda idi; bununla birlikte ailenin dier bireyleri, kendilerine bal Ouz oymaklarnn banda, yar bam sz bir durumda idiler ve A r s l a n Y a b g u ya zayf bir feodal bala bal bulu nuyorlard. Bylece genellikle T u r u l ve a r B e y l e r e bal olan Ouzlara Seluklular, A r s l a n a bal olanlara Yabgulular ve Y u s u f Y n a l a bal olan lara da Ymalllar ad verilmitir. Dedeleri S e 1 u k un lmnden sonra T u r u l ve a r B e y l e r , Ynalllar ve M u s a i n a n B e y de Maverannehrdeki Nur ilesi yrelerine gel milerdi. Bu sralarda Karahanllarm byk hkmdar H a r u n B u r a H a n , Buharay alp Samanl devletine son verdi (999). Bylece Samanllarn mttefi ki durumunda bulunan A r s l a n Y a b g u , Karahanllarm karsnda yalnz kald. Fakat bir sre sonra son Samanl hkmdar s m a i l M u n t a s r , A r s l a n Y a b g u ile birleip harekete geerek Buharay Karahanllardan geri ald ve hatt onlar, Semerkant yrelerindeki Zerefan kprs yaknlarnda bozguna uratt. Fakat ok gemeden M u n t a s r , Karahanl I l i g N a s r H a n kar snda yeniden bozguna urayarak Buharay terketmek zorunda kald. Bununla
18
birlikte mcadeleyi srdren M u n t a s r , A r s l a n Y a b g u dan yeni bir as ker yardm salayarak Semerkant taraflarnda I l i g N a s r H a n yeniden boz guna uratt (1003). Fakat bu arada A r s l a n Y a b g u , siyaset deitirip I l i g N a s r H a n la birleerek M u n t a s r a kar cephe ald. Bylece M u n t a r , Samanl devletini yeniden diriltme giriimlerinde baarl olamad (1004). Samanl devletinin tarih sahnesinden tamamen ekilmesinden sonra A r s l a n Y a b g u , Karahanllarla ibirliine devam etti ise de yine de Samanllarn ortadan kaldrlmasndan sonra Maverannetrdeki olaylarn nasl bir geliim gs tereceini beklemekte idi. te yandan I l i g N a s r H a n n saldrsna urayan T u r u l ve a r B e y l e r , Karahanl hkmdar B u r a H a n n hizme tine girmek zorunda kaldlar. Bu hizmet srasnda B u r a H a n , T u r u l B e y i yakalatp hapse att. Bunun zerine derhal harekete geen a r B e y , B u r a H a n n sevkettii kuvvetleri yenilgiye uratp, baz Karahanl kuman danlarn tutsak ald; bunun zerine B u r a H a n , T u r u l B e y i serbest brakmak zorunda kald. Bu olaydan sonra T u r u l ve a r B e y l e r , ken dilerine bal Trkmenlerle yeniden Maverannehre dndler. Fakat bir sre sonra I l i g N a s r H a n n lm (1012/13) zerine, Karahanl hkmdar A r s l a n H a n tarafndan hapsedilmi olan Karahanl ehzadesi A l i T e k i n , bir fr satn bulup hapisten kaarak A r s l a n Y a b g u nun desteiyle Buharay elegeirdi ve burada bamsz bir Karahanl beylii kurmay baard, mttefiki A r s l a n Y a b g u nun kzyla da evlenerek daha gl bir duruma geldi. By lece Karahanl ve Gaznelilere kar yeni bir ittifak cephesi kurulmu oldu, ite bu olaydan sonradr k i A r s l a n Y a b g u , dolaysyla Seluklular, Maverannehrde siyas ve asker bakmdan daha ok nem kazanmaya balad.
Karahanl ve G aznelilerle ilikiler
ilgili kaynaklarda kesin kaytlarn bulunmamasna ramen olaylarn cereya nndan Seluklu ailesinin banda bulunan A r s l a n ile T u r u l ve a r B e y l e r arasnda sk bir ilikinin olmad, bir soukluun ve gerginliin var olduu anlalyor. Bunun kesin bir kant da A r s l a n Y a b g u nun A l i T e k i n ile olan ittifakna T u r u l ve a r B e y l e r in alnmam olmasdr. Nitekim ok ge meden Seluklu ailesi arasndaki bu gerginlik, daha da ileri boyutlara ulam, bunun sonucunda da A l i T e k i n , T u r u l ve a r B e y l e r e kar hare kete geerek onlar gsz bir duruma getirip kendine tbi olmaya zorlamtr. Onun bu dmanca giriiminin mttefiki A r s l a n Y a b g u dan habersiz oldu u, ya da bu konuda onun onayn almad pek dnlemez. Bir yandan B u r a H a n m, br yandan da A l i T e k i n in bask ve saldrlar karsnda sonderecede ciddi ve tehlikeli durumlara den T u r u l ve a r B e y l e r , kendileri iin daha gvenli yeni bir yurt aramaya karar verdiler. Bunu uy gulamak amacyla T u r u l B e y ve Trkmenler, savunmas daha kolay olan llere ekilirken a r B e y , vaktiyle Abbaslerin hizmetinde bulunmu olan Trk soy dalarnn gazalarda bulunduklar Bizans ynetimindeki Anadoluya bir keif se ferin e kt. yleki:
19
a r B e y , bin Trk atlsyla Maverannehrden batya Anadolu yn ne hareket etti. O, 1016 ylnda Gaznelilerin ynetiminde bulunan Horasan ze rinden, daha nce buraya gelmi olan ve kendisine katlan Trkmenlerle, bura valisi A r s l a n C a z i b in kendisini izlemesine ramen, deta bir yldrm h zyla geip Acem Irak (Zaros dalarnn dou blgesi) topraklarna girdi. a r B e y in harektn haber alan ve bu sralarda Hindistanda fetihler yapmakta olan Gazne sultan M a h m u t , a r B e y in geiine engel olamamas sebe biyle A r s l a n C a z i b e sonderecede kzarak onu iddetle azarlad. a r B e y , burada pek fazla kalmayarak Azerbaycan zerinden Dou-Anadolu snrlarn ap Van Gl havzasna girdi. lk olarak Anadoluya giren, zellikle Ermeni kaynaklarnda vasfland zere, Mzrak, ok ve yaydan oluan silhlar ekili, beli kemerli, uzun ve rl sal, rzgr gibi uan Trk atllar karsn da Bizans komutan S e n e k e r i m in gnderdii kuvvetler, Yamur gibi atlan oklar karsnda kesin bir yenilgiye uradlar. Bunun sonucunda, baz kaleler dnda, Van Gl havzasnn byk bir blm Trk kuvvetlerinin kontrol ve denetimi altna girdi. Bu blgede, kendisine artk hibir Bizans kuvvetinin kar koyamad a r B e y , kuzeye ynelip Grclerin oturduklar Nahvan ta raflarna yrd. B i z a n s n Grc asll kumandan L i p a r i t in savaa ce saret edememesi sonucunda a r B e y , btn blgeyi kolayca hkimiyet ve denetimi altna almay baard. Daha sonra o, Dovin ehrinin gneyindeki Nig ke simine yryerek kendilerine kar koymaya alan Beni kalesi Bizans kuman dan V a a k P a h l a v u n i nin kuvvetlerini bozguna uratp darmadan etti, hatt bu kumandan, bozgun srasnda kaarken Trk askerleri tarafndan ld rld. Bylece a r B e y , gneydeki Van Gl havzasndan baka, Nahvan ve Nig kesimini de aknlara uratt. Sonu olarak, a r B e y , ilerde yurt edi nilmesi amacyla, baaryla tamamlad bu keif seferi sonucunda, yolu zerin de ald takviyelerle birlikte ancak be, alt bin atly bulan ve o devir iin bile kk saylabilen bir Trk kuvvetini, Bizansn Dou-Anadoludaki kuvvetleri nin durduramayacak bir derecede olduunu, bylece bizzat ve fiilen tespit etmi oldu. ok gemeden a r B e y , A r s l a n C a z i b in, ald emir zerine ken disini iddetle izlemelerinden mahirane bir ekilde syrlmay baard; o, geldii gzergh olan Azerbaycan ve Horasan zerinden Maverannehre dnp, karde i T u r u l B e y e ulaarak (1021) yapt keif seferi hakknda ona geni bilgi verdi ve Biz, buradaki gl devletlerle, yani Karahanl ve Gazneli devletleriy le mcadele edemeyiz, ancak Horasan, Azerbaycan ve Dou-Anadoluya gidip ora larda hkmran olabiliriz, zira oralarda bize kar koyabilecek hibir kuvvete rastlamadm diyerek onu bat ynne harekete tevik etti. Samanl devletinin ortadan kaldrlmasndan sonra Buharada bir Karahanl beylii kuran ve olduka kalabalk Trkmen kitlelerine sahip olan A r s l a n Ya b g u ile de bir ittifak yaptn grdmz A l i T e k i n , bylece Karahanl ve Gaznelilere kar nc siyas ve asker bir kuvvetin temsilcisi olmay baard ve Maverannehr de hkimiyet alanlarn geniletme etkinliklerine balad. Bu
20
AL SEVM ER DOAN M ERL
nun zerine Hrezme de hkim olan Gazneliler ile Maverannehrde kendileri ne kar herhangi bir rakip grmek istemeyen Karahanllar, derhal harekete getiler. yleki: Karahanl byk hkmdar Y u s u f K a d i r H a n ile Gazne sultan M a h m u t , Semerkant yaknlarnda bir toplant yaptlar (1025). Her iki hkmdar arasnda, kaynaklarda belirtildii zere, ran ve Turan sorunlar zerinde yaplan mzakerelerde u kararlar alnd: 1 A l i T e k i n in Maverannehr ,deki beyliine son verilecek, beyliin ba na Y u s u f K a d i r H a n n olu Y e e n T e k i n getirilecek, 2 Karahanl ve Gazneliler iin gittike byk bir tehlike olmaya balayan A r s l a n Y a b g u nun banda bulunduu btn Trkmenler, Maverannehrden Horasana nakledilecekler, 3 Amuderya , her iki devlet arasndaki snr oluturacak, 4 Her iki devlet hkmdar, bu antlamay salamlatrmak iin karlkl olarak akrabalk giriiminde bulunacaklar, 5 1. ve 2. maddelerin uygulanmas grevini sultan M a h m u t stlenecek.
H orasana gei
Sultan M a h m u t , derhal kararlatrlan szkonusu antlama maddelerinin uygulamasna giriti. yleki: O, bu sralarda, her iki hkmdarn muhtemel ani saldrlarndan korunmak amacyla A l i T e k i n ile birlikte llere ekilen A r s l a n Y a b g u ya bir eli gndererek Biz, srekli olarak Hindistana gaza ama cyla seferlere gidiyoruz. Birok Islm memleketlerinden gelen gnlller, bizimle birlikte bu seferlere katlyorlar; fakat Mslman olan sizler, bu gazalara niin katlmyorsunuz? Btn bu konular grmek ve dostluk kurmak zere, sizi sa rayma davet ediyorum; geldiiniz takdirde size lyk olduunuz nvanlarla ltuf ve ihsanlarda bulunulacaktr. dedi. ki byk devlet karsnda baarl olama yacann bilinci iinde bulunan A r s l a n Y a b g u , baz yakn arkadalaryla bir likte sultan M a h m u t un yanma Semerkanta gitti. Onuruna verilen lendeki konumalar srasnda, sultann Bana asker yardm gerekirse ne kadar atl kuv vet gnderebilirsin? sorusu zerine, biraz da ikili olan A r s l a n Y a b g u , silhdarndan bir ok alarak Bunu, kendi boyuma (Knk) gnderirsem 10 bin atl , silhdardan ald bir yay gsterip Bunu, kendi ulusuma gnderirsem 30 bin at l , yine silhdarndan ald oklardan birisini gsterip Eer bunu Balhan da na gnderirsem 100 bin atl , bir ok ile yay karp Bunu, ayrca gnderdiim takdirde 100 bin atl ve nihayet kard bir oku gsterip Eer bunu Trkis tana gnderirsem 200 bin atl gelir cevabn verdi. Onun bu szleri karsnda hayretler iinde kalan sultan M a h m u t , esasen hile ile davet ettii A r s l a n Ya b gu, olu K u t a l m v e baz yakn arkadalarn tutuklatarak Kemire giden ge itteki bir tepe zerinde bulunan Klincar (Kalencer) kalesine gnderip hapse attrd. Sultan M a h m u t , A r s l a n Y a b g u yu bylece bertaraf ettikten son
21
ra onun basz kalan Trkmenlerine saldrlar dzenleyip onlar geni apta ya malatt ve ok gemeden de bunlardan drt bin adrlk (Aa-yukar 10-15 bin) bir kitleyi, Horasan valisi A r s l a n C a z i b in muhalefetine ramen Horasana getirterek Nesa, Bverd ve Ferve (Kzl Avrat)ye yerletirdi. Kaynaklarda Bal kan ve Irak Trkmenleri adlaryla anlan bu Tiirkmenler, zellikle babular A r s l a n Y a b g u nun hapsedilmesi sebebiyle, K z l , Y a m u r , G k t a , B o a , M a n s u r , A n a s o l u vs. gibi beylerin ynetimleri altnda, daima ha reket halinde grnmlerdir. Nitekim ok gemeden bu Tiirkmenler, zellikle Gazneli vergi memurlarnn zulme varan davranlar zerine, kendilerine kat lan dier Trkmenlerle birlikte oturduklar blgede yama hareketlerine bala dlar. Bunun zerine sultan M a h m u t , nce Horasan valisi A r s l a n C a z i b i onlara kar evketti, daha sonra da bizzat kendisi harekete geerek (1028) onlar ar bir ekilde cezalandrd. Bunun zerine Trkmenlern bir ksm, eitli bey lerin ynetiminde, Balhan dalarna ve Dihistana kap sndlar, dier bir ks m da batya hareket ederek Azerbaycan ve Dou-Anadoluya kadar uzanan blgelere aknlar yaptlar. zellikle bu Trkmenler, A r s l a n Y a b g u nun Klincar hapishanesinden bir ok gndermesi zerine, Gaznelilere kar saldrlar n daha da arttrdlar, ayrca babularn Klincar 'd aki hapishaneden kurtarma giriimlerinde bulundularsa da baarl olamadlar. Ancak K u t a l m , tutsak lktan kurtulup babasna bal Trkmenlern obasna ulamay baard. Bir sre sonra A r s l a n Y a b g u , yedi yl kald bu hapishanede ld (1032).
Yeni S elu k lu babular: T u ru l ve ar B eyler
A r s l a n Y a b g u nun hapsi ve lm zerine, Seluklu ailesinin, dolaysy la Trkmenlern yeni babular olarak T u r u l ve a r B e y kardeleri g ryoruz; ailenin bana ise Yabgu olarak yaa byk olan sakin tabiatl M u s a n a n B e y getirildi. Sultan M a h m u t , A r s l a n Y a b g u ya baa ryla uygulad bertaraf etme siyasetini bu kez, T u r u l ve a r B e y l e r e de uygulamak amacyla onlara bir eli gnderip Kendilerine yurt verme neri sinde bulundu ise de onlar, onun bu amal nerisini kabule yanamadlar. te. yandan A l i T e k i n , yeniden Buhara ya gelip Karahanh beyliinin bana ge ti. O, bu kez, T u r u l ve a r B e y l e r e haber gnderip Ortak dmanla r olan Karahanl ve Gaznelilere kar ittifak nerisinde bulundu, fakat vaktiyle kendilerine kar dmanca tutum ve davranlar sebebiyle kendisine artk gvenemeyen T u r u l ve a r B e y l e r , onun bu nerisini kabul etmediler. Bu nun zerine A l i T e k i n , bu kez Seluklu ailesini birbirine drp blmek ve kendisine tbi duruma sokmak amacyla, Y u s u f Y n a l a bir eli ve deerli armaanlar gnderip kendisine Seluklu Yabgusu nvan verme nerisinde bu lundu ise de baarl bir sonu alamad. Bunun zerine o, A l p K a r a komuta snda sevkettii bir orduyla Seluklulara bir baskn yaptrd; yaplan arpmalarda, bata Y u s u f Y n a l olmak zere, birok Seluklu beyi ve aske ri ldrld. Buna ramen ksa zamanda toparlanan Seluklular, T u r u l , a -
22
r ve M u s a Y a b g u ynetimindeki bir orduyla harekete geerek ikinci Seluklu sultan olacak olan A l p A r s l a n n doumunu (Ocak 1029) uurlu sayp, A l p K a r a komutasndaki Buhara Karahanl beyliinin ordusunu yenilgiye u rattklar gibi, A l p K a r a ve pek ok Karahanl emrini ldrmeyi baardlar (1030). Buna ramen A l i T e k i n in devaml saldrlar karsnda Seluklular, Hrezme getmek zorunda kaldlar ve burann Gazneli valisi A l t u n t a n kendilerine yurt olarak verdii urhan ve Darhn (Dergn) yrelerine yerleti ler. te yandan, bu sralarda Gazneli sultan M a h m u t lm (1030), taht mca delesinden A l i T e k i n in desteiyle galip kan olu M e s u t , Gazneli sultan olmutu. Bununla birlikte babasnn siyasetini aynen uygulamaya devam eden M e s u t , Hrezm valisi A l t u n t a , Buhara ya A l i T e k i n e kar bir seferle g revlendirdi ise de Debsiyede yaplan savatan (1032) ksa bir sre sonra A l t u n t a ld. Onun yerine Hrezm valiliine atanan olu H a r u n , bam szln iln ile Gaznelilere kar isyana balad (1034); durumunu kuvvetlendir mek amacyla A l i T e k i n den baka Seluklularn yardm ve desteini salamak iin, onlarla da bir ittifak yapt; buna karlk Seluklulara, Hrezmde Ribat Ma ve urhan yurt olarak verdi. Bylece Gaznelilere kar l bir ittifak olu turulmu oldu, ite bu olay, Seluklularn blgede yeniden siyas ve asker bir gce kavutuunu ifade eder. Hrezme gelip yurt sahibi olan Seluklular yakndan izledii anlalan Ouz larn Baranl (Koyunlu) boyundan ve kaynaklarda ok eski Seluklu dman olarak belirtilen son Ouz Yabgusunun (Belki A l i H a n ) olu olmas muhtemel olan Cend emri a h m e l i k , Ekim/Kasm 1034de, Kurban bayramnda, Seluk lulara ani bir baskn yapt, onlardan 8 bin kiiyi ldrp birok kadn, ocuk ve askeri tutsak aldktan baka, pek ok da mal elegeirerek Cende dnd. Ger ekten daha gvenli bir yerde bulunduklarn sanan Seluklular, sonderecede a knlk ve telaa kaplp A l i Te k i n in, ya da H a r u n un ihanetine uradklarn sandlar ve derhal Amuderyay geip Ribt Nemeke gelip kondular. Olaydan he men sonra H a r u n , mttefiki Seluklular kaybetmemek amacyla, onlar tesel li etti ve pek ok mal ve para vererek Jirezmdeki yurtlarna geri dndrd. Ayrca o, Amuderya zerindeki bir gemide bulutuu (Kasm 1034) a h m e l i k ile Sel uklular bartrma giriimlerinde bulundu ise de baarl olamad. Seluklula ra yeniden saldrmak isteyen a h m e l i k , H a r u n un kalabalk ordusu (30 bin) karsnda Cende geri ekilmek zorunda kald. Bu olaydan bir sre sonra A l i Te k i n ld (Ocak 1035); bylece Gaznelilerle mcadele halinde bulunan H a r u n , ok nemli bir mttefikini kaybetmi oldu. Bunu frsat bilen Gazne sultan M e s u t , zayf bir duruma dm olan H a r u n u, gizlice gnderdii bir fedai tara fndan ldrtt (Nisan 1035). Bu iki nemli olaydan sonra Seluklular, bir yandan A l i T e k i n in oullar, br yandan da Gaznelilerin tehdidi altnda, yeniden ciddi ve tehlikeli bir dneme girmi oldular.
G azn elilerle m ca d eleler
Hrezmdeki yurtlarnda ok kritik ve g bir duruma dtn grd mz Seluklular, T u r u l , a r ve M u s a n a n Y a b g u nun ynetim
SELUKLU D EVLETLER TARH
23
lerinde kendilerine bal Trkmenlerle birlikte Mays 1035de, Gaznelilerden izin almakszn Amuderyay geip Horasana geldiler ve Merv, Serahs ve Ferve yrelerinde konakladlar; daha nce buraya gelmi olan baz Trkmen guruplar da kendilerine katld, bylece saylar daha da oalm oldu. Seluklu babu lar, derhal Gaznelilern Horasan Divan (Hkmet) Bakan S r i ye bir mek tup gndererek Yurtsuz kaldklarn, aresizlik iinde bulunduklarndan Horasana gelmek zorunluluunu duyduklarn, asker hizmet (zellikle Balhan, Dihistan, Hrezm ve Ceyhun ynnden yaplmas muhtemel Trkmen saldrlar n durdurma) karlnda, oturduklar yerlerin kendilerine verilmesi hususun da, sultan M e s u t katnda kendileri iin ricada bulunmasn zr dileyerek bildirdiler. Durumdan derhal haberdar edilen sultan M e s u t , vaktiyle babas sul tan M a h m u t un, A r s l a n Y a b g u Ouzlarn Horasana nakletmekle nasl ciddi bir hata ilediini ve onlarn, lke iinde kardklar sorunlar gznne alarak Seluklularn bu isteini kabul etmedi. Fakat Gazneli devletinin Divan ye leri, u anda 10 bin sava atlya sahip bulunan Seluklularn dman bir du ruma getirilmesinin doru olmayacan ileri srdlerse de sultan, kararn deitirmedi ve Seluklulara kar bir asker harekt dzenlemeye karar verdi ve bunu derhal uygulamaya koydu. Bu amala o, hacip B e g T o g d ( B e y d o d u ) komutasnda Seluklulara kar sevkettii byk Gazneli ordusu, ilk nce Seluklular bozguna uratt ise de Nesa yrelerinde yaplan esas savata (Hazi ran 1035), zellikle a r B e y in byk asker yetenei sayesinde, kesin bir yenilgiye uratld; bakumandan B e g T o g d v e dalan kuvvetleri, glkle Niabura kaabildiler. Seluklular, bu zaferden sonra ganimet olarak pek ok al tn, deerli eya, silh, giysi ve at elegeirdiler. Gaznelilere kar kazanlan bu zafer, Seluklularn devlet kurma yolunda kazandklar ok nemli ve tarih bir baar saylr. Nitekim sultan M e s u t , T u r u l B e y e Nesay, a r B e y e Dihistan ve M u s a i n a n Y a b g u ya da Ferveyi Dihkan (Vali) nvamyla kta ettiini bildiren bir ferman (menr) ile birlikte hilat (zel resm giysi), klh, eerli at, altn kemer ve sancak gnderdi; buna karlk Seluklular da, Gaznelilere tbi olacaklard. Bylece yaplan antlama sonunda sultan, Sel uklulara Horasanda muhtariyet (yar bamszlk) vererek onlar, siyas ve as ker bir g olarak tanmak zorunda kald (Austos 1035).
B am szlk kazanm alnn: 1 0 3 8 Zaferi
1035 zaferinden sonra devaml olarak Trkistandan geden Ouzlarn ken dilerine katlmasyla gittike oalp glenen Seluklular, Gazneliler iin daha ciddi bir tehlike haline gelmeye baladlar. Yukarda szkonusu edilen antlama ya ramen her iki taraf birbirlerine kar gven duymamakta idi. zellikle say lar gittike artan, bu bakmdan yeni yurtlara ihtiya duyan Seluklular, Gaznelilerden yeni topraklar (Merv, Serahs, Bverd ve yreleri) istedikten baka Sistana kadar aknlar yapmakta, ayrca H a r u n dan sonra Hrezmah olan I s m a i 1 ve Karahanl hkmdar B u r a H a n ile de siyas ilikiler kurma giri
24
A L S E V M -E R D O A N MERL
imlerinde bulunmakta idiler. Seluklularn btn bu hareket ve giriimlerini ya kndan izleyen sultan M e s u t , bu kez onlar kesin bir darbe ile Horasandan karma kararnda idi. Bu amala o, hacib S b a kumandasnda 15 (ya da 17) bin kiilik bir Gazne ordusunu Horasan'a, ikinci bir orduyu da Herata gnder di; blgedeki siyas durumu anlamaktan yoksun olmas dolaysyla, Seluklulara nem vermeyerek Hindistana sefere kt. S b a nin Niaburdan Serahsa y rmesi zerine, korku ve endieye kaplan Seluklular, btn arlk ve ailelerini Merv lne gnderdiler ve Serahs yrelerinde, Gazne ordusuna kar sava d zeni aldlar. ok gemeden her iki taraf kuvvetleri arasnda arpmalar balad. Gaznelilere oranla, az bir kuvveti bulunan Seluklular, atl kuvvetleriyle, dona nm bakmndan ar Gazne ordusuna, onlar ypratma amacyla, bozkr sava d zeni uyarnca, saldrlarda bulunup geri ekiliyorlard. Fakat ok gemeden Mays 1038 sonlarnda Serahs yrelerindeki Telhbda her iki taraf kuvvetleri arasnda btn bir gn sren iddetli bir sava sonunda, zellikle yine a r B e y in asker yetenei ve ustaca manevralar sayesinde, Gazne ordusu, ikinci kez, kesin bir yenilgiye urad, S b a ve dier Gazneli kumandan ve askerler Herata katlar. Seluklular, Gaznelilere kar kazandklar bu ikinci zafer sonucunda, artk bamszla kavutular. Eski Trk devlet geleneine gre, T u r u l B e y , devle tin hukuk bakan olarak Niabur^, a r B e y Merv e, M u s a n a n Y a b g u ise Serahsa sahip ve hkim oldular. Bylece Horasanda Gazne devletinin hkimiyeti sona ermi, artk Seluklu hkmranl balamt. b r a h i m Y i n a l , savatan sonra 200 atl bir kuvvetle Niabura girip ehri T u r u l B e y adna teslim ald ve onun adna Sultanl-Muazzam (Byk Sultan) nvanyla hut be okuttu. ok gemeden kolunda bir yay ve belinde ok olduu halde, bin atl ile Niabur a gelen T u r u l B e y , ehir ilerigelenleri tarafndan byk bir trenle karland ve Gazne sultan M e s u t un tahtna grkemli bir trenle oturdu; derhal oluturulan Mezlim Divannda (Divanl-Mezlim) halkn ikyetlerini birer birer dinledi; ok gemeden de Seluklu devletinin tekiltn dzenleme almalarna balad. Bu amala o, baz atamalarda bulundu. Merv ehrinde de a r B e y adna Melikl-Mlk (Melikler Meliki) nvanyla hutbe okutuldu. Bir sre sonra Abbas halifesi K a a i m B i e m r i l l a h , Niabura T u r u l B e y e bir eli gnderdi; bylece Abbas halifelii, Horasanda Seluklu h kimiyetini tanm oluyordu.
D andanakan Zaferi
Seluklularn kazandklar bundan nce szkonusu edilen iki nemli zafer den (1035, 1038) sonra Gaznelilern blgedeki siyas ve asker durumu ciddi e kilde sarsld; bundan faydalanan Karahanl ehzadesi B r i T e k i n , Gazne topraklarna baz akmlarda bulundu (Ekim 1038). Sultan M e s u t , sarslan du rumunu kuvvetlendirme amacyla Hrezmi vermek karlnda, Seluklulara ve asi Hrezmah s m a i l e kar Cend emri a h m e l i k i l e bir ittifak yapt. Ger
25
ekletirdii bu siyas giriimden sonra o, iinde ok sayda sava fillerinin de yer ald atl ve yayadan oluan 50 bin kiilik, kaynaklarda btn Trkistann da hi kar koyamayaca biiminde vasflanan bir orduyla harekete geerek, nce Belhe gelip daha sonra da Serahs zerine yrd. Bu sralarda a r B e y , Tlikn, Fryb, uburkan ve yrelerini fethetmekle meguld. Sultann bu ha rekt zerine a r B e y , Serahsa geldikten sonra T u r u l B e y ve M u sa n a n Y a b g u da Serahsa gelip toplandlar ve derhal hareket halinde bu lunan sultana kar sava hazrlklarna baladlar. Bununla birlikte baz Seluklu babular, ok byk ve gl Gazne ordusu karsnda dayanamayacaklarn dnerek Rey, Crcan ve Cibal taraflarna ekilme fikrinde idiler. Buna kar kan a r B e y , Horasann asla terkedilmemesini, baka yeni blgelerde baarl olmann ok g olduunu, ar Gazne ordusu karsnda nc kez za fer kazanabileceklerini ifade etti. Onun bu fikri, dier Seluklu babular ta rafndan da kabul edildi. ok gemeden says 20 binden biraz fazla olan Seluklu ordusu ile 50 bin kiilik Gazne ordusu, Telhb yrelerinde savaa tututu (Mays 1039). Byk Gazne ordusu karsnda tutunamayan Seluklu kuvvetleri, yakn yrelerdeki llere ekilmek zorunda kaldlar. Bu arada sultan M e s u t , Niabura gitti (Ocak 1040). Bununla birlikte Seluklular, llerden sevkettikleri ha fif ve hareket yetenei ok fazla olan atl birliklerle Gazne ordusunu ypratma saldrlarna baladlar, zellikle yrelerdeki su kuyularn tahrip ile kapatyor lard. Bu arada Seluklu babular, sultan M e s u t un Nesa, Bverd ve Ferve Seluklulara verilecek, Niabur, Serahs ve Merv Gaznelilerde kalacak eklindeki bar nerisini kabul ile onlarla geici bir anlamaya vardlar. Bylece her iki taraf da kesin sonulu bir savaa hazrlanma zaman ve frsat elde etmi lerdi. Bu sralarda Trkistandan gelen kalabalk Ouz kitleleri, davet zerine, Seluklulara katldlar, bylece onlar, Gazneliler karsnda biraz daha gl bir duruma gelmi oldular. K Niaburda geiren sultan M e s u t , Seluklulara kesin bir darbe vurup, onlar Horasandan karmak, ya da kendilerine tbi duruma getirmek kararn da idi. ok gemeden sultan, Niaburdan 100 bin kiilik devrin en byk ordu suyla Tus ve Serahs ynnde harekta balad (1040 yl ilkbahar). Onun ok kuvvetli bir orduyla harekete getiini haber alan Seluklu babular, derhal top lanp durumu mzakere ettiler. Babulardan ounluunun Bu ciddi ve tehli keli durum karsnda Bat-Irana (Rey, Cibal vs.) ekilme fikri, yine a r B e y tarafndan iddetle reddedildi ve onun l yoluyla gelmekte olan yorgun ve ar Gazne ordusuna kar baarl olabilecekleri fikri, dier Seluklu babular ta rafndan bu kez de olumlu bulunarak kabul edildi. ok gemeden Serahstan ha reket eden Seluklu ordusunun ncleri, bu sralarda Merv ynnde ilerlemekte olan Gazne ordusuna saldrlara baladlar; esas ordu ise taktik gerei l ynne doru ekilmekte idi. Bu arada ancak 20 bin atldan oluan Seluklu ordusundan baz birlikler, Gazne ordusunun yolu zerindeki btn su kuyularn da tahrip edip kapattlar, bylece kalabalk Gazne ordusunu susuz brakma planlarn
26
A L S E V M -E R D O A N M ERL
tam bir baaryla uyguladlar. te yandan su ihtiyacn gidermek amacyla Merv yaknlarndaki sular bol olan Dandanakan (Dendnekn, Dendnkn, Trkme nistan Cumhuriyetinde, Merv-Serahs arasnda Tarbd) kalesi yrelerine do ru yn deitirip ilerleyen Gazne ordusu, gerekten susuzluk ve yorgunluktan perian bir duruma dmt, ayrca artan Seluklu nc kuvvetlerinin saldr lar da onlara ar zayiat verdiriyordu. Dandanakandak su kuyularnn da Sel uklular tarafndan tahrip edildiini gren sultan, ciddi bir mitsizlie kapld, ordusunda da disiplin yava yava bozulmaya ve sultanla ordu komutanlar ara snda fikir ayrlklar grlmeye balad. te bylece aldklar nlemlerle Gazne ordusunu henz savaa girimeden nce kt duruma drmeyi baaran Seluk lu babular, Dandanakan kalesi nlerinde, onlarla kesin sonulu birr mey dan sava yapmaya karar verip derhal harekete getiler. Burada 22-24 Mays 1040 gnleri arasnda ( gn) yaplan ve ok iddetle cereyan eden deta lm-kalm savanda, birlikten yoksun, a, susuz ve yorgun Gazne ordusu, zellikle daha n ceki savalarda olduu gibi, byk asker, sava tekniini ok iyi bilen ve ayn e kilde baaryla uygulayan a r B e y in mahirane taktik ve saldrlar karsnda kesin bir yenilgiye uratld. arpmalar srasnda Gazne ordusunda yer alan baz Trkmen birlikleri, Seluklu saflarna gemilerdi. 24 Mays gn, artk koskoca Gazne ordusu sava meydannda grnmyordu. Sultan M e s u t , 100 atl ile a laya alaya sava meydanndan glkle kap cann kurtard, dier Gazneli ko mutanlar da (sultann kardei A b d r r e i d , olu M e v d u d , B e y d o d u , Hacip E b u n n a s r , Sipehslar A l i , Slar K a r a t e k i n v . s. gibi) ayn ekilde ordu saflarn terkedip kamlard. Savatan sonra Seluklular, Gaznelilerin de erli hzinesi ile silh ve pek ok mal elegeirdiler, bunlarn byk bir ksm sa vaa katlan askerlere datld. Seluklular Cend ehrinden ayrldktan sonra girdikleri Islm leminde Karahanl ve Gaznelilerle giritikleri uzun sreli etin mcadelelerin doruk nokta sn oluturan Dandanatan zaferinden sonra artk zledikleri tam bamszlklarn kazandlar. Bu zafer, Trk-Isln ve dnya tarihi bakmndan ok nemli sonu lar dourmutur. Artk onlar, Horasanda bir devlet kurduktan sonra btn Sn n Islm leminin madd kuvvet ve kudretini temsil ile onu, her trl i ve d tehlikelere kar koruma grevini stlenmilerdir.
D evletin kuruluu
Dandanakan savandan hemen sonra sava alanndaki adrnda bulunan sal tanat tahtna kartlan T u r u l B e y , btn Seluklu babular tarafndan Ho rasan Seluklu hkmdar olarak iln ve kabul edildi, bu byk ltuf ve ihsanndan dolay da secdeye kapanlarak U lu T a n r ya iten yakarlarda bu lunuldu. Daha sonra Merv ehrinde btn Seluklu babu ve ehzdelerinin de katld Byk Kurultayda alnan bir kararla, kazanlan bu tarih zaferi bildir mek amacyla T u r u l B e y in imzasyla, bata Abbas halifesi olmak zere, b tn Karahanl hkmdar ve ehzadelerine, randaki yresel emirliklere birer
27
fetihnme (fetih mektubu) gnderildi. zellikle halife K a a i m B i e m r i l l a h a gnderilen fetihnmede Gazne hkmdarlar sultan M a h m u t ve M e s u t un kendilerine kar giritikleri haksz ve gereksiz mcadele, uradklar ktlk ve zulmler birer birer belirtilmi, Seluklularn halifeye daima itaat edip sadk olduklar, halka daima adaletle muamele yapmaya baladklar ve kffara kar gaza yapacaklar bildirilmitir. Bu fetihnamenin ba tarafnda, eski Trk hki miyet simgesi olan o/c ve yay iaretleri yer almtr. Daha sonra alman baka bir karar gereince, fethedilmesi planlanan memleket ve lkeler, Seluklu ailesi nin babular arasnda ylece paylalmtr: T u r u l B e y , fiilen ve hukuken Sultan olarak bakent Niaburda otura cak ve bat ynndeki lkelerin fetihlerini stlenecek. a r B e y , Melik ve ordu komutan olarak ynetim merkezi M ervde oturacak, Serahs ve Belh ehir leri ile Amuderya-Gazne arasndaki memleketleri fetih ile sahip olacak. M u sa n a n Y a b g u ise, bakenti Herat olmak zere, Bst ve Isfizar ile Sistana kadar uzanan memleketlere hkim olacak. Ayrca devletin merkeziyeti siyaseti gereince, kendilerine muhtariyet verilmeyen Seluklu ehzdeleri b r a h i m Y n a 1 (Sultan T u r u l un anne bir kardei, Y u s u f Y n a l n olu) Kuhistana, K u t a l m , Grcan ve Damgana, a r B e y in olu K a v u r t B e y Kirmana atanmlardr. Bylece yeni kurulan Seluklu devleti, bu l ynetim tar z gereince, bltrlm oldu. a r ve M u s a n a n B e y l e r , kendi ynetim blgelerinde, sultan T u r u 1 un adndan sonra, adlarna hutbe okutup para bastrabilecekleri gibi, saraylarnn kapsnda gnde kez (sultan gnde be kez) bando (nevbet) aldrabilecekler ve balarnda da hkmdarlk simgele rinden olan etr tatabileceklerdi. Bununla birlikte her ikisi, bakent Niaburdaki sultan T u r u l a kesinlikle tbi bir durumda kalacaklard. Seluklu devlet tekilt dzenlendii sralarda deney sahibi Samanl ve Gaz neli devlet adamlarndan faydalanld. Bu itibarla sultan T u r u l , E b u l K a s m A l i yi ilk Seluklu veziri olarak atad, sonra Isfahan emri F e r m u r z b i n K a k u y e nin elisi E b u l - F e t h i de vezirlie getirdi; daha sonra d a A m i d l m l k M u h a m m e d K n d r yi kendine vezir yapt; Trk k kenli A b d u r r a h m a n A l p z e n i de hciplie atad. a r B e y in veziri E b A l i d a n , M u s a n a n B e y inki ise E b u l - F a z l olmulardr.
II. SULTAN TURUL DEVR

Yei fetih ler ve snrlarn genilem esi
Daha nceki blmde grld zere, Dandanakan savandan sonra T u r u l B e y , Seluklu devleti sultan olarak tahta oturmutu. Bir sre sonra Mervde toplanan Kurultayda alnan kararlar ve tespit edilen fetih planlar uyarnca sul tan T u r u l , a r ve Mu s,a n a n B e y Ter, kendi blgelerine giderek fe tihlere giritiler. yleki: Sultan T u r u l , bakent Niaburda devlet tekiltn kurduktan sonra Curcan ve Taberistan Seluklu devleti snrlar iine ald (1041/42) ve buralardaki kk yresel Ziyar ve Bavend emirlerini vasal bir stat ile Seluklu devletine tbi hale getirdi. te yandan kuvvetli bir orduyla harekete geen a r B e y , Gazne- valisi A l t u n t a k n savunduu Belhi kuatt; sultan M e s u t un olu M e v d u d , ehri kurtarmak amacyla, kar harekete geti ise de yenilgiye ura d ve ok gemeden vali, ehri a r B e y e teslim etmek zorunda kald. Daha sonra a r B e y , Czcan, Badgis, Huttalan ile Toharistanm dier ehir ve kalelerini birer birer fethetti. M u s a i n a n B e y e gelince, o da ordusuyla ha rekete geip Herat fethetti ve buraya yerleti. Bu arada b r a h i m Y n a l m kardei E r t a da Sistan eyletini fethederek burada M u s a i n a n B e y ad na hutbe okuttu (1040). Bunun zerine Gazne tahtna geen M e v d u d , kar ha rekta balayarak Herat geri almay baard. Daha nce grld zere, Seluklularn amansz dman olan Cend emri a h m e l i k , kalabalk bir orduyla sultan M e s u t un daha nce kendisine bir fermanla (menr) verdii Hrezme saldrd ve bura valisi s m a i l i Asibde ar bir yenilgiye uratt (ubat 1041). Bu yenilgi zerine s m a i l , beraberindeki emr ve askerleriyle Hrezmden ayrlp Seluklulara snd. Bylece a h m e l i k , savunmasz kalan Hrezmi kolaylkla elegeirdi. Bunun zerine a r B e y , Gaznelilerle mcadeleyi brakp, kendilerine snan I s m a i 1 ve kuvvetlerini de ordusuna alarak derhal Hrezm zerine yrd. Bunu haber alan a h m e l i k ise Hrezmden ekilmek zorunda kald. Fakat bir sre sonra o, Hrezme dnp yeniden faaliyetlerde bulununca Bat-Iran seferinden dnen sultan T u -
29
r u l , a r B e y ile birlikte byk bir orduyla Hrezme yrd (1043). rgen ehrinde kuatlan a h m e l i k , glkle de olsa kuatmadan kurtulup Gaznelilere snd. Onun bylece bertaraf edilmesinden sonra Hrezm, Byk Seluklu devletine tbi bir eyalet haline getirildi. Bir sre sonra Mekranda E r t a tarafndan yakalanarak a r B e y e getirilen a h m e l i k , atld ha pishanede ld. Bylece Seluklularn bu eski ve amansz dman da ortadan kaldrlm oldu. Hrezm seferinden dnen a r B e y , yeniden Gaznelilere kar harekete geerek daha nce grld zere, M u s a i n a n B e y in elinden alnan Herat kuatp sktrd, fakat hastalanmas zerine geri ekilmek zorunda kald. Bu arada Gazne sultan M e v d u d , kar saldrya geerek baz yresel baarlar kazand; fakat bir sre sonra E r t a ile yapt savata kesin bir yenilgiye ura tld. Bylece M u s a i n a n B e y , yeniden Herat ve Sistana tam anlamyla h kim ve sahip oldu. te yandan hastal sebebiyle seferlere katlamayan a r B e y , olu gen ehzade A l p A r s l a n Gaznelilere kar sefere gn derdi. kt bu ilk seferde ok baarl bir asker harekt sonunda A l p A r s l a n , Gazneli kuvvetlerini yenilgiye uratt; Tirmiz, Kubdiyn, Vah ve Valvlic (Kunduz) ehirlerini elegeirdikten baka btn Toharistan da fethetmeyi ba ard. a r B e y , fethettii btn bu ehirlerin ynetimini olu A l p A r s l a n a verdi, E b A l i a d a n da ona vezir yapt. Daha sonra a r B e y , Horasan Seluklulardan geri almak amacyla, Karahanl hkmdar A r s l a n H a n ve Bveyhollar hkmdar E b K l i c r ile bir ittifak yaparak saldrya hazrlanan Gazne sultan M e v d u d ve mttefiklerine kar savunma ha zrlklarna giriti. Fakat sultan M e v d u d un lm ve Bveyhollar kuvvet lerinin l yolunda telef olmalar sebebiyle, ciddi bir sava yaplmad. Bu arada a r B e y in gnderdii Seluklu kuvvetleri, Hrezme saldran Gaznelilerin yanda Kpak emri H a k y Urgente yenilgiye uratt. te yandan, bir s re sonra A r s l a n H a n , Tirmize yryp ehri tahrip ve yama ettikten baka, Belh ve Toharistan geri almak amacyla Ceyhun rman geti. Bunun zerine a r B e y , olu A l p A r s 1a n ona kar gnderdi. Fakat savaa cesaret ede meyen A r s l a n H a n , a r B e y e bavurup bar isteinde bulundu. Her iki taraf arasnda yaplan mzakerelerden sonra onunla Horasan ve teki Sel uklu memleketlerine saldrda bulunmamas artyla bir bar yapld. Bu olaydan bir sre sonra a r B e y , Bveyhoullarnm ynetiminde bulunan Kirman Seluklu snrlar iine alma amacyla oraya olu K a v u r t B e y i gnderdi. Da ha sonra bir Seluklu Devleti (Kirman Seluklu Devleti) kurulacak olan bu blge, aa-yukar 1055 ylma kadar Seluklu hkimiyeti altna alnmtr. Gaznelilerle yukarda szkonusu edilen mcadele ve dolaysyla Seluklu fe tihleri devam ederken Bat-Iran da Dihistan blgesinin fethi ile grevlendirilen b r a h i m Y n a l , fetihlerini srdrmekte idi. A r s l a n Y a b g u ya bal olan Trkmenler, G k t a , K z l , B o a , O u z o l u M a n s u r , A n a s o 1u vs. gibi beylerin ynetimleri altnda, Dandanakan savandan nce, kendileri
30
ne ihanet eden Kkuyeoullar emirlerinden A l d d e v l e nin elinde bulunan Rey ehrini elegeirerek (1039) burada A z i z d d e v l e K z l B e y in ban da bulunduu bir Trkmen Beylii kurmulard. Bunun zerine sfahana kaan A l d d e v l e , snn Islm leminin manevi bakan olan Abbas halifesi K a a im B i e m r i l l a h a bavurup ondan yardm isteinde bulundu. Halifenin de kendisine bavurusu zerine sultan T u r u l , bu srada Dihistanm ynetimiyle megul bulunan b r a h i m Y n a l , Trkmenleri itaat altna almakla grev lendirdi. Grev emrini alan b r a h i m Y n a l , Hemedan, Cibal ve Rey ehirle rini elegeirdi. Bu blgedeki Trkmenler ise bat ynne hareket ettiler. ok gemeden sultan T u r u l , Rey ehrine gelip burada bulunan b r a h i m Y n a l tarafndan byk ve grkemli bir trenle karland. ehrin derhal imar edilme sini emreden sultan T u r u l , Seluklu fetih planlarna gre, fethedilmesi ka rarlatrlan bat lkelerinin fetih harektn daha yakndan ynetmek amacyla, devletin bakentini Niaburdan buraya nakletti. ehirdeki eski hkmdar sara yn (Drl-emare) yktrp kendine yeni bir saray yaptrd. Ayrca ehirde cami ve medrese ina ettirdi. Sultan,-burada kendi adna para da bastrmtr (1042/43). Sultan T u r u l , R eyi Seluklu devleti bakenti yaptktan sonra fetihleri sr drmek ve dolaysyla Seluklu snrlarn geniletmek amacyla, emr M e r d a v i c in ynetimindeki Kazvine, yrd; ancak kendisine kar koyamayan M e r d a v i c , yllk 80 bin altn (dinar) vergi verme karlnda Seluklu vasal olarak buradaki ynetimini srdrd. Daha sonra sultan T u r u l , sfahan emri F e r a m u r z b i n A l u d d e v 1e yi de ayn ekilde Seluklu devletine tbi olarak yllk vergi deme artyla emirliinin ynetiminde brakt. Fakat vergi deme ve Seluklu vasalln kabul etmeyen Hemedan emri G e r a s p ile Di histan emri K m y r n emirliklerine son verip yerlerine baka atamalar yap t. Bu seferden sonra bakent Reye dnen sultan T u r u l , dou blgeleri dnda btn rann fethini tamamlamalar iin b r a h i m Y n a l , K u t a l m ve a r B e y in olu K a v u r t u grevlendirdi. Derhal harekete geen bu Sel uklu ehzdeleri, birka yl iinde, Bveyhoullar emr ve ehzdelerinin y netimi altndaki ehrizr, Hnikin, Hulvan, Dinever, Karmasin, Curcan, Damgan, Kmis, iraz, Istahr vs. gibi ehir ve kaleleri fethedip, Seluklu devleti snrlar iine almay baardlar. Bu sralarda ehzde A l p A r s l a n da M ervden hare ketle Bveyhoullarnn ynetimindeki rann Fars eyaletinin byk bir bl mn fethetmeyi baarmt. Bylece sultan T u r u l devrinde /randaki Bveyhoullar hkmranl tamamen ortadan kaldrlm oldu.
ANADOLU SEFERLER
lk T rkm en aknlar
Daha nceki blmde de ifade edildii zere, Horasanda henz Seluklu dev leti kurulmadan nce a r B e y in bir yurt arama amacyla gerekletirdii
SELUKLU DEVLETLE R TARH
31
Dou-Anadolu seferinden sonra kaynaklarda Balkan ve Irak Trknenleri adla ryla anlan Trkmenler (Ouzlar), babular A r s l a n Y a b g u nun Gazne h kmdar M a h m u t tarafndan hile ile yakalanp Hindistan'daki Kalincar kalesine hapsedilmesi zerine, Horasana nakledilerek yerletirildiler. Bu Trkmenlerm, daha nce Samanoullar devrinde buraya gelmi olan soydalar Trkmenlerle birleip kendilerini pek rahat brakmayan Tus kenti Gazneli valisi A r s l a n Ca z i b i bozguna uratmalar zerine, sultan M a h m u t , bizzat harekete geerek onlar ar bir yenilgiye uratt ve pek oklarn da ldrtmt (1028). Bunlar dan baz zmreler, savunmas daha kolay olan dalara ve llere ekilirken, iki bin adrlk baka bir kitle ise, Azerbaycana , gelip bura hkmdar V e h s u d a n m hizmetine girdiler ve onunla birlikte Anadoluya aknlara baladlar. Acem Irak valisi bulunan sultan M a h m u t un olu M e s u t , Horasandaki dier Trkmenleri hizmetine ald; babasnn lm zerine, Gazne sultan olurken ve olduktan sonra onlardan sonderecede ok faydaland. Bununla birlikte, bir sre sonra Rey kenti Gazneli valisi T a f e r r a n ilerigelen Trkmen babularndan Y a m u r B e y i ldrtmesi sebebiyle, saylar 10 bini geen buradaki Trkmenler, Kzl, Boa, A na s o lu , Dana, G k t a v e O u z o l u Mansur gibi beylerin ynetimleri altnda, Gaznelilere kar harekete getiler ve kendile rine kar sevkedilen -bata T a f e r r a olmak zere- btn Gazneli kumandanlar yenilgiye urattlar. Daha sonra bunlardan bir bl, Acem Iraknda kalmsa da asl byk bir ksm, 1036 ylnda, Azerbaycana gelerek buradaki soydalary la birletiler. Bu Trkmenlerden baz zmreler ayrlp dou ve gneye ynelirler ken Azerbaycanda kalan asl byk guruplar, Aras rman geip Erran blgesine gelerek bura hkmdar Fa d 1u n ve olu E b u l e s v r i l e birletikten sonra (1037 ylnda) Dou - Anadoludaki baz Ermeni zmrelerinin oturduklar yrelere akn lar da bulundular. Ayrca bu Trkmenler, Bizans kumandan II. B a g r a t n, Ms lmanlarn elinde bulunan Tiflisi kuatmas srasnda, ona kar savaa katldlar ve onu geri ekilmek zorunda braktlar (1038). Bunlardan baka, E b u l h e y c a H e z b n nin ynetimindeki Urmiyede bulunan Trkmenler, Van Gl hav zasna aknlar yaparak Bizans generali H a i k in kumandasndaki kuvvetleri yenilgiye urattlar, hatt H a i k de bu arpmalar srasnda hayatn kaybetti. Elcezirede ve Musul yrelerinde harektta bulunan baka bir Trkmen zmresi de 1042/43 ylnda kuzeye ynelerek Aras rma yrelerindeki Beni kalesine sal drdlar, fakat An Bizans valisi G a g i k in mdahalesi zerine, kaleyi ele geire mediler; ancak Ermenilerin oturduklar kesimlere ve zellikle Murat ve Dicle rmaklarnn kollar zerindeki yrelere aknlar yaparak pek ok tutsak ve gani met elegeirdiler. Azerbaycan ve Dou-Anadolu blgelerine giren bu Trkmen ler, Seluklu sultan T u r u l un buyruu zerine, genellikle, buradaki Seluklu vasal emrlerle birlikte Bizansa akmlarda bulunmaktan geri almadlar.
Daha son raki T rk m en aknlar
Bundan nceki ksmda, Azerbaycana gelip bura hkimi Ve h s u d a n ile i birlii yaparak Bizansa kar Anadoluya akmlarda bulunduunu grdmz
32
Trkmenler, 30 kadar babularn ldrmesi sebebiyle onunla savaa giritilerse de baarl olamadlar (1041). Bu yzden Azerbaycandan ayrlmak zorunda kalan bu Trkmenler, Urmiyeye gidip, oradaki soydalar dier Trkmenlerle birlikte Hakkri yrelerine baarl aknlar yaptlar. Bununla beraber kendilerini takip iin harekete getiini sandklar sultan T u r u l un kardei b r a h i m Y n a l n bat ynnde fetihler yapmak amacyla Rey kentine ulamas sonucunda, bura dan hareketle Azerbaycana gitmekte olan dier baz kalabalk Trkmen zmreleriyle birleip gney-bat ynne hareket ettiler. Bylece ok kalabalk bir hale gelen bu Trkmen kitlesi, Bhtan rma taraflarndaki sarp ve yksek da lar geip, Erzen ve Batman sularn besleyen dalk yrelere eritiler ve buralar yama aknlarna urattlar. Bu kalabalk kitlenin bir bl, A n a s o l u ve B o a adl beylerin kumandasnda, daha gneydeki Diyarbakr, Silvan, Erzen ve Mardin arasndaki yrelerde harektta bulunarak buralar kontrolleri altna al dlar; dier bir bl ise Cizre yrelerine eriip buralar aknlara tbi tuttular. Cizre valisi Mervanl S l e y m a n , bu yrelerde konaklayan Trkmenlern beyi O u z o l u M a n s u r a bir ulak gndererek K burada geirmelerini, ilk baharda da dier Trkmenlerle birlikte Suriyeye gitmelerini nerdi. S l e y m a n , M a n s u r B e y in bu neriyi kabul dolaysyla dzenledii bir len srasnda, onu tutuklatp hapsettirdi. Bunun zerine M a n s u r un buyruu al tndaki Trkmenler, oraya buraya dald, nemli bir ksm da Musul ynne ha reket etti. Bunun zerine harekete geen Musul emri U k a y l o l u K a r v a , Mervanl emri N a s r u d d e v l e A h m e t den de yardm ve destek alarak bu Trkmenlere saldrya geti; yaplan savata, mttefiklerin ar bir yenilgi ve boz guna uramalar (1042) sonucunda Trkmenler, Sincar ve Nusaybin yrelerini ya maladktan baka Cizreye de baarsz bir kuatma giriimininde bulundular. Daha sonra, onlarn Diyarbakr ve yrelerine yaylmalar zerine, bura emri N a s r u d d e v l e A h m e t , Cizrede tutsak bulunan M a n s u r B e y i Silvana yanna ge tirttikten baka blgede bulunan dier Trkmen beylerine ulaklar gnderip M a n s u r B e y i serbest brakacam, topraklarndan ekildikleri takdirde kendilerine pek ok mal ve para vereceini bildirdi. Onun bu teklifinin kabul zerine M a n s u r B e y , tutsaklktan kurtulup Trkmenlerine kavutu. Bunun la beraber kendilerine gnderilen mal ve paralarn azl sebebiyle Trkmenler, yeniden harekete geerek Nusaybin, Sincar ve Hapur yrelerini yama aknlarna urattlar. Dier taraftan Musula yryen baka bir Trkmen gurubu, 1043 ylnda, ehir hkimi K a r v a yenilgiye urattktan sonra Musul u igal ve y relerine yama aknlarnda bulundular; feodal balar sebebiyle, igal ettikleri yerlerde, Badat Abbas halifesi ve Seluklu sultan ( T u r u l B e y ) adlarna hutbe okutmaya balattlar. zellikle Islm memleketlerine yneltilen bu Trk men hareketleri sebebiyle, bata Abbas halifesi olmak zere, Irak Bveyhoullar hkmdar C e l l d d e v l e , Musul emri K a r v a ve Diyarbakr emri N a s r u d d e v l e , bu sralarda bakent Niabur'da bulunan T u r u l B e y e i kyetlerde bulunarak Bu aknlarm durdurulmasn talep ettiler; T u r u l B e y de onlar hakl bulmu, ikyetlerini dikkate alarak teselli etmitir. Sultan, zel
33
likle Seluklu vasal Mervanl emrine Kullarmdan (tbilerimden) baz zmre lerin (Trkmenlerin) senin memleketlerine girip birtakm yama aknlarnda bulunduklarn haber aldm. Sen bizim u emrimizsin; onlara para, mal v.s. gibi istedikleri eyleri vermelisin, bylece kffarla (Bizans) mcadelede, onlardan faydalanabilirsin dedikten baka ona, Trkmenlerin, Diyarbakr ve yrelerin den ekilmelerini salyaca hususunda sz verdi. Esasen T u r u l B e y , Trk menlerin daha Azerbaycanda bulunduklar srada, onlarn ilerigelen beylerine ulaklar gnderip Katna gelmelerini istediyse de onlar, sultann elisini bir s re alkoyduktan sonra, onunla sultana u mesaj gnderdiler: Bizleri hep birlik te huzurunda toplayp, yapm olduumuz hareketlerin cezas olarak tutuklamak niyetindesiniz, bu sebeple bizler, korku ve endie duyduumuz iin katnza gel mekten ekiniyoruz. Siz, bizim hkmdarmz olarak bizlerin mutlaka huzuru nuza gelmesini isteyecek olursanz biz buna raz olmayacaz ve Anadolu ve Suriyeye ekilerek kendimizi kurtaracaz . te yandan Musulu elegeirdiini grdmz bir ksm Trkmenler, hkimiyet sahalarn srekli olarak genilet mekte idiler. Bunun zerine Musul emri K a r v a , komu Arap emirlerinden de geni yardm saladktan sonra, bu srada Diyarbakr yrelerinde bulunan B o a v e A n a s o l u B e y l e r den yardm alan bu Trkmenleri 1044 ylnda ar bir yenilgiye uratt; bylece Musuldan ekilmek zorunda kalan Trkmenler, dier soydalarnn bulunduu Diyarbakr taraflarna gittiler. Bu olay haber alan ve bu sralarda, devletin bakenti yapt Tahran yaknlarndaki Rey kentinde bulu nan sultan T u r u l , Trkmenlere yeniden ulaklar gndererek Islm memle ketlerine aknlar yapmamalarn, Azerbaycana dnp bu lkede yaylak ve klalar kurduktan sonra Seluklu emr ve kumandanlaryla birlikte Bizansa gazalara girimelerini bildirdi. Sultann buyruunu alan O u z o l u M a n s u r , G k t a , A n a s o l u , B o a vs. gibi Trkmen beyleri, beraberlerindeki Trkmen zmreleriyle birlikte Diyarbakr yrelerinden ayrlarak daha kuzeye ynelip Bi zansa ait il, ile, bucak ve kyleri yamaladktan sonra Ercie ulatlar; daha sonra onlar, buradan Azerbaycana geebilmek iin, birok armaanlar gnderdikleri Van Gl blgesi Bizans valisi S t e p h a n o s tan izin istedilerse de o, bunu ka bul etmeyip Trkmenlere saldrd. Yaplan savata Bizans kuvvetleri yenilgiye u rad gibi, S t e p h a n o s da tutsak alnd (1045). Bunun zerine Trkmenler, hibir engelle karlamakszm Azerbaycana dndler. Bylece sultann buyru unu yerine getiren ve dolaysyla affna mazhar olan A n a s o l u ve B o a , sultandan, Diyarbakr ve yrelerinin kendilerine verilmesi (kta) menrunu aldktan sonra yeniden, fakat bu kez sultan adna, bu blgeye gelerek bata Atd olmak zere, dier il ve ilelere kuvvetler yerletirdiler; daha sonra da Silvana giderek Mervanl emri N a s r u d d e v l e A h m e t ile blgenin ynetimi husu sunda mzakerelerde bulundular. Fakat bu srada, bu iki Trkmen beyi, yaptk lar bir kavga srasnda birbirlerini ldrdler. Bunu frsat bilen Mervanl emri, tbi olduu sultana kar koyma gibi bir duruma dmemek iin, Bveyhoullar hkmdar E b K l i c a r F e n a h s r e v i harekete geirterek memle ketlerindeki bu Trkmenleri buralardan uzaklatrmay baard.
Grld zere, ksmen Bizans, ksmen de Islm, memleketlerine kar ya plm olan bu Trkmen hareketleri, federal bnye gerei, Seluklu devletine t bi olmalarna ramen, devletin fetih planlarna uygun olarak yaplmam ve dolaysyla da devletin kontrol ve denetiminden uzak kalmtr.
S eluklu ordu larnn harekt
Sultan T u r u l devrinde de bir sre devam eden Trkmen aknlarndan sonra artk dzenli Seluklu ordular, Anadolunun fethine girieceklerdir. Dandanakan zaferini mteakip Byk Seluklu devletinin kurulmasndan bir sre sonra kararlatrlan/efi/planlar uyarnca, bat ynndeki fetihleri yrtme grevini bizzat stlenen sultan T u r u l , devletin bakentini Niaburdan Rey kentine nak letti (1043). Bylece Anadoluda, dzenli Seluklu ordularnn seferleri ve dola ysyla fetihleri balayacaktr. Daha nce ksmen dolayl olarak grld zere, Emev ve Abbas devirlerinde, Anadolunun ve zellikle stanbulun fethi ama cyla yaplan giriimler, Bizansn iddetle direnii sebebiyle baarl olamam ve dolaysyla Anadolunun fethi de gerekleememiti. Fakat bir yzyl sonra, ku ruluundan itibaren, eski ruh te kudretini kaybeden slm leminin, taze ve diri kuvveti olarak, btn ykn zerinde tayan Seluklu devleti, daha nceleri baarlamayan Anadolunun fethi grevini zerine alp baaryla sonulandra caktr. Anadolunun fethi harektn bizzat yeni bakent ieyden ynetmeye bala yan sultan T u r u l , amcas Y u s u f Y n a l n olu b r a h i m Y n a l Hemedan ve Isfahan il ve yrelerinin, dier amcas A r s l a n Y a b g u nun oullar K u t a l m ve R e s u l t e k i n i Hazar Denizi blgesinin, teki amcas M u sa Y a b g u nun ( i n a n B e y ) olu H a a n ile, kardei a r B e y in o lu Ya k u t yi de Azerbaycann fethiyle grevlendirdi; ayrca bu Seluklu ehzadelerinin buyruklar altna, kalabalk Trkmen kuvvetleri de verildi. Bu s ralarda, Dou-Anadolu ve Azerbaycanda, ynetimleri Bizansa balanan Ermeni ve Grc halklar ile Mslman irvanahlar (Derbend ve Hazar Denizi kyla rnda), edddoullar (Nahvan, Dbeyl ve Gence illerinde) ve Cferoullar (Tifliste) beylikleri bulunuyordu. b r a h i m Y n a l , birka yl iinde, Hemedan ve sfahan blgesini fethettikten sonra Dicle rma kylarna kadar harek tn baaryla srdrd. Ote yandan K u t a l m da Geylan ve Trim blgelerini fethettikten sonra, ileri harektna devamla Aras rman geerek Erran ve Gr cistana girmeyi baard. Bu arada K u t a l m , Bizans imparatoru IX. K o n s t a n t i n o s M o n o m a k h o s un, Grc asll kumandan L i p a r i t ynetiminde sevkettii ordunun, edddoullar beyliinin bakenti Dovini kuatp sktr mas zerine, onlar savunma amacyla, harekete geerek L i p a r i t i Gence n lerinde kesin bir yenilgiye uratp ekilmek zorunda brakm idi.
Hasankale zaferi
te yandan ehzde H a a n , Pasin ve Erzurum yrelerine aknlar yapp, da ha nce imparator II. B a s i 1 tarafndan Ermeni ynetimine son verilip snrlar
35
geniletilmek suretiyle Grek Vaspurakan (Grekia Vasprakania) haline getiri len Van Gl havzasna yrd. Seluklu-Bizans antlamasna ramen giriilen bu harekt zerine, Vaspurakan Bizans valisi A a r o n , kalabalk Trk ordusu karsnda Grcistan Bizans valisi K e k a v m e n o s tan yardm salad. Her iki taraf arasnda, 1047/48 ylnda, Byk Zap suyu yrelerinde yaplan savata, pu suya drlen Seluklu kuvvetleri yenilgiye urad; ehzde H a a n ve yakn arkadalar ehit olarak hayatlarn kaybettiler. Seluklu ordusunun bozgununa, ehzde H a s a n ve arkadalarnn ehit olmalarna sonderecede zlen sultan T u r u l , Azerbaycan Genel Valiliine atad b r a h i m Y n a l Erran bl gesinde baarl fetihlerde bulunmakta olan K u t a l m i l e birlikte, Anadoluda fetihler yapmak ve bozguna uratlan Seluklu ordusunun cn almak amacy la, seferle grevlendirdi. Derhal harekete geen b r a h i m Y n a l , K u t a l m la birlikte, Bizans kaynaklarnn 100 bin kii olduunu ifade ettikleri byk bir Seluklu ordusuyla harekete geerek 1048 ylnda, Anadolu toprakla rna girdiler. Bir yldrm hzyla ilerleyen Seluklu ordusu karsnda ne yapa caklarn aran Vaspurakan ve Grcistan Bizans valileri A a r o n ve K e k a v m e n o s , imparator IX. K o n s t a n t i n o s dan acele yardm istediler. Bunun zerine imparatorun emriyle, btn Grc kuvvetlerini toplayan Bizans generali L i p a r i t , derhal A a r o n ve K e k a v m e n o s la birleti; bu arada K e k a v m e n o s un bar teklifi b r a h i m Y n a l tarafndan reddedildi. Bunun zerine, Rum, Ermeni ve Grclerden oluan takriben 35 bin kiilik Bizans or dusu, Hasankale yrelerindeki gmi kynde karargh kurdu. Bu sralarda I b rahim Ynal ve K u t a l m n ynettikleri Seluklu ordusu Aras rman izle yerek birka kale ve mstahkem mevkii fethederek eski Erzurum (Kalikala) y nne doru ileri hareketlerine devam ediyorlard. ok gemeden Erzuruma erien ve ehri bir saldr ile elegeiren Seluklu ordusu, buradan, Bizans ordusunun bulunduu Pasin ovasndaki Hasankale nlerine gelip karargh kurdu. Bylece her iki taraf savaa hazr duruma gelmi idi. Bizans ordusunun sa kanadnda K a t a k a l o n , sol kanadnda A a r o n ve merkez hattnda da L i p a r i t yer al mlard. ki byk blmden oluan Seluklu ordusunun bir blmne b r a h i m Y n a l , teki blmne d e K u t a l m kumanda ediyordu. 18 Eyll 1048de her iki taraf arasnda iddetli bir sava balad. Btn bir gn, bir gece devam eden arpmalar sonucunda Bizans ordusu ar ve kesin bir bozguna uratld, bakomutan L i p a r i t de tutsak alnd. lm ve tutsaklktan kurtulabilen Bizans ordusunun bir ksm Rum , Ermeni ve Grc askerleri, Van ve An kalelerine g lkle snabildiler. b r a h i m Y n a l , tutsak L i p a r i t i, elegeirilen deerli ganimetlerle, bu srada bakent ieyde bulunan sultan T u r u l a bizzat gt rp, Bizansa indirilen bu ar darbeyi ve zaferi mjdeledi. Sultan da bu nemli baarsndan dolay kendisini kutlam, hatt ona 40 bin altn baar dl ver mek istemise de b r a h i m Y n a l bunu kabul etmemitir.
Bizans la yaplan bar
Hasankale yenilgisi ve ayrca Balkanlarda T u r a k komutasnda balayan Peenek Trklerinin istils sebebiyle skk duruma den imparator K o n s t a n -
36
AL S E V M -E R D O A N MERL
t i n o s , sultan T u r u l a bir eli gnderip bar nerisinde bulundu; ayrca, daha nce Bizans, fakat imdi ise Seluklu vasal olan Diyarbakr emri N a s r u d d e v l e A h m e t e de bavurarak Bar iin sultan katnda araclk yapmasn istedi. Sultan, kendisine ok deerli armaanlar getiren (ilgili kaynaklarda bu ar maanlar hakknda geni bilgiler yer almaktadr) Bizans elisini, eyhlislm E b A b d u l l a h ile birlikte huzuruna kabul etti; imparatorun, L i p a r i t iin gnderdii kurtulu akasn (Fidye-i necat) almayarak onu eliye teslim etti. mpa ratorun bar nerisini kabul eden sultan T u r u l , Bizansla imzalanacak olan bar antlamasn konumak ve imza etmek iin Abbas halifesi K a a i m B i e m r i 11 a h n akrabas e r i f E b u l f a z l N s r bakanlnda bir heyeti, Bizans elisiyle birlikte stanbulu imparatora gnderdi (1049/50). mparator K o n s t a n t i n o s ile Seluklu elisi arasnda yaplan birok mzakereler sonucunda: 1. Emevler devrinde M e s l e m e b i n A b d l m e l i k tarafndan yaptrlan cami ve medrese tamir edilecek, 2. i Fatm halifelii adna okutulan hutbe, Abbas halifesi ve Seluklu sul tan adna deitirilecek, 3. Cami mihrabna, eski Trk hkimiyet almeti olan ve sultan T u r u l un kulland ok ve yay iaretleri ilenecek, eklindeki maddeler aynen kabul edildi; fakat Bizansn vaktiyle A bbas halife liine dedii yllk verginin, bu kez, Seluklu devletine denmesi maddesi uzun mzakerelere ramen imparator tarafndan kabul edilmedi. Bu nerilerinin ka bul edilmemesi sebebiyle, Seluklularn Anadoluda yeniden fetih hareketlerine balayabileceklerini dnen imparator, zellikle Dou-Anadoludaki Bizans ka le ve mstahkem yerlerin kuvvetlendirilmesini ve asker birliklerin artrlmasn emretmek zorunda kald.
Sullan T u ru l un seferi
Sultan T u r u l , bakenti Hemedan olmak zere, kendine ayr bir hkimi yet blgesi salamak amacyla harekete geen kardei b r a h i m Y n a l n is yanm bastrdktan ve bylece devletin merkeziyeti kudretini salamlatrdktan sonra Anadolu seferine giriti. Esasen T u r u l B e y , bir yandan gittike artan Trkmen nfusu ve dolaysyla Anadoluyu yurt tutma zorunluluu, br yandan da imparatorla yaplan barta tam bir anlama olmamas sonucunda, Bizansn Anadoluya yeni kuvvetler gndermesi sebebiyle, Anadolunun fetih harektna devam etme gereini ve zorunluluunu duymu idi. Sultan T u r u l , 1054 yln da, kuvvetli bir orduyla harekete geerek Anadolu snrlarn ap, Van Glnn kuzey-douundaki bugnk Muradiye (Bergiri), daha sonra da Ercii ksa bir kufatmsdan sonra fethetti. Sultan, Van Gl nn kuzeyindeki ilerleyiine devam ederek salam surlarla evrili byk bir kalesi bulunan Malazgirt nlerine gelip karargh kurarak iddetle kuatmaya balad. Kale, Bizans kumandan Va s i 1ta rafndan savunuluyordu. Sultan, kalenin bir an nce dmesini salamak ama
37
cyla, bir yandan lmlar kazdrrken, bir yanda da Bitlisten getirttii byk mancmk kurdurup kaleyi dvdrmeye balatt; ayn ekilde vali Va s i 1 de kar savunma nlemleri almakta idi. Fakat ok gemeden, le vakti, Seluklu asker lerinin adrlarna ekilip dinlenmekte olduklar sralarda, hile ile byk mancnka yaklaan bir Norman fedaisinin koynunda saklad kkrt-petrol karm maddeleri sratle frlatmas sonucunda, mancnk alevler iinde yanmaya bala d. Norman askeri derhal takip edildiyse de yakalanamad. Bunun zerine sul tan, yeniden kuatmay iddetlendirdi, fakat savunucularn kar hareketleri sebebiyle kuatmay kaldrd. Bu sralarda sultan T u r u l un ynden sevkettii kuvvetlerden ilki, ku zeyde Kafkaslara, batda Canik ormanlarna, gneyde Tercan, Hanzit ve Erzin cana kadar ilerlerken, ikinci kol, Oltu yrelerinden geip oruh rma vadisinin tesindeki memleketleri aknlara uratt; geri dnleri srasnda, Bayburt yre lerinde kendilerine saldran cretli bir Frank kuvvetiyle savatlar; arpmalar srasnda Seluklu kuvvetleri komutan ehit edildi ise de Trk kuvvetleri baar l bir ekilde geri ekildiler. Kars ynnde ilerleyen nc Seluklu birlikleri, burann Bizans valisi G a g i k ile giritikleri bir sava sonunda, Bizans kuvvetleri deta yok edildi. te yandan Malazgirt kuatmasn kaldrdn grdmz sultan T u r u l , ordusuyla Karsa gelerek ehri bir sre kuattktan sonra Pasin ova sndan geerek Erzurum yrelerine, hatt daha douda bulunan Ugmiye dein ileri harektn srdrd; bu blgede hi bir Bizans kuvveti, kendisine kar kp savamaya cesaret edemedi. Kuzey-dou Anadoludaki harektn bylece ta mamlayan sultan T u r u l , gneye inerek yeniden Malazgirte gelip kuatmaya balad. iddetle yaplan arpmalar srasnda, drt yz kiinin kulland b yk Seluklu mancnknn att iri ta ve kaya paralarnn surlarda at ge dikten ehre saldran Seluklu askerleri, baarl olamayarak geri ekilmek zorunda kaldlar. Sultan T u r u l , k mevsiminin yaklamas sebebiyle, baharda yeniden gelip fetihlere devam etmek amacyla, kuatmay yeniden kaldrd. Giritii bu sefer srasnda elde ettii pek ok ganimetlerle buradan hareketle yolu zerinde ki Adilcevaz fethettikten sonra Anadoludan ayrld.
Daha son raki asker harekt 7
Sultan T u r u l , zellikle Badat asker valisi (hne) i inanl A r s l a n Be s a s i r n i n Abbas halifeliine kar giritii isyankr hareketler sebebiyle, Ana doludan ayrldktan sonra Seluklu vasal Erran valisi E b u l e s v a r , 1055/56 ylnda, Trkmen kuvvetlerinin yardm ve desteiyle, Anadoluda aknlara devam ederek An ve yrelerine kadar ilerledi. Bunun zerine Bizans imparatoru K o n s t a n t i n o s un gnderdii general N i k e p h o r o s , Dbeyl ve Gence yrelerine kadar ilerleyerek E b u l e s v a r i yenilgiye uratp onunla Bizans vasatln ka bul etmesi artyla bir antlama imzalad. te yandan, sultan T u r u l , imparatorluk iinde ortaya kan eitli buh ranlar sebebiyle, Anadolu fetih harektn bizzat ynetmemekle birlikte grev
38
lendirdii Seluklu ehzde, emr ve Trkmen beyleri, Anadoluda Bizansa kar asker harekt srdrmekte idiler. yleki: Beraberinde kalabalk bir Trkmen kuvveti olduu halde, Azerbaycan ve Anadolu snr boylarna gelen a r B e y in olu Ya k u t , Anadoluya aknlara balad. Ya k u t nin emirlerinden olan S a b u k (Belki S u n d u k veya S a 11 u k ) 1057 ylnda, Dou-Anadoluya srekli ve baarl aknlar yapt. Anadoludaki Rumeli ve Makedonya kuvvetleri komu tanlna atanan general N i k e p h o r o s B r y e n n i o s un abalar, S a b u k un harektn durdurmaya yeterli olamad ve bu yiit Trk emriyle yapt btn arpmalarda yenilgiye uramaktan kurtulamad. Yine Ya k u t nin sevkettii dier Seluklu birlikleri, 1058 ylnda, Kars yrelerine aknlarda bulundular; Kars ve An kalelerini kuattlarsa da fethedemediler. Daha sonra bu kuvvetler, Pasin ovasna inerek bu kesimdeki birok kent ve kaleleri kuatp sktrdlar, bunlar dan Ugmiyi fethettiler. Baka bir Seluklu birlii, Malazgirt ve Mu taraflarna aknlarda bulundu. Yine ayn ylda, Ya k u t nin Azerbaycan ve Errandan sev kettii baka bir Seluklu birlii, Anadolu snrlarn aarak Erzurum yrelerine, daha sonra da Erzincan ve Kemaha kadar ilerleyip elegeirdi, bu arada Harput yrelerine de aknlarda bulundu. Bu kuvvetlerden bir kol, oruh ve Kelkit vadisi yoluyla ilerleyerek ebinkarahisar (arki Karahisar) elegeirdi. bin kiilik bir kuvvetin banda bulunan kahraman Trk emri D i n a r , Frat rma ynn de hareketle Malatyaya ulat. Az sayda bir Bizans atl birliinin savunmaya a lt, fakat yok edildii ehir kolaylkla fethedildi, yreleri aknlara tbi tutuldu. Emr D i n a r n bu arpmalar srasnda ehit olduu rivayet ediliyor (1058). ehirde on gn kadar kalan ve eitli ynlere aknlarda bulunan Seluklu kuvvet leri, Dou-Anadolu ve Azerbaycana dnleri srasnda da Bizans kent ve kalele rini, onlarla giritikleri bir ok arpmalar srasnda, tahribata uratmaktan geri kalmadlar. 1059 ylnda, sultan T u r u l un buyruuyla Anadoluya Seluklu akmlar yeniden balad. ehzade Ya k u t i , beraberinde H o r a s a n S l r , K a p a r (Belki E m r - i K e b r ) , Ermeni kaynaklarndaki imlsyla K i c a c i v e yine S a b u k adl Seluklu emrleri olduu halde, snni Abbas hilfetine bal olma lar sebebiyle kara bayraklar tayan Seluklu ordusuyla Van Glnn kuzeyin den Anadolu topraklarna girdi. H o r a s a n S l a r , Urfay kuattysa da Antakya dk K h a a t o r un mdahalesi zerine, baarl olamad. Bununla birlikte Anadolunun kuzey blgelerinde, emr S a b u k un kumandasnda ileri harektna devam eden Seluklu birlikleri, Bizans kumandanlar A t o m ve E b S e h l in ynetiminde bulunan Sivas zerine yrdler. ehrin kilise ve kulelerini Bizans ordu adrlar sanan ve bu sebeple bir sre duraklayan Seluk lu kuvvetleri, Temmuz 1059da her iki kumandann D eveliye kamalar sebebiy le, ehri ve kalesini hi bir direnile karlamakszn elegeirdiler; ehri ancak bir hafta sreyle ellerinde tutan Trk kuvvetleri, pek ok tutsak ve ganimetler elegeirdiler. te yandan s a a k i o s K o m n e n o s dan (1054-1059) sonra Bizans imparatoru olan X. K o n s t a n t i n o s D u k a s (1059-1067), szkonusu Seluklu
39
asker hareketlerini durdurmak amacyla, general P a n k a r a s grevlendirdi. Harekete geen P a n k a r a s , Anadoludan elde ettikleri tutsak ve ganimetlerle Erran ve Azerbaycandaki klaklarna dnmekte olan Seluklu kuvvetlerine bir takm saldrlarda bulundu, fakat giritii btn arpmalarda ar darbeler yi yerek perian ve darmadan edildi (1061). Bu srekli yenilgi ve baarszlar sonucunda imparator K o n s t a n t i n o s D u k a s , bata Sivas ve Malatya olmak zere, Anadoludaki belli bal Bizans kentlerinde bulunan sur ve kalelerin yeni den onarlmas hususunda, dou eyaletleri valilerine emirler gndermekten ba ka hi bir nlem alamad. Sultan T u r u l , 1062 ylnda, Azerbaycan ve Errana gelerek buralar yeni den kendisine tbi kldktan ve zellikle, srdrlen Anadolu harektn incele yip denetledikten sonra Iraka gitmek zere, bu blgeden ayrld. Bununla birlikte Anadoluda aknlara devam etmek zere, ehzade Ya k u t i yi yeniden grevlen dirdi. Bu Seluklu ehzadesi, beraberinde, H o r a s a n S l r , Ermeni kaynak larndaki imlsyla C e m c e m (Belki Erzurumda trbesi bulunan C e m c e m e S u l t a n ) ve I s u l i (Belki A n a s o l u ) adl emrler olduu halde, Anadolu ya girip Erganinin kuzeyindeki Bagin, Tulhum ve Erganiyi aknlara uratt; da ha sonra, Seluklu vasal Diyarbakr emri Na s r ile birlikte Dicle ve Frat rmaklar havzalarna akmlarda bulundu, imparator D u k a s , bu aknlar dur durmak amacyla, Normandiyal general H e r v e ile Urfa valisi T a v d a n o s u grevlendirdi ise de Seluklu aknclar tutsak ve ganimetlerle Azerbaycandaki slerine dndkleri iin herhangi bir arpma olmad. Bununla birlikte bu iki Bizans generali, emr N a s r n Trk kuvvetlerinden de yardm alp savunduu Amidi iddetle kuatp sktrd. ehrin Rum kaps tarafnda yaplan arpma lar srasnda, Trk emirlerinden H a c B a a r a ehit olduu gibi, general Ta v d a n o s da hayatn kaybetti; bu arpmalarda her iki taraf da ar kayplar vermitir. Bylece bu Bizans kar harekt da pek baarl olamadan sonra erdi. ilk Seluklu sultan T u r u l B e y devrinde, Seluklu devletinin fetih plan lar uyarnca, Anadoluda rmak vadileri boyunca dzenli bir ekilde srdrlen Seluklu asker hareketleri, Kzlrmaka kadar uzatld. Bu hareketler, tam an lamyla bir fetih nitelii tamayp, daha sonraki yllarda yaplacak olan fetih ve yerleme hareketlerine uygun bir zemin hazrlamas bakmndan nemlidir. Ger ekten bu aknlar sonucunda, batda Sivasa kadar olan Bizans kale ve mstah kem mevkileri, byk lde tahrip edilmi, bylece, bu blgelerdeki Bizans savunma gcne ar darbeler indirilmitir. Esasen Seluklu sultan T u r u l , gerek devlet iinde ortaya kan huzursuzluk (zellikle b r a h i m Y n a l v e K u t a 1m isyanlar), gerekse Badat Abbas halifeliini ciddi ekilde sarsan olay lar ( A r s l a n B e s a s i r isyan) sebebiyle, Anadolunun fethiyle bizzat ilgilenememi, ancak grevlendirdii Seluklu ehzde ve emirlerinin gerekletirdikle ri asker hareketler, genellikle birer akn niteliinden ibaret kalmtr. Sultan T u r u l , ilk Badat seferine kaca sralarda, Sistan hkimi M u sa i n a n B e y le a r B e y arasnda ortaya kan anlamazl zmle meyi de ihmal etmedi. yleki:
40
M u s a n a n Y a b g u ve hayatta kalan tek olu B r i nin kudretli bir ki ilie sahip olmamalar nedeniyle hkimiyet blgesi olan Sistanda tam anlamy la bir hkimiyet ve ynetim kuramamlar ve zaman zaman vukuubulan Gazne saldrlarn da nleyememilerdi. Bu durum, a r B e y in herhangi bir y netim alan bulunmayan olu Ya k u t nin dikkatini ekmekte idi. Bu nedenle o, babasna ve sultan T u r u l a bavurarak Sistan ynetiminin kendisine braklmasn bildirdi. Bu hususta babasnn da onayn alan Y a k u t , derhal M u s a Y a b g u nun veziri E b u l - F a z l dan Sistan m kendisine teslimini is tedi, reddedilmesi zerine de kuvvetleriyle birlikte Sistana yrd. Ayrca a r B ey de vezirden Kendisinin adna hutbe okutturmasn bildirdi. Ote yan dan M u s a Y a b g u , derhal sultan T u r u l a bavurarak ondan memleket lerinin istilsna engel olmasn rica etti. Bunun zerine sultan T u r u l , M u sa Y a b g u , veziri E b u l - F a z l ve Sistan halkna gnderdii bir buyrukta Sistann istilsn doru bulmadn ifade ettikten baka, a r B e y e de giritii bu hareketlerinin M ervde alnan Byk Kurultay kararlarna aykr olduunu sert bir dille bildirdi. Bunun zerine M u s a Y a b g u , olu B r i yi bir miktar kuvvetle Sistana gndererek blgeyi a r B e y in yneticilerin den teslim ald (1056). Bylece Sistan meselesi bar yoluyla zmlenmi oldu.
Saltan T u ru l un B adat seferi
Douda ve zellikle batda gerekletirilen byk fetihler sonucunda, Seluklu Devletinin snrlar genilemekte ve dolaysyla kudreti de artmakta idi; bylece Seluklular, btn Islm lemine hkim duruma gelmeye balamlard. Bu ne denle, daha nceleri slm dnyasna hkim durumda bulunan ii inanl Bveyhoullar hkmdarlar, bu hkimiyetlerini kaybedecekleri kuku ve endiesine kaplmlard. Bu srada Bveyhoullar, Badatta grevli bulunan asker vali leri Trk asll A r s l a n B e s a s i r vastasyla snn Abbas Halifeliini iddetle bask altnda bulunduruyordu. i Msr Fatm Halifeliiyle de iliki kuran A r s l a n B e s a s i r nin gittike artan tahakkm zerine, Abbas halifesi K a a i m B i e m r i l l a h , zellikle veziri E b u l k a s m A l i I b n l m s l i m e nin tavsiye ve etkisiyle Seluklu sultan T u r u l a bavurarak ilere kar ondan yardm isteinde bulundu ve onu Badata davet etti. Bunu haber alan B e s a s i r ve Badattaki dier i inanl Trkler arasnda byk bir huzursuzluk bala d, ok gemeden de B e s a s i r , bata vezir I b n l m s l i m e olmak zere, halifenin yaknlar olan yksek devlet adamlarna basky artrd ve hatt bunlar bertaraf etmeye balad. Bu srada Bveykoullar hkmdar M e l i k r r a h i m H s r e v F i r u z d a Seluklu hkimiyetinde bulunan iraz ve evresini istil ile sultan T u r u l adna okunan hutbeyi kaldrp kendi adna okutmaya bala mt. Btn bu i bask ve saldrlar zerine sultan T u r u l , Anadolu seferini tamamladktan sonra derhal Badat seferine kmak gerekliliini duydu (1055). Bu arada sultan, rkta A r s l a n B e s a s i r ve yandalar olan Badattaki Trklere, mektuplar gnderip kendilerine ihsanlarda bulunacan bildirerek on
41
larn gnllerini almtr. Fakat sultann, ordusuyla Badata gelmekte olduunu haber alan A r s l a n B e s a s i r , Badattan Rahbeye kap Fatmlere tbi ol duunu aklad gibi, yanda olan ehirdeki Trkler de Seluklu kuvvetleri ne kar koyacaklarn bildirdiler. Bveyhoullar hkmdar H s r e v F i r u z , halifenin istei zerine sultana itaat arzettikten sonra kuvvetlerini ehir dna kard. Buradaki Trkler de Sultana itaat ile adna hutbe okutacaklarn ken disine bildirdiler. ok gemeden sultan T u r u l , Aralk 1055de, ordusuyla Ba dat nlerine geldii zaman, halifelik ilerigelenleri ve Bveyh emirleri tarafndan ok grkemli bir trenle karland. Seluklu ordusu ehir dnda konaklad. Sel uklu askerleri gerekli yiyecek ve dier maddeleri satn almak amacyla ehre gi rip alveri yapmakta idiler. Yine alveri iin ehre giren Seluklu askerleri A r s l a n B e s a s i r nin Trk asll Bveyh askerleri ve yanda olan Badatl larn uydurma bir bahaneyle saldrsna uradlar; hatt onlar, bu saldrlarn daha da genileterek ehir dndaki Seluklu ordughna da yrmeye balad lar. Bunun zerine ordughtaki Seluklu kumandanlar, derhal harekete geerek ehre girip kendilerine kar yneltilen bu direni ve ayaklanmay ksa srede bas trmay baardlar, isyanclarn oturduklar mahalleler geni lde yamaland gibi, onlarn byk bir ksm elebalaryla birlikte tutsak alnd. Bununla birlikte Ouzlar koruma amacyla, Badatn, iilerin oturduu nl Kerh mahallesi yama ve tahrip edilmedi. Son Bveyhi hkmdar M e l i k r r a h i m H s r e v F i r u z , halk ve askerleri kkrtc hareketlerde bulunmas tespit edildikten sonra sultan T u r u l un buyruuyla yakalanp hapse atld, daha sonra da rana gn derilip bir kalede hapsedildi. Bylece Bveyhoullar Devletinin Irak kolu orta dan kaldrlm oldu. ok gemeden, isyann bastrlmas srasnda, gerek Badat tan kaan, gerekse tutsak alnan Bveyh ve Trk emr ve kumandanlar nn btn tanmaz mallar (ev, mlk ve ktalar) ellerinden alnd. Daha sonra sultan T u r u l , bu isyan hareketine sonderecede zlen halife K a a i m B i e m r i 11 a h a zel bir ulak gnderip gzel szlerle onu teselli etti. Bylece Badat ta skn ve asayii tam anlamyla salayan sultan T u r u l , sultanlk sarayna (Drlemre, Drlmemleke) yerleti, askerlerini de Bveyh kumandan, asker ve A r s l a n B e s a s i r yandalarnn evlerine yerletirdi; beraberindeki emir lerden A y t e k i n i, Badat asker valiliine (hne) atad. Bu arada sultan, hali fe K a a i m B i e m r i l l a h n yllk gelirini artrdktan sonra, son verilen Bveyhoullar Devletine ait Basra, Ahvaz, Huzistan ve Erecan eylet ve ehirle rinin ynetimini yllk 360 bin altn (dinar) vergi karlnda T a c l m l k E b K l i c a r H e z a r e s b e verdi ve kta ilemlerini yapmakla veziri A m i d l m l k K n d r yi grevlendirdi. Bylece Seluklu Devleti, snn Islm, leminin madd kudret ve kuvvetini temsile balad, halife ise sadece mane v liderliini korumu oluyordu. Btn bu icraat ve etkinliklerden sonra sultan T u r u l , Badatda imar faaliyetine balad. ehrin dou tarafnda Dicle rma kysndaki eski konak yerlerini yktrp Ulu Cami, birok ev, hamam ve bir de ar yaptrd; ayrca yeni bir hkmdar saray ina ettirdi, ilgili kaynaklarda Turul Bey ehri (Medinet Turul Bey, Medinet Turul), adyla belirtilen e
42
hir, Byk Sultan M e l i k a h dneminde daha da bytlm, evresine sur, yeni saraylar, evler ve sosyal nitelikte yaplar (han, hamam, cami, eme v. s.) ina edilmitir. Bu arada halife K a a i m B i e m r i l l a h , olu Z a h r e t d d i n i l e evlendirilmesi kararlatrlan a r B e y in kz H a t i c e A r s l a n H a t u n la, olunun lm zerine nikahlanm, daha sonra da Hemedandan Badata gelen A r s l a n H a t u n la ok grkemli bir trenle evlenmitir. Bylece Seluk lu Devleti ile Abbas Halifelii, daha yakn ve sk bir ibirliine balamlardr. A r s l a n B e s a s i r v e yandalarnn Badattan uzaklatrlmalar ve dolay syla i hkimiyetinin bertaraf edilmesi, Msr Fatm halifesi M u s t a n s r en dieye drd. Artk kendilerine tbi olan A r s l a n B e s a s i r , Msrdan salad byk ldeki madd yardmla olduka kuvvetli bir ordu meydana ge tirdi, bu arada Badattan kap kurtulmay baaran i yandalar ile Kilb ve Esedoullar kabileleri de kendisine katld. Bylece A r s l a n B e s a s i r nin harekta hazr bir duruma gelmesi zerine sultan T u r u l , K u t a l m ve Sel uklu vasal Musul emri K u r ey i, bir Seluklu kuvvetiyle ona kar evketti; fakat bu Seluklu kuvvetleri, Sincar yrelerinde A r s l a n B e s a s i r ile giri tikleri savata, K u r e y in ordudan ayrlp A r s l a n B e s a s i r ye katlmas sonucunda, yenilgiye urad ve yarallar dahil pek ok Seluklu askeri acmasz ca ldrld. Bu yenilgi zerine, halifenin engellemesine ramen sultan T u r u l , 13 ay 13 gn kald Badattan ordusuyla, beraberinde E b K l i c a r H e z a r e s b ve daha sonra yolu zerinde kendisine katlan a r B e y in olu Ya k u t olduu halde, A r s l a n B e s a s i r ve mttefiklerine kar harekete geti. Skk duruma den A r s l a n B e s a s i r , K u r e y i l e birlikte yeniden Rahbeye, daha sonra da Blise kamak zorunda kald. Kuzey-Iraka doru ilerleyii ni srdren sultan T u r u l , Cizreyi aldktan sonra kuatt Sincarda vahice ldrdkleri Seluklu askerlerinin balarnn surlardan aa atmalar zerine, ehir saldryla elegeirildi; bata Sincar emri ve kale komutanlar olmak zere, tespit edilerek yakalanan canilerin hepsi ldrld. Bu arada, A r s l a n B e s a s i r ve mttefiklerine yardmda bulunmu olan Seluklu vasal Diyarbakr Mervanl emirliinin topraklarna da bir akn dzenledi. Sultan, b r a h i m Y n a l Musul Seluklu Valiliine ve Seluklu hanedanndan olmas muhtemel i n a n B e y i d e Tellfere atadktan sonra yeniden Badata dnd (1057). Sultan T u r u 1 un i saldrlarn durdurmas ve onlar etkisiz duruma ge tirmesi sebebiyle halife K a a i m B i e m r i l l a h , onu ok grkemli bir tren d zenleyerek karlad; ok gemeden de onu halifelik saraynda (Drlhilfe) kabul etti ve kendi tahtnn yannda kurdurduu zel bir tahta oturttu. Seluklu ve ha lifelik ilerigelenlerinin katld bu toplant srasnda halife, sultan T u r u l a, ilere kar kazand bu zaferden dolay en iten teekkr ve takdirlerini ifade ettikten sonra sultann bana bir ta giydirip beline altn bir kl taktrm, hil at, sancak ve deerli armaanlar vermitir. Halife, ayrca sultan T u r u l u Dou ve Bat (Dnya)nm hkmdar (Melikl-Mark vel-Marb), Halifenin orta (Kasmu Emrilmminin) ve Dinin Temeli (Rknddin) lakaplaryla lakaplandrd
43
(Ocak 1058). Bylece dzenlenen bu trenle (bu hususta halifenin n Divan baktibi G a r s u n n i me M u h a m m e d e s - S b i ok ayrntl ve zgn bil giler vermitir) Seluklu sultan T u r u l B e y , resmen halifeden Islm lemi nin hkimiyetini, madd kudret ve kuvvetini eline ald gibi, temsil yetkisini de kazanmtr. Bylece Abbas halifesi, sadece Islm leminin din lideri olarak kalm oluyordu.
R esultekin ve brahim Yual isyan
Sultan T u r u l , A r s l a n B e s a s i r ve mttefikleri zerine yrd s rada, K u t a l m n kardei R e s u l t e k i n , isyana balayarak H e z a r e s b e kta edilmi olan Basra, Ahvaz, Huzistan eyaletleri ile irazve yrelerine saldr ya geip kontrol altna ald. Bunun zerine, bu sralarda Badatta bulunan sul tan T u r u l , adgeen eylet valisi H e z a r e s b i bir miktar kuvvetle R e s u l t e k i n e kar evketti. Basra ya gelen H e z a r e s b , R e s u l t e k i n le giriti i savata, onu yenilgiye uratt gibi, tutsak da ald. ok gemeden Badata getirilen R e s u l t e k i n , halife K a a i m B i e m r i l l a h m ricas sonucunda, sul tan tarafndan affedilerek lmden kurtulmu oldu. R e s u l t e k i n isyannn bastrlmasndan hemen sonra, bu kez, Musul Sel uklu valisi b r a h i m Y n a l n isyan balataca haberi Badata ulatrlmt. Bundan cidd biimde kayglanan sultan T u r u l , gvendii deneyli kumandan larndan S a v t e k i n i, kardeine deerli giysi ve bir at gndererek derhal Ba data gelmesini bildirdi. b r a h i m Y n a l , aabeyinin buyruuna uyarak Badata geldi, byk ve grkemli bir trenle karland (Mart/Nisan 1058). Fa kat te yandan, b r a h i m Y n a l m yerine Musul ve evresi komutanlna ata nan Seluklu emrleri A y t e k i n , E r d e m , hacip B r i t e k i n ve Ya r u k t e k i n in buyruklar altnda ok az bir kuvvetin kalmasn frsat bilen A r s l a n B e s a s i r ve K u r e y , drt ay sren bir kuatmadan sonra Musulu igal ettiler. Adlar geen Seluklu emrler ise glkle Badata kamay baardlar. Musulun kayb zerine, Badatta bulunan sultan T u r u l , Musula ikinci bir sefer dzenleyerek harekete geti; Seluklu Ordusuyla savamaya cesaret edeme yen A r s l a n B e s a s i r ve K u r e y , Musul ve yrelerini yakp ykarak blge den ayrldlar. Harektn srdren sultan, onlar izleyerek Nusaybine geldii zaman, kendisinden gizlice ayrlan b r a h i m Y n a l n, yandalar kalabalk Trkmen askerleriyle birlikte Hemedana doru yneldiini haber almt. Ger ekten, bu kez, Seluklu devletini ciddi ekilde sarsan isyana balayan b r a h i m Y n a l , Msr Fatm halifesi M u s t a n s r ve yanda A r s l a n B e s a s i r den ald mektuplarda kendisine byk lde asker ve mal yardmda bulunacaklarn ve kendisini Seluklu sultan olarak tanyacaklarn bildirmi lerdi; hatt Fatmlerin, bu amala A r s l a n B e s a s i r ye kalabalk bir kuv vet sevkettikleri de rivayet edilmitir. Seluklu devletinin ciddi ve tehlikeli bir duruma srklenmekte olduunu anlayan sultan T u r u l , beraberindeki az bir kuvvetle derhal Nusaybinden ayrlarak b r a h i m Y n a l izlemeye balad;
44
AL SEVM ERDOAN MERL
Bu arada sultan, veziri A m i d l m l k K n d r , kars A l t u n c a n H a t u n ve oulluu E n u i r v a n bir miktar kuvvetle A r s l a n B e s a s i r ye kar Badat savunmasna gndermeyi ihmal etmedi. Bylece kuvvetleri olduka azalan sultan T u r u l , sratle hareket ederek b r a h i m Y n a l dan nce Hemedana ulat (Kasm 1058). Burada yaplan savata sultan, kardei E r t a n oullar M e h m e t ve A h m e t in kendisine katlmasyla kuvvetleri 30 bini bu lan b r a h i m Y n a l karsnda yenilgiye urayp Hemedan kalesine ekildi; ok gemeden de burada onun tarafndan kuatld. ok skk bir duruma d en sultan T u r u l a mektuplar yazarak veziri A m i d l m l k K n d r , kars A l t u n c a n H a t u n ve E n u i r v a n dan askerleriyle birlikte kendi sine sratle yardma gelmelerini bildirdikten baka, M ervde ar hasta bulu nan kardei a r B e y ede bir mektup gndererek sultanlnn elinden git mek zere olduunu, bu nedenle acele olarak yardm gndermesini bildirdi. Sultan T u r u l un yenilgisi ve A r s l a n B e s a s i r v e mttefiklerinin Badata yrmekte olduu haberleri, ehirde byk bir heyecan ve korku yaratt; bu ne denle halife, Seluklu kuvvetlerinin Badattan ayrlmalarn istemiyordu. Bu arada durumun byle ciddilemesi sebebiyle vezir K n d r , E n u i r v a n sultan iln etmek bile istiyordu. Fakat A l t u n c a n H a t u n , olunu ve K n d r yi hapse atmak iin harekete geince vezir Ahvaza kat, yakalanan olu E n u i r v a n ise zincire vurularak hapsedildi. Bylece saltanat sorununu bertaraf eden A l t u n c a n H a t u n , beraberinde emr i n a n , m e r ve sultana sadk emir ler ve. Trkmenler olduu halde, derhal ve sratle einin yardmna Hemedana hareket etti. a r B e y de oullar K a v u r t , A l p A r s l a n ve Y a k u t yi kalabalk bir orduyla kardeine Hemedana gnderdi. ok gemeden Rey kenti yrelerinde yaplan ikinci iddetli bir savata (2 Austos 1059) b r a h i m Y n a 1, kesin bir yenilgiye uratlan ve yeenleriyle birlikte tutsak alnp sultan T u r u l a teslim edildi. Sultan, giritii isyanlarla devletin bana ciddi tehlike ve buhranlar karm olan b r a h i m Y n a l ve yeenlerini eski Trk tresi gere ince, yaynn kiriiyle bodurarak ldrtt. Bylece Seluklu devletini ciddi bi imde sarsan bu isyan hareketi de bylece bastrlm oldu.
B adat'n igali ve kurtarl
Sultan T u r u l , b r a h i m Y n a l ile mcadele ettii sralarda, A r s l a n B e s a s i r , beraberinde mttefiki K u e y olduu halde kuvvetleriyle bir likte Badat zerine yrd. Belirli bir asker gc olmayan Badat Seluklu Asker Valisi (hne) A y t e k i n , Ahvaza kamak zorunda kald. Bylece A r s l a n B e s a s i r , 27 Aralk 1058de, zerinde, Fatm halifesi M u s t a n s r n ad yazl olan beyaz i bayraklar tayan askerleriyle Badata girip igal etti. H a life K a a im B i e m r i l l a h mv e z i r i E b u l k a s m A l i I b n l m s l i m e , dier halifelik iierigelenleri, birok kadlar ve bilim adamlar tutsak alnd. e hirdeki byk Mansur camiinde, Fatm halifesi M u t a n s r adna i hutbesi okunduktan baka, ezanlara da i simgesi olan Hayy al hayrilamel (Haydi, ha
45
yrl i yapmaya) cmlesi ilve edildi. Halife K a a i m B i e m r i l l a h , emr K u r e y e snd, o da onu, kararghna gtrerek gvence altna ald, daha sonra da Frat rma kysndaki amcaolu M u h a r i in elinde bulunan Hadse-Ane kalesine gnderdi. lgili kaynaklardaki bilgilere gre M u h a r i , halifeye sonderecede iyi muameleler yapm, hatt ona bizzat hizmette bulunmutur. Halifenin veziri E b u l k a s m A l i I b n l m s l i m e i s e yakalandktan sonra, para par a edilmek suretiyle ldrlm ve cesedi de aslarak halka gsterilmitir. Bu arada bata halifelik saray olmak zere, Badat byk lde yama ve tahrip edildi. A r s l a n B e s a s i r , kard bir buyrukla ehrin yamalanmamasn ve hal ka iyi muamele edilmesini iln etti ise de yamaclara engel olunamad. Sultan T u r u l , b r a h i m Y n a l bertaraf ettikten sonra Badat i igalinden kurtarmak iin ordusuyla sratle Badat a yneldi; bu srada da A r s l a n B e s a s i r ve K u r e y e Halife ve ei olan yeeni A r s l a n H a t u n un derhal kendisine gnderilmesini bildirdi. Sultan, Badata yaklanca A r s l a n B e s a s i r derhal, aa-yukar bir yl igal ettii Badattan kat. ok ge meden sultan, ordusuyla Badata geldi ve halifeyi Badata getirip makamna oturttu (Ocak 1060). Kurtuluunu sultana borlu olan halife, ona dualar ettikten baka, klcn da sultana kuatt. Sultan T u r u l , Badatta huzur ve sknu ksa srede saladktan sonra beraberinde oulluu E n u i r v a n , Y a r u k t e k i n , S a v t e k i n , E r d e m , H u m a r t e k i n ve baz Arap emirleri olduu hal de, A r s l a n B e s a s i r ye kar harekta giriti. Bu sralarda Vast-Hille arasndaki obaya gidip D b e y s e sman A r s l a n B e s a s i r , dzenlenen bir basknla yakalanp beraberindekilerle birlikte derhal ldrld (15 Ocak 1060); Onun kesik ba, bir sre ehirde dolatrlp halka gsterildikten sonra Balar Hazinesine (Hznetrrs) kondu. Bu seferden sonra Badata dnen sultana byk tezahrat yapld, btn ehir halk deta sokaklara dklerek bu zaferi kutladlar. Sultan T u r u 1, i isyan sebebiyle ehrin tahrip edilen mahalle, han, hamam ve i yerlerini tamir ettirdi. Badat Asker Valiliine de byk Seluklu komutanlarndan P o r s u k u atad. Seluklu devletinin kuruluunda esiz hiz metlerde bulunan kardei Byk Asker a r B e y in lm haberi zerine sul tan, yeeni A r s l a n H a t u n la birlikte bakent R eye dnd. a r B e y in lmnden ksa bir sre sonra sultan T u r u l un kudretli, ibilir, zeki, hayr sever ve sonderecede olgun bir hatun olan A l t u n c a n da Zencan kentinde ha yata gzlerini yumdu ve R eyde topraa verildi.
Sultan T u ru l un halifenin kzyla evlenm esi
Sultan T u r u l un ei A l t u n c a n H a t u n , lm srasnda T u r u l B e y i yanna ararak Halifenin kz S e y y i d e H a t u n la evlen, bylece dnya ve hirette Tanr katnda, erefe nail olursun vasiyetinde bulundu. Son derecede sevgi ve sayg gsterdii einin bu vasiyetini yerine getirmek amacyla sultan T u r u l , halifenin kzyla evlenmeyi kararlatrd. Bu devir olaylarnn grg tan olan G a r s u n n i m e nin verdii ok ayrntl bilgilere gre sultan,
46
bu evlenmenin gerekletirilmesi hususunda mzakerelerde bulunmak zere, ve ziri A m i d l m l k K n d r yi halifeye Badata gnderdi. Bu konuda Ba datta uzun mzakereler yapld. Esasen det olduu zere, halifeler, bir yabanc ile kzlarn evlendirmiyorlard. Bu nedenle halife, nce sultann bu isteine raz olmad ise de daha sonra ehiz olarak 300 bin altn ile birlikte ok deerli altn, gm eya ve mcevherat isteinde bulunmutur. Evlenmenin yaplabilecei ve yaplamyaca hususunda afi ve Hanbel bilginleri fetvalar vermilerdir. Bu nunla birlikte halife, K n d r ye, Sultann bu evlenmeden vazgemesini, aksi takdirde Badattan kp gideceini bildirdi. K n d r ise halifeye. O hal de niin baz isteklerde bulundunuz? cevabn verip Badattan ayrld. Vezir K n d r nin evlenme iini zmlemeden geri dnmesi (Temmuz 1061) zeri ne, halifenin bu tutumuna sonderecede can sklan sultan T u r u l , ona tehdit dolu ok ar bir mektup gnderdikten baka, Irak Seluklu naibine (amd) bir buyruk gndererek halifelie ait btn dirliklere elkonulmasn emretti. Bu nun zerine bata halife olmak zere, btn halifelik ilerigelenleri byk bir te l ve korkuya kapldlar. ok gemeden halifelik erknnn halifeyi iknay baarmalar zerine, nikh ilemlerinin yaplmas iin E b u l g a n i m b n l m a h l e b a n bir heyetle sultana gnderildi. Bunun zerine elkonulan halifelik dirlikleri yeniden iade edildi. ok gemeden Tebriz yresinde bulunan sultan T u r u l un otanda, byk bir nikh treni yaplm, bu nedenle, yama edilmeme si iin iki tarafn fillerin koruduu byk bir len sofras kurulmutur (Austos 1062). Sultan T u r u l , nikhtan aa-yukar 4-5 ay sonra (1063 yl balar) Teb riz, Nafvan ve Hay kentleri zerinden Badata geldi. Halifelik veziri F a h r u d d e v l e tarafndan karlanan sultan, Badattaki sarayna yerleti. 18 ubat 1063 gnnden balayarak bir hafta sren sonderecede grkemli bir dn yapld. Sa rayn avlusunda 70 yanda bulunan sultan T u r u 1 ile dier Seluklu devlet er kn, Trke arklar syleyerek ok neeli bir biimde dans etmilerdir. Daha sonra halifelik sarayndan alnan gelin, sultanlk sarayna getirildi. Bir sre son ra sultan T u r u l , ei S e y y i d e H a t u n u alp ordusuyla bakent Reye hare ket etti. Bu dn dolaysyla Badatta bir yznde halife ve sultann adlarnn yazld, her iki yznde sultann kabartma bir resmi ile ok ve yay simgeleri bu lunan bir altn madalya da baslmtr. Bu madalya, deerli nmizmat rahmetli b r a h i m A r t u k tarafndan ortaya karlmtr (Bk. Abbasiler devrinde Sik ke. Belleten X X IV /93 (1960), s. 25-43).
K u l a l m isyan ve sultann lm
S e l u k B e y in lmnden sonra Seluklu ailesinin bana geen A r s l a n Y a b g u nun olu ve Anadolu fatihi S l e y m a n a h n babas olan E b u 1 f e v r i s K u t a l m , dier baz Seluklu ehzadeleri gibi, saltanat iddiasyla isyana balad. O, Seluklularn banda bulunmu olan babas A r s l a n Y a b g u nun Gazneli sultan M a h m u t tarafndan hapsedilip lmesinden sonra Sel uklu babuluuna, tre gereince T u r u l ve a r B e y l e r in deil, byk
47
erkek evlt olarak kendisinin gemesi gerektiini ileri srm ve dolaysyla dev lete kar isyana balamtr, ilgili kaynaklarda K u t a l m n ne zaman isyan ettii belirtilmemise de b r a h i m Y n a l n Musul harektnda gizlice sul tandan ayrlmasndan ok gemeden sonra o da kuvvetleriyle birlikte ordudan ayrlmt. Bu husus gznne alnacak olursa, K u t a l m n b r a h i m Y rt a 1 la ibirlii yapt dnlebilir. ok gemeden K u t a l m , kardei R e s u l t e k i n le birlikte zellikle babasna bal kalabalk Trkmenlerle isyana girimise de Seluklu kuvvetleri karsnda tutunamayarak Cibal deki salam sur lara sahip Girdkh kalesine ekilmek zorunda kalmt (Nisan/Mays 1061). Sul tan T u r u 1 bu sralarda, halifenin kzyla evlenme ileriyle megul idi. Bununla birlikte sultan, Badat tan R eye dnerken Badat Asker Valisi H u m a r t e k i n i bir miktar Seluklu kuvvetiyle ona kar sevketmiti. H u m a r t e k i n , K u t a l m ve kardeinin savunduu Girdkh kalesini iddetle kuatmsa da, kale d nda yaplan arpmalarda yenilgiye urayarak ekilmek zorunda kalmtr (Austos 1061). Onun bu isyan hareketi sultan T u r u 1 un lmnden sonra B yk Seluklu Devleti tahtna geen sultan A l p A r s l a n devrinde de bir sre de vam etmitir. Sultan T u r u l , yeni eiyle birlikte bakent Reye dnerken buraya yakn Kasranda hastaland ve alt ay sonra da getirildii R eyde gerdee giremeden hayata gzlerini yumdu (4 Eyll 1063). Cesedi, dier hanm a r B e y in ei olan olu S l e y m a n n annesi F e r r u h H a t u n tarafndan R e y de yaptrlan ve hl Knbed-i Turul adyla anlan trbesine gmld. Bugn Tahrana 22 km. uzaklkta bulunan Rey, tipik bir Trk kasabas grnmndedir; sultan T u r u l un trbesi de hl eski hametiyle onu sslemektedir. Sultan T u r u l un l m dolaysyla halife tarafndan Badatta resm bir matem treni yaplmsa da lke iinde bagsteren taht mcadeleleri sebebiyle vezir A m i d l m l k K n d r , bir matem treni yaptrmamtr. Devletin kuruluu srasndaki hizmetle ri dnda, 23 yl Byk Seluklu Devleti tahtnda kalm olan sultan E b T a l i b R k n e d d i n M u h a m m e d T u r u l , zellikle devletin kuruluu s rasnda sonderecede byk hizmetlerde bulunmutur. O, kk bir Seluklu bey liini, ynetimdeki adaleti, bitmeyen azmi, sabr, her olay karsnda ihtiyatl ve hogrl oluu sayesinde, Trk ve dnya tarihinde nemli roller oynayan bir impa ratorluk haline getirmeyi baarm olan Byk bir Trk Hkmdar olarak tari he gemitir.
III. SULTAN ALP ARSLAN DEVR

Tahta k
Sultan T u r u l , yerine tahta geecek bir ocuu olmad iin evlendii S 1 ey m a n m annesinin ( a r B e y in ei idi) etkisiyle, lmeden nce E b u 1 K a s m S l e y m a n veliaht yapm ve Kendisinden sonra onun Seluklu tah tna oturtulmasn vasiyet etmiti. Sultann lm zerine Girdkh kalesinde K u t a 1 m kuatmakta olan vezir A m i d l m l k K n d r , derhal ba kent R eye gelerek sultann vasiyetini yerine getirmek, yani S l e y m a n n tah ta kmasn salamak amacyla, zellikle ordu mensuplarnn bu konuda rzasn almak iin onlara devlet hzinesinde bulunan ok miktardaki altn ile deerli ku malar dattrd. Bylece btn ordu mensuplarnn onayn almay baaran K n d r , bu srada sfahanda bulunan S l e y m a n Reye getirttikten sonra sultanln iln ile onu Seluklu tahtna oturtarak adna hutbe okuttu; bu arada da Horasanda bulunan A l p A r s l a n a tehdit dolu bir mektup gnderdi. Fakat te yandan, bu haberin lkede yaylmas zerine, esasen saltanat iddiasnda bu lunmakta olan A l p A r s l a n ve M u s a n a n B e y , S l e y m a n n sultan ln tanmadklarn iln ile harekete gemilerdi. Bu arada Seluklu ailesinden olduu ileri srlen E r b a s a n ile emr Y a s y a n ve hacip E r d e m , Kazvine giderek sultan sfatyla A l p A r s l a n adna hutbe okutmaya baladlar. Bir rivayete gre, bu arada Girdkh kalesinde bulunan K u t a l m , Trkmenlerden oluan kalabalk ordusuyla (kaynaklarda 50, ya da 90 bin kii olduu rivayet edi lir) Reye yryp elegeirdi ve adna sultan olarak hutbe okuttu (16 Ekim 1063). Bunun zerine vezir A m i d l m l k K n d r , emr i n a n B e y i bir mik tar kuvvetle ona kar evketti ise de i n a n B e y , yenilip tutsak alnd. Bunun zerine K n d r , K u t a l m n ehirde bulunmad srada, derhal R eye gelerek ona kar kalede savunma nlemleri ald ve gnderdii zel bir ulakla du rumdan A l p A r s l a n haberdar ettikten baka, S l e y m a n tahttan indi rip onun adna hutbe okutmaya balad (Kasm 1063). Bu arada K u t a l m , A l p A r s 1 a n n sadk haciplerinden emr E r d e m i yenilgiye uratmay baarm t. Daha sonra K u t a l m , Trkmen obalarna giderek onlardan byk lde asker yardm salamtr. Bu srada A l p A r s l a n , isyan halindeki Huttalan h-
49
kimi ile taht iddiasna kalkan M u s a n a n B e y i bozguna uratp tutsak almak suretiyle bertaraf etti. Bylece A l p A r s l a n , lkenin dou blgelerini gvence altna aldktan snra, kalabalk bir orduyla Niabur zerinden R eye ha reket etti. Bunun zerine K u t a l m , Rey kuatmasn brakarak A l p A r s l a n karlamak iin ona doru ilerlemeye balad. te yandan Damgana ula an A l p A r s l a n , saltanat iddiasndan vazgemesi hususunda K u t a l m a bir mektup gnderdi ise de onu ikna etmeyi baaramad. ok gemeden iki taraf kuvvetleri Dih-i TSemek (Tuz Ky) vadisinde savaa tututular. K u t a l m , A l p A r s 1 a n n kuvvetlerine harekt imkn vermemek amacyla bu vadiyi, su sevkederek amur ve bataklk haline getirdi. Bununla birlikte kuvvetlerinin azl na ramen, beraberinde ibilir ve deneyli Seluklu emrleri K l s a r , S a v t e k i n , S u n g u r c a , B u l d a c olduu halde, derhal saldrya geen A l p A r s l a n , K u t a l m kesin bir yenilgiye uratt ve beraberinde bulunan kardei R e s u l t e k i n ile byk olunu (M a n s u r olabilir) tutsak ald. Bunun zerine Girdkh kalesine snmak zorunda kalan K u t a l m n ordusu tamamen da lmt. Bir sre sonra tutsak olmamak iin Girdkh kalesinden kamaya alan K u t a l m , binitinden (belki at) derek ar biimde yaralanm ve ok ge meden de kan kaybndan lmtr. Bir sre sonra cesedi A l p A r s l a n m as kerleri tarafndan bulunmu ve Rey deki sultan T u r u l un trbesinin yanna gmlmtr (1064). Onun bylece lmne A l p A r s l a n , sonderecede z lp alam, hatt gnlerce yas tutmutur. A l p A r s l a n , bylece btn taht iddiaclarn azim ve cesaretle giritii m cadeleler sonucunda, bertaraf ettikten sonra bakent R eye gelerek T u r u l B e y in ina ettii hkmdarlk saraynda (Drlmemleke) ok grkemli bir trenle Seluklu tahtna kt ve adna para bastrd. Bu trenden sonra amcas sultan T u r u l un iki milyon miskal deerindeki sofrasnda devletin asker ve mlk erkn ve Trkmen beyleri iin dzenlettirdii bir lende, onlara hilat ve dller verdi. Daha sonra T u r u l B e y in ei halifenin kz S e y y i d e H a t u n u Badat Asker Valiliine atad A y t e k i n le Badata gnderdi. Halife K a a im B i e m r i l l a h , A l p A r s l a n n tahta k dolaysyla Badatta b yk bir tren dzenledi; onun sultanln onaylayp adna hutbe okuttuktan ba ka, zel bir eli heyetiyle (Nakib K m i l , E b M u h a m m e d T e m m , H d i m l h s M u v a f f a k v.s.) ona, ahinahl-zam, Melikl-Arap velAcem, Seyyid Mlkil-mem, Ziyaddin, Gyasl-Mslimn, Melikl-Islm, Zahrl-Imam, Kehfl-enm, Adududdevle, Eb uca, Taclmille- til-bhire, Sul tana Diyaril-Miislimn ve Burhanu emrlmminin lkap ve nvanlarla kuan mas iin bir kl, hilat, sancak ve ok deerli armaanlar gnderdi. Sultan A l p A r s l a n , taht sorunu nedeniyle krgn bulunduu T u
r u l B e y in veziri A m i d l m l k E b N s r M u h a m m e d K n d r yi nce vezirlik makamnda brakt ise de daha sonra onu azlederek kendisinin meliklik srasndaki veziri N i z a m l m l k Seluklu vezirliine atad. ok gemeden sultan, K n d r yi Horasana Mervrrda gnderip hapse attrd,
50
A J SEVM ERDOAN MERL
bir sre sonra da onu ldrtt (1064). Bu konuda M iratz-zamanda grg tank larndan bilgi alan G a r s u n n i n e den naklen sonderecede ilgin bilger ve rilmitir ki, bunlar ok ayrnt!' olduu iin buraya alnmamtr.
.Dou-Aidoit ve G rcistan aefen
Sultan A l p A r s l a n , ynetimde dzeni saladktan sonr3 devletin fetih plan larna uygun olarak sultaa T u r u l zamannda yaplan Anadolu seferlerini sr drmek amacyla, 1064de, hake?t S eyden hareketle Azerbaycan* geldi. Burada ordusuna katlan kalabalk Trkmen kuvvetleriyle Urmiye Glnn kuzey dousundaki Merend kentine geldii zaman Anadoluya srekli aknlar yapmak ta olan emr T u t e k i n , katna kp giritii aknlar ve Anadoluya ulaan bellibah yollar ' hakknda kendisine bilgi arzetti. T u t e k i n den baka, sul tan T u r u l zamanndan beri Anadoludaki Seluklu asker harektn ynet mekte olan kardei Y a k u t a ve daha nce adlar geen Seluklu emr ve Trkmen beyleri de kendisine katlm olmaldrlar. ok gemeden Nahvanu gelen A l p A r s l a n , Aras rman teknelerden oluturulan bir kprden geirttii ordusunu iki kola ayrd. Bizzat ynettii ordusunun ilk koluyla ilerleyerek Sel uklu fetihleri sebebiyle, Bizansn Anadoludaki hkimiyetinin kmesinden fay dalanarak Lori kentini bakent yapp yeniden bir prenslik kurmaya alan Ermeni prensi D a v i d o l G i o r g un Yllk vergi verme karlnda Seluklu vasal olmas nerisini kabul etti. Daha sonra sultan, Grcistan topraklarna gire rek Kangarn, Kartl ve Javakhet (Tiflis-oruh rma aras) blgesinden geip Grcistann kuzey ularna dein ileri harektn srdrd; O, Kr rma y nndeki dalk Trialeti igal ettii sralarda, ordusunun nc kuvvetleri, bat y nndeki Kr rmann Cek kolu zerindeki Kveliskre kadar ilerlemilerdi. Sultan A l p A r s l a n , avat zerinden geni bir yay izmek suretiyle geerek gney ynnne inip, Panaskert ay zerinde bulunan ayn addaki kente ulat. Daha sonra o. Kartl-Kars arasndaki Akehir (Sepidehr) yrelerini de elegeirdi (1064). Bundan baka sultan, Grc kuvvetlerinin savunduu Borala rma kysnda bulunan Allaverdi kentini de iddetli arpmalardan sonra hcumla elegeirmeyi baard; ehirden pek ok ganimet ve tutsak elegeirildi. Bu arada Seluklu kuvvetleri, Grc prensi IV. B a g r a t ( P a k r a t ) yakalamak zere idiler; fa kat prens, Kafkas dalarna kaarak cann glkle kurtarabildi. Bununla bir likte o, sultana bir eli heyeti gndererek itaat ve tbiiyetini arz edip Seluklu devletine yllk vergi vermek artiyle bar isteinde bulundu. Onun bu teklifimi kabul eden A l p A r s l a n , ileri harektn durdurarak Aras rma havzasna geldi. Bu harekt srasnda sultan, elegeirilen zengin ganimeti bakent R eye gn derdi. te yandan sultann olu M e l i k a h , beraberinde Ya k u t , vezir N i z a m l m l k v e Horasan amdi M u h a m m e d b i n M a n s u r olduu halde, emrine verilen Seluklu kuvvetleriyle Aras rma ynnde ilerleyip Bizans kuv vetlerinin savunduu Anberd (Buirakan)i iddetli bir kuatmadan sonra elege irdi; ok gemeden Srmeli ve Hagios Georgio kalelerini de ayn ekilde fethetti.
51
Daha sonra o, kaynaklarda Farsa imlasyla kaydedilen Meryemniin (Belki irekteki Marmarain)i kuatt. Pek ok Hristiyan din adamnn yaad bu kut sal ve salam surlara sahip olan nl ehir, gnlerce sren ve gece gndz yaplan arpmalardan sonra fethedildi. Bu nemli kalenin alnmas ve dolaysyla olu nun baarsna sonderecede sevinen sultan A l p A r s l a n , olunu ve veziri N i z a m l m l k huzuruna artp onlar kutlad. ok gemeden sultan, olunun kumandasndaki kuvvetleri de yanna alarak yine Bizans ynetimindeki An kale si zerine yrd. Arpaay zerinde bulunan, yksek ve salam surlar, ii su do lu derin hendeklerle korunan Dou-Anadolu"1 nun bu nl kalesi Bizans genarelleri B a g r a t v e G r i g o r tarafndan savunulmakta idi. Bizans birlikleri, ehir dn da karargh kurup kaleyi kuatma hazrlklarna balayan Seluklu askerlerine kar saldrda bulundularsa da yenilgiye urayp kamak zorunda kaldlar. ok gemeden kaleyi kuatan Seluklu kuvvetleri, zellikle lamclar ile, kalenin kar sna kurulan tahtadan bir kule zerindeki mancmkn ve stratejik nemi haiz noktalara yerletirilen okularn gece gndz azimle savamalar sonucunda ve dolaysyla Byk Sultan A l p A r s l a n n uygulad mahirane sava taktii sa yesinde, kaynaklarda Asla zaptedilemez biiminde nitelenen An kalesini fet hetmeyi baardlar. Fetihten sonra sultan, ehir ve kalenin ynetimlerine M u h a m m e d h i n M a n s u r v e hadimi e m s i atad; arpmalar srasnda yklan surlarn, tahrip edilen ehrin onarlmas hususunda onlara emirler verdi ve ehirde bir de mescit yaptrd. Teslim olan Hristiyan din adamlar ve halk, bavergisi (Cizye) demek artyla canlarn kurtardlar (Austos 1064). Bizans imparatorluunun ve dolaysyla Hristiyan leminin bu nl kentinin Mslman Trklerin eline gemesi, Hristiyan dnyasnda derin znt yaratmasna kar lk Islm leminde byk sevin gsterilerine neden olmutur. Sultan A l p A r s l a n , gerekletirdii bu sefer sonucunda, fethettii Erme ni ve Grclerin oturduklar eitli Bizans memleketlerinin ynetimlerini bera berinde sefere katlan vasal emirlere brakt. yleki: Van Gl havzas, Nahvan emri E b D l e f e, An ve yreleri Dbeyl emri M i n u e h r e, Grcistann bir ksm Gence valisi Fa d 1 u n a, bir ksmn da Tiflis emirliine. Sultan A l p A r s l a n , bata Badat Abbas halifesi K a a i m B i e m r i l l a h olmak zere, Islm hkmdar ve emirlerine birer fetihnme gndererek kffara kar kazand baarlar ve yapt fetihler hakknda bilgi verdi. Bu haber zeri ne halifelik bakenti Badat ve teki slam memleketlerinde byk sevin gste rileri yapld. Ayrca halife, sultana Fetihler babas (Ebulfeth) unvann gnderdi. Sultan A l p A r s l a n , gerekletirdii Dou-Anadolu ve Grcistan seferinden son ra, lke iinde ortaya kan birtakm huzursuzluklar ve zellikle lkenin dou snrlarnda fetihler yapmak amacyla, Anadoludan ayrld. Bununla birlikte ok nem verdii Anadolu fethine devam edilmesi hususunda gerekli emirler vermekten geri kalmad.
52
Sultann D ou neferi
Sultan A l p A r s l a n , baaryla tamamlad Dou-Anadolu ve Grcistan se ferinden sonra kardei Kirman meliki K a r a A r s l a n K a v u r t a kar hare kete geti. nk K a v u r t , sultana itaat ile Kirmanda adna hutbe okutmakla birlikte birtakm isyankr davranlarda bulunmakta idi. Gerekten K a v u r t , sultnn Dou-Anadolu seferi srasnda vasal ebankre emri F a z l a v e y h ( F a z 1 y e ) ile savap onun ynetim alannda bulunan iraz igal etmiti. Bundan baka o, pheli hareketlerde bulunan enitesi ( G e v h e r H a t u n un ei) E r b a s a n ile ibirliine girmiti. K a v u r t un btn bu etkinlik ve giriimlerini yakndan izleyen sultan, derhal Hemedana hareket etti. ok gemeden o, burada kendisine snan F a z l a v e y h e, K a v u r t un adamlarndan ald iraz ye niden verdii gibi, kzkardei G e v h e r H a t u n u yanna getirtti. te yandan gneyde deniz kysnda bir kaleye sman ve btn arlk ve hzinesini Kirmana gnderen K a v u r t , zel bir eli gndererek sultandan aman dileyip itaatini arzetti. Bunun zerine A l p A r s l a n , sfahana geri dnd (1064). Bylece K a v u r t sorununu bar yoluyla zmleyen sultan A l p A r s l a n , Ceyhun rman geip Hazar-Aral arasnda bulunan Manglakta, gayrimslim Trklerle birlik te yolkesicilik yaparak lke iinde huzursuzluk karan Kpak ve Trkmenler zerine yrd. Onlar kesin bir yenilgiye uratarak itaat altna ald (1065-66). Daha sonra sultan, Cende giderek atas S e l u k un mezarn ziyaret etti. Bu srada Cend hkimi, kendisine itaat arzederek deerli armaanlar takdim etti. ok gemeden Hrezm zerinden M erve dnen, daha sonra da Rdgna gelen A l p A r s l a n , burada olu M e l i k a h grkemli bir dn treni dzenle terek Karahanl hkmdar b r a h i m T a m g a H a n n kz T e r k e n H a t u n la evlendirdi; ayrca teki olu A r s l a n a h Gazne hkmdar b r a h i m in kzyla evlendirdikten baka, kendi kzn da b r a h i m in olu na verdi. Bylece iki hkmdar ailesi arasnda sk bir ba kurulmu oldu. A l p A r s l a n , bu dn treninden sonra dikkatle yetitirip nem verdii olu M e 1 i k a h veliaht iln etti, iraz ve sfahan kentlerinin ynetimini ona ver di, btn lkedeki hutbelerde kendi adndan sonra onun adnn okunmasn bildirdi. Sultan, ayrca dier oullar olan A r s l a n A r g u n u Hrezme, 1 1y a s Toharistana, A y a z Belhe, A r s l a n a h Merv e v e T o a n a h Herata melik olarak atad. E r t a n ( b r a h i m Y n a l n kardei) olu M e s u t a Horasandaki Bagur ve yrelerini, Isfizar da E r t a m dier olu M e v d u d a verdi (1066).
Kavurt isyan
Kirman meliki K a v u r t B e y , vezirinin kkrtmas sonucunda, Kirmanda kendi adna hutbe okutarak yeniden isyana balad. Bunun zerine sultan A l p A r s l a n , Kirmana yeni bir sefer dzenlemek zorunda kald. Bu srada K a v u r t B e y , savunma bakmndan uygun bulunan salam surlara sahip Berdesir kalesinde bulunuyordu. ok gemeden sultann hacip A l t u n t a v e a v -
53
1 1 kumandasnda sevkettii nc birlikleri, K a v u r t un kuvvetlerini yenilgiye urattlar, sultan ise asl ana kuvvetlerle arkadan Kirmana gelmekte idi. Bu ye nilgi zerine Ciruft kalesine snan K a v u r t B e y , sultana zel bir eli gnde rerek zr dileyip itaatini arzetti ve affn istedi. Sultann kendisini affetmesi zerine K a v u r t B e y , onun katna geldi; iki karde kucaklaarak alatlar. Sul tan, Kirman eyletinin ynetimini yeniden ona brakt. Bununla birlikte K a v u r t B e y , bu kez, vasal Fars hkimi F a z l a v e y h i l e bir ittifak yaparak yeniden isyana balad. Bunun zerine A l p A r s l a n , derhal harekete geti (1068); vezi ri N i z a m 1 m 1 k ile emr a v l y F a z l a v e y h e kar evketti. F a z l a v e y h , ksa zamanda yenilgiye uratldktan sonra tutsak alndktan bir sre sonra ldrld. Bu sralarda Kirmana giren sultan A l p A r s l a n , ordu mensupla rndan byk bir blmnn K a v u r t B e y tarafn tuttuklarn tespit ettirin ce harektm durdurup sfahana geri dnmek zorunluluunu duydu (Ekim 1069). (Bu konuda ayrnt iin bk. Kirman Seluklu Devleti Blm).
K om utanlarn A nadolu harekt
Sultan A l p A r s l a n n buyruu gereince, daha nceleri de Anadoluda aknlarda bulunan H o r a s a n S l r , Ergani yrelerindeki Tulhum ve Sive rek kalelerini baarsz bir kuatmadan sonra Urfaya yryerek bu yrelerde bir takm yerleri elegeirdikten baka Antakya dkn yenilgiye uratt, fakat Urfay kuatma giriimi baarl olamad (1065/66). O, ayn yl iinde yeniden Urfa yre lerine aknlarda bulunarak Ksas (K sos = Aksos) ve Celebi kuattktan baka Diphisar elegeirdi; bunun zerine kar harektta bulunan drt bin kiilik bir Bizans kuvvetini de bozguna uratt. Bu kumandan, ayn ylda, nc kez, Urfa yrele rine aknlar yaparak tutsak ve ganimetler elegeirdi. Daha sonra bu Seluklu emri, Diyarbakra gelerek ehrin Ilevve Kaps nlerinde karargh kurdu. Bura emri N i z a m d d i n le mzakerelerde bulunmak zere, ehre girdii zaman hile ile yakalanp beraberindekilerle birlikte ldrlerek cesetleri bir kuyuya atld. Bu sebeple bu kuyu, Horasan Slr Kuyusu (Bir Slr Horasan) adyla anlmtr. Bu sralarda Karahanl devletinin Bat Kolu hkmdar E b b r a h i m I . T a m g a H a n n (1058-1067/68) oullarndan biri olmas mmkn olan H a n o l u H a r u n , Seluklu hizmetinde olarak, bin Ouz atlsyla Anadolu s nrlarn ap Diyarbakr yrelerine aknlarda bulundu. Daha sonra o, Halebdeki Seluklu vasal Arap Mirdasoullar emirleriyle ( A t i y y e ve M a h m u t ) birlikte Bizansa kar aknlara giriti; Haleb iin stratejik bakmdan nemli olan Artah ve Imm kalelerini fethettikten baka (1064/65), Kuzey-Suriyeye bir sefer yapan Bizans imparatoru R o m a n o s D i o g e n e s e kar da baarl savalar da bulundu (1067/68). 1066 ylnda, Seluklu devlet adamlarndan hacip G m t e k i n , sultan A l p A r s l a n n emriyle, beraberinde A f i n , A h m e t a h ve daha baz Sel uklu emr ve Trkmen beyleri olduu halde, Murat ve Dicle rmaklar havzala rndan ilerleyerek Elcezire blgesine inip, Ergani ve Nizip yrelerindeki birtakm
54
kaleleri elegeirdi, Nusaybini baarsz bir kuatma harektnda bulundu. Daha sonra o, Frat rman geip Adyaman yrelerini aknlara uratt. Bunun zeri ne, Bizans u kumandan A r u a n d a n o s , Seluklu kuvvetlerinin nn kesip bir baskn giriiminde bulundu ise de Hoin kalesi yrelerinde yaplan arpma larda, Bizansllar ar bir yenilgiye uradlar, A r u a n d a n o s da tutsak alnd; fakat daha sonra 40 bin altn kurtulu akas karlnda serbest brakld. Bu baarl hareketlerden sonra G m t e k i n v e dier emirler, byk ganimet ve tutsaklarla birlikte Anadoluda Seluklu asker ss haline gelen Ahlata dnd ler. Fakat burada emr A f i n , G m t e k i n le bozuup yaptklar kavga s rasnda onu ldrd. Sultan A l p A r s l a n n kendisini cezalandracandan korku ve endieye kaplmas sebebiyle o, buyruu altnda bulunan ok saydaki Trkmen atllaryla bat ynne hareketle Anadoluda aknlara balad. Bu sra da kararghn Amanos dalarnda kuran A f i n in kuvvetlerinden bir ksm, Gaziantepin kuzey-batsndaki Dlkii elegeirdi, baka bir ksm (bin kiilik) da Antakya yrelerine inip geni lde aknlarda bulundu (Austos 1067). A f i n , daha sonra kuzeye Malatyaya ynelerek burada karlat bir Bizans bir liini yenilgiye uratp darmadan etti. Daha sonra Tohma suyu vadisi boyunca ileri harektna devam ederek Kayseriye gelip kenti geici olarak elegeirdi. Bu nu izleyen gnlerde A f i n , Karaman yrelerine de aknlar yaptktan sonra 7oros ve Gavur dalar yoluyla Kuzpy-Suriyeye gelerek Anadoludan elegeirdii ok saydaki ganimet ve tutsaklar, nemli bir ticaret merkezi olan Haleb pazarlarn da satt (1067 sonlar). Daha sonra Halebden ayrlan emr A f i n , ertesi yl (1068), yeniden Antakya zerine yryerek yrelerine aknlarda bulundu. Onun bu ha rekt srasnda, Haleb ve Antakya yrelerinde aknlara uratlmadk hi bir yer kalmam, dolaysyla saysz ganimet ve tutsak elegeirilmi idi; ayrca o, Antak ya Bizans valisinden 100 bin altn ve sava aletleri ald. ok gemeden sultan A l p A r s l a n , A f i n in Bizansa kar giritii bu ok baarl akmlar sebe biyle, ona bir mektup yollayp kendisini affettiini bildirdi. Antakya yresinde harektta bulunduu sralarda, sultann bu af mektubunu alan A f i n , onun hu zuruna kmak zere, atl kuvvetleriyle birlikte buradan ayrdd (Nisan 1068). Btn bu Seluklu akmlarm durdurmak ve zellikle Dou ve Gney-Anadoluda tahrip edilen kaleleri onartmak amacyla, dou ordular bakomutanlna atanan N i k e p h o r o s B o t a n i a t e s , Sivas, Malatya, Divrii ve dier kent ve ilelerin kalelerini tamir ettirip kuvvetlendirdi, fakat hi durmakszn srp giden Sel uklu aknlarn nlemeyi baaramad.
B izans'n durum u
Esasen Anadoludaki Seluklu asker hareketlerinin balangcndan beri Bi zansta ikarklklar ve buhranlar srp gitmekte idi. zellikle imparator K o n s t a n t i n o s X . D u k a s m bu sralarda lmnden (1067) sonra vasiyeti gereince kars E v d o k i a , olu adna Bizans tahtna gemiti. Bununla bir likte Bizans sarayndaki eitli guruplarn devlet ynetimine gelii gzel karma
55
lar sonucunda, imparatorluk iindeki eyaletler ihmale uram, zellikle ordu, kendi kaderiyle babaa braklmt. Anadoluda bakmsz ve dank bir halde bulunan Bizans kuvvetleri, ou zaman yiyecek ve giyecek bulma amacyla, kent ve ileleri yamalamakta idiler. te btn bu sebeplerle imparatorluun teki eya letlerinde olduu gibi, Anadoluda da Seluklu asker hareketlerini nleyecek bir Bizans ordusu sanki yok gibiydi. mparatorluk iinde gittike artan ve ciddi bo yutlara ulaan tehlikelerin nlenememesi sebebiyle E v d o k i a mn niyabeti an cak yedi ay srd. Saraydaki asker kanadn basks sonucunda imparatorie, asker aristokrasiye mensup Kayserili bir general olan R o m a n o s D i o g e n e s i l e ev lenmek zorunda kald. Bylece, daha nce taht elegeirmek amacyla, baarsz bir giriimde de bulunmu olan R o m a n o s D i o g e n e s , Ocak 1068de Bizans imparatoru oldu, bu suretle amacna ulaabildi. Bununla birlikte o, daha nceki imparatorlar gibi, devleti, iine dt bu ciddi durumdan kurtarma yolumda pek fazla bir varlk gsteremedi. nk o, bombo bir hazine, yllardan beri y zst braklm bir lke, perian ve darmadan bir ordu ile kar karya gelmi idi. Bununla birlikte iktidar bir trl elinden brakmak istemeyen kars E v d o k i a ile aras alan imparator, saray terk ile Anadolu yakasna geerek zellikle Seluklu aknlarn durdurma planlar yapmaya balad.
A lp A rslan n ik in ci G rcistan seferi
Sultan A l p A r s l a n , kuzeyden inen gayri Mslim Trk, Alan, Komuk, Sarir ve bir ksm Hazarlarn, Seluklu vasal eddadoullar ve irvanahlarm memleketlerini istil etmeleri sebebiyle, 1067/68 ylnda, Horasandan byk bir orduyla hareket edip ikinci kez, Aras rman geerek Grcistan lkesine girdi; beraberinde vezir N i z a m l m l k ve Kafkasya fatihi emr S a v t e k i n b u l u nuyordu. Bu sralardaki eddadoullar emri Fa d 1 u n ile irvanahlar hkm dar F e r i b u r z sultana itaatlarn yenilediler. A l p A r s l a n m derhal eki ve yrelerine yrmesi zerine, Aphaz ve Grcler buradan ekildiler. Sultan, y redeki ormanlar yaktrmak suretiyle, burada sler kurup gizlenen Grc akile rinin kalelerini fethetti. Savaa girimeye cesaret edemeyen Grc prensi B a g r a t kat gibi, eki hkimi A k h a s t a n ( A g a s a r t a n ) d a teslim olmak zorunda kald, hatt Islmiyeti kabul etti. Daha sonra sultan, onun ynetimindeki memle ketlere yryerek bir buuk ay zarfnda, bata, Tiflis ve Rustov olmak zere, bir ok kent ve kaleleri fethetti. ok gemeden B a g r a t , yllk vergi deme artyla Seluklu vasatln yeniden kabul etti. Bu arada Seluklu aknclar, Trabzona kadar olan yrelere aknlarda bulundular. Bu sralarda Derbend'lilerle irvan ahlar arasnda kan anlamazlk ve savalardan istifade eden Grcler, Khartliye yryp Tiflisi yeniden elegeirdiler, hatt emr F a d l u n uda tutsak aldlar (Temmuz 1068). Bunun zerine sultan A l p A r s l a n n Nisan 1069da emr S a v t e k i n in kumandasnda gnderdii bir ordu, Grcleri yenilgiye uratt gibi, Fa d 1u n u da tutsaklktan kurtard; ayrca sultan, Derbend ynetimine emr Y a m a y bir menurla atad. Esas amac, btn Grc ve Aphaza memleketlerini
56
fethile Seluklu snrlar iine aldktan sonra Anadoluda bizzat fetihler yapmak ve dolaysyla Bizansa ar darbeler vurmak olan sultan A l p A r s l a n , Karahanl hkmdarnn lm zerine, imparatorluun dou snrlarnda ortaya kan karklklar sebebiyle, fetih planlarn tam anlamyla gerekletiremeden geri dnmek zorunda kald. Bununla beraber ordusunun bir ksmn Anadolu snrla rnda brakarak, K u t a l m o l u M a n s u r ve S l e y m a n ile, kardei Azer baycan Genel Valisi Y a k u t , enitesi E r b a s a n ( E r b a s g a n ) ve Anadoluda giritii akmlarla n salan emr S u n d u k ( S a n d a k ) u fetih hareketlerini de vam ettirmekle grevlendirdi. Derhal asker hareketlerine yeniden balayan bu Seluklu ehzde, emr ve Trkmen beyleri, Bizans a srekli aknlarda bulundular.
B izans'n kar harekt
Yeni Bizans imparatoru R o m a n o s D i o g e n e s , gittike artan Seluk lu aknlarn durdurmak amacyla, byk bir aba gstererek Anadoludan zel likle memleketi olan Kayseri yrelerinden ok sayda asker toplad gibi, Rume lideki Uz (Hristiyan Ouzlar) ve Peenek Trklerinden de kuvvetler salad. Ayrca, Frank, Alman, skandinav ve talya Hormonlarndan cretli askerler tuttu. eitli milletlerden arabuk oluturulan bu Bizans ordusu gerek bir birlikten yoksun idi. R o m a n o s D i o g e n e s , Mart 1068de Suriye ynne hareket etti. Kayseriye gelmeden nce, Seluklu kuvvetlerinin Niksar alarak yama ettikle rini haber alnca yolunu deitirip Sivasa, oradan da Divrii ynne yry ne devamla bu blgelerde kendisine saldran Seluklu kuvvetlerini geri ekilmek zorunda brakt. Kazand bu ilk baardan sonra imparator, Maraa gelip bu rada, Frat boylarna gnderdii birliklerle sol-ard yann gvence altna almak istediyse de bu yrelerde harektta bulunan Seluklu emri H a s n a l , bu kuv vetleri yenilgiye uratp, imparatorun bu harekt plann uygulamasna engel ol du. ok gemeden Kuzey-Suriyeye gelen imparator, Haleb ve yrelerini ar bir ekilde yama ve tahrip aknlarna uratt. Daha sonra o, Kuzey-Suriyenin en nem li kalelerinden birine sahip olan v e U m u r t e k i n adl bir Seluklu emrinin sa vunduu Menbici elegeirdi. Bu sralarda H a n o l u H a r u n ve Seluklu vasal Haleb Mirdasoullar emri M a h m u t , Trkmen ve Arap kuvvetleriyle Haleb yrelerindeki Bizans askerlerine saldrp onlar yenilgiye urattlar. Bunun ze rine derhal Haleb yrelerine gelen imparator, Trkmen ve Arap kuvvetleriyle id detli bir savaa giriti; arpmalarda her iki taraf da ar kayplar verdi (Kasm 1068). Bu savatan sonra imparator, daha nce H a n o l u H a r u n tarafndan fethedilen Artah ve mm kalelerini yeniden elegeirdi, sonra da ukurovaya in di. Bu sralarda emr A f i n , A h m e t a h la birlikte Orta-Anadolu ynnde aknlara balayarak Sakarya rma vadisine kadar ileri harektn srdrd; Istanbul-ukurova yolu zerinde nemli bir konuma sahip olan Emirda yrele rindeki nl Amuriyye (Amorion) kentini elegeirdi. Bunu haber alan ve sonderecede zlen imparator, A f i n in yolunu kesmek amacyla, derhal harekete getiyse de A f i n in bir yldrm hzyla srdrd harekt sebebiyle, bunu
SELUKLU D E V L E T L E R TARH
57
baaramad ve k mevsiminin gelmesi sonucunda da stanbula dnmek zorunda kald.

S eluklu em irlerin in aknlar
R o m a n o s D i o g e n e s in stanbula dnmesinden bir sre sonra 1069 y lnda, A f i n , S u n d u k , A h m e t a h , T r k m a n , D e m l e o l u M e h m e t , D u d u o l u , S e r h e n k o l u v e A r s l a n t a komutasndaki Seluklu kuvvetleri, dou, gney-dou ve gney blgelerinde Anadoluya aknlara balad lar. Bu aknlar nlemek zere imparatorun gnderdii kuvvetler, Trk atl bir likleri tarafndan tamamen bozguna uratldlar. Bunun zerine imparator, Manuel Komnenos komutasnda Sivasa, P h i l a r e t o s B r a c h a m i os ( F i l a r e t o s B r a h m i y o s ) kumandasnda da Malatya ya iki ordu sevkettikten baka nc bir orduyla da bizzat harekete geerek Kayseri yrelerine geldi; buralarda harektta bulunan bir Seluklu birliini geri pskrtt ve Frat rmana kadar harektn srdrd. Onun esas amac, Anadoluya yaplan aknlarda, Seluklu harekt ss olan Ahlat almak, Dou ve Gney-Anadoludaki Seluklular tarafndan fethedilen belli-bal kaleleri yeniden elegeirmek ve do laysyla Seluklu kuvvetlerini Anadoludan karmak idi. Bu plann gerekle tirmek zere imparator, Harput yrelerine geldii zaman Seluklu kuvvetleri de Malatyaya saldrarak kenti savunan P h i l a r e t o s u yenilgiye uratp perian ettiler; ok az bir asker birlikle kamay baaran bu Bizans generali binbir g lkle imparatora katlabildi. Buna riamen R o m a n o s D i o g e n e s , Murat su yu boyuica ilerleyerek Paluya geldi. Fakat te yandan ard arkas kesilmeyen aknlarla Anadolu ilerine akmakta olan Seluklu kuvvetleri, bata Karaman ve Konya olmak zere, birok il ve ileleri elegeirmeyi baarmakta idiler. zellikle Orta-Anadolu nun nemli kenti olan Konya nn fethini haber alan imparator, da ha ileri gitmekten vazgeerek Seluklu kuvvetlerinin dn yollarn kesmek ama cyla, Sivas zerinden Kayseriye geldi, imparatorun bu plann tespit eden Seluklu kumandanlar, onun btn aba ve nlemlerine ramen Toros dalar geitlerin den gneye inerek Kuzey-Suriyedeki hareket sleri olan Halebe ulamay baar dlar. Bylece R o m a n o s D i o g e n e s , giritii bu ikinci seferde de baarl olamayarak stanbula dnd. Bununla birlikte o, bitip tkenmeyen bu Seluklu aknlarn durdurmak amacyla 1070 ylnda, yeniden Anadoluya bir sefer d zenlemek istediyse de kendisine yakn olan baz saray erkn buna engel oldu. Bunun zerine imparator, Dou-Anadolu ordular komutanlna atad M a n u el K o m n e n o s u kalabalk bir orduyla Anadoluya gnderdi. Bu sralarda, sultan A l p A r s l a n a isyan sebebiyle aras alan enitesi (sultann kzkardei Gevher H a t u n un kocas) E r b a s a n , kalabalk bir Trkmen kitlesinin ba nda olarak sultann emriyle kendisini izleme ve yakalamakla grevlendirilen A f i n ve dier Seluklu emirlerinin nnden bat ynne kaarak Kzlrmak kylarna kadar ulam idi. E r b a s a n , yolunu kesme harektna girien M a m e I i Sivas ynlerinde bozguna uratt, hatt onu, N i k e p h o r o s (Nike-
58
foros)
M e 1 i s s e n o s v e daha baz Bizans generalleriyle birlikte tutsak ald.
Bununla birlikte E r b a s a n m Seluklu emirleri tarafndan izlenmekte olduu nu renen tutsak M a n u e 1, onu, Bizansa snmas hususunda ikna etti. Bu nun zerine E r b a a n , M a n u e l v e dier Bizans generallerini serbest brakt ve sultann gazabndan korkup endie etmesi sebebiyle, ailesi ve baz yaknlaryla birlikte stanbula gitti, imparator R o m a n o s D i o g e n e s , onu sanki bir mt tefik devlet bakan imi gibi, ok parlak bir trenle karlayp kabul etti; byle ce tarihte, ilk kez bir Seluklu ehzadesi Bizansa snm oluyordu. Ote yandan E r b a s a n izlemekte olan emr A f i n , bat ynnde ileri harektna devam la Kayseri-Sivas kesimindeki kent, kale ve ileleri bir yldrm hzyla aknlara urattktan sonra Afyon-Uak-Denizli kesimine girip Honas ve Laodicea kentleri zerinden Marmara Denizi kylarna kadar ileri harektn srdrd. ok ge meden Kadkye kadar gelen A f i n , stanbula imparatora bir eli gndererek Seluklu-Bizans devletleri arasnda bar olduunu ve bu sebeple, sultana isyan halinde bulunan E r b a s a n , beraberindekilerle birlikte kendisine teslim etmesini sultan adna bildirdi ise de kabul edilmedi. Bunun zerine A f i n , 1070 yl sonbaharnda, gidiinde olduu gibi, dnnde de Bizans kent ve kale lerine aknlar yapt. O, giritii btn bu harekt srasnda elegeirdii saysz ganimetlerle k Anadoluda geirdikten sonra Ahlata dnd ve sultan A l p A r s l a n a E r b a s a n ve Bizans hakknda bilgi verdi.
Sultan A lp A rslan n K uzey-Suriye seferi
XI. yzyl Orta - Dousunun byk devletlerinden birisini oluturan i M sr - Fatm Halifelii, zellikle sekizinci halife M u s t a n s r devrinde (1036-1094), mlk ynetiminin bozulmas ve devlet hzinesinin boalmas, asker unsurlarn yetki atmalarna girimelerine sahne olmutur. Halifelik veziri N s r u d d e v I e H a a n , i halifeliin yerine snn bir devlet kurulmas amacyla, bu sra larda H ora sa n da bulunan sultan A lp A r s l a n a Buharal fakih E b C a f e r M u h a m m e d i eli olarak gnderdi ve ordusuyla Msra gel mesini, lkeyi kendisine teslim edeceini ve i hutbesini kaldrp yerine snn hutbesi okutacan bildirdi. Bu ar zerine sultan, esasen fethedilmesi, Sel uklu fetih planlar iinde bulunan Msr lkesini, Byk Seluklu devletine kat mak amacyla, kuvvetli bir orduyla Azerbaycan zerinden Dou - Anadoluya girdi (1070 yl ortalar). Bu blgede slenen Seluklu aknc kuvvetleriyle de ordusu nu glendiren A l p A r s l a n , Van Glnn kuzeyinden Malazgirt nlerine geldi. Daha nce grld zere, amcas sultan T u r u l un iki kez kuatt halde alamad salam surlara sahip Malazgirti, daha sonra da Ercii glk ekme den fethetti. Henz Seluklu kuvvetleri tarafndan alnmam olan Murat, yukar Dicle ve kollar arasndaki birtakm kaleleri birer birer fetheden sultan, Diyar bakr topraklarna gelerek Dicle rma kysndaki Harefiyye yrelerinde konak lad. Diyarbakrn muhteem surlarn hayranlkla seyreden sultan, hl yrrlkte olan Trk deti uyarnca, ellerini sur talarna, daha sonra da gs
59
ne srd. Sultan, Diyarbakr ve yrelerinin ynetimini ellerinde tutan ve anla mazlk halinde bulunan Seluklu vasal Mervanoullar ailesinden iki karde N a s r ve S a i d arasnda, uzlatrc bir bar yaptktan sonra Tulhum ve Siverek kent ve kalelerini fethetti; o zamana kadar Seluklu kuvvetleri tarafndan birka kez kuatlmasna ramen fethedilememi olan, fevkalade salam surlara sahip bulu nan dk Va s i 1 in savunduu Urfay kuatp sktrmaya balad (Mart 1071). Sultan, 50 gn sren bir kuatmadan sonra gereksiz yere zaman kaybetmemek ve Msrm fethini biran nce gerekletirmek amacyla kuatmay kaldrd. O, hareketinden nce, yannda bulunan eli E b C a f e r M u h a m m e d i, Sel uklu vasal Haleb Mirdasoullar emri M a h m u t a gnderip kendisine itaat arzeden btn vasal hkmdar ve emirler gibi, onun da katna gelip itaatini arzederek yenilemesini bildirdi. Buna ramen M a h m u t , H a n o l u H a r u n un telkini ve sultandan ekinmesi sebebiyle, onun bu arsna uymayp Halebden sratle toplad para ve armaanlar ona gndermekle yetindi. Bunun zerine sultan, M a h m u t a gnderdii cevapta Adma hutbe okutup benimle byle mek tuplamay srdrdn halde, niin katma gelip itaat arzetmekten ekindiini anlayamyorum. Halbuki sen, katma gelen btn tbilerimize gsterdiimiz l tuf ve yaptmz ihsanlar ok iyi bilirsin dedi. Emir M a h m u t un, huzuruna gelmekte direnmesi zerine A l p A r s l a n , Urfadan ayrlp Ocak 1071 sonla rnda Birecik yaknlarndaki Nehrlcevz yresinden Frat geerek burada bulu nan ok holand bir ayrda dinlenmek zere konaklad. Bu srada fakih E b C a f e r , sultana Ey Efendimiz, ulu T a n r nin sana ihsan ettii bu ni mete kret deyince, sultan Bu nimet nedir? diye sordu. Bunun zerine fa kih Bu rma imdiye kadar Trk olarak yalnz kle asll hkmdarlar gemilerdir; halbuki, bu gn, Hazret-i lileri, ilk kez bir Trk sultan olarak geiyorlar dedi. Sultan, ok gemeden yoluna devam ederek eritii Halebe bal bir yrede karargh kurdu. taat arz iin katna gelmesi hususunda, emir M a h m u t a yeniden ulak gnderdi ise de o, bir trl gelip sultann huzuruna kma d. Buna sonderecede kzan sultan A l p A r s l a n , Nisan 1071 balarnda, Halebi kuatmaya balad, iki ay kadar sren bir kuatma sonucunda Haleb burlarnn en salam olan Ganem burcu delindi; kent, buradan yaplacak bir saldryla al nabilecek bir duruma geldii halde, sultan Savunmasz kalp, Bizansn eline d memesi iin, bu kentini kl kuvvetiyle almaktan endie ederim diyerek kuatma harektn durdurdu ve bylece ciddi bir sava yaplmad. Bununla bir likte ok skk ve ciddi bir duruma den emir M a h m u t , Ouzlara zg giysi ler giyerek annesiyle birlikte sultann katma kp, yer perek arz ubudiyette bulundu; sultan da onu affedip, bir ferman ve hilatlerle Haleb emirliini yeni den kendisine verdi. Sultan A l p A r s l a n , Msra gitmek zere, Dmak ynnde bir gnlk yol ald sralarda, Bizans imparatoru R o m a n o s D i o g e n e s ten kendisine gelen bir eli Menbic, Ahlat ve Malazgirtin Bizansa geri verilmesini istedi; ayrca bu istein yerine getirilmemesi halinde imparatorun kuvvetli bir or duyla harekete geeceini de bildirdi. Bununla birlikte imparatorun, Dou - Ana dolu (Erzurum) ynnde ilerlemekte olduunu haber alan sultan, eliyi sert bir
60
AL SEVM ERDOAN MERI.
cevapla geri yolladktan sonra ordusunun bir ksmm burada brakarak emr A y t e k i n ve M a h m u t u Msrn fethiyle grevlendirdi; kendisi de ordusunun b yk bir ksmyla Bizans imparatorunu karlamak zere, derhal vakit kaybetmeden Dou - Anadolu ynne hareket etti. Frat rman sratle geileri srasnda, ordusunda bulunan at, deve, mal ve yiyecek maddelerinin ounun telef olmasna hi aldrmayan sultan, ileri yryne devam etti. Fakat bir sre sonra yiyecek sknts sebebiyle ordudaki Irak askerlerini terhis etmek zorunda kald, bylece orduda, Horasan, Erran ve Azerbaycan kuvvetleri kalmt, ileri yryne de vam eden A l p A r s l a n , Urfa zerinden Diyarbakr yrelerine ulat. Silvan da Malazgirte kadar ilerleyip kaleyi elegeiren Bizans ordusunun kymndan kurtularak kaan Malazgirt kadsyla birok Mslmanlar, durumun ciddiyeti sebebiyle kendisinden acele yardm istediler. Bylece Bizans ordusunun nerede bulunduunu renen sultan, sratle Erzen ve Bitlis boazndan geerek Seluk lu hareket ss Ahlata geldi.
R om anos D iog en ee in hareketi
Yukarda grld zere, Anadoluda baarsz iki sefer giriiminden sonra yllardr srdrlen Seluklu fetih hareketlerine bir son vermek ve onlar kesin olarak bu lkeden karmak amacyla, uzun sreden beri Anadolu ve Azerbay cana byk bir sefer hazrlna balam olan R o m a n o s D i o g e n e s , Bal kanlar daki Peenek, Uz (Hristiyan Ouz), Kpak ve Hazar Trkleriyle slav (Rus), Alman (Gotlar), Bulgar, Frank, Ermeni ve Grclerden oluan byk bir ordu hazrland. eitli mslim ve gayri mslim kaynaklardaki kaytlarda, bu or dunun saysnn 600 bine kadar kt abartmal olarak ifade edilmekte ise de bunun, byk ve kk rtbeli 30 bin kumandann ynettii atl ve yaya olmak zere, 200 bin kii civarnda olmas dnlebilir. Bu orduda, kale delicileri, l mclar, arklar, arabaclar ve mancnklarla birlikte ok sayda ustalar, 800 mandann ektii nal ve ivileri tayan 400 araba ile ilerinde silh, mancnk ve dier sava aletlerinin bulunduu 1000 araba mevcuttu. Bunlar arasnda, 1200 kii tarafndan ekilen ve on kantar arlnda talar frlatabilen ok byk bir mancmkn da yer ald, eitli kaynaklarda kaydedilmitir. Btn bunlardan ba ka, imparatorun beraberinde getirdii hzinesinde, bir milyon altn, 100 bin ipekli giysi, altn eerler, kemerler, pek ok altn ve gm eya da bulunuyordu, impa rator, say ve donatm bakmndan geekten muazzam saylabilen bu orduya g venerek gya Anadoluyu Trklerden kurtaracana inandktan baka, btn Islm lkelerini de elegeireceini mit ediyor, hatt bu dncesinin etkisiyle berabe rindeki kumandanlar Islm kentlerine vali olarak atamay planlyor, btn ca mileri kiliseye evireceini bildiriyordu. R o m a n o s D i o g e n e s , stanbuldan hareket etmeden nce, Ayasofya kilisesinde dzenledii byk bir din trene ka tld ve buradaki byk ha ziyaret etti. Tarih bir deer tamamakla birlikte, bu ziyaretle ilgili olarak, o devirde yaam olan bir Mslman tarihi ( G a r s u n n i me M u h a m m e d S b i ) , yenilgiden sonra tutsak alnan imparatorun a zndan u hikyeyi nakletmitir:
61
Herhangi bir sefer dolaysyla stanbuldan kan imparatorlarn trelerin den birisi de Ayasofyaya gidip yakutlarla bezenmi olan altn hatan yardm ve efaat dilemeleridir. Ben bu gelenee uyarak Ayasofya ya gidip buradaki altn ha tan baar iin efaat diledim. Bu srada ha, bulunduu durumdan Mslmanla rn kblesine doru evrildi. Buna sonderecede hayret edip aakaldm ve onu, yeniden douya evirip eski haline getirdim. Ertesi gnk ziyaretimde, ha m yi ne kbleye dnm olduunu grdm. Bunun zerine onun, zincirlerle balan masn emrettim. Fakat bununla birlikte nc gnk ziyaretimde ha, yine kbleye ynelmitir; hayretler iinde kalp bunu, kacam seferde yenilgiye u rayacama yormutum. Bununla birlikte arzu ve ihtiraslarmn etkisiyle, Islm lkelerine yrdm ve ite bunlar bama geldi. Ayrca Bizansl bir tarihi ( K e d r e n o s ) , eskiden beri Roma ve Bizans hkmdarlarnn balarna gelecek iyi ve kt olaylarn, daha nce vukuubulan baz olaylarla belli olduu inancna da yanarak, R o m a n o s D i o g e n e s in ba stnden kara bir gvercinin uma sn, sefer srasnda, adrnn zarar grmesini ve nihayet atlarnn ahrnn yanmasn, onun yenileceine yormutur. Yukarda szkonusu edildii zere, yapaca byk seferini gizlemek amacy la, Haleb nlerinde bulunan sultan A l p A r s l a n a bir eli gnderip, Ahlat, Erci, Malazgirt v.s. kent ve kalelerin geri verilmesi artlaryla bar nerisinde bulunan imparator, byk ordusuyla stanbuldan hareketle bir ksm eyletler den gelen kuvvetlerin kendisine katlma yeri olan Sakarya rma yrelerine ge lip konaklad. Daha sonra Kayseri - Sivas blgesine ulaan imparator, burada, uygulayaca planlar konusunda, ordudaki btn kumandanlarn katld bir Sa va Meclisi toplad. Yaplan mzakerler sonunda, imparatorun Azerbaycana gi rilerek oradan Seluklu bakentine (Rey) yrme nerisinin, gen ve tecrbesiz generaller tarafndan desteklenmesine ramen N i k e p h o r o s B r y e n n i o s v e Trk asll J o s e p h T a r k h a n e i o t e s ( T a r h a n ) gibi tecrbeli generaller Anadoludan uzaklalmasnn ciddi tehlikeler dourabileceini, en uygun pla nn, Sivas veya Erzurumda karargh kurulup, bu blgelerde gerekli nlemlerin alnmas, bu sralarda, Trk ordusunu yiyecek skntsna drmek amacyla, ya ma ve tahrip hareketlerinde bulunulmasn ve nihayet Seluklu kuvvetlerini Ana doluya ekerek onlarla Erzurum veya Pasin ovasnda savaa tutuulmas fikrini ileri srp savundular. Fakat bu gr benimsemeyen imparator, kendi plann uygulamak, yani Azerbaycana yrmek zere, Sivas zerinden Erzuruma gele rek genel karargahn burada kurdu. ok gemeden imparator, ran ilerine yr y srasnda, arkasn gven altna almak amacyla, general T a r k h a n e i o t e s ve Bizans hizmetine giren nl Norman soylularndan U r s e l ( U r s e l i u s , R o u s s e 1) kumandasnda 30 bin kiilik Uz ve Franklardan oluan bir kuvveti Ah lat zerine evketti. Ayrca Seluklular tarafndan fethedilerek Seluklu vasallna giren Grcistan yeniden elegeirmek ve zellikle ordusunun yiyecek ihtiyalar n salamak iin 20 bin kiilik bir kuvveti Grcistana gnderdi; beraberindeki birliklerle de bizzat, daha nce sultan A l p A r s l a n tarafndan fethedilen Ma
62
lazgirt zerine yrd. Bu sralarda Bizans ordusunun Trk asll askerlerden oluan baz birliklerinden sultana Endie etme, Bizans ordusunun ou seninle birliktir eklinde mektuplar gnderildikten baka, Uzlar da rktalar Seluk lulara, eskiden beri kullanlan, fakat ne olduu bilinmeyen Trk almetlerinden bir iaret (belki ok) yolladlar. Bunu tespit eden imparator, kendisine yardmc olabilecei dncesiyle, beraberinde getirmekte olduu ve bu hareketlerin n deri olabileceine ihtimal verdii E r b a a n derhal stanbula geri gnderdi, imparator, Malazgirte yrmekte iken Ermeni ve Elcezire birlikleri kumandan B a s i l a k e s ( V a s i l a k e s ) M a g i s t r o s d a kendisine katld. Bu sralarda bu birliklerin kumandanlar L e o n D e b a t e n e s ve B a s i l a k e s , imparatora, A l p A r s l a n m Bizans ordusundan korkup Iraka gittiini bildirdiler. Gerekte ise sultan, Islm ve Bizans kaynaklarnn belirttikleri zere, Halebden ayrlp Frat rman getikten sonra, bir ara Musul ynne gitmise de daha sonra Silvan ve Erzen zerinden Bitlis boaz yoluyla Ahlata ulam idi. ok gemeden Malaz girt zerine yryen imparator, az sayda Seluklu kuvvetlerinin savunduu ka leyi aman ile teslim almasna ramen pek ok Mslman halk kltan geirdi. te yandan sultan A l p A r s l a n , Ahlata geldii zaman, U r s e l v e T a r k h a n e i o t e s , Ahlat ynnde hareket halinde idiler. Bu Bizans kuvvetleri, Seluklu atl birlikleri tarafndan bozguna uratlp geri ekilmek zorunda brakldlar. Sul tann Ahlata geldii ve Seluklu kuvvetlerinin hareket halinde bulunduklar ha beri, etrafa yaylnca imparator, bunun doruluunu tespit iin N i k e p h o r o s B r y e n n i o s kumandasnda yeniden bir kuvvet gnderdi. Bu kuvvetler, Seluk lu ordusunun nc kuvvetleri ve esasen Ahlat Seluklu garnizonu komutam olan emr S u n d u k tarafndan bozguna uratld, B r y e n n i o s , yaral bir halde g lkle kamay baard. Bu bozgun zerine imparatorun, B a s i l a k e s kumanda snda gnderdii kuvvetler de yine S u n d u k tarafndan bozguna uratld, B a s i l a k e s tutsak alndktan baka, beraberinde tamakta olduu byk ha da Seluklu kuvvetlerinin eline geti. Sultan, bu ham , zafer almeti saylarak Badata halifeye gnderilmesi iin, bu sralarda Hemedan da bulunan vezir N i z a m l m l k e ulatrlmasn emretti. Bylece Malazgirt Meydan Savan dan nce yaplan Seluklu - Bizans nc savalar, Seluklu kuvvetleri tarafndan kazanlm oldu.
M alazgirt Meydan Sava
Dou - Anadoluya ynelen Bizans imparatorunu karlamak amacyla, Di yarbakr zerinden Ahlata ulaan sultan A l p A r s l a n , burada kuvvetleriyle birlikte kendisini bekleyen emr A f i n ile karlat. Sultan, kars ve veziri N i z a m l m l k hzinesiyle birlikte Hemedana gndermi ve onlara Kendisi ne sratle asker gndermeleri hususunda talimat vermiti. Sultann beraberinde, yedek atlaryla birlikte drt bin Hassa askerinden baka, Anadoluya akmlarda bulunan Seluklu ehzade, emr ve Trkmen beylerinin kumandalarndaki takri ben 40 bin aknc kuvveti, ayrca Byk Seluklu Devletine tbi eitli blgeler
SELUKLU D E VLETLER TA RK
63
den 10 bin kadar atl kuvveti kendisine katlm idi. Yukarda niteliinden bahsettiimiz 200 bin kiilik ve eitli milletlerden oluturulmas sebebiyle bir likten yoksun Bizans ordusuna karlk, saylar aa - yukar 50 bin kiiyi bulan ve genellikle atlvlardan meydana gelen Seluklu ordusu, kffara kar manen Trk lk ve cihat lksyle donatlmt. Sultan A l p A r s l a n n beraberinde, G e v her y i n , A f i n , Savt eki n, Sunduk, Aytekin, Tarankolu (Serhenkou), Ahmelah, Demleolu Mehmet, Duduolu gibi Anadoluya srekli aknlarda bulunan tecrbeli Seluklu emirleri vard. Ay rca Kutalmoullarmdan M a n s u r , S l e y m a n , D e v l e t v e A p i l e k l e Artuk, Tutak, Danimend, Saltuk, Mengck, avl, av ui c Lur ve P o r s u k gibi Seluklu devletinin en deerli ve sava tekniini sonderecede iyi bilen emirlerin de savaa katld, baz kaynaklarda ifade edilmitir. Sultan A l p A r s l a n , yukarda szn ettiimiz nc savalarndan bir s re sonra ordusuyla birlikte Ahlattan hareketle Ahlat - Malazgirt, arasnda bulu nan Rahve ovasna gelip ordusunun su ihtiyalarn salamak amacyla, bu yrelerdeki dalardan inen sularla beslenen bir ay yrelerinde kararghn kur du; buralardaki tepeleri elegeirerek ovay kontrol altna ald (24 Austos 1071). Bugn Sphan dann Malazgirt ynndeki kuzey eteklerinde bulunan Sultan ve Ziyaret Tepelere, sultann buralarda Genel Kararghn kurmasyla ilgili ola rak bu adlarn verilmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Ote yandan Bizans impara toru, ordusuyla Malazgirtten hareket ettikten biraz sonra, Seluklu ordusunun ok yaknlara kadar gelip ovaya hkim olduunu renince byk bir tela ka pld; onun bu tel ve heyecan ordusunu da etkiledi. Bundan faydalanan ve Bi zans ordusunda rehin olarak getirilmekte olan Malazgirtliler, kap Seluklu ordusuna katldlar. A l p A r s l a n , Bizans ordusuna oranla Seluklu ordusunun ok az oluu sebebiyle kesin sonulu bir meydan savana girimeye henz karar vermedi. Grnte bar nerisinde bulunmak, gerekte ise Bizans ordusunun durumunu tespit ettirmek amacyla, Abbasi halifesinin ( K a a i m B i e m r i l l a h ) kendisine yollad elisi E b u 1 - G a n i m I b n I - M a h l e b a n ile Seluklu emri S a v t e k i n in banda bulunduu, yani hem halife, hem de kendi adna, bir eli heyetini imparatora gnderdi. Sultan, imparatora gnderdii nerisinde lkene geri dn, bar yapmak istersen, bunu Badat halifesi araclyla yapa rz, aksi takdirde biz, azim ve kararmz, itenlikle bal olduumuz Ulu T a n r ya brakrz dedi. nc savalarn kaybetmesine ramen, askerlerinin okluuna ve iyi donatlm olmasna gvenen ve sava kazanacandan emin g rnen imparator, A l p A r s l a n m, bu eli heyetini, skk bir durumda bulun duu iin gnderdiini sanm ve nerisini sert ve kaba bir biimde reddetmitir. O, Seluklu heyetine Ben, bu stn ve kudretli duruma, pek ok para ve aba sarfederek eritim. Bar, ancak ve ancak Seluklu bakenti Reyde yaplacaktr. Ben, Islm lkelerine, kendi lkem gibi hkim olmadan asla geri dnmeyeceim dedikten sonra Isfahan m gzeldir, yoksa Hemedan m? diye sorunca heyet bakan I b n l - M a h l e b a n , Isfahan diye cevap verdi. Bunun zerine
64
imparator Hanedann ok souk olduunu haber aldm, bu bakmdan biz, s fahanda klayacaz, hayvanlarmz ise Hemedanda klayacaklardr dedi. Bu alayl szler karsnda I b n 1 - M a h l e b a n , ona Hayvanlarnz Hemedanda klayabilirler, ama sizlerin nerede klayabileceinizi bilemem eklinde ok an laml szler syledi. Gya Seluklular Anadoludan karttktan baka btn Is lm lkelerini de elegeirme planlarn daha imdiden uygulamaya kalkan imparator, ran, Irak, Suriye ve Msra beraberindeki generalleri atad, ancak hilfet bakenti Badat bunun dnda tutarak yi bir insan ve bizim dostu muz olan o eyhe (yani halifeye) dokunmaynz dedi. Bylece geri dnen Sel uklu eli heyeti, imparatorun, bar hususundaki red cevabn sultana arz edince, savan artk kanlmaz bir duruma geldiini anlayan ve Hristiyan bir tarihi C . H . L e b e a u nun ifade ettii zere, R o m a n o s tan daha baba yiit ve ce sur olan, ancak bar hususunda aresizlik iinde kalan, bu sebeple de klca sa rlmak gerekliliini anlayan sultan A l p A r s l a n , sava hazrlklarnn derhal bitirilmesini emretti. Bu srada sultann imam ve fakihi Buharal E b N a s r M u h a m m e d , ona: Ey sultanm, sen, T a n r nin dier dinlere stn kld slm dini iin Savayorsun, bu sebeple Islm lkelerindeki cami lerde btn hatiplerin Mslman halkla birlikte senin iin dua edecekleri Cuma gn, le namaz srasnda, dmana saldr. Ben, U l u T a n r dan, zaferi se nin adna yazmasn beklerim .diyerek onu moral bakmndan kuvvetlendirdi. Ayrca Badat Abbas halifesi K a a i m B i e m r i l l a h da, o sralarda btn s lm dnyasnn yakndan ilgilendii Malazgirt savann A l p A r s l a n tarafn dan kazanlmas hususunda, M u s l a y a o l u E b S a d e bir dua metni hazrlatarak Cuma namaznda btn Islm lkelerindeki minberlerde okutulma sn emretti. Bugn elimizde bulunan ilgili Islm kaynaklarnda yer alan bu dua metni aynen yledir:
Alp Arslan iin okunan hutbe
Tanrm! slm sancan ykselt ve Islma yardm et! irki, ban ezmek ve kkn kazmak suretiyle yok et! Sana itaat iin, canlarn feda edip kanla rn, sana tbi olma hususunda aktan senin yolunun mcahitlerini, onlar kuv vetlendirerek yurtlarn, gvenlik ve zaferle dolduran yardmlarndan yok sun klma! Mminlerin emrinin burhan olan ehinh l- zam (yani Sultan A l p A r s l a n )n senden diledii yardm esirgeme ki o, bu sayede hkmn y rtr, ann yaylr klsn ve zamann glkleri karsnda kolayca yerinde tutu nabilsin. Senin dinini erefli ve yce tutabilmek iin onu, ltufkr ve her zaman etkili olan desteinden yoksun klma! Onun, kfirlerin karsndaki bugnk g n, yarnna da yetsin. Ordusunu meleklerinle destekle, niyet ve azmini hayr ve baaryla sonulandr! nk o, senin ulu rzan iin rahatn terketti; mal ve ca nyla buyruklarna uymak amacyla, senin yoluna dt. nk sen Ey iman edenler, can yakc bir azaptan kurtaracak bir yolu size gstereyim mi? Tanrya ve onun Peygamberine inanyorsanz, onun yolunda, can ve malnzla savarsnz
SELUKLU D E V L ET L E R TARH
65
diyorsun. Senin szn gerektir. Tanrm! o, nasl senin szne uyup eriatnn ko runmasnda, geveklik gstermeden buyruuna uymu ve dmanlarna bizzat kar koyarak dinine hizmet iin gecesini gndzne katmsa sen de ona zafer ksmet eyle, dileklerinde ona yardmc ol, kaza ve kaderini, onun iin iyi ve hayrl bir ekilde tecelli ettir! Onu yle bir koruyucu ile kuat ki, dmanlarn her trl hilelerini defetsin ve ltfunla, bu koruyucu onu, gzel sfatlarn iinde, en emin ve salam ellerle korusun! Yapmak istedii her ii, ona kolay kl! Bylece onun, dmana kar giritii bu Kutsal Hareket , zaferden k alsn ve irk zmresi nin, hak yollarn gremeyip sapklktan gzleri yumulsun. Ey Mslmanlar, do ru bir niyet, iten bir azim ve Tanrdan korkan temiz kalplerle ve birlik bahesinden ksmet alan inanlarla Sultan A l p A r s l a n iin Tanrya yalvarp yakarnz! nk eksiklerden yoksun olan Yce Tanr yle buyuruyor: Ey Mulammed, onlara dualarnz olmazsa Rabbim size niin deer versin de . Ey Ms lmanlar, A l p A r s l a n n erefli olarak dmanlarn yoketmesi, sancan ykseltip zaferlerin en son derecesine ve amacna erimesi hususunda, Tanrya dua ve niyazda bulununuz!. Tanrm! onu btn glklerini kolaylatr ve irki, onun nnde boyun edir! Bu duann, sava gn, bata hilfet bakenti Badat olmak zere, btn Is lm lkelerinde, derin bir inan ve itenlikle yaplacann yaylmas, btn Trk kumandan ve askerleri zerinde moral ynnden kuvvetli bir etki yapmtr. Sul tan A p A r s l a n , bir ksm atl kuvvetlerini bugn Malazgirtin sa taraflarn da bulunan ve ilenin sa - arka yrelerine kadar uzanan kk bir yarma vadi boyunca kurduu pusulara yerletirdi, kendi de merkez hattnda yer ald. Byle ce, uygulanacak taktik gereince, Bizans ordusu, nce yarm bir enber, daha sonra da tam bir kuatma altna alnacakt. te yandan Bizans ordusunun sol kanadn da Rumeli kuvvetleriyle N i k e p h o r o s B r y e n n i o s , sa kanadnda Uz asker leriyle A l i a t t e s merkez hattnda krmz atlastan bir giysi giymi olan imparator R o m a n o s D i o g e n e s , gerideki ihtiyat kuvvetlerinin banda da imparatorun vey olu (eski imparator I o a n n e s D u k a s n olu) A n d r o n i k o s D u k a s yer almlard. X I. yzyl Bizans vekayinme melliflerinden ve R o m a n o s D i o g e n e s in Harp Divan bakan olarak onun seferlerine katlm olan M i k h a i l A t t a l e i a t e s in (lm 1079dan sonra), bugn elimizde bulunan eserindeki (Islm kaynaklarnda yer almayan) kaytlara gre, Mehtapsz karanlk bir gecede, baskn dzenleyen Seluklu atl birlikleri, Bizans ordughnn dndaki rktalar Trk askerlerini kuatp hareketsiz hale getirdikten sonra -belki de ibirlii yaparak- Bizans erzak muhafzlarn yok etti ler. Onlarn at stndeki evik hareketleri, yadrdklar oklar, insan artan sava lklar, Bizans ordughnda lm ve dehet sat. Bu arada Bizans asker leri ordugh ilerine ve kaleye snmaya alyorlard; hatt baskn yapan Sel uklu atllarnn da Bizansllarla birlikte kaleye girdikleri ve ordughn btn arlklaryla ellerine getii haberleri bile yaylmt. Kimin kat, kimin ko valad, kimin dman, kimin dost olduu anlalamyordu; zellikle Bizans or-
66
AL SEVMERDOAN M ERL
dughmdaki Uzlar, bu kargaal bir kat daha artryorlard . Ayrca, bir Norman airinin kaleme ald Gesta Roberti. Wiscardi destannda: Bu gece baskn srasnda imparator, kendilerini kuatan Seluklu kuvvetle rinin dikkatlerini ekmek ve bylece kendilerini biraz olsun toparlayabilmek ama cyla, hzinede bulunan para, deerli giysiler, eitli altn ve gm kaplar ordughn iine serptirdi. Bylece ganimete dalacak olan Seluklu kuvvetleri, ken dilerini izleme ve yok etmeyi brakacaklard. Fakat bu plan gerekleemedi; n k bu deerli eya, Bizans cretli askerleri tarafndan kapldktan sonra bunlarn arasndaki Trk asll olanlar, elegeirdikleri ganimetlerle birlikte rktalar Sel uklu birliklerine katldlar , Bylece, daha esas sava balamadan, bu gece baskn sonucunda, Bizans or dusuna maddi ve manevi bir darbe vurulmu oldu. Bununla birlikte Bizans ordu sunun yeniden toparlanmada byk bir aba gsterdii anlalyor. Gerekten birka giin sonra, karlkl olarak sava dzeni alan Seluklu ve Bizans ordu bir likleri, 25 Austos 1071 gnn bylece geirdiler. Bu arada Seluklu atb birlik leri, devaml olarak tekbir sesleriyle boru ve davullar alp haykrarak ve oraya buraya oklar atarak karlarndaki Bizans askerlerini moral bakmndan kert meye altlar. Buna karlk Bizans askerleri arasnda de anlar alnmaya ba lad. Btn sava hazrlklarn tamamlayan ve ak giysiler giyerek lrsem kefenim bu olsun diyen sultan A l p A r s l a n , Cuma sabah, ordughtaki btn kuman danlar toplayarak onlarn nnde, T a n r ya yle bir yakarda bulundu: Ey Tanrm! sana mvekkil oldum ve bu cihatta sana yaklatm; u ait se nin huzurunda secdeye kapanyor ve yakaryorum, Bu szlerim, benim ger ek duygularm yanstmyorsa beni, beraberimdeki yardmclarm fcahr et!. Eer itenliimi kabul edersen bu cihatta dmankra kar bana yardmc 1 ve beni muzaffer bir sultan kl! . Bu duadan sonra sultar, kumandanlarna u hitabede bulundu:
Alp A rslan'n orduya hitab
Ben, Tanr ya kendini veren muhtesipler gibi sabrlym ve hayatn teh likelere atan kimselerin yaptklar gibi, gazierin banda savaacam. Eer Tanr, kendisinden beklediim zere, beni baarya ulatrrsa bu gzel bir so nu olacaktr; eer durum bunun tersi olursa olum Melikahh yerime geirip ona itaat etmenizi sizlere vasiyet ediyorum . Byk bir heyecan ve inanla sul tan dinleyen kumandanlar, hi duraksamadan hep bir azdan Ba stne de diler. Sultan, 26 Austos 1071 Cuma gn, btn kumandan ve askerleriyle birlikte Cuma namaz kld ve onlara son olarak u hitabede bulundu: Ey askerlerim ve kumandanlarm! Daha ne zamana kadar biz aznlkta, dman ounlukta olarak byle bekleyeceiz? Ben, Mslmanlarn camiler de bizler iin dua etmekte olduklar/ bu saatlerde dmann zerine atlmak istiyorum. Galip gelirsek arzu ettiimiz sonu gerekleecektir, aksi takdirde
67
ehit olarak cennete gideriz. Beni izlemek isteyenler gelsinler, istemeyenler ise serbeste geri dnebilirler. Bugn burada, ne emreden bir sultan, ne de emir alan bir asker vardr. Bugn ben de sizlerden biri olarak sizinle birlikte savaacam. Biz, Mslmanlarn eskiden beri yapageldikleri bir gaza yap yoruz . Sultan tam bir dikkat ve heyecanla dinleyen asker ve kumandanlar hep bir azdan: Ey sultan, biz, senin kullarn olarak sen ne yaparsan biz de ayn eyi yapar ve sana yardmc oluruz, istediin biimde hareket et dediler. Sultan A l p A r s l a n , vakit kaybetmeden Trk tresi gereince, bizzat atnn kolann skt ve kuy ruunu baladktan sonra ok ve yayn atarak kl ve topuzunu ald; kumandan ve askerler de kendisi gibi yaptlar, fakat onlar, ok ve yaylarn yanlarnda alkoy dular. Artk byk tarih sava balamak zere idi. te yandan Bizans imparato runun son olarak topland sava meclisinde yaplan mzakerelerden sonra Taarruz fikri benimsendi, imparator, eskiden Romallarn uyguladklar sa va taktiklerinden dikdrtgen dzenini uygulamak istedi. Esasen bu dzen, ok uzun bir alan kapsamas ve kolayca yarlma tehlikesine debilecei sebebiyle, tecrbeli kumandanlar tarafndan pek kullanlmamakta idi. Yine Roma sava yn temine gre hareket eden R o m a n o s D i o g e n e s , ordughnn evresini bir hen dekle evirterek kazdan kan topraklar ordugh tarafna ydrd. Bylece imparator, ordughn, salam Malazgirt kalesinde deil, ancak dnda bir yerde kurmu oldu. Bu sralarda Bizans ordusunda, bir yandan saldr hazrlklarnn son safhalar tamamlanrken, bir yandan da din trenler yaplyor, ellerinde renkli bayraklar tutan kumandan ve papazlar, askerler arasnda dolaarak onlar moral bakmndan kuvvetlendirmeye alyorlard. Ote yandan Seluklu ordusunun mer kez hattnda yer alan sultan A l p A r s l a n m komutasndaki atl birlikler, tek bir sesleri, boru ve kslerden kan etkili grltler yannda, insan ruhunda heyecan yaratan devaml haykrlarla hareket halinde idiler. ok gemeden bu kuvvetler, okularn savunma desteiyle Bizans ordusunun merkez hattna, onla r taarruza kkrtan dzme bir saldrya getiler. Pusulardakine oranla daha az sayda olan bu kuvvetleri yok etmek amacyla derhal kar saldrya geen Bizans imparatoru, Trklerin eskiden beri uyguladklar bozkr sava taktii gereince, savunma sava yapa yapa, yava yava, sanki kaar gibi, ekilmekte olan Seluk lu atl kuvvetlerini izlemeye balad ve bu sralarda da olduka ar kayplar ver di. Bizzat sultan A l p A r s l a n tarafndan byk bir ustalk ve maharetle uygulamakta olan bu dzme geri ekilme harekt tam bir baarya ulamt. yleki: Seluklu pusularnn bulunduu hatlara kadar ilerlemi olan imparator, ar tk genel kararghndan epeyce uzaklamt. Byk Sultanm ordusuna, kesin sonulu bir meydan sava iin genel bir taarruz emri verme zaman artk gelmi bulunuyordu. ok gemeden bu emir verildii zaman Bizans ordusu, pusularda ki Seluklu atl kuvvetleri tarafndan ciddi bir ekilde tehdide baland, impara tor, hatasn anlamakta artk ok ge kalmt. Pusulardaki Seluklu atl kuvvetleri,
68
saldrya getikleri srada, A l p A r s l a n da komutasndaki merkez hatt kuvvet lerinin taktik gerei, ekilmesini durdurmu ve onlar kar saldrya geirmiti, ite bu anlardan itibaren aknla den Bizans ordusunun sava dzeni bozul maya balad. lk Seluklu darbesini yiyen Bizans merkez latt. sratle enber iine alnmakta idi. Bu hatta bulunan imparator, N i k e p h o r o s B r y e n n i o s kumandasndaki sol kanattan yardm istemise de artk pusulardan km bu lunan Seluklu atl birlikleri, buna imkn vermediler. Ote yandan A l i a t t e s in kumandasndaki sa kanat kuvvetleri de yine Seluklu atl birlikleri tarafndan bozguna uratldlar. Bu arada, bu kanatta yer alan Uz ve Peenek atl kuvvetleri, balarnda Ta m adl beyleri olduklar halde, kendi z soydalarna kar sa vamayarak Bizans saflarndan ayrlp Seluklu kardelerinin tarafna getiler. te bu olay, nl Bizans komutan N i k e p h o r o s komutasndaki sol kanadn tamamen kp dalmasna sebep oldu. Bu durum karsnda imparator, ordu sunu geriye ekip kararghn arka tarafnda toplamak iin byk aba gster mise de ard arkas kesilmeyen Ttk saldrlar ve dolaysyla ok yamuru sebebiyle, uygulamak istedii bu harekt da baaramad. ok gemeden Bizans ordusu tam bir enber iine alnm bir duruma getirildi. Esasen geride takviye kuvvetleri nin banda bulunan ve vey babas R o m a n o s D i o g e n e s e deta bir d man gflzyle bakan A n d r o n i k o s D u k a s , Bizans ordusunun bozulup tam bir enber iine dtn ve hatt imparatorun ldn iln etmi ve arpmala ra katlmakszn daha da gerilere ekilmitir. Ayn ekilde Bizansn zellikle mez hep ayrl ve basklar sebebiyle onlara dargn Ermeni birlikleri de sava alanndan ekilmilerdi. Bunlardan baka, kendi bana buyruk olan cretli Frank askerleri komutan U r s e 1, kendisinin sabrszlkla yardma gelmesini bekleyen imparatora gitmeyip, Ahlat ynlerinden derhal uzaklaarak bat ynne, kendisi ni gvencede grd bir yere ekildi. Sultan A l p A r s l a n , kuatlan Bizans ordusunun yok edilmesi harektn ynettikten baka, bizzat at stnde, bir as ker gibi, oraya buraya kouyor, zaman zaman kl ve sngs ile dman askerle rine saldryordu. Bu srada deerli Seluklu emirlerinden A y t e k i n , atndan inip yer perek ona: Bir sultann Mslmanlara merhamet etmesi gerekir; bir ei daha bulunmayan o deerli varln savaa sokup lm tehlikesine atmamal, rahat, savaa tercih etmelidir dedi. Sultan, ok sevdii bu emrin bu szlerine karlk olarak: Bu zalim milleti yok edersem o zaman rahata kavuurum. Be nim bu rahatszlm sonunda, Mslmanlar esenlie kavuacandan ben, bu ra hatszl, bir rahatlk sayarm dedikten sonra A y t e k i n i savaa tevik ettii gibi, kendisi de ayn ekilde hi durmadan savamtr. le vaktinden akama, hatt geceye kadar devam eden bir meydan savanda, koskoca Bizans ordusu ye nilgiden kurtulamad. Kuatlan ordunun byk bir ksm kltan geirilmi, ok ayda general tutsak alnm, askerlerden ancak bir blm, kaarak canlarn kurtarabilmiti. Bozgun srasnda imparatorun zel adr, taht, hzinesi, impa ratorluk tacnn baz deerli talar, ok deerli bir inci, eitli silh ve sava aletleri ganimet olarak Seluklu askerlerinin eline geti. Artk hi bir k ve ka imkn bulamayan imparator R o m a n o s D o i g e n e s , a t stnde khcy-
69
la arpmalara katlm, elinden yaralandktan baka at da bir okla vurulup ye re yklm, bir kargaa halini alan sava alannda yaya kalmt. Yaral bir halde, akam karanlndan faysalanarak emin bir yere ekilip kbetini beklemekte olan imparator, kaan atn aramaya kan emr S d u d d e v l e G e v h e r y i n in bir askeri tarafndan bir rastlant sonucu grlmtr. Bu asker, altn tolgal ve yine altnla rlm bir zrh bulunan bu adamn, deerli bir kimse olduu kan sna varnca, dl alrm dncesiyle, onu ldrmekten vazgeti, ellerini bala yarak adrna getirip btn gece burada yannda alkoydu. Ertesi gn emr G e v h e r y i n e gsterilen ve daha sonra da onun tarafndan sultan A l p A r s l a n n karargahna gtrlen bu tutsan, Bizans imparatoru olabilecei d nlmse de bu hususta baz pheler uyanmtr. Fakat ok gemeden, savatan nce, imparatora eli heyetiyle birlikte gnderilen hdim a d i nin onu tanma s, ayrca nc savalar srasnda tutsak alnan general B a s i l a k i s v e dier lerigelen Bizans tutsaklarnn onu grr grmez alayarak ayaklarna kapanmalar, bu tutsan Bizans imparatoru R o m a n o s D i o g e n e s olduu hususunda hi bir phe brakmamtr. slam, Bizans, Ermeni ve Sryani kaynaklarnn zel likle belirttiklerine gre, sultan A l p A r s l a n , imparatora, bir sava tutsa de il, bir konuk hkmdar muamelesi yapmtr. Gerekten sultan, onun imparator olduunu tespit ettirip anlaynca derhal onun iin zel bir adr kurulmasn ve emrine hizmetkrlar tahsisini, ayrca kendisine, zel masraflar iin her gn, yeterli miktarda para verilmesini emretti. Sultan, bir sre sonra huzuruna ge tirtip ssl ve gzel bir yere oturttuu imparatora unlar syledi: Sana, bar konusunda, halifenin elisini gnderdiim halde, sen bunu niin reddettin?. Sana, dmanlarmn (Erbasgan ve ailesi) bize teslimi iin emr Afin ile haber gnderdiim halde, bundan niin kandn?. Daha nce, anla tmz halde, bunu bozup, benimle savamak suretiyle, bana neden zulmet tin?. Savatan vazgeip memleketine dnmen hususunda, sana, daha dn haber gnderip teklifte bulunmama, 'Buraya gelebilmek ve amacma ulamak iin pek ok para sarfettim ve dolaysyla ok asker topladm. slm lkelerini, kendi lkeme katmadan nasl geri dnebilirim ve lkeme kar giriilen bu istilla rn sonularn nasl mazur grebilirim diye cevap verdin? . Bunun zerine imparator: Ey sultan, lkeni almak amacyla para sarfedip eitli milletlerden asker topladm, buna ramen zaferi sen kazandn. lkem byle perian, ben de tut sak olarak senin huzurundaym. Bu durumda beni ltfen azarlama ve bana sert szler syleme, ama istediim yap deyince sultan ona: Eer zaferi sen kazansaydn ve beni byle tutsak alsaydm ne yapardn? diye sorunca imparator: Fena eyler diye karlk verdi. Bunun zerine sul tan: Gerekten doru syledin, eer bunun aksini syleseydin, o zaman ya lan sylemi olurdun . Daha sonra sultan huzurundakilere: Bu, akll ve baba yiit bir adamdr, bu bakmdan onun ldrlmesi doru deildir dedikten sonra imparatora: imdi sana ne yapacam sanyorsun? diye sorunca impa
70
rator Bana u eyden birR yapabilirsin: Birincisi, ldrmek, kincisi, elegeirmek istediim lkende beni halka ibret olsun diye tehir etmek, ncs ise yapamyacan bir ey olduu iin sylenmesi gerekmez dedi. Sultan: Bu nedir? diye sorunca imparator: Affetm ek, takdir ettiin para ve armaanlar ile iyi niyetimin kabul ve Bizans lkesinde senin bir kumandann ve bir nai bin olarak beni memleketime geri gndermendir. Eer beni ldrtrsen bu, sana bir fayda salamaz, nk baka birisini benim yerime imparator yaparlar dedi. Onun bu szlerine karlk sultan: Seni affetmek niyetindeyim, ancak gen, mitsizlii giderilmi ve hakkmdaki kararm renmi bir kimse olarak, seni serbest brakacak para, yani kurtulu akas nn miktarn syle dedi, imparator: Sultan, istedii miktar sylemelidir dedi. Sultann 10 milyon altn demesi zerine imparator: Benim hayatm baladn iin Bizans l kesine sahip olmak senin hakkn dr. Tahta ktmdan beri ordu hazrlayp sava yapmak amacyla Bizansn mal ve paralarn tkettim, bu sebeple halk yoksullat. Eer durum byle olmasayd istediinden ok daha fazlasn verirdim dedi. Bylece A l p A r s l a n ile R o m a n o s D i o g e n e s arasnda ya plan mzakereler sonunda, 'aadaki maddeleri kapsayan bir bar antlamas yapld:
Bar antlamas
1 mparator kurtulu akas olarak bir buuk milyon altn verecek, 2 Bizans devleti, her yl, Seluklu devletine 360 bin altn vergi deyecek, 3 Bizansn elinde buiunan Islm tutsaklar serbest braklacak, 4 Bizansllar, gerektiinde Seluklulara asker yardmda bulunacak, 5 imparator, kzlarndan birini sultann oluna verecek, 6 mparator, yeniden tahta oturduu takdirde Antakya, Urfa, Menbic, Ma lazgirt kent ve kalelerini Seluklulara braklacak. Bar antlamas yapldktan sonra imparator, sultana: Yerime baka birisi geirilmeden nce beni sratle stanbula yollaynz. Aksi takdirde amaca ula lamaz ve ben de imparator olarak Bizans tahtna geemem, bu durumda da bar artlarndan hi b irisi yerine getirilemeyecektir dedi. Bu mzakereler den sonra kendisine tahsis edilm i olan zel adrna ekilen imparatora 10 bin altm b o r verildi. O da bu altnlarn b ir ksm n yaknlarna datt, bir ksmyla da tutsak generallerden birkann serbest braklmasn salad. Bununla birlik te sultan A l p A r s l a n n emriyle geri kalan tutsak Bizans generalleri kurtulu akas alnmakszn serbest brakldlar. Ertesi gn, sultann huzuruna yeniden getirilen imparatora, zel bir giysi ve elegeirilen kendi tac giydirildi. Bu srada sultan ona: Sana gveniyor ve szlerine inanyorum, bu sebeple seni lkene yollayarak hkmdarlna iade edeceim dedi. Daha sonra sultan, zerinde kelimei ehadet (Tanrdan baka ilh yoktur, Muhammed onun elisidir = Lilhe illallah Muhammedun Resulullah) yazl bir bayrak hazrlatarak ona verdi. Sul
71
tan, atna binip imparatorla birlikte 1-2 km. giderek onu uurlad. Vedalama s rasnda imparator, atndan inerek sultana tazimde bulunmak istemise de sultan, buna engel olmu ve kendisiyle daima dost kalaca hususunda ant itikten sonra onu kucaklayp vedalamtr. Daha sonra sultan sfahana ve kendisine iki hcip ve 100 Hassa askeri elik edilen imparator da stanbul a doru hareket etmilerdir. Malazgirt yenilgi ve bozgunundan bir frsatn bulup kaarak stanbula ge lebilen baz askerlerin durumu bildirmeleri zerine, toplanan Bizans senatosu, R o m a n o s D i o g e n e s i tahttan indirip yerine VII. M i k h a i l D u k a s (1071-1078) imparator iln etti. te yandan Erzurum ve ebinkarahisar zerin den Amasya (veya Tokat) ya geldii zaman durumu haber alan R o m a n o s D i o g e n e s , yeni imparatora bir mektupla unlar bildirdi: Ben, para sarfedip asker toplamak, ordu kurup savaa girimek suretiyle, Hristiyan dinini yceltmek iin elimden geleni yaptm. Bununla birlikte zaferi, Mslmanlar kazand. Bu sonucu, hi kimse deitiremezdi. Sultan A l p A r s l a n n eline tutsak dnce o, bana, hi ummadm bir ekilde iyi davranlar da bulundu ve beni, bar iin deyeceim para miktarn tespit ve kararlatrdktan sonra ltuf ve ihsanlarda bulunarak serbest brakt. Hkmdarlktan ayrlarak sof giyip bu kaleye yerletim ve senin, bakalarndan daha ok hakkn olan Bi zans tahtna kmandan dolay T a n r ya krettim. imdi sultann durumu ve bana yapt iyilik ve insanl sana bildiriyorum. Onunla yaptm bar sakn bozma. Bu teklifimi kabul edip uygularsan Hristiyanln korunmas hususun da, sultanla senin aranda araclk yaparm, yok eer kabul etmezsen sen bilirsin. O zaman benim iin kararlatrlm olan paray, yani kurtulu akasn ver ve beni bu ykten kurtar . R o m a n o s D i o g e n e s in bu nerisini olumlu kar layan yeni imparator M i k h a i l D u k a s , srekli savalar sebebiyle, Bizans h zinesinde ok az para kaldn bildirerek geri kalann sonra demek zere, ona, kurtulu akasnn ancak bir ksmn yollad. D i o g e n e s , bu paralarla birlikte Amasyadan toplad 200 bin altn ve iinde, deerli talarla bezenmi altn bir leen, ibrik ve tabak bulunan 70 bin altn deerindeki mcevherat, sultana ve rilmek zere, kendisiyle birlikte gelen iki Seluklu hcibine teslim etti ve onlara, Bunlardan daha fazlasn gndermesinin mmkn olmadn, sultana bildirmelerini syledi. Ayrca kendisine elik eden iki hcib ve askerlere de pa ra ve eitli armaanlar verip onlar geri yollad. R o m a n o s D i o g e n e s , bir sre sonra, Bizans tahtna yeniden kmak amacyla, harekete gemise de kendi sine kar gnderilen K o n s t a n t i n o s D u k a s ile Tokat yrelerinde tututuu savata yenilgiye urad. Daha sonra o, 1072 ylnda imparator M i k h a i l D u k a s n kendisine kar sevkettii oulluu A n d r o n i k o s D u k a s ile Tarsus ovasnda giritii sava da kaybetti. ok gemeden hayatnn balanmas ar tyla teslim olan R o m a n o s D i o g e n e s , getirildii Ktahyada gzlerine mil ekilerek hapse atld; o, bu ackl durumunu, bu sralarda sfahanda bulunan sultan A l p A r s l a n a gnderdii bir mektupla bildirmi, ok gemeden evke-
72
dildii Knal adada, ztraplar iinde, feci bir ekilde hayata gzlerini yummu tur (Austos 1072).
Zaferin yanklar ve son ular
zellikle btn Islm Dnyas nn ok yakndan izledii Malazgirt Meydan Sava sonunda sultan A l p A r s l a n , bata Badat Abbas halifesi olmak ze re, dier btn Islm memleketleri hkmdarlarna birer fetihname gndererek kazand zaferi mjdeledi. Bu zafer haberi, btn Islm lkelerindeki insanlar zerinde derin bir etki meydana getirdi. Zafer mektubu (fetihname) Badata ha lifeye getirilip, halifelik ilerigelenleri ile sarayn nnde toplanan halka, trenle okundu; bu vesileyle byk coku ve enlik gsterileri yaplm, davullar alnp borular ttrlm, ayrca zafer taklar da kurulmutur. te yandan halife K a a i m B i e m r i l l a h , sultan A l p A r s l a n a deerli armaanlarla birlikte zel bir mektup gndererek kazand bu esiz zaferden dolay kendisini kutlad. Mek tupta ona Tanr nn desteine mazhar, glip ve muzaffer evld, en byk sul tan, Arap ve Acem hkmdar, dnya hkmdarlarnn efendisi, Mslmanlarn yardmcs, insanlarn sna, devletin kahredici bilei, dinin parlak tac ve Islm lkelerinin sultan gibi nvanlarla hitap etmitir. Halifeden baka dier slam memleketleri hkmdarlar da bu sralarda sfahanda bulunan sultan A l p A r s l a n a ayr ayr zel heyetlerle deerli armaanlar ve tebriknameler gnderip kendisini kutlamlardr. Ayrca devrin air ve edipleri, sultan hakkn da kaside ve eitli vgler kaleme almlardr. Birok zel ve genel vekyinme yazan tarihilerin bu byk zaferi, Hz. m e r devrinde, Bizansa kar kazan lan ve Islm hkimiyetinin Asya ve Akdenizde kesin olarak yerlemesini salayan Kadisiye ve Yermk zaferlerine benzetmilerdir. Bu byk zafer, yalnz Islm dn yasnda deil, Bizans ve Avrupa lkelerinde de dikkat ve ilgiyle izlenmitir. Za ferden birka yl gibi ok ksa sre sonra Anadolu ve Suriyede hkimiyetin Trklerin eline gemesi sonucunda, btn Avrupa, Bizans kurtarmak amacyla ha rekete geecek ve Hal Seferleri rin hazrlklarna balayacaklardr. Malazgirt Zaferi, Trk ve dnya tarihinin dnm noktalarndan birisini olu turan nemli bir olaydr. Bu zafer sonunda, Bizansn btn maddi imknlar kul lanlarak hazrlanm olan byk ordu, darmadan edildiinden zaferi izleyen yllarda, Trk aknc kuvvetleri, kendilerine kar belirli hibir direnile kar lamadan Anadolu ilerine akarak ksa zamanda, Adalar Denizi ve Marmara k ylarna kadar kolayca ilerlediler. Artk bir millet halinde, sel gibi akmakta olan Trkler, bu kez sadece bir akn amacyla deil, artk fethettikleri blge ve yre lerde yerlemeye balamlardr. Esasen zaferden sonra, yukar Fratta Erzurum merkez olmak zere, Saltuklular (1072-1202), aa Fratta Erzincan - ebinka rahisar ehirleri arasnda Mengckller (1080-1228), Sivas bakent olmak ze re, Orta - Anadoluda Dnimendliler (1080-1178), Bitlis ve Erzende Demleoullar (1084-1393), Van Gl havzasnda Skmenliler (Ahlatahlar) (1110-1207), Diyar bakrda Ymaloullar (1098-1183), Harputta ubukoullar (1085-1113) ve Ha-
73
sankeyf, Mardin ve Harput merkez olmak zere Gneydou - Anadoluda Artuklular (1102-1409) adlarnda Trk devletleri kurulmu ve bu devletler, Ana dolunun. bir Trk yurdu haline gelmesinden nemli tarih rollerini oynamlar dr. Genel bir sonu olarak ifade edilebilir ki, Malazgirt zaferi ve bu zaferin esiz kahraman U l u S u l t a n A l p A r s l a n m Trk ulusuna en byk armaan, bugn zerinde yaamakta olduumuz bu yurdun batan baa fethedilerek bu l kede bamsz bir devlet haline gelip, dnya siyasetinde nemli roller oynamam z salam olmasdr.
A lp A rd a n 1m M averannehr seferi ve l m
Malazgirt zaferini izleyen gnlerde sfahana dnen sultan A l p A r s l a n , bir sreden beri lkenin dou blgelerinde Belh ve evresi meliki olu A y a z la mcadelelerde bulunarak huzursuzluk karan damad Karahanl hkmdar e m s l m l k N a s r a kar Maverannehr e bir sefer dzenlemek gerei ni duydu. Melik A y a z , N a s r H a n n Trkistana bir sefere kmasn frsat bilerek Semerkant, Buhara ve yrelerine aknlarda bulundu. ok gemeden se ferden dnen N a s r H a n , A y a z a kar harekete geerek giritii savata onu yenilgiye uratm ve A y a z n askerlerinden birounu tutsak alp, bir ksmn da ldrmt. Bu arada N a s r H a n , A y a z la mcadelesi srasnda, kardei A y a z a kendisine kar gizlice yardmlarda bulunduu iddiasyla eini dvmek suretiyle ldrmt. te bu olaylar sebebiyle sultan A l p A r s l a n , ilgili kay naklarda 200 bin kiilik byk bir Seluklu ordusuyla N a s r H a n a kar ha rekete geti. Byk Seluklu ordusu, gemilerin yanyana dizilip kenetlenmesi suretiyle yaplan kprden Ceyhun rman 24 gnde geerek Maverannehre girip hibir direnile karlamadan ilerlemeye balad. Ermeni tarihisi U r f a l M a t e o s ta (S. 145) verilen bilgilere gre, bu sralarda kuatlan Berzem ka lesi kumandan Harezmli Y u s u f , byk Seluklu ordusuna kar direnmenin gereksizliini grp, sultan ldrmeyi planlayarak teslim olmaya karar verdi. O, bir gece nce kalede dzenledii bir lenden sonra tutsak alnmasn diye eini ve ocuunu boazlayp Seluklu kuvvetlerine teslim oldu. ok gemeden ta zimde bulunmak isteiyle sultann katna getirilen Y u s u f , elini pmek iin sul tann nnde eildii srada, izmesinde saklad bayla sultan ar biimde yaralad ve hemen o anda sultann yannda bulunanlar tarafndan derhal ld rld (20 Kasm 1072). Hemen btn Islm kaynaklarnda, sultann lmyle il gili olarak pek inandrc olmayan yle bir rivayet nakledilmektedir: e m s l m l k N a s r n adamlarndan olan Hrezmli Y u s u f , Berzem kalesinde yakalanarak sultann katna getirildi. Sultan, Y u s u f u tehdit edip kor kuttu. Onu tutmakta olan iki askere Drt kazk akp ellerini ve ayaklarn balamalarn emretti. Bunun zerine Y u s u f , kazklara baland. Sultan, ona yayn gerip ok ataca srada Y u s u f , Ey zlim ve kt adam, bir tutsak byle mi ldrlr? diyerek hakarette bulununca sultan, askerlere Onun iplerini zn dedi; daha sonra ok ve yayn alp ona bir ok att, fakat isabet ettiremedi;
74
A L S E V M -E R D O A N MEKL
bunun zerine imdiye kadar att ok isabetsizlik yapmam olan sultan, Y u s u f a doru yryecei srada krsye aya taklp yere dt. Bunu dikkatle izleyen serbest durumdaki Y u s u f , sratle sultann zerine saldrarak izmesinde sak lad ba karp sultan ar biimde yaralad, fakat kendisi de sultann hiz metkrlar tarafndan derhal ldrld. Btn emr, kumandan ve devlet adamlarnn hazr bulunduu bir yerde Y u s u f un yukarda tasvir edilen bir biimde sultan ldrmesine imkn ve ihtimal vermek, bizce mmkn deildir. Y u s u f tarafndan ar bir biimde yaralanan sultan A l p A r s l a n , derhal gtrlerek gerekli tedavisi yaplmtr. Bu arada sultan, ordu erknna u vasi yette bulunmutur: 1 M e l i k a h , Seluklu tahtna geirilecek, 2 N i z a m l m l k , onun veziri kalacak, 3 Kardei A y a z a, babas a r B e y 1 in mlk ile 500 bin altn (di nar) verilecek, 4 K a v u r t a Fars ve iraz ile belirlenecek miktarda para verilecek ve S e f e r i y y e H a t u n ile evlenecek. Sultan, vasiyetini yaptktan snra ald yaralarn arl sebebiyle drt gn sonra 24 Kasm 1072de hayata gzlerini yummutur. Cesedi meliklik yapt Merv kentine gtrlerek topraa verilmitir. Sultann lm, ordu ve lke iinde muh temel karklklara neden olabilecei dncesiyle, Ceyhun rma geilinceye dek gizli tutulmu, daha sonra aklanmtr. Onun lm haberi Badata gelince ha life K a a i m B i e m r i l l a h , 2 0 Ocak 1073 gn, Islm alemine yapt byk hizmetler dolaysyla bir buyruk kararak bir hafta yas iln etmitir. A l p A r l a n n kzkardei, halifenin ei A r s l a n H a t u n , salarn yolmu, yas sebe biyle birka gnn toprak zerinde geirmitir. Seluklu lkesinin btn il, ile ve kylerinde olduu gibi, Badatta, da halk byk bir yasa boulmu, dkkan lar kapatlmtr. Sultann dil ynetimi sebebiyle, lke iindeki Rum, Ermeni Gr c v.s. gibi Mslman olmayan Trk vatandalar da gnlerce yas tutup sultan ven szler sylemilerdir ki, bunlar, onlarn bugn elimizde bulunan kaynakla rna da gemitir. E b u c a M u h a m m e d A l p A r s l a n , sonderece de merhametli, ha yrsever ve halkna kar ok efkatli, dindr, dil ve yiit bir hkmdar idi. Ba bas a r B e y , nl devlet adam N i z a m l m l k ona vezir ve atabek yaparak en iyi bir biimde yetimesini salamt. Onun doulu ve batl eitli kaynaklara geen konuma, davran ve olaylar karsndaki soukkanll ve olum lu fikir, gr ve kararlar, bunu, en iyi ve doru bir biimde gstermektedir. zel likle onun T u r u l B e y in lmnden sonra hutbeyi kardei S l e y m a n adna okutup onu Seluklu tahtna oturtan vezir A m i d l m l k K n d r ye Sen, felsefe, siyaset ve eitli bilim dallarnda eitim grm deneyli bir devlet adam
75
sn. K u t a l m isyan halinde v e K a v u r t Kirman?da megul bulunduklar sra da, en byk kuvvete sahip olan beni bir tarafa alp, hibir varlk gsteremeyen S l e y m a n sultan olarak tercih ediyorsun; bu anlalacak birey deildir sz leri, daha o zaman onun nasl bir devlet adam olduunu gsterir niteliktedir. Ay rca onun Malazgirt savandan nce ordusuna hitaben Bugn burada, ne emreden bir sultan, ne de emir olan bir asker vardr; ben de sizlerden biri olarak sizlerin nnde savaa katlacam szleri, Ulu nder A t a t r k n Bakomutanlk Mey dan Savanda genel taarruzdan nce, orduya hitabndaki szlerine aa-yukar 900 yl sonra yansmas, sonderecede dikkate ayandr. Bugn zerinde bamsz bir millet olarak yaamakta olduumuz bu Aziz Vatanm kazand Byk Malaz girt Zaferiyle fethini salayan Byk Trk Hkmdarn sayg ve gururla an mak, biz Trkler iin asla ihmal edilmemesi gereken bir grev olmaldr.
SULTAN MELIKAH DEVR

Sultan A l p A r s l a n ldkten sonra Seluklu tahtna olu M e 1 i k a h ge ti. M e 1 i k a h , 6 Austos 1055 tarihinde dodu. 0 , kk yalardan itibaren ba bas ile sefere karak devlet ilerinde grev almt. Nitekim sultan A l p A r s l a n , beraberinde M e l i k a h v e vezir N i z a m l m l k olduu halde, 1064 yl ba larnda, byk bir ordu ile Rey ehrinden ayrlarak Azerbaycana , girdi. Sultan A l p A r s l a n Merend ehrinden Nahvana yrm ve burada teknelerden kur duu bir kprden Aras nehrini gemiti. Ordu nehri getikten sonra ikiye ayrl d; sultan A l p A r s l a n n komutasndaki birinci kol, Grcistana doru ilerledi, ikinci kolda ise M e l i k a h , Y ^ k u t v e vezir N i z a m l m l k bulunuyor du. Bu Seluklu ordusu Aras nehri boyunca ilerleyerek nce bir Bizans kalesini (belki Anberd) feth etti; daha sonra da Karsn gney-dousunda yer alan Srmeli (Surmri) ele geirildi; bunu, nc bir kalenin Hagios Georgionun fethi izle di. Btn bu ele geirilen yerler, Nahvan emri E b D l e f in ynetimine verildi. Seluklu ordusu, bundan sonra Meryemniin (belki irek teki Marmarain)i kuatt. Hristiyanln kutsal merkezlerinden biri olan bu ehir, hcum larla feth edildi, iki kol halindeki Seluklu ordusu, bu harekttan sonra yeniden birleti. A l p A r s l a n , kk yama ramen olunun bu sefer srasnda gster dii baar ve yiitlik nedeniyle ok sevinmiti. Sultan, beraberinde M e l i k a h olduu halde, yoluna devam etti; bu sefer, Annn fethiyle sona erdi (Bk. Ayrnt l bilgi iin A l p A r s l a n Devri). Sultan, A ny feth ettikten sonra gittii Merv ehrinde M e l i k a h Karahanl hanedanndan T e r k e n H a t u n ile evlendirdi (1066). M e l i k a h m ya nn kk olduu dnlecek olursa, Ortaa Trk-Islm devletlerinde zaman zaman grlen bu trdeki olaylarn resm nikh gsterdii, esas evliliin daha sonra gerekletii anlalyor.
M elikah n veliaht iln ed ilm esi
Sultan A l p A r s l a n styurt ve Manglak taraflarna sefer yaptktan sonra Temmuz 1066da Niabur yaknndaki Rdgn ehrinde byk bir trenle olu M e 1 i k a h veliaht iln etti. Baka erkek ocuklar olmasna ramen (Bk. Soy Kt) A l p A r s l a n m M e l i k a h veliaht yapmas, muhakkak onda dev
77
leti ynetecek yetenek ve cesareti grm olmasndandr. Bu tren srasnda sul tan, Seluklu emirlerinden kendisinden sonra M e l i k a h sultan tanyacaklar konusunda ant iirdi. Daha sonra A l p A r s l a n , M e l i k a h ata bindirerek onun nnde, omuzunda hkmdarlk ve tbilik simgesi gaiye (eyer rts) ol duu halde, birka adm yrd. Sultan, btn emirlere hiVatler verdi ve yneti mini kendisine verdii iraz ve Isfahan ehirlerinde kendi adndan sonra onun adnn da hutbelerde okunmasn emretti; bylece sultan A l p A r s l a n , daha salnda, veliaht iln ettii oluna emirlerin itaatini salam oluyordu. Ayrca bu veliahtl srasnda M e l i k a h n emrine 15 bin asker de verilmitir. M e 1 i k a h , Hrezm ve Fars blgelerinde de bulunmusa da genelde sfahanda otur mu ve buralardaki grevinde dar deney kazanmtr. Btn bunlara ramen sultan A l p A r s l a n , M e l i k a h m veliahtln gerektiinde tekrarlamak l zumunu duymutur. Nitekim A l p A r s l a n , Malazgirt sava ncesi, bir ada myla, eine ve vezir N i z a m l m l k e ehit olursam benim yerime geecek olan olum M e 1 i k a h dr diye haber gndermiti. Ote yandan M e l i k a h n veliahtlnn Abbas halifesince de onaylanmas gerekiyordu. Bu bakmdan sul tan A l p A r s l a n halife K a a i m B i e m r i l l a h a eli gnderip bu konuda izin istedi. Halife, bu istei uygun grd gibi, eli olarak grevlendirdii A m i d d d e v l e b i n C h e y r i hilatlerle birlikte M e l i k a h a sfahana gnderip hilatini ona verdirmitir. (1072). Sultan A l p A r s l a n son seferini Karahanllara kar Maverannehr bl gesine yapmt. Sultan, bu sefer srasnda Y u s u f e l - B e r z e m ( H r e z m ) adnda bir kale kumandan tarafndan bakla yaraland (20 Kasm 1072) ve drt gn sonra da vefat etti (Bk. A l p A r s l a n D e v r i ) . A l p A r s l a n , vefat etmeden nce yine, yannda bulunan M e l i k a h dnm, onun tahta geirilmesini vasiyeti esnasnda sultan, oullarndan A y a z a babas a r B e y in 500 bin altn tutarndaki tahsisat kadar para verilmesini salamt. Sultan, son olarak A y a z n isyan etmesi ihtimaline kar bir nlem dnm ve M e l i k a h a Eer A y a z benim vasiyetime raz olmazsa onunla savanz ve A y a z a tahsis ettiim paray ona kar savata kullannz demiti.
M elikah n SulLan iln ed ilm esi ve baz d olaylar
A l p A r s l a n n lmnden sonra Seluklu devleti erkn ve komutanlar toplanarak onun vasiyetini yerine getirdiler v e M e l i k a h sultan iln ettiler (25 Kasm 1072). M e l i k a h , sultan olduktan sonra dtan gelebilecek tehlike lere ve taht ele geirmek isteyebilecek teki Seluklu ehzadelerine kar hazr lkl olmas gerekiyordu. Bu amala o, Maverannehrden derhal geri dnd; nitekim Seluklu ordusu giderken yirmi gnde getikleri kpry dnlerinde gn iinde gemilerdi. Ayrca askerlerin maalar da toplam olarak 700 bin altn artrlarak M e l i k a h n tarafna ekildi. Sultan M e l i k a h , Horasana girdikten sonra 31 Aralk 1072 Cuma gn, blgenin bakenti Niabura geldi ve i kaledeki birok mallar maiyyetindeki emr ve komutanlara datt ve bylece
78
onlarn gnllerini ald; bu suretle ynetici snfnn d a M e l i k a h destekle meleri salanm oldu. Sultan M e 1 i k a h , evredeki hkmdar ve emrlere de eli ve mektuplar gndererek kendi adna hutbe okutmalar ve itaat etmelerini bildirdi. Btn bu nlemlere ramen evredeki devletlerin sultan A l p A r s l a n n lmnden yararlanarak Seluklu topraklarna doru harekete getii grl d. lk olarak Karahanl e m s l m l k I . N a s r , 15 Aralk 1072 de Tirmize ynelerek bu ehri zaptetti. Karahanllar burada bulduklar deerli eyay Semerkanta naklettiler. Bu srada Belh valisi olan ehzade A y a z ( A l p A r s l a n n olu) Czcana gitmiti. Onun yokluundan faydalanan emslmlk I . N a s r, bu kez oraya yrd. Belhi ele geirerek yamalad ve ehirde adna hutbe okuttu. Bunun zerine A y a z , sratle Belhe dnd (13 Ocak 1073) v eh re yeniden hkim oldu. A y a z , daha sonra 6 Mart 1073de 10 bin atldan oluan ordusuyla Tirmize yrd ise de baarl olmad. Karahanllar karsnda yenil giye urayan Seluklu askerlerinin ou Ceyhun nehrini geerken bouldu, bir ksm da ldrld, ok az da kurtulabildi. Sultan A l p A r s l a n m lmnden faydalanmak isteyen baka bir devlet I b r a h i m in (1059-1099) ynetimindeki Gazneliler idi. Nitekim ok sayda Gazne li askeri M e l i k a h n amcas ve Emrl-mer (Emirler emri) nvanyla ta nnan O s m a n b i n a r nn ynetimindeki Sakalkent (iilkent) ehrine h cum etti (Ocak/ubat 1093). O s m a n , Gaznelilerin bu saldrsna kar koyamad gibi, tutsak alnarak maiyyetiyle birlikte Gazneye gtrld; ayrca hzinesi de Gazne ye nakledilmiti. Bunun zerine G m t e k i n B i l g e B e y kumanda sndaki Seluklu ordusunun harekete gemesi sonucunda Gazneliler, Sakalkenti yamalayarak geri ekildiler.
M elik Kavurt B ey in isyan
Kirman hkimi melik K a v u r t B e y , kardei A l p A r s l a n m lmn Ummanda iken duymu ve her trl tehlikeyi gze alarak k mevsimi olmasna ramen gemilerle Kirmana gemiti. Bu gei srasnda birok gemi paraland, askerlerinin ou boularak, bir ksm da souktan donarak ld. Btn bu g lklere ramen kardeinin lm, Byk Seluklu Devleti tahtn ele geirmek isteyen K a v u r t B e y iin bulunmaz bir frsatt. O, sultan T u r u 1 un lm ile yarda kalan arzusunu imdi bir kere daha denemek istiyordu. K a v u r t B e y henz 18 yanda bulunan M e l i k a h tecrbesiz ve gen bulu yor, kendisinin gemiteki baarlarna, hkmdarlktaki tecrbesine ve yann olgunluuna gveniyordu. Aslnda onun en byk gvencesi, Seluklu ordusun daki emirlerin kendisini davet etmesi ve yardm vaadlerinde bulunmalaryd. Ay rca K a v u r t , beraberindeki emrler tarafndan da sultanlk iin tahrik ediliyordu. M e 1 i k a h ise babasnn lmnden hemen sonra amcasna kalbi ho tutacak ve gam def edecek bir mektup yazd. K a v u r t , muhtemelen, buna cevap olarak sultan M e l i k a h a yazd mektupta, Ben byk karde, sen kk oulsun. Ben senden ok kardeim sultan A l p A r s l a n n mirasna
79
lykm diyerek Byk Seluklu Sultanl hakkndaki dncelerini belirtti. M e l i k a h n verdii cevap ise ak ve kesindi; Oul var iken karde mirasa konamaz . Ayrca vezir N i z a m l m l k ile emr T e m i r e l in mektuplar gn dererek, K a v u r t un tahriklere kaplmas ve dolaysyla giriecei hareketi n lemek iin, yaptklar nasihatlar geerli olmad. Melik K a v u r t , nce Rey ile Hemedan arasnda bulunan Trkmenlerin ya nna gitmek istiyordu; nk onlara gveniyor ve bu Trkmenleri kendi emrine ald taktirde kuvvetinin artacana inanyordu; bu amala da emrindeki iki bin atl ve drt bin yaya ile devletin bakenti Rey ehrine bir an nce hkim olabil mek iin sratle harekete geti. Sultan M e l i k a h ve N i z a m l m l k de Sel uklu Devleti zerinde dolaan tehlike bulutlarn- ve durumun ciddiyetini his setmilerdi. Tehlikeyi daha fazla bymeden nlemek gerekti; onlar, bu nedenle sratle davranarak K a v u r t tan nce Rey ehrine girdiler. ehrin kalesinde bu lunan A l p A r s l a n m hzinelerinden 500 bin altn, be bin elbise ve silhlar alarak, yine K a v u r t dan nce Trkmenlerin yanma gittiler. Onlar, beraberle rinde getirdikleri paray, kendi taraflarna ekebilmek iin, Trkmenlere datt lar. Sultan M e l i k a h ve vezir N i z a m l m l k n bu abuk ve yerinde davram kendilerine byk bir stnlk salam oldu. Melik K a v u r t ise bu blgeye iki gn sonra gelince Trkmenlerin desteinden yoksun kald. Sultan M e l i k a h n Trkmen, Arap ve gulamlardan oluan byk bir ordusu vard. Ayr ca Musul hkmdar erefddev). e M sli m ve Hille hkmdar N u r u d d e v l e nin olu B a h a d d e v l e M a n s u r da kuvvetleri ile sultann yannda idiler. Melik K a v u r t un ordusunun says ve bykl hakknda kay naklarda bir bilgi bulunmuyor. ki taraf arasmdaki ilk savata nc kuvvetleri karlam, emr S a v t e k i n is komutasndaki M e l i k a h n nc kuvvetleri K a v u r t un nclerine hcum ederek onlar datmt. Asl ordular Hemedan yresinde Kerec snrnda karlatlar. Bu savan tarihi iin iki rivayet varsa da, M e l i k a h ile K a v u r t arasmdaki bu mcadelenin 15 Nisan 1073de olduunu kabul etmek mmkn grnyor. Savata Seluklu ordusunun sa kanadna emr S a v t e k i n , sol kanadma da emr Te m i r e 1 kumanda ediyordu. Sultan M e l i k a h ve vezir N i z a m l m l k ise merkezde idiler. Melik K a v u r t kendisi, o lunun birisiyle, merkezde yer alrken, teki ocuklar kanatlara kumanda ediyorlard. Savaa ilk balayan melik K a v u r t olmu ve nce sultan M e l i k a h m sa kanadna hcum ederek bu kanad bozguna uratmt. Fakat o, M e l i k a h ve N i z a m l m l k n komutasndaki kuvvetler karsnda ayn baary gsteremeyerek yenilgiye urad. Melik K a v u r t , daha nce kendisine yazlan mektuplar sebebiyle, sava srasnda M e l i k a h n ordusundaki askerlerin ken disini grnce itaat edeceini sanyordu; bu gereklemeyince giritii isyana pi man olmutu. Askerlerinin daldn gren K a v u r t , sava terk ederek Hemedan dalarna kamaktan baka are bulamad. Bylece gn sren sava sultan M e l i k a h kazand ve K a v u r t a ait hazine, silhhane, elbiseler ve eyalar elegeirdi. Ancak daha sonraki olaylar, K a v u r t un ordusundaki askerler
80
hakkmdaki dncelerinin hi de ho olmadn ve savan kazanlmasnda e r e f d d e v l e M s l i m ve B a h a d d e v l e nin askerlerinin etken oldukla rn gsteriyor. Nitekim K a v u r t un bu yenilgisi M e l i k a h n ordusundaki Trk unsurunun arna gitti ve onlar e r e f d d e v l e i l e B a h a d d e v l e nin obalarna hcum ederek yamaladlar. Sava bittikten ksa bir sre sonra sul tan M e l i k a h m yanma bir kyl gelerek, amcas K a v u r t un, olu ile beraber, yakn bir kyde ve askerinden ayr olduunu syledi. Sultan M e l i k a h , o tarafa yneldii gibi, K a v u r t un yakalanmas iin emr Te m i r e 1 ku mandasnda bir miktar kuvvet de gndermiti. Emr Te m i r e 1, sakland yerde K a v u r t u ele geirdi. Melik K a v u r t , kendisini serbest brakmas iin ona ktalar ve mal vaadetti, ancak Te m i r e 1, onun bu cazip nerilerini kabul etmeye rek Sen efendisin, biz kleyiz, senin istediin bir ey hakknda biz bir hkm veremeyiz. Beraber sultana gidelim, o ne hkm verirse o geerlidir demiti. Olaylarn akndan yakalandktan sonra K a v u r t a hi de iyi davranlmad ancak sultann akrabalk hisleriyle amcasn grnce yumuad anlalyor. Ni tekim bu sebeple sultan i l e N i z a m l m l k arasnda yle bir konuma gemitir: Sultan, Ben akrabalk ban kesmem, nesebi zayi etmem, amca, baba yerindedir. N i z a m l m l k , Eer p muzaffer olsayd sana merhamet etmezdi . Sultan, Yeryznde sa elini sol eli ile kesen ve babas yerindeki amcasn ldren bir kimse kadar hsrana urayan var mdr? Melik K a v u r t , daha sonra emr S a v t e k i n e teslim edildi; S a v t e k i n d e onu adrnda hapsetti. Nihayet melik K a v u r t , Hemedan!a gtrld. Ancak askerler arasnda onun yznden bir olay kmasndan korkuluyordu. Nitekim bu korku yersiz deildi. Savatan hemen sonra M e l i k a h n askerleri, N i z a m l m l k e bavurarak kazandklar bu byk zafere karlk, kta ve maa larnn fazlalatrlmasn istemiler, bu yaplmad takdirde K a v u r t u tahta karacaklarn ifadeye almlardr. N i z a m l m 1k , bu durumu derhal sul tana bildireceini syleyerek askerleri yattrmt. Nitekim vezir hemen sultan la grt. Askerlerin K a v u r t lehinde tezahrat yapmalar ve onu tahta karacaklarn ifade etmeleri, M e l i k a h m hkmdarl iin tehlikeli idi; bu nedenle K a v u r t un bir an nce yok edilmesi gerekiyordu. N i z a m l m l k bu tehlikeyi sultan M e l i k a h a anlatm ve K a v u r t un ldrlmesini kabul ettirmi olmaldr. Nitekim sultan M e l i k a h , Hemedan a geldikten sonra K a v u r t un ldrlmesini emretti. Melik K a v u r t bunu renince: Bundan son ra lkeye ve hkmdarla bakmayacam. Sultana muhalefet yoluna gitmeyeceim. Btn mallarm, ehir ve kalelerim ve kullarm sultann olsun. Ben mescid ke sinde oturup, dnyadan g edinceye kadar T a n r ya yalvarp yakarmakla me gul olaym veya gece-gndz zincirle bal kalaym. Tek bama olup, Ta n r y anp, T a n r fikrinden uzak kalmyaym. Beni ldrmekle Seluklu hanedan de erinden hi bir ey kaybetmez; ancak bana Trklere yakr bir muamele
81
yaplmaldr dedi. Ancak onun bu yalvarmas ve kvranmas bouna oldu, so nunda melik K a v u r t kendi yaynn kiriiyle boularak ldrld (Nisan/Mays 1073). Bylece sultan M e 1 i k a h nemli ve tehlikeli bir rakibinden kurtulmu oldu. te yandan melik K a v u r t un savata tutsak alnan ocuklarnn gzleri ne mil ekilerek kr edildi. K a v u r t un ldrld ve ocuklarnn gzleri nin kr edildii Seluklu askerleri arasnda duyulduu zaman btn ilerin N i z a m l m l k tarafndan ve onun tahriki ile yapldn anladlar. Sultan M e I i k a h ve vezir N i z a m l m l k lanetleyip A p A r s l a n n vasiyeti byle deildi; o bir miktar para ile Kirman ve Fars K a v u r t a verip, S e f e r i y y e H a t u n ile evlenmesini vasiyet etmiti diyerek sultandan ayrldlar ve birok yerle ri yamaladlar. N i z a m l m l k bu olaylar nlem alnabilmesi iin sultana bildirdi. M e l i k a h , ona Sen nasl uygun grrsen yle yap dedi. N i z a m l m l k ise, Ben senin emrin olmadan hi bir ey yapamam cevabn verdi. Sul tan da Btn devlet ilerini sana braktm, sen babasn diyerek kendisini destekleyecei hususunda ant iti. N i z a m l m l k , olaylar, ald yerinde n lemlerle nleyerek ordu mensuplarnn huzursuzluunu giderdi. K a v u r t ve as kerlerin isyann nlemekte gsterdii baar nedeniyle sultan, vezir N i z a m l m l k n mevcut ktalarma, aralarnda Tus ehrinin de bulunduu, ilveler yapt. Ayrca ona hiVat giydirdi ve eitli hediyeler ile Atabek nvan verdi.
H alifenin sultan M elikak'n saltanatn onay
M e l i k a h , rakipsiz olarak Seluklu tahtna oturduktan sonra onun sultan lnn, slm geleneklere uygun olarak, Abbas halifesi tarafndan da onaylan mas gerekiyordu. Seluklu sultan, bu srada Badat hnesi olan S a d d d e v l e G e v h e r a y i n i bu amala halife K a a i m B i e m r i l l a h a gnderdi. G e v h e r a y i n , Ekim 1073de Badata geldi, halife onun iin bir kabul treni dzenledi. Bu tren srasnda K a a i m B i e m r i l l a h , sultan M e l i k a h n saltanatn tasdik eden menuru G e v h e r a y i n e verdi; halife, ayrca kendi eliyle balad bir sanca d a M e l i k a h a verilmek zere, G e v h e r a y i n e teslim etmiti. O gn tren nedeniyle halifelik sarayna giri serbest bra klm, kalabalk bir halk topluluu bu mutlu olay izleme frsat bulabilmitir.
Karahanllar ve G azn elilerle savalar
Sultan M e l i k a h , K a v u r t isyann bastrdktan sonra sra A l p A r s l a n m lmnden yararlanarak Seluklu Devletine kar harekete gemi olan yabanc devletlere gelmiti. M e l i k a h , nce Karahanllara kar hazrlklara balad. O, sefer hazrlklar iinde iken Belhde bulunan kardei A y a z n lm haberi geldi (10 Mart 1074). Bylece sultan, K a v u r t tan sonra kendisine ilerde rakip olabilecek bir yaknndan daha kurtulmu oluyordu. Nitekim M e l i k a h , kardeinin lmne fazla zlmemi olacak ki, vezir N i z a m l m l k ona Kar deinin lm iin kara elbiseler giyip, hzn gster, sevin gsterme dedi. M e -
82
AL SE V M -E R D O A .N M ERL
1 i k a h da onun szn tuttu, yas ve matemden ktktan sonra kardei A y a z n hkm ettii Belh ve Toharistan gibi lkeleri i h a b d d e v l e T e k i e verdi. ok gemeden devlet ilerini dzene koyan ve sava hazrlklarn tamamlayan sul tan M e l i k a h , Karahanllarm hkimiyetindeki Tirmiz zerine yrd. Sul tan, Herata ulat zaman Karahanh hkmdar I . N a s r dan bir mektup geldi. Karahanh hkmdar bu mektubunda, Eer sizinle aramzdaki dostluk bozul masn derseniz, Tirmiz kalesinden elinizi ekin. Hakanlar hkmdar olduklarndan itibaren buras, Maverannehr (Karahanllar) lkesindendir. Eer byle yapar sanz, sizinle dostluumuz ve eski sevgimiz salamlam olur. Yoksa bu ite kl ve ok hazrdr diyordu. Bunun zerine sultan, ordusuyla nce Belh ehrine git ti; ehrin ilerigelenleri ve din adamlar onu karlayarak Karahanh askerlerin yap tklar yamalardan ikyeti oldular. te yandan Karahanh elisi de Belhe gelmiti. Eli, beraberinde 50 men (muhtelif lkelere gre deien bir arlk l s) arl olan bir topuz ve on men arlnda bir kl getirmiti. 0, M e 1 i k a h m h uzurunda, Ey sultan, hakan sana diyor ki, ite u kl ile savarz; bu kl iin dem ir zrh ile ekin yn farkszdr ve bu topuz ile vuruuruz, ona insanlar deil dalar dayanamaz dedi. Sultan M e l i k a h , bu szleri Karahanh elisinden iittii zaman, bir saat kadar dndkten sonra askerin atlara binip, ovaya rkmaa-m em retti. Kendisi de, askerle beraber ata binerek ovaya kt. E linin de bulunduu bu olay srasnda, M e l i k a h , nce topuzu eline ald, ye di kere bann zerinde sallad ve havada dndrp seksen adm teye frlatt, sonra da yere derken tuttu. Ayrca o, klla bir byk dii devenin boynunu vurarak ikiye ayrd. Bu gsteriden sonra M e l i k a h , eline ok ve yay alp Ka rahanh elisine, Hakana syle, topuz ve kl hakann olsun, ok ve yay bizim dedi ve ona bir yay vererek Karahanh hkmdarna gnderdi. Sultan, N u t e k i n M m e r adl bir adamn da Karahanl elisiyle gnderdi. N u t e k i n , Karahanh hkmdarnn huzuruna kt ve elilik grevini yerine getirerek yay I . N a s r n nne koydu. Karahanl hkmdar, onu atmak deil, germekte bile baarl olamamt. I . N a s r , bu olaydan sonra Seluklulara kar nlem ler almakta gecikmedi ve kardei Y a a n T e k i n ( B o a T e k i n ) i Tirmize gnderdi. te yandan sultan M e l i k a h da beraberinde N i z a m l m l k ol duu halde, Tirmize yneldi. O, ayrca emr S a v t e k i n i bir ksm kuvvetlerle Semerkantdan gelebilecek Karahanh ordusunun yolunu kesmek iin, nc ola rak gnderdi. Emr S a v t e k i n , Ceyhun nehri kenarnda raslad Karahanl kuv vetlerini yenilgiye uratt; bylece Tirmiz bu Karahanh yardmndan yoksun kald. Sultan M e l i k a h ve Seluklu ordusu Tirmize yryp ehri kuattlar ve man cn k lar kurdular. Bu mancnklarn att talar etkisini gsterince ehir halk n ce aman diledi, ancak Karahanl iki askerin Seluklu askerlerine ok atmas, savan yeniden balamasna sebep oldu. Seluklu ordusu, saldryla ehre girdi ve btn halkn tutsak ald. Bu tutsaklar arasnda Y a a n T e k i n de bulunu yordu. Ancak M e l i k a h , onu ve halk serbest brakt. Bylece Tirmiz Seluk lulara bal ehirler arasna katlm oldu. M e l i k a h , Tirmiz kalesini emr
83
S a v t e k i n e teslim ederek kalenin tamir edilmesini, surlarn salamlatrl masn ve hendeklerin derinletirilmesini buyurdu. Daha sonra sultan, Semerkanta yneldi. e m s l m l k I . N a s r , Seluklu ordusunun Semerkanta yaklatn haber ald zaman, ehirden ayrlmak zorunda kald. Ayrca o N i z a m l m l k den bar iin arac olmasn istiyor, Tirmiz ehrine saldrd iin de zr diliyordu. Sultan M e l i k a h onun bar nerisini kabul ederek e m s l m l k ile bir anlama yapt ve daha sonra da Horasana dnd (1074). Sultan M e l i k a h Karahanllar itaat aldktan sonra Gaznelilere kar ha rekete geti. O, askerlerini toplayp hazrlklarn tamamladktan sonra Gazneye yrd ve Heratm gneyindeki Isfizrda konaklad. Gazneli sultan b r a h i m , M e l i k a h nlemek iin, Seluklu emirlerini kendi tarafndan gster mek gibi psikolojik bir sava plan dnd ve kulland casus vastasyla bunun uygulanmasnda da baarl oldu. Sultan M e l i k a h , eline geen bu mektuplar okuduu zaman emrlerin gerekten sultan I b r a h i m ile ittifak yaptn sand ve seferden vazgeerek sfahana dnd. Sultan M e l i k a h n yarda kalan bu seferinin yine de faydal olduu anlalyor. b r a h i m bu seferden sonra Emrl mer O s m a n serbest brakt; Ayrca iki hanedan arasndaki dostluk, evlilik balar ile de kuvvetlendirildi. Nitekim sultan b r a h i m in elileri birok mal ve hediyelerle Rey ehrine gelerek M e l i k a h n kzn Gazneli veliahd M e s u t ile nianlamak istediler. M e l i k a h , Gazneli sultannn isteini yerine ge tirerek Mehdl-Irak lakabiyle lakaplanan kz G e v h e r i veliaht M e s u t ile evlenmek zere, Gazneye gnderdi. Sultan M e l i k a h bu olaydan sonra Reyden Crcana hareket etti. Bu sra da Gazneliler tarafndan serbest braklan Emirlmer O s m a n n elisi sul tann yanna gelerek amcasnn onu grmek istediini bildirdi. Sultan, Serahs ve Badgise doru ynelerek O s m a n n yanma gitti. O s m a n , sultann huzurun da yeri pmek istedi ise de, hcibler onun bu hareketini engellediler. Sultan, tah tndan inerek amcasn kucaklad ve yannda tahta oturttu. Daha sonra sultan M e l i k a h , amcasna Dou-Trkistan daki Velvalic eyletinin ynetimini brak m, ayrca devlet treni yapmasna, yani adna hutbe okutmasna msaade ede rek, siyah etr vermiti. M e l i k a h , bu srada kardei B r i B a r s da Gr, Garcistan ve Herat vilayetlerinin ynetimiyle grevlendirmiti.
S uriye'nin fethi
A l p A r s l a n n enitesi E r b a s g a n n Bizansa snmasndan (Bk. A l p A r s l a n Devri) sonra ona bal Trkmenlerden bir bl K u r l u e t T r k , U v a k o l u A t s z ve kardeleri i l e k l B e y lerin ynetimin de Fatmlerin hkimiyetindeki Filistine gelerek yerletiler ve ok gemeden bu rada asker stnlklerini kabul ettirdiler. Bu Trkmen gurubunun reisi olan K u r l u B e y , 1071 ylnda Fatm ynetimindeki Akk ehrini kuatt srada ld. K u r l u B e y in lmyle onun kurduu Trkmen Beyliinin bana A t s z B e y geti.
84
AL SEVM ERD0A3V MERL
A t s z B e y , nce Fatmlerin hkimiyetindeki Remleyi ele geirdi, sonra da Kuds kuatt. Bu ehrin Trk asll valisinin can ve mal hususunda istedii gvencenin verilmesi zerine, Kudsn kaplar Trklere almt. ehirde her hangi bir yama hareketinde bulunulmadndan halk A t s z B e y den ok mem nun kalmt. A t s z B e y , daha sonra Suriyenin nemli bir ehri olan Dmaka hkim onak istiyor, bu amala da burasn bask altnda tutuyordu. te yandan k 1 B v de Filistinin ky blgelerinde faaliyette bulunmakta olup, Fatm ynetimindeki Akky kuatmt. Bu srada Akk ynetimini elinde bulundu ran I b n S u k h , emr k 1 ile anlaarak bir gece ehrin kaplarn at. By lece emr k 1ii Akkya girdi (Ekim/Kasm 1074). Bu durumu yakndan izleyen A t s z , k l den AkkAan ele geirilen ganimetin yarsyla, ehirde kendi adna vali olmasn istemiti. Buna karlk k l , Bu ehri klcmla aldm diyerek A t s z n nerisini reddetti; dolaysyla A t s z m kendisine kar ha rekete geeceini dnen k l , Dmak Fatm valisi M u a l l b i n H a y d e r e ve Kilaboullar kabilesi ile bir ittifak yapt: ancak A t s z B e y , k l 'nn zerine yrmekte gecikmedi ve ky blgesinde bir yerde ya plan savata k l yenilgiye urayp geri ekildi (Nisan/Mays 1075). A t s z B e y , bu olaydan sonra da Dmak kuatmaya devam etti. te yandan k l , A t s z B e y e kar baka mttefikler aramaya balad. Onun bu s rada ibirlii iin Kutalmoullarma bavurduunu gryoruz. k l , kaynak larda ad belirtilmeyen K u t a l m o l u n a yazd bir mektupta Sen, Seluklulardan olup, sultan sllesine mensupsun. Sana itaat edip hizmetinde bu lunursak bununla eref duyar ve nrz diyordu. Bu ary kabul eden K u t a l m o l u , beraberinde kk kardei ve yeeni olduu halde, Gney-dou Anadolu blgesinden harekete geerek, Taberiyede hazrlk yapan k 1 ile bir leti. Ancak k l nn onlarla birleerek A t s z a kar giritii mcadele de baarszlkla sonuland. ki taraf arasnda Taberiyede yaplan savata emr k 1 ve mttefikleri yenilgiye uradlar. A t s z B e y , bu savata tutsak ald k 1 ve olunu ldrtt; Kutalmoullarndan muhtemelen A l p I l e k ve D e v l e t ile yeenlerinin durumu derhal sultan M e l i k a h a bildirildi. Bir sre sonra M e l i k a h dan gelen buyruk zerine A t s z B e y , onlar sfahana sultann yanma gnderdi. A t s z B e y , k l sorununu bylece zmledikten sonra hkimiyeti al tndaki topraklar geniletmeye alt. Nitekim ok gemeden de Rafeniyeyi fet hederek ynetimini kardei a v l ya brakt. A t s z B e y in emrindeki Trkmenler bundan sonra Haleb yaknlarna kadar uzand. ehrin hkimi Mirdasoullarndan N a s r , 15 bin altn karlnda A t s z ile anlaarak onun bas ksndan kurtulabilmiti. Daha sonra Trablusam ve Sur ehirleri de A t s z B e y in hkimiyeti altna girmilerdi. te yandan, sultan M e l i k a h , Suriyedeki gelimeleri dikkatle izlemekte ve A t s z B e y in byk fetih hareketleri sonucunda bamsz bir devlet kurmak arzusu tayacan dne rek imdiden nlemler almak istemektedir. M e 1 i k a h , bu amala kardei Ta -
85
c d d e v l e T u t u u Suriyeye atamaya karar verdi. Bunu haber alan A t s z sultana gnderdii mektupta, Fethettiim lkelerde sultan adna hutbe okutu yor, vergi dyor, ayrca elverdii lde mal ve para gndermekten geri kalmyo rum. Sultann benim yerime T u t u u atama kararnda olduunu rendim. imdiye dein btn dman ve muhaliflere kar zafer ve baarlar kazanmken benim grevden uzaklatrlmam gerektiren ey nedir? demiti. Bu mektup ze rine sultan M e l i k a h , A t s z n yazdklarn hakl bulmu ve onu grevinde brakmt. Ayrca sultan, onun gnln almak iin hediye olarak zel bir elbise, kl h, at, kl ve kalkan gndermiti. Filistin ve Suriyenin nemli ehirlerini ele geiren A t s z B e y , imdi bl genin merkezi durumundaki Dmak zerine yrd. O, daha nceden de ehri bask ve kontrol altnda tutmakta idi. A t s z , Mays 1075de Dmak kuatt, ancak Fatm- valisi M u a a b i n H a y d e r e nin iddetle direnmesi karsn da ksa srede geri ekilmek zorunda kald. Bir sre sonra ehirdeki iktidar de iiklii, olaylarn Atsz lehine gelimesine sebep oldu. yleki: M u a l l b i n H a y d e r e , gerek halka ve gerekse askerlerine kt davranm, ayaklanma sonucu ehirden gizlice ayrlmak zorunda kalmt (Temmuz/Austos 1075). Onun yerine n t i a r b i n Y a h y a e l - M a s m d getirildi. n t i a r da A t s i z n basksn kracak lde faaliyet gsteremedi. Ayrca Fatm Devle ti de gszl sebebiyle Dmak a bir yardm gnderecek durumda deildi. Dmak, evredeki bask ve abluka nedeniyle zor artlar altnda idi. A t s z , bu durumdan yararlanarak ehri nc kez kuatt (Mart/Nisan 1076), ayrca I n t i s a r a haberciler gndererek teslim olmasn istedi, i n t i a r da artk kar koyacak gte olmadn hissetmi, ehir ve kalesini A t s z a teslimden baka kurtulu aresi grememiti. Bylece A t s z , Dmaka hkim oldu ve 10 Hazi ran 1076 Cuma gn ehirde hutbeyi Abbas halifesi ile Seluklu sultan M e l i k a h adna okuttu. O, ayrca bakentini Kuds'den Dmaka nakletti. A t s z , iyi ynetimi ve ald eitli nlemlerle ksa srede ehir halkn memnun etti.
Alsz B ey in Msr seferi
A t s z , Suriyeye hkim olduktan sonra onun esas amac, Msr Fatm Devle tine son vermekti. Nitekim o, bu amala hazrlklara balad. Bu srada I l d e n i z o 1 u adndaki bir Trk emri de Fatm veziri B e d r l c e m a l nin izleme lerinden kurtularak A t s z m yanma kamt. I l d e n i z o l u , A t s z a M sr hakknda geni bilgi verdii gibi, ayrca bu blgeyi ele geirmesi iin onu te vik etmiti. te yandan Fatm devleti, iktidar boluu sebebiyle g durumda idi. te bu olaylar, A t s z r bir an nce Msr zerine bir sefer dzenlemesine neden oldu. Ancak, Fatm devleti B e d r l c e m a l nin baarl ynetimiyle bir toparlanma sreci iine girmiti. A t s z B e y , 1076 yl sonlarna doru, beraberinde iki kardei, l d e n i z o l u , Trkmen ve Araplardan oluan be bin kiilik bir ordu olduu haldie, M sra doru hareket etti. Bu seferde ilk ulalan ehir, R f oldu, A t s z , l d e n i z -
86
o l u nun tevikiyle nce buray almaya karar verdi. Elli gne yakn bir kuatmadan sonra R f ele geirildi. A t s z , bundan sonra Kahireye doru iler ledi. Bu srada B e d r l c e m a l , sava hazrlklar yapyor ve daha ziyade A t s 7, n ordusunu paralamak ynnde gayret gsteriyordu. Nitekim A t s z n ordusunda bulunan B e d r b i n H z m , emrindeki bin atl ile Fatmlere katld. k 1 nn babas da yine A t s z n ordusundaki yedi yz Trkmeni sava srasnda Fatmi tarafna gemeye ikna etmiti. A t s z ise bu srada Kahire yaknlarna ulat (Ocak 1077). B e d r l c e m a l nin gnderdii iki bin kiilik Fatm birlii A t s z m kuvvetleri tarafndan bozguna uratld. Bu olaydan sonra Kahire de topla;::::: In^k korku ve panik iinde idi. Fatm halifesi M u s t a n s r ve vezir B e d r l c e m a l ise kesin yenilgi halinde gemilerle skenderiyeye ka mak iin planlar yapyorlard. Nihayet iki ordu Kahire nlerinde karlat. Bu sava srasnda A t s z , ihanetler sebebiyle baarl olamad. Ayrca 700 Trkmemn de Fatm tarafna gemesi A t s i z n ordusunun kesin bir ekilde yenilgisi ne sebep oldu. O, geride birok l ve tutsak brakarak geri ekilmek zorunda kald.
A u z n l m '
A t s z , Suriyeye dndnde Gazze ve Remle ehirleri kaplarn amam, o da Dmaka dnmt (7 ubat 1077). ehir halk kendisine olan balln tek rarlad. Ayrca haik, onun ehri dmanlara kar savunmak iin Dmak tan ay rlmamasn istedi. Bu srada Anadoludan A t s z n emrine yeni Trkmen kuvvetleri geldi. Ancak onun Kahire yenilgisi zerine Suriyedeki Arap asll y neticiler, ynetim altndaki ehirlerde hutbeyi yeniden Fatmler adna okutmaya balamlard. A t s z B e y in bu ehirleri itaat altna almas gerekiyordu. Onun itaatndan kan ehirlerden biri de Kuds idi. A t s z B e y ve teki emrler, M sr seferi srasnda, aile ve hzinelerini Kudsdeki Davud burcunda brakm lard. ehrin kads ve ilerigelenleri bu hzineyi paylamlar, kadn ve ocuklar da kendilerine kle yapmlard. A t s z B e y , Kuds nnde karargh kurduk tan sonra ehrin teslim olmasn istedi. Ancak onun nsan amal bu nerisi kaba sz ve kfrle reddedilmiti. Nihayet Davud burcundaki A t s z n hatununun aaya halat sarktmasndan faydalanan Seluklu askerleri, burca karak ehri elegeirmeyi baardlar. A t s z , kad ile teki sulular ldrdkten sonra ehir de asayi ve dzeni salamt. O Kudsden sonra Remleye gitti ise de halkn ka mas nedeniyle, burada kimseyi bulamad. A t s z , bu isyanc ehirlerden nce Gazzeyi alm, sonra da Yafay kendisine balayarak surlarn yktrmt. By lece o, Msr seferindeki yenilgi nedeniyle kendisine tbi olmak istemeyen ehirle re yeniden hkimiyetini kabul ettirmiti. Ancak o, bu srada Dmak ihmal etmi, Suriyenin en bayndr ehri fakirlik, hastalk ve yangnlar yznden perian bir duruma dmt. Sultan M e l i k a h , Kahire yenilgisini haber ald zaman, A t s z m muh temelen bu arpmalar srasnda lm olabileceini dnerek Gence valisi olan kardei T u t u u Suriye ve Filistin Meliklii ne atad. T u t u , ald buyruk
87
zerine harekete geip Diyarbakr blgesine ulat zaman, A t s z n sa ola rak geriye dndn renmi ve durumu sultan M e l i k a h a bildirmiti; ay rca A t s z da T u t u un kendi blgesine atandn haber almt. 0 , sultana birok hediye ve para ile bir mektup gndererek Yaptm hangi hareket ve dav ranlar dolaysyla T u t u un benim yerime Suriyeye gnderilmesi gerekiyor. Oysa ben, sultann itaatli bir hadimiyim ve bu lkede onun naibi olarak bulunu yorum... demiti. Sultan M e l i k a h , onun mektubunu aldktan sonra T u t u a Halebe ynelmesini bildirdi. T u t u , bu emir zerine Menbi ehrini aldktan sonra Halebe yneldi. te yandan vezir B e d r l c e m a l nin abalaryla Fatm devletinde bir dzelme grlmeye balamt. Bu durum Fatmlerin yeniden Suriye ve Filistini geri almak iin mitlenmelerine sebep oldu. Nitekim B e d r l c e m a l ilk ola rak 1077/1078 tarihinde kendi klesi N a s r d d e v l e C y komutasnda gn derdii bir ordu ile Dmak kuattrd. Ancak A t s z m baar ile direnmesi karsnda Fatm ordusu, Msra dnd. Fakat B e d r l c e m a l , Filistin ve Suriye zerindeki arzularndan vazgemiyoru. Nitekim o, byk bir Fatm or dusunu yine N a s r u d d e v l e C y nin komutasnda Suriyeye gnderdi (Ekim 1079). Fatm ordusu nce Filistini ele geirdi, sonra da Dmak kuatt. A t s z iin bu Fatm ordusu karsnda T u t u dan yardm istemekten baka bir are kalmamt. Onun bu arsn hemen kabul eden T u t u , kuatmakta olduu Halebden ayrlarak Dmaka yneldi. te yandan Fatm ordusu da T u t u un harekete getiini haber alnca kuatmay terk ederek sratle Msra dn d. T u t u , Dmak yaknlarndaki Azra ayrlnda A t s z tarafndan karland. A t s z , T u t u a tbi olarak ehri ona brakt. Btn bunlara ra men T u t u , kendisine kar baz gizli eylemlerde bulunan A t s z B e y i yay nn kirii ile bodurmak suretiyle ldrtmtr. Bylece T u t u , A t s z n ynetimindeki Suriye ve Filistin ehirlerine kolaylklar hkim olmutur(1079). (Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bk. Suriye Seluklu Devleti)
K irm an seferi
K a v u r t un ldrlmesinden sonra oullarndan , sultan M e l i k a h tarafndan Hemedan da hapsedilmilerdi. Daha sonra bu ocuklardan S u l t a n a h ve kardeleri hapisten kap Kirmana geldiler. S u l t a n a h , Berdesir eh rinde Kirman Seluklular tahtna oturdu (Eyll/Ekim 1074). Sultan M e l i k a h , balangta S u l t a n a h ve kardelerinin hapisten katn rendii zaman kz mad; Kirman ve Umman ynetimini onlara brakarak hilatlar gnderdi. Bir s re sonra sultan M e l i k a h m byk bir orduyla Kirmana yrdn gryoruz. Bu olay, baz kimselerin M e l i k a h S u l t a n a h aleyhine tah rik etmeleriyle aklayabiliyoruz. S u l t a n a h , onun harekete getiini haber ald zaman Berdesir ehrine be fersah uzaklktaki Ali-bd denilen bir yerde dzenlenen elence meclisinde bulunuyordu. O, derhal elenceyi brakp ehre dnd. Sultan M e l i k a h , kalabalk ordusuyla bakent Berdesir nnde ordu
88
gh kurduu zaman, S u l t a n a h oktan ehre kapanmt. Ancak S u l t a n a h , bu Seluklu ordusuna kar koyamayacan anlam olmal ki, bizzat M e l i k a h karlayarak ona deerli hediyeler takdim etti. Daha sonra elilerin gelip-gitmesi ve emirlerin aracl i l e M e l i k a h S u l t a n a h affederek yerinde brakt; ayrca, itaat edecei hususunda verdii szde durmas iin ona ant iirdi. Fakat sultan M e l i k a h d a bu sefere kmadan nce, Berdesir ehrini harab edecei ne dair yemin etmiti. Bu andnn yerine gelmesi iin Berdesir kalesinin burla rndan Firze adndaki burcu yktrd. M e l i k a h , Berdesir nnde onyedi gn oturduktan ve kzlarndan birini de S u 11 a n a h ile evlendirdikten sonra sfa hana dnd. Bu olayn tarihi zerinde de kaynaklar arasnda uyumazlk vardr. Bir ksm kaynaklar S u l t a n a h n tahta geiinden bir yl sonra yani 1075/6da sultan M e l i k a h n Kirmana geldiini belirtiyorlar, ikinci gurup, zellikle Arapa kaynaklara gre, M e l i k a h , 1080 yl iinde Kirmana gitmitir. Kirman Seluklu meliki S u l t a n a h , Ocak 1085 tarihinde ld. Onun ye rine kardei T u r a n a h tahta oturdu. Daha sonra annesi, olunun melikliini onaylatmak iin deerli hediyelerle sultan M e l i k a h n huzuruna gitti. Sul tan M e l i k a h , ona izzet ve ikramda bulunup, T u r a n a h Kirman meliki atad.
A n a d olu fetih leri
Bizans imparatoru R o m a n o s D i o g e n e s in lm (1072) sebebiyle Ma lazgirt sava sonras yaplan Bizans - Seluklu antlamas bozulmu ve sultan A l p A r s l a n da Seluklu ehzade ve beylerine Anadoludaki gazalara devam etmelerini buyurmutu. Bu gazalar, sultan M e l i k a h devrinde de devam etti. Nitekim Seluklu ailesinden Kutalmoullar ile emirlerden T u t a k ve A r t u k B e y ler Kzlrmak geerek Orta-Anadolu ynnde ilerlediler. Bizans tah tna yeni kan imparator V I I . M i k h a i l D u k a s Seluklu fetihlerine engel olmak amacyla Dou ordular bakumandanlna atad I s a a k i o s K o m n e n o s ve kardei A l e k s i o s u Anadoluya gnderdi. Bu ordunun kumandanla rndan Norman asll U r s e l ( U r s e l i u s d e B a i l l e u ) de onlarla beraber idi. Bizans kuvvetleri Kayseri ye ulat zaman, U r s e l in I s a a k i o s ile aras alm ve yanndaki askerlerle ordudan ayrlarak Sivasa doru ilerlemiti. te yandan I s a a k i o s komutasndaki Bizans ordusu da Kayseri yrelerinde Seluklu kuv vetleri ile karlat ve yenilgiye urad, I s a a k i o s , tutsak alnd ise de kurtulu akas deyerek kurtulabilmi ve Ankaraya kaabilen kardei A l e k s i o s i l e birleerek glkle stanbula dnebilmilerdi. te yandan A r t u k , T u t a k , A f in, Dilmaolu (Demleolu) Mehmet, S e r h e n g o l u ve D u d u o l u gibi Trk beyleri de 1073 ylnda Orta-Anadoluda fetih hareketle rine devam ediyorlard, imparator V I I . M i k h a i l , Trk akmlarna engel ola bilmek iin Anadoluya yeni bir sefer dzenlemek zorunda kald; bu amala da amcas I o a n n e s i bir orduyla harekete geirdi. N i k e p h o r o s B o t a n i a t e s in de yer ald bu Bizans ordusu ayn zamanda U r s e 1 i de yakalayacakt.
89
Ancak I o a n n e s komutasndaki Bizans ordusu, U r s e 1 karsnda baarsz ol duu gibi, I o a n n e s de tutsak alnd. U r s e 1, bu baardan sonra I o a n n e s D u k a s imparatorluk tahtna aday gsterdi. N i k e p h o r o s B o t a n i a t e s iin bu srada zmit yrelerinde fetihler yapan A r t u k B e y den yardm istemekten baka are kalmamt. A r t u k B e y komutasndaki Sel uklu kuvvetleri U r s e l ve I o a n n e s i yenilgiye uratp tutsak ald. A r t u k B e y , bu iki tutsa kurtulu akas karlnda serbest brakt. Bun lardan I o a n n e s serbest kaldktan sonra stanbula dnerken, U r s e l Amasya ve Niksar taraflarnda Bizansa kar isyankr tutumunu srdryordu. mpara tor V I I . M i k h a i l , baarsz kalan bu seferden sonra bu kez, A l e k s i os K o m n e n o s ynetiminde yeni bir orduyu Anadoluya gnderdi. U r s e l ise bu durumu renmi ve Amasya yresinde faaliyette bulunan T u t a k ile Bizansa kar bir ittifak gerekletirmiti. Ancak A l e k s i o s K o m n e n o s , daha akll davranarak para ve hediyeler ile T u t a k kendi tarafna ekti. Nitekim T u t a k , U r s e l i yakalayarak Amasyada A l e k s i o s a teslim etti. Bu olaylar s rasnda Seluklu kuvvetleri eitli kollardan Anadolunun batsinda zmit, Ege blgesinde Milet ve kuzeyde Trabzon yaknlarnda grlmeye balamlard; Kutalmoullar ise Gney-dou Anadolu blgesinde fetihlerde bulunuyorlard. Ni tekim A r t u k B e y komutasndaki Trk kuvvetleri 1074 ylndan itibaren Yeilrmak ve Kelkit yrelerini feth etmeye balamt. Emr M e n g c k ise Div rii, Erzincan ve ebinkarahisar blgesinde, Erzurum ve oruh havzasnda ise e m r E b u l k a s m faaliyet gstermekteydiler. Ancak A r t u k B e y , taht m cadelesi srasnda sultan M e l i k a h tarafndan geriye arld. Onun bo brak t sahalarda daha sonra D a n i m e n d G a z i fetihlerde bulundu. Seluklu kumandanlarndan G m t e k i n C a n d a r ynetimindeki Trk kuvvetleri, 1077de Urfa yrelerinde Bizans kuvvetlerini bozguna urattlar. te yandan bu srada Bizansllarm P h i l a r e t o s B r a c h a m i o s adn verdikleri bir Ermeninin yldz parlyordu. P h i l a r e t o s , Bizans hizmetinde bulunmu ve impa rator R o m a n o s D i o g e n e s tarafndan kendisine Byk Domestikos nvan ve rilmiti. R o m a n o s un tahttan indirilmesi ve V I I . M i k h a i l D u k a s n imparatorluu zamannda (1071-1078), o bamszln iln ederek hkimiyet sa hasn Maratan Malatyaya kadar geniletti. P h i l a r e t o s , bununla da yetin medi. imdiye kadar Trklerin birok kez kuatmalarna direnmi ve Islm denizi arasnda bir ada halinde kalm olan mstahkem Urfay Bizansllarm elinden ald. Bylece P h i l a r e t o s un hkimiyet sahas Urfay iine almak suretiyle Tarsusdan Frat tesine kadar uzanyordu. Buna ramen P h i l a r e t o s , kendi ni gvencede hissetmiyor, adalarnn bir ounun aksine Bizans imparatorlu undan ayrlmak istemiyordu. O, bir sre sonra Bizansa balanmakta gecikmedi. P h i l a r e t o s , ihtiyatl davranarak Mslmanlarla da anlamay yeledi ve B yk Seluklu Devleti vasal Musul valisi e r e f d d e v l e M s l i m e daha do rusu sultan M e l i k a h a tbi oldu. Bylece o, ok ynl bir siyaset ile hkimiyetini srdrmeye alyordu. Buna ramen 1081/1082 ylnda H s r e v
90
adl bir Trk komutasndaki askerlerle Ujfa yrelerine gelerek birok yerleri tahrip etti ve karsna kan bir Hristiyan birliini de yenilgiye uratt.
T rkiye S elu k lu la r ile ilik iler
Trkiye Seluklu Devleti nin kurucusu K u t a l m o l u S l e y m a n a h , aabeyi M a n s u r ve kardeleri A l p I l e k ve D e v l e t ( D o l a t ) , muh temelen 1073 ylnda, Urfa ve Birecik yaknlarnda fetihler yapmakta idiler. Bunlarn o blgeye, Byk Seluklular nnden kaarak gelen Trkmen gurup laryla iliki kurduklar ve soylarnn asaleti sebebiyle onlar tarafndan babu tanndklar anlalmaktadr. Ayr ayr birliklerin banda olduklar halde blge de harektta bulunan drt kardeten ikisi, Suriye olaylarna kartlar. Fakat on lar, A t s z B e y tarafndan yenilgiye uratlarak sultan M e l i k a h m yanma gnderildiler (1075). Bu iki karde muhtemelen A l p l e k ve D e v l e t idi (Bk. Suriyenin Fethi). Bu olaylarn yansra Kasm 1074de Mirdasemri M a h m u t un lmnden sonra S l e y m a n a h , nce Halebi, daha sonra da Bizansl bir va linin ynetimindeki Antakyay kuatmt. Fakat herhangi bir baarya ulaama dan Halebden bir miktar mal alm, Antakyay ise 20 bin altn haraca balayabilmiti. Ote yandan A t s z n Suriyede artan kuvvet ve kudreti kar snda S l e y m a n a h ve M a n s u r , faaliyetlerini bu blgeden Anadolu ileri ne nakletmeyi daha uygun bulmu olmaldrlar. A r t u k B e y in de geri arlm olmas, soylarnn ycelii bakmndan onlara herhalde Anadoluda bulunan Trk men guruplar zerinde mutlak bir hkimiyet kurmak fikri vermi idi. Ancak yi ne de S l e y m a n a h , Anadoluya girdikten sonra muhtemelen Konya civarnda harektta bulunmu, bu ehri ve yaknndaki Gvele (Gevele) kalesini almt (Tak riben 1075). Bylece Kutalmoullar da, Byk Seluklu Devletini kuran amcazdeleri gibi, bir devlet kurmak yolunda, yani Trkiye Seluklu Devletinin kuruluunu gerekletirmede ilk admlarn attlar. Kutalmoullar, daha son ra bat ynnde fetihlere devam ettiler ve bu arada Bizansda srp giden taht mcadelelerinden geni lde yararlandlar. Bylece zmit ve evresi Seluklu larn eline geti. ok gemeden S l e y m a n a h , zniki de fethedip burasn bakent yapmak suretiyle Trkiye Seluklu Devletini kurmay baard (1075). Ancak bu devlet Byk Seluklu Devletine tbi bir durumda idi. Fakat ok gemeden sultan M e l i k a h , bu duruma mdahale etti. Sultann Kutalmoullarnin Ana doluda yerlemekte olularn dikkatle izledii anlalyor. Amcas K a v u r t un isyanndan ve ldrlmesinden (1073) sonra, M e l i k a h m sk bir merkezi yeti devlet siyaseti izledii muhakkakt. Fakat bu merkeziyeti ynetime kar iki ynde, Suriye ve Anadoluda gelimeler oluyordu. Suriyede A t s z fazlaca kuv vetlenince sultan M e l i k a h , kardei T u t u u oraya gndermiti. A t s z m T u t u tarafndan ortadan kaldrlmasyla Suriye bu suretle itaat altna alnyor du (1079). Sultan M e l i k a h , ayn ekilde Anadolu yu kendi ynetim ve itaati altna almak iin harekete geti ve buraya emr P o r s u k u gnderdi. Emr P o r s u k ,
91
yaplan bir savata (veya yapt teke-tek vurumada) M a n s u r u ldrm, fa kat bakaca bir sonu elde edemeden geri dnmek zorunda kalmt. Aabeyinin ne ekilde olursa olsun ortadan kalkmasndan sonra S l e y m a n a h , bir sre daha Bizans ile ibirliinde bulundu. Emr P o r s u k un ona kar bir ey yapa mam olmasnda belki de Bizansn desteini grm olmas da rol oynamtr. Trk fetihleri 1079/1080 yllarnda Marmara ve Karadeniz sahillerine kadar uza m, bir yandan da Ege Denizi kylarna ulamt. Ancak Bizans da tahi ask kumandanlarn isyanlarnn bir trl sonu gelmiyordu. Bundan yararlanan S l e y m a n a h , devletinin snrlarn geniletme frsat buldu. A l e k s i o s K o m n e n o s (1081-1118)un tahta gemesi S l e y m a n a h Bizansa kar daha serbest ve kaygsz davranmaya evketti. nk yeni impara tor ile aralarnda hi olmazsa nceden bir ittifak mevdut deildi. Bu sebeple Trkler, artk Boazii sahillerine kadar ilerlediler, buradan geen gemilerden hara almak zere karakollar kurdular, imparator A l e k s i o s , nce stanbul ehrine rahat bir nefes aldrmak maksadyla kk gemilerle Boaz sahilinde bulunan Trk kararghlarna korsan basknlar dzenletti ve bunlar geri ekilmeye zorla d. Fakat A l e k s i o s un Balkanlardaki durumu hi de iyi deildi. O, Bal kanlardaki Peenek ve Norman tehlikesini ortadan k aldrmak amacyla S l e y m a n a h ile anlamay yeledi (1081). Bylece batda snrlarm hemen hemen stanbul civarna kadar uzatm bulunan S l e y m a n a h , Anadolu nun i taraflarnda muhtelif Trkmen ktlelerinin harektna mdahale etmek, zel likle baehirleri stanbul ile ilikileri kesilmi, gney ve gney-dou ehirleri ile uramak iin serbest kalm bulunuyordu. Nitekim S l e y m a n a h , gzlerini Gney-dou Anadoluya evirdi.
Sleym anah m lm
S l e y m a n a h , bundan sonra gneye doru yrd ve Tarsusu kuata rak ald (1082/83.) Ertesi yl Trkiye Seluklu hkmdar Adana, Misis ve Anazarba olmak zere, hemen btn ukurovay fethetti. Bylece Ermeni P h i l a r e t o s un oroslardan Urfaya kadar kurmu olduu devletin bat ks m Seluklularn eline gemi oldu. Bundan sonra sra Antakyaya geldi. ok es ki devirlerden beri Suriyenin en nemli ehri ve merkezi olmu bulunan bu byk ehre gzn diken sadece S l e y m a n a h deildi. Halebi ele geirmi bulu nan Seluklu vasal e r e f d d e v l e M s l i m ve melik T u t u da Antakya nin fethini ama edinmilerdi. Sonu olarak Antakya 12 Aralk 1084de S l e y m a n a h tarafndan fethedildi. ehrin i kalesi ise bir ay daha direndik ten sonra 12 Ocak 1085de S l e y m a n a h a teslim oldu. Ancak S l e y m a n ah m Antakya ehrini almakla, hem e r e f d d e v l e M s l i m , hem de me lik T u t u ile mcadele etme durumuna gelmiti, ilk savata e r e f d d e v 1 e , bozguna urayarak ldrld. S l e y m a n a h , buradan Haleb zerine yryerek ehri kuatt. Antakyann zabtndan sonra e r e f d d e v l e nin or tadan kaldrlmas ve Halebin kuatlmas, artk S l e y m a n a h ile Byk Sel
92
uklular arasmdaki mcadeleyi n plana geirmiti. e r e f ii d d e v 1 e 1nin Haleb'de brakt emr e r i f E b A l i H a a n , Haleb'' i savunurken, bir yan dan da sultan M e l i k a h a ve melik T u t u a mektuplar yazm ve yardm is temiti. S l e y m a n a h , btn kuvvetleriyle Haleb nne geldii srada, T u t u 1 un da harekete getii haber alnd. A r t u k B e y de bu srada T u t u un yannda bulunuyordu. Onun kuvvetleriyle takviye edilmi olan T u t u , ffalebv mil uzaklkta bulunan A yn useylem de 5 Haziran 1 0 8 6 da S l e y m a n a h m ordusu ile savaa tututu. ki Trk ordusu arasndaki bu sa van sonucunu, u b u k B e y ve Trkmenler tayin ettiler. Bunlar, S l e y m a n a h dan ayrlp T u t u tarafna getiler. S l e y m a n a h sava kaybettiini grnce intihar etti (Ayrntl bilgi iin bk. Trkiye Seluklular).
Ebulkasm ve Byk S eluklular
S l e y m a n a h , Antakyay feth iin yola karken bakent znikte E b u 1 k a s m adnda bir Trk beyini brakmt. Antakya nin fethi srasnda K a r a t e k i n adnda bir Trk beyi, Karadeniz kysnda Sino/ju fethetti (1085 ba). Ancak S l e y m a n a h n lmnden istifade eden imparator A l e k s i o s un Trklerin eline gemi olan Karadeniz sahil ehirlerini geri almt. mparator A l e k s i o s , sultan M e 1 i k a h n gnderdii a v u (veya S i y a v ) adndaki elisini kandrarak kendi tarafna ekti. Nitekim a v u , M e l i k a h n mek tubunu gstererek K a r a t e k i n i Sinopu terk iin ikna etmiti. Bylece Sinop, yeniden Bizansa teslim edildi. S l e y m a n a h n lm haberi, onun eitli bl gelere atam olduu Trk beylerinin bamsz hareket etmelerine sebep oldu. Bun lardan devlet bakenti zniki elinde bulundurduu cihetle en nfuzlusu E b a 1 k a s m idi. Becerikli ve sonde recede haris olan E b u l k a s m , bundan sonra Marmara kylarna aknlar yapmaya balad. O, kardei E b u l g a z i yi de Kayseri ve evresine vali olarak atamtr. Sultan M e I i k a h ise zniki itaat altna almak zere, emr P o r s u k kumandasnda 50 bin kiilik bir kuvvet gn dermiti. Emr P o r s u k un Anadolu iinde bamsz davranan muhtelif Trk beylerini itaat altna aldktan sonra Iznike yaklamakta olduu sralarda, impa rator A l e k s i o s , E b u l k a s m a haber gndererek onu stanbul a davet etti. Bizans imparatoru, znik hkimi E b u l k a s m ile P o r s u k a kar bir ittifak yapmak isteinde grnyordu. Aslnda o, Trkleru elinde bulunan zmit i ele geirmek istiyordu. E b u l k a s m , sianbulda iken, Bizansllar zmit i kontrol altnda tutabilecek bir kale ina etmeyi baardlar. Kalenin inas bittikten sonra A l e k s i o s , E b u l k a s n a pek ok hediyeler vererek znik e uurlad. E b u 1k a s m , olan biteni rendii zaman kadere boyun emek zorunda kald. nk bu srada emr P o r s u k artk znik nnde grnmt ve E b u l k a s m impa ratorun yardmna muhtat. Emr P o r s u k zniki ay kuatt. Bizans impara torunun hareket ekline ve hilekrlna ok ierlemi bulunan E b u l k a s m , l}u sre iinde kendi imknlar ile P o r s u k un kuvvetlerine kar zniki koru du. Ancak sonuta yardm istemek iin imparatora bavurmak zorunda kald. mpa
93
rator A l e k s i o s , b u srada bat ynnde Peeneklere kar byk bir lm-kalm mcadelesi iinde idi. Onun bu cepheden ayracak kuvveti yoktu, buna ramen E b u l k a s m a yardm zorunluluunu duymutur. nk znik P o r s u k un eline geecek olursa burasn Byk Seluklu Devletinden kurtarp almak he men hemen imknsz gibi idi. Bu nedenle o, yeniden bir hileye bavurdu. O, pek kk bir kuvveti bunlara imparatorluk sancaklar ve ssl almetler vermek su retiyle E b u l k a s m a yollad. Bu yardm yoluyla P o r s u k u geri ekilmeye zorlamay ve imkn olduu takdirde de zniki kendi adna zabtetmeyi umuyor du. Bu kk Bizans kuvveti muhtemelen deniz ynnden ehre girdi, imparator amacnn ilkine ulat. Bizansllar surlar zerine kp imparatorluk sancak ve almetlerini gstererek sava naralar atmaya balaynca P o r s u k , imparatorun bizzat geldii dncesiyle kuatmay kaldrmay uygun buldu. znik bu suretle kuatmadan kurtulunca, yardma gelen Bizans kuvvetleri, saylar pek az olduu ve E b u 1 k a s m , henz tamamiyle kuvvetten dmemi bulunduu iin impa ratorun plannn ikinci evresini gerekletiremeyeceklerini anlayarak geri dn meyi yelediler. te yandan emr P o r s u k un baarszl zerine sultan M e l i k a h m znikin zaptndan vazgemedii ve buraya kymetli kumandan larndan emr B o z a n gnderdiini gryoruz. Nitekim emr B o z a n , znik nne geldi, ehri saldryla zabt etmek iin birbiri arkasna yapt giriimler, E b u l k a s m m iddetli savunmas ve imparatordan istedii yardm elde etme si sayesinde bir trl sonu vermedi. Emr B o z a n , bylece zniki zabt edeme yeceini anlad zaman kuatmay kaldrarak kararghn Ulubat yaknnda bulunan Lampe rma kenarna nakletti. E b u 1 k a s m n bu sralarda artk ba msz olma imknnn yok olduunu farkettii anlalmaktadr. Bu sebeple o, do rudan doruya sultan M e l i k a h a bavurarak znikte onun valisi sfatyla kalmay mit ederek byk hediyeler hazrlad ve kardei E b u l g a z i yi znik^de yerine vekil braktktan sonra sfahana gitti. E b u l k a s m , btn rica ve srar lara ramen M e l i k a h tarafndan huzura kabul edilmemi ve kendisine Ana dolu iinde tam yetki verilmi olan B o z a n ile anlamas bildirilmitir. Bylece amacna ulaamayan E b u l k a s m , uzun bir sre bekledikten ve ztrap ektik ten sonra B o z a n bulmak iin harekete geti. Ancak yolda emr B o z a n n gnderdii 200 kiilik bir birlik tarafndan yakalanarak kendi yaynn kiriiyle boduruldu (Muhtemelen Eyll/Ekim 1092). Sultan M e l i k a h , B o z a n znike doru gnderdii srada, kendisiyle ittifak yapmak zere, Bizans imparato runa bavuruda bulunmutu. Ayrca imparatorun kzlarndan birini oullarndan birine istemiti. Sonunda imparator A l e k s i o s da Seluklu Sultanna bir eli heyeti gnderdi, fakat bunlara verdii talimatta mzakereleri uzatarak M e l i k a h oyalamalarn bildirmiti. Ancak bu heyet, daha yolda iken M e l i k a h n lm haberini ald ve bu nedenle geri dnd.
Kafkasya harekt .
M e l i k a h m tahta getii ilk zamanlarda, Gence ve Dovin eddadlerin den I I I . F a z l , babas I I . F a z l a isyan ederek emrlii ele geirmiti
94
(1073/1074). Sultan M e l i k a h , onun ismen varolan tbiliini daha salamla trmak gereini dnm, bu amala da Bbl-ebvb (Derbend) ve Erran ku mandanlarnn en byklerinden olan S a v t e k i n e kta etmiti. Emr S a v t e k i n , beraberinde bir Trk kuvvetiyle o blgeye gitti (1075). I I I . Fa z 1, lkesini pek teslim etmeye istekli grnmyordu. S a v t e k i n , onun zeri ne yrd zaman, Trkler karsnda kendini savunamayacan anlaya rak Gence ve Erran teslim etmekten baka are bulamamt, Trkler, Erran l kesinin btn ova, nahiye ve kalelerine yerleirken, S a v t e k i n de Gence valisi olmutu; III.F a z l a ise Grcandaki Esterbad ehri kta edilmitir. Emr S a v t e k i n ise naibi A h m e t i sultan M e l i k a h 1 n elisi olarak Bba gnderdi. Seluklu elisi, sultann u blgesini S a v t e k i n e kta ettiini ve minberlerde hutbenin sultandan sonra onun adna okunacan bildirdi (Aralk 1075). Bu su retle drt ay hkm srm olan Bb emri M e y m u n un emirlii brakmak mec buriyetinde kalmasyla bu blgede gerek bir Seluklu hkimiyeti balam oldu. te yandan i r v a n a h F e r i b u r z da Bb ele geirmekten midini kesmi ve Seluklulara yllk vergi deyen bir vasal durumuna getirilmiti. Bu sefer sra snda Hazarlardan arta kalan topluluklar, irvan tarafna gelerek Seluklulara tbi oldular. S a v t e k i n de bunlar, bu blgede Kahtan adnda bir kasaba yapt rarak, yerletirmiti(1076). Emr S a v t e k i n , bir sre sonra beraberinde Dovin ve Dmanis Mslman emirleri olduu halde Grc Kral I I . G i o r g i (1072-1089) zerine yrd ise de Phartzkhis yaknnda yaplan savata yenilerek geri ekilmek zorunda kalm t. S a v t e k i n in Grcler karsnda baarszla uramas sultan M e l i k a h n bizzat Grcistana gelmesine sebep oldu (1078/1079). Sultan, Somhet blgesini istil ettikten sonra amvildeyi zabt ederek burann kumandan L i p a r i t in olu Yo a n e yi tutsak ald ve Kafkasya ilerini dzenledikten sonra S a v t e k i n e takviye kuvvetleri brakarak geri dnd. S a v t e k i n , yeni kuvvetlerle tekrar Gr clere kar harekete geerek amvilde ovasna girdi; fakat Grc, kral I I . G i o r g i , bu kez de onu Phartzkhis yaknnda malup etmiti. Bunun zerine sultan M e l i k a h , ileri dzene koymas iin Trkmen emirlerinden A h m e t i bu bl geye gnderdi. Emr A h m e t , Grc kraln ar bir yenilgiye uratm ve Kars kesin olarak Trk hkimiyeti altna alarak bu blgede dzeni salamt(1080). Ayrca E b Y a k u b i l e l s a B r i adlarndaki emirler, beraberlerindeki Trk menlerle avat, Acara, Karthili, Ardanu, Ktayis ve yrelerine hkim oldular. Ertesi yl, bu Trk kuvvetleri oruh vadisine kadar ilerlediler, hatt Trabzonu da ele geirdiler, ancak Bizansllar bu ehri tekrar geri aldlar. Ote yandan nce kral G i o r g i , sonra da Kakheth kral A g s a t h a n , sfahanda bulunan sultan M e l i k a h n huzuruna giderek bamllklarn tekrarladlar. Emr S a v t e k i n ise bir sre daha bu blgede kald. Sultan M e l i k a h , daha sonra 1083 yl sonunda onu i"Emrl hc ve Kfe Emri atamtr. S a v t e k i n , Badata geldii zaman, halife M u k t e d tarafndan huzura kabul edildi. Halife, S a v t e k i n e hil at giydirmi ve ihsanlarda bulunmutur. S a v t e k i n , hastalannca hi
95
vakit geirmeden Badattan sfahana gitti ve orada ld (Eyll/Ekim 1084). Sultan M e l i k a h , S a v t e k i n ayrldktan sonra Erran blgesinin ynetimini Y k u t nin olu K u t b e d d i n s m a i l e verdi. K u t b e d d i n s m a i l , ayn za manda Azerbaycan valisi idi. Bu sralarda Errandaki bu ynetim deiikliinden yararlanan eddadt emri I I I . Fa z l , isyan etti. Bu durum, sultan M e l i k a h m tekrar Kafkasyaya yeni bir sefer yapmasna sebep oldu(1086). M e l i k a h n bu seferi srasnda birok ehir, Seluklulara tbi olduklarn bildirdiler. Seluk lulara itaatini tekrarlayanlardan biri An emri E b u l f a z l M i n e h r idi. i r v a n a h F e r i b u r z d a itaatini bildirerek, ylda 70 bin altn vergi demeyi kabul etmiti. Sultan M e l i k a h , eddadlerin hkimiyetindeki Gencenin zabt ve I I I . F a z l n cezalandrlmas grevini, emr B o z a n a verdi. Emr B o z a n , iddetli bir kuatmadan sonra Genceyi ele geirdi ve I I I . F a z l tutsak ald. Bu sefer srasnda Bizans elisi hzineleri doldurup taran ve muhasipleri a rtan birok mallar ile sultan M e l i k a h tan mn dilemeye gelmiti. Sultan daha sonra Karadeniz sahiline kadar harektn srdrmtr. Bir sre sonra blge halknn vergiler nedeniyle bask altnda tutulmas zerine An Ermeni Patrii B a r s e g , sultan M e l i k a h n yanna gitmeye karar verdi. Ayrca o, sultan dan P h i l a r e t o s un ie karmasyla drde kan Ermeni Patriklii nin duru munun dzeltilmesi iin de istekde bulunacakt. Patrik B a r s e g , b eraberin d e prensler ve din adamlarndan oluan bir heyetle Isfahana gitti. O, sultana hediye olarak onbin altn ve gm ile kymetli kumalar gtrmt. M e l i k a h , hu zuruna kabul ederek ona iltifatlarda bulundu ve arzularn yerine getirdi. Sul tan, btn kilise, manastr ve din adamlarn vergiden muaf tuttu. Bu hususta ve Ermeni Katolikosluunun tek bir makamda temsil edilmesi hakknda fermanlar verdi(1090). Ayrca bu ilerin yerine getirilmesini kontrol grevini, Azerbaycan meliki K u t b e d d i n s m a i l yrtecekti. s m a i l bu grevi gerei gibi yerine getirmi olmal ki, Urfal M a t e o s tarafndan Bu s m a i 1 iyi ve o k m erha metli ve imar edici bir ahst eklinde vlmektedir. AHSA VE BAHREYN KARMATLER
K ik in e'n in seferi
IX-XII. yzyllar arasnda, Islm leminde, eitlik esasna dayanarak geni bir sosyal, slahat ve adalet hareketlerinin savunucu ve uygulayclar olarak or taya atlan Karmatiler, zellikle kalabalk ifti kitleleri arasnda geni ve etkili propagandalara girierek baz halk kitlelerinin kendilerine katlmalarn sala mak suretiyle kuvvetlenmilerdi. Daha sonra onlar, Horasan, Suriye ve Yemende propaganda merkezleri kurduktan baka, Ahsada 899 ylnda, bamsz bir dev let kurarak Badat Abbas Halifeliiyle uzun yllar sren mcadelelerde bulun mulard. Bunun zerine halife M u k t e d i B i e m r i l l a h , Byk Seluklu Devleti sultan M e l i k a h a bavurarak isyan halindeki Ahsa Karmatilerine kar yardm isteinde bulundu. Halifenin bu bavurusu zerine sultan, saray
96
AL SE V M -E R D O A N MERL
erknndan hcip K i k i n e yi Ahsa Karmati seferi iin grevlendirdi. Derhal harekete geen K i k i n e , hizmetinde bulunan I b n z z e r r a d araclyla, bu sralarda (1075) Katif ve Oval (Bahreyn) adas emri bulunan Y a h y a b i n A b b a s la iliki kurup, dzenleyecei sefer iin ondan destek ve yardm sz ald. Ayrca K i k i n e , bu srada Badat Seluklu asker valisi (hne) bulunan,-zel likle bedevi Arap kabileleri zerinde etkili olup sz geen S d u d d e v l e G e v h e r y i n ve ilerigelen Arap kabile reislerinden b n M u h a r i ten de destek vaadi ald. Bunun zerine bakent sfahandan Basraya gelen K i k i n e , daha nce, buraya gelmi bulunan Ibn M u h a r i in temsilcisi G u d a f e l - B e d e v i v e l b n z z e r r a d la bulutu. Aralarnda yaplan antlamaya gre, Sefer sra snda elegeirilecek olan ganimetlerin onbirde birer hissesi halife ve sultana, ara larnda blmek zere, onbirde bir hissesi vezir Nizamlmlk ve S d u d d e v l e G e v h e r y i n e, geri kalan sekiz hisse de drder hisse halin de, K i k i n e i l e l b n M u h a r i in adamlarna verilecekti . ok gemeden, daha nce yaplan antlama gereince, G e v h e r y i n i n Basraya gelmesi ze rine, K i k i n e , I b n z z e r r a d ve G u d a f e l - B e d e v i , mancnk ve eitli silahlarla donattklar kk bir orduyla Katife hareket ettiler. Bir sre sonra kalabalk Kays ve Kuba kabileleri, onlara kar yama saldrlarna baladlar; yaplan arpmalarda, nce Araplar, fakat daha sonra K i k i n e nin kuvvetleri stnlk salayarak sava kazandlar. K i k i n e , aralarndaki ocuk ve kadn larn da bulunduu tutsaklar ait olduklar kabilelere artsz olarak geri gnder di. Buna sonderecede sevinen Kays ve Kuba kabile reisleri, K i k i n e ye teekkrlerini bildirdikten baka, deerli armaanlar gnderdiler ve Karmati seferi iin kendisinin hizmetine gireceklerini bildirdiler ve ayrca 500 atl kuv veti de onun emrine verdiler. Bylece kuvvetleri daha da artan K i k i n e ve mt tefikleri, K atif e yaklatklar sralarda, kent emri Y a h y a b i n A b b a s a Karmatilerle mcadele amacyla kuvvetleriyle birlikte gelmekte olduklarn bildirdiler. Fakat bu haberi iyi karlamayan emr Y a h y a , bakumandan duru munda bulunan K i k i n e ye tehdit dolu yle bir cevap gnderdi: Daha nce b n z z e r r a d araclyla yaptmz antlamaya gre, sultan, bana sadece 200 atl gnderecekti; ben de bunlar kendi askerlerim gibi ynete cek ve onlara, kendi arzuma gre kumanda edecektim; yoksa ben, sultandan Ba nda kumandam bulunan bir ordu istemedim. Ey hcip, ben, seninle hibir zaman Karmati mcadelesinde ibirlii yapamam, eer seninle birleip ibirlii yapacak olursam kendimi burada gvencede gremem. nk sen, Kays ve Kuba kabile leriyle savamak suretiyle ok fena bir i yaptn, bu yzden onlar, artk ne sana ne de bana gvenebilirler; ayrca byle yapmakla benim erefimle de oynam ol dun. Sen, imdi, etraf dmanlarla evrili bir orman iinde kuatlm olan bir arslana benziyorsun. Senin iin artk burada kalmak, veya geri dnmek imkn szdr. Eer bana, buyruun altndaki kuvvetleri verirsen senin Basraya sa, sa lim geri dnmeni salarm. Ben de bu kuvvetlerle Ahsaya Karmatilere kar saldrya geer, burasn aldktan sonra Halife ve Sultan adna hutbe okutur ve
97
her yl da dzenli olarak vergi derim. Benim bu nerime raz olmaz da Karmati seferini kumanda etmek istersen ite l, istediin yere gidebilirsin . Bylece emr Y a h y a , daha nce yaplan antlamay bozmu oldu. K i k i n e ile emr Y a h y a arasnda birka kez mektup ve cevaplar gnderildi ise de bir anlama olmad ve ok gemeden, aralarnda yaplan savata, Y a h y a yenilgiye uratld. Bununla birlikte o, Kays ve Kuba kabileleriyle iliki kurup, antlama yaparak K i k i n e nin ordusuna ait, iinde yiyecek maddelerinin de bulunduu btn arlklar ya ma ettirmeyi baard; ayrca ok gemeden, zayf bir duruma den K i k i n e kuvvetlerine ani bir baskn yaparak onlar l ilerine kamak zorunda brakt. Bylece K i k i n e ve mttefiklerinin askerleri dald, sonunda onlar, bin bir glkle ve sknt iinde, perian ve yorgun bir halde, Basra'ya ulaabildiler. By lece K i k i n e nin komutasndaki Ahsa Karmatilerine kar dzenlenen sefer, Katif emri Y a h y a b i n A b b a s n olumsuz tutum ve davranlar sonunda, K i k i n e ile anlamazla dp savamas sebebiyle, baarl olamam ve dolaysy la Karmatilerle mcadele yaplamamtr.
A rtuk B ey in seferi
Bu baarsz seferden ok gemeden Ahsann gney ucundaki Uyn ilesi emri ve Karmatilerle baarl mcadelelerde bulunan A b d u l l a h b i n A l i , vezir N i z a m l m l k araclyla, sultan M e l i k a h a bavurup Kendisine yar dm edildii takdirde Karmatilerle mcadeleye devam edeceini, Ahsa ve Bah reynde Abbas Halifelii ve Seluklu Sultanl adlarna hutbe okutacan bildirdi. A b d u l l a h n bu nerisini olumlu karlayan ve bu kez, Karmatilere ar bir darbe vurulup, onlarn kesin olarak itaat altna alnmalarn isteyen sul tan M e l i k a h , Hulvan (Lristan) Seluklu valisi A r t u k B e y i, ikinci Kar mati seferini yapmakla grevlendirdi. Sultann buyruunu alan A r t u k B e y , kardei A 1 p k u ve yedi bin kiilik bir Trkmen atl kuvvetiyle Hulvandan ha reket edip, bir l seferi iin gerekli olan, zellikle deve ve yiyecek maddelerini salamak amacyla, Basraya geldi. ehre sokulmayan ve dolaysyla istedii ey leri elde edemeyen A r t u k B e y , Ben, sizinle sava iin buraya gelmedim, ge rekli yiyecek ve develeri aldktan sonra Ahsa'ya gitmek zere, buradan ayrlacam, aksi takdirde, bunlar zorla almak niyetindeyim dedi. Bunun zerine Basra ilerigelenleri, A r t u k B e y in istedii yiyecek ve dier ihtiyalarn byk bir ks mn ona verdiler. Bunun zerine A r t u k B e y , Ocak 1077de, daha nce Seluklu kuvvetlerine kar savaan Y a h y a b i n A b b a s n ynetimindeki K a tif e hare ket etti. lk seferde Seluklu kuvvetleri komutan K i k i n e ye kar cephe alp savamasnn karlksz kalmayacan dnen emr Y a h y a , A r t u k B e y in kalabalk kuvvetlerle yaklamakta olduunu haber alr almaz derhal ehri bo altp Bahreyn adasna kat. te yandan hibir direnile karlamadan K a tif i ele geiren A r t u k B e y , buradan Ahsaya giderek A b d u l l a h b i n A l i ile savamakta olan Karmatileri kalelerinde iddetle kuatmaya balad. Seluklu kuv vetlerinin de A b d u l l a h ile birlikte kuatmaya katlmas zerine, yiyecek ve zel
93
AL SEVM ERDOAN' MERL
likle susuzluk bakmndan ok g durumlara den Karmatiler, A r t u k B e y e bavurarak bar isteinde bulundular. Her iki taraf arasnda yaplan grmeler sonucunda Karmatilerj A r t u k B e y in u nerilerini kabul etmek zorunda kaldlar: 1 Ahsa'da, Fatmler adna okuttuklar i hutbesini kaldrp, Abbas Hali felii ve Seluklu Sultanl adna snn hutbesi okutmak. 2 Sava tazminat olarak 10 bin altn demek. 3 Bu paray salayabilmek iin kuatmann bir sre kaldrlmas. 4 Bu artlara uyacaklarn gstermek amacyla, A r t u k Karmatilerden 13 rehinenin verilmesi. B e y e ilerigelen
Bylece A r t u k B e y , kendisine teslim edilen rehineleri aldktan sonra ant lama uyarnca, kuatmay kaldrd. Bu arada A r t u k B e y , Bahreyn adasna geerek buradaki Karmatileri ve dolaysyla Y a h y a b i n A b b a s da itaat al tna almay baard. Ote yandan kuatmann kaldrlmasn frsat bilen Ahsa Kar matileri, antlama artlarn btfzarak yakn yrelerde bulunan bahelerdeki gizli depolarndan bol miktarda yiyecek maddelerini sratle kalelerine naklederek ye niden direnie getiler. Onlarn bu hareketleri zerine A r t u k B e y , derhal ye niden harekta balayarak Karmatileri daha sk bir kuatma altna aldktan baka, onlarn yiyecek maddeleri salayabilecekleri kyleri kontrol ve denetim altnda tutmu ve ald diet nlemlerle de bu kylerden yiyecek maddelerinin darya kartlmasn nlemitir. Bylece Karmatiler, kalelerinde deta hapsedilerek zel likle yiyecek bakmdan ok g bir duruma getirilmiler ve dolaysyla direnme gleri de ciddi olarak tkenmeye yz tutmutu; nerdeyse teslim olma giriimin de bile bulunacaklard. Fakat bu sralarda, bu blgenin dayanlmaz scaklar kar snda, yurtlarna dnme eilimi gsteren ve bu yzden aralarnda huzursuzluk bagsteren Trkmen askerlerinin bavurusu sonucunda A r t u k B e y , A b d u l l a h b i n A l i ile yapt antlama gereince, ona kardei A 1 p k u un kumanr dasnda 200 atl brakm ve Yeniden gelerek Karmatileri tamamen sindirip, teslime mecbur edeceini bildirmitir. A r t u k B e y , geri kalan Trkmen atl laryla Basra'ya., buradan da Badata gitti. ok gemeden halife K a a i m B i e m r i l l a h n Divan na karak hilfet ilerigelenlerine Ahsa ve Bahreyn'deki Karmatilere kar giritii baarl mcadeleleri anlatm ve Yeniden dnerek Ahsay onlarn hkimiyetinden tamamen kurtaracan bildirmitir. Durumun arzedilmesi zerine halife, bizzat kendisinin de katld bir Divan toplantsnda okunmak zere, A r t u k B e y in Karmatilere kar srdrd baarl mca delelerine teekkr nianesi olarak bir ferman (tevki) yazlmasn emretti. Bugn elimizde bulunan bu fermann Trke evirisini aynen veriyoruz. Rahman ve Rahim (olan) T a n r adyla (balarm). Hamd, gzellik ve zerafette tek, kudret ve ycelikte esiz, hakkn peygamberlii ve dini iin seilen, ya ratklarn soyca en saygn, rtbe ve mevki bakmndan en ereflisi, mrikler istemese bile btn dinlere stn gelmek iin Tanrnn onu hak din ve hidayetle
99
gnderdii Arap Peygamber, peygamberlerin efendisi, ekin kullarn sonuncu sunun - salt ve selm zerine olsun-nru ile insanlar irkin karanlklarndan kurtaran Tanr iindir. Abbasoullarndam hidayete ermi reid halifelerle (Hlefyi Ridn) sl m glendiren T a n r ya hamdolsun. T a n r onlarla, irk ve ktl yok etti; onlara dost olmay, en byk korku (kyamet) gnnde, kurtulu vesilesi kld. Onlara itaat etmeyi, kendisine ve peygamberine itaat etmeye yakn kld. Aziz olan (Tanr) dedi ki: Allaha, peygambere ve mirlere itaat ediniz. Bylece (itaati) Emrlmmintne kadar gtrd (Emrlmminne dahi itaat edilmesini belirtti). Onun vrisleri, imamete sarlarak onu ycelttiler. Sapklarn kalpleri, onun gn lerinin izzeti ile korku ve tela dt. Dostlarnn bayraklar, hkm srdkleri yerde muzaffer oldu, fetihlerin onlara olan yardm (Fetihler sayesinde onlara ula an yardm) pepee geldi. T a n r , Emrl mminne nimet versin ve devletini, vlmeye deer ilerden bo brakmasn. Daha sonra T a n r nn elisi-zerine salt ve selm olsun- dedi ki: C e b r a i 1, zerinde, kara bir kaftan ve belinde, haner gibi bir ey olduu halde, bana geldi. Dedim ki; Ey C e b r a i l , onlarn (Mslmanlarn) ynetimi kimin elinde olacak? Dedi ki: Ey C e b r a i 1 , onlarn tebaas kim olacak. Dedi ki: Horasanda kemer takanlar, toprak sahibi kyller, Dokuz Ouz Trkleri veya da halkndan hanerliler olacak. Ben dedim ki: Ey C e b r a i l , A b b a s m olu neye sahip ola cak? Dedi ki: Ey M u h a m m e d , o maher gnne kadar, l ve ehir halkna altna, Safa, Merve ve M eara, ticarete, saltanata (taht ve taca) vnlecek ey lere ve dnyaya sahip olacak. Bu, T a n r nn fazldr (Tanr nn verdii stn lktr), dilediine verir. Bilinsin ki, E k s k o l u A r t u k un halifenin hizmetinde olup ona itaat et mede bozguncu ve inkarc Karmatilerle olan cihadnda gsterdii aba, vlsn; ayrca o, onlarn bu blgedeki pisliklerini temizlemek, adlarn kknden kaz mak ve (dolaysyla) T a n r katnda kazanl kmak iin, halifeyle birlikte sa vasn. nk U lu T a n r diyor ki: Onlarla savan; T a n r , onlara, sizin elinizle azap verip rezil edecek, sizi onlara kar muzaffer klp (yardm edip) inanan kavmin gnlne ifa verecektir. E k s k o l u A r t u k , btn ilerinde, halifenin kendisine duyduu gven den destek alsn ve mr uzun olsun. Allah sizi kendisinden sakndryor. O, kullarna kar merhametlidir Ferman okunduktan sonra yer perek halifeye teekkr ve memnuniyetini arzeden A r t u k B e y e, halifeyi ziyaret eden devlet adamlarna verilen geleneksel armaanlardan baka Rknddin ve Zahrddin iinvanlaryla birlikte hiatler (zel giysi), eeri ilemeli bir at ve tane misk verildi. Daha sonra Divan toplantsn dan ayrlan A r t u k B e y , Ahsa'ya dnmek zere, Vast yoluyla Basraya gitti. A r t u k B e y in Basra ve Badatta bulunduu sralarda Ahsada Karmati lerle mcadelelere devam edildi. yleki:
100
AL SEVM ERDOAN MERL
A r t u k B e y in kuvvetlerinin byk bir blmyle Ahadan ayrlmasn fr sat bilen ve Arap Ezd ve Amir-Reba kabilelerinden de destek salayan Karmati ler, byk bir saldrya getiler. A l p k u ve A b d u l l a h b i n A l i nin kuvvetleriyle Beynerrahbeteyn yresinde yaplan bir sava sonucunda, Karmati ler, bir kez daha yenilgiye uratldlar ve bar isteinde bulunup Kaytsz artsz teslim olarak kalelerinden ayrlmak zorunda brakldlar. Bununla birlikte A b d u l l a h , A 1 p k u ve Trkmen atllarn kaleye sokmad gibi, yenilgiye ura tlan soydalar Araplara sonderecede iyi davranlarda bulunmu ve alman tutsaklan salvermitir. Fakat buna ramen ok gemeden Karmatilerin kkrt malaryla yeniden harekete geen Ezd ve Amir-Reba kabile kuvvetleriyle 1077 ylnda, Ahsa'da Muhallem ve Sleysil aylar arasndaki yrede yaplan savata, A l p k u ve A b d u l l a h m taktik uyarnca, zellikle azgn develeri davul ve tram petlerle rktmeleri sonucunda, Karmatiler ve Amir-Rebia kuvvetleri bir kez daha yenilgiye uratldlar; obanlaryla birlikte ok sayda at ve deve (4000 kadar) elegeirildi, pek ok kadn ve ocuk da tutsak alnd. Bylece Karmatilere ve mtte fikleri olan bu iki Arap kabilesine, artk bir daha harekete geemeyecekleri ar bir darbe indirilmi oldu. Fakat bununla birlikte A b d u l l a h b i n A l i , kaza nlan zaferlerde byk roller oynayan A 1 p k u ve Trkmenlere kar tutum ve davranlarn deitirdi, onlar iddetle izlemeye balatt, kendisine kar nlemler almaya alan A 1p k u u hapse attrd ve ksa bir sre sonra da orada ldrtt; bylece Ahsa ve Bahreyn'de hkimiyet ve ynetimi kendi tekelinde toplam oldu. Btn bu olaylar, kendisine gnderilen bir ulak araclyla Basrada haber alan A r t u k B e y , 2000 kiilik bir Trkmen atl kuvvetiyle yeniden sratle Ahsaya gelerek kalesine ekilip direnie geen A b d u l l a h b i n A l i yi iddetle kuatt. Bu srada A b d u 11 a h n basks altnda ezilen birok Arap emirleri, kuv vetleriyle birlikte A r t u k B e y in saflarnda A b d u l l a h a kar savatlar. Ol duka uzun sren bir kuatma sava srasnda A r t u k B e y , A b d u l l a h a: Kardei A l p k u un kannn diyeti olarak byk olu A liyi kendisine teslim ettii takdirde, kuatmay kaldrp I s a dan ayrlacan bildirdi ise de A b d u 1 1 a h , buna yanamad ve Olunu teslim edemeyeceini, ancak A 1 p k u 1un ka nnn diyeti iin tespit edecei para miktarnn iki katn deyeceini A r t u k B e y e bildirdi; bylece iki taraf arasnda herhangi bir anlama olmad. Kuatma savann yeniden balayp iddetle srdrld sralarda, babasna yap t neriyi haber alan A b d u 11 a h m olu A l i , Ben, lkem ve kabilem iin canm feda etmekten ekinmem diyerek gizlice kaleden kp A r t u k B e y e teslim oldu. Bylece A r t u k B e y in A b d u i 1 a h ile olan anlamazl da orta dan kalkm oldu. te yandan esasen direnileri artk krlm olan Karmatiler, A r t u k B ey in bu ikinci seferi sonucunda, tamamen sindirilmi ve dolaysyla isyanlar da sona ermi oldu. Kuvvetleriyle birlikte Ahsa'dan ayrlan ve Basra yo luyla ynetim blgesi olan Hulvaria gelen A r t u k B e y , sultan M e l i k a h a Karmati seferi hakknda geni bilgi arzetmitir.
101
D iyarbakr ve evresin in fethi
Gney-dou Anadolu blgesi, bata Diyarbakr (Amid) olmak zere, sultan
T u r u l B e y devrinden itibaren, Byk Seluklu Devletine tbi olan ve Mervanoullar adyla anlan Mslman bir emirliin ynetimi altnda idi. N a s r i i d d e v l e M a n s u r 1080 ylnda Mervanoullarnm bana getii zaman ynetimde baarl olan Mslman vezir E b T h i r E n b a r i yi grevinden uzaklat rp, yerine Hristiyan bir tabib E b S a 1i m ' i atamt. Ancak E b S a l i m in Kuzey-Irak ve Elcezirede bamsz bir Arap devleti kurmak isteyen e r e f d d e v l e M s l i m ile ibirliinde bulunmas, ayrca lkeyi bask altnda ynet mesi, zellikle blgedeki Mslman halk arasnda ikyetlere sebep oluyordu. te yandan F a h r u d d e v l e M u h a m m e d b i n C h e y r , Mervanlerin veziri olarak grev yapm, sonra Badata arlarak halifelik veziri atanmt. Olu A m i d d d e v l e M a n s u r da N i z a m l m l k n kz Z b e y d e ile evli idi. Badatda kan mezhep m cadeleleri nedeniyle bir ara gzden den C heyr ailesi, sultan M e l i k a h m huzuruna sfahana gittiler(1083). F a h r u d d e v l e C h e y r , grev yapm olduu Mervanoullarnin ve Diyarbakr blgesinin zenginlii hakknda Seluklu sultanna bilgi vererek, blgenin Sel uklu Devleti snrlarna alnmasnn yerinde olacan sylemiti; bunu N i z a m l m l k de desteklemekte idi. Sultan M e l i k a h da Trkiye v e , Suriye Seluklular arasndaki konumu ve ad geen devletleri kontrol altnda tutabil mek iin Diyarbakr ve evresine hkim olmak istiyordu. Bu bakmdan F a h r u d d e v l e nin nerisi olumlu karland. Sultan, Fa h r u d d e v 1 e ye hilat, kendi blgesinde gnde be kez alnmak zere ks ve sancak vererek, Diyarbakr ve evresi valiliine atad (Haziran 1083). Ayrca F a h r u d d e v l e , Abbas Halfesi ve Seluklu Sultannin adlarndan sonra kendi adna hutbe okutacak, para bastrabilecek ve Mervanoullar gibi her yl dzenli olarak vergi deyecek, haarl olduunda onlarn hzinesini de sultana gnderecekti. Bundan baka sultan tara fn dan S d d d e v l e G e v h e r y i n , hcib A l t u n t a k , H u m a r ta, T rek , k r m , S a n d a k (S u n d u k ), D ilm a olu M e h m e t , u b u k ve A y a z gibi Seluklu Devletinin nde gelen Trk emirleri de F a h r u d d e v l e ye yardmla grevlendirildi; ayrca Hulvan blgesi Seluk lu valisi A r t u k B e y de evredeki Trkmen kuvvetleriyle bu orduya katlma emri almt. F a h r u d d e v l e ye katlmas emredilenler arasnda Hille Arap emri B a h a d d i n M a n s u r ve olu S e y f d d e v l e S a d a k a da bulunuyordu. Sel uklu kuvvetlerinin harekete gemesi zerine Mervani emri M a n s u r da savunma hazrlklarna balad. Ayrca o, Musul ve Haleb hkimi e r e f d d e v l e M s l i m den yardm istiyor, bu yardm karl ona bata Amid ve Cizre olmak ze re, baz kale ve ehirleri vermeyi neriyordu. Bir gn srann kendisine geleceini dnen e r e f d d e v l e , ayrca Amid gibi kolay zabt edilemeyecek bir ehre de sahip olma arzusuyla bu neriyi kabul etti. O, nce sultan M e l i k a h katn da Seluklu kuvvetlerinin hareketini durdurmaya alt ise de baarl olamad. e r e f d d e v l e M s l i m , bu durumda M e r v a n o l u M a n s u r a yardm iin harekete geerek Amid nnde karargh kurdu. Ksa bir sre sonra Fa h -
102
AL SEVMERDOAN M ERL
r u d d e v l e , A r t u k ve u b u k B e y l e r de Seluklu kuvvetleriyle Amid ova sna geldiler (Temmuz 1084). e r e f d d e v l e M s l i m , yaklaan Seluklu kuvvetlerinin okluunu, bunlarn nnde de sultan M e l i k a h n sancann dalgalandm grd zaman Trklere kar koymann mmkn olmadn an lam ve rkta olan F a h r u d d e v l e ile anlama yollarn aramt. Nitekim o F a h r u d d e v l e ye Ben ve M e r v a n o l u sultann tbilerinden olduumu za gre, bu savan anlam nedir?'" eklinde bir haber gnderdi. F a h r u d d e v 1 e rkta Araplarn Trklern elinde yok olacan dnerek bu tehlikeyi gze almak istememi ve hemen e r e f d d e v l e ile bar yapmt. Bu bara gre Seluklu kuvvetleri, biraz geri ekilecek, bundan yararlanacak e r e f d d e v l e M s l i m de ordusuyla lkesine dnebilecekti. Muhtemelen durumdan habe ri olmayan A r t u k B e y , Sultan M e l i k a h n sancan geriye ekemeyeceini syleyerek F a h r u d d e v l e nin yapt anlamay kabul etmedi. Seluklu ordusundaki Trkmenler de bu anlamay duyduklarnda elde edecek leri ganimetten yoksun kalacaklarn dnerek kzdlar ve u b u k B e y in ko mutasnda harekete getiler (19 Temmuz). Trkmenler, surlar nnde konaklayan e r e f d d e v l e nin askerlerine bir baskn yaptlar. e r e f d d e v l e M s l i m , yannda bulunan M e r v a n o l u M a n s u r i l e canlarn glkle kurta rarak Diyarbakr surlar iine katlar. Darda kalan Arap askerleri fazla direnmeden kamay yelemilerdi. Trkmenler, bu Arap askerlerinin bir ksm n tutsak aldlar, ayrca ellerine ganimet olarak birok at, deve, koyun ve silah gemiti. Onlar bu ganimeti ve tutsaklar Diyarbakr surlar nnde sattlar. Ay n zamanda Araplardan elegeirilen 10 bin kadar mzra da krarak yemek pi irdikleri kazanlarn altnda yaktlar. Bu olaylar F a h r u d d e v l e ile A r t u k B e y in arasnn iyice almasna sebep oldu. F a h r u d d e v l e . olay lar A r t u k B e y in planladn sanm, onu zor durumda brakmak iin de Araplardan ele geirilen mal ve parann toplanarak sultana gnderilmesini iste miti. A r t u k B e y , Trkmenler ile arasn bozabilecek ve otoritesini kracak bu istekteki kt niyeti anlam, Ben sava adamym, tutsaklar hapsetmek ve elegeirdiimiz ganimetleri vermek trelerimize uymaz, onlar ya satar, ya da azad ederiz diyerek bu neriyi kabul etmemiti. Buna karlk F a h r u d d e v l e , Sel uklu ordusunun kumandanln bu srada hne olarak grev yapan A 11 u n t a k a verdiini bildirdi. A l t u n t a k n kumandan olmas, belki de Seluklu. ordusu iinde A r t u k B e y i ikinci plana drebilecek bir oyundu. Bu da F a h r u d d e v l e ile A r t u k B e y i artk anlaamayacaklar bir noktaya getiriyor du. Tabiatyla bu durumdan yararlanacak olan kii e r e f d d e v l e M s l i m idi ve A r t u k B e y e mal ve para karl Diyarbakrdan karak sa-salim l kesine dnme nerisinde bulunuyordu. A r t u k B e y , onun bu nerisini kabul etti, sonra da askerleriyle beraber sava alanndan ayrlarak Sncar a ekildi (Aus tos 1084); e r e f d d e v l e M s l i m de Am idden karak Rakkaya gitmi ve A r t u k B e y e vaad ettii mal ve paray gndermiti. Ayrca M e r v a n o l u M a n s u r da bu frsattan yararlanarak Diyarbakr dan Meyyafarikn (Silvan) e gitti ve buray savunmaya hazrland. te yandan, F a h r u d d e v l e , yannda bu
103
lunan emirlerden bir ksmn olu Z a i m d d e v l e E b u 1k a s m m maiyyetine vererek Diyarbakr kuatmakla grevlendirdi, kendisi ise emirlerden A l t u n t a k , A y a z , T r e k ve H u m a r t a la birlikte Meyyafarikni kuat maya gitti. Salam surlara sahip Diyarbakr ve Meyyafarikn kalelerinin zorla ve savala zabt ok gt ve uzun sreli bir kuatmay gerektiriyordu. Seluklu as kerleri tarafndan kuatlan ehirler arasnda Mardin de vard. Bu arada Siirt ve Erzen ehirleri uzun sre direnemeyerek Trk kuvvetlerine teslim oldular. Bu durumda M e r v a n o l u M a n s u r , lkesinin artk elden kmak zere oldu unu anlam, bunu nlemek iin harekete geme gereini duymutu. Nitekim o, veziri E b S l i m i Meyyafarikn'de yerine vekil olarak braktktan sonra e hir ilerigelenleri, emrler ve kabile reislerini yanna alarak deerli hediyeler ile sfahana gitti. M a n s u r sfahanda Seluklu emirleri ve vezir N i z a m l m l k ile grp getirdii hediyelerin bir ksmn onlara vermesine ramen bir trl sultan tarafndan huzura kabul edilmedi. Onun aresiz kalarak bavurduu son kii, sultann ei T e r k e n H a t u n idi. Sultan M e l i k a h , bu durumda Yal nz Meyyafarikn ehrinin ona brakabileceini, lkesinin teki ksmlarnn Sel uklu ynetimine gemesi gerektii, ayet bunu kabul ediyorsa F a h r u d d e v l e ye emir gndereceini bildirdi. M e r v a n o l u , bu durumda nce veziri E b S 1 i m ile mektuplat ve vezirin, kn yaklamakta olduu ve Seluklu askerleri nin yiyecek sknts karsnda kendi blgelerine ekileceini, ayrca kalelerin salam olmas nedeniyle uzun sre dayanabileceklerini bildirmesi zerine, sul tan M e l i k a h a olumsuz cevap verdi. Bylece o, vezirinin tavsiyesiyle kendisi ni emirlikten yoksun brakacak bir yolu semiti. Bu olaylar cereyan ederken Diyarbakr kuatmas da devam etmekte idi. Sel
uklu kuvvetleri ehrin etrafndaki ba ve bostanlar tahrip ettiler. Bylece ehir
daha fazla yiyecek sknts ekmeye balad. Ayrca bu srada ehri bir Hristi yan asker vali ynetiyordu. ehirdeki Hristiyan halk da evlerinde yiyecek depo lamlar ve yiyecek sknts eken Mslmanlara bunlar yksek fiyatla satmaya balamlard. Bu yzden Mslmanlar ile Hristiyanlar arasnda dmanlk ve atmalar balad. ehir valisi bu durumu kontrol altna alm, ayrca Mslman halk da cezalandrmt. Diyarbakrn Mslman halk, valinin bu tutumu ve alk tehlikesi sebebiyle teslim olmaya karar verdiler. Nitekim bir frsattan yarar lanan kalabalk bir halk topluluu E b u l - H a s a n adnda bir kylnn yneti minde harekete geerek sur kaplarndan birini atlar ve Seluklu askerlerinin ehre girmesini saladlar. Bylece Diyarbakr Seluklularn eline geti (Mays 1085). Bu srada Meyyafarikni kuatmakta bulunan F a h r u d d e v l e , durumu haber alnca sratle Diyarbakra gelerek ehirde af iln etti, halka iyi dafrand. Ayrca dardan yiyecek getirterek uzun sre sknt ekmi olan halka dattrd. O, daha sonra Diyarbakr ynetimini olu Z a i m d d e v l e ye brakarak tek rar Meyyafarikn kuatmasna dnd. M e r v a n o l u M a n s u r ise lkesine ye niden sahip olmaktan midini kesmiyordu. Sultan M e l i k a h ise bu srada Horasanda isyan eden kardei T e k i ile megul idi. M a n s u r , huzura kabil
104
mek iin Horasana sultann kararghna kadar gitti ise de baarl olamad. M e 1 i k a h , ona yine sadece Meyyafarikn i neriyordu. B ir sre sonra Fa h r u d d e v l e emr A l t u n t a k Meyyafarikn kuatmasnda brakarak Bitlis ve Ahlat ehirlerini almak iin harekete geti. O, beraberinde emr S a n d a k , D i 1 m a o l u M e h m e t ve teki emrler olduu halde, Bitlise geldi ve burasm ko layca ald. Daha sonra bu Seluklu kuvvetleri, Ahlat nne gelerek kuatt ve ksa sre iinde bu ehri de ele geirdi. F a h r u d d e v l e , Ahlat Van gl civarnda ki ehir ve kaleler ile emr S a n d a k a, Bitlis ve yresini D i l m a o l u M e h m e t e kta ettikten sonra Meyyafarikne dnd. Ayrca o, Diyarbakr, Siirt, Erzen, Bitlis, Ahlat ve Hasankeyf ehirlerinin Seluklularn eline getiini sultan M e 1i k a h a bildirdi. M e r v a n o l u M a n s u r d a bu durumu renince, sulta nn nerisini kabulden baka aresi kalmamt. Ancak ona artk vaktin gemi olduu sylendi. M a n s u r , buna ramen belki bir ey elde edebilecei midiyle beklemi ve sultan ile birlikte sfahana dnmt.
Diyarbakrn ele gemesine ramen, Meyyafarikn direnmekte devam ediyordu.
Bunun sebebi, kuatmay yneten A l t u n t a k n lmyle ortaya kt: A 11 u n t a k n ehirdekilerden para ve hediyeler ald iin kuatmay uzatt anlal mt. Daha sonra Hsn Keyf (Hasankeyf) da bulunan G e v h e r y i n , nemli kuvvetlerle Meyyafarikn nne gelerek kuatmay iddetlendirdi. Gerek Seluk lu okularnn baarl atlar, gerekse mancnklar ile surlarn dvlmesi, etki sini gstermekte gecikmedi. Surlardan bir ksm ykld. Seluklu kuvvetleri b ykk surlardan girmeyi baardlar. (30 Austos 1085). U gn sren arpmalar sonunda Seluklu kuvvetleri btn burlar zabt ettiler. Savunmann artk fayda vermediini gren ehir halk aman diledi. Bu durumda emr G e v h e r y i n der hal sava durdurttu. F a h r u d d e v l e ise Meyyafarikine girerek burada genel af iln etti, ayrca i kaleyi de teslim ald (Eyll 1085). O, daha sonra Mervanoullar ailesinin deerli eyalarn ve hzinesini olu Z a i m d d e v l e ile sfa hana gndererek sultana takdim ettirdi. Mervanoullar bakenti Meyyafariknin alnmasndan sonra hl direnen teki ehir ve kalelerin alnmas, daha abuk gerekleti. Emr M n c k B r i Mardini teslim ald. Emr k r m ise 'Ceziret- Ibn mer (Cizre)i kuatyordu. Bu ehrin ilerigelenlerinden Ben Vehban ailesinin surlardaki kk bir kapy amalaryla Trk askerleri buray da ele geirdi. Bylece Byk Seluklu Devleti, Gney-dou Anadolu blgesine h kim oldu. Bu blgenin eitli ehir ve kaleleri Seluklu emirlerine kta edildi. On larn maiyyetlerindeki Trkmen boy ve oymaklar da bu beylere kta edilen yerlerin da ve ovalarnda yaylak ve klak oluturdular. Ancak direnmeden teslim olmu baz kaleler ise eski sahiplerinin, hatt Mervanoullar ailesine mensup kiilerin ynetimlerine braklmt. Bu arada Siverek kalesini B o u s a adndaki bir Er meni ynetiyordu. O, evrenin Trkler tarafndan ele geirildiini grd za man srann bir gn kendisine de geleceini anlam olmaldr. B o u s a , nce Badatda Mslmanl kabul, sonra da sfahana sultan M e l i k a h m huzu runa giderek itaat etti. Siverek iin emrlik menuru alarak geri dnd. Onun sllesi Mslman bir emr ailesi olarak bir yzyldan fazla orada hkm srd.
105
Diyarbakr blgesinin fethinden sonra F a h r u d d e v l e , beraberinde emr
S a d d d e v l e G e v h e r y i n olduu halde, nce Badata, sonra da sfahana sultann huzuruna giderek M e l i k a h a deerli hediyeler sundu ve blgenin du rumu hakknda aklamalarda bulundu. O, sultandan Diyarbakr blgesi iin tekrar Eylet Genel Valilii menuru alarak Meyyafarikne geri dnd. Bu srada M e r v a n o l u M a n s u r d a hl sfahanda bulunuyor ve Diyarbakr blgesinin ge ri verilecei midiyle bekliyordu. Nihayet sultan tarafndan ona Badat yaknlarnda bulunan ve yllk geliri 30 bin altn olan Harbi kasabas kta edil mi, M a n s u r da oraya gitmeye m ecbur olmutu. F a h r u d d e v l e ise Diyarba kr blgesini bir sre daha ynetti. Ancak onun Mervanoullar hzinelerinden daha sonra ele geirdiklerinin olu A r n i d d d e v l e v e Badata gnderdiinin duyulmas zerine sultan M e l i k a h tarafndan grevinden azledildi (1086/1087).
e ref d d ev le M slim 'in d urum u
Sultan M e l i k a h , Diyarbakr blgesinde Mervanoullar na yardma gel mesi ve Seluklu ordusuna kar asker harekta girimesi sebebiyle halas S a f i y e H a t u n un kocas olmasna ramen e r e f d d e v l e M s l i m e kzmt. Bu bakmdan sultan, Ukayloullarnm Musul ubesini ortadan kaldrmaya karar vererek e r e f d d e v l e nin ynetimindeki Musul, Cezire, Haleb ve evresinin ynetimini F a h r u d d e v l e nin olu A m i d d d e v l e y e kta etti (1084). Ba dat hnesi K a s m d d e v l e A k s u n g u r v e hcib H u m a r t e k i n e F a h r u d d e v l e ile birlemeleri em redildi. Ayrca M e l i k a h , maiyyetindeki Trkmenler ile Sincarda bulunan ve sfahana huzuruna gelmek isteyen A r t u k B e y e d e b u orduya katlmasn buyurdu. A r t u k B e y , bu buyruk ze rine Musula giderek henz oraya ulaan A m i d d d e v l e i l e birleti. Bu Seluklu ordusu, Musulu kuatt. ok gemeden M e l i k a h da bu harekta katld ve Musula bal Bevazic yresinde ordugh kurdu. Muhtemelen bu srada kardei T e k i in Horasanda yeniden isyana balamas sultann davrann deitirme sine sebep oldu. Nitekim M e l i k a h , e r e f d d e v l e M s l i m e vezir N i z a m l m l k araclyla bir mektup gndererek sultann katna gelip af dilemesini istedi. Sultan ayrca N i z a m l m l k n olu M e y y i d l m l k e r e f d d e v l e nin bulunduu Rahbe ehrine gnderdi ve kendi sine dokunulmayaca hususunda gvence verdi. Bu srada son derecede mitsiz ve skk durumda bulunan e r e f d d e v l e iin bu gvence sultandan hi bek lemedii bir davrant. O, derhal b or para bularak deerli hediyeler satn ald ve Bezavicde sultann huzuruna karak af diledi. Bu hediyeler arasnda, Diyar bakr kuatmas srasnda kaarken onun hayatn kurtaran B e r adndaki kymetli at da bulunuyordu. Sultan M e l i k a h , onu affetti ve eski ynetimin deki yerleri tekrar ona verdi (Kasm 1084). S l e y m a n a h m Antakyay feth etmesi ve kendi ynetimi altndaki l keleri tehdit eder bir duruma gelmesi e r e f d d e v l e M s l i m i areler ara maya evketti. nk o, tek bana S l e y m a n a h ile mcadele edemeyeceini
106
anlam, bu bakmdan bir mttefik aramaya balamt. O, bu amala A r t u k B e y 1e bavurdu. A r t u k B e y ise, Diyarbakr nndeki davran nede niyle, M e l i k a h ile arasnn bir daha dzelmeyeceini hissederek sultann hizmetinden ayrlmaya karar verdi ve emri altndaki Trkmenlerle Suriye meliki T u t u ' a katld(1085 balar). T u t u ise onu Kuds valiliine tayin etti. A r t u k B e y , M e l i k a h a krgnl nedeniyle e r e f d d e v l e M s l i m in nerisini kabul ile onunla birlemeye karar verdi. Her ikisi arasnda bir antlama yapld. Buna gre, 1 e r e f d d e v l e de A r t u k B e y gibi sultan M e l i k a h a tbi olmak tan vazgeecek. 2 T u t u Byk Sultan tannacak. 3 Snn Abbas Halifesiyle iliki kesilerek i Fatm Halfesine balanalacakt. Bylece M srdaki Fatm halifesinin de katld ve Byk Seluklu Devleti aley hine bir ittifak olumak zere idi. A r t u k B e y ve e r e f d d e v l e , bu duru mu T u t u a aklamlar, ayrca e r e f d d e v l e nin amcas M u k b i l b i n B e d r a n Msr a gndererek Fafmierden de asker yardm istemilerdi. Fatmler bu neriyi olumlu karladklar gibi, grmelerde bu lunmak zere, bir eli heyetini M u k b i 1 ile birlikte Dmaka gndermilerdi. Burada nce T u t u ile grmelerde bulunuldu, uygulanacak kararlar almak zere A r t u k B e y ve e r e f d d e v l e nin arlmas kararlatrld. Ancak bu srada e r e f d d e v l e M s l i m , S l e y m a n a h i l e yapt sava ve hayatn kaybetmiti (20 Haziran 1085). Bu durumda muhtemelen szkonusu itti fakn gereklemeyeceini anlayan A r t u k B e y de Dmaka gitmemitir.
H aleb'e hkim iyet m cadelesi
Anadolu fatihi S l e y m a n a h , e r e f d d e v l e yi malup ettikten son ra Haleb zerine yryp kuatmaya balad (Haziran/Temmuz 1085). Bu srada ehir erif el-Huteyt lakapl Eb A l i H a a n n, kale i s e e r e f d d e v l e nin amcas S a l i m b i n M a l i k in ynetiminde idi. S l e y m a n a h , Halebi 31 Temmuz gnne kadar kuatt, fakat e l - H u t e y t nin ehri sultan M e l i k a h n onayn aldktan sonra teslim edeceini bildirmesi zerine kuat madan vazgemiti. Bundan sonra e l - H u t e y t ve S a l i m b i n M a l i k , sultan M e l i k a h a bir mektupla durumu arzederek, Halebi kendisine teslim ede ceklerini, bu bakmdan buraya gelmesinin gerekli olduunu, aksi takdirde S l e y n a n a h ehirden uzaklatracak bir kuvvetin gnderilmesini istemilerdi. S l e y m a n a h , Nisan/Mays 1086 tarihinde Halebi ikinci kez kuatmaya ba lamasna ramen M e l i k a h dan yardm hususunda herhangi bir hareket g rlmemiti. e r i f e l - H u t e y t bu kez melik T u t u dan Halebi teslim almasn istedi. T u t u , bu neriyi memnuniyetle kabul ederek hemen harekete geti. Onun yannda A r t u k B e y de bulunmaktayd. te yandan A r t u k B e y
107
ise daha nce sultan M e l i k a h n gnderdii hilat, bir at, ferman ve be bin altn paray kabul etmemiti. Onun Diyarbakr nndeki olaylar nedeniyle sul tan ile aras akt. Ayrca A r t u k B e y , gerekli ilgiyi grmediini dnerek sultana kskn idi. Ancak M e l i k a h da onun hareketlerini kontrol altnda tut mak ve gerektiinde cezalandrmak iin Diyarbakr ve Elcezirede bulunan b yk emirden S a d d d e v l e G e v h e r y i n , K a r a t e k i n v e A n u t e k i n i grevlendirdi. Bu emrler, A r t u k B e y e birleme nerisinde bulundularsa da o, Haleb'e gidip S l e y m a n a h n sultana ait memleketleri yok etmesine im kn vermeyeceini bildirmiti. Bylece A r t u k B e y i n S l e y m a n a h i l e de a&>;n;i gergin ve dmanca olduu anlalyor. ok gemeden T u t u ile S 1 e y ; a n a h komutalarnda bulunan iki Trk ordusu Haleb'e mil kadar uzak lktaki Ayn.u Seylen yresinde karlatlar. A r t u k B e y in T u t u ordusunu ustaca ynetimi ve askerleri canla bala savaa tevik etmesi, S l e y m a n a h 5n kesin bir yenilgiye uramasna sebep oldu. S l e y m a n a h , bu yenilginin verdii zntyle ban kalbine saplayarak intihar etti (4 Haziran 1086). Me lik T u t u , bu galibiyetten sonra Halebi teslim almak iin hemen harekete geti v e e l - H u t e y t den ehrin kendisini teslimini istedi. Ancak e l - H u t e y t , ona verdii szden vazgemi, sultan M e l i k a h n Halebe geldiini ileri srerek ehri T u t u a teslim etmemiti. O, bylece S l e y m a n a h a uygulad si yas oyunu imdi de T u t u a oynamak istiyordu. T u t u , e l - H u t e y t nin
Halebi teslim etmeyeceini anlad zaman, ehri kuatp bask altnda tutmaya
balad. Nihayet ehir burlarndan birini savunan I b n r - R v adl ahs, da ha nceden e l - H u t e y t ile aras ak olduundan, T u t u a yardm yele mi, bylece ehir Seluklularn eline gemiti(ll Temmuz 1086). ehrin dmesine ramen i kale kumandan S a l i m b i n M a l i k , e r e f d d e v l e nin Bu kaleyi sultan M e l i k a h dan baka kimseye teslim etme eklindeki vasiyetine uyarak direnmeye devam etti. T u t u , onyedi gn i kaleyi kuatt ise de baarl olamad. Ayrca o, sultan M e l i k a h n Halebe geldiini haber ald zaman, kuatmay brakarak buradan ayrld ve Dmaka yneldi.
Sultan M elikah n Kuzey-Suriye seferi
e r i f e l - H u t e y t , Halebe hkim olmak iin kan olaylar nedeniyle sul tan M e l i k a h a bavurup ehri kendisine teslim edeceini bildirmiti. Sultan, Kuzey-Suriyede ortaya kan bu huzursuzluu ortadan kaldrmak amacyla bu bl geye yapaca bir sefer iin hazrlklara balad. Bir rivayete gre, sultan, bu ha zrlklar ile megul iken, S l e y m a n a h m elisi sfahana gelerek sultandan Antakya ve Haleb ynetiminin kendisine verilmesini istemiti. M e 1 i k a h da bu istei kabul etti. S l e y m a n a h ve sultann elisi beraberce Antakyaya ynel di. Ancak S l e y m a n a h m T u t u l a giritii sava ve hayatn kaybettii haberinin renilmesiyle eliler geri dnerek durumu sultana bildirdiler. S 1 e y m a n a h n lmne ok zlen sultan, T u t u a gnderdii sert bir mektup la bu durumu anlatmt. Nihayet M e l i k a h , beraberinde P o r s u k , B o z a n
108
v e K a s i m d d e v l e A k s u n g u r gibi byk emirler olduu halde, sfahan' dan Halebe doru hareket etti (Eyll/Ekim 1086). Sultan, bu yolculuk srasnda nce Musula geldi, sonra Harrana giderek burasn ve evredeki baz yerleri e r e f d d e v l e M s 1 i m i olu E b A b d u l l a h M u h a m m e d e kta et ti ve kzkardei Z l e y h a H a t u n u onunla evlendirdi.
Seluklu kuvvetleri, 30 Nisan 1085de Diyarbakr ve evresini ele geirdikle
ri zaman, bu fetih olay belki d e P h i l a r e t o s iin bir uyar oldu. O, muhteme len srann kendisine geldiini anlayarak bar istemek iin sultan M e l i k a h a yeniden itaat arzna karar verdi. P h i l a r e t o s , sultann huzuruna giderken P a r a k a rn a o s adl bir Bizansly Urfada yerine vekil brakt. O, beraberine ok miktarda altn, gm, soylu atlar ve gzel giysiler alarak rana sultan M e l i k a h n yanma gitti. P h i l a r e t o s un ayrlmasndan sonra zalimlii yznden kendisinden nefret eden halk, onun yokluunu frsat bilerek olu B a r s a m a n derliinde ayakland. B a r s a m a , P a r a k a m a n o s u ldrm, Urfalav da onu ehrin hkimi atamlard. te yandan sultan, Ekim/Kasm 1086da Musul dan ayrldktan sonra Urfa halkndan bir heyet gelerek ehri kendisine teslim ede ceklerini bildirdiler. Sultan M e l i k a h , onlara temsilci olarak bir Amd gnderdi. Ancak daha sonra bu Amd, kt davranlaryla ve mallarna el koyarak Urfa halknn isyanna sebep oldu. Halk ehri sultana teslim eden Ermeniler ile hneyi birlikte tutukladlar ve Amdi de ehirden dar kardlar. Sultan M e l i k a h , bu durumu rendiinde emr B o z a n byk bir kuvvetle Urfanin fethine gn derdi. Emr B o z a n , ehri ay sk bir ekilde kuatt. Bu iddetli kuatma s rasnda dardan yardm alamayan halk, aresiz kalm ve ehrin hkimi B a r s a m a ya isyan etmiti. B a r s a m a , tehlikeden kurtulmak iin B o z a n a snmaya karar verdi ve kendisini surlardan aa att, ar bir ekilde yaralan dktan birka gn sonra da ld. Nihayet I b n K u d m a adnda bir Hristiyan tccar ehri B o z a n a teslim etti (Mart/Nisan 1087). Artk Urfa Trk hkimiyeti altna girmiti. Ancak ehirdeki baz kiilerin dedikodu ve iftiras sebebiyle B o z a n , kendisine kar ktklarn sand oniki zengin ve yksek mevkii sahibi kimseyi ldrtt. te yandan sultan M e l i k a h , Urfanin durumunu rendi inde huzuruna kan P h i l a r e t o s a yz vermemiti. Artk hibir midi kal mayan P h i l a r e t o s iin belki de tek kurtulu yolu vard, o da Islm dinini kabul etmekti: nitekim o, Mslman olarak durumunu kurtard ve sultan, Maram y netimini ona verdi. M e l i k a h , ayrca baarsndan dolay emr B o z a n Ur fa valiliine atad. Bylece Urfada bir sre iin Trk hkimiyeti dnemi balad. Emr B o z a n , ehrin ynetimini S l r H u l u h adl bir kumandana verdi; ay rca 400 yl nce Islm fethinin balangc srasnda yaptrlan camiye bir minare ina ettirdi. Sultan M e l i k a h , Kuzey-Suriye seferinde Harrandan sonra Frat kenarn da ve yollarn kesime noktasnda yer alan Cber kalesine yneldi. Burasn bir gece, bir gndz kuatarak ksa zamanda elegeirdi. Kale hkimi K u e y r ailesi yolkesicilik yaptklar iin ldrld. Sultan, nemli merkezlerden biri olan Men-
109
bici de aldktan sonra sra artk Halebe gelmiti. M e l i k a h , o ynde ilerler ken, T u t u bu durumu renmi ve i kaleyi kuatmaktan vazgeerek beraberinde A r t u k B e y olduu halde, Dm aka ynelmiti. te bu srada A r t u k B e y , T u t u u sultan M e l i k a h a kar savaa tevik etme cesaretini gstererek ona, Sultan buraya ulat zaman derhal saldrya geelim, nk onun asker ve binek hayvanlar uzaklardan gelmeleri nedeniyle ok yorgun d mt. Bu bakmdan onlarn bize kar koyacak gleri yoktur. Eer biz, bunu yapacak olursak baar ve zafer kesinlikle bizim olacaktr demiti. Ancak T u t u , Ben, glgesine sndm kardeimin eref ve kudretine zarar vermek is temem. Byle bir hareket, her eyden nce beni kk drr ve zayflatr cevabyla onun bu nerisini yerinde bulmam ve Dmak ynnde yoluna devam etmiti. te yandan sultan M e l i k a h , Haleb nlerine geldii zaman, bata i kale kumandan S a l i m b i n M a l i k olmak zere, ehrin ilerigelenleri tarafn dan karland ve kendisine itaat arz edildi. M e l i k a h , beraberindekilerle Haleb ehrini ve i kalesini teslim ald (3 Aralk 1086). Sultan M e l i k a h , kaleyi hi kimseye vermeyip kendisine teslim ettii iin S a l i m b i n M a l i k e teekkr etti ve ona Cber kalesi ile baz ileleri dirlik olarak verdi. Ancak baka bir rivyete gre S a l i m nce, kaleyi teslim etmek istememiti. Bunun zerine sultan btn askerlerini ayn anda kaleye ok atmalarn, askerlerin att oklarn oklu undan neredeyse gne grnmez oldu. Bylece sultan Cber kalesini vermek zere onu rz etmiti.
Sultan M e l i k a h , Halebi teslim aldktan sonra ehrin ynetimi iin baz atamalar yapt. Buna gre maiyetinde drt bin atl bulunan A k s u n g u r Haleb hneliine, N u h e t - T r k de kale kumandanlna atandlar (1087 yl ba lar). Bu srada e l - H u t e y t d e sultann huzuruna gelerek sadakatini tekrarla d ve Haleb'deki eski grevine dnmesine izin verilmesini istedi. Ancak halk, kendilerine yapt eziyet ve kt davranlar sebebiyle e l - H u t e y t den bk mt, bu bakmdan sultandan onun tekrar ayn greve getirilmesini istemediler. Sultan da e l - H u t e y t yi Diyarbakrda oturmaya m ecbur etti. Neticede e l H u t e y t bu ehirde ok fakir dt ve bir para ekmee muhta bir halde ld. Bylece o, yapt hileler ile Trk ordularn kar karya getirmenin, S l e y m a n a h n gereksiz yere lmne sebep olmann ve Haleblilere yapt kt lklerin cezasn ekmi oldu. M e l i k a h , Halebde bulunduu srada, bata kardei T u t u olmak ze re, Suriyedeki btn Arap emrleri huzuruna gelerek ona itaatlarm bildirdiler. T u t u , aabeyine eliler gndererek bu grevi yerine getirdiinde, imdi sa hip olduu ktamda kalmasnn m, yoksa kendisi iin gvenceli olabilecek baka bir yere gitmesini m i? uygun olacan sormak gereini duymutu. M e l i k a h ise sahip olduu eski ktamda brakmak suretiyle onun gnln ho tutmutu. By lece, S l e y m a n a h m lmyle iki karde arasnda meydana gelen gerginlik de ortadan kalkyordu. eyzer emri N a s r b i n A l i de zel bir eliyle sultana haber gnderip itaatini bildirenlerden birisiydi. O, eyzer, Lzkiye, Kefertb ve
110
Efamiye ehirlerini sultan M e 1 i k a h a teslim etti. Sultan, bu durumda onunla bar yapmay kabul ederek zerine yrmekten vazgeti ve sadece eyzer"'i y netiminde brakt. Humus emri H a l e f b i n M l i b d e bir at ve deerli hedi yelerle sultann huzuruna gelerek itaatini bildirdi. M e l i k a h , onu Humus emri brakmsa da, bundan byle T u t u a asker yardm yapmamasn emretmiti. Babas B a h a d d e v l e nin lmyle yeni Hille emri olan S e y f d d e v l e a d a k a da Halebe gelerek sultana itaat eden yneticilerden idi. M e l i k a h , ona da babasna ait yerleri verdi.
Sultan M e l i k a h , bundan sonra S l e y m a n a h tarafndan fethedilmi olan Antakyaya gitti. Bu ehirde bulunan S l e y m a n a h n veziri H a a n b . T a h i r sultan karlayarak itaatini bildirdi ve yannda bulunan S 1e y m a n a h n ocuklar iin aman ald. M e l i k a h , Antakya ya girdikten sonra beraberindeki emirlerden Y a s y a n bir miktar askerle ehrin hneliine atamt. Ayrca vezir H a s a n da Divan ilerini ynetmekle grevlendiriliyordu. Sultan, bundan sonra Samandana kadar giderek Akdeniz kysna ulat. M e l i k a h , burada denizi grp hkimiyet sahasnn babas A l p A r s l a n nkinden ok daha genilemi olduundan dolay T a n r ya kretti. O, daha sonra bu heyecanla atn Akdenizin sularna srerek klcn kez denizin iine dal drd ve ite T a n r , Dou-Denizinden Bat-Denizine kadar olan yerlerin h kimiyetini bana verdi dedi. M e l i k a h , daha sonra namaz klp inayetinden dolay T a n r ya kretti. Sultan, adamlarna denizden kum almalarn emretti ve bunun, daha sonraki bir tarihte Merv de bulunan babas A l p A r s l a n m me zarna gtrp zerine serpti ve Ey babam A l p A r s l a n , sana mjdeler ol sun, henz bir ocuk olarak brakm olduun olun, dnyay batan baa fethetti dedi. O, bylece grevini yerine getiren bir hkmdar olarak duygularn ifade etmitir. Sultan M e l i k a h , Samanda ndan sonra Antakyaya geldi, S l e y m a n a h n ei ve ocuklarn yanna alarak Halebe dnd M e l i k a h , Ramazan Bayramn (Ocak 1087) Halebde geirdikten sonra Abbas Halifeliinin merke zi Badata gitti. Sonu olarak bir sredir Kuzey-Suriyede ortaya kan kargaa ve buhrana sultan M e l i k a h m yerinde mdahale etmesiyle blge ynetimi, dorudan Byk Seluklu Devletine balanm oldu. Ayrca Suriye Seluklu me liki T u t u un faaliyetleri de kontrol altna alnyordu.
Sultan M elikah n B adat'a gidii
Sultan, Badata yaklat zaman nce bu ehrin batsnda bulunan ve yaya olarak iki buuk saat sren Akarkf denilen yere ulat. Burada halifenin veziri Z a h i r e d d i n E b c a , askerler ve halk, sultan karlayp sayg gsterdi ler. Halife M u k t e d i B i e m r i l l a h da M e l i k a h a teki sultanlara olan saygdan fazlasn gsteriyor, sultan ve adamlarna bol miktarda yiyecek ve iecek gnderi yordu. Halife ayrca burada sultana bir len verdi. Bu len iin iki bin koyun kesildi. Sultan, yemekten kalktktan sonra btn halk sofrada geri kalanlardan
111
yararland. Vezir E b c a , sultana halifeden selam ve sayg getirerek deer li talardan yaplm bir tebih sundu. Nihayet sultan, 12 Mart 1087 gn Akark f dan ayrlarak Badata girdi. Bu, M e l i k a h m Badat' ilk ziyareti idi. Btn halk gen-ihtiyar, kadn ve ocuk sultan grmek iin yollara km, so kaklar insan dolmutu. Her tarafta halk, sultan vp dua ediyorlard. Sultan, herkese selm vererek yoluna devam etti ve Hilafet Sarayna (Drul-Hilfe) indi. Bu srada vezir N i z a m l m l k , otan kendi askeri ile ehrin dna kurdu. N i z a m l m l k byle yapnca onu gren kumandan ve askerlerden hibirisi ehirdeki evlerde konaklamad. Askerler, Badat dnda adrda oturunca, e hir halk rahatlad. Halktan eziyet ve bask gren bir kimse olursa derhal sultana ikyet ederdi. Sultan, ikayetilerin durumuna gre bu skntlar ortadan kald rr, halk himaye ederdi. Badatda hibir sultan askerini bu ekilde disiplinle zabt etmemiti. Badat halk, sultan geldii zaman fiyatlarn pahalanmasndan korkarak yiyecek depolayp saklamlard. Askerler eitli yerlere dalnca, kt lk olmad gibi, her yerden yiyecek gelmi, beklenenin aksine fiyatlarda ucuz luk olmutu. Sultan M e l i k a h , Badata geliinin nc gn ata binerek evgan ve top (krre) oynad. Halife M u k t e d i , Sultana soylu Arap atlar gn derdi. Bylece her iki devlet adam arasnda samimiyet olutu; sultan da halifeye birok hediyeler gndererek karlk verdi. Sultan ve N i z a m l m l k , 23 Mart Sal gn Kfeye gittiler ve burada H z . A l i ile H z . H s e y i n in trbeleri ni ziyaret ederek sadakalar baladlar. Avlanmay ok seven M e l i k a h , le girip burada ceylan vesair birok vahi hayvan avlad. Bazlar, sultann avland geyik saysn drt bin, bazlar ise on bin olarak hikye etmilerdi. Sultan, K f e civarndaki Sub denilen yerde bu hayvanlarn boynuzlarndan bir iaret kulesi (Minaret l-Kurn) yaplmasn emretti ve daha sonra Badata dnd. te yan dan 15 Mart 1087 gn halifenin annesi ve halas da sultann ei T e r k e n H a t u n a hogeldiniz demek iin geldiler. T e r k e n H a t u n da onlara hrmet edip, ikramda bulundu. Nihayet halife M u k t e d i , Z a f e r adl bir hizmetkrn sul tana gndererek tanmak iin huzuruna davet etti (24 Nisan). M e l i k a h , bu srada ehir dnda idi. Gemiye binerek nehir yolu ile hareket etti. nnde byk saltanat sanca bulunan sultann bindii gemi, Dicle nehri zerinde sey rederken kylardaki halk sevin gsterilerinde bulunuyordu. Gemi Bb lGarabete ulatnda karaya kld, burada halifenin gnderdii ata binen sul tan M e l i k a h , halifelik sarayna gitti. M e l i k a h , kendisini karlayan hali fenin yannda ayakta durdu. Halife, sultana oturmasn teklif etti ise de sultan, ekinerek ve tevazu gstererek oturmad. Fakat halifenin srar ve ill oturacaksn diye yemin etmesi zerine sultan, zel surette hazrlanm olan e ref mevkiine oturdu. Vezir N i z a m l m l k de el kavuturarak onlarn kar snda ayakta durdu ve takdim trenini ynetti. O, huzura girerek yer pen her emre halifeyi gstererek Bu Emrlmminndir diyor, sonra halifeye hitap ede rek Bu filndr, u kadar askeri var, vilyeti ve ktalar unlardr diyerek emrleri takdim ediyordu. Bylece halifeye 40 emr takdim edildi. Bu takdim edilenler ara snda sultann days A y t e k i n de vard. Bundan sonra halife emretti, sultana
112
kymetli ve ipekten yaplm eitli (yedi tane) hilatler giydirdiler, bana elmas bir tac koydular, boynuna gerdanlk, kollarna iki altn bilezik ve beline mcev her kemer kuattlar. Ayrca halifenin emriyle sultana Dounun ve Batnin hkmdar almeti olarak iki kl kuatld, hilatler verildikten sonra halife nin veziri u konumay yapt: E y C e l l e d d i n ! T a n r nin aziz ve erif imamlk iin semi, Islm toplumunu kendisine tevdi etmi, din ve millet iin halife tayin etmi olduu Efendi miz, emaneti senin katna koydu ve ihsan yeri olarak seni seti. T a n r nin dmanlarna kar kuvvetli olman iin, sana, iki kl kuatt. teye beriye ge zip, dman lkelerini dolar ve onlarn boyunlarn edirirsin: halkn ii hak knda kusur etmez, belki onun iin btn gayretini sarfedersin. Halifeye itaat etmekle her taraftan iyilikler sana ynelir, bereketler bulutlardan senin zerine yaar . Bu tren srasnda vezir N i z a m l m l k e v e konuklara da hilatler veril di. Bundan sonra sultan, halifenin elini pmek iin izin istedi, ancak halife buna msaade etmeyerek halifelik yzn sundu; M e l i k a h da perek yz ia de etti. Halife, ayrca sultana bayrak verdi. Bu bayraklar nceden kumandan lar tarafndan darya karld. Sonra sultan, halifeyi selmlayp saraydan ayrld. Bu olay srasnda M e l i k a h n hil arinin sa eteini emr G m t e k i n e 1 C a n d a r , sol eteini d e G e v h e r y i n tutuyordu. Sultan, dar ktnda ba etrafnda bizzat halife, altn ve gm paralar sat. Halk, sultann nnce ve ardnca gidiyor, Baarn ve kudretin ok olsun diye dua ediyorlard. Halife, M e l i k a h n konuk olarak kald saraya da altn bir taht kurdurmutu. Sul tan, buraya gittikten sonra halife, yeniden birok armaanlar gnderdi. N i z a m l m l k ise bu olaydan sonra Nizamiye Medresesine giderek orada hadis dinleyip Badat bilginleri ile konutu; hatt onlara baz hadisler okuyarak yaz drd. O, bilginlere ve fakihlere durumlarna gre hilatler ve mal datm, ar maanlar vermiti. N i z a m l m l k , medresenin ktphanesinde oturarak kitaplar da gzden geirmitir.
B adat'la dn
Seluklu veziri N i z a m l m l k , hilafetle saltanatn daim uzlama iinde bulunmasn, devlet siysetinin temeli saymt. O, her frsatta din reis ile siyas otorite olan sultan birbirine yaknlatrmaya almt. Nitekim sultan M e l i k a h ile halife M u k t e d i arasndaki akrabalk, N i z a m l m l k n abalar sonucunda gereklemi saylabilir. Halife M u k t e d i , veziri F a h r u d d e v l e b i n C h e y r i sfahanda bulunan sultan M e l i k a h a gndererek kz n kendine istemiti (1081/1082). Bu srada N i z a m l m l k , F a h r u d d e v l e ile beraber M e l i k a h n ei T e r k e n H a t u n un yanna gittiler, ik i vezir, T e r k e n H a t u n dan sultann M e h m e l e k adndaki kzn istediler. T e r k e n H a t u n Gazne sultan ile Karahanl hkmdar da kzm oullarna iste diler ve bunun iin 400 bin altn verdiler. Eer halife, bu miktar gnderirse o,
113
tekilerden daha layktr dedi. Bunun zerine merhum halife K a a i m B i e m r i 11 h m kars ve a r B e y in kz olan H a t i c e A r s l a n H a t u n , T e r k e n H a t u n a Halife ile evlenmesi, kznz iin iftihar vesilesi olacakt, stelik halifeden para istenmez dedi. Bu konumalar ve vezir N i z a m l m l k n srar ile T e r k e n H a t u n , yaplan teklifi kabul etti; ancak yine de mihrin (ba lk) 50 bin altn olmasn, ayrca halifenin kzndan baka bir kars ve cariyesinin olmamasn art kotu; bunlar kabul edildi. Sultan M e l i k a h da kzn vermeye raz oldu; daha sonrada F a h r u d d e v l e Badata dnd. Sultan M e l i k a h , Badatda iken kznn dn gnn kararlatrm, M e h m e l e k H a t u n u sfahandan Badata getirecek olan T e r k e n H a t u n a elik etmek zere de emr B o z a n ile G e v h e r y i n i grevlendirmiti. M e h m e l e k H a t u n un eyizi 130 deve ve 74 katr ile Isfahandan Badata Halifelik Sarayna nakledildi (Nisan 1087). Develer ve katrlarn zerine ipek rtler rtlm olup, hayvanlarn boyunlarnda altn ve gmten anlar ve ger danlklar vard. Bunlarn yklerinin ou altn ve gmten idi. Katrlarn alts nn zerinde 12 sandk vardr ki, bunlarn iindeki ziynet eyas, elbise ve mcevherata paha biilem ezdi. Kervann nnde takmlar eit eit mcevhe rat ile sslenmi, altn eerli 33 iyi cins at ve bunlarn nnde, zerinde pek ok altn bulunan byk bir beik vard. Bu eyizin nnde, bata G e v h e r y i n olmak zere, baz emrler bulunuyordu. Badat halk kafilenin zerine sa ola rak altn ve kymetli kumalar satlar. Halife ise vezir E b c a y T e r k e n H a t u n u karlamak zere gndermiti. Bu srada vezirin nnde 300 alay feneri ve bir o kadar da meale vard. Halife ayrca hadimlerinden Z a f e r ile birlikte esiz gzellikte bir mahajfe gnderdi. Vezir, T e r k e n H a t u n a Bakanmz Emrlmminn, T a n r emanetleri ehline teslim etmenizi buyuruyor diyerek gelinin saraya nakledilmesini istediini syledi. T e r k e n H a t u n da bu istei kabul etti. N i z a m l m l k ile Seluklu Devletinin ileri gelen ahsiyetle ri de bu dn alayna katldlar. Her birinin yannda ok sayda amdan ve me ale vard. Her snftan emrlerin eleri de ayr guruplar halinde bu trene katldlar. Ayrca bunlarn nnde de atllarn tad fenerler ve mealeler bu lunuyordu. Daha sonra M e h m e l e k H a t u n , zeri rtl ve ok sayda altn ve mcevherle sslenmi bir mahaffe iinde geldi. Bu mahaffenin etraf gz ka matrc binitlere binmi olan 200 Trk cariyesi ile evrilmiti. Gelin M e h m e l e k H a t u n , parlak ve muhteem bir alay ile Halifelik Saray na gitti. O gece Badatda dkkanlar ve evler donatlm, her taraf gndz gibi olmutu. Halk, sabaha kadar elenmi, Badatda benzeri grlmemi ve dillere destan bir gece yaanmt (8 Mays 1087). Ertesi gn halife, muhteem bir len dzenleyerek sultann emirlerini davet etti. Bu lende rivayete gre, 40 bin batman eker har canmt. Halife lene katlan btn emirlere ve ordudaki nemli ve nl ku mandanlara hilatler giydirdi. Ayrca T e r k e n H a t u n ile teki hatunlara da hilatler gnderildi. Bu muhteem dnn belki de en garip olay, sultann bu trene katlmamas olmutu. O, kz Badata geldikten sonra ava km ve ancak
114
dnden sonra geri dnmt. Sultan M e l i k a h , Mays aynn sonlarna do ru sfahana gitmek zere vezir N i z a m l m l k ile Badatdan ayrld. Vezir E b c a , onlar Nehrevana kadar uurlad. Sultan M e l i k a h n 1087 yl iinde T e r k e n H a t u n dan bir olu ol du, adn M a h m u t koydular. Yine bu yl iinde sultan, halifeye bir mektup gn dererek kendisinden sonra olu A h m e t adna hutbe okunmasn istedi(Kasm ay). Halife M u k t e d i de bu istei kabul etti. M e l i k a h dan sonra minber lerde A h m e t iin dua okundu. O Cuma gn hatibler zerine altnlar sald ve fakirlere para datld. Sultan, bylece A h m e t i veliaht iln ederek Ben den sonra sultan, olum A h m e t olsun demiti. Ancak sultan M e 1 i k a h m istei olmad. nk A h m e t , kendisinden daha nce Merv ehrinde ld(1088/1089). Halk, Badatda Hilfet Saraynda basal iin yedi gn otur du, hi kimse ata binmedi, kadnlar sokaklarda feryat ve figan ettiler.
Teki in isyanlar
M e l i k a h n kardei Te k i , Belh ve Toharistan blgesini ynetmekte idi. Sultan, bir ara Herat tarafna ynelmi ve akrabalarn ziyaret etmek istemiti. Bu srada melik Te k i de sultann huzuruna gelerek itaatini bildirdi. M e l i k al, ona balarda bulunarak hilt vermi, o da yeniden Belhe dnmt (1074/1075). Daha sonra sultan M e l i k a h , Rey ehrinde askerleri tefti etti ve bunlar arasnda phelendii Trk kyafetli 7 bin Ermeniyi ordudan ihra etti (Ocak 1081). Rivayete gre sultan, bu askerlerlerin ihracm emrettii zaman ve zir N i z a r a l m l k , Bunlarn askerlik dnda herhangi bir sanat ve meslek leri yoktu. Eer bunlar ordudan ihra edilecek olursa ilerinden birini seip ite sultan budur demelerinden emin olamayz. Bu takdirde onlarla uramak zorun da kalrz ve dediimiz cretin kat kat fazlasn onlar itaat altna almak iin sarf etmee mecbur oluruz dedi. Sultan, N i z a m l m l k n szn dinle mediine ancak isyan patlak verdiinde buna piman oldu. Bu Ermeniler de Busen (veya Venec)de bulunan T e k i in yanma gittiler. T e k i , ordudan ihra edilenlerin kendisine katlmasyla glendi. te bu olay muhtemelen Seluklu Dev leti nin bana gemek isteyen Te k i in isyanna sebep oldu (1081/1082). O, s ratle harekete geerek Mervi Rd, ahcan ve Tirmiz gibi ehirlere hkim oldu. Ayrca Te k i , bir an nce Niaburu elegeirerek Horasan blgesine de hkim olmak istiyordu. syan ile ilgili haberler sultan M e l i k a h a ulat zaman o, sratle hareket ederek T e k i den nce M abura girdi. T e k i , bu durumu renince ilerlemekten vazgeerek Tirmize kapand. M e l i k a h , kardeini bu e hirde kuatt. Te k i , sultana kar koyamayacan anlaynca elindeki tutsaklar serbest brakarak af dileinde bulundu, sonra da M e l i k a h m huzuruna gel di. Sultan, kardeini affederek Tirmizden ayrld. Sultan M e l i k a h , Musul blgesinde iken T e k i ikinci kez isyan etti(1084/1085). Te k i i bu isyana yanndaki adamlar tevik etti. O, bu teviklere uyarak harekete geti ve nce Mervi Rd ve Mervi ahcn gibi ehirleri zabtetti.
115
Serahs, M e s u t b i n Y h z e t - T r k m a n nin ynetiminde idi ve o, ken
di abasyla buray mstahkem bir hale getirmiti. T e k i ve adamlar, M e s u t u bu kalede kuattlar. Serahs kalesi, bu bask sonucunda dmek zere idi ki, bu srada N i z a m l m l k n Niaburda bulunan adamlar, N i z a m l m l k n yazsn taklit ederek M e s u t b i n Y h z a bir mektup gnderdiler. Bu mek tupta N i z a m l m l k n azndan, Bu mektubu u gn R eyde n yazyorum. Yarn sana doru geliyoruz, kaleyi muhafaza et. Falanca dman zerine bir gece baskn dzenleyeceiz yazlmt. Bunlar gvendikleri bir casusu ardlar ve bol miktarda para vererek T e k i in tarafna gnderdiler. Casus yakalanp Te k i in yanna gtrld, dvlp lmle tehdit edildii zaman mektubu karp onlara teslim etti. Kendisinin sultan ile N i z a m l m l k n yanndan ayrld n ve M e l i k a h n askerlerinin gelmekte olduunu syledi. T e k i ve adam lar, bu mektubu okuyup, casusun szlerine uyup hemen yola ktlar. Onlar adrlarn, hayvanlarn ve arlklarn orada brakarak (bir rivayete gre yaka rak) sratle Serahs nnden ayrldlar. T e k i , nce Merv e girmek istedi ise de ehir halk, kaplar kapatarak savatlar. Bunun zerine o, Venec kalesine ekil mek zorunda kald. Bu olaylar karsnda sultan, beraberinde A r t u k , B o z a n , P o r s u k , K u m a ve A y a z gibi Seluklu Devletinin ilerigelen emirleri ile Musuldan ayrlarak sratle harekete gemi, nce R eye, daha sonra da Niaburn ulamt (Bir rivyete gre, sultann kendisi M e s u t b i n Y h z a bu radan mektup yazmt). M e l i k a h , daha sonra T e k i i yakalamak iin ordusuyla ilerledi ve emr B o z a n komutasndaki sultann ncleri Serahs a gel di. Burada M e s u d b i n Y h z ile B o z a n ve P o r s u k un askerleri birleerek Te k i i izlediler. Nihayet T e k i , snm olduu Venec kalesinden zorla indirildi (2 Ekim 1085) ve gzlerine mil ekilerek Dmegndaki Fruzkh kalesi ne gnderildi, T e k i , lene kadar orada tutuklu kald. Bylece M e l i k a h , batdaki fetihleri srasnda isyan ederek kendisini engelleyen kardeini ortadan kaldryor ve daha rahat hareket etmek imkn buluyordu. M e l i k a h , T e k i in ynetimindeki ehirlere olu A h m e t i atad. Sultan M e l i k a h n rnek davranlarndan biri Te k i in birinci isyan srasnda grlyor. Sultan, isyan bastrmak zere giderken A l i b i n M u s a nn Tus daki trbesine urad ve ziyaret etti; trbeden knca N i z a m l m l k e, nasl dua ettin? diye sordu. O da T a n r nin seni muzaffer klmas iin dua ettim cevabn verdi. Sultan M e l i k a h ise bana gelince, ben yle dua etme dim, bilkis, T a n r m hangimiz Mslmanlar hakknda hayrl ve halk iin da ha yararl olacaksak onu muzaffer kl diye dua ettim dedi.
Sietande durum
Dandanakan savandan (1040) sonra Seluklu babular, ayn ay iinde Merv ehrinde toplanan Kurultayda nemli kararlar aldlar. Bu toplantda Seluklu lar , hkim olduklar ve ayrca ilerde elegeirmeyi tasarladklar lkeleri, eski Trk tresi gereince bltler. Bu blmeye gre Sistan blgesi, M u s a n a n
116
AL SEVM EH DOAN MERL
Ya b g u ' ya verilmiti; o, nce beraberindeki be bin atl ile Herat zabt ederek buraya yerlemiti. Ote yandan b r a h i m Y n a l n kardei E r t a , Kasm 1040da Sistana gitti. Burann hkimi Saffrilerden E b u l f a z l N a s r u itaat etmesiyle bu blge de Seluklulara baland. E r t a , Sistanda M u s a Y a b g u adna hutbe okuttu. M u s a Y a b g u , T u r u l B e y ldkten (1063) sonra taht mcadelesine kart ise de snd Herat kalesinde yakalanarak sultan A l p A r s l a n m huzuruna getirildi. A l p A r s l a n , amcasna iyi davranarak yannda al koydu. M u s a dan sonra olu K a r a A r s l a n B r i , Sistanda babas adna ynetimi ele ald. Bu srada E b u l f a z l , Seluklulara sadk kald, bu nedenle blgenin ynetimi, 1073deki lmne kadar, onun elinde kald. E b u l f a z l dan sonra yerine, olu B a h a d d e v l e T a h i r geti. Fakat ok gemeden Sistandaki teki asiller, B a h a d d e v l e ye kar ktlar. Bunlardan zellikle emr B e d r e d d i E b u l a b b a s , harekete geerek nce Uk kalesine gitti, sonra da Samuru alarak D ereke geldi (Mays 1075). Ancak E b Ta h i r , be bin askerle gelerek Derekte onu kuatt, iki taraf arasndaki bu mcadele, sekiz ay srm, fakat bir sonu vermemiti. Daha sonra iki taraf, sultan M e l i k a h n Hora sandaki emirlerinin araclyla aralarnda bir bar yaptlar. Bu bara ramen E b u l a b b a s m, hkimiyetini yaymak asndan yeniden harekete getii gr lyor. O, nce H a r b adndaki bir emri ldrd (Ocak 1087), sonra da Kh kale si hkimi s m a i l b i n E b r e m i i yakalayarak bu kaleye sahip oldu (Nisan 1087). ok gemeden ayn yl iinde Sistan n merkezi Zerenc civarnda bir yerleme bi rimi olan Berevenc hkimi E b C a f e r in lm, bu blgede yeni bir mcade le balatt. nk Berevencde hutbe, B a h a d d e v 1 e Ta h i r adna okunmutu. Ancak ksa bir sre sonra E b u l a b b a s , bununla da yetinmeyerek Zerenc eh rinde Ta h i r i kuatt. Bu kuatma srasnda birok savalar oldu ve yiyecek fi yatlarnda art grld. Nihayet E b u l a b b a s , baarl olamayacan anlayarak kuatmay kaldrd ve Berevence ekildi. E b u l a b b a s , bir sre burada yeni kuvvetlerle ordusunu takviye ederek tekrar Zerenc'i kuatt (ubat 1088). Sonu ta kale kumandan, kendisi ve yirmi adam iin Aman alarak kaleyi teslim etti. Bylece E b u l a b b a s , Zerence hkim oldu. Emr Ta h i r , gece gizlice kama ya alt ise de yakalanarak ldrld (3 Mart 1088). Bir sre sonra E b u l a b b a s , Sistan ile Kuhistan snrndaki Nih kalesine hkim olmak istedi. Bu kalenin yneticisi emr M e m u n , kuatmaya baaryla kar koydu. Sonunda iki taraf arasnda bir bar yapld (Ekim 1088). Bu srada M e l i k a h dan bir davet alan E b u l a b b a s , Seluklu sultann yanna gitti ve alt aydan fazla orada kald ve M e l i k a h dan emrlik ferman alarak Sistana dnd (Temmuz/Austos 1089). Ancak E b u l a b b a s n bu emrlii fazla srmemi, o ubat 1090da lmtr. E b u l a b b a s n lmden sonra emr B a h a d d e v l e H a l e f , emrlik ma kamna oturdu ve sultan M e l i k a h dan emrlik ferman almak zere Hora sana gitti. Ancak B a h a d d e v l e H a l e f , Karahanllara kar Semerkanta bir sefer dzenlemi olduundan muhtemelen sultan gremedi. Bu srada Sistanda. ise E b M a n s u r un emrlii iln edilmiti ve halk onu destekliyordu. B a h a -
117
d d e v l e H a l e f , Horasandan Berevence geri dnd, ik i taraf arasnda Berevencde yaplan mcadele sonunda bir bar yapld (26 ubat 1091). Bu anlamaya gre B a h a d d e v l e Berevencden Tabese gidecek, emr M a n s u r da sultana dnecekti. Ancak B a h a d d e v l e nin bu anlamaya uymad, onun tekrar Berevenc nne gelmesinden anlalyor. O, ayn zamanda Uk kalesi askerlerini ken di tarafna ekmiti. Emr M a n s u r un da ehrin nne gelmesiyle iki taraf arasnda iddetli savalar oldu. Sonuta B a h a d d e v l e bu savatan stn karak tekrar emrlii ele geirdi v e E b M a n s u r u ldrtt (Aralk 1091). Sistcmda emrlik mcadelesi bitmek bilm iyordu. Bu kez de emr M e y y e d , harekete geerek B a h a d d e v l e yi Zerenc de kuatt. B a h a d d e v l e onunla baa kamayacan anlayarak ehirden ayrlmak zorunda kald. Bylece emr lik M e y y e d e geti. te taraftan sultan M e l i k a h Kuhistandaki Ismailler ile mcadele iin emr K z l S a r g grevlendirmiti. K z l S a r g m yar dmyla B a h a d d e v l e , Mminbd nahiyelerinden biri olan D ere hisarn ku att. Bunlar, sultan M e l i k a h m lmne kadar Ismiller ile mcadele ettiler. Bu sralarda sultan M e l i k a h hayatta en ok zen olaylardan biri, o cuklarndan D a v u t un lm olmutur. D a v u t , T e r k e n H a t u n un ocuu idi ve 12 Mays 1082de sfahanda lmt. Bu ocuun lmesiyle M e l i k a h da bilinenin ve allmn dnda hareketler grld. Sultan, birok kez kendisi ni ldrmeye niyet etti. Devlet ilerigelenleri kendisini ldrm ek istedike sultan engellediler. ly sultann elinden alp ykamak imkan bulamadlar. Nihayet ceset bozulmaya ve kokmaya balad- Ondan sonra glkle sultan lnn ze rinden ayrdlar ve ykayarak gmdler. Bu srada halk, bu zntl gnde sfa handa toplandlar, salarn zdler, lnn nnde alayp szilayarak gittiler. Btn kadnlar, maiyyet halk ve hizmetkrlar da ayn ekilde davrandlar. Atla ra kara ullar giydirdiler, yelelerini ve kuyruklarn kesip, eyerlerini ters vurdu lar. Eski Trk matem iyu) geleneinin devam olan bu trene, ehir halk da evler ve arlarda yedi gn yas tutarak katldlar. Halifenin veziri de Badatda taziye leri kabul etmiti.
Sultan M elikah ve Karuhanllar
Bat-karahanl hkmdar A h m e t b i n H z r H a n (1081-1089), ok gen
yata tahta kmt. Onun genliin verdii tecrbesizlik sebebiyle iyi bir yneti ci olamad anlalyor. Nitekim A h m e t H a n , halka kt davranyor ve sk sk onlarn malna el uzatarak msadere ediyordu. Nihayet halk, sultan M e l i k a h a gizlice mektup yazarak ondan yardm istediler. Bu arada af fakihi E b T a h i r b i n A l i y y e k , serveti ok olduu iin A h m e t H a n dan kor kuyordu. O, ticaret ve hac maksadyla yola ktn syleyerek lkesinden ayrl m ve sfahanda bulunan M e l i k a h n yanma gelerek onunla grmt. E b T a h i r , bu grmede A h m e t H a n dan ikayeti olmu ve Seluklusul tanm Karahanl lkesini zabta tevik etmiti. Zaten hkimiyet sahasn genilet meyi dnen sultan iin bu, arad bir frsatt ve Maverannehri zabtetmek
118
iin harekete geti (1088/1089). Sultan, Horasana ulat zaman btn ehirler den asker toplad. Bylece o, ok sayda askerden oluan byk bir orduyla Cey hun nehrini geti. Seluklu ordusu , Ceyhunu getii zam an, vezir N i z a m l m l k , gei cretinin Antakyadan alnmasn emretti. Sultan, ge miye binince, gemiciler feryat edip Biz fakir insanlarz, bizim geimimiz bu su dandr. Eer bir gen, buradan Antakyaya gitse ihtiyar olarak dner dediler. Sultan, N i z a m l m l k e Ey peder, bu ne uygunsuz itir?. Bu vilyette eli mize bu kadar para gemiyor mu da, bu paray Antakyaya havale etmek lzm geliyor? dedi. Vezir Ey efendim iz, onlarn b ir yere gitm esi gerekm ez. Adam larm z onlarn beratn altn para ile satn alr. Kulunuz, bunu, hkm darl n saygs ve bykln gsterm ek gayesiyle ve btn dnyann, lkem izin geniliini ve sultann hkm nn nereden nereye kadar g eerli olduunu bil m eleri iin em retti diye cevap verdi. M e l i k a h , daha sonra Buhara zerine yrd ve bu ehir ile civarndaki yerleri elegeirdi. Sultan, buradan Semerkanta giderek nnde ordugh kurdu ve ehri kuatmaya balad; A h m e t H a n ise her hangi bir kuatmaya kar gerekli nlemleri alm, surlarn burlarndan her bi rini, savunmak zere gvendii kumandan ve kiilerin ynetimine vermiti. Fakat Ayar burcunun kumandannn olu, Seluklulara tutsak olmutu. Seluklular, o lunu ldreceklerini syleyerek babasn tehdit ettiler. Bylece sultann ii kolay lat ve bu bur alnd. Seluklu askerleri sur zerine kt zaman A h m e t H a n kurtuluu kamakta buldu ve halktan birinin evine sakland. Seluklu askerleri Semerkanta girdiler. Bu srada A h m e t H a n n nerede bulunduu ihbar edil di ve onu sakland yerde yakalayarak sultann huzuruna getirildi. A h m e t H a n huzuruna gelince, sultann hkmdarlk almeti olan gaiyesin omuzuna alarak, M e l i k a h m tahtnn bulunduu yere kadar zengisinin yannda yryerek ona olan itaatini gstermiti. A h m e t H a n , daha sonra sfahana gtrld. By lece Bat-Karahanllar Devleti Seluklulara balanm oldu. Sultan, ayrca Se merkant ynetimine E b T a h i r H a r e z m yi atad. M e l i k a h , bundan sonra Dou-Karahanllar lkesine gitmek zere Kgar a yneldi ve zkente ka dar ilerledi. Sultan, burada Dou-Karahanl hkmdar H a a n b i n S l e y m a n a eliler gnderip, hutbenin kendi adna okunmasn ve sikkenin adna baslmasn istedi. H a a n b i n S l e y m a n , M e l i k a h n bu isteklerini ye rine getirerek ona itaat etti. M e 1 i k a h , bu mnasebetle huzuruna gelen H a s a n iyi karlam ve sayg gstererek onu lkesine iade etmiti. Seluklular, bu sefer esnasnda Taraz (Tala) a kadar ilerleyerek burann hkimini de itaat altna almlard. Sultan, Dou-Karahanllar Devletini de kendisine baladktan sonra sfahana dnd (1090).
II. M averannehir seferi
Sultan M e l i k a h n Semerkant ynetimiyle grevlendirdii emr E b T a h i r , ok gemeden ehir halk ve Karahanl ordusunun esasn oluturan iil askerleri ile anlamazla dt ve sonuta buradan ayrlarak Hrezme gitmek
U9
zorunda kald. iil askerleri kumandan A y n d d e v l e , E b T a h i r e yap tklarndan dolay sultan M e l i k a h tan korkmakta, bu bakmdan onun hare kete geeceini dnerek kendisine mttefik aramakta idi. Nitekim o, bu amala Dou-Karahanl hkmdar H a s a n n kardei ve Atba hkimi Y a k u p T e k i n i Semerkanta davet etti. Y a k u p , A y n d d e v l e ile iin yrmeyeceini anlaynca, aleyhinde alarak halk kkrtt. ok gemeden halk, onu ldrmek iin fetva ald ve bylece A y n d d e v l e idam edildi. Bu durumu renen sultan M e l i k a h , tekrar Semerkanta yrd (1090 yl sonlar). Seluklu sultan Buharaya gelince, iil askerlerinin yardmndan yoksun kalan Y a k u p T e k i n , Fergana zerinde Atbaya kat. M e l i k a h , ikinci kez Semerkant ele gei rerek Ozkente gitti ve Y a k u p u yakalamak iin her tarafa asker gnderdi. Sul tan, ayn zamanda Dou-Karahanl hkmdar H a s a n a mektup yazarak Y a k u p u yakalamak ve kendisine gndermek hususunda elinden geleni yapma sn bildirdi. te taraftan askerleri ayaklannca Y a k u p un, kardei H a s a n a snmaktan baka aresi kalmamt. Bunun zerine sultan, H a s a n a haber gn derip, Y a k u p un kendisine teslimini istedi. Ancak H a a n , kardeini M e l i k a h a teslim etmedi. Nihayet sultan, Ozkente yeniden sahip olduu zaman H a a n , Y a k u p u M e l i k a h a gndermeye karar verdi. Bu nedenle kendi olunu kardeine nezaret etmekle grevli bir birlik ile ve pek ok hediyelerle Sel uklu sultanna gnderdi. Bu arada H a a n , oluna yolda Y a k u p un gzleri ne mil ekilmesini emretti. Fakat H a a n n olu ve yaknndakiler bunu gerekletiremediler ve Y a k u p u serbest braktlar. nk bu srada DouKarahanl hanedanndan T u r u l b i n Y n a l , isyan ederek Kgar a yrm ve bu ehri yamalad gibi H a s a n da tutsak almt. Sultan M e l i k a h , bu durumda iki isyankr ile uramann ve onlar takip etmenin zorluunu d nerek muhtemelen bunlardan biriyle anlaarak tekini kontrol altnda tutmay yeledi. Bu bakmdan o, devlet adamlarndan T a c l m l k E b u l - G a n a i m i bu ile grevlendirdi. T a c l m l k , sultann emirlerini yerine getirdi ve byle ce sultan ile Y a k u p anlatlar. Sonuta Y a k u p , T u r u l un kuvvetlenip l keyi ele geirmesine engel olmakla grevlendirildi. Sultan, daha sonra zkentten ayrlarak Horasana dnd. Sultan, ksa bir sre sonra belki de T e r k e n H a t u n un yeeni olduu veya Bat-Karahanl lkesinde dzen salyabileceini mit ettii A h m e t H a n n vatanna dnmesine izin verdi. M e l i k a h , onu kendi sine tbi olmak artyla lkesine dnp, ynetimi ele almasna izin vermitir.
B atnlerle m cad ele
H z . A l i neslinden altnc imam C f e r - i S a d k (l.765), byk olu s m a i l i (l.762) arap imesi nedeniyle veliahtlktan uzaklatrm ve yerine teki olu M u s a y atamt. Bu olay, iler arasnda byk anlamazlklara sebep ol du. Bir ksm iler, I s m a i 1 in babasnn ilk ve tek halefi olduunu ne srerek M u s a nin ve varislerin imametini kabul etmediler. Bylece tarihe, daha ok Batmler ve Ismailler adyla geecek olan bir frkann temelleri atlm oldu. Bat
120
n hareketi, balangta imamlar ve diler (davet edenler) tarafndan byk bir
gizlilik iinde yrtld. Ancak H a a n S a b b a h i l e bu hareket, yeni bir nite lik kazand. Sonderecede kuvvetli bir zekya ve tekiltlk vastalarna sahip olan H a a n S a b b a h , etkili ve dzenli tekiltyla gizlilikten vazgemi, etra fa dehet saan fedaileriyle insanlarn dnce ve inan dnyalarna hkim olma ya almt.
rakn badisi A b d l m e l i k b i n A t t a , R eye geldii zaman(1071) H a a n S a b b a h daki yetenei grm ve ona Ismail tekilatn dzenlemek ve Fa tm Halifesini grmek zere M sra gitmesini nermiti. Ayrca sultan M e l i k a h devrinde Rey ehrindeki ilerin sk bir ekilde izlenmesi de H a a n S a b b a h Msra doru yola kmaya evketti (1077). H a a n S a b b a h , Iran, Irak ve Suriyeyi dolatktan sonra Kahireye gitti (1079). Fatm halifesi M u s t a n s r , H a a n S a b b a h destekleyerek halk kendi imametine davet etme sini istemiti. Ancak daha sonra Fatmlerde veliahtlk sorunuyla ilgili olarak bir anlamazlk kt. M u s t a n s r , balangta olu N i z a r veliaht gstermise de sonra bundan vazgeerek teki olu A h m e t i veliaht yapmt. H a a n S a b b a h , N i z a r , bakumandan B e d r l c e m a l ise A h m e t i destekliyordu. Bu durumda H a a n S a b b a h , B e d r l c e m a l nin onu ldreceini his setti ve M srdan ayrlarak tekrar rana dnp sfahana geldi (1081). O, bu e hirde bir sre saklandktan sonra Kirman ve Yezd blgelerinde N i z a r lehine propagandaya giriti, ardndan ilerin ounlukta olduu Taberistan, Kuhistan ve Crcan dalk blgelerinde faaliyette bulunarak yanda toplad. H a a n S a b b a h , bu arada Damegnda yl kalm ve buradan evreye diler gndermiti. Rivayete gre o, bu fkra mensuplar, vecd iinde cennet hayalleri grmek ve bu suretle lm cesaretle karlamak iin haha kullanyorlard. H a a n S a b b a h tarafndan gelitirilen ve lmnden sonra taraftarlarnca Daveti Cedide ad ve rilen bu anlaya gre frka dmanlarnn, sadk tehdiileri tarafndan, din bir grev olarak ldrlm eleri bir prensip olarak kabul edilmektedir. Bu pren sipler iinde faaliyette bulunan H a a n S a b b a h n yandalar ile bir tehlike oluturmaya balamas, Seluklu Devletinin dikkatini ekmekte gecikmedi. Ni tekim N i z a m l m l k , Rey Reisi E b M s l i m den H a s a n n faaliyetle rine son verilmesini ve yakalanmasn istedi. E b M s 1 i m in ii sk tutmas ve her yerde aramas zerine H a a n S a b b a h , R e y e gitmeye cesaret ede medi. H a s a n , bu durumda kendisini gvence altnda tutabilecei bir yer ara maya balad ve bunun iin de Kazvin civarnda Rudbar vadisinde kayalk bir yer zerindeki Alamut Kalesini elegeirmeyi planlad. Kartal Yuvas demek olan Alamut, bu srada sultan M e l i k a h adna M e h d i adnda bir alevinin yneti minde idi. H a a n S a b b a h , nce Alamut halkndan bir gurubu kendi taraf na ekmi, sonra da gizlice kaleye girmiti (1090). Bir sre orada kendini tantmadan yaayan H a a n , burada kendini gvenceye alnca ilk ii M e h d i yi kaleden karmak olmutu. H a a n , gizlice mezhebe girmi bulunan Girdkh ve Dame gn yneticisi reis M u z a f f e r M s t e v f ye yazd bir mektubta Alamut kalesinin karl olarak M e h d i ye bin dinar denmesini bildirdi. H a -
121
s a n S a b b a h , bundan sonra Alamuta snr blgelerini ve buraya yakn yerle rin ele geirilmesi iin byk aba harcad. Kurduu tehlikeli tuzaklara dmeyenleri ve kendilerine muhalif grd devlet adamlarn acmaszca ldrt t, bir ksm halk da kan dkerek ve zor kullanarak kendi tarafna ekti. Elegeirdii kalelerle yetinmeyip, bina yapmna elverili her yere bir kale yaptrd. Devrin tarihisine ( I b n l e s i r ) gre, Batmler ve Ismailiyye denilen bu son devletin sahipleri hakknda sultan M e l i k a h devrinde bilgiler edinildi. O dev rede 18 Batn, toplanp Sdrede bayram namazn klmlar, ehrin hnesi de on lar dikkatle izledikten sonra yakalayp hapsetmi, haklarnda soruturma yaptktan sonra da salvermiti. Bu, Batmlerin yaptklar ilk toplant idi. Batmler, daha sonra Isfahanda oturan Sveli bir mezzini Batnlie davet ettiler, fakat mez zin bu daveti kabul etmedi. Batmler de kendilerini ihbar etmesinden korkarak onu ldrdler. Onlar tarafndan ldrlen ilk ahs bu mezzindir. N i z a m l m l k , bunu haber ald zaman, mezzini ldrm ekle sulananlarn derhal ya kalanmalarn emretti, Sonunda bu cinayetten T a h i r adl bir marangoz, sorumlu tutularak ldrld. Batmlerden ldrlen ilk ahs da bu marangozdur. Bu s rada Alamut ve evresinin kta sultan M e l i k a h n emirlerinden Y o r u n t a a aitti. O, H a a n S a b b a h ve yandalarnn davranlar zerine sk sk Alamut eteklerine saldrmaya balad. Bu Seluklu kumandan, H a a n S a b b a h m da vetini kabul edenleri ve ona balananlar ldrmekte ve mallarn yamalamakta idi. Y o r u n t a n kale yrelerindeki bu basks nedeniyle Alamutta yeterli er zak biriktirilmediinden orada yaayanlar skntya drd. Sonuta onlar, ka leyi birka atlya brakp, gitmeye niyetlendiler. te bu srada H a a n S a b b a h , Fatm halifesi M u s t a n s r dan oray terk etmemeleri ve yaknda baarya (ik bl) kavuacaklar hususunda emir aldn syledi. Onun bu yalan, halka id detli bir direnme gc verdi ve onlarn Alamutta kalmalarna sebep oldu. Ayrca buraya da Belde-i ikbl adn verdiler. Fakat bu olaylar esnasnda Y o r u n t a n birdenbire lmesi (1091), kalenin zabt iin yaplan gayretleri sonusuz brak t. Tabii Y o r u n t a m lm, yaknda baarya ulalaca hususunda yalan habere ramen, H a a n S a b b a h a esiz bir propaganda gc salamt. H a s a n , bu olaydan sonra dilelerinden H s e y i n K a i n i yi halk Batinilie da vet iin Kuhistana gnderdi (1091). H s e y i n , Kuhistan halkndan b ir ksmnn daveti kabul etmesi zerine orada yerleti. H a a n , buradaki yandalarnn y netimi iin bir nib atad. Kuhistandaki Batmler de H a a n S a b b a h n Alamutda yapt gibi, halk bu mezhebe girmeye davet edip evreyi elegeirmeye baladlar. Onlar, ellerinden geldii kadar fitne karmak ve kaleleri zabtetmekle megul oldular. Batmlerin b daveti ve onlara komu Mslman toplulua zarar vermeleri olay, aa kt zaman sultan M e l i k a h , 1092 yl balarnda, emr A r s l a n t a H a s a n S a b b a h ve yandalarn ortadan kaldrmak iin grev lendirdi. A r s l i a n t a , Temmuz 1092 tarihinde Alamutu kuatt. O srada H a s a n n yannda bulunanlarn says 60-70 kiiyi gemiyordu. Onlarn erzaklar da ok azd, buna ramen Seluklu askerlerine kar koyarak savayorlard. H a a n S a b b a h n, ad D i h d r E b A l i olan disi Z e v r e ile Ardistan bl
122
gesinden gelip Kazvine yerlemi ve ora halkndan bir gurup onun arsna uymutu. Ayn ekilde evredeki ehir ve kasabalardan davete uyan ok sayda insan da Kazvinde yerlemilerdi. Skk durumdaki H a a n , bu srada E b A l i den yardm istedi; o da toplad askerleri, silah ve gereleri ile H a s a n n yardmna gnderdi. Saylar 300 kiiyi bulan bu yardm kuvveti, Alamut kalesine girmeyi baard. Bylece kuvvetlenen Batmler, onlarla szlemi olarak kalenin dnda bekleyen Rudbr halkndan bir gurubun yardmyla Seluklu or dusuna baskn yaptlar (Ekim 1092). Bu beklenmedik saldr karsnda bozguna urayan A r s l a n t a n askerleri geri ekilmek zorunda kaldlar. Sultan M e l i k a h , A r s l a n t a Alamut. a gnderirken, emirlerinden K z l S a r d a Horasan askerleriyle KuJistandaki Batnleri ortadan kaldrmak iin grevlendirmiti. K z l S a r , Sistanda Dere kalesinde onlar kuatp sa vaa balad. Bu srada sultan M e l i k a h m lm haberi geldiinden K z l S a r i g , kuatmay brakp ekildi, askerler de daldlar (Ayrca Bk. M e l i k a h devrinde Sistan). Sultan M e l i k a h Batmlerin kkn kazmak iin areler arad ise de ha yatnn sonuna yaklat iin dndklerini gerekletiremedi. Onun lmn den sonra Batnleri ortadan kaldrmak iin yaplan almalarda gerileme oldu ve onlarn kardklar karklklarn boyutlar nemli llere ulat.
Suriye ve Filistin olaylar
Sultan M e l i k a h m Kuzey-Suriyeden ayrlmasndan sonra melik T u t u , harekete geerek Fatm ynetimindeki Sayda ve Beyrut ehirlerini feth etmiti. Bylece Suriye ve Filistin ky ehirlerinin byk bir ksm Seluklu ynetimi al tna girdi (Haziran/Temmuz 1087). te yandan Haleb Seluklu valisi A k s u n g u r , Munkiz ailesinin elinde bulunan eyzer zerine yrd (Eyll 1088 sonlan). Onu bu harekete, Efamiyeye bal Latmn halk ile Munkiz emri N a s r b i n A l i arasndaki bir anlamazlk sevk etmiti. A k s u n g u r , ehir evresine aknlar d zenlemi ve kaleyi de kuatmt. Zor durumda kalan N a s r , sonunda Latminliler ile iyi geinmeye sz verince A k s u n g u r , bir yl sonra Antakyaya bal Berzye kalesini Ermenilerden teslim ald(Ekim/Kasm 1089). Bu kale, dokuz ay sonra yine A k s u n g u r un emri ile tamamen ykld. B e d r l c e m a l nin byk abalaryla durumu olduka dzelen Fatm
Devleti, Filistin ve Suriyeyi geri almak istiyordu. Nitekim B e d r l c e m a l , N a -
s r d d e v l e C u y u kumandasnda byk bir orduyu bu blgeye gnderdi.

Fatm ordusu, ok gemeden Akdeniz in nemli bir ky ehri olan Suru kuatt.
ehrin hkimi kad A y n d d e v l e E b u l - H a s e n b i n E b U k a y l n bu srada lmesi zerine onun ocuklar Fatm ordusunun basks karsnda teslim olmak zorunda kaldlar. Fatm ordusu, bundan sonra Sayda, Beyrut, Akk ve Cbeyl gibi ehir ve kaleleri yeniden elegeirdi. Fatmler, bununla da yetinmeye rek Baalbeke dek ilerlediler. Baalbek ve Humus hkimi ve Seluklulara bal
123
olan H a l e f b i n M l i b , C u y u ye itaatini bildirmi ve hutbeyi de Fatmler adna okutmutu. Fatmlerin bu seferdeki son dura Suriye Seluklu Me~ likliinin bakenti Dmak oldu. Onlar, adgeen ehri kuattlarsa da bu kez baar kazanamadlar. Ancak genelde baarl grnen bu seferden sonra Fatm ordusu Msra dnd.
Fatmlerin bu harektyla nemli ky ehirlerinin hkimiyetini kaybeden me
lik T u t u , hemen Byk Sultan M e l i k a h a eliler gndererek durumu bil dirmi ve yardm istemiti. Sultan M e l i k a h , H alet valisi A k s u n g u r , Urfa valisi B o z a n ve Antakya valisi Y a s y a n a emirler gndererek T u t u un hizmetine girip ona yardmc olmalarn bildirdi(1090). T u t u un kendisi ne katlan bu emr ile, ilk hedefi Humus olmutu. nk H a l e f b i n M l i b Fatmleri tanyp, onlar adna hutbe okutmakta, zellikle yol keserek soygunlar yapmaktayd. I b n M l i b , bu kalabalk Seluklu ordusunun basks karsn da fazla bir direnme gsterememi, kendisi, ailesi ve servet iin aman dinlemiti. Seluklu melik ve kumandanlar, onun bu isteini kabul ederek ehri teslim ald lar. Sultan M e 1 i k a h n yazl buyruuna uyularak Humus, T u t u un yne timine brakld. T u t u , yannda I b n M l i b ve iki olu ile Humustan ayr larak Irkaya yrd. Trablusamm kuzey-dousundaki Irka kalesi, bu srada I b n M l i b in ynetiminde bulunuyordu. T u t u buray da igal etti. te yan dan A k s u n g u r ise yine I b n M l i b in hakimiyetindeki Efamiye kalesini elegeirerek ynetimini eyzer Munkz emri N a s r a verdi (21 Austos 1091). Irka kalesinin ele geirilmesinden sonra T u t u ve beraberindeki Seluklu emir leri, kad E b u l - H a s a n b i n A m m a r n ynetiminde bulunan Traslusama yryerek buray kuattlar. M ancnklar da kullanan Seluklu kuvvetleri kar snda direnemeyeceini anlayan I b n A m m a r , bu tehlikeden kurtulabilmek iin hile yollar arad. O, nce T u t u un kumandanlarna haberler gndererek pa ra ve mal vaad edip kandrmaya alt. T u t u un kumandanlar, onun bu ne risini kabul etmediler. I b n A m m a r , ikinci kez A k s u n g u r un veziri Z e r r i n k e m e r i elde etmeyi denedi ve ona deerli armaanlar ve para vere rek efendisini kazandrmak iin kulland. Z e r r i n k e m e r i nbu giriimi dnda A k s u n g u r a30 bin altn ve deerli hediyeler gnderildi. Ayrca I b n A m m a r , sultan M e l i k a h n ilTrablusamn kendi ynetiminde kalmasn bildiren menurlarn ieren buyruunu da A k s u n g u r a gsterdi. Bu buyruk A k s u n g u r un T u t u a itiraz iin yeterli olmutu. O, T u t u a Sultann verdii byle menurlar elinde bulunduran bir kimseyle asla savamam dedi. Bu itira za ok kzan T u t u 5un Sen bana tbi deil misin? diye sormasna, A k s u n g u r Ben, sana ancak Byk Sultana isyan durum unda olm adka tbiyim cevabn verdi. Bu anlamazlk sonucunda A k s u n g u r , ertesi gn ku atmay brakarak Halebe dnd. Hemen ardndan emr B o z a n n da Urfaya dnmesiyle, T u t u , Trablusam nnde yalnz kald ve kuvvetleri de azald iin kuatmay kaldrarak Dmaka gitti (1091 sonlar). T u t u , oullarndan bi rini gndererek A k s u n g u r u bu olumsuz davranlar sebebiyle sultan M e -
124
l i k a h a ikyet etti. Sultan M e l i k a h , bu durumu pek nemsememi, T u t u un olu da Dmak'a dnmek zorunda kalmt. Bylece Fatmlerin eli ne geen Filistin ve Suriyenin nemli ky ehirleri geri alnamad. Ancak bu olay lardan sonra sultan M e l i k a h m Badat ikinci ziyareti srasnda R o z a n ve A k s u n g u r a Suriye sahillerindeki ehirleri feth etmek isteyen T u t u un hizmetine girmelerini ve daha sonra birlikte Msr'a yryerek oray ele geirmelerini emretmesi, onun Fatmlere iyi bir ders vermeyi dndn gs teriyor.
A bbas vezirinin grevd en uzaklatrlm as
Abbas halifesi M u k t e d , veziri E b c a nm almalarndan memnun
du. Buna ramen birka sebepten grevinden uzaklatrld. Sebeplerden birine gre, Seluklu veziri N i z a m l m l k , onun yerine kendi olunu halifeye vezir yapmak istiyor, bu nedenle E b c a ya di biliyor ve daima halifeye onun hak knda ihbarlarda bulunuyordu. Baka bir sebep de u idi: Sultan M e l i k a h , Semerkant ele geirdii zaman Badata mjdeci geldi, halife memnun oldu. Mj deciye hilat verip ikramda bulundu. Ayrca mjde davullar aldrtt ve ehri ss letti. Vezir E b c a , Bu mjde ne mjdesidir, ne oldu?. Kfirlerin ehirlerinden bir ehir mi feth oldu?. Semerkant halk Mslmandr, bu mjde ve sevin gereksizdir dedi. E b c a m bu szlerini dmanlar sultana bil dirdiler. Sultan, bunu renince fkelendi, halifeye eli gnderip, onu grevin den uzaklatrd. Vezir E b c a n grevinden uzaklatrlmasnn sebeple rinden biri de gayri Mslimlere ho grl davranmyor, cizye demeye, hatt zel elbise giymeye m ecbur ediyordu. Onun bu sert davran yznden nde gelen Yahudiler, Mslman olmulard. Abbas vezirinin gsterdii bu iddet, gayri Ms lim topluluk arasnda honutsuzluk yaratt ve onlar, bu durumu Badat hnesi G e v h e r y i n e ikyet ettiler. G e v h e r y i n in sfahana giderek ikyeti sultana haber vermesi zerine, sultan ve N i z a m l m l k , onun grevden uzak latrlmasn istediler (Ekim 1091). Bylece halife, bu istei yerine getirerek E b c a y grevinden azletti. N i z a m l m l k , onun Badatta kalmas n bile sakncal bulmu, bu nedenle E b c a , bu ehirden uzaklatrlmt. nce Abbas vezirliini, vekleten E b S a d b i n M u s a l a ( M a v s a l a ) ya ve i'mi, daha sonra Diyarbakr emri A m d d d e v l e b i n F a h r d d e v l e C h e y r halifenin veziri olmutu (Ocak 1092).
M e lik a h B a d a t ik in c i ziy a re ti
Sultan M e l i k a h , 1091 yl sonbaharnda beraberinde vezir N i z a m l m l k olduu halde, ikinci kez Badata geldi(5 Kasm). Sultan ve yanndakiler, Badat il snrna girdii zaman onlar halifenin vezir vekili E b S a d b i n M u s a 1 a karlamt. Sultann bu gelii nedeniyle kardei T u t u , Haleb emri A k s u n g u r , Urfa emri B o z a n , emr u b u k ve teki Seluklu emirleri, Badata arlmlardr. Bu mnasebetle Badatta by__ genlikler yapld. Sultan M e -
125
1 i k a h adna Dicle nehri zerinde dzenlenen Donanma gecesi Badatllara benzerini hi bir zaman gremeyecekleri bir gece yaatmt. Sultann katld bu enlik gecesinde, Dicle, batan baa klandrlmt. Nehrin iki yakasnda ne kadar kayk varsa toplanm, bunlar fenerler ve mumlarla sslenmiti. Badat halk da nehrin kenarnda yer yer ateler yakm, gece sanki gndze dnmt. Sabaha kadar sren bu enlie N i z a m 1 m 1 k ve teki devlet ilerigelenleri de katldlar, pek ok air bu geceyi vasflayan iirler yazdlar. Sultan M e l i k a h , Badatta iken S a d d d e v l e G e v h e r y i n ile emr u b u k u Hicaz ve Yemeni ele geirmekle grevlendirmiti. M e l i k a h , da ha sonra Badatta Sultan Camiinin inasn emretti ve ok gemeden caminin yapmna baland (ubat/Mart 1092). Binann kble ynn, sultann mneccimi B e h r a m ile bir gurup rasad bilgini, tespit ettiler. Yapm faaliyetinin yrtl mesi iin kadelkudt E b B e k r a m grevlendirilmiti. Ayrca sultan, ca minin evresine arlar yaplmasn emretti. Vezir N i z a m l m l k , T c l m 1 k ve teki byk emrler de Badat a geldiklerinde kalmak zere konaklar yaptrmaya baladlar. Sultan, Badatta iken Suriye ve teki lkelerde ok say da deprem oldu (26 Kasm 1091). Bu deprem sonunda Antakyada birok ev ykl m ve enkaz altnda kalan pek ok kii lmt. Yine Antakya surlarndaki doksan bur yklmt. M e l i k a h , yklan burlarn yaplmasn emretti. Sultan, da ha sonra ikinci kez geldii Badatd an ayrlarak(25 Nisan 1092) sfahana gitti.
H icaz n durum u
Mekke erifi M u h a m m e d b i n E b H a i m , 1068 ylnda hutbeyi Ab bas halifesi K a a i m B i e m r i l l a h ve sultan A l p A r s l a n adna okutmaya balamt. M e l i k a h tahta getikten sonra Mekke erifi ile aradaki dostluu kuvvetlendirmek amacyla Hac emri S l r - H o r a s a n Mekkeye gnder di. S l r - H o r a s a n , Gaznelilerin yaptrd anlalan ve E b u l K a s m D i h k a n adl birinin muhafaza ettii byk Kbe rtsn de Mek keye gtrmt. zerinde M a h m u d b i n S e b k t e k i n yazl, sar ipekten yaplm bu rt, o zamana kadar plak duran Kabeye rtlmt. te yandan halife K a a i m B i e m r i l 1 a h ld zaman(1073), M u s t a n s r ie kararak Mekkede hutbenin tekrar Fatmler adna okunmasn salamaya alt ve bunda da baarl oldu. Bylece hutbe Fatm halifesi adna okunmaya balad. Ancak M e l i k a h , bu durumu kabul etmedi ve S l r - H o r a s a n tekrar Mek keye gnderdi. S l r - H o r a s a n , e r f i l e anlaarak Mekke ve Medinede hutbeyi Abbas halifesi M u k t e d ve sultan M e l i k a h adna okutmakta ba ar salad. Ayrca Mekke erifi, sultan M e l i k a h m kzkardei ile evlenmek istemiti.
A t s z m Suriyede baarl olduu ve Kahireye kadar sefer dzenledii sralarda, Fatmler de Hicaz manev adan da olsa elde tutmaya alyor, bu ba kmdan blgede adlarna hutbe okutmak istiyorlard. Nitekim 1076/1077de Medine emri Seluklulara tbi H s e y i n b i n M h e n n idi. Fatmlerin M u h i t e l -
126
A l e v adl bir adam ise Medine'yi ele geirmeyi baarmt. M u h i t e l A 1 e v ye Medine halk da yardm etmiti. nk H s e y i n b i n M h e n n , haclardan para almakta ve halk bunu ho karlamamakta idi. H s e y i n b i n M h e n n ise ehirden karldnda sultan M e l i k a h a snmak zorunda kald. Bylece Medine'de hutbe Fatm halifesi M u s t a n s r adna okun du. Fakat iki- yl sonra Mekke ve Medinede hutbelerden, Fatm halifesinin ad kaldrlp, Abbas halifesi M u k t e d ve sultan M e l i k a h " m adna okutulma ya baland (1079/1080). Seluklularn nce Gney-dou ya ve sonra da Halebe hkim olmas, sultann da Badata gelmesinin etkileri grlm, Mekke ve M e dinede hutbe Abbasiler ve M e l i k a h adna okunmaya devam etmiti. Bylece kutsal ehirlerde hkimiyetin ve hutbenin siyas olaylara gre deitii grlyor. te yandan sultan M e l i k a h m Hicaz ve Yemende hkimiyeti salamakla g revlendirdii S a d d d e v l e G e v h e r y i n , bu blgeye gidecek olan Seluk lu kuvvetlerinin bana kumandan olarak T r e k adl bir emri atad. Ayrca bu kumandana Y a r n k u yardmc olacakt. T r e k , nce Hicaz a geldi, fa kat onun burada halka kt davranmas erif E b H i m in ikayetlerine se bep oldu. O, daha sonra gneye ilerleyerek Yemeni ele geirme harektna balad ise de buraya geliinin yedinci gn iek hastalna yakalanarak ld; yerine Y a r n k u geti. Seluklu kuvvetleri, T r e k in planna uygun olarak hare kta devamla Aden ve evresini de elegeirerek Seluklu Devleti ne baladlar(1092).
M elikah-N izam lm lk anlam azl
Vezir N i z a m l m l k , sultandan sonra gelen tek sz sahibi kii olmas ne deniyle Seluklu Devleti, dar tekilatnda kendi otoritesini sarsmamak iin kim seye gz atrmyordu. O, bu otoriteyi, says 20 bine ulaan gulm (zel asker) ve taraftarn lkenin eitli yerlerinde nemli grevlerine yerletirdii bir dzi neye yakn ocuklar ile salamakta idi. N i z a m l m l k n iktidar ve kudre tini sk bir ekilde korumas, baka devlet adamlarna imkn tanmak istememesi, onun etrafnda yava yava gayri memnun bir topluluun olumasna neden olu yordu. te yandan tahta geii srasndaki yardmlarndan ve devleti baaryla y netmesinden dolay sultan M e l i k a h da N i z a m l m l k takdir etmekte idi. Nitekim sultan, nce atabek nvan vermi, sonra Peder diye hitap ederek verdii deeri gstermiti. Ancak vezirin ocuklarnn ve adamlarnn izledikleri korkusuzca siyaset ve evresindeki teki devlet adamlarna yukardan bakmala r, hatt sultan bile dinlemez halleri, M e l i k a h i zaman zaman sinirlendiri yordu. Tabii bu gibi durumlarda N i z a m l m l k n dmanlar da sultan zerinde etkili olmulard. Nitekim o devrin kaynaklar, sultan ile N i z a m l m l k n arasnn almasna sebep olan olaylar hikaye etmilerdir. yleki:
\
I b n A l l n adl ok zengin bir Yahudi, N i z a m l m l k n ilerigelen adamlar arasnda yer almt. I b n A l l n , bu sayede yllk 100 bin altn kar lnda Basra blgesi mltezimi olmutu. Zamanla onun nfuzu sonderecede art
127
m; hatt b n A 11 n n kars ld zaman ehrin kads dnda, btn Basrallar cenazenin arkasndan yrmlerdi. Sultan M e l i k a h , Aralk 1079/0cak 1080de avlanmak iin Huzistana gitmi ve Ahvaza ulap orada ko naklamt. Sultann emirlerinden Badat hnesi G e v h e r y i n ve H u m a r t e k i n de sultanla beraberdiler. Onlar, sultan I b n A l l n ldrtmesi iin tahrik ediyorlard. M e l i k a h , cenaze dolaysyla Muslmanlara yaplan duy duunda b n A l l n n ldrlmesini emretti ve bu emir yerine getirildi. Bu olay zerine N i z a m l m l k n can sklm ve gn evinden dar kma yarak sultana gcendiini belli etmiti. Daha sonra N i z a m l m l k e davra nndan vazgeip, huzura kmas tavsiye edildi; o da bunu kabul ederek sultan iin byk bir len hazrlatt ve bu lende M e l i k a h a pek ok hediye tak dim etti. Sultan, vezirini gn huzura gelmediinden dolay knad; N i z a m l m l k de zr dilemek zorunda kald. Sultan M e l i k a h , Basray yllk 100 bin altn ve 100 at vermek artyla H u m a r t e k i n in ynetimine brakt. Vezir N i z a m l m l k e kar olanlardan biri de Tura Divan bakan K e m a l d d e v l e E b u r - R z a nin olu ve divanda nibi S e y y i d ii r r e s E b u l - M e h a s i n idi. Sultan M e l i k a h , onu sevmi ve kendi nedimliine semiti. E b u l - M e h a s i n ayrca N i z a m l m l k n de damad idi. O, buna ramen N i z a m l m l k n kuvvet ve kudretini ekemiyor, vezir ve adamlar hakknda sultana ikayette bulunuyordu. E b u l - M e h a s i n , bu ko nuda sultana, N i z a m l m l k i l e adamlarn bana teslim et, ben de sana on lardan alp bir milyon altn vereyim. nk onlar, hazine ve halkn maln yiyorlar, baz ehir ve kyleri kendilerine tahsis ediyorlar dedi, Bunu duyan N i z a m l m l k , atlar, silhlar ve btn tehizatlaryla Trklerden oluan binlerce as kerinin de katld byk bir len dzenledi v e M e l i k a h davet etti. Sultan, bu lene geldii zaman N i z a m l m l k , Ben sana, babana ve dedene hiz met ettim. Bu bakmdan benim hizmet hakkm vardr. Bana ulaan haberlere g re, malnn onda birini aldm syleniyor. Maln aldm dorudur, fakat aldm bu mallar senin iin topladm u klelere, ayn ekilde sadakalara, balara ve vakflara harcyorum ki, senin iin bunlardan daha muazzam bir hatra, daha byk bir kr ve cevap olamaz, ite mallarm ve sahip olduum her ey gzleri nin nndedir, istersen bunlarn hepsini al, bana bir hrka ve zaviye yeter dedi. Bu szlerden sonderecede duygulanan M e l i k a h , E b u l - M e h a s i n in gz lerine mil ekilmesini ve Sve kalesine gnderilmesini emretti. Babas K e m a 1 1m 1k , bu olay duyunca N i z a m l m l k n evine snd ve malndan sultann hzinesine 300 bin altn vermek suretiyle cann kurtarabildi. Ayrca o, grevinden uzaklatrlm ve yerine N i z a m l m l k n olu M e y y i d l m 1k Tura Divan Bakanlna atanmt (ubat/Mart 1084). Tabii sonu, N i z a m l m l k iin dmanlarna kar tam bir zafer olmutu. Emr H u m a r t e k i n in veziri A m d d d e v l e b i n B e h m e n y a r , dar ilerdeki tecrbe ve ustal ile nl olup, bu nedenle sultann hizmetine girmi ve derecesi hzla ykselmiti. I b n B e h m e n y a r da E b u l - M e h a s i n ile dost
128
olup, bunlarn ikisini bir araya getiren tek ortak nokta N i z a m l m l k e duy duklar dmanlk idi. Nitekim I b n B e h m e n y a r d a arkada gibi, N i z a m l m 1 k hakknda serveti bo yere harcyor diye sultana ikayette bulunmutu. Ayrca vezirliin I b n B e h m e n y a r a verilmesinin kararlatrld rivayeti de kmt. te yandan M e l i k a h n C f e r e k adl bir maskaras vard. 0 , sul tann huzurunda N i z a m l m l k n taklidini yapyor ve onun aleyhinde sz ler sylyordu. Belh ve evresinin valisi olan N i z a m l m l k n olu C e m a l l m l k , b u haberi duyduu zaman, hemen harekete geerek sfahana geldi. Kardeleri M e y y i d l m l k i l e F a h r l m l k kendisini karladlar. C e m a l l m l k , C f e r e k in yapt maskaralklara gz yumduklar iin her ikisine de kzd. O, daha sonra sultann huzuruna kt, C f e r e k yine orada N i z a m l m l k n taklidini yapyordu. C e m a l l m l k , huzurda olmas na ramen C a f e r e k i azarlad ve Senin gibileri nasl olur da burada bulunur ve byle bir toplulukta sultann huzurunda konuabilir? dedi. Sonra huzurdan kar kmaz C f e r e k in yakalanp tutuklanmasn ve dilinin ensesinden karlarak kesilmesini emretti.,Bu emir yerine getirildi ve C f e r e k ld. C e m a l l m l k , bununla da yetinmemi, b n B e h m e n y a r da yakalatp gzlerine mil ektirmiti. Tabii onun bir devlet adamna ve sultann maskarasna davran, hi hakk olmad yetkileri kullanmas, sultann ona kar harekete gemesini gerektirdi; ancak sultan, balangta bu olaylar karsnda ses karmad. M e l i k a h ve N i z a m l m l k , Niabur'a gittikleri zaman C e m a l l m l k de onlarla beraberdi. Sultan, onu ortadan kaldrmaya karar vermiti. On lar, sfahana dnmek istediklerinde N i z a m l m l k , daha nce yola kmt. M e l i k a h , bu srada Horasan Amdini yanna ararak ona, Senin iin ken di ban m, yoksa C e m a l l m l k n ba m sevimlidir? diye sordu. m d Elbette kendi bam diye cevap verince, sultan, eer onu ldrmezsen* ben se ni ldrtrm dedi. Amd, M e l i k a h n huzurundan ktktan sonra C e m a l l m l k n zel hizmetinde bulunan bir hizmetiyle grt ve ona gizlice, Sul tan, onu yakalayp ldrm ek istiyor, sizin onu ldrm eniz, sultann aka ldr mesinden sizin iin daha uygundur dedi. Akl biraz noksan olan hizmeti de Am din bu szlerine uyarak erbet kabna zehir koydu. C e m a 1 1 m 1k er bet isteyince, hizmeti zehir koyduu kab verdi. C e m a l l m l k , bunu ier imez ld (Kasm/Aralk 1082). Sultan, lm haberini aldktan sonra Niaburdan ayrld ve yolda N i z a m l m l k e yetierek olunun ldn bildirdi, ona basal diledi ve Ben de senin olunum, sen sabredip T a n r dan sevap bekleyenlerin en iyisisin diyerek teselli etti. Bylece C e m a l l m l k , kendi ni bilmezliin cezasn ekerken, babas ile sultann arasnn daha fazla almas na sebep oldu. N i z a m l m l k kskanan ve aleyhinde alan devlet adamlarndan biri d e E b u l - G a n i m T a c l m l k idi. O, nce serhenk S a v t e k i r i in hizme tinde alt. S a v t e k i n sultann huzurunda onu ok vmt. Bylece sultan, T a c l m l k hizmetine ald, oullarnn vezirlii ile harem dairesinin ileri
129
ne bakmak, Tura Divan Bakanl'm yrtmek gibi grevleri ona verdi. T a c l m l k yava yava sultan ilemeye balam t. Nitekim sultanda, N i z a m l m l k den bkma iaretleri grlmeye balad. Ancak T a c l m l k , bu ite akll davranyor, kendisi sultana yaklatka N i z a m l m l k d e y celtmek hususunda elinden geleni esirgemiyordu. nk o, A m i d d d e v l e b n B e h m e n y a r v e E b u l - M e h a s i n in urad akbetten ders almt. T a c l m l k , Byk Divan yelerini de kendi tarafna ekmeye alyordu. Bu bakmdan mal ilerle uraan mstevj M e c d l m l k ile askerlerin ilerine bakan Arzulcey S e d i d l m l k , N i z a m l m l k e muhalefet etmek iin onunla birlik olmulard. ok gemeden T a c l m l k sultana, N i z a m l m l k , her yl fakihlere, sfilere, Kuran okuyanlara 300 bin altn veriyor; eer bu para ile bir ordu donatlrsa onunla stanbul surlarn bile fethetmek mmkndr diyerek N i z a m l m l k fazla para harcamakla sulamt. M e l i k a h , bunu iittii zaman, N i z a m l m l k yanma ararak bu mesele hakknda fikrini sordu. N i z a m l m l k de cevap olarak, Ey dnya sultan, ben ihtiyar bir adamm, eer beni mezada versen bana kimse altndan fazla para vermez. Sen gensin, seni de mezada verseler sen de 100 altndan fazla et mezsin. T a n r , sana ve bana, kullarndan hi kimseye nasip olmayan bata bu lunmutur. Buna karlk sen, o T a n r nin dinini yceltmeye alan, onun aziz kitabn tayanlara ylda 300 bin altn sarf etsek ok mudur?. Sen, her yl asker lere bunu iki katn sarf ediyorsun, halbuki bunlarn en kuvvetlisi ve en nianc snn att ok, bir milden ileri gitmez. Bunlar ellerinde bulunan kllaryla yalnz kendi yaknnda bulunan kimseleri ldrebilirler. Ben ise sarfettiim bu para ile yle bir ordu donatyorum ki, onlarn dualar ok gibi t Ar (dokuzuncu gk) a kadar gider ve T a n r ya ulamak iin ona hibir ey engel olamaz dedi. Sul tan, onun bu szleri zerine duygulanarak alamaya balad ve vezirine, Sen, bu ordunun saysn elinden geldii kadar oalt, sana istediin kadar para hazr, dnyann serveti enindir dedi. N i z a m l m l k e kar kanlardan biri de M e l i k a h n ei T e r k e n H a t u n idi. Bunun sebebi de sultann veliahdnn, ocuklarndan hangisi nin olaca sorusu idi. nk M e l i k a h m daha nce veliaht yapt A h m e t ve ok sevdii D a v u t lmlerdi. Bu durumda sultana veliaht olabilecek iki aday vard. Bunlardan biri, M e l i k a h m amcas Y a k u t nin kz Z b e y d e H a t u n dan doan B e r k y a r u k idi. B e r k y a r u k , adaylarn yaa en by ve deerlisi olup, N i z a m l m l k tarafndan destekleniyordu, ik inci aday ise T e r k e n H a t u n dan dnyaya gelen M a h m u t idi. T e r k e n H a t u n , olu nun veliaht yaptrabilmek iin her trl yolu deniyordu. Tabiatyla T a c l m l k de Seluklu vezirliini elegeirebilmek iin M a h m u t u destekliyor ve bu ko nuda T e r k e n H a t u n ile ibirlii yapyordu. Bu durumda T e r k e n H a t u n , daima N i z a m l m l k ktlemek asndan M e l i k a h etkilemeye ba lad. O, zellikle N i z a m l m l k n kendi oul, damat ve adamlarn devletin en yksek grevlerine getirdiini, bunlarn em irleri dinlemeyerek bamsz hare
130
ket ettiklerini ve halk tarafndan birer kk hkmdar sayldklarn sultana tekrarlayp duruyordu. N i z a m l m l k ise ya ilerlediinden ve hayattan da bkm olduundan kendi aleyhindeki bu almalara ve hilelere nem vermiyor du. Ancak bu srada meydana gelen bir olay, N i z a m l m l k n dmanlarn bir lde hakl karyordu. yleki: N i z a m l m l k , olu e m s l m l k O s m a n Merv valiliine tayin et miti. Sultan M e l i k a h ise ilerigelen emirlerden biri olan K o d a n hne ola rak ayn ehre gnderdi. Bir sre sonra K o d a n ile O s m a n arasnda anlamazlk kt. Bu anlamazlkta gen yata olmasna ramen, bulunduu yere ve daha ok babasnn nfuzuna gvenen O s m a n , hneyi tutuklatt, fakat daha sonra onu serbest brakt. O da yardm istemek ve ikayetini bildirm ek iin sultann huzu runa karak duruma aklad. M e l i k a h , derhal harekete geerek, T a c 1m l k ve M e c d l m l k gibi devlet adamlaryla N i z a m l m l k e bir mektup gnderdi. Sultan, bu mektubunda yle diyordu: Eer saltanatta ve ml knde ortam isen bunun da bir hkm ve kural vardr. Fakat benim naibim ve benim emrimdeysen, o takdirde bunlarn artlarna uymalsn. Oullarndan her biri, bir lkeyi istil etti ve byk bir eylete vali oldular. Bununla da yetin meyerek devlet ilerine tecavz ve mdahale ettiler. nnde vezirlik almeti di vitinin kaldrlmasn ve bandan sarn alnmasn emretmemi ister misin?. Sultian, N i z a m l m l k e mektubu vermekle grevlendirdii heyetle beraber yakn adamlarndan ve gvendii emirlerden olan Y e l b i r d i y i d e gndermi ti. M e l i k a h ona, Onlar, her nekadr gizlese de N i z a m l m l k ne syler se sen bana haber vereceksin demiti. N i z a m l m l k , bu mektubu ald zaman soukkanlln muhafaza ederek, korkmadan ve tereddtsz cevap ver di; Eer o, benim saltanatta ve mlknde orta olduumu bilmiyor idiyse bil sin. Bugn bulunduu makama benim fikir ve nlemlerimle geldi. Babas ldrld gn ileri nasl idare ettiimi ve ona isyan edenleri nasl cezalandr dm hatrlamaz m?. O zaman bana smsk sarlr ve muhalefet etmezdi. Ne zaman ki, ileri yoluna koydum, herkesi ona itaat ettirdim, dirlik ve dzeni sala dm, yakn ve uzak ehirleri fethettim, uzak ve yakn herkes ona itaat arz etti, ite o zaman ilemediim gnahlar bana ykledi, hakkmdaki ihbarlar iitir ol du. Benim adma ona deyiniz ki, bandaki o tacn varl, bu divite baldr. Bu ikisinin ibirlii ve ittifak, istenilen her eyin ba ve her trl ganimetin sebebi dir. Bu divitin kapan kapatrsam onun tac da yok olur. Eer bir deiiklik ve tedbire karar verdiyse nce gerekli nlemleri alsn. Kapy almadan nce bana gelecekleri dnsn, dikkatli olsun. Haberi gtren heyet, N i z a m l m l k n yanndan knca oradaki konumalar sultandan gizliyerek itaatte ve susuz ol duunu sylemeye karar verdiler. Ancak emr Y e l b i r d i , sultann huzuruna ge lerek konumalarn hepsini aynen nakletti. M e l i k a h , bu szleri iittii zaman N i z a m l m l k e olan kzgnl daha da artt. Ertesi sabah, teki heyet ye leri sultana, N i z a m 1 m 1k n zr dilediini ve itaat zerine olduunu sylediler. Tabii sultan, gerek konumalar bildiini aklamakta gecikmemi, heyet
131
yeleri gemiteki hizmetlerini gznnde tutarak bunu gizlemesini tavsiye etmi lerdi. Sultan, btn bu olaylardan sonra dahi N i z a m l m l k grevinden uzaklatrmad, fakat ona eskisi gibi de deer vermemeye balad, hatt onun hak knda kaynaklarn bazsnn ifadesiyle Tedbir alnmt .
N izam lm lk' n ld r lm esi ve kiilii
Sultan M e l i k a h , N i z a m l m l k n gzden dmesinden sonra n c kez Badata gitmeye karar vererek Ekim 1092de yola kt. Beraberinde T e r k e n H a t u n , N i z a m l m l k ve T a c l m l k de vard. Onlar, Nihavend yaknlarnda Shne denilen yerde konakladlar N i z a m l m l k , iftardan son ra otana gitmekte iken, Batmleren suf kyafeti giymi E b T a h i r adndaki bir feda, elindeki dilekeyi ona verdi. Vezir, kendisine verilen bu dilekeyi oku duu srada Batn feda anszn ban onun gsne saplad. Batn bu olay dan sonra kaarken aya adr ipine taklp dm ve onu derhal yakalayp ldrmlerdi. N i z a m l m l k , bu bak yarasnn etkisiyle ksa sre iinde ld (14 Ekim 1092). O, ldnde 74 yanda idi. Uzun sre Seluklulara hiz met etmi olan bu byk devlet adamnn cenazesi, sfahana gtrld ve orada yaplan Trbe-i Nizama gmld. N i z a m l m l k , Batnlerle ok uramakta ve onlar amansz bir ekilde takip ettirmekte idi. Bu bakmdan H a a n S a b b a h , basksndan kurtulabil mek iin onu ldrtt. Bu, onlarn ilk mehur cinayetidir. N i z a m l m l k n ldrlmesi olay, Mslman topluluk iinde derin yanklar uyandrd. Devrin airleri bu lm iin mersiyeler yazdlar. Sultan M e l i k a h , onun yerine Sel uklu Devleti vezirliine T a c l m l k E b u l G a n a i m i atad. N i z a m l m l k , lim, dindr, cm ert, dil, yumuak huylu, sulular ba layan, az konuup ok i yapan bir ahst. Onun sohbet meclisi, Kuran oku yanlar, fakihler ve Mslmanlarn nde gelen liderleriyle dolup taard. O, szgelii Badat, Isfahan, Niabur, Belh, Herat, Basra, Merv ve Amul gibi birok ehir ve lkelerde, Seluklu hkmdarlarnn verdii yetkiler ve hzineden harcanan paralarla medreseler yaplmasn emretti. Genliinde fkh eitimi yaparken pek ok hadis rendi. Bu bakmdan zaman zaman Badat, Horasan ve teki ehir lerde hadis yazdrrd. N i z a m l m l k , bilginlere ok sayg gsterirdi. Ayrca o, vgden pek holanmazd. Nitekim devrin bilginlerinden E b u l - K a s m K u e y r ile imam E b u l - M e a l C v e y n geldii zaman, N i z a m l m l k aya a kalkar ve sonra yerine otururdu. E b A l i F a r m e z geldiinde ise yine ayaa kalkar, onu kendi makamna oturtur, kendisi de onu nne otururdu. N i z a m l m l k e bu farkl davrann sebebi sorulduunda, E b u l K a s m K u e y r ve onlar gibi ahslar yanma geldikleri zaman bana Sen, yle iyisin, byle iyisin diyerek sahip olmadm vasflarla beni verler, bu szleriyle benim gurur ve kibrimi artrrlar. Halbuki F a r m e z , bana houma gitmeyen eyleri, kusur ve noksanlarm, yaptm hakszlklar syler, bylece gururum k rlr, ben de yaptm hatal ve kusurlu hareketlerin oundan vazgeerim. ceva bn verdi.
132
A L SEVM ERDOAN MERL
Fakirleri yemee davet etmek, onlar kendine yaklatrmak ve onlara yakn olmak N i z a m l m l k n detiydi. Bu konuda onunla ilgili pek ok ve nl rivayetler vardr. Bir rivayete gre, N i z a m l m l k , bir gece yemek yiyor du, bir tarafnda kardei E b u l - K a s m , br yannda da Seluklu devlet adam larnn ilerigelenlerinden biri olan Horasan amdi vard; Horasan amtdinin yannda da eli kesik bir fakir oturuyordu. N i z a m l m l k , amdin eli kesik fakirle yan yana yemek istemediini grd. Am de ' hemen br tarafna gemesini syledi ve fakiri yanna alp onunla birlikte yemek yedi. Baka bir hikye ise u ekildedir. Bir gn bir fakir gelerek kendisiyle grmek istedi, kapsnn nnde oturdu, yannda da byk bir ibrik vard. Orada bekledikten sonra nihayet N i z a m l m l k , sultann hizmetinden dndnde fakir ayaa kalkarak, Ben senin fakirleri sevdiini ve onlara kar sevgi ve efkat iddiasnda olduunu iittim. Sen benim ibriimi altn ile doldurmadan ben buna inanmam. dedi. N i z a m l m l k , bunu ok grerek bir kese para verip, birtakm tatl sz lerle fakiri yola getirmek istedi. Fakat fakir, bir kese ile yetinmeyeceini syledi. N i z a m l m l k , hazinedara, hzinede ne kadar altn varsa verilmesini em retti. Hzineden altnlara getirip ibrie koydular. Fakat bunlarn hepsi yarsn bile dcMuramad. N i z a m l m l k , ocuklarna ve yaknlarna btn ss e yalarm ibrie koymalarm syledi. Onlar da, btn eyalarn getirdiler. Nihayet ibrii o derecede doldurdular ki, fakir ibrii yerinden kaldramad. N i z a m l m l k , bunu grd zaman adamlarna ibrii tayp fakirle beraber gitmelerini emretti. Bunu gren fakir, btn kuvvetiyle Ey N i z a m l m l k , ben, seni imtihan etmek istedim, yoksa benim gibi bir fakir bu kadar altn ne yapacak diye bararak kap gitti. N i z a m l m l k , onu bulmalar iin emir verdi ise de hibir yerde izini bulamadlar. N i z a m l m l k , daha sonra bu al tnlarn hepsini hayrl iler ve gzel eylere sarfetti. Vezir N i z a m l m l k lmszletiren bir eseri de Siyaset-nme adl ki tabdr. Siyaset-nmeler, hkmdarlara ve byk devlet adamlarna, devlet y netim ve ilerinde, ayrca halkla olan ilikilerinde adaletli davranmalar yolunda t ve dersler veren eserlerdir. Sultan M e l i k a h , 1077/1078 tarihinde bu e kilde bir kitap yazlmas iin kendi devlet adamlar arasnda bir yarma amt. Sonuta bu konuda N i z a m l m l k n yazd kitab beendi. Bylece N i z a m l m l k n Siyaset-nmesi, uzun yllar devlet adamlarnn elinden dr medii rnek bir eser olmutur.
M elik^ah-M ukled anlam azl
Halife M u k t e d ile sultann kz M e h m e l e k in dnlerinden bir sre sonra bu evlilik sonucunda bir olan ocuu dnyaya geldi. Bu mnasebetle Ba dat sslendi, bebein zerine halk tarafndan gm ve altnlar sald. Halife, olunun adn C a f e r , knyesini ise Ebul-Fazl koymutu (ubat 1088). ok ge meden M e h m e l e k H a t u n , M e l i k a h a haber gndererek ikyeti olmu, ha Leniis kendisini sk sk yanndan kovduunu ve yz evirdiini anlatmt. Bu
133
durumda sultan M e l i k a h , kznn baba evine dnmesini istemiti, halife de bu istek zerine karsnn gitmesine izin vermiti. Sultan ise, emir B o z a n ve H u m a r t e k i n S a v a b Badata gnderdi. Bu iki emr, sultann kzn ve halife den olan olu E b u l - F a z l C a f e r i alarak Isfakzna hareket ettiler (Mays/Haziran 1089). M e h m e l e k H a t u n , Isfahanda ok yaamam ve Ocak 1090 tarihinde lmt. te taraftan sultan M e l i k a h , C a f e r in veliaht iln edilmesini, bylece M u k t e d den sonra halife olmasn istiyordu. Nitekim bu amala M e l i k a h , kk torununu Emrlmminn olarak lakaplam, Ba datta hutbede halifeden sonra torunun adnn okunmasn istemiti. A ncak hali fe, sultann bu isteini kabul etmiyordu. Hatt bir rivayete gre, sultan, bu nedenle M u k t e d yi grevden uzaklatrarak Her hususta emrine uygun olsun diye, kendi tarafndan Badata bir halife atamak istedi . Ancak N i z a m l m l k , buna kar kmt.
Sullan M elikahn l m ve tarih kiilii
Sultan M e l i k a h , nc kez Badata gitmek zere yola kmt. O, Nihavend yaknnda N i z a m l m l k n ldrlmesinden sonra yoluna devam ederek 28 Ekim 1092 tarihinde Badata girdi. Sultam bu gelii srasnda halife lik veziri A m i d d d e v l e b i n C h e y r karlad. Ayrca sultan, Seluklu ve zirliine atad T a c l m l k iiri vezirlik /uiatlerinin hazrlanmasn emretti. Nitekim hilller hazrlanm, T a c l m l k de vezirlik makamna oturmutu. Ve zir N i z a m l m l k , sultan ile halife arasnda bir denge unsru idi; fakat N i z a m l m l k n ldrlmesi dengenin halifenin aleyhine bozulmasna ve sultann harekete gemesine sebep old. Sultai, torunu E b u l - F a z l C a f e r iin Badatta hutbe okutulmamasna kzmt. Bu nedenle halifeye haber gndere rek derhal Badattan kp Hicaz ve Dmak dan hangisini isterse oraya gitme sini ve 24 saatte ehirden ayrlmasn bildirmiti. Halife, bu durum karsnda hazrlanabilmek iin sre istedi ve vezir T a c 1 m l k n de araya girip rica etmesi zerine sultan, onun 10 gn daha Badatta kalmasna izin verdi. Ancak sre dolmadan sultann lmyle halife Badatta kalmt. Sultan, halifenin Badat terketmesihi istedikten sonra ava gitti. O, av sra snda hastalanarak 19 Kasm 1092 tarihinde ld. ada veya o devre yakn kay naklarn bazlarnda verilen bilgilere gre M e l i k a h , zehirlenerek ldrlmt. Bu zehirlenme olay, sultann H u r d i k adl bir hizmetkr tara fndan gerekletirilmitir. H u r d i k , kulak kartracak leti zehirlemi, sultan da let ile kulam kartrnca bir ka gn iinde hastalanarak lmt. Bu ze hirlenme olaynda, olu M a h m u t u tahta geirmek isteyen T e r k e n H a t u n , sultanla anlamazla den halife M u k t e d ve N i z a m l m l k yandalar phe altndadr. Ancak bunlar iinde T e r k e n H a t u n , phelilerin en nde gelenidir. Nitekim T e r k e n H a t u n , sultann lmn gizlemi, hatt cenazeyi gece saraydan iki kii alp gitmi ve cenaze namaz klnmamt. Byk Sultan iin, Trk geleneine gre, atlarn kuyruu kesilmedi ve gzya dklmedi. M e -
134
1 i k a h m cesedi, daha sonra sfahana gtrlerek orada kendi medresesinde ki trbeye gmld. Sultan M e l i k a h , fizik ve ruh bakmdan insanlarn en gzellerinden biri idi. O, geni omuzlu, orta boylu, yuvarlak sakall ve grn itibariyle imanca idi. M e l i k a h , her trdeki silah kullanrd, zellikle iyi ok atar ve mzrak kul lanrd. Bu hususta ei yoktu, att ok mutlaka hedefini bulurdu. Ayrca binici likte, evgan ve krre (top) oynamakta usta ve ok evikti. Sultann ava ok merak vard. Bir gn kendisinin ve klelerinin avladklar avlarn saylmasn emretti. Bunlar sayld zaman adetinin 10 bin olduunu grdler. Bunun zerine kendi si, Ben, bo yere bir hayvann kann dkmek istemem diyerek bunlarn kar lnda 10 bin altn sadaka datlmasn emretti. Bundan sonra o, ne zaman bir ava ksa, avlandklar hayvan says kadar sadaka verirdi. Nitekim o, Badattan Mekkeye giden yoldaki Subide Minaretl-Kurnu yaptrmt. Bu iaret kulesi(minare) av hayvanlarnn boynuzlar ve ayaklarnn trnaklarndan ina edil miti. O, kulenin aynsn Maverannehrde de yaptrd. Sultan M e l i k a h . gerek Mslman, gerekse Hristiyan tarihiler tarafn dan yaptklar ilerden dolay daima vlmtr. Bu kaynaklara gre, onun h kmdarlk yllar, genel bir huzur, gvenlik ve adalet iinde gemiti. Kendisi, iyi niyet sahibi idi. Onun zamanmda yollar, gvenli bir duruma gelmi, her taraf bolluk ve bereket iinde olmutu. Halk kendisinden ok korkard; o, zalimleri yok eder, mazlumlara hakkn kesinlikle verirdi. Zulm grm br insan, sulta na gelmek istedii zaman, hi bir ey ona engel olamazd, ikyeti dorudan do ruya sultanla konuur, hakkn isterdi. Sultan M e l i k a h , Badata kez geldi. Halk onun geliiyle fiyatlarn art masndan, askerlerin itaatsizlik ve zulm yapmasndan korkmutu. Ancak onla rn bu dnceleri gereklemedi, aksine halk, gece-gndz Seluklu askerlerine uruyor, onlarla al-veri yapyor ve hi kimseden korkmuyordu. Sultan, btn lkeden ticar mallar ve gda maddelerinden alman vergiler ile, hac yolundan gm rk vergileri ve muhafz cretlerini kaldrmt. Bu nedenle, Seluklularn sal tanat srdkleri zaman iinde M e l i k a h n gnleri gerdanlkta olan byk bir inci gibidir. O, yaptklarndan dolay Adil Sultan olarak anlmtr. Sultan M e 1 i k a h m b davranlar ile ilgili olarak devrin kaynaklarnda eitli hikayeler anlatlmtr. Bunlardan birine gre sultan M e l i k a h , bir gn Irakta Vst ehrinin aasnda Hadddiyye kynden gelen ve G a z z 1 m oul lar olarak tannan iki adamla karlat. Sultan, durup onlar dinlemi, onlar da Ikta sahibi emr H u m a r t e k i n 1.600.000 altnmza elkoydu, birim izin de iki n diini krd diyerek ikyeti oldular. Ayrca krlan dilerini sultana gstere rek, Ey zamann ve dnyann sultan, senin doruluun halk iinde duyulmu tur ve cmertliin herkese bilinmektedir. Biz de ksas yoluyla hakkmz ondan alrsn diye sana geldik. Eer T a n r nin sana farz kld ekilde hakkmz on dan alrsan ne l, aksi halde T a n r aramzda hkm verecektir dediler. Sul
135
tan M e l i k a h , bu ikyet zerine, atndan indi ve onlara, Her biriniz bir kolumdan tutun ve beni N i z a m l m l k n yanna gtrn dedi. Onlar, bu nun kabul etmediler ve zr dilediler; fakat sultan, ikisine de ant iirerek syle diini, mutlaka yapmalarn istedi. Bunun zerine her biri, sultann bir kolundan tutup onunla birlikte N i z a m l m l k n yanna gittiler. N i z a m l m l k , bu olay duyunca koarak adrndan kt, sultan karlayp yer pt ve Ey ci han hkmdar, seni byle davranmaya sevk eden sebep nedir? diye sordu. Sul tan, Yarn T a n r nin huzuruna Mslmanlarn hak ve hukukundan sorguya ekilirsem halim ne olur?. Ben bu ileri byle durumlarda bana veklet edesin diye sana braktm. Halk, byle ikencelere maruz kalrsa bunun sorumlusu sen olursun. Beni de kendini de dn dedi. N i z a m l m l k , yer pt ve sulta nn hizmetine kotu, sonra geri dnp emr H u m a r t e k i n in grevinden uzak latrlmasna ve ikyeti olanlardan alnan mallarn iade edilmesine dair ferman yazdrd. Ayrca yanndaki 100 altn da onlara verdi ve ksas olarak emr H u m a r t e k i n in dilerinin sklebilmesi iin bunu delille ispat etmelerini emret ti. ikyetiler de memnun olarak oradan ayrldlar. Sultan M e l i k a h n lkeyi adaletle ynettii hususundaki rneklerden bi ri de yledir: Sultan, bir gn ava giderken bir kyl ile karlat ve onun alayp szlad n grd. Sultan, o kylye Niin alarsn? diye sordu. Kyl de sultan Sel uklu emirlerinden biri sanp, Askere satacak bir yk karpuzum vard, satp parasndan faydalanacaktm. Ancak askerden kii gelip, karpuzlar elimden zorla para vermeden aldlar. Bana zulm ve hakszlk yaptlar dedi. M e l i k a h da Asker iinde bir kzl adr var, ben gelinceye kadar onun yannda dur, sakn oradan ayrlma dedi. Sonra o kyl, ordughn iine girerek sultann de dii kzl adr grd ve kimseye bir ey sylemeden adra yakn bir yerde dur du. Sultan, avdan dndkten sonra arabdrma, Canm karpuz istedi, askere sorsan, ola ki, bulur parasn verip gelirsin dedi. arabdr, o kylnn karpu zunu alanlardan karpuz bulup, sultann yanna dnd. Sultan, Bu karpuzu ne reden buldun ve nasl bir kimseden aldn? diye sorduunda, arabdr Falan hcibn adrnda buldum diye cevap verdi. Sultan, o hacibin getirilmesini em retti. Hcib, sultann huzuruna getirildi. M e l i k a h , hcibe bu karpuzlar ne reden buldun, kimden aldn ? diye sordu. Hacib ise, Benim askerlerim getirdi, onlardan aldm diye cevap verdi. Sultan, onlarn huzura getirilmelerini emretti. Hcib, adra geldiinde, o askerlerin bu olay duyduklarn ve ldrlm ek kor kusuyla katklarn grd. Hcib, tekrar sultann huzuruna gelerek onlar bulamadn syledi. Sultan, kylye, Bu hcib benim babamn yetitirmesi dir, bunu sana baladm, senin olsun. Eer alp gitmezsen, senin boynunu vur dururum. Kullar kat iin bunun sana kul olmas gerekir dedi. Kyl, hcibn elini tutarak dar kt. Hcib, yolda 300 altn vererek glkle hrriyetini sa tn ald. Sonra kyl, yine M e l i k a h n huzuruna girdi ve 300 altna hcibi satn aldn haber verdi. Sultan, Buna raz msn ? diye sordu. Kyl, Evet cevabn verdi. Sultan da imdi paran al git ve dua et dedi.
136
Byk Sultan M e l i k a h , hkim olduu lkelerde, bata Ertneniler olmak zere, btn gayri Mslim a l n l k l a r a gsterdii hogr nedeniyle Ermeni ve Sr yan kaynaklarnda, kendisi hakknda vg dolu ifadeler yazlmtr. Nitekim Er meni tarihisi U r f a l M a t e o s , M e l i k a h n lm sebebiyle, Herkesin babas, btn insanlara kar merhametli ve iyi niyet sahibi sultann lm, b tn dnyay byk bir mateme drd demiti.
Sultan M e l i k a h , ld zaman arkasnda, in snrlarndan Boazii ne, Kafkaslardan Yemen ve Adene kadar uzanan byk bir devlet brakmt. Onun da babas gibi gen yata lm, Byk Seluklu Devleti nin kaderini etki leyen ok nemli bir olay olmutur.
V.
SULTAN BERKYARUK DEVR
Sultan M e l i k a h n lm ile Byk Seluklu Devletinde bir Duraklama Devri balad. Bunun en byk sebebi de uzun sren taht mcadeleleri olmutu. M e l i k a h n lmnden sonra geride B e r k y a r u k , M u h a m m e d T a p a r , S e n c e r ve M a h m u t adlarnda drt olu kald. Ancak sultan ldn de, Badatta ei Te r k e n H a t u n ve en kk olu M a h m u t bulunuyordu. T e r k e n H a t u n , olu M a h m u t u tahta geirebilmek iin elinden geleni ya pyordu. O, henz be yanda olan M a h m u t adna hutbe okutmas iin halife M u k t e d ye haber gnderdi. Halife, nce M a h m u t un sultanln, ya k k olduu, eriatn onun hkmdarln caiz grmedii baihanesiyle kabul et mek istemedi; nk devrin byk bilgini imam G a z z a 1 , bu hususta bir fetva vermiti. Buna karlk T e r k e n H a t u n d a M u k t e d yi olu C f e r i ha life yapmakla tehdit etmi, ayrca baka bilginlerden olu lehinde bir fetva alarak 25 Kasm 1092 Cuma gn M a h m u t adna Badatta hutbe okutmay baarm tr. Bu kk hkmdara Nasrd-dnya veddin lakab verilmiti. Badattaki Seluklu emr ve askerleri de M a h m u t un sultanln kabul ettiler. Bir kay naa gre, askerler sebepten M a h m u t a biat ettiler; 1 - Annesi T e r k e n H a t u n un M e l i k a h zamanndan itibaren lkenin btn ilerinde szleri geerli idi ve daima askerlere bata bulunuyordu. 2 - T e r k e n H a t u n , Trk padi ahlarnn, yani Karahanllar ailesinden idi. 3 - Btn servet ve para b u H a t u n un elinde idi ve bunun hepsini askerlere datmt. Bir baka rivayete gre de T e r k e n H a t u n , olunu tahta geirebilm ek iin hzineyi am ve 20 milyon altn harcamt. te yandan M e l i k a h n en byk olu ve veliaht B e r k y a r u k , bu olaylar olduu srada sfahanda bulunuyordu. B e r k y a r u k da 11 yalarnda olup, annesi Seluklulardan Y a k u t nin kz Z b e y d e H a t u n idi. T e r k e n H a t u n , olunun sultanl iin tehlikeli grd B e r k y a r u k u tutuklamak zere emr G r b o a y derhal sfahana gnderdi; daha sonra da T e r k e n H a t u n , olu M a h m u t ve vezir T a c l m l k , beraberlerindeki or du ile ayn ehre doru yola ktlar. N i z a m l m l k n yandalar ve kleleri (Nizmiyye-Nizm) ise onlarn sfahana yaklatklarn haber aldklar zaman B e r k y a r u k u himye ettiler ve geceleyin ehirden karak Rey ynne gitti-
138
ler. N i z a m l m l k n adamlarndan E r k u da askerleriyle onlara katld. E r k u un ve N i z a m l m l k n adamlarnn vezir T a c l m l k den nefret etmeleri, onlar B e r k y a r u k u desteklemeye yneltmiti. nk T a c l m l k , N i z a m l m l k n dmanyd ve onu ldrtmekle sulanyordu. N i z a m l m l k yandalar, B e r k y a r u k u, daha nce ona atabeylik yapm olan G m t e k i n C a n d a r n yanna getirdiler; o da B e r k y a r u k u Rey eh rine gtrp tahta oturttu. Rey ehrinin reisi ve N i z a m l m l k n damad olan E b M s l i m , kymetli talar ve altnla ilenmi bir tac B e r k y a r u k un bana koydu. Onlarn etrafnda 20 bin kii topland. Sonuta B e r k y a r u k i l e M a h m u t yandalar Berucird yaknlarnda savatlar. Bu srada T e r k e n H a t u n un ordusundaki emirlerden bir ksm B e r k y a r u k tarafna getiler. By lece daha da glenen B e r k y a r u k , Ocak 1093 tarihindeki bu mcadeleden stn kt. T e r k e n H a t u n un ordusu malup olarak sfahana dnd. B e r k y a r u k da onlarn ardndan sfahana gelerek bu ehri kuatt. Bu srada vezir T a c l m l k de T e r k e n H a t u n ile beraberdi; ancak o, savatan sonra Berucirde kamt. Bu ehirde onu yakalayarak sfahan kuatm bulunan B e r k y a r u k un kararghna gtrdler. B e r k y a r u k , T a c l m l k n yetenekli bir insan olduunu biliyordu. Bu sebepten onu tekrar vezir yapmak istedi. Bu nun zerine T a c l m l k , N i z a m l m l k n ilerigelen klelerini yattr mak ve onlarn gnln almak iin harekete geti ve bu uurda eitli hediyelerden baka 200 bin altn datt. Ortalk bu ekilde yatm grnrken, N i z a m l m l k n nibi O s m a n , bu olaydan holanmamt. O, derhal bir ksm asker leri, N i z a m l m l k n katilinin ldrlmesi iin yardma ard. Onlar, O s m a n n dediini yaparak T a c l m l k n zerine hcum edip onu para para ettiler (ubat 1093). ldnde 47 yanda olan T a c l m l k , ok erdemli ve iyi bir insand. Nitekim devrin airlerinden M u i z z ve Kad E r r e c a n , onu ven iirler yazmlard. Ancak N i z a m l m l k n ldrlmesinde rol almakla sulanmas, btn bu iyilikleri yok etmiti.
B ed evilerin H aclara saldrm alar
Din vecibelerini yerine getirmek isteyen Haclar, 1092 yl sonuna doru Ba dattan yola karak nce Kfe ehrine geldiler ve daha sonra da oradan ayrlp yollarna devam ettiler. Sultan M e l i k a h n lm ve Seluklularn taht m cadelesi nedeniyle askerlerin Badattan ayrlmalar, genel asayi zerinde etkili olmutu. te bu durumdan yararlanan Arap Haface kabilesi, haclara hcum edip, onlar korumak iin yanlarnda bulunan askerlerin bir ksmn ldrdler, geri kalanlar da katlar. Hafaceler, haclarn mallarn yamaladktan sonra Kfe eh rine baskn dzenlediler ve ehri yama ettiler. Bu haber Badata ulat za man derhal Hafaceler zerine asker gnderildi. Hafaceler askerlerden kamaya altlarsa da baarl olamadlar. Askerler, onlar yenilgiye uratp, bir ounu ldrerek mallarn yamaladlar. Bylece gnahsz haclarn, Araplardan inti kamn alm oldular.
139
Sultan B erkyaru k - sm ail b in Yakut m cad elesi
Isfahan kuatld srada N i z a m l m l k * n oullarndan I z z l m l k , teki kardeleriyle birlikte adgeen ehirden karak B e r k y a r u k un yanna gitti. B e r k y a r u k , ona sayg gsterdi ve ikramda bulunarak devlet ilerini tam yetki ile onun ynetimine brakt ve kendine vezir atad. Bu srada Isfahan nle rinde baka bir olay daha oldu. Seluklu emirlerinden U n e r ve B i l g e B e y , B e r k y a r u k a Isfahan kuatmasn terkederek ekilmesi artyla, babasnn mi rasndan 500 bin altn vermeyi nerdiler. B e r k y a r u k , mal sknt iinde bulundii':. 'd cv. v r ? :v: etmi ve paray alarak geri ekilmiti. T e r k e n r i a t u ise olunu tahta geirmek hrsndan vazgemiyor ve kendisini destekleyecek kimseler aryordu. O, ilk olarak Seluklu ailesinden Azerbaycan emri s m a i l b i n Y a k u t ye haber gnderip, kendisiyle evlenmek istedii ni syleyerek onu, B e r k y a r u k ile savamaya ard. Belki de bu frsattan ya rarlanarak tahta gemeyi mit eden s m a i l , bu ary kabul etti ve byk bir ordu toplad; ayrca T e r k e n H a t u n da G r b o a ve teki emrlerini byk kuvvetlerle ona yardma gnderdi. Sultan B e r k y a r u k , bu olay haber ald zaman askerlerini toplayp days s m a i l ile savamak iin harekete geti, iki taraf, Kerec yresinde karlatlar. s m a i l , bu savata malup olarak sfahana ekildi (ubat 1093). T e r k e n H a t u n onu hrmetle karlad, adna hutbe okut tu, bastrd paralara olu M a h m u t dan sonra adn koydurdu. ok geme den T e r k e n H a t u n ile s m a i l , evlenmek zere harekete getiler. Ancak devlet ilerini yneten bakumandan U n e r ve teki emrler, bu evlilie kar k tlar ve I s m a i 1 in yanlarndan uzaklamasn istediler. Onlar, I s m a i 1 in y netime sahip kmasndan endie ediyorlard, s m a i 1 de onlardan ekiniyordu. Nitekim o, sfahandan, T e r k e n H a t u n un yanndan ayrlmak zorunda kal d. s m a i l , bu kez kzkardei ve B e r k y a r u k un annesi Z b e y d e H a t u n a haber gndererek onlara katlmak istediini bildirdi. Z b e y d e H a t u n , bu istei kabul edince, s m a i l de B e r k y a r u k ve taraftarlarnn yanna gitti. Ancak onun buradaki misafirlii de ksa srd. s m a i l , Seluklu emirlerinden G m t e k i n C a n d a r , A k s u n g u r ve B o z a n ile hi kimsenin olmad bir sohbet srasnda, B e r k y a r u k u ldrerek saltanat elegeirmek niye tinde olduunu aklad. Tabii bu, onun sonunu hazrlayan bir aklama olmutu. Yanndaki emrler ona hcum ederek ldrdler (Austos/Eyll 1093). Daha son ra kzkardei Z b e y d e H a t u n a bu durumu haber verdiler. O, hakikati rendii zaman emirlere olan kzgnl gemiti. I s m a i 1 in ldrlmesiyle B e r k y a r u k un rakiplerinden biri, ortadan kalkm oldu.
A raplarn H aclarn m allarn yam alam as
Suriyeli Hac adaylar, melik T u t u un grevlendirdii Hac emriyle b ir
likte hacca gittiler. Onlar, hac olup geri dnerken, Mekke emri M u h a m m e d b i n E b H a i m in gnderdii askerler tarafndan Mekke yrelerinde mallar ve develeri yamaland. Haclar, bu olay zerine Mekkeye dnerek emr
140
M u h a m m e d e ikayeti oldular ve mallarnn geri verilmesini istediler. Mek ke emri, onlarn gasp edilen mallarnn bir ksmn iade etti. Haclar, btnyle mallarn geri alamayacaklarn anladklar zaman lkelerine dnmek zere Mek ke'den ayrldlar. Onlar. Mekke'den uzaklatktan bir sre sonra Araplar, bu kez, birka ynden saldrdlar. Bu saldr srasnda pek ok hac ldrld. Araplar, ancak aldklar rvet karlnda, geri kalan haclar serbest braktlar. Bu teh likeden kurtulan haclarn ou da yolda susuzluk ve alktan ld. Sa kalabilen haclar ise perian bir durumda lkelerine dnebildiler (1093).
MELK TUTUUN SALTANAT MCADELES

Suriye hkimi melik T u t u , kardei M e l i k a h m lm haberini ald
zaman iinde, Byk Sultan olmak istei canlanmt. O, bu srada Frat rma nn sa kysndaki Ht kasabasnda idi; derhal Byk Sultanln iln ederek adna hutbe okuttu. Daha sonra kardeinin egemenliindeki lkelere hkim ol mak amacyla hazrlk yapmak iin Dmaka . dnd. T u t u , burada sahip ol duu btn askerleri toplattktan sonra Haleb'e yneldi. O, ayrca emr A k s u n g u r , Y a s y a n ve B o z a n a da mektuplar gndererek durumu bil dirmi ve Seluklu lkesine hkim olmasn salamak iin kendisine itaat etmele rini istemiti. A k s u n g u r , b u haber zerine T u t u a krgn olmasna ramen, Byk Sultanlk sorununda henz bir anlama salanamad ve M e l i k a h n ocuklarnn kk )>ata olduu ve aralarnda anlamazlk bulunduu iin, zo runlu olarak bu itaat nerisini kabul etmiti. O, Antakya valisi Y a s y a n ve Urfa valisi B o z a n a da M e l i k a h n ocuklar arasndaki anlamazlk so nulanncaya kadar T u t u a itaat etmelerini nerdi. Bylece bu emr, T u t u a tbi oldular ve ynetimleri altndaki ehirlerde onun adna hutbe okuttular. T u t u bu suretle Kuzey-Suriye'ye kolaylkla hkim oldu. T u t u , daha sonra beraberinde A k s u n g u r ve Y a s y a n olduu halde, Ukayloullarmm yne timindeki Rahbe'yi kuatp, ehri aman ile teslim ald (ubat 1093). Ardndan Rdkka da ayn ekilde T u t u un eline geti. Sra, yine Ukayloullarmm elinde bulunan Nusaybin'e gelmiti. Bu srada emr B o z a n da T u t u un ordusuna katld. Nusaybin valisi, T u t u un huzuruna gelerek itaatini bildirdi ise de e hirdeki askerlerin teslime raz olmamalar ve T u t u a kfretmeleri zerine sa va balad. Ancak Nusaybin surlar Seluklu basksna dayanamad ve ieri giren askerler ehri yamaladlar. T u t u , Nusaybin'in ynetimini beraberinde bulu nan M u h a m m e d b. e r e f d d e v l e ye verdi (Mart 1093). te yandan e r e f d d e v l e M s l i m in S l e y m a n a h ile yapt savata ldrlmesi zerine dul kalan ei ve M e 1i k a h n halas S a f i y e H a t u n ile evlenen kar dei b r a h i m . Ukayloullar ailesinin reisi olmutu. Fakat sultan M e l i k a h , Kuzey-Suriye seferi srasnda b r a h i m i yakalatp hapse attrmt. Ayrca Musul Emrlii e r e f d d e v 1e nin olu E b A b d u l l a h M u h a m m e d e veril miti (Bk. Sultan M e 1 i k a h Devri). Sultan M e l i k a h ld zaman T e r -
141
k e n H a t u n , b r a h i m i serbest brakm, o da Musul a gelerek S a f i y e H a t u n un yardmyla bu ehri elegeirmeyi baarm oldu. Melik T u t u , Nusaybini elegeirdikten sonra b r a h i m e haber gndere rek Musulda adna hutbe okutmasn, ayrca Badata giderken gemek zere yol vermesini istedi; fakat b r a h i m , bunu kabul etmedi. Bunun zerine T u t u , beraberindeki emrler ve ordu ile Musula yneldi. ki taraf Musula bal Mudayya yresinde karlatlar (2 Nisan 1093). Bu srada b r a h i m in 30 bin, T u tu f un ise 10 bin kiilik ordular vard; sava T u t u kazand. Seluklu kuvvetlerine esir denler arasnda emr b r a h i m , amcas M u k b i 1 ve birok lkayl emri bulunuyordu. T u t u , bunlarn hepsini ldrtmekten eki-insdi, sonra vakit kaybetmeden Musul zerine yryerek ehre hkim oldu. O, A l i b . e r e f d d e v l e ile annesini, yani kendi halas S a f i y e H a t u n u Musula naib olarak atad. Bylece T u t u , ksa srede hkimiyet sahasn geni letmi oldu. O, artk Byk Seluklu Devleti tahtna gemei kendisi iin bir hak saymakta idi; bu bakmdan Abbas halifesi M u k t e d B i e m r i l l a h a bir eli gndererek Badatta kendi adna hutbe okutmasn istedi. Ancak halife, bu iste i kabul etmedi ve halifelik bakenti Badatta hutbe okunabilmesi iin baz art larn yerine getirilmesi gerektiini bildirdi. Bu istein yerine getirilmesi iin T u t u a karde ocuklarndan kimse muhalefet etmeyecek ve o, bakent sfa handaki devlet hzinesine sahip olacakt. T u t u , halifenin bu cevabna tepki gsteremedi ve artlar yerine getirebilmek iin bakent sfahana yrmeye ka rar verdi. Onun bu yol zerindeki ilk hedefi, Diyarbakr blgesi idi. te yandan bu srada Diyarbakr blgesi Cheyroullar ailesinden E b u l - H a s a n b i n a 1K f nin ynetiminde bulunuyordu. Sultan M e l i k a h n lm haberini, Meyyfariknde iken alan E b u l - H a s a n , bir toplant sonucunda, ehrin B e r k y a r u k a teslimine karar vermiti. Nitekim onlar, B e r k y a r u k a bir mektup gn dererek ehri, kendisinin veya gnderecei bir nibin almasn bildirdiler. Sultan B e r k y a r u k ise onlara verdii cevapta, ehri gelip teslim alacan bildirdi. Ancak B e r k y a r u k , saltanat mcadelesi nedeniyle bu szn yerine getirecek zaman bulamamt. Bu durumda E b u l - H a s a n ve ehrin ilerigelenleri, topla narak T u t u a bir heyet gndermee karar verdiler. Bu eli heyeti Nusaybin nnde T u t u un huzuruna karak B e r k y a r u k dan hibir nib gelme diini, bu bakmdan onun sultan M e l i k a h n kardei sfatyla ehre hkim olmak hususunda bakalarndan daha ok hakk bulunduunu sylemilerdi. T u t u ise onlara birka gn sonra oraya hep birlikte hareket edebileceklerini bil dirmiti. te yandan sultan M e l i k a h n lmnn yaratt kargaa ortamndan yararlananlardan biri de Mervanl emri M a n s u r idi. O, bu srada Harbi kasabasnda idi (Bk. Sultan M e l i k a h Devri). Ancak Meyyfariknden ald bir daveti iyi deerlendiren M a n s u r , tekrar bu ehre hkim olmu ve Mervnl emrliini geici bir sre iin yeniden kurabilmiti. Bylece T u t u dan nce ehre M a n s u r hkim olmutu. Bu olaylar dikkate alan T u t u , berabe rinde A k s u n g u r , Y a s y a n , B o z a n ve askerleri olduu halde, Diyarba
142
kr blgesine yneldi. T u t u , bu seferi srasnda Elcezire ile Diyarbakra
kolaylkla sahip oldu ve buna karlk blgenin yneticisi E b u l - H a s a n a Nu saybini kta etti. T u t u un ikinci dura Meyyfarikn idi; nce ehre teslim olmalar iin haber gndermi ve direndikleri takdirde Nusaybinlilerit bana ge lenleri hatrlatarak onlar korkutmutu. Nitekim ehir halk, Seluklu ordusunu grd zaman kaplar amakta gecikmedi. T u t u , hibir direnile karla madan Meyyfarikne girdi (Nisan 1093). O, ehre hkim olduktan sonra halka adaletli davranm ve ynetimde gerekli dzenlemeleri yapmt. Bundan sonra Diyarbakr blgesindeki teki yerleim merkezleri ve kaleler de ksa srede T u t u a tbi oldular. Ayrca T u t u , Sincar ve Musul enirierie valiler atamtr. O, bylece Musulda uzun yllar ynetimi elinde bulunduran TJkayloullar aile sinin hkimiyetine son vermitir. Vkayloullan, bu konuda sultan B e r k y a r u k a ikyeti oldular. B e r k y a r u k da T t u a Ukayloullar ailesi bizim akra bamz ve devletimizin tbilerindendir. Bu sebeple senin onlara sert davranman gereksiz id i eklinde bir mektup gnderdi. Fakat T u t u , buna cevap vermek gereini bile duymamtr. T u t u , bu olaylardan sonra beraberinde A k s u n g u r , B o z a n v e Y a s y a n olduu halde, Azerbaycana doru harekete ge ti. Yolu zerindeki ehir ve kalelerin kendisine itaat etmeleri, T u t u un Byk Sultan olma yolundaki mitlerinin artmasna neden oluyordu. O, bu heyecan ve mitle Tebrize geldi. te yandaj bu durumu haber alan B e r k y a r u k da amca sna engel olabilmek amacyla, ordusuyla Rey ehri yaknlarna kadar ilerledi. Emr A k s u n g u r B e r k y a r u k un Seluklu tahtna geme yolundaki faali yetlerini haber almt. Bu yeni durum karsnda A k s u n g u r , T u t u a kr gn olduu iin, emr B o z a n a, Biz, sultan M e l i k a h m tahta geecek bir ocuunun ortaya kmadn grerek T u t u a itaat ettik. Halbuki imdi B e r k y a r u k , tahta gemek iddiasnda bulunuyor. imdi onun hizmetine girm eliyiz demiti. Bylece A k s u n g u r ve B o z a n , taraf deitirmeye karar verdiler ve bir gece yars, kuvvetleriyle birlikte T u t u dan ayrlarak B e r k y a r u k un hizmetine girdiler. T u t u un bu iki byk Seluklu emrinin kendisinden ay rlmasyla kuvveti azalm, bu nedenle B e r k y a r u k ile bu srada bir mcadele yi gze alamamt. Nitekim T u t u , bu durumda yeniden asker toplamak amacyla geri dnmeyi yeledi ve nce Diyarbakr blgesine, sonra da kendisine sadk ka lan Y a s y a n i l e Antakyaya geldi. Burada bir sre kalan T u t u , nihayet ba kenti Dmaka dnd (Aralk 1093) (Bk. Suriye Seluklular).
Sultan B erkyaru k adna B adat ta hutbe okunm as
B e r k y a r u k , kendisine katlan emr A k s u n g u r ve B o z a n a ok iyi dav rand. Buna karlk bu iki emr, B e r k y a r u k a T u t u un ihmal edilme mesini, o tekrar kuvvetlerini toplamadan sratle zerine yrnmesi gerektiini tavsiye ettiler. Ayrca onlar, T u t u un kendilerinden almak iin harekete ge ebileceini dnerek valisi bulunduklar Urfa ve Haleb ehirlerine gvenle gi debilmeleri iin bir miktar asker verilmesini istediler. B e r k y a r u k , onlarn
143
isteini olumlu bulmu, ayrca sultanln onaylatmak amacyla da Badat'a y nelmiti. , Badat'a giderken nce Musula geldi ve burada T u t u a kar Ukayl ailesinden A l i b i n e r e f d d e v l e ile anlat. Ayrca Musulda A k s u n g u r ve B o z a n , bir miktar Ukayl askeriyle takviye edildi. Daha sonra B o z a n Urfaya, A k s u n g u r d a Halebe gittiler (Ekim/Kasm 1093). Onlar, Urfa ve Halebde hutbeyi B e r k y a r u k adna okutmaya baladlar. Sultan B e r k y a r u k ise yannda veziri I z z l m l k olduu halde, Badata ulat (Kasm/Aralk 1093). Abbas veziri A m i d d d e v l e i l e halk, sultan B e r k y a r u k u karlamak zere yola kmlard. Sultan B e r k y a r u k , Badata geldikten sonra halife M u k t e d B i e m r i l l a h a haber gndererek hutbenin kendi adna okutulmasn istedi. Bu teklif, halife tarafndan kabul edildi ve Badatta Cuma gn B e r k y a r u k adna hutbe okundu (30 Ocak 1094). B e r k y a r u k a Rkneddin la kab da verildi. Bu srada B e r k y a r u k a verilen hil atleri vezir A m i d d d e v l e gtrmt. te yandan B e r k y a r u k un sultanlnn tasdik edilmesine dair menur, tura ekilmesi iin, halifeye arzedildi. Halife M u k t e d i , turasn ek tirerek saltanat menurunu onaylad; ancak bu onay ileminden sonra bir kalp krizi sonunda ld. Yerine olu M u s t a z h i r B i l l a h halife oldu. Sultan B e r k y a r u k , tasdik menurunu yeni halife gnderdi. B e r k y a r u k , 21 Mart 1094 tarihine kadar Badatta kald ve daha sonra da buradan ayrlarak Musula gitti.
T eki in ld r lm esi
Sultan M e l i k a h , kendisine isyan eden T e k i i gzlerine mil ektikten sonra Tekrit kalesinde hapsetmiti. B e r k y a r u k , sultan olunca onu Badata getirtti ve belki de muhtemel bir isyanna engel olabilmek iin, gittii yerlere onu da birlikte gtryordu. Ancak daha sonra B e r k y a r u k , T u t u tarafndan yazlan ve ona kendisine katlmaya sevk eden tevik mektuplarn elegeirdi. D i er bir rivyete gre de T e k i , Belhe gitmek niyetinde idi. nk halk onu bu ehre aryordu. Her iki durumda da onun isyan edeceini hisseden B e r k y a r u k , amcas T e k i ve olunu Smerra da bodurarak ldrtt (Mart/Nisan 1094). T e k i in cesedi Badata gtrlerek orada defn edildi.
Tutu u n A ksu ngur ve B ozan b erta ra f etm esi
Melik T u t u , A k s u n g u r ve B o z a n m Haleb ve Urfa da B e r k y a r u k adna hutbe okuttuklarn haber ald zaman onlardan intikam almak iin Dmaktan harekete geti (Mart/Nisan 1094). O, Hama yaknlarna geldii zaman Antakya valisi Y a s y a n d a askerleri ile kendisine katld. T u t u , Haleb ya knlarna kadar ilerlemi ve askerlerine blgedeki ekinleri atlarna yedirm eleri ni ve evreyi yamalamalarn emretmiti. Emr A k s u n g u r , bu durumu ren dii zaman bu srada Badatda bulunan B e r k y a r u k a bavurarak T u t u a kar yardm istedi. Sultan B e r k y a r u k , bu istek zerine Urfa valisi B o z a n , emr G r b o a v e A b a k o l u Y u s u f a derhal A k s u n g u r un yardm na gitmelerini buyurdu. Adgeen emrler, bu buyruk zerine kuvvetleriyle bir
144
likte Halebe gittiler. te yandan A k s u n g u r un giritii btn bu hazrlklar yakndan izleyen T u t u , Halebin dousundaki Buza vadisine kadar ilerledi ve btn bu evreyi yamalatt. Bir sava iin hazrlklarn tamamlayan emr A k s u n g u r un atl ve yaya ordusunun says 6 bin kiiden fazla idi. T u t u un ordusu da A k s u n g u r un ki kadard. Nihayet iki taraf kuvvetleri, Halebe alt fersah uzaklkta (tahminen 30 km.) bir ky olan Sebn yaknlarnda karlatlar (1094). lk hcum A k s u n g u r tarafndan yapld. Ancak onun saflarnda bulu nan emr B o z a n ve C r b o a , bilinmeyen bir sebeple, bu hcuma katlmaya rak olduklar yerde kalmlard. Ayrca bu hcuma katlan A b a k o l u Y u s u f un da T u t u un tarafna gemesi, A k s u n g u r un baarszlna se bep oldu. A k s u n g u r , yine de savaa devam etti ise de sonradan tutsak alnp T u t u un huzuruna getirildi. T u t u , huzuruna getirilen A k s u n g u r a, Eer sen beni malup etseydin ne yapardn? diye sordu. A k s u n g u r da ldrrdm cevab verdi. T u t u , bu cevap zerine, Ben de seni, senin ba na vermek istediin cezaya mahkum ediyorum dedi ve A k s u n g u r u ldrt t. Ayrca A k s u n g u r un maiyyetindeki birok emr de T u t u tarafndan boyunlar vurdurularak ldrlmlerdir. Emr B o z a n v e G r b o a ise T u t u un saldrlar karsnda Halebe sndlar. Onlar Halebi savunma hazr lklar yaptktan baka, B e r k y a r u k tan da acele yardm istediler. B e r k y a r u k tan gelen cevapt, yardm kuvvetlerinin Musula eritii ve yaknda Halebe ulaaca bildiriliyordu. T u t u ise Haleb zerine yryerek ehri id detle kuatt. Ancak ehri savunan bir ksm asker, direnmenin faydasz olduu na inanmlar ve Antakya Kapsn T u t u a amlard. Byk kalenin de teslim edilmesiyle T u t u , Halebe hkim oldu (1094). te yandan ehri B e r k y a r u k adna savunan emr B o z a n v e G r b o a d a tutsak alndlar. T u t u , kendisi ne ihanet edenlerden biri olan B o z a n derhal ldrtt; G r b o a ise lm den, emr U n e r in ricasyla kurtulmu ve hapsedilmiti. Melik T u t u , daha sonra B o z a n n tutsak ald iki askerini onun ynetimindeki Harran ve Urfaya gndererek bu ehirlerin teslimini istedi. Emr B o z a n m naibleri ve ehir deki askerler, efendilerinin lmemi olacan dnerek T u t u un arzusunu yerine getirmediler. Ancak T u t u , bir mzrak ucuna takdrd B o z a n m ke sik ban iki ehre gnderdi. B o z a n n kesik ban gren naibleri Urfa ve Har ran, T u t u a teslim ettiler. Daha sonra Diyarbakr blgesi ehir ve kaleleri de T u t u a teslim oldular (Bk. Suriye Seluklular).
Berkyenk-TuLu m cadelesi: Rey sava
Bu olaylar srasnda, T e r k e n H a t u n , T u t u a gnderdii eliler vas tasyla iliki kurdu, onunla evlenmek ve devleti birlikte ynetmek konusunda an lamaya vardlar. T u t u , bu artlar yerine getirmek amacyla Hemedana doru hareket etti. T e r k e n H a t u n da onunla birlemek iin sfahandan Hemedan ynne ilerledi. Ancak T e r k e n H a t u n un onunla birleme giriimi hastal sebebiyle gereklemedi ve o, sfahana dnmek zorunda kald. Bu ihtirasl H a
145
t u n , arzu ettiine kavumadan bu ehirde ld (Ekim 1094). T e r k e n H a t u n un lmyle askerlerinden byk ksm, ibirlii nedeniyle T u t u un hizmetine girerken, bir ksm da B e r k y a r u k tarafna getiler. Bylece T u t u , bu as kerlerin de kendisine katlmasyla daha da kuvvetlenmiti. O, Sebr savanda kendi tarafna geen A b a k o l u Y u s u f u halifelik merkezi Badata hne olarak gndermi ve kendi adna bu ehirde hutbe okutmasn istemiti. Fakat Ba datta gerek halife M s t a z h r B i l l a h v e gerekse B e r k y a r u k un hnesi A y t e k i n , Y u s u f un ehre girmesine engel oldular. Bu durumda baarl ola mayan Y u s u f , sratle Badat nnden ekilm ek zorunda kald. T u t u ise s fahanda bulunan T e r k e n H a t u n taraftar emirlerin, A k s u n g u r ve B o z a n gibi, kendisinden yz evirmesi ihtimalini gznnde tutarak Dmakta brakt olu R d v a n a bir mektup gnderdi ve Suriyedeki askerler ile sratle yan na gelmesini bildirdi. B e r k y a r u k bu olaylar srasnda Nusaybin yresinde bulunuyordu, T e r k e n H a t u n un ldn haber ald zaman sfahana hareket etti. Onun be raberinde bin kiilik bir kuvvet vard ve Hemedan civarnda T u t u un ordusuna 40-50 km. yaklamt. Beraberinde 50 bin kiilik bir ordu bulunan T u t u , bu durumu rendii zaman A b a k o l u Y u s u f un kardei Y a k u b u bir mik tar askerle B e r k y a r u k a kar gnderdi. Y a k u b , B e r k y a r u k u malup etmi ve arlklarn da yamalamt. B e r k y a r u k un bu yenilgi haberi, Ba data ulatnda halife M u s t a z h i r B i l l a h , ehirde T u t u adna hutbe okut maya balad. B e r k y a r u k 5un yannda hemen hemen hi kimse kalmam, beraberinde ancak ona sadk em irlerden P o r s u k , G m t e k i n C a n d a r ve Ya r u k olduu halde, yoluna devam edebilmi, Isfahan nlerine gelmiti. ehre kardei M a h m u t un taraftar olan emirler hkimdiler. Onlar, nce birka gn B e r k y a r u k u ehre sokmadlar, sonra da onu yakalayp tutuklamak zere hi le ile ehre girmesine izin verdiler. Nitekim bu plan uyguland ve ehre giren B e r k y a r u k , yakalanarak hapse atld. M a h m u t taraftar emirler, B e r k y a r u k un gzlerine mil ekerek onun sultanlk iddiasn ortadan kaldrmay kararlatrd lar. Fakat bu srada M a h m u t iek hastalna yakaland. Bu durumda devrin tabiblerinden E m i n d d e v l e , b u emirlere, Melik M a h m u t , u anda iek hastalna yakalanm bulunuyor, kurtulacaa da benzemiyor. Gryorum ki, siz T u t u un hkmdar olmasn istemiyorsunuz. O halde B e r k y a r u k un gz lerine mil ekmekte acele etmeyiniz. M a h m u t lrse onu sultan yaparsnz, eer hastalktan kurtulursa B e r k y a r u k un gzlerine mil ekmekte takdir yine sizindir dedi. Tabib E m i n d d e v l e nin bu szleri B e r k y a r u k iin bir ya ama ans yaratt. Nitekim kardei M a h m u t , yakaland iek hastalndan kurtulamayarak ld (Ekim/Kasm 1094). M a h m u t taraftar emirler iin yapa cak tek ey, B e r k y a r u k u sultan tanmakt. Bu srada B e r k y a r u k da i ek hastalna yakaland ise de iyileip kurtulmutu. B e r k y a r u k , sultan tanndktan sonra N i z a m l m l k n olu M e y y i d l m l k vezir ata d. Onun daha nce vezirliini yapan N i z a m l m l k n teki olu I z z 1-
146
m l k , Musulda lmt. T u t u ise arlklarn yamalamaya kalkan Hemedaredaki B e r k y a r u k taraftar emr A h u r u malup ettikten sonra bu ehre hkim olmutu. Emr A h u r , aman dileyerek T u t u un hizmetine girdi. T u t u un hizmetine zorunlu olarak girenlerden biri de N i z a m l m l k n o lu F a h r l m l k idi. T u t u , onu B e r k y a r u k yanda olmas dolaysyla ldrmek istedi. Fakat emr Y a s y a n n arac olmas ve sonra da halkn N i z a m l m l k n ailesine olan sempatisi dolaysyla saltanat mcadelesinde faydal olabilecei dncesiyle onu vezirlie atamasn nermesi zerine T u t u , F a h r l m l k vezirlie atad. Tabii bu atamayla B e r k y a r u k u des tekleyen N i z a m l m l k taraftarlarn paralamak amac gdlm olmaldr. te yandan T u t u , Hemedanda iken B e r k y a r u k un hastaln renmi ve sfahana doru harekete gemiti. Emr A h u r ise len dzenlemek amacyla T u t u dan izin alarak sfahana gitti ve orada bulunanlara T u t u hakknda bilgi verdi. T u t u bu durumda Rey ehrine ynelerek oray elegeirdi (ubat 1095). O, buradan sfahandaki emirlere haberler gndererek kendisine itaata davet ve pek ok ikramda bulunmay vaad etti. B e r k y a r u k un hastalnn devam ettii srada bu haberlerin gelftesi, sfahandaki emirlerin T u t u a gnderdik leri cevapta onun tarafna geeceklerine dair sz vermelerine sebep oldu. Fakat bir sre sonra B e r k y a r u k un iyiletiini gren emrler, bu kez T u t u a Ara mzda kltan baka bir ey yoktur dediler. B e r k y a r u k un veziri M e y y i d 1m I k ise btn Irak ve Horasan emirlerine mektuplar yazarak bu saltanat mcadelesinde B e r k y a r u k tarafna gemelerini salamt. Bylece kuvvetle nen B e r k y a r u k , amcas T u t u a kar savaabilecek bir duruma gelmiti. Nitekim o, kendisini Byk Seluklu Sultan olarak tanyan sfahandaki em ir lerle T u t u a doru harekete geti. Balangta B e r k y a r u k tarafndaki as kerlerin says azd. Cerbzakan ehrine gelindiinde daha nce mektuplar yazlan Irak ve Horasan dan gelen birliklerin katlmasyla ordunun says yaklak 30 bi ne ulamt. te yandan T u t u , onun hareketini rendii zaman Rey den k may planna daha uygun grerek ehirden kmay yeledi. O, askerleri ile Rey den 60 km. uzaklktaki Dalu (Tal) ky yaknnda sava hazrlklarna balad. ok gemeden B e r k y a r u k da ordusu ile T u t u un karsnda sava dzeninde yer ald, iki taraf arasndaki nc arpmalarndan sonra asl kuvvetler 26 u bat 1095 tarihinde savaa baladlar. Bu srada B e r k y a r u k un ordusunda bu lunan sultan M e l i k a h m sancann ekilmesi zerine T u t u un asker lerinden ou B e r k y a r u k tarafna geti, hatt T u t u a daima sadk kalan Y a y a n bile savaa girmekten kanmt. T u t u , buna ramen savamak ta srar etti ise de evresi B e r k y a r u k un askerleri tarafndan sarld. T u t u , nce at yaralanarak yere dm, sonra da ondan almak isteyen S u n g u r c a adl bir emr tarafndan ba gvdesinden ayrlarak ldrlmtr. Cesedi, baba s sultan A l p A r s l a n n M ervdeki trbesine gmld. Sultan B e r k y a r u k savadan sonra T u t u un dalan askerlerine iyi davranlmasn emretmi, onlara aman verip baladn iln ettirmiti. O, amcas
147
T u t u ile yapt taht m cadeleleri srasnda, zaman zaman kt son ile kar lam ise. de, ortaya kan yeni artlarn kendi lehine gelimesiyle sultanl elde etmiti. Ortaan nl tarihilerinden b n l - E s r d e b u durumu eserinde ki u satrlar ile ifade ediyor: Eer T a n r bir iin olmasn dilerse sebeplerini de hazrlar. Daha dn, amcas T u t u karsnda malup olup az saydaki ada myla sfahan'a giden B e r k y a r u k u hi kimse takip etmemiti. ayet yirmi atl onu takip etmi olsayd, onu mutlaka yakalayacaklard. nk o, Isfahan ka psnda birka gn beklemiti. Daha sonra sfahana girince emirler onun gzle rine mil ekmek istediler. Tam bu srada sfahana , giriinin ikinci gn kardei M a h m u t , iek hastalna yakaland ve ld. B e r k y a r u k da ayn hastala tutuldu ve dolaysyla akl dengesi de bozuldu. Ancak daha sonra her iki hastalk tan da kurtuldu. Amcas karsnda malup olduu tarihten, iyileip sfahandan ayrlncaya kadar drt ay getii halde, amcas T u t u , hi bir faaliyette buluna mad. Eer T u t u , B e r k y a r u k veya kardei M a h m u t hasta iken onlarn zerine yrm olsayd, hi phesiz lkeye hkim olurdu (Bu konuda daha ay rntl bilgi iin bk. Suriye Seluklular).
B erkya ru k'a suikast
Sultan B e r k y a r u k , T u t u u ortadan kaldrdktan sonra baka bir teh like yaad. O, Eyll 1095de Sistanl ve maske takm birinin saldrsna urad ve pazsndan yaraland. Batn olan bu suikast, hemen yakaland ve dvlnce bu ie kendisini, iki kiinin tevik ettiini itiraf etti. Daha sonra onlar da yakalan d ve sorgulama sonucu sularn kabul ettilen Ancak onlar btn srarlara ra men bu suikast iin kendilerine kimin emir verdiini sylemediler. Bunun zerine bir filin ayaklar altna atlmak suretiyle cezalandrlmalarna karar verildi. Biri si filin ayaklar altna atlnca, her eyi anlatmay kabul etti. Bu kez teki arkada , Ey kardeim nasl olsa ldrleceiz, srlar aklayarak Sistan halkn rezil etme dedi. Sonunda her ikisi de ldrldler. Fakat bu suikastn niin dzen lendii kesin bir ekilde anlalamad.
Fahrlttlk n vezir atanmas
T u t u un lmnden sonra B e r k y a r u k , annesi Z b e y d e H a t u n u Rey ehrine yanma getirtmek iin bir hdimini sfahana gndermiti. Ancak bu srada vezir olan M e y y i d l m l k , bunu uygun bulmad. Bu bakmdan o, bir gurup emrle anlaarak sultana annesini terketmesinin uygun olacan sy lediler. Fakat B e r k y a r u k Ben hkmdarl, onun yanmda bulunmas iin istiyorum dedi. Z b e y d e H a t u n , olunun yanma gelip bu durumu renince M e y y i d l m l k e kar davranlarn deitirdi. Bu yolculuk srasnda H a t u n a refakat eden mstevf M e c d l m l k B a l a s a n de onu vezir aleyhi ne tahrik etmiti. te yandan Seluklu vezirliini N i z a m l m l k n oul larndan F a h r l m l k d e istiyordu. Onun, kardei M e y y i d l m l k ile ara s, babalar N i z a m l m l k n miras brakt mcevherat nedeniyle, akt.
148
F a h r l m i k , Z b e y d e H a t u n un, kardei M e y y i d l m l k e kar tavrnn deitiini ve ona kin baladn anlaynca bir adamn gndererek ve zirliini elde etmek istedi ve bunun iin de ok para sarfetti. Onun gnderdii hediyeler arasnda, atlastan otalar, kymetli adr, silhlar, kymetli talarla ss l eer takmlar ve Arap atlar bulunuyordu. Sonunda F a h r l m i k n iste i kabul edildi. Sultan B e r k y a r u k , M e y y i d l m l k grevinden uzaklatrarak yerine, kardei F a h r l m l k atad (1095), ayrca M e y y i d I m 1k hapse atld. Tabii bu, ilerde Seluklu Devletinin duraklamasna se bep olacak olaylarn beiki de balangc idi.
Suriye Seluklular ise T u t u un lmnden sonra oullarndan R d v a n
n Halebde, D u k a k n da Dmakta hkmdarlklarn iln etmeleriyle iki kola ayrlm oldu (Bk. Suriye Seluklular).
G rh oa nn Musul ve evresin i ele g eirm esi
Melik T u t u , A k s u n g u r i l e B o z a n ldrd zaman G r b o a y da hapsetmiti. G r b o a ; T u t u ldrlnceye kadar tutuklu kald. T u t u un olu R d v a n , Haleb'e hkim olduu zaman, sultan B e r k y a r u k , ona haber gnderip G r b o a ve kardei A l t u n t a m serbest braklmasn iste di. Bu iki karde, emr A d a b d d e v l e A b a k a karlk serbest brakldlar. G r b o a ve A l t u n t a , sultan B e r k y a r u k un onay ile, T u t u un h kimiyetindeki yerlerde Byk Seluklu otoritesini salamak iin harekete geti ler. Onlara bu seferlerinde pek ok asker katld ve ilk duraklar Harran oldu, iki karde, bu ehri elegeirdikten sonra Nusaybinde bulunan M u h a m m e d b i n e r e f d d e v l e , Musula kar onlardan yardm istedi. Bu srada Musula, M u h a m m e d in kardei A l i b i n e r e f d d e v l e hkimdi. G r b o a , bu teklifi kabul ederek Nusaybine doru gitti. M u h a m m e d b i n e r e f d d e v l e , buraya iki fersah uzaklkta onu karlad. G r b o a , zarar vermeyecei hususundaki antna ramen, M u h a m m e d i tutuklayp Nusaybine gtrd. G r b o a , 40 gnlk bir kuatmadan sonra buray teslim ald ve ora dan Musula yneldi. G r b o a , kuatma sonucunda burada baarl olamad ve oradan ayrlarak B elede gitti ve bu ehirde, ilerde Musul hkimiyeti iin ken disine rakip olarak grd M u h a m m e d b i n e r e f d d e v l e yi ldrtt. G r b o a ise Musulu elegeirmekten vazgememiti; tekrar bu ehri kuatt ve dou blmn kardei A l t u n t a a brakt. Musul hkimi A l i ise bu durum da Cezireti I b n O m e r emri k r m ten yardm istedi. k r m , derhal onun yardmna kotu. A l t u n t a , bu olay haber alm v e k r m n yolunu keserek onu malup etmiti. Bylece k r m , G r b o a ya itaate ve Musul kuatmasnda yardma m ecbur oldu. G r b o a nn Musul ku atmas dokuz ay srd. Bu sre iinde ehirde yiyecek kalmam, halk aydnlan mak iin pamuk taneleri ve katran yakmt. Nihayet G r b o a , ehri teslim ald (Ekim/Kasm 1096). Musul halk, A l t u n t a n ehri yama etmesinden kor kuyordu, fakat G r b o a buna engel oldu. A l t u n t a , buna ramen ehrin
149
ilerigelenlerini tutuklatt ve onlardan zorla para istedi; ayrca bununla da yetin meyerek G r b o a yada satat. G r b o a , ehirde dzeni salamak iin kar deinin ldrlmesini emretti. A l t u n t a , Musula girilerinin nc gn ldrld. G r b o a , ehir halkna ok iyi davrand, daha sonra Rahbeye de hkim oldu.
Berkyaruk-A ralan A rgu n sava
A r s l a n A r g u n , sultan A l p A r s l a n n kardei idi. Sultan A l p A r s l a n , Hrezm blgesine hkim olunca burann valiliini A r s l a n A r g u n a verdi. O, bu grevde sultan M e l i k a h m saltanatnn (1072-1092) ilk yllarna kadar kald. Sultan M e l i k a h , Hemedan ve Sve blgesini 7 bin altnlk kta olarak ona verdi. A r s l a n A r g u n , M e l i k a h n lm srasnda Badatta onun yannda idi. Daha sonra balayan taht mcadelesinden o da faydalanmaya alt ve 7 bin askerle nce kta blgesi olan Hemedana gitti. Burada Hemedanh bir gurup da kendisine katld. A r s l a n A r g u n , oradan Niabur a gittiyse de bu rada hi ilgi grmedi. ehir halknn kendisini ehirden uzaklamaya m ecbur et mesiyle, Merv e yneldi. Merv hnesi, M e l i k a h n yetitirmelerinden K o v d a n ( K o d a n ) idi. Sultan M e l i k a h m N i z a m l m l k e kar ta vr deitirmesinin ve kin balamasnn sebeplerinden biri de o idi (Bk. Sultan M e l i k a h ile vezir N i z a m l m l k arasndaki anlamazlk). Emr K o v d a n , ehri teslim edip askerleriyle onun emrine girdi. A r s l a n A r g u n , Belh, Tirmiz, Niabur ve Horasann teki ehirlerini hkimiyeti altna aldktan sonra sul tan B e r k y a r u k a bir mektup gndererek sultanln tandn ve elegeirdii ehirleri ynetmek istediini bildirdi; ayrca da pek ok para gndereceini ve saltanat olaynda kendisiyle mcadele etmeyeceini vaad ediyordu. B e r k y a r u k , balangta M a h m u t ve T u t u ile mcadelesi dolaysyla ve veziri M e y y i d 1m 1 k n de etkisiyle bu istei kabul etti. Sultan B e r k y a r u k , M e y y i d l m l k vezirlikten uzaklatrp yerine kardei F a h r l m l k ataynca, A r s l a n A r g u n onunla yazmay kesti. N i z a m l m l k n oul larndan m a d l m l k E b u l - K a s i m da A r s l a n A r g u n a katld ve ona vezir oldu. Sultan B e r k y a r u k , batdaki taht mcadelelerini kazannca, A r s l a n A r g u n u azledip savamak zere A l p A r s l a n n oullarndan B r i b a r s emr A l t u n t a ve M e s u t ile birlikte Horasana gnderdi. B r i h a r s , yapt ilk savata, A r s l a n A r g u n u bozguna uratp, Merv ehrine ve Horasann byk bir ksmna hkim oldu; A r s l a n A r g u n da Belhe ekil mek zorunda kald ve bir sre sonra byk bir kuvvet toplayarak M erve yrd. O, birka gn kuatmadan sonra M ervi elegeirdi. Bunun zerine, B r i b a r s , derhal Heratdan A r s l a n A r g u n un zerine yrd. ki taraf arasndaki sa vata B r i b a r s , malup oldu ve tutsak alnd. Bu yenilgide, bir anlamazlk sonucunda emr M e s u t un ldrlmesi rol oynamt. A r s l a n A r g u n , B r i b a r s Tirmizde hapse attktan bir yl sonra da bodurttu (1095). O, vezir m a d l m l k d e 300 bin altnna elkoyduktan sonra ldrtt. A r s l a n A r -
150
g u n un tahrip ettirdii Horasan ehirleri arasnda, Sebzvar da bulunuyordu (Ara lk 1096/0cak 1097). Sultan B e r k y a r u k ise A r s l a n A r g u n u itaat altna almaya karar vererek kardei S e n c e r i atabey K u m a ile onun zerine gn derdi, kendisi de onlar takip etti. te yandan A r s l a n A r g u n , askerlerine kar sert davranr, onlar kmser ve ok sk cezalandrrd. Bu sebeple onlar, kendi sinden ok korkarlard. Bir gn yine bir askeri ard, asker A r s l a n A r g u n un huzuruna ge girdi. A r s l a n A r g u n , ge kald iin onu azarlad; asker zr dilediyse de kabul etmedi ve onu dvd. Bunun zerine asker, ban eke rek A r s l a n A r g u n u ldrd. Asker yakalanp kendisine, Onu niin ldr dn? diye sorulduunda, Halk onun zulmnden kurtarmak iin cevabn verdi (3 ubat 1097). Sultan B e r k y a r u k , A r s l a n A r g u n un lmn haber al masna ramen ileri harektna devam etti. A r s l a n A r g u n un adamlar yedi yandaki olunu onun yerine geirip, sultan B e r k y a r u k 5tan aman dilediler. B e r k y a r u k , A r s l a n A r g u n un oluna Rey ve Hemedan blgesinde ktalar verdi. A r s l a n A r g u n un olu, sultann yanma 15 bin atl ile gelmiti. He men o gn askerler guruplar halinde hizmetinde olduklar emirlere katldlar. Byece A r s l a n A r g u n ua olu, hdimiyle tek bana kald. Sultan B e r k y a r u k un annesi onu yanma ald, onun yetime ve eitimini yaptracak grevli ler atad. Ayrca sultan B e r k y a r u k , kardei S e n c e r i de Horasan meliki olarak atamdr.
Selukl-Karahanh ilikileri
Sultan B e r k y a r u k , A r s l a n A r g u n sorununu zmledikten sonra Tir miz'a yrd ve ehir, kendisine teslim edildi. B e r k y a r u k , Belh yaknlarnda yedi ay kald ve bu srada Mavernnehr e bir eli gndererek Bat-Karahanl Devletinin kendisine itaatim salad, Semerkant ve teki yerlerde adna hutbe okundu. B e r k y a r u k , Bat-Karahanl Devletinden hanedan mensubunu, kaan olarak, arka arkaya tahta karmt. Sultan B e r k y a r u k tarafndan tahta karlan hkmdarlardan birincisi S l e y m a n b i n D a v u t tur. Bu hkm dar, ksa sre sonra ld (1097) . S l e y m a n b i n D a v u t , M e l i k a h m k zyla evli idi. B e r k y a r u k , onun yerine E b u l - K a s m I . M a h m u t (1097-1099) u tahta geirdi. Seluklu sultan tarafndan tahta karlan nc hkmdar ise, K a d r H a n C i b r a i l b i n m e r (l. 1102)dir. S e n c e r , sultan B e r k y a r u k tarafndan Horasan meliki atanmasna ra men B e r k y a r u k - M u h a m m e d T a p a r mcadelesinde onun karsnda yer ald. Nitekim o, M u h a m m e d T a p a r ile Badata gitti, sonra da Horasana dnd (Bk. B e r k y a r u k - M u h a m m e d T a p a r mcadelesi). S e n c e r , Ba d a tla iken Bat-Karahanl hkm dar K a d i r H a n C i b r a i l b i n m e r , onun uzakta bulunmasndan ve yann kklnden yararlanarak Ho rasana gz dikti. Rivayete gre o, 100 bin kiilik bir ordu toplayarak S e n c e r in ehirlerine doru yneldi. Karahanl hkmdarn bu sefere tevik edenlerden biri d e S e n c e r i n G n d o d u ( K n - d o d u ) adnda bir emri idi. Bu
151
nun sebebi de onun, B o z k u adl baka bir emrin S e n c e r in yanndaki mev ki ve itibarn kskanmasyd. S e n c e r , Karahanllarm harekete getiini haber ald zaman, K a d i r H a n ile savamak ve onu lkesinden kovmak zere, 6 bin atl ile yola kt. S e n c e r , yannda emr G n d o d u olduu halde, Belhe ulat. G n d o d u buradan K a d i r H a n n yanna kat, ikisi mttefik olarak kala caklarna ve birbirlerine ihanet etmeyecekleri hususunda ant itiler. G n d o d u , buradan Tirmize giderek ehri elegeirdi. Daha sonra S e n c e r ile K a d i r H a n C i b r a i l in ordular kar karya geldiler. Yaplan savata Karahanllar malup oldu, K a d i r H a n tutsak alnp S e n c e r in yanna gt rld (Bir rivyete gre, K a d i r H a n , bir av srasnda tutsak alnmtr); S e n c e r de onu ldrtt (22 Mays 1102). S e n c e r , daha sonra G n d o d u nun hkimiyetindeki Tirmizi kuatt. Emr G n d o d u , bu ehri S e n c e r e terkederek Gazneye gitmek zorunda kald. Melik S e n c e r , bu olaydan sonra Maverannehri tekiltlandrarak ayn zamanda yeeni olan I I . M u h a m m e d b i n S l e y m a n (1102-1130), Bat Karahanllarm bana getirdi.
M uh am m ed bin Sleym an, em r K ovdan ve Yarukta n isyanlar
Seluklu Devletinde taht elegeirmek isteyenlerden biri de Emr-i Emran
nvann tayan M u h a m m e d b i n S l e y m a n b i n a r idi. Emr M u h a m m e d , isyan ettikten sonra Belhe gidip bu srada Gazne sultan olan i b r a h i m (1059-1099) den yardm istedi. Sultan I b ra h i m , fillerin de yer ald byk bir orduyu ona yardm gnderdi, ancak o, elegeirilecek Horasan ehirlerinde kendi adna hutbe okunmasn art kotu. Gaznelilerin yardmyla M u h a m m e d b i n S l e y m a n , Horasan da baz ehirleri elegeirdi. Melik S e n c e r , bu durumda atl kuvvetleriyle harekete geerek ona bir baskn dzenledi. Ksa sren bir savatan sonra Emr-i Emran M u h a m m e d tutsak alnp, S e n c e r e gtrld ve onun emriyle gzlerine mil ekildi (1097). Sultan B e r k y a r u k , Horasandan Iraka dnerken, baz emirlerin kendi siyle beraber gelmelerini istemiti. Bu emirlerden K o v d a n , hasta olduunu ileri srerek Mervde kald. Davet edilenlerin arasnda Hrezmah E k i n c i b i n K o k a r da vard. E k i n c i , 10 bin atl ile sultana katlmak zere, yola kt ve 300 atl ile nden hareket ederek M erve geldi. Sultan B e r k y a r u k un, A r s l a n A r g u n i l e ibirliinden dolay kendisini cezalandrmasndan korkan emr K o v d a n , E k i n c i nin Merv e gelmesinden phelendi ve emr Y a r u k t a ile onu ldrm ek iin anlatlar. Onlar, 500 atl topladlar ve elence meclisinde bulunan E k i n c i nin zerine bir baskn yaparak ldrdler (1097). Emr K o v d a n ve Y a r u k t a , daha sonra Hrezme giderek sultann kendilerini buraya vali tayin ettiklerini syleyerek blgeye hkim oldular. te yandan, sultan B e r k y a r u k , yolda bunu haber alnca geri dnemedi. nk emr n e r ve sabk vezir M e y y i d l m l k de isyan halinde idiler. Sultan, Emri dad H a b e b i n A l t u n t a k bir orduyla K o v d a n ve Y a r u k t a a kar Horasana gnderdi. H a b e , nce K o v d a n n kendisine katlmasn beklemeden sava
152
an Y a r u k t a malup edip tutsak ald. Bu haber K o v d a n m ordughna ulanca askerleri ona kar isyan edip, hzinelerini ve yanndaki eyay yamala dlar; onun yannda sadece yedi kii kalmt; o, nce Buharaya kat, sonra da Belhe melik S e n c e r in yanma gitti. K o v d a n , S e n c e r in hizmetine girdi ise de ksa bir sre sonra ld. H a b e ise, Hrezm blgesine, Hrezmahlar D evleti nin kuruluunu gerekletirecek olan K u t b e d d i n M u h a m m e d b i n A n u t e k i n i gnderdi.
Hal seferlerinin balamas
X I. yzyln sonlarna doru Avrupada zellikle kilisenin nderlii altnda, esas itibaryla H z . I s a mn doduu ehir olan Kuds Mslmanlarn elin den kurtarmak amacyla balatlan seferlere Hal Seferleri denir. Hal seferle rinin dzenlenmesinde en byk etken kilise idi. Nitekim papa I I . U r b a n , 18-28 Kasm 1095 tarihleri arasnda, Fransann Clermont ehrinde dzenledii bir top lantda (konsil) Trklerin Hristiyan lkelerin merkezine girdiklerini, halka k t davrandklarn ve kutsal yerlere hakaret ettiklerini ileri srerek, Hristiyan dnyasnn Douyu kurtarmak iin sefere kmas gerektiini syledi. Onun bu ateli konumasnn yanklar mthi oldu. II. U r b a n , bundan sonra Avrupada birok ehir ve ky dolaarak yapt etkili ve heyecanl konumalarla Hal se ferinin gereklemesini salad. P a p a , piskoposlardan Hal seferini her yerde vaaz ederek dile getirmelerini istemiti. Fakat bu ar, en etkili bir ekilde yaln ayak, elbiseleri pislik iinde olan P i e r r e l H e r m i t e adnda gezgin bir kei tarafndan yapld. O, kendisi gidemedii yerlere Fransz G a u t i e r a n s A v o i r ( M e t e l i k s i z G o t y e ) gibi kimseleri gnderiyordu. P i e r r e in vaazlar Almanyada baarl oldu. Bir ksm soylular da Hal seferine katlmaya karar verdiler. Bunlar arasnda, bata Tbingen kontu H u g o , Schwarzenberg kontu H e i n r i c h , Wa 11 e r v o n T e c h ve Zimmern kontunun olu gibi soylu Al manlar vard. Sabrszlanan Franszlar ise, G a u t i e r S a n s A v o i r balarn da olduu halde, birka bin kiiyle harekete getiler. P i e r r e l H e r m i t e , Nisan 1096da Klnden ayrld zaman, ordusu erkek ve kadn olarak 20 bin kiiyi bul mutu. Alman, Italyan ve Franszlardan oluan bu gurup, Macaristan-BelgratNi-Sofya-Filibe-Edirne yoluyla stanbula geldiler. Bu Hal gurubu, yry s rasnda esas amacn unutmutu. Bunlar, nce Macaristanda Semlin ehrinden 4 bin Macar ldrdler, Belgrat ehrini yama ettikten sonra yaktlar, Ni ehri de saldrya urad. Bizans imparatoru A l e k s i o s K o m n e n o s , Avrupa dan yardm istemi olmasna ramen, stanbula gelen bu guruptan etkilenmemiti. Ay rca bunlarn disiplinsizlii onlarn sratle stanbuldan uzaklatrlmasn gerek tiriyordu; nk Batklar, bir hrszl brakyor, tekine balyordu, imparator A l e k s i o s tarafndan Anadolu kysna geirilen Hallar, yollarda vahice ve yakksz hareketler yaparak zmite vardlar. Bu Hal gurubu, daha sonra Trkiye
Seluklu bakenti iznike doru harekete getiler. Trkiye Seluklu Devleti sulta n I. K l A r s l a n n kardei D a v u t K u l a n A r s l a n kumandasnda gn derdii Trk kuvvetleri, ormanlk bir vadide bu Hal gurubunun byk bir
153
ksmm yok etti, bir ksmn da tutsak ald (Ekim 1096). lenler arasnda G a u t i er Sans A v o i r i l e H u g o von T u b i n g e n , W a l t e r v o n T e c h , K o n r a d v e A l b e r t v o n Z i m m e r n gibi valyeler vard. Bylece Halkn Hal Seferi denilen bu gurup binlerce kiinin lmyle sona ermi oldu. Bu ilk Hal kitlesinin bylece bozulup dalmasndan sonra Avrupadan prens, kont ve dklerin ynetiminde ounlukla zrhl askerlerden oluan dzenli ordu lar harekete geti (1096). Bunlarn Avrupa daki faaliyetleri Yahudi topluluklar na kar oldu ve Hristiyanl kabul etmeyen birok Yahudi ldrld. Dzenli ordularn banda kumandan olarak Aa-Lorraine dk G o d e f r o i d e B u i 11 o n , Fransa kralnn kardei H u g u e d e V e r m a n d o i , Toronto kontu B o h e m u n d , kardei R o g e r ve yeeni T a n k r e d ile Toulouse kontu IV. R a y m o n d bulunmaktayd. Ayrca Le Puy piskoposu A d h e m a r ile Orange piskoposu G u i l l a u m e d a bu orduya katlmlard. stanbulda toplanan bu Hal ordularnn says hakknda 600 bin ile 100 bin arasnda deien rakamlar verilmektedir. mpa rator A l e k s i o s , zel bir anlamaya vard R a y m o n d un dnda, btn ku mandanlardan Ballk ant (Vasallk yemini) almt. Bu anta gre, Hallar, im paratoru, ele geirecekleri btn memleketlerin yksek hkimi olarak tan yacaklar ve geri alnacak btn lkelerden evvelce imparatora ait olmu bulu nanlar, imparatorluk memurlarna teslim edeceklerdi . Nihayet 1097 ilkbaharnda Hal ordular, Bizans gemileriyle Anadolu yakasna geirildiler. Bu Hal ordu sunun ilk hedefi, Seluklu bakenti znik idi. Bu srada sultan I. K l A r s l a n , Malatyay kuatmt, o batdan gelen bu yeni tehditi pek ciddiye almamt. Hal ordusu, Mays 1097 balarnda zniki kuatt. Nihayet durumu renen sultan I . K l A r s l a n , znik nlerine gelerek Hal ordusuna saldrd (21 Mays). Btn gn sren savata Batnn iyi tehiz edilmi ve sayca stn ordusu kar snda Seluklu kuvvetleri baarl olamad. Sultan I. K l A r s l a n , dalara doru ekilirken, ehirdeki Trk birliine, kendisinin artk baka bir yardm yapamyaca iin, bildikleri gibi hareket etmesini buyurmutu. ehirdeki Trk birlii, Hallara elik etmekte olan Bizansl kumandan M a n u e i B u t u m i t e s ile iliki kurdu. Sonuta Trkler, ehri Bizansa teslim ederek kymdan ve znik de yaklp yklmaktan ve yamalanmaktan kurtuldu (19 Haziran). Hallar, z nik in dmesinden bir hafta sonra Eskiehir ynnde harekete getiler.
Trkiye Seluklu sultan I . K l A r s l a n kuvvetlerini yeniden toplamak ve Danimendlilerle bir ittifak yapmak zere, douya ekildi. O, Danimendli h kmdar D a n i m e n d G a z i ve Kayseri hkimi H a a n B e y ile birleerek Es kiehirden uzak olmayan bir yerde karargh kurmu olan Hallara saldrd. Bu savata iki taraf kahramanca mcadele etmi ve ar kayplar vermiti. Sonunda Trkler, stn saydaki dman karsndan ekilmek zorunda kalmlard (1 Tem muz 1097). Bu savan sonucunda bir Hal tarihisi, Eer Hristiyan olsalard Trklerin dnyann en kahraman ve en soylu milleti saylacaklar fikrindeydi. Sultan I . K l A r s l a n , bundan sonra bir tr ete sava yaparak Hallar ypratmak niyetinde idi. Nitekim bu ekili srasnda Trkler yol boyunca yiye
154
cek ve iecek maddelerini yok ederek bir lde Hallar ala mahkum edi yorlard. Buna ramen Hal ordusu, I . K l A r s l a n n bir sre nce bakent yapt Konya'ya kadar ilerledi. Hallar, buraya ulatklar zaman, Trkler ta nabilir btn mallaryla dalara ekilmilerdi. Hallar buradan ayrldktan sonra Ereli'de emr H a s a n ve Danimendliler ile savatlar ve burada ikiye ayrld lar. Hal ordusunun byk blm , Kayseri zerinden yola devam ederken, da ha kk bir ksm ise dalar ap ukurova'ya inmeye karar verdiler. Ta n k r e d ve B a u d o u i n birbirinden ayr iki yoldan Toros geitlerine doru yola ktlar (Eyll 1097). B a u d o u i n , ukurova'da Tarsus, Adana ve Misis' elegeirdikten sonra Mara'ta esas Hal ordusuna katld. Bundan sonra Hal ordusu, Antak ya zerine hareket ederken (Ekim), B a u d o u i n , tekrar Hal ordusundan ay rld ve beraberindeki 7 yz atl ile Urfa'ya yneldi. O, bir Urfa eli heyetinin davetini deerlendirerek buraya gitti ve ehre hkim olarak Urfa Hal Kontlu u'm kurdu (10 Mart 1098).
H allarn Antakya'ya hkim olm as
Hal ordusunun Antakyaya ilerlediini renen bu ehrin Seluklu valisi
Y a s y a n savunma hazrlklarna balad. O, Hristiyanlarn faaliyetini snr landrc emirler verdi ve ilerigelen birok Hrstiyan ehirden kartt. ok ge meden Hallar, Antakya nne geldiler ve ehri kuatmaya baladlar (Ekim 1097). Bu durumda Y a s y a n , evreden kendine mttefikler arad. O, oullarndan e m s d d e v l e yi Haleb Seluklu meliki R d v a n ve Dmak Seluklu meli ki I) u k a k a gndererek yardm istedi. teki olu M u h a m m e d i Byk Sel uklu Devleti'nin Musul valisi G r b o a ile teki kumandanlara Suru emri A r t u k o l u S k m e n , Sincar emri A r s l a n t a , Smeysat emri 1 1 g a z i o l u S l e y m a n a yollayarak Hallara kar cihat harektna katlmak zere sratle yardma gelmelerini bildirdi. te yandan Hallar, Antakya nnde a buk baar kazanamadlar. ehrin kuatmas uzadka Hal ordusunun says, alk ve kaaklar yznden her gn azalyordu. Nihayet Antakya'ya ilk yardm, Haleb meliki R d v a n tarafndan gnderildi. Haleb askerleri ile S k m e n in Trkmenlerinden oluan bir birlik, Y a s y a n n olu e m s d d e v l e ko mutasnda harekete geti. Bu Trk birlii, Asi nehri yaknlarnda, Hallarn bas kn karsnda bozguna urayarak Haleb'e dnmek zorunda kald (ubat 1098). Musul emri G r b o a ise, sultan B e r k y a r u k un da emriyle hazrlklarn tamamladktan sonra Hallara kar harekete geti. Ancak onun ilk hedefi, Urf a y kurtarmak idi. G r b o a mn kendiliinden iine dt yanl hesap, Antakya nndeki Hallara rahat bir nefes alma imkn verdi. O, Urfay haf ta sreyle (4-25 Mays 1098) kuatarak ehrin surlar nnde bouna zaman kay betti. Bu nedenle zaman kazanan Hallar da Antakya'y iddetle kuatmaya devam ettiler. Hal reislerinden B o h e m u n d ise Antakya zerindeki burlardan biri ni savunan Ermeni dnmesi F r u z adnda bir subay ile anlamaya muvaffak ol du. Nihayet B o h e m u n d un birlikleri, gece yars F r u z ynetimindeki bura
155
merdiven dayayarak ehre girdiler. ehirdeki Rum ve Ermeniler de onlarla ibir lii yaparak Trkleri ldrmeye baladlar. Durumu renen Y a s y a n iin ehri terketmekten baka yapacak bir ey kalmamt; ancak olu e m s d d e v 1 e , soukkanlln koruyarak i kaleye kapand. Y a s y a n , dalk blgede kaarken atndan derek ar yaraland, adamlar da onu kendi haline brakt lar. Bu srada onu bu durumda gren Ermeniler, ban keserek B o h e m u n d a getirdiler. 3 Haziranda akam olurken Antakyada canl hibir Trk kalmam bulunuyordu. Antakya ahalisinin evleri ister Hristiyan, ister Mslman evi ol sun, tamamiyle yama edildi. Bylece ehir Hallarn eline geti. Emr G r b o a ise 7 Haziranda ordusuyla Antakya surlar nnde ordughn kurdu. I kaleye kumanda eden e m s i i d d e v l e , derhal ulaklar gndererek yardm istedi. G r b o a , i kaleye kendi birliklerinin hkim olmasnda srar ederek, burann adam larndan A h m e t b i n M e r v a n a verilmesi iin e m s d d e v l e yi zorlad. Seluklu ordusu, nce i kaleden ehre girmeyi tasarlad ise de bunda baarl olamad; G r b o a , bu sebeple Hallar sk bir kuatma ile alktan zayf d rmeyi kararlatrarak ehri her ynden kuatt. Hallarn k hareketleri de baarszlkla sonulanm, ehirde yiyecek maddelerinin azalmasyla fiyatlar sonderecede artmt. Bunun yamsra G r b o a n komutasndaki Seluklu or dusunda da iler iyi gitmiyordu. Onun, beraberindeki melik ve emirleri pek nem sememesi ve kendi bildii gibi hareket etmesi, kumanda zinciri iin iyi bir durum deildi ve onun bu ekilde davran ho karlanmyordu. Ayrca melik R d v a n ile D u k a k arasndaki anlamazlk da Seluklu ordusunu etkilemi, bu nedenle gerek Trkmenler, gerekse Araplar byk guruplar halinde ordudan ayrlmlar d; Antakyadaki Hal ordusunda ise, moral ykseltecek bir mucize bekleniyor gibiydi. Nitekim P i e r r e B a r t h o l o m a e u s adnda bir kylnn, gya vak tiyle H z . I s a nin brn delen mzra yani Hristiyanln en kutsal emane tinin yerini gstermesi ve bu mzran Aziz Petrus Katedralinde bulunmasyla mucize gerekleti. Bu olay, btn Hal ordusunda byk bir heyecanla kutlan d (14 Haziran). Hallar, 27 Haziranda G r b o a ya bir eli gndererek ku atmadan vazgemesini istediler; G r b o a ise kaytsz artsz teslim olmalarnda srar etmiti. Hallar iin artk kesin bir savatan baka bir imkn kalmamt. 28 Haziran sabah moralleri yksek ve tam bir birlik halinde bulunan Hal or dusu, ehirden karak sava dzeni ald. G r b o a , ehirden karken onlarn zerine saldrlmas fikrini uygun grmemi, Hal ordusunu toptan yok etmeyi dnmt; ancak o, bylece byk bir stnlkten yoksun kalmt. Alt gurup halinde dzenlenen Hallar ile Trk sava taktiini uygulamak isteyen Seluklu ordusu arasnda iddetli bir sava balad. ok gemeden G r b o a y ekeme yenler ve bir zafer sonunda onun daha gleneceini dnen Seluklu emirleri, bata melik D u k a k olmak zere, birer birer sava meydanndan ayrlmaa ba ladlar. Trk ordusunda pusuda bekleyen A r t u k o l u S k m e n ile Humus em ri C e n a h u d d e v l e H s e y i n in de geri ekilmeleriyle, G r b o a , sava kaybettiini anlad ve sratle Halebe, oradan da valisi bulunduu Musula gitti. Hallar ise Antakyann i kalesini de teslim alarak ehre tamamen hkim oldu
lo6
lar ve burada /Vormanlardan B o h e m u n d un ynetiminde Antakya Prinkepslii kurdular. Hallar, daha sonra Akdeniz kysn izleyerek gneye Kudse doru ilerle diler. Kuds ise bu sralarda Msr Fatm Devletinin ynetiminde idi. Hallar 7 Haziran 1099da ortaan en mstahkem kalelerinden birine sahip olan bu ehri kuatarak 15 Temmuzda igal ettiler. Ancak ... bylesine bir zafer kazanm ol makla akllar balarndan giden Hallar, zincirden boanm deliler gibi yollar da, evlerde ve camilerde oradan oraya kouup nlerine gelen herkesi, erkek, kadn veya ocuk olsun, hi bir fark gzetmeden ldrdler. Katliam btn leden sonra ve izleyen gece iinde devam etti... Bir Hal tarihisi ayn sabah tapnaklarn bulunduu mahalleye giderken cesetler ve dizlerine kadar kan kan birikintileri iinden gemek zorunda kalmt. Hallar bylece hedeflerine ulatlar ve Kudsde Latin Devletinin ilk kralln kurdular. Bu kralln bana da Kutsal Mezar n savunucusu olarak G o d f r u v a d B u y y o n ( G o d e f r o i d e B o u i 11 o n ) getirilmiti. (Bk. Suriye Seluklular).
Fars b lgesin dek i olaylar ve em r tjn e r in isyan
T e r k e n H a t u n un olu M a h m u t u tahta oturtmak iin mcadeleye gi ritii srada, Fars blgesine de hkim olmak istedii anlalyor. Nitekim o, sul tan M e l i k a h n emirlerinden n e r i bir ordu ile sfahandan Fars blgesine doru yola kard (Haziran/Temmuz 1094). Kirman Seluklularndan melik T u r a n a h , bu durumu haber ald ve bir ordu hazrlayarak emr U n e r e kar kt ve ebnkre emirlerinin de yardmyla onu malup etti (Haziran/Temmuz 1094). Bir sre sonra emr n e r i tekrar Fars da gryoruz. Bu kez sultan B e r k y a r u k , onu Fars a vali atamt; Fars da ise melik T u r a n a h n lm nden sonra ebnkre ilerigelenleri birer blgede hkimiyet kurmulard. Onlar, emr U e r in orduyla Farsa yrmek iin hazrlkta bulunduunu ve bu seferin kendi zerlerine olduunu rendiler ve Kirman Seluklu meliki I r a n a h dan var dm istediler. Melik 1 r a n a h , Kirman dan Farsa geldi ve ebnkrelilern yar dmyla emr n e r i malup etti (1098/1099). Emr n e r , malup olduktan sonra sfahana kat ve buradan sultan B e r k y a r u k a haber gnderip, kendisine katlmak zere Horasana gitmek iin izin istedi. B e r k y a r u k , onun Cibal blgesinde kalmasn istedi ve ayrca Irak vali liine atad, ayrca o blgedeki askerlere de haber gndererek emir n e r in hizmetine girmelerini bildirdi. Bunun zerine emr U n e r , sfahanda kald, fakat bir sre sonra Azerbaycandaki ktana gitti. O, geri dndmde sfahanda Batmliin yayldn grd ve Batmlerle savaa girierek Isfahan da zerin de bulunan bir Batn kalesini kuatt. Bu olaylar srasnda M e y y i d l m l k b i n N i z a m l m l k de emr n e r e katld. Bundan sonra M e y y i d l m l k v e teki emrler, n e r i B e r k y a r u k i l e i birlii yapmas nn kendi aleyhinde olacan syleyip, korkuttular ve sultandan uzaklamaya tevik ettiler. Kkrtclar, bununla da yetinmeyip emr n e r e o srada Gen
157
c e de bulunan sultann kardei M u h a m m e d T a p a r ile mektuplamasn ner diler. Bunun zerine emr U n e r , sultana isyana karar verdi ve hkmdarlk sevdasna kapld, kendi adna nevbet (bando) aldrp, krmz ota kurdurarak bunu aka iln etti; daha sonra da 10 bin atl toplad ve sfahandan harekete geerek R eye doru yrd. Emr U n e r , Sve civarnda bir iftar yemeini bi tirmek zere iken Trkiin saldrsna urayarak ldrld, hzineleri yama land ve askerleri de dald (1099). Esasen sultan B e r k y a r u k da onunla savamak zere Horasandan yola kmt; onun ldrldn Rey yaknlarn da haber ald. M e y y i d 1 m 1 k ise bu olaydan sonra Gence ye kat.
SULTAN BERKYARUK - MUHAMMED TAPAR MCADELELER

Sultan M e l i k a h n oullarndan biri olan M u h a m m e d T a p a r , 21 Ocak 1082de dnyaya gelmiti. O, S e n c e r ile z karde olup, anneleri S e f e r i y y e H a t u n idi. M u h a m m e d T a p a r , babas M e l i k a h m lm s rasnda onun yannda Badatta idi. Sonra anal T e r k e n H a t u n ve kardei M a h m u t ile sfahana gitti. Sultan B e r k y a r u k , sfahan kuatt zaman (1093), M u h a m m e d gizlice kaarak annesinin yanma gitti; annesi de bu srada B e r k y a r u k un kararghnda idi. B e r k y a r u k , 1093 ylnda Badata gi derken M u h a m m e d T a p a r da onunla beraberdi. Sultan, Gence ve evresini M u h a m m e d e kta etti ve ona melik nvan verilirken, emr K u t l u g T e k i n de ona atabek atanmt. M u h a m m e d T a p a r , durumu kuvvetlenince evre sindekilerin de etkisiyle saltanat elegeirmeyi dnm ve buna ilk engel ola rak da atabek K u t l u g T e k i n i grd iin onu ldrtmt. O, daha sonra Gencenin de iinde bulunduu Errn eyletini ve ona bal yerleri de elegeirdi. M e y y i d l m l k , Gencede melik M u h a m m e d in yanna gittii zaman onu, kardeine muhalefet etmeye ve saltanat elegeirmek iin isyana tevik etti. Melik M u h a m m e d de bunu benimseyip hkim olduu yerlerde B e r k y a r u k adna okunmakta olan hutbeye son verdi. Bylece M u h a m m e d T a p a r , ken dini sultan iln edip, M e y y i d l m l k d e vezirlie getirdi. te yandan Sel uklu d evletin in yn etim in e m stevf M e c d l m l k E b u l - F a z l B l s n ( K u m m ) hkim olmutu. Ancak M e y y i d l m l k n B e r k y a r u k un vezirliinden uzaklatrlmasnda M e c d l m l k n de rol var d. Bu bakmdan M e y y i d l m l k , onu ortadan kaldrabilmek iin bir frsat kolluyordu. Bu srada Batmler, sultan B e r k y a r u k un ilerigelen byk emir lerini birbiri ardna ldrnce, bu su M e c d l m l k e yklenmeye alld. zellikle emr P o r s u k un ldrlmesi bu olayn daha da bymesine sebep oldu. P o r s u k un oullar Z e n g i ile A k b r ve M e y y i d l m l k , bu olayda M e c d l m l k sorumlu tutarak onu Batmlik ile itham ettiler ve M e c d l m l k n kendilerine verilmesini istediler. Nitekim sultan B e r k y a r u k , melik M u h a m m e d in isyann haber ald zaman Zencana gitti. Bu srada
158
emr h u r n a n Y a b g u , B i l g e B e y , T o g a n y r e k ile teki emrler, Porsukoullar taraftar emirlere haber gnderip, onlar B e r k y a r u k un M e c d l m l k ldrm ek zere teslim etmesini istemek ve bu hususta ittifak yap mak amacyla yanlarna ardlar; onlar da bu arya uyarak birletiler ve Hemedan yaknndaki Sicas ehrinden sultan B e r k y a r u k a haber gnderip, M e c d l m l k n kendilerine teslim edilmesini istediler. Ordudaki askerlerin hepsi bu hususta onlarla ayn fikirde idiler. Emrler, B e r k y a r u k a eer M e c d 1 m 1 k teslim edildii takdirde tbilie devam edeceklerini, kendilerine en gel olunursa sultan terked eceklerin i, hatt M e c d l m l k zorla elegeireceklerini bildirdiler. Ancak sultan, bu tehdide ramen onlarn isteini kabul etmedi. M e c d l m l k ise sultana Devletinin emirlerini koruyup, beni kendi elinle ldrm en, onlarn beni ldrmelerinden senin iin daha hayrl ve yararldr. nk beni onlar ldrrse bu senin devletini zaafiyete uratr de di. Sonunda B e r k y a r u k , ordunun bu aka isyan karsnda direnecek gc kalmad; emirlerden, onu bir kaleye hapsedecekleri hususunda ant alarak M e c d l m l k onlara teslim etti. Bir rivayete gre de onu, adrndan zorla ald lar, ancak daha emirlerin yanna gitmeden M e c d l m l k kleler tarafndan ldrld ve ba kesilerek bu olaylarn kkrtcs olduu anlalan M e y y i d l m l k e gtrld (1099). M e c d l m l k n ldrlmesi de olaylar yattr mamt. Emrler, bu du rumda B e r k y a r u k a, R eye gitmesini nerdiler. O, R eye giderken yannda sa dece 200 atl kalmt. Geri kalan askerler, sultann otan ve ordughn yamaladlar, sonra da melik M u h a m m e d in yanma giderek Harrekan deni len yerde onunla birletiler. B e r k y a r u k , yanndakilerle R eye geldii zaman, emr Y n a l b i n A n u t e k i n i l e baz emrler beraberindeki askerlerle ona katldlar. Bu olay, bir lde B e r k y a r u k un moral kazanmasna sebep oldu. Sultan B e r k y a r u k , melik M u h a m m e d in kendisini izlediini haber aln ca onunla savaa cesaret edemediinden Reyden derhal sfahana gitti, fakat e hir halk, ona kaplar amad, bunun zerine B e r k y a r u k da Huzistana ekilm ek zorunda kald. te yandan melik M u h a m m e d T a p a r , 20 Eyll 1099da Reye geldiinde, kardei sultan B e r k y a r u k un annesi Z b e y d e H a tun orada idi. M e y y i d l m l k , aras ak olduu bu H a t u n u tutuklatp hapse attrd. Ayrca 5 bin altn vereceine dair bir senet aldktan sonra onu l drm eye karar verdi. Gvendii adamlar, ona Z b e y d e H a t u n u ldrtmemesini nerdiler ve Askerler onun olunu seviyorlar. Onlar Z b e y d e H a t u n u sevmedikleri iin ondan ayrlyorlar. Sen onu ldrrsen asker, der hal B e r k y a r u k un tarafna geer. Sen bu askerlere gvenme dediler. Ancak M e y y i d l m l k , onlarn szlerini dinlemeyip Z b e y d e H a t u n u tutuk lu bulunduu kaleden kartarak bodurttu. Bununla birlikte, M u h a m m e d T a p a r , analnn ldrlmesine hi bir tepki gstermedi. Melik M u h a m m e d T a p a r m kendisine katlanlarla durumu kuvvetlen miti. Bu srada B e r k y a r u k tan korkan Badat hnesi G e v h e r y i n , Musul
159
emri G r b o a , emr k r m , emr S r h a b b i n B e d r ve baz emir ler de Kum ehrinde M u h a m m e d T a p a r la birletiler. Bunun zerine M u h a m m e d T a p a r , G e v h e r y i n i Badata gndererek hutbenin kendi adna okunmasn istedi. Halife M u s t a z h i r , bu istei kabul ederek 4 Kasm 1099 Cuma gn, Badatta M u h a m m e d T a p a r adna hutbe okuttu ve ona Gyasddnya ved-Din lakabn verdi. te yandan sultan B e r k y a r u k Huzistanda iken tekrar Badatta hutbenin kendi adna okunmasn salamak isti yordu; ok gemeden kendisine katlanlarla Vasta gitti. Bu srada Hille emri S a d a k a b i n M e z y e d de ona katld. Sultan, Vast ehrinde iken bir gurup onu ldrmek istedi ise de bunlar yakaland ve planlarnda baarl olamadlar. B e r k y a r u k , bu olaydan sonra Badata hareket etti, ehre girmeden nce 31 Aralk Cuma gn Badatta tekrar adna hutbe okunmutu. Grld gibi, Ab bas Halifesi, kim kuvvetli duruma geerse onun adna hutbe okutuyor, bu husuta herhangi bir prensip uygulamyordu. Bylece sultanl yeniden tannan B e r k y a r u k , 2 Ocak 1100 tarihinde Badata girdi ve halk tarafndan coku ile karland. Sultan B e r k y a r u k adna hutbe okunduu srada M u h a m m e d T a p a r taraftar olan S a d d d e v l e G e v h e r y i n , A r t u k o l u l ga z i ve teki emrler, M u h a m m e d T a p a r ve veziri M e y y i d l m l k e haber gndererek onu yanlarna ardlar. Bunun zerine onlar, emr G r b o a ile k r m G e v h e r y i n in yanna gnderdiler. Fakat k r m , Cezireti Ibn mer de durumun kt olduunu syleyerek bu ehre dnmek iin izin istedi; G e v h e r y i n de ona izin verdi. Bir gurup emr, G e v h e r y i n ile beraber kalacak birlikte hareket etmeye karar verdiler. Onlar, sultan B e r k y a r u k a Bizim yanmza gel, aramzda seninle savaacak kimse yok haberini gnderdiler; esasmda bu, G r b o a nin fikri i d i v e G e v h e r y i n e Biz M u h a m m e d ile M e y y i d l m l k ten hibir fayda grmedik demiti. Sultan B e r k y a r u k bu ary iyi deerlendirerek onlarn yanna gitti ve bu emirlerle birlikte Badata dnd. B e r k y a r u k , burada E b u l - M e h s i n A b d l c e l i l D i h i s t a n yi kendine vezir atad. Sultan, ayrca para sknts iinde olduundan halife M u s t a z h i r n veziri A m i d d d e v l e b i n C h e y r i tutuklatt ve ondan sultan M e l i k a h devrinde babas F a h r d d e v l e i l e bir likte ynetimini stlendikleri Diyarbakr ve Elcezireden elde ettikleri gelirden hakkn istedi. Vezir A m i d d d e v l e , Ben bir kleyim. Efendimin emri ol madan gr bildiremem diyerek durumu, halifeye aksettirdi; halife de onun ta rafn tutar ekilde davranarak B e r k y a r u k a tehdit dolu bir mektup gnderdi. Sonuta A m i d d d e v l e nin sultana 160 bin altn demesi kararlatrld.
B erkyaru k-M uh am m ed Tapar arasndaki ilk sava
B e r k y a r u k , k Badatta geirdikten sonra kardei M u h a m m e d T a p a r ile savamak zere harekete geti. O, nce ehrizura gitti ve orada gn kald; bu srada kendisine birok Trkmen katld. Daha sonra iki taraf kuvvetle ri 15 Mays 1100de Hemedan yrelerindeki Sefidrdda karlatlar. M u h a m -
160
m e d T a p a r n yannda yaklak 20 bin kii vard. Onun ordusunda merkezde kendisi ile emr S e r m e z , sa kanatta emr A h u r n a n Y a b g u ve evlatl A y a z , sol kanatta ise M e y y i d l m l k ve Nizamler ( N i z m l m l k ta raftarlar) bulunmaktayd. Sultan B e r k y a r u k un ordusu ise, merkezde ken disi ve vezir E b u l - M e h s i n , sa kanatta G e v h e r y i n , z z d d e v l e b i n S a d a k a v e S r h a b b i n B e d r , sol kanatta G r b o a v e askerlerin den olumaktayd, iki taraf arasndaki sava, B e r k y a r u k kuvvetlerinin hcu mu ve stnl ele almasyla balad; ancak i n a n Y a b g u nun B e r k y a r u k ordusuna saldrmasyla durum deiti ve B e r k y a r u k un askerleri bozguna u rad; G e v h e r y i n in de atndan dmesi ve bir Horasanl asker tarafndan ldrlmesi, B e r k y a r u k un ordusunun tamamen dalmasna sebep oldu. Onun ordusu o derece dalmt ki, yannda sadece 50 atl kalmt. Sava sonun da B e r k y a r u k un veziri E b u l - M e h s i n de tutsak alnd. M e y y i d l m l k , ona ok iyi davrand ve ihtiyalarn karladktan sonra Badat amdliine tayin edeceine sz vererek oraya gnderdi, ayrca Badatta halifenin tekrar M u h a m m e d T a p a r adna hutbe okutmasn istedi. E b u l - M e h s i n , Ba data ulanca onun bu isteini halifeye iletti ve 25 Mays 1100 Cuma gn Ba datta M u h a m m e d T a p a r adna hutbe okundu. M u h a m m e d T a p a r m veziri M e y y i d l m l k , E b u l - M e h s i n i Badata gnderdii srada, ona veziri A m i d d d e v l e b i n C h e y r i azletmesi iin halife ile grmesini emretmiti. Ancak A m i d d d e v l e , bu olay haber alm ve I s p e h b u d S a b v e b i n H u m a r t e k i n e E b u l Mehsini yolda ldrmesi iin emir vermiti. I s p e h b u d da B e r k y a r u k taraftar idi; ordu malup olunca Badata gitmiti. O, A m i d d d e v l e den al d emirle E b u l - M e h s i n e kar harekete geip yolda onunla karlat. s p e h b u d un hcumu ile E b u l - M e h s i n bir kye snmak zorunda kal d. I s p e h b u d , bunun zerine ona haber gnderip, Sen sultan B e r k y a r u k un vezirisin, ben de onun bir klesiyim. Eer onun hizmetinde isen yanmza gel, Badata gidelim, hutbeyi sultan B e r k y a r u k adna okutalm. dedi. Bylece her ikisi ibirlii yapmay kabul ettiler. Fakat o gece I s p e h b u d , A m i d d d e v l e nin kendisine onu ldrmesi iin emir verdiini aklad. Bu durum, E b u l - M e h s i n in endiesine v e A r t u k o l u I l g a z i yi yardma arma sna sebep oldu. Bunun zerine I s p e h b u d da oradan ayrld. Ote yandan E b u l M e h s i n , Badata geldiinde halifeye A m i d d d e v l e nin azli meselesini aklad. Halife, bu srada B e r k y a r u k a kar stnlk salam olan M u h a m m e d T a p a r ve vezirinden ekinmi olmal ki, onlarn isteini kabul ederek A m i d d d e v l e yi grevden uzaklatrd (Temmuz/Austos 1100); ayrca ondan 25 bin altn alnd. A m i d d d e v l e , ksa bir sre sonra tutuklu bulunduu yerde ld (Austos).
B atnlerin faaliyetleri
Sultan B e r k y a r u k , taht mcadeleleri ile megul olduu Fetret Devrinde, Batnlerin durumu kuvvetlenmeye balad. Onlar, bu mcadele ortamndan ya
161
rarlanarak faaliyetlerini artrdlar. Nitekim 1096-1097 ylnda Batinlern birok devlet adamn ldrdklerini gryoruz. Onlarn bu ylki kurbanlarndan biri sultan B e r k y a r u k un annesi Z b e y d e H a t u n un veziri A b d u r r a h m a n S m e y r e m idi. Bir batn, onu hile ile ldrd; ancak batn, kamay baaramayp yakalanarak ldrlmt. Batn'lerin ikinci kurban N i z a m l m l k n yetitirmesi E r k u e n - N i z a m idi. Sultan B e r k y a r u k un am cas Y a k u t nin kzyla evli olan E r k u , Rey ehrinde ldrlmt. Seluklu Devleti nin byk emirlerinden biri olan P o r s u k da yine bir batn tarafndan ldrld (Austos/Eyll 1097). te yandan Isfahan ehrinde de Batmlerin pro pagandas yaplmaya ve yaylmaya balad. Bunlar, ehrin muhtelif mahallelerine dalmlard. Onlardan her biri, kendi mahallesinde propaganda yaparak taraf tarlarnn saysn artryorlard. Rivayete gre, bu srada 30 bin kii, onlarn da vetini kabul etmiti. Tesadfen bir olay sonucunda, onlarn insanlar ldrdkleri ve eyalarn sakladklar ev kefedildi. yleki: Bu evin bulunduu sokakta A l e v i M e d e n adyla nl bir kr vard. O, kendi sokann banda duruyor, elin de bir asa olduu halde, Kim bu krn elini tutar, bu sokaktaki evinin kapsna gtrrse, T a n r onun gnahlarn balasn diye dua ediyordu. Bu sokak dar ve karanlk idi, krn evi de en sonda bulunuyordu, evin bir kuyusu da vard. Bir adam, A 1 e v yi evinin kapsna gtrd zaman, birtakm insanlar, o ada m eve ekerler ve ba aa kuyuya sarktrlard. Bylece ehir genlerinin bir oklar kayboldu. Batmlerin pek ok kiiyi ldrdkleri bu ev ortaya karlnca, Isfahan halkndan byk bir gurup silahlanarak Batmlerden intikam aldlar. Bu arada A l e v - i M e d e n ile kars yakaland ve yakld. Batmlerin ldrdk leri kimselerin ou sultan B e r k y a r u k a kar kan emrler idi. B e r k y a r u k un dmanlar, bu cinayetlerden onu sorumlu tuttular ve onu Batmlere ynelik olmakla suladlar. Sultan B e r k y a r u k un M e y y i d l m l k l drmesi zerine Batmler, ordu iinde de yaylmaa baladlar, ok sayda askeri kendi taraflarna ektiler. Ayrca kendi grlerine kar kanlar lmle tehdit etmee baladlar. Ilerigelen devlet adamlar ve kumandanlar, ldrlmekten kor karak zrh giymeden evlerinden dar kamaz oldular. Sultan B e r k y a r u k un yakn adamlar, huzura silahl olarak girmek iin ondan izin isteyip ldrlmekten korktuklarn sylediler. Sultan da onlarn bu isteklerini kabul etti. Emrler, B e r k y a r u k a Batmlerin daha fazla glenmeden ortadan kald rlmalar gerektiini nerdiler. nk kardei melik M u h a m m e d T a p a r n askerleri de onu batm diye knyorlar, sava srasnda tekbir getirip B e r k y a r u k un emrindeki askerlere Ey Batmler diye baryorlard. Sul tan B e r k y a r u k , btn bu sebeplerle onlarn ldrlmesine izin verdi ve as kerleriyle birlikte pelerine dt (1100). Bu arada batmlik ile hi ilgisi olmayan baz kimseler de dmanlarnn ihbarlar sonucu ldrld. Sultan B e r k y a r u k adna M e y y i d l m l k n maln msadere etmek zere Badat'a eli ola rak gnderilen E b b r a h i m E s e d b a d d e Batmlerin ilerigelenlerinden idi. Verilen emirle o ve byk olu ldrldler. Emr a v l S a k a v u ( S a k a v e ) , Huzistan ve Fars snr blgesindeki Rmhrmz ve Errecan ehirleri
162
valisi idi. Batnler, blgedeki kaleleri de igl ettiler ve yol kesmee baladlar. Emr a v l , bu blgedeki Batmlerin ilerigelenlerinden bir ounu ldrmeyi baard (1100-1101).
B e rk ya ru k -S en cer sava
Sultan B e r k y a r u k , M u h a m m e d T a p a r a yenildikten sonra kendi ni toparlamaya alt, daha sonra da kendisini sevdiine ve sultanln tand na inand kimselere haber gnderip yanna ard; bylece B e r k y a r u k un yannda sekin bir topluluk olutu. Sultan, oradan lsferyin ehrine gitti ve Damganda bulunan emri Dd H a b e b i n A l t u n t a k yanma ard. Bu s rada Horasan, Taberistan ve Crcan blgelerinin byk bir ksmn yneten H a b e , bu teklifi kabul ettiini bildirirken, sultan B e r k y a r u k a kendisi gelinceye kadar Niaburda beklemesini nerdi. B e r k y a r u k , Niabura gel dii srada o, Horasan blgesinin hkimiyeti iin S e n c e r ile anlamazla d mt. Bu bakmdan H a b e , melik S e n c e r e kar yardm etmek zere sultan B e r k y a r u k un yanna gelmsini istedi. Sultan B e r k y a r u k da bin atl ile H a b e nin yardmna gitti. Emri Dd H a b e nin yannda 20 bin atl var d, bunlar arasnda Batmlerden de 5 bin kiilik bir yaya gurubu yer alyordu. Sultan B e r k y a r u k ile kardei S e n c e r Maverannehrde Nuecan ehri d nda karlatlar. S e n c e r in ordusunda sa kanatta emr B o z k u , sol ka natta emr G n d e n i z ve merkezde de emr R s t e m yer alyordu. Savan ilk anlarnda B e r k y a r u k un emr R s t e m i ldrmesi, S e n c e r in ordusu nun bozulmasna sebep oldu, bu srada da askerler, S e n c e r in ordughn ya maya baladlar. Emr B o z k u ile G n d e n i z , bu frsattan yararlanarak B e r k y a r u k un askerlerine saldrdlar. Bunun zerine B e r k y a r u k sava kaybetti. Sultan B e r k y a r u k , kardei S e n c e r in askerlerini malup ettii ilk saldr srasnda annesini de tutsak almt. S e n c e r , onu, annesi Z b e y d e H a t u n a karlk olarak ldrmesinden korktu. Fakat B e r k y a r u k , onu yanma arp gnln ald. S e n c e r , ald tutsaklar salverince, B e r k y a r u k da onun annesini serbest brakt. Bu yenilgiden sonra Emri Dd H a b e , bir kye kamt. Trkmenlerden biri onu yakalad. H a b e , cann kurtarabil mek iin Trkmene 100 bin altn vermeyi nerdi ise de Trkmen, onu serbest b rakmad ve B o z k u un yanma gtrd, o da onu ldrd. Bylece S e n c e r , Horasanda nemli bir rakipten kurtulmu oldu. Tabii bu olayda B e r k y a r u k un H a b e ye yardm etmesi, kardei S e n c e r ile arasnn almasna sebep ol mutu. Bu yenilgi zerine sultan B e r k y a r u k , nce Crcana, daha sonra da Damgana gitti, muhtemelen yakalanmamak iin l yolunu izlemitir. O sralar da onun yannda sadece 17 atl olduu anlalyordu. Bunlar arasnda a v l S a k a v u ve teki emrler de vard. O, halktan gelen ar mektubu zerine sfahana yneldi, fakat M u h a m m e d T a p a r , bunu haber alnca ondan nce sfahana girdi, B e r k y a r u k ise Huzistana gitmek zorunda kald.
SELUKLU D E V LETLE R T A RH B erkya ru k - M uham m ed Tapar arasndaki ik in ci sava
163
Sultan B e r k y a r u k , Huzistanda iken emr P o r s u k un iki olu Z e n g i ile 1 1 b e y i de ona katldlar. B e r k y a r u k , daha sonra Hemedana gitti. te yandan emr h u r ksa bir sre nce lmt. Evlatl A y a z , M e y y i d l m l k , onu zehirleyerek ldrmekle sulad. Bu nedenle emr A y a z , M e y y i d l m l k ten nefret ettii iin sultan B e r k y a r u k ile mektuplat ve emrindeki 5 bin atl ile ona katlmak zere Hemedana geldi. Bylece B e r k y a ruk, yeniden eski kuvvet ve kudretine kavumu oldu. Bu bakmdan endieye ka plan M u h a m m e d T a p a r , B e r k y a r u k la karlamak zere Hemedana ilerledi, iki ordu birbirine yaklat zaman Sve hkimi S r h b b i n K e y h s r e v , aman dileyerek B e r k y a r u k un tarafna geti. ki ordu 5 Nisan 1101 tarihinde savaa balad. Bu srada B e r k y a r u k un emrinde 50 bin kii vard. M u h a m m e d T a p a r n saflarnda ise 15 bin asker bulunmaktayd, iki ordu karlkl gn boyu savatlar. M u h a m m e d in askerleri birbiri ardndan aman dileyerek sultan B e r k y a r u k un tarafna getiler, B e r k y a r u k da onlara iyi davrand. Bu savata B e r k y a r u k un kazanmasna yol aan olay, u idi: B e r k y a r u k un piyadelerinin kalkana ihtiyalar vard. Sava sabah, Hemedandan 12 yk silh geldi. Bunlardan 8 yk kalkan idi; bu silh ve kalkanlar askerlere datld. Bu olay, B e r k y a r u k ve askerlerinin morallerinin ykselmesine se bep olmutu. Sava akama kadar devam etmi, sonunda M u h a m m e d T a p a r yenilgiye urayp ekilmek zorunda kalmtr. M u h a m m e d T a p a r n veziri M e y y i d l m l k de tutsaklar arasnda idi ve sultann huzuruna getirildi. M e y y i d l m l k , Eer efendimiz kulunun suunu balarsa, 100 bin altn ve reyim de vezirlik hizmetini bana ltfetsin diye haber gnderdi. Sultan da bunu kabul etti. M e y y i d l m l k . altnlar verdiinin ertesi gn vezirlii karar latrld; ancak bu srada onunla hazine memurlar arasnda altn parann cin sinden dolay anlamazlk kt. Bu olayn ertesi gn, yaz sca nedeniyle sultan, otanda dinleniyordu. Bir tatdr, sultann uyuduunu sanarak etrafndakilere, u Seluklular, ne hamiyetsiz insanlardr; bu adam sultana bu kadar glkler kard. Bir kez, babasnn kulunu sultanlk istemee sevk etti, o da (emr U n e r ) kendisi iin ota ve etr gibi saltanat almetleri hazrlad. Bir baka kez, Genceye gidip kardeini getirdi, bir sre onu vre yapt ve zavall, cihan dolat. im di de ona gvenip vezirlik veriyor dedi. Sultan, onun bu szlerini duyunca elinde ksa bir klla otandan dar kt v e M e y y i d l m l k ard. Adam larna, onun gzlerini balamalarn ve krsye oturtmalarn emretti; daha sonra klla yle bir vurdu ki, boynunu hemen kesti. Sultan, tatdra bakt ve Seluklularm hamiyetini gryor musun? dedi. Tatdr, bundan sonra der hal oradan kap uzaklat. Bir sre sonra veziri E b u l - M e h s i n , E b b r a h i m E s e d b d yi, M e y y i d l m l k n mallarna elkoymak zere Badata gnderdi.
M uham m ed T apar-S encer ittifak
M u h a m m e d T a p a r , B e r k y a r u k karsnda malup olduktan sonra kardei S e n c e r ile bulumak zere Horasana gitti. O, bir sre Crcanda kald
164
ve buradan S e n c e r e haber gndererek ondan para, elbise ve teki ihtiyalar n istedi. Aralarnda eliler gidip geldi, sonunda her ikisi B e r k y a r u k a kar birletiler ve bu hususta ant itiler. Ancak bu srada M u h a m m e d T a p a r , be raberinde bulunan askerlerin hemen hemen hepsini kaybetmi, yannda iki emr ile yaklak 300 atldan baka bir kuvvet kalmamt. Szkonusu anlamadan son ra melik S e n c e r , askerleriyle beraber M u h a m m e d T a p a r n yanna git mek zere yola kt. ki karde Crcanda bulutular, oradan da Damgana, daha sonra da Re ye gittiler. Burada N i z a m l m l k e bal kleler (Nizamler) de onlara katlnca, askerlerinin says oald ve kuvvetlendiler. te yandan sultan B e r k y a r u k , savatan sonra Rey ehrine gitmi, M u h a m m e d T a p a r a kar kazand galibiyet nedeniyle evresinde ok sayda asker (yaklak 100 bin atl) toplanmt. Fakat B e r k y a r u k , bu askerleri beslemek ve maalarn demek te glk ektiinden onlarn nemli bir ksmn terhis etti. Ordudan ayrlaniardan biri de D b e y s idi; o, Hille ve merkez Irak da hkm sren Mezyed ailesinin reisi olan babas S a d a k a nin yanma dnd. Bu arada Seluklu ailesinden me lik M e v d u d b i n s m a i l b i n Y a k u t , Azerbaycanda isyan etti. Sultan B e r k y a r u k , emr G r b o a y l O bin atl ile ona kar gnderdi. Emr A y a z da Hemedan a gitmek ve Ramazan orada geirerek bayram ertesi dnmek iin izin istedi. Sultan onun bu isteini kabul etti. Bylece B e r k y a r u k un yann da az sayda asker kald. Melik M u h a m m e d ile S e n c e r , B e r k y a r u k un yannda az sayda asker kaldn renince, ona kar harekete getiler. B e r k y a r u k , onlarn yaklatn haber ald zaman, bulunduu yerden ayrlarak emr A y a z ile bulumak amacyla Hemedana gitti. te yandan emr A y a z , sahip ol duu Hemedan ve teki ehirlere bir zarar gelmesinden korkarak M u h a m m e d Ta p a r ile haberlemekte ve onun saflarna katlmak istemekte idi. Bunun zerine B e r k y a r u k , Hemedana gitmekten vazgeerek Huzistana yneldi ve Tuster ehrine yaklanca Porsukoullarma haber gndererek onlar yanna a rd. Ancak onlar d a A y a z n durumunu bildikleri ve M u h a m m e d T a p a r dan ekindikleri iin bu daveti kabul etmediler. B e r k y a r u k , bu durumda Iraka doru gitti. Ancak bir anda onun ans olumlu ynde deiti. nk melik M u h a m m e d T a p a r , A y a z m teklifini kabul etmeyerek askerlerini Hemedana gnderdi. Emr A y a z da oradan kaarak Hemedanda sultan B e r k y a r u k a katld ve birlikte Badata gittiler. Melik M u h a m m e d T a p a r n askerleri ise, emr Ay a z m Hemedanda brakt mal, binek hayvanlar ve teki eyalar yamaladlar. Adamlarnn bir ksmnn mallarn ve Hemedan Reisinin de 100 bin altnna elkoydular. te yandan sultan B e r k y a r u k , emr A y a z n da kendi saflarna katlmasyla saylar 5 bine ulaan askerleriyle Badata gitti (13 Eyll 1101). Onun Badata gelmesi, halifenin Kurban Bayramnda hutbeyi B e r k y a r u k adna okutmasna sebep oldu. Fakat B e r k y a r u k bu srada mal sknt iinde idi. Yannda ne kendi ihtiyalarn karlayacak, ne de askerlerine verebi lecek para vard. Bu sebeple halifeye haber gnderip iinde bulunduu sknt dan ve paraszlktan ikyet edip, kendisine yardm edilmesini istedi. Grmelerden sonra sultana 50 bin altn verilmesi kararlatrld. Tabii bu olay,
165
Byk Seluklu Devleti'nin taht mcadeleleriyle ne duruma geldiini, vergi top lanamadn, bu sebeple hzinenin bo ve otoritenin yok olduunu aka gster mekte idi. Abbas halifesi bu paray gndermesine ramen B e r k y a r u k un askerleri halkn mallarna el koydular. Bunun yansra Cebele hkimi ve kads E b M u h a m m e d U b e y d u l l a h b i n M a n s u r dan elegeirilen para ve deerli eyalar, bir lde mal sknty gidermiti. Sultan B e r k y a r u k mal sknt iinde iken veziri E b u l - M e h s i n , Hille emri S a d a k a ya, Senin yannda sultann hzinesine ait bir milyon altn ile gemi yllara ait u kadar altn kalmt. Ya onlar gnderirsin, ya da lkene asker sevk eder ve oralar elinden alrz dedi. Bunun zerine S a d a k a , B e r k y a r u k adna okuttuu hutbeyi keserek, M u h a m m e d T a p a r adna okutma ya balad. Sultan B e r k y a r u k , Badata gelince, S a d a k a ya mektuplar gnderip huzuruna gelmesini bildirdi. S a d a k a nin huzura gelmek iin tek art, onu tehdit eden vezir E b u l - M e h s i n in, kendisine teslim edilmesi idi. O, bu takdirde sultann samim bir klesi olacan bildirdi; fakat S a d a k a mn bu istei kabul edilmedi. O da sultanla ilikilerini tamamen kesti; ayrca Kfe'ye adam gndererek sultann oradaki nibini kovdu ve ehri de kendi topraklar iine katt.
B erkya ru k - M uham m ed Tapar n n c sava
Melik M u h a m m e d T a p a r ile S e n c e r , Hemedan ve teki baz yerleri eegeirdikten sonra Badata doru ilerledi ve Hulvana geldikleri srada A r t u k o l u l g a z i d e onlarn hizmetine girdi. Bu srada M u h a m m e d T a p a r n askerlerinin says maiyyetindekilerin dnda 10 bin atly geiyordu. Onlarn bu harekt Badata ulanca sultan B e r k y a r u k , ok ar hasta idi. Yakn adamlar dahi onun aleyhinde sabah-akam aslsz haberler uyduruyorlard. Bu bakmdan askerleri aknlk iinde idiler. Sonunda B e r k y a r u k u bir mahaffe iinde Badatn bat yakasna geirdiler ve Remlede ordugh kurdular. Adam lar, gittike arlaan B e r k y a r u k un kesin leceine inanmlar, onun nereye gmlecei hakknda fikir al-veriinde bulunuyorlard. Fakat sultan, kendini iyi hissettiini belirtti. Bunun zerine adamlarnn moralleri dzeldi ve Badat tan ayrlp ktlar. Bu srada melik M u h a m m e d in askerleri de oraya ula mlard, aralarnda sadece Dicle nehri vard. Birbirlerine ok yadrmaya ve kfrler etmeye baladlar. B e r k y a r u k ve askerleri bu kargaa iinde Vasta gittiler. Melik M u h a m m e d T a p a r , 23 Ekim 1101 tarihinde Badata gelerek hkmet konana yerleti. Halife M u s t a z h i r B i l l a h i s e B e r k y a r u k v e adamlarnn davranlarna ok kzdn ve kendisinin geliiyle sevindiini M u h a m m e d T a p a r a bildirdi. ok gemeden Halifelik Divannda M u h a m m e d T a p a r adna hutbe okundu. Halife, ona hilt giydirmi ve iki kl kuatmt. Bu arada Hille emri S a d a k a da ballk ve itaatini bildirmek zere Badata geldi. M u h a m m e d T a p a r , 11 Kasma kadar Badatda kaldktan sonra kardei S e n c e r ile lkelerine dnmek zere, bu ehirden ayrldlar. S e n c e r , Horasana, M u h a m m e d T a p a r da Hemedana gittiler. Ancak ok ge
166
meden sultan B e r k y a r u k un halifenin Vastda\ai arazisine saldrd ve ona hakaretler ettii renildi. Bunun zerine halife, M u h a m m e d T a p a r , Ba data davet ile hakknda sylenenleri ona anlatarak B e r k y a r u k ile sava makta kararl olduunu bildirdi. M u h a m m e d T a p a r ise, Emirlmminnin hareketine gerek yok, bu grevi ben en iyi ekilde yerine getiririm diyerek geri dnd. O, 1 1 g a z i ye Badata hne tyin etti ve beraberindeki askerlerle s ratle Rzrvere gitti. Sultan B e r k y a r u k Vasta geldii zaman ar hasta idi ve mahaffe iinde tanyordu. Melik M u h a m m e d T a p a r ve Hille emri S a d a k a tarafndan takip edilmekten korkan B e r k y a r u k un askerleri sratle ilerlemi, bu yz den atlar ve pek ok mallar telef olmutu. Ayrca onlar, getikleri btn kpr leri ykmlard. Ancak sultan B e r k y a r u k , Vast ta iyileti. Onun adamlarnn bu andaki yegane dncesi ehrin bat yakasndan dou yakasna geebilmekti, fakat aradaki Dicle nehrini geecek gemi yoktu. Mevsim kt, hava ok souktu ve nehrin sular ykselmiti. ehir halk, onlardan korktuu iin hepsi evlere ve camiye kapanmlard, yollar ve arlar botu. ehrin kads E b A l i e 1 F r k , sultann ordughna gidip, emr A y a z ve vezir ile grt, sonunda iki taraf anlatlar. Buna gre Seluklu askerleri, ehirde huzur ve gveni sala yacak, buna karlk Vastllar da onlar kar kyya geireceklerdi. Bylece eh rin dou yakasna geen B e r k y a r u k un askerleri rahatladlar. Bu arada Va sll askerler de sultan B e r k y a r u k a haber gnderip, hizmetine girmek iin izin istediler, o da bunlar kabul etti. Daha sonra Porsukoullanna bal emrler de ayn ekilde sultann hizmetine girdiler. Bu arada sultan B e r k y a r u k , kar dei M u h a m m e d T a p a r m Badat t an ayrldn renince onu takip ede rek Rzrverde ona yetiti. Her iki tarafta 4 bin Trk atls vard. Birinci gn, akama kadar iki taraf da sava dzeninde beklediler, iddetli souk yznden aralarnda arpma olmad. kinci gn tekrar kar karya geldiler. Her iki ta raftan dello iin kan askerler, birbirlerine yaklanca sarlp kucaklayorlar ve selm verip geri dnyorlard. Bu durum, birbirlerini tanyan askerlerin artk bu mcadeleden bktn gsteriyordu. Nitekim M u h a m m e d T a p a r n as kerlerinden bir gurup emr B u 1 d a c , sultan B e r k y a r u k un veziri E b u 1 M e h s i n ve emr A y a z ile grtler ve bu olaylardan herkesin zarara u radn ve zayf dtn syleyerek bara karar verdiler. ki taraf arasnda kabul edilen anlamaya gre (27 Aralk 1101), a) B e r k y a r u k Sultan, M u h a m m e d T a p a r Melik nvan tayacak, b) Melik M u h a m m e d T a p a r , saraynn kapsnda gnde nevbet (ban do) aldracak, c) Gence ve ona bal yerler, Azerbaycan, Diyarbakr, Elcezire ve Musul, M u h a m m e d T a p a r aai t olacak, d) Melik M u h a m m e d , herhangi bir yere sahip olmada zorlukla karlar sa sultan B e r k y a r u k kardeine asker yardmda bulunacak,
167
e) Horasan dndaki yerler sultan B e r k y a r u k a ait olacak, f) M u h a m m e d T a p a r , sultan B e r k y a r u k a ylda 1.300.000 altn vergi deyecekti. Bu antlamadan sonra sultan B e r k y a r u k Sveye, melik M u h a m m e d T a p a r da Esedbda, emrler de kendi blge ve ktalarna gittiler.
B arn bozulm as ve d rd n c sava
Melik M u h a m m e d T a p a r , Esedbddan Kazvine gittii zaman iki ta raf arasnda bar salayan emirleri kendine ihanetle sulad ve ehrin reisine, dzenleyecei lene bu emirlerin de gelmesi iin arac olmasn emretti ve onlar iin bir tuzak hazrlanmasn istedi. Kazvin reisi, nce, onlar iin efaat diledi ise de daha sonra melik M u h a m m e d in emrine uyarak bir len dzenledi ve yakn adamlarna da elbiselerinin altnda silah bulundurmalarn syledi. Me lik M u h a m m e d , bu lene byk emirlerden B e s m e 1 ve A y t e k i n ile bir likte geldi. Ancak bar taraftar olduu anlalan B e s m e 1 ldrld, A y t e k i n in de gzlerine mil ekildi. Ote yandan, daha nce B e r k y a r u k taraftar olan emr Y n a l b i n A n u t e k i n onun yanndan ayrlarak dalarda ve ka lelerde yerlemi olan Batmlerle savaa girimiti. Bir sre sonra o da melik M u h a m m e d in yanna geldi ve onunla birlikte R e y e gittiler. Melik M u h a m m e d T a p a r ; burada anlamay bozarak Reydeki saraynda be nevbet aldrmaya balayarak tekrar sultanln iln etmi oldu; ok gemeden de Reydeki askerler ona katldlar. te yandan B e r k y a r u k da M u h a m m e d T a p a r m kuvvetlenmesini beklemeden harekete gemiti. Rey yaknnda savaa gi ren iki ordudaki asker says 10ar bin idi. B e r k y a r u k ordusundaki S r h b b i n K e y h s r e v in emr Y n a l b i n A n u t e k i n e saldrp bozguna uratmas, M u h a m m e d T a p a r m btn askerlerinin bozulup dalmasna sebep oldu (ubat/Mart 1102), M u h a m m e d T a p a r n ordusu o kadar abuk dalmt ki, arpmalarda hi kimse lmemiti. Onun kuvvetlerinin ou Taberistana bir ksm da Kazvin tarafna gittiler. M u h a m m e d T a p a r , beraberin deki az saydaki askerlerle sfahana yneldi. Askerlerinin dalmasn nlemek iin sanca kendisi tayordu. P o r s u k o l u I l b e y i i l e emr A y a z , onu Kum ehrine kadar takip ettiler. Sultan B e r y a r u k da M u h a m m e d T a p a r m evreye dalan adamlarn tespit edip yakaladklarnn mallarna el koydu. Ote yandan M u h a m m e d T a p a r , beraberinde 1600 atl ve yaya ile, emr Y n a l ve baz emrler olduu halde, sfahana girdii zaman derhal ehrin surlarnn y klan ksmlarnn yeniden yaplmasn ve hendeklerin de su kncaya kadar ka zlmasn emretti. Ayrca her kapy, savunmak zere bir emre teslim etti. Sultan B e r k y a r u k ise kardeinin sfahana gittiini renince derhal harekete gee rek ubat/Mart 1102de sfahana ulap komutasndaki 15 bin atl ve 100 bin kii den oluan bir orduyla ehri kuatt. Melik M u h a m m e d T a p a r , ehrin surlarn her gece kez dolayor, kuatma iddetlendike gsz ve zayf du rumdaki askerleri ehir dna kartyordu. Bu nlemlere ramen ehirde yiye cek tkendi, halk alktan lmemek iin atlar, develeri ve teki hayvanlar yiyordu.
168
M u h a m m e d T a p a r , bunun yansra para sknts da ekmeye balad, bu ara da askerler de tekrar maa istediler. M u h a m m e d T a p a r , onlarn isteklerini karlayabilmek iin ehir halkna vergi koydu. Kuatma ve vergi nedeniyle ehir deki yiyecek fiyatlar srekli olarak artyor, eya fiyatlar ise istek olmad iin dyordu. Buna karlk ehir dndaki fiyatlar ucuzdu. Kuatma 25 Eyll 1102 tarihine kadar srd. Melik M u h a m m e d T a p a r , B e r k y a r u k u ehirden uzaklatracak kuvvet ve kudrette olmadn, tehlikenin arttn grnce sfa handan ayrlmaya karar verdi. O, gidecei yerlerden asker toplayp geri dnecek ve sultan B e r k y a r u k un ehir kuatmasn terke zorlayacakt. Nitekim M u h a m m e d T a p a r , bu amala 150 atl ile beraber ehirden ayrld, yannda emr Y n a 1 da vard. Byk emrleri de ehirde kalan askerlerinin banda brakt. Sultan B e r k y a r u k , kardeinin ehirden ktn rendii zaman, emr A y a z ok sayda askerle peinden gnderdi. ok gemeden B e r k y a r u k un askerleri, M u h a m m e d T a p a r yakaladlar. Ancak M u h a m m e d T a p a r , emr A y a z a, Senin bana baz ykmllklerin ve henz bozulmam antlarn var. stelik ben sana, ktlk yapman gerektirecek bir i de yapmadm dedi. Bunun zerine emr A y a z da onu yakalamaktan vazgeerek yoluna devam edebilmesi iin atlar verdi. Bunun yansra M u h a m m e d T a p a r m sanca n, etrini ve biraz da parasn alp, sultan B e r k y a r u k un yanna dnd. Sul tan B e r k y a r u k , emr A y a z huzuruna girdiinde kardei M u h a m m e d e ait bayraklarn ters evrilmi olduunu grd ve bunu ho karlamayarak, Eer o ktlk yapm olsa bile, ona kar byle muamele yapmak gerekmez dedi. Bu olay M u h a m m e d T a p a r a anlatlnca kardeinin bu davranndan ok mem nun oldu. te yandan M u h a m m e d T a p a r m sfahandan ayrdmasndan sonra da B e r k y a r u k un kuatmas devam etti. Fakat bu kez ehrin nnde yama clar da toplanmt. Onlar, ehre girmek iin merdivenler ve mancnklarla h cuma getiler; ehir halk ise mallarn ve eyalarn korumak iin bu yamaclara kar baaryla mcadele etti. Bu sebeple ehri yamalamak isteyenler ekilip git tiler. Bunun zerine adamlar, sultan B e r k y a r u k a oradan ayrlmasn ner diler, o da 3 Ekim 1102 gn sfahandan ayrld. B e r k y a r u k , ehristan ehrine, olu M e l i k a h ve bin atl ile birlikte emr T r e k e s - S e v a b yi vekil ata dktan sonra Hemedana gitti. Vezir E b u l - M e h s i n , Isfahan kuatmasnda sultan B e r k y a r u k ile be raberdi. Kuatma srasnda bir gn vezir, sultana hizmet etmek iin adrndan ktnda yanna bir gen geldi. Rivayete gre batn olan bu gen, vezirin daha nce ldrtm olduu E b S a i d H a d d d m klelerinden idi. Bu gen efen disinin intikamn almak iin frsat ganimet bilerek veziri birka yerinden yara layarak ldrd (1102). te yandan sultan B e r k y a r u k , onun yerine E b M a n s u r M e y b u z yi vezir atad. O, daha nce M u h a m m e d T a p a r n veziri idi. Bu sralarda Rey ehrinde hutbe, sultan B e r k y a r u k adna okunu yordu. Melik M u h a m m e d T a p a r , sfahandan ayrld zaman beraberinde Y n a l b i n A n u t e k i n d e vard. Emr Y n a l , M u h a m m e d T a p a r dan
169
R eye giderek orada hutbeyi kendi adna okutmak iin izin istedi. M u h a m m e d T a p a r n bu istei kabul etmesiyle Y n a 1, kardei A 1 i ile birlikte R eye hareket etti ve Kasm/Aralk 1102 tarihinde de oraya ulat. Sultan B e r k y a r u k un Rey deki naibleri, kar koyacak gce sahip olmadklar iin melik M u h a m m e d T a p a r a tbi oldular. Bylece emr Y n a 1, ieyde M u h a m m e d T a p a r adna hutbe okutarak ehre hkim oldu. Fakat o, halka zalimce davrand ve onlardan 200 bin altn msadere etti. Ancak Y n a 1 , burada 27 Aralk 1102 tarihine kadar kalabildi. Bu srada sultan B e r k y a r u k un emirlerinden P o r s u k o l u P o r s u k , emr Y n a 1 zerine yrd, iki taraf arasnda Rey kap s nndeki savata Y n a 1 ve kardei A l i , malup oldular. Bylece Rey, tekrar sultan B e r k y a r u k un ynetimine geti. Emr Y n a 1 , bir sre sonra pek ok kuvvetini kaybettikten sonra beraberindeki 700 kiiyle Badata geldi ve M u h a m m e d T a p a r lehine faaliyete balad. Bu amala o, A r t u k o l u I l g a z i ve S k m e n ile bir toplant yapt. Onlar, M u h a m m e d T a p a r destekleyecek leri hususunda ant itiler, daha sonra da Hille hkimi I. S e y f d d e v l e S a d a k a nin yanna gittiler. S a d a k a da ayn ekilde M u h a m m e d T a p a r a bal kalacana ant iti.
G m lekin K ayser nin B adata hne atanmas
Sultan B e r k y a r u k sfahandan ayrlp Hemedana geldii zaman emirle rinden G m t e k i n K a y s e r i yi Badata hne atad. Ancak bu srada Ba dat da M u h a m m e d T a p a r adna A r t u k o l u I l g a z i hne olarak bulu nuyordu. O, baka bir hnenin geldiini renince Hsn Keyf hkimi olan kar dei S k m e n e haber gnderip, G m t e k i n e kar kendisine yardma gel mesini bildirdi. I l g a z i nin bir mttefiki de S a d a k a idi. Bu bakmdan I l g a z i , onun yanna Hilleye giderek B e r k y a r u k un adamlarndan kendisine sald racak olanlara kar daha nce yaptklar anlamay yenilemek istedi; S a d a k a da bunu kabul ile bu hususta tekrar yemin etti, I l g a z i bunun zerine Badata dnd. G m t e k i n ise Badat yolu zerinde nce Karmisne geldi ve Ba(/atdaki B e r k y a r u k yandalarna haber gnderip ehre yaklatn bildirdi. B e r k y a r u k yanda bir gurup, onu karlayarak gelimeleri haber verdi ve Ba data gitmekte acele etmesini istediler. Nitekim o da sratle yoluna devamla 27 Aralk 1102de Badata ulat. te yandan 1 1 g a z i de kardei S k m e n ile bu luarak evredeki baz kyleri yamaladlar. Bu srada G m t e k i n in gel mesiyle Badatta hutbe, sultan B e r k y a r u k adna okunmaa balad. G m t e k i n , adamlarndan birini S e y f d d e v l e S a d a k a ya gndere rek sultan B e r k y a r u k a itaat etmesini istedi. Fakat S a d a k a , bu neriyi ka bul etmeyerek Badatta B e r k y a r u k a kar aka cephe ald. Onun bu davran sonucunda Badat ta sultan B e r k y a r u k adna okunmakta olan hut beye son verildi. Bylece Badattaki minberlerde hibir Seluklu sultannn ad okunmayp sadece Abbas halifesinin okunmakta idi. Bu olaylar srasnda, S e y f d d e v l e S a d a k a , Hilleden ayrlarak, I l g a z i ve S k m e n e haber gn
170
derip kendilerine yardma geldiini bildirmiti. Bunlar harekete geip evredeki kyleri yamalayarak halk rahatsz ettiler. Bunun zerine halife, S e y f d d e v 1 e ye eli gndererek bu yamalara bir son vermesini istedi. S e y f d d e v l e , ancak G m t e k i n Badattan karld takdirde halifeye itaat edeceini, aksi halde klca sarlacan syledi. Bunun zerine G m t e k i n in Badat tan karlmasna karar verildi. ok gemeden G m t e k i n 23 Ocak 1103de Badattan ayrlmak zorunda kald. Bunun zerine S e y f d d e v l e S a d a k a da Hille ye dnd. Bylece Badatta hutbe yeniden M u h a m m e d T a p a r adna okunmaya balad. te yandan G m t e k i n Fasita giderek burada B e r k y a r u k adna hutbe okuttu; fakat ok gemeden S a d a k a , sonra da 1 1 g a z i ona kar harekete getiler. G m t e k i n , onlara kar koyamayaca iin Vasttan ekildi ve S a d a k a dan aman alarak sultan B e r k y a r u k un yanna dn d. Vastda ise hutbe yeniden M u h a m m e d T a p ar adna okunmaya balad. Bylece sultan B e r k y a r u k un bata Badat olmak zere, teki ehirlerde s tnlk salamak iin giritii abalar baarsz kalyordu.
B erkyaruk-M uham m ed Tapar arasndaki bein ci ve son sava ve anlama
Btn bu olaylar srasnda, Azerbaycan m bir blmne hkim olan melik M e v d u d b i n s m a i l , ErdebiVde bulunan enitesi M u h a m m e d T a p a r a haber gndererek yanna davet etdi. nk o, sultan B e r k y a r u k tan babas nn intikamn almak istiyordu. Babas s m a i l b i n Y a k u t , daha nce taht mcadelesi srasnda, hayatn kaybetmiti (Bk. B e r k y a r u k - s m a i l b i n Y a k u t mcadelesi). Bunun zerine M u h a m m e d T a p a r , sratle onun yanna gitti. Ancak M e v d u d , 22 yanda aniden ld (Ocak 1103). Buna ramen em rindeki askerler, M u h a m m e d T a p a r m hizmetine girerek kendisine destek olma hususunda ant itiler. Bunlar arasnda S k m e n e l - K u t b , M u h a m med bin Y a s y a n ve K z l A r s l a n gibi emrler de vard. Sultan B e r k y a r u k , bu ittifak haber alnca derhal harekete geti. ki taraf kuvvet leri Azerbaycandaki Hoy ehri nlerinde karlatlar (17 ubat 1103). Sava g ne batarken balam ve gece yarsna kadar devam etmiti. Bu srada sultan B e r k y a r u k un emirlerinden A y a z n, beraberindeki dinlenmi 500 atl ile M u h a m m e d T a p a r m askerlerine saldrmas, savan gidiini deitirdi. M u h a m m e d T a p a r n yorgun askerleri bu hcum karsnda tutunamayarak ka tlar; M u h a m m e d T a p a r ise adamlarndan bir ksmyla nce Ercie, sonra da S k m en e l - K u t b ye bal Ahlata yneldi. Sultan B e r k y a r u k ise bu galibiyetten sonra Tebriz-Meraga arasnda birka gn dinlendikten sonra Zencana gitti. Her iki karde arasndaki saltanat mcadelesi uzun srm, bu sre iinde bir ok kimsenin mal yamalanm, yerleim merkezleri tahrip olmutu. Tabia tyla sonuta bu iten Byk Seluklu Devleti kadar iki karde de zarar grm t. Seluklu Devleti, kuvvetli bir otoriteden ve vergiler toplanamad iin de ma
171
l kaynaklardan yoksun kalmt. Sultan B e r k y a r u k ve melik M u h a m m e d T a p a r , balangta kudretli iken bu savalar nedeniyle zaman zaman zayf dtler ve yanlarnda ok az kuvvet kald. Ote yandan byk emrler de hkimi yetlerini srdrmek ve keselerini doldurmak amacyla bu mcadelelerin deva mndan yana idiler. Nitekim onlar, karlarna uygun olarak zaman zaman taraf deitiriyorlar ve mcadeleyi krkliyorlard. iki karde arasndaki son sava tan sonra sultan B e r k y a r u k adna, Rey, Cibal, Taberistan, Huzistan, Fars, Di yarbakr, Elcezire ile Mekke ve M edinede hutbe okunuyordu. Melik M u h a m m e d T a p a r ise Azerbaycan, Arran yresi, sfahan ve Tekrit dnda Irakn her yerine hkimdi. Bunun yansra Batiha blgesinin bir ksmnda B e r k y a r u k , teki ksmda ise M u h a m m e d T a p a r adna hutbe okunuyordu. Basra ehrinde hutbe her ikisi adna idi. Crcan snrndan Maverannnehre kadar Horasann her tarafndan da melik S e n c e r ve M u h a m m e d T a p a r adna hutbe okunuyordu. Bu durumda sultan B e r k y a r u k , gerei kardei M u h a m m e d T a p a r dan daha nce anlamt. O, devletin bu devaml mcadele ile za yfladn, mal durumunun bozulduunu, buna karlk askerlerin srekli olarak daha fazla para istediini grnce kad E b u l - M u z a f f e r C r c a n i l e E b u l F e r e c A h m e d H e m e d a n yi eli olarak bar artlarn tespit etmek ze re, kardeine gnderdi. Melik M u h a m m e d T a p a r , bu srada Meraga yakn larnda idi. iki eli, onun yanna giderek ne amala gnderildiklerini anlattlar, onu da bara tevik ederek lkenin harabeye evrildiini ve slm dmanlar nn her tarafa gz diktiklerini anlattlar. M u h a m m e d T a p a r da bar kabul etti ve artlarn grmek iin eliler gnderdi. Sonuta iki taraf arasnda bir anlama saland, iki karde bu anlamaya sadk kalacaklarna ant itiler (Ocak 1104). Bu anlamaya gre, a) Sultan B e r k y a r u k , kardei M u h a m m e d Ta p a r m nevbet aldr masna karmayacak, M u h a m m e d T a p a r , kendisine ait ehirlerde okunan hutbelerde B e r k y a r u k un adn zikretmeyecek. b) ikisi birbirleriyle yazmayacak, yazmalar vezirler araclyla yaplacak. c) Askerler, diledii tarafa geebilecek, bu hususta hi kimseye mdahale edil meyecek. d) Sefidrd snr olmak zere, Azerbaycan, Diyarbakr, Elcezire, Musul ve Su riyeye kadar olan blgeler, M u h a m m e d T a p a r a ait olacak; rak toprakla rnda S e y f d d e v l e S a d a k a ya ait olan yerler melik M u h a m m e d in hkimiyetinde bulunacak. Sultan B e r k y a r u k ise Cibal, Fars, Isfahan, Rey, Hemedan, Huzistan ve Ba dat ynetecek. e) B e r k y a r u k tan sonra M u h a m m e d T a p a r sultan olacak. f) Maverannehr ve Horasan hkimi melik S e n c e r , M u h a m m e d T a p a r a tbi olacak.
172
M u h a m m e d T a p a r bu anlamadan sonra sfahanda, bulunan adamlarna emir verip, ehirden ayrlmalarn ve buray B e r k y ar u k a teslim etmelerini istedi. Sultan B e r k y a r u k , sfahana gittii zaman M u h a m m e d in adamla r ehri ona teslim ettiler. B e r k y a r u k , onlara kendi tarafna gemeye davet etti. Fakat onlar, bu teklifi kabul etmeyerek M u h a m m e d T a p a r a hizmete devam etmeyi uygun buldular. Bu nedenle sultan B e r k y a r u k , onlar vefakr olarak niteledi. Daha sonra onlar, M u h a m m e d T a p a r m aile bireyleri ile sfahandan ayrlp, onun yanma gittiler. B e r k y a r u k , onlar ayrlrken ok iyi davrand, kardeinin aile bireyleri iin ok miktarda para ve eyalarn tamak iin de 300 deve ile 120 katr verdi, ayrca onlara hizmet iin yanlarnda asker de gnderdi, Bu olay, B e r k y a r u k un dmanlarna kar ne kadar iyi dav randn gsteren rneklerden biridir. Szkonusu anlamadan sonra sultan B e r k y a r u k , halife M u s t a z h i r B i 1 1 a h a eli gnderip yaplan bar ve kararlatrlan artlar bildirdi. Halife, bu durumda M u h a m m e d T a p a r m Badat hnesi olan 1 1 g a z i yi arp, an lama gerei, hutbenin B e r k y a r u k adna okunmasn istedi. Bu teklif kabul edildi ve 18 ubat 1104 gn Divanda, ertesi gn de camilerde sultan B e r k y a r u k adna hutbe okundu. Ayrca B e r k y a r u k adna Vastta da hutbe okun maya baland. l g a z i , Badatta sultan B e r k y a r u k adna okunmasna msaade edince, S e y f d d e v l e S a d a k a , bu olay yanl yorumlam ve onun M u h a m m e d T a p a r a muhalefet ettiini sanm ve onu Badat t an uzakla trmak iin harekete geeceini halifeye bildirmiti. Emr 1 1 g a z i , bunun ze rine derhal Trkmenleri toplamaya balad. Buna karlk S e y f d d e v l e S a d a k a Badata gelerek bat yakasnda konaklad. 1 1 g a z i ise ehirden ka rak S a d a k a ya eli gnderdi ve yaplan bar dolaysyla sultan B e r k y a r u k a itaat ettiini bildirerek zr diledi. Bunun zerine S a d a k a , memnun olarak Hilleye dnd. Halife ise daha sonra sultan B e r k y a r u k a hilat ve saltanat menurunu gnderdi (Temmuz/Austos 1104).
Sultan B erk ya ru k 'u n l m ve kiilii
Sultan B e r k y a r u k , sfahanda bulunduu srada verem ve basur hastalk larna yakalanmasna ramen, bu srada oraya gelen 1 1 g a z i nin tevikiyle bir mahaffe iinde Badata ynelmiti; Bercirde ulat zaman hastal nedeniy le hareket edemez oldu ve krk gn orada kald. B e r k y a r u k , hastal daha da iddetlenip hayatndan mit kesince, takriben 5 yandaki olu M e l i k a h a ve emr A y a z a hilat giydirdi. teki Seluklu emirlerini huzuruna ararak olunu sultan olarak kendine veliaht, emr A y a z da ona atabek tayin ettiini bildirdi. Daha sonra onlara her ikisine de itaat etmelerini, olunun sultanln korumak ve savunmak hususunda aba gstermelerini emretti. Seluklu emir leri bunu kabul ile olunu ve tahtn korumak urunda canlarn ve mallarn feda edeceklerini sylediler. Sultan B e r k y a r u k , onlardan bu konuda ant i melerini istedi, onlar da bu konuda ant itiler. Sultan, onlara Badata gitmeleri
173
ni emretti, kendisi ise sfahana dnmek niyetinde idi. Fakat ok gemeden sultan, Bercird de hayata gzlerini yumdu (22 Aralk 1104). Cesedi sfahana gtrld ve trbesine gmld. Sultan B e r k y a r u k , ld zaman 25 yanda idi. O, savalar ve saltanat mcadeleleri dolaysyla pek ok sknt ekti. Onun ksa sren hayat, bazan var lk, bazan yokluk iinde geti. Durumu glenip kartlarnn boyun edikleri ve Byk Seluklu Devleti nin tek hkimi olduu bir srada ld. Btn skntlara ramen halk onu sevmekte ve onun sultanln yelemekte idi. Sultan B e r k y a r u k , yumuak huylu, cmert, sabrl, akll ve ok iyi ahlkl bir hkmdar idi. Cezalandrmakta arya kamaz, ou zaman sulular affederdi.
VI. SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVR

Sultan B e r k y a r u k ldkten sonra emr A y a z , veliaht olan M e l i k a h iin ota ve etr gibi saltanat simgelerini hazrlatmt. Bunlar yrylerine de vam ederek 6 Ocak 1105 tarihinde Badata ulatlar. Onlarla beraber A r t u k o l u I l g a z i v e 5 bin atl vard. Halife M u s t a z h i r in veziri E b u l - K a s m A l i b i n C h e y r onlar karlad. Emr I l g a z i v e T o g a n y r e k halifelik divanna gelerek hutbenin M e l i k a h adna okunmasn istediler. Bu neri ka bul edildi ve II. M e 1 i k a h adna sultan olarak Badatta hutbe okundu. Sultan M e l i k a h a dedesi M e l i k a h n lakab olan Cellddevle verildi ve adna hutbe okunurken altn sald. B e r k y a r u k ile olan anlamasndan sonra M u h a m m e d T a p a r , sfahan daki adamlar gelinceye kadar Tebriz ehrinde beklemiti. O, bu adamlar yanma gelince, sfahan savunma hususundaki baarl almasndan dolay S d 1 m l k E b u l - M e h s i n i vezir atad. M u h a m m e d T a p a r n bundan son raki dura, anlamayla kendisine braklan Musul ehri idi. Bu srada Musula emr k r m hkimdi. O, M u h a m m e d T a p a r n kendi zerine geldi ini duyunca Musulun surlarn yeniledi ve tamire muhta yerlerini onartarak evredeki kyllere zarar grmemeleri iin ehre girmelerini emr etti. Byle ce o, muhtemel bir kuatma iin hazrlklarn tamamlamt. Nitekim ok geme den M u h a m m e d T a p a r , ehri kuatt v e k r m e haber gndererek kardei sultan B e r k y a r u k ile yaptklar anlamaya gre, Musul ve Elcezirenin kendisine verildiini hatrlatt, ayrca ona, Eer bana itaat edersen Musulu senden almayacam, yine senin elinde brakacam, yalnzca ehirde hutbe benim ad ma okunacak dedi. k r m ise bunu, Anlamadan sonra sultan B e r k y a r u k bana da mektuplar gnderdi. O, bu mektuplarda, ehrin kendisinden bakasna teslim edilmemesini emrediyor eklinde cevaplyordu. M u h a m m e d T a p a r , bu durumda mancnk atlar ve lamclarn ehrin altna doru tneller kazmasyla savaa balad. te yandan k r m n askerleri de sur larda alan kk kaplardan yaya olarak kp, M u h a m m e d T a p a r n as kerlerini ldryorlard. Daha sonra M u h a m m e d T a p a r m kuvvetleri saldrya geti ve surlarda gedikler atlar. Ancak ertesi sabaha kadar Musul hal-
175
k bu gedikleri kapatmt. k r m , bu kuatmaya hazrlkl olduundan ehirde yiyecek sknts ekilmemi ve fiyatlarda bir art grlmemiti. ki taraf arasndaki sava, 28 Ocak 1105 tarihine kadar devam etti. Nihayet bu tarihte k r m , sultan B e r k y a r u k un lm haberini ald ve ehir halkn toplaya rak bundan sonra ne yaplmas gerektiini onlara dant. Halk da Mallarmz ve canlarmz senin emrindedir. Sen ne yapacan daha iyi bilirsin dedi. k r m , bundan sonra bu konu iin emirlerini toplad, onlar da B e r k y a r k un ldn, bu durumda halkn M u h a m m e d T a p a r dan baka itaat edecei bir sultann olmad ve ona itaat arz etmenin daha doru olacan be lirttiler. Bu grmelerden sonra emr k r m , M u h a m m e d T a p a r a eli gndererek itaatini bildirdi ve vezir S d l m i i l k n yanma gelmesini iste di. Vezir, k r m n yanna giderek ona, Yaplacak en doru i, derhal sultann huzuruna gitmendir. nk o, senin hi bir isteini geri evirmeyecektir dedi. k r m , onun szn dinleyerek birlikte M u h a m m e d T a p a r n yanna gittiler. Sultan, onu hrmetle karlad ve hemen halknn yanna dnmesini istedi. k r m , yer ptkten sonra, M u h a m m e d T a p a r n yakn adamlarndan oluan bir gurupla geri dnd. O, daha sonra Musul dn da byk bir len dzenlemi ve M u h a m m e d T a p a r ile vezirine hediyeler gndermiti.
M uh am m ed Tapar n sultan olm as
M u h a m m e d T a p a r , kardei B e r k y a r u k un lm haberini, Musulu kuatt srada renmiti. O, Musula hkimiyetini kabul ettirdikten sonra bera berinde S k m e n e l - K u t b , k r m ve baz emirler bulunduu hal de, Badata gitti. te yandan Hille emri S e y f d d e v l e S a d a k a da 25 bin kiilik bir ordu ve iki olu D b e y s ile B e d r a n , M u h a m m e d T a p a r a gndererek onu Badata gelmeye tevik etmiti. M u h a m m e d T a p a r , bu yol culuk srasnda onlar da yanna ald. Emr A y a z ise M u h a m m e d T a p a r m harekete getiini rendiinde askerleri ile Badat dnda ordugh kurdu. Bu arada emirlerle bir toplant yapan A y a z , onlarn grlerini ald. Emrler, taht, M u h a m m e d T a p a r a kaptrmamak iin ona kar A y a z m yann da savaacaklar, kendisine ve II. M e 1 i k a h a bal kalacaklar hususunda ant itiler. Bu toplant bitip emrler daldktan sonra A y a z m veziri S a f i y E b u l - M e h s i n akl grler ileri srerek, Ey efendimiz, hi phe siz benim hayatm senin nimet ve devletinin devamna baldr. Ancak onlarn nerileri doru deildir. Onlarn amac sana yaklamak iin bir vasta bulabil mek ve senden yararlanmaktr. Doru olan, sultan M u h a m m e d ile barmak ve itaat arzetmektedir. O, seni ktamda brakaca gibi, dilediin kadar fazlasn da verecektir dedi. Ancak emr A y a z , barmak veya muhalefet etmek husu sunda kararszd. Yine de bir sava iin hazrlklarna devam ederek ordugha ve ehre giden yollar tuttu. te yandan M u h a m m e d T a p a r , 10 ubat 1105 tarihinde Badata geldi ve ehrin bat yakasnda konaklayarak adna hutbe okuttu.
176
ehrin dou tarafnda ise hutbe II. M e 1 i k a h adna okunuyordu; A y a z ise as kerleriyle beraber M u h a m m e d T a p a r n ordusuna kadar ilerledi ise de da ha sonra geri ekildi. Onun hl kararsz olduu grlyordu. Nihayet A y a z , veziri S a f i y E b u l - M e h s i n e, bar yapmak ve sultanln kabul ettiini bildirmek zere M u h a m m e d T a p a r n yanna gitmesini emretti. Vezir, ertesi gn, M u h a m m e d T a p a r n ordughna giderek onun veziri S d l m l k ile bulutu ve ne amala geldiini aklad. Her iki vezir, daha sonra M u h a m m e d T a p a r n huzuruna karak durumu anlattlar. M u h a m m e d T a p a r , onlarn uzlama nerisini kabul etti. Ertesi gn, kadilkudt, nakibler ve A y a z m veziri, M u h a m m e d T a p a r n huzurunda toplandlar. Bu srada vezir S d l m l k , M u h a m m e d T a p a r a, emr A y a z m, daha nceki olaylardan dolay korktuunu, hem kendisi, hem de emrler iin aman istediini syledi. Bu istek zerine M u h a m m e d T a p a r , M e l i k a h benim evldm gibidir, kardeim ile benim aramda hibir fark yoktur. A y a z ve emirlere gelince, onlara dokunmayacama ant ierim demiti. Daha sonra Nizamiye Medresesinde m derrislik yapan K i y e l - H e r r a s , M u h a m m e d T a p a r dan bu hususta ant imesini istedi; o da bunu yerine getirdi. Emir A y a z , 12 ubat 1105 gn M u h a m m e d T a p a r n huzuruna kmak iin hazrland. Bu srada S e y f d d e v l e S a d a k a da Badata gelmiti, ikisi birlikte M u h a m m e d T a p a r n huzuruna karak itaatlerini bildirdiler. Bylece M u h a m m e d T a p a r , artk Byk Seluklu Devletinin biricik hkimi ve sultan olmutu. Emr A y a z , daha sonra (25 ubat) evinde byk bir len dzenlemi, sultan da davet ederek ona, bu len srasnda pek ok hediyeler sunmutu. A y a z , klelerine, sultana tak dim etmek iin, hzinesinden silah almalarn buyurmutu. Kleler, bu grevi ye rine getirirken bir ktip (veya sf), onlarn yanna girip klelerle akalamaya balad. Kleler, ona, Sana da mutlaka bir zrh giydirip huzura karacaz dediler. Sonunda gmleinin altna zrh giydirip akalamaya devam ettiler. Ka tip, bu akalara dayanamayarak onlardan kat ve sultann yakn adamlar aras na girerek onlara snd. Sultan M u h a m m e d T a p a r , onu kaba bir giysi giymi ve korku iinde grnce phelendi ve bir klesine trke olarak o ahsn ze rinde ne olduuna bakmasn emretti. Kle, bu emri yerine getirip adamn ze rine baktnda gmleinin altnda bir zrh olduunu grd ve durumu hemen sultana haber verdi. Bunun zerine sultan, endielendi, Sarkllar byle silah lanmlarsa, kim bilir asker ne haldedir? dedi. O, A y a z n evinde olduundan olaylarn gelimesinden ve belki de ldrlmekten korkarak hemen kalkt ve lenden ayrlarak sarayna gitti. Sultan M u h a m m e d T a p a r , bu durumda kar nlem almay gerekli grm, S e y f d d e v l e S a d a k a , k r m , A y a z ve baz emrleri sarayna armt. Bu emrler toplandklarnda sultan, onlara, K l A r s l a n n Diyarbakr zapt etmek zere harekete ge tiini, oradan da Elcezireye yryeceini rendik. Ona engel olacak ve savaa cak adam, aranzda kararlatrmanz gerekiyor eklinde haber gnderdi. Toplantya katlanlar, Bu i iin A y a z dan daha uygun bir kii yoktur dedi
177
ler. Emr A y a z d a K l A r s l a n blgeden uzaklatrmak iin S e y f d d e v l e S a d a k a nin da kendisiyle beraber gelmesi gerektiini syledi. Sultan, daha sonra A y a z , S a d a k a ve vezir S d l m l k e meseleyi karara bala mak iin huzurunda bulunmalarn emretti. Onlar da sultann huzuruna gitti ler. M u h a m m e d T a p a r , ieri girdiklerinde A y a z ldrmek zere bir gurup yakn adamn grevlendirmiti. Bunlar, ieri girince sultann grevlendirdii ki ilerden biri, A y a z m bana vurarak ikiye bld. A y a z , bir rtye sarlarak hkmet saraynn yanndaki yola atld (2 Mart 1105). Bir aka yznden byk bir devlet adam bir anda yok olup gitmiti. A y a z n veziri S a f i y de bir sre gizlendi ise de daha sonra o da yakalanp ldrld (Mays/Haziran 1105).
M engbars m isyan
Sultan M u h a m m e d T a p a r , K a s m d d e v l e A k s u n g u r
Porsu-
k yi Iraka hne atadktan sonra Badattan ayrlp (Nisan/Mays 1105) sfa hana gitti. O, Isfahan halkna aman verdi, halk sultann geliiyle karklklarn, zulm, mal ve paralara haksz el koymann son bulacana inanmt. Tarihi I b n l e s r d e bunu u cmle ile ifade ediyor: 'sfahandan kayla imdi gl, kudretli ve itibarl bir sultan olarak dn arasnda ne kadar byk fark var . Nitekim sultann adaletle davranmas ve dzeni salamasyla sfahanda otorite yerine gelmi oldu. te yandan Seluklu ailesinden B r i b a r s n olu M e n g b a r s da sfahanda oturuyordu. O, ok byk mal skntya dnce buray terkederek Nihavende gitti. Orada bir gurup asker de kendisine katlm ve baz emirler de onu destekleyince M e n g b a r s , Nihavendde duruma hkim ola rak kendi adna hutbe okutmutu; ayrca Porsukoullarma bal emirlere de ha ber gndererek kendisine itaat etmee ve yardma ard. Sultan M u h a m m e d T a p a r , bu durumu rendii zaman kar nlem olarak Z e n g i b i n P o r s u k u tutuklatt. Z e n g i de kardelerine mektup yazarak onlar M e n g b a r s a itaat etmekten vazgeirdi ve onun emrine girdikleri takdirde bana gelecek teh like ve ikenceleri hatrlatarak M e n g b a r s tutuklamalarn, bylece olay zmlemelerini istedi. Porsukoullar, bu mektup zerine M e n g b a r s a bir adam gnderip, kendilerini, ona itaat etmi olarak gsterdiler. M e n g b a r s da onlarla bulumak iin harekete geti. Porsukoullar, onu Hzistanda tutuk ladlar. Bu olay M e n g b a r s n adamlarnn dalmasna sebep oldu. M e n g b a r s ise sfahana getirildi. Sultan M u h a m m e d , M e n g b a r s amcas Te k i in oullaryla beraber tutuklatt. Z e n g i b i n P o r s u k a ise hapisten karlmak suretiyle eski itibar iade edildi (1105-1106).
E m r avl nn Musul ve ev resin d ek i faaliyetleri
Emr a v l S a k a v u , bu devrede, Huzistan ve Fars blgesindeki ehirlere hkimdi ve buradaki kaleleri imar etmiti. Bu faaliyetlerinden, onun, bamsz lk hevesinde olduu anlalyor. Ancak M u h a m m e d T a p a r , Seluklu taht na getii zaman emr a v l ondan korktu; bunda da haksz olmad, bir sre
178
A.L S E V M -E R D O A N MERL
sonra anlald. Seluklu sultan, onu itaat altna almak iin emr M e v d u d b i n A l t u n t e k i n i gnderdi (1105/1106). Emr M e v d u d , bir kaleye kapanan a v 1 1 y sekiz ay kuatt. Sonunda a v l , sultan M u h a m m e d e yazd bir mektupta, Ben M e v d u d a teslim olmam, eer baka birini gnde rirsen gelirim dedi. Sultan da onun itaatini salamak iin emr A h u r ile yz n yollad. a v 1 1 , bu durumda kapand kaleden karak sfahana sultann huzuruna giderek itaat etti. Sultan, bu tecrbeli emrin kendisine tbi olmasn dan holand ve ondan Hallarn igal ettii yerleri geri almasn isteyerek Musul ve yresini kta etti. Tabii buna sebep de Musul hkimi k r m n hizmet te ve vergi gnderme konusunda ar davranmas idi. Emr a v 1 1 , 31 Ekim 1106ya kadar Badatta kaldktan sonra Musula ynelerek, Erbile yrd. k r m , a v l nin kendi hkimiyetindeki ehirlere doru ilerlediini haber alnca as ker toplamak iin evre emrlere mektuplar yazd. Erbil hkimi E b u l - H e y c ise ona gnderdii mektupta, Ona kar ibirlii yapmak ve engel olmak iin he men yanmza gelmezsen onun saflarna katlmak zorunda kalacam demitir. Bu mektup k r m n harekete gemesine sebep oldu, yolda E b u l H e y c nin askerleri de ona katldlar. ki ordu sava dzenine getiinde a v 1 1 nin bin, k r m n ise iki bin atls vard. k r m , say bak mndan stnl nedeniyle a v 1 1 yi ele geireceinden hi phe etmiyordu, ancak onun dncesi gereklemedi. a v l , k r m n kuvvetlerinin merkezine saldrm ve bu saldr karsnda, k r m n adamlar bozgu na urayarak dalmt. k r m ise fel olmas sebebiyle ata binemiyor ve bir mahaffe iinde tamyordu. Yannda, kendisini savunan birka sadk adam kalmt, onlar da ldrlnce a v l nin askerleri k r m tutsak ala rak efendilerinin yanna gtrdler. k r m n yenilgi haberi, Musula ula t zaman, oradaki emrler onbir yandaki olu Z e n g i yi onun yerine geirdiler ve adna hutbe okuttular. Musul kalesi kumandan, k r m n G u z o 1 u ( O u z o l u ) adndaki bir memlk idi. Bu kumandan, S e y f d d e v l e S a d a k a , sultan I. K l A r s l a n ve Badat hnesi A k s u n g u r a ha ber gndererek sratle M usula gelmelerini ve a v 1 1 y oradan uzaklatrmalarn istedi. G u z o 1 u , bunlarn her birine, geldikleri takdir de ehri kendilerine teslim edeceini vaadetmiti. S a d a k a , bu neriyi kabul etmeyip sultan M u h a m m e d T a p a r a bal kald. te yandan bu galibiyet ten sonra beraberindekilerin says oalan emr a v l , Musulu kuatt. k r m , daha nce Musulun surlarn ykseltmi ve salam bir duruma getirmiti, ayrca evresine hendek kazdrarak ehri zabtedilemeyecek kadar sa lamlatrmt; a v 1 1 ise adamlarna, k r m n her gn katr srtn da gtrlp Musuldaki halka, ehri teslim ederek, efendilerini kurtarmalar iin arda bulunulmasn emretti. k r m n de bu hususta emir vermesi ne ramen bir sonu elde edilemedi ve ehir teslim olmad. Bylece bir sonu ala mayacan anlayan a v l , k r m bir ukurda hapsetti. Zaten felli ve 60 yanda bulunan k r m , bu ukurda ld (1106/1107). te yandan
179
Musul dakilerin yardm arsna iki taraftan cevap geldi. Trkiye Seluklu sulta n I. K l A r s l a n , bu haberi alnca, askerleriyle beraber harekete geti. a v l S a k a v u , onun harekete geerek Nusaybine ulatn haber alnca, Musul nnden ayrld. Musul halknn arsna cevap verenlerden biri de A k s u n g u r P o r s u k idi. O, a v 1 1 nrn ayrlmasndan sonra Musula geldi. Ancak A k s u n g u r a Musulda kimse iltifat etmemi, bu nedenle o, ayn gn geri dnmt. Sultan I. K l A r s l a n ise Nusaybine gelmi ve askerlerini toplayncaya ka dar orada beklemiti. a v l , onun yaklatn renince Sincar a gitti, 1 1 g a zi ve k r m n askerlerinden bir ksm da ona katld; bylece yanmdakilerin says yaklak 4 bin atl oldu. Bu srada melik R d v a n dan al d bir mektup zerine a v l , Hallarla savamak zere Rahbeye yneldi. By lece K l A r s l a n , Musul sorununda tek bana kalmt. Nitekim Musul halk ve k r m n askerleri, K l A r s l a n a haber gndererek kendile rine bir zarar gelmeyeceine dair ant imesini istediler. O da bu and yerine ge tirmi, karlnda onlardan kendisine itaat edecekleri ve bal kalacaklar hususunda ant almt. I. K l A r s l a n , Nisan 1107de Musula hkim oldu. O, huzuruna kan k r m n oluna ve adamlarna hilatler verdi. Ayrca Abbas halifesinden sonra kendi adna hutbe okuttu. Kaleyi G u z o 1 u ndan ala rak yerine, baka birini atad. Halka ar gelen vergileri kaldrarak onlarn sevgi ve balln kazand. te yandan emr a v l , Rahbeye ulatktan sonra ehri kuatt. Bu srada ehre eybnoullarn dan M u h a m m e d b i n e s - S e b b k hkimdi ve K l A r s l a n adna hutbe okutuyordu. a v l , bu arada melik R d v a n a haber gndererek keindisiyle birlemeye ard ve buray teslim al dktan sonra Hallar kovmak iin kendisiyle gelebileceini bildirdi, iki taraf bylece anlatktan sonra R d v a n da a v l nin yannda gitti. Rahbe iddetle kuatld ve halk ok zor drmda kald. Bu srada kaledeki burlardan birinde bulunan bir gurup, a v 1 1 ya haber gnderip kendilerini himaye ettii takdir de ona yardm edeceklerini bildirdiler. a v l nin olumlu sz vermesi zeri ne, burtakiler, gece yars, a v l nin adamlarn iplerle yukar ekmilerdi. Bylece emr a v 1 1 , 19 Mays 1107de Rahbeye hkim oldu. ehrin eski hkimi M u h a m m e d b i n e s - S e b b k da a v l ya itaat ederek onun saflarna ka tld. te yandan sultan I. K l A r s l a n , Musul iini zmledikten sonra ken disi iin en tehlikeli rakip olarak grd a v l zerine yrd. O, 11 yandaki olu a h i n a h (veya M e l i k a h ) vekil olarak Musulda grevlendirdi. I. K l A r s l a n m yannda iyi tehiz edilmi 4 bin atl vard. Ancak onun as kerleri a v l nin gcn renince aralarnda anlamazla dtler. Sonun da K l A r s l a n a muhalefet eden ilk ahs, lnaloullarmdan Diyarbakr hkimi b r a h i m oldu ve Haburdan ayrlarak lkesine dnd; baz emrler de ayn ekilde davrandlar. Sultan K l A r s l a n , bu durumda vakit kazanma a alm ve lkesine haber gndererek yardm istemiti. O, bir ksm kuvvetle rini Hallarla savaan Bizans imparatoru A l e k s i o s K o m n e n o s a gndermiti. Yine de K 1 1 1 A r s l a n , Habura ulat zaman askerlerinin sa
180
ys 5 bine ykselmiti. Emr a v l nin yannda ise 4 bin kii vard; melik Rdvan onunla da bir gurup askerle a v l mn yannda yer almt. a v l , balad. Kl Arslan, a v l ' nin askerlerine biz K l A r s l a n m askerlerinin azln frsat bilerek yardm gelmeden nce savaa zat saldrya geerek onlarn arasna girdi, hatt a v l nin yanna kadar ilerleyerek ona da bir kl darbesi indirdi. Bu darbe. a v l nin zrhn para lad ise de vcuduna ulaamad. Ancak a v l nin askerleri, bu srada, K l A r l a n n ordusunu yenilgiye urattlar (13 H aziran 1107). K l A r s I a n , askerlerinin malup olduunu grnce, tutsak alnd takdir de sultan M u h a m m e d T a p a r ile mcadeleye giren ve saltanat davasna kal kan bir ahsn arptrlaca cezay greceini anlad ve kurtulabilmek iin atyla beraber Habur nehrine girdi. Fakat kendisinin ve atnn zrhlarnn arl sebe biyle kurtulamayan sultan K l A r s l a n bouldu; cesedi birka gn sonra Ha bur kylerinden emsaniyyede bulunarak defnedildi, daha sonra Silvana gtrlp gmld. a v 1 1 , bu galibiyetten sonra Musula yrd. O, Musul nn de grnd zaman aresiz kalan halk ehrin kaplarn at. K l A r s l a n m orada bulunan adamlar da a v 1 1 ya kar koyamadlar. a v l , Musul u ele geirince hutbeyi yeniden Byk Seluklu sultan M u h a m m e d T a p a r adna okuttu. O, daha sonra k r r a n olu H a b e ve G u z o l u nun bu lunduu Ceziret bn m ere giderek bir sre kuatt. Bu durumda H a b e ve G u z o l u , anlamay yeleyerek a v 1 1 5ya at ve giysilerin dnda 6 bin altn verdiler; a v l da bu ehri onlara brakarak yeniden Musula , dnd ve K l A r s l a n n olu a h i n a h sultan M u h a m m e d T a p a r n yanma gnderdi. Bu sralarda Byk Seluklu ordusu, Batnler'm ynetimindeki hdiz kale sini kuatmakta idi, ierdeki Batmler yiyecek sknts ekmee balamlard. sfahanda bulunan sultan M u h a m m e d T a p a r m veziri S d l m l k on lara yardm ediyordu. Batn reisi A h m e d b i n A b d l m e l i k , vezire, Za hiremiz bitti, adamlar da savatan yorulup usandlar, kaleyi teslim edeceiz diye bir adamn gnderdi. S d l m l k , bir hafta sabrediniz ve kaleyi teslim et meyiniz, bu kpei (sultan kasdediyordu) devireyim diye haber verdi. Sultan M u h a m m e d T a p a r , sonderecede hararetli bir mizaca sahipti, bu nedenle her ay kan aldryordu. S d l m l k , sultan ldrmesi iin kan alan kaamat (kan alc) ile anlamt. Ona bin altnla sultann kann almas iin zehire bat rlm bir neter verdi. Vezirin bu gizli eylemini hacibi de biliyordu. Hacib bunu karsna syleyince sonunda bu haber, Isfahan, afiilerinin reisi olan S a d r e d d i n H o c e n d ye ulatrld. S a d r e d d n H o c e n d , beklemeyi yersiz g rp, ayn gece saraya giderek sultana durumu anlatt. Ertesi gn, sultan, kendini hasta gstererek kan alcy ard. O, sultann bazusunu balayp neteri ka rnca, M u h a m m e d T a p a r , onun renginin fena olduunu grd. Sultan, ona sert bakarak doru sylemesini istedi. Kan alc, Ey Efendimiz, canm bala diyerek doruyu syledi. Sultan, ayn neterle kan alcnn damarnn delinmesi
181
ni emretti. Bu emir yerine getirilince, kan alc hemen ld. Sultann, S d 1m l k n batn olduundan phesi kalmamt. Ertesi gn sultan, veziri S d 1 m 1 k ii tutuklatarak mallarna elkoydurdu, sonra da Isfahan kapsn da astrd. Ayrca vezirle beraber onun ilerigelen adamlarndan drt kii daha asld (Mays/Haziran 1107). Sultan M u h a m m e d T a p a r , b u olaydan sonra vezir atayaca ahs hakknda evresindekilerle danmalarda bulundu. Sultana bir ka kiiden sz edildi ise de o, N i z a m l m l k n oullarn yelediini syle di, bu nedenle E b N a s r A h m e d i vezir atad.
S eyf d d evle Sadaka ile m cad ele
Hille emri S e y f d d e v l e S a d a k a , hkimiyeti altndaki topraklar s rekli olarak geniletmekteydi. Bu devrede s m a i l b i n A r s l a n c k d a Bas rada hkm sryor, M u h a m m e d T a p a r - B e r k y a r u k arasndaki an lamazlktan yararlanarak kudret ve nfuzunu artryor, sultann hzinesine ait mallara el koyuyordu. s m a i l , daha sonra S a d a k a ya haber gndererek ken disine itaat ettiini bildirdi. M u h a m m e d T a p a r , Seluklu tahtna geince, Basraya bir emr atamay ve buray s m a i l den almay dnd ve bunu, S a d a k a ile grt ve sonunda Basra, S a d ak a ya brakld. Ancak M u h a m m e d T a p a r , yine de oraya saltanatla, ilgili ileri yrtecek bir amd atad. Fakat s m a i l , bu amdi ehre sokmayarak grev yapmasna izin vermedi, s telik ona ok kt davrand. Sultan M u h a m m e d T a p a r , bu durumda S a d a k a ya s m a i l in zerine yrmesini ve Basray ondan almasn istedi, S a d a k a d a derhal harekete geti. Ancak M e n g b a r s isyan S a d a k a nin gecikmesine sebep oldu. s m a i 1 in daha sonra dmanln aa vurduunu grnce S a d a k a , Basra zerine yryerek bu ehri kuatt. Sonunda s m a i l , S a d a k a dan aile bireyleri ve mallar iin aman ald. S a d a k a , ehir hal kna da aman verdikten sonra 16 gn kald Basrada dedesinin memlk A l t u n t a nib olarak grevlendirip Hilleye dnd (10 ubat 1106). Sultan M u h a m m e d T a p a r tahta getii zaman Tekriti Badat hnesi A k s u n g u r P o r s u k ye kta etmiti. Tekrit, bu srada vali K e y k u b a d b i n il e z r e s b in ynetiminde bulunuyordu. A k s u n g u r , Tekriti yedi aydan fazla kuatt, K e y k u b a d ise zor durumda kald ve S a d a k a ya haber gndererek Tekriti teslim etmek istediini bildirdi. S a d a k a , bu frsat karmam ve Tekrite giderek ehri teslim almt (Ekim 1106). Bunun zerine A k s u n g u r , ehri ele geiremeden geri dnmek zorunda kald. M u h a m m e d T a p a r , ken disine tbi olan ve hi bir savata yalnz brakmayan S a d a k a nin ktalarm da artrmt. Bu ktalar arasnda Vast ehri de vard. Her ikisinin arasnn alma sna amd E b C a f e r M u h a m m e d sebep oldu. Nitekim Eb C a f e r , sulta na, S a d a k a nin durumu glendi, hali vakti daha da iyileti, marklk ve kstahl artt, sultandan kap kendine snanlar himaye etmekle de devlet i lerine mdahale eder duruma geldi. Adamlarndan birini gnderirsen onun e hirlerini ve mallarn muhakkak ele geiririz dedi. O, ayrca bu hususta daha
182
da ileri giderek hem S a d a k a nin, hem de Hille halknn Batn mezhebine men sup olduklarn iddia ederek ortal kztryordu. Ancak amd E b C a f e r in sylediklerinden bazlar doru idi. Nitekim sultandan, halifeden veya bir bakasndan korkan, ya da kaan herkes, S a d a k a ya snyordu. M u h a m m e d T a p a r , Ave ve Sve hakimi E b D u l e f S r h b a kzm, o da sul tandan kaarak S a d a k a ya snmt. M u h a m m e d Ta p a r , ona haber gn dererek E b D u l e f S i i r h b niblerine teslim etmesini istedi, fakat S a d a k a , bunu kabul etmemi, Ben, onu teslim etmek yle dursun, aksine hi maye ediyorum. diyerek bu uurda savamay bile gze alacan belirtmiti. By lece S a d a k a , tbi olduu Seluklu devletine isyan durumuna gelmiti. M u h a m m e d T a p a r , bu konuyu zmlemek iin Irak a hareket etti. Ote yan dan S a d a k a , sultann harekete getiini haber ald zaman, bu konuda nasl davranacaklar hususunda ocuklar ve yakn adamlar ile fikir alveriinde bu lundu. Bunlardan olu D b e y s , en gereki fikirleri ileri srm ve kendisi ni, para, at ve eitli hediyeler ile af dilemek iin sultana gndermesini , buna karlk ordu kumandan S a d b i n H u m e y d , asker toplayp sultanla sava may ve askerlere bu amala para datlmasn nermilerdi. S a d a k a ise ku mandannn nerisini kabul ederek 20 bin atl ve 30 bin yaya asker toplad. Bu durumu renen halife M u s t a z h i r B i l l a h , S a d a k a ya haber gndererek Sultana itaatsizlik etmemesini istedi ve kendisine bu sorunu zmlemek iin araclk yapmay nerdi. Bylece halifenin bu anlamazlkta faal bir rol oynaya rak yeni bir sorunun ortaya kmasn nlemek istedii anlalyor. Ancak S a d a k a , halifeye verdii cevapta, Ben sultana itaat ediyorum, fakat kendime bir zarar gelmeyeceinden emin olmadm iin onunla buluup grmekten korkuyorum diyerek sultandan ekindiini ortaya koymutu. Daha sonra M u h a m m e d T a p a r , kad E b S a d i S a d a k a ya gnderip, gnln alarak korkusunu gi derdi. Ayrca Hallara kar sefere kmak niyetinde olduunu, kendisiyle beraber cihada kmak iin hazrlanmasn emretti. Ancak S a d a k a , yine de sultann kendisi hakknda iyi niyet beslediine inanmamt. Onu, bu duruma ge tirenlerden biri de Artk sultanla bar umudumuz kalmad diyen ordu kuman dan S a d b i n H u m e y d idi. Bunun zerine S a d a k a sultanla anlamaktan vazgeti. Sultan M u h a m m e d T a p a r , 8 Aralk 1107 gn beraberinde veziri A h m e d b i n N i z a m l m l k ve says 2 bini bulmayan bir atl kuvvetiyle Ba data gelmiti. O, burada S a d a k a nin aka kendisine cephe aldn kesin olarak renince Seluklu emirlerine haberler gnderip, sratle yanna gelmelerini istedi. ok gemeden her taraftan sultann yanna askerler gelmeye balad. te yandan halife, yine arabuluculuk yapmaya alyordu. Fakat S a d a k a , bazan bara evet diyor, bazan da fikrini deitiriyordu, hatta a v l S a k a v u ile A r t u k o l u I l g a z i nin sultanla yapaca savata kendisine itaat edeceklerini ileri sryordu. M u h a m m e d T a p a r , Aralk/Ocak 1107/1108de emr M u h a m m e d b i n B o a e t - T r k m a n yi Vasta gndererek S a d a k a nin oradaki nibini ehirden kartt. Buna karlk S a d a k a da yeeni S b t b i n S u l t a n bir miktar kuvvetle emr M u h a m m e d in zerine gnderdi. Emr M u -
183
h a m m e d ile S b i t arasndaki sava, Seluklu kuvvetleri kazanarak Vastta duruma hkim olmutu. Sultan M u h a m m e d T a p a r , Vast A k s u n g u r P o r s u k ye kta etti (Ocak 1108). Sultan, 18 Ocak gn Badattan Zfarniyyeye gitti. Halife ise vezirini sultana gndererek acele etmemesini ve beklemesini istedi. Bu neriyi sfahan kads da yapm ve sultandan, halifenin emrine uymasn istemiti. M u h a m m e d T a p a r da onlarn nerisine uyarak bekle di. Halifenin S a d a k a ya gnderdii eliler ona, sultana itaat etmesini ve mu halefetten ekinmesini bildirdiler. S a d a k a , zr diledi ve Ben hi bir zaman itaatsizlik etmedim, hkim olduum yerlerde onun adna okunan hutbeye de son vermedim dedi, sonra da olu D b e y s in onlarla beraber sultana gitmek ze re hazrlanmasn istedi. Eliler, bu sorunu S a d a k a ile grrken olaylar, ba ka ynde gelimi ve bar tehlikeye drmt. Bu srada sultann askerleri, elilerin bar salayacana inandklarn grnce, bar salanmadan nce ya ma iin harekete getiler; S a d a k a nin adamlar da gelip onlarla savaa giriti ler. Bu atma srasnda Seluklu askerleri, bozguna urad ve ok sayda kayp verdiler. Askerler, kaybettikleri mallar ve atlar hakknda sultan M u h a m m e d T a p a r a bilgi vermekten ekindiler, nk bunu, onun emri olmadan yap mlard. Ote yandan elde ettikleri galibiyetten sonra Araplar, gururlanp bbrlenmeye ve byklk taslamaya baladlar. Halife M u s t a z h i r B i l l a h ise bar salama abalarndan vazgemeyerek bu konuda S a d a k a ya tekrar mektup gnderdi. Ancak S a d a k a , bar iin baz artlar ne sryor, Sultan, benim elimdeki yerlere ve himaye ettiklerime karmaz, S r h b b i n K e y h s r e v i Savedeki ktana iade eder, M u h a m m e d b i n B o a yamalad mal lar geri verir, sultan da aramzdaki anlamaya bal kalaca hususunda halifenin vezirine ant iirirse ancak o zaman sultana hizmet eder ve huzuruna giderim dedi ve bu konuda srar etti. Bylece iki taraf arasnda bar midi kalmad. Sul tan M u h a m m e d T a p a r , S a d a k a ile anlamazl zecek bir durum olma dn grnce 22 ubat 1108de Zferniyyeden ona kar harekete geti; S a d a k a da askerleriyle ayn eyi yapmt ki, bu srada yeeni S b i t , onu terkederek sultan M u h a m m e d T a p a r a snd. Bunun yansra M u h a m m e d T a p a r n yannda M e v d u d , Porsukoullar, Kkye ailesinden A l d d e v l e E b K l i c a r ve A k s u n g u r P o r s u k gibi emrler bulunuyordu. Seluklu askerleri, Dicleyi getiler, iki ordu arasnda sadece nehir vard. Sava, 5 Mart gn balad ve Seluklu askerleri, S a d a k a nin ordusunu ok yamuru na tuttular. Her defasnda binlerce ok atlyor, hemen her ok, bir atlya veya ata isabet ediyordu. S a d a k a nin adamlar, ok yamuru ve aradaki nehir yzn den bir trl baarl olamadlar, sonunda S a d a k a , saldrya geti ise de srtna isabet eden bir okla yaraland, daha sonra de e m r B o z k u , onu yere dre rek ldrd. B o z k u , onun ban A k s u n g u r P o r s u k ye, o da sultana gtrd. Bu savata S a d a k a nin kuvvetlerinden 3 binden fazla atl ldrld. Seluklu askerlerince tutsak almanlar arasnda, S a d a k a nm olu D b e y s , bu savaa sebep olanlardan S r h b b i n K e y h s r e v v e ordu kumandan S a -
184
d b i n H u m e y d d e vard. Sultan M u h a m m e d T a p a r , daha sonra Ba data dnd ve S a d a k a nin Bathada bulunan eine aman-nme gndererek huzuruna gelmesini emretti. Ayrca D b e y s i de onun hatr iin serbest b rakt. S a d a k a nin ei Badata geldii zaman sultan, onu huzuruna arp ko casnn ldrlmesinden dolay zr diledi. te yandan D b e y s 1den de karklk karmayaca ve sadk kalaca hususunda ant ald. M u h a m m e d T a p a r , 20 Mays 1108 tarihinde sfahana gitmek zere Badattan ayrld.
Em r avl ile m cad ele
Emr a v l , kazand baarlar nedeniyle evresinde ok sayda asker top lanmt; ayrca M u h a m m e d T a p a r , ele geirecei btn ehirlerin yneti mini ona brakmt. Bu sebeple a v l , birok ehir ele geirdi ve pek ok mala sahip oldu. Ancak zengin olmasna ramen Seluklu hzinesine hi bir ey gn dermiyordu. M u h a m m e d T a p a r , S a d a k a nin zerine yrmek amacy la Badata geldii zaman, a v l ya haber gndererek askerleriyle beraber kendisine gelmesini istemiti; fakat a v l , bu arya uymam geleceini syleyerek sultan oyalamt. O, bununla da yetinmeyerek S a d a k a y, sulta na kar muhalefet ve isyana tahrik etmiti. M u h a m m e d T a p a r , S a d a k a sorununu zmledikten sonra, Porsukoullar n a bal emirler ile S k m e n e 1 K u t b , M e v d u d , A k s u n g u r P o r s u k gibi baz emirlere Musul'a ve a v l nin elindeki teki ehirler zerine sefere kmalarn ve buralar ondan geri almalarn emretti. Adgeen emirler de Musula doru hareket ettiler. te yandan a v l , ehrin surlarn ykseltip salamlatrm, savunma iin gerekli yiyecek, silah ve tehizat hazrlatmt; ihanete uramamak iin de ehrin ilerigelenlerini tutuklatm, 20 binden fazla milis kuvvetini ehirden dar karm t. Emr a v l , ehrin surlar arkasnda kalmay kendisi iin tehlikeli grerek Musuldan kt ve evredeki kyleri yamalamaya balad. Bununla beraber o, P o r s u k un kz olan karsn ehirde brakmt; ayrca kalede 1500 Trk atls dnda, baz atl ve yaya birlikler de grevlendirilmiti. M u h a m m e d T a p a r a bal kuvvetler ise Nisan/Mays 1108de Musul nlerine gelerek karargh kurdu. a v l nin kars, Seluklu askerlerinin gelmesiyle ehirde ok sk nlem ald. Halk bu davran ve basklar sebebiyle ondan holanmyordu. ehirdeki asker ler de bir ihanete uramamak iin halktan hi kimsenin surlara yaklamasna izin vermiyordu. Ancak, ok gemeden, bu bask ve skntlar ehirdeki kirei reisi S a d nin komutasnda harekete gemelerine sebep oldu. Onlar, Cuma namaz srasnda herkes camiide iken burlardan birini ele geirdiler ve ardndan baka bir burca da hkim oldular. Bu durumu renen M u h a m m e d T a p a r n as kerleri hemen saldrya geti ve onlarn bulunduu yerden ieri girip ehri ele geirdiler. Emr M e v d u d , mnadiler vastasyla herkese aman verildiini, hi kimsenin canna dokunulmayacan ve halkn evlerine dnmesini duyurdu. Bu srada a v l nin kars ise kaleye ekilerek bir hafta daha direndi, daha sonra M e v d u d a ulak gndererek, kaleden ayrlmas iin izin, ayrca hayatnn ga
185
ranti edilmesi hususunda da ant imesini istedi. Emr M e v d u d , onun bu ar zusunu yerine getirdi. a v l nin kars, kardei P o r s u k o l u P o r s u k un yanna gitmek zere, beraberinde para ve eyalar olduu halde, kaleden ayrld. Bylece emr M e v d u d , Musul ve ona bal yerlere hkim oldu (Eyll/Ekim 1108). Emr a v l , Musul dan ayrld zaman yanma daha nce Harran savanda Seluklularca tutsak alman Urfa kontu B a u d o u i n d u B o u r g uda almt. O, nce Artuklu 1 1 g a z i ye ait olan Nusaybine ynelmi ve 1 1 g a z i ye haber gndererek sultan M u h a m m e d T a p a r a kar birlemeye armt. I l g a z i , ona katlmad gibi, ehri a v 1 1 ya kar savunmak zere oluna braka rak Nusaybinden Mardine hareket etmiti. a v l , bu durumda Nusaybine gitmekten vazgemi ve gizlice Mardinde 1 1 g a z i ye yetimiti. I l g a z i , a v l y karsnda grnce ona hizmet etmeye balad. Daha sonra ikisi birlikte ha rekete getiler ve Sincara giderek bir sre oray kuattlar. Ancak ehrin hkimi, onlarla bar ve anlamay kabul etmedi. Bunun zerine onlar, kuatmay kald rarak Rahbeye yneldiler. I l g a z i , a v l ya yardm edecekmi gibi grn yor, ancak muhtemelen kendini gvence altnda hissetmiyor ve hislerini belli et meyerek kamak iin frsat kolluyordu; nitekim o, bir gece, gizlice Nusaybine kat. Bunun zerine a v l , Rahbeye gitti ve Mkisine ulatnda beraberinde g trd Urfa Hal kontu B a u d o u i n i kurtulu akas demesi, lkesinde hapiste bulunan Mslmanlar serbest brakmas ve yardm istediinde bizzat ken disinin asker ve mal yardmda bulunmas artlaryla salverdi. Neticede B a u d o u i n , Tellbair hkimi J o s c e l i n in de madd yardmyla serbest kald ve daha sonra da Antakyaya gitti. B a u d o u i n in, serbest kaldktan sonra antla ma artlarna riayet ederek zaman zaman Mslman esirleri serbest braktn gryoruz. O, nce Haleb kyllerinden 160 Mslman tutsa salverdi. Antak ya prinkepsi T a n k r e d d e Urfanm ynetimini tekrar B a u d o u i n e verdi. B a u d o u i n de a v l nin adamlarna vaad ettii paray ve tutsaklar teslim etmek amacyla Frat nehrini geti, yolda Harran ve teki ehirlere mensup ok sayda tutsa serbest brakt. a v 1 1 ise daha sonra Rahbeye gitti. S e y f d d e v l e S a d a k a n iki olu B e d r a n ile E b K m i l M a n s u r , bu srada onun ya nma geldiler ve a v 1 1 ile birbirlerini destekleyip yardmlamak zere anlatlar. Buna gre, a v l , onlarla beraber Hilleye gitme, ayrca B e k t a b i n T e ki i de balarna geirme hususunda anlatlar; bylece B e k t a da onlarn yanma geldi. Onlarn anlamasnda Rahbe hkimi I s p e h b u d S a b a v e etkili olmutur; o, ayrca a v 1 1 yi Suriyeye ynelmeye de tevik ediyordu. nk Su riyedeki ehirlerde asker yoktu, ayrca birok yerler de Hal istils altnda idi. S a b a v e , a v l ya Iraka gidecek olursa sultann oraya yakn bir yerde ola candan onun tehlikesinden emin olamayacan syledi. a v l da onun bu szn kabul ederek Rahbeden ayrld. te yandan R d v a n , Halebden Sffine giderken yolda Urfa kontu B a u d o u i n in emr a v 1 1 ya gnderdii fidyeyi gtrmekte olan Hal askerleriyle karlat. O, bu paray ald gibi Hallar dan bir kan tutsak alarak Rakkaya geldi. Buradaki Numeyroullar kabilesi
186
AL SEVMERDOAN MERL
mensuplar para vererek onunla anlat. R d v a n , oradan ayrlarak Halebe dn d. Bunun zerine S a l i m b i n M a l i k de a v l dan yardm istedi ve Ralekay ele geirmesini bildirdi. Emr a v 1 1 , bu istei yerine getirerek Rakkay 70 gn kuatt. Numeyroullar bu kuatmadan kurtulabilmek iin ona at ve para vermeyi nerdi, bunun zerine a v 1 1 da kuatmadan vazgeti. Sultan M u h a m m e d Ta p a r ise bu olaylara ramen a v l ile aralarn dzeltmek istiyordu. Nitekim bu amala emr H s e y i n i (atabek K u t l u t e k i n i n o l u ) Fa h r l m l k b i n A m m a r ile a v l mn yanna gnderdi. Emr H s e y i n , bu grev iin a v l nin yanna geldi ve sultan adna onun gnln ald, elindeki ehirleri teslim ve sultana itaat ettii takdirde kendisine dl verilecei husu sunda garanti verdi. Bunun zerine a v l , Ben, sultann klesiyim ve ona itaatkrm dedi. Emr H s e y i n , onun yanndan ayrld ve sultann huzuruna dnerek a v l hakknda gzel szler syledi; a v l ise bu srada melik R d v a n m hkimiyetindeki Blise hareket etti ve 22 Eyll 1108de bu ehre ulat. a v l , belki de R i d v a n n el koyduu paralarn cn almak istiyordu. Blis halk savunmaya ekilmi, melik R d v a n n oradaki adamlar da kamt. a v 1 1 , buray 5 gn kuatt ve burlarindan birini delerek ehri zabtettikten sonra yamalayarak pek ok mal ve para elegeirdi. Melik R d v a n , bu olaydan sonra Antakya hkimi T a n k r e d e bir mektup yazarak a v l nin Halebi ele ge irmek niyetinde olduunu ve eer bu gerekleirse Hallarn artk Suriyede tutunamayacaklarn bildirerek yardm istedi. Buna karlk a v 1 1 da Urfa kontu B a u d o u i n i yardma ard. te yandan Musulun M e v d u d un eline geti ini haber alan a v l nin askerlerinin bir ou da onu terketmiti. Nihayet Tellbeir civarnda a v l - B a u d o u i n ittifak i l e R d v a n - T a n k r e d kuvvetleri karlat (Ekim/Kasm 1108). Bu savata yenilgiye urayan a v l , Rahbeye ha reket etti. Ancak emr M e v d u d ve askerlerinin etrafta dolamalar zerine a v 1 1 , Elcezire ve Suriyede kalamayacan, kendini savunacak ve bavuracak bir yer bulamayacan anlad. Bu nedenle onun iin sultan M u h a m m e d T a p a r a itaatten baka bir are kalmamt. 0 , bu konuda emr H s e y i n e gvenmekte idi; bu dncelerle oradan ayrlp, korku ve endie iinde yola kt, yolculuk boyunca kendini gizlemi ve kimseye bir ey sylememiti. Nihayet, sultann Isfa han yaknndaki ordughna gitti. a v l , burada nce emr H s e y i n ile g rt, o da onu sultann huzuruna gtrd. Emr a v l , elinde kefeniyle sultann huzuruna girerek aman diledi, sultan da ona aman verdi. teki emirler gelip a v 1 1 y kutladlar. Sultan, ondan melik B e k t a b i n T e k i in kendisine tesli mini istemi, bu istek a v l tarafndan yerine getirilmiti. Sultan d a B e k t a sfahanda tutuklatt.
avl m n yen id en Fars valiliine atanmas
Sultan M u h a m m e d T a p a r , daha sonra emr a v 1 1 y iki yandaki o lu ehzade a r ya atabek yaparak Fars valiliine atayp bu blge ilerinin dzeltilmesini ve karklk karanlarn temizlenmesini emretti (1108/1109). Ata
187
bek a v l , yannda ehzade a r olduu halde, sfahandan bir ordu ile ha rekete geti, yolda kk ehzadeye devaml olarak Farsa yakalaynz demesini retmiti. Farsa geldikleri zaman, a v l , ilk icraatn, belki de kendisine ra kip olur dncesiyle, emr B u l d a c ya kar yapt. Emr B u 1 d a c , baz e hirlere ve Farsn mstahkem kalelerinden Istahra hkimdi. a v l , ona ehzade a r mn huzuruna gelmesi iin haber yollad. Emr B u l d a c , a r nin yanna girdii zaman, kk ehzade nceden rendii ekilde onu yakalayn dedi. B u l d a c yakalanarak ldrlm, mallar da yamalanmt. Emr B u 1 d a c i , Istahr kalesinin korunmasna veziri C e h r e m yi brakmt. Fakat C e h r e m i , ona isyan etmi, emr B u l d a c nin ailesini ve mallarndan bir ksmn kaleden karm idi. Emr a v l , bu blgeye gelinceye kadar kale, C e h r e m nin elinde kald. Sonra Emr a v l , Istahr kalesini ondan ald ve mallarn ora ya yerletirdi. te yandan Fars blgesinde ebankrelere mensup kalabalk bir gurup bulunmakta ve devaml olarak yama aknlar ile halk rahatsz etmekte idiler. Bunlarn reisi H u s r e v H a a n b i n M b a r i z , Fesa ve evresine h kim idi. Emr a v l , ehzade a r nm huzuruna gelmesi iin ona da haber gndermiti. H a a n b i n M b a r i z , ona sultana bal olduunu, fakat emr B u l d a c ya yaplan hareket sebebiyle huzura gelemeyeceini bildirdi. Ata bek a v 1 1 , bu cevab rendii zaman, Farsda onunla birlikte oturmasnn im kansz olduunu, halk arasnda yayd, sonra da sultann yanna dnyormu hissini vererek arlklarn hayvanlara ykledi ve sfahana doru hareket etti. O, daha sonra yapt bir basknla H a s a n malup ederek onun mallarn ve arlkla rn yamalad. H a a n , iki da arasndaki mstahkem Ig(Ic) kalesine snd. Emr a v l , Fesa ehrini ele geirdi, aralarnda C e h r e m nin de bulunduu Fars ehirlerini yamalad, sonra Ig kalesini kuatt. Ancak o, kalenin salam ve hazrlkl olduunu ve uzun bir kuatmaya dayanabileceini dnerek H a a n ile bar yapp iraza dnd. Emr a v l nin ikinci seferi Karzuv ebankrelerine kar olmutur, Karzuvler, Kazerun civarna, Nevbencan ve pur ehirlerine devaml yama aknlarnda bulunmakta ve bu blgeyi tahrip etmekte idiler. Reisleri E b S a d b i n M u h a m m e d idi. Emr a v l , bir sre irazda kaldktan sonra, onun elinde bulunan Kazerun zerine yrd ve ehri ele geirdi, E b S a d d a ekilmi olduu bir kalede kuatt, sonunda da E b S a d ele geirerek l drtt. Bu suretle Karzuv ebankrelerini de itaat altna alan a v l , Fars bl gesinde skneti salamak hususunda nemli bir baar kazanm oluyordu. ebnkre kollarndan birisi de eknlerdr. Bunlar, Farsn sahil blgesin deki dalarda oturmakta ve yol kesmekte idiler. Atabek a v l , onlar da itaat altna ald ve reislerini ldrd. O, bir sre sonra Drbcird (Drb) zerine y rd. Orann hkimi ebankreden b r a h i m b i n M m idi. a v l nin ha rekete getiini haber alan b r a h i m , evlenme yolu ile akraba olduu Kirman meliki A r s l a n a h b i n K i r m a n a h n yanma kat. a v l , onun kama sndan sonra hileyle Drbcird ehrine hkim oldu. Kurtulabilen ebnkre emir leri de Kirmana katlar. a v l daha sonra iraza dnd (1112-1113).
188
Atabek a v l , melik A r s 1 a n a h n yanma kaan ebakre emirlerini geri almak iin Kirman zerine bir sefer dzenledi ve bu srada Kirman ve Fars snrndaki Furg kalesini kuatt. Melik A r s l a r i a h , ani bir basknla a v l y malup etti (Bk. Kirman Seluklular). a v 1 1 bu yenilginin cn almak iin Kirman a ikinci bir sefer yapma dnd srada 9 yanda olan ehzade a r ld (Nisan/Mays 1116). Melik A r s l a n a h d a Badat'ta bulunan sultan M u h a m m e d T a p a r a eli gnderdi ve a v l nin Kirman zerine yapaca seferin engellenmesini istedi. Sultan M u h a m m e d , onun bu isteini kabul et mekle beraber a v l nin bu hususta kesinlikle rzasnn alnmasn ve Furg kalesinin ona tesliminin gerektiini ona bildirdi. Ancak bu olaydan sonra ata bek a v l ld (Takr. 1116). Sultan M u h a m m e d T a p a r onun lmn ha ber ald zaman, melik A r s l a n a h m Fars ele geirmesinden korkarak Badattan sfahana dnd.
B atnlerle m cad ele
Batnler, faaliyetlerini sultan M u h a m m e d T a p a r devrinde de devam et tirdiler. Nitekim 1005 yl iinde, Beyhak yresinde Turaysit kasabasnda bulu nan Batnler, evrede pek ok kiiyi ldrp, mallarn yama ettiler ve kadnlarn tutsak aldlar. Bu yl Maverannehr, Horasan, Hindistan ve teki lkelerden ge lip Huvar R eyde toplanan hac adaylar da Batnlerin hcumuna uradlar. Batnler, bu hac adaylarm kltan geirerek mallarn yamaladlar. Onlar, filerin ilerigelen reislerinden E b C a f e r i de Rey ehrinde halka vaaz verip, krs den indikten sonra ldrdler. Daha sonra Hanef mezhebine mensup olan kad E b l - A l i S a i d 1105/1106 tarihinde Isfahan camiinde ldrld. N i z a m ii I m 1 k n en byk olu F a h r l m l k de melik S e n c e r e vezir olmutu. Bir gn zavall grnml bir ahs, Mslmanlk gitmi, zulme engel olacak ve mazlumun elinden tutacak kimse kalmam diye baryordu. F a h r l m l k , bu ahsa acyarak yanma ard ve barmasnn sebebini sordu. Bu adam, F a h r l m l k e bir pusula uzatt. Fa h r 1 m 1 k bu pusulay incelerken o, veziri hanerleyerek ldrd (11 Eyll 1106). Yakalanan batm S e n c e r in hu zuruna gtrld. Melik S e n c e r , onu sorguya ekip bildiklerini itiraf etmeye zorlad, ancak batn, suu yalan yere S e n c e r in adamlarnn zerine att. Baitufni isimlerini syledii susuz insanlar ldrld; halbuki onlar, bir yalana kurban gitmilerdi. S e n c e r , daha sonra kardei M u h a m m e d T a p a r a gn derdii mektupta Bunlar ne sana, ne de bana acrlar, bunlar yeryznde te mizlemek gerekir demiti. Sultan M u h a m m e d T a p a r , b u olaylardan sonra, S e n c e r in de uyarsyla, Batnlere kar harekete geip onlarla savamay, Ms lmanlar onlarn zulm ve zorbalklarndan kurtarmay, kendisine bir grev sayd. O, bu ie Batmlerin elinde ( A h m e d b i n A b d 1 m e 1 i k in ynetiminde) bu lunan hdiz kalesinden balamay dnd, nk buras bakent sfahana ok yaknd ve sultann taht iin de nemli bir tehlike oluturuyordu. Ayrca bu ka le, halkn gznde bir diken, boaznda bir kemik gibi idi. Bu nedenle M u h a m -
189
m e d T a p a r , 26 ubat 1107de bu kale zerine yrmeye karar verdi. Ancak bu karar, batn taraftar olan baz askerlerin houna gitmedi, onlar, sultan I. K l A r s l a n m Badata kadar ilerleyerek buraya sahip olduuna dair aslsz haberler yaydlar, ayrca Horasanda da birtakm karklklarn ortaya ktn sylediler. M u h a m m e d T a p a r , ihtiyatl davranarak bu olaylarn doruluk derecesini renmek iin biraz bekledi, daha sonra bu sylenenlerin aslsz oldu unu renince ayn kararllkla Batmlerle savamak iin harekete geti (2 Ni san 1107). Sultan, hdiz kalesinin bat ynndeki daa karak burada ordugh kurdu. Oradaki Batnlerden almak isteyen Isfahan halkyla kyllerden olu an kalabalk bir gnll topluluu da sultann etrafnda toplandlar; bylece h diz kalesi kuatld. Sultan, Batmlerle savamak iin emrler arasnda grev blm yapt: buna gre, sava her gn bir emr ynetecekti. Batmiler, iddetli kuatma karsnda zor durumda kaldlar, ayrca onlarn yiyecekleri de azalmt. Bunun zerine Batmler, din konularda mnakaa ve mnazara yapmak istediler, hatt sultandan kendilerine fakihler gndermesini isteyerek baz din adamlarnn isimlerini verdiler. Bunlar arasnda Isfahan haneflerinin reisi ve ehrin kads E b u l - A l S a d b i n Y a h y a da vard. Bu fakihler, kaleye kp onlarla m nazaraya giritiler, ancak bu, bir fayda salamam, ktklar gibi geri dnm lerdi. nk Batmlerin amac zaman kazanmakt. Batmler, bu hileden bir sonu elde edemeyince sultandan, hdiz kalesine karlk kendilerine Isfahan yakn larndaki Hanlincan kalesinin verilmesini istediler. Seluklu devleti ilerigelenleri, sultana Batmlerin bu isteklerini kabul etmesini nerdiler. Ancak Batmlerin istekleri bitmiyor, zaman kazanmak iin yeni yeni artlar ileri sr yorlar, sultan da bunlar kabul ediyordu. Ote yandan sultann veziri S d l m l k ihanet iinde idi. O, Batmlere he'r gn yiyecek ve teki ihtiyalarn karlyor du. Seluklu vezirinin bu ihaneti, anlalm ve daha nce deinildii gibi derhal ldrlmt. Batmler, direnmeyi srdrmek iin bu kez, yiyecek satn alp de polamaya baladlar. Daha sonra kendileriyle savamak iin byk aba sarfeden bir Seluklu emrini ldrmek zere, baz adamlarm grevlendirdiler. Bunlar, emre saldrp yaraladlar, fakat emr, onlarn elinden kurtuldu. Bu olaydan son ra sultan, Hanlincan kalesinin de tahrip edilmesini emretti, ayrca hdiz ku atmasna da devam edildi. Nihayet Batmler, bir gurubun Errecndaki Nzr kalesine, ikinci bir gurubun da Tabes kalesine gitmelerine izin verilmesini, gide cekleri yere ulaana kadar da kendilerine muhafz verilmesini art kotular, sul tan, bu artlar da kabul etti. Batmlerin bir ksm, adgeen kalelere, bir ksm
tla Al amut kalesine gittiler. Sultan M u h a m m e d T a p a r , bylece Hanlincan
kalesini teslim alarak tahrip etti. I b n A t t , adamlarnn sa-salim istedikleri yere ulatn haber almasna ramen sznde durmayarak elinde bulunan Sinn kalesini teslim etmedi. M u h a m m e d T a p a r , onun verdii sz tutmadn g rnce askerlerine hcum emri verdi. Btn askerler ve kuatmaya katlan halk, bu emir zerine hcuma geti (Haziran/Temmuz 1107). I b n A11 n yannda savaacak ve onu savunacak az sayda adam kalmt. Bu srada Batmlerin ilerigelenlerinden biri, sultana snarak yol gstermeyi kabul etti. Halk ve Seluklu
190
askerleri, o tatminin gsterdii yerden saldrya geerek, Batnlerin ounu l drdler ve kaleye hkim oldular. I b n A t t ise tutsak alnd ve bir deveye bin dirilip Isfahana gtrld; sultann emriyle ehrin her tarafnda halka tehir edil dikten sonra ldrld. I b n A t t , bu kalede 12 yl, halkn bana bela olmutu. Sultann Batnlerin elinde bulunan hdiz ve Hanlincan kalelerini ele geirmesi, Islm dnyasnda byk bir sevin yaratt. Btn bunlara ramen Batnler faaliyetlerini srdrdler. Onlar, nce kendileri aleyhinde pek ok faali yet gsteren Isfahan kads U b e y d u l l a h b i n A l i yi Hemedanda ldrdler (Eyll/Ekim 1108). U b e y d u l l a h , zrh giymesine ramen Batmlerden kurtu lamamt. Daha sonra Niabur kads S a d b i n M u h a m m e d de Ramazan bayramnda (4 Mays 1109) bir batm tarafndan ldrld. te yandan sultan M u h a m m e d T a p a r , Alamut kalesindeki Batmlerden ikayetlerin artmas ze rine, vezir Z i y a l m l k i l e atabek a v l ynetiminde bir orduyu onlara kar gnderdi (Austos 1119). Z i y a l m l k ve a v l , Alamut ve ona yakn kalelerden Ustavendi kuattlar. a v l , pek ok batm ldrd ve bu kalelerin evresinde tahribat yapt. Ancak kn bastrmas, kuatmay sonusuz brakt, a v 1 1 da Fars a geri dnmek zorunda kald. Sultan M u h a m m e d T a p a r , daha sonra Badata gitti (Ekim/Kasm 1109). Bu srada almak isteyen Batmler, ca miye giderken Z i y a l m l k e saldrarak boynundan yaraladlar (ubat/Mart 1110). Onu yaralayan Batmler, yakalanarak cezalandrld. Bu olaylardan sonra sultan, veziri Z i y a. l m l k tr A h m e d i grevinden uzaklatrm ve yerine H a M u h a m m e d b i n H s e y i n i atamt (1110/1111). Alamut yrelerinde yaayan halk Batnlerin srekli saldrlar, insanlar l drmesi, erkek ve kadnlar tutsak almalar nedeniyle ok kt durumda idi. Bu nedenle M u h a rn m e d T a p a r , bu kez Ave ve Sve hkimi olan A n u t e k i n r g r i H a s a n S a b b a h ile savamak zere grevlendirdi. A n u t e k i n , Batnlerin elinde bulunan kalelerden bazlarn ald. Bunlardan biri olan Kelm kalesi, Kasm/Aralk l l l l de ele geirildi. Kale hkimi A l i b i n M u s a ve yanndaki Batnlerin Alamuta gitmesine izin verildi. Emr A n u t e k i n , daha sonra Kazvin yaknlarndaki Bire kalesini zabt ederek buradaki Batmleri de Ala muta gnderdi. Sultan M u h a m m e d T a p a r , bu baarlarndan sonra A n u t e k i n e Alamut zerine yrmesini emretti. A n u t e k i n ile beraber K a r a c a , G n d o d u , i - K a v u t ve B o z a n gibi kumandanlar da vard. Seluklu ordusu, sultann emri gerei, Alamutu kuatt. Emr A n u t e k i n , bu kumandanlar arasnda cesaret ve ileri grll, Batmlerle cihad hususunda akll ve isabetli davranlaryla dikkati ekiyordu. O, beraberindeki emrlerin dnml olarak Alamutu kuatmalarn kararlatrd, sultan M u h a m m e d T a p a r da devaml yiyecek ve asker gnderiyordu. Alamutdaki Batmler, yanlarnda hi yiyecek kalmadndan g durumda idiler. Onlar, kadn ve o cuklarn aman dileyerek kaleden kardlar, ancak A n u t e k i n , onlarn bu isteklerini kabul etmedi ve Alamutu ele geirebilmek amacyla hepsini kaleye geri gnderdi. Batmler, artk daha fazla direnemeyeceklerini anladklar bir anda sul
191
tan M u h a m m e d T a p a r m lm haberi (Nisan 1118), onlar iin bir moral kay na oldu. Bylece tpk M e l i k a h m lmnde olduu gibi, onlar tekrar bir Seluklu sultannn lmyle kurtuluyorlard. M u h a m m e d T a p a r m lm haberi, Seluklu askerlerine onlardan bir gn sonra ulat. Bununla birlikte Sel uklu kumandanlar, kuatmaya devam etmee karar verdiler. Askerler de emr A n u t e k i n i nbu konudaki szlerini duyunca, onun doru sylediine inan dlar, birlik ve beraberlik iinde hareket etmeyi kararlatrdlar. Fakat akam olun ca bu szler unutulmu ve Seluklu askerleri birbirlerine haber vermeden gitmilerdi. Alamut nnde A n u t e k i n den baka kimse kalmamt. Batnler, onun az sayda askerle kuatmay srdrdn anlaynca kaleden inerek sal drya getiler. Bu nedenle A n u t e k i n de Alamut nnden ayrlmak zorunda kald.
B v en d ler ile ilikiler
Bvendlerin ikinci kolu hpehbediyye, Taberistan, Giln ve Kumis gibi e hirlerde hkm srmlerdi, bakentleri ise Sr ehri idi. Bu kolun ilk hkm dar H s a m d d e v l e e h r i y r , akll ve olgun bir kimse idi ve sultan M e 1 i k a h ile iyi geinerek Seluklulara tbi oldu. M u h a m m e d T a p a r , on dan Batmlere kar yaplacak bir sefer iin ibirlii istedi; ancak H s a m d devle, bu ibirlii nerisinin ok sert bir ifade tadn ileri srerek M u h a m m e d T a p a r a yardm reddetti. Bunun zerine sultan, emr S u n g u r B u h a r komutasnda 5 bin kiilik bir kuvveti Bvendler zerine gnder di, ayrca Ryan ve AmuVdeki valilere S u n g u r a yardmc olmalarm emretti. H s a m d d e v l e de kar nlem almakta gecikmemi, Sr ehrinin surlarn onarmak iin acele etmiti. Nihayet iki taraf arasnda yaplan sava Bvendler kazand, yenilgiye urayan Seluklu kumandan S u n g u r , sfahana dnd. Onun nerisiyle M u h a m m e d T a p a r , daha yumuak bir siyaset izleyerek H s a m d d e v l e den oullarndan birini sfahana gndermesini istedi. ok ge meden H s a m d d e v l e nin oullarndan A l d d e v l e A l i , gnll olarak sfahana geldi. Sultan M u h a m m e d T a p a r , onu ok iyi karlad ve yaplan grmelerde her iki aile arasnda evlilik yoluyla akrabalk kurulmas kararlat rld. A l d d e v l e A l i nin baaryla Taberistana geri dnmesi, aabeyi N e c m d d e v l e nin onu kskanmasna sebep oldu. Daha sonra N e c m d d e v l e d e M u h a m m e d T a p a r m yanma gitti; sultan, onu kz kardeiyle evlendirdi. By lece iki hanedan arasnda akrabalk kurulmu oldu.
HALILARLA MCADELELER
Bu devrede Hallara kar ilk harekete geen Musul emri k r m ol du. O, sultan tarafndan grevinde brakldktan sonra byk bir moral yksekli i ile, bu srada Hal reislerinden R i c h a r d de S a l e r n e nin vekaleten ynetiminde bulunan Urfaya yrd ve hasat mevsiminde bu ehri kuatt (1105).
192
Hal kumandan R i c h a r d de S a l e r n e , bir k hareketi yapt ise de, k r m komutasndaki Seluklu kuvvetleri savata 450 Hristiyan ldrerek byk bir zaferle lkelerine dndler. k r m , belki de bizzat sultan M u h a m m e d tarafndan Hallara kar yeni bir sefer hazrlna sevkedilmi ve yine onun emriyle Urfaya yryerek ehri kuatmt . Hallar, ky blgesi ve Suriyedeki kaleleri ele geirdikten sonra, zengin li man ehirleri olan Trablus ve Suru da iddetle kuatmlard. F a h r l m i k I b n A m m a r ynetimindeki Trablus, nce Toulouse kontu R a y m o n d tarafn dan kuatlm, daha sonra onun lmyle (1105) kuatmaya, yeeni G u i l l a u m e j o u r d a i n tarafndan devam edilmiti. Hallarn devam eden bu kuatmas kar snda zor durumda kalan F a h r l m i k ve Dmak emri T u t e k i n , sultan M u h a m m e d T a p a r dan acele yardm istediler. te yandan k r m , daha nce M u h a m m e d T a p a r a vermi olduu szlerin hi birini tutmad, hizmette ve hzineye para gnderme hususunda ar davrand. Sultan M u h a m m e d T a p a r , Musulu k r m ten alarak burasn Elcezire ve Diyarba kr ile birlikte a v l S a k a v u ya kta etmiti. Sultan, ona igal ettikleri yer leri geri almak zere Hallarn zerine yrmesini buyurdu; ayrca hilafet bakenti ile S e y f d d e v l e S a d a k a dan, a v 1 1 ya yardmc olmalarn is tedi. Ancak S a d a k a nm bu olayla ilgilenmemesi, k r m n de Musulu a v 1 1 ya vermeyerek savaa hazrlanmas, Hallara kar yaplacak bu seferin gereklememesine sebep oldu.
Fahrlm ik Ibn A m m ar n yardm giriim i
Trablus hkimi kad F a h r l m i k , Hallarn uzun sre ehri kuatmala r zerine byk skntyla kar karya kalmt. O, bu durumdan kurtulmak ve sultan M u h a m m e d T a p a r dan, Hallar o blgeden uzaklatrmak iin asker gndermesini istemek amacyla Badata gitti (Mart/Nisan 1108). O, hare ketinden nce ehrin ynetimini yeeni E b u l - M e n a k b a brakm, askerle rinin alt aylk maalarn da pein demiti. F a h r l m i k , yanna 5 yz kiilik bir muhafz kuvveti ile Seluklu sultanna takdim etmek zere deerli hediyeler ald. Bu hediyeler iin de kymetli taklar ve iyi cins Arap atlar vard. O, yolu zerinde, nce Dmaka urad. Burada atabek T u t e k i n tarafndan karla narak hrmet grd. F a h r l m i k , Dmakda iken yeeni E b u l - M e n a k b n isyan ederek Ftmlerin hkimiyetini tandn rendi. Bunun zerine o, adamlarna mektup yazarak E b u l - M e n a k b n tutuklanmasn ve hapsedilmesini istedi. Onlar da I b n A m m a r n bu isteini yerine getirdiler. F a h r l m i k I b n A m m a r , daha sonra Dmak t an ayrld. Bu srada ata bek T u t e k i n in olu T c l m l k B r i de ona elik ediyordu. T u t e k i n , sultann sarayndaki dmanlarnn faaliyetlerini nlemek, itaat arzetmek ve Hallara kar yardm salayabilmek iin olunu Badata gnderdi. Fa h r 1m l k , Badata ulat zaman sultan, btn emrlere I b n A m m a r kar layp, ona ikramda bulunmalarn emretti. M u h a m m e d T a p a r , Frat
193
geerken binmesi iin ona zel saltanat kayn gnderdi. Halife M u s t a z h i r de yakn adamlaryla devlet ilerigelenlerinden oluan bir heyeti, onu karlamak zere grevlendirdi. Sultan, onun durumundaki hkmdarlara gstermedii ilgi ve ikram gstererek ona bamsz bir hkmdar gibi davrand: I b n A m m a r , sultann huzuruna karak getirdii hediyeleri takdim etti. Sultan ondan duru munu, Hallar la yapt savalarda karlat skntlar sordu. I b n A m m a r da Hallar hakknda bilgi vererek, uzun zaman kuatldn syleyip yardm istedi, sultan da ona, istedii yardm yapacan vaad etti. I b n A m m a r , daha sonra halifenin sarayna geldi ve sultana sylediklerini burada da tekrarlad. M u h a m m e d T a p a r , Mays 1108de Badat t an ayrlncaya kadar I b n A m m a r orada kald ve daha sonra sultanla beraber Nehrevana gitti. Burada sultan, onu yanna ararak emr H s e y i n b i n K u t l u t e k i n e emr M e v d u d ku mandasnda a v 11 ile savamak iin Musula sevkettii kuvvetleri I b n A m m a r ile beraber gndermesini ve kendisinin de onunla birlikte Suriyeye gitmesini emretti. M u h a m m e d T a p a r , I b n A m m a r a deerli hiltler ve hediyeler vererek onu uurlad. I b n A m m a r , beraberinde emr H s e y i n olduu hal de yola kt. Ancak emr H s e y i n in daha sonra a v l ile sultan arasnda arabulucuk yapmas ve M e v d u d un Musulu ele geirmek istemesi, I b n A m m a r a yaplacak yardmn gereklememesine sebep oldu. I b n A m m a r , 25 Austos 1108de Dmaka dnd. Ancak onun yokluu srasnda Trablus halk, ehri Fatmlere teslim etmilerdi. Bu bakmdan I b n A m m a r , Dmak asker lerine bal bir birlikle oradan ayrlarak kendisine tbi olan Cebele ehrine git mek zorunda kald. te yandan T c l m l k B r i , sultan ziyaretinde istedii sonucu elde etmi, M u h a m m e d T a p a r n babas ve kendisi hakknda m spet bir kanaat tadn renerek Dmaka dnmt (10 Austos 1108). ok gemeden Hal lideri T a n k r e d , 1109 Temmuzunda Cebeleyi de ele geirdi. Hallarn teker teker Mslman ehirlere sahip olmas, halkn gerek sultan M u h a m m e d T a p a r dan, gerekse halife M u s t a z h i r den mektuplar gndere rek yardm istemesine sebep oldu. Sultan M u h a m m e d T a p a r , 1109 sonbaharnda Badata gelmi, kendisine tbi olan emr ve meliklere haber gn dererek Hallara kar bir sefer dzenleneceini bildirmiti; atabek T u t e k i n den de Suriyeye gnderilecek bu orduyu ynetmesi istenmiti. Ancak bu Seluklu ordusu, eitli engeller yznden bir araya gelemedi ve sefer de gerek lemedi. T u t e k i n , Hallarn yaptklarn anlatmak amacyla sultann huzu runa gitmek iin yola kt ise de Suriyenin baka bir emre verildii eklindeki aslsz bir haber zerine geri dnd. Gerek daha sonra anlalm ve Dmaka bu haberin doru olmadnn bildirilmesi ile T u t e k i n rahatlamt.
E m r M evdud un H allara kar seferleri
Sultan M u h a m m e d T a p a r , 1109/1110da Musul emri M e v d u d ile Ahlatahlar beyliinin kurucusu S k m e n e l - K u t b ye, Hallara kar sefer dzenlemeleri iin mektuplar gnderdi. Adgeen bu emirlere Artuklulardan
194
N e c m e d d n l g a z i d e ok sayda Trkmen ile katlmt. Bu kalabalk Sel uklu ordusu, Nisan 1109da Urfa zerine yrm ve Mays ay banda bu ehri kuatmt. Bir rivayete gre, Antakya prinkepsi T a n k r e d d e Seluklular des teklemekteydi. Bu durumda Urfa kontu B a u d o u i n du B o u r g , Kuds kral B a u d o u i n den yardm istedi. Kral B a u d o u i n , Beyrutu ele geirdikten sonra Urfaya yardm iin sratle kuzeye yneldi. Hal kuvvetlerinin Urfaya yaklat n haber alan emr M e v d u d , kuatmay terkederek onlar pusuya drmek amacyla, Harrana doru ekildi (Temmuz). Ote yandan aralarndaki anlamaz l zmleyen Hal ordusu, nce Harran ynnde ilerledi, sonra Mslmanlara ait enev kalesine saldrlarda bulundu ise de bir sonu elde edemeyerek dald. Onlarn dalmasnda belki de atabek T u t e k i n in Seluklu kuvvetlerini tak viye iin yola km olduu haberi rol oynamt. Emr M e v d u d ve emrindeki kuvvetler, Frata doru ekilmekte olan Hallar izleyerek onlara nehri gemek zereyken yetitiler. Ancak Hallarn byk bir ksm bu srada Frat gemi lerdi. Seluklu ordusu, nehrin dou kysnda kalan Hallar kltan geirdiler ve geride kalan mal ve arlklara da sahip oldular. Emr M e v d u d , Hallar karsnda elde ettii baarnn ardndan nce Harran, sonra da Musula gitti. Daha sonra gelien olaylar srasnda Ta n k r e d , melik R d v a n n hkimiyet sahas iindeki Esrib, Zerdana, Bikisril ve Nakira gibi kaleleri ele geirmi, Haleb evresini yama ve tahrip etmiti. Yine Hallar, uzun bir kuatmadan sonra Sayda ehrini de zabtettiler. Hallarn bu davran zerine, Halebden bir toplu luk, halk cihada armak ve yardm istemek iin Badata gitti. Bunlar, Badata ulanca oradaki halktan oluan bir gurup ile Sultan Camiine yrdler, feryad ederek yardm istediler ve namaza engel olup minberi krdlar, ikinci hafta bu olaylar Halife Camiinde tekrarland (24 ubat 1111). Abbas halifesi, sultan M u h a m m e d T a p a r a haber gnderip bu olaylarla ilgilenmesini ve Hal soru nuna bir zm bulmasn istedi. Bu olaylardan nce Bizans imparatoru A 1 e k s i o s K o m n e n o s un elileri, sultana gelip, onu Hallar Islm lkelerinden uzaklatrmak iin savaa tevik etmiti. Bu nedenle Haleb halk, olaylar srasn da sultana Bizans imparatorunun Mslmanlara kar senden daha hamiyyetli davranmasndan dolay A l l a h dan korkuyor musun? O, Hallarla cifad iin sana eli gnderdi demilerdi. Sultan M u h a m m e d T a p a r , Hallarla sava mak zere tekrar emr M e v d u d u grevlendirdi. Seluklu ordusuna S k m e n e l - K u t b , I l g a z i nin olu A y a z , Meraga emri A h m e d i 1, Hemedan emri P o r s u k o l u P o r s u k ve Erbil emri E b u l h e y c a katl mlard. Emr M e v d u d ve beraberindekiler, birka gn Urfa nnde durdularsa da daha sonra J o s c e l i n in ynetimindeki Tellbaire ynelerek buray kuattlar (28 Temmuz 1111). Bu kuatma srasnda iki olay, Seluklu kuvvetleri nin Tellbair nnden ayrlarak Halebe gitmelerine sebep oldu; Haleb hkimi melik R d v a n , Seluklu emrlerine T a n k r e d e kar daha fazla direnemeyeceini, bu bakmdan derhal yardma gelmelerini isteyen mektuplar gnder miti. Ayrca Tellbair hkimi J o s c e l i n de emr A h m e d i l i baz hediyeler gndererek kendi tarafna ekmi ve onun nerisiyle Seluklu ordusu Halebe git
195
miti. Tellbair kuatmas 26 gn srmt. Seluklu ordusu geldii Haleb nn de, bekledii ilgiyi bulamad. nk R d v a n n daveti samimi deildi ve Seluklu kuvvetleri yaklanca ehrin kaplarn kapatarak onlarla grmedi. Bu durum da M e v d u d , kzgnlna Haleb yrelerini tahrip etmekle gsterdi. Daha sonra o, ve beraberindekiler, eyzere doru yrd ve burada atabek T u t e k i n de onlara katld; o, Trablusun geri alnmas iin yardm istiyordu. Ote yandan Sel uklu ordusunun bu hareketi sonucunda T a n k r e d in arsyla bata Kuds kral olmak zere, birok kont ve valye bir araya geldiler. Yaklak 16 bin kii olan bu Hal ordusu karsnda M e v d u d , eyzer surlar iine ekilmeyi yele di; ayrca Seluklu ordusunda da iler hi te iyi gitmiyordu. T u t e k i n , M e v d u d un bu seferi daha gneye Suriyeye doru devam ettirdii takdirde yardma hazrd. P o r s u k o l u P o r s u k hastalanmt ve bir mahaffe iinde tanyor du. Hasta olan S k m e n e l - K u t b geri dnerken yolda lm, adamlar ce nazesini bir tabuta koyarak lkesine gtrmlerdi. A r t u k o l u 1 1 g a z i , bu srada yanlarndaki hzineyi ele geirmek iin cenazeyi gtrenlere saldrd; A h m e d i l ise S k m e n in elindeki yerleri kendisine kta edilmesini salamak zere sultan M u h a m m e d T a p a r n yanna gitti. Bu sradaki tek olumlu olay, M e v d u d ile T u t e k i n arasnda kuvvetli bir dostluun olumas idi. Hallar ise Seluklu kuvvetlerinin bu danklndan yararlanarak slm ehirlerine doru harekete getiler ve Efamiye nnde karargh kurdular. Onlarn ilk hedeflerinin eyzer olduunu anlayan ehir hkimi I b n M u n k i z , M e v d u d ile T u t e k i n i cihada tevik etti. Bylece M e v d u d ve T u t e k i n , eyzer in dousun da karargh kurdular (15 Eyll 1111). Daha sonra Seluklu kuvvetleri ile Hallar, Tellmenneste sava dzenine girdiler, iki taraf arasndaki savata Seluklu ordu su, Hal askerlerini perian etti. Hallar, bu tepede giin beklediler ve Ms lmanlarn Cuma namaz iin eyzere gitmesinden yararlanarak Efamiyeye katlar. Seluklu ordusunun bu baars halkn sevinmesine sebep oldu. Emr M e v d u d , daha sonra sonbaharda Musula dnd. Emr M e v d u d , 1112 ilkbaharnda, Urfa blgesindeki Ermenilerden bir ks m ile anlatktan sonra ani olarak buraya gelip ehri kuatt. Seluklu kuvvetle rinin evredeki ekili arazi ile ba ve baheleri tahrip etmesiyle ehirde alk teh likesi bagsterdi. M e v d u d , Urfa halkndan teslim olmalarn istedi ise de bu neri kabul edilmedi. O, bir sre sonra Ermenilerle planland ekilde, ehir nnden ayrlm grnerek Surua gitti. M e v d u d un bu ekildeki hareketin den maksat, Urfadak askerlerin dikkatlerini baka yne ekmekti. Ancak onun ayrlmasndan sonra Tellbair hkimi J o s c e l i n , gizlice Urfaya girmiti. M e v d u d , Surutan tekrar Urfa nne geldiinde Ermenilern yardmyla ehrin sur larndan birine hkim olduysa d a j o s c e l i n in duruma mdahale etmesiyle bu hareket sonusuz kald. M e v d u d , Urfanm ok salam surlarna kar saldr ya gemenin faydaszln anlayarak daha sonra Musula dnd (Haziran 1112). Ote yandan J o s c e l i n in Urfa kontu ile aras alm ve hapse atlmt. O, bu durumda Tellbair hkimiyetinden vazgeerek hapisten kurtulup Kudse gitti. Kuds kral ona Galilaea (Celle) prinkepsliini verdi.
196
Taberiye sava
Kuds kral I. B a u d o u i n in Dmaka bal yerlere srekli basknlar d zenleyip yamalamas, ehrin ikmal yollarnn kesilmesi nedeniyle Dmakda yi yecek maddeleri azalm ve fiyatlar da artmt. Atabek T u t e k i n , dostu M e v d u d a eli gndererek durumu haber verdi ve ondan yardm istedi. Emr M e v d u d da asker toplayp gerekli hazrlklar yaptktan sonra Frat geerek Suriyeye girdi (Mays 1113). T u t e k i n de Hallarn anlama nerilerini red dederek Seluklu ordusuna katlmak zere, Dmaktan yola kt. Ayrca bu Sel uklu kuvvetine, Sincar emri T e m i r e k ve I l g a z i nin olu A y a z da katl mlard. Bu Seluklu ordusu, Selemiyyede birletikten sonra emrler, kral B a u d o u i n e kar saldrya karar verdiler ve Taberiye gl kysndaki Kuhvane (Ukhuvane) de karargh kurmak zere harekete getiler. te yandan kral B a u d o u i n , baz valyelerin de katlmasyla ordusunu takviye ettikten sonra Sel uklu ordusuna doru ilerledi. Burada her iki ordu, 28 Haziran 1113de karlat, Seluklu kuvvetlerinin basknyla balayan ve arka arkaya saldryla gelien savata Hallar, iki bin kayp vererek ar bir yenilgiye uradlar. Tutsak alnan lar arasnda kral B a u d o u i n de vard, fakat tannmad iin silah alndktan sonra kamay baard. Hallarn bir ksm da Taberiye glnde bouldu. Geri kalan Hallar, Taberiyenin batsndaki sarp dalara ekildiler. Seluklu kuvvet leri, onlar her taraftan kuattlar. Ancak Hallar, bir savaa girmeye cesaret ede mediler ve bu durumda 26 gn beklediler. Bu srada bir ksm Seluklu kuvvetleri, Kuds ve Yafa evresine kadar akn yaptlar ve ellerine byk ganimet geti. Emr M e v d u d ve T u t e k i n , bu ganimetin bir ksmn (silah, kymetli eya ve tut sak aldklar Frank askerlerini) kazandklar zaferin mjdesi olarak sfahanda bulunan sultan M u h a m m e d T a p a r a gnderdiler. Hallar eviren Seluklu kuvvetleri ise arazinin sarp olmas nedeniyle bir saldrya geemediler ve VadilMaktulde topladlar. Bir ksm askerlerin yurtlarna dnmek istemeleri ve son baharn gelmesiyle emr M e v d u d , ilkbaharda yeniden toplanmak zere asker lerini salverdi, kendisi de sultan M u h a m m e d T a p a r dan gelecek yeni emirleri beklemek ve dmana yakn olmak iin Suriyede kald. O ve T u t e k i n birlikte Dmaka geldiler (5 Eyll 1113). Emr M e v d u d , atabek T u t e k i n tarafndan Dmakta en iyi ekilde arlanmakta idi. O, Dmakta bulunduu srada, 10 Ekim 1113de T u t e k i n ile beraber Cuma namazn klmak iizere ca miye gittiler. Namazdan sonra M e v d u d , yine T u t e k i n ile camiin avlusunda muhafzlar arasnda ilerliyordu. Bu srada avludaki halk iinden bir ahs sada ka istemek bahanesiyle M e v d u d a yaklat ve hanerle iki darbe vurarak onu ar ekilde yaralad. Yakalanan katil, hemen ldrlp ba kesildi, fakat hi kimse onu tanyamad. Emr M e v d u d , lanerlendii gn oru tutmakta idi. Onu T u t e k i n in evine gtrdler, tedavi iin orucunu bozmas sylendi ise de ka bul etmedi ve A l l a h a orulu olarak kavuacam dedi ve o gn vefat elti. Onu Batnler ldrmlerdi. Bir baka rivayete gre de Dmak ele geirme sinden korktuu iin T u t e k i n tarafndan ldrld belirtilir. M e v d u d adil ve hayrsever bir emrdi. Hallar da onun gl bir kiilie sahip olduunu ka
197
bul etmilerdi. Nitekim onun lmnden sonra Kuds kral B a u d o u i n in T u t e k i n e bir mektup yazarak slmn direini (yani M e v d u d ' u ) bir bayram gn, hem de A 11 a h n evinde ldren bir millet, elbette A l l a h tarafndan imha edilmeye layktr dedii rivayet edilir. Sincar hkimi Te m i r e k , emr M e v d u d un lmnden sonra yannda bulunan hazine ve silahlar sultan M u h a m m e d T a p a r a gnderdi (Bu konularda ayrca bk. Suriye Seluklu Devleti).
A k su ngur P orsu k nin M usul'a atanmas ve faaliyetleri
Sultan M u h a m m e d T a p a r , M e v d u d un ldrldn haber ald zaman Musul valiliine emr A k s u n g u r P o r s u k yi atad (1114). Ayrca o lu melik M e s u t u da A k s u n g u r ile beraber gnderip ona "Hallara kar cihada devam etmesini buyurdu. Sultan, teki Seluklu emirlerine de A k s u n g u r a itaat etmelerini bildirdi. A k s u n g u r , Musula ulatnda, ona itaat eden emrler arasnda I m a d e d d i n Z e n g i b i n A k s u n g u r ile Sincar emri T e m i r e k de vard. A k s u n g u r , daha sonra Cezireti Ibn mere gitti ve M e v d u d un naibi, buray ona teslim etti. A k s u n g u r un bundan sonraki hedefi, Mardin olmutu. A r t u k o l u l l g a z i de ona boyun edi ve olu A y a z 300 askerle A k s u n g u r a gnderdi. A k s u n g u r , teki Seluklu emirlerine stnln kabul ettirdikten sonra beraberindeki 15 bin atl ile Urfa ya yryerek ehri ku att (15 Mays 1114). Seluklu kuvvetlerinin Urfa kuatmas iki aydan biraz fasla srd, ancak yiyecek sknts ekilmesi nedeniyle bir sonu elde edilememiti. Bu srada Seluklu kuvvetleri, Frat nehrine doru ilerleyerek evreyi aknlara urattlar. Ote yandan bu kuatma srasnda Mra, Keysun, Rban ile teki baz yerlerin hkimi olan Ermeni G o g V a s i l lm, adgeen yerlerde karsnn s z geer olmutu. Bu kadn, Hallara kar gerekli savunma nlemleri aldktan sonra Urfa nlerinde bulunan A k s u n g u r a itaat edeceini bildirmek ama cyla adamlarndan birini gndermesini istedi. A k s u n g u r da Habur emri S u n g u r D r a z gnderdi. S u n g u r , oraya ulat zaman Ermeni ;ib, ona ok iyi karlad, iki taraf arasnda yaplan grmeler srasnda, bir Hal birlii S u n g u r un yanndaki yz kiilik kuvvete saldrd, yaplan arpmadan S u n g r ve adamlar, stn kt ve Hallarn ou ldrld. S u n g u r , Ermeni nibe tarafndan melik M e s u t ve A k s u n g u r a verilen hediyelerle geri dnd ve onun itaat ettiini bildirdi. Hallar, bu durumu haber aldklar zaman Erme ni nibenin hkimiyet blgesinde bulunanlarn ou Antakyaya gittiler. A k s u n g u r ise Urfa kuatmasn terkettikten sonra abahtan yrelerine dnd ve
babasnn sefere katlmamas nedeniyle l l g a z i nin olu Ayaz tutuklayarak Mar dinin kylerini yamalad. Bylece A k s u n g u r un baarl grnen bu seferi
1 1 g a z i ile anlamazl sebebiyle sonusuz kalmt. te yandan l l g a z i , olu nun tutuklandn renince, Hsn Keyfa (Hasankeyf)ya giderek burann hki mi olan yeeni D a v u t b . S k m e n den yardm istedi. D a v u t , bu istek zerine askerleriyle yola km, ayrca Trkmenlerden de pek ok atly yanna alnt. Bu iki Artuklu emri, A k s u n g u r un zerine yrdler. ki taraf arasnda Da ra daki sava (Mays/Haziran 1114) kaybeden A k s u n g u r oldu. Bu sava sonra
198
s A y a z , serbest kald, buna karlk M u h a m m e d T a p a r r olu M e s u t , I l g a z i tarafndan tutsak alnd, ancak sultandan korkan I l g a z i , onu hemen serbest brakmt. M u h a m m e d T a p a r , bunu haber alnca 1 1 g a z i ye ha ber gndererek onu tehdit etti, bunun zerine, 1 1 g a z i de emr T u t e k i n in yanna gitti. T u t e k i n ise emr M e v d u d u ldrmekle suland iin sul tan M u h a m m e d den korkuyordu. Bu nedenle iki emr, ona kar ibirlii ve Hallarla ittifak yapmaya karar verdiler. Nitekim onlar, Antakya hkimi R o g e r ile bir anlama yaptlar. Bundan sonra I l g a z i , sultana kar yeni yardmc kuv vetler bulmak iin Mardine dnmek zere T u t e k i n den ayrld ise de Hu mus hkimi K r h a n b i n K a r a c a , bir basknla onu tutsak alp haps etti (Ocak 1115). K r h a n , sultan M u h a m m e d T a p a r a haber gndererek T u t e k i n i n l l g a z i yi kurtarmasn nlemek iin sratle asker gndermesini iste di. Ancak Seluklu ordusu, yardmda gecikince, T u t e k i n in tehditlerinden korkan K r h a n , I l g a z i ile bir anlama yaparak onu serbest brakt ise de o lu A y a z j yannda rehin tutuyordu.
T elld a n ie sava
Sultan M u h a m m e d T a p a r , emirlerin kskanlk ve itaatsizlikleri nede niyle baarsz kalan seferlere ramen Hallar Suriyeden uzaklatrmak fikrin den vazgememiti. 0 , I l g a z i ve T u t e k i n in R o g e r ile kendisine kar ittifak yaptklarn haber ald zaman Hemedan emri P o r s u k o l u P o r s u k kuman dasnda bir ordu hazrlad. Bu orduya C u y u B e y ile emr G n d o d u da katlmlard. Sultan M u h a m m e d T a p a r , P o r s u k a nce I l g a z i ve T u t e k i n sorununu zmlemesini, daha sonra da Hallarla savamalarn em retti. Olduka byk bu Seluklu ordusu, ubat 1115de harekete geti. Bu ordu, Halebe yaklatklar srada, buradaki hkmdar nibi hadim L 1 ile askerle rin kumandan e m s i i l h a v a s a haber gnderilerek ehrin kendilerine tes lim edilmesi istendi. Ayrca sultann bu husustaki mektublar da gnderildi. Ancak hadim L 1 , ehri sultana teslimden vazgeerek I l g a z i ve T u t e k i n i ye ledi. T u t e k i n . Seluklu ordusu Balisde iken iki bin atl ile Halebe girdi. Bu nun zerine P o r s u k , T u t e k i n e ait olan Hamaya yneldi. Seluklu kuvvetleri, ehri kuattktan sonra T u t e k i n in arlklarnn da bulunduu Hama 'y zorla ele geirdi ve ehir gn yamaland. Sultan M u h a m m e d T a pa r m emri gereince zaptedilecek yerler, K r h a n a braklacakt. Nitekim Hama, oun ynetimine verildi. K r h a n da A y a z b i n I l g a z i yi onlara teslim etti. te yandan I l g a z i , T u t e k i n ve e m s l h a v a s , Antakyaya giderek R o g e r den Seluklulara kar yardm istediler. Onlar, Hama mn henz Seluklu kuvvetlerinin eline getiinden haberdar deillerdi. R o g e r ile I l g a z i ve T u t e k i n , yaptklar grmelerden sonra Seluklu ordusunu izleyebilmek iin Efamiyede toplanmay kararlatrdlar. Daha sonra bu szleme yerine getirildi, R o g e r ve mttefikleri, Efamiyede toplandlar; ancak onlar, Seluklu kuvvetle ri kalabalk olduu iin k gelinceye kadar beklemeyi ve bu ordunun dalmasn
199
mit ediyorlard.Fakat onlarn bekledikleri gereklemeyip, Seluklu ordusu da lmaynca Eyll ortalarnda 1 1 g a z i Mardine, T t e k i n Dmaka, Hallar da kendi memleketlerine dndler. Emir P o r s u k , onlarn daldn haber aln ca, Hallarn ynetimindeki Kefertab a yryerek ehri ele geirdi. Seluklu kuv vetlerinin bu harekt srasnda ikinci hedefi, Efamiye kalesi idi. Ancak burasnn ok mstahkem olduu grlerek yine Hallara ait Maarretnnmana gittiler. Bu srada emr C u y u B e y davet zerine Vdii Buzaaya giderek oraya hkim oldu. Daha sonra emr P o r s u k ve beraberindeki kuvvetler, Halebe gitmek ze re harekete gemilerdi. Seluklu ordusu, bu yry srasnda arlklaryla hay vanlarn daha nce gndermiti. Onlar, kendilerinden emin bir durumda ve hi kimsenin Seluklu ordusuna saldrmyaca dncesiyle, her hangi bir nlem al mamlard. P o r s u k , Halebin 35 mil gney-batsmda bulunan Telldniste ko naklamak zere hazrlklara balad. Ote yandan R o g e r ise Kefertabn kuatldm renince, 500 atl ve 2 bin yayadan oluan bir birlikle Antakyadan yardma komutu. O da bu srada Seluklu ordusunun nerede olduunu bilme den hareket ediyordu. Ancak kefe gnderilmi bir valye, ona Seluklu ordu sunun Telldnis e doru ilerlediini bildirdi. R o g e r , Seluklu ordusunun konaklamak iin adrlarn kurduklar yere geldi ve arlklarn yannda, asl bir likler henz oraya ulamad iin savaacak asker bulunmadn grd. Onun komutasndaki Hal birlii, bu frsat iyi deerlendirerek kurulmakta olan Sel uklu ordughna hcum ettiler (14 Eyll 1115). Bu durumdan habersiz olarak gelen asl Seluklu ordusu da Hallar karsnda yenilgiden kurtulamad. Emr P o r s u k , yaklak yz atl ile Telldnise ekilebildi. O, hla mcadeleden vaz gememi ve savamak istemiti. Ancak yanndakiler ona engel oldular. Kardei ve beraberindekiler, P o r s u k a kap kurtulmasn nerdilerse de o, hayr bunu yapamam, bilakis A l l a h yolunda lrm, Mslmanlar iin canm fed ederim dedi. Fakat yanndaki adamlar, onu bu fikrinden vazgeirdiler. Bunun zerine P o r s u k ve beraberindekiler kaarak kurtuldular. Seluklu askerleri, basz kalnca tamamen dald ve her biri, bir tarafa gitti. Bir rivayete gre Sel uklu ordusu, Telldnis savanda 3 bin kayp vermiti. Bu arada Kefertabdan alnan tutsaklara bakmakla grevlendirilen Seluklu askerleri, bu olay duyunca intikam iin tutsaklarn hepsini ldrdler; ayn ekilde 1 1 g a z i nin olu A y a z da ldrld. Haleb halk ile Suriyedeki Mslmanlar, Seluklularn bu yenilgi si nedeniyle endieye kapldlar. Onlar, imdi Hallar karsnda savunmasz bir durumda idiler. T u t e k i n , bu durumda sultan M u h a m m e d T a p a r ile an lamada acele etti. Ayrca Hallarn baarsyla sona eren bu sava, Byk Sel uklu sultanlarnn Suriyeyi geri almak iin yaptklar son giriim olmutu. Emr P o r s u k ise bu bozgundan dolay ok zlm, yeniden cihada kmak iin ha zrlklar yapmsa da mr buna vefa etmeyerek lmt (1116/1117). Suriyede olaylarn bu ekilde Hallar lehine gelimesi zerine, T u t e k i n , yardm istemek ve aleyhindeki dedikodu ve yanl fikirleri ortadan kaldrmak iin sultan M u h a m m e d T a p a r ziyaret etmeye karar verdi. O, bu amala 9 Ni
200
san 1116da Dmaktan hareket etti; bu srada Badatta bulunan sultann huzu runa kt. Atabek T u t e k i n , Badatta gerek sultan, gerekse halife M u s t a z h i r tarafndan iyi bir ekilde karlanarak hrmet grd. Sultan, ona eitli hediyeler ile Suriye valiliini ieren bir menr verdi. T u t e k i n , bu menrla ok geni asker, mal, dar ve hukuk yetkilere sahip oluyordu. Daha sonra o, Hal tehlikesini ne srerek Badattan ayrld ve 31 Temmuzda Dmaka dnd. Emr A k s u n g u r P o r s u k ise T u t e k i n e Hallara kar yardm etmek iin Dmak a gitti. T u t e k i n onu hrmetle karlad. Bu srada Hal lardan Trablus kontu Po n s , Bik ilesine saldrmt. A k s u n g u r ve T u t e k i n , sratle Bik ya gittiler. Onlarn hareketinden haberdar olmayan Hal kuvvetleri, dank ve bir sava iin hazrlkl deil idiler. Onlar bu durumda ya kalayan Seluklu kuvvetleri, Hallardan yaklak 3 bin kiiyi ldrerek birok ganimet ele geirdiler ve bir lde Teldnisn cn alm oldular. T u t e k i n ve A k s u n g u r dnlerinde Dmakta sevgi gsterileri ile karlandlar.
B yk S eluklu-K arahanl ilikileri
Bu devrede Seluklu-Karahanl ilikileri, Horasan Seluklu meliki S e n c e r in hkimiyet sahasnda grld (Bk. Sultan B e r k y a r u k devrinde SelukluKarahanl ilikileri). Daha B e r k y a r u k un hkmdarlnn son zamanlarn da Sagun nvan tayan ve muhtemelen Karahanl H a a n b i n A l i olan bir hanedan yesi, etrafna toplad byk bir ordu ile Karahanl hkmdar II. M u h a m m e d H a n zerine yryerek onunla mcadeleye giriti (1103). II. M u h a m m e d , ona kar direnemeyeceini anlayarak S e n c e r den yardm istedi. S e n c e r , derhal Semerkanta doru harekete geti. S a g u n B e y , onun hare ketini haber ald zaman af dileme yolunu seti. S e n c e r in de arac olmas ile M u h a m m e d ve S a g u n B e y anlatlar. Her ikisi de bu anlamaya sadk kalacaklarna ant itiler. Melik S e n c e r . daha sonra Aralk 1103de M erve dn d. Birka yl sonra M u h a m m e d T a p a r devrinde S a g u n B e y , 1109/1110da tekrar isyan etti; Trkler ve teki kavimlerden asker toplayarak Karahanl II. M u h a m m e d in ynetimindeki ehirlere saldrd. II. M u h a m m e d , bu durum da yine S e n c e r den yardm istemek zorunda kald. S e n c e r de ona yardmc kuvvet gnderdi. II. M u h a m m e d , Naheb yaknnda S a g u n B e y in ordu sunu malup etti. S e n c e r in askerleri ortalk sakinletikten sonra Belhe geri dndler. Bu srada tutsak alman S a g u n B e y de Merv e gtrld. II. M u h a m m e d H a n , ok gemeden rakibini sindirmenin verdii rahatlkla halka kt dav ranmaya ve S e n c e r in buyruklarn hie saymaya balamt. Bunun zerine melik S e n c e r , onu cezalandrmak amacyla harekete geti. Bu durumu haber alan II. M u h a m m e d , korkmu, Seluklularn ilerigelen emirlerinden K u m a c i l e H r e z m a h K u t b e d d i n M u h a m m e d e haber gndererek S e n c e r ile arasn dzeltmelerini istemiti. Melik S e n c e r , onun bar dileini huzu runa gelmesi artyla kabul edeceini bildirdi; M u h a m m e d ise yapt kt lklerden korktuu iin ancak Ceyhun nehri aralarnda olmak zere S e n c e r le
201
grmeye hazr olduunu syledi. Adamlar S e n c e r e M u h a m m e d in bu nerisini kabul etmesini nerdiler. Kabul edilen bu neriye uygun olarak S e n c e r , Ceyhun nehrinin bat kysnda iken, M u h a m m e d H a n da dou kys na gelip atndan inerek yer pt. Bu itaat bildiren hareketten sonra her ikisi, kendi lkelerine dndler. Bylece aralarndaki anlamazlk sona ermi oldu (1113/1114).
B yk S elu k lu - G azneli ilikileri
i r z a d dan sonra Gazneli tahtna geen A r s l a n a h n babas sultan III. M e s u t , annesi ise Seluklu sultan M e l i k a h n kz M e h d l - I r a k idi. A r s l a n a h m tahta geerken yapt mcadele srasnda i r z a d dan ba ka, kardelerinden bazlar ldrld, bazlar da tutukland. Bunlardan sadece B e h r a m a h kurtulmutu. A r s l a n a h , 22 ubat 1116da Gaznede tahta k mt; B e h r a m a h ise Tekinbd da A r s l a n a h kuvvetlerine kar diren mi, fakat yenilerek kamak zorunda kalmt. O, nce Sistana, oradan da Kirmana gitti ve burada Kirman Seluklu hkmdar I . A r s l a n a h (1101/1142),dan yar dm istedi. Melik A r s l a n a h , B e h r a m a h ok iyi karlad ve birok he diyeler verdi; ancak A r s l a n a h , yardm konusunda ona S e n c e r i tavsiye etti. B e h r a m a h , daha sonra melik S e n c e r in huzuruna Merv ehrine gi derek yardm istedi. O, bu srada Horasan Meliki olan S e n c e r e kendisini sevdirmesini bildirdi. Ayrca A r s l a n a h , annesi M e h d l - I r a k km seyerek kt davranmtr. Melik S e n c e r , bu durumda bizzat Gazne ye yr meye v e B e h r a m a h tahta oturtmaya karar verdi (1116) . A r s l a n a h , bunu duyunca sultan M u h a m m e d T a p a r a haber gnderip kardei S e n c e r den ikayeti oldu; sultan M u h a m m e d de kardei S e n c e r e eli gnderip A r s 1 a n a h ile anlamasn ve lkesine saldrmaktan vazgemesini istedi. Bununla beraber gnderdii eliye, Eer S e n c e r i A r s l a n a h a kar harekete gemi veya sefere kmaya hazr durumda grrsen ona sakn engel olma, bu mektubu da ona verme; nk byle bir davran onu zayf drr, aciz gsterir ve geri dnmez. Halbuki kardeimin dnyaya hkim olmas benim iin daha iyidir de di. Eli, S e n c e r in huzuruna knca onun askerlerinin Gazne seferi iin ha zrlanm olduunu grd. Bylece S e n c e r , hazrlklarn srdrrken, emr n e r kumandasndaki bir nc birliini Gazneye gnderdi, B e h r a m a h da bu nc kuvvetinde bulunuyordu. Bu Seluklu ordusu, nce Bst ehrine urad ve Sistan hkimi T c e d d i n E b u l f a z l da onlarla birleti. Sultan A r s l a n a h , bunu haber alnca kalabalk bir orduyla harekete geti, iki taraf arasnda Bst civarnda yaplan savata, Seluklu ordusu galip gelmi ve A r s l a n a h Gaz neye dnmt. A r s l a n a h , bu olaydan sonra bar giriiminde bulundu ve yardmc olmas iin annesini 200 bin altn ve teki hediyelerle S e n c e r e gn derdi. Fakat M e h d l - I r a k davranlar yznden oluna dmand. Bu ba kmdan S e n c e r in kalbini kazanacana yangna krkle giderek onu A r s l a n a h aleyhine kkrtt. te yandan melik S e n c e r de hazrlklarn ta mamlayarak Gazneye doru ilerledi ve bu ehre ulat. A r s l a n a h , 30 bin at
202
l, pek ok yaya asker ve 20 filden oluan bir orduya sahipti. Seluklu ve Gazneli kuvvetleri, ehrbd ovasnda karlatlar. Burada Gazneli ordusu ar bir ye nilgiye urad. Sultan A r s l a n a h , Hindistana ekilmekten baka are bula mamt. Melik S e n c e r , 25 ubat 1117de Gazneye girdi ve B e h r a m a h , vasal olarak Gazneliler Devleti tahtna oturttu. Daha sonra B e h r a m a h ile S e n c e r bir antlama yaptlar. Buna gre, B e h r a m a h , hutbeyi srasyla, n ce Abbas halifesi, Seluklu sultan M u h a m m e d T a p a r ve melik S e n c e r ad na, sonra da kendi adna okutmay, ayrca S e n c e r e yllk 250 bin altn vergi demeyi kabul etmiti. Bylece S e n c e r , Seluklular'n bir ryasn gerekle tirmi ve ilk kez Gazne'de Seluklu sultan adna hutbe okunmasn salamt. S e n c e r , Gaznede 40 gn kaldktan sonra 6 Nisan 1117de Horasan'a dnd. Sul tan A r s l a n a h ise saltanat mcadelesine devam edebilmek iin Hindistana ka m ve oradaki vali M u h a m m e d E b H a l i m den yardm almt. O, S e n c e r in Gazne'den ayrldn haber alnca Hindistanda toplad kuvvet lerle B e h r a m a h a hcum etti. B e h r a m a h , ona kar koyacak kuvvet ve kudrette deildi, bu sebeple S e n c e r den yardm istedi. S e n c e r , B e h r a m a h desteklemek iin Belh ehrinden tekrar byk bir ordu gnderdi (1117). Gazne y e hkim olan A r s l a n a h , kardei B e h r a m a h yakalamak iin ha rekete geti ise de yardma gelen Seluklu kuvvetleri nnde bir kez daha yenilgi ye urayarak kat. Seluklu kuvvetleri, onu izleyerek yakaladlar. B e h r a m a h , nce A r s l a n a h hapsetti ise de sonra serbest brakt. Fakat A r s l a n a h , taht ele geirmek iin gizlice baz faaliyetlerde bulunmu olmaldr. Bunun ze rine B e h r a m a h , A r s l a n a h ldrtt (Eyll/Ekim 1118).
G rc lerle m cad ele
Seluklu ehzadeleri arasndaki taht kavgalarndan faydalanan Grcler de baz istil hareketlerine girimiti. Onlarn harekete gemesi, Grc kral II. D a v i d (1089-1125)in Kuzey-Kafkasya daki ksmen hristiyanlam bir Trk boyu Kpaklardan istifade etmesiyle mmkn olmutu. II. D av i d , Kpaklarn tam desteini salayabilmek iin hkmdarlar K a r a h a n n olu E t r e k in kz ile evlendi. Daha sonra Kpaklar, Grcistana yerletirildi ve onlardan 40-50 bin kiilik bir ordu oluturuldu. Seluklularn zayf durumundan yararlanan GrcKpak ordusu, harekete gemi, bunun zerine Kafkasyada yaayan Trkmenler, yerlerini terk ederek Anadoluya g etmilerdi. Sultan M u h a m m e d T a p a r , Azerbaycanda Gence nne kadar ilerleyen bu dman zerine byk bir kuvvet gndererek onlarn ilerlemelerini durdurdu (1110).
M uham m ed Tapardn lm ve kiilii
Sultan M u h a m m e d T a p a r , Kasm/Aralk 1117de hastalanm ve ata bi nemez olmutu. Hastal giderek artt ve uzun sre devam etti. Daha sonra Kur ban Bayramnda (4 Nisan 1118) Ouz tresi uyarnca byk bir len dzenlendi. Bu lene sultan M u h a m m e d ve olu M a h m u t da katld. Halkn da katld
203
bu lende sultan, onlarn huzura girmelerine izin verdi. Halk, lende yiyip itikten sonra sofray yamalayarak saraydan ayrld. M u h a m m e d T a p a r , has talnn devam etmesi nedeniyle hayatndan midini kesti ve olu M a h m u t u yanna arp pt, ikisi de yaklaan lm hissederek aladlar. M u h a m m e d T a p a r , oluna, saltanat tahtna kp oturmasn ve halkn ileriyle ilgilenmesini emretti. M a h m u t , bu srada 14 yan henz doldurmutu; o, ba basna Bu ne talihsiz bir gn dedi. Sultan da Evet doru syledin; fakat bu, baban iin talihsiz bir gn. Sana gelince, saltanatn kutlu olsun diyerek karlk vermiti. Bunun zerine M a h m u t , tac ile tahta kp oturdu, Seluklu emirle ri ve askerler de onu sultan olarak selmladlar (9 Nisan). Bu olaydan ksa bir sre sonra 18 Nisan perembe (1118) gn, sultan M u h a m m e d T a p a r , 38 yanda olduu halde ld. Bu haber, emirlere bildirildi i srada, lmeden nce olu M a h m u t a yapt son vasiyeti okundu. Sultan, oluna iyilik ve adaletle hkm srmesini emrediyordu. M u h a m m e d T a p a r n cenazesi daha sonra sfahanda, yaptrd medreseye gmld. Sultan l meden nce, Senin hastaln sihirdendir, ein seni sihirlemitir. Bundan dolay hastalnn tedavisi imknsz olmutur denildi. Sultana bu konuda srar edilin ce, nihayet gzne mil ekerek ei G e v h e r H a t u n u bir evde hapsetti. Sulta nn lm yaklatnda adamlar, hkmdarlk mhrn kardlar ve onun azndan Hatun u bomay emretti dediler. G e v h e r H a t u n , Trk tresine uygun olarak, yay kiriiyle bouldu. Bylece kar-koca ikisi de ayn saatte lm oldular. Sultan M u h a m m e d T a p a r , normal boylu, ekik kal, yz sarca, saka l gr ve uzunca olup adaletli, gzel ahlakl, yiit ve arbal bir hkmdard. O, er olmayan vergileri kaldrmt. Emrler, onun ahlak ve yaayn bildikle ri iin hi biri halka zulmetmeye cesaret edememiti. O, Seluklularn olgun h kmdarlarndan birisi idi. Onun adaletle hkmdarlk yapt hususunda kay naklarda eitli hikyeler nakledilmitir. Bunlardan biri yledir: Sultan M u h a m m e d in E b A h m e t e l - K a v z i n adnda bir hazinedar vard. O, Ha tmiler tarafndan ldrld. Sultan, bu durumda hzinenin tefti ve kontroldan geirilmesini emretti. Bu nedenle hzinedeki mallar, sultann teftiine sunuldu. Bunlar arasnda, iinde, ok sayda deerli mcevherat bulunan bir kutu vard. Sultan, bunu grnce grevliye, E b A h m e t bunlar birka gn nce bana gs termiti. Bu mcevherler, onun adamlarnn maldr dedi ve kutuyu muhafaza edip, hazinedarn adamlarnn aratrlmasn ve bunu, onlara teslim etmesini emretti. Hizmetkr, hazinedarn adamlarn aratrd. Bunlar, yabanc tacirler olup m cevherlerinin kaybolduuna inanm ve onlardan mitlerini kesmilerdi. Sultan, onlar artarak mcevherat dolu kutuyu teslim etti. Sultan, bir gn, atlarna yem almak zere, harman yerine gitmiti. Halk, sa man para ile satlmaz, ylece aln dedii halde sultan, parasn kabul edecekseniz alrm, yoksa gidiyorum diyerek cmertliini gstermiti. M u h a m m e d T a p a r , gerek Hallar, gerekse sonderecede dman olduu Batnlere kar dzenledii seferlerle Islm dnyasnda ok sevilen ve vlen bir hkmdar olmutur.
VII. SULTAN SENCER DEVR

S e n c e r , sultan M e l i k a h n hayatta kalan ocuklarndan biri olup, 6 Ka sm 1086da Elcezire blgesindeki Sincar'da dodu. Doum yerinden esinlenerek, isim olarak Trke saplayan anlamnda, S e n c e r ad verildi, islam ad ise A h m e t idi. Onun ocukluundaki en nemli olay, iek hastal geirmesi idi. Bu srada 0 i n e r H a y y a m , onu grmee gelmi, dar ktnda devrin Sel
uklu veziri Onun halini nasl buldun ve ne ile tedavi ettin? diye sormutu.
m e r H a y y a m , Bu ocuun hayatndan korkulur, canm kurtaramamas mmkndr dedi. Bir Habe kle bu konumay daha sonra S e n c e r e bildir di. S e n c e r , iyiletii zaman mi e r H a y y a m a kin balad ve ondan holan mad . S e n c e r ' i n kendi divanndan km ve halifeye yazlm bir mektuba gre,
babas M e l i k a h yandan itibaren ona geni vilyetler ltfetmi, devlet ilerigelenernden birok kimseleri hizmetine vermiti. Bu suretle sultan M e l i k a h , lene kadar oluna hkmdarlk kurallarm retmitir. Ancak M e l i k
a h n aniden lm ve ondan sonra grlen Fetret Devri , S e n c e r in gerekli

eitimi yapmasna imkan vermemiti. Nitekim o, kendi ifadesine gre okuma ve
yazma bilmemektedir. Fakat o, bu eksiklii kk yatan itibaren kazand y netim deneyiyle gidermee almtr. S e n e e r e babasnn yansra kardei B e r k y a r u k tarafndan da grev verilmiti. Sultan B e r k y a r u k , A r s l a n A r g u n 5 u itaat altna almaa karar verdi, bu amala atabek K u m a c ile S e n
c e r i grevlendirdi ve 1097de de onu Horasan Meliki olarak atad (Bk. B e r k y a r u k - A r s l a n A r g u n Sava). Bylece o, 11 yanda iken Horasana
gitmi ve bu blgede mrnn sonuna kadar kalmt (S e n c e r in meliklik d

neminde yaad olaylar iin Bk. B e r k y a r u k ve M u h a m m e d T a p a r de
virleri).
fcn:e* in Byk S elu k lu sultan olmasa
Sultan M u h a m m e d T a p a r , 18 Nisan 1118de ld zaman daha nce ve liaht iln edilmi olan 14 yandaki olu M a h m u t , Byk Seluklu Devleti nin bana geti; S e n c e r ise kardeinin lmne ok zlm ve mateme brn mt. O, daha sonra sultan M u h a m m e d in lm nedeniyle ba sal di-
205
leklerini kabule balad ve Merv ehri yedi gn yas iinde kald. Ayrca S e n c e r , hatiplere sultan M u h a m m e d in gzel davranlarndan ve iyiliklerinden szedilmesini emretti. M a h m u t un henz devleti ynetecek aa gelmemi olmas, devlet byk lerinin onu etki altna almalarna sebep oldu. Bunlar arasnda hacip A l i B a r ile onun ktibi E b u l k a s m D e r g z i n barol oynuyorlard. Nitekim D e r g ii z i n efendisine, Bu sultan kktr, bu da, senin boyunduruun altnda olup, ancak senin emrinle emretmelidir diyordu. Bu iki devlet adamnn tevikiyle de sultan M a h m u t , vaktini elence ile geirmee balamt. ok gemeden sultan M a h m u t tarafndan ard ardna Badat hneliine emrin atanmas, bu emr ler arasnda honutsuzlua ve savaa neden oldu. Ayrca M a h m u t un karde leri M e s u t ve T u r u l un atabekleri d e C u y u B e y ile G n d o d u da henz kk yataki ehzadeler adna saltanat elegeirmek iin zaman uygun bularak isyan etmilerdi. S e n c e r , M a h m u t un da yann kkl nede niyle bu ehzadelere ve Seluklu emirlerine stnln kabul ettiremediini g rnce duruma mdahale etme gereini duydu. O da Byk Seluklu tahtn elegeirmek iin hazrlklara halad ve 14 Haziran 1118de sultanln iln etti. Ayrca halife M u s t a z h i r B i l l a h dan sultanlnn onaylanmasn istedi. Halife de ona saltanat hilati ile dou eyletlerinin menurunu gnderdi. Sultan M a h m u t , S e n c e r in harekete gemek iin hazrlk yapmaa baladn haber aln ca, E n u i r v a n b i n H a l i d ile F a h r e d d i n T o a y r e k adl devlet adamlarn bir anlama salayabilmek iin S e n c e r e gnderdi. O, S e n c e r e Mazenderan blgesi ile her yl 200.000 altn gndermeyi vaadediyordu. Baka bir rivayete gre, hacip A l i B a r n tevikiyle sultan M a h m u t adna, Karahanl hkmdarna mektup yazld. Bu mektupla, Biz sultan S e n c e r zerine yr yeceiz, phesiz o, bize kar kacaktr. Bize kar ktnda, arkadan senin h cum etmen uygundur. Bylece dman (yani S e n c e r ) iki kuvvet arasnda kalr deniliyordu. S e n c e r , M a h m u t un mektubunu aldktan sonra hemen Rey eh rine yrmek iin hazrlklara balad. Bu srada E n u i r v a n , ona savatan vazgemesini nerdii zaman S e n c e r , hakl olarak Kardeimin olu henz o cuktur ve hacip A l i B a r ile ktibinin basks altndadr cevabn verdi ve Irakdaki durumu bildiini aka ortaya koydu. S e n c e r , bu olaydan sonra harekete geerek Rey ehrine geldi. Sultan M a h m u t , amcas S e n c e r in R eye doru ilerlediini haber alnca, ordusuna hareket emri verdi. Onun bu hareketi srasn da veziri R e b i b lm, yerine K e m a l l m l k A l i S u m e y r e m atanm t. ki ordu Rey yaknlarndaki Svede karlat. S e n c e r in ordusu 20 bin ki iydi, yanlarnda 18 fil vard. Ayrca bu orduda Sistan hkimi E b u l f a z l , H a rezmah M u h a m m e d b i n A n u t e k i n ,emr U n e r , emr K u m a c ve Yezd hkimi A l d d e v l e G e r a s p gibi emrler bulunuyordu. Sultan M a h m u t un ise 30 bin askeri vard. Ordusunda ise hacip A l i B a r , atabek G u z o l u , M e n g b a r s , S u n g u r B u h a r , K a r a c a S a k gibi byk emrler ile Porsukoullar yer almaktayd, iki taraf arasnda sava balad zaman, M a h -
206
AL SEVM -ERDOAN MERL
m u t un askerleri, say okluu nedeniyle, stnl elde ettiler, S e n c e r in sa ve sol kanatlarn bozdular. S e n c e r ise baz adamlaryla fillerin nnde du ruyordu, M a h m u t ve atabek C u z o l u d a onun karsnda yer almlard. S e n c e r , durumun aleyhinde gelitiini grnce, fillerin savaa srlmesini emretti. Filler harekete geip ilerleyince, M a h m u t un svarilerinin bindii atlar rke rek geri dndler. Bu olay, savan gidiini deitirmi, M a h m u t ile merkezde onun yannda bulunanlarn bozguna uramasna sebep olmutu (11 Austos 1119). Atabek G u z o l u da tutsak alnd. S e n c e r , onu hemen ldrtt. M a h m u t bu yenilgiden sonra beraberinde veziri S u m e y r e m , hacip A l i B a r ve emr K a r a c a olduu halde, sfahan'a gitti. S e n c e r ise savatan sonra Hemedana ynelmiti. Onun galibiyet haberi Badat'a ulat've halife M s t e r i d B i 1 1 a h 4 Eyll 1119da S e n c e r adna hutbe okuttu. S e n c e r , annesinin etkisiyle daha sonra yeenine bar nerisinde bulunmak iin bir eli gnderdi. Annesi ona, Gazne ve evresini, Mavernnehr'i istil ettin, pek ok yere hkim oldun, hep sini sahiplerine verdin. Kardeinin olunu da onlardan biri kabul et demiti. S e n c e r in annesi, M a h m u t un anneannesi idi. te yandan M a h m u t un adamlarndan D e r g z i n , derhal harekete geerek S e n c e r in huzuruna git mi ve M a h m u t u onun yanna getirmek iin sfahan'a geri dnmt. ok ge meden, bu kez, vezir S u m e y r e m de M a h m u t a S e n c e r , senin amcan olup, baban yerind'edir. Senin zeriride onun birok hakk vardr, ona isyan et mek gnahtr diyerek iki taraf arasnda anlama salamak iin Rey ehrine git ti. S e n c e r e, vezir S u m e y r e m geldi, yeeniniz piman olduundan zr dilemek iin onu gndermitir haberi geldi. S e n c e r bu olaya ok sevindi ve emirlerine veziri karlamalarn emretti. Vezir S u m e y r e m , yeeninin du rumunu salamlatrmak iin S e n c e r den sz ald ve iki taraf arasnda bar n arzu edildiini bildirdi. S e n c e r bu amala onun istedii her husus iin garanti verdi. Vezir, S e n c e r in yannda kald ve eli gndererek sultann hu zura ard. M a h m u t , bu ar zerine amcasnn yanna gitmek zere hare kete geti. Onun adamlar, vezir S u m e y r e m , hcib A l i B a r ve ktibi D e r g z i n toplanarak M a h m u t un, S e n c e r in huzurunda nasl davra nacan kararlatrdlar. Buna gre amcasna hrmet iin M a h m u t , saltanat trenini terkedecek ve S e n c e r , burada bulunduu sre iinde onun hkm al tnda bulunacak idi. Ayrca S e n c e r i karlamaya ktnda M a h m u t , onun yedek atna binecek, kendisinin saltanat simgesi olan krmz rengi brakarak, S e n ce r in simgesi beyaz ve siyah kabul edecek, S e n c e r burada kald srede nevbet alnmayacak, amcasnn huzuruna girdiinde yer pecek, onun nnde ayakta duracak, barghtan adra kadar amcasnn zengisinin yannda yaya yryecek, amcasndan ayr kendi bana bir adr kurulmayacak, amcasnn adrlar ya nnda onun evlat ve haremi gibi yaayacaktr. Amcasnn merhametini yeniden sa lamak iin de 20 gn bu durumda kalacakt. M a h m u t , daha sonra amcasnn huzuruna girerek yer pm ve af dilemiti. O, S e n c e r e ok deerli hediyeler getirdi. S e n c e r , bunlardan sadece 5 Arap atn kabul etti. S e n c e r , yeenine ok iyi davrand ve olu olmad iin veliaht atad, kz M e h m e l e k H a t u n
207
ile evlendirdi. Ayrca brakm olduu saltanat trenlerini yaptrmasna yeniden izin verdi. S e n c e r , bu olaydan sonra Byk Seluklu Devleti ni yeniden dzenledi. Buna gre, S e n c e r , Sultanlzam nvann kullanacak, M a h m u t a ise Sultanlmuazzam nvanyla hitap edilecekti. S e n c e r , ayrca Rey ehri ile Mazenderan ve Kumis blgesini kendi hkimiyet blgesi iine almt. M a h m u t a kalan bl geler ise Irak Arap (Mezopotamya) ile Irak Acem (Cibal) in bir ksm ile Suriye dir. Bylece sultan S e n c e r in izniyle Seluklularn yeni bir kolu olarak, rak Seluklu Devleti kurulmu oldu. Sultan S e n c e r , Seluklu Devletinin hkimi yeti altndaki blgelerden bir ksmn da teki yeenlerine kta etti. Buna gre. Irak Acem eyletinin yarsyla Giln blgesini T u r u l a, Fars eyleti ile Isfa han ve Huzistan n yarsn ise S e l u k a h a vermiti. Sultan S e n c e r , bu se ferden sonra Horasana dnerken hutbesi, Kagar snrndan Yemen, Mekke, Tif, Mekran, Umman ve Azerbaycandan Anadolu snrna kadar olan blgelerde oku nuyordu. Gr, Afganistanda Helmand vadisiyle Herat arasndaki bir blge olup, bugn Hezaristan denilen dalk bir lkedir. Buraya hkim olan Gurlular (Gurler), genel anlamyla sultan S e n c e r e tbi idiler. O srada Gurlular yneten I z z e d d i n H s e y i n (1100-1146) arazinin dalk olmasna ve kalelerin salam lna gvenerek sultan S e n e e r e isyan etmiti (1121). S e n c e r , bu blgeye M n k kumandasnda bir ordu gndermi ve I z z e d d i n H s e y i n itaat alt na alnmt. Irak Seluklu sultan M a h m u t un daha sonra veziri e m s l m l k O s m a n b i n N i z a m l m l k olmutu. Bu vezir 1123 yl iinde grevinden uzak latrld ve ldrld. Bu olayla ilgili olarak birka rivayet vardr; yleki: Sultan S e n c e r in veziri N i z a m l m l k n yeeni i h a b E b u l m e h a s i n lm, yerine, E b T a h i r K u m m v e z i r atanmt. O, N i z a m 1 m 1 k ailesine dman olduundan e m s l m l k O s m a n S e n c e r e ktlemee balamt. S e n c e r de sultan M a h m u t a haber gndererek vezi rin tutuklanmasn emretti. Baka bir rivayete gre, sultan M a h m u t tarafn dan S e n c e r e eli olarak E b u l k a s m D e r g z i n gnderilmiti. Sultan S e n c e r , ondan Irakdaki durumu sorduu zaman, o ilerin iyi gitmemesinden vezir e m s l m l k n sorumlu olduunu sylemi ve S e n c e r i kandr mak iin her areye bavurarak baarl olmutu. Sultan S e n c e r de M a h m u t a mektup gndererek veziri gndermesini istemiti. Bunun yansra sultan M a h m u t un da vezirine kar tavr deimiti. nk vezir, sultana Grcler ze rine yapmay tasarlad gazadan vazgemesini nererek bu konuda muhalefet etmiti. Ayrca dmanlar da sultana onu ktleyerek devlet ilerinde becerisi nin ve bilgisinin azlna dikkat ekmilerdi. Sultan S e n c e r in elisinin gelii M a h m u t un vezirine dargn olduu zamana raslad. Bu nedenle onu tutukla tp emr T o g a y r e k e teslim etti. Ayrca sultan M a h m u t veziri sultan S e n c e r e gnderirse kendisinin srlarn reneceinden, aksini yapt takdirde ise emrine muhalefet etmi olacandan ve bylece amcasn gcendireceinden korktu.
208
A L SEVM -ERDOAN MERL
Sonunda M a h m u t , vezir e m s l m l k O s m a n n ldrlmesini em retti (1123). Vezir e m s l m l k O s m a n n ldrlmesi, zaman zaman sul tan S e n c e r in tbi Irak Seluklular Devletinin iilerine kartn gster mektedir ki, daha sonraki yllarda da buna benzer olaylar karmza kacaktr. te yandan Hille emri D b e y s b i n S a d a k a , halife M s t e r i d ile geinemiyordu. Kendisine bir destek bulmak amacyla melik T u r u l un yanna gitti ve onu halifeye kar kkrtp Irak ele geirmee tevik etti. Melik T u r u 1 da onunla birletikten sonra ok sayda askerle harekete getiler. Doal olarak melik T u r u l un da amac, M a h m u t un yerine Irak Seluklu Devleti sultan ol makt. Onlarn harekete gemesi zerine halife M s t e r i d , veziri ile Badat hnesi B a r a n k u Z e k e v ye savaa hazr olmalar ve asker toplamalar iin haber gnderdi. Bylece yayalar ve Badat halk dnda, askerlerin says 12 bin kiiyi bulmutu. Halife, bu kuvvetle 13 Mart 1125te Badattan ayrlarak rakiplerine doru ilerledi. Ancak melik T u r u l hastalannca savaa cesaret ede meden geri dnd ve beraberinde, D b e y s olduu halde, sultan S e n c e r in yanma gitti. Onlar yollar zerindeki sultan M a h m u t a tbi olan Hemedana urayarak bura halkndan ok miktarda hara aldlar. Sultan M a h m u t , bu olay zerine sratle onlara kar yrd. Melik T u r u l ve D b e y s , sultan S e n c e r in yanna gidip, halife ve B a r a n k u u ikayet ettiler. Sultan S e n c e r , onlar dinledikten sonra T u r u 1 a iyi davrand, fakat D b e y s i de tutuklat t (1125).
Baln faaliyetleri
S e n c e r devrinin ilerigelen ahslarndan biri de Z e y n l i s l m E b S a d M u h a m m e d H e r e v idi. Onun sultan M a h m u t (veya halife) tarafn dan elilikle sultan S e n c e r e gnderilmesi kararlatrld. M a h m u t un ve ziri D e r g z i n , eli H e r e v yi kskanm, S e n c e r in yanndan dnnde de vezirliin kendisinden alnacan dnmt. Bu bakmdan o, birka Batn ile anlaarak H e r e v y i , Horasandan dnd zaman ldrmelerini karar latrd. M u h a m m e d H e r e v geri dnnde Hemedanda namaz klmak iin camiye gittii zaman, daha sultan M a h m u t ile bulumadan ldrld (1124/1125). O, byk bir bilgin olup, mert bir insand ve Seluklu Devletinde nemli yetki ve itibara sahipti. Belki de bu olay sebebiyle sultan S e n c e r in veziri E b N a s r A h m e t K n ye iiBatmlere kar cihad almasn, bulun duklar ve yakalandklar yerde ldrlmelerini emretti. Nitekim o, bu amala Batmlerin elinde bulunan Kuhistn blgesindeki Turiz (Tureysis) ehriyle Niabura bal Beyhak kazasna asker gnderdi. Seluklu askerleri, her iki yerleim merkezine girerek oradaki Batmleri ldrdler ve birok ganimet ele geirerek geri dndler (1126). Batmler, Seluklu Devleti nin teki blgelerinde de faali yetlerini srdryorlard; nitekim Suriyede Banyas ehrini ele geirdiler. Ayn yl iinde Musul hkimi A k s u n g u r P o r s u k yi Cuma namaz klarken l drdler (25 Kasm 1126).
209
S e n c e r in veziri K n , D e r g z i n nin Irak' t a vezirlik yapmasn istemiyordu. D e r g z i n de onun erdemleri yannda kendi eksikliklerinin or taya kmasndan korktuu iin yine hile yoluna bavurdu ve K n yi ldr mek iin gizlice Balmlerle grt ve Horasana birka Batn gnderdi. Bunlardan birisi, vezir K n nin hizmetine girdi ve atlarna seyis olarak ahrda grev lendirildi. Vezir, bir gn atlar gzden geirdii srada bu Batn seyis, onu bir aygrn altna saklad bakla ldrd (Mart 1127). Doal olarak vezirin ld rlmesinde, Batmlerle mcadele etmesi ve savamas da nemli rol oynamt. Sultan S e n c e r , bu olay zerine Alamut Batmlerine kar harekete geerek on lara ar bir darbe indirdi ve rivayete gre 10 binden fazla Batn ldrld.
Sultan S e n c e r e kar M slerid-suilan M ahm ut ittifak
Halife-melik T u r u l arasndaki olaydan sonra, sultan M a h m u t , M s t e r i d e mektup yazarak kendisi iin yaptklarna teekkr etmiti. Daha sonra iki taraf arasnda elilerin gidip gelmesiyle sultan M a h m u t ile halife, B yk Sultan S e n c e r e kar aralarnda bir anlama yaptlar. M a h m u t , bu an lamayla sultan S e n c e r e baml olmaktan kurtulmak istiyor, halife ise eski siyas kudretini elde etmeye alyordu. Sultan S e n c e r , bunu rendii zaman sultan M a h m u t a bir mektup gndererek bu ittifak zmeye alt. S e n c e r , bu mektubunda M a h m u t iin yaptklarn anlatyor ve ona, Sana den, or dunu alarak Badata gitmek ve halifenin sava let ve vastalarn zabtetmek diyerek M s t e r i d in siyasetten uzaklatrlmasn istiyordu. Ayrca bu istek lerini yerine getirmedii takdirde kuvvet kullanacan bildiriyordu. Sultan M a h m u t , S e n c e r den ald bu uyar zerine Badata yrmeye karar verdi. Halife M s t e r i d i s e ehrin bat tarafna geerek bunu nlemeye alt, hatt nedimlerinden A f i f i bir asker birlikle Vasta gndererek Seluklu Devletinin temsilcilerini buradan kartmakla grevlendirdi; sultan M a h m u t ise bu s rada Badat yrelerine gelmiti; m a d e d d i n Z e n g i yi halifenin askerlerine kar evketti. Z e n g i , Vast ehrinin bat tarafnda bulunan A f i f i giritii sa vata malup etti. Bu yenilgi, halifenin akln bana getirmi ve Seluklu kuvvet lerine kar koyamayacan anlamt. Nitekim o, daha sonra sadece Badatn dou kesimindeki sarayn savunmaya alt. Sonunda iki taraf arasndaki at malardan sonra sultan M a h m u t ile halife arasnda bir uzlama saland (Bk. Irak Seluklular). Sultan M a h m u t , bu srada Badatta hastaland. O, ilerini Seluklu karlarna uygun bir ekilde zmledikten sonra Badattan ayrla rak (Nisan 1127) Hemedana gitti ve oraya varnca da iyileti.
B irin ci bat seferi
Daha nce S e n c e r in yanna gitmi olan melik T u r u l ve D b e y s , B yk Seluklu sultann Iraka yrme hususunda kkrttlar. Onlar, Iraka hkim olmann kolay bir i olduunu, ayn zamanda sultan M a h m u t ile halife M s t e r i d in kendisine kar ittifak iinde bulunduklarn sylyorlard. Bu ko
210
A L SEVM -ERDOAN M ERL
nular sultan, Iraka yrmeyi kabul edinceye kadar ilediler. Sonuta S e n c e r , Batya bir sefer yaparak Rey ehrine geldi. Sultan M a h m u t , bu srada Hemedanda idi. S e n c e r , ona haber gnderip yanna ard. O, M a h m u t un, sy lendii gibi si olup olmadn renmek istiyordu. Sultann elisi M a h m u t un yanna gelince o, hemen amcasnn yanna gitmek iin hazrlanarak yola kt. Sultan S e n c e r yeeninin geldiini grnce btn askerlerine onu karlamalarn emretti. Parlak bir karlama treninden sonra S e n c e r , M a h m u t u yann da tahta oturttu ve ona pek ok ikramda bulundu. M a h m u t , 10 Aralk 1128 tarihine kadar amcasnn yannda kald. Sultan S e n c e r , yeeni ile grmesin den memnun olarak Horasana dnd. O, Horasana dnerken M a h m u t un kalbini ho klmak iin ehzadeleri, yani M a h m u t un iki kardei T u r u 1 ve M e s u t u beraber alp gtrmt. Ancak onun M a h m u t tan baz istekleri vard. Buna gre S e n c e r , D b e y s i sultan M a h m u t a teslim etmi ve ona iyi davranmasn, eski hkim olduu yerlere ( Yukar Mezopotamya ve Suriye) ia desini istemiti. Bu srada o blgeleri I m a d e d d i n Z e n g i ynetmekte idi. Baka bir olayda ise sultan M a h m u t , veziri E b u l k a s m D e r g z i n yi tutuklatmt. Sultan S e n c e r , Rey aeki grmeleri srasnda onu serbest brak masn emretti, M a h m u t da bu emre uyarak onu serbest brakt. S e n c e r ise E b u l k a s m sultan M a h m u t ile evli olan kzna vezir atad. M a h m u t , D b e y s ve E b u l k a s m ile Badata dnd. Daha sonra M a h m u t , E b u l k a s m D e r g z i n yi tekrar kendisine vezir atad (29 Ocak 1129).
KaraJanllara kar sefer
Bat-Karahanllar Devleti nin banda S e n c e r in daha meliklik dnemin de atad A r s l a n H a n (II. M u h a m m e d ) bulunuyordu. A r s l a n H a n , ha yatnn son yllarnda fel geirince olu N a s r H a n nib atad. te yandan Semerkantta sz sahibi olduu anlalan bir Alev fakih E r e f S e m e r k a n d ile ehrin reisi birleerek N a s r H a n ldrmek zere anlatlar ve bir ge ce, bunu gerekletirdiler. A r s l a n H a n , olunun ldrlmesiyle meydana kan bu isyan zerine panie kaplm olmaldr. nk o, bir yandan Trkistanda bu lunan teki olu A h m e t i yanna arrken, sultan S e n c e r den de yardm istemitir. Trkistandan gelen ehzade A h m e t , Semerkanta yaklanca Alev fakih ile ehrin reisi, onu karlamaa ktlar. A h m e t , Alev fakihi derhal l drd ve reisi de tutuklatt. Bylece o, Karahanl Devletinde bymesi muhte mel bir isyan nlemi oldu. Sultan S e n c e r ise ald yardm daveti zerine Semerkanta doru harekete geti. A r s l a n H a n , olunun duruma hkim ol duunu grnce sultan S e n c e r i ardna piman oldu, hemen S e n c e r e haber gnderip, geri dnmesini istedi. S e n c e r , buna ok kzm, ancak yine de bulunduu yerde birka gn kalp ava kmt. O, belki de Semerkanta gitme konusunda kararszd. Bu av srasnda tam tehizatt 12 kiiyi grp onlar yaka latt. Bu silahl kiiler sorguya ekildiklerinde A r s l a n H a n tarafndan ken disini ldrmek zere grevlendirildiklerini itiraf ettiler. Sultan S e n c e r , onlar
211
derhal ldrtt ve bu olaydan sonra Semerkanta yryerek uzunca bir kuatma dan sonra ehri elegeirdi (Nisan 1130); A r s l a n H a n ise S e n c e r den kor karak bir kaleye kapand. S e n c e r , bir sre sonra ona aman verip, aa inmesini istedi. A r s l a n H a n , yanna gelince de ona ikramda bulundu ve Belh ehrinde bulunan kznn yanna gnderdi. S e n c e r , onun kz T e r k e n H a t u n ile evliydi. A r s l a n H a n kznn yannda Belh ehrinde ld. Sultan S e n c e r , Semerkant elegeirdikten sonra A r s l a n H a n n yeri ne Bat-Karahanl tahtna srasyla, nce H a a n T e k i n adyla nl E b u l m e a l i H a a n (1130-1132), E b u l m u z a f f e r b r a h i m (l. 1132) ve II. M a h m u t (1132-1141)u atad. II. M a h m u t , A r s l a n H a n m olu olup, sultan S e n c e r in yeeni idi. Yukarda szkonusu edilen olaylardan bir sre sonra melik M e s u t , Hora sanda bulunan amcas S e n c e r in yanndan ayrlarak Sveye gitti (Kasm/Ara lk 1130). Onun amacnn, kardei Irak Seluklu sultan M a h m u t a muhalefet olduu ve S e n c e r in emriyle hareket ettii anlalyor. Sultan S e n c e r , belki de emirlerini tam anlamyla yerine getirmeyen M a h m u t a kar M e s u t u gn dermiti. Bunun zerine sultan M a h m u t , endielendi ve Badattan ayrlarak Hemedana gitti. O, Kirmanaha ulat zaman kardei melik M e s u t , bekleni lenin aksine, gelip kendisinin hizmetine girdi. Sultan M a h m u t , kardeine iyi davranm, Gence ve evresini ona kta ederek bu blgeye gndermiti. Sultan S e n c e r , kz M e h m e l e k H a t u n u M a h m u t ile evlendirmiti. Bu dn mnasebetiyle kzn mkemmel eyizler, altn ve deerli talar ile ssl mahaffe ve fillerle Horasandan Iraka yollamt (Bk. S e n c e r in Byk Seluklu sultan olmas). ok gemeden M e h m e l e k H a t u n , 17 yanda l d . Annesi E m r S i t t i H a t u n , teki kz G e v h e r N e s e b i sultan M a h m u t ile evlendirdi. Bir sre sonra G e v h e r N e s e b de ld. Vezir D e r g z i n de rakibi olan A z i z adyla nl E b N a s r A h m e t i tutuklatmak iin bu olaydan yararlanmak istedi. O, adamlar vastasyla sultan M a h m u t a Amcan S e n c e r iki kznn mirasn ve mcevherlerini istemek iin eli gndermi ek linde bir haber ulatrd. Sultan M a h m u t un, mal sknt iinde olduundan, bu mcevherleri vermee niyeti yoktu. D e r g z i n , bu konuda sultana, S e n c e r senin mazeretini kabul etmez, gvene lyk bir adamdr diye A z i z in ta nkln ister. Tehlikeyi ortadan kaldrmak iin onu tutuklatmak gerekdir demi, ayrca A z i z i tutuklatt zaman 300.000 altn vereceini sylemiti. Sultan M a h m u t , A z i z i tutuklatnca da vezir isteine kavumu oldu. Daha sonra S e n c e r in elisi gelince sultan M a h m u t , onun elilii hakknda nceden sylenen szlerin hi birini ondan iitmedi. Bu nedenle M a h m u t , vezirin yalan syledi ini anlad ve ona adam gndererek vadettii paray istedi (1130/1131). Bu olaydan bir sre sonra sultan M a h m u t , Badattan Hemedana giderken yolda hasta lanarak 10 Eyll 1131de ld (Ayrca bk. Irak Seluklular).
Suken S e n c e r 'in ikinci bat seferi
M a l m u t un lmnden sonra tahta, olu D a v u t un gemesi, Irak Sel uklu Devleti'n de yeniden kargaaya sebep oldu. D a v u t un sultanlm tan mayal amcas M e s u t harekete geerek Tebrizi igal etti; D a v u t da hemen amcasnn zerine yryp onu Tebrizde kuatt. Her ikisi arasndaki sava 22 Aralk 1131e kadar devam etti ise de sonradan anlatlar. Melik M e s u t , Tebriz den kt ve evresine asker toplayarak Hemedana gitti. O, buradan Badata ha ber gnderip. iisulta.n olarak adna hutbe okunmasn istedi. Melik D a v u t ise bu istei daha nce yapmt. Halife M i i s t e r i d B i l l a h , bu srada akll bir siyaset izlemi, hutbe konusunda kararn sultan S e n c e r e ait olduunu, o, ki mi isterse onun adna hutbe okunacan sylemiti, ayrca da durumu sultan S e n c e r ' e bildirdi. Onun bu davran S e n c e r in houna gitti. Ote yandan S e l u k a h v e atabek K a r a c a S a k nin Fars daki sakin hayat, sultan M a h ra t t un lmne kadar devam etti. Onun lmnden sonra balayan taht mca delesine K a r a c a S a k nin tevikiyle S e l u k a h da katld; ok gemeden onlar da Farsdan harekete geerek Badata gittiler. Sultan M a h m u t un l myle Irak Seluklu Devleti nde meydana gelen olaylar, sultan S e n c e r i de il gilendiriyor ve ikinci kez Bat ya sefer yapmaya zorluyordu. O, nce beraberinde melik T u r u l olduu halde, Cibal blgesine gitti. S e n c e r , daha sonra Rey eh rine geldi (Ocak/ubat 1132). Onun R eye geldiinin Badat ta duyulmas, taht mcadelesi yapan M e s u t un halife M s t e r i d , S e l u k a h ve K a r a ca S a k ye bir ittifak nermesine yol amt. Arada eliler gidip geldi ve so nunda taraflar, bir anlamaya vardlar. Buna gre; M e s u t sultan, S e l u k a h da veliaht olacakt; halife de Irak vekili vastasyla ynetecekti; ayrca halife, taraflardan anlamaya uyacaklar hususunda antlar ald, ittifaktan sonra hali fe kendi yararna olan bu anlamadan faydalanmak iin hemen harekete geti ve Irak ynetmek iin vekiller atad. te yandan S e n c e r in Badat zerine y rd haberinin yaylmas, ehirde sava hazrlklarnn hzlanmasna sebep ol du. Sultan S e n c e r ise Irak Seluklu tahtna yeeni T u r u l u karmaya karar vermi ve bu nedenle R ey den Hemedana gitmiti. O, Hemedan da iken Badatdaki mttefikler de ehirden karak S e n c e r e doru ilerlediler. Balangta halife, S e n c e r den korkarak bu sefere kmaktan vazgemiti. Ancak atabek K a r a c a S a k nin tehditleriyle o da mttefiklerin ardndan Badattan ayrl mt (25 Nisan 1132). Bu srada btn Irak da sultan S e n c e r adna okunan hut beye so verilmiti. Bylece halife, artk siyas hkimiyetine kavutuunu aka iln etti. Sultan S e n c e r ise bu ittifaka kar tedbirler almakta gecikmemi, I m a d e d d i n Z e n g i yi Badat hneliine tayin, D b e y s e de Hille yi kta et miti; ayrca onlara Iraka saldrmalar emrini verdi. S e n c e r , mttefiklerin Badat tan ayrldklarn haber ald zaman Hemedan dan hareket etti. Bu sra da melik T u r u l , kendisinden ayrlmt. Melik T u r u l , S e n c e r in salta nat! kardei M e s u t a vereceini sanarak byle davranmt. S e n c e r , bylece durumu anlad. Bunun zerine T u r u l un vezirini, Byk Hcib M a h -
213
m u t K a a , emr K u m a ve Horasan emirlerinden bir gurubu ona gnderdi. Bu heyet T u r u l un yanna gelerek, amcas S e n c e r in onu Irak sultanl na atadm, sultann veliahd olduunu ve lmnden sonra da Horasann sahi bi olacan sylediler. Bunun zerine T u r u l , sevincinden yere kapand ve tekrar S e n c e r in yanma dnd. Ote yandan melik M e s u t , ordusuyla nce Dy Merce ulamt ki, sultan S e n c e r in kalabalk nc birlikleri onu kar lad, Bunun zerine baarl olamayacan anlayan M e s u t , Azerbaycana dn meye karar verdi. Sultan S e n c e r in beraberinde 100 bin atl bulunan byk bir ordu vard. O, M e s u t un askerleriyle Azerbaycana dnmek zere olduu nu haber ald zaman yakalamak amacyla onlar gece-gndz hi durmadan iz ledi. Nihayet iki taraf Dinever yaknlarnda karlatlar. M e s u t , halife M s t e r i d i bekledii iin savunma sava yapmaktayd. Sultan S e n c e r in karsnda sava dzeni almas nedeniyle onunla savamaktan baka bir are kal mamt. Sultan S e n c e r , ordusunun sa kanadna melik T u r u l , K u m a c ve E m r i E m r a n yerletirmi, sol kanata ise bir gurup emrle Hrezmah A t s z ] koymu, kendisi de 10 bin atlyla merkezde yer almt. Melik M e s u t ise sa kanadna K a r a c a S a k i l e emr K z 1 1 , sol kanadna da B a r a n k u ( Y a r n k u ) , B a z d r , Y u s u f a v u ve teki emirleri yerletirmi ti. M e s u t un ordusu 30 bin kiiden olumutu. Sava balad zaman atabek K a r a c a , sultan S e n c e r in, nnde fillerin de bulunduu merkez hattna sal drd. K a r a c a , saldrya getii zaman melik T u r u 1 ile Harezmah A t s z , onun gerisinde kald. Belki de S e n c e r , dzme bir geri ekilme taktiini uygu latm, bylece K a r a c a S a k nin kuvvetlerini ember iine almlard. K a r a c a S a k , birka yerinden yaralanncaya kadar yiite savat ise de sava sultan S e n c e r kazand (25 Mays 1132). Bunun zerine melik M e s u t , sava meydanndan kamak zorunda kald. Sultan S e n c e r , savatan sonra otana gi derek tutsak alnan K a r a c a y huzuruna getirtti ve ona, Benimle savamakla neyi elde edeceini umuyordun? dedi. Atabek K a r a c a da Ben seni ldrp bask altna alacam birini sultan yapmay umuyordum cevabn verdi. Bunun zerine S e n c e r , onu ldrtt. S e n c e r , daha sonra M e s u t a haber gnde rip yanma ard. Melik M e s u t , bu arya uymu, S e n c e r de onu grnce kucaklayp pm ve iyi davranm, ancak kendisine isyan ettii iin de azarla mt. M e s u t , daha sonra tekrar kendi blgesi olan Genceye gnderildi. S e n c e r , melik T u r u l u Irak Seluklular tahtna kard ve btn lkede onun adna hutbe okuttu. Ayrca E b u l k a s m D e r g z i n yi de ona vezir atad. Sultan S e n c e r , Irak Seluklu Devletinin ilerini bylece dzenledikten sonra Horasana dnd ve Temmuz/Austos 1132de Niabura ulat.
Irak S eluklu D eveti n d e yeni olaylar
Sultan S e n c e r , Irak Seluklu Devletinin ilerini dzene koymasna ramen Horasana dndkten sonra randaki taht mcadelesi yeniden balad. Sultan T u r u l a kar ilk isyan eden yeeni D a v u t oldu. Ancak T u r u l , Hemedan civa
214
rndaki savata D a v u t u malup etti (Temmuz 1132). D a v u t ve atabek A k s u n g u r A h m e d i l , b u yenilgiden sonra Badata gittiler. te yandan da Azerbaycanda bulunan melik M e s u t , D a v u t un malup olarak Badata git tiini haber alnca kendisi de oraya yneldi. 0 , Badata yaklanca D a v u t , ken disini karlad ve atndan inip ona hrmet etti. Sonra ikisi birlikte Badata girdiler. M e s u t , bu ehirde sultanlk sarayna giderek hutbenin kendi adna okunmasn istedi (Aralk 1132/Ocak 1133) ve bu, yerine getirildi. Badatta hutbe, nce M e s u t , sonra da D a v u t adna okundu. Bu iki Seluklu meliki halifenin huzuruna ktlar. Burada M e s u t , D a v u t ve halife, yeni bir ittifak yaptlar. Bir nceki senaryo yeniden yazlyordu. Melik T u r u l a kar oluturulan bu ittifak, aslnda onu sultan atayan S e n c e r e kar idi. Melik M e s u t , daha sonra kardei T u r u l ile savamak zere Hemedana gitti. Sultan T u r u l , onun yaklatn haber alnca derhal harekete geti. ki taraf arasnda leye kadar sren sava kaybeden T u r u l , sultan S e n c e r in hkimiyet alan iindeki Rey ehrine gitti. M e s u t ise Irak Seluklularnn ba kenti Hemedan elegeirdifHaziran 1133). Bu iki karde arasndaki mcadele bir sre daha ve M e s u t lehine devam etti(Bk. Irak Seluklular). Nihayet sultan T u r u l , kardei M e s u t ile Kazvin yrelerinde tekrar karlatlar. Bu srada baz emrler, T u r u l un saflarna getiler. Yannda az sayda asker kalan M e s u t malup oldu (Temmuz 1134) ve Badata gitmek zorunda kald. Ayrca sultan T u r u l , emr K a r a s u n g u r uda melik D a v u t ile savaa gnderdi. K a r a s u n g u r un D a v u t u bozguna uratmas sonucunda T u r u l un saltanat sa lamlam oldu.; ancak T u r u l , kardei M e s u t a kar yeni bir sefer hazrl iinde iken ld(24 Ekim 1134). Bunun zerine melik M e s u t , derhal Hemedana gitti. Daha ne yapacaklarna karar vermemi olan emrler, onun evresinde top landlar, M e s u t , Hemedan elegeirdi, halk da ona itaat etmiti. Bylece M e s u t , oktan beri zledii sultanla sahip oldu v e E n u i r v a n b i n H a l i d i de vezir atad. Sultan S e n c e r , bunun zerine batya yeni bir sefere gerek duy mam, M e s u t a bir mektup yollayarak Jrafc Seluklu Devletinde huzursuz luk karan P o r s u k o l u P o r s u k , K z l ve B a r a n k u gibi emirlerin ldrlmesini ve balarnn kendisine gnderilmesini istedi. Fakat M e s u t , S e n c e r in bu emrini yerine getirmedii gibi, onun mektubunu da ad geen emirle re gstererek onlar kendisine balamaya almt. Irak Seluklu Devleti n de bu olaylar cereyan etmekte iken, sultan S e n c e r e bal bir gurup asker, emr E r k u un komutasnda harekete geerek Horasan da Batmlerin elinde bulunan Girdkh kalesini kuatt. Seluklu askerlerinin uzun sren kuatmalar sonucunda ierdeki Batmler, ok zor durumda kaldlar. Kale elegemek zere iken emr E r k u kuatmay terketti. Rivayete gre, Batmler, E r k u a pek ok para ve deerli mcevherler gndermi, o da kuatmadan vaz gemiti (1133/1134). te yandan halife M s t e r i d ile M e s u t arasnda ortaya kan anlamazlk bym, kendisine katlan emirlerin kkrtmasyla halife, M e s u t a kar bir sefere kmaa karar vermiti. M s t e r i d , harekete geme
215
den nce Badatta sultan M e s u t adna okunan hutbeye son vererek yerine, sultan Sencer ile D a v u t adna hutbe okutmaya balad. Sonuta sultan M e s u t yneti mindeki Seluklu ordusuyla halifelik kuvvetleri arasnda Hemedan yresindeki Day M ergde yaplan sava sultan M e s u t kazand(24 Haziran 1135). Ancak bu bir savatan ok, ufak apta bir atma grnmnde idi. Halife, ordusunda bu lunan Trk askerlerinin sultan M e s u t un tarafna gemesiyle, sava kaybetmi ve tutsak alnmt. Sultan M e s u t , hrmetle muamele ettii halife M s t e r i d i yanna alarak yeeni D a v u t a kar yrd(Temmuz/Austos 1135). Sultan M e s u t ve halife, Meragaya iki fersah uzaklkta bir yerde konakladlar. Bu srada sultan S e n c e r , M e s u t a haber gndererek halife iin bir saltanat adr ve iine bir taht koymasn, atalarnn bu hanedana uygulaya geldikleri tre gerein ce ve hizmet olmak zere kendisiyle birlikte btn kumandanlarn gaiye ta masn emretmiti. M e s u t , sultan S e n c e r 5in bu isteini yerine getirerek halife ile anlamt (Bk. Irak Seluklular). Halife M s t e r i d , Badata dnme ha zrl iinde iken M e s u t un ordughna sultan S e n c e r den grevi gizli tutu lan bir eli heyeti daha geldi. Sultan M e s u t ve halk, eliyi karlamaa ktlar. Halifenin adr ordughtan ayr bir yerde bulunuyordu ve yannda birka mu hafz kalmt. Bu srada Batmlerden kk bir gurup, halifenin adrna gire rek ikence yaptktan sonra onu ldrdler (29 Austos 1135). Daha sonra yetien Seluklu askerleri, Batmlerden bir ksmn ldrmler, tekiler ise kap kur tulmutu. Kaynaklardan bir ksm, halifeyi sultan S e n c e r in ldrtt gr ndedirler.
Sultan S e n c e r in G azne seferi
Gazne sultan B e h r a m a h , 1119-1134 yllar arasnda sakin ve refah iin de bir saltanat srd. 1134ten sonra B e h r a m a h , sultan S e n c e r in itaatndan km ve daha nce demei kararlatrd 250 bin altn dememiti. Ayrca sultan S e n c e r e onun halka kt davrand ve mallarna el koyduu bildirildi. Sultan S e n c e r , Austos/Eyll 1135de M ervden harekete geerek Gazneye doru ilerledi. Seluklu ordusu, Bst ehrine ulat zaman k bastrd, erzak ve atlara yem bulmakla glk ekildi. Bu nedenle askerler, sultan S e n c e r e ikayette bulundular. Fakat S e n c e r , onlarn bu ikayetlerini dinlemedi. B e h r a m a h da muhtemelen kn sert gemesi sebebiyle sultan S e n c e r in gelebileceini dnmemi ve sava hazrl yapmamt. O, sultan S e n c e r in Gazne yrelerine ulatn haber alnca endieye kaplp ona eliler gndererek itaatsiz davranndan dolay zr diledi. Bunun zerine S e n c e r , ilerigelen emir lerinden M u k a r r e b C e v h e r i ona gnderdi. Sultan, cevab mektubunda eer huzuruna gelir ve itaat ederse kendisini affedeceini bildiriyordu. B e h r a m a h , gelen eliye sultan S e n c e r in verecei hkmlere boyun eymeye hazr olduunu bildirdi. Ertesi gn S e n c e r , trenle onu karlamaya kt. B e h r a m a h , S e n c e r ve tren alayn grnce geri dnerek kat. O, S e n c e r in kendisini yakalayp lkesini elegeireceini sanyor ve kurtulacana inan
216
AL SEVM-ERDOAN MERL
myordu. B e h r a m a h , Gaznede de durmam ve beraberindekilerle Hindistana ynelmiti. Sultan S e n c e r , bu olaydan sonra hibir direnile karlamadan Gaz ne ye girdi ve B e h r a m a h n btn hzinesine ve servetine el koydu. Ayrca B e h r a m a h ada bir mektup yazarak yapt hareketi knad ve lkesinde gz olmadna ant iti; B e h r a m a h ise ona verdii cevapta zr dilemi susuz olduu ve korktuu iin huzuruna gelemediini syleyerek, kendisi hakknda tek rar tevecch gstermesi iin yalvarmt. Sultan S e n c e r , B e h r a m a h m i tenliine inanm ve Gazneliler Devletinin ynetimini tekrar ona vermiti. Daha sonra S e n c e r , Horasana dnmek zere Gazneden ayrld ve Kasm/Aralk 1135de Belh ehrine geldi.
A bbas H alifeleri ve S eluklular
M s t e r i d ldrlnce yerine olu E b C a f e r M a n s u r , halife oldu ve ona Rait Billah lakab verildi (8 Eyll 1135). Yeni halife R a i t de sultan M e s u t a kar dmanca bir tavr taknd. Daha sonra melik D a v u t , I m a d e d d i n Z e n g i ve baz byk emrler, Badata gelerek halife ile birletiler ve sultan M e s u t aleyhinde bir ittifak yaptlar. Bu ittifak sonucunda Badatta sultan S e n c e r ve M e s u t un adlar hutbeden karlarak melik D a v u t adna hutbe okun du. Bylece M e s u t un seleflerine yaatt zor anlar, bu kez, onun bana geldi, istekler hep ayn idi. Seluklu melikleri, Irak tahtn elegeirmek, emrler ise za yf bir sultana hkmetmek istiyorlard. Sultan M e s u t , kendisine kar giriilen bu hareket zerine, Badat kuatmak gereini duymu, halife de Z e n g i ile Mu sula kamak zorunda kalmt. ok gemeden sultan M e s u t , Badata girdi, kadlar ve fakihlerden alnan fetva ile R a i t halifelikten azledildi, yerine R a i t in amcas E b A b d u l l a h M u h a m m e d b i n M u s t a z h i r oturtuldu ve ona el-Muktef li-Emrillh lakab verildi (18 Austos 1136). Bir sre sonra sul tan S e n c e r de M e s u t a haber gndererek ondan yeni halifeye kendi adna biat etmesini istedi, o da bunu yerine getirdi (1137).
Sultan S e n c e r in b irin ci H rezm seferi
Seluklularn Hrezm blgesi valisi K u t b e d d i n M u h a m m e d , btn y neticilii sresince S e n c e r e bal kalmt. Onun 1128de lmyle olu A t s z , sultan S e n c e r in izniyle Hrezmah oldu. A t s z da balangta babas gibi sultan S e n c e r e sadakatle bal idi; hatt o, bir sre sultan S e n c e r in yannda kalm ve byk hizmetlerde bulunmutu. Onun sultan S e n c e r e yap t hizmetlerin en nemlilerinden biri, Karahanllar zerine yaplan seferde ger eklemiti (Bu sefer iin bk. Sultan S e n c e r in Karahanllara kar seferi). Bir rivayete gre, bu seferde av yerinde yeni hizmete alnm olan bir gurup asker ve kle, sultan ortadan kaldrmak iin anlatlar. O gn A t s z , av yerinde de ildi. leye doru uykudan uyannca at isteyip son sratle, sultann bulunduu yere doru yol ald. O, oraya gelmeden nce asiler, sultan sktrm ve onun ha yat byk bir tehlikeye girmiti. A t s z , yetiip sultan kurtarnca S e n c e r ,
217
Durumumu nasl rendin? diye sordu. Buna A t s z , Ryamda sizin tehli kede olduunuzu grdm ve hi vakit kaybetmeden geldim cevabn verdi. Bu ve buna benzer olaylar yznden A t s z n yldz parlad. Gnden gne gc ne g katld. Sultann ona kar duyduu ar sevgi ve gven sebebiyle, dier melik ve emirler onu kskanmaya baladlar. Hatt ok gemeden onlar, suikast d zenleyip onu ortadan kaldrmay planladlar. Onlarn sultan kendi aleyhine kkrttklarn tespit eden A t s z , korkuya kaplarak lkesine dnmek iin izin istedi. ok gemeden lkesine dnen A t s z , daha sonra Cend ve Manglak gibi asker bakmdan nemli yerleri elegeirerek nfuz ve kudretini artrd. Onun izin almadan giritii bu hareket, blgeyi kfirlere kar savunan Mslmanlar l drmesi, ayrca bamszlk kazanmak eiliminde olduunu gstermesi zerine sultan S e n c e r , Hrezme bir sefer dzenlemek zorunda kald. ok gemeden sultan S e n c e r , Eyll/Ekim 1138de ordusuyla Belhden ayrlarak Hrezme y rd. Bunun zerine A t s z , gerekli nlem leri ald ve Grgen ehrinin 30 fer sah gneyinde bulunan Hezresb kalesine yakn bir yerde savunmaya geti; ayrca Seluklu ordusunun hareketine engel olmak iin de su bendlerini aarak araziyi bataklk hale getirdi, iki taraf arasndaki savata, A t s z n komutasndaki Hrezmli askerler, Seluklu ordusuna kar koyamayarak daldlar(15 Kasm 1138). Hrezm ordusu, l ve tutsak olmak zere 10 bine yakn kayp vermiti. Tutsak almanlar arasnda A t s z m olu A 1 1 1 da vard. S e n c e r in huzuruna geti rilen A 1 1 1 hemen ldrld. Bundan sonra S e n c e r , Hrezmde hkimiyetini kabul ettirdi ve bu blgeyi yeeni S l e y m a n a h n ynetimine vererek M erve dnd (ubat 1139). Ayrca S l e y m a n a h m yanma vezir, atabek ve lacip atad. S l e y m a n a h m Hrezmdeki yneticilii ksa srd. S e n c e r , Hora sana dnmek zere Hrezmden ayrlnca A t s z , bunu frsat bilerek tekrar or taya kt. te yandan Hrezm halk da Seluklu askerlerinden pek holanmamt, bu bakmdan A t s z , geri dnnce halk, Hrezme yeniden hkim olmas iin ona yardm etti. S l e y m a n a h , A t s z a kar koyamayacam anlaynca yanmdakilerle birlikte Hrezmden ayrlarak amcas sultan S e n c e r in yanna dn d. A t s z ise ok gemeden savunmadan saldrya geti ve Buharaya hcum ederek orada bulunan S e n c e r in valisi Z e n g i b i n A l i yi ldrtt ve kale yi de yktrtt (1139-1140). Daha sonra Karahtaylarn Maverannehrde grn mesi zerine A t s z , tekrar sultan S e n c e r e tbi olmak zorunda kald(Mays 1141). Bu olaylar srasnda sultan S e n c e r in nedimlerinden M u k a r r e b C e v h e r , n plana kmt. Rey ehri de C e v h e r in ktalar arasnda olup, bu eh ri yneten A b b a s da onun bir memlk idi. Batnlerden bir grup, kadn klna girerek ondan yardm istemek bahanesiyle yanma sokulmular ve ok gemeden C e v h e r i baklayp ldrmlerdi (1139/1140). Ancak onu gizlice Batnlerle anlaan sultan S e n c e r in ldrtt de ifade edilmitir. Bunun sebebi d e C e v h e r in ok kuvvetlenmesi ve hizmetinde, 30 bine yaklak Seluklu askerinin bulunmas idi. Rey valisi A b b a s , efendisi ldrlnce asker toplayp Batmler
218
AL SEVM-ERDOAN MERL
zerine yrd ve onlardan pek ok kiiyi ldrd. Rivayete gre A b b a s , bun larn kafalarndan R eyde bir minare yaptrm, mezzinler de buraya kp ezan okumulard.
Katvan sava
Sultan S e n c e r devrinde doudan batya doru yaylan Karahtaylar, kendi lerine engel olmaya alan Karahanl hkmdar M a h m u t b i n M u h a m m e d i Hocend yaknlarnda malup ettiler (Mays/Haziran 1137). Bu malubiyet sonunda Maverannehr halk ok zor durumda ve korku iinde kalmt. ok gemeden, bu kez, Karahanl hkmdar M a h m u t ile kendisine bal Trk Kar luklar arasnda anlamazlk kt, bunun zerine M a h m u t , sultan S e n c e r den yardm istedi. Sulta S e n c e r , hemen ordu hazrlad ve bu amala Horasan em irleri, Sistan, Gur, Gazne ve Mazenderan hkmdarlar da Seluklu ordusuna katldlar. S e n c e r , 100 bin kiilik kalabalk ordusuyla Karluklar zerine yr d. Ordunun hazrlklar ve teftii alt ay srmt. Bu srada Semerkant civa rnda sakin bir hayat sren ve hayvanclkla uraan Karluklar, Seluklu emir lerinin kendilerini bask altnda tutmas zerine S e n c e r e adam gnderdiler ve gven iinde yaamalar iin ona 5 bin deve, 5 bin at ve 50 bin koyun hediye edeceklerini bildirdiler. Ancak onlar, bu istekleri kabul edilmeyince Karahtaylardan G r H a n a bavurdular ve onlar, Seluklu lkesine saldr iin kkrt tlar. Bunun zerine G r H a n , sultan S e n c e r e mektup yazarak Karluk Trkleri iin efaat diledi ve onlar affetmesini istedi. Fakat S e n c e r , bu istei kabul etmedii gibi, G r H a n a yazd mektupta onu Islamiyete davet etti. O, ayrca bu mektubunda, kendine ok gvenerek G r H a n tehdit etti, askerle rinin okluu ve zellikleriyle vnd ve onlarn eitli silhlarla nasl savat n abartmal bir biim de anlatt. O, bunu u szlerle ifade etti: Onlar, attklar oklarla bir kl bile ikiye ayrrlar. S e n c e r in veziri T a h i r b i n F a h r l m l k , byle bir mektubun yazlmasna kar kmasna ramen S e n c e r , onu dinlemeyerek mektubu gnderdi. Mektup, G r H a n a okunduu zaman o, mek tubu getiren elinin sakalnn yolunmasn emretti, sonra eliye bir ine verip sakalnn bir kln ikiye ayrmasn nerdi. Eli, bunu gerekletiremeyince G r H a n , Sen ineyle bile bir kl ikiye ayrmaktan acizsin, tekiler kl okla nasl ikiye ayrabilir? demitir. Bu arada G r H a n da sefer hazrlklarna ba lad; yannda in, Trk, Htay ve teki kavimlerden oluan 100 bin kiilik byk bir ordu vard; hazrlklarn tamamladktan sonra da sultan S e n c e r in zeri ne yrd, ik i ordu, Katvan bozkrnda karlat ve deta iki byk deniz gi biydiler . G r H a n komutasndaki Karahtaylar, Seluklu ordusunu sardlar. Seluklu ordusunun sa kanadnda emr K u m a , sol kanatmda ise Sistan hki mi E b u l f a z l vard; sultan S e n c e r ise merkezde yer almt Karahtaylar, sa vata Seluklu ordusunu Dergama kadar srdler. S e n c e r in asker ve kumandanlar arasnda E b u l f a z l dan daha iyi savaan yoktu. Sonunda Seluklu ordusu, ar bir yenilgiye urad ve 30 bin kayp verdi(9 Eyll 1141). Sultan S e n -
219
c e r in yannda az sayda asker kalmt. E b u l f a z l , S e n c e r e Dman as kerleri bizi kuatt, sen kurtulmann aresine bak, etrin altnda ben duraym diyerek onun kamasn salad. E b u l f a z l , sultan sanlarak Karahtaylar ta rafndan tutsak alnd. S e n c e r , yannda bulunan 300 atl ile kamay baard. O, kaarken G r H a n n bulunduu yerin yaknndan gemeye m ecbur idi. G r H a n , onu tand ise de yakalatmak iin emir vermedi. Bu davrannn se bebi sorulunca Kaann yolunu kesmek, onu mitsiz bir savaa zorlamaktr, Ha yatndan mit kesen bir adam ise artk akbetini hi dnmez, znt ve yapt fedakrlkla, ok kere zafer kazanr dedi. Karahtaylara tutsak olanlar arasn da S e n c e r in ei T e r k e n H a t u n ile emr K u m a ve olu da vard. Bir yl sonra T e r k e n H a t u n , 500 bin, emr K u m a ise 100 bin altn diyet karl nda serbest brakldlar. G r H a n , E b u l f a z l iin de Byle yiit bir ada m ldrm ek doru deildir diyerek serbest brakmt. Sultan S e n c e r , sava meydanndan kurtulduu srada yannda 15 adam kalmt. O, nce llere do ru yneldi, bulduu bir Trkmen klavuzu vastasyla Belh taraflarna gitti, son ra da Tirmize geldi. Bylece o, Ceyhun nehri tesindeki topraklarn kaybetti, Trkistan da ilk kez putperest bir kavmin hkimiyeti altna girdi.
Sultan S e n c e r in ik in ci H rezm seferi
S e n c e r in bu yenilgi haberini alan Hrezmah A t s z , bu durumdan ya rarlanarak Seluklulara ait yerleri zaptetmek iin sratle harekete geti. Onun ilk dura Serahs ehri idi (Ekim 1141). A t s z , bu ehre ulat zaman devrin byk din bilgini E b M u h a m m e d Z i y a d tarafndan karland. A t s z , ona byk sayg gsterdi ve oradan S e n c e r in bakenti M erve yneldi. Onu, burada, nce yine bir din bilgini olan A h m e t B h e r z karlad. A h m e t B h e r z , A t s z n yanma giderek Merv halkna dokunulmamasn istedi. A t s z , onun bu nerisini kabul etti ve ehrin dnda konaklad. Ayrca belki de baz konular grmek iin f a k i h E b u l f a z l K i r m a n ile ehrin ilerigeIenlerini ard. Bu srada M ervde meydana gelen bir olay, durumun deimesi ne sebep oldu. Halk, ehirde bulunan Hrezmahn adamlarn ldrm, bir ksmn ehir dna srerek kaplar kapatm ve savunmaya hazrlanmt. A t s z , onlar ile savaarak zorla M erve girip, halktan pek ok kiiyi ldrd (20 Ekim 1141). ldrlenler arasnda afii fakihi b r a h i m M e r v e s s , bilgin A l i b i n M u h a m m e d , bu olaya sebep olanlarn banda gelen e r i f A l i b i n I s h a k M u s e v bulunuyordu. A t s z , Mervi elegeirip, S e n c e r in tah tna oturdu ve sonra Hrezme dnd. Ancak o, ok sayda bilgini de beraberinde gtrmt. Bunlar arasnda E b u l f a z l K i r m a n , E b M a n s u r A b b a d , E b M u h a m m e d H a r a k gibi deerli ahsiyetler vard. Ayrca sultan S e n c e r in hzinesinden kymetli mcevherler sandklarda Hrezme nakledil miti. M ervin yamalanmas srasnda saray ktphanesindeki kitaplar da kay bolmutu. Hrezmah A t s z , bir sre sonra Niabura gitti (Nisan/Mays 1142). ehrin bilginlerinden oluan bir gurup onu karlamaya karak ehir halkna
22
AL SEVM-ERDOAN MERL
Niaburdak gibi davranmamasn istediler. O, bu ricay kabul ettikten sonra
yaynlad bir bildiride, Niaburlularn ehrin tahribine ve halkn ldrlm e sine sebep olmamalarn nermiti. A t s z , ayrca ehirde sultan S e n c e r in adamlarna ait mallarn aratrlp tespit edilmesini istedi ve ok gemeden de bunlara el koydu. Bundan baka o, sultan S e n c e r adna okunmakta olan hut beyi, kendi adna deitirdi(28 Mays 1142). Hatipler, bu olay gerekletirdikleri ve Hrezmah adna hutbe okuduklar zaman, uau yllar S e n c e r ' in adm duy maya alm olan halk, barp armaya balad. Neredeyse M erv deki olaylar burada da yaanmak zere idi ki, dengeli kimseler, bu sonucu dnerek halkn byle davranmasn engellediler. Ancak ehirdeki huzursuzluk, bir trl dinme mi, nihayet ok gemeden A t s z adna okunan hutbe, yeniden S e n c e r adna okunmaa balamt (Temmuz 1142 sonu). A t s z , Niabur da iken Bey hak a bal yerlere asker gndererek buralar yamalatt ve daha sonra Hrezme dnd. Sul tan S e n c e r ise Maverannehr de bulunan Karahtaylarm Hrezm ve Horasann teki ehirlerine yakn olmalarndan ekinerek bir sre A t s z ile savaa giri memitir. Bir sre sonra sultan S e n c e r , M erve dnd ve A t s z n yaptklar nn cn almaa karar vererek asker toplad ve Hrezm zerine yrd. Bunun zerine A t s z , askerleriyle Grgen (veya Hezresb) kalesine ekildi. S e n c e r , ehrin surlarn emrler arasnda bltrd; uzun sren bir kuatma sonunda Seluklu askerleri, bir ara ehre girdilerse de emrler arasndaki ekimeden ya rarlanan A t s z , onlar tekrar surlarn gerisine atmay baard. Sultan S e n c e r , ehrin salam v e A t s z n da duruma hkim olduunu grnce M erve dnme ye karar verdi. Hrezmah A t s z ise Seluklu kuvvetleriyle mcadelede g ve kuvvetini yitirdi. Bu sebeple eliler gndererek sultana eskiden olduu gibi ita at etmeyi nerdi. Sultan S e n c e r in bunu kabul etmesi zerine A t s z , Merv hzinesinden alm olduu mcevherat sandklarn, mhrl olduu halde, S e n c e r e geri verdi. Bu anlamadan sonra sultan, M erve dnd (1143/1144).
Suttun SecerM n n c H rezm seferi
Hrezmah A t s z , isyankr tutumundan bir trl vazgemek isteinde de ildi. Sultan S e n c e r , onu kontrol altnda tutmak iin devrin tannm airlerin den edip S b i r i eli olarak ona gnderdi. Onun Hrezmdc bulunduu srada s z , Hrezm in serseri tifesinden iki kiiyi sultan S e n c c r i ldrtmek iin satm alarak M erve gnderdi. Edip S b i r , bu durumu renince bu iki kiralk kiinin tasvirlerini bir kada yazp, yal bir kadnn ayakkabsna gizleyerek sul tana yollad. Mektubu alan sultan, Mert;de bu adamlarn arayp bulunmas iin emir verdi. Grevliler, iki kiiyi bir meyhanede bularak ldrdler. Fakat A t s t z , suikast plannn gereklememesinde S b i r in rol olduunu rendii zaman onu Ceyhun nehrine attrarak bodurdu. Sultan S e n c e r , elisinin ldrlmesi
zerine nc Hrezm seferine kmaya karar verdi. O, Ekim/Kasm 1147de tek rar Hrezm seferine kt ve Hezresb kalesini kuatt. Bu kuatma srasnda bir asker, S e n c e r in hizmetinde bulunan ir E n v e r nin yazd iki beyti bir okun ucuna takarak kaleye att:
221
Ey h , btn yeryz lkesi senin saylr, Cihann devleti ve ikbali senin elindedir, Bugn, bir hamle yaparak Hezresbi al, Yarn Hrezm ve yz hezr esp (100 bin at) senin olacaktr.
Bu iire cevap olarak da Hezresbde bulunan devrin tannm irlerinden R e i d d d i n V a t v a t m u iirini, ayn ekilde okun ucunda kaleden dar frlattlar:
Ey h , senin hasmn kahraman R s t e m de olsa, Hezresbden bir eek bile alamaz.
Nihayet sultan S e n c e r , iki aylk bir kuatmadan sonra Hezresb kalesini ele geirerek bakent Grgene doru ilerledi. S e n c e r , R e i d d d i n Va t v a t n kendisi hakknda syledii szler ve iirlerden dolay ele geirdiinde ou yedi paraya ayracana dair ant imiti. B nedenle onu arayp bulmalar konu sunda ok titiz davranyor ve getii yerlerde hergn tellallar bartyordu. Va t v a t , bu durum karsnda bir yere snmak ve saklanmak zorunda kalyordu. Ancak o, kamakla kurtulamayacan anlaynca, gizlice Seluklu byklerine yak lamay denedi. Fakat onlarn hibirisi S e n c e r in gazabn bildiklerinden ona araclk etme sorumluluunu zerine almad. Sonunda Seluklu Devleti ilerigelenlerinden M n t e c i b d d i n B e d i l k t i b e snmaktan baka are bu lamad. Ertesi gn M n t e c i b d d i n , sultann da hazr bulunduu bir divan toplants yapt. Sabah namaz vakti gelince toplantda bulunanlar namaz iin da ldlar. Namazdan sonra, lke sorunlar hakknda M n t e c i b d d i n in g rlerini alrken konu bir ara V a t v a t a geldi; M n t e c i b d d i n , ayaa kalkt ve sultana Sizden bir ey istesem yapar msnz? diye sordu. Sultan da bu vuru ya hi dnmeden yaparm cevabn verince, M n t e c i b d d i n , V a t v a t zayf ve kk bir ku, o yediye blnmeye dayanamaz. Emredin de ikiye blnsn ' dedi. Bu sze S e n c e r , kahkahalarla gld ve V a t v a t m cann balad. Sultan S e n c e r , Hrezm kaplarna ulat zaman, yiyecei ve giyeceini cey lan eti ve derisinden salad sylenen h u p adndaki bir zhid, sultann huzuruna geldi. Her ikisi arasndaki sohbet srasnda zahidin verdii gzel t ler yznden sultan, ehir halkn balad. A t s z da bu durumdan yararlan m v e S e n c e r e bir eliyle deerli hediyeler gndererek ondan zr dilemiti. Sultan, nc kez onu affetti. Ancak affetmesinin artlarndan biri, A t s z m Ceyhun sahiline gelerek herkesin iinde ona balln gstermesiydi. A t s i z , 2 Haziran 1148de kararlatrlan yere geldi ise de atndan inmeden S e n c e r e itaat ettiini duyurdu ve sultan konaklad yerden ayrlmadan da oray terketti. S e n c e r , her ne kadar anlama artlarna uymayan A t s z n bu saygszlna kzdysa da daha nce onu affettii iin ona herhangi birey yapmad. Sultan, bu olaydan sonra Horasana dnd ve muhtemelen A t s z n yeniden isyana kalk masn nlemek iin de ona hediyeler gnderdi. A t s z da Seluklu sultannn elisine iyi davranm ve ayn ekilde karlk vererek hediyeler yollamt.
222
AL SEVM-ERDOAN M ERL
Katvan savandan son ra S e n c e r in B al siyaseti
Sultan S e n c e r , Katvan savandan sonra Karahtaylarn batya doru iler leyebileceini dnerek hazrlklar yapmt. O, Irak Seluklu sultan M e s u t a bir eli gnderip, babas sultan M u h a m m e d T a p a r zamannda olduu gi bi, Rey ehri ve ayn durumdaki yerlere serbeste hareket etmesine izin verdiini bildiriyordu. Ayrca ordusuyla beraber herhangi bir tehlike annda harekete ge ebilmesi iin Rey ehrinde beklem esini emretti. Muhtemelen bu emri yerine getirmek grevini stlenen Rey valisi A b b a s , askerleriyle Badat'a gitti. Orada yaplan grmelerden sonra sultan M e s u t da amcas S e n c e r in emrine uya rak R eye gitti (1141/1142). Ancak Karahtaylarm batya doru ilerlemedikleri an laldndan sultan M e s u t geriye dnm, daha sonra Seluklu emirlerinin ynetimi altna girmiti (Bk. Irak Seluklular). Onu en son etkileyen kii, H a s B e y B e l e n g e r adl bir emr idi. Sultan S e n c e r , bir eli gndererek sul tan M e s u t un onu nemli makamlara geirmesini knad ve yanndan uzaklatrmasn istedi. Ayrca eer bunu yerine getirmezse zerine yryp kendisini tahtndan uzaklatracan bildirerek tehdit etti. Fakat sultan M e s u t , oyalayc ifadeler kullanarak amcasnn emrini bir trl yerine getirmiyordu. Bu nun zerine sultan S e n c e r , Rey zerine yrd. M e s u t , nce onun yanma gitmek niyetinde deildi, ancak devlet adamlarndan e r e f e d d n G r d b z , Sen, S e n c e r in evlad yerindesin, ocuklar babalarna hrmet etmekle mutluluk bulurlar dedi. Bunun zerine sultan M e s u t da amcasnn R eye gel diini duyunca yanna gidip verdii izahatla ve binbir glkle S e n c e r i sa kinletirmeyi baard. Sultan S e n c e r , onun verdii bilgilerden tatmin olarak Horasana dnd (1150 k).
S elu klu -G u rlu ilikileri
S e n c e r i n Katvandaki yenilgisinden sonra Gurlular, Herat alm ve Belhe kadar ilerlemilerdi(1147). Gurlulara engel olmaya alan Seluklu kumandan larndan emr K u m a c da yapt savata malup oldu. Bu olay srasnda Herat halk, Gurlulara mektup yazarak ehri teslim etmek istemilerdi. Gur hkmda r S e y f e d d i n S u r (1146-1149) onlara iyi davranm ve adaletle muamele et miti; hatt o, sultan S e n c e r e bal olduunu ve itaat ettiini bildirmiti. Daha sonra Gurlularla Gazneliler arasnda byk bir mcadele balad. Sonuta Gur hkmdar A l e d d i n H s e y i n (1149-1161), Gazneyi hcumla zaptetti ve ehri tahrip ederek halk kltan geirdi. Gazne, yedi gn yedi gece atee verildi(1151). A l e d d i n H s e y i n , bu davran sebebiyle tarihlerde Cihansz (Dnyay yakan) lakabyla anld. Ancak o, Gazneyi elinde tutamad, nk sultan S e n c e r , onu batdan tehdit etmekte idi. Bu sebeple A l e d d i n , G u r a ekildi ve bu dn srasnda Gaznelilerin byk yerleim merkezlerinden biri olan Bst ehri de onun gazabna urad. Ayrca A l e d d i n H s e y i n , yllk vergiyi gn dermemi, tbilik art olarak sultan S e n c e r i ylda bir kez ziyaret etmeyerek bamszlk ilan etmi ve Heri Ruda kadar ilerlemiti. Bu arada Herat kta sahibi
223
ve sultann Emr-i Hcibi olan A l i e t r d e A l e d d i n H s e y i n ile bir lemiti. Gurlularm bu ekilde kuvvetlenmesi ve Seluklu Devletine kar d manca bir tavr taknmas zerine sultan S e n c e r , Gur blgesine bir sefer dzenlemek zorunda kald. Bu sefere sultann davetiyle Sistan emri T a c e d d n E b u l f a z l da katlmt. Nihayet iki taraf, Herat yaknnda Nb denilen yerde karlatlar. Bu savata sultan S e n c e r , A l e d d i n i kesin bir ekilde malup ederek onu ve A l i e t r yi tutsak ald (Haziran 1152). Sultan S e n c e r , itaatsizlikte bulunan A l i e t r nin bayrann altnda iki paraya ayrlmasn emretti. Sultan S e n c e r , A l e d d i n i huzuruna getirtip ona, Eer sen galip gelseydin bana ne yapardn? dedi. A l e d d i n , gm (bir ri vayete gre de altn) zincir kard ve ite bununla seni balar ve Fruzkuha gnderirdim diye cevap verdi. Sultan S e n c e r de onun ayn ekilde zincirler ile balanmasn emretti, daha sonra A l e d d i n , Merv e gtrld. S e n c e r , zekasyla nl olan A l e d d n i nedim leri arasna katt. Bir sre sonra bir len srasnda A l e d d n syledii iki beyitle S e n c e r e kendisini affettirmiti. S e n c e r , ona tekrar Gur un ynetimini vererek lkesine gnderdi.
Sultan S en cer ve O uzlar
Katvan savanda Karahtaylarla beraber olan Ouzlar, daha sonra SemerkantCeyhun nehri arasndaki bir sahaya yerlemilerdi. Onlar bir sre sonra Belh ehri civarnda grldler ve Hutteln otlaklarnda konar-ger bir ekilde yaayarak hayvanclkla uratlar. Ouzlar, Seluklu Devletinn nfuz sahas iinde bulun malarna ramen yar-bamsz bir hayat sryorlar ve sultan S e n c e r in mut fana ylda 24.000 ba koyunu vergi olarak dyorlard. Seluklularla Ouzlar arasndaki ilk anlamazlk, bu verginin alnmas srasnda ortaya km, Ouz lar, kendilerine glk karan tahsildar ldrmlerdi. O zaman Belh valisi olan K u m a c , bu olay bytm, ayrca sultan S e n c e r , onu Ouzlar zerine hne atamt. Emr K u m a c , Ouzlardan, ldrlen tahsildarn diyetini istedi, an cak onlar bunu reddettiler. Bu durumda K u m a c , 10 bin atl ile zerlerine y rd. Ouz beyleri ise ondan kendileriyle uramamasn, otlaklarnda rahat brakm alarn istediler, buna karlk her aile, kendisine 200 dirhem gm ve recekti. Fakat K u m a c , bu neriyi kabul etmedi ve onlarn blgesinden uzakla malarnda srar etti. Bu anlamazlk sonucunda K u m a c ile Ouzlar arasnda balayan sava, btn gn srd. Sonunda sava Ouzlar kazand, K u m a c ve olu A l e d d n E b B e k i r tutsak alndlar. Ouzlar, ikisini de ldrdler ve Belh yresini elegeirdiler. Bu haber zerine sultan S e n c e r , teki kuman danlarn tevikiyle Ouzlara kar bir sefer dzenledi. Ouzlar, sultan bu sefer den vazgeirmek ve otlaklarnda kalabilmek iin para, kle ve birok hediyeler nerdiler. Bu nerilerden biri, rivayete gre, 50 bin at ve deve, 200 bin altn ve 200 bin koyun idi. kincisinde ise 100 bin altn, 1000 kle ve her ev iin 7 men gm nerilmiti. S e n c e r , bu nerileri gznne alarak seferden vazgemeye karar verdi ise de bata K u m a c m torunu M e y y e d A y a b a olmak zere,
224
AL SEVM -ERDOAN M ERL
teki emirlerin srar karsnda sefere balad. Sonuta, iki taraf arasnda Belh vilyeti snrlar iinde yaplan savata Ouzlar, 100 bin kiilik Seluklu ordusu nu geri pskrttkten sonra dar bir boazda sktrarak tam anlamyla bir boz guna urattlar. Sultan S e n c e r ve ok sayda emr Ouzlar tarafndan tutsak alndlar(Mart/Nisan 1153). Ouzlar tutsak alnan Seluklu emirlerinin boyunla rn vurdular. S e n c e r e gelince, Ouz beyleri toplanp sultann huzurunda yer ptler ve Biz senin kullarnz sana itaatten ayrlmayz, iyi biliyoruz ki, bizimle savaa zorla itildin. Sen, sultansn biz ise kullarz dediler. Ouzlar, bundan son ra Seluklu bakenti Merv zerine yryerek kuattlar. Bu arada Ouzlann nn den b a z k u m a n d a n la rla k am ay baaran Seluklu v ez iri T a h i r b i n F a h r l m l k , Niabura geldi. Daha sonra Bvendler lkesinde bulu nan melik S l e y m a n a h Niabur a getirtilerek (11 Eyll 1153) sultan sfatyla adna hutbe okuttular. ok gemeden S l e y m a n a h , Ouzlara, kar bir se fer dzenleyip onlara ar bir darbe indirdi, fakat Merv yrelerinde Ouzlar kar snda baarl olamad ve Niabura dnd. Ouzlar ise Eyll ay sonlarna doru M erve girip burasn iki ay yamalamlard. Yamadan sonra gizlenmi olan ser vetlerini gstermeleri iin halka ikence yaptlar. Onlar, S e n c e r i d e M erve gtrdler ve sultann kamasn nlemek iin maiyyet ve hizmetilerini kendi aralarndan seiyor ve her hafta deitiriyorlard . Ouzlar, bununla da yetinme yerek daha sonra S e n c e r i geceleri zel bir kafes iine koydular. Balangta S e n c e r , onlarn sylediklerine inanarak bir hkmdar gibi hareket etmiti. Fakat M erve geldiklerinde S e n c e r , ac hakikati anlamakta gecikmedi. Ouz babu larndan B a h t i y a r , ondan M ervi kendisine kta etmesini istedi. Bunun zeri ne sultan, Buras bakenttir, hi kimseye kta edilmesi doru deildir dedi. Ouz beyleri onun bu szne gldler, B a h t i y a r da dudak bkerek alay etti. Bunun zerine sultan S e n c e r , tahtndan indi ve Merv hankhma girip hkmdarlk tan ekildi. te yandan vezir T a h i r , Aralk 1153/Ocak 1154de vefat edince, S l e y m a n a h , byk bir destekten yoksun kald ve durumu ktleti. O, her nekadar len T h i r in olu E b A l i H a s a n vezir atad ise de bu devrede devlet bsbtn kt. Bu nedenle S l e y m a n a h , H orasandan ayrlp Crcana dnd (Nisan/Mays 1154). Ouzlar ise daha sonra Tusa yrdler, A l i b i n M u s a e r - R z a nin trbesi ile surlar olan az saydaki yer dnda, vilyet onlarn yama ve tahribinden kurtulamad (Kasm 1154); Mehed de ayn akbete urad. te yandan Seluklu emirleri, S l e y m a n a h n Horasandan ayrlmasndan sonra toplanp S e n c e r in yeeni ve Karahanl hanedanndan A r s l a n H a n n olu M a h m u t a haber gndererek onun adna hutbe okut tular; bylece M a h m u t u hkmdar tanyarak ona itaat ettiler (Aralk 1154/Ocak 1155). Irak Seluklu sultan M u h a m m e d b i n M a h m u t ile Hrezmah A t s z da onun sultanln kabul etmilerdi. Ancak Badatta hl sultan S e n c e r adna hutbe okunuyordu; Ouzlar ise bu srada Niabura ulamlard. Burada da ehri savunacak ve kendilerine engel olacak kimse yoktu. Niaburu da tama men yama ettiler. M a h m u t H a n , beraberinde Seluklu emirleri olduu hal
225
de, Herat kuatmakta olan Ouzlara kar harekta baladlar. ki taraf arasnda ounlukla Ouzlarn stn geldii savalar oldu. Fakat M a h m u t H a n n b u mcadelesi etkisini gstermi olm aldr ki, Ouzlar, Herat nlerinden ayrlarak tekrar M erv e dndler. Bir sre sonra M a h m u t H a n , Ouzlara bavurarak bar istedi. Nihayet iki taraf Eyll 1155de aralarnda geici bir anlama yaptlar. Buna ramen M a h m u t H a n , Ouzlarla mcadelede yardm etmesi iin Hrezmah A t s z a bavurdu. O ve A t s z , birlemek zere iken S e n c e r , tut saklktan kurtarld.
Sultan S e n c e r in tutsaklktan kurtulm as ve l m
Sultan S e n c e r , yaklak yl Ouzlarn yannda tutsak kald. Bir kayna n ifadesiyle, S e n c e r , szde sultand, fakat tutuklu olduu iin szne kulak aslmyordu, hatt ou zaman ata binip dolamak istediinde silahn tayacak adam olmaz, silahn beline balayp yola yle kard. Sultan S e n c e r , kendisi ne sunulan yemein bir ksmn daha sonra yemek iin ayrrd. nk Ouzlar, yeteri kadar yemek vermez ve sultana kar grevlerini ihmal ederlerdi . Bir s re sonra Ouzlar, tesadfen Belh yrelerine geldi. Bu srada, M e y y e d A y a b a ve sultann has kullarndan bazlar yanna gelmilerdi. Ancak onlar, Ouz emirlerinden K o r k u t ve T u t B e y olmadan sultann yanna giremiyorlard. M e y y e d A y a b a , Ouzlardan bir ksmn sultann para verecei vadi ile al datt. Bir gn sultann nbeti bunlara geldiinde ava kld ve doruca Tirmiz ehrinin karsndaki Ceyhun rma kysna geldiler. Daha nce burada bir ge mi hazrlanm, sultan S e n c e r bu gemiye binerek karya gemeyi baard(Nisan 1156). Sultann geri dnme zaman geince Ouz beyleri, tellandlar ve onlarn peine dtler; ancak onlarn rma gemi olduklarn grerek sultan tekrar ele geirmekten mitlerini kestiler. Bu srada M e y y e d A y a b a da kar ta rafta gerekli nlemleri alm ve sultann yanna 1000 atl gndermiti. S e n c e r , kurtulduktan sonra Tirmize gitti. O, bu ehirden tekrar devletin bana getii ni, kendisine tbi olan ve olmayan btn evre devletlere bildirdi. Ayrca Hora san em irleri ve askerler, onun yannda toplandlar. S e n c e r , daha sonra Merv ehrine geldi ve karklklar dzelterek dalm olan Seluklu Devletini topar lamakla megul oldu. te yandan Hrezmah A t s z , Nesa dan sultan S e n c e r e bir mektup yazarak kurtulmasndan dolay kendisini tebrik etti ve emirlerine itaate hazr olduunu bildirdi. O, ayrca M a h m u t H a n , Sistan emri Ta c e d d i n E b u l f a z l v e Gur hkmdar A l e d d i n H s e y i n ile, Ouzlara kar bir ittifak oluturmutu. Ancak ok gemeden A t s z m lm ile(1156) bu itti fak giriimi sonusuz kald. Sultan S e n c e r de artk yalanm ve tutsakl srasnda ektiklerinden do lay ruhen kmt. O, devleti diriltmek hususunda fazla birey yapamad; n k hzineleri bo ve lke harap bir durumda idi. S e n c e r , 26 Nisan 1157de 71 yanda ld ve Merv ehrinde, salnda yaptrd ve Drlahiret (Ahiret yur
226
AL SEVM-ERDOAN MERL
du) adn verdii muhteem trbesine gmld. Onunla birlikte Byk Seluklu imparatorluu geride parlak bir gemi brakarak tarih sahnesinden ekildi.
Sultan S e n c e r heybetli, cmert ve gzel ahlakl, yumuak huylu, halka kar merhametliydi. Btn lke, onun zamannda gven iindeydi. Bilim adamlar na en ok hrmet ve sevgi gsteren Seluklu hkmdarlarndan biri idi. Nitekim bilim adamlar ile onun arasnda geenlerden u olay, anlmaya deer:
filer ile Hanefler arasnda bir anlamazlk olmu, hatt bu yzden Niabur'da Hanejlerden 70 kii lmt. Sultann ordugh buraya yakn idi. Sultan,
byk hcib M a h m u t K a a n yi ard ve kendisine, afilerin reisi e y h M u h a m m e d b i n Y a h y a ya git, bu lke senin mi, yoksa benim mi?, eer benim ise sen oradan k, eer senin ise benimle savaa hazrlan. Yoksa bu lkeyi terk edip k git demesi iin emir verdi. Hcip M a h m u t , eyh M u h a m m e d b i n Y a h y a ya Niabur camiinde okumakla megul iken geldi. eyh hi al drmad ve okumasn kesmedi. M a h m u t , selmdan sonra nnde diz kp otur du ve kendisine, sultan, size selm sylyor ve bu meselede olanlar bize bildirildi. Bunda hkim sensin istediini yapmak senin elindedir, hi bir kimse sana kara maz ve verdiin hkm geri eviremez. Biz, ne elde ettikse senin duan ile elde ettik dedi. O, sonra geri dnerek S e n c e r in yanma gitti. Halbuki sultan, M a h m u t u gnderdikten sonra sylediklerine piman olmutu. Hcibin gelmesini drt gzle bekliyordu. Hcib geldii zaman sultan, ne sylediini sordu. Hcib de o iddetli szleri sylemediini ifade etti. Sultan, nce inanmad ve bu konuda, Ba ma ant i dedi. O da ant iti. Bunun zerine ok sevindi, Sen ne kadar iyi adamsn diyerek onun rtbesini ykseltti ve Niaburun ynetimini de kendisi ne verdi. Sultan S e n c e r , zor durumda kalanlara yardm eder, klla toparlad n kalemle datrd. O, malup ettii ve tutsak ald hkmdarlara da iyi davranm ve onlar yeniden lkelerine gnderme bykln gstermiti.
227
Byk Seluklu Soy Kt
Dukak Seluk
Mikil
Arslan
Musa
Yusuf
Turul
(1 0 4 0 -1 0 6 3 )
ar
Kutalm
Byk Seluklular
Sleymanah
Sleyman
(1 0 6 3 -1 0 6 4 )
Alparslan
(1 0 6 4 -1 0 7 2 )
Yakut
Kavurd
|
Anadolu Seluklular
_________ Melikh Tutu Suriye Seluklular
(1 0 7 2 -1 0 9 2 )
Kirman Seluklular
I
Mahmud Berkyaruk
(1 0 9 2 -1 1 0 4 )
Muhammed Tapar
|(1 1 0 5 -1 1 1 8 )
Sencer
(1 1 1 8 -1 1 5 7 )
Mahmud
|(1 1 1 8 -1 1 1 9 )
Irak Seluklular
IRAK SELUKLU DEVLET
I. SULTAN MAHMUT DEVR

Sdue savamdan(1119) sonra kurulan Irak Seluklu Devletinin ilk hkmda r M a h m u t b i n M u h a m m e d idi(Bk. Sultan Sencer Devri). Sultan M a h m u t un devlet ilerini dzene koyarken yapt ilk icraatlardan birisi, Badat hnesi M e n g b a r s a kar olmutu. Sve savanda M a h m u t tarafnda bu lunan M e n g b a r s , yenilgiden sonra Badat evresinde baz yerleri yamalamt. O, Badata girmek istedi i s e d e D b e y s b i n S a d a k a nm kar hareketi zerine baarl olamad. Bu nedenle M e n g b a r s , geri dnd ve halka yapt bask ve zulm dolaysyle sultan M a h m u t un kendisine kzacan biliyordu. Sultan S e n c e r ile M a h m u t anlama saladktan sonra M e n g b a r s , S e n c e r in yanna giderek elinde kl ve kefeni olduu halde huzura girdi. S e n c e r ona, Ben kimseyi cezalandrmayacam szleriyle hitap ederek onu sultan M a h m u t a teslim etti. Ayrca Bu, senin memlkndr, ona istediini yap dedi. Sultan M a h m u t , birka sebepten krgn olduu M e n g b a r s tutuk latt. Bu sebeplerden bazlar unlard: Sultan M u h a m m e d T a p a r ld za man M e n g b a r s , onun cariyesi olan melik M e s u t un annesiyle zorla evlenmiti. Ayrca sultana ramen devlet ilerine bask yapmaya kalkmas ve Ba dat hneliini elegeirmesi idi. Sultan, onun Badat hneliine kar km, fa kat buna engel olamamt. Bu arada Irakta halka yapt zulmler de bu krgnln nedenlerinden birisi idi. Sultan, onu ldrerek halk onun ktlklerinden kurtard(1119/1120). te yandan sultan S e n c e r , Sve savandan sonra belki de ye eninin yann kkl ve devlet adamlarnn basks nedeniyle Irak Seluklu ynetimine baz atamalar yapt. Buna gre o, K e m a l l m l k n vezirlikte, A 1 i B a r n ise emirlikte kalmas iin menur yazd. Onun yapt baka bir ata ma ise Tura ve in Divan bakanlna olmu ve buraya E b u l k a s m D e r g z i n getirilmiti. S e n c e r , M c a h i d d d i n B i h r u z u da Irak hneliine atamtr. Yeni kurulan Irak Seluklu Devletinde de emrler arasnda ekimeler he men balamt. Askerlerin byk bir ksmnn itaati nedeniyle teki emrler, A l i B a r ekemez olmulard. Bu yzden nce sultanla onun arasm atlar, sonra da vezir K e m a l l m l k ile baz emrler, A l i B a r ldrmesi iin sul-
232
AL SEVM-ERDOAN MERL
tam kkrttlar. Emr A l i , bunun zerine, nce Bercird ile Kerec arasndaki, aile bireyleri ve arlklarnn bulunduu Bercin kalesine kat, daha sonra da Porsukoullar nin ynetimindeki Hzistan a gitti. Ancak Porsukoullar, onu tut sak aldlar ve sultan M a h m u t a haber gndererek ne yapacaklarn sordu lar. Sultan da ldrlmesini emretti. Bunun zerine emr A l i B a r ldrlp, ba M a h m u t a gnderildi. Vezir K e n a l l m l k d e A l i B a r m malla rna elkoydu. Bu srada onun adam olan D e r g z i n de Tura ve in Divan
bakanlndan uzaklatrlarak tutukland.
M elik M esut'u n isyan
Melik M e s u t , Azerbaycan ve Musul uynetmekte olup, atabeyi A y a b a a v u B e y idi. D b e y s b i n S a d a k a , a v u B e y ile mektuplap, onu me lik M e s u t adna taht elegeirmeye tevik ediyor ve kendisine bu konuda yardmc olacan sylyordu. Onun amac Seluklular arasndaki mcadeleden yararla narak yksek makam ve mevki elde etmekti. Ayrca D b e y s ile A k s u n g u r P o r s u k arasnda kkl bir dmanlk vard. Bu sebeple D b e y s , a v u B e y ile haberleerek onlarla beraber olan A k s u n g u r un tutuklanma sn neriyor ve onu, sultan M a h m u t un yanda olmakla suluyordu. A k s u n g u r , bunu renince onlardan ayrlp sultan M a h m u t un yanma gitti. Sul tan M a h m u t , onu ok iyi karlad ve nemli grevler verdi. te yandan E b s m a i l H s e y i n b i n A l i T u r a de melik M e s u t a katlmt. Melik M e s u t onu vezir atad. T u r a de melik M e s u t u isyana tevik edenlerden biri idi. Sultan M a h m u t , bu durumu haber ald zaman onlara mektup yaza rak tehdit etti. Fakat onlar, sultan M a h m u t un szlerine kulak asmadklar gi bi, M e s u t adna sultan olarak hutbe okuttular ve be nevbet aldrdlar. Daha sonra da yannda az asker bulunan M a h m u t ile karlamak iin sratle hare kete getiler. Bu srada sultan M a h m u t un emrinde 15 bin asker toplanmt. ki taraf Hemedanm batsndaki Esedbd srtlarnda karlap, sabahtan aka ma kadara savatlar(14 Haziran 1120). M a h m u t , ordu kumandan A k s u n g u r P o r s u k nin iyi ynetimi sayesinde akama doru sava kazanmt. M e s u t 5un ilerigelenlerinden ve kumandanlarndan pek ok kii tutsak alnd. Bunlar arasnda M e s u t un veziri E b s m a i l H s e y i n de vard. Sultan, onun ldrlmesini emretti. Bir rivayete gre M a h m u t un veziri, Ben onun dininin ve inancnn bozuk olduuna inanyorum dedi. Bunun zerine E b s m a i l , bir oku mangas tarafndan ldrld. Melik M e s u t ise askerleri ma lup olup etrafa dalnca sava yerine 12 fersah (takr. 72 km.) uzaklktaki bir daa karak sakland. Daha sonra Rikabdr O s m a n , kardei sultan M a h m u t a gnderip aman diledi. Bu grevli, sultan M a h m u t un yanma girip kardei M e s u t un durumu hakknda bilgi verdi. Sultan M a h m u t , A k s u n g u r P o r s u k ye gidip kardeinin gnln almasn, beraberinde getirmesini ve onu affedeceini syledi. Ancak bu srada emirlerden birisi, M e s u t a Musula gitmeyi ve D b e y s b i n S a d a k a ile haberleip onun da kendisine katlmas-
233
m salamay nermiti. Bylece M e s u t un askerleri oalacak ve tekrar sal tanat davasna kalkabilecekti. Bu neriyi olumlu bulan M e s u t bulunduu yerden ayrld. A k s u n g u r , oraya ulanca M e s u t u bulamad ve onu izlemeye ba lad. Nihayet A k s u n g u r , 30 fersah (takr. 180 km.) uzakta M e s u t a yetierek kardeinin kendisini affettiini bildirdi ve bu konuda kefil oldu. Daha sonra A k s u n g u r , M e s u t un sultann kararghna gnderdi. Sultan M a h m u t , as kerlerine onu karlamalarn emretti; onlar da M e s u t u gerekli ekilde kar layarak hizmet ettiler. Ayrca sultan M a h m u t , onun iin bir kabul treni dzenledi. ki karde kucaklap alatlar. Bir baka rivayete gre, M e s u t , da ha sava srasnda Trke ici ici = aabey diyerek M a h m u t un yanna gel miti. Gerekten M a h m u t , verdii szde durmu ve ona dokunmamt. Atabey a v u B e y de savatan sonra Musula gitti, bir sre sonra M a h m u t un M e s u t u affettiini rendii zaman Hemedanda iken gidip sultann huzuruna kt. Sultan M a h m u t , onun da gnln alarak aman verdi.
D beys in faaliyetleri
Yukarda szkonusu edilen olaylar srasnda D b ey s , Irakta bulunuyor du. O, melik M e s u t un yenilgisini haber ald zaman evreyi yama ve tahrip etmiti. D b e y s , yanna gelen sultan M a h m u t un elisine de iltifat etmedi ve daha sonra Badata gidip halifelik saraynn karsnda ordugh kurdu (Eyll 1120). Bunun zerine halife, onun halka verdii zarar nedeniyle, sultan M a h m u t u Badata armt. Bunu renen D b e y s , halifeyi tehdit ederek, Sul tana eli gnderip ardn, onu geri dndrmezsen ben de yapacam bilirim demiti. Sultan M a h m u t , Eyll/Ekim 1120de Badata ulat. D b e y s , kar sn, pek ok para ve deerli hediyelerle sultann yanna gnderip a f diledi. Onun bu dilei artl olarak kabul edildi, fakat D b e y s , bu artl aff kabul etmedi, ayrca sultann otlaktaki hayvanlarn yamalad. D b e y s in bu cret kr ve ferman dinlemeyen davranlar, sultann harekete gemesine ve Badat tan ayrlmasna sebep oldu(Aralk 1120/0cak 1121). D b e y s , sultann hareketini haber alnca bir eli gndererek tekrar aman diledi. Sultan, D b e y s i oyala mak amacyla aman verdi. Fakat D b e y s , bunu hissetmi olmal ki, Hilleyi yamalayarak kaynpederi Artukolu 1 g a z i ye snd. Sultan, Hilleye geldii zaman D b e y s i bulamaynca burada sadece bir gece kalp geri dnd. Ancak D b e y s , bir sre sonra yeniden Hilleye dnd, sultan ve halifeye eliler gn dererek zr diledi ve itaatini bildirdi. Fakat D b e y s in davranlar bilindii iin bu szne pek itibar edilmedi, ayrca ona kar asker sevkedildi. Nihayet D b e y s in, kardei M a n s u r u rehine olarak gndermesi ve itaat etmesi artyla iki taraf bir anlamaya vardlar. Bu durumda sultann askerleri Badata dnd ler. te yandan D b e y s ile sultann anlatn renen halife, buna raz olma m ve D b e y s in Iraktan uzaklatrlmasn istemiti. Bu konudaki grmeler devam ederken sultan M a h m u t , Hemedana dnmeye karar verdi. Ancak halife, D b e y s e gvenmediini ve halktan almak istediini belir
234
AL SEVM-ERDOAN MERL
terek sultann Badat tan ayrlmamasn rica etti, ayrca sultandan A k s u n g u r P o r s u k yi Badat hneliine atamasn istedi. Sultan M a h m u t , A k s u n g u r u melik M e s u t un annesiyle evlendirerek Badat hneliine getirdi ve D b e y s in evredeki ehirlere saldracak olursa onunla savamasn emretti. Sultan, Mays 1122de Badatdan ayrld. ok gemeden D b e y s , halife M s t e r i d i zecek baz davranlarda bulundu. Bunun ze rine halife, D b e y s e kar sava iln etmi, bu nedenle halifenin hassa kuvvet leri ile A k s u n g u r ynetiminde Seluklu kuvvetlerinden oluan ordu, Hille ye yrmt. ki taraf arasnda Fratn dou kysnda Beir nehri yaknndaki sa vata, A k s u n g u r un komutasndaki ordu, D b e y s karsnda malup oldu (8 Haziran 1122). Bu savan sonunda D b e y s ile halife bir anlama yaptlar. Bu anlamaya gre, M s t e r i d in veziri b n S a d a k a tutukland. Bu olay lar haber alan sultan M a h m u t , D b e y s in kardei M a n s u r u tutukla tp, Kerec yaknlarndaki Bercin kalesine hapsettirdi. Ayrca b n S a d a k a nin grevden uzaklatrlmas zerine sultan M a h m u t , N i z a m l m l k n o lu A h m e t in halifenin veziri (jlmasn istemi, bu istek kabul edilerek A h m e d , halifelik vezirliine atanmtr (Ekim 1122).
M elik T u ru l'u n isyan
Sve savandan sonra melik T u r u l , daha nce babas M u h a m m e d T a
p a r tarafndan kendisine verilmi olan kta sahas Sve, Ave ve Zencar blgesine gitmiti. Sultan M a h m u t da emr G n d o d u yu ona atabek atad ve blge deki ileri yrtmesini ve kardeini de kendisine gndermesini istedi. Fakat G n d o d u , oraya gidince kendisine emredilenin aksini yapt ve T u r u 1 u, kardei sultan M a h m u t a isyana tevik etti. Bunun zerine sultan M a h m u t , devlet adamlarndan E n u i r v a n b i n H a l i d i hiltler, hediyeler ve 30 bin altn ile kardeinin yanna gnderdi. Bylece o, kardei T u r u l un bir isyan kar masn nlemeye alyor, yanma geldii takdirde mevcut ktalarna ilaveler ya pacan vaad ediyordu. Fakat T u r u l , M a h m u t un btn iyi niyetli vaadlerine ramen kardeinin yanna gitmeyi kabul etmiyordu. Tabii henz 10 yan da olan T u r u l un kararlarnda atabek G n d o d u etkili oluyordu. Sultan M a h m u t , onlar bu durumda iken 10 bin atlyla Hemedan kapsndan kp(Eyll 1119) asl gidecei yeri gizleyerek kardei T u r u 1 ve atabek G n d o d u ya baskn dzenlemek istiyordu. Ancak bunu renen bir kiinin durumu G n d o d u ya bildirmesi zerine melik T u r u 1 la birlikte Sercihn kalesi ne kat; sultan M a h m u t ise, onlar yiyecek ve mallarn bu kalede depo ederler midiyle Semirana ynelmiti. M a h m u t , adgeen yere ulaarak buraya bir bas kn dzenleyip yamalad ve kardeinin hzinesinden daha nce gndermi oldu u 30 bin altn ald. O, bir sre de Zencanda kaldktan sonra R eye hareket etti; melik T u r u 1 da Sercihan kalesinden inerek G n d o d u ile birlikte Genceye gitti. Daha sonra adamlarnn da Genceye gelmesiyle onlarn durumu kuvvet lendi. Bu durum, kardei M a h m u t ile aralarndaki anlamazln daha da
235
bymesine sebep oldu. Sultan M a h m u t bir sre sonra emr a v u B e y e kardei T u r u l ile savamak iin harekete gemesini emretti. T u r u l ve atabek G n d o d u , onun kendilerine kar harekete gemesi zerine bir sava gze alamayarak Genceye ekildiler (1120/1121). Ayn yl iinde G n d o d u hastalanarak ld. Bu ortam, baka bir emrin T u r u l zerinde bask yapabil mesine imkn yaratyordu. Meraga emri A k s u n g u r A h m e d l i , b u srada sultan M a h m u t un yannda Badatta bulunuyordu.
Sultan M a h m u t devrinin gze arpan olaylarndan birisi de kuzey-batda Erran ve Kafkasyada olmutu. Islhat olarak tannm olan Grc kral D a v i d I I . (1089-1125) Tifliste yaayan Mslman halka iddetli basklar yapmak ta ve onlardan ylda 10.000 altn gibi olduka ar vergiler almakta idi. D a v i d I I . nin kendilerine kar izlemekte olduu bu iddet politikasna uzun bir zaman tahamml eden Tiflis Mslmanlar, 1121 ylnda byk Seluklu sul tan M a h m u t un kardei Erran, Nahcivan ve Aras nehrine kadar olan memle ketleri ynetiminde bulunduran melik T u r u l a haber gndererek kendileri ni kral D a v i d in basklarndan kurtarmasn ve Tiflise gelip hkim olmasn bildirdiler. Melik T u r u 1, bu neriyi kabul etmi, fakat Grclere kar girie cei bir sefer iin yalnz kendi kuvvetlerinin kfi gelmeyeceini anlam ve Hal larla yaplm olduu baarl savalar sebebiyle btn Islm dnyasnda tannm bulunan Mardin emri 1 1 g a z i ye haber gndererek Grc seferi iin hazr lklar yapmasn bildirmiti. Bu sralarda I l g a z i , Hallara kar yeniden ha rekete gemek iin asker toplamak amacyla Halebden Mardine gelmi bulunuyordu. Melik T u r u l dan ald haber zerine I l g a z i , bir yandan as ker hazrlklara girimi, te yandan da kendisi ile birlikte birok kez Hal sa valarna katlm bulunan Bitlis ve Erzen hkimi T o g a n A r s l a n a da Grc seferine hazrlanmas iin haber gndermi ve ona T i/isin dousundan Grc topraklarna girmesini bildirmiti. T o g a n A r s l a n , beraberinde kad A 1 e m d d i n b i n N e b a t a ile olu A l e m d d i n E b u l k e b i r ve vezir E b T e m m a m b i n A b d u n olduu halde ordusu ile Erzenr-Ruma oradan da Tiryalis yolu ile Tiflis kapsna gitmek zere hareket etmiti. Zira mttefikler, ordu larnn birleme yeri olarak Tiflis kapsn kararlatrmlard. te yandan melik T u r u 1 ve atabeyi G n d o d u da askerleriyle Genceden hareket ettiler. Mt tefiklerin asker says 30.000 civarnda idi. I l g a z i , halifeyi tehdit etmesi sebe biyle sultan M a h m u t un hcumuna urayan ve kendisine snm bulunan emr D b e y s ile birlikte Mardinden hareket etti. I l g a z i , ordusu ile Tiflise yarm gn mesafeye kadar yaklam olmasna ramen ne melik T u r u l un ve ne de T o g a n A r s l a n n kuvvetlerine tesadf etti, ite tam bu srada Grc kral D a v i d , yannda olu D i m i t r i olduu halde, Grc ve Kpaklardan meydana ge tirdii Ordusu ile dalardan sratle inerek mttefiklerinden yoksun olan 1 1 g a z i ye anszn saldrd. 18 Austos 1121 tarihinde iki taraf kuvvetleri ara
236
snda yaplan iddetli bir sava sonunda 1 1 g a z i ar bir bozguna urad. Zira kral D a v i d , 200 Kpak fedaisini gizlice 1 1 g a z i nin ordusu iine sokmay ba armt. Bu Kpak askerleri, Trk ordughna kadar girmi olmalarna ramen bunlarn, kendilerine teslim olduklarn zanneden Trk askerleri, hibir hare kette bulunmamlard. Fakat biraz sonra bu askerler, anszn ellerindeki oklarla etrafa saldrmaya baladlar. Fedai Kpaklarm giritikleri bu hareket sonunda Trk ordusunda byk bir panik bagsterdi. Ayn zamanda kral D av i d , bun larn arkasndan saldrmaya balaynca 1 1g a z i nin kuvvetleri tam bir bozgun halinde oraya buraya dalmaya ve kamaya baladlar. I l g a z i v e D b e y s , on fersah mesafeye kadar kendilerini takibetmi olan Grc kuvvetlerinden can la ran glkle kurtarabilmilerdi. Btn arlklar Grc askerleri tarafndan yama edildi. Grcler, bu savata 4.000 kadar Trk tutsak aldlar. Bir yl sonra Tiflis, kral D a v i d tarafndan igal edilerek gn yamaya tbi tutulmutur (Austos 1121). Bylece Tiflisteki Mslman Cferoullar emirlii egemenliini yitirmi oldu. Bu arada Grcler, Derbende dek ilerleyerek Mslman irvanahlar emirliini de bask altna almlardr. Ote yandan Tiflisli Mslmanlar, Grclere kar yardm salamak zere Badata geldiler (1122/1123), fakat sul tan M a h m u t un bu srada Hemedanda olduunu renince bu kez oraya gide rek ondan yardm istediler. Ayn ekilde Derbend halk ilerigelenlerinden bir gurup da Hemedana gidip sultann huzuruna karak Grclerden ikayeti oldular. Sul tan, bu ika}'et]er zerine Grclere kar harekete geerek irvan blgesine gel di. O, bu blgeye ulatnda i r v a n a h (muhtemelen I I . M e n u i h r b i n Fe r i d u n ) tarafndan karland. Fakat sultann onu tutuklatmas, ehirde kar gaa kmasna sebep oldu. Olaylarn bu ekilde gelimesi zerine snr blgesin de bulunan Grcler, 30 bin kiilik bir kuvvetle harekete getiler. Kalabalk Grc ordusu karsnda sultan M a h m u t , bir sava gze alamayarak Hemedana dn d (Temmuz/Austos 1123).
Vezir S um eyrem ve avu B ey i ld r lm eleri
Sultan M a h m u t , Mays 1122de Badattan ayrld zaman vezir de ertesi gn Hemedan a gitmek zere Badattan hareket etti. Vezir S u m e y r e m , H u m a r t e k i n T u t u tarafndan yaptrlan Medrese arsndan geerek BatrefZerin saldrsna urayarak ldrld (9 Mays 1122). Yerine e m s l m l k O s m a n b i n N i z a m l m l k vezir atand. Ancak e m s l m l k O s m a n n da vezirlii uzun srmemi, muhtemelen S e n c e r in de etkisiyle ld rlmt (Bk. Sencer Devri). Bu yl iinde ldrlenlerden biri de a v u B e y idi. Sultan M a h m u t , Azerbaycan ona kta ve askerlerinin bana kumandan atamt. Bunun zerine baz emirlerle a v u B e y arasnda ekime ve mca dele balad. Sonunda sultan, emirlerin etkisiyle a v u B e y i, Tebriz kap snda ldrtt (Kasm 1122).
237
A ksu n gu r P orsu k 'n in h nelikle uzaklatrlm as
Halife M s t e r i d , A k s u n g u r P o r s u k den nefret ettii iin sultan M a h m u t a haber gndererek onu Irak hneliinden azletmesini ve Musula gnderm esini' istemesi zerine sultan, A k s u n g u r a Musula dnp Hal larla savamasn emretti ve onun yerine Irak hneliine B a r a n k u Z e k e v getirildi. Sultan M a h m u t , kk olu A l p A r s l a n annesiyle beraber A k s u n g u r un yanna gnderdi. A l p A r s l a n , Iraka geldii zaman devlet ilerigelenleri ve askerler onu karladlar; bu arada ehzadeye hediyeler verildi. te yandan A k s u n g u r tarafndan Basra ya atanan I m a d e d d n Z e n g i , bu radaki ynetiminde ok baarl oldu. A k s u n g u r , Musula gidince Z e n g i ye haber gndererek kendisine katlmasn istedi. Ancak Z e n g i , bu kez ona katlmayp, sultann huzuruna kmay yeledi. M a h m u t , onu iyi karlad ve kendisine Basra y kta ederek yeniden oraya gnderdi (1124). Bu arada halife M s t e r i d le aras bir trl dzelmeyen D b e y s , melik T u r u 1 ile birleerek Iraka geldi; fakat onlar, burada baarl otamayarak sultan S e n c e r e snmak zorunda kaldlar.
Sullan M ahm ut-hahfe M sterid anlam azl
Badata hne atanan B a r a n k u Z e k e v ile halifenin nibleri arasnda anlamazlk kmas zerine halife, B a r a n k u u tehdit etti; o da halifenin Sel uklu hnesini tehdit edecek kadar glenmesi ve kendisine zarar dokunmas ihtimaliyle Badattan ayrld (11 Austos 1125) ve sultan M a h m u t un yanna Hemedana gitti. B a r a n k u , M s t e r i d den ikayet ile sultana halifeye kar dikkatli ve uyank olmasn syledi; ayrca halifenin askerlere kuman danlk yaptm, savalara katldn, bu nedenle cesaretinin arttn bildir dikten baka Eer sultan Iraka gidip, Badata girmekte acele etmezse halifenin daha da gleneceini, askerlerinin oalacan ve hatt Badata girmesine en gel olacan, u anda elinde olan imkan ve frsat o zaman kullanamayacan anlatt. B a r a n k u un bu uyarlar, halifenin artk eski siyas kuvvetine ka vumak zere olduunu gstermekteydi, ancak M a h m u t , imdilik bu durumun farkna varamam, hatt halife ile sultan S e n c e r e kar bir ittifak da olutur mutu. Fakat S e n c e r in duruma mdahale ederek bir mektup gndermesi ze rine sultan M a h m u t , Ocak 1127 balarnda Badat'a geldi (Bk. Sultan S e n c e r e kar Halife M s t e r i d - M a h m u t ittifak). Seluklu askerlerin den bir ksm, Badata girip halkn evlerinde konaklamaya balad, bunun ze rine halk, sultana ikayette bulundu; sultansa onlarn derhal girdikleri evlerden karlmasn emretti. Sultan M a h m u t , ehrin bat kesiminde bulunan halife ye haber gnderip sarayna geri dnm esini bildirdi ve onunla bar yapmak istedi, fakat halife, bunu kabul etmedi, iki tarafn askerleri uzaktan birbirlerine ok atyorlard; bu arada Badatn bat yakasnda bulunan halk da sultana ve as kerlerine kfrediyorlard. Daha sonra Seluklu askerlerinden bir gurup, halife lik sarayna girerek yamalad. Ancak bu olay halkn halifenin etrafnda daha
238
A L SEVM-ERDOAN MERL
fazla kenetlenmesine sebep oldu. Bunun zerine halife, etri, bann zerinde ve veziri de nnde olduu halde yryordu; bu arada o, davul ve boru alnma sn , daha sonra da gemilerden kpr kurularak halkn karya geirilmesini emretti. te yandan 1000 silahl asker de halifelik saraynn bodrum unda gizlen miti. ok gemeden bu askerler dar karak yamayla megul bulunan Seluklu askerlerine saldrdlar ve baz Seluklu emirlerini tutsak aldlar; halk da sulta nn, vezirinin birok emr ile mstevf A z i z e d d i n in evlerini yamaladlar. Bu atma srasnda pek ok kimse ldrld. Daha sonra halife, Badatn do u tarafna geti. Yannda Badat ve Sevd halkndan oluan 30 bin asker vard. Halife, onlara hendek kazmalarn emretti, bu askerler, hendek kazarak Badat sultann askerlerine kar korudular. Ancak Badat taki askerlerin yannda yiye cek kalmad, sonunda halifenin askerleri, Seluklu askerlerine bir baskn dzen lemee karar verdiler. Fakat kumandanlardan Erbil hkimi E b u l - H e y c , savamak istiyormu gibi yaparak ehirden kt ve askerleriyle beraber sultana katld. Sultan M a h m u t ise Vstda bulunan m a d e d d i n Z e n g i ye haber gnderip askerleriyle nehirden vp karadan gelmesini emretti; o da Basradaki btn gemilerini askerleriyle doldurdu, ok miktarda da silah ykleyerek hareket etti; Badata yaklanca gemilerde ve karadaki askerlerine btn kahramanlk ve cesaretlerini ortaya koymalarn bildirdi. Halife M s t e r i d , bu durumu ve E b u l - H e y c nin gittiini grnce bar kabul etmek zorunda kald, ik i ta raf arasnda eliler gidip geldikten sonra bir anlamaya varld. Sultan M a h m u t , yumuak huyluydu. Yzne kar kfrettikleri, hatt btm diye hitap ettikleri ve bunu da halifenin izniyle yaptklar halde onlar cezalandrmad, btn Ba dat halkn da affetti. Bu anlamadan sonra sultann adamlar, yama edilen mal larn geri verilmesini istediler. Halifenin emriyle imkn nisbetinde bu mallar sahiplerine iade edildi. Bu arada halifenin dmanlar, sultan M a h m u t a Ba dat yakmasn neriyorlard, fakat sultan bunu kabul etmedi ve Dnya byle bir eyi yapmaa dem ez dedi. Sultan, Nisan 1127 balarna kadar Badatta kald. Halife, anlama gereince para, silah ve at gibi hediyeler gnderdi. Sultan bu srada hastaland; doktorlar sultana Badattan ayrlmasn tavsiye ettiler. M a h m u t da Hemedana dnerek orada iyileti.
Zengi*nin M usul'a atanmas
Sultan M a h m u t , daha Badat nlerine gelmeden nce Musul hkimi K a s i m d d e v l e A k s u n g u r P o r s u k , Badatta halkla beraber Cuma na mazn klarken Batnler tarafndan oldrld(25 Kasm 1126). O, gece ryasnda birka kpein kendisine saldrdn ve bunlarn birini ldrdn, fakat geri kalan kpeklerin de kendisinden intikam aldn grmt. Ryasn adamlar na anlatnca onlar kendisine birka gn evinde kalp dar kmamasn nerdi ler. Fakat A k s u n g u r , Ben hibir ey iin Cumay terk edemem demiti. A k s u n g u r , Trk asll bir memlk olup, hayr-sever bir emirdi. Bilim adamla rn ve sufileri severdi. O, adaletle hkmeder ve uygulard. Onun ldrlmesinde
239
sultan M a h m u t un veziri D e r g z i n rol oynam ve Batmlerle anlamt. A k s u n g u r ldrldnde olu I z z e d d i n |Pes u t , Halebde idi ve bura y Hallara kar savunuyordu. Babasnn adamlar durumu bildirdiklerinde o, derhal Musula gitti ve 18 Arahkda ehre girdi. Babasnn oradaki adamlar, emrler ve askerler de kendisini itaat ettiler. M e s u t , daha sonra sultan M a h m u t un yanna giderek itaatini bildirdi, sultan da ona iyi davranarak Musul ynetimini kendisine verdi. Sultan M a h m u t Badattan ayrldktan sonra veziri D e r g z i n yi tutuklatt(Temmuz/Austos 1127), onu halife M s t e r i d e yardm etmekle su lamt. M a h m u t , onu tutuklattktan sonra Badata haber gndererek orada yaayan E n u i r v a n b i n H a l i d i huzuruna ard. E n u i r v a n , 1 6 Austosda Badattan ayrlarak sfahanda bulunan sultann yanma gitti. Sultan, ona hilat vererek vezir atad. Ancak iyi niyetli bir ahs olan E n u i r v a n n vezir lii bir yl kadar srm ve sonra istifa etmitir. Ote yandan A k s u n g u r un olu M e s u t da ok yaamad. O, Musulda ileri dzene koyduktan sonra Dmak elegeirmek amacyla nce Rahbeye yryp kaleyi kuatarak teslim aldktan bir saat sonra ld (1127). M e s u t dan sonra yerine kk kardei geti. Fakat bu srada lkeye, A k s u n g u r un memlk a v l hkim oldu ve bu ocuun ile rini ynetti. O, sultan M a h m u t a eli gnderip, lkenin ynetiminin A k s u n g u r un bu ocuuna verilmesini istedi, buna karlk da sultana pek ok para gndermeyi vaad etmiti. a v l nin bu amala sultann huzuruna giden elile ri, atabek Z e n g i nin Musuldaki nibi olan N a s r d d i n a k r n tavsi yesi zerine fikirlerini deitirdiler ve bu grevin m a d e d d i n Z e n g i ye verilmesini kabul ettiler. yleki: Onlar vezir E n u i r v a n b i n H a l i d in sa rayna giderek ona, Sen de, sultan da ok iyi bilirsiniz ki, Hallar Cezire ve Suriyede glendiler. A k s u n g u r P o r s u k ldrldkten sonra Hallarn slm ehirlerini elegeirme hrslar daha da artt. Onun olu ise henz kk yatadr. Kahraman, cesur ve yetenekli, ileri grl ve tecrbeli bir ahs, vali tayin edilmeli ki, lkeyi Hallara kar savunsun, snrlar ve evreyi himaye ede bilsin . Vezir, onlarn bu szlerini sultana arzetti. Sultan M a h m u t , onlarn g rn yerinde buldu ve devlet adamlaryla valilie kimin atanmas konusunda danmalarda bulundu. Onlar, aralarnda m a d e d d i n Z e n g i nin bulundu u birka kiiden sz ettiler. Ayrca onun adna sultann hzinesine pek ok para vermeyi vaad ettiler. Bunun zerine sultan, onun vali atanmasn kabul etti. n k sultan, onun yetenekli bir emr olduunu biliyordu, Z e n g i yi arp Musul ve evresine vali atad. Sultan M a h m u t ile halife arasndaki olaylar, sultan S e n c e r i batya bir sefer yapmak zorunda brakt. Sonunda S e n c e r ile M a h m u t arasnda Rey eh rindeki grmeler olumlu sonu verdi. S e n c e r , Horasana dnerken E b u 1k a s m D e r g z i n de tekrar M a h m u t un veziri olmutu(Bk. S e n c e r dev ri, Sultan S e n c e r e kar halife M s t e r i d - sultan M a h m u t ittifak).
240
Dbeyfi io faaliyetleri
M a h m u t , sultan S e n c e r ile R eyde yapt grmede alnan kararlar uy gulamak iin Badata geldi (12 Ocak 1129), yannda D b e y s b i n S a d a k a da vard. Sultan, halife ile onun arasn dzeltmek istiyordu. Ancak D b e y s , Ba datta alaca tepki nedeniyle hemen bu ehre getirilmemiti. Sultan M a h m u t , daha sonra D b e y s in affedilmesi ve Z e n g i nin yerine atanmas sorununu ortaya att. Ancak halife, D b e y s in affna ve Z e n g nin yerine atanmasna kar kt, hatt bu atamaya engel olmak iin 100 bin altn vermeyi nerdi. Ata bek Z e n g i de sultann, D b e y s i Musula atamak istediini renince o da 100 bin altn verdi. Bylece gerek halife ve gerek Z e n g i nin srarlar ve denen paralar karsnda sultan M a h m u t , D b e y s in atanmas fikrinden vazge ti. Bu olaylar srasnda sultann himayesindeki D b e y s , Badata geldi ise de halkn protestolar ile karlat. Bu arada Badata gelen Z e n g i , sultana de erli hediyeler takdim edip, bir sre onun yannda kald, M a h m u d da ona hilatler verip, tekrar Musula gnderdi. Sultan, B i h r u z u Badat hnesi atad, ayrca Hille ehrini de onun ynetimine verdi. Sultan, daha sonra beraberinde D b e y s olduu halde, Badattan ayrlarak Hemedana dnd (25 Mays 1129). Sultan M a h m u t , Hemedana gelince kars M e h m e l e k H a t u n ld. O, sultan S e n c e r in kz olup, D b e y s in durumuyla ilgilenerek onu savunu yordu. Onun lm zerine D b e y s in durumu sarsld; sultan M a h m u t un da ar bir ekilde hastalanmas, D ii b e y s in arad frsat bulmasna ve sultann kk olu F e r r u h a h yanna alarak Hilleye ynelmesine sebep oldu. Onun bu hareketi zerine halife M s t e r i d asker toplamaya balam, hne B i h r u z da Hilleden kamt; D b e y s ise hibir direnile karlama dan eski bakenti Hilleye girdi(Austos/Eyll 1129). Bu srada sultana basal dilemek iin Hemedanda bulunan halifenin temsilcisi N a z a r da M a h m u t un D b e y s konusundaki davrann eletirir ekilde konumutu. Sultan, bu haber aerine iki emri K z l v e A h m e d l i yi arp onlara, D b e y s e siz kefil olmutunuz, imdi ben onu sizden istiyorum dedi. Bunun zerine A h m e d l i , D b e y s in o blgede yapt zulm ve fenalklara engel olmak ve onu sultann yanma getirmek iin ona kar yrd. Bunun zerine D b e y s , halifeye eli gnderip ondan zr diledi ve Eer beni balarsan aldklarm kat kat geri vereceim, sizin itaatli bir kulunuz olacam dedi. Bu olay ile ilgili olarak eliler gidip gelirken D b e y s de para ve asker toplamaya balad. O, Hilleye 300 atl ile gelmiti, imdi emrinde 10 bin atl vard. A h m e d li de ok ge meden Badata geldi(Eyll/Ekim 1129) ve D b e y s e kar harekete geti. Bu sralarda sultan M a h m u t da Hemedandan Badata geldi (18 Ekim 1129) ve ve zir Z e y n e b ve teki devlet ilerigelenleri tarafndan parlak bir trenle kar land. D b e y s , bunu haber ald zaman halife ile bar salamas iin sultana hediyeler gnderdi. Bu hediyeler iinde altn naili 300 at ve 200 bin altn bulunu yordu; o, ayrca sultan ve halifeden yaptklar iin a f diledi. Fakat sultan bunu kabul etmedi. D b e y s , sultann kararn rendii zaman nce le ekildi, sonra Basraya girip buradan ok miktarda mal elegeirdi, halife ve sultann oradaki
241
gelirlerine elkoydu. Bunun zerine sultan, ona kar emr K z l kumandasnda 10 bin atl evketti. M a h m u t un bu kararl davran zerine D b e y s , nce llere, sonra da Suriyeye ekilmek zorunda kald. Ote yandan sultan M a h m u t , Badattan ayrlmadan nce olu D a v u t u veliaht atam, maiyyeti ile ku mandanlardan da kendinden sonra olunu sultan tanyacaklar hususunda ant almt. Bu olaydan sonra M a h m u t , halifeden olunun veliahtln tanmas n ve adna da hutbe okutmasn istedi. Onun halifeden baka bir istei de para olmutu; ancak halife, paras olmadn syleyerek bu istei reddetti, hutbe ko nusunda ise karar vermek yetkisinin sultan S e n c e r e ait olduunu bildirdi. Sultan M a h m u t , onun davranlarna kzm ve halifeyi deitirmek amacyla Hemedana gitmiti. Bu srada M a h m u t un huzurunu bozan baka bir olay ge liti. Melik M e s u t , Horasandan amcas S e n c e r in yanndan ayrlp Sdveye gitti, fakat sonunda iki karde anlatlar, Sultan, M e s u t a Gence ve evresini kta ederek oraya gnderdi (Fazla bilgi iin bk. M e l i k M e s u t un S e n c e r in yannda ayrlmas). Yine sultan S e n c e r le ilgili bir dedikodu, sultan M a h m u t ile evli kzlarnn lm nedeniyle km ve onun kzlarnn mirasn istedii ayias ortaya atlmt (Bk. Karahanllara kar sefer).
Sultan M ahm ut'un lm ve kiilii
Sultan M a h m u t , zaman zaman hastalanyordu. Nihayet tekrar ar bir e kilde hastaland. O, hastalanmadan nce veziri E b u l k a s m D e r g z i n , sul tan, bir gurup emr ve ilerigelenlerin olumsuz hareketleri nedeniyle uyarmt. Bunlar arasnda A z i z e d d i n M s t e v f , emr i r g r ve olu e r e f d d e v l e m e r vard. Bunlardan A z i z tutuklanarak Tekritte bulunan B i h r u z un yanma gnderildi. i r g r ve olu ise Mays 1131de ldrldler. Hastalktan kurtulmayan sultan M a h m u t ise 10 Eyll 1131de Hemedanda ld. M a h m u t , yumuak huylu, tatl szl, cm ert, iyi ahlakl, akll ve ho g rl bir sultand. Halkn malna gz dikmez, bu konuda adamlarna da engel olur du. Rivayete gre, Selukoullar iinde ondan daha anlayl bir kimse yoktu. lerin inceliini hibir hkmdar onun kadar bilemezdi. O, kulara merakl olup, bunlar iinde Zanos kuu, ahin ve gvercine, ayrca av kpeine de dknd. Hepsine altn tasmalar takard. Seluklu hkmdarlarndan hi kimse sultan M u h a m m e d T a p a r m hzinede brakt kadar altn, gm, mcevherat ve el bise brakmamt. Bunlardan baka M u h a m m e d in hzinesinde (Hazinei G y a s i y e i M u h a m m e d i y e ) 18 milyon nakit altn para bulunuyordu. Dev let adamlar, o ldkten sonra M a h m u t dneminde iki ay iinde bu hzineyi tamtakr yaptlar, hatt erbetinin ayln demek iin bile para bulamadlar. Tabii M a h m u t un bu duruma dmesinin sebeplerinden biri de sultan S e n c e r idi. Sultan S e n c e r , Sve savandan sonra bir ksm memleketleri kendi hkimiyetindeki topraklar iine katm, bir ksmn Seluklu ehzadelerine ver mi ve bir ksmn da bakalarna kta etmek suretiyle, sultan M a h m u t un his sesine den topraklar kltmt. Bylece has emlki, yani gelirleri dorudan devlet hzinesine girecek arazi kalmaynca Sultan M a h m u t fakirlemiti.
II. SULTAN DAVUT DEVR

Sultan M a h m u t ldkten sonra vezir E b u l k a s m D e r g z i n ve A k sungur Ahmedli birleerek olu D a v u t u Hanedanda tahta kardlar. Btn Cibal blgesinde ve Azerbaycanda D a v u t adna hutbe okundu. Ancak Hemedan ve Cibal blgesinin baz ehirlerinde, nce olaylar kt ise de sonra ortalk yatt. Bu arada vezir D e r g z i n hzinesiyle birlikte sultan S e n c e r in ha kimiyeti altndaki Rey ehrine giderek orada kendini gvence altna ald. Sultan D a v u t un bu srada btn Irak Seluklu Devleti ynetimindeki blgelere h kim olamad anlalyor. Irakta henz onun adna hutbe okunmam, Fars ve Huzistan ise S e 1 u k a h n ynetiminde kalmt. Sultan D a v u t , Ekim 1131de Hemedandan Azerbaycana gitti. Bu srada am cas melik M e s u t , Grcandan hareketle Tebrize yryp ehre hkim olmu tu. Bunun zerine D a v u t , derhal amcasnn zerine yryerek onu Tebrizde kuatt. ki taraf arasndaki mcadele, 22 Aralk 1131e kadar srm ve sonunda bir anlamayla sonulanmt. Bu anlamayla D a v u t , kuatmay kaldrarak bir fersah (6 km.) kadar geri ekildi. Melik M e s u t da Tebrizi boaltarak Hemedana gitti ve burada asker toplamaya balad. Belki de burada D a v u t , M e s u t lehi ne tahttan ekilerek Azerbaycan blgesi ile yetindi. Bakent Hemedann M e s u t a braklmas, ona saltanat hususunda bir stnlk salam olmaldr. Nitekim bun dan sonraki taht ve halife tarafndan tannma mcadelesinde n plana kmas, muhtemelen bu sebeptendir. Melik M e s u t , Badata haber gnderip sultan ola rak adna hutbe okunmasn istedi. D a v u t un elileri de daha nce ayn ko nuda istekte bulunmulard. Fakat bu istekler, halife tarafndan reddedilmiti. Bundan sonra S e l u k a h d a b u taht mcadelesine kart (Bk. Sultan S e n c e r in ikinci bat seferi). Ote yandan M e s u t , Musul hkimi m a d e d d i n Z e n g i ve teki emrlere mektup yazp yardm ve asker gnderm elerini istedi, Z e n g de ona yardm vaad etti. M e s u t bu durumda saltanat iddiasnda bulun mak iin kendini daha gl hissetti ve cesareti artt. Nitekim o, yannda 10 bin asker olduu halde, Badata yrd. Bu srada S e l u k a h d a atabek K a r a c a S a k ile Badata girmiti. S e l u k a h v e K a r a c a nin komutasnda da ok sayda asker vard. Halife M s t e r i d d e S e l u k a h i yi karlayarak
243
ona sayg gsterdi. Z e n g i de M e s u t la birlemek iin Tekrite gelmiti. Atabek K a r a c a S a k , onun Tekrite geldiini renince S e l u k a h a z bir kuv vetle Badat savunmak iin ehirde brakt, kendisi de ordusunun byk ks myla harekete geti, gece-gndz zorunlu yry sonunda Mauk yrelerinde Z e n g i ye bir baskn yaparak onu malup etti ve onun adamlarndan bir guru bu tutsak alarak Badata dnd(1132). Atabek K a r a c a nin bulunmad srada melik M e s u t ile S e l u k a h ara snda iki gn ufak apta nc savalar olmu ve zor durumda kalan S e l u k a h , sratle geri dnmesi iin K a r a c a ya haber gndermiti. Irak Seluklu Devletindeki karkla son vermek iin sultan S e n c e r in batya doru hare ketinin Badatta duyulmas, melik M e s u t , halife M s t e r i d , S e l u k a h ve atabek K a r a c a arasnda bir ittifak meydana getirilmesine neden oldu. Sonunda Dinever yaknlarnda yaplan sava sultan S e n c e r kazand (25 Mays 1132). S e n c e r , ok gemeden rak Seluklu Devletinin ilerini dzenleyip, ye eni T u r u l u tahta kardktan sonra Horasana dnd (fazla bilgi iin bk. Sultan S e n c e r in ikinci bat seferi). Bylece Irak Seluklu Devletinin bir ks mnda, adna hutbe okunan ve sultan tannan D a v u t da hkmdarl, cereyan eden bu olaylar sonucunda kaybetmi oldu.
III. SULTAN TURUL B. MUHAMMED TAPAR DEVR

Sultan S e n c e r , T u r u l b i n M u h a m m e d i tahta kartp, btn l kede onun adna hutbe okuttuktan sonra E b u l k a s m D e r g z i n yi de ona vezir atamt. Ancak sultan T u r u l , E b u l k a s m , atabeyi i r g r ve olu nu ldrtt iin (Bk. Sultan M a h m u t un lm ve kiilii) onun vezir atan masndan holanmamt. Sultan Sencer Horasana dnerken Grenbede T u r u l a hilat verdi ve ona devlet ynetimi hakknda nasihatlarda bulundu. Bunun zerine T u r u l , amcasnn konumasndan sonra istemeyerek de olsa veziri gzlerinden pt. Ote yandan K a r a c a S a k den sonra Fars blgesine M e n g b a r s hkim oldu. O, sultan T u r u l a bir mektup yazp olu ehza de A 1p A r s l a n kendisine gndermesini istedi ve bu isteinin yerine geti rildii takdirde itaata hazr olduunu bildirdi. Sultan T u r u l , ocuk yataki olu A l p A r s l a n Fars a gnderdi ve emr M e n g b a r s a d a atabek nvan verdi. Bylece o, muhtemel bir isyan belasndan kurtulmu oldu. Fakat bunun la birlikte bir sre sonra sultan T u r u l a kar teki Seluklu melikleri, isyana baladlar. lk isyan melik D a v u t balatt. O Azerbaycan ve Gence yresinden asker toplayarak harekete geti. D a v u t un yannda atabeki A k s u n g u r A h m e d l i , B a r a n k u Z e k e v ve K a r a c a S a k nin iki olu ile birok emrler vard. Sivil devlet erknnda Mstevf S a f i y y l - E v h a d E b u l k a s m gibi ahslar da D a v u t u savaa tevik edenler arasnda idi. D a v u t ve be raberindeki ordu, Hemedan civarnda Vahan ky yaknlarnda konakladlar. Sultan T u r u l da D a v u t un zerine yrd. Bu srada aralarnda H a s b e y B e l e n g e r v e kardeinin de bulunduu birka Trk emri, T u r u l ta rafna getiler, iki taraf savamak zere karlatklarnda, sultann sanda I b n P o r s u k , solunda K z 1 1ve n tarafta ise emr K a r a s u n g u r yer almt. Muhtemelen denk kuvvetlerin karlat bu savata, nceleri galibiyet ibresi or tada idi, fakat sonunda bu mcadeleden stn kan sultan T u r u l oldu (Tem muz/Austos 1132). A k s u n g u r A h m e d l i , D a v u t u yanma alarak sava alann terk etti. K a r a c a nin oullarndan biri ise lmt. D a v u t un ordu sunda bulunanlardan B a r a n k u Z e k e v ve bir gurup emr tutsak alnmt. Tutsaklar arasnda S a f i y y d d i n M s t e v f de vard. B a r a n k u yetmi
245
bin altn ile Kazvin kalesini vermek suretiyle kurtuldu. S a f i y y d d i n M s t e v f nin dedii kurtulu akas ise ikiyzbin altn idi.
S ultan T u r u l a ka r b i r ittifa k o lu L u ru lm a s
Melik D a v u t , bu yenilgi zerine beraberinde A k s u n g u r A h m e d l i ol duu halde Badat a geldi (Eyll 1132). Halife ona ikramda bulunarak saltanat saraynda konuk etti. Bu srada melik M e s u t , Gencede idi, D a v u t un yenil diini duyunca Badata yneldi; ehir yaknlarnda D a v u t , kendisini karla d ve atndan inerek onu ululad. Bylece onun M e s u t lehine sultanlktan vazgetii anlalyor. Sonra iki melik birlikte Badata girdiler. M e s u t , bu e hirde saltanat sarayna indi ve halifeden hutbenin kendi adna okunmasn istedi; bu istei kabul edildi. Nitekim nce M e s u t , sonra da D a v u t adna hutbe okundu (Aralk 1132) ve her ikisine de hilatier verildi. Onlar halifenin huzuruna ktlar. Halife, her ikisine de ikramda bulundu. zellikle M e s u t u foiZadedikten sonra boynuna ve koluna iki bilezik takt. M e s u t , kendisi iin getirilen tahta oturdu (14 Ocak 1133). Ayrca M e s u t a verilen hediyeler arasnda biri siyah olan yedi hilat, mcevher ve yakutla ssl bir ta ve bir gerdanlk vard. Halife ona iki kl kuatt ve kendi eliyle iki sancak verdi. Melik D a v u t u da kendisine tes lim etti. Bylece M e s u t , hkmdarlk almetlerine sahip olarak, artk sultan ilan edildi. M e su t un da ismen sultan ilan edilmesi sonucunda, Irak Seluklu Devleti Vde iki sultan bulunmu oluyordu. Daha sonra halife, M e s u t ve D a v u t arasndaki grmelerden sonra bir ittifak olutu ve M e s u t ile D a v u t un Azer baycana yrmelerine karar verildi, halife de onlarla birlikte asker gnderecek ti; nitekim o, N a z a r adl bir kumandann ynetiminde bu ittifaka asker vermiti . Mttefik kuvvetler, harekete geip (15 Ocak 1133) Meragaya ulatklarnda, A k s u n g u r A h m e d l i de onlara pek ok mal ve yiyecek gnderdi. M e s u t , Azer baycann teki ehirlerini elegeirdi. Bu blgede bulunan K a r a s u n g u r v e baz emirler, Azerbaycandan kap Erdebil ehrine kapandlar. M e s u t , ok geme den onlar Erdebilde kuatt. Burada yaplan savata K a r a s u n g u r malup ol du, pek ok kii ldrld, geri kalanlar da Hemedana katlar. M e s u t , daha sonra kardei sultan T u r u l ile savamak zere Hemedana yrd. Bunun ze rine T u r u l da M e s u t a kar harekete geti, iki taraf arasndaki sava leye kadar devam etti (25 Mays 1133), sonunda yenilgiye urayan T u r u l , sultan S e n c e r in hkimiyet sahas iindeki R eye gitmek zorunda kald. M e s u t , bu baardan sonra Hemedan elegeirdi (Haziran 1133). Bu sralarda Hemedana yaklak 6 km. uzaklktaki Karatekin ayrnda A k s u n g u r A h m e d l i Batmler tarafndan ldrld. Bir rivayete gre o, M e s u t un grevlendirdii kim seler tarafndan ldrlmtr. Sultan T u r u l ise sfahana gitti. Kardei M e s u t , onu kuatmak iin bu ehre yrd. T u r u l , Isfahan halknn ku atma srasnda kendisini desteklemeyeceklerini grnce oradan Fars blgesine gitti, Beyza yaknlarna geldii zaman kendi emirlerinden biri, yanndaki 400 atl ile ondan aman diledi. T u r u l , askerlerinin kardei M e s u t un tarafna ge-
246
meinden korkuyordu, bu sebeple tekrar Rey ehrine yneldi. Sultan T u r u l , R eye giderken urad btn baarszlklara vezirin kusurlu davranlar ile al d kt tedbirlerin sebep olduunu anlamt. Bu bakmdan vezirin aslmasn emretti v e D e r g z i n asld, ancak boazdan geirilen ipin vcudunun arl nedeniyle kopmasyla yere dt. Onun aslmasn seyredenler arasnda ata bek i r g r in klelerinden biri de vard. Bu kle, efendisi i r g r in vezirin bask ve zulmne uradn biliyordu, kln ekerek D e r g z i n nin boy nunu vurdu; bu arada vezirden ktlk grenler cesedini paraladlar. Daha son ra kafatasn i r g r in oluna gtrdler. i r g r in olu babasnn intikamn alabilmek iin kafatasn kpeklere su vermek iin yalak yapt.
Sultan T urul - M elik M esul m cad elesi
M e s u t un danman emri atabek A k s u n g u r A h m e d l i nin lm, onun ilerinin aksamasna neden oldu. nk A k s u n g u r tedbirli bir emrdi. M e s u t , kardei T u r u l un kuvvetlenmesine meydan vermeden onunla sava mak iin Rey zerine yrd, emrinde 6000den fazla bir atl kuvveti vard. Sul tan T u r u l un askerleri ise 3000 kii idi. ki taraf birka kez savatlar, nihayet T u r u 1, bozguna urad. Ancak Zikrverde yaplan bu savan ilgi ekici bir yn ok az kiinin lmesi idi. Sultan T u r u l , bu yenilgiden sonra Taberistana gitti. Burann hkimi Bvendlerden A l d d e v l e A l i , ona ve beraberinde ki askerlere ok ikramlarda bulundu. Sultan T u r u l , k (1133/34) orada ge irdi; daha sonra Taberistandan ayrlarak Hemedana dnd. Bu srada M e s u t un kendilerine halkn itaati olan byk emirlerinden bir gurup ( A y n d d evle H rezm ah , M uham m ed bin ahm elik, H a y d a r b i n i r g r ve S a d d d e v l e B a r a n k u ) sultan T u r u l a katldlar; ayrca atabek M e n g b a r s d a B o z a b a kumandasnda 2000 atly T u r u l un yanna gnderdi. Bu suretle sultan T u r u l , kuvvetli bir duruma gelmi oldu. Melik M e s u t ise yeeni D a v u t un isyan ettiini haber alm ve hemen ona kar harekete geerek onu Ruyundiz kalesinde kuatmt. M e s u t un kuatma ile megul olmas, sultan T u r u l a harekete gemek iin bir frsat yaratmt; bu nedenle M e s u t a doru ilerledi, iki ordu Kazvin yrelerinde bir birlerine yaklanca T u r u l un kendi tarafna ektii baz emrler, M e s u t un yanndan ayrldlar. Bylece yannda az sayda asker kalan M e s u t , bu savata yenilgiye urayp Badata doru ekildi (15-24 Temmuz 1134). M e s u t , daha sonra halife M s t e r i d e haber gndererek Badata girmek istediini bildirdi, halife de ona izin verdi. Melik M e s u t un sfahandaki naibi A l p k u S i 1 a h idi ve melik S e l u k a h d a onun yannda bulunuyordu. A l p k u , M e s u t un malup olduunu duyunca S e l u k a h i l e beraber Badata geldi. Daha sonra M e s u t da Badata ulat. Ka srasnda adamlarnn ou at bulamaynca de velere binmi ve yolda pek ok sknt ekmilerdi. Halife, atlar, adrlar, kendi lerine de elbiseler ve eitli malzemeler gndermek suretiyle onlarn ihtiyalarn karlad. M e s u t , 8 Austos 1134 tarihinde Badattaki saltanat saraynda ko naklad.
247
Sultan T u ru l un l m ve kiilii
Sultan T u r u l ise, bu srada devletinin bakenti Hemedan da bulunuyor du. Halife, melik M e s u t u asker toplayp Hemedana yrmesi ve T u r u 1 ile saltanat mcadelesine girmesi iin zorluyordu, hatt ona kendisiyle birlikte biz zat sefere kmay vaad ediyordu. Bu olaylar srasnda A l p k u S i l a h ve ba z emrler, halifeye katlp hizmetine girmek suretiyle bir ittifak oluturdular. Tam bu srada, zerinde T u r u 1 un bu emirlere hitaben yazd bir mektup ve mhr bulunan bir adam ele geirildi. Bu olaydan anlalaca zere, sultan T u r u l , ha lifenin emrine girmi olan Trk em irlerini kendi tarafna ekmee alyordu. Halife, bu mektubu grnce emirlerden O u l B e y i tutuklatarak mallarn ya malatt. Bunun zerine teki emrler, endieye kaplarak derhal M e s u t un ka rarghna katlar. Halife, M e s u t a haber gndererek kaan emirlerin iadesini istedi; ancak M e s u t , bu istei kabul etmeyerek baz mazeretler ileri srd. Ha life, bu durumdan holanmam ve ikisi arasnda souk bir hava esmiti; bu ne denle M e s u t ile birlikte hareket etmekten vazgeti. Her ikisinin aralarnn ald bu srada, Badata sultan T u r u l un lm haberi geldi. te yandan T u r u l da M e s u t un zerine yrmek iin sarayndan kmt. Halk kendisine hayr duada bulununca, Mslmanlara hayrl olmamz iin dua ediniz dedi; ancak T u r u l a bu seferi gerekletirmek ksmet olmam, 24 Ekim 1134de Heme dan da hastalanarak lmt. Sultan T u r u l , ayn ehirde hadimlerinden ba zlar iin in ettirmi olduu medresede gmld. Sultan T u r u l , kaynaktaki tasvire gre, krmz yzl, sakall, ince kakll, uzunca boylu, geni gsl ve salam yapl idi. Karakter asndan adalet, utanma, hamiyet, cm ertlik, cesaret onun ahlknn en belirgin zelliklerindendi. Sama ve kt ilerden uzakt. Ancak kendi fikirlerinde srarl olup, ilerinde kimseye danmaz ve fikir sormazd. Onun devri, teki Seluklu meliklerine, kendi hkimiyetini kabul ettirme abalar iinde gemi, bir lde halife-sultanlar m cadelesinin balangc olmutur.
IV. SULTAN MESUT DEVR

Sultan T u r u l ld srada melik M e s u t Badatta idi. Irak emirleri, acele bir haberci gnderip, Ne yapyorsun? Kardein T u r u l dnyadan gmtr, biz kullarnz mbarek zatnla uurlu bayrann gelmesini bekliyoruz ierikli bir haber yolladlar. te yandan melik D a v u t Tebrizde idi; baz emrler de ona bir haberci gnderdiler. Ancak M e s u t , daha nce davranarak harekete gemi, D a v u t bu frsat karmt. M e s u t , Hulvandan getii srada yollar karla r tlm olup, tipi ve frtna sonderecede iddetli idi. Onun beraberinde bulunan lar, yollar aabilmek iin develeri ne srdler, atllar bunlar takip ederek ilerlediler. M e s u t , bu g artlar altnda Hemedana ulat, emrler ellerini pe rek ona itaat ettiler. Bylece babasnn lmnden beri tahta gemek iin frsat kollayan ve mcadele veren M e s u t , arzusuna kavuarak Irak Seluklu Devleti tahtna oturdu; E n u i r v a n b i n H a l i d i vezir atad. Ayrca yeeni D a v u t u veliaht yapp, kz G e v h e r H a t u n ile evlendirdi ve ona, Azerbaycan, Erran ve Ermeniyye blgelerini kta etti. Sultan S e n c e r ise bu durumda batya yeni bir sefere gerek duymam ve M e s u t a mektup yollamt (Bk. S e n c e r Devri, Irak Seluklu Devletinde Yeni Olaylar).
Sultan M esut-H alife M sterid m cadelesi
M e s u t , sultan olmasna ramen eskidenberi ona bask yapan emr B a r a n k u (veya Y a r n k u ) B z d r , ne M e s u t a, ne de vezire iltifat etmiyor du. Ayrca T u r u 1 un atabeyi K a r a s u n g u r d a b u srada askerleriyle sultann huzuruna geldi. Atabek K a r a s u n g u r , M e s u t un ei ve B e r k y a r u k un kz olan Z b e y d e H a t u n dan ekiyordu. Bu bakmdan onunla iyi geinme yi ve kalbini kazanmay gerekli grerek H a t u n a hediyeler veriyordu. K a r a s u n g u r unb u ekilde sultann eine ve dolaysyla M e s u t a yanamas B a r a n k u un houna gitmedi. K z l , S u n g u r b i n H u m a r t e k i n , A b d u r r a h m a n b i n T o a n y r e k , a v l ve H a y d a r b i n r g r gibi emrler de ona uyarak sultana itaatten vazgetiler ve askerleriyle M e s u t un hiz metinden ayrldlar. Daha sonra D b e y s b i n S a d a k a da onlarla birleti. Bun lar, nce halife M s t e r i d e haber gndererek hizmetine girmek istediklerini
249
bildirip, aman dilediler. Ancak halifeye D b e y s in onlarla beraber olmas nedeniyle bu birlemenin bir hile olabilecei sylendi. Bunun zerine adgeen emrler, Huzistana giderek orann hkimi P o r s u k o l u P o r s u k ile de bir ittifak yaptlar, ittifakn bu ekilde genilemesi zerine halife, Seluklulara kar olan bu emirlerden yararlanmak iin bir eli gndererek onlar yanna ard. Bu emrler, D b e y s i yakalayp halifeye gtrerek ona daha ok yaklamaya karar verdiler, D b e y s ise bu karar duyar duymaz sultan M e s u t un yanna kat. M e s u t a kar olan emrler de daha sonra Badata gittiler (Nisan/Ma ys 1135). Halife M s t e r i d onlar ok iyi karlad, hiltler ve armaanlar gn derdi. Ayrca Badatta sultan M e s u t adna okunmakta olan hutbeye de son verildi. Bu gelimelerden sonra halife, sonunda M e s u t ile savamaya karar ver di. zellikle emrler, onu harekete gemeye tevik ediyor, bunun basit bir i ol duunu ve sultan M e s u t un hakkndan gelebileceklerini sylyorlard. Bunun zerine halifenin Hulvana gnderdii nc birlikleri, blgeyi yamaladlar, fa kat halifeden bu olaylar engelleyecek bir davran grlmedi. Daha sonra halife de bizzat harekete geti, emr P o r s u k o l u P o r s u k da yolda ona katld (24 Mays 1135). te yandan Hemedanda bulunan M e s u t un yannda ok az asker, yaklak 1500 atl vard. evredeki ehirlerin hkimleri de halifeye mektup gn dererek ona itaat arzettiler. Halifenin yolda bekleyerek vakit kaybetmesi, sultan M e s u t un iine yaram ve ehir hkimlerinin biroklaryla barmt. Sonun da iki taraf kuvvetleri, Day M ergde karlatlar (24 Haziran 1135). Sava sra snda halife M s t e r i d , tutsak alnd (Bk. S e n c e r Devri, Irak Seluklular Devletinde Yeni Olaylar). Sultan M e s u t , savatan sonra Hemedana dnd ve mnadiler vastasyla, Badatllardan kim bizi takip ederse onu ldrnz diye ilanda bulundu. Halifenin sava kaybeden askerleri perian bir halde geri dn dler. Sultan M e s u t , emirlerinden B e y a b a y Badata hne olarak atayp gnderdi. B e y a b a beraberindeki askerlerle Badata ulat (14 Temmuz 1135) ve halifenin btn mal varlna el koydu. Bu olay Badatta bir ayaklanmaya se bep oldu. hnenin adamlaryla Badat halk arasnda kan atmalarda 150 den fazla Badatl ldrld. Sultan M e s u t , daha sonra yeeni D a v u t ile sava mak zere Hemedandan Meragaya yneldi; halife M s t e r i d de onunla be raberdi. M s t e r i d , Meraa kaps nnde Batmler tarafndan ldrld (Bk. S e n c e r Devri, Irak Seluklu Devletinde Yeni Olaylar). Halifenin lmnden bir sre sonra sultan M e s u t , Huvenc ehri dnda otann kaps nnde hu zura kabul edilmek iin bekleyen D b e y s b i n S a d a k a y ldrtt. Bir ri vayete gre sultan, halifenin lm nedeniyle kendi zerindeki pheleri atmak amacyla D b e y s i ldrtmt. Bylece birbirlerine dman olan halife ve D b e y s , yakn aralklarla lm oldu. D b e y s , M s t e r i d B i l l a h a daima kar kar ve ondan holanmazd; fakat Seluklu sultanlarnn kendisini halifeye kar bir silah olarak kullanmak amacyla yaattklarndan haberi yoktu. D b e y s in olu S a d a k a , bu srada Hillede bulunuyordu. Babasnn asker leri onun evresinde toplandlar. Sultan M e s u t , B e y a b a ya Hilleyi zaptet mesi iin emr verdi. Fakat B e y a b a , S a d a k a mn yannda ok sayda asker
250
olduu iin Hilleye yrmekten ekindi. S a d a k a , daha sonra sultann Badata geliine (1136/37) kadar Hillede kald. Sultan M e s u t , Badata gelince, S a d a k a da yanna gidip hizmetine girdi.
Sultan M eeut-Raid Billah m cad elesi
Halife M s t e r i d in ldrlmesinden sonra yerine, olu E b C a f e r M a n s u r halife oldu ve kendisine e r - R a i d B i l l a h lakab verildi (8 Eyll 1135). Sultan M e s u t da Badat hnesi B e y a b a ya mektup vazarak kendi adna yeni halifeye biat etmesini emretti. ok gemeden sultan M e s u t , B a r a n k u Z e k e v y i Badata gnderdi ve R a i t den babas M s t e r i d tarafndan tutsaklktan kurtulmak iin demesi kararlatrlan 400 bin altn dem esini istedi. R a i t B i l l a h , hzinede hi para olmadn, b tn parann M s t e r i d in yannda bulunduunu ve sava srasnda yamalandn syledi. O, daha sonra Seluklu askerlerinin saraya hcum ede bileceklerini dnerek asker toplad. Bunun zerine B a r a n k u , Badat hnesiyle ittifak yapt. Her ikisi Cuma gn halifelik sarayna saldrya getiler; iki taraf arasnda iddetli bir sava oldu. Halk da halifenin askerlerine yardm etti. Bunun zerine Seluklu kuvvetleri, Badattan ekilmek zorunda kald. Halk da ehirdeki otorite boluundan yararlanarak sultann sarayn yama etti. Halife, bu olaydan sonra sultan M e s u t a kar bir ittifak oluturmaya alt ve bu amala baz Seluklu ehzade ve kumandanlarna arda bulundu. Badata ilk gelen melik D a v u t oldu ve sultann saraynda konaklad (13 Kasm 1135). Daha sonra da atabek I m a d e d d i n Z e n g , K a z v i n hkimi B a r a n k u B z d r , s fahan hkim i A l p k u e l - K e b r , Hille hkim i S a d a k a b i n D b e y s , P o r s u k o l u P o r s u k ve A k s u n g u r A h m e d l i de Badata geldiler. Melik D a v u t , Badat hneliine B a r a n k u B z d r atad. Bu srada halife de ehrin surlarn tamir ettirmekte idi. Sultan M e s u t adna okun makta olan hutbeye son verilmi, bu kez, hutbe D a v u t adna okunmutu. ok gemeden adlar geen emrler, Badat surlar iinde sultan M e s u t ile savama ya karar verdiler. Sultan M e s u t ise Seluklu melik ve em irlerinin halifeyle birleerek kendisine isyan amacyla Badatta toplandklarn ve hutbenin yeeni D a v u t adna okunduunu renince derhal ordusuyla harekete geerek Badat nne geldi ve burada ordugh kurarak ehri kuatt. Kendisine kar kan emr ve askerler ise dar kmaya cesaret edemeyerek daha nce kararlatrdklar ekilde ehirde kalmlard. Sultan, onlar yaklak 51 gn kuatt ise de hibir baar kazanamad ve Hemedan'a dnmek zere Nehrevana gitti. Bu srada Vst hkimi T o r u n t a y d a ok sayda gemiyle onun yanma geldi. Sultan ve askerler bu gemilere binerek Diclenin bat yakasna getiler. Badat askerleri bu geie engel olmak istedilerse de sultan, onlardan daha nce davranp nehri gemiti. Bu olaylar srasnda sultana kar ittifak oluturanlarn aralarndaki birlik, M e s u t u n d a abalaryla bozuldu. Bunun zerine endielenen melik D a v u t , l kesine dnd (Austos 1136), teki em rler de daldlar. te yandan
251
m a d e d d n Z e n g , ehrin bat yakasnda idi. Halife R a i t B i l l a h , onun tarafna geerek yannda az sayda asker olduu halde Z e n g i ile beraber Mu sula hareket etti. Sultan M e s u t , onlarn ehirden ayrldn duyunca ertesi gn Badata yryerek buraya hkim oldu ve adamlarnn halka ktlk yapmasn ve mallarn yamalamasn engelledi (15 Austos 1136). Sultan, daha sonra emr verip kad; nakip vs. gibi ilerigelenleri huzurunda toplad, onlara halife R a i t in kendisine hitaben kendi el yazsyla yazlm bir taahhtnmeyi gsterdi. Hali fe, bu taahntnmede, Ben, asker topladm, sefere ktm ve sultann askerleriyle silahl atmaya girdiim takdirde kendimi halifelikten azlediyorum diyordu. Bunun zerine kadlar ve fakihler, onun bu ifadeleriyle halife olmaktan ktna dair fetva verdiler. Bunun zerine sultan, halife R a i t in azledilmesi ni ve halifelik makamna, uygun bir ahsn atanmasn emretti. Bylece R a i t B i l l a h , halifelikten uzaklatrld, Badat ve teki yerlerde adna okunmakta olan hutbeye de son verildi. Daha sonra E b A b d u l l a h b i n M u s t a z hir Billh n Muktef Liemrillah lakabyla halife olmas kararlatrld. Sultan M e s u t ile vezir e r e f e d d i n A l i huzuruna karak onunla anlatlar. Vezir e r e f e d d i n A l i , sultan ile halife arasnda kabul edilen artlar bir antlama maddeleri eklinde tespit ile karara balayarak aklad. Bylece emrler, devlet ilerigelenleri, kadlar ve fakihler, halifenin huzuruna karak ona biat ettiler (18 Austos 1136). Bu olaylardan sonra sultan M e s u t , veziri E n u i r v a n b i n H a l i d i grevinden uzaklatrm ve yerine I m a d e d d i n E b u l - B e r e k t D e r g z i n yi vezir atamtr. te yandan emr K a r a s u n g u r , 1136 yl iinde sultann Badatta bulunduu srada, byk bir orduyla melik D a v u t a sald rya geti ve onu Meraga yaknlarnda bozguna uratmay baard. Bunun zeri ne D a v u t , Huzistana ekildi; K a r a s u n g u r ise Azerbaycanda duruma hkim oldu. Sultan M e s u t , atabek Z e n g nin yeni halifeye biat etmesi ve -R a i t B i l l a h n Musuldan ayrlmas zerine Badatta beraberinde bulunan askerlerin lkelerine dnmelerine izin verdi (Ekim 1136). nk o, R a i t B i l l a h m ken disine kar harekata balamasndan ekinmekte ve bu nedenle bu askerleri ya nnda tutuyordu. Sultan, Hille hkimi II. S a d a k a y yannda tutabilmek iin kzyla evlendirmiti. Bu arada melik D a v u t un saflarnda M e s u t a kar sa vaan A l p k u S i l a h , P o r s k o l u P o r s u k , S u n g u r b. H u m a t t e k i n gibi baz emrler de sultann yanma gelerek af dilediler. Sultan, onlar af etmi v e A l p k u u d a Badat hneliine atamt. M e s u t , kzkardei F a t m a H a t u n u M u k t e f ile evlendirerek (Mart/Nisan 1137), halifeyi akrabalk yoluyla da kendisine balamaya almtr.
Z e n g i nit B iza n s'K al ittifakna kar m cad elesi
Bizans imparatoru II. I o a n n e s K o m n e n o s (1118-1143), 1137 ylnda Su riyeyi ele geirmek iin bir sefer dzenledi. II. I o a n n e s , k geirmek zere ukurovaya ekilmeden nce Hallar ile bir anlama yapt. Bu anlamaya gre,
252
mttefik Hristiyan kuvvetleri, Haleb, eyzer, Hama ve Humus gibi ehirleri ele geirdikleri takdirde, bunlar Hal reisi R a y m o n d ' a braklacakt; buna kar lk Hallarn elindeki Antakya ise Bizansa geri verilecekti. Yaplan anlama gereince 1138 yl balar hazrlklar iinde geti v e l L I o a n n e s , Mart ay so nunda Antakyaya geldi. Antakyann Hal hkimi (Princeps) ile Urfa kontluu birlikleri ve Templier valyelerinden bir gurup, burada Bizansllarla birletiler, aha sonra bu mttefik ordusu, 3 Nisanda Buzaa nne ulat. Bizans-Hal o r dusu Buzaa nlerine gelince atabek Z e n g , kad K. e ra a I e d d i n E b u l f a z l M u h a m m e d e h r i z u r yi sultan M e s u t a gndererek asker yardm istedi. Kad, Badata giderek sultann huzuruna km ve durumu bildi rerek Bizansllar ile kendileri arasnda sadece Halebin kaldn, onlar buray da elegeirirlerse Frat yoluyla Badata gidebileceklerini sylemiti. Btn bu aklamalara ramen sultan M e s u t da hibir hareket grlmedi. Kad E b u l f a z l , Cuma gn adamlarndan birini Saray camiinde, baka birisini de Sultan camiinde grevlendirdi. Bu adamlar, namaz srasnda hatip minbere kt za man, Yazk slmn bana gelenlere.. Yazk M u h a m m e d in dinine diye ba rarak olay karttlar. Daha sonra halk, camilerden karak sultan saraym kuatt ve feryat ederek yardm istedi. Sultan M e s u t olaylarn ardndan kady huzuru na arm ve hemen halk datmasn ertesi gn de diledii askerleri semesini emretmiti. Sonunda 10 bin kiilik bir Seluklu kuvveti hazrland. Bu arada ka d E b u l f a z l a atabey Z e n g i den gelen bir mektupta Bizans imparatorunun blgeden gittii bildiriliyor ve hibir asker istenmiyordu. Kad, bu durumu sul tana arzetti, ancak sultan, Askerler hazrlklarn tamamlad, mutlaka Suriye ye cihada km aldrlar dedi. Kad, sultan ve adamlarna birtakm vaadlerde bulunduktan ve pek ok aba sarfettikten sonra Seluklu askerlerini geri dn drmeyi baarmtr (1138). Bu arada sultan, halka zulm ve hakszlk yapan Ba dat hnesi A l p k u u tutuklatm, hatt onu ldrm ek istediini haber alan A 1p k u , Dicleye atlayarak boulmutur. Onun yerine M c a h i d d d i n B i h r u z , Badat hneliine atanmtr.
G urenbih sava
M e s u t , Irakta duruma hkim olmasna ramen yine de onun sultanln tanmayan ve isyana hazrlanan emrler vard. Bunlardan biri de Fars hkimi ata bek M e n g b a r s idi. Nitekim o, 1137 yl sonlarnda sultan M e s u t a kar isyan etti. M e s u t , emr K a r a s u n g u r komutasndaki bir orduyu M e n g b a r s zerine yollad. K a r a s u n g u r , yannda olan B a r a n k t B z d r , a v l C a n d a r ve Zencan hakimi S u n g u r gibi emrler ile k sfahanda ge irdi. Bu emrler, atabek M e n g b a r s m Fars da hareket ettiini haber al dklar zaman ona mukavemet edemeyeceklerini anladlar ve Hemedana sultan M e s u t un yanma dndler. Atabek M e n g b a r s ise sfahana geldi ve bir s re orada kaldktan sonra sultan M e s u t un zerine yrd. ki taraf Gurenbihte karlatlar. Atabey M e n g b a r s bu savata malup olarak tutsak alnd.
253
Sultan M e s u t onu derhal ldrtt. Atabek M e n g b a r s nen byk yardm cs emr B o z a b a , bu yenilgi sonras sava alanndan kamt, ancak onun l mn duyduu zaman ok zld ve onun cn almaya ant iti. Sultan M e s u t un ordusu ise M e 11 g b a r s m ordughn yamaya dalmt. B o z a b a , kaanlardan bir miktar asker toplad ve an bir hcumla M e s u t un ordu sunu artt. Sultan, bu an hcuma kar koyamad, yannda emr K a r a s u n g u r olduu halde, glkle Azerbaycana ekildi. B o z a b a , sultan M e s u t un emir lerinden Arap emri S a d a k a b < D b e y s , Zencan hkimi S u n g u r , A n t e r C e v a n ve M u h a m m e d b i n K a r a s u n g u^ u tutsak ald ve atabek M e n g b a r s n ldrlmesine karlk olarak onlar ldrtt (Nisan/Mays 1138). Daha sonra da sratle Fars'a yryp hkim oldu. te yandan M e s u t un yenil gisinden yararlanmak isteyen S e l u k a h ise Badata hkim olmak amacyla harekete geti. Fakat Badat hnesi ile Hac emri hadim N a z a r , S e l u k a h la savaarak onu Badata sokmadlar. Bu arada sultan M e s u t , Gurenbihde len S a d a k a n yerine Hille ynetimine kardei M u h a m m e d i atad. S e I u k a h ise aresiz kalarak aabeyi sultan M e s u t un yanna geldi. M e s u t , ona iyi davranarak bu srada Ahlat ah II. S k m e n in ynetimindeki Ahlat, Malazgirt, Erzen ve yrelerini ona kta etti; ayrca Tebriz hkimi emr O u z o 1 u S i 1 a h yi ona atabek yapt (1137/1138).
Rait Billah tn ld rlm esi
R a i t B i l a h , atabek Z e n g nin yanndan ayrldktan sonra Damganda bulunduu srada halkn M u k t e f ye biat ettiklerini haber ald. Bunun zeri ne sultan S e n c e r e bir mektup yazarak ikayette bulundu (Mays/Haziran 1137) ve kendisine yardm etmesini istedi. Sultan S e n c e r yazd cevabta, Islm askerleri Ceyhun tarafna gittiler. imdi o tarafa gelmeye imkan yoktur. Halife, T a n r dan yardm istesin, her halde T a n r iin savaanlarn galip gelmesi muhakkaktr dedi. R a i t , bu isteinin kabul edilmemesi zerine Damgan dan Azerbaycana giderek intikam almaya ve dmanlarnn lkesini istila etmeye ka rar verdi. Nitekim bir rivayete gre o, atabey M e n g b a r s desteklemiti. G u r e n b i h savandan sonra R a i t B i l l a h , Hemedana yneldi ve burada melik D a v u t ile birlikte Huzistana gittiler ve Huveyza yaknlarna kadar ilerlediler. Belki de onlar, Badata yrmek istiyorlard. Bunun zerine sultan M e s u t , onlar Irak dan uzaklatrmak iin Badata hareket etti. Bunu haber alan melik D a v u t , M e s u t ile bir sava gze alamayarak Farsa dnd. Bylece R a i t tek bana kald, artk evresinde onu destekleyen kimse yoktu. R a i t , Iranl askerlerden umut kesince sfahana gitti ve bu ehirde hizmetinde alan bir gu rup Horasanl batn tarafndan ldrld (6 Haziran 1138). Bu olaylardan son ra sultan M e s u t , veziri m a d e d d i n E b u l - B e r e k t devlet ilerinde aciz ve byk olaylar yattrmak hususunda hareketsiz bularak vezirlikten el ektir di (Kasm 1138), yerine K e m a l e d d i n M u h a m m e d H z i n i tayin etti. Ye ni vezir, cesur ve yetenekli, adaletli, sz geerli ve iyi ahlakl bir insand. Vezir,
254
devlet hzinesine gelir getirecek vergiler koydu ve hzineyi zenginletirecek kay naklar buldu. Gizli kapakl pek ok eyi hrszlk ve inanetleri aa kard. Bu durum vergi toplayan baz mutasarrflarn ve yneticilerin houna gitmedi. Ayr ca vezir, sultan M e s u t u K a r a s u n g u r un basksndan kurtarmaya alt. Bu amala Farstan B o z a b a davet edildi. Vezirin aleyhinde olanlar, emr K a r a s u n g u r a, Bu vezir bizi hakir gryor, sultan da senin aleyhine kkrt yor. Eer vakit geirmeden bu iin aresi dnlmezse onun hkimiyeti daha da artar ierikli mektuplar yazdlar. Emr K a r a s u n g u r , sultan ve vezirin ha zrlklarn haber ald zaman yanma Seluklu ehzadeleri S e l u k a h ve D a v u t ' u alarak 10 bin kiilik ordusuyla Hemedan civarna geldi ve M e s u t a, Ya vezirin ban gnderirsin, ya da biz baka bir sultann hizmetine gireriz habe rini yollad. Sultan M e s u t un yannda bulunan emrler ona veziri ldrmesini tavsiye ettiler ve onu telafisi mmkn olmayacak olaylarn cereyan edebilecei ne deniyle korkuttular. Sultan M e s u t , K a r a s u n g u r un bu basks karsnda vezir K e m a l e d d i n M u h a m m e d in ldrlmesine raz olmak zorunda kald (Haziran 1139), yerine K a r a s u - n g u r un veziri E b u l - I z z T a h i r B e r u c i r d vezir atand ve kendisine Izzlmlk lakab verildi. Ote yandan emr K a r a s u n g u r , olunun intikamn almak amacyla ve ayrca kendisi iin de tehlikeli grd B o z a b a ya kar harekete geti; yannda, S e l u k a h ve D a v u t da bulunmakta idi. B o z a b a , onlara kar koyamayacan bildii iin daha kuzeye Kaletl-Beyzaya ekildi. Emr K a r a s u n g u r ve beraberindekiler iraza gir diler. S e l u k a h Fars blgesine melik oldu. Emr K a r a s u n g u r , onun ya nnda daha ok asker brakmak istediyse de S e l u k a h m askerlerinin kumandan O u z o l u S i l a h , kendisine ok gvendii iin bu neriyi ka bul etmedi. Bunun zerine emr K a r a s u n g u r Fars dan ayrld. Melik S e l u k a h ve O u z o l u , B o z a b a nin kendisiyle baa kamayaca dncesinde idiler. Halbuki B o z a b a , emr K a r a s u n g u r un Fars dan ayrldn ren dikten sonra S e l u k a h n kuvvetlerine hcum ederek onlar yendi. Bu sra da hastal sebebiyle bir mahaffe(sedye) iinde kamakta olan S e l u k a h a yetiti ve onu raz edip tekrar iraza getirdi ve K aletl-Beyzada hapsetti (1139/1140), melik bu arada ld, ancak onun ne zaman ld belli deil dir. Bylece B o z a b a da Frs blgesine tamamen hkim oldu. Ertesi yl sul tan M e s u t , B o z a b a ya kar emr s m a i l C a h a r d a n e g ve A 1p k u H n k a r evketti. Fakat bunlar, nce Irakda sefer iin gerekli pa ray toplamaya altlarsa da baarl olamadlar. Sonunda bu seferden vazgeil di. K a r a s u n g u r , B o z a b a nm durumunu rendii zaman Azerbaycana dnmekte idi; o, bundan sonra hibir melike atabek olmamak iin ant iti. K a r a s u n g u r B e r u c i r d e gelince Gencede byk bir zelzele oldu. Rivayete gre, bu zelzele nedeniyle 230 bin kii lmt. lenler arasnda K a r a s u n g u r un ei ve iki olu da vard. Ayrca bu durumdan yararlanan Grcler, Obeliani aile sinden v a n e b i n E b L e y s in komutasnda Genceye hcum edip birok in san ldrdler, kalanlar da tutsak alarak memleketlerine gtrdler. Bu arada Grcler Gence adl yeni bir kasaba ina ettiler, hatt eski Gencenin kapsn da
255
gtrp oraya kap yapmlardr. Bunun zerine K a r a s u n g u r , sratle Genceye ilerledi ve Grcleri malup ederek pek oklarn ldrd, yaptklar kasa bay tahrip ederek eski Gencenin kapsn yerine koydu ve ehri yeniden en iyi ekilde imar ettirdi (1139). Emr K a r a s u n g u r , uzun sren bir hastalktan sonra Erdebilde ld (1140/1141). Melik T u r u 1 un memlklerinden olan K a r a s u n g u r , lmne yakn, a v l C a n d a r huzuruna ard, yerine onu tayip edip, olunu ve askerlerini ona teslim etti. Bylece a v l C a n d a r , K a r a s u n g u r un grevini yklenmi oldu. Nitekim sultan M e s u t da bunu aynen kabul ede rek, a v 11 ya hilt ve hediyeler gnderdi, onu Erran ve Azerbaycan ynetimine atad.
B adat ta olaylar
Sultan M e s u t , 1141/1142de M c a h i d d d n B i h r u z u Badat hneliinden uzaklatrarak yerine, Emri Ahur K z 1 1 atamt. Daha sonra sul tan k geirmek iin Badata geldii zaman apulcularn (ayyr) her tarafa yayldklarn ve ktlk yaptklarn grnce bu durumdan hi holanmad. Bu nun zerine B i h r u z u tekrar hnelie getirdi. Vezirin oluyla sultann ka ynbiraderi ( K a v u r t un olu) onlarla ibirlii yapyorlard; bu nedenle B i h r u z onlara engel olamyordu. Bir sre sonra apulcular ii azttklar gibi, say lar da oalmt. Bir ara Badat hneliine veklet eden l d e n i z , ok sert ve atlgan biriydi; o, bu zellikleri sebebiyle sultann huzuruna kt. Sultan a pulcular karsndaki baarszlklarn syleyince l d e n i z , Ey cihan sulta n, vezirin oluyla senin kaynbiraderin abulcularn orta ve ibirlikisi olursa ben hangi kuvvetle o bozguncularla baa kabilirim ? dedi ve durumu sultana aklad. M e s u t , ona, Hemen imdi nerede olursa olsunlar onlara baskn d zenleyecek ve onlar idam edeceksin. Eer sen onlar idam etmezsin ben seni idam ederim dedi. l d e n i z , derhal sultann mhrn alp vezirin oluna baskn d zenledi ise de onu yakalayamad. Daha sonra bu kez K a v u r t un oluna bir baskn yaparak onu yakalad ve derhal idam etti. Bunun zerine apulcularn ou ka t, kalanlarn da l d e n i z tutuklatt. Bylece sultan M e s u t un ve l d e n i z in kararl tutumlar Badat halkn apulcularn ktlklerinden kurtarm oldu (1143/1144).
Sultan M esut-Zengi ilikileri
Sultan S e n c e r , R eyi M e s u t a braktktan sonra Rey valisi A b b a s da Ba data gelmiti (Bk. Katvan savandan sonra Sultan S e n c e r in Bat siyaseti). Sultan M e s u t , her yl olduu gibi 1143/1144de de Badata geldi ve ordu hazr layp atabek Z e n g i ye saldrya hazrland. O, Elcezire ve Diyarbakr blgele rindeki yneticilerin kendisine kar isyankr tutumlarn atabek Z e n g i den biliyordu; ayrca Z e n g i , halife R a i t olayna da karmt. M e s u t , Z e n g i nin gittike kuvvetlenmesinden ve yannda bulunan sultan M a h m u t n olu A l p A r s l a n m kendisine rakip olmasndan endie etmekte idi. Bunun zeri-
256
ne Z e n g i , onu kendi lehine evirmek amacyla sultana haber gnderip merha met d ile d i, ik i ta ra f arasn d a e l ile r in g id ip gelm esin d en sonra M e s u t , E b A b d u l l a h E n b a r yi anlama artlarn tespit ve kararla trmak zere Z e n g i ye gnderdi. Sonuta Z e n g i nin sultana 100 bin altn de mesi artyla sultan bu seferden vazgeecekti. Ayrca sultan, Z e n g i nin huzuruna gelmesini istiyordu, Z e n g i ise Hallara kar yapt cihad nedeniyle huzura gelemeyeceini bildirmi, M e s u t da onun bu konudaki mazeretini kabul etmiti. Daha sonra Z e n g i , M e s u t a denmesi kararlatrlan paradan 20 bin altm karlnda hediyeler gnderdi. Sultan, Hallarla mcadeledeki baars ve on dan bakasnn Mslman lkeleri Hallara kar savunamayac dncesiyle onu affetti ve tespit edilen parann geri kalan ksmn balad. Atabek Z e n g i nin byk olu S e y f e d d i n G a z i , babasnn emriyle, belki de rehine olarak, sultan M e s u t un yannda bulunuyordu. O, bu yl iinde oluna sultann yann dan kap Musula gelmesini emrederken bu ehirdeki nibi N a s r e d d i n a k r a da onu ehre sokmamasn bildirdi. S e y f e d d i n G a z i , babasnn emriyle sultann yanndan kat. Bunun zerine Z e n g i , oluna M e s u t un ya nna geri dnmesi iin haber gnderdi. O, oluyla beraber gnderdii bir eli ara clyla sultana Olum sultann bana taknd tavr grnce korkarak kat, fakat ben onu tekrar sultann hizmetine iade ettim. O senin bir memlkndr, bu lke de enindir eklinde haber gnderdi. Bylece Z e n g i , nceden tasarla d bu davranyla M e s u t katnda byk bir itibar kazand. Bu sralarda me lik D a v u t , Tebrizde Batmler tarafndan ldrld(1143/1144). Esasen sultan M e s u t , D a v u t u cihat amacyla Suriyeye atamt. Bir rivayete gre, atabey Z e n g i , D a v u t un kendi hkimiyetindeki lkelere gelmesini nlemek amacyla onu ldrtmek iin Suriyedeki Batinlerle anlamt. D a v u t un lm zeri ne Badatta halifelik saraynda gn sreyle devlet ilerigelenlerinin de katl d matem treni yapld. Bu sralarda sultan M e s u t , bir sre kald Badattan ayrlp sfahana gitti: onun yokluunda bakentte iler karmakark bir duruma gelmiti. M e s u t , bunlar dzelttikten sonra veziri I z z i m l k grevinden uzaklatrp mallarna da el koydurmu ve yerine d e M e y y i d d d i n M e r z u b a n vezir atamtr (1144/1145).
Z en g i nin U rfa y fethi
Sultan M e s u t devrinin en nemli olaylarndan biri de atabek Z e n g i nin

Urfa Hal Kontluunun bakenti Urfay fethetmesi idi. Sultan M e s u t ve Ms lman halkn arzu ve basksna uyarak Z e n g i , Urfay fethe karar verdi. Bu srada Hallarn Bizans ile aralarnn ak olmas, Urfa ile Antakya Hal yne ticilerinin birbirlerini sevmemesi gibi nedenlerle bir saldr iin durum uygun du. te yandan Hasankeyf (Hsn Keyfa) Artuklu emri D av u t un 1144 ylnda lm zerine yerine kk olu K a r a A r s l a n gemiti. K a r a A r s l a n n Z e n g i nin muhtemel bir saldrsna kar U r f a kontu II. J o s c e 1 i n ile bir ittifak yapmtr. Z e n g i ise bu srada K a r a A r s l a n n mttefikinin olan Amid
257
kalesini kuatt. II. J o s c e l i n , K a r a A r s l a n a yardm iin byk bir kuv vetle Urfadan harekete geti, Hsn Mansur ve Gerger zerinden Am ide doru ilerledi. Byle frsat beklemekte olan Z e n g i , Ur/a nin savunmasz kaldn ca suslar vastasyla da rendi. Bu nedenle o, ehri an bir basknla ele geirebil mek iin nce hacib S a l a h a d d i n Y a g s y a n yi gnderdi. Ancak iddetli yamur yznden S a l a h a d d i n Y a g s y a n baaryla ulaamam, fakat Urf a nin alnabilecek bir durumda olduunu Z e n g i ye bildirmiti. Z e n g i , 30 Kasm 1144de Urfa nne geldi ve teslim olmas iin ehre haber gnderdi. Bu srada Urfay Latin bapiskoposu II. H u g u e savunmakta idi. ehirdeki Er meni ve Sryanler de onun teslim olma nerisini reddettiler. Daha sonra Z e n g i , Urfay beraberinde getirmi olduu kuatma let ve mancnklarla kuatmaya balad; bu arada surlarn zayf ve alt kazlmaya msait yerlerinde lamlar ka zld. Z e n g i nin bu kuatmas drt hafta kadar srd. Bu srada II. J o s c e l i n geri dnd ise de ehri kurtaracak bir harekette bulunamad, bu nedenle o, evredeki Hallardan yardm salamaya alt. Bu sralarda atabek Z e n g i , ge nel bir saldr iin zamann geldiine inanarak Urfallar teslim olmalar iin son kez uyard ise de halk bir Hal yardmnn gelebileceini dnerek bu neriyi de reddetti. ok gemeden Z e n g i , lamlardaki yanc maddelerin tututurulmasn emretti, ayrca askere ehri gn yamalamalar iin izin verildi. ok gemeden atein etkisiyle alt kazlan sur kt (24 Aralk 1144). Bu gedik ten ieri giren Trk birlikleri, ksa srede ehre hkim oldular. Halktan bir ks m ise i kaleye snmt. Bunlarla yaplan grmelerden sonra i kale de aman ile teslim oldu (26 Aralk). Urfanm fethi Islm dnyasnda bir bayram havas es tirmi, bu nedenle Z e n g i ye eitli lakap ve nvanlar verilmiti. Halife M u k t e f i tarafndan ona verilen lakablar arasnda Zeynlislm, Meliklmansr, Nasr- Emrlmminin gibi lakablar vard. Atabek Z e n g i , Urfa valiliine Z e y n e d d i n A l i K k atad. Bir kaynaktaki rivayete gre, Salih bir adam, rya snda Z e n g i yi grm ve ona A l l a h u T a a l sana ne yapt? demi, Z e n g i de Urfanm fethi sebebiyle gnahlarm balad cevabn vermiti. M e s u t devrinin nemli olaylarndan biri de atabek Z e n g i nin ldrlmesi idi. Z e n g i , Cber kalesini kuatt srada gece uykuda iken hizmetkrlar tarafndan ldrlmtr(14-15 Eyll gecesi 1146).
Sultan M esut ve S eluklu em rleri
Yukarda szkonusu edilen olaylarn cereyan srasnda Fars hkimi B o z a b a ile Rey valisi A b b a s arasnda bir dostluk kuruldu, bu iki emre, sultan M e s u t un yannda olmasna ramen, H a s b e y A r s l a n kskanmas sebebiyle, hacib A b d u r r a h m a n b i n T o g a n y r e k d e katld. Sultan ise bu em irle rin basksndan kendini kurtaramyordu. Hacib A b d u r r a h m a n n kkrtl mas sonucunda B o z a b a ve A b b a s , Sultan M e s u t u tahttan indirmek iin harekete getiler. B o z a b a yannda ehzade M u h a m m e d ve M e l i k a h b i n M a h m u t olduu halde, irazdan, A b b a s da sultan M e s u t un karde
258
i S l e y m a n a h ile i?eyden yola ktlar. Bunlar, gya sultan M e s u t a ita at arzetmek zere geldiklerini bildirmekte idiler^ Sultan M e s u t , onlarn amalarn anladysa da beraberinde onlara kar koyacak kadar kuvvet yoktu. Bu bakmdan Erran emri a v l C a n d a r ve Azerbaycandan d a l l d e n i z i yardma ard. Ancak emr a v l , daha nce sultann veziri I z z l m l k ldrm olduundan bu davete uymaktan ekinmiti. Sultan M e s u t iin bu du rumda Badata gitmekten baka are kalmamt. Hacib A b d u r r a h m a n v e H a s b e y de onunla beraberdiler. Sultan M e s u t k Badatta geirdi (1145/1146). te yandan B o z a b a ise yannda ehzadeler olduu halde, nce sfahana, ora dan da Hemedana geldi. Bu srada sultan M e s u t Badata gitmek zere Hemedandan ayrlmt. B o z a b a , burada A b b a s la k geirdiler. Emr N s r e d d i n K u t l u - a b a B a z d r da onlar ile birleti. Onlar, Azerbaycan da bulunan a v l C a n d a r d a davet ettiler ve kendisine tabi olduklarn bildirdiler. a v l C a n d a r , onlara kar bir oyalama siyaseti takip ederek mit verdi, gerekte ise sultann tarafn tutuyor ve onlara kar yaplacak bir seferin hazrlyla megul oluyordu.. Sultan M e s u t ile emr a v l , Meraga da kar karya geldiler, ik i taraf arasnda savan balayaca bir anda, emr a v l nin ikna ettii melik S l e y m a n a h ve A b b a s , R eye ekildiler. B o z a b a ise bir sava gze almay tehlikeli grerek, yannda ehzdeler olduu halde, sratle Farsa dnd. Bu arada sultan M e s u t , emr a v l y B o z a b a ya kar evketti, kendisi de R eyde bulunan A b b a s n zerine yrd. Melik S l e y m a n a h , sultan karlayarak itaatini bildirdi, sultan da kardeine iyi davrand ise de ok gemeden yaknlarnn etkisiyle onu hapsetti. A b b a s , nce kat ise de sonra sultann huzuruna gelerek onunla anlat ve tekrar hizmetine girdi (1146). Emr a v l da B o z a b a y sfahana kadar izledi, fakat ona yetiemedi, daha sonra sultan M e s u t un yanna geldi. Sultan, ona olu M e l i k a h n atabeklii ile beraber mit etmedii kadar ihsanlarda bulundu ve hilatler verdi; atabek a v 1 1 , daha sonra Azerbaycana dnd. Ancak bu takip srasnda emr a v 1 1 , sul tan M e s u t un kardei S l e y m a n a h hapsettiini haber alnca B o z a b a ile anlat. Bu anlama gereince a v l , istedii zaman B o z a b a , ehzade M u h a m m e d i getirecek ve sultan M e s u t u tahttan indirmek iin harekete gee ceklerdi. Bu plan uygulamaya konulaca srada atabek a v l , Zencanda lmt (Ekim/Kasm 1146). Onun lm zerine, yerine hacib A b d u r r a h m a n geti ve sultan nezdinde B o z a b a nin affedilmesi iin arac oldu. Sultann bunu ka bul etmesi zerine hacib A b d u r r a h m a n , B o z a b a y getirmek iin Fars a gitti. Bir sre sonra B o z a b a , A b d u r r a h m a n ve melik M u h a m m e d s fahana geldiler ve sultanla buluarak itaatlerini bildirdiler, Rey valisi A b b a s d a . kuvvetleriyle bunlara katld. Sultan M e s u t , B o z a b a , A b d u r r a h m a n ve A b b a s lsnn kararlarn kabul etmeye m ecbur oldu. Daha sonra onlar, Hemedanda yaptklar toplantda sultan M e s u t veliahtl, kz G e v h e r H a t u n la evlendirdii M u h a m m e d e onun atabekliini ve sultanlk hac ib li in i de B o %a b a ya v e rd i. Bu em r, su ltan n v e z iri M e y y i d d d i n M e r z u b a n azl ve onun yerine B o z a b a nin veziri T a -
259
c e d d i n b . D r e s t i atadlar. Bylece B o z a b a rak Seluklu Devletinin ynetiminde hkim bir rol oynamaya balad. Daha sonra B o z a b a ve melik M u h a m m e d Farsa , dndler (1147). Sultan M e s u t yannda A b b a s olduu hal de, B a d a ta, atabek A b d u r r a h m a n da Errana gittiler. A tabek A b d u r r a h m a n burada Grclere kar bir sefere hazrlanmaya balad. Sul tan M e s u t , H a s b e y e bir frsat bulup onu ldrmesini emretti. H a s b e y , bu sefer hazrlklar srasnda Z e n g i , C a n d a r n yardm ile atabek A b d u r rahman ldrd. Bunun zerine sultan M e s u t , A b b a s saraya artt ve onu da ldrtt (Nisan 1147). Sultan, bu olaydan sonra vezir T a c e d d i n b i n D r e s t i azletti ve onun memleketi Farsa dnmesine izin verdi. Ayrca onunla B o z a b a ya haber gndererek arkadalarnn bana gelenleri hatrlatt ve onlar gibi davranrsa ayn akbete urayacan bildirdi. B o z a b a , kader arkadala r A b b a s ve A b d u r r a h m a n n ldrlmesi zerine derhal askerlerini top layarak beraberinde, sultan M a h m u t un iki olu M u h a m m e d ve M e l i k a h olduu halde harekete geti. Ordusunun bir ksmn Hemedana bir ksmn da Lilfteki Mhki kalesine gnderdi. Mhkiye yollad kuvvet, orann hkimi A 1 p k u H n k a r tarafndan malup edildi. B o z a b a ise sfahana yrd, ehre yaklat zaman fiilerin reisi S a d r e d d i n M u h a m m e d H o c e n d , sfa han n kaplarn atrd ve halk, onunla birlemeye davet etti. ehrin hnesi O u l b e y d e onunla birleti. B o z a b a , burada ehzade M u h a m m e d i tah ta kartp, be nevbet (bando) aldrtt. Sonra kuvvetleriyle Hemedana yrd. Sultan M e s u t , B o z a b a i l e bar yapmak iin eli gnderdiyse de bu reddedil di. M e s u t , ayn zamanda kendisine sadk emirlere, zellikle Meragay kuatan H a s b e y e sratle kendisine gelmesi iin haber yollamt. B o z a b a nin s fahandan gelirken ar hareket etmesi, belki de baz emirlerin kendisine katl masn beklemesi, H a s b e y in, kuvvetleriyle sultana katlmasna imkan salamt. ki taraf Hemedandan bir konak uzaklktaki Karatekin ayrnda kar latlar. B o z a b a nin kuvvetleri, sultann sa ve sol kollarn bozguna uratt; merkezde ise sultann kuvvetleri iddetle dayanyordu. Sava srasnda kahramanca savaan B o z a b a atnn yere kapaklanmas ya da bir ok isabetiyle lmesi zeri ne, tutsak alnd. Bunun zerine ordusu bozguna urad. Kendisi sultann huzu runa getirildi ve zellikle H a s b e y in sraryla ldrld. Kesik ba Badata gnderildi ve halife M u k t e f nin saraynn kapsna asld. Kaan her iki Sel uklu ehzadesi Farsa ekildiler.
S elu k lu em irlerin in yeni bir ittifak
Sultan M e s u t un devlet ilerini H a s b e y e teslim etmesi, B o z a b a ve mt tefiklerin ldrlmesi, teki emirlerin ayn akbete uramaktan korkmalarna ve sultan aleyhine yeni bir ittifak olumasna sebep oldu (1148). Bu ittifaka katlanlar arasnda, Azerbaycandan e m s e d d i n l d e n i z , emr K a y a r , Cibl blgesinden A l p k u H n k a r , hacib T a t a r , Vst hnesi T o r u n t a y v e Hille emri A l i b i n D b e y s bulunuyordu. Onlar, sultan M e s u t dan ayrlarak Iraka yneldiler ve Badat dnda melik M u h a m m e d ile birleerek buray
260
kuattlar. Badat hnesi M e s u t B i l a l , halifeden korkarak kendisine ait olan Tekrite gitti. Badat halk zor durumda kald ve kendilerini savunmaya alt. Adlar geen emirlerle Badat halk, birka kez savatlar. Bu atmalar srasn da Badat halkndan 500 kii ldrld, ittifak oluturan emrler, Badatdan ayrlmak iin halifeden 30 bin altn istediler; halife, bunu verip vermemek husu sunda tereddt etmekte iken devlet adamlarndan I b n H u b e y r e , bu para nn isyanclara kar bir ordu oluturulmasnda kullanlmasn nerdi, halife de bunu kabul etti ve derhal oluturulan halifelik ordusu, ittifaka mensup emirleri malup ederek Badattan uzaklatrld. Ote yandan bu olaylar srasnda sultan S e n c e r ile M e s u t arasnda eliler gidip geliyordu. S e n c e r , M e s u t un H a s b e y i nemli makamlara geirmesini knam ve onu, kendisinden uzakla trmasn istemiti. Bir sre sonra S e n c e r , Rey ehrine kadar gelerek sultan M e s u t ile grt (Bk. Katvan Savandan sonra S e n c e r in Bat Siyaseti). te yandan Badat nlerinden malup olarak ekilen emirlerden A l p k u H n k a r , T o r u n t a y ve A l i b i n D b e y s bu kez yanlarnda M e l i k a h b i n M a h m u t olduu halde, Iraka dndler (1149/1150). Onlarn amac M e l i k a h i tahta geirmek idi; nitekim de Badatda hutbenin M e l i k a h adna okun masn istediler. Fakat halife M u k t e f i , onlarn istediklerine uymad, asker toplayp Badat savunma durumuna getirildi; ayrca sultan M e s u t ' a eli gn dererek yardm istedi. Sultan M e s u t , Badata geleceini bildirdi ise de bu nu gerekletiremedi, nk o, amcas S e n c e r ile grmek zere R eye gitmiti. A l p k u , halifenin sultan M e s u t ile mektuplatn haber alnca Nehrevan yamalad. Daha sonra bu emr arasnda anlamazlk kmas sonucunda A l p k u , A l i b i n D b e y s i tutuklatt, T o r u n t a y i s e kamt. Sultan M e s u t , amcasyla grtkten sonra Hemedana dnd ve H a s b e y ile birlikte Badata geldi (15 ubat 1150). A l p k u , sultann Badata gelmesi zerine Nehrevandan uzaklam ve A l i b i n D b e y s i de serbest brakmt. Sultan M e s u t devrinde Fars blgesinde yeni bir atabeyliin kurulduunu g ryoruz. Bu blgeye hkim oian M e l i k a h b i n M a h m u t , atabek S u n g u r a malup oldu, bu nedenle irazdan ayrlmak zorunda kald(1148/1149). Fars hkimiyetini kaybeden M e 1 i k h , amcas sultan M e s u t a gidip ondan yar dm istedi, ok gemeden amcasndan ald kuvvetlerle tekrar Farsa yrd, fa kat atabek S u n g u r a malup olarak geri dnd. M e l i k a h , birka kez bu ekilde ansn denedi ise de her seferinde baarszla urad. Bylece Fars bl gesi kesin olarak atabey S u n g u r an ynetimi altna girdi ve burada Salgrlular Devleti kuruldu.
Sultan M esut'un son yllar vc lm
Fars blgesini M e l i k a h b i n M a h m u t , bir sre sonra R e i t C a m e d a r n vali bulunduu sfahana hcum etti ve evredeki baz hayvan srlerini alp gtrd (Ternmuz 1150). Onun bu davran, Isfahan halknda korku yarat mt. Bunun zerine M e s u t , e r e f e d d n G r d b a z u ile birka
emri oraya gnderdi. Bunlar sfahana ulatklarnda M e l i k a h a eli gnde rerek yaptklarnn doru olm adn bildirdiler. Ancak vali R e i t C a m e d a r , M e l i k a h a gnderdii mal ve paralar ile bir uzlama salad, bylece durum normale dnm oldu. Sultan M e s u t un son yllarndaki nemli olaylardan birisi de onun Azer
baycana bir sefer yapmas idi (Ocak/ubat 1151). M e s u t , Meraga ehrini kua
tarak iki gnde ele geirdi ve ehrin surlarn yktrd. Bu srada H a s b e y B e l e n g e r i l e atabek A r s l a n a p a arasndaki anlamazlk, emirlerin abala ryla giderildi. Adgeen iki emr, Meraga yaknndaki Ruyindiz kalesi civarnda grtler. Sultan M e s u t , Azerbaycandan Hemedana geri dnd, daha sonra da M e 1 i k a l la birlikte (1151 yl sonbaharnda) Badata giderek k orada geirdi. Sultan, 1152 baharna doru Badat tan ayrlp dnd. Btn eylet emir leri itaat etmi, dmanlar malup edilmiti; ordu kuvvetli idi, halk gven ve hu zur iinde bulunuyordu. Bylece sultan M e s u t , Irak Seluklu sultanlnn ynetimi altndaki ie y den Azerbaycana, Haleb ve Erzurumu kadar olan blge lerde egemenliini kabul ettirmiti, ayrca Abbas halifesi de onun otoritesini ta nmt. Ancak yllarca zlenen bu sakin tablo ok gemeden M e s u t un lmyle yine deiecekti. Nitekim sultan M e s u t humma hastalna tutulduktan bir haf ta sonra ld (2 Ekim 1152). Tabip E b u l - B e r e k t , Badattan gelmi, teki tabiplerle yapt tedavi aresiz kalmt. M e s u t un cenazesi, hemen ayn gn de Hemedanda C a n d a r C e m a l e d d k b a l in yaptrm olduu medre sede gmld. Kaynaklarda o, yle vasflanmtr. Sultan M e s u t , esmer tenli, boy ve vcuta ok gelimiti. Bacaklar uzun, bazusu kuvvetli, gs geni ve seyrek sakall idi. Yalnz bama arslan avlar ve ldrrd. zellikle bu i iin yetitirilmi bir at da vard. M e s u t un iyilikle ri byk ve ikram oktu, hatt ayak takmna bile ikram ederdi, ikbalinin de vam edeceine gvenir, dmanlarnn hilesine kulak asmaz, irkin ilere kar;. daima gzn kapard. Dmana kar kalbinde kin saklamaz, dostlar aleyhinde syleneni de kabul etmezdi. O, gzel ahlakl, akac ve halkla bir olmaktan hola nan bir hkmdard. Nitekim M e s u t , bir gn Badat evresinde dolarken bir kadnn baka bir kadna, Gel, Sultana bak dediini duydu. O, lemen durdu ve Bu hanmefendi gelsin de bize baksn dedi. M e s u t , fakirlere yardm eder, halkn malna gz dikmez, onlara ok iyi davranrd; ayn zamanda merhametli ve adaletli idi, bilginleri sever, bu bakmdan cehaletten kanrd. Ahlak ve yaa y itibariyle sultanlarn en iyisi, huy ve tabiat bakmndan en yumua idi. Sul tan M e s u t ile birlikte Seluklu hanedannn ikbal ve saadet as da sona erdi. Daha sonra Seluklu tahtna, onun yerini tutacak, itibar ve iltifat edilecek bir sultan gemedi.
V.
SULTAN MELKAH DEVR

Sultan M e s u t , lmeden nce kardei M a h m u t un olu M e l i k a h ve liaht tayin etmiti. 0, lnce bata H a s b e y B e l e n g e r olmak zere, emir ler, sultan olarak M e l i k a h tahta oturttular ve adna hutbe okuttular (Ekim 1152); btn askerler de M e l i k a h a itaat arzettiler. rak Seluklu Devletinde ileri dzenleyen ve M e l i k a h adna devleti yneten H a s b e y , ynetimde tek bana hareket ediyordu; sultan M e l i k a h ise devlet ilerinden ok elence ve iki imekle megul oluyordu. Bu nedenle H a s b e y , teki emirlerle bir top lant yaparak onlara, Bu sultan, hkmdarla uygun deildir, gafil ve gururlu, i bilmez, iki imekle megul olup devlet iine bakmaya vakti yoktur. Ben onun yerine kardei M u h a m m e d i tahta karmay doru buluyorum dedi. Emir ler ise H a s b e y in sultan zerindeki basksndan ve onun bu derecede yksel mesinden ekindikleri iin bu fikrine katldlar, nk onlar, M e l i k a h m yerine gelecek hkmdarn bu derecede ileri giden kimseyi nasl olsa cezaland racan dnmlerdi. Bundan dolay H a s b e y e, Bu ii abuk tut, M e l i k a h plan renip, bu ii engellemesin dediler. H a s b e y , C a n d a r H a a n ile M e l i k a h gn kkne konuk ettiler, daha sonra da onu bu kkte hap settiler (30 Aralk 1152/28 Ocak 1153). Bylece Muinddin lakapl M e l i k a h sultanl drt ay gibi ksa bir srede sona erdi.
VI. SULTAN II. MUHAMMED DEVR

M e l i k a h n tahttan indirilmesinden sonra H a s b e y , bu srada Huzistanda bulunan kardei M u h a m m e d i davet etmek iin C e m a l e d d n I l k a f u t H a r a m yi gnderdi. Bir baka rivayete gre H a s b e y in asl amac ya nna gelince M u h a m m e d i tutuklatmak ve sultan olarak kendi adna hutbe okutmakt. Melik M u h a m m e d , bu daveti alnca Hemedana gitmek zere Huzistandan ayrld. H a s b e y , onu, belki de kendilerine dokunmamas hususun da, yemin ettirmek iin emr M e y y i d d d i n b i n a h m e l i k ile veziri K e m a l E b c y gnderdi. Bunlar, bu elilik grevinde H a s b e y e iha net ederek sultan M u h a m m e d e onun istediinin aksini sylediler ve hatt ba kente ulald gn H a s b e y i ldrmeyi de kararlatrdlar ve sultana millet nazarnda makbul olmak istersen bundan baka fikri kabul etme dediler. Daha sonra onlar, H a s b e y in yanna dnerek M u h a m m e d e yemin ettirdiklerini bildirdiler. Sultan M u h a m m e d , Hemedana varnca, emirlerin hepsi onu kar ladlar (muhtemelen ubat/Mart 1153). Bata H a s b e y olmak zere, daha nce sultan M e s u t a bal emrler (Mesudler), o gn Karatekin ayrnda iki iti ler. Ertesi gn H a s b e y , Mesud kknde genel bir kabul resmi verdi. Emrler, burada sultana eitli hediyeler takdim ettiler, H a s b e y ise ei grlmemi de erde hediyeler verdi. Bu hediyeler arasnda, adrlar, Arap atlar, eya ve elbise ler vard. Sultan M u h a m m e d , onu gleryzle karlad, ancak aslnda onu ldrmeyi dnyordu. Hediye takdimi ii bittikten sonra H a s b e y , sultann huzurunda kald, C a n d r Z e n g i ve baz emrler de onunla beraber ve ayak ta idiler. H a s b e y , sultan M u h a m m e d e hkmdarlk hakknda ders verme e alyordu. C e m a l e d d n l k a f u t , arkasndan elbisesinin yakasndan tutarak, Kalk imdi sz syliyecek zaman deildir dedi; ok gemeden de sul tann emriyle H a s b e y ile Z e n g i nin boyunlar vurularak balar dar atld. Emr u m 1 a , bu olaydan nce H a s b e y in yannda idi. O, bir eyler olacan hissetmi ve H a s b e y in sultann huzuruna girmesini engellemeye almt. u m 1 a , daha sonra bir ata binerek kat ve yolda sultan M u h a m m e d e ait hayvan srlerini yamalad ve Huzistana gitti. H a s b e y in pek ok mal ve pa ras kalmt. Bunlar arasnda sadece atlastan 1700 elbisesi vard, ahrnda ise 1400
264
katr bulunuyordu. te yandan sultan M u h a m m e d , M e l i k a h ehir d nda bir kke gnderip orada tutuklatmt. M e l i k a h onbe gn orada kal d, bir gece, ovaya alan su yolundan iple aaya indi, nceden hazrlam bulunduu ata binerek Huzistana kat. Zaten muhafzlar bunun korunmasnda gevek davranmlar ve takip etmeye dahi teebbs etmemilerdi. Bylece hapis ten ya da lmden kurtulan M e l i k a h , Huzistana hkim oldu. umla da ora ya giderek onun hizmetine girdi.
Sultan M uham m ed-Sleym anah ilikileri
M e l i k a h tahta kt srada kardei M e s u t un emriyle yedi yldr Ferrezin (Kazvin) kalesinde hapsedilmi olan S l e y m a n a h , kale muhafz E m -
n d d i n M u h t a s s n giriimiyle serbest brakld. S l e y m a n a h , daha sonra Azerbaycana giderek atabek i l d e n i z , M u z a f f e r e d d n A l p A r g u n , Meraga hakimi N u s r e t d d i n A r s l a n a p a H a s b e y , A l p k u Hnkar, Fahreddin Zengi ve karsnn kardeleri Hrezmah Y n a l t e k i n ve Y u s u f gibi emirlerle birleti. Sultan M u h a m m e d , H a s b e y i ortadan kal drd zaman, S l e y m a n a h byk bir orduyla Hemedana doru yrm t. Sultan M u h a m m e d in yannda az bir kuvvet vard. nk beraberindeki emrler ve askerler, anlamazla dm ve dalmlard. Sultan M u h a m m e d onlar yattrmak iin altn ve elbiseler datmasna ramen buna engel olama mt. Ordu mensuplar, bu hediyeleri hem alyor, hem de yine kayorlard. By lece H a s b e y in hzineleri eriyip tkendi. Sultan M u h a m m e d , bu durumda H a a n C a n d a r , R e i t C a m e d a r , e r e f e d d i n G r d b a z u , Emr-i Bar Y e m i n e d d i n ve K a y m a z o l u gibi emirlerle Hemedandan sfahana yneldi. U gn sonra da melik S l e y m a n a h , byk bir orduyla Hemedan civarna geldi ve burada ordugh kuruldu. S l e y m a n a h m kuvvetleri kar snda herkes byk bir korkuya kaplmt; sultan M u h a m m e d ise S 1 e y m a n a h m Isfahan zerinde yrmesi durumunda, hibir surette kar durmaya imkn olmadndan Huzistana ekilmeye karar vermiti. te yandan S l e y m a n a h , byk asker kuvvetine ramen ileri ynetecek yetenekte deildi, bu ne denle btn ileri Hrezmli ei yrtmekte idi. Bu srada S l e y m a n a h n veziri F a h r e d d i n E b T a h i r ve Emr-i Hcibi ise Hrezmli Y n a l t e k i n idiler. Byk emrler, bu iki devlet adamnn davranlarndan holanm yorlard. Nitekim ok gemeden i l d e n i z , Azerbaycana dnd. Geride kalan emrler ise Karatekin ayrna ekilerek aralarnda yaptklar grme sonunda, vezirin yerine e m s e d d n E b u n - N e c i b i , Emri Haciblie de M u z a f f i r e d d i n A l p A r g u n u getirmeye karar verdiler. Bunun zerine Hrezm ah Y n a l t e k i n , kzkardei vastasyla S l e y m a n a h a ordunun kendisine kar isyan edeceini bildirdi. Y n a l t e k i n , o gece, ordusunu dze ne sokmu, szde sultan himaye ediyormu gibi S l e y m a n a h m otann ev resinde toplayarak onu koruma altna almt. Ancak S l e y m a n a h , deti zere diren gstermeyip, hzineden alabildii kadar para alarak geceleyin sessizce kat.
265
Beraberinde Hrezmli karsyla onun iki kardei Y n a l t e k i n ve Y u s u f var d. Hazine, ota, ahr ve her trl malzeme olduu gibi yerinde kalmt. Ertesi gn askerler S l e y m a n a h n ordughn yamaladlar, sonra da kendi vi lyetlerine dndler. Bylece S l e y m a n a h hkmdarlk iin eline geen bu frsat da karm oldu. te yandan sultan M u h a m m e d , sfahanda bulundu u srada sultan S e n c e r in memlklerindan Rey hkimi emr n a n kendisi ne katlmt. Bu olay, sultan M u h a m m e d in durumunu olduka kuvvetlendirdi. ok gemeden M u h a m m e d , S l e y m a n a h n katn renince nce, buna inanmam, bunun emirlerin kendisini Hemedan civarna gitmesi ve orada yakalamalar iin dzenlemi bir hile olduunu sanmt. Sonunda haberin doru olduu gerekleince sultan M u h a m m e d , Hemedana gitti ve ehir civarnda kendine bir kk yaptrd. Bylece kendisine rakip kalmaynca Irak Seluklu Dev leti istikrar kazanm oldu (153/II54).
Sultan M uh am m ed-halife M uktef ilikileri
Sultan M e s u t un lm haberi Badata ulanca ehrin Seluk hnesi M e s u t B i l l , belki de halifeden korkarak kendi kta blgesine kamt. Nitekim halife M u k t e f , bu hnenin kt davranlar nedeniyle, Bundan byle zul me sabredemem demiti. M u k t e f , sultan M e s u t un lm haberi zerine istedii frsat bularak harekete geti; Seluklu hnesi ve sultann adamlarnn Badattaki evlerini igal ile onlara ait ne varsa hepsine el koydu. O, daha sonra muhtemel olaylara kar nlem almak ve daha etkili bir siyaset izlemek ve haki miyet sahasn geniletmek amacyla, asker toplamaya balad. te yandan M e l i k a h devri emirlerden S l a r g i r d , bir orduyla Hilleye gnderilmiti. M e s u t B i l l de onun yanna gitti. Bu rivayete gre S l a r g i r d onu nemsememiti. Bu durumdan holanmayan M e s u t B i l l , S l a r g i r d i tutukla yp bodurdu ve Hilleye tek bana hkim oldu. Bunun zerine halife M u k t e f , vezir A y n d d i n b i n H b e y r e ile Hilleye asker gnderdi. M e s u t B i l l de Frat geip onlarla savaa girmiti, fakat halifenin kuvvetleri karsnda malup oldu; Hille halk da halifenin tarafn tutunca M e s u t ehre giremedi ve kuvvetleriyle Tekrite dnd. Bylece halifenin askerleri Hilleye hkim oldular. Vezir I b n H b e y r e , daha sonra Kfe ve Vsta ayr ayr asker birlikler sevkederek bu iki ehri de elegeirdi. Ancak Seluklu askerleri, Vast a yryp ehri geri aldlar. Bunun zerine halife, ordusuyla Badatdan hareketle Vasta yr d. Bunun zerine Seluklu askerleri, ehri terketmek zorunda kaldlar. Vasta tekrar hkim olan halife M u k t e f , Badata dnd (15 ubat 1153). Bylece halife, Kfeden Hulvana, Tekrit snrndan Abadana kadar Irak topraklarna h kim duruma gemi oldu ve bu lkelerde Seluklulara it olan ktalan, kendi ve ziri b n H b e y r e ye kta etti. Daha sonra halife, Seluklu sultannn Badata geliini nlemek iin ehrin surlarn salamlatrp evresine hendekler kazd; ayrca elegeirdii vilayetlere valiler atadktan baka olup bitenleri renmek iin de btn kent ve ilelere casuslar gndererek bir istihbarat tekilat oluturmu
266
tur. Bylece o, Abbas Devletinin, 1055de sultan T u r u l un Badata geliiy le kaybettii siyas otoriteye yeniden kavumas hususunda gerekli almalar yapyordu. Ancak onun bu ekildeki giriimlerinin esas nedeni, Sultan S e n c e r in Ouzlar tarafndan tutsak alnmasnn yansra, Irak Seluklu Sultanl iin Sel uklu melik ve ehzadelerinin birbirleriyle atmas da neden oluyordu. te yan dan sultan M u h a m m e d , amcas S l e y m a n a h katktan sonra Hemedana dnd, her gn halifeye bir eli gndererek adna hutbe okunmasn istedi; an cak halife, sultann H a s b e y i ldrmesini ileri srerek onun bu isteini yerine getirmedi. M u k t e f , ok gemeden M e s u t B i l l in elinde bulunan Tekriti elegeirmek amacyla vezir I b n H b e y r e nin olu E b u l - B e d r ve emr T r e k in komutasnda bir kuvvet evketti. Fakat T r e k ile E b u l B e d r in anlamazla dmesi sonucunda, T r e k ; M e s u t B i l l e katld ve E b u 1 - B e d r ile baz ilerigelenleri M e s u t a teslim etti, ite bu olay, halife lik ordusunun yenilgisine sebep oldu. te yandan M u k t e f de Tekriti kuatt ise de baarl otamayarak geri dnmek zorunda kald (1153/1154). Halife daha sonra Tekrit valisine E b u l - B e d r ve teki adamlar iin bir eli gnderdi ise de Tekritliler bu eliyi de tutukladlar. Halifenin nce asker gndermesi, sonra bizzat kendisinin bu ehri ikinci kez kuatmas da bir fayda salamad; bylece o, tekrar baarsz olarak Badata dnmek zorunda kald(14 Haziran 1154). Bu kez vezir I b n H b e y r e , Tekriti nc kez kuatarak bask altnda tutmaya balad (21 Haziran), ancak Seluklu emirlerinin Badata doru ilerledii ve et raf yamaladklarn duyunca o da geri dnd. Halifenin bu ekilde baz ehirlere hkim olmas sonucunda, ktalar Badat ve civarnda olan Seluklu em irleri, sultan M u h a m m e d le bir toplant yapt lar. Onlar, rzklarnm kesildiini, evlerinin bakalarnca iskn edildiini, bu durumun daha bymeden zmlenmesi gerektiini sylediler, ihtiyatl olan sultan, emirlere, Acele etmeyiniz, halifeye muhalefet uursuzluktur. Saltanat mn banda halifeye dmanlk ve muhalefet etmeyi irkin buluyorum dedi. Bu nun zerine emrler, Biz gideceiz ve bu ii yoluna koyacaz, bu yk senin zerinden alacaz demek suretiyle kararllklarn gsterdiler. Buna kar sul tan M u h a m m e d , Ben fikrim i syledim ve niin istemediimi de akladm. Artk istediinizi yapnz dedi. Bunun zerine emrler, sultanla vedalaarak ha rekete getiler, onlara ok sayda Trkmenler de katlmt. Ancak onlarn bu hareketi sultann msaadesi dnda gerekleiyor, M u h a m m e d ilerde kendi aleyhinde gelime gsterebilecek bu olay engellemek hususunda fazla srarl g rnmyordu. Bu bakmdan belki de perde arkasndan sultan da bu emirleri des tekliyordu. Bu srada M e s u t B i l l in hkim olduu Tekritde iki Seluklu ehzadesi tutuklu bulunuyordu. Bunlardan biri M e l i k a h b i n S e l u k a h , teki d e A r s l a n a h b i n T u r u l idiler. Badata yryen bu Seluklu emir leri, M e s u t B i l l e haber gndererek melik A r s l a n a h b i n T u r u l u da birlikte getirmesini istediler. M e s u t , melik A r s l a n a h hapishaneden kard ve onun bann zerine hkmdarlk almetlerinden etr aarak hareke
267
te geti ve teki askerlerle birleince, te halifeye kar emrinde savaacamz sultan bu du r dedi. Tabii bu durum II. M u h a m m e d in aleyhinde olmu, or taya yeni bir sultan kmt. Halife M u k t e f , Seluklu emirlerinin Badat'a doru ilerlediklerini rendii zaman o da askerleriyle ehirden dar kt, iki ordu Badatdan iki konak uzaklktaki Bezimzda karlatlar. Balangta ha lifenin ordusu, fazla bir varlk gsterememi ve baz birlikleri bozulmutu, hatt bu bozgun haberi Badata kadar ulamt. Ancak Seluklu askerleri, ganimet peine dnce, M u k t e f ve beraberindeki emirlerden M e n g b a r s ve F a h r e d d i n K u v e y d a n n byk abalaryla halifelik ordusu sava kazanmay baard(10 Ekim 1154). Seluklu em irleri, bata M e s u t B i l l ve A l p k u H n k a r olmak zere, hezimete uradlar. Halifenin askerleri de Trkmerlerin mal ve hayvanlarn ganimet olarak elegeirdiler. Ancak daha sonra muhtemelen Trkmenlerden ekinilmi olmal ki, Her kim Trkmenlerin o luk ocuundan bir ey aldysa derhal iade etsin denildi. Bunun zerine halife nin askerleri ellerindekileri iade ettiler. Bir rivayete gre, sultan I I . M u h a m m e d de Seluklu emirlerine A r s l a n a p a H a s b e y i l e yardmc kuvvetler gnder miti. Bu yardmc kuvvetler Rzana ulatklarnda yenilgi haberini aldklar za man geri dndler. Melik A r s l a n a h ise savatan sonra A 1 p k u ile beraberdi. Sultan II. M u h a m m e d , A l p k u a haber gndererek A r s 1 a n a h ile bir likte yanna gelmesini bildirdi. Ancak A 1 p k u un lm (Kasm/Aralk 1154) zerine bu gereklemedi: Sultan II. M u h a m m e d , A r s l a n a h n vey ba bas i l d e n i z in yanna gitmesinden ve 1 1 d e n i z in de onu tahta karma ba hanesiyle lkelerine saldrmasndan korkuyordu. ok gemeden bu korkusu bir anlamda gerekleti. A r s l a n a h , Azerbaycana giderek vey babas l d e n i z ile birleti, Baka bir rivayete gre ise bu srada A r s l a n a h a yardm eden emr A k s u n g u r idi. Sultan II. M u h a m m e d devrinde cereyan eden baz olaylar yledir: Atabek i l d e n i z ve A r s l a n a p a , sultan II. M u h a m m e d - S l e y m a n a h savanda, S l e y m a n a h m tarafn tuttuklarndan dolay zlmler di. Ayn zamanda onlarn bulunduu Azerbaycan blgesine baka bir Seluklu ehzadesi a r b i n M a h m u t ile atabek A y a z da hkim olmak istiyorlar d. te bu srada her iki taraf arasnda bir sava balamak zere idi. Sultan II. M u h a m m e d , tekrar duruma hkim olunca onlarn arasn dzeltmek ve ba rtrmak iin e r e f e d d i n G r d b a z u yu grevlendirdi. Grevinde baa rl olan e r e f e d d i n , a r y teslim alarak sultann yanna dnd. Atabek l d e n i z ile A r s l a n - A p a , Azerbaycan aralarnda paylatlar. Sltan II. M u h a m m e d , kardei a r ile biraraya geldikten sonra ona efkatle davrand, ancak sultanlk makam, onun iin kardeten daha ncelik kazanmt. Sonunda o, emr S a t m a z b i n K a y m a z kardeini kontrol ile grevlendirdi. Daha son ra a r a h bir kalede hapsetti; bylece sultan M u h a m m e d muhtemel bir rakipten kurtulmu oldu. Sultan II. M u h a m m e d in Azerbaycan konusundaki tutum ve davran zerine atabek 1d e n i z ve emr r b i n A k s u n g u r , sul
AL SEVM-ERDOAN MERL
tann huzuruna geldiler. Bu srada emr r in beraberinde kardei A r s l a n A p a nin askerleri vard. Her iki emr sultann huzurunda bir sre kalp itaatle rini arzetlikten sonra izin isteyerek geri lkelerine dndler. Onlarn itaatlerini bildirm eleri, sultan rahatlatm, emirlerin ise II. M u h a m m e d in yannda iti barlarnn ykselmelerine neden olmutu. Sultan II. M u h a m m e d Kirman Seluklu meliki I. M u h a m m e d (1142-1156) ile de dosta ilikiler iinde idi. Nitekim 1154/1155 ylnda Kirman melikinin eli si, sultan II. M h a m m e d in huzuruna geldi ve hrmetle karland. Eli, bir ok hediye getirmiti, bunlar sultana takdim edildi. C e m a l e d d i n b n l H o c p. n d , Kirman melikinin kzn sultan M u h a m m e d e istemek iin Kir man elisiyle beraber gnderildi. Ancak bu evlilik birka yl sonra gerekleebildi. Sultan II. M u h a m m e d , 1154/1155 kn Sve ehrinde geirdi. O, vezir C e l l e d d i. n I b n ii 1 - K i v a m yi devlet ilerinde aciz ve yeterli olmadn g rerek grevinden uzaklatrd, yerine amcas M e s u d a da vezirlik yapm olan e m e d d i n E h u n - N e e i b D e r g z i i yi tecrbesi nedeniyle vezir atad. Halife M u k t e f , bir sre sonra M e l i k a h b. M u h a m m e d in yne timindeki Huzistan elegeirmek amacyla oraya asker sevketmiti. Ancak umla,halifelik kuvvetleriyle yapt sava kazanm, bir ksm asker ve kumandanlar tutsak almt (Eyll 1155). O, b tutsaklara ok iyi davranm, hatt onlar ser best brakp halifeden zr dilemitir, halife de onu affetti. u m 1 a daha sonra M e l i k a h oradan uzaklatrarak Huzistan'a hkim oldu.
Sleym anah n yeniden sultan iln ed ilm esi
S l e y m a n a h , M u h a m m e d in saltanatnn balangcnda katktan sonra Bvendler lkesine gitti. Bu srada Sultan S e n c e r in Ouzlarca tutsak alnmas zerine gzler ona evrildi, nk daha nce sultan S e n c e r , onu veli aht iln etmiti. Bu bakmdan S e n c e r in tutsakl esnasnda o, Byk Seluk lu Sultanl iin davet edildi ise de baarsz olarak Grcana dnd (Nisan/Mays 1154) (Bk. Sultan S e n c e r ve Ouzlar)< S l e y m a n a h , daha sonra berabe rinde 500 atl olduu halde, Isfahan civarna geldi(1155). Isfahan valisi R e i t C a m e d a r , birok vaatlere ramen onu ehre sokmad ve Ben bu emaneti kardeinin olu iin bekliyorum , emanete ihanet etmek benim detim deildir dedi. S l e v m a n a h , midini kesince, Badata halife M u k t e f ye yanna gelmek istediini bildirdi. Aralarnda eliler gidip geldikten sonra eini rehine olarak gndermesi artyla bu istei kabul edildi. Bunun zerine S l e y m a n a h , ei ni ok sayda cariye ve maiyyetiyle Badata gnderdi. Halife, onlara ok iyi dav rand ve S l e y m a n a h n yanna gelmesine izin verdi. S l e y m a n a h , banda hkmdarlk almeti etr olduu halde, Badata geldi (25 ubat 1156). O. daha sonra halifelik sarayna getirildi, Ba kad ve halifelik ilerigelenlerinin huzurunda, halifeye sadakatla bal kalaca, daima itaatkar olaca ve Irak a hibir zaman saldrmayaca hususunda ant iti. Bu anttan sonra Badatta adna hutbe okundu, halife de ona saltanat hilati giydirerek sultan ilan etti. Btn bun
269
lara ramen ona Badatta Melikl-mstecir (snt hkmdar) diyorlard. Hali fe M u k t e f i , ayrca ona 3 bin kiilik atl birlii verdi. S l e y m a n a h , Nisan/Mays I156da Cibale yneldi ve M e l i k a h b i n M a h m u t a haber gn dererek kendisine itaat etmesini istedi; o da bunu kabul ederek 2 bin atl ile geldi, ikisi birbirlerine ballk ant itiler. S l e y m a n a h , M e l i k a h ve liaht iln etmiti. Onlar, Azerbaycan a ynelerek atabey 1 d e i z ile bulutular, i l d e n i z onu pek nemsememi, belki de istemedii halde yardm etmek zorun da kalmt. te yandan sultan II. M u h a m m e d , onlarn bu durumunu haber almca, Musul hkimi, K u t b e d d i n M e v d u d ve nibi Z e y n d d i n A l i K k " ten yardim istedi, ikisi de kendilerine verilen vaadler karlnda bu ne riye evet dediler. Emr i n a n da sultann yannda idi. II. M u h a m m e d , toplad kuvvetlerle harekete geti ve iki taraf, Aras nehri boyunca savatlar. Sonunda stn gelen II. M u h a m m e d olmu, S l e y m a n a h ve halifelik or dusu dalmt. Bunun zerine S l e y m a n a h Badata gitti. Ancak A l i K k , Musul civarnda onu yakalayarak Musul kalesinde hapsetti ve durumu da sultan M u h a m m e d e bildirdi. Bylece II. M u h a m m e d , bu rakibinden ikinci kez kurtulmu oldu(1156). Bu olaydan sonra atabey i l d e n i z , bir mektup gn dererek sultandan zr diledi; II. M u h a m m e d de onu affetti ve bir daha mu halefet etmeyecei hususunda gvence ald. Buna uygun olarak I l d e n i z o l u P e h l i v a n sultann yannda Iraka gnderdi.
Badat kuatmas
Sultan I I . M u h a m m e d , adna Badatta hutbe okutmayan ve rakip ola rak karsna S l e y m a n a h karan halife M u k t e f i ile mcadele etme za mannn geldiine inanmt. Ayrca evresindeki adamlar, Badata yrmesi iin kendisini tevik ederek, Zira oras memleketinin merkezi, baba ve atalar nn bakentidir. Eer sen kendin oraya gidersen senin nnde kimse duramaz ve seninle boy lmek kimsenin elinden gelmez dediler. Bunun zerine sultan II. M u h a m m e d , kuvvetleriyle Badat nlerine gelerek ehri kuatt (Ocak 1157), Bu byk Seluklu ordusunda Z e y n e d d i n A l i K k , Kaymazoullar, Diibeyoullar, atabek A y a z , e r e f e d d i G r d b a z u gibi emrler yer almt. Garraf hkimi B e d r b i n M u z a f f e r de 400 gemiyle Iraktan gelmiti, iki taraf arasnda gerek karada, gerekse nehir zerinde iddetli atmalar oldu. Halife nin veziri I b n H u b e y r e , bu kuatmaya hazrlkl idi. Bu bakmdan Badat' ta yiyecek sknts ekilmedi, kuatma uzun srmesine ramen yiyecek fiyatlar bundan etkilenmedi, sadece et ve tuz pahalanmt. te yandan I b n H u b e y r e , sultan II. M u h a m m e d in Badat kuatmaya baladndan beri atabey 1 1 d e n i z ile mektuplayor ve onu, ehzade M e l i k a h ya da A r s l a n a h ile Hemedana ynelmeye tevik ediyordu. Nitekim bu yazma istenilen sonucu ver di ve atabey l d e n i z in M e l i k a h ile beraber Hemedana yrmesi gerek leti. Bu haber zerine sultan M u h a m m e d , vezir, devlet adamlar ve em irler le bir toplant yaparak ne ekilde hareket edilmesi hususunu konutular ve Badat
270
AL SEVM-ERDOAN MERL
zerine son bir hcum yaplmas zerinde anlatlar. Fakat Seluklu ordusunun bu hcumu da bir sonu veremeyince, sultan II. M u h a m m e d , 6 Mays 1157 tarihinda kuatmay terkederek Hemedana hareket etti.
Sultan II. M u h am m ed 'in eon yllar ve lm
Sultan M u h a m m e d , Hemedana yaklanca atabey l d e n i z buradan ay rld, M e l i k a h da yalnz kaldndan Huzistana gitti. Bylece rakibinden kur tulan sultan M u h a m m e d , tekrar Hemedana hkim oldu. Ancak Badat kuatmasnda bir sonu elde edilememi, emekler boa gitmi, elde sadece yor gunluk kalmt. Bu sefer sonucunda hazine de boalmt. Belki de kuatma so nunda ortaya kan en nemli olay, halifenin kendine olan gveninin artmas idi. Sultan M u h a m m e d , bu kez, daima kendisine rakip olanlar destekleyen ve Ba dat kuatmas srasnda arkadan vuran 1 d e n i z e kar bir sefer hazrlklar na giriti. Fakat vereme yakalannca bundan vazgeti. Sultan, hastalk nedeniyle bundan sonra hibir sefer giriiminde bulunmad. O, kn Sveye gidiyor, yazn ise Hemedana geliyordu.
Huzistanda bulunan Trkmen emri u m 1 a , sultan M u h a m m e d e bal emrlerden K a y m a z a saldrd. K a y m a z , u m l a ya kar iddetle diren di ise de malup olmaktan ve tutsak alnmaktan kurtulamad. Aralarnda kan da vas olan bir Trkmene karlk K a y m a z ldrerek, ban sultan M u h a m m e d e gnderdi (1158). Daha sonra halife M u k t e f i , u m l a v e emrindekilerle savamak iin asker evketti. u m 1 a bu kuvvetler karsnda Huzistana e kildi. Bu blgeye melik M e l i k a h da gz dikmiti. Onun yannda emr S u n g u r H e m e d a n v e K u v e y d a n de vard. u m 1 a , bunlarla yapt sa va kaybetti, bunun zerine M e l i k a h da Huzistan ele geirdi. Bir rivayete gre, sultan M u h a m m e d , kardei M e 1 i k a h ile bar yapm ve Huzistan iin ona sancak vermiti. Bu arada vezir e m s e d d i n E b u n - N e c i b in lm zerine sultan, yerine uzun zamandan beri kendisine nedimlik yapm olan Z i y a e d d i n s f a h a n yi vezir atamsa da bu da ksa sre iinde lmt. Sul tan M u h a m m e d , hastalna ramen, daha nce szl olduu H a t u n i K i r m a n ile evlenmek amacyla i h a b e d d i n M i s k a l b u z u r g v e e y b a n yi eyiz ve hediyelerle Kirmana gnderdi. Kirman meliki T u r u l a h da bu evlilii kabul etti; bunun zerine H a t u n i K i r m a n Hemedanda bu lunan sultan II. M u h a m m e d in yanna geldi (Temmuz/Austos 1159). Onun gelii, byk sevince neden oldu. Hemedan halk ehri donatt ve alg alarak Kirmanl prensesi karladlar. Sultan, hasta olduu iin H a t u n u mahaffe iinde karlamt. Ancak hastal daha da arlamt, bu sebeple gerdee giremedi. H t u n i K i r m a n , be ay sultann nikh altnda, fakat yanndaki adrda kal d. Sultan M u h a m m e d , 13 Aralk 1159de Hemedan kapsnda ld. Halk, b yk yas tuttu. nk o, Seluklularn en yumuak huylusu, en bilgini, adaleti en ok seven ve bata bulunan bir hkmdard, insanlar hi incitmezdi; gzel yzl, pembe ehreli, iri gzl, uzun sal, az ve ince sakall idi. Grz ve evgan oynar, ok atmakta evik olup, iyi bir binici idi.
VII. SULTAN SLEYMANAH DEVR

Sultan II. M u h a m m e d in lm zerine Seluklu em rleri, onun yerine kimin geirilecei hususunda anlamazla dtler. Emirlerden bir ksm, kar dei M e l i k a h , dier bir ksm da S l e y m a n a h tahta karmak iste diler. Azerbaycan atabeyi e m s e d d i n i l d e n i z ise A r s l a n a h destekliyordu. M e l i k a h , yannda u m 1 a ve Salgurlulardan T e k l e b i n Z e n g i olduu halde, Huzistandan sfahana geldi ve burada be nevbet aldra rak sultanln iln etti. Ancak onun buradaki saltanat, 15 gn srd. Bir riva yete gre O, Badata yrmesinden korkan halife M u k t e f i ve vezir I b n H u b e y r e nin bir suikast sonucunda ldrld (1160). Bu zehirlenme ii, bir cariye (veya arkc) vastasyla yaplmt. M e l i k a h n bazusu kuvvetli idi, bu nedenle iyi ok atard. Cmert ve iyi huylu olup, akay severdi ve aa derece deki insanlar koruyan gururlu bir hkmdard. M e 1 i k a h n lmyle Isfa han halk, u m 1a ve Te k 1e yi ehirden kardlar. u m 1a , sratle geri dnerek Huzistan elegeirdi. Isfahan halk ise daha sonra S l e y m a n a h adna hutbe okuttular. II. M u h a m m e d in lmnden sonra em irlerinden bir ksm, aralarnda fikir alveriinde bulundular. Onlar bu srada kuvveti ok olan emr I n a n R eyden davet ederek onun fikir ve rzasyla bu ii zmlemeyi yelediler. n a n gelince grler, S l e y m a n a h zerinde birleti. Bu byk Seluklu emrle ri, Hemedandan Musul hkimi K u t b e d d i n M e v d u d a eli gnderip, S l e y m a n a h saltanat makamna geireceklerini bildirerek kendilerine gn dermesini istediler. Atabey K u t b e d d i n M e v d u d , S l e y m a n a h sul tanlara gerekli eyalarla Hemedan a gnderdi. Bir rivayete gre, A l i K k ve Musul askerleri de onunla beraber Hemedana hareket etti. Hemedana yakla tka her gn bir emr ve bir gurup, S l e y m a n a h karlyordu. Bylece S l e y m a n a h n etrafnda byk bir ordu topland. A l i K k , onlarn kendisine herhangi bir hareketinden ekindi ve bu emirlerin sultan etkileri alt na almaya altklarn grnce Musula geri dnd. Nitekim o, bu kukusunda hakl idi. S l e y m a n a h , 22 Mart 1160da Irak Seluklu bakenti Hemedana gidip tahta oturdu. ok gemeden sultan, emr I n a n m iradesine tbi olmu
272
tu. Emr n a n n veziri i h a b e d d i n M a h m u t , bu kez, sultann vezirli ine, A l p A r g u n da emri hacibliine atandlar. Bu emrler, atabey l d e n i z in yannda bulunan A r s l a n a h tahta oturtmak iin harekete gemesin den ekiniyorlard. Bu nedenle onlar, 1 1 d e n i z ile anlamak iin A r s l a n a h da veliaht yaptlar. Hutbe ile sikkeye onun da adn koydular ve Erran vilayetinin ynetimini ona verdiler.
H alifelikle ilikiler
Halife M u k t e f i L i e m r i l l a h n lm zerine halife olan olu M s t e n c i d B i l l a h (1160-1170), sultan S l e y m a n a h a hacib S e v i n N i z a m yi eli gnderip, itaat etmesini ve btn lkede adna hutbe okutmasn istedi. S l e y m a n a h , onun bu isteini kabul ederek, hkim olduu lkelerde hali fe adna hutbe okunmasn emretti. Ayrca sultan, Badatn da kendi isteine uyacan ve bu ehre gidebileceini sand ve iki taraf arasndaki ilikileri dzen lemek iin eli gndermeyi kararlatrd. S l e y m a n a h , eli olarak kad N e b i h d d i n E b H r e y r e yi ve Badatta Seluklularn durumunu dzelt mek iin emr I b n T o g a n y r e k i vali olarak gnderdi. Ancak bunlar, Ba data geldiklerinde beklem edikleri sorularla karlatlar. Vezir I b n H u b e y r e , onlara, Niin gnderildiniz ve ne istiyorsunuz? demesi zerine onlar, sul tan adna Badatta hutbe okutmak iin geldiklerini belirttiler. Verilen cevapta, Hutbeye el uzatmak banza byk iler aar, dostluu elde etmek isterseniz hutbeye rabet etmeyiniz denildi. Bylece Abbas halifelerinin artk Badatda Seluklu sultanlar adna hutbe okutmay kabul etmediklerini ve buradaki Sel uklu hkimiyetine son verdiklerini gsteriyordu, ik i taraf arasnda bu anlamazlk srerken, nce S e v i n N i z a m , sonra da E b H u r e y r e Badatta dedi kodulara yol aan bir ekilde ldler. Bunun zerine I b n T o g a n y r e k de akbetinden korkarak Badat terketti. Sonu olarak, bundan sonra Seluklu lardan herhangi bir melik veya sultan, bir daha Badata gelmedi. Abbasler, 1055den beri beklediklerine ancak bir yzyldan fazla bir zamanda kavuabilmilerdi.
Sleym anah n ld r lm esi
S l e y m a n a h m lm, ilgili kaynaklarda eitli rivayetlerle anlatlmak tadr. O, genellikle iki iip elenceyle megul oluyordu. Emrler, onun huzuruna kma imkan bulamyorlar ve gittike ondan mitlerini kesiyorlard. Ayrca sul tan, kimseye sayg duymuyor ve em irleri incitiyordu. Sonunda emrler, atabey 1 1d e n i z in yannda bulunan A r s l a n a h davet iin e r e f e d d i n G r d b a z u ile anlatlar. Sultan S l e y m a n a h , emirlerin kendisine kzdklarn v e A r s l a n a h ardklarn haber ald. Bir adam gnderip, Mademki be ni istemiyorsunuz, benden size bir ktlk gelmez. Braknz, M usuldan getir mi olduum servet ve mallar alp gideyim. Ondan sonra istediinizi yapn ierikli bir haber yollad. Emrler, nce bunu kabul ettilerse de sonra R eyde bulunan
273
emr I n a n la bu hususu konutular. n a n ise onun asker toplayp tekrar ha rekete geebileceini ne srerek buna engel oldu. Ancak e r e f e d d i n G r d b a z u , S l e y m a n a h tutuklatp bir kkte hapsettirdi. Emrler, onun kamasn nlemek iin silahl muhafzlar grevlendirdiler (Ekim/Kasm 1160). Onlar, A r s l a n a h n gelmesini bekliyorlard. ok gemeden G r d b a z u , S l e y m a n a h bir yay kiriiyle bodurdu (Mart/Nisan 1161). Bir riva yete gre, Hemedanda kardei M e s u t un trbesine gmld. S l e y m a n a h , gzel yzl, iyi huylu ve tatl szl bir hkmdard. Ancak olaylar karsnda diren gstermemi, birka kez tahta oturduu halde, baarl olamamt.
VIII. SULTAN ARSLANAH DEVR

S l e y m a n a h tutukland srada, e r e f e d d i n G r d b a z u , Azer baycan hkimi l d e n i z e haber gnderip melik A r s l a n a h tahta kar mak iin Hemedan'a davet etti, i l d e n i z , bu ar zerine yanna A r s l a n a h alarak 20 bin atldan oluan ordusuyla harekete geti ve Hemedanda e r e f e d d i n G r d b a z u tarafndan karland. A r s l a n a h , hkmdarlk sarayna yerletirilerek adna sultan olarak hutbe okundu. Tabii onun en byk ans, 1 d e n i z in kendisinin annesiyle evli olmas idi. Ayrca bu hatun, l d e n i z in ocuklar M u h a m m e d P e h l i v a n ile K z l A r s l a n n anneleri idi. By lece l d e n i z , sultana atabek olmu ve ona Atabeki Azam nvan verilmiti. Sul tann vey kardei P e h l i v a n da haciblie tayin edilirken, vezirlie i h a b e d d i n M a h m u t getirilmiti. Bylece atabek l d e n i z , vey olunun tahta gemesiyle, onun adna ynetimi eline alm ve kendi yetki alann geniletmek iin daha nce Seluklu sultanlarnn ynettii lkelerde A r s l a n a h n da ta nnmas iin harekete gemitir. Nitekim i l d e n i z , Badat'a halife M s t e n c i d e haber gnderip A r s l a n a h adna hutbe okunmasn ve ynetim dzenlemelerinin sultan M e s u t zamanndaki ekline dntrlmesini istemi tir. Ancak Badatta l d e n i z in elisi hor grlp ok kt bir ekilde geri gnderildi. Bu arada Rey hkimi n a n ile i l d e n i z , bir ittifak yapp anlat lar. Bu anlamay evlilik yoluyla da salamlatrmak iin P e h l i v a n ile n a n n kz evlendirildi ve gelin, Hemedana getirildi. A r s l a n a h da tahta oturduk tan sonra sultan II. M u h a m m e d in lmyle dul kalan H a t u n i K i r m a n ile evlendi. 11 d e n i z in sultan A r s l a n a h n hizmetine ard hkmdarlardan biri de Meraga hkimi A r s l a n a p a idi. Fakat o da i l d e n i z in denetimini kabul etmeyerek, Bana dokunursanz, benim yanmda bir sultan olduunu hat rnzdan karmazsnz cevabn verdi. nk lmeden nce II. M u h a m m e d , olunu ona teslim etmiti, bu bakmdan A r s l a n a p a nin elinde, l d e n i z i tehdit edebilecek bir kozu vard. Ayrca halifenin veziri b n H b e y r e de A r l a n a p a ya haber gndererek onu II. M u h a m m e d in olu adna hutbe okut mak hususunda kkrtyordu. Tabii i l d e n i z byle bir tehlikeyi gze alamazd,
275
derhal olu P e h l i v a n ynetimindeki bir orduyu A r s l a n a p a ya kar gn derdi. Bunun zerine A r s l a n a p a , Ahlatah hkmdar, II. S k m e n den yardm istedi. II. S k m e n , ona byk bir kuvvet gnderdi ve Grclerin sal drlar karsnda, bizzat kendisi gelemedii iin de zr diledi. A r l a n a p a , Ahlatah kuvvetleriyle ordusunu takviye ederek P e h l i v a n n zerine yr-iid. Sefdrd nehri kenarnda iki taraf arasndaki iddetli sava A r s l a n a p a ka zand, P e h l i v a n ise ok kt bir durumda glkle Hemedana dnd (1161).
ld e n iz-em r nan m cad elesi
Sultan A r s l a n a h ile atabek l d e n i z , iki ay Hemedanda kaldktan son ra Sve zerinden sfahana gittiler (Ocak 1161). i l d e n i z in Irak Seluklu Dev letinde ynetimi tamamen ele geirmesi, teki emirlerin kendisi aleyhinde bir lemelerine neden oldu. Onun bu kuvvet ve kudretini ekemeyen bata Rey hki mi H s a m e d d i n n a n , Isfahan valisi I z z e d d i n S a t m a z v e Kazvin valisi A l p A r g u n olmak zere, bir ksm emrler, aralarnda anlatlar. Bu emir ler, Salgurlu atabeki S u n g u r b i n M e v d u d a haber gndererek irazda onun yannda bulunan A r s l a n a h m kardei ehzade M u h a m m e d i ken dilerine gndermesini istediler. Onlarn bu nerisini kabul eden atabey S u n g u r , ehzade M u h a m m e d i 1000 atlyla gnderdi. ehzade M u h a m m e d ve yanndakiler, teki emrler ile bulumak zere sfahangittiler. Rey valisi i n a n ve arkadalar 20 bin asker toplayarak sfahanda ehzade M u h a m m e d ile bir letiler, sonra da Hemedan a yrdler. te yandan atabek II d e n i z ve e r e f e d d i n G r d b a z u da kuvvetlerini topladktan sonra yanlarna sultan A r s l a n a h alarak muhaliflerine kar harekete getiler, iki ordu, Hemedan civarnda karlam ve sava ehzade M u h a m m e d ve yandalarnm yenilgi siyle sonulanmtr. Bunun zerine M u h a m m e d , Huzistaa ekilmek zorun da kald (1161).
A tabek Z en g i nin Irak S eluklu sultanlna itaati
II. M e 1i k a h n lmnden sonra adamlarndan bir ksm onun olu M a h m u t u sfahandan alarak Farsa geldiler. Atabek Z e n g i , onlar karlad ve malup ederek ehzade M a h m u t u ellerinden ald, Istahr kalesine gtrd ve muhtemelen orada hapsetti (1161), A r s l a n a h , sultan olduktan sonra Irak Sel uklu devletinde atabek i l d e n i z in kuvvetli otoritesi sayesinde skunet sa lanmt. Artk tekrar eski nfuzlu gnlerini yaamak isteyen Abbas hilafetinin kuvvetli bir devlete tahamml edemeyecei aikrd. Abbas halifesi, bu arzusu nu yerine getirmek iin rak Seluklu devletinin zaaf iinde olmasn istemektey di. Bu amala halifelik veziri A v n d d i n Y a h y a , sultan A r s l a n a h ve atabek l l d e n i z e kar dier emirleri ve Seluklu ehzdelerini kkrtmaya balad. Vezir Y a h y a , atabek Z e n g i ye de mektup gndererek M a h m u t b i n M e l i k a h adna hutbe okutmasn nerdi. Atabek Z e n g i , vezirin nerisini uygun grd ve ehzade M a h m u t u Istahr kalesinden kartarak onun
276
AL SEVM-ERDOAN MERL
adna hutbe okuttu ve kapsnda 5 nevbet aldrd. Z e n g i askerlerini toplayarak hazrlklara balad, ayrca Rey hkimi emr I n a n ada mektup yazarak onun la atabek l d e n i z e kar anlamak istedi. Atabek Z e n g i nin bu hareketle rinden anlaldna gre, artk o da Fars hkimiyetini aan emeller peindedir. O da, B o z a b a gibi Seluklu ehzadesine dayanarak Irak Seluklu devletine atabeklik messesesi altnda hkim olmak istemekteydi. nk atabek l d e n i z de Irak Seluklu Devleti zerindeki otoritesini ayn ekilde salamt. Atabek i l d e n i z , atabek Z e n g i nin emr i n a n ile olan yazmasn haber ald za man hazrlklara balad ve 40.000 kiiye yakn bir ordu ile Fars blgesini elegeirmek iin sfahana doru yrd. Ayn zamanda Z e n g i ye de eli gn dererek sultan A r s l a n a h adna hutbe okutmasn istedi. Fakat Z e n g i , bu teklifi yerine getirmedii gibi, cevap olarak da lkesinin halife tarafndan kendi sine kta edildiini ve durumu ona haber vereceini bildirdi. Atabek l d e n i z , Salgurlularn Errecan hkimi A r s l a n B o a nin srlerinin yakn bir yerde olduunu renmi ve bunlar yamalatmak iin bir mfreze yollamt. Emr A r s l a n B o a da, zayflayan atlarn yenileri ile deitirmek iin askerleri berabe rinde olduu halde, srlerinin yanna gitmiti. Bu srada atabek 1d e n i z in gnderdii mfreze ile karlat. arpma sonunda A r s l a n B o a galip geldi ve atabek i l d e n i z in mfrezesindeki askerleri yakalayp ldrd, balarn ata bek Z e n g i ye yollad. Atabek Z e n g i , atabek i l d e n i z in kuvvetlerinin ya knda olduunu anlad ve bana gelecek tehlikeyi sezmekte gecikmedi. Bu durumu Badata bildirdi ve yardm istedi. te yandan vezir A v n d d i n Y a h y a nin tahrik ve tevikleri meyvesini vermiti. Emr i n a n , R eyden 10.000 kii ile ha reket etmi, Kazvin hkimi b n l - B z d a r i l e b n T o g a n y r e k ve baz emrler, Sve ovasnda ona katlmlard. Ayrca Meraga ve Tebriz valisi A r l a n a p a da yardm olarak 5.000 atl gndermiti. Atabek Z e n g i ise bu srada Semrem ve baz yerleri yamalad. Atabek i l d e n i z bu mntkann korunmasna nem verdiinden Z e n g i nin zerine 10.000 kiilik bir kuvvet yollad. Z e n g i , i l d e n i z in kuvvetlerine kar yrd ve sava sonunda onlar malup et ti. 11d e n i z , kendi kuvvetlerinin Z e n g i nndeki malubiyeti zerine telaland. nk bu durumda hem Z e n g i , hem de emir i n a n ile savamak onun iin zor olacakt. Derhal Azerbaycana haber gndererek yardm istedi. Yardmna o lu K z l A r s l a n geldi. Atabek i l d e n i z , yakn adamlar ile grt. Onlar emr n a n tehlikesinin daha nemli olduunu ve nce onun zerine yrme nin gerektiini tavsiye ettiler. l d e n i z bu tavsiyeye uydu ve nce emr I n a n a kar harekete geti. te yandan atabek Z e n g i , emr n a n a kalabalk bir yardmc kuvvet gndermiti, bizzat gelemedii iin de zr diledi. nk Hzistan hkimi u m 1a nm bekledii frsat bularak Farsa saldrmasndan korkmak tayd. Atabek l d e n i z ile emr n a n m birleik kuvvetleri Svede karlatlar. ki taraf arasndaki byk bir savatan sonra emr n a n , hezime te urad (3 Austos 1161) ve nce R eye kat, sonra da Taberek kalesine kapand. Atabek l d e n i z onu muhasara etti, fakat daha sonra A r s l a n a h n sultanl n ve i l d e n i z in atabekliini emr I n a n n tanmas suretiyle anlatlar
277
(1162). Emr I n a n n bylece Irak Seluklu Devletine itaati salannca Z e n g i , yalnz kalm oldu. Sultan A r s l a n a h v e atabek 1 1 d .e n i z , onu bar yo luyla kazanmaya aba gsterdiler. Bu amala da onlar, atabek Z e n g i ye haber gndererek itaatini temin iin huzura ardlar. Z e n g i , bu davetten korktu. zel likle atabek l d e n i z in kardeine kar olan intikam hrsn bilmekteydi. Ce vabnda bu durumu ne srd ve kardei yznden sorumlu tutulamayacn bildirerek aman verilmesini rica etti. Ayrca eli ile beraber eitli deerde hedi yeler ile Katf ve Arap lkelerinden ald atlardan yollad. Sultan A r s l a n a h ve atabek i l d e n i z , onun aman isteini yerine getirdiler. Z e n g i , geri dnen elisinden durumu rendii zaman, derhal sultann huzurunda bulunmak zere yola kt. Sultan A r s l a n a h ve i l d e n i z , Isfahanda idiler. Atabek Z e n g i nin hareketini haber aldklar zaman Hezr Sni otlana ktlar (Mart/Nisan 1165). ok gemeden atabek Z e n g i , sultann huzuruna geldi (1 Temmuz). Emr ler, onu trenle karladlar. Atabek i l d e n i z , ayan pmek isteyen Z e n g i ye engel olarak onu kucaklad, sonra da sultana takdim etti. Sultan, onu bir sohbet meclisine ard, orada kendisine ve emirlerine hilatler giydirdi, ssl atlar ile mcevherli bir kl hediye etti. Ayrca Irak emirlerine de Z e n g i nin arlan mas iin emir verdi. Z e n g i , sultan A r s l a n a h n yannda bir hafta kald. Huzurdan ayrlnda sultan, ona ikinci kez hilat giydirdi ve hkimi bulunduu Fars blgesini tekrar kendisine verdi. Bu suretle Salgurlu hanedan ilk kez res men, Irak Seluklu Devletine tbi oldu. Sultan A r s l a n a h a tbi olanlardan birisi d e M e y y e d A y a b a idi. B yk Seluklu Devletinin mirasn paylamak isteyenlerden biri olan Niabur h kimi M e y y e d A y a b a , 1163 ylnda, nce Kumis blgesine gitti, burada Bistam ve Damgana hkim oldu. O, Kumis blgesine hkim olunca sultan A r s l a n a h , ona deerli hiltler, sancaklar ve hediyeler gndererek btn Horasan ehirle rini hkimiyeti altna alp ynetmesini ve kendi adna hutbe okutmasn emret ti. M e y y e d Ay a b a , hiltleri giydikten sonra ynetimi altndaki ehirlerde A r s l a n a h adna hutbe okuttu.
Bu devrede Grcler, nce 1161 ylnda, An zerine yryerek bu ehri elegeirdiler. Bu olaya zlen komu Trk beyleri, Ahlatahlardan II. S k m e n , I z z e d d i n S a l t u k , D i l m a o l u F a h r e d d i n D e v l e t a h , Kars ve Srmeri Beyleri ile birleerek 1161 Temmuzunda Grclere kar harekete geti ler. Artuklulardan N e c m e d d i n A l p da onlar takiben yola kt. Fakat bu birleik Trk kuvveti, N e c m e d d i n A l p y beklemeden An y kuatt (Aus tos 1161). Bunun zerine Grc kral III. G i o r g i , ordusuyla Trk askerlerine hcum etti. Daha nce Grclerce tutsak alnm olan I z z e d d i n S a l t u k , bir daha onlarla savamayacana ant etmiti, bu nedenle ni olarak geri ekildi. Onun bu davran ve N e c m e d d i n A l p nin beklenilmemesi, Trk ordusunun ar bir yenilgiye uramasna sebep oldu. Grc kral, ertesi yl Dovini istil etti, son
278
AL SEVM-ERDOAN MERL
ra da Gence yresinde birok tahribat yapt; bu arada Grcler, Dovin ve kyle rinde 10 bin kiiyi ldrdler, kadnlar ve pek ok kiiyi tutsak aldlar, onlar soyup rlplak ve yaln ayak gtrdler. Grc kadnlar ise bu yaplanlar ya drgamlar ve Mslmanlar, sizin onlarn kadnlarna yaptnz eylerin ay nsn bize yapmaa mecbur ettiniz diyerek Mslman kadnlar giydirdiler. Grcler, bununla da yetinmeyerek l d e n i z e yazdklar mektupta, Gence ve Beylekandan biz, hara alyorduk. Yllardan beri bu para gelmiyor, bunun gn derilmesini senden rica ederiz , demilerdi, i l d e n i z ise verdii cevapta Tiflisi almakta kararl olduunu bildirmitir. 1g a z i , Hemedanda bulunan A r s l a n a h a Grclerin gnderdikleri mektup hakknda bilgi vererek bunu nasl cevablandrdm anlatmt. Sultan A r s l a n a h Irak askerlerini toplayarak Nahvanda bulunan l d e n i z ile birleti ve daha sonra Genceye gittiler. Bu Seluklu ordusuna evredeki emirlerden L S k m e n , F a h r e d d i n D e v l e t a h ve Meraga emri A r s l a n a p a da askerleri ile katldlar. A r s l a n a h , I I . S k m e n e ok iltifatlarda bulunmu ve kendisine Ici (aabey) diye hitap etmiti. Seluklu ordusunun bu kuvvet ve kudreti Grcleri rktm ve bar teklif etmelerine sebep olmutu. Sultan A r s l a n a h , bu konuda atabek i l d e n i z in de dahil olduu bir danma toplants yapt. Toplantda i l d e n i z in bar yapmak fikrinde olduunu anlayan teki emrler, intikam hrsmz teskin edecek bir sava yapmadan nasl dneriz diyerek savata kararl olduklarn bil dirdiler. iki taraf arasnda Lukr kalesine yakn bir yerde yaplan sava Seluklu kuvvetleri kazand (Temmuz 1163). Bu yenilgi sonunda Grc kral kamak zo runda kald. Sava sonras II. S k m e n ve D e v l e t a h , kendi memleketlerine dndler. Sultan A r s l a n a h ile l d e n i z , Genceye gittiler, bu ehri glen dirip, askerler ile takviye ettiler, sonra ISahvan yoluyla Hemedana geldiler. Bu malubiyet zerine Grcler, 1164de Andan ekildiler. Atabek l d e n i z bura ya gitmi ve ehri imar etmitir.
D aim lerle m cad ele
Seluklu ordusunun Grclere kar cihat ile megul olduu srada Batmler, bu frsattan iyi istifade ederek Kazvin yrelerindeki ok sarp dalarn tepelerin
de kale ina etmilerdi. Bir rivayete gre, l d e n i z e bu kalelerden bahsedil dii zaman Ismailerin ktlklerinden korktuu iin duruma mdahale etmemitir. Ancak daha sonra Batmler, Kazvine yryp kuattlar. Halk onla ra iddetle kar koydu, grlt ve feryat kopararak yardm istemek iin A r l a n a h a gittiler. A r s l a n a h ve l d e n i z , teki Seluklu emirleriyle Batmlere kar harekta giritiler. Seluklu ordusu, yaklak drt ay iinde bu kaleleri zaptedip yktlar. Sra Kazvin civarnda Kihabta ina edilmi ve Batmler tarafndan Cihan-gay ad verilen kaleye gelmiti. Sultan A r s l a n a h , bu kaleyi de ald ve ona Arslan-gay adn verdi (1165). Daha sonra A r s l a n a h ve i l d e n i z , sfahana dndler. Bu yl iindeki olaylardan birisi de vezir i h a b e d d i n S i k a nin hastalanarak sfahanda kendi saraynda lmesi idi (12
279
Nisan 1165). Vezirlik makam, bir sre bo kalm, A r s l a n a h , Sve ehrinde iken yanna gelen F a h r e d d i n K yi vezir atamtr (13 Aralk 1165). te yandan sultan tahta karan ve daima destekleyen emirlerden biri olan e r e f e d d i n G r d b a z u da bir sre sonra Rey ehri dnda ld (8 Mart 1166). Onun tabutu Hemedanda kendisinin yaptrm olduu medreseye gtrld. Sultan A r s l a n a h , onun lm nedeniyle gn matem tuttu.
E m r nansn isyan
Rey emri bulunan i n a n , sahip olduu ktalarn artrlmasn istemi, an cak bu istei kabul edilmemiti. ok gemeden o, sultan A r s l a n a h m i l d e n i z in basks altnda tutulan bir hkmdar olduunu ileri srerek isyan etti. Fakat i n a n , i l d e n i z ile savaacak kuvvet ve kudrete sahip olmadndan Jeyden ekilerek Bistama gitti. Atabek l d e n i z , R eyi elegeirerek burasm, olu M u h a m m e d C i h a n P e h l i v a n a kta ve vali olarak da vekaleten m e r b i n A l i yi atad. Emr n a n ise Hrezmah I l a r s l a n dan yardm istemek zorunda kald. Hrezmah, nemli bir asker birlii, n a n n emrine verdi. I n a n ve Hrezmli askerler, nce R eyi aldlar, sonra da Sve ehrine ka dar ilerlediler. Sultan A r s l a n a h ve teki emrler, n a n durduramadlar. Bu srada Azerbaycanda bulunan atabek l d e n i z in yetimesi zerine n a n ve beraberindeki Hrezmli kuvvetler, geri ekilmek zorunda kaldlar (1166/1167).
te yandan Rey valisi m e r , atabek l d e n i z in emirlerini yerine getir meyip isyana balad ise de sultan A r s l a n a h , onu hileyle yanna ard ve Sve ehrinde tutuklatt (1168). Bu durumu renen emr n a n , eskiden hki miyeti altnda olan R eyi tekrar elegeirme frsatn buldu ise de atabek l d e n i z , Azerbaycandan gelerek emr I n a n malup etti. Emr I n a n m Taberek kalesine ekilmesi zerine, i l d e n i z drt ay sreyle buray kuatt. ki taraf her gn savayorlard, nihayet i n a n , bir mektup yazarak bar yapmak istediini bildirdi. Ancak atabek l d e n i z , bar grmelerini onun veziri S a d e d d i n E e l ile yapt. Babaa yaplan bu grme srasnda l d e n i z , ve ziri kendi tarafna ekmeyi baard. Sonunda S a d e d d i n E e l , i n a n n gulam ile anlat. Bu gulamlar uyurken emr I n a n ldrdler. Bylece Irak Seluklu Devleti, dousunda daima tehlike ve huzursuzluk yaratan emr i n a n dan kurtulmu oldu, i l d e n i z , onun lmnden sonra Rey ehrini tekrar olu P e h l i v a n M u h a m m e d in ynetimine verdi.
Irak Seluklular iin dou ynndeki asl byk tehlike, Hrezmahlar Devletinden geliyordu. Hrezmah Ilarslan, Horasan blgesinin merkezi Niaburu
tehdide balaynca sultan A r s l a n a h a tbi olan M e y y e d A y a b a duru mu I l d e n i z e bildirdi. Atabek l d e n i z , I l a r s l a n a Horasann, hatt Hrezmin Seluklu sultanlarnn mlk olduunu hatrlatarak Niabura ynelik bir hareketin silahla karlk greceini bildirdi. I l a r s l a n bu tehdite kzarak Ni abur zerine yrd, i l d e n i z de bu harekete karlk olmak zere Bistama ilerledi. Hrezmah, i l d e n i z ve Irak askerlerinin harekete getiini haber al
280
AL SEVM-ERDOAN MKRL
d zaman Niaburdan ayrld (1166/1167), Fakat M e y y e d A y a b a , muhte melen Hrezmahlar tehlikesinin devam edeceini anlam olmal ki, i l d e n i z e tbi olmay yeledi, i l d e n i z ise bu durumu rendii zaman, Bstamdan ayr larak Rey yoluyla Azerbaycana dnd. O, Musul atabeki K u t b e d d i n M e v d u d b i n Z e n g i ye bir eli gndererek ondan A r s l a n a h adna hutbe okut masn ve sikke bastrmasn, eskiden Seluklu sultanlarna gnderilen vergi ve armaanlarn gnderilmesini rica etti. M e v d u d , bu istei memnuniyetle ka bul ederek Musulda A r s l a n a h adna hutbe okuttu. Ayrca Diyarbekir ve Elcezire blgelerinde muhtemelen Ahlatahlar ve Inaloullar gibi Trk beylikleri de A r s l a n a h sultan olarak tanm ve kendisine birtakm hediyeler, Arap atlar, Rum katrlar, Msr ve Dmak retimi eitli elbiseler gndermilerdi. Bylece M e v d u d ile i l d e n i z arasnda kuvvetli bir dostluk olumutu. Fars hkimi Salgurlulardan atabek Z e n g i de eskiden olduu gibi vergiyi demekte idi. Ote yandan bir sre Irak Seluklular ile dostane ilikileri srdren Meraga emri A r s l a n a p a , daha sonra Badata bir eli gnderip yannda bulunan sultan II. M u h a m m e d in olu adna hutbe okutulmasn istedi (1167/1168); ayrca bu istei kabul edilirse pek ok para gndereceini bildirdi. Halife M s t e n c i d de Irak Seluklular aleyhine olan bu frsat karmayarak onun isteini kabul etti. Bu haber, i l d e n i z e ulat zaman hemen byk bir ordu hazrla yp olu P e h l i v a n M u h a m m e d kumandasnda A r s l a n a p a nin zerine gnderdi, iki taraf arasndaki sava kaybeden A r s l a n a p a , Meraga ehrine kapanmaktan baka are bulamad. P e h l i v a n , Meragay kuatarak A r l a n a p a y bask altnda tuttu. Sonunda A r s l a n a p a , yeniden A r s l a n a h sultan olarak tanmay kabul etti, P e h l i v a n da Hemedana dnd. Bylece bir ok evre, lke ve ehirde sultan A r s l a n a h n stnl kabul edilmiti. Ta bii bunun salanmasnda en byk pay, atabek i l d e n i z in idi.
II. Arslanaba yardm
A r s l a n a h n sultanl srasnda Kirmanda ise amansz bir taht mcade lesi yaplyordu. Bu mcadeleye katlanlardan melik II. A r s l a n a h , atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d ve emirlerin ou B e h r a m a h ile yaplan sa va kaybederek katlar. Melik II. A r s l a n a h , daha sonra Irak Seluklula rndan salad yardmla Kirmana dnerek tekrar tahta geti (Bk. Kirman Seluklular). O, bakent Berdesir ehrine ve orada da kaleye girdii zaman hzi nede kardei B e h r a m a h n gtrmekten aciz kald silah, hal, gm vb. eyleri Irak ordusu kumandan C e m a l e d d i n M u h a m m e d b i n A k k u a gndermi ve kendisinden zr dileyerek, Eer ben, hzinede cevherler bulsa idim, bunlar A r s l a n a h dan saklamaz, kendisine ve atabek I l d e n i z e gn derirdim. nk onlarn her ikisi de benim hakkmda kusur etmediler, bana ih san ve ikramda bulundular. Sen benim zrm kabul et, sultan ve atabek l d e n i z e mazeretimi bildir demiti. Ayrca melik A r s l a n a h , kendi h kimiyetindeki lkelerden de para toplam, bunun bir ksmn emr C e m a l e d -
281
d i n in beraberinde bulunan askerlere vermi, geri kalann da yine sultana gndererek, Ben bu memleketlerde sultann nibiyim, askerlerin masrafndan fazla bir ey artarsa sultana gnderirim, bundan kendim iin bir ey saklamam demiti. Bu sylediklerini ayrca kendi yazsyla sultana ve atabek l d e n i z e bildirdi. Emr C e m a l e d d i n , bir sre sonra Iraka dnd ve Hemedanda b yk bir trenle karland, atabek l d e n i z i ziyarete gittii zaman, l d e n i z ayaa kalkarak onu kucaklam ve Allaha kr olsun ki, senin elinle Kirmann fethi ve sahibine teslimi ve bu suretle sultann ama ve isteini yerine getirmek ksmet oldu. Zira bu mlk, babas tarafndan kendisine verildikten sonra karde leri tarafndan gasp edilmiti demitir. Bylece bu yardm sonucunda melik A r s l a n a h , Irak Seluklularna tbi oldu. Bu olaylar srasnda sultan A r s l a n a h n veziri F a h r e d d i n K , Hemedanda ld, A r s l a n a h ise sfahana geldi ve burada C e l l e d d i n E b u l f a z I D e r g z i n yi ve zir atad (Temmuz/Austos 1170).
A relanat-ldeniz ilikileri
Her nekadar sultan A r s l a n a h , grnte Irak Seluklu sultan idiyse de devleti, aslnda atabek i l d e n i z ynetiyordu, sultan onun ilerine hi karm yordu. Hatt l d e n i z in ktalar istedii gibi kullanmas, istedii kimselere ver mesi hususundaki basks cann skyordu. A r s l a n a h , bu konuda sylenmeye balad vakit, ayn zamanda atabek i l d e n i z in ei olan annesi H a t u n , onu sakinletirmeye alyordu. Sultann annesi, atabek i l d e n i z in yaptklarn an latarak bu konuda unlar syledi. Bu adama kar bir ey syleme; o, senin iin kendi hayatn tehlikeye att, ka kez savalara girdi. Senin urunda varn you nu sarf etti, askerlerini ve adamlarn kaybetti. Nihayet seni sultan yapmay ba ard. Seluklu ehzadelerinden birok kimse, yaa senden byk olduklar halde hapislerde kt bir ortamda yayorlar. Sen, saltanat tahtnda olduun iin onlar harekete muktedir olamyorlar. Halbuki atabek l d e n i z , kendisi ve iki olu sa na hizmet ediyorlar, senin dmanlarnla mcadele ediyorlar, sen ise rahat ve sa kin olarak vakit geiriyorsun, onun yapt ilere karma, ondan sana bir zarar gelmesinden korkma. O, senin memlkndr . A r s l a n a h , annesinin szleri zerine sustu ve sakinleti. Ancak i l d e n i z , sultann zel hayatn dahi kontrol ediyordu. A r s l a n a h , bir gece, sarho olduu srada hzinesinde ne varsa ev resindekilere balamt. l d e n i z , bunu duyunca verilenlerin hepsini geri al d ve ona, Paray ihtiya d eylere sarf edersen ayn ekilde gereksiz yere para toplamak zorunda kalrsn ve bylece halka zulmetmi olursun dedi.
S on G rc seferi
Grcler, Seluklu kuvvetlerinin daha ok randa megul olmasndan yarar lanarak harekete gemiler ve tekrar A ny elegeirmilerdi. Atabek l d e n i z , Grclere kar baar kazanamaynca yeniden kuvvet toplamaya alt ve evre deki Islm lkelerine bu amala haber gnderdi. A r s l a n a h ise Hemedanda
282
iken, annesi kendisini bu sefere armak iin Azerbaycandan Hemedana geldi, A r s l a n a h , daha sonra Nahvana gitti. Onun yansra sefere katlacak Trk emirleri l d e n i z , oullar P e h l i v a n M u h a m m e d ile K z l A r s l a n ve Ahlatah II. S k m e n de Nahvanda toplandlar. Sultan A r s l a n a h , bura da hastaland, gn beklendii halde hastal gemedi. O, ve annesi, Kilya (Kiliya) kalesine oradan da Dovine geldi, ancak hastal iyilememiti, bu bakmdan daha ileriye gidemedi. Neticede atabek 1 d e n i z ve teki Trk emirleri, sefere devam ederek Grcistanda Akehir (Ahalkelek)e ve Tiryalis ovasna kadar iler lediler. Grc kral, bu mttefik Trk ordusuna kar kmaya cesaret edemeye rek ormanlk blgeye kat. Trk ordusu bu baarl seferden sonra Nahvana dnd (1175). Sultan A r s l a n a h ise Nahvanda 50 gn kald. Ahlatah II. S k m e n ve teki emirlere, hiltler verdi. A r s l a n a h , daha sonra Hemedana yneldi. O, Tebrize ulanca, Nahvandan annesinin lm haberi geldi, fakat Hemedana kadar durum sultana bildirilmedi. A r s l a n a h , burada annesinin lmn haber ald zaman, byk yas tuttu. Sultann annesinden bir ay sonra da atabek l d e n i z lmt (1175). Atabek l d e n i z in lm, doal olarak Irak Seluklu Devleti iin byk bir kaypt. O, bu devleti yeniden toparlam ve kuvvetli bir duruma getirmiti. 1d e n i z in lmnden sonra byk olu M u h a m m e d C i h a n P e h l i v a n , sratle Nahvana giderek babasnn yerine geti ve kendisini atabek ilan etti. Sultan A r s l a n a h ise evresindeki teki emirlerin tevikiyle atabek P e h l i v a n dan kurtulmak istiyordu. Bu emrler, askerleriyle birlikte onun emrinde toplandlar. A r s l a n a h , P e h l i v a n ile mcadele etmek iin Azerbaycana doru harekete geti ise de Zencan da hastaland, bunun zerine P e h 1i v a n ile barmay yeleyip devlet ynetimini ona brakt. Bu arada Huzistan ve Ahvaz h kimi u m 1a , atabek l d e n i z zamannda lkesine yakn olmas dolaysyla IVihavendin kendisine verilmesini istemi, l d e n i z de bu istei reddetmiti. O, ld zaman C i h a n P e h l i v a n m Nahivana gitmesini frsat bilen u m 1a , yeeninin komutasnda bir kuvveti Nihavende gnderdi. u m 1a nin asker leri, hile ile Nihavende girip ehri yamaladlar. Bu olaydan sonra u m 1 a , baz Trkmenlere kar harekete geti. Bunun zerine Trkmenler, atabek C i h a n P e h l i v a n dan yardm istediler. C i h a n P e h l i v a n d a u m l a ya kar bir ordu gnderdi, iki taraf arasnda cereyan eden savata u m 1 a ya bir ok isabet etti; yaralanan u m 1 a , olu ve yeeni ile birlikte tutsak alnd. Ancak u m l a , iki gn sonra lm ve yerine olu e r e f e d d i n E m r a n gemiti. Atabek C i h a n P e h l i v a n n mcadele ettii devletlerden biri de Ahmediller idi. A r s l a n a p a , 1174/1175 ylnda lm, yerine olu F e l e k d d i n in gemesini vasiyet etmiti. Atabek C i h a n P e h l i v a n , muhtemelen bu dei iklik srasnda Ahmedil ehirlerini almak iin harekete geti, sonunda iki taraf arasnda bir antlama imzaland. C i h a n P e h l i v a n , bu antlamayla kendisi ne verilen Tebrizi kardei K z l A r s l a n n ynetimine brakarak Meragadan ayrlmtr.
283
Sultan A rslanah n lm
Sultan A r s l a n a h , devlet ynetimini C i h a n P e h l i v a n a braktktan sonra siyas faaliyetlerde hibir rol olmad ve hayat hastalklarla geti. O, haya tnn son dneminde Hemedan reisi S e y y i d F a h r e d d i n in kzkardei (bir rivayete gre kz) S i t t i F t m a i l e evlendi. A r s l a n a h , bu evlilikten biriki hafta sonra Hemedan da ld (Ocak 1176). Bir sylentiye gre, vey kardei P e h l i v a n , ona zehir iirmitir. A r s l a n a h , babasnn Hemedanda yaptr m olduu medresede bulunan trbesinde, onun yanma gmld. Sultan A r s l a n a h , orta boylu, krmz yzl ve gzel ehreli, uzun sakal l, salar ince ve uzun kakll bir hkmdard. O, utanga, abuk memnun olan, soukkanl ve affedici bir karaktere sahipti. Gayret ve hamiyet sahibi olup, elen ceyi ok severdi. Onun dnemindeki grkemli saltanat, kabul merasimleri, av par tileri, elence meclisleri hibir devirde grlmemi ve giymi olduu kymetli giysileri, Seluklu hkmdarlarndan hi kimse giymemiti.
IX. SULTAN III. TURUL DEVR

A r s l a n a h m lmnden sonra atabek P e h l i v a n , Irak Seluklular tah tna olu T u r u l u geirmiti. III. T u r u l tahta getiinde henz 7 yanda olduundan ynetim tamamen atabek P e h l i v a n n elinde idi. Bir kaynaa g re o, Beikten kp tahta oturmutu, edep mektebinde arama zahmetini ekme den hkmdarlk atna binmiti . ok gemeden kk yataki T u r u l un sultanlna aileden bir rakip kt. Huzistanda bulunan A r s l a n a h m kar dei M u h a m m e d , onun lm haberini ald zaman yeniden tahta sahip ol mak sevdasna dt. Huzistan hkimi e r e f e d d i n E rn r a n da kendisi ile beraber olmaya ve Irak zerine yrmeye tevik etti. Emr e r e f e d d i n , ona sfahana gitmesi tavsiyesinde bulunmas zerine melik M u h a m m e d , sfahana geldi. Orada bulunan baz emrler ve Hemedandan gelen K a f u d H a r a n , kendisine katldlar. Onlarn birletiini renen atabek P e h l i v a n , as kerleriyle sratle sfahana yrd. Melik M u h a m m e d , P e h l i v a n n karsnda tutunamyarak hezimete urad ve Huzistana kat. Emr e r e f e d d i n , korkusundan onu lkesine sokmad. Melik M u h a m m e d , son olarak Fars blgesinde atebek Z e n g i ye snd. Ancak bunun peinden de atabek Z e n g i ye P e h l i v a n n tehdidi geldi. Atabek P e h l i v a n , melik M u h a m m e d i gn dermedii takdirde Fars blgesini tahrip ettireceini bildiriyordu. Nitekim o, ks men bu tehdidini yerine getirdi, Fars ve civarn geni lde yamalatt. Bu yamadan ktphaneler ve medreseler dahi kurtulamad. Atabek Z e n g i , are siz kalarak onun isteine boyun eip, melik M u h a m m e d i yakalayarak P e h 1i v a n a gnderdi. Melik M u h a m m e d , hapsedildii Sercihn kalesinde ld. Atabek M u h a m m e d P e h l i v a n n baard ilerden biri de Grclerin Azer baycana yapt saldry nlemesi idi. P e h l i v a n , kuvvetleriyle Grc memle ketine girdi, bu orduya kimse kar koyamad. Bu bakmdan Grcler, kendisine eli gndererek istedii artlar erevesinde bir bar yaptlar. Atabek, bundan sonra Iraka dnerek evrede bulunan hkmdarlara mektuplar gnderdi ve on lardan sultan III. T u r u l adna hutbe okutmalarn istedi. Ona olumlu cevap veren ve III. T u r u l adna hutbe okutanlar arasnda, Musul Atabeklii, Salgurlular, Huzistanda e r e f e d d i n E m i r a n , Bvendler ve Gney-dou Anado-
28S
Atabek M u h a m m e d P e h l i v a n n yaad zaman iinde Hrezmahlar Devleti ile de dostluk ve iyi ilikiler devam etmiti. 0, Abbas halifesi ile de iyi ilikilerini srdryor ve eli leri daima Badata gidip geliyordu. Hatt halife ona hiltler gndermiti. Onun srdrd bu dostluk nedeniyle halife M s t a z i (1170-1180), T u r u l un sul tanln onaylam, nvan ve lakablar ( R k n e d d i n Kasim Emriilmminn) vermiti.
Ildenizliler, Salgurlu atabekleri ile daim bir ekime halindeydiler. Onlar, belki de Salgurlularm Irak Seluklu Devletine ballklarnn tam olmad d
luda Ahlatahlar ve Saltuklular bulunmakta idi.
ncesiyle bu atabeylii ezmek iin frsat aramaktaydlar. l d e n i z in intikam hrsn olu C i h a n P e h l i v a n da srdrmekteydi. Bu bakmdan Salgurlu atabeki T e k l e nin hkimiyetinin ilk yllarnda, onun iraz da bulunmamasndan yararlanan atabek C i h a n P e h l i v a n , Fars a bir akn yaparak iraz yama lad ve birok kimseyi ldrd (1179/1180). Onun bu aknlar daha sonra da de vam etmiti. Bu sralarda atabek Te k e ye kar amcasnn olu T u r u l da taht mcadelesine giriti. T u r u l , nce baarsz kaldysa da daha sonra Iraka giderek atabek C i h a n P e h l i v a n dan salad orduyla Fars zerine yrd. T u r u 1, bu hareketi iki- kez tekrarlad ise de her seferinde malup olmaktan kurtulamad. Bu savalar sebebiyle Fars blgesi tahrip oldu ve halk byk zarar lara urad.
H alife Nasr Lidinillaha bal
Abbas halifesi M s t a z B i e m r i l l a h , 1180 ylnda ldkten sonra ye
rine, olu N s r L i d i n i l l a h geti. Daha sonra yeni halifeye bat almak iin her tarafa eliler gnderildi. eyhu-uyuh S a d r e d d i n de atabek Pe h li v a n a eli olarak yolland. Atabek, nce yeni halifeye bat etmedi. S a d r e d d i n bunun zerine ar szler syledi, hatt askerlerine onun huzurunda: O, EmrlM minne bat etmedike, siz de ona itaat etmek mecburiyetinde deilsiniz, hat t onu emirlikten azletmeniz ve onunla savamanz gerekir dedi. Bunun zerine P e h l i v a n , bat etmeye ve halife N s r L i d i n i l l a h adna hutbe okutmaya mecbur kald.
Salahaddiu Eyyub iie ilikiler
Atabek C i h a n P e h l i v a n ve sultan III. T u r u l un saltanatnn ilk yl larnda rak Seluklu Devleti ile Eyyubler, Elcezire ve Dou-Anadoluda nfz mcadelesine giritiler. S a l a h a d d i n E y y u b , bu srada lkesini genilet meye balamt ve Musulu itaat altna almak istiyordu. Bundan endieye den Musul hkimi Zengilerden z z e d d i n M e s u t , S a l a h a d d i n e bir eli he yeti gndererek anlama yollar arad. Ancak elisi M u h y i d d i n e h r i z u r i nin kat tutumu sebebiyle iki taraf arasnda anlama yaplamad. z z e d d i n M e s u t , bu olaydan sonra atabek P e h 1i v a n ile iyi ilikiler kurdu. S a l a h a d d i n E y y u b de Musulu yeniden kuatt (Nisan 1185). te taraftan Ermenah-
286
beyi II. S k m e n in lm (10 Temmuz 1185) zerine, S a l a h a d d i n E y y u b kuatmay kaldrarak Ahlata hareket etti. Ancak bu srada Ermenahlar Beyliinin en kuvvetli emri S e y f e d d i n B e k t i m u r , Ah latta duruma hkim oldu. Ayn zamanda bu devletin topraklarn elegeirmek isteyen atabek C i h a n P e h l i v a n da Ahlat civarnda ordugh kurdu. Neticede S a l a h a d d i n ile P e h l i v a n bir anlama yaparak B e k t i m u r un Ahlat ze rindeki hkimiyetini kabul ettiler. S a l a h a d d i n E y y u b , P e h l i v a n ile an latktan sonra tekrar Musula yrd. I z z e d d i n M e s u t , Badata ve atabek P e h l i v a n a heyetler gndererek yardm istediyse de bunlar eli bo dndler. I z z e d d i n M e s u t , bu durumda S a l a h a d d i n ile anlama yapmak istedi. Neticede uzun grmelerden sonra iki taraf arasnda bir antlama imzaland. Bu antlamayla Musullular, Seluklular adna hutbe okutmaktan ve para bastr maktan vazgeerek S a i a h a d d i n E y y u b adna hutbe okutup para bastra caklard. Bu durum karsnda P e h l i v a n , hibir ey yapamad.
lar
K zl A rslan n atabek lii ,
S a l a h a d d i n E y y u b , Kazvin ve Bistam blgelerindeki Batnleri orta dan kaldrmak iin atabek C i h a n P e h l i v a n dan, lkesinden gei izni iste di. O, S a l a h a d d i n E y y u b nin asl amacnn lkesini almak olduunu sanarak savunma hazrlklarna giriti. Atabek C i h a n P e h l i v a n , bu olaydan byk znt duyarak hastalanm ve lmtr (ubat/Mart 1186). Atabek C ih a n P e h l i v a n , adaletli, gzel ahlkl, yumuak huylu ve iyi idare kabiliyeti ne sahip bir insand. Onun zamannda idaresi altndaki ehirler emniyet, halk da huzur ve gven iinde yayordu. Atabek, salnda Hrezmahlar hkmda r Te k i ile dostluk mnasebetleri iinde olmu, iki taraf arasnda dostluk ve samimiyet havasnn hkim bulunduu mektuplar yazlmt. Atabek C i h a n P e h l i v a n n halifelik hakkndaki dnceleri, bir tarihinin nakline gre yle idi: Halifelerin dnya sultanlarn himayelerinde bulunduran ve ilerin en gzeli, hareketlerin en by olan hutbe ve imamlk ile megul olmalar; hkmdarl ve cihan hkimiyetini sultanlara brakmalar lzmdr . Atabek, ileri, dne rek ve itina ile yapard. Atabek C i h a n P e h l i v a n n drt olu vard. Bunlardan iki olu K u t l u g n a n ve m e r in anneleri n a n H a t u n idi. teki iki olundan E b B e k r , baka bir Trk kadndan, z b e k ise bir cariyeden domutu. Ata bek C i h a n P e h l i v a n lmnden nce ocuklarna, amcalar K z l A r s l a n O s m a n a itaat etmelerini vasiyet etmiti. Bylece lldenizlilerin bana K z l A r s l a n geti. te yandan rak Seluklu sultan III. T u r u l , atabek lerin basksndan bkm ve K z l A r s l a n m atabek olmasn istememiti. An cak evresindeki emrlerin ounluunun istekleri sonucunda, K z l A r s l a n Hemedana armak zorunda kald. K z l A r s l a n , Azerbaycandan hareketle Hemedana geldi. Sultan T u r u l , emr ve askerlerine onun bir gnlk yoldan karlanmasn emretti. Karlama treninden sonraki bir olay, bu ortamn dei-
287
meine sebep oldu. K z l A r s l a n , sultann elini pt srada sultann hacibi K a r a g z , atabeki ldrmek istedi. Sultan T u r u l , bir. gz iaretiyle bu suikast nledi. Atabek K z l A r s l a n , bu olay rendii zaman sultan T u r u 1 un kendisi hakknda iyi niyet beslemediini anlad. O, grnte T u r u l a hrmette kusur etmiyor, fakat sultann hareketlerini de dikkatle takip ediyordu. Nitekim ertesi gn, atabek K z l A r s l a n , o vakte kadar kimsenin sultana tak dim etmedii trl trl hediyeler verdi. Atabek, sultana her gn, bir gn nce takdim ettii hediyelerden daha iyisini sunuyordu. Bir ay boyunca bu ekilde he diyeler takdim etti. Bu hediyelerin kymeti 100 bin altn deerinde idi. Atabek, bundan baka 100 bin altn daha verdii gibi, btn emirlere de hiltler ve silah lar hediye etti. Atabek K z l A r s l a n , bylece btn emirleri kendi tarafna ekmeyi baard, i n a n H a t u n ise kendi oullarnn gzard edilmesini ve K z i l A r s l a n m E b B e k r e deer vermesini ekemeyerek atabeke dman olmutu, i n a n H a t u n , derhal harekete geerek P e h l i v a n m Hemedanda bulunan eski memlklerinden A y a b a ve R u s u yanma ard. Onlara: Ben sizi yllarca besleyecek kadar altna, hzinelere, mala sahip olduum halde, cariyeden dnyaya gelmi bir adamn bu derecede ykselmesine sizin vicdannz na sl raz oluyor? Siz benim iki ocuumu ata bindirerek bana getiriniz. Ben, onlar ve sizinle gelecek adamlarn hepsini besleyebilirim. O kadar para sarfedebilirim ki, sizin mevlnz atabek P e h l i v a n m askerleri de size iltihak eder dedi, i n a n H a t u n , A y a b a ve R u s , beraberindeki askerlerle ieyde topland lar. Atabek K z l A r s l a n , bu durumu rendii zaman R eye yrd. An cak ona muhalefet eden emrler, kaarak Damgan'a geldiler, i n a n H a t u n ve oullar i?eyde kaldlar. R eye gelen atabek, onlara iyi davrand. Ancak K z l A r s l a n m yannda bulunan sultan III. T u r u l , bu kargaadan yararla narak kam ve Damganda A y a b a ile R u s a snmt. Bu olaydan sonra sultan III. T u r u l ile atabek K z l A r s l a n arasnda bir hkimiyet mcadelesi balad. T u r u l , bu mcadele srasnda, nce Taberistana kaarak Bavendlerden H s a m d d e v i e E r d e i r e konuk oldu (1187), ancak ondan beklediini bulamad. nk Erder, iki yzll elden b rakmayarak, sultana uygun bir ekilde hizmet etmiyordu. O, sultann zayf bir durumda olduunu atabeye bildiriyor, T u r u l u yakalayacam diyerek onu aldatmaya alyordu. III. T u r u l , Bvendilerin yannda istediini bulamaynca oradan ayrld, Damgan ve Girdkuhdaki Batmlere bir sefer dzenleyerek onlar cezalandrd, daha sonra da R eye dnd; burada kendisine, Ebher hkimi B a h a e d d i n e r e f d d e v l e , Zencan hkimi Kafudoullar ve Meraga hki mi A l a e d d i n K r p e A r s l a n katldlar. Atabek K z l A r s l a n , onlarn birletiini iittii zaman bu birleik gten korkarak Hemedandan ayrld. Sul tann yannda olan emirlerden A y a b a ile R u s , P e h l i v a n m olu i n a n M a h m u t un da babas gibi, kendisiyle olmas iin T u r u l dan sz aldlar, i n a n M a h m u t , kardei Emr-i Emiran O m e r ile beraber amcalar K z l O s m a n dan kaarak bu srada i?eyden Hemedana gelmi olan sultanla bir
288
letiler. III. T u r u l , Hemedanda kendisine hce A z i z e d d i n i vezir tayin etti (1187). Atabek K z l A r s l a n ise Azerbaycana gitmiti. Sultan, k mevsi mini (1187/1188) Hemedanda geirdi. Ancak ok gemeden baz emrler arasnda ekimeler balad. nce A y a b a , R u s u ortadan kaldrmak istedi ve bu niye tini sultana da anlattktan sonra, R u s u tutuklayarak mallarn yama ettirdi. Bu yama srasnda Hemedanm bir mahallesi de zarar grmt. Hemedan hal k, sultan ok sevdiklerinden bu olay hogr ile karladlar; hatt evi yamala nanlardan biri Sultan, itaatsiz ve serseri uaklar yznden sulanamaz. Bunu sultan buyurmu, yahut sultann bundan haberi olmu olsayd, onun iradesini ca nmdan bile stn tutardm dedi. Emr R u s ise yakalandktan sonra Alddevle kalesinde tutuklu kald ve muhtemelen orada ld. Bu olaylar srasnda atabek P e h l i v a n n olu E b B e k r , baz emirlerle sfahanda bulunuyordu. Isfahanllar onlarla kavga ederek ehirden kovdular. Sultan III. T u r u l , Isfahanllara yardm iin bir miktar asker gnderdi ise de ehirden kovulanlar, bu gelen askerlere pusu kurdular ve hibirisinin kamasna frsat vermeden ldrdler. Onlardan sadece Emr-i Alem I l d e n i z i tutsak almlardr. Bu durum, sulta nn otoritesi iin bir kudretsizfik ve baarszlk rnei idi. evresindeki emrler bu nedenle yava yava sultandan mitlerini kesmeye baladlar. Bunun zerine atabek K z l A r s l a n , Abbas halifesi N a s r L i d i n i l l a h a bavurarak on dan yardm istedi. Bu sralarda Abbasler, Seluklularn gsz durumundan ya rarlanarak bu Trk devletinin ortadan kaldrlmas iin gayret sarfediyorlard. K z l A r s l a n n bu teklifini memnuniyetle karlayan halife, ona hilt yolla d gibi, bir ordu hazrlayarak Badattan yola kard. Ancak olaylar, onlarn dndkleri gibi gelimedi, iki taraf arasndaki mcadeleye K z l A r s l a n vak tinde gelememi, Hemedan yaknndaki Day-Mergde yapdan savata, Seluklu kuv vetleri vezir C e l a l e d d i n komutasndaki hilfet ordusunu malup etmiti (6 Mays 1188). Bu olaydan sonra atabek K z l A r s l a n , Hemedan zerine yrdyse de sultann ordusu karsnda kesin sonu alamayacan anlayarak Kirmanah taraflarna ekildi. Bu savan ardndan Meraga hkimi A l e d d i n K r p e A r s l a n , sulta nn yanna gelerek Hemedanda elini pt, sultan da ona ok ikramda bulunarak olu B e r k y a r u k u kendisine teslim ve atabek tayin etmiti. Day-Merg sava n kazanmas nedeniyle sultann yanma gelenlerden biri de u m 1a nin olu G a r s d d i n idi. Bylece III. T u r u l un yannda byk bir ordu topland. Atabek K z l A r s l a n da halifelik ordusunun yenildiini renince Azerbaycandan ha rekete geerek Hemedana yneldi, iki taraf arasnda bir ay kadar sren kk savalar yapld. Kesin bir sonu almadan K z l A r s l a n , sava alanndan e kilerek Huzistandaki Esedbad ehrine gitti. te yandan III. T u r u l , artk A y a b a nm basksndan sklmaya balamt. Sultan, bu tip emrlerle bir i ya pamayacan ve atabek K z l A r s l a n malup etmek iin baka bir ordu ge rektiini anlad. Bu bakmdan A y a b a nm ldrlmesi iin emir verdi. ok gemeden A y a b a nin ldrlmesi, dier emrler arasnda huzursuzlua sebep
289
oldu. K u t l u g i n a n , Hemedandan ayrlarak annesinin yanma Reye gitti. Ata bek A l e d d i n K r p e A r s l a n da Meragaya dnmt. Bu durumda sul tan Tu r u 1 da Azerbaycana gitmek zorunda kald. Bu arada Abbas halifesi ise K z l A r s l a n sultan T u r u 1ile savamas iin tevik ediyordu. K z l A r s l a n , bu tevik sonucunda T u r u 1 ile savamak iin ikinci kez Hemedana do ru ilerledi; halife de Badatta yeni bir ordu hazrlayarak gnderdi. Badat askeri ise Hemedana giderek bir sre orada kald; atabek K z l A r s l a n da oraya geldi. Burada K z l A r s l a n a, halife N a s r L i d i n i l l a h n kendisine olan te vecch ve iltifat iletildikten sonra kendisine Melik Nsiri Emrl-mminn nvan verildi. Halifenin buna karlk ondan istei sultan T u r u l un peinin braklmamasyd.
Sultan T u ru l-em rler anlam azl
Sultan, 1188/1189 kn Hemedan da geirdi. 0, inanc ve bilginleri sevmesi dolaysyla, nl ahsiyetlerden Z a h i r e d d i n B e l h ile sk sk grmekte ve fikir alveriinde bulunmakta idi. Bu srada sivil devlet ilerigelenleri Rey eh rinde bulunan K u t l u g n a n a ksa mektuplar gndererek, Sultan, gecele ri Z a h i r e d d i n B e l h nin evine gidiyor ve onunda meverette bulunuyor. Bizim ona hi gvenimiz kalmamtr. ehrin reisi A l d d e v l e ile anlaarak ve onun yardmyla, sultan yakalamak iin bize sz vermelisin demilerdir. On lar, bu mektuplar bir denein iine koyuyorlar ve bir serhengin (avu) eline vererek R eye yolluyorlard. Nihayet bu serheng, sultann adamlar tarafndan ele geirilerek durum, III. T u r u l a bildirildi. Sultan, o gn hibir giriimde bu lunmad; ertesi sabah, btn devlet bykleri, det olduu zere, sultann yan na geldiler, grevliler de divana oturdular. Sultan, nce S e y y i d F a h r e d d i n A l d d e v l e ile grt, sonra bata vezir olmak zere, grevlileri birer bi rer yanna ard. T u r u l , onlarn K u t l u g i n a n a gnderdii mektupla r nlerine att. Onlar, derhal aman diledilerse de sultan hepsinin yakalanmasn emretti, ayrca mallar da msadere edilerek sultann sarayna getirildi. III. T u r u l , kendisine ihanet edenleri derhal Alddevle kalesine hapsetti. Onlar, can lar iin aman dileyerek mal ve para vermeyi taahht ediyorlard. Bir aya yakn zaman bu ekilde geti; III. T u r u l bir gn kalede dolayor ve onlar sktr yordu. Bu srada tutuklu bulunanlardan T a t d r K u t l u k , manasz szler sylemee balad ve sultann yzne kar, Btn bu balar kopar ve falan ye re koy, nk ben, senin ban, babann ba gibi, falan yere koyacaktm, fakat devlet sana yr oldu dedi ve babas A r s l a n a h zehirlediini aklad. Bu nun zerine III. T u r u l , sonderecede kzd ve vezir dahil tutuklularn hepsi nin derhal ldrlmesini emretti. Bu srada K u t l u g i n a n , ordusuyla R eyden sfahana geldi ve sultan adna burada hne olarak emr 0 z d e m i r bu lunuyordu, iki taraf bir sre savatlar. z d e m i r in olu, sultana yardm iste yen mektuplar yazd ise de sultan, k nedeniyle istenilen yardm gnderemiyordu. Nihayet Nisan/Mays 1189da K u t l u g i n a n , sfahana hkim olarak hne z -
290
d e m i r i ldrtt. Bahar gelince sultan, sfahana , yrd, K u t l u g n a n ise III. T u r u l a kar koyamayacan anlayarak sfahandan ayrld ve amcas K z l A r s l a n n yanna gitti. Sultan T u r u l , yakn adamlarndan bir gu rubun gizlice dmanlar ile yaztklarn haber alm, bu bakmdan sfahana gitmekten vazgeerek Burucird yolunda ilerlemiti, atabek K z l A r s l a n da byk bir orduyla onu izliyordu. III. T u r u l , kendi ordusundaki durumu bil dii iin K z l A r s l a n i l e bir savaa cesaret edemedi, arlklarn, elbise ve hzinesini geride brakmak zorunda kald. Onun adamlarndan bir ksm atabekin yanna katlar. Sultan ise yakn adamlarndan bir gurupla Azerbaycana y nelerek ehrizur valisi olan I z z e d d i n H a a n m yanna gitti. O, burada H a s a n ile dostluk kurarak onun kzkardeiyle evlendi. Emr H a a n , onun iin bir ordu hazrlad, kendileriyle beraber bu orduda 50 bin Trkmen vard. Sul tan, durumunu kuvvetlendirmesine ramen yine de evre hkmdarlardan yar dm istemekten vazgemiyordu. Onun bu konuda bavuruda bulunduu hkmdarlardan birisi d e S a l a h a d d i n E y y u b idi. S a l a h a d d i n E y y u b ise Islm birliini salamak asndan bu tr anlamazlklar ho karlam yordu. Nitekim o, sultan T u r'u 1 ve atabek K z l A r s l a n n arasn bulmak iin amdan eliler gnderdi. Sultan T u r u l , S a l a h a d d i n in bu nerisini kabul etti, iki taraf arasnda bar yaplaca srada baz kimseler bunu engelle diler. Sultann yardm iin bavurduu baka bir hkmdar ise Harezmah Te k i olmu, fakat bu bavurudan olumlu bir sonu elde edememiti. III. T u r u l , daha sonra beraberindeki Trkmenlerle Unu, Urmiye, Hoy ve Selmas kentlerine saldrya geerek buralar yamalad. te yandan atabek K z l A r s l a n , ye eni K u t l u g i n a n ile Hemedanda bir anlama yapt. K u t l u g n a n m annesi i n a n H a t u n da oraya geldi. Atabek K z l A r s l a n da bu hatunla evlendi. O, bu evlilik ile Irak emirlerini kendi tarafna ekmeyi mid ediyordu. Atabek, bylece ileri dzene koyarak T u r u l a kar sava iln etti ve nce Hemedana hkim oldu. Bir sre sonra III. T u r u l un 10 bin Trkmenle Azer baycana geldiini ve etraf yakp yktn renerek oraya yneldi. Ancak ata bek, III. T u r u l ile bir sava gze alamayarak onu malup edebilmek iin bir hile dzenledi: iki taraf arasnda eliler gidip geldikten sonra atabekin Iraktan vazgemesi artyla bir anlamaya varld ve bu konuda karlkl antlar iildi. Sultan anlamann salad gvenle Trkmen askerlerin lkelerine dnmelerine izin verdi. Atabek zaten bunu bekliyordu; anszn III. T u r u l a saldrarak onu hezimete uratt. Sultan bu durumda emr H a s a n m kalesi Khrana gitti. O, artk K z l A r s l a n ile baa kamayacan anlam olmal ki, halife N s r L i d i n i l 1a h a bavurmaktan baka are gremedi. O, halifeye yazd mektupta, vezir C e l l e d d i n i l e savamakla byk hata ettiini, zor durumda olduunu bil direrek zr dilemi, ayrca ayet halife aman verirse hizmetine gelmeye hazr olduunu ve bir yerde grev layk grlrse tayin edilmesini rica etmitir. Sul tan, ayrca itaatten ayrlmayacan gstermek iin kk yataki olu A l p A r s lan rehin olarak Badata gnderdi. Halifelik grevlileri, A l p A r s l a n kar ladlar, elinde kl ve arkasnda elbise yerine giydii kefen olduu halde, Ba
291
data getirdiler (14 ubat 1190). Onun Badatta rehin olarak kalabilmesi iin bir
ikametgh ayrld; halife ise sultan III. T u r u l a sorunu zmlenene kadar yerinde kalmasn bildirdi; baka bir deyile o, sultana fazla bir mit vermemi ti. Ancak Seluklu Devleti, bu srada nereden nereye gelmiti? Abbas halifesi T u r u l B e y i kendisini kurtarmas iin Badata davet etmi, T u r u l B e y , bu ehre geldiinde ayrca onun tahsisatn artrarak halifenin rahat ve gven iinde yaamasn temin etmiti. Buna karlk III. T u r u l , imdi halifeden yardm ve bir greve tayin edilmesi iin ricada bulunuyor ve bu konuda gven vermek bakmndan olunu rehine gnderiyordu. Bu olay, Seluklu Devletinin k n gsteren en belirli rneklerden birisi idi. Sultan T u r u l , daha sonra emr H a s a n ile Azerbaycana girdi; Atabek de bu blgeye yrd v e H a s a n n ordusunu malup ederek askerini datt. Sul tan III. T u r u l , artk kendi devletinden ve yandalarndan midini keserek He medana geldi ve dokunulmazlk salamak asndan bu ehirdeki atalarnn trbesine oturdu. Bundan sonra Irak emirleri, K z l A r s l a n m nerisiyle sul tandan sonra Hemedana geldiler ve onu aldatp bir antlama yaptlar. III. T u r u l , trbeden dar kt, onlar da gelip sultann etrinin evresinde bir halka oluturdular ve atabek, Dizmra gitmen gerektiini syledi dediler. Hatt emr F a h r e d d n K u t l u g K a r a k z , sultanun etrine bir kl vurdu, bylece sultan tutsak alnarak olu M e l i k a h ile Dizmr kalesinde hapsedildi (Kasm 1190). Ancak onun Aras nehri kenarnda Khran veya Tebrize yakn bir kaleye hapsedildii de rivayet edilmitir. III. T u r u l un da tutuklanmasyla, K z l A r s l a n nce S e n c e r b i n S l e y m a n Irak Seluklular tahtna oturttu, sonra Badattan al d Tahta oturman lzm eklindeki tavsiye ve destekle S e n c e r i de hapsetti. Bylece K z l A r s l a n , Hemedanda Seluklu tahtna oturdu ve gnde be nevbet aldrd. Fakat onun bu hkmdarl uzun srmedi. nk atabek K z l A r s l a n , n a n H a t u n a gerektii kadar iltifat ve sevgi gstermiyordu, bu bakmdan n a n H a t u n , ondan nefret ediyordu, ayrca Irak emirleri de ktalarn kaybetmek korkusu iindeydiler. Sonunda muhalifler birletiler ve He medanda bir gece sarho durumda adrnda uyuyan K z l A r s l a n haner leyerek ldrdler (Austos/Eyll 1191). Ancak onu kimin ldrd bilinmiyor. K z l A r s l a n n lmnden sonra olu olmad iin Azerbaycan Atabey li nin bana K u t l u g i n a n geti. O, devrald miras ayr anneden olan E b B e k r e kar savunmak zorunda kald. K z l A r s l a n ldrld za man K u t l u g n a n , kardei Emr-i Emran m e r ve anneleri, Rey ehrine yerleip buraya hkim olurken, E b B e k r ise Azerbaycan elde etmiti.
III. T u ru l'u n lm
Atabek K z l A r s l a n ldrldkten sonra III. T u r u l , Emri sipehslar H s a m e d d i n D i z m a r ile Trkmen beyi M a h m u t b i n A n a s o 1u tarafndan tutuklu bulunduu kaleden karld. Sultan, bunun karlnda
292
M a h m u t u Emri Bar, H s a m e d d i n iise Emri Hciblie atamtr. Sul tann karsna ilk olarak E b B e k r kt ise de malup olmaktan kurtulama d. Bu galibiyet T u r u l un yannda baka emirlerin toplanmasna neden oldu. Sultan, Zencan ehrine ulatnda burann hkimi Trkmenlerden Kafudoullar da ona katldlar. T u r u l , devlet bakenti Hemedana doru ilerlerken, ata bek K u t l u g i n a n , kardei Emr-i Emran O m e r , anneleri ve Irak askerleri de R eyden karak onu izlemeye baladlar. Her iki taraf arasnda Kazvin ehri dnda sava yapld. III. T u r u 1 un 3 bin kiilik kuvvetine karlk, atabek I n a n n 15 bin askeri vard. Bu sava, askerlerini baaryla yneten sultan T u r u l kazanm ve eline saysz ganimet gemiti (28 Haziran 1192). III. T u r u l , daha sonra Hemedana giderek Irak Seluklular tahtna oturdu, bylece lkede tekrar onun hkimiyet devri balad. Irak emirleri, baarszla uram, dolaysyla hkmranlklar sona ermiti. Bunlardan sultann etri zerine kl indirmi olan F a h r e d d i n K u t l u g K a r a k z ele geirilerek T u r u l un emriyle ldrld. ldrlenlerden biri de sultann almak istedii Emri Br e r e f e d d i n A l p E r g u n un olu idi. Ayrca bunlarn ve baka emirlerin mallarna elkonularak sultann hzinesine nakledildi. Seluklu Devleti vezirlii ne ise Hce M u i n e d d i n K atanmtr. Bu srada III. T u r u l un kar sna Ildenizlilerden daha byk bir tehlike olarak Hrezmahlar kmt. K u t l u g i n a n , sultan T u r u l karsnda urad yenilgiden sonra annesiyle birlikte Rey ehrine ekildi ve Hrezmah Te k i e haber gndererek yardm istedi. Te k i , bu frsat deerlendirerek Irak elegeirmek iin Hrezmden harekete ge t i . K u t l u g i n a n ile annesi bu ok kuvvetli hkmdardan yardm istemekten ve onun kendilerine zarar vermesinden korkarak piman olmulard. Nitekim onlar, Hrezmah kuvvetlerinden ekinerek Sercihan kalesine ekildiler. Te k i , Rey ehrini ve civarndaki mstahkem Taberek kalesini iki gnde elegeirdi. Bu du rumda T u r u l , T e k i i l e bir anlama yapmak zorunda kald. Ayrca Te k i in kardei S u l t a n a h n bakent Grgeni kuatt haberi de bu barn yapl masnda nemli bir rol oynamt. Bu bara gre, Rey Te k i in ynetiminde kalyordu. O, R eye bir miktar kuvvet braktktan sonra lkesine dnd. Atabek P e h l i v a n n hzinelerinin byk bir ksm Sercihan kalesindeydi. Sultan T u r u l , K u t l u g i n a n n annesi i n a n H a t u n a gnderdi i mektuba cevap olarak n a n H a t u n , Ben, tedenberi sana mailim, uzaktan ve yakndan sana dmanlk edenlere ben de dmanm. imdi A l l a h , sana ba bann ve atann mlk ve saltanatn ihsan etti. Ben de senin cariyelerindenim, birok hazine ve mala sahibim. Sen, beni e olarak kabul edersen, ben de Hemedana gider, elimde bulunan hazine ve mallar birer birer sana teslim ederim demitir. Bylece ok gemeden sultan T u r u l ile n a n H a t u n evlendiler (Eyll/Ekim 1192). H a t u n , yannda pek ok mal ve eya getirmiti. Ancak bir sre sonra n a n H a t u n ld. Bir rivayete gre, sultana bu H a t u n un, K z l A r l a n a yapt ihaneti kendisine de yapaca telkin edildi, T u r u 1 da onun yay kiriiyle bodurulmasn emretmiti. K u t l u g i n a n ise T u r u l a tbi ol
293
mak iin onun yanma gitmek niyetinde idi. O, annesinin lm haberini duyduu zaman, n a n H a t u n u sultann ldrd hissine kapld ve ayn akbete u ramamak iin Azerbaycan'a gitmeyi yeledi. te yandan sultan T u r u l , Cibl ve Azerbaycana giden yollara hkim bir durumda bulunan Rey ehrinin Hrezm -
lilerin elinde olmasn ho karlamyordu. Nitekim ok gemeden o, Aralk 1193de harekete geerek R eye geldi, nce buray ald, sonra da Taberek kalesini kuata rak iindeki Hrezmli askerlere aman verdi. Hrezmliler , kendilerine verilen bu
gvenceyle ehirden ktlar. Fakat sultan T u r u l , sznde durmayp, onlar tutsak ald ve bir ksmn da ldrtt. Bu olaydan sonra K u t l u g nan,
rezmaha haber gndererek yardm istedi ve ald 7 bin kiilik bir kuvvetle T u
r u l a kar harekete geti. Sultan III. T u r u l , onun ald bu yardmc kuvvete rame Rey nlerinde yaplan savata K u t l u g I n a n malup etti (30 Aralk 1193). Sultan bu savatan sonra ihanetinden phelendii veziri hce M u i n d d i n K yi grevinden azlederek yerine F a h r e d d i n b i n S a f i y e d d n i atad. K u 1 1 u g i n a n ve Hrezmlilerden oluan ordunun yenilgisi zerine sul tan T e k i , derhal harekete geti. Ayrca o, bata K u t l u g i n a n olmak ze re, Irak emirlerinden de davet mektuplar almt. Abbas halifesi N s r da
Seluklulara, kar T e k i i savaa tevik etmekte idi. Sultan T e k i , 1194 ba harnda Simnana yaklat zaman K u t l u g i n a n ve teki emrler kendisini karladlar. T e k i , K u t l u g n a n kuvvetli bir nc birliiyle R eye gn
derdi. Sultan T u r u l , yanndaki emirlerin srarlarna ramen ekilmeyi red detti. iki taraf arasnda yaplan bar grmeleri ise sonusuz kald. Sultan T u r u l , Rey dnda beraberinde az bir kuvvet bulunduu halde Hrezmah kuvvetlerine kar savat. Bu sava srasnda sultan T u r u l , bir ara yere d t, K u t l u g n a n derhal onun yanma geldi. T u r u l , onu grnce, M a h m u t , beni kaldr gtr. Bu ikimiz iin daha iyi olur dedi. cak K u t l u g i n a n , onun bu ricasn kabul etmedii gibi atndan inerek sultann ban kes ti ve Hrezmah T e k i ' e gtrd (24 Mart 1194). Hrezmah, bunu ho karla mad ve K u t l u g i n a n a, Eer canl olarak getirseydiniz benim daha ok houma giderdi dedi. Sultan III. T u r u l un kesik ba, B adata gnderildi, cesedi ise I. T u r u l un R eydeki mezarna gmld. Sultan III. T r u 1, sonderecede gzel yzl idi. Uzun salarn e ble rek arkasna atard; sakal oktu ve by uzmdu. O, uzun boylu, geni gsl ve yksek omuzlu idi. T u r u l " ' un ok kuvvetli olduu, kulland silahlardan anlalyor. Nitekim onun topuzunu kimse kaldramaz, yayn kimse ekemezdi. Grznn arl 30 batman idi ve 7 batmanik kl kullanrd. Rivayete gre, bir vuruta atl ile atn bir arada ezerdi. O, savalnn yansra elence mec lislerinde fazllar nkteleriyle susturur, airlerin szlerine sz eklerdi. Yazd iirleri, halk arasnda okunmakta idi. Bu air hkmdar kendisinin yazd u iiri, sk sk okurmu:
Ben glgede yetimi daln meyvas deilim, cihan gneinin gznde bir toz da deilim.
294
Benimle boy lecek ayarda olmayan dmanlarmn bana, kadnlarn peesini geirmezsem erkek deilim.
Sultan III. T u r u l ayn zamanda iyi bir hattatt. Kendi elyazsyla yazd bir kk Kuran hediye olarak Mzendaran melikine gndermiti. III. T u r u l , air ve ilim adamlarn himaye etmi, Hrezmli bir ire iiri iin 100 altn maa balamt. Bylece Seluklu Devleti, kaynaklarnda ifade ettii gibi, bir T u r u l ile balayp, bir T u r u l ile sona ermi oldu.
Irak Seluklularn knde en byk etkenlerden biri, hemen hemen devlete tam anlamyla hkim ve yetenekli hkmdarlarn baa gememesi idi. Bu bakmdan devleti, hkmdarlarn arkasnda ikinci planda grnen, ancak haki katte birinci adam olan atabekler ynetmilerdi. Tabii atabeklii elegeirmek iin Trk emirlerin mcadelesi de bu kte nemli bir rol oynamt. Nitekim Irak Seluklularnn son yllar Azerbaycan Atabeklerinin ynetiminde devam etmi ti. Irak Seluklular nm knde rol oynayan etkenlerden biri de Abbasler idi. Halifeler, siyas otoriteye kavumak asndan kendilerine en byk rakip olarak Seluklular grmler ve bu Trk devletini yok edebilmek iin ellerinden geleni yapmlard. Ote yandan Ilrezmahlar, nce Byk Seluklu Devleti nin varisi olarak ortaya ktlar, sonra da batya ynelerek Irak Seluklularna son darbeyi vurdular. Btn bunlara ramen devrin tarihilerinden biri, Seluklular hakknda unlar yazmtr: Selukoullar, padiah ve cihandarlarmn temiz inanlar ve iyi niyetlerinin uurlar ve o devletin sultanlarnn hareket tarz, lem meclisleri nin ss, Ademoullarnm gzellik ve iftihar olmutur ve bunun gzellikleri Utarit (Merkry in kalemi ile gnein yzne yazlmtr. Yaradana kr ve minnet ol sun ki, bu byk hanedann eser ve almetleri, T a n r nn yardmn kazanm ve ebedi olarak kalmtr .
295
C (O
e
3
C /5
V 3
0 > u c o >
(S
in
> b O
d
S x
> -> o 0 * < u
J3 9
C Q
J
t
a (O
e s J 3
3 s
a E
cn
t*
J 3 c d
e O
T j* ro S1 2 a
o
3 -H
O N
* t
J3
C o )b 0
u>- -t
S (Q ^ t-H *
sS o ~ 3 cn e s _E I S s a
m
5 L^
o 3
J3
u <S m
& <
C G
S -O O
6 c E n ,c 3 5
/ s ^ 3. C * > 3
KRMAN SELUKLU DEVLET
DEVLETN KURULUU
Seluklular, devletlerinin kuruluunda en byk etken olan Dandanakan sa van kazandktan hemen sonra, Merv ehrinde byk bir kurultay toplamlar ve elegeirdikleri topraklar hanedan mensuplar arasnda bltrmlerdi. Bu blme srasnda Tabes vilyeti ile Kirman blgesi K a v u r t a verilmiti. K a v u r t , a r B e y D a v u t (990-1060)un oullarnn en by idi. Onun do um tarihi ve ocukluu hakknda kaynaklarda yeterli bilgi yoktur. K a v u r t kelimesi, Trke olup kurt anlamndadr. K a v u r t a, isminden baka, K a r a A r s l a n ve A h m e t denildii de bilinmektedir. Onun baslm olan btn sik kelerinde ismi, el-Melik el-Adil Kara Arslan eklinde gemektedir. Gaznelilerin Dandanakanda yenilmesinden sonra Seluklu aknclar, gne
ye doru inmeye baladlar. Bu srada Kirman, Bveyhlerden I m a d e d d i n E b K l i c a r M e r z u b a n (1024-1048) m ynetiminde idi. T u r u l B e y , Rey ehrine girdikten sonra (1043), askerlerinden bir ksmn muhtemelen Kir mana gnderdi. Bu Seluklu askerleri, Kirmana gelerek burasn nce yamala mlar ve sonra da baz blgelere sahip olmulardr. Bu durumu renen Bveyh emri I m a d e d d i n , kalabalk bir orduyu Cruft kalesi yaknlarnda bulunan Ouzlar zerine gnderdi, iki taraf arasnda yaplan iddetli sava, Bveyhler kazandlar ve Kirmanda bozulan dzeni yeniden saladlar. Bylece Kirman bl gesi, birka yl daha Bveyhlerin elinde kald. Ancak ksa sre sonra melik K a v u r t , maiyetindeki 5-6 bin atl ile kendisine ayrlm olan Kirman blgesine girdi. Bveyh emrinin Kirmandaki nibi kumandan B e h r a m , Trkler in geldiini haber alnca, kar koyamyacam anlad ve Berdesre ekilerek savunmaya ba lad. Trk askerlerinin oklar karsnda g durumda kalan B e h r a m , irazda bulunan E b K l i c a r dan yardm istedi; ancak yardm gelmeden K a v u r t ile anlamak zorunda kald. B e h r a m , aman dileyerek ehri teslim etmeye ve kzn da K a v u r t a vermeye raz oldu. Bu srada onun yardm isteini alan E b K l i c a r , toplad bir ordu ile iraza hareket etmi, ancak Hennab ka sabasna vard zaman lmtr. Onun lm hakknda kaynaklarda deiik ri vayetler mevcuttur. Bir rivayete gre B e h r a m , Trkleri sevmi ve adamlarndan birini gndererek E b K l i c a r m cariyesini hediyeler vererek aldatmtr. Bu cariye, zehir vererek E b K l i c a r ldrmtr. Onun lmnden son
AL SEVM-ERDOAN MERC
ra beraberinde getirdii ordu, Trk saldrs ve melik K a v u r t * un bykl karsnda mcadeleyi gze alamayarak tekrar Fars a dnd. Bylece 1048 yln da Kuzey-Kirman, Seluklular eline gemi oluyordu. K a v u r t , Berdesrde h kmdarlk tahtna oturduu zaman blgenin haik iie tanmak ve grmek istedi.
O devirde ehrin kads ola E b M u h a m m e d
Fe z a r ' ye vezirlik grevi
ni, Kirman kadlarnn ceddi saylan D e b r E b u l - H a s a n a d a kadlk ma kamm verdi. Her vilyetin kad, hoe ve millerine (vergi memurlar) doruluktan ayrlmamalarn emretti. K a v u r t , Kirmann kuzey blgesini ele geirdikten sonra, ok sayda Trk
men gurubu Kirmana geldi. Ancak onun hkim olduu yksek Serdsr blgesi
burada yaayan halk besleyecek gte deildi. Kirm an esas besleyen Germsir blgesi idi. Bu blge Bem, Cruft, Minb, Habis (ehdd) ve Belcistan ehirle rinden meydana geliyordu. Kirman iin nemli olan bu blge, Kufs denilen dal kavinin elinde idi. Bu kavim, uzun zamandan beri Bveyhlerin aczinden istifade ederek bakaldrn ve Crufttan deniz kenarna kadar uzanan btn Germsir blgesine hkim olmulard. Onlar, Fars snrna ve Horasan taraflarna giderek yol kesiyorlar ve elde ettikleri mallarla lkelerine geri dnyorlard. Saylarnn okluu ve arazinin dalk oluu, onlarla mcadeleyi zorlatryordu. Melik K a v u r t , onlarn bu durumunu duyunca, bu kavmin ktlklerini zorla ve aka ortadan kaldramyacan anlam ve bu i iin bir hile dnmtr. Zengin he diyeler ve deerli hilatlerle birlikte bir menru, Kufs reisine gndererek bu blgenin naipliini kendisine baladn bildirdi. Bylece arada sahte bir dost luk kurulmu oldu. K a v u r t , bundan sonra da, kendisinin yaknlarndan biri olan H c e ile anlaarak onu sahte bir cezalandrma sonucu Kufs reisinin yanna gnderdi. H c e , K a v u r t u Kufs reisine ikyet ederek balanmas iin ara c olmasn istedi. H c e , birka ay Kufs reisinin yannda kald. Kufs reisi, mut lak bir ekilde ona itimat ediyor, gizli ve ak btn ilerinde ona danyordu. K a v u r t un dnd plan mkemmel bir ekilde yrmt. H c e , Kufs kav minin zayf bir ann bekliyordu. Nihayet Kufs reisleri ve tannm ahsiyetle ri, bir dn sebebiyle bir kyde toplanmaya karar verdiler. H c e , bu gn me lik K a v u r t a haber verince Seluklu ordusu hemen yola kt. K a v u r t , iki g, iki gece sren bir yryten sonra Crufta ulat. Oradan Kh Kufcana vardlar. Bu srada btn Kufs kavminin bykleri ve kkleri orada toplanm, iki imek ve elence ile meguldler. Melik K a v u r t , sabahleyin onlara an bir baskn yapt. Bu baskndan sa kan olmad. Melik K a v u r t ve beraberindeki ler, Kufs kavminin ss eyalar, giyecek, binek ve srlerinden ne buldularsa ga nimet olarak aldlar. Bylece melik K a v u r t , Kirmana tamamiyle hkim oldu 00 50/1 05 1).
Devletin g e le m e d n em i
Melik K a v u r t , Kirmana hkim olduu zaman, Arabistan yarmadasnn do u ucundaki Umman, (Oman) Bveyhlerin ynetimi altnda idi. cak Haric
301
ler, bir isyan sonucunda burann hkimi E b M u z a f f e r i yenerek Umman
ele geirdiler. Ancak Bveyhler, bu yenilgiyi kabul etmeyerek, e h r i y a r ko mutasnda bir orduyu Ummana gnderdiler, e h r i y a r , Ummana tekrar h kim oldu. Ote yandan melik K a v u r t , Kirmana hkim olduktan sonra dikkatini zengin ve eitli hzinelerle dolu olan bu blgeye evirdi. Ancak bu blgeyi zap tetmek iin denizden gitmek gerekiyordu. Bunun iin K a v u r t , Hrmz emri B e d r I s a y huzuruna ararak, kendisini ve askerlerini Ummana naklet mek iin her trl hazrl yapmasn emretti. Hrmz emri, buna itaat ede rek gemileri ve mrettebatn hazrlad. K a v u r t , hayatnda ilk kez grd denizde, Umman sahillerine doru yelken at. Bylece o, ynetimi altndaki ge miler ile Seluklu tarihinde ilk deniz ar seferini gerekletirmi oldu. Trk kuv vetlerinin Umman sahiline k, burann Bveyh hkimi e h r i y a r , askerler ve halk iin beklenmedik bir olay olmutu. Kuvvetlerini toplayacak zaman bula mayan e h r i y a r , gizlenmeyi yeledi. Seluklular, hibir direnile karlama dan Ummana hkim oldular. Melik K a v u r t halka iyi davrand, hne ve yksek memurlar kendi adamlarndan tayin ederek hutbe ve sikkenin kendi adna tah sis edilmesini istedi. e h r i y a r , sakland bir frnda bulunarak K a v u r t un huzuruna getirildi. K a v u r t , onu balayarak yerinde braktktan ve kendi adam larndan birini hne tayin ettikten sonra tekrar Kirmana dnd. Bundan sonra melik K a v u r t , Sistan lkesini de ele geirmeye alm ve bu amala da olu E m i r a n a h grevlendirmiti. E m i r a n a l , Sicistanllarla alt ay kadar savat, ancak bu savalardan kesin bir sonu elde edilmedii ve Sistan zerinde hkimiyet kurulmad bilinmektedir.
Seluklu sultan T u r u l B e y , I b r a h i m Y n a l m isyan srasnda He medana kapanmak zorunda kalm ve burada kuatlmt (1059). Bu durumda
sultan T u r u l B e y , yeenleri K a v u r t , Y a k u t ve A l p A r s l a n dan yar dm istemiti. K a v u r t , kardeleri ile birlikte amcas T u r u l B e y in yard mna kotu. Rey ehri nnde b r a h i m Y n a l , malup edilerek yaynn kirii ile boduruldu (23 Temmuz 1059). Melik K a v u r t , devletini kurduktan sonra snrlarn geniletmeye alm, bu amala Ummandan sonra Kirmann batsndaki komu eylet olan Fars ze rine yrd. Bu srada Farsa, ebankre emirlerinden Fa z 1 u y e hkimdi. An cak burada bulunan Deylemli ve Trk askerler, ondan nefret ediyorlard. K a v u r t , nce blgenin merkezi iraza doru ilerledi. F a z l u y e , onun geldiini haber ald zaman, kalelerden birine snd. K a v u r t , iraz nne gelerek buray kuatt, halk kar karak gn sre ile savatlarsa da sonunda ehri teslim etmekten baka are bulamadlar. K a v u r t , ehir halkna kar adalet ve iyilik le davrand, iraz evresindeki halk da ona itaat ederek adna hutbe okuttular. K a v u r t , bundan sonra iraz dan kaan F a z l u y e nin peinden gitti. Ona ye tierek 600 kadar adamn ldrd, ancak F a z l u y e , bir kez daha kamay ba ararak bir da zerindeki Cehrem kalesine snd. Bunun zerine K a v u r t , iraza geri dnd ve sultan T u r u l B e y adna hutbe okuttu. Bylece Fars bl
302
AL SEVM -ERDO AN MERL
gesinde gerek bir Seluklu hkimiyeti kurulmu oldu (1062). Fa z 1u y e , bir yl sonra iraz tekrar ele geirmek iin harekete geerek, Deylemli ve dier gurublardan meydana gelen kalabalk bir ordu ile iraza yrd. Fa z 1u y e ye kar kan K a v u r t un emrinde ise 4000 Trk askeri vard. ki tarafn kuvvetleri ara snda iddetli bir sava oldu. Fa z 1u y e , bu kez de yenilerek Fesaya kat. Daha nce K a v u r t a itaat iin yemin edenler, bu savata Fa z 1u y e nin yannda yer almlard. Bu sebeple K a v u r t , tutsak ald 700 kadar Deylemliyi, kad ve fakihlerden fetva aldktan sonra Amr nehrinin kenarnda, boyunlarn vurdurdu. Bylece lke Deylemlilerden temizlenmi oldu. K a v u r t , hkim olduu blge lerde hutbeyi, nce Abbas halifesi K a a i m B i e m r i l l a h , sonra amcas sul tan T u r u l B e y ve ardndan da kendi adna okuttu (1063). Ayn yl, Byk Seluklu Sultan T u r u l B e y in lmnden sonra kan taht mcadelelerine melik K a v u r t da katld. Onun amcasnn yerine sultan ol mak istedii anlalmaktadr, hatt K a v u r t , bu amala sfahana kadar ilerle mi, ancak bu srada kardei A l p A r s l a n n Seluklu tahtna ktn renince Kirmana dnmtr. K a v u r t , Seluklu tahtna geme arzusuna ramen, kar deinin sultanln kabul ederek nce A l p A r s l a n , sonra da kendi adna hut be okutmaya balad. K a v u r t un, T u r u l B e y in lm ile Fars dan ayrlmasndan sonra F a z luye, iraz ele geirmek iin tekrar harekete geti. Ayrca Huzistan hkimi H e z r e s b den de yardm isteyen Fa z 1u y e , iraza tbi yerleri yamalamaya ba lad. K a v u r t , derhal harekete geerek F a z l u y e yi iraz nnde ar bir yenilgiye uratt ve adamlarndan ounu ldrtt. F a z l u y e nin tekrar kur tulduu bu olayn ilgi ekici yn, sultan A l p A r s l a n n, kardeine kar F a z l u y e yi desteklemi olmasdr. A l p A r s l a n , K a v u r t tan ekiniyor ve onun lkesini geniletmesini istemiyordu. Bu srada sultan A l p A r s l a n , Anadolu seferinden dnm, F a z 1u y e , Hemedan kaps nnde eitli hediyeler ile sul tann huzuruna kmt. O, melik K a v u r t un kendisne yaptklarn anlatarak onu sultana ikyet etti. Sultan A l p A r s l a n , F a z l u y e ye iltifatta buluna rak, K a v u r t ve adamlarn Farstan uzaklatrmak iin bir asker birlii onun emrine verdi. Daha sonra d a H e z r e s b i baka bir birliin komutan yaparak iraza gnderdi. Btn bunlara ramen, kendisi de Farsa gitmeye karar verdi. Sultan A l p A r s l a n sfahandan ayrlarak Ocak 1065de iraza ulat. Bu sra da iraz da bulunan K a v u r t , sultan A l p A r s l a n n geldiini haber alnca deniz kenarndaki bir kalesine snd. K a v u r t un askerleri, herhangi bir kar gaa karmadan aman dilediler. Sultan A l p A r s l a n , onlara iyi davrand ve Fars blgesini tekrar F a z l u y e ye verdikten sonra sfahana dnd. Sultan A l p A r s 1a n n bu blgeyi F a z l u y e ye vermesinden, melik K a v u r t un da ha fazla kuvvetlenmesini istemedii anlalmaktadr. Bunun zerine melik K a v u r t , S u l t a n A l p A r s l a n n kararma uyarak Fars terkedip Kirmana dnmtr. Sultan A l p A r s l a n , Fars, K a v u r t un elinden almasna ra men, onu yine Kirman hkimi olarak brakmt. Ancak K a v u r t , bilgisiz ve ca
303
hil olan vezirinin tahriki ile sultana kar isyana kalkt, A l p A r s l a n adna okunan hutbeyi kaldrarak, Kirmanda sadece kendi adna hutbe okutup sikke bastrd. Sultan A l p A r s l a n , bu durumu renince derhal Kirman zerine y rd (Haziran/Temmuz 1067). Seluklu ordusunun nc kuvvetleri ile yaplan ilk savata iki taraftan da ok asker lm, neticede sava K a v u r t un ncleri kay betmi ve Kirman ordusu kamaya balamt. K a v u r t da kaarak Cruft kale sine snd ve buradan, sultan A l p A r s l a n a itaat ettiini bildiren bir eli gndererek balanmasn istedi. Sultan bu istei kabul edip hatasna ramen onu affetti. Sultan A l p A r s l a n , Kirman blgesini tekrar K a v u r t a vererek bu radan Fars blgesine gitti. Bununla birlikte iki yl gemeden melik K a v u r t , tekrar isyan etti. K a v u r t , bu kez sultan A l p A r s l a n a kar, eski dman olan F a z 1u y e ile anlat. Sultan, bu durumu renince nce Fa z 1u y e zerine yrmek amacyla sfahandan ayrld (Ekim 1068). iraza ulatnda F a z l u y e , ms tahkem Hureh kalesine snmt. Bunun zerine sultan A l p A r s l a n , Kirmana gitmek iin irazdan ayrld. F a z l u y e ile urama grevini de vezir N i z a m l m l k e verdi. Bu srada melik K a v u r t , Berdesr de bulunuyor du. Kirmana gelen sultan A l p A r s l a n , bu ehri kuatt. N i z a m l m l k de bu srada F a z l u y e yi tutsak ald (Mays/Haziran 1069). Sultan A l p A r s l a n m huzuruna getirilen F a z l u y e affedildi. Bunu duyan K a v u r t da sultan A l p A r s l a n a bir mektup gndererek affedilmesini istedi. Fakat o, bir yan dan da A 1p A r s 1a n n ordusundan bir gurupla anlaarak an bir hcuma ge meyi dnyordu. Sultan A l p A r s l a n , bu durumu renince, K a v u r t ile ibirlii yapanlar ldrtt, sonra da olu M e l i k a h Berdesrde brakarak nce iraza, daha sonra da sfahana dnd. Bylece K a v u r t , bir kez daha sultan A l p A r s l a n dan kurtulmu oldu. K a v u r t un isyanlarna olu S u l t a n a h n sebep olduunu dnen sultan A l p A r s l a n , K a v u r t a bir mektup ya zarak S u l t a n a h m kendisine teslim edilmesini istedi. Ancak K a v u r t , o lunu teslim etmeyeceini bildirdi. Kardeine ok kzan sultan A l p A r s l a n , onun ynetiminde bulunan Fars blgesini ve Kirmanm bir ksmn K a v u r t un elin den ald. Urunda lkesinden bir ksmn kaybetmesine ramen bir sre sonra K a v u r t , olu S u l t a n a h i l e anlamazla dt. Bunun zerine S u l t a n a h , A l p A r s l a n n yanma giderek ona itaat etti. Sultan, ona iyi davranarak hediyeler verdi. S u l t a n a h , A l p A r s l a n a, babas ile savaarak Kirman alabilmesi iin yardmc olmasn istemiti. A l p A r s l a n , bu teklifi kabul ede rek kalabalk bir orduyu onunla beraber Kirmana gnderdi. Ancak S u l t a n a h , babas ile yapt savata baarl olamad. Bylece A l p A r s l a n m, baba-oul arasndaki bir anlamazlktan yararlanarak K a v u r t u itaat altna al mak giriimi sonusuz kalm oldu (1069/1070). Btn bunlara ramen sultan A l p A r s l a n , lrken (24 Kasm 1072) yapt vasiyet ile kardei K a v u r t a Kirman ve Fars blgesini vermiti. K a v u r t un iraz da oturmasn ve emrin deki lkelerin sultan M e l i k a h in kontrolnde olmasn istemiti. Ancak, kar deinin lmn duyan K a v u r t , Byk Seluklu Devleti tahtn elegeirmek iin harekete geti. K a v u r t , henz 18 yanda bulunan M e l i k a h tecrbe
304
AL SEVM-ERDOAN M ERL
siz ve gen buluyor, kendisinin gemiteki baarlarna ve deneylerine gveniyor du. Ayrca Seluklu ordusundaki emirlerin kendisini davet etmesi ve yardm vaatlerinde bulunmalar, onu tahrik ediyordu. Melik K a v u r t , nce Rey ve He medan arasnda bulunan Trkmenlerin yanna gitmek istiyordu. nk onlara gveniyor ve kolayca kendi tarafna ekeceine inanyordu. Bu amala emrindeki 2000 atl ve 4000 yaya ile bakent R eye hkim olabilmek iin harekete geti. Sul tan M e l i k a h ve vezir N i z a m l m l k de K a v u r t un bu hareketini ha ber alarak ondan nce Rey ehrine vardlar. ehirdeki hzineden bol miktarda para, elbise ve silh alarak K a v u r t tan nce Trkmenlerin yanma gittiler. Trkmenlere bol miktarda para datarak kendi taraflarna ektiler. Blgeye iki gn sonra gelebilen melik K a v u r t , Trkmenlerin desteinden yoksun kald. Yap lan ilk savata emr S a v t e k i n komutasndaki M e 1i k a h n nc kuvvetleri, K a v u r t un nc kuvvetlerine hcum ederek onlar datmt. Asl ordular ise Hemedan civarnda Kerek snrnda karlatlar (15 Nisan 1073). Savaa ilk ba layan K a v u r t olmu ve nce sultan M e l i k a h n sa kanadna hcum etmiti. M e 1i k a h n sa kanadm bozguna urattktan sonra, sol kanadn da bozguna uratan K a v u r t , ayn baary M e l i k a h ve N i z a m l m l k n bulun duu merkezdeki kuvvetler karsnda gsteremeyerek malup oldu. Askerleri nin daldn gren K a v u r t , sava terkederek Hemedan dalarna kamaktan baka are bulamad. Ancak bir kyl, sultan M e l i k a h n yanna gelerek K a v u r t un olu ile beraber yakn bir kyde bulunduunu haber verdi. Sultan M e l i k a h , emr Te m i r e 1 komutasnda kk bir kuvvet gndererek onun yakalanmasn istedi. Emr T e m i r e l ,. K a v u r t u yakalayarak sultan M e l i k a h n huzuruna getirdi. Sultan M e l i k a h , amcas K a v u r t hakknda pek de iyi dnmeyerek onu, emr S a v t e k i n e teslim etti. S a v t e k i n d e onu kendi adrnda hapsetti. Bu srada K a v u r t , affedilmesini istemi, Byk Seluklu Devleti tahtn elegeirmek midinden baka, kendi hkmdarlndan da vazge erek, hayatta kalmak iin bir kenara ekilmeye bile raz olacan sylemitir. Nihayet melik K a v u r t , Hemedana gtrlerek E b H a i m C a f e r adn daki bir ahsn evinde hapsedildi. Ancak askerler arasnda K a v u r t yznden karklklar kmasndan korkuluyordu. nk Seluklu ordusundaki birok emr, K a v u r t un tarafn tutuyordu, hatt savatan hemen sonra M e l i k a h n as kerleri, N i z a m l m l k e bavurarak maalarnn artrlmasn istemiler, bu yaplmad takdirde K a v u r t u tahta karacaklarn sylemilerdi. Bu durumda K a v u r t un bir an nce yok edilmesi gerekiyordu. N i z a m l m l k , bu teh likeyi M e l i k a h a anlatm ve K a v u r t un ldrlmesini kabul ettirmi ol maldr. K a v u r t un nasl ve hangi tarihte ldrld hakknda kaynaklarda kesin bir bilgi yoktur. Bir ksm kaynaklar, askerlerin isyanndan sonra onun ze hirlenerek ldrldn, bazlar da onun yaynn kirii ile bodurulduunu zik rediyorlar (Nisan/Mays 1073, ayrca bk. sultan M e l i k a h devri, Melik K a v u r d B e y in isyan). Melik K a v u r t un S u l t a n a h , E m i r a n a h , K i r m a n a h , T u r a n a h , M e r d a n a h , m e r H s e y i n , N u h v e D a v u t adlarnda o
305
cuklar vard. Bunlardan S u l t a n a h v e E m i r a n a h , K a v u r t ile birlikte savaa itirak etmiler, S u l t a n a h , gzlerine mil ekilmesine ramen sa kal m, E m i r a n a h i s e lmtr. Sultan M e l i k a h , amcasnn lmnden sonra onun ynetimindeki vilyetlere emr S a v t e k i n i tayin etmi, ancak kaynaklarda emr S a v t e k i n in Fars ve Kirmana gittii hususunda bir kayda rastlanmamtr. Melik K a v u r t , iyi bir asker ve adil bir devlet adam idi. K a v u r t , cmert lii ve iyi ynetimi ile halk memnun etmi, onun zamannda Kirman halk, bol luk ve refaha kavumutu. lkenin her tarafnda kervansaraylar, camiler ve hamamlar ina ettirmi, kuyular atrmt. Onun zamannda Kirman, en parlak devirlerinden birini yaamtr. K a v u r t un bir hkmdar olarak hatas, B yk Seluklu Sultanln elegeirmek iin taht kavgalarna karmak istemesi dir. Sultan T u r u l B e y in lmnden sonra taht elegeirmek istemesi, kardei sultan l p A r s l a n m ondan ekinmesine ve daim kontrol altnda tutmasna yol amt. M e l i k a h n sultanln tanmayarak isyan etmesi ise lmne se bep olmutu. K a v u r t , kendisine ayrlan Kirmana hkim olduktan sonra, ba msz bir hkmdar gibi hareket ediyordu. O, hkmdarlk almetlerine uygun olarak etr tamaya balam ve etrin zerine Seluklu hanedannda uygulanan tre uyarnca ok ve yay iaretlerini koydurmutur. K a v u r t , fetih hareketlerin de de bamsz bir ekilde davranyor, hkim olduu her yerde adna hutbe oku tuyor ve sikke bastryordu. Btn bu hkmdarlk almetlerine ramen, K a v u r t un nce, mterek hkm sren T u r u l ve a r B e y e, daha son ra da kardei A l p A r l a n a tbi olduu anlalyor. K a v u r t , babas a r B e y lnceye kadar ona tabi olmutu. Bunu, sikkelerinde a r B e y in adnn zikredilmesinden anlamaktayz. Fakat a r B e y , ldkten sonra sik kelerinin hibirinde S e l u k l u hkmdarlarnn adn koydurmamtr. Sultan A l p A r s l a n zamannda ise K a v u r t , kardeine tbi olmu ve hutbede onun adn okutturmutu. Bylece K a v u r t , ynetimi altndaki blgelerde bamsz, bunun dnda Byk Seluklu Sultanlarna bal kalmt.
II. SULTANAH DEVR

Melik K a v u r t , sultan M e l i k a h ile savamak zere hareket ettii srada,
Kirmanda yerine olu K i r m a n a h vekil brakmt. Babasnn lm habe
rini duyan K i r m a n a h , hkmdar oldu. Onun meliklii ancak bir yl srm, sonra lmtr. Sultan M e l i k a h , K a v u r t un oullarnn gzlerine mil ektirmek iste dii zaman, bu ile ilgili grevli, iini batan savma yapm ve bu durumu da gizleyebilmiti. Daha sonra Hemedanda hapsedildikleri evden S u l t a n a h ve kardeleri, muhafzlardan biri ile dost oldular ve kamak iin planlar hazrlad lar; sonunda kamay baardlar ve birka gn iinde Kirmana ulatlar. Daha sonra S u l t a n a h , B e r d e s i r ehrinde Kirman Seluklular tahtna oturdu (Eyll/Ekim 1074). Sultan M e l i k a h , S u l t a n a h ve kardelerinin Kirmana gittiklerini rendii zaman kzmad, onlara Kirman ve Umman verdi. Ancak, bir sre sonra sultan M e l i k a h , byk bir ordu ile Kirmana yrd. S u l t a n a h , onun harekete getiini haber ald zaman Berdesr ehrine kapand. Kalabalk Sel uklu ordusuna mukavemet edemeyeceini anlayan S u l t a n a h , bizzat M e l i k a h karlamak mecburiyetinde kalarak, ona byk hediyeler takdim etti. Bunun zerine M e l i k a h , S u l t a n a h affederek yerinde brakt ve itaat edecei hususunda verdii szde durmas iin yemin ettirdi. M e l i k a h , Ber desr nnde onyedi gn oturduktan ve kzlarndan birini de S u l t a n a h ile evlendirdikten sonra tekrar sfahana dnd (Haziran/Temmuz 1080) (Ayrca Bk. Sultan M e l i k a h Devri). Ocak 1085de hastalanarak ld. Kaynaklar S u l t a n a h n oniki yl salta nat srdn zikretmektedirler.
III. TURANAH DEVR

S u l t a n a h n yerine Kirman Seluklular tahtna kardei T u r a n a h ge ti. Emrler, T u r a n a h m bulunduu Bern ehrine giderek onu merkez Berdesre getirdiler ve tahta oturttular (Ocak 1085). Daha sonra annesi, olunun melikliini onaylatmak iin hediyelerle sultan M e l i k a h n huzuruna gitti. M e l i k a h , ona ikramda bulunup T u r a n a h Kirmana melik atad. Melik K a v u r t un lmnden sonra Kirman Seluklularnin bir sre iin komu eylet Farsm hkimiyetini kaybettikleri anlalyor. Sultan M e l i k a h , 1073 Ramazann sfahanda geirmi ve Fars eyletinin ynetimini emr H u m a r t e k i n e vermiti. Ancak H u m a r t e k i n den sonra Farsda karklklar ba lad. Melik T u r a n a h , Farsn bu kark durumundan yararlanarak buraya iki sefer yapt. Birincisinde malup oldu ise de ikinci seferinde Fars ald. Sultan M e l i k a h , onun Fars hakimiyetini de onaylad (1086-1087). Sultan M e l i k a h n lmnden sonra onun ei T e r k e n H a t u n , T u r h a n a h n elinde bulunan Farsa hkim olmak istemiti. Bu amala da sultan M e l i k a h n emirlerinden n e r i bir ordu ile Farsa evketti. Bunu haber alan T u r a n a h , ebankre emirlerinin de yardm ile onu malup etti (Hazi ran/Temmuz 1094). T u r a n a h zamanndaki dier bir olay ise Umman halknn isyan idi. Um man halk, isyan ederek Kirman Seluklularnin hnesini uzaklatrm ve eh re hkim olmulard. T u r a n a h , bu duruma derhal mdahale ederek bir ordu gndermi, bylece isyanclar malup ederek Ummanda tekrar Seluklu hki miyetini salamt. Melik T u r a n a h , 13 yl hkmdarlktan sonra Ekim/Kasm 1097de ld. T u r a n a h n lakablar kaynaklarda Melikl-Adil, Muh-yiddin, Imadddevle ekillerinde gemektedir. Elde mevcut iki altn sikkesinde grlen lakaplar ise Fahrddevle ved-Din ve Muizzd-Dnya ved-Dindir.
IV. RANAH DEVR

T u r a n a h n lmnden sonra, tek evld olduu anlalan r a n a h , 5 Kasm 1097de Kirman Seluklular tahtna oturdu. T u r a n a h devrinde B yk Seluklu Devleti emirlerinden n e r , sultan B e r k y a r u k tarafndan Farsa vali tayin edildi; Farsta ise melik T u r a n a h dan sonra ebankreliler,, hki miyet kurmulard. Onlar, emr U n e r in zerlerine geldiini renince melik r a n a h tan yardm istediler. r a n a h , Kirmandan Fars a geldi ve ebankrelilerin yardm ile emr n e r i malup etti. Emr n e r, sfahana kat (1098/1099). Melik r a n a h , Fars seferinden sonra, s m a i l adnda bir emre bal Trkler ile mcadeleye balad. Ismailler, Batmlere mensup olmayp EhliSnnetten
idiler. r a n a h , bunlara kar bar halinde iken harekete gemi ve 2000 kii yi ldrmt. Gnlerini iki imekle geiren r a n a h , birka arkadann tevikiyle Ba tn mezhebine girmi, halka kt davranmaya balam ve bu zulmnn yansra birka kad ve bilgini de ldrtmt. Onun bu tutumu devlet erknm endielendiriyordu. Dindar bir kii olan atabek N a s r d d e v l e , halktan bir gurubu da yanna alarak Kirmandan ayrlp sfahanda bulunan melik M u h a m m e d T a p a r n yanna gitti. r a n a h , atabek N a s r d d e v l e nin gitme sinden sonra daha rahat hareket etmeye balad. Ancak devlet emirleri ondan nefret etmeye balamt. Zira onun Cuma gn namaz srasnda camide bilginlerin ilerigelenlerini ldrmeyi planlad anlald. Bylece din bakmdan yol gsteren lerden yoksun kalan halk, kolayca Batn mezhebine girecekti. eyhlislm ve devrin kadlar, bu durumu nlemek iin r a n a h m tahtta indirilmesinde bir letiler ve Islm dininden sapt iin ldrlmesine karar verdiler. Cuma gn erken saatlerde halk, bu fetv zerine ayaklandrld. r a n a h , gulamlarndan bir gurup ile emrlik saraynn damna snd. O, af dileyerek balanmasn is tedi, ancak kabul edilmeyince Berdesrden Germsr blgesine yneldi. nce Crufta gelen i r a n a h , oradan Bem tarafna gitti. Ancak Bem halk, durumu bildii iin i r a n a h ve yanndaki askerlere hcum ederek ounu ldrdler.
309
I r a n a h ise Sumeyrem kalesine kamay baarmt, fierdesfrdekiler, Iranahm Sumeyrem kalesine sndn rendikleri zaman, bir gurup askeri onun pein den gnderdiler. Bu askerler, Sumeyremi kuattlar. Bu srada Sumeyrem kalesi komutan emr M u h a m m e d , l r a n a h a Batn olduu iin kaleden ayrl masn syledi. Bu durumda I r a n a h iin ehirden ayrlmaktan baka are kal mamt. O, ehirden ayrld zaman, kaleyi kuatan Trk ordusu komutan F e r a h K p a k , Kki rye denilen bir menzilde ona yetierek ldrd ve kesik ban Berdesre getirdi (Ekim 1101).
V. ARSLANAH DEVR
I r a n a h , meliklii srasnda akrabalarn sk bir ekilde takip ettirmi ve onlardan bir ksmn klla, bir ksmm da zehirleterek ldrtmt. Grnte K a v u r t soyundan, Kirman Seluklular tahtna kacak kimse kalmamt. An cak K i r m a n a h n olu A r s l a n a h , bu takipten kap kurtulmay baar mt. I r a n a h ldrldkten sonra emrler ve kadlar, onun Ky Gebran mahallesinde yaadn haber aldlar ve onu 16 Kasm 1101de Kirman Seluklu lar tahtna oturttular. A r s l a n a h m tahta knn ilk gnlerinde, Umman blgesinde isyanlar kt ve emr E b S a d M u h a m m e d adl bir ahs, Ummann yarsyla, Cennbe ve Sraf ehirlerine hkim olarak Basra emri s m a i l e tbi oldu. Bunun zerine A r s l a n a h , bu blgeye giderek tekrar Umman ele geirdi. Daha sonra emr a v l n i n Byk Seluklu sultan M u h a m m e d T a p a r tarafndan Fars valiliine tayin edilmesi (1108/1109) ve onun ebankrelileri itaat altna almak iin amansz mcadeleye girimesi ile bu blgedeki Kirman Seluklular hkimiyeti tehlikeye girdi. Atabek a v l nin nnden kaan ebankre emrleri, Kirmana sndlar. Bunun zerine atabek a v 11 , bu emir leri yakalamak iin Kirmana hareket etti. A r s l a n a h a bir eli gndererek, ebankre emirlerinin sultan M u h a m m e d T a p a r m tebaas olduunu ve bu sebeple kendisine iade edilmesi gerektiini bildirdi. Melik A r s l a n a h ise onlarn affedilmesini istedi. Bunun zerine atabek a v l , Kirman ve Fars sn rndaki Furg kalesini kuatt. Melik A r s l a n a h kuatmay haber alnca, 6 bin kiilik bir svari kuvvetini atabek a v l nm zerine yollad. Kirman ordusu atabek a v 11 ya an bir baskn yapt. Askerlerinin ou ldrlen ve tutsak alman atabek a v l kamak zorunda kald. Bu olaydan sonra barseverliini gsteren A r s l a n a h , tutsaklar serbest brakt. Onun bu iyi niyetine ramen atabek a v 11 , bu yenilginin intikamn almak iin Kirman zerine ikinci bir sefer yapmay dnyordu. Fakat lm sebebiyle bu dncesi gerekleemedi. Melik A r s l a n a h n bar ve gveni salamas, bu devrede Kirmanm si yas mlteciler ve asker yardm arayanlar iin bir smak olmasna yol amt. Yardm isteyenlerden birisi, Gazneliler tahtn elegeirmek isteyen B e h r a m a h idi. Gazneli sultan III. M e s u t un lmnden sonra A r s l a n a h sultan ol
AL SEVM -ERDO AN M ERL
311
mu, ancak kardei B e h r a m a h taht mcadelesine girerek A r s l a n a h ile savam ve yenilerek nce Sistana, oradan da yardm istemek iin Kirmana ka mt. Melik A r s l a n a h , B e h r a m a h ok iyi karlam, ancak onun yar dm iin Byk Seluklu meliki S e n c e r e gitmesini sylemiti. Bunun zerine melik S e n c e r in yanna giden B e h r a m a h , ondan ald yardm sayesinde kardei A r s l a n a h malup ederek Gazneliler tahtna oturmutur (1117). Bu olaydan Kirman meliki A r s l a n a h n muhtemelen melik S e n c e r e tbi olduu anlalyor. Onun tbilii, S e n c e r sultan olduktan sonra da devam etmi olmaldr. Melik A r s l a n a h a snan ikinci emr, Yezd deki Kakye ailesindendir. Bu olaydan yararlanan Kirman Seluklular, Yezd ehrine hkim ola rak buraya hne gnderdiler. Melik A r s l a n a h , douda S e n c e r e tbi olmasnn yansra, batda da
Iraktaki Seluklular ile iyi ilikiler kurmutu. Irak Seluklularndan sultan M e s u t , Badatta Kirman Seluklularndan bir kz ile evlenmiti. Kirman meliki
A r s l a n a h da sultan M u h a m m e d T a p a r m kz ile evlendi (1138). Melik A r s l a n a h n erkek ve kz olmak zere birok ocuu vard. Daha salnda ocuklarndan bir ou lmt. Hayatta kalanlarn iinde en by K i r m a n a h idi. A r s l a n a h , lmnden nce K i r m a n a h veliaht ta yin etti. Ancak K i r m a n a h , ehliyetsizlii ve anlaynn zayfl sebebiyle meliklik grevini yrtecek yetenekte deildi. A r s l a n a h m ocuklar arasnda M u h a m m e d , iyi ahlk ve drstl ile tannmt. M u h a m m e d , babas nn yalandn ve devler ilerini gremez duruma geldiini grnce iktidar iin hazrla balad. Nihayet babasnn hastaln bahane ederek Kalei Kha gn derip hapsettirdi ve kendisi Kirman Seluklular tahtna kt. A r s l a n a h , bu kalede yl tutuklu olarak yaam ve muhtemelen 1145 ylnda lmtr. Laka b Muhyil-Islm vel-Mslimn olan A r s 1a n a h , 42 yl gibi uzun bir sre Kirmanda hkmdarlk yapmtr. Bu uzun sre, Kirman halk iin ok mutlu bir dnem olmu, devrinde btn Kirmand a imar faaliyetleri devam etmitir. Ayrca ticaretin yansra sanat ve ilim de gelimeye balam, komu lkelerden bilim adam lar Kirmana gelmitir.
VI. MUHAMMED DEVR

Melik M u h a m m e d , tahta getii zaman Ribt Ali-bda snm olan kar dei K i r m a n a h yakalatarak ldrtmtr. Onun dier kardei S e l u k a h ise Berdesrden gneye, Germsr blgesine kaarak hayatn kurtarm, dier kardei K a r a A r s l a n B e y ise kendisinin ltfuna snmt. Ancak, M u h a m m e d , onu yannda tutmasna ramen, o kadar kk drc davranlarda bulundu ki, K a r a A r s l a n B e y , daha fazla dayanamayarak intihar etti. Yir miye yakn kardeleri olan melik M u h a m m e d , kardelerine acmaszca dav ranm ve onlarn gzlerine mil ektirmitir. Bylece o, ilerde hkmdarhn tehdit edebilecek kimseleri, daha balangta etkisiz duruma getirmi oldu. Melik M u h a m m e d devrinin balca siyas olay, kardei S e l u k a h i l e mcadelesi olmutur. S e l u k a h , M u h a m m e d 1in tahta kt ilk yl ha rekete gemi ve etrafna saraydan uzaklatrlm olanlar ile her ehirden asler ve aa tabakadan oluan bir ordu toplamt. O, M u h a m m e d in bulunduu Cruft ehrine geldi. ki ordu iddetle savatlar. S e l u k a h , malubiyetin yak latn grnce nce Katif, sonra da Ummana kat. S e l u k a h n Ummanda iyi karland ve burann kontroln elegeirdii anlalyor. Melik M u h a m m e d , btn hayat boyunca S e l u k a h tan ekinmi ve onun varlndan ra hatsz olmutu. S e l u k a h , M u h a m m e d in melikliinin son yllarnda zorunlu olarak bulunduu Ummandan kam ve Kirman civarnda ktlk to humlar ekmeye devam etmiti. te yandan Kirman Seluklularnm bir zaman lar hkim olduklar komu lke Farsta bu kez yeni bir Trk devleti, Salgurlular hkm srmeye balamt. Melik M u h a m m e d in Salgurlulardan atabek S u n g u r ile aralarnda samim bir dostluk vard. M u h a m m e d , melikliinin ilk yllarnda babas gibi sultan S e n c e r e t bi idi. Ancak sultan S e n c e r in Ouzlara esir dmesinden (1153) sonra, muh temelen Irak Seluklularndan sultan II. M u h a m m e d e tbi olmu ve onunla dosta ilikilerini srdrmtr. M e l i k M u h a m m e d , 27 Haziran 1156da, takriben 14 yl saltanat srdk ten sonra ld. Lakab Mugisd-Dnya ved-Din idi. O, dil, ibilir, bilgin, uza gren, limler ile dost, ilmi seven ve nem veren bir hkmdard. Onun meliklii devrinde Kirman, gven ve sknet iinde bulunuyordu.
VII. TURULAH DEVR

Melik M u h a m m e d ld zaman olu T u r u l a h , Kirman Seluklula r tahtna kt (27 Haziran 1156). O, ilk i olarak kardei M a h m u d a h , KaleiKhda hapsettirdi. Amcas S e l u k a h da onun melikliini tanmad. Bunun iin T u r u l a h , melikliinin ilk ylnda onu Anr snrnda yakalatarak l drtt. T u r u l a h , babas zamannda olduu gibi Farsdaki komular Salgurlu Devleti ile dostluunu srdrd. T u r u l a h devrinden itibaren Kirman Seluklular Devletinde atabekle rin, yava yava melikler zerinde ve devlet ynetiminde sz sahibi olmaya bala dklar grlr. Bu devrede gze arpan ilk atabek A l e d d i n B o z k u idi. B o z k u , T u r u l a h devrinde nce ddbek ve sonra atabektik grevlerine tayin edilmiti. Emrinde birok gulam vard ve Kirman ordusunun bykl, onun gulamlar, hizmetkrlar ve svarileri ile salanyordu. Daha sonra atabek B o z k u a, hce M e y y i d d d i n R e y h a n n rakip olduunu gryoruz. B o z k u ldkten sonra atabeklik M e y y i d d d i n R e y h a n a verildi. T u r u 1 a h n melikliinin son ylnda, lke ilerinin grlp sonulandrlmas, btnyle atabek R e y h a n n zerinde idi. Ayrca atabek B o z k u ldkten sonra, onun olu K u t b e d d i n M u h a m m e d de devlet iinde nfuz sahibi ol mutu. Ona, Berdesrin dadbeklii ve hnelii verilmiti. Melik T u r u l a h , Mart 1170de Cruftta hastalanarak ld ve Amr bin Leys mescidinde gmld. T u r u l a h , yaklak 14 yl hkm srmt. La kab Muhyid-Dnya ved-Din olan T u r u l a h , dil, merhametli, nazik ve hal ka kar mfik bir hkmdard. Onun zengin bir hzinesi ve kendisine itaat eden halk ve dzenli bir lkesi vard. Onun tek kusuru, iki ve elenceye dkn ol masyd.
FETRET DEVR VIII. BEHRAMAH IN LK MELKL

Melik T u r u l a h t lmnn yaratt kargaalk srasnda, atabek M e y y i d d d i n R e y h a n n yardm ile nc olu B e h r a m a h , Kirman Seluklular tahtna oturdu. Emrler ve gulamlar, saraya gelerek ona bat ve h kmdarln kabul ettiler. Bu durum, Kirman Seluklular devletinde bir fetret devrinin domasna yol at. T u r u l a h nen byk olu ve veliaht olan A r s l a n a h , atabekin mey linin B e h r a m a h tarafna olduunu anlad zaman ehirden ayrld. Arala rndaki uygunluk sebebiyle T e r k e n a h d a onunla birletikten sonra beraberce Bem tarafna yneldiler. Kirman Seluklular tahtna onlardan baka bir aday daha vard ki, bu da B e h r a m a h in aabeyi T u r a n a h idi. T u r a n a h , B e h r a m a h a bir adam gndererek A r s l a n a h a kar birlik olma larn istedi. Ancak T u r a n a h , ondan mitsiz bir cevap alnca, melikliin imdilik bir hayal olduunu anlam ve kendisine bal emrler, Trkler ve yakn adamlarndan oluan bir gurupla beraber Crufttan karak yardm salamak ama cyla Farsa ynelmiti.
Cruftta bu olaylar olurken K u t b e d d i n M u h a m m e d b i n B o z
k u , hne nvan ile Berdesri ynetmekteydi. K u t b e d d i n M u h a m m e d , melik T u r u l a h n lm haberini ald zaman, B e h r a m a h adna hutbe okunmasn ve sikke baslmasn emretti. Bylece bakent Berdesrde B e h r a m a h n meliklii tannm oldu. A r s 1a n a h ise Crufttan ayrldktan sonra Bem ehrine gelmi, ehir halk onu karlayarak itaat etmiti. Bylece A r s l a n a h , hi bir aba sarfetmeden Berne hkim oldu. Ote yandan Cruftta bulunan Trk ve Deylemli askerlerin bazlar, B e h r a m a h tan, tahta getii srada mal ve hediye almalarna ramen, belki de byk evlt ve veliaht olmas sebebiyle A r s 1a n a h n yanna kayorlard. Melik B e h r a m a h ve atabek R e y h a n , bu kaanlar duyup grdke gnlleri krlyor ve mitsizlie dyorlard. Birka gn Cruftta kaldktan sonra Berdesr e gitmeye karar verdiler. Askerlerinin, A r s -
315
1 a n a h n yanna kamamalar iin Bernden uzak olan Baft yolunu izleyerek Berdesir e ulatlar. Ancak onlar, Berdesire geldikten sonra, buradaki karklk ve ktlk yznden A r s l a n a h n yandalar gn getike artyordu. Melik B e h r a m a h , Berdesir ehrine hkim olduktan sonra burada bulunan K u t b e d d i n M u h a m m e d de B e h r a m a h n devletinin ktn ve A r s l a n a h yldznn parladn grnce, istikbalin Bem tarafnda oldu unu anlam ve bir gece, yandalar, maiyeti ve gulamlar ile birlikte A r s l a n a h n yanma kamt. Bylece A r s l a n a h n durumu daha da kuvvetlendi. Taht iin mcadele eden T u r a n a h , Farsa ulat zaman, bu blgenin h kimi Salgurlulardan atabek Z e n g i , ona ikramda bulunmu ve yardm iin em rine bir ordu vererek Kirmana gndermiti. Bylece melik B e h r a m a h ve atabek R e y h a n , yeni bir glkle kar karya gelmiler, ne yapacaklarn a rmlard. Neticede bu iki kardein anneleri olan H a t u n i R k n nin T u r a a h a eli olarak gnderilmesine karar verildi. Annelerinin her iki karde in aralarn dzeltmesi ve A r s l a n a h a kar beraber olmalarn salamas mmkn grnyordu. Ancak T u r a n a h , annesinin szlerini dinlemedi. Bu nun zerine B e h r a m a h , kendisine bir kurtulu yolu aramaya balad. O, be raberinde atabek M e y y i d d d i n R e y h a n , birka emr ve zengin bir hazine ile Berdesirden ayrlarak Horasana kat. Onlarn amalar, Horasan hkimi M e y y e d A y a b a ya snmak ve yanlarndaki hzineyle ondan ordu ve yardm salamakt. B e h r a m a h m bu ilk meliklii iki ay kadar ksa bir mddet sr mtr. B e h r a m a h n ayrlmasndan sonra T u r a n a h , Salgurlu ordusu ile Berdesr nne geldi ve Kirman Seluklular tahtna oturdu. B e h r a m a h n ka tndan habersiz olan A r s l a n a h da 700 askerden oluan kuvvetiyle Bernden Berdesr nne geldi. Ancak ehir nnde 5 bin kiilik Salgurlu ordusu ile T u r a n a h buldu: an bir hcumla onlar malup ederek byk bir zafer kazan d. Salgurlu ordusundan bir ou ldrld ve bir ksm da tutsak alnd. T u r a n a h ve geride kalanlar iraza dndler. Kirman, bir hafta iinde melik grm, sonunda I I . A r s l a n a h , tek bana Kirman Seluklular tahtna otur mutu (1170).
IX. II. ARSLANAHIN LK MELKLK DNEM

II. A r s l a n a h tahta getikten sonra Kirman blgesinde 5-6 ay sakin ve g venli bir devre yaand. Herkes T u r a n a h ve B e h r a m a h m meliklikten vazgetiklerini dnyordu. Ancak, sonbahar balangcnda T u r a n a h , bir kez daha atabek Z e n g i den yardm alarak Kirman zerine yrd. Melik A r s l a n a h , T u r a n a h n Furg ve Trm snrna geldiini haber ald zaman byk bir orduyla Berdesrden kt ve Germsr tarafna yneldi. T u r a n a h ve Salgurlu ordusu, Deti Ber snrnda dinlenirken, melik A r s l a n a h m bas knna urad. Bu an hcuma mukavemet edemeyen Salgurlu ordusu ile T u r a n a h , kurtuluu iraza kamakta buldular. Bylece T u r a n a h tehlikesini atlatan A r s l a n a h n, Berdesrli askerlerden oluan ordusu, sonderecede scak olan Germsrin havasndan etkilenerek hastalanm ve arkasndan da veba salgn bagstermiti. Bu hastalk sebebiyle melik A r s l a n a h n ordusunda ok sayda asker ld. te yandan B e h r a m a h , Horasan hkimi melik M e y y e d Ay a b a nin yanna gittii zaman ona birok hediyeler takdim ederek yardm istemi ti. M e y y e d A y a b a da onun emrine, aralarnda byk emirlerin de bulunduu 3 bin kiilik bir kuvvet verdi. B e h r a m a h , bu yardm saladktan sonra Sis tan yolu ile Kirmana yneldi. Onun Kirmana geldiini, Cruftta haber alan me lik II. A r s l a n a h n yannda ok az sayda asker kalmt, kamak veya savamak hususunda kararszd. Nihayet savaa karar veren melik II. A r s l a n a h , iki taraf ordusunun Kumadin ovasnda karlat srada sava brakarak Hemedana, Irak Seluklu sultan A r s l a n a h n yanma kat. II. A r s 1 a n a h n bu meliklik mddeti dokuz ay srd. Bylece B e h r a m a h , ikinci kez Kirman Seluklular tahtna oturmu oldu (ubat 1171).
X.
BEHRAMAH IN KNC MELKLK DNEM

B e h r a m a h , tahta ktktan sonra ona yardmc olan M e y y e d A y a b a ya mensup olan askerler, Cruftu yamaladlar. Cruft nemli bir ticaret mer kezi idi. Bu ehrin evresindeki yama, adam ldrme ve ikence birka gn srd. Dier taraftan atabek M e y y i d d d i n R e y h a n da bo durmuyor, tutsak al nan vilyet byklerini tek tek huzuruna aryor, onlara eziyet ediyor ve azarl yordu. Bylece B e h r a m a h ve kendisine muhalefet etmi olanlardan intikam alyordu. B e h r a m a h ve atabek R e y h a n n bu davranlar ve Cruftun yamalan, Kirmanm ktisad hayatna byk bir darbe olmutur. Melik B e h r a m a h , Berdesre geldikten sonra muhtemelen Berne adam lar gndererek bu ehre de hkim olduu anlalyor. B e h r a m a h , Berne h kim olduu zaman, bu ehrin yneticisi E b u l - M e f a h i r in olunu yakalatm, bu suretle daha nce II. A r s 1a n a h n veziri olan E b u l - M e f a h i r den ve olundan kurtulmutur. B e h r a m a h , onlarn ldrlerek mallarna elkonulmasn emretti. Ayrca nce Z e y n e d d i n K e y h s r e v i, sonra N a s r d d i n E f z u n u vezir tayin etti. Ancak E f z u n da yanl iler yapnca, bu kez vezirlie, reis R s t e m M a h a n tayin edildi. Bu arada melik B e h r a m a h , esir dm olan kardei T e r k e n a h a kar (muhtemelen kendisiyle sa vat iin) kin gtmekteydi. Nitekim bir iki meclisinde, T e r k e n a h i l e kavgaya tututu. T e r k e n a h , yaklaan lm tehlikesini sezince bu meclisten ayrlp sak land. Ancak B e h r a m a h n adamlar tarafndan yakalanarak ldrld. te yandan II. A r s l a n a h , Cruft nnde B e h r a m a h karsnda ma lup olduktan sonra, yardm istemek zere Hemedanda bulunan Irak Seluklula rndan , ada sultan A r s l a n a h 5n yanna gitmiti. Sultan A r s l a n a h ve atabek l d e n i z , onu iyi karlamlar ve yardma karar vermilerdi. Neticede A r s l a n a h n hizmetine nl emrler verildi. Ayrca Kirmandan da taraftar lar kaarak onunla birletiler. Nihayet A r s l a n a h , yanndaki ordu ile Hemedandan ayrlarak Fars yolu ile Kirmana doru hareket etti. Melik B e h r a m a h da onun gelebilecei dncesiyle Kirman Seluklular nda gelenek olduu ze re, Crufta gitmemi ve fierdesrde kalmt. A r s l a n a h n harekete getiini haber ald zaman o da hazrlklara balad. Horasanda bulunan M e y y e d Ay a b a ya durum bildirilerek yardm istendi. O da, tecrbeli ve yal bir emr
318
olan K a r a k u ile C e m a l e d d i n A y a b a y bir gurup askerle, yardm iin gnderdi. II. A r s l a n a h , Haziran 1172de, beraberindeki byk bir ordu ile Berde sr kaps nne gelerek burada karargh kurdu. Daha sonra ehrin ve kale du varlarnn evresinde birka gn savatlarsa da ehir surlarnn salaml karsnda, Berdesri ksa srede ele geirmeye imkn olmadn anladlar. eh ri uzun sre kuatmaya karar verdiler. Bunun zerine melik B e h r a m a h , Ho rasana haberciler gndererek yardm istedi. Ancak Horasan hkimi M e y y e d Ay a b a , Irak Seluklu sultan ile savamann kt sonularn dnerek yar dmc kuvvet gndermiyordu. Kuatma 6 ay kadar srnce, ehir halknn skn ts gittike artt. Bu durumda ehirde bulunan emrler, B e h r a m a h n yan na gittiler ve halkn yiyecek sknts ektiini, bu durumda Irak ordusunun ve A r s l a n a h n daha stn olduunu belirterek Kirman geni bir lkedir, iki padiahn idare etmesi mmkndr. Bugn stnlk onun tarafnda olduundan, bartan baka yaplacak bir ey yoktur dediler. Melik B e h r a m a h , bu nasi hati kabul etti. rak emirlerine liler gndererek anlamak istediklerini bildir diler. Yaplan grmeler sonunda, Kirmann Berdesr, Sircan, Cruft ve Habis (yani te ikisi) blgeleri A r s l a n a h n, Bem ve Mekrnat (yani geri kalan te biri) blgesi de B e h r a m a h n oluyordu (Kasm/Aralk 1172). Bylece Kirmanda ikili bir meliklik ynetimi balad. Bu anlamadan sonra melik B e h r a m a h , kendi bakenti Berne gitti. Ancak atabek M e y y i d d d i n R e y h a n , Kirman topraklarnda bu taht mcadelelerinin durmayacan hissettii iin bu blgeden ayrlmak istedi ve yalln ileri srerek, hacca gitmek iin B e h r a m a h tan yardm ve izin istedi. B e h r a m a h da geri dneceini sanarak ona izin verdi. M e y y i d d d i n R e y h a n , bu izni aldktan sonra R k n e d d i n S a m ile Yezde gitti ve tekrar atabek olarak Kirmana getirecekleri gne kadar orada serbeste yaad. B e h r a m a h , kendi merkezi Berne gittikten sonra, A r s l a n a h Berde sr ehrine girdi. O, kaleye girdii zaman haznede ne bulduysa rak ordusu ko mutan C e m a l e d d i n M u h a m m e d e gnderdi. nk melik A r s l a n a h , yardmlarndan dolay sultan A r s l a n a h ve atabek I l d e n i z e ok ey bor luydu. Onlarn sayesinde Kirman tahtn elegeirmiti. te bu yardm sonucu o, Irak Seluklularna tbi olmutu. (Ayrca bk. Irak Seluklular, Sultan A r s l a n a h Devri). Melik A r s l a n a h , Aralk 1172de, beraberinde atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d ve vezir E b u l - B e r e k t olduu halde, k geirmek zere Crufta yneldi. Yaz balangcnda tekrar Berdesr e dnd. Devlet ilerinden ok elen ce ve iki imekle megul oldu. Buna ramen atabek M u h a m m e d , az iki ier ve melik II. A r s 1a n a h n nedimliine rabet etmezdi. Bu sebeple atabek M u h a m m e d , melik A r s l a n a h m gznden dm, onun yerine fazla hneri olmayan akll T o r u m t a y n plana kmt. te yandan melik A r s l a n a h ile B e h r a m a h n aras, daha ilk gnden bozulmaya balamt. Anlamann bozulmasna, grnte daha ok iki taraftan kaan gulamlarn sebep olduu an-
319
talyor. Nitekim daha anlamann yapld sralarda M e y y i d d d i n R e y h a n n gulamlarndan d e m i , melik A r s l a n a h n birka gulam ile kaarak Berne gitmi ve melik B e h r a m a h a balanmt. d e m i , yiitli ini gstermek iin Berdesre bir akn yapt, ancak melik II. A r s 1a n a h n emirlerinden A y b e k , d e m i i tutsak ald ve zincire vurulmu olarak Crufta getirdi. Ancak bu kez, II. A r s l a n a h tan beklediini alamayan emr A y b e k , Crufttan Berne kaarak anlamazl krkledi ve sonra da Berdesri yamalad. Bylece iki melik arasndaki anlama kesin olarak bozuldu. Bu du rumda B e h r a m a h Horasandan, melik II. A r s 1 a n a h da Yezdden yardm istediler. Daha sonra iki taraf da sava hazrlklarn tamamladlar. Berdesre sa hip olmak iin melik A r s l a n a h Crufttan, B e h r a m a h da Bernden hare kete getiler, iki taraf, Nisan 1174de Ryin kasabas snrnda karlatlar. Yaplan savata, nce B e h r a m a h 5n emrindeki Horasan askerleri stn durumda iken, melik A r s l a n a h n bir gurup askerle direnmesi sonucunda, hezimete ura yarak kam ve arlklarn da sava alannda brakmt. Sava kazanan melik II. A r s l a n a h , 5 Mays 1174de Berdesre girdi ve halk tarafndan byk bir trenle karland. Ancak, melik A r s l a n a h , bu zaferden sonra deti zere, tekrar elence ve iki imekle megul olmaya balad. T o r u m t a y ise melik A r s 1 a n a h in umursamazlndan yararlanarak su ilemekte devam ediyordu. Bu durumdan holanmayan atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , Crufttan Berne gitti. Melik B e h r a m a h , atabekin Berne geldiini haber ald zaman onu kar lad. Atabek K u t b e d d i n , Bernde fazla vakit kaybetmeden B e h r a m a h ile birlikte Berdesre yrd. Melik II. A r s l a n a h , ehir ve kalenin bir ku atma iin hazr bulunmadn anlaynca, cann kurtarmak iin kamay yele di. Nihayet melik B e h r a m a h , Mays 1175de bakent Berdesre geldi ve Saray-1 Dette konaklad. Bylece Kirman, tekrar btnyle melik B e h r a m a h n eline gemi oldu (Mays 1175), T o r u m t a y ise birka gulamyla gelerek B e h r a m a h a itaatini arzetti. Ancak atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d in ika zyla B e h r a m a h , T o r u m t a y ldrtt. II. A r s l a n a h , Berdesr den katktan sonra Rver yolu ile Yezde gitmi ti. Yezd atabeki R k n e d d i n S a m , onu iyi karlam ve meliklik iin gerekli yardm salamt. Neticede A r s l a n a h , yaz scaklarna ramen Yezd atabeki ve ordusu ile Kirmana hareket etti. II. A r s 1a n a h ve Yezd ordusunun bu hare ket haberi, Berdesre ulat zaman melik B e h r a m a h , tam tehizatla dona tlm kalabalk bir orduyla savamak zere snra doru yneldi. Ancak B e h r a m a h , ordusundaki askerlerin kendi tarafna geeceini mit eden II. A r s l a n a h , bu durumun gereklemediini grnce savaa girime cesaretini gsteremeden Yezde dnd. Melik B e h r a m a h da Berdesre dnerek Kirman iyi bir ekilde ynetmeye devam etti. Ancak o istiska (su toplamas) hastalna yakalanm ve Austos 1175de gen yata lmtr. Melik B e h r a m a h , gerek tek bana ve gerekse A r s l a n a h ile ortak ol mak zere, aa-yukar be yl hkm srmtr. Elde mevcut gm sikkelerin de onun nvan ve lakab ise, el-Melik es-Sultan Eb Mansr eklindedir.
XI. MUHAMMEDAH DEVR

Melik B e h r a m a h n lm, henz sknete kavumu olan Kirmann tekrar karmasna sebep oldu. Bu durumda atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , H a t u n - i R k n ile anlaarak B e h r a m a h n7 yandaki olu II. M u h a m m e d a h babasnn yerine tahta oturttu. Yeni melikin tahta geme sinden birka gn sonra atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , ancak Bern ka lesi kutuvali bulunan S b k e d d i n A l i S e h l in yardmyla ilerini yrtebileceini dnm ve II. M u h a m m e d a h yanma alarak Berne y nelmiti. Atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , A l i S e h l i B e h r a m a h n yetitirdiini, imdi onun, bu iyiliklere karlk efendisinin oluna snacak bir yer verebileceini dnerek harekete gemiti. Ancak onlar, Berne ulatklarn da, S b k e d d i n A l i S e h l , onlar ehre brakmad, hatt onlar yakalamak istedi. Fakat atabek K u t b e d d i n , yanna M u h a m m e d a h da alarak tarafna kamay baard. Bylece 7 yandaki II. M u h a m m e d a h n meliklii ok ksa srm oldu. Melik B e h r a m a h ld zaman II. A r s l a n a h Yezdde, A y b e k D r a z Cruftta v e T u r a n a h d a Irakta olaylarn gelimesini bekliyorlard. Ata bek K u t b e d d i n M u h a m m e d , Berdesr den Bern ehrine yneldii zaman, Kirmanm ilerigelenlerinden bir gurup, Yezdde bulunan I I . A r s l a n a h m ya nna giderek, onu hareket iin tevik etmilerdi. Byle bir frsat bekleyen II. A r s 1a n a h , beraberinde Yezd atabeki R k n e d d i n S a m olduu halde, Yezd den ayrlarak Aralk 1175de Berdesre ulat. Hibir direnile karlamadan ehre hkim olan II. A r s l a n a h , nc kez Kirman Seluklular tahtn elegeir di. Melik II. A r s 1a n a h ve beraberindekiler, bakette 15 gn oturduktan son ra A y b e k D r a z n hkimiyetinde bulunan Crufta yneldiler. Bunu haber alan A y b e k Mdun geidini tutarak onlar Crufta sokmamak iin hazrland. II. A r s 1a n a h ve Yezd ordusu, bu geide geldiklerinde buray geemediler. A y b e k , melik II. A r s l a n a h a Yezd atabeki ve ordularn lkelerine gnder medike, Crufta girmelerine msaade etmeyeceini bildirdi. Bunun zerine Yezd atabeki ve ordusu lkelerine dndler. II. A r s l a n a h , A y b e k in ordusuy la birleerek Crufta girdi ve atabeklik grevini de A y b e k e verdi.
321
Cruftta bu olaylar olurken, II. M u h a m m e d a h ve K u t b e d d i n M u
h a m m e d , ik- ay I emirlerinin yannda vakit geirdiler. Daha sonra yardm istemek iin Fars a hareket ettiler. Onlar, Fes ehrinde emr H a s b e g ile bir letikten sonra Farsa gitmekten vazgeerek Kirmana dndler. K u t b e d d i n M u h a m m e d in P e h l i v a n adnda gen bir olu vard. O, melik A r s l a n a h m Cruftta olmamasndan istifade ederek, Berdesr ehrini elegeirmek iin babasna bir plan nerdi. Yaplan plana gre P e h l i v a n , Mart 1176da an bir hcumla Berdesire girerek, ehrin hkimi emr E b u l f e v r i s K u h yi elegeirdi, sonra da II. M u h a m m e d a h ve K u t b e d d i n M u h a m m e d ehre girdiler. Bylece K u t b e d d i n M u h a m m e d ve taraftarlar, bakent Berdesre hkim oldular. Bu haber Crufta ulat zaman, burada bu lunan melik II. A r s 1a n a h ve atabek A y b e k , hemen Berdesre hareket etti ler. Melik II. A r s 1a n a h ve atabek A y b e k , Berdesr nne geldiklerinde, henz hububat olgunlamam olduu iin ehirdekiler ancak iki- gn ala dayanabildiler, sonra ehrin kaplarn amak zorunda kaldlar. Melik II. A r s 1a n a h , atabek A y b e k i ehrin dnda brakarak Berdesre girdi ve II. M u h a m m e d a h kalede hapsetti. Bu srada (muhtemelen) melik II. A r s l a n a h , K u t b e d d i n ile anlam ve onu tekrar atabek tayin 'etmiti. Bunun zerine tekrar ikinci plana dtn anlayan A y b e k D r a z , Berde sr nnden ayrlarak Berne yneldi. ehrin yneticisi S b k e d d i n A l i , A y b e k i sayg ile karlad (23 Mart 1176). A y b e k , burada birka gn kaldktan sonra, beraberine S b k e d d i n A l i nin serhenklerini ve kendi Trk asker lerini alarak Cruft zerine bir akn yapt. Kirmann nemli bir ticaret merkezi olan Crufta ulaan A y b e k ve beraberindekiler, buray ve kylerini yerle bir ettiler, canl, cansz ne buldularsa hepsini Berne gtrdler. Bunun zerine me lik li. A r s l a n a h , 1176 yaznda, gvenilir bir hce olan M e c d e d d i n M a h m u t u anlama salamas iin Berne gnderdi. Berne ulaan M a h m u t , iki taraf arasnda bir anlama yapt; ancak bu anlama da ksa srede bozuldu. Melik II. A r s l a n a h , Bem ehrinde kendisine itaat etmeyen iki kuvvetli ahsn bulun masn ho karlamayarak, bu ehrin zerine yrmeye karar verdi. Bu srada Salgurlulardan da yardm istedi, iki kuvvet birletikten sonra, Bem ehri nn de konakladlar. Nihayet iki taraf arasnda iddetli bir sava balad. Bem ordu su, ilk onbir gn baarl durumdayd. Ancak onikinci gn, melik II. A r s l a n a h n kuvvetleri Bernin d mahallelerini zorla elegeirerek stn lklerini gsterdiler. S b k e d d i n A l i ve taraftarlar i kaleye ekildiler. Melik II. A r s l a n a h n kuvvetleri ise buray kuatmaya baladlar. Bu kuatma ay kadar srd. Sonunda gerek kaledekilerden ve gerekse kuatma kuvvetlerin den birok kii ld. Bem kalesinin kuatma savayla elegeirilemeyeceini an layan melik II. A r s l a n a h , daha sonra eitli yollar denediyse de bu ehre bir trl giremedi. Daha sonra Horasanl Z i y a e d d i n E b B e k r , iki taraf ara snda bir anlama salamak iin araclk yapmaya alt. Ancak melik II. A r s 1a n a h , atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d in etkisinde kalarak bir trl
322
anlamay kabul etmedi. Bu srada kalede kuatlan emr A y b e k D r a z n adamlarndan becerikli birisi olan M u h a m m e d E m i r e k , A r s l a n a h n yannda bulunan Salgurlu elisi Z e y n e d d i n R e s u l d a r kandrarak kendi tarafna ekti. Bir gece Salgurlu ordusu, melik II. A r s l a n a h tan ayrlarak emr Ay b e k in yanna getiler. Ertesi sabah ehirdekilerle birleen Salgurlu ordusu ve II. A r s 1 a n a h kuvvetleri arasnda sava balad. Salgurlu ordusu nun ayrlnn verdii znt ile savaan melik II. A r s 1a n a h ve atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , yenileceklerini anladklar zaman, btn adrlar ve arlklar Bern nnde brakarak gece Nermre geldiler ve oradan da Crufta ekildiler. T u r a n a h , babasnn lmnden sonra, zellikle Salgurlulardan ald yar dmlar ile taht mcadelelerine karm, fakat baarl olamayarak Salgurlu ba kenti iraza dnmt (1170/1171). Daha sonra II. A r s l a n a h , Irak Seluk lularndan ald ordu ile Kirmana ynelirken, T u r a n a h Hemedanda kal m, oradan sfahana gitmiti. Ancak Iraktan umduu yardm alamayan T u r a n a h , buradan ayrlarak Yezde gitti. Yezd atabeki R k n e d d i n S a m , onu iyi bir ekilde karlayarak, ikameti iin gerekli hazrlklarn yaplmasn emretmi ti. Bern emri A y b e k D r a z , emr Y u s u f A u r u Yezd e gndererek T u r a n a h davet etti. Yezd atabeki, Ay b e k e olan dmanl sebebiyle bahaneler ileri srerek T u r a n a h n emr Y u s u f ile gitmesine engel oldu. Ancak emr A y b e k , Yezd atabekini sert bir ekilde tehdit edince, bu kez, T u r a n a h gn dermeye mecbur kald. A y b e k ile T u r a n a h , tran mevkiinde bulutular, daha sonra da Farstan gelecek olan yardm beklemek zere Sircana gittiler. te yandan melik II. A r s l a n a h , kardei T u r a n a h n Sircana geldiini ha ber alnca, yannda atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d ve ordusu olduu hal de, Crufttan Sircana yrd. Emr A y b e k , onlarn kendi zerine geldiini rendii zaman Kedr tarafna ekilmi, ancak melik II. A r s l a n a h , onlar takip etmeyerek Crufta dnmt. Bu srada Farstan gelen yardmc kuvvet de emr A y b e k ve T u r a n a h a katld. Bundan sonra T u r a n a h ve berabe rindekiler, melik II. A r s 1a n a h ile karlamak iin Cruft nne geldiler (Mart 1177). iki taraf, Cruft kaps nnde karlat. Sava srasnda atlan oklardan biri, II. A r s 1 a n a h a isabet etti. Bunun zerine II. A r s l a n a h , sava ala nndan ayrlmak zorunda kald. Onun sava alann terketmesi, Kirman ordu sunun dalmasna sebep oldu. Nitekim atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , A r s l a n a h n olu Y a v l a k A r s l a n yanna alarak Berdesre kat. Bylece T u r a n a h ve Salgurlu kuvvetleri sava kazanm oldular. Melik II. A r s l a n a h , sava terkedip Crufa doru giderken ald ok yarasndan yolda ld. Melik II. A r s l a n a h , gzel yzl, doruluu seven, akll bir h kmdard. En byk kusuru, iki imek ve elenceye dkn olmakt. Melik II. A r s l a n a h , B e h r a m a h ile olan ortak saltanat devresi de hesaba ka tlrsa, be yla yakn bir sre hkmdarlk yapmtr.
MELK II. TURANAH DEVR

Atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d ve beraberindekiler Berdesre ulap, muhtemel bir kuatmann hazrlklar ile megul olurken, Cruftta galip gelen T u r a n a h ve Salgurlu ordusu da vakit kaybetmeden ayn ehre ynelmilerdi. T u r a n a h , Berdesr nne gelerek burada karargh kurdu. Bu srada Bem ehrinde bulunan Kirman bykleri de grev kapmak iin aceleyle T u r a n a h n ordughna geldiler. T u r a n a h m ordusu ile ehirdekiler, birka kez savat lar ve iki taraf da kayplar verdi. Ancak atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d in hastalanmas, Berdesr dekiler iin aleyhte bir durum yaratt. Bunun zerine iki taraf bar grmelerine baladlar. Neticede ehrin T u r a n a h a teslimi konusunda anlatlar. Bylece T u r a n a h , uzun bir sredir, zlemini ektii Kirman Seluklular tahtna tek bana sahip oldu. K u t b e d d i n M u h a m m e d ise, Salgurlar devletini kendisi iin daha gvenli grerek Salgurlu ordusu ile bir likte atabek Z e n g i nin yanna gitti. II. T u r a n a h da bakent Berdesre gire rek Kirman Seluklu tahtna oturdu. Melik II. T u r a n a h , tahta getikten birka gn sonra, yeeni Y a v l a k A r s l a n m gzlerine mil ektirerek Berdesr kale sine gndermi ve bylece ilerde kendisine rakip olabilecek bir akrabadan kur tulmutu. T u r a n a h , bu olaydan sonra, Kasm 1177de Crufta gitti. Bu srada bir zamanlar Kirman Seluklular nn kudretli lideri M e y y i d d d i n R e y h a n , Yezdde bulunuyordu. Onun gulamlar, devlet kademelerinde nemli g revler almlard. Kirman Seluklular lkesinde kuvvet ve kudret, ona mensup emirlerin elinde idi. Atabek A y b e k in bu emirlere kar davran olduka sertti. Atabek A y b e k in bu trl davranlar zellikle M e y y i d d d i n R e y h a n n devlet kademesinde yer alm olan gulamlar zerinde kt etki brakyordu. Nihayet bu gulamlar, otlaklardan srleri de alarak Yezde gitmeyi ve M e y y i d d d i n R e y h a n ile Kirmana dnmeyi kararlatrdlar ve Mart 1178de Bem yolundan Yezde gittiler. Onlarn Yezde gittiklerini renen melik I I . T u r a n a h ve atabek D r a z , Crufttan Berdesre dnerek kuatma iin gerekli hazrlkla ra baladlar. Dier taraftan M e y y i d d d i n R e y h a n , emirlerin kendi ya nna gelmelerinden ok memnun olmu, yallna ramen yeni bir maceraya atlmay kabul etmiti. Yezd atabeki R k n e d d i n S a m da, gerek Kirman ze
324
rindeki emelleri ve gerekse A y b e k e olan kini yznden byle bir frsat bekli yordu. Bylece M e y y i d d d i n R e y h a n , Yezd atabeki ve dier emrler, Kirmana doru hareket ettiler, Haziran 1178de Berdesr nne gelerek burada karargh kurdular. Neticede iki ordu arasnda sava balad. II. T u r a n a h n hizmetinde bulunan bir emrin tutsak alnarak zincire vurulmas, ehirdeki hal kn morallerinin bozulmasna yol at. Daha sonra halk, kamak iin areler ara maya balad. Atabek A y b e k ise, ehri savunmak iin gece-gndz kahramanca savayordu. Ancak, onun hizmetinde bulunan K a y m a z a g a l n ehirden ka arak M e y y i d d d i n in ordusuna katlmas, A y b e k in gururunu incitti. Ertesi gn M e y y i d d d i n ve Yezd atabekine bir eli gndererek hayatna do kunulmayaca hususunda ant aldktan sonra ehri onlara teslim etmitir. Bun dan sonra melik II. T u r a n a h , ehirden karak M e y y i d d d i n R e y h a n ve taraftarlar ile birleti. A y b e k de atabek B o z k u u sarayna yerleti. An cak ona 2-3 gn hayat hakk tannm, yeminler abucak unutulmu ve A y b e k ka leye gtrlerek ldrlmtr. Bylece M e y y i d d d i n R e y h a n , gurbette 7 yl yaadktan sonra tekrar vatanna dnerek atabek oldu. Daha sonra melik II. T r a n a h , atabek M e y y i d d d i n R e y h a n ve Yezd atabeki, k ge irmek zere Crufta gittiler (1178). Ote yandan Salgurlu atabeki Z e n g i , i raz a ulaan K u t b e d d i n M u h a m m e d e hrmet etmi ve onu gerekli ekilde arlamt. Bu iki devlet adamnn, Kirmana sahip olabilmek iin bir frsat bek ledikleri muhakkakt. Nitekim A y b e k in ldrlmesi haberini aldklar zaman, II. T u r a n a h n da ordu ve silhtan yoksun olduklarn dnerek Kirman zerine hcum etmeye karar verdiler. Farstan hareket eden K u t b e d d i n M u h a m m e d ve Salgurlu ordusu, Cruft nne geldiler (1178/1179). Bunun zeri ne, ehirde direnme imkn gremeyen melik II. T u r a n a h , atabek M e y y i d d d i n R e y h a n ve Yezd atabeki R k n e d d i n S a m , kurtulu u Crufttan Berne kamakta buldular. S b k e d d i n A l i S e h l , onlar Berne sokmad. Ancak bu srada Farstan gelen Z e n g i nin lm haberi zerine Sal gurlu ordusu ile K u t b e d d i n M u h a m m e d , Farsa dnmek zorunda kald lar. Bunun zerine melik II. T u r a n a h ve atabek M e y y i d d d i n R e y h a n tekrar Crufta dndler. K u t b e d d i n M u h a m m e d , atabek Z e n g i nin lmnden sonra Farsta daha fazla kalmayarak z z e d d i n L e n g e r in daveti zerine Yezd e gitti. I z z e d d i n L e n g e r , onu ok iyi karlayarak her trl yardm salad. K u t b e d d i n M u h a m m e d , Yezdden ald bu yardmla Kirmana hareket ederek, ubat 1179da Zerendde konaklad. Onun geldiini renen melik II. T u r a n ah ile atabek R e y h a n , emr z z e d d i n o r a n e ye bar veya sava ile K u t b e d d i n i nleme grevini verdiler. K u t b e d d i n M u h a m m e d in yanna giden z z e d d i n , savamaktansa anlamay yeledi. Sonunda K u t b e d d i n M u h a m m e d ve Yezd ordusunu Crufta getirdi. Bu durum karsnda ok yalanm olan M e y y i d o. : ' n R e y h a n grevinden uzaklatrarak atabeklii K u t b e d d i n M b. a ' : ;'5 e zheklik ise emr z z e d d i n o r a n e ye verildi.
325
Ancak ksa srede, atabek K u t b e d d i n ile emr z z e d d i n ' i n aralarndaki dostluk bozulmaya balad. nk emr z z e d d i n , atabeklik grevini eline ge irmek istiyordu. Nihayet atabek, harekete geti ve melik II. T u r a n a h n ca miye gelmedii bir Cuma namaznda emr z z e d d i n C o r a n e ile taraftarlar ldrld. Bu olaylardan sonra melik II. T u r a n a h , Berdesre dnd ve bir sre Kirmanda sakin bir hayat yaand. Ancak, tahta gemek isteyen kardein ve ayrca atabek olmak isteyen devlet byklerinin mcadelesi, Kirman halknn ktisad gcn zayflatmt. Orduyu oluturan Trkler, a ve fakir, buna kar lk idareci snfn oluturan Tzikler'in (.Tcikler) durumu ok dala iyiydi. Trkler de onlarn varlkl olduklarn, fakat kendilerinin bundan gerektii kadar yarar lanamadklarn sanyorlard. Nihayet Haziran 1179da melik II. Tu r a n a h , eh rin dndaki ovada adr kurdurmutu. Tziklerin ou onun hizmetindeydiler. Bu frsat karmayan Trkler, Tziklere hcum ettiler ve sultan I I . T u r a n a h ve atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d in nnde, bata vezir N s r e d d i n E b u l k a s m olmak zere, birok devlet byn klla para para et tiler. Bu olayda gerek melik II. T u r a n a h ve gerekse atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d hareketsiz kaldlar.
XIII. KRMAN SELUKLU DEVLET NN K

Ouz beylerinden melik D i n a r , Merv ve Serahs ehirlerine hkimdi. Harezmahlar Devletitiden S u 1 a n a h (Olm. 1193) m bu ehirleri elegeirmesi
zerine buradaki Ouzlar daldlar. Bu Ouzlardan bir gurup, Kirmana yne lirken, 5 bin kiilik bir gurup da Farsa gitti. Farsa gidenler, bu blgedeki soyda lar Salgurlularm daha kuvvetli bir durumda olmalar nedeniyle nemli bir roi oynayamadlar ve onlarla kaynatlar. Ancak Kirmana g edenler, Kirman Sel uklu Devletinin zayf ve istikrarsz ynetiminden yararlanarak bu blgeye h kim oldular.
Ouzlardan Kirman blgesine girenler, Rver yoluyla nce Kubnana ulat
lar. Birka gn bu blgeyi yamaladiarsa da ehrin kalesi karsnda bir sonu alamayacaklarn anlayarak Zerend nne geldiler. Onlarn Zerend nnde bu lunduklar haberi, bakent Berdesre ulat zaman S u n g u r adnda bir gulam, Ouzlarn ne maksatla geldiklerini, durumlarn ve saylarn renmek iin on larn yanna gnderildi. S u n g u r , Ouzlarn yanma giderek K a y s e r B e y adl bir eli ile geri dnd. K a y s e r B e y , hkmdarn hizmetine girmek iin 10 bin kiinin Kirmana geldiini syledi. Ancak K a y s e r B e y , elilik grevinin yansra casusluk iin gelmi ve Kirman ordusunun says ile durumunu ren miti. Nitekim Ouzlarn yanma dnd zaman onlar, ehir kuvvetlerinin zayf olduunu ve kendilerine bir ey yapamyacan anlamlard, bu nedenle Zerendden ayrlarak Bagin tarafna yrdler. Kirman devlet erkn da onlarn bu ha reketini itaatsizliklerinin bir balangc olarak yorumlayarak, Fars hkimi atabek T e k l e b i n Z e n g i ' den yardm istemeye karar verdiler. Ouzlarn daha sonra Fars iin de tehlikeli olabileceini sezen atebek Te k I e , Kirmana, yardm sala mak hususunda aba gsterdi ve emr M c a h i d G r g n komutasndaki Bul gurlu kuvvetlerini Kirmana gnderdi. Ancak Kirmanda T o r u m t a y n adamlarndan Z a f i r M u h a m m e d E m i r e k , atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d i yanl yola sevkediyordu. R e f d d i n Z a f i r M u h a m m e d , atabek M u h a m m e d i Ouzlara kar kazanlacak bir zaferi, Fars ordusunun ilerde kendilerine mal edebileceklerini ve onun adnn hi anlmayacan ileri srerek kandrm ve savaa yalnz emr M c a h i d G r g n nin arlmas
327
fikrini savunmutu. Bu fikre uyan K u t b e d d i n M u h a m m e d , Salgurlu or dusundan yalnzca G r g n yi yanna ararak Berdesrde bulunan az say daki Kirman ordusuyla bu srada Baginde bulunan Ouzlar zerine yrd. Orada Ouzlar, Kirman ordusunu malup ettiler. Bir ok kii, Ouzlar tarafndan ld rld. Salgurlu emri M c a h i d G r g n de ldrlenler arasndayd. Ata bek K u t b e d d i n M u h a m m e d de perian bir halde Berdesre geldi. Bu ma lubiyetten sonra, bakent Berdesrde sknt balad. Berdesre gelen yollar ka panm, evreden ulaan yardm da kesilmiti. Ouzlar ise Baginden ayrlarak Mhan nehri kenarnda konakladktan sonra gneye Germsr blgesine yrd ler, sonra da anszn Crufta hcum ettiler. Ouzlar, bu blgede binlerce insan ldrdkten sonra ehir ve kasabalar yerle bir ettiler. Ouzlarn galibiyeti, Kir man devlet byklerinin nezdinde atabek M u h a m m e d in gzden dmesine yol amt. Ondan ayrlan Kirman bykleri, atabek olmak iin birbirleriyle m cadeleye giritiler. Bu srada M u h a m m e d A l e m d a r , Berne gitti ve orann hkimi S b k e d d i n A l i ye baland, sonra da oradan ald yardmla Ber desre dnd. Atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , A l e m d a r ile ekimek ve Ouzlarla savamaktansa, Kirman terketmeyi yelediler, nitekim o, melik II. T u r a n a h a veda ettikten sonra Farsa gitti. Ancak orada umduunu bulama yan K u t b e d d i n , nce Yezde gitmeyi dnm ise de tekrar Kirmana dnd ve Zerend hisarna kapand. K u t b e d d i n M u h a m m e d in Kirmandan ay rlmasndan sonra A l e m d a r ve adamlar, tekrar melik T u r a n a h n hizme tine girdiler. Vezirlie ise K v a m e d d i n getirildi. Vezir K v a m e d d i n , Berdesrden Zerende, K u t b e d d i n M u h a m m e d zerine yrd. Bu neden le K u t b e d d i n M u h a m m e d , Horasana gitmek zorunda kald.
Kirmand a 1180 yl baharnda mthi bir ktlk olmu ve bundan en ok ba
kent Berdesr zarar grmt. Burada yiyecek hi bir ey kalmam, halk alk tan kedi, kpek ne bulursa yemeye balamt. Artk canllarda, lleri toplayacak g kalmad gibi, insanlar da lmekten korkmuyorlard. Bu srada Ouzlar, Germ sr blgesini yamalayp k orada geirdikten sonra tekrar bakent Berdesre yneldiler. ehir nne geldiklerinde melik II. T u r a n a h a bir eli gndere rek Horasandan hkmdara hizmet etmek ve Kirmanda yaamak amacyla gel diklerini, fakat kendilerinin zerine bir ordu gnderildii zaman ayaklandklarn, yine de hkmdara itaat etmek ve eer affedilirlerse T u r a n a h kendi h kmdarlar olarak grmek istediklerini bildirdiler. Melik II. T u r a n a h iin onlarla bar yapmaktan baka are yoktu. Nihayet iki taraf arasnda bar yapl d. Ouz beyleri, Berdesr ehrinin dnda bulunan meliklik sarayna, II. T u r a n a h n huzuruna geldiler. T u r a n a h , Ouz beylerine eitli hilatler giydirdi. Ouzlar da daha sonra Bem tarafna gittiler. Onlar, Bem tarafnda fazla bir ey yapamadlar. Burada S b k e d d i n A l i S e h l in bulunmas ve ehri gayet iyi korumas, onlara engel olmutu. Ouzlar, daha sonra Nesa ve Nermir vilayetle rine hcum ederek, burada birok insan ldrdler. Onlar, etraf bu ekilde ya maladktan sonra bu vilyetlerin imar edilmesini ve kendilerine yiyecek sa
328
lanmas iin topran ekilmesini emrettiler. Ouzlarn bu davran ile Kirmanda yerleme yolunda admlar attklar anlalyor. Nitekim onlar da k geirmek zere Crufta gittiler (1180/1181). Ouzlar, 1181 yl baharnda, nce Bem ve Nermir taraflarna gelerek, geen yl burada ektikleri topran rnn toplayp Berdesre gittiler (Eyll/Ekim 1181). Bir gece herkes uykudayken ehrin l ka psna yneldiler. Tesadfen o gece, II. T u r a n a h n ar hasta olan annesi H a t u n i R k n de lmt. Melik II. T u r a n a h , Ouzlarn bu an hcumu karsnda bir ey yapamayarak ehirdeki sarayna ekildi. Ouzlar, bu srada Sa ray Det btnyle harap ettiler ve sonra da evlere, pazarlara ve kervansaray lara saldrdlar. Ouzlar bu ekilde Berdesri yamalayp bulduklar her eyi aldktan sonra oradan ayrldlar. Bu srada siyas hayattan ekilmi olan M e y y i d d d i n R e y h a n , Ouzlarn Berdesr nndeki yama hareketlerini grn ce tvbesini bozarak tekrar atabek oldu. Atabek R e y h a n , Ouzlarn Berdesrden uzaklamasndan sonra ehir kuvvetlerini alarak Salgurlarm Sircan hkimi K u t 1u Ay a b a Ay a z nin yanna gitti ve ondan yardm istedi. Ancak atabek R e y h a n n mr vefa etmedi; birka gn sonra Srcareda ld ve orada gmld. Kirman kuvvetleri de geri dnmek zorunda kaldlar.
Ouzlar, 1181 yl sonbaharnda tekrar Germsre yneldiler. Onlar, artk ken dilerine kar koyacak kimse olmadn ve Kirman yurt edinebileceklerini an lamlard. Germsr blgesini de imar etmeye baladlar. Dier yandan Kirmana komu Sistan blgesinden Ouzlarn reisi olmak isteyen birisi kmt. Bu zat, Sistandaki Saffar sllesinden T a c e d d i n E b u l f a z l N a s r n torunu emr m e r N u h idi. Emr m e r , nce Kirmana gelmi ve Habis ehrinde ko naklam, daha sonra da Ouzlarn arasna girmiti. Ouzlar ona, melik diye hi tap ederek kendilerine reis yaptlar. Kirman terkeden atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , Horasan meliki T o g a n a h tarafndan iyi karlanmamt. Bu srada Ouzlar, K u t b e d d i n M u h a m m e d e haber gndererek emr m e r N u h yi beenmediklerini, eer atabek kendi vatanna dnerse, ona itaat edeceklerini bildiriler. Ayrca K u t b e d d i n in geride kalan hizmetkrlar ve yandalar da onun Berdesre dn mesini isteyen mektuplar yazmlard. Bu ift ynl istek, onun Horasandan Kirmana dnmesine sebep oldu. K u t b e d d i n M u h a m m e d , Habis ehrine ulat zaman Ouz reisleri S a m s a m ve B u l a k onun huzuruna gelerek sayg gsterdiler ve onu Ouzlarn yanna gtrdler, daha sonra da Berdesrde ko nakladlar. Atabek, ncelikle Ouzlara nasihat etmeyi uygun grd ve onlara za mann hkmdarnn fermanlarna uymalarn syledi. Ouzlar bunu kabul ettiler ve melik II. T u r a n a h a itaat ederek onunla anlatlar.
K u t b e d d i n M u h a m m e d , Kirmana dnd zaman Z a f i r M u h a m m e d E m i r e k onun hizmetine girmi, K u t b e d d i n M u h a m m e d de ken di niyabeti ile onu M ezden Berdesre gndermiti. Z a f i r M u h a m m e d , Haziran 1183de bir gn sabah erkenden melik II. T u r a n a h n sarayna gitti ve zaten hasta olan T u r a n a h ldrtt.
329
Melik, II. T u r a n a h , babasnn salnda akll, uyank, nazik ve herke sin yardmna koan bir ehzadeyken taht mcadelesine kart zaman uzunca bir sre Kirman dan uzakta yaamak zorunda kalmas, bu iyi huylarnn dei mesine sebep olmutu. Melik olduu zaman lke, taht mcadelesi sebebiyle ka rm, Kirman da ok az ey ayakta kalmt. Ouzlarn gelii ile II. T u r a n a h n heybeti ve devletinin parlakl gitmi, nihayet o, kk bir hizmetkr tarafndan kolayca ldrlmt.
XIV. MELK II. MUHAMMEDAH DEVR

Z a f i r M u h a m m e d Em i r e k , melik II. T u r a n a h ldrdkten son ra II. M u h a m m e d a h b i n B e h r a m a h ' , hapsedilmi olduu Berdesr kalesinden kartarak Kirman Seluklular tahtna oturttu. M u h a m m e d a h , 1175 ylnda henz 7 yanda iken melik olmutu. 1183 ylnda ikinci kez tahta getii srada, aa-yukar 15 yanda idi. Melik II. M u h a m m e d a h , henz kk bir delikanl olmasna ramen, Z a f i r in kendisi iin bir tehlike olacan anlamt. Bu sebeple yakn ve gvenilir adamlar ile onun ortadan kal drlmas iin grmelerde bulunuyor ve frsat bekliyordu. Nitekim birka gn sonra beklenen frsat kt. Ouzlar, melik M u h a m m e d a h n tahta kmas zerine II. T u r a n a h ile yaptklar anlamay geersiz saymlar, tekrar adam ldrmeye ve etraf yamalamaya balamlard. Ouzlardan bir gurup da Berde sr ehrine iki fersah uzaklktan gemiti. Z a f i r bunlara hcuma karar verdi. Melik II. M u h a m m e d a h n yakn adamlarndan A l e d d i n S l e y m a n , Z a f i r in Ouzlara hcum iin ehrin dna kt zaman ldrlmesi ni planlad. Nitekim Z a f i r , ehirden kt zaman A l e d d i n S l e y m a n , mzran onun srtna saplad, dier adamlar da yardma kotular ve Z a f i r i para para ettiler. Daha sonra da bata vezir olmak zere, onun yandalarn l drdler. Bylece melik II. M u h a m m e d a h , kendisi iin bir tehlike olan Z a f i r den kurtulduu gibi, amcasnn da intikamn alm oldu. Bu olaylardan sonra melik II. M u h a m m e d a h , bo olan vezirlik makamna e r a f e d d i n b i n A z i z i atad, daha sonra da devletin eitli makamlarna adamlarn yerletirdi. Bu arada ordudaki Trkler, bu tayinlerde nemli rol oynuyor ve iste diklerini yaptryorlard. Bir sre sonra e r a f e d d i n , vezirlikten uzaklatrl d, yerine, rakibi K v a m e d d i n Z e r e n d atand. 1184/1185 ylnda Berdesrde yeniden byk bir ktlk ba gsterdi. Bu du rumda aresiz kalan vezir Z e r e n d ve Trkler, birleerek Bernde bulunan S b k e d d i n A l i nin yanna gitmeye karar verdiler. Bern ehri, her trl asayisizlikten uzak olduu gibi, yiyecek bakmndan da zengin bir blgeydi. Bu sebeple melik II. M u h a m m e d a h da onlarla birlikte Berne gitti. S b k e d d i n A l i , onlar gayet iyi karlad ve M u h a m m e d a h a hrmet etti. Ayr
331
ca ev sahiplii hususunda da cmert davranarak onlar ayr ayr arlad. Berdesir den gelenler, bu ekilde birka gn karnlarn doyurdular. Ancak Trkler, karnlar doyduktan sonra bolluk iindeki bu ehre gz diktiler. S b k e d d i n A I i , her sabah ehirden karak melik II. M u h a m m e d a h m huzu runa geliyordu; bu srada onu yakalamay dndler. Trkler, bu planlarn melik II. M u h a m m e d a h a da anlattlar. Melik M u h a m m e d a h , tecrbesizlik ten ve paraszlktan bu neriyi kabul etti ve ertesi gn bu iin yaplmasn syle di. Ertesi gn S b k e d d i n A l i . yine melik II. M u h a m m e d a h n huzuruna gelmi, fakat adamlarndan M u h a m m e d A l e m d a r n durumu ha ber vermesi zerin? l?"den kurtularak kaleye dnmeyi baarmt. Daha sonra iki taraf arasnda bir mcadele halam, ancak melik II. M u h a m m e d a h ve beraberimit'kiliT y<.-mlcrek kamak zorunda kalmlard. S b k e d d i n A l i , melik II. M u h a m m e d a h n bu davranna ok kzmt. Nitekim o, Berdesir'de melik II. M u h a m m e d a h ' m akrabalarndan bir ehzade bu lunduunu rendii zaman, onu desteklemeye karar verdi. Hatt bir adamn gndererek M b a r e k a h adndaki bu Seluklu ehzadesini Berne gelmesi iin ikna etti. Muhtemelen A 1i , bu Seluklu ehzadesine atabek olacak ve Berndeki hkimiyetine mer bir ekil verecekti. Neticede M b a r e k a h , Berne getiril di. S b k e d d i n A l i onu tam bir melik gibi karlad. Kendi kzn onunla evlendirdi. Bylece Kirmanda ikinci bir melik ortaya km oldu.
Ouz beylerinden biri olan D i n a r , Byk Seluklu Sultan S e n c e r e kar savaarak onu malup edip Serahs kalesini elegeirmiti. Ancak bu urada Hrezmahlar dan S u l t a n a h n hcumuna uram ve Kirmana doru hareket etmiti. Belki de onun Kirmana, gelmesinin sebebi, buradaki Ouzlarn onu da vet etmi olmasdr. Nihayet D i n a r , beraberinde 80 kadar atl olduu halde, 17 Aralk 1185te Kirmana geldi. Bu srada Kubanana hkim bulunan emr M c a h i d d d i n in oullar, D i n a r karlayp ona itaat etmilerdi. te taraftan atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , iki vl kadar sabrla Ouzlarn arasnda yaam, fakat tlerinin onlar zerinde herhangi bir etkisini gremeyince, on lardan kurtulmaya kara vererek Rtgan hisarna kapanmt. Daha sonra da l yolunu takip edere! Habse gitti. Atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d in, aayukar D i n a r n Kirmana geldii srada Ouzlarn yanndan ayrl, belki de Ouzlarn D i n a r daveti ile ilgilidir. K u t b e d d i n M u h a m m e d in Ouz lardan ayrlmas haberi Berdesire ulat zaman, ehirdeki atl ve yayalardan oluan bir gurup, melik II. M u h a m m e d a l tan ayrlarak Habse gittiler. By lece atabek M u h a m m e d in kuvvet ve kudreti artmaya balam, Berdesirde ise ok az kii kalmt. Neticede ehir halk iin atabek ile anlamaktan baka are yoktu. Hce C e m a l adnda birisini Habse eli olarak gnderdiler. Nihayet atabek K u t b e d d i n , yandalaryla birlikte Berdesre girdi. Atabekin gelii ile halkn morali ykselmi, ehirde bar havas hkim olmu, anari ve dmanlk lar ortadan kalkmt. Hatt Ouzlara kar kendilerini savunmak iin tekvcut olmulard. te bu srada D i n a r n Kubanan lnden ktn haber aldlar.
332
AL SEVM-ERDOAN MERL
Onun geliine engel olmak iin 300 atl toplayarak Habse gittiler. Ancak D i n a r n n. Kir m anl askerlerin onlara hcumunu engellemiti. Bylece tehlikeden kurtulan D i n a r , sa-salim Nermire ulat ve oradaki Ouzlarla birleti ve bu tehlikeden sonra kendisini Kirman meliki ilan etmi; Bugnden sonra Kirman padiah benim demiti. Melik D i n a r n Kirmana gelmesinden sonra Bem emri S b k e d d i A l i , hkimiyeti altndaki ehri korumak iin onun yanna giderek itaat ve bar yolunu yelemiti. Bu srada Bem'de bulunan M b a r e k a h ise, S b k e d d i A l i " nin bu davran zerine gnl krlm ve onun yanndan ka mt, Ancak S b k e d d i n A l i nin adamlar, onu yakalayarak huzuruna getirdiler. Ancak M b a r e k a h , birka gn sonra tekrar kamay denediyse de yine yakalanarak S b k e d d i n A l i nin yanma getirildi. S b k e d d i n A l i ona neden katn sorduunda da kendisinin, melik D i n a r a tes lim edebileceinden endielendiini syledi. S b k e d d i n A l i , byle bir eyin mmkn olamayacan belirterek istedii ekilde hareket edebileceini syledi. Bunun zerine M b a r e k a h , nce, Sistana, oradan da Gur sultanlarnn hu zuruna giderek mrnn sonuna kadar orada kald. Melik D i n a r , Bem valisi S b k e d d i n A l i yi itaat altna aldktan sonra
Zerende giderek bu ehre hkim oldu. O, bundan sonra Kirman Seluklular ba
kenti Berdesre hkim olmak istiyordu. nce bar yoluyla buray elegeirmeyi denedi, ancak ehirdekiler bunu kabul etmeyince, bakent Berdesre yrmek zorunda kald. Melik D i n a r , Temmuz/Austos 1186da Berdesr nne geldi ve ehri kuatarak savaa balad. Ancak bir sre sonra, iki taraf iin de hayvanlara yem bulmak glemiti. Bu durumda melik D i n a r , kuatmay kaldrarak mai yetinden bir ksmn Zerend yolu ile Rver hisarna yollarken, kendisi de bir gu rup ile Habse gitti. Habs hkimi, atabek Ku t b e d d i n M u h a m m e d in kar dei R k n e d d i O s m a n , ehri ancak iki- gn koruyabildi. Bir gece melik D i n a r m kuvvetleri ehre girdiler. Bylece Habs elegeirilmi oldu. Melik D i n a r , ehrin yamalanmasna engel olduu gibi, ehrin enrine de hrmet etti ve onu beraberine alarak Rvere gitti (Eyll 1186). Melik D i n a r , Rver blgesin de de iki kaleyi elegeirdikten sonra tekrar Berdesre ynelmi, ancak yine hay van yemi sknts grldnden bir ey yapamayacan anlayarak k geirmek zere Berne gitmiti. te yandan Kirman Seluklularnn ilerigelen emrleri ve devlet adamlar, yaklaan tehlikeyi sezmiler ve korkuya kaplarak bir an nce Kirman dan ayrlma abas iine girmilerdi. Melik II. M u h a m m e d a h da me lik D i n a r ile baa kamyacan anlaynca, Irak Seluklularndan yardm is temek iin oraya gitmeye karar verdi. M u h a m m e d a h , bu amala Ekim/Kasm 1186da Kirmandan ayrlarak raka hareket etti. O, nce hce C e m a 1 in elin de bulunan Zerend hisarna geldi ve bu kaleyi elegeirmek iin savaa balad. Ancak onun bu hareketi, tam bir baarszlkla sonuland. Sonunda Zerend nn den ayrlarak Iraka doru yoluna devam etti. Melik II. M u h a m m e d a h , yar dm istemek iin Iraka gittii zaman, atabek K u t b e d d i n M u h a m m e d , bir
333
miktar atl ve yaya ile Berdesrde kalmt. Ancak o, hibir sebep ve hastalk ol mad halde Kasm 1186da ld. Onun lm, uzun yllar hkim olduu Kir man Seluklular Devletinin basz kalmasna sebep oldu. Melik D i n a r , k mevsiminden sonra Berdesri elegeirmek iin yeniden ha rekete gemi ve nce Deri Aub kalesi zerine yrmt. Hrszlarn, yol ke senlerin ve ayak takmnn (evba) topland bir yer olan bu kale, iki- gnlk kuatmadan sonra ele geirildi. Melik D i n a r , buradan Berdesre yneldi. Ber desrde bulunan az saydaki asker, melik D i n a r a iddetle kar koydular ve kahramanca savatlar. Ancak ehir halkndan ounun lmesi ve geri kalanlarn da yaralanmas zerine, bar iemek zorunda kaldlar. Sonunda ua taraf arasn da bir anlama yapld, 10 Eyll 1187 Cuma gn bilginler, imamlar ve devlet ilerigelenleri, ehirden karak ehrin ve kalenin anahtarlarn melik D i n a r a teslim ettiler. Melik D i n a r , Cuma namazndan sonra ehre girdi ve bylece Kirman Seluklularmn bakenti Berdesre hkim oldu. O, daha sonra melik T u r u 1 un kz ve melik M u h a m m e d a h n halas olan H a t u n i K i r m a n ile evlen di. Melik D i n a r , Kirman Seluklularndan bir kzla evlenmek suretiyle Kir man zerindeki hkimiyetini de salamlatrm oluyordu. Melik II. M u h a m m e d a h , yardm istemek iin gittii Irak t a, sultan III. T u r u 1 ve atabek K z l A r s l a n dan umduunu bulamamt. Onlar, atabek Z e n g i nin oullar ile beraber melik II. M u h a m m e d a h , Farsa yollad lar. Ancak Salgurlu atabeki Te k 1 e de yardm hususunda pek istekli deildi. By lece hibir taraftan yardm alamayan II. M u h a m m e d a h , tekrar Kirman snrna doru ilerledi. Durumu mitsiz gren adamlarndan bir ksm ise Farsta kaldlar. Melik II. Muhammedah, Kirmana geldii srada, bakent Berdesr, melik D i n a r n ynetimine girdii iin o, Bem ehrine yneldi. Bem hkimi S b k e d d i n A l i , daha nce d e M b a r e k a h melik iln etmi, Seluklu aile sinden birine dayanarak Berndeki hkimiyetini merulatrmak ve atabek olmak istemiti. imdi bu arzusunu gerekletirmek iin eline ikinci kez frsat yakala m oluyordu. Bu sebeple melik II. M u h a m m e d a h a itaat etti ve kendi kz n onunla evledirdi. te yandan melik D i n a r , bu durumu haber aldnda, k olmasna ramen Bem zerine yrd. Orada birka gn konakladktan sonra, az saydaki ayak takmn cezalandrmak iin Habse yneldi. Ancak k mevsi minin verdii zorluk, onun Habs nnde kalmasn engellemiti. Melik D i n a r , burada tekrar melik M u h a m m e d a h n bulunduu Berne dnd. Bem hal k, muhtemelen k mevsimindeki bir kuatmann gln dnerek bar is tedi. Neticede S b k e d d i n A l i nin tekrar melik D i n a r a itaat etmesi ve melik M u h a m m e d a h m Kirmand an uzaklatrlmas art ile iki taraf an latlar. Bu ekilde S b k e d d i n A l i , melik Dinar ile anlatktan sonra me lik II. M u h a m m e d a h ve onunla evli olan kzn Sistana gnderdi. Melik II. M u h a m m e d a h n Kirman terk etmesiyle Kirman Seluklular, tarih sah nesinden silinmi ve yerini, melik D i n a r n kurduu Ouz Devleti almt (Ocak 1189).
334
Melik II. M u h a m m e d a h , Sistarada da daha fazla kalamayarak yardm istemek iin Hrezme gitti. Hrezmahlar sultan Te k i , onu iyi karlayarak hrmet etti. Ancak bir sre sonra sultan Te k i in ona kar olan sevgisinin azal d ve yardm iinin askya alnd grlyor. Melik M u h a m m e d a h yardm hususunda sultan Te k i ten midini keserek Gur ve Gazneye gitti ve Gurlulardan Gazne hkimi i h a b e d d i n M u h a m m e d in hizmetine girdi. Hayat nn sonuna kadar orada yaayan M u h a m m e d a h n lm tarihi ve yeri hakknda kaynaklarda kesin bir bilgi bulunmamakla beraber muhtemelen Gazzede lmtr. O, Kirman Seluklu Devletini yeniden canlandrmak iin ok alm, bu yolda Irak Seluklular, Salgurlular ve Hrezmahlar devletlerine bavurmu, fakat amacna ulaamadan, yurdundan uzakta, hayata veda etmitir.
335
-C < n j
c >
O J
D 2
ti J
-C S I C V M u H
-C n q j -* D u u
< rt
:3
C :3 T C <3 w <(G E
;S 3
o c u
> C
C Q
c < 3 e <
b) O
J3 < c/y I C
E
D
p 5
]3
J 2
Z
a
C D
~v w ~o
o
<rt vr \ J* D w
.c
S.
-a <3 -C m
< vr> e
c <
M *
S S *
Ti
<
j2
>
s j
00
<& I c s
3 H
W D
e .< ed S
-C w I .e U k < y H X 3
<rt C/>1 I " D
J Z
<
w >
t
3 H <
<rt w* -
S i
< S -D :3 c <3
f H .S T 3
<3 Q
5 b o^ _ 3 5
6 oJ d
a s
< c 3 S C
SURYE YE FLSTNE LK TURK GRLER

. HANOLU HARUN Suriyeye tarihte ilk Trk girii, Bat-Karahanl hkmdar I. Ta m g a H a n n (1058-1067/68) olu olmas tahmin edilen H a n o l u H a r u n ta rafndan gerekletirildi. H a r u n , kumandas altndaki bin Ouz atlsyla, dier Seluklu aknclaryla birlikte zkentin gney - batsnda bulunan Kartuklarn U (U) kentinden, Azerbaycan yoluyla, Anadoluya gelmitir. ok gemeden Sel uklu hizmetinde olarak Anadoluda fetihlere balayan H a r u n , Byk Seluk lu Devleti vasal Mervanoullarnn ynetiminde bulunan Diyarbakr yrelerine gelip kondu. Mervanoullar ailesinin Amid (Eski Diyarbakr) hkimi emr S a i d , anlamazlk halinde bulunduu kardei N a s r a kar H a r u n u yardma ard ve bylece o, kuvvetli bir duruma gelmi oldu. Fakat bir sre sonra emr S a i d in ihanetine urayan H a r u n , Diyarbakr yrelerinden uzaklat. Bu s ralarda H a r u n , Arap Temimoullar kabilesinin baskn sonucunda, onlar ta rafndan tutsak alnd. Fakat bir sre sonra tutsaklktan kurtulmay baararak buyruu altndaki Ouz atllaryla, Bizans topraklarna aknlarda bulundu ve G ney - Dou Anadoludaki birok Bizans memleketlerine aknlar yapt. Bunun ze rine Bizans imparatoru K o s t a n t i n o s X . D u k a s , ona, cret karlnda Bizans hizmetine girmeyi nerdi. te bu sralarda H a r u n , yeeni M a h m u t la mcadele halinde bulunan Haleb Mirdasoullar emri A t i y y e tarafndan yar dma arld. Bu ar zerine H a r u n , btn atl kuvvetleriyle Halebe gelip Hzr semtinde konaklad (1064/65). Emr A t i y y e , kendisi ve askerlerinin mas raflar iin, ona her ay, onbir bin altn vermeyi kabul etti. Bylece A t i y y e , taht iddiasnda bulunan yeenine kar daha gl bir duruma gelmi oldu. Bununla birlikte A t i y y e nin H a r u n la ittifak yapmas, zellikle, Kuzey-Suriyedeki si yas olaylarda etkili bir durumda bulunan kalabalk Arap Kilpoullar kabilesi zerinde olumsuz bir etki yapt. Bu frsat iyi deerlendiren M a h m u t , Kilpoullarnn geni ldeki desteiyle amcasna kar Haleb zerine saldrya ge tiyse de H a r u n un iddetle direnii karsnda baarl olamad (Ocak 1064).
340
AL SEVM -ERDOAN MEECL
Yeeni M a h m u t a kar daha gl bir duruma gelen emr A t i y y e , H a r u n ve Ouz atllaryla birlikte Bizans hkimiyetindeki Antakya topraklarna sal drya geerek bu yredeki Kemnn kalesini fethetti. Bizansa kar kazanlan bu ilk baar zerine, Haleb dnda oturmakta olan H a r u n v e Ouzlar, A t i y y e nin izniyle daha ok sosyal imknlar bulunan ehre girip burada oturmaya ba ladlar. Bununla birlikte, H a r u n un Halebi elegeirmesinden kuku ve endieye kaplan emr A t i y y e , ehir halknn da kkrtmasyla bir gece, Haleb yerli mu hafzlaryla (Ahds) Ouzlara ani bir baskn yapt; birok at ve silhlar yama edildikten baka baz Ouz askerleri de ldrld (ubat 1065). Bylece mttefi ki durumunda bulunan emr A t i y v e nin ihanetine urayan H a r u n , atl kuv vetleriyle birlikte derhal ehri terkedip kuzeye Elcezire taraflarna gitti. Bu sralarda H a r u n , kendilerine saldran baz Arap kabileleri ve Bizans kuvvetle riyle baarl arpmalarda bulundu. Kuzey - Suriyede cereyan eden siyas olaylar iyi deerlendiren H a r u n , bu kez, ihanetine urad emr A t i y y e ye kar Haleb Mirdasoullar emrliine hkim olmak isteyen M a h m u t ] la iliki kurup, onunla bir antlama yapt; bir sre sonra da btn kuvvetleriyle ona katld. Buna sonderecede sevinen M a h m u t , H a r u n ile birlikte Halebi elegeirme hazrlklarna balad. M a h m u t ve H a r u n , kalabalk Kilpoullar kabilesinin de katld byk bir orduyla A t i y y e ye kar harekete getiler ve onu, Halebin kuzeyindeki Mercdabk y relerinde yenilgiye urattlar (Mays 1065). Bu baardan sonra M a h m u t ve H a r u n , harekta devam ederek Halebe ekilen A t i y y e yi kuatmaya koyuldular. 102 gn sren bir kuatma sonunda A t i y y e , yeeni M a h m u t a bir ulak gn dererek H a r u n v e Ouzlarnn ehre girmemeleri artyla Halebi kendisine teslim edeceini bildirdi. M a h m u t , amcasnn bu nerisini kabul ettikten k sa bir sre sonra Halebe girip teslim ald ve ehirde hkimiyetini iln etti (Aus tos 1065 sonlar). H a r u n ve Trkmenlerinin ehre girmesine izin vermeyen emr M a h m u t , ona, Halebin gneyindeki Maarretnnman kta suretiyle (dirlik olarak) verdi. Bunun zerine kuvvetleriyle Maarretnnmana gelen H a r u n , ehrin ynetimini eline ald (Eyll 1065). H a r u n , burada dil bir ynetim kur du. lgili kaynaklarn belirttikleri zere, Trkmenler, hi bir yama hareketinde bulunmayp, gerekli btn yiyecek maddelerini parayla satnaldlar, hatt suyun azl sebebiyle, hayvanlarn da para karlnda sulattlar. Bununla birlikte emr M a h m u t , H a r u n un istei zerine, Trkmenlerin yaaylarna pek yeterli olmayan Marretnnman yerine, ona, ad bilinmeyen daha verimli bir yreyi kta etmitir. H a r u n un kendisine katlmasyla daha gl bir duruma gelen emr M a h m u t , amcas A t i y y e nin Halebe kar giritii btn saldrlar kolaylkla ps krtt; bylece Haleb Mirdasoullar emrliinin rakipsiz hkimi oldu. Vasal emr M a h m u t un H a r u n la ittifak ve ibirliini dikkatle izleyen Msr - Fatm halifesi M u s t a n s r , ona bir mektup gndererek Bizansa gaza yapmasn, zel likle H a r u n ve Ouzlaryla ilikisini kesip onlar Haleb yrelerinden uzakla
341
trmasn bildirdi (Aralk 1066). Bunun zerine emr M a h m u t , halifeye gn derdii cevapta H a r u n v e Ouzlarnn kendisinden daha kuvvetli olduklar n, bu sebeple onlar Haleb yrelerinden uzaklatramayacan, fakat eer, onlarn kesinlikle buradan uzaklatrlmalar emredilirse o zaman kendisine, byk bir asker birliin gnderilmesini bildirdi. Emr M a h m u t un bu cevabn bir is yan niteliinde gren M u s t a n s r , halifelik ordu komutan B e d r l c e m a l i ye bir buyruk gnderip A t i y y e ile birlikte harekete geerek Halebi emr M a h m u t un elinden almalarn bildirdi. Bunun zerine byk kuvvetlerle Halebe kar harekete geen B e d r l c e m a l i ve A t i y y e , bu kez de baarl olamadlar. B\ Iccc liini elinde tutabildi. Emr M a h m u t un Halebde durumunu kuvvetlendirdikten sonra H a r u n , emrindeki Trkmen atllar ve kumandas altna verilen Kilpoullar kuvvetle riyle, Bizansllarm elinde bulunan stratejik neme sahip Artal kalesine yryp kuatmaya balad. Burada Hristiyan halkla birlikte ilerigelen Bizans yneticile ri de bulunuyordu. Kuatma sebebiyle ok skk bir duruma den Artah, Tem muz 1068de hcumla fethedildi. Antakya savunmas bakmndan nemli olan bu kalenin fethi, zellikle Haleb ve yrelerinin Hal saldrlarna kar gvence al tna alnm olmas bakmndan byk bir baar olmutur. ok gemeden H a r u n , yine bu yrelerdeki Imm kalesini de fethetti. Bizans imparatoru R o m a n o s D i o g e n e s , Anadoludaki Seluklu akmlarn durdurmak amacyla, 1068 ylnda eitli milletlerden oluturduu kalabalk bir orduyla sefere kt, imparator, Kayseri ve Mara yrelerinde baz asker ha reketlerde bulunduktan sonra Kuzey - Suriyeye gelerek blgeyi yama ve tahrip akmlarna uratt; daha sonra da U m u r t e k i n adl bir Trk emrinin savundu u, blgenin nemli bir kalesine sahip olan Menbici elegeirdi. Bizans birlikleri nin Haleb yrelerine saldrmalar zerine H a r u n ve emr M a h m u t , Trkmen ve Arap kuvvetleriyle harekete geerek onlar yenilgiye urattlar, ok sayda Bi zans askeri kltan geirildi, ilgili kaynaklarn belirttikleri zere H a r u n , za ferin kazanlmasnda byk rol oynamtr. Birliklerinin yenilgisi zerine imparator, bizzat kumanda ettii ordusuyla Haleb yrelerine gelip karargh kur du. Onu yakndan izleyen H a r u n ve M a h m u t , imparatorun kararghna a fak vakti, anszn saldrya geerek kuattlar. Burada ciddi bir aknla den Bizansllarla Trkmenler ve Arap askerleri arasnda btn gn kanl bir bou ma balad. Her iki taraf da ar kayplar verdi; savata yenen ve yenilen belli deildi. Daha sonra H a r u n ve M a h m u t , kuvvetleriyle birlikte Halebe dn dler. Bununla beraber ar kayplar veren R o m a n o s D i o g e n e s , onlar iz lemeye cesaret edemedi, bir sre sonra da H a r u n tarafndan fethedildiini grdmz Artah ve Imm kalelerini yeniden elegeirdi (1068). H a r u n un asker gc sayesinde Haleb Mirdasoullar emirliine hkim olan M a h m u t , emirliinin i ve d btn sorunlarn yine onun destek ve yar dmlaryla zmlemiti. Bylece Kuzey - Suriyede gl bir duruma gelen emr
M a h n j t . H a r u n ve Ouzlar sayesinde Haleb emir
342
M a h m u t , H a r u n ve Trkmenlerine kar tutumunu deitirip, onlara deta cephe almaya balad. Bunun zerine, kendisini ve kuvvetlerini gvencede gr meyen H a r u n , isyan halinde bulunan Sur ehri Fatm valisi A y n d d e v l e nin yanma giderek onunla ibirliine balad. Fakat bir sre sonra Fatm halifesinin buyruuyla A y n d d e v l e yi Surda kuatmaya balayan Akk Fatm valisi B e d r l c e m a l i , H a r u n u kendi tarafna ekmeyi baard. Bunun zerine A y n d d e v l e , gizlice gnderdii iki Trkmen vastasyla H a r u n u ldrtt. Onun lmnden sonra kendisine bal olan Trkmenler, B e d r l c e m a l i nin hizmetine girdiler (1070/71).
2.
EMR AFN VE SANDAK
Byk Seluklu mparatorluu nun deerli kumandanlarndan olan emr A f in, Gmtekin, Ahmetah ve dier Seluklu emirleriyle birlikte Murad ve Dic le rmaklar havzalarndan Elcezire blgesine gelerek Ergani ve Nizip yrelerin deki baz Bizans kalelerini fethetti; ayrca Nusaybini de kuatt. Harektna devam eden A f i n , Frat rman geerek Adyaman ve yrelerine aknlarda bulundu. Kendisine kar kan Bizans u (snr) komutan A r u a n d a n o s u ar bir yenilgiye urattktan baka tutsak da almay baard. Emr A f i n ve di er Seluklu emirleri, bu baarl harekttan sonra ok sayda tutsak ve ganimet lerle Seluklu asker ss olan Ahlata dndler (1066/67). A f i n , burada G m t e k i n i bir kavga srasnda ldrd. Bunun zerine o, bu deerli em ri ldrmesi sebebiyle sultan A l p A r s l a n m gazabndan korku ve endieye kaplarak, emrindeki kalabalk Trkmen atllaryla Ahlattan ayrlp batya ha reketle aknlara balad. Bir ara, Amanos dalarnda karargh kuran emr A f i n , gnderdii kuvvetlerle Gaziantepin kuzey - batsndaki Dlk fethetti; sevkettii baka bir kuvvet de Antakya yrelerini yama aknlarna uratt (Aus tos 1067). Daha sonra A f i n , kuzeye ynelip Malatya yrelerinde bir Bizans kuv vetini bozguna uratt; bat ynnde ileri harektna devam edip KayserVyi geici olarak ele geirdikten sonra Toros ve Amanos dalarn ap Kuzey-Suriyeye gel di. O, Anadoluda giritii btn bu asker hareketler srasnda elegeirdii ok saydaki ganimetleri, byk bir ticaret merkezi olan Haleb pazarlarnda satt (1067 sonlar). Bir sre sonra Halebden ayrlan A f i n , 1068 ylnda, yeniden Antak ya ve Haleb yrelerine gelip akmlarda bulundu; hatt bu arada Antakya Bizans valisinden 100 bin altn vergi ve sava aletleri ald. Fakat bu sralarda sultan A l p A r s l a n , zel bir mektup gndererek Anadoludaki baarl asker hare ketleri sebebiyle kendisini affettiini bildirdi. Bunun zerine A f i n , sultana katlmak zere, btn kuvvetleriyle birlikte Kuzey - Suriyeden ayrld (Nisan 1068). Sultan A l p A r s l a n n deerli ve ibilir kumandanlarndan biri olan emr S a n d a k ( S u n d u k ) , dier Seluklu emirleriyle birlikte Anadoluda fetihler
343
yapmakta idi. S a n d a k , emrinde bulunan Trkmen atl kuvvetleriyle, 1069 yl sonlarna doru Kuzey - Suriyeye gelerek Haleb, Maarretnnman, Hama ve Hu mus yrelerine aknlarda bulundu. Haleb Mirdasoullar emri M a h m u t dan vergi ve deerli armaanlar alan emr S a n d a k , k bu blgede geirdikten son ra yeniden fetihlere devam etmek zere, Anadoluya gitti (1070 yl ortalar). By lece S a n d a k , Kuzey - Suriyenin ilerde Seluklu hkimiyetine gemesinde etkili olacak olan bu asker harektn baaryla tamamlad.
3.
FLSTNDE BR TRKMEN BEYL
Sultan A l p A r s l a n n enitesi E r b a s a n n, sultana isyan ile Bizansa s nmas zerine, beraberindeki K u r l u , A t s z ve kardeleri, k 1 vs. gibi beyler, Anadoluda fetihlere devam etmeyerek, kumandalar altndaki Trkmen lerle Msr Fatm hkimiyetinde bulunan Filistine geldiler (1070). lgili kaynak larda Filistine giren ilk Trkler olarak nitelenen ve 3-4 bin adr halkndan oluan bu Trkmenlerin banda K u r l u B e y bulunuyordu. K u r l u B e y , be raberinde yukarda adlar geen bey ve Trkmenlerle Taberiyye Glnin dou sundaki Balk ve yreleriyle Nman kalesini fethederek yerletiler. Daha sonra o, bugnk srail lkesinde bulunan ve Kudsn 50 km. batsndaki Remle ve yrelerini de fethetti. Gebe Araplarn yamalar sebebiyle harap ve ssz bir duruma gelen Remleyi imar eden K u r l u B e y , burasn bakent yaparak B yk Seluklu Devletine bal bir Trkmen Beylii kurdu. Blgede tarmsal faali yetlerde de bulunan K u r l u B e y , komu yrelerden iftiler getirtti ve topraklar iletmeye balatt; zellikle ok ihmale uram olan zeytin retiminin gelitiril mesi iin byk aba gsterdi. Btn bu abalarn olumlu bir sonucu olarak ha sat mevsimi sonunda, 360 bin altn deerinde zeytin rn elde edildi.
Fatm ve M irdaslerle ilikiler
K u r l u B e y in Filistinde Trkmen Beylii n i kurduu sralarda, Msr Fa tm devletinin Akk valisi B e d r l c e m a l i , gebe Araplarn saldrlar so nucunda, olduka skk bir duruma dmt. Bu sebeple o, K u r l u B e y den yardm istedi. K u r l u B e y in atl kuvvetlerle harekete gemesi zerine, ge be Araplar geri ekilip itaatlarn bildirmek zorunda brakldlar. Bylece onla rn saldr ve yamalarndan kurtulan B e d r l c e m a l i , K u r l u B e y e vaad ettii altnlar vermedi. Bunun zerine K u r l u B e y , Trkmen atllaryla Taberiyyeye yryp bir ksm topraklar fethetti ve buralara baz Trkmen zmrele rini yerletirdi. Onun bu hareketine engel olmayan B e d r l c e m a l i , kalabalk gebe Araplar K u r l u B e y e kar harekete geirdi ise de bunlar, Trkmen ler tarafndan yenilgiye uratldlar. Bylece Trkmen Beyliinin snrlar geni letilmi oldu.
344
Bu baarl fetih harektndan sonra K u r l u B e y , Fatm devletine isyan ile valisi bulunduu Sur kentinde bamsz duruma gelen A y n d d e v l e nin ars zerine, atl kuvvetleriyle ona yardma gitti. Bu srada B e d r l c e m a l i , A y n d d e v l e yi kuatmaktayd. K u r l u B e y , dorudan doruya B e d r l c e m a l i ile bir atmaya girmeyip onun ynetiminde bulunan Sayda kentini kuatt. Bunun zerine B e d r l c e m a l i , Sur kuatmasn brakp ekilmek zo runda kald. Bylece A y n d d e v l e de Fatm basksndan kurtularak Sur da bamsz ynetimine devam etti. Daha nce grld zere, H a n o l u H a r u n un yardmyla Haleb Mirdasoullar emirliine hkim olan emr M a h m u t , Antakya Bizans valisinden de yardm alan rakibi amcas A t i y y e nin saldrsna urad. ok skk ve cid di bir duruma den emr M a h m u t , K u r l u Beye ulaklar gnderip yardm isteinde bulundu. K u r l u B e y , derhal bin Trkmen atlsyla Halebe M a h m u t a yardma gitti. M a h m u t , K u r l u B e y in yardm sayesinde A t i y y e ve mttefiklerini yenilgiye uratp Haleb hkimiyetini elinde tutmay baard. Bu asker yardmdan dolay emr M a h m u t dan at ve altn alan K u r l u B e y , da ha sonra bakent Remleye dnd (1071). K u r l u B e y , Haleb Mirdasoullar emirliine yapt asker yardmdan son ra Fatm valisi I b n M n z e v in ynetimindeki Dmak kuatt ve yrelerin deki ky ve iftlikleri elegeirdi. Trkmen kuvvetlerine kar koyamayan Fatm valisi, 50 bin altn vergi karlnda, K u r l u B e y le bir antlama yapmak zo runda kald. Bunun zerine K u r l u B e y kuatmay kaldrd (1071). Bu kuat ma harektndan sonra K u r l u B e y , yine Fatm ynetimindeki Akk ehrini kuatp sktrmaya balad. Bu sradaki ehir valisi, aralarnn ak olduu B e d r l c e m a l i idi. K u r l u B e y in bu kuatma harektna, B e d r l c e m a l i ye dman olan kalabalk gebe Araplar da katldlar. Fakat bir sre sonra K u r lu Bey, burada ld. ok gemeden Filistin Trkmen Beyliinin bana, ad bi linmeyen bir Trkmen beyi (belki de daha sonra beyliin bana geen A t s z B e y ) Akkaya gelip kuatmay devam ettirdi. ehrin iddetle direnmesi ve dolaysyla kuatmann uzayp gitmesi sebebiyle Trkmen kuvvetleri kuatmay brakp Remleye dnd. Filistinde Byk Seluklu Devletine tbi olarak kurulan bu Trkmen Beyli inin bundan sonraki durumu hakknda, ilgili kaynaklarda bundan daha fazla bir bilgiye sahip deiliz. X I. yzyl Orta - Dousunun byk devletlerinden birisi saylan Msr - Fat m devleti, zellikle sekizinci halife M u s t a n s r devrinde (1036-1094), mlk ynetimin bozulmas sonucunda, asker unsurlarn yetki atmalarna balama larna sahne oldu. Bu sralarda, vezaret makamnda bulunan N s r d d e v l e , makamn salamlatrarak halifeye de kar kmaya balad. Esas amacnn M sr ynetimini elegeirmek olan N s r d d e v l e , bir yandan halife, br yan dan da rakipleri Y e l d e n i z , B e d r l c e m a l i vs. gibi emirlerle atmak
345
zorunda kald. Fakat kuvvetli rakipleri karsnda skk bir duruma dnce, bu sralarda Horasanda bulunan sultan A l p A r s l a n a snn fakihi E b C f e r M u h a m m e d i eli olarak gndererek Ordusuyla birlikte Msra gelme sini, lkeyi kendisine teslim edeceini ve i hutbesini kaldrp snn hutbesi okutacan bildirmiti. Bunun zerine sultan A l p A r s l a n Seluklu fetih pla nnda yer alan Msr da fethetmek amacyla, orduyla Msra hareket edecektir (Sultann Msr seferi giriimi, eserimizin Sultan A l p A r s l a n Blmnde ayrntl olarak anlatld iin yeniden ele alnmamtr).
II. EMR ATSIZ DEVR

D evletin kuruluu
Msr - Fatm devletinin hkimiyetinde bulunan Suriye ve Filistinin fetih ha reketleri, bu Blmn konusunu oluturan emr A t s z devrinde balayacaktr. A t s z , yeni bir ruh ve bilinle asker hareketlere balayarak Suriye ve Filistin deki Fatm hkmranlna son verdi ve bu lkelerin, ilk kez, Seluklular tara fndan fethini ve Filistinde kurulan kk Trkmen Beyliinin snrlarn geniletip onu, bir devlet haline getirmeyi salad. Onun bu geni fetihlere bala masnn sebeplerini ylece sralamak mmkndr: 1 Byk Seluklu devletince Suriye, Msr ve Atlas Okyanusuna kadar b tn Kuzey - Afrikann fethinin planlanm olmas, 2 Kalabalk Trkmen kitlelerinin verimsiz Filistin topraklarnda yaama glnden doan ekonomik zorunluluklar, 3 Siyasal, sosyal ve ekonomik knt ve buhranlar sebebiyle Msr - Fat m devletinin Suriye ve Filistindeki hkimiyetlerinin yok denecek kadar zayfla m olmas, 4 Emr A t s z n daha nceleri K u r l u B e y le birlikte gerekletirdik leri asker hareketlerde, stnln Fatmlerde deil, kendilerinde bulunduu nun ortaya km olmas.
K uds'n fethi
K u r l u B e y in lmnden sonra Filistindeki Trkmen Beyliinin bana geen emr A t s z , Fatm ynetiminde bulunan Filistinin merkez durumun daki Kuds zerine yryp kuatmaya balad. ehirde, ad bilinmeyen Trk asll bir Fatm valisi bulunuyordu. ehrin kutsall ve ayrca, valinin rkta olmas bakmndan, kenti hcumla fethetmek istemeyen emr A t s s , ona gnderdii mek tupta Bu kutsal ehre kar savamam T a n r doru bulmaz; ancak kentin kan dklmeden teslimini istiyorum dedi. ok skk bir duruma den vali, A t s z a verdii cevapta Ben de sizler gibi Trkm, size kar ehri hibir zaman savunmayacam. Ancak bana havatm. ailem ve servetim hususunda gvence ve-
SELUKLU D E V L E T L E R T 4R H
347
rilirse ehri derhal teslim eder, hizmetine girerim dedi. Bunun zerine A t s z , valiye istedii gvence ile baz yerlerin ynetimini dirlik (kta) olarak verdi. ok gemeden ehre giren emr A t s z , Halka asla dokunulmayacan iln ettir di, ehir camilerinde Abbas halifesi ve Seluklu sultan adlarna hutbe okuttur du (1071 sonlar). A t s z , ehirdeki eitli mallara hi dokunmad gibi, herhangi bir yamadan korumak amacyla bunlara muhafzlar koydurdu. ehir halk, A t s z n kendilerine kar gsterdii bu dil davranlardan dolay sonderecede memnun oldular. Emr A t s z , kk bir Trkmen Beyliinden Byk Seluk lu Devletine tbi bir Meliklik haline getirdii devletinin bakentini Remleden Ku dse nakletti.
tsz- kl alm alar, Taberiyye sava
Emr A t s z , Kudsn fethinden sonra kuzey ynnde fetihlere devam et mekte iken, kendisine bal emirlerden k 1 de ky blgesinde fetihler yap yordu. Bu arada emr k 1 , Akky kuatp sktrmaya balad. ehir valisi B e d r l c e m a l i , Msrda Fatm vezirliine atand iin, ehirde onun ad na, ynetimi I b n S u k h adl birisi elinde tutuyordu. Fakat bir sre sonra B e d r l c e m a l i ile aras alan I b n S u k h , ilerigelen yneticilerle de anlaarak ehri, emr k 1 ye teslim etti. Bylece ehre hkim olan k 1 , ehir hzi nesine elkoyduktan baka, B e d r c e m a l i nin aile bireylerini de tutsak ald (Ekim/Kasm 1074). te yandan Akkmn fethini haber alan emr A t s z , k 1 ye bir ulak gndererek B e d r l c e m a l i nin tutsak ald aile bireyleri ni ve elegeirdii hzinenin yarsn gndermesini ve kendisini Akkya Seluklu valisi olarak atadn bildirdi. Fakat Akkda bamsz bir beylik kurma ama cnda olduu anlalan k i , A t s z a kar ok sert bir tutum ald ve onun szkonusu isteklerini reddetti; bylece o, emri altnda bulunduu A t s z a kar isyanla cephe alm bir duruma gelmi oldu. Bu sebeple A t s z m kendisine kar harekete geebileceini dnen k l , A t s z la sava halinde bulunan Dmak Fatm valisi M u a 11 ve Kilpoullar kabilesiyle birer antlama yapt; bylece A t s z a kar bir kuvvet dengesi salam oldu. Fakat te yandan k 1 ii nn kendi aleyhindeki bu giriimlerini yakndan izleyen A t s z , ky blge sinde bir yrede, daha mttefiklerinin yardmn alamayan k 1 ye saldrarak yenilgiye uratt. Bununla birlikte bu sava, kesin sonulu bir sava deildi (Ni san/Mays 1075). Bu yenilgi zerine k l , A t s z a kar balatt mcadeleyi mer bir hale sokmak amacyla, yeni bir giriimde bulundu. yleki: 0 , bu sralarda, G ney - Dou Anadolu blgesinde fetihler yapmakta olan Kutalmoullarndan bi risine ( K u t a l m n bilinen ocuklar: M a n s u r , S l e y m a n , A l p i l e k ve D e v 1 e t tir) bir mektup gndererek onu kendisiyle birlikte fetihler yapmak zere, Filistine davet etti. k l , mektubunda Sen, Seluklu ailesine mensup sun. Sana itaat ile hizmetinde bulunmak, bana eref verir, ayrca ben bununla da nrm. Halbuki A t s z , Seluklu ailesinden deildir, bu sebeple ben, ona
348
itaat ile hizmetinde bulunmak istemiyorum. Eer birlikte A t s z yenip bu l keden uzaklatrrsak Msr Fatm devleti de bize destek ve yardmc olmaya sz verdi dedi. Bunun zerine Kutalmolu, bir kardei ve amcasnn ( R e s u l t e k i n ) olu ile birlikte Taberiyyeye gelip, sava hazrlklar yapmakta olan emr k 1 ye katldlar. ok gemeden Msr Fatm halifeliini tandklarn da res men akladlar. Bylece Suriye ve Filistinde, snn Badat Abbas Halifelii ve Seluklu Sultanlna kar, i Fatm Halifeliini tanyan ve iinde, Seluklu ha nedanna mensup kimselerin de yer ald bir ittifak kurulmu oldu. Ote yandan k 1 nn hazrlk ve giriimlerini yakndan izleyen A t s z , btn kuvvetle riyle k 1 ve mttefiklerinin zerine yrd. Taberiyyede, 1075 ylnda yap lan iddetli bir savata, mttefikler ar ve kesin bir yenilgiye uradlar. k 1 , bir olu, babas ve Kutalmoullar tutsak alndlar. k J ve olu derhal ld rld, yal olan babas serbest brakld. k 1 nn teki olu ve babas M sr a gidip Fatmlere sndlar. A t s z , tutsaklar arasnda bulunan Kutalmoullarmn durumunu, tbi olduu sultan M e l i k a h a bildirdi. te yandan kardeleri ve amcaolunun tutsakln haber alan ve bu sralarda Ana doluda fetihler yapan S l e y m a n a h , gneye Suriyeye inerek Humusa ka dar geldi ve emr A t s z a bir ulak gnderip Tutsak kardeleri ve amcaolunu kendisine gndermesini bildirdi. A t s z ise ona gnderdii cevapta Durumu sultan M e l i k a h a bildirdim, ondan gelecek buyruu ve talimat bekliyorum diyerek S l e y m a n a h n isteini reddetti. Fakat ok gemeden sultann buy ruunu alan emr A t s z , tutsak Kutalmoullarn, Badat Seluklu asker va lisi (ifine) A y t e k i n e gnderdi; o da onlar, bakent sfahana gnderip sultana teslim etti. Taberiyye savandan sonra emr A t s s %, kardei a v l ile birlikte Haleb yrelerinde baz fetihler yaptktan sonra Fatmlerin elinde bulunan Trablusam fethetti ve Sur ehrini de kuatt. O, Fatm valisinin, Trkmenlerin ehre gire rek getirdikleri mallar satp gerekli eyleri satmalmalar, fakat geceyi ehirde geirmemeleri ve Fatmler adna okunan i hutbesinin deitirilmemesi artla rn kapsayan nerisini kabul ile ehri teslim ald. Esasen manen snn Badat Abbas Halifeliine bal olmasna ramen emr A t s z i hutbesini kaldrn amay kabul etmesi, gerekten dikkate deer bir olaydr. Onun bu ant l. mada, Suriye ve Filistin Seluklu Devletinm snrlarn geniletmesi, zellikle lkedeki ekonomik hayatn gelimesi amacn n plana alm olduu grlyor.
Tutuun Suriye ye atanmas sorunu
Byk Seluklu imparatorluu sultan M e l i k a h . Suriye ve Filistinde impa ratorlua tbi bir devlet kurarak byk fetih hareketlerine girien emr A t s z , vezir N i z a m l m l k n uygun bulmamasna ramen bu grevden alp yerine kardei T c d d e v l e T u t u u atamaya karar verdi. Bu konuda bilgi veren biricik kaynamz M irtz - zaman adl eserde, bunun nedeni belirtilmemitir. Fakat yukarda grld zere, emr k 1 birleen Kutalmoullarmn,
349
A t s z karsnda baarl olamayarak yenilip tutsak alnmalar ve sonunda sfa hana gnderilmelerinden sonra onlarn, A t s z aleyhine sultan M e l i k a h ze rinde olumsuz bir etki yapm olduklar ve dolaysyla sultann, A t s i z m faaliyetlerini bamsz bir devlet kurma amacna balanmas dnceleriyle onu grevden alma karar vermi olabilecei gibi, ayrca T u t u un da herhangi bir ekilde saltanat iddiasnda bulunma imknn ortadan kaldrmay gznnde tut mu olmas mmkndr. Sultann bu kararn haber almakta gecikmeyen A t s z , ona gnderdii bir mektupta Ben, tek bama fethe altm bu lkede, sulta nn itaatli bir nibi ve hdimiyim. Devam ettirmekte olduum bu fetihler dolay syla sultandan imdiye dek herhangibir yardm istemedim. Fethettiim memle ketlerde sultan adna hutbe okutuyor, yklendiim vergiyi dyor, ayrca elverdi i lde hzineye, mal ve para gndermekten geri kalmyorum. Sultann benim yerime T u t u u atama kararnda olduunu rendim. imdiye dein btn d manlara kar baarlar kazanmken benim grevden uzaklatrlmam gerekti ren ey nedir? Zengin bir lke ve kuvvetli bir orduya sahip olan Msr Fatm Halifeliinin karsnda bulunuyorum. Esasen onlara kar daima hazrlkl bu lunmak gereklidir demek suretiyle imparatorluk ynetiminde yrrlkte olan tbi-metb statsne bal kaldn ve dolaysyla grevden almmasmn sebepsiz olduunu belirtti. Gerekten sultan M e l i k a h , A t s z n olumlu ve hakl bul duu mektubu zerine, vezir N i z a m l m l k n etkisiyle de olsa, onu grev de brakm, ayrca ona, gnln almak iin zel giysilerden bir giysi, yine sultana ait klh, at, kl ve kalkan gndermitir.
D m ak n fethi
Emr A t s z , Kuds, Taberiyye, Trablusam, Sur, Akk gibi Filistin ve Suri yenin nemli ehirlerini fethetmek suretiyle Suriye ve Filistin Seluklu Devletinin snrlarn geniletmiti. Bununla birlikte Suriyenin konum itibaryla nemli durumda bulunan Dmak (am)ta zayf da olsa hl Fatm hkimiyeti hkm srmekte idi. Balangtan beri bu nemli kenti, devletin snrlar iine almay planlatrm olan emr A t s z , 1070/71 ylndan beri Dmak srekli kuatma, yrelerini kontrol ve denetim altnda tutuyordu. Bu sebeple Fatm yardm ala mayan ehrin savunma gc zayflad, ekonomik dzeni bozulup yaam artlar ciddi ekilde zorlat. Btn bu hususlar gznne alan A t s z , Mays 1075de ehri yeniden iddetle kuatp sktrd ise de bu kez de baarl olamad. Fakat ok gemeden halk ve bir ksm askerlerin harekete gemeleri sonucunda vali M u a 11 grevden alnarak yerine K e z i n d d e v l e n t i a r , valilik makamna geirildi; ehirde, A t s z a kar geni savunma nlemleri alnd. Bununla bir likte yeni vali, ehre kar emr A t s z m uygulad ablukay kaldramad. Dmak, yine eski skk ve zor durumuna gelmiti. zellikle yiyecek sknts, ehirdeki yaam imknsz bir hale getirdi. te yandan ehrin bu durumunu ya kndan izleyen A t s z , derhal harekete geerek ehri yeniden kuatt (Mart/Ni san 1076). Bununla birlikte ehrin hcumla alnp kan dklmesini istemeyen
350
A t s z , vali n t i a r a haber gndererek ehrin bar yoluyla teslimini is tedi. Direnme ve savunmann imknsz olduunu gren vali, ehri ve kalesini A t s z a teslim etmek zorunda kald (Haziran/Temmuz 1076). ehir Ulu Camiinde cuma gn, Abbasi halifesi M u k t e d i B i e m r i l l a h v e sultan M e l i k a h adlar na trenle hutbe okutuldu. Bylece Suriyenin bu nemli ehri de Suriye ve Filis tin Seluklu Devleti snrlar iine alnm oldu. Devletin bakenti, Kuds'ten Dmak'a nakledildi. Emr A t s z , birka yldan beri abluka altnda tuttuu ehrin iinde bulunduu sknt ve sefaleti ortadan kaldrmak amacyla bir dizi nlem ler ald. O, derhal komu il ve ilelerden ehre bol miktarda yiyecek maddeleri getirttikten baka iftilere tohumluk dattrp Derhal ekime balamalarn bildirdi. Ayrca ehir ve yrelerini, zellikle konak yerlerini tamir ettirdi. Byle ce alnan bu nlemler sonunda, ehirde fiyatlar ucuzlad, dolaysyla halk refah ve mutlulua kavumu oldu; dala nce ehirden gedeler, yeniden yurtlarna dnmeye baladlar.
M sr seferi ve son u lar
Emr A t s z , 1071-76 yllar arasnda Askalan ve Yafa dnda, Suriye ve Fi listinin btn ehir ve kalelerini fethederek buralardaki Fatm hkimiyetine son vermiti. Bu kez o, tbi olduu Byk Seluklu Devleti'nin fetih planlarna uy gun olarak Msr' da fethederek Fatm devletine son vermek istiyordu; bu ama la asker hazrlklara balad. Bu sralarda I l d e n i z o l u adl bir Trk emri, bir miktar asker ve hzinesiyle birlikte vezir B e d r l c e m a l i nin izlemele rinden kaarak A t s z a katld. A t s z , hazrlad be-alt bin kiilik ordu suyla 1076 ylnda Msr seferine kt. O, I l d e n i z o l u nun tavsiyesi zerine, Msr snrndaki R f ehrini 50 gn sren bir kuatmadan sonra fethetmeyi ba ard. Bununla birlikte bu sre iinde vezir B e d r l c e m a l i savunma hazr lklarm bitirme frsat bulmutu. Ayrca, bu arada A t s z n ordusundan kuvvetleriyle birlikte ayrlan Kelboullar kabilesi reisi B e d r , B e d r l c e m a l i ye katld. Bundan baka k l nn babas ve bir olu da, Taberiyye sava ndan sonra Msr'a kap snmlard. Ote yandan emr A t s z , Ocak 1077de Msr snrn geerek Kahire yaknlarna gelip karargh kurdu. Bu srada B e d r l c e m a l i , bin kiilik bir kuvvet gnderip Seluklu ordusuna bir baskn yap trd ise de bunlar, baarl olamayp yenilgiye uradlar. Bunun zerine korku ve endieye kaplan Kahire halk, halifenin saraynn nnde toplanarak gsteri lerde bulundular ve halifeden Acele nlemler alnmasn istediler. te yandan halife M u s t a n s r , vezir B e d r l c e m a l i ve dier devlet ilerigelenleri, Fat m ordusunun yenilgisi halinde, skenderiye'ye kama hazrlklarna balamlar d. Bunu haber alan byk halk kitleleri, yeniden halifenin saraynn nnde toplanp olaylar kardlar. Heyecan yattrmak amacyla, halife adna saraydan yaplan aklamalarda Halifenin asla Kahire'den ayrlmayaca, eski kitaplar da, doudan gelen hi bir kavmin Msr' alamyacann yazl olduu, bu bakm dan zaferin kesinlikle kazanlaca bildirildi. Bylece halk kitleleri yattrlmaya alld. ok gemeden B e d r l c e m a l i , Sudanl askerlerin de katld b
351
yk bir orduyla harekete geip A t s z n ordusuna kar sava dzeni ald. te yandan A t s z , bir sava meclisi toplayarak durumu, komutanlaryla mzakere etti. Tecrbeli komutanlarn Askerlerin azl sebebiyle savaa girmeyip geri ekilmesi hususundaki tavsiyelerine karlk gen kumandanlar, Savaa kesin likle girilmesini iddetle savundular. Sonunda bu grn benimsenmesi zeri ne, savaa karar verildi. ok gemeden say bakmndan stn Fatm ordusuyla Kahire yrelerinde sava balad. arpmalarn iddetle srd sralarda, k lnn babas ve olunun giriimleri sonucunda, Seluklu ordusundaki 700 Trk men atls, Fatmler tarafna geti. Saylar daha da azalan A t s z n kuvvetleri geri ekilmeye baladlar. Bu srada Kelboullar kabile reisi B e d r , saldrya geip Seluklu ordughn atee verdi. Bylece A t s z n kuvvetlerinin sava dzeni bozuldu ve aknlk iinde darmadan oldular. arpmalarda ok sayda Sel uklu askeri ldrld ve yanan ordughlarnda kalan arlklar da Fatmler ta rafndan yama edildi. Emr A t s z ve baz kumandanlar, ok az bir atl kuvvetiyle glkle sava meydanndan ayrldlar. Bozgundan sonra A t s z ve dier Seluklu kumandanlar, kendilerine isyan durumuna geen Gazze ve Remle zerinden, bakent Dmaka geldiler (ubat 1077). ehir halk ve ilerigelenleri, kendilerini byk bir trenle karladlar ve gemi olsun dileinde bulundular. Kahire yenilgisinden sonra Filistin ve Suriyenin birok ehir ve kalelerinde ki Arap asll yksek asker ve mlk devlet yneticileri, A t s z a kar bakaldrdlar; i hutbesi okutmaya balayarak yeniden Msr Fatm halifeliine tbi olduklarn resmen iln ettiler. Bylece A t s z n bu lkelerin fethi uruna ger ekletirdii btn siyas ve asker abalar artk boa gitmi gibiydi. Suriye ve Filistin Seluklu Devletini byk lde zaafiyete uratan bu olumsuz sonucun en nemli sebebi, ksa bir srede, ok az bir asker kuvvetle fethedilen Suriye ve Filistinde, asker ve mlk bakmlardan tam anlamyla bir Seluklu hkimiye tinin kurulamam olmasdr. imdi bu durum karsnda emr A t s z sanki yeniden fethedilmesi veya itaat altna alnmas gereken Suriye ve Filistin lkeleri beklemekte idi. Bu sebeple emr A t s z , sultan M e l i k a h n emriyle kendisi ne katlan bin Trkmen atlsyla da takviye ettii kuvvetleriyle derhal harekete geerek Kuds isyanclarn elinden ald ve onlar ar bir ekilde cezalandrd. Daha sonra Remle, Ari, Rif, Yafa, vs. ehirlerdeki isyanclar teslime zorlayarak buralar da yeniden itaat altna almay baard. Bir sre sonra A t s z , halife M u k t e d i B i e m r i l l a h ve sultan M e l i k a h a zel eliler gndererek Msra yeniden bir sefer dzenleyeceini bildirdi. Fakat te yandan sultan M e l i k a h , A t s z m Kahire sava srasnda, ehit olduu zanniyle, bu sralarda Sel uklu Gence valisi bulunan kardei T u t u u Suriye ve Filistin Seluklu hkmdarlna atad. Bunu haber alan emr A t s z , sultana gnderdii zel bir mektupta Yaptm hangi olumsuz hareket ve davran sebebiyle T u t u , yeri me atanmtr? Oysaki ben, sultann itaatli bir hdimi ve nibiyim; imparatorluk hzinesine her yl dzenli olarak 30 bin altn gndermekteyim demitir. Bunun
352
zerine sultan, Suriyeye ynelmi olan T u t u a ikinci bir buyruk gndererek A t s z n ynetimindeki Suriye ve Filistin topraklarna girmemesini, ancak Haleb ve yrelerinde faaliyetlerde bulunmasn bildirdi.
Atszdn sonu
Vezir B e d r l c e m a l i nin byk abalaryla buhranl gnlerini geride b rakan Fatm devleti, eski lkeleri olan Filistin ve Suriyeyi geri alma giriimle rinde bulundular. Fatm ordu komutan N a s r d d e v l e , 1077/78 ylnda, harekete geerek Dmaka baarsz bir kuatma hareketinde bulundu. Aa yu kar iki yl sonra (Ekim 1079), yine N a s r d d e v l e nin kumandasnda, iinde Arap, Trkmen ve Berber kabilelerinin yer ald byk bir Fatm ordusu, Fi listini istila ve igal ettikten sonra bakent Dmak da iddetle kuatmaya bala d. Emr A t s z , kalabalk Fatm ordusu karsnda ehri savunmada glk e kiyordu. Bu sebeple o, bu sralarda Halebi kuatmakta olan T u t u a haber gn dererek acele yardm isteinde bulundu ve ayrca ehri kendisine teslim edeceini bildirdi. Bunun zerine T u t u , derhal kuvvetleriyle birlikte Dmaka yneldi. T u t u un bu yardm harekt sonucunda Fatm ordusu, kuatmay b rakp Msra ekilmek zorunda kald. Bir sre sonra T u t u , ehir yaknlarn daki Azr ayrlnda kendisini karlayan A t s z la birlikte Dmaka geldi. Fakat ok gemeden T u t u u yardma ardna piman olduu anlalan A t s z , ehri ona teslim etmemek iin baz gizli faaliyetlerde bulundu. Bunu ortaya ka ran T u t u , A t s z ve kardeini tutuklatt, bir sre sonra da onu, yaynn kiri iyle bodurmak suretiyle ldrtt. Suriye ve Filistinin byk bir blmn fetheden ve bu baarlar sebebiyle Meliklmuazzam lkabn alan A t s z , Seluklu mparatorluunun byk, de erli ve tecrbeli emrler indendi. O, Seluklu ailesinin mensup olduu Ouzlarn Knk boyundan idi, bu sebeple hanedan mensuplarnn idamnda uygulanan yn tem uyarnca, yaynn kiriiyle bodurulmak suretiyle ldrlmtr. Melik A t s z , ynetimi altndaki memleketler halkna daima dil davranm, ar vergileri azaltm veya kaldrtm, geni imar faaliyetlerinde bulunmu, halkn refah ve mut luluu uruna byk aba sarfetmitir. ldkten sonra alan hzinesinde, ok deerli talar, inciler, 10 bin altm ve zerinde 200 altn ilemeli bir eerin bulun duu tespit edilmitir.
Kuzey - Suriye olaylar
Emr A t s z ' n Suriye ve Filistinde giritii fetih hareketleri srasnda (1075/76), Kuzey - Suriyeye Anadoludan A h m e t a h adl bir Trkmen beyinin ynetiminde, yeni bir Trkmen kitlesinin gelmi olduunu gryoruz. A h m e t a h , Bizans hkimiyetindeki Anadoluda B e k i o l u A f i n , D e m le ( D i l m a ) ol u M e h m e t , S a n d a k , D u d u o l u vs. gibi Trkmen beyleriyle birlikte fetihlerde bulunduu sralarda, buyruu altndaki bin Trk men atlsyla birlikte Halebe geldi. Bu sralardaki Haleb Mirdas emri N a s r
353
ile ibirlii konusunda anlaan A h m e t a h , Haleb dndaki Hzr Sleyman semtine gelip kondu. A h m e t a h n kendisiyle ibirliini ve zellikle asker ba kmdan yardmn salayan N a s r , gerek Haleb iin tehlikeli olan Bizansllarla, gerekse Haleb Mirdas tahtn elegeirmeye alan Kilpoullar kabilesinin teki taht iddiaclarna kar daha kuvvetli bir duruma gelmi oldu. Bunun bir sonucu olarak o, A h m e t a h ile birlikte, 1068 ylnda, Bizans imparatoru R o m a n o s D i o g e n e s tarafndan alnan Halebe bal Menbic zerine yryp ku att. iddetle srdrlen bu kuatma karsnda ehir valisi, direnii brakp ehir ve kalesini teslim etmek zorunda kald (Eyll/Ekim 1075). Ote yandan emr A t s z , beraberinde kardei a v l olduu halde, kuvvetleriyle birlikte hkimiye tini Kuzey - Suriyede de kabul ettirmek amacyla, Halebin gney yrelerine dek ulap Asi rma kysnda konaklad. A t s z , bu blgede birtakm aknlarda bu lunduktan sonra Mirdasoullar emirlii topraklarna ait olan Rafeniyyeyi igal edip kardei a v 1 1 ya verdi; yine bu blgede, daha birok yerlere atl kuvvet ler gndererek aknlar yaptrd. Bunun zerine Haleb emri N a s r , bu akmlarn durdurulmas hususunda A t s z a ulaklar gnderdiyse de A t s z , ona Babas emr M a h m u t un brakt hzinenin bir ksmn kendisine gndermesini ve Halebin teslimini bildirdi. Karlkl gnderilen ulaklar araclyla yaplan an lama uyarnca A t s z , N a s r dan 15 bin altn aldktan sonra buradan ayrld ve Kuzey - Suriyeye hkim olma amacn gerekletirme iini kardeine brakt. Bunun zerine a v l , komu yrelere aknlarda bulundu, hatt harektn Ha lebin gney yrelerine dein uzatt. te yandan emir N a s r , Haleb emirliine bal yrelere kar a v l nin giritii b aknlar durdurmak iin A h m e t a h kumandasnda bir miktar asker gnderdi. Hama yaknlarna dek gelen A h m e t a h , a v l kuvvetleriyle yapt atmada yenilgiye urad, bozulan askerleri de yama edildi. Daha sonra yeniden toplanp harekete geen A h m e t a h , a v l ile yapt ikinci arpmada, onu bu kez, yenilgiye uratt, 300den fazla tutsak alarak bunlar yaya ve bal olarak Halebe gnderdi. te yandan boz guna urayan a v l , kardei emr A t s z m yanna gitti. Bylece A t s z n gerek bizzat kendisi, gerekse kardei araclyla Seluklu Imparatorluuna tbi olmasna ramen Haleb Mirdasoullar emirlii topraklarna da hkim olma yo lundaki giriimleri baarszlkla sona erdi. Daha nceki Haleb Mirdasoullar emirleri, gerek taht iddiasnda bulunan rakip emirlere, gerekse zaman zaman kendilerini tehdit eden Bizans ve Msr Fatmleri gibi gl dmanlara kar, varlklarn koruma amacyla, yardmlarna bavurarak ibirlii yaptklar Trkmenlerden geni lde faydalanmakta idiler. Bununla birlikte Mirdas emirleri, bu Trkmenlerin, kendilerine kar herhangibir harekta girime ihtimalinden devaml olarak ekindikleri ve kuku duyduk lar iin, siyas ve asker bakmdan skk durumlardan kurtulur kurtulmaz onlar eitli yollarla bertaraf etmeye kalkmlardr. Ayn ekilde emr N a s r da A h m e t a h ve Trkmenlerini bertaraf etme giriiminde bulundu. yleki: Emr N a s r , Ramazan Bayramnda (Nisan/Mays 1076), A h m e t a h yakalatp Ha leb kalesine hapsettirdi ve o gn ikindiye dein iip elendi. Fakat ok gemeden
354
N a s r , bu kez basz kalan Trkmenlere, Arap askerlerini saldrtarak onlar ya malatt ve zellikle Trkmen kadnlarna irkin muameleler yaptrd. Fakat bu baskn srasnda N a s r , bir Trkmen askerinin att okla boynundan ar bir e kilde yaraland ve ok gemeden de orada can verdi (Mays 1076). Ote yandan beylerinin hapsedildiini renen Trkmenler, kente yaylarak geni apta ya malara baladlar ve Hapiste bulunan beylerinin salverilmesini istediler. Bu arada emr N a s r n Trkmenler tarafndan ldrldn haber alan kale ku mandan Y e r d ve emirliin ilerigelen baz yneticileri, N a s r n kardei S b k a ulaklar gnderip Haleb tahtna oturmak zere, kente gelmesini bildirdiler. ok gemeden Halebe getirilip gizlice kaleye kartlan S b k n Haleb emri olduu halka iln edildi. Btn ehre yaylan Trkmenlerin daha tehlikeli hareketlere girimelerini nlemek amacyla, ehir ilerigelenlerinin yeni emre Kalede tutsak bulunan A h m e t a h derhal salvermesini tavsiye et meleri zerine S b k , onu hapisten kartt ve ona, hilatlerle birlikte bin altn verdikten baka, her ay 30 bin altn maa tahsis etti. Bylece tutsaklktan kurtu lan A h m e t a h n, Trkmenlerin arasna gidip onlar yattrmas zerine, ka rklklar sona erdi ve kent, yeniden skuna kavutu. Emr S a b k , kardei N a s r n kbetine uramamak iin A h m e t a h ve Trkmenlerine iyi davra nlarda bulundu, onlara eitli yardmlar yapt, hatt onlar, kendi z kabilesi Kilpoullarndan daha ye tuttu. Emr S b k m Haleb Mirdas tahtna gemesine taraftar olmayan Kilpoullar kabilesi, S b k n teki kardei Y e s s a b ile birleerek onu, Halebi elegeirmesi iin kkrttlar. ok gemeden skk bir duruma den S b k , der hal A h m e t a h yardma ararak durumu onunla mzakere etti. Anlama ile biten bu mzakerelerden sonra A h m e t a h , daha ok asker salamak ama cyla, Anadoluya giden yol zerinde, 500 atls bulunan Trkmen beyi D e m l e o l u M e h m e t e bir ulak yollayp, S b k a yardma gelmesini salamay baard (Haziran 1076 ortalar). Bylece hizmetinde bulunan A h m e t a h tan baka, D e m l e o l u M e h m e t in de yardmn gerekletiren S b k , ka labalk Kilpoullar kabilesinin geni apta destek ve yardmn salayan ve Ha leb blgesine girerek kentin gney-batsnda konaklayan Ve s s a b a kar harekete geti (Temmuz 1076 ortalar). A h m e t a h ve D e m l e o l u M e h m e t kuman dasndaki Trkmenlerin iddetle saldrlar karsnda Ve s s a b m ynettii Kilpoullar kuvvetleri, daha atmalara girmeden btn arlklarn brakp bozgun halinde ekilmek zorunda kaldlar. Daha sonra D e m l e o l u M e h m e t Anadoluya, A h m e t a h ise tutsak ve ganimetlerle birlikte Halebe dn dler. Bylece emr S b k da teki Mirdas emirleri gibi, Trkmen kuvvetlerinin destek ve yardmlaryla Halebi almay planlayan ok gl rakibine kar baar kazanarak tahtn gvence altnda tutabildi. Bu yenilgi zerine Ve s s a b , beraberindeki yaknlaryla sfahana gidip sul tan M e l i k a h n katna karak iine dtkleri kt durumdan yaknd ve S b k a kar kendilerine yardmda bulunmasn ve bu kt di : umdan kendi
355
lerini kurtarmasn diledi, imparatorluun tbilerinden olan S b k n bu dav ranlarn ho karlamayan sultan, V e s s a b sevindiren vaadlerde bulunduktan sonra onlara Suriyede birtakm dirlikler verdi. Yukarda anlatlan olaylardan ksa bir sre sonra D e m l e o l u M e h m e t , A h m e t a h arlamak zere, yanna davet etti. Birka yakn adamyla D e m l e o l u nun davetine giden A h m e t a h , onuruna verilen len sra snda, M e h m e t B e y in buyruu zerine, yakalanp tutsak alnd. Bunu ha ber alan emr S b k , derhal harekete geerek 10 bin altn ve 20 at karlnda, A h m e t a h n tutsaklktan kurtularak Halebe geri dnmesini salad (Temmuz 1076). Bylece Halebe dnen A h m e t a h , emr S b k m kendisini tutsak lktan kurtarmasna karlk olmak zere, 1077 yl balarnda, Trkmen ve Ha leb emirliine bal kuvvetlerle Bizans ynetimindeki Antakya yrelerine birtakm aknlara girierek ehri kuatp sktrd. Bu sebeple kent iinde yiyecek sknt s bagsterdi. Bu skntl duruma son vermek amacyla, Antakyallarm A h m e t a h ile grmeleri olumlu bir sonuca baland; yaplan anlama gereince 5 bin altn karlnda A h m e t a h , kuatmay kaldrarak kuvvetleriyle birlikte Ha lebe dnd. T u t u un sultan M e l i k a h tarafndan Suriyeye atanmas ve dolaysyla Haleb blgesine ynelmesi zerine, Haleb dnda Trkmenleriyle birlikte otur makta olan A h m e t a h , kenti T u t u a kar savunma konusunda emr S b k ile anlamaya vard; bunu uygulamak amacyla o, Trkmenlerin mal, kadn ve ocuklarn, daha gneydeki Cisr kalesine yerletirdi. Bylece onlarn mal ve ailelerini gvence altna alan A h m e t a h , yeniden Halebe dnp savunma ha zrlklarna koyuldu. ok gemeden T u t u , sultan M e l i k a h n buyruu ile kendisine yardmc olan kuvvetlerle 1078/79. ylnda, ikinci kez, Kuzey - Suriyeye gelerek emr S b k ve A h m e t a h n savunduu Halebi kuatmaya balad. A h m e t a h , bu kuatma srasnda, Haleb en t karak T u t u un askerlerine saldrp onlara ait baz adrlar yama etti. Fakat o, bu arpmalarn birinde, bir mzrak darbesiyle ldrld.
III. TACDDEVLE TUTU DEVR

Atanmas ve d evlete hkim olm as
Daha nce de deinildii zere, sultan M e l i k a h , A t s z m Kahire sava nda ld kansyla, Gence Seluklu valisi T a c d d e v l e T u t u u, Y netimi ele alp fetihleri tamamlamas iin Suriyeye atam, ayrca ona Seluklu fetih plnlar uyarnca, Msr ve Marbm da fethedilmesi grevini vermiti (1077/78). Ayrca sultan, deerli Seluklu emirlerinden A f i n , S a n d a k , D e m l e o l u M e h m e t , D u d u o l u , S e r h e n k o l u , T r k m a n ve A y t e k i n ile daha baz Trkmen emirlerine ve Seluklu vasal Musul emri e r e f d d e v l e M s l i m e Kuvvetleriyle birlikte T u t u un buyruu al tna girmelerini bildirmiti. Sultann Suriyeye atama buyruunu alan T u t u , derhal Gence'den ayrlp Suriyeye yneldi. Fakat o, Diyarbakr yrelerine geldi i zamat A t s z m Kahire bozgunu srasnda ldrlmediini haber alnca der hal durumu sultan M e l i k a h a bildirdi. Bunun zerine sultan, ikinci bir emirle, Kuzey - Suriyenin de ynetimini Trkletirmek amacyla T u t u u bu blge h kimliine atad. Sultann bu ikinci buyruunu alan T u t u , Kuzey -Suriyeye ge lerek blgenin nemli kalelerinden birine sahip olan Menbic elegeirdi. Daha sonra da hizmetine giren emr M s 1 i m ile birlikte Mirdas emri S b k m y netimindeki Halebin kendisine teslimini istedi, kabul edilmemesi zerine ehri kuatmaya balad (1078). Fakat beraberindeki M s 1 i m in rkta S b k a kar ciddi ekilde savamamas ve hatt onunla gizlice T u t u aleyhine iliki kurmas sebebiyle Haleb, ay kuatld halde alnamad. Onun kendisine kar bu giri imlerini tespit eden T u t u , onu hizmetinden kovdu. Bunun zerine M s l i m , kuvvetleriyle birlikte Musula gitmek amacyla Seluklu ordusundan ayrld. Bu arada o, beraberindeki yiyecek ve sava aletlerini Halebe S b k a gndermek ten geri kalmad. Ayrca M s l i m , T u t u u ordusunda yer alan dier Arap kuvvetlerinin de S b k tarafna gemelerini saladktan baka, T u t u tak viye birlikleri ve silh getirmekte olan T r k m a n B e y i Araplara yamalatt. Bylece M s 1 i m in ihaneti sebebiyle kuvvetleri azalan ve dolaysyla Halebi elegeiremiyen T u t u , beraberindeki kuvvetlerle Haleb kuatmasn brakp Di yarbakr yrelerine geldi. Bu arada M s l i m , T u t u a kar Diyarbakr Mer-
357
vanoullar emirleriyle de ibirlii ve ittifak yapt. Bunun zerine T u t u , durumu derhal M e l i k a h a bildirdi. ok gemeden sultan, T u t u un yannda bulu nan emr A y te k i n i huzuruna artarak gelien olaylar ve M s l i m in tutumu hakknda bilgi ald (1078/79). Bylece T u t u un Kuzey - Suriyedeki bu ilk harekt baarszlkla sona ermi oldu. Fakat bununla beraber o, k Di yarbakr yrelerinde geirdikten sonra ilkbaharda yeniden Kuzey - Suriyeye y neldi. Fakat bu kez o, harekt plnn deitirerek dorudan doruya Haleb zerine yryp blgedeki kalelere kar asker harekta balad; ok gemeden de Menbice yeniden hkim olduktan sonra Fya, Deyr, Buza, Azz ve Cibrin Krastya kalelerini elegeirip buralara muhafzlar yerletirdi. Bu arada kendisine kar kan baz Kilapoullar kabile kuvvetleriyle de savat. Daha sonra T u t u , ikinci kez Halebi kuatmaya balad. Fakat bu srada, Fatmler karsnda skk du ruma den A t s z m ars zerine, kuatmay brakp beraberinde nl Trk men emri A f i n olduu halde, Dmaka hareket etti. ok gemeden Dmaka giren T u t u , daha nce grld zere, A t s z ldrmek suretiyle ortadan kaldrdktan sonra, bata Dmak olmak zere, onun hkim olduu btn Suriye ve Filistin ehir ve kalelerine kolayca sahip oldu (1079). Dmafctaki devlet hzi nesine de elkoyan T u t u , A t s z n kale ve burlardaki askerlerinin yerine ken di muhafz birliklerini yerletirdi. Daha sonra o, sefil ve perian bir hale gelmi bulunan Dmak halkna sonderecede dil davrand, ehir ve yrelerinde imar faaliyetlerinde bulundu, yol ve konak yerlerinin gvenliini salad, dolaysyla ticaret kervanlarn ilerlie kavuturdu, ayrca ehir yrelerindeki tarlalarda ekim yaplmasn salad. Bylece ehirde normal yaamn salanmas zerine, ehir den gedenler yeniden gelip ehre yerlemeye baladlar. ok gemeden T u t u , bir miktar kuvvet gndererek Filistinin merkez durumundaki Kuds de A t s z m niblerinden teslim ald; bundan baka Filistinin teki kent ve kaleleri de T u t u a tbi oldular. Bylece nce K u r l u B e y in Filistinde kurduu k k Trkmen Beylii, daha sonra da enr A t s z n Suriye ve Filistin kent ve kalelerini fethetmek suretiyle, snrlarn genilettii Suriye ve Filistin Seluklu Devleti, bu kes, Seluklu hanedanna mensup olan T u t u un hkimiyetine ge mi ve bylece devlet ynetimi el deitirmi oldu.
B ir illifak giriim i
Suriye ve Filistin Seluklu Devleti, Byk Seluklu imparatorluu nun vasal durumunda idi. Devletin kurucusu A t s z , vasallk statsnde herhangi bir sorun karmad. Fakat sultan M e l i k a h m lmne (1092) kadar melik nvann kullanan T u t u un 1085 ylnda, hizmetinde bulunan A r t u k ve vasal Musul emri M s 1 i m le bir ittifak yaptn gryoruz. Bu ittifak antlamasna gre mttefikler, snn Badat Abbas Halifeliiyle ilikilerini kesip, i Msr Fa tm Halifeliine balanacaklard. Bununla birlikte bu antlamann uygulama saf hasna ulaamam olmasna ramen, o devir Trk - Islm lemi iin gerekten ilgin bir durum gstermiti. Buna gre, tbi bulunduu Byk Seluklu Devleti
358
ne kar T u t u , i Msr Fatm Halifeliine bal yeni oluturulan siyas bir kuruluun Byk Sultan olma kararn vermi oluyordu. Btn bu giriim ve ant lamalara ramen T u t u , hibir zaman tbi bulunduu Byk Seluklu Devle tine kar herhangibir asker harekt dzenlemedi ve dolaysyla sultan M e l i k a h a olan vasallk statsn bozmad. Esasen bu ittifak, kurucularn dan M s l i m in S l e y m a n a h tarafndan bozguna uratlmas ve ldrl mesiyle kendiliinden dalp gitmiti.
Tutu-Melim m cad elesi
T u t u un kuatmay brakp Dmaka A t s z a yardma gitmesini frsat bilen Haleh ilerigelenleri, Musul valisi M s l i m e zel ulaklar gnderip ehri kendisine teslim edeceklerini bildirdiler. Ayrca ehrin T u t u tarafndan elegeirilebilecei ihtimalini dnen emr S b k da M s l i m e bir mektup gn dererek T u t u a kar birleme nerisinde bulunduktan baka ona Hama, Maarretnnman ve Kefertab ehir ve kalelerini vereceini bildirdi. Bununla birlikte tbi olduu sultan M e 1 i k a h m izni olmadan Halebi ynetimine al maya cesaret edemeyen ve sultann halas S a f i y e H a t u n la da evli bulunan M s l i m , olunu sfahana gnderdi ve Seluklu Devleti hzinesine yllk 300 bin altn deme karlnda Haleb ynetimini almay baard. ok gemeden M s l i m , kuvvetleriyle birlikte Haleb nlerine geldi (Haziran 1080) ve ehrin teslimini istedi. ehir ilerigelenlerinin iddetle taraftar olmasna ramen emr S b k , Halebi ona teslime yanamad. Fakat bir sre sonra Haleb reisi, M s l i m le yapt antlama sonucunda, ehir kaplarn aarak M s 1 i m in Halebe girmesini salad. Bununla birlikte emr S a b k , ikaleye ekilip M s l i m e kar direnmeye balad. Fakat ok gemeden S b k la yaplan mzakere ve an lama zerine ikale de M s l i m e teslim edildi (Ekim 1080). Bylece 1060 y lndan beri Haleb ve yrelerine hkim olan Mirdasoullarnm ynetimi sona ermi oldu. Ayrca Haleb yrelerindeki stratejik bakmdan nemli olan kale ve mstah kem yerleri de elegeiren M s l i m , giritii btn bu siyas ve asker faaliyetle ri, tbi olduu sultan M e l i k a h a bildirdi. Bylece M s l i m , Kuzey - Iraktan baka Kuzey - Suriyeye de hkim olmak suretiyle, hkmranlk alanlarn geni letmi, dolaysyla Orta - Suriye ve Filistine hkim bulunan T t u un, tbi ol duu Byk Seluklu Devletiyle olan ilikisini keser bir duruma gelmi oldu. Bu sonula M s l i m in, T u t u un Suriye ve Filistindeki Trk hkimiyeti yerine, Arap olan kendisinin tek bana hkmran olma plnlarn uygulamaya balad n grmekteyiz. Bylece Haleb ve yrelerine hkim olan M s l i m in, btn Suriye ve Filis tine de hkim olma amacyla gnderdii kuvvetler, Munkizoullarnm elinde bu lunan eyzeri kuattktan baka, bu aileye ait Esfuna kalesini de elegeirdi (Haziran 1082). Fakat bir sre sonra Munkizoullar, M s l i m e vergi demek suretiyle kuatmay kaldrtmay baardlar. Daha sonra M s l i m , H a l e f b i n M l i b in ynetimindeki Humusu kuatp elegeirdi. Fakat ikalede direnen H a l e f -
359
in yardm istemesi zerine T u t u , onu savunma amacyla, kuvvetleriyle birlikte M s l i m e kar harekete geti. Bunun zerine T u t u la atmaya cesaret ede meyen M s l i m , Humustan ayrlmak zorunda kald. Humus harektndan son ra M s 1 i m , Haleb yrelerindeki baz kalelerde oturan Trkmenlere kar asker harekta balayarak onlar buralardan kartp, kendisine ait kalelere gndere rek hapse attrd. Bundan baka o, bu sralarda Mirdas, Kilb ve Nmeyroullar kabilelerine ait olan Suru, Azz, Esarib vs. kaleleri de igal ile buralara kendi askerlerini yerletirdi. M s 1 i m in ynetimleri altndaki kent ve kaleleri elegeirmesi veya onlar bask altna almas zerine, bura emirleri Y e s s a b , e b i b , H a l e f , M u n k i z v e M a n s u r , T u t u a bavurarak M s l i m e kar hizmetine girme ye hazr olduklarm bildirdikten baka, onu Halebe yrmeye de tevik ettiler. Esasen Haleb ve yrelerini elegeirmek isteyen T u t u , onlarn bu arsna uyarak derhal kuvvetleriyle harekete geip nce Antakya, daha sonra da Haleb yreleri ne iddetli aknlar yapt. zellikle beraberinde yer alan nl Seluklu emri A r t u k B e y , blgeyi tamamen denetim ve kontrol altna ald ve M s l i m in gnderdii kuvvetleri bozguna uratp ekilmek zorunda brakt. Bunun zerine, T u t u un M s 1 i m in ynetim alanndaki Kuzey -Suriye harektn izleyen sul tan M e l i k a h , ona Harektna son verip Dmaka ekilmesini , A r t u k B e y e de Dorudan doruya sfahana katna gelmesini emretti. Bu emir zerine T u t u , derhal Dmaka dnd, A r t u k B e y de sfahana sultana git mek zere, T u t u tan ayrld. Ote yandan M s l i m , T u t u un ynetimin deki Halebe kar giritii asker harekta karlk olmak zere, byk asker hazrlklar yaptktan sonra kalabalk bir orduyla Suriye ve Filistin Seluklu Dev leti nin bakenti Dmak zerine yrd. Bu arada o, ehri elegeirmek iin, B yk Seluklu Devleti vasal olmasna ramen, Msr Fatm Devletinden de yardm isteinde bulundu. Bu sralarda Antakya yrelerinde harektta bulunan T u t u , M s l i m den nce, sratle Dmaka dnp savunma hazrlklar yapt. M s l i m , Haziran 1083de Dmak kuatmaya balad. Yaplan arpmalarda M s l i m , baarl olmad gibi, T u t u un kuvvetleri, ehirden kp M s l i m in askerlerine kar saldrlarda bulunmakta idiler. Bylece baarl olma yan ve bekledii Fatm yardmn da alamayan M s l i m , arpmalarda ar kayplar verdi. Bu arada o, ynetimi altndaki Harranda, kendisine kar ayak lanma balad haberini alr almaz derhal kuatmay brakp Suriye ln ok g artlar altnda, batan baa geerek Harrana ulat. Bylece M s l i m , b tn Suriye ve Filistine hkim olma plnlarn uygulama imknn bulamam oldu.
SLEYMANAHTN KUZEY-SURYE SEFER

Suriye ve Filistine hkim olan T u t u ile bakenti Musul olmak zere, Kuzey - Irak ve Kuzey - Suriyeyi iine alp genilemekte olan Arap emrliinin hkm dar M s l i m arasnda, siyas ve asker ekime ve mcadelelerinin iddetle de
360
vam etmekte olduu 1084 ylnda, Trkiye Seluklu devleti hkmdar S 1 e y m a n a h n Antakyaya yneldiini gryoruz. Seluklu - Bizans mcadeleleri nin zirvesini oluturan Malazgirt savan izleyen yllarda, Bizansla ilikisi kesil mi bir duruma den Antakya ehri, Ermeni asll Bizans generali F i l a r e t o s ( P h i l a r e t o s ) un ynetiminde bulunuyordu. Fakat o, Trk fe tihleri sebebiyle Anadoluda Bizans hkimiyetinin kmekte olmasndan faydala narak, Urfa-Mara arasndaki yerleri elegeirip bamsz bir prenslik kurmaya alyordu. Bu amacn gerekletirmek iin de Seluklu ve Bizans devletlerine tbi grnme siyasetini uyguluyordu. Bununla birlikte F i l a r e t o s , bata An takya olmak zere, ynetimi altnda tuttuu ehirlerdeki halka ve askerlere ok kt davranmakta ve onlara iddetli bask ve zulmler yapmakta idi, hatt kendi sine kar kan olu B a r s a m a y bile hapse atmaktan geri kalmad. F i l a r e t o s un Urfaya gitmesinden faydalanan Antakya asker valisi (hne) Trk asll olmas muhtemel olan s m a i l , B a r s a m a y derhal hapisten kartp, onun la babasna kar ibirlii yaparak ehri, Trkiye Seluklu hkmdar S 1 e y m a n a h a teslim etmek zere,. onu Antakya ya davet ettiler. Bunun zerine S l e y m a n a h , yerine emr E b u l k a s m brakp 300 atl ile sratle ba kent znikten Antakyaya hareket etti. O, ehre hkim olmak isteyen Suriye ve Filistin Seluklu hkmdar T u t u ile, kentten her yl Byk Seluklu Devleti adna vergi almakta olan Musul emri M s l i m in, kendisinin gelmekte olduu haberini alabilecekleri ve ehre herhangi bir asker harekta giriebilecekleri ih timalini dnerek, geceleri srekli hareket, gndzleri de vadilerde konaklamak suretiyle kuzey - batdan gney - douya btn Anadoluyu oniki gecede geip, Antakya yrelerine geldi. ok gemeden Antakya nlerine erien S l e y m a n a h , vali s m a i l ve B a r s a m a ile ibirlii sonucunda, bu srada, atl kuvvet leriyle kendisine katlan M e n c e k o l u adl bir Trkmen beyi ile birlikte eh rin Fris Kapsndan girmek suretiyle, 12 Aralk 1084de ehri, 12 Ocak 1085de de bir sre direnen kaleyi elegeirdi. Bylece ehre hkim olan S l e y m a n a h , halka hi dokunmayarak aman verdi ve alnan btn tutsaklar karlksz olarak salverdi. Trk askerlerine "Hristiyan halka iyi davranmalar, onlardan cretsiz hi bir ey almamalar, evlerine girmemeleri ve kzlaryla evlenmemeleri hu suslarnda bir buyruk kard ve halka sonderecede iyi muamelelerde bulundu. Daha sonra o, ehirdeki Kawasyana kilisesini camiye evirtti ve 17 Aralk 1084 Cuma gn, 110 mezzin tarafndan okunan ezandan sonra ok kalabalk bir ce maatla Cuma namaz klnd. S l e y m a n a h , elegeirilen btn ganimetlerin Dar kartmayp ucuz fiyatla da olsa ehir iinde satlmasn emretti. Ayrca Hristiyan halkn dilei zerine, ehirde, Meryemana ve Azizcercis adlarnda iki kilise inasma izin verdi. ehir iinde birtakm imar faaliyetlerinde de bulunan S l e y m a n a h , ortaalar Hristiyan leminin en kutsal kentlerinden saylan Antakyann fethini, zel bir eli heyetiyle, tbi olduu sultan M e l i k a h a arzetti. Buna sonderecede sevinen sultan, bakent sfahanda fethi kutlama treni yaptrd ve mjde davullar vurdurdu. Ayrca devrin nl airi M u h a m m e d E b i v e r d (lm: 1113), bu fetih dolaysyla bir kaside kaleme ald. S -
361
l e y m a n a h , Antakyann fethinden sonra buraya bal Bagras, Sveydiye, Samanda, skenderun, Derbesak, Artah, Hrim, Telbair, Gaziantep y.s. kent ve kaleleri birer birer fethetti. Yine 1085 yl iinde, kendisine bal emirlerden B u 1 d a c , Elbistan, Gksn, Mara, Behisni, Rban vs. gibi ehir ve kaleleri fethile, Trkiye Seluklu Devleti snrlar iine ald (Bu konuda ayrnt iinde bk. Trkiye Seluklu Devleti).
M slim ile sava
S l e y m a n a h m Antakyay fethile Haleb kaplarna dayanmas, zellikle, btn Mezopotamyadan baka Halebi ynetimi altna almak suretiyle, Kuzey Irak ve Kuzey - Suriyede tek bana hkimiyet kuran ve Byk Seluklu Devleti adna yllk vergi ald Antakyaya sahip olma emeli besleyen Musul emri M s l i m i harekete geirdi. S l e y m a n a h , daha nceki ehir hkimi F i 1 a r e t o s tan almakta olduu yllk vergiyi, bu kez, ehre hkim olduu iin kendisinden talep ile, Aksi takdirde sultana isyan etmi olacan bildiren M s l i m e Sul tana itaat etmek ve dolaysyla hkim olduum memleketlerde adna hutbe oku tup para bastrmak, benim biricik iarmdr. Ben, Antakya ve dier kffar memleketlerini, ancak onun varl yznden, T a n r mn benim elimle fethet tirmi olduunu, kendisine bildirdim. Benden istediin vergiye gelince, daha n ceki Antakya hkimi kfir idi, bu sebeple kendisi ve adamlar iin bavergisi (cizye) veriyor ve bylece kendilerini Islm cihadndan koruyorlard. Halbuki imdi, e hir hkimi olan ben, ok kr Mslmanm ve T a n r nin cihad buyruunu yerine getirmekteyim. Antakya artk Mslmanlarn eline gemitir. Ben, bir Ms lman olarak sana nasl bavergisi derim eklinde bir cevap gnderdi. Bylece S l e y m a n a h ile M s l i m arasnda iddetli bir gerginlik bagsterdi. Esa sen M s 1 i m in sert tutumu ve davranlar sebebiyle, ona ait bir ksm askerler ve kalabalk Arap Kilpoullar kabilesi kuvvetleri, S l e y m a n a h a katld lar. Bylece M s l i m , asker bakmdan olduka zayf bir duruma dt. Bu se beple her yl 30 bin altn almakta olduu Antakyay fetheden, dolaysyla ynetimi altna geen Haleb kaplarna dayanan S l e y m a n a h ile tek bana mcade leye giriemeyeceini anlayan M s l i m , bu sralarda, sultan M e l i k a h ve S l e y m a n a h ile arasnn almas sebebiyle, Suriye ve Filistin Seluklu hkmdar T u t u un hizmetine giren (1085 balar) nl Seluklu emri A r t u k B e y e bavurdu. Yukarda grld zere, onun bu giriimi baarl bir sonuca ula mad. Bununla birlikte o, S l e y m a n a h a kar Halebi savunma amacyla sratle hazrlklara giriti. M s l i m , Antakyay kuatmak zere, beraberinde Trkmen atllaryla birlikte kendisine katlan u b u k B e y olduu halde, alt bin kiilik ordusuyla Halebden kp, Antakya ynne harekete geti. te yan dan M s 1 i m in btn bu harekt ve giriimlerini yakndan izleyen S l e y m a n a h , derhal drt bin kiilik ordusuyla onu karlamaya kt. ok gemeden her iki taraf arasnda, Amik ovasndaki Kurzhil yrelerinde yaplan savata (20 Ha ziran 1085), zellikle u b u k B e y in kuvvetleriyle birlikte S l e y m a n a h tarafna gemesi sonucunda M s l i m , kesin bir yenilgiye urad ve hatt arp
362
malar srasnda hayatn da kaybetti. Bu zafer sonunda S l e y m a n a h , Mezo potamya ve Kuzey - Suriyeyi iine alp btn Irak, Suriye ve Filistine kadar yaylma plnlaryla genilemekte olan M s 1 i m in Arap hkimiyetine son verdi ve zel likle, Antakya ve yrelerinde Trk hkimiyet ve yerlemesinde nemli bir baar kazand. Bununla birlikte Byk Seluklu Devleti vasal bulunan M s 1 i m in bertaraf edilmesi, S l e y m a n a h - sultan M e l i k a h ilikilerini nazik bir safhaya sokmu oldu.
Tulu ile sava ve l m
S l e y m a n a h , M s l i m in lmyle sona eren Kurzhil savandan son ra bu sralarda, erif H a s a n n elinde bulunan Halebi kuatt (Haziran 1085). Ayrca gnderdii kuvvetlerle blgedeki Maarretnnman, Kefertab, Kmnesrin, Latmin ehir ve kalelerini fethiyle buralara vali ve kumandanlar atad. Fakat S l e y m a n a h , erif H a s a n ile yapt anlamada ehrin sultan M e l i k a h n onayn aldktan sonra teslimi hususu kararlatrlnca kuatmay kaldrd. T u t u un ynetim blgesine girmemek iin daha gneye inmeyen S l e y m a n a h , Antakya gibi Kuzey - Suriyenin en nemli kenti olan ve kuzeyden gneye uzanan ticaret yolu zerinde bulunan Ha lebe hkim olma emelinden vazgemiyordu. Bu amala o, ehre kar harekete geerek kuatmaya balad (Nisan/Mays 1086) ve ehrin Kendisine teslimi hususunda anlama yapm olduu erif H a s a n dan Halebin derhal teslimini istedi. Esasen kenti S l e y m a n a h a vermek iste meyen H a a n , ehrin teslimi konusunda, daha nce bavurduu sultan M e l i k a h tan herhangibir cevap alamamt. Bu sebeple o, bu sralarda Dmakta bulunan Suriye ve Filistin Seluklu hkmdar T u t u a haber gnderip Ha lebi gelip teslim almasn bildirdi. Esasen eskiden beri ehre hkim olmak iin birok baarsz giriimlerde bulunan T u t u , beraberinde S l e y m a n a h la aras ak bulunan A r t u k B e y olduu halde, ordusuyla Halebe hareket et ti. Ote yandan erif H a s a n m ehri teslim etmek zere, T u t u u ardn haber alan S l e y m a n a h , onu karlamak zere, kuvvetleriyle birlikte s ratle harekete geti. Savan kanlmaz bir duruma geldiini gren T u t u , S l e y m a n a h m beraberinde bulunan baz Trkmen beyleriyle iliki kurup, kendisine katlmalar hususunda byk aba gsterdi. Nihayet birbirlerine kar hareket halinde bulunan iki Trk ordusu, Haleb yaknlarndaki Aynuseylem y resinde karlat. lgili kaynaklarda belirtildii zere, Her iki tarafn Trk as kerleri birbirlerini amanszca krp yok ettikleri arpmalar srasnda, baz Trk men beylerinin, T u t u un abalar sonucunda, S l e y m a n a h 5m saflarn terkedip T u t u tarafna gemeleri yznden ve zellikle sava tekniini sonderece iyi bilen A r t u k B e y in, T u t u un ordusunu mahirane ynetmesi, cesurane arpmas sebepleriyle S l e y m a n a h , hayatnda ilk kez olarak, yenilgiye urad. Bir Bizans kaynana gre, (A n n a K o m n e n a : Aleziade) S l e y m a n a h , dalan ordusunu toparlamak iin byk aba gsterdi ise de ba arl olamad ve sava meydanndan ayrlp ssz bir yere ekildi. ok gemeden
363
T u t u , adamlarn gndererek, onu yanma getirmelerini, kendisiyle pp ba racan ve kendisinin, yannda erefine yakr bir muamele greceini bildir di. Fakat S l e y m a n a h , T u t u un bu iten nerisi karsnda, iine dt bu elim sonun yaratt ruh bunalmn etkisiyle, yannda tad ba kalbine saplamak suretiyle, hayatna son verdi (Haziran 1086). Haleb blgesi olaylar hak knda gvenilir bilgiler veren bir Islm kaynanda ise ( I b n l a d m : Bugyetttaleb) S l e y m a n a h n, kendisine rastlayan Tu t u un atllarndan birisinin att okla ldrld belirtilmekle birlikte ayn kaynakta, bu konu da yle ilgin bir rivayet daha yer almaktadr: T u t u un askerleri, arpmalar bittikten sonra, sava alannda dolar larken, bir cesed zerinde, yakut ve zarif som altnlarla ilenmi zrhl bir giysi buldular ve onu derhal T u t u a haber verdiler. T u t u , bu giysiyi yannda ge tirtti ve bu, hkmdarlarn giysisine benziyor dedi. Daha sonra T u t u , bizzat maiyyeti erknyla cesedin bulunduu yere gitti ve onlara ller arasnda, ben, onu size gstermeden siz bana onu gstermeyiniz dedi; ok gemeden T u t u , orada kanlara bulanm olan cesedi gstererek Bu, S l e y m a n a h a benziyor dedi. Bunun zerine onlar, Bunu nasl tandnz? diye sorunca T u t u , Onun aya benim ayama, yani Selukoullarmn ayaklarna benziyor dedi. Daha sonra bu cesedin S l e y m a n a h aait olduu kesin olarak tespit edildi. T u t u , ce sedin banda Trke olarak, Biz sizlere zulmettik, sizleri bizden uzaklatrp, ne yazk ki ite bylece de ldryoruz diyerek kendisinin ve S l e y m a n a h m ait olduklar M i k i l ve s r a i l ( A r s l a n Y a b g u ) aileleri arasndaki eski krgnl dile getirdi. S l e y m a n a h n lmne sonderecede zlen T u t u , onu en iyi kefenlerle kefenlettikten sonra Halebe gnderip M s 1 i m in mezar nn bulunduu Haleb Kapsnda bir yere defnettirdi .
Sultan M elikah 1 m K uzey - Suriye seferi
Bu konuda Melikah Devrinde bilgi verildii iin burada yeniden szkonusu edilmemitir.
TUTUUN SALTANAT MCADELES

K uzey - Suriye, K uzey - Irak ve D o u - A n a d olu ya hakim iyet
T u t u , Trablusam kuatmas srasnda, zellikle A k s u n g u r ile anlamaz la derek 1091 yl sonlarna doru Dmaka ekilmiti. Bir yl kadar herhan gi bir asker harekta girimeyen T u t u , 1092 yl sonlarnda, bu sralarda Badatta bulunan sultan M e l i k a h a itaat ve balln arzetmek amacyla, Dmaktan Badata hareket etti. Fakat o, Frat rma kysndaki Ht ilesine eritii zaman sultann Badatta ld haberini ald. Bunun zerine artk Badata gitmekten vazgeen T u t u , Byk Seluklu Devleti Sultan Olma plnlar yapmaya balad. Hatt o, iinde bulunduu Ht ilesinde, derhal Byk
364
Seluklu Devleti Sultan olduunu resmen iln etti; bununla birlikte T u t u , b yk bir ordu hazrlayp sultanln gerekletirmek amacyla, sratle Dmaka dnd. Burada sahip olduu btn kuvvetleri toplayarak oluturduu ordusuyla Halebe hareket etti. Bu arada da Haleb valisi A k s u n g u r , Antakya valisi Y a s v a n v e Urfa valisi B o z a n a birer mektup gndererek Sultan M e l i k a h m ldn, kendisinin sultanlm iln ettiini, bu sebeple kendisine itaat ve tbi olmalarn, adna hutbe okutmalarm ve kuvvetleriyle birlikte ordusuna katlmalarn bildirdi. Bunun zerine A k s u n g u r , aralarnn ak olmasna ramen T u t u a hibir itirazda bulunmad ve isteklerini yerine getirdikten baka, Y a s y a n ve B o z a n a da ayn eyi yapmalar , yani T u t u u sultan olarak tanmalar tavsiyesinde bulundu. ok gemeden T u t u , kuvvetleriyle kendisine katlan A k s u n g u r , Y a s y a n ve B o z a n la birlikte Iraka y ryerek Rahbe ehrine hkim oldu ve burada sultan olarak adna hutbe okut tu (ubat 1093). Daha sonra T u t u , Frat rma kysndaki Irakn nemli ehirlerinden olan Rakkaya da kolayca hkim oldu. ok gemeden Nusaybin ze rine yryen T u t u , Arap Kureyoullarnin direnmesi zerine, ehri hcum la elegeirdi ve direnen kuvvetleri deta imha etti ve ehri batan baa yamalatt (Mart 1093). Nusaybinin bylece ele geirilmesinden sonra T u t u , bu sralar da, Musulu elinde bulunduran Kureyoullarndan b r a h i m e haber gnde rerek ehirde sultan olarak adna hutbe okutmasn bildirdi. b r a h i m in bu emri yerine getirmemesi zerine T u t u , Musula yrd; ehir yrelerinde yaplan kanl bir savata, b r a h i m yenilgiye urad ve birok Arap emirleriyle birlikte tutsak alnd (Nisan 1093). ok gemeden Irakn en nemli ve merkez konumunda bulunan Musul, T u t u un hkimiyetine geti; ehirde, derhal sul tan olarak, T u t u adna hutbe okutulmaya baland. T u t u , hkimiyetine ge en btn Kuzey - Irak ve Elcezire il ve ilelerine kendi adna vali ve muhafzlar atad. Kuzey - Suriyenin nemli ehri Haleb ile Antakya, ve Urfay buralar Byk Seluklu Devleti adna ynetmekte olan A k s u n g u r , Y a s y a n v e B o z a n kendine tbi duruma getirerek btn Suriyeyi ve bir ksm Filistin ehirlerini hkimiyeti altna almay gerekletiren T u t u , ayn ekilde, ksa bir srede Ku zey - Irak, blgesini de hkmranlk alanna katmay baard. Bu sebeple, Byk Seluklu Devleti tahtna gemeyi kendisi iin artk doal bir hak sayan T u t u , Abbas halifesi M u k t e d i B i e m r i l l a h a zel bir eli gndererek Byk Sel uklu Devleti sultan olarak Badatta adna hutbe okutmasn istedi. Bu sra larda Badat Seluklu asker valisi bulunan Sduddevle G e v h e r y i n , T u t u un bu isteini destekledi ve yerine getirebilmesi hu susunda halife katnda giriimlerde bulundu. Fakat halife, T u t u a gnderdii cevapta ancak: 1 Horasan ve lkenin dou blgesi ile btn Islm lemine hkim olmas, 2 Karde ocuklarndan hibirinin taht iddiacs olarak ortaya atlp, ken disine kar harekete gememesi,
365
3 Bakent sfahana ve oradaki Seluklu Devlet Hzinesine sahip olmas aftlaryla kendisi adna hutbe okutturulabileceini, aksi takdirde bu isteinin yerine getirilemeyeceini bildirdikten baka Hukuk snrlarn ama, bize kar olan szlerin kafa tutar ve tehdit eder biimde olmasn. Eer dinlemeyecek olur san o zaman seninle savarz eklinde olduka sert ifadeler kulland. Halifenin bu cevabna herhangibir tepki gstermeyen T u t u , onun ileri srd artlar yerine getirmek amacyla, beraberindeki emirlerle birlikte bakent sfahana y rme hazrlklarna balad. Bir sre sonra o, Seluklu valisi E b u l h a s a n n ynetimindeki Amid ile blgenin nemli ehirlerinden olan Silvana (Meyyafrikin) kolaylkla hkim oldu (Mart/Nisan 1093). ok gemeden de blgedeki btn il ve ileler, kaleleriyle birlikte T u t u a tbi olup, onu sultan olarak tand lar ve adna hutbe okutmaya baladlar. Bunun zerine T u t u , haralara da mu hafzlar atad. Bylece Dou ve Gney - dou Anadoluyu da hkmranl altna alan T u t u , ordusuyla birlikte sfahana gitmek zere, Azerbaycana hareket etti. Yolu zerinde bulunan btn ehir ve kaleler, Kendisine sultan olarak tbi olmak su retiyle, hizmetine hazr olduklarn bildiriyorlard. Fakat te yandan, sultan M e 1 i k a h m oullarndan B e r k y a r u k , sultan olma yolunda byk abalar sarfederek Rey ve Hemedan blgesinde hkim duruma gemiti; hatt T u t u a kar, kuvvetleriyle birlikte Rey yaknlarna gelerek savaa hazr bir halde bulu nuyordu. B e r k y a r u k unbu faaliyetlerini haber alan ve esasen T u t u la ara lar ak bulunan A k s u n g u r ve B o z a n , bir gece gizlice, kuvvetleriyle birlikte T u t u un ordusundan ayrlarak B e r k y a r u k a katlp onun hizmetine gir diler. Kendisine kar yaplan bu ihanete sonderecede can sklan ve dolaysyla kuvvetleri azalan T u t u , yeeni B e r k y a r u k a kar bir sava gze alamad; yeniden ordu hazrlamak zere, kendisine sadk kalan emr Y a s y a n ile bir likte Azerbaycandan ayrlp Diyarbakr ve Haleb yoluyla, Dmak a geri dnd (Aralk 1093).
A k su ngur ve B ozan n b erta ra f edilm esi
Btn kuvvetleriyle saltanatn teki iddiacs B e r k y a r u k un saflarna ge en A k s u n g u r ve B o z a n , bu kez, B e r k y a r u k adna, Urfa ve Halebe gele rek valilik grevlerine devam ettiler; bylece T u t u ile B e r k y a r u k arasnda, T u t u a kar tampon bir kuvvet olarak yerlerini alm oldular. te yandan Dmakta B e r k y a r u k la mcadele iin, yeniden asker hazrlklar yapmakta olan T u t u , A k s u n g u r ve B o z a n n B e r k y a r u k un valisi olarak Ur fa ve Halebe dndklerini haber alnca, Y a s y a n la birlikte derhal Haleb ynnde harekete geti. Bunun zerine A k s u n g u r , bu sralarda Badatta bu lunan ve burada, kendi adna sultan olarak hutbe okutan B e r k y a r u k tan T u t u a kar acele yardm istedi. B e r k y a r u k ise, Urfa valisi B o z a n ile, beraberindeki emirlerden G r b o a ve Rakka emri A b a k o l u Y u s u f a Derhal Halebe A k s u n g u r a yardma gitmelerini emretti. Bu emrler, kuv
366
vetleriyle birlikte ksa bir srede Halebe ulap A k s u n g u r un saflarnda yer aldlar. A k s u n g u r un btn bu faaliyetlerini ve zellikle kendisine kar Ha lebAe byk kuvvetlerin toplandn haber alan T u t u , Halebin gney ve do u yrelerinde harektta bulunarak ehre biraz daha yaklamt. Bir sre sonra T u t u ve Y a s y a n n banda bulunduu ordu, A k s u n g u r , Bozan, G r b o a , Y u s u f ve daha baz Arap emirlerinin ynettikleri, iinde, Hora sanl ve Arap askerlerin de yer ald kuvvetler, Nisan 1094de Haleb yrelerin deki Sebin yaknlarndan karlatlar. Fakat A k s u n g u r , beraberindeki dier emirleri beklemeksizin T u t u un kuvvetlerine saldrd. Bu srada emr Y u s u f , kuvvetleriyle birlikte kendisinden ayrlp T u t u tarafna geti. Bu durum, A k s u n g u r u ciddi ekilde zayflatt; ayrca Arap askerleri de isteksiz olarak ar pmakta idiler. Bylece B o z a n ve G r b o a gibi tecrbeli emirlerin yardmlarndan yoksun olarak arpmalara katlan A k s u n g u r , zellikle emr Y u s u f un kendisini terketmesi ve nihayet Arap birliklerinin de ciddi olarak sa vaa devam etmemeleri sebebiyle, T u t u kuvvetlerine kar giritii saldrda, tam bir baarszla urad. Onun bu durumunu dikkatle izlemekte olan T u t u hi zaman kaybetmeksizin derhal kar saldrya geti. Haleb tarihisi K e m a l d d i n I b n l a d m in belirttii zere, Bir lahza dahi dayanamayan A k s u n g u r un kuvvetleri, sratle bozulup daldlar. Bununla birlikte yenilgiyi bir trl hazmedemeyen A k s u n g u r , kuvvetlerinin dalp ekilmesine ramen ar pmalara bizzat devam etti, fakat tutsaklktan kurtulamad. Bir sre sonra T u t u , huzuruna getirilen A k s u n g u r a Sen beni byle tutsak alsaydn ne ya pardn? diye sorunca, onun ldrrdm demesi zerine T u t u , Ben de sana, senin bana vermek istediin hkm veriyorum dedi ve derhal boynunu vur durmak suretiyle ldrtt. A k s u n g u r un ba, nce valilik yapt Halebe, daha sonra da Dmaka gnderilerek halka gsterildi. Sultan M e l i k a h devrinin nl emirlerinden olan, Musul ve Haleb Atabek leri Z e n g i ailesinin atas bulunan A b d u l l a h E l t u r g a n o l u K a s m d d e v l e A k s u n g u r , btn kaynaklarn belirttikleri zere, Haleb valilii srasnda, pek ok vgye deer faaliyetlerde bulunmutu. Cesedi, Halebdeki Karanbiy Mehedinin batsndaki kk bir kubbe eklindeki mezara gmld, daha sonra olu I m a d d d i n Z e n g i , yine Halebdeki Zccciye Medresesinde yaptrd zel bir kabre nakletti. A k s u n g u r la birlikte olduklar halde, savaa katlmam olan B o z a n ve G r b o a , sava meydanndan sratle kap, Halebe sndlar ve burada T u t u a kar savunma nlemleri aldlar, durumu derhal B e r k y a r u k ada bil dirdiler. ok gemeden B e r k y a r u k tan gvercin postasyla gelen bir mektupta Kendilerine Haleb savunmas iin kuvvet gnderildii bildirildi. te yandan T u t u , sratle Haleb zerine yryerek ehri iddetle kuatmaya balad. Fa kat bir sre sonra direnmenin gereksizliini gren bir ksm askerler, ehir kap larndan birisini ap, T u t u un kuvvetlerinin ieri girmesini saladlar. Bylece T u t u , Halebe yeniden hkim oldu (Mays 1094). Bu arada tutsak alman B o -
367
z a n derhal ldrld, G r b o a ise hapse atld. Bylece muhaliflerini berta raf etmeyi baaran T u t u , saltanat mcadelesini srdrmek amacyla, harekta balayarak Frat geip, bata Urfa ve Diyarbakr olmak zere, Dou ve Gney - dou Anadolu'da yeniden hkim duruma geti.
Rey sava ve Tutu un son u
Diyarbakr yrelerinde bulunan T u t u , yeniden Seluklu bakenti Isfahan zerine yrme hazrlklarna balad. Bu sralarda sfahanda bulunan sultan M e l i k a h n kars T e r k e n H a t u n da olu M a h m u t u Seluklu sulta n yapmak iin byk abalar sarfetmekte idi. Ote yandan bunu haber alan ve Badattan sfahana gitmekte olan B e r k y a r u k da T e r k e n H a t u n u ber taraf etme plnlar hazrlamakta idi. T u t u ise T e r k e n H a t u n a eli gnde rerek Kendisiyle evlenme ve devleti birlikte ynetme hususunda antlama yapt, ite bu antlamay gerekletirme amacyla T u t u , B e r k y a r u k tan nce s fahana ulamak zere, sratle Ahlat yoluyla Azerbaycana, oradan da Hemedana yneldi. te yandan T e r k e n H a t u n da kuvvetleriyle T u t u a katlmak zere, sfahandan ayrld. Fakat o, yolda hastalannca geri sfahana dnmek zorunda kald ve bir sre sonra da burada ld (Ekim 1094). Onun lmnden sonra as kerlerinden byk bir blm T u t u a, daha kk bir ksm ise B e r k y a r u k a katld. Bylece T u t u , saltanat mcadelesinde, B e r k y a r u k dan daha gl bir duruma gelmi oldu. Bu sebeple o, sultan olarak kendi adna hutbe oku tulmasn salamak amacyla, A b a k o l u Y u s u f u, Badat asker valiliine atayarak oraya gnderdi (1094 sonlar). Bu arada T u t u , B e r k y a r u k a kar daha da gl bir duruma gelmek amacyla, Dmakta brakt olu R d v a n a bir mektup gndererek Suriyedeki btn kuvvetlerle birlikte sratle kendisine katlmasn bildirdi. te yandan amcas T u t u un Azerbaycana hkim olup Hemedana yrdn ve saltanat mcadelesinde kendisine kar ibirlii yap t T e r k e n H a t u n un ldn haber alan B e r k y a r u k , beraberinde bin kiilik kuvvet olduu halde, Erbil yoluyla sfahana yneldi; hatt o, bir ara 50 bin kiiden oluan T u t u un ordusunun bulunduu yrelere ok yaklamt. Bunun zerine T u t u , emr A b a k o l u Y a k u b u bir miktar kuvvetle B e r k y a r u k un zerine gnderdi. Yaplan arpmada B e r k y a r u k bozuldu ve ar lklar byk apta yama edildi. Bu bozgun haberi zerine, halife M u s t a z h i r B i l l a h , Badatta sultan olarak T u t u adna hutbe bile okut maya balad. Bu yenilgiye ramen B e r k y a r u k , kendisine sonderecede sadk kalan byk emirlerden P o r s u k , G m t e k i n , C a n d a r v e Y a r u k i l e birlikte her an yakalanma ve ldrlme korku ve endiesi iinde, yine de Isfahan ynne hareketine devam etti. Nihayet glkle sfahana gelen B e r k y a r u k , bu kez, kardei ehzade M a h m u t a bal emrler tarafndan bir sre ehre aln mad; fakat daha sonra hapse atlmak zere, ieri girmesine izin verildi ve ger ekten de hapsedildi. M a h m u t u kesinlikle sultan yapmak isteyen baz emrler, hapisteki B e r k y a r u k un gzlerine mil ekip kr etmek suretiyle, bertaraf et
368
meye karar verdiler. Fakat ok gemeden M a h m u t , iddetli bir iek hastal na tutuldu ve durumu ciddi ekilde arlat. Bunun zerine saray doktoru E m i n d d e v l e , emirlere M a h m u t u nb u hastalktan kurtulmas, hemen hemen imknszdr. T u t u un sultan olmasn istemediinize gre, B e r k y a r u k un gzlerine mil ekme hususunda acele etmeyiniz. Eer M a h m u t lecek olursa B e r k y a r u k u tahta karnz, aksi takdirde o zaman B e r k y a r u k un gzlerine mil ekip kr ediniz eklinde tavsiyede bulundu. Gerekten tam anlamyla hapiste bir lm - kalm arasnda yaamakta olan B e r k y a r u k , so nu belirsiz bir kader iinde kvranmakta olduu sralarda, kardei ehzade M a h m u t , hastalktan kurtulamayarak hayatn kaybetti. Bunun zerine devletin ilerigelen emirleri, B e r k y a r u k u derhal hapisten kartp sultan olarak ta ndlar ve saltanat tahtna oturttular. Fakat bununla birlikte bu kez, sultan B e r k y a r u k da iek hastalna yakaland, hatt bir ara akl dengesi bile bozuldu, fakat ok gemeden salna yeniden kavutu. Ote yandan Hemedana yryen T u t u , B e r k y a r u k un yanda emr A h u r un direniiyle karlat ise de onu yenilgiye uratt ve bvleoe Hemedana hkim oldu; bu arada emr h u r da T u t u un hizmetine girdi. Ayrca eski Seluklu veziri N i z a m l m l k n oullarndan F a h r l m l k , T u t u un hizmetine girerek onun veziri ol du. Fakat T u t u un yannda kendisini gvencede hissetmeyen emr A h u r , T u t u tan gizlice kaarak sfahana gitti ve oradaki ilerigelen emirle re T t u hakknda geni bilgi verdi. Bunun zerine T u t u , ordusuyla hareke te geerek Cerbzakn ve Rey ehirlerini igal etti (ubat 1095). ok gemeden o, B e r k y a r u k un hastalanp saltanat sorununun kritik bir hale gelmesi ze rine, sfahanda bulunan emirlere eliler gnderip Kendisine sultan olarak itaat ve tbi olmalarn, bu takdirde kendilerine sonderecede ok ihsanlarda bulunacan bildirdi. Bu Seluklu emirleri de ona gnderdikleri cevapta Kendisini sultan olarak tanyacaklarn bildirdilerse de B e r k y a r u k un saln me rak ve endie iinde bekliyorlar, bylece her iki saltanat adayn da krp gcen dirmek istemiyorlard. Fakat ksa bir sre sonra B e r k y a r u k un tamamen ifa bulup iyilemesi zerine onlar, T u t u a gnderdikleri ikinci bir haberde Ara mzdaki sorunu kltan baka hibir ey zemez diyerek saltanat mcadele sinde B e r k y a r u k un safnda yer aldklarn akladlar. ok gemeden N i z a m l m l k n teki olu M e y y i d l m l k n abalar sonucunda, btn Horasan ve Irak Seluklu emirlerinin kuvvetleri, B e r k y a r u k a katl d; bylece o, yakaland o devir artlarna gre ok tehlikeli olan iek hastal ile birlikte ters dnm karanlk talihini de yenmek suretiyle, Suriye, Irak, Dou ve Gney-Dou Anadolu, Azerbaycan, Hemedan ve Rey ehir ve blgelerine h kim olarak gl bir duruma gelen amcas T u t u la mcadele edebilecek bir hale gelmi oldu. Bu sebeple o, beraberinde, kendisini sultan olarak tanyan ile rigelen Seluklu emrleri ve kalabalk bir Seluklu ordusu bulunduu halde, Rey yrelerinde karargh kuran T u t u a kar harekta gemekte hi tereddt et medi. 30 bin kiilik bir ordunun banda bulunan B e r k y a r u k un yannda,
36y
vezir M e y y i d l m l k ile n e r , B i l g e , Y a r u k , B e k u r , S u n g u r c a , h u r v.s. gibi devletin ilerigelen byk emrleri yer almlard. te yan dan B e r k y a r u k un kendisine kar harekta baladn haber alan T u t u , sratle R eyden ayrlarak 60 km. uzaklktaki Tal ky yaknlarndaki dzle gelip sava dzeni ald. T u t u un beraberinde, vezir F a h r l m l k , olu D u kak, Tutekin, Yasyan, Abakolu Yusuf, Aytekin, Cenah d d e v l e H s e y i n v.s. gibi emr ve kumandanlar bulunuyordu. Tal ky dzlnde, her iki taraf arasnda 26 ubat 1095de iddetli bir sava balad. arpmalarn younlat bir srada, B e r k y a r u k un ordusundaki sultan M e 1 i k a h n zel sanca ekilince T u t u un saflarnda bulunan baz emrler kuvvetleriyle birlikte B e r k y a r u k tarafna getiler; hatt kendisine daima sa dakat gsterip bal kalm olan emr Y a s y a n bile arpmalardan ekildiok az bir kuvvetle kalmasna ramen arpmalara devam eden T u t u , B e r k y a r u k un kuvvetleri tarafndan kuatld ve ok gemeden de emr B e k u r ta rafndan yaralanarak yere drld; bu sralarda emr S u n g u r c a da ban gvdesinden ayrmak suretiyle T u t u un hayatna son verdi. Onun kesik ba B e r k y a r u k un askerlerine gsterildikten sonra Badat a halifeye gnderildi ve buradaki Balar Hzinesi ne konuldu; cesedi ise babas sultan A l p A r s l a n m Merv ehrindeki trbesinin yanma gmld. Bylece saltanat mcadelesini kazanarak Byk Seluklu Devleti sultan olan B e r k y a r u k , T u t u un askerlerine hibir ceza vermedii gibi, onlar Aman verip baladn iln ettirdi. Ayrca T u t u un saflarnda yer alp tutsak al nan btn devlet adam, emr ve kumandanlar da serbest brakt. Rey savan dan galip kan B e r k y a r u k , amcas T u t u ile yapt saltanat mcadelesi srasnda, sonu belli olmayan karanlk akbetlerle babaa kalmsa da sonradan, ksa bir sre iinde, ortaya kan yeni artlarn kendi lehine gelimesi ve kendisi ne sultanlk yolunu amas, gerekten engin Trk tarihinde eine ok az rastla nan ilgin bir olay olarak tarihe gemitir. Ortaalarn nl bir tarihisi olan b n l e s i r , bu olay pek gzel bir ekilde yle anlatyor: Eer U l u T a n r , bir eyin olmasn isterse onun sebeplerini de hazrlar. Daha dn amcas T u t u tarafndan bozguna uratlp, ok az saydaki yandala ryla sfahana gelen B e r k y a r u k a hi kimse tbi olmad. Eer onu, on ati izlemi olsayd kesinlikle yakalard. nk o, birka gn Isfahan ehrinin kap snda bekledi, daha sonra ieri alnarak gzlerine mil ekilip kr edilmek isten di. Fakat onun ehre giriinin daha ikinci gnnde, kardei iek hastalna yakaland ve ld. Bunun zerine o, saltanat tahtna oturdu. Fakat kendisi de ay n hastala yakaland ve akl dengesi de bozuldu; fakat sonradan ifa bulup iyi leti. Drt ay sreyle sfahanda byle bir durumda kalmasna ramen amcas T u t u , hareketsiz kalp, hibir ey yapamad. Eer T u t u , saltanat adaylar M a h m u t veya B e r k y a r u k un hastalklar srasnda, onlarn zerine yrseydi devlete kesinlikle hkim olurdu .
370
T ulu un larih kiilii
Daha gen bir yata. Gence valilii yapmakta olduu sralarda, aabeyi sultan M e l i k a h tarafndan Seluklu fetihlerini tamamlamas iin Suriye ve Filistine atanan T u t u , btn yaam boyunca srekli bir mcadele iinde grnm tr. Kendisine kar yaplan hata veya ihaneti asla affetmeyen sert bir mizaca sa hip olduu, eitli olaylar dolaysyla gsterdii davranlardan kolaylkla anlalmaktadr. Kuzey - Suriyede giritii asker harekt srasnda, birok Trk men beyleri ile birlikte buyruu altna verilen vasal Arap Musul emri M s 1 i m in rk bir politika uygulamas karsnda, onu maiyyetinden kovmak suretiyle gs terdii tepki, onun daha ok gen yalarda nasl kuvvetli bir kiilie sahip oldu unu ifade eder. T u t u , Irak, Suriye ve Filistinde Arap hkimiyetini kurma uruna M s 1 i m in daha sonraki davranlarnda ve giritii eitli faaliyetler de uygulad iki yzl politika dolaysyla, onunla daima atma halinde bulun mutur. ikinci kez giritii Kuzey - Suriye harekt srasnda, Fatm ordusu tarafn dan Dmakda kuatlmakta olan emr A t s z tarafndan yardma arlmasn dan sonra, T u t u un Suriye ve Filistindeki faaliyetlerinde ikinci bir dnem balamtr. Dmaka gelmesiyle Fatm ordusunun kuatmay brakp ekilmele ri salandktan bir sre sonra At s . z ve kardeinin kendisine kar gsterdii sa dakatsizlik karsnda, acmasz davranarak onlar ldrtmesi ve zellikle A k s u n g u r un beraberinde bulunan ve savata tutsak alnan 14 kumandan d ayn ekilde ldrtmesi, gerekten onun sert ve affetmeyen bir karaktere sahip olduunu ifade eder. Kuzey - Suriye hkmranl uruna T u t u - M s l i m rekabetinin iddetle srmekte olduu bir srada, Anadolu fatihi S l e y m a n a h n da ar zeri ne Antakyaya gelip feth ile buraya sahip olmas ve dolaysyla Haleb kaplarna dayanmas, szkonusu rekabeti daha da kritik bir duruma sokmutu. Fakat so nunda, S l e y m a n a h n, hkimiyet blgeleri iin snr tanmayan M s l i m i tamamen bertaraf etmesi, bu kez ister istemez T u t u - S l e y m a n a h siya s rekabetinin balamasna sebep olmutur. Ancak bu rekabet, eskiden beri S l e y m a n a h ile aralar iddetle ak bulunan nl Trkmen emri A r t u k B e y in etkisiyle yaplan sava sonucunda, S l e y m a n a h n lm ile ortadan kalkacak ve T u t u , ksa bir sre sonra Halebe tek bana hkm ran olacaktr. T u t u un, bu faaliyetlerinde, bamsz bir devlet kurma amacy la ilgili gibi grnmekle birlikte o, hibir zaman bunu aklamam, aksine sultan M e l i k a h n Kuzey - Suriyedeki buhran bertaraf etmek iin Halebe geldii sralarda, beraberinde bulunan A r t u k B e y in yorgun ordusuna saldrma nerisini reddetmitir. Bundan baka T u t u un M s 1 i m in giriimleriyle olu turulmaya allan, Byk Seluklu imparatorluuna kar olan ve i Msr Fa tm halifeliine bal T u t u , A r t u k ve M s l i m ittifakna da ilgisiz kald grlyor. Son olarak onun, sultan M e l i k a h n ikinci Badat ziyareti sra snda, katma gelip itaat arzetmek zere, Dmaktan hareket etmesi de vasallk
371
statsne kesinlikle riayet ettiini gsterir nitelikte saylmaldr. Bylece T u t u un sultan M e l i k a h m lmne dek hibir bamszlk faaliyetine girimedii kesinlikle ifade edilebilir. Byk Sultan M e l i k a h n lmnden sonra giritii saltanat mcadele sinde, gerek maiyyetindeki emrlere, gerekse hkmran olduu baz kent halkna kar ok sert hareket ve davranlar, ksmen hakl da olsa, bu uurdaki baar szln en byk sebebi olmutur. Kendisinin gerekten kuvvetli ve etkili bir ki ilie sahip olmas yannda, siyas yan hemen hi yok denecek kadar azdr. A k s u n g u r ve B o z a n a kar tutumu, Musul Ukayloullar ailesine kar sert davranlar, Rey emri A h u r un itaat etmiken kendisinden kamas ve niha yet Isfahandaki imparatorluun asker glerinin komutasn ellerinde bulundu ran emirlerle olan ilikileri, bu hususu, en ak bir ekilde gsterir kansndayz.
IV. HALEB SELUKLU DEVLET MELK RIDVAN DEVR

Suriye ve Filistin Seluklu devleti hkmdar T u t u , Rey savanda yenilip hayatn kaybettikten sonra devlet, oullarndan n e R d v a n , n e d e D u k a k ta rafndan ayakta tutulabilmi, ancak birisi Haleb, tekisi de Dmak (am) ta ol mak zere, Byk Seluklu imparatorluu na tbi iki kk devlet halinde devam ettirilmitir. imdi Haleb devletini inceleyelim.
Devletin kuruluu
Tcddevle Tutu,
Byk Seluklu saltanatna hkim olmak amacy
la, Dmaktan ayrld zaman olu F a h r l m l k R d v a n , A r t u k o l u l l g a z i ve baz Arap emirleriyle birlikte, kendisinin nibi olarak Dmakta brakt ve onlara ki olu R d v a n v e D u k a k a itaat etmelerini bildirdi. Daha nce de belirtildii zere T u t u , Hemedanda iken Rey savana girimeden n ce, olu R d v a n a Suriyedeki btn kuvvetlerle birlikte kendisine yardma gel mesini bildirmiti. Bunun zerine R d v a n , l l g a z i ve baz Arap emirleriyle birlikte Dmaktan Halebe geldi ve buradaki eski ehir valisi A k s u n g u r a ait askerleri de alarak babasna ulamak zere, Rahbe zerinden Hemedana y neldi. Fakat o, Frat rma kylarna eritii sralarda, Babasnn Rey savan da yenilgiye urayp ldrld haberini ald. Buna sonderecede zlen R d v a n , B e r k y a r u k un yandalar tarafndan herhangibir ekilde yaka lanmamak iin, dier kuvvetleri beklemeden ok az bir asker birlikle hzl koan atlara binerek sratle Halebe gelmeyi baard. Bu srada Halebde babasnn ni bi olarak bulunan Hrezmli E b u l k a s m , kendisini trenle karlad ve baba snn vasiyeti gereince, ehir ve kalesini derhal kendisine teslim etti. ok gemeden R d v a n , ikaledeki hkmdarlk sarayna yerleti ve hibir muhalefetle kar lamadan, babasnn yerine, Suriye ve Filistin Seluklu Devleti hkmdar oldu. Bylece R d v a n n ynetimine geen bu devlet, sultan B e r k y a r u k un ba nda bulunduu Byk Seluklu imparatorluu na tbi olarak devam edecektir. Bir sre sonra da Rey savandan sasalim kurtulan kardei D u k a k , Cenah d d e v l e H s e y i n , Antakya valisi Y a s y a n ve emr A b a k da Urfa
373
zerinden Halebe gelerek R d v a n n hizmetine girdiler. Uzun yllar R d v a n n atabekliini yapm olan ve ayrca annesiyle de evlenmek suretiyle devlet yne timinde daha etkili bir duruma gelen C e n a h d d e v l e H s e y i n , ehir ve kalesini hl tahakkme dnk yetkilerle srdren ve buradaki btn Seluklu ailesine bir konuk nazaryla bakan vezir E b u l k a s m R d v a n la ibirlii yaparak yakalatp hapse attrd ve etkisiz hale getirdi, bylece onun btn grev ve yetkileri elinden alnm oldu. Hl Haleb camilerindeki hutbelerde okunan T u t u adl kaldrlarak yerine R d v a 11 n ad okutulmaa baland. By lece R d v a n , babasnn lmnden sonra, eski Trk tresi gereince, byk evlat olarak, babasnn yerine tahta gemi oldu. E b u l k a s m dan boalan ve zirlie, Y a s y a n n muhalefetine ramen Cenahddevle Hse y i n atand (Nisan/Mays 1095). Haleb Seluklu Devleti tahtna getikten sonra R d v a n , vaktiyle babas T u t u un elinde tuttuu btn Suriye, Filistin, Gney - dou ve Dou - Anadolu ve Kuzey - Iraka hkim olmak iin asker hazrlklara balad. O, ilk hedef olarak henz Seluklu vali ve kumandanlarndan yoksun durumda bulunan Gney-dou Anadolu blgesini seti. Bu amala beraberinde veziri C e n a h d d e v l e , Y a s y a n , A b a k o l u Y u s u f v.s. gibi emrler olduu halde, vaktiyle yneti mi, babas T u t u tarafndan kendisine verilmi olan A r t u k o l u S k m e n e ait bulunan Surua yrd (1096). Bunun zerine S k m e n , daha nce gelerek ehirde savunma durumuna geti. ok gemeden R d v a n , Suruu kuatmaa balad ise de herhangi bir arpma olmad. Yaplan mzakere ve antlama sonu cunda S k m e n , R d v a n a tbi oldu ve onun hizmetine girdi. Bylece Suru ve yreleri, Haleb Seluklu Devletinin ynetim alanna girmi oldu. Daha sonra R d v a n , Urfa zerine yrd. ehrin ikalesinin, T u t u un ad bilinmeyen bir svari kumandannn elinde olmasna ramen ehir, Ermeni To r o s un y netiminde idi. Fakat ok gemeden T o r o s , ikaleye de hkim olmutu. Bu Trk kumandannn yardm ars zerine harekete geen R d v a n , T o r o s un id detle savunmasna ramen Urfay elegeirdi (1095). Ikale, istei zere Y a s y a n a verildi, o da burasn tamir ettirerek muhafz kuvvetleri yerletirdi. Bylece Gney - dou Anadolunun nemli kalelerinden birine sahip olan Urfa, Haleb Seluklu Devletinin ynetimine gemi oldu. Urfanin alnmasndan sonra, melik R d v a n n beraberindeki emrler ara snda gerginlik ve anlamazlk bagsterdi. yleki: Antakya valisi Y a s y a n ve emr Y u s u f , vezir C e n a h d d e v l e yi bertaraf ile Haleb Seluklu Devle ti ynetimini ellerine alma planlar yapmaktaydlar. Fakat onlarn kendi aleyhine gizlice srdrdkleri hazrlklar haber alan C e n a h d d e v l e , kendine ait kuv vetlerle derhal Halebe dnd; daha sonra da R 1 d v a n , dier emirlerle birlikte Halebe gittiler. Fakat Y a s y a n , emr Y u s u f ve eski vezir E b u l k a s m la birlikte Halebe girmeyip Antakyaya ekildi. Emr C e n a h d d e v l e , Y a s 1 y a n m bu dmanca tutum ve davranlar sebebiyle, R 1 d v a n n da onayn alp ona ait Maarretnnmana yryerek, Y a s y a n m olunun sa
374
AL SEVM-ERDOAN MERL
vunduu ehir ve kalesini elegeirdi (1096 yl ortalar). Bylece Y a s y a n n hkimiyet alan daraltlarak Haleb Seluklu ynetimine kar gsterdii kukulu durumu imdilik nlenmi oldu.
D m ak S elu k lu D evletiyle ilikiler
Daha sonraki blmlerde zerinde ayrntl olarak durulaca zere, Rey sa vanda, babas T u t u un yannda bulunan D u k a k , babasna bal emirlerle birlikte Halebe gelmei baard. O, aabeyi R d v a n n yannda bir sre kal dktan sonra, T u t u un nibi olarak Dmakta bulunan emr S a v t e k i n ta rafndan davet edilmesi zerine, gizlice Dmaka gitti. Bylece D u k a k , burada Suriye ve Filistin Seluklularnn Dmak Kolunu kurmu oldu. Babasnn Suriye ve Filistindeki hkmranln yalnz kendi zerinde topla maya alan melik R d v a n , kardeinin Dmakta ayr bir devlet kurmasna taraftar deildi. Bu sebeple o, Suru hkimi A r t u k o l u S k m e n , veziri C e n a h d d e v l e v e emr A b a k ile birlikte D u k a k n ehirde bulunmad bir srada Dmak zerine yrd (1'096). ok gemeden vezir M u h a m m e d , aske r vali B a h t i y a r ve yerli muhafz kuvvetleri kumandan E b M u h a m m e d in savunduklar Dmak kuatan Haleb Seluklu ordusu pek baarl olamad. s telik R d v a n n bir hacibinin bir mancnk tayla lmesi, askerler zerinde olumsuz bir etki yapt ve bu sebeple arpmalar durdu. Ayrca D u k a k n da seferden dnmekte olduu haberi zerine R d v a n , kuvvetleriyle birlikte ku atmay brakp, Halebe dnmek zorunda kald. Esasen S k m e n , kardei I I g a z i nin D u k a k tarafndan hapsedilmesi sonucunda, birlikte ynettikleri Kudse gitmek zere, R d v a n dan ayrlmt. Suriye ve Filistin Seluklu hkmdar T u t u tarafndan vali olarak atanan A r t u k B e y in lm zerine Kuds, oullar S k m e n ve I l g a z i tarafn dan birlikte ynetiliyordu. Msr Fatmleri, Suriye ve Filistin Seluklu Devletinin iki kola ayrlmas ve her iki kol hkmdarlar R d v a n ve D u k a k n birbirleriyle mcadele halinde bulunmalarndan istifade ederek ordu komutan E f d a 1 in kumandasnda bir ordu gndererek Suriye ve Filistin Seluklular na ait olan Kuds kuattlar. Bu sralarda ehirde bulunan I l g a z i ve S k m e n , az bir kuvvetle ehri azimle savunuyorlard. Fakat ne R d v a n m ve ne de D u k a k m hibir yardm gndermemeleri yannda, Fatm ordusundaki 40 mancnkn bir ksm ehir surlarn tahrip etmesi sonucunda, savunma glemi, bu sebeple I l g a z i ve S k m e n , ehri Fatmlere teslim etmek zorunda kalmlar dr (Austos 1098). ok gemeden S k m e n , Halebe melik R d v a n n yan na, I l g a z i , amcasolu S e v i n , Y a k u t ve Artuklu ailesi de Dmaka D u k a k n yanna gelmilerdir. Bylece 1071 ylndan beri Suriye ve Filistin Sel uklu Devleti nin hkimiyetinde kalm bulunan Filistinin bu nemli merkezi du rumundaki Kuds, yeniden Fatm ynetimine gemi oldu. T u t u un kumandanlarndan olan A b a k o l u Y u s u f , daha nce grl d zere, Y a s y a n la ibirlii ve ittifak yaparak C e n a h d d e v l e ye
375
ve dolaysyla R d v a n a kar cephe almt. Hatt o, daha ileri giderek Haleb kuvvetleriyle baarsz bir arpmaya bile girmiti. Fakat bir sre sonra Y u s u f , Y a s y a n la da anlaarak R d v a n a bir mektupla bavurup Halebe gelip hizmetine girmek istediini bildirdi. O, bu isteinin kabul edilmesi zeri ne, Halebe gelip yerleti ve kendisine Halebe bal Menbic ve Buza kaleleri dir lik (kta) olarak verildi. Fakat ok gemeden Y u s u f , R d v a n aleyhine Y a s y a n la gizlice mektuplamaa balad. Bunu tespit etmei baaran Ha leb muhafz komutan B e r e k t , durumu, derhal R d v a n ve veziri C e n a h d d e v 1 e ye bildirdi ve onun ldrlmesi hususunda izin ald. ok gemeden B e r e k t , bir asker birlikle Y u s u f un evini basarak onu yakalatt ve boynu nu vurdurmak suretiyle ldrtt. Evi askerler tarafndan tamamen yama edilen Y u s u f un baz yandalar ayn ekilde boyunlar vurularak ldrld. Ayrca kardei emr Y a k u b un da btn dirliklerine el konuldu. Bunun zerine her iki kardein Halebde bulunan ve kendilerini gvencede grmeyen bir ksm yan dalar derhal ehirden ayrldlar. Bylece Abakoullar sorununu zmleyen me lik R d v a n , veziri C e n a h d d e v l e i l e birlikte kendilerine kar cephe alm bulunan Antakya valisi Y a s y a n n ynetimi altndaki Telbair ve eyhddeyr kalelerini onun niblerinden teslim alp Antakya yrelerine kadar akmlarda bulundu. Bu baarl asker harekttan sonra melik R d v a n , kardei D u k a k n Dmak Seluklu Devleti ne son vermek amacyla, asker hazrlklara balad. Ken disinin bu hazrlklarn yakndan izleme frsat bulan Y a s y a n , derhal Dmaka giderek durumu, D u k a k a bildirdi ve R d v a n n saldrs halin de yardmda bulunaca hususunda kendisine kesin olarak sz verdi. Ote yan dan R d v a n , kalabalk ordusuyla, veziri C e n a h d d e v l e i l e birlikte harekete geti. Fakat o, Y a s y a n n D u k a k n yannda yer almas ve zellikle ehir surlarnn sonderecede tahkim edilmi olmas sebepleriyle Dmak kuatma gi riiminde bulunmaa cesaret edemedi. Bununla birlikte R d v a n , Fatmler ta rafndan alndn grdmz Kuds yeniden elegeirmek amacyla, birtakm asker hareketlerde bulundu ise de baarl olamad ve Halebe geri dnmeye ba lad. O, bu arada, Dmak Seluklu topraklarnda baz yama aknlarnda bulun du. Fakat kendisinin btn bu hareketlerini yakndan izleyen D u k a k , atabeyi T u t e k i n ve Y a s y a n n harekete gemeleri zerine R d v a n ve veziri C e n a h d d e v l e , Dmak kuvvetleriyle herhangi bir atmaya girmeyerek Ha lebe dnmek zorunda kaldlar (Aralk 1096/0cak 1097). Bylece R d v a n n btn Suriyeye hkim olma emel ve planlar, bu kez de gerekleememi oldu. Melik R d v a n , vaktiyle babasnn hkimiyetinde tuttuu btn Suriye, Fi listin ve devlete bal dier blgeleri kendi tekelinde tutma amacyla, Dmaka kar dzenledii iki sefere karlk olmak zere, D u k a k da Halebe kar bir asker harekta balad. Esasen R d v a n , bu sralarda Y a s y a n a kar ken disine katldn grdmz S k m en ve veziri C e n a h d d e v l e ile birlikte kesin sonulu bir asker harekta hazrlanmaktayd. D u k a k , kalabalk ordu
376
suyla beraberinde T u t e k i n , Y a s y a n ve devletin teki emrleri olduu halde, Haleb Seluklu Devleti topraklarna saldrarak ilerlemeye balad. Bunun zerine R d v a n , veziri C e n a h d d e v l e ve S k m e n le birlikte hazrlad gl ordusuyla harekete geerek Kmnesrinde, Kuvayk ay kysnda, D u k a k m kuvvetlerinin kar tarafnda karargh kurarak sava dzeni ald. Bu srada D u k a k saflarndaki Y a s y a n , R d v a n n beraberinde yer alan S k m e n e Ey st (Trkmenler, stten ya, peynir vs. yaptklar iin bu sz sy lenmitir), bu iki hkmdar kendi hkmranlklar iin savayorlar; sen hangi sfatla onlarn aralarna giriyorsun? eklinde alayl szler sylemesi zerine S k m e n Bunun sebebini, yarn grr, anlarsn" diyerek karlk verdi. Gerekten ertesi gn (22 Mart 1097), iki taraf kuvvetleri arasnda yaplan savata, S k m e n in gsterdii byk cesaret ve yiitlikler sonucunda, D u k a k n ordusu kesin bir yenilgiye uratld ve btn arlklar yama edildi. Bunun zerine D u k a k , Dmaka ekildi. Y a s y a n ise glkle valisi bulunduu Antakyaya gidebil di. Unl Arap tarihisi I b n l e s r in ifadelerine gre, D u k a k , R d v a n a tbi olmu ve dolaysyla onun adna, Dmak ve yrelerinde hutbe okutmak zo runda kalmtr. Bylece melik R d v a n , Dmak zerinde hkimiyet kurmay baarm oldu. Dmak Seluklu Devleti hkjdar D u k a k la yaplan savatan sonra me lik R d v a n ile atabeyi, veziri ve babal C e n a h d d e v l e arasnda gerginlik balad. C e n a h d d e v l e , Rey savandan sonra Halebe gelip R d v a n n hiz metine girerek devlet ilerini tam bir yetkiyle yrtm, ortaya kan eitli i ve d sorunlarda, daima R d v a n n yannda yer alm ve onun en nde gelen yardmcs olmutu. Bu anlamazln sebebi ilgili kaynaklarda yer almamakta ise de eski dman Y a s y a n ve Haleb Batmlerinin, R d v a n katnda onun aley hinde etki yapm olmalar mmkndr. Bylece kendisini Halebde gvencede grmeyen C e n a h d d e v l e , bir gece gizlice kars (R d v a n n annesi), ya knlar ve kendisine ait zel muhafz birliiyle Halebden ayrlarak kendi dirlik leri arasnda yer alan Humusa gitti. Kendisinin buradaki nibi emr K a r a c a , onu karlayarak kent ve kalesini kendisine teslim etti. Bylece C e n a h d d e v l e , Humusta, Haleb Seluklu devletinden ayr, fakat stat bakmndan Seluk lulara tbi bir beylik kurmu oldu. C e n a h d d e v 1 e nin vezirlikten ayrlmasndan ok gemeden Antakya valisi Y a s y a n , derhal Halebe R d v a n m yanna gelip onunla barp anlat ve yeniden onun hizmetine girerek devletin sivil ve asker ynetimini zerine ald. Hatt R d v a n , onun kz i e k H a t u n la da evlendi. Bylece Y a s y a n , R d v a n la daha sk bir ibirliine balad.
F alm lerle ilikiler
Son olarak Kuds elegeiren Msr Fatmleri, asker ynden hkim olama dklar btn Suriye ve Filistine manevi bakmdan hkmran olmak amacyla, yeni bir giriimde bulundular (1097). Fatm halifesi M s t 1 i , melik R d v a n a zel bir eli heyeti gndererek ona u nerilerde bulundu:
377
1 Fatm halifeliine tbi olmas, 2 Ynetimi altndaki memleketlerde snn hutbeyi kaldrp i hutbesi okut turmas; hutbede, nce M s t 1 i , sonra veziri E f d a 1, daha sonra da kendi ad nn ( R d v a n ) yer almas, 3 Btn bunlara karlk kendisine mal ve asker yardm yaplacak ve b tn Suriyeye hkim olmas salanacak. Melik R d v a n , Fatm halifesinin bu nerisini ald sralarda, i mnecci mi E s a d n ilik lehindeki etkisi altnda bulunuyordu. Ayrca o, kardei D u k a k n elindeki Dmaka hkim olma arzusu yannda, Halebden ayrlp Humusta kendisine muhalif olarak ayr bir beylik kuran eski veziri C e n a h d d e v l e ye kar daha etkili ve kuvvetli duruma gemek amacyla, Fatmlerle ibirliine ka rar verdi. Bu sebeple o, bata Haleb olmak zere, ynetimi altnda bulunan b tn memleketlerdeki camilerde, snn hutbeyi kaldrp i hutbesi okutmaa balad. Bylece Suriye ve Filistin Seluklularnin Haleb kolu, Msr Fatm ha lifeliine, madd ve manev balarla balanmak suretiyle, tbi bir duruma geldi ve Trk tarihinde ilk kez, bir Seluklu hkmdar i Fatm halifeliinin vasal durumuna dm oldu. Seluklular tarihinin eitli devrelerinde, gerek hane dan mensuplar, gerekse baz emrler, Msr Fatmleriyle ittifak ve ibirliine gi rimilerse de bunlarn hibirisi, uygulama safhasna konmamtr. Ancak melik R d v a n , bunu gerekletiren ilk ve son Seluklu hkmdar olarak tarihe ge mitir. Fakat bununla birlikte R d v a n n bu kararna kar, btn sin Islm dnyasnn tepkileri kendini gstermekle pek gecikmedi. yleki: R d v a n n en yakn dostlar Y a y a n ve S k m e n , Halebe gelerek ona, Snn Islm lemi aleyhine olan bu tutum ve kararndan derhal vazgemesini bildirdiler ve kendisini iddetle knadlar. Ayrca Badat Abbas halifesi M s t a z h i r B i 1 1 a h , Byk Seluklu Devleti sultan B e r k y a r u k ve teki Islm memleketleri hkmdarlar da R d v a n knamaktan geri kalmadlar. Bunun zerine melik R d v a n , ancak drt hafta kadar i Fatm halifelii adna okuttuu hutbeyi, yeniden Abbas Halifelii ve Byk Seluklu Devleti adna deitirmek zorunda kald (Eyll 1097). Ayrca o, bata Abbas halifesi ve Seluklu sultan olmak ze re, btn Islm memleketleri hkmdarlarna birer mektup gndererek onlar dan zr diledi. Melik R d v a n , /s m leminin dikkatini kendi zerinde toplayan i hutbe si sorununu bylece 'imledikten sonra, Humusta ayr bir beylik kuran eski veziri C e n a h d d e v l e ve kardei D u k a k a kar yeni bir sefer dzenledi. R d v a n , beraberinde S k m e n ve Y a s y a n olduu halde, Humus zerine harekete geti. Fakat bu srada Hallarn Antakyaya yrmekte olduklar ha beri geldi. Bunun zerine plnlanan Humus ve Dmak seferlerinden vazgeildi. R d v a n ve teki emrler, Hallarla mcadele hususlarn grp kararlatr mak zere, Halebe dndler.
378
Haleb R eisinin ld r lm esi
Melik R d v a n , devlet ynetiminde baz deiiklikler yaptktan sonra kt ve zulme varan davranlaryla devlet iinde huzursuzluk kayna haline gelen Haleb reisi M i c e n n lkapl B e r e k t bertaraf etmee karar verdi. B e r e k t , akilik yapmakta iken Haleb Seluklu valisi A k s u n g u r tarafndan, cesa ret ve yiitlii yannda, akileri iyi tand ve dolaysyla onlarla iyi mcadele edebilecei dncesiyle, Haleb Reisliine atanmt. Gerekten B e r e k t , bu grevi, A k s u n g u r ve T u t u zamanlarnda, baarl bir ekilde yrtm, fa kat melik R d v a n devrinde ise vezir, kad ve teki devlet adamlarna bask ve tahakkme balam, hatt aki, mfsit ve babozuk kimselerden oluturduu kuv vetlerle Haleb Seluklu devletine hkim olma hazrlklarna girimiti. Bunun ze rine melik R d v a n , sivil ve asker yksek devlet adamlaryla ibirlii yaparak B e r e k t yakalatt ve kendisiyle ibirlii yapanlarla birlikte boyunlarn vur durmak suretiyle ldrtt (1098 ortalar). Bylece uzun bir sre Haleb ve evre sinde eitli zulm, ikence ve halkn mal ve paralarna elkoyma gibi eylemlerle dehet, korku ve heyecan saan B e r e k t n bertaraf edilmesiyle blgede, hu zur ve sknet yeniden salanm oldu.
Seluklu ordu sun un Antakya kuatmas
Eserimizin Giri ksmnda genel nitelikte deinildii zere, Orta-Dou Islm leminin zellikle mezhep, saltanat ve hkimiyet atmalaryla alkand sra larda, buraya ilk Hal hareketi (I. Sefer) balam, olduka uzun sren mcade leler sonunda Hallar tarafndan. Urfa Kontluu, Antakya Prinkepslii ve Kuds Krall kurulmutu. Bylece Orta-Douya yerleen Hallarla devaml mcade lelerde Haleb Seluklu Devleti de bulunmutur. Antakya valisi Y a s y a n , Hallarn Antakyaya yrmeleri zerine s ratle ehre gelip savunma hazrlklarna giriti. ok gemeden Hal kuvvetleri kent surlar nnde grnnce (Ekim 1097) Y a s y a n , bir yandan surlar tak viye ederken, bir yandan da kent savunmas iin tehlikeli grd Hristiyan hal k sur dna karmak suretiyle, kar nlemler almay ihmal etmedi. Ayrca o, ok saydaki Hal kuvvetlerine kar iyi bir ekilde savunma yapabilmeyi sala mak amacyla, olu e m s d d e v l e yi Haleb meliki R d v a n , Dmak meli ki D u k a k , Humus emri C e n a h d d e v l e H s e y i n ve Mirdas emri Ve s s a b ile Arap Kilpoullar kabilesi reislerine gndererek Acele yardm isteinde bulundu. Y a s y a n , ayrca teki olu M e h m e d i de bata Byk Seluklu imparatorluu'mm Musul valisi G r b o a olmak zere, Suru emri A r t u k o l u S k m e n , Sincar emri A r s l a n t a , Samsat (Smeysat) emri I l g a z i o l u S l e y m a n ve Diyarbakr yrelerindeki dier Trkmen beyleri ne gndererek Hallara kar cihad harektna katlmak zere, sratle Antak
379
y a ya yardma gelmelerini bildirdi. Melik D u k a k n yanndan Dmak9 tan ayrlan Y a s y a n m olu e m s d d e v l e , sratle Halebe melik R d v a n n katna gelip ondan Hallara kar Antakya savunmas iin asker yardm isteinde bulundu. R d v a n , bu yardm isteini iyi karladysa da sefere biz zat katlmayarak Haleb askerleriyle S k m e n in Trkmenlerinden oluan bir asker birlii e m s d d e v l e nin emrine verdi. e m s d d e v l e , bu kuvvet lerle Antakyaya gitmek zere iken kenti kontrol altnda tutan Hal atl birlikle rinin saldrsna urad. Asi rma yaknlarndaki dar bir geitte yaplan arpmada, Halebli askerler bozulup daldlar ve sonra da Halebe dndler (Mart 1098). Bylece R d v a n n Antakya ya gnderdii kuvvetler, hi bir baa rl harektta bulunamadlar. Esas itibariyle melik R d v a n , Orta - Dou slm dnyas ve dolaysyla kendi Haleb meliklii iin ciddi bir tehlike haline gelen Ha llara kar szkonusu asker harekta bizzat katlmayp, buna pek nem verme di; nk bu harekta, kendisinin hasm durumunda bulunan kardei D u k a k ile eski veziri Humus emri C e n a h d d e v l e d e katlmlard. Onun bu iki mu halifi ile ayn safta arpmalara katlmaktan ekinmesi, yani kendisini gvence de hissetmemesi gibi basit ve kiisel duygularn etkisiyle, szkonusu harekta katlmad anlalyor. Btn Seluklu ve onlara tbi kuvvetlerin deta seferber olduu bir zamanda, onlara katlmamasnn bir sonucu olarak, kendisine daima sadakat ve ballk gstermi bulunan S k m e n bile onun hizmetinden ayrlp melik D u k a k n hizmetine girdi. Bylece R d v a n n Haleb hkimiyetini deta kendilerine borlu olduu Y a s y a n , S k m e n v e C e n a h d d e v l e gibi ibilir ve yetenekli emirlerin desteinden yoksun bir duruma gelmi olmas ya nnda, artk Haleb blgesine dayanan Hallarn ciddi bir tehlike yaratmas, onun Haleb Devleti ni bsbtn zaafiyete uratacak bir safhaya gelmi bulunuyordu. Antakya valisi Y a s y a n n yardm isteini ieren mektubunu alan Musul emri G r b o a , Byk Seluklu mparatorluu sultan B e r k y a r u k un da zel buyruu ile ordusunu hazrladktan sonra ilk Hal kontluunun kurulmu olduu Urfay kurtarmak iin harekete geti. Kenti hafta sreyle (4-25 Mays 1098), kuatt ise de kont B a u d o u i n in iddetle savunmas karsnda baarl olamad ve kuatmay kaldrmak zorunda kald. ok gemeden Urfadan ayrlan G r b o a (25 Mays 1098) Diyarbakr ve Suriye kuvvetleriyle birlemek ze re, geldii Mercdbkia bir sre bekledi. Melik D u k a k ve teki Suriyeli emir lerin kuvvetleri de buraya gelmekte idiler. G r b o a nm gereksiz Urfa kuatmas sebebiyle, zaman kazanan Hallar, Y a s y a n n savunduu kenti iddetle ku atmay srdryorlard. Fakat kalabalk Seluklu ordusunun gelmekte olduu nu rendikleri zaman byk bir tel ve korkuya kapldlar. Bir yandan, acele savunma nlemleri alrken, bir yandan da bata B o h e m u n d , T a n c r e d , God e f r o i v e R a y m o n d olmak zere, birok Hal liderlerinin katlmasyla bir toplant yapld ve kendileri aleyhine sonderecede ciddiyet kazanan durum m zakere edildi. Bu mzakereler sonunda, B o h e m u n d un igalden sonra An takya nn kendisine verilmesi ve sava srasnda btn Hal kuvvetlerine, yalnz
380
AL SEVM -ERDOAN MEKL
kendisinin kumanda etmesi benimsenip kabul edildi. Bakumandan sfatyla An takya mn bir an nce alnmas hususunda byk abalar gsteren B o h e m u n d , kalenin burlarndan birisinin savunmasn yneten Ermeni asll F r z la ili ki kurdu; 2 Haziran 1098 gecesi, Hal askerlerinin bulunduu burcun erefele rine ipler attrlarak onlarn yukar kmalar saladktan sonra Antakya, sabahleyin (3 Haziran 1098) Hallar tarafndan igal edildi. Kentin igalini re nen Y a s y a n , ikaleni de debilecei ihtimaliyle, yannda birka kii ol duu halde, ikalenin da ynndeki kapsndan kmak suretiyle, Antakyadan ayrld. Fakat yolda iken ikalenin, direnii baar ile srdrdn renince ' Nasl olur da kentimi, ailemi ve yaknlarm byle brakarak giderim diyerek sonderecede derin bir zntye kapld; ite byle bir ruh haleti iinde giderken atndan yere derek ar bir ekilde yaraland. At srtnda gidemeyecek bir du ruma gelen Y a s y a n , hadimleri tarafndan terkedilince yrede odun kesen bir Ermeni tarafndan ba kesilerek ldrld. Kalabalk Seluklu ordusunun banda Antakya zerine gelmekte olan G r b o a , kentin Hallarca igal edildiini renince ordusunun bir ksmm Artah ynne, dier bir ksmn da Antakyann kuzey-dousundaki Cisrlhadde ev ketti. Seluklu kuvvetleri, bu yreleri Hal askerlerinden temizlemeyi baard. ok gemeden Antakya ikalesinde bulunan Trk askerlerinin hl direndii ha beri alnnca asl ana ordu, hzl bir yryle 7 Haziran 1098de Antakya nleri ne geldi. Hemen hemen btn Seluklu ordusu, kentin ikale ile balantsnn daha kolay olduu ve Hal mdahalesinin daha g yaplabilecei da ynnde karar gh kurdu. Gerekten bu ynden yaplan savalarla Hal kuvvetleri daha ok yp ratlyor ve etkisiz hale getiriliyordu; hatt Hallar bu ynden Trk saldrsn nlemek amacyla, birka noktaya acele yeni surlar ina etmek zorunda kaldlar. Bakumandan G r b o a , ikalede direnii srdren Y a s y a n m olu e m s d d e v 1 e ile de iliki kurarak, beraberindeki emr A h m e t i direnie yardmc olmak zere, ikaleye gnderdi. Bir yandan ikale, br yandan kent surlar d ndaki Seluklu kuvvetlerinin iki yanl basks altnda kalan Hal ordusu, ger ekten zor durumlara dmt. zellikle yiyecek sknts onlar sonderecede ciddi bir tehlikeye atm bulunuyordu; kentte, yiyecek sknts sebebiyle korku ve mitsizlik havas hkim olmaa balad. Bakumandan B o h e m u n d , halk arpmaa sevk amacyla, evlerini yakmak gibi ok sert bir nleme bavurmak zorunda kald. Ayrca gece karanlndan faydalanp liman kenti Samandana kaanlarn yarattklar panik yznden buradaki baz gemiler limandan ayrlmak zorunluluu duydular. Sonlarnn iyiye gitmeyecei dncesiyle G u i 11 a u me de Grandmesnil, Etienne de Blois bata olmak zere, birka Hal lideri An takyadan ayrlp, bu sralarda Hallara yardm etmek amacyla Akehirde ha zrlklar yapmakta olan Bizans imparatoru A l e k s i o s K o m n e n o s a Hal kuvvetlerinin Antakya da tamamen yok edildikleri haberini gnderdiler. Bu ha ber zerine A l e k s i o s , Antakya Hallarna yardmdan vazgeti ve artk Ha llarla stanbulda yapm olduu Suriyede .lnacak yerlerden bazlarnn
381
Bizansa verilmesini ieren antlamann (1097) uygulanamayacan anlayarak stanbula dnd. te yandan Antakyann dou ynnde karargh kurduunu grdmz Seluklu ordusu, kumandanlar G r b o a nin tavsiyesi zerine, bu kez, kentin nndeki ovaya inerek burada karargh kurdu, ayrca bir gvence nlemi olarak kent ile karargh arasna bir hendek kazld. Antakyay kuatma ve sktrmaya bu yeni cepheden devam etmeye balayan Seluklu ordusu, ne yazkki tam bir birlikten yoksundu. Bakumandanlk grevini yrten G r b o a , kuvvetleriyle birlikte kendisine katlan melik ve emirlere genellikle nem vermi yor, kendi zel fikir ve kararlarnn uygulanmasn deta emrediyordu. Kuatma savann devam ettii sralarda, Haleb Seluklu meliki R d v a n dan G r b o a ya bir eli heyeti gelmiti. Niin geldii anlalamayan bu eli heyetinin G r b o a ile grmeler yapmas, R d v a n m hasm durumunda olan melik D u k a k ile emr C e n a h d d e v l e , daha nce ldrlmesinde etkili olduu A b a k o lu Y u s u f un kardei ile yaknlarn grnce kendisini gvencede grmemee baladlar. Bundan baka, ordudaki Arap askerleriyle Trkmenler arasnda R d v a n n gnderdii eli heyetinin olumsuz giriimleri sonucunda, anlamazlk kt, dolaysyla Trkmenler ordudan ayrldlar, ite bu sebeplerle birlik ve beraber likten yoksun bir duruma gelen Seluklu ordusu, Hallar Antakya iinde kuat m bulunuyordu. Kent surlar iinde ciddi bir biimde skp kalan Hallar, 27 Haziran 1098de, P i e r r e l H e r m i t e bakanlnda bir eli heyetini Sel uklu bakumandan G r b o a ya gndererek Kendilerini serbest brakp, sasalim memleketlerine dnmelerini salamak artyla Antakyay teslim edeceklerini bildirmek zorunda kaldlarsa da onlarn bu nerisi G r b o a ta rafndan reddedildi. Bu durum karsnda hi bir ekilde kurtulu imknlar kal mayan a, susuz bitkin ve btn mitleri krlm bulunan Hal askerleri arasnda, P i e r r e B a r t h o l o m a e u s tarafndan Aziz Petrus KatedralVnde gya vaktiyle H a z r e t i I s a nin brn delen mzran bulunmas (14 Haziran 1098) habe rinin yaylmas olay, yeni bir evk, heyecan ve azmin olumasna sebep olmu ve bylece onlara bu lm - kalm durumunda son bir mit olarak belirmitir. te bu srada G r b o a , Hal ordusunu kent nlerindeki ovada savaa davet etti. Alk, susuzluk ve dolaysyla lmle peneleen Hal ordusunu, anlalmaz bir ekilde, deta yok olmaktan kurtarmay salayan G r b o a nin bu nerisi zerine, Hal kuvvetleri byk bir sevinle Antakyadan kp ovada rahatlkla hibir mdahaleyle karlamakszm sava hazrlklarna balad. Seluklu ordu sunda bulunan emr ve kumandanlar, Hallarn bir tr kurtulularn salayan bu klarna engel olunmasn srarla nerdiler ise de zaferi kesinlikle kazana candan emin grnen G r b o a onlar dinlemedi. Hal ordusuyla, bakuman dan G r b o a ya krgn bulunan melik ve emirlerin ynettii Seluklu ordusu arasnda, Antakya ovasnda iddetli bir meydan sava balad. B o h e m u n d , T a n c r e d , G o d e f r o i , H u g u e , I I . R o b e r t , patrik A d h e m a r vs. gibi ilerigelen Hal liderlerinin ynettikleri Hal kuvvetleri, Seluklu ordusuna saldrya getiler. Daha henz arpmalarn balarnda Trkmen kuv vetleri, saflardan ayrlp geri ekildiler. Daha sonra melik D u k a k , S k
382
A L SEVM-ERDOAN M ERL
m e n , C e n a h d d e v l e ve teki Seluklu emr ve kumandanlar da savaa de vam etmeyerek memleketlerine dnmeye baladlar. Bylece kendi birlikleriyle yalnz kalan bakomutan G r b o a da sava alann terketti. Daha sonra Ha lebe gelen G r b o a , buradan askerleri iin gerekli olan adr, yiyecek madde leri vesair eyleri aldktan sonra Musula dnd. te yandan Seluklu ordusunun savamayarak geri ekilmesini hayretle karlayan Hal komutanlar, bunun bir hile olduunu sandlarsa da ok gemeden gerei anlamakta glk ekmediler. kalede hla direnmee alan Y a s y a n n olu e m s d d e v l e v e emr A h m e t de aman ile Hallara teslim oldular ve Halebe dndler. Bakuman danlk grevini stlenen G r b o a nin olumsuz ve isabetsiz kararlar, zellik le beraberindeki melik, emr ve kumandanlara kar gsterdii sert ve nemsemez davranlar sebebiyle, Byk Seluklu ordusunun, savasz bile yok olmaa mah kum duruma gelmi olan Hal ordusu karsnda geri ekilmesi, gerekten o de vir Orta - Dou Islm dnyas iin telfisi g bir kayp olarak tarihe gemitir. Bu sonula, ynetim bakmndan Haleb Seluklu devletine bal olan ve konumu dolaysyla Orta - Dou nun en nemli ve salam kalelerinden birine sahip olan Antakya, Hallarn eline gemi, bylece Suriye ve Filistin, Hal istil ve iga liyle kar karya gelmi oluyordu. Her ne kadar Hallar Antakyann igalin den nce skk ve ok g durumda olmalar sebebiyle, R d v a n v e D u k a k a Bizansn elinde bulunan memleketlerden baka hibir yere saldrda bulunmayacaklar hususunda gvence verdilerse de, imdi Antakyay elegeirmelerinden sonra artk artlarn kendi lehlerine deimi olmas dolaysyla onla rn bu gvence szleri geersiz bir duruma gelmi oluyordu.
A zaz'da isyan
Halebin kuzeyinde bir gnlk uzaklkta bulunan Haleb Seluklu ynetimin deki Azazda bir isyan kt (Eyll 1098de). yleki: Kent valisi m e r , Lorenli bir Fransz olan karsnn etkisiyle melik R d v a n a kar ayaklanarak Azazda bamsz bir ynetim kurduunu iln etti. Bunun zerine derhal harekete geen R d v a n , Azaz iddetle kuatp sktrmaya balad. R d v a n a kar koyamayacan anlayan vali, yine karsnn etkisiyle Antakya daki G o d e f r o i ya haber gnderip R d v a n a kar yardm ve ittifak nerisinde bulundu. Haleb savunmasnda nemli bir konumda bulunan Azazm Hallarn eline gemesiyle ilerde Halebin de dmesinde byk rol oynayabileceini dnen ve bu sebeple burasnn Hal ynetimine alnmasn isteyen G o d e f r o i , R a y m o n d la bir likte kalabalk bir Hal kuvvetiyle Azaza yneldi. Hallarn okluu karsn da R d v a n , kuatmay kaldrp ekilmek zorunda kald. te yandan Hallar da yakn bir yrede karargh kuran R d v a n dan ekindiklerinden Azaza gir meye cesaret edemeyip geri ekildiler. Bunun zerine R d v a n , yeniden gelip kaleyi kuatt. ok gemeden vali m e r , isyan brakp, yine eski grevinde kal mak artyla R d v a n la anlaarak yeniden ona tbi oldu. Bylece Azazn Ha llarn eline gemesi nlendi. Fakat bir sre sonra o, yine karsnn etkisiyle
383
R d v a n n aleyhine Hallarla iliki kurmas sonucunda, Halebde bulunduu bir srada ldrld. Amalar Kuds elegeirmek olan Hallar, gney ynnde Seluklu top raklarnda ilerlemeye devam ettiler. Bu arada R a y m o n d , Haleb Seluklu dev letine bal Rc kalesini elegeirdikten sonra bu kez, G o d e f r o i ile birlikte yi ne Seluklu snrlar iinde yer alan Breye yryp kuatt. Bir sre direnmeye alan ve Halebden yardm alamayan Seluklu askerleri, kalabalk Hal kuv vetleri karsnda dayanamyarak ehir ve kalesini Hallara aman ile teslim et mek zorunda kaldlar (Kasm 1098). ehri amanla teslim almalarna ramen Hallar, Mslman halk kltan geirdiler, biroklarn tutsak alp Antakya ya gnderdiler; ehir ve kaledeki btn mal ve paralara elkoydukta baka, geni lde yama hareketlerinde bulundular. ehirdeki ulu camii de kiliseye evirdi ler. Bu baardan sonra R a y m o n d v e Flandre kontu R o b e r t , Ermeni asker lerinin de katld kalabalk bir Hal ordusuyla Haleb Seluklu devleti snrlar ierisinde bulunan Maarretnnman zerine yryerek kuatmaya baladlar. Bu nun zerine ehir valisi ve ilerigelenleri, melik R d v a n ve Humus emri C e n a h d d e v l e den acele yardm istedilerse de hi bir olumlu cevap alamadlar. Bylece kendi kaderleriyle babaa braklan muhafz kuvvetleri ve halk, ehir ve kalesini say ve silh bakmndan ok stn olan Hallara kar mitsizce sa vunuyorlard. Bir sre sonra Antakya prensi B o h e m u n d d a kalabalk kuvvet lerle gelip kuatmaya katld. iddetle srdrlen Hal saldr ve basklar karsnda Seluklu askerleri, ayn ekilde iddetle direniyor ve ehirlerini canla bala savunuyorlard. Hallar iddetle srdrlen bu Trk direniini krp ehri elegeirmek amacyla, tahtadan byk bir bur yaptlar ve bunu, ehir burlar na dayayarak muhafzlarla daha yakn arpmalara giritiler. Sur muhafzlar nn gece evlerine ekilmelerini izleyen Hallar, savunmasz burlardan ehre inerek ksa zamanda elegeirdiler (Aralk 1098). Hallar direnmeleri sebebiyle Maarretnnman halknn byk bir ksmm trl ikencelerle ldrdler, ka dn ve ocuklar tutsak alp pazarlarda sattlar. Btn mal ve paralara el konul duktan sonra ehir ar bir ekilde yama edildi, halka su verilmedii gibi, ehir surlar, ev, cami ve mescitler tamamen tahrip edildi.
K ell b ozg u n u ve son raki olaylar
Maarretnnman elegeiren Hallar, daha sonra harekta devam ederek yine Halebe bal kalelerden Cezr, Zerdana, Sermin ve Kelly da igal ettiler. Bylece Suriye Seluklu devletinin bakenti olan Halebi deta evirmi bir du ruma geldiler. Durumun ciddi boyutlara ulatn anlamakta ne yazkki ge kal m olan melik R d v a n , zellikle stratejik konumu dolaysyla nemli olan Kell kalesini geri almak iin harekete geti ise de Antakya prensi B o h e m u n d la bu kale yrelerinde giritii savata, yenilgiye urad (Temmuz 1101). Bundan fay dalanan Hallar, Halebe bal Kefertb ve Hzr kalelerini de igal ettiler.
384
Kell savandan bir sre getikten sonra B o h e m u n d , Halebi elegeirerek buradaki Seluklu devletini ortadan kaldrmak amacyla, geni asker hazr lklar yapt. ok gemeden beraberinde T a n e r e d olduu halde, hazrlad kalabalk kuvvetlerle harekete geerek Haleb yrelerine geldi; Hallar ehrin d balantsn kesmek amacyla, yeni baz kaleler ina etmeye baladlar. Fakat bu sralarda, Danimendli emri G m t e k i n in saldrlar karsnda g du ruma den Malatya hkimi G a b r i e l in yardm ars zerine B o h e m u n d , Haleb yrelerinden ayrld. Bunu frsat bilen melik R d v a n , harekete geip y relerdeki Hal depolarna saldrarak, eitli silh ve yiyecek maddelerini elege irdi. Ayrca Humus emri C e n a h d d e v l e d e Hallara ait baz kk kaleleri kurtarmay baard. Bu arada o, blgedeki btn rnlere de elkoydu. Bu sra larda melik R d v a n , kendisine zel ulaklar gnderdii babal C e n a h d d e v I e ile bararak onu Halebe getirtti ve onuruna dzenledii lenlerle gnln ald. Fakat C e n a h d d e v l e , ynetimindeki Humusa dndkten bir sre son ra (Mays 1103de) Cuma namaz srasnda, suf klndaki Batn fedaisi tara fndan hanerlenerek ldrld. Humus emri C e n a h d d e v l e H s e y i n in ldrlmesini frsat bilen Hal liderlerinden R a y m o n d , Humusu elegeirme hazrlklarna balad. Bu nu haber alan C e n a h d d e v l e nin kars ( R d v a n n annesi), Halebe o luna bir ulak gnderterek Humusu derhal gelip teslim almasn ve Hallara kar savunmasn bildirdi. Fakat te yandan ehir ilerigelenleri, R d v a n n, C e n a h d d e v l e yi destekledikleri iin, kendilerine iyi davranmayaca ku kusuyla melik D u k a k a, Humusu teslim etmek zere, arda bulundular. Bu sralarda D u k a k , Dmakta yoktu. Onun nibi durumunda olan emr A y t e k i n , hemen bir asker birlikte harekete geerek ehir ve kalesini D u k a k adna teslim ald. Bunun zerine R a y m o n d ve R d v a n , Humus harektn durdu rup memleketlerine dndler. Bylece Humus, Dmak Seluklu devleti snrlar iine alnm oldu. Haleb Seluklu topraklarna saldrya devam eden Ta n c r e d , Haleb yrele rinde yeni bir asker harekta balad. zellikle Halebe bal Mslimiyede ka rarghn kurarak, bu yreleri ar bir ekilde tahrip ve yama aknlarna uratt. Melik R d v a n , ona kar hi bir nlem alamad. Bylece R d v a n n g bir durumda olduunu anlayan T a n c r e d , onunla 7 bin altn, ok sayda at ve di er baz hayvanlarn verilmesi, buna karlk alman Seluklu tutsaklarnn geri verilmesi artlaryla bir antlama imzaland (1103 sonlar). Fakat ok gemeden bu bar antlamasna ramen Antakya Hallar, yeniden Haleb yrelerine akn lar yaptlar ve hatt Beserfs kalesini de elegeirdiler. Hallarn bata Suriye Seluklu devletleri olmak zere, dier Byk Seluk lu Devleti vasallarn ciddi ekilde tehdit etmeye balamalar ve ayrca Antakya Hal prensi B o h e m u n d un Danimend emri G m t e k i n tarafndan tut sak alnmas zerine, Trkiye Seluklu sultan I. K l A r s l a n Antakya Hal larna kar bir sefer dzenlemeyi kararlatrd. Bu amala o, Haleb Seluklu
385
meliki R d v a n a bir eli gndererek Sefer srasnda ordusunun zellikle yi yecek ihtiyalarnn salanmasn bildirdi. Bu haber zerine Haleb halk, sonderecede sevindiler ve komu yrelere mjde haberleri yolladlar. Fakat bir sre sonra B o h e m u n d un 100 bin altn kurtulu akas karlnda serbest bra klp Antakyaya dnmesi sonucunda, K l A r s l a n , Antakya seferinden vazgeti. Haleb evresindeki nemli kale ve stratejik yerlerin Hallar tarafndan aln mas sonucunda, bu yreler geni lde Hallarn kontrol ve basks altna gir miti. Bylece Haleb Seluklu devleti hayat bir tehlike altna girmi oluyordu. Antakya ve Urfa Hal kuvvetlerinin Harran a kar harekta katlmalar ve dola ysyla Haleb yrelerinden ayrlmalar sebebiyle, buralardaki Hal saldrlar dur mutu. Bu sralarda (Mays 1104de) Musul Seluklu valisi k r m ve Hasankeyf emri S k m e n in ynettikleri Seluklu ordusunun II. B a u d o u i n , J o s c e l i n , B o h e m u n d v e T a n c r e d in kumanda ettikleri byk Hal ordusunu Harran yaknlarnda, Belh ay yrelerinde, ilk kez, byk bir bozgu na uratmas, hatt B a u d o u i n ve J o s c e l i n in tutsak alnmas, btn Islm lemini sevindirmiti, ite bundan faydalanan melik R d v a n , derhal harekta balayarak Hal igalindeki birok kaleleri (Cezr, Fav, Sermin, Maarretmsrn vs. gibi) yeniden elegeirdi ve birok Hal askerini de tutsak ald. Bu arada R d v a n , Humusa bal Blis ve Fy kaleleri ile Selemiyeyi de elegeirdi (1104). Bylece melik R d v a n n giritii bu baarl asker harekt sonunda, Haleb savunmas iin nemli olan kaleler Hallarn elinden alnm ve buralardaki halk da gvence ve skuna kavuturulmu oldu. B o h e m u n d un asker yardm salamak iin Avrupaya gitmesi zerine, An takya Hal prensliinin ynetimini zerine alan Ta n k r e d , dier Hal devlet lerinden de yardm salayarak Haleb Seluklu topraklarna saldrya geti. O, ilk nce Halebe bal nemli stratejik konumda bulunan Artah kalesine yryp ku atmaya balad. Kale kumandannn yardm ars zerine R d v a n , atl ve ya yalardan oluan kalabalk bir orduyla derhal Artahm yardmna gitti. Seluklu ordusunun okluu karsnda T a n k r e d , kuatmay brakt gibi, R d v a n a bar nerisinde de bulundu. zellikle I s p e h b u d S a b a v e nin etkisiyle ba r nerisini reddeden R d v a n , derhal Hallarla savaa balad. Fakat bu s rada Hallar, sava meydann terkettiler, bununla birlikte onlar, bir sre sonra yeniden gelip savaa giritiler. arpmalarda Hallar kesin yenilgiye uratlm lard. Fakat Seluklu ordu birliklerinin, igal ettikleri Hal kararghn yama ya daldklar srada, Hallarn ani bir saldrs sonucunda, Seluklu kuvvetleri ar kayp verdiler. Bunun zerine R d v a n , geri kalan kuvvetlerle Halebe dnd (Nisan 1105). ilgili kaynaklarn ifade ettikleri gibi, bu yenilgi zerine, Haleb Sel uklu devletine ait il, ile ve kaleler, bir Hal istil ve igaliyle babaa kald. Nitekim ok gemeden T a n k r e d in kumandasndaki Antakya Hal kuvvetle ri, Artah kalesini aldktan baka, daha nce R d v a n n kurtard nemli kale leri de kolaylkla elegeirdiler. Bylece Haleb, Hallar tarafndan deta kuatlm bir duruma gelmi oluyordu.
386
Hallara kar itlifak giriim leri
Melik R d v a n , Hal istil ve basklar sebebiyle g durumlara den Ha leb Seluklu devletini bu ciddi tehlikeden kurtarmak iin birtakm giriimlerde bulundu. Bu amala o, Mardin emri A r t u k o l u l l g a z i , daha nce bir sre ibirlii yapt I s p e h b u d S a b a v e , Sincar emri Arslantao1 u A l p ile ilikiler kurarak Hallarla mcadele iin bir ittifak oluturmay baard. Mttefikler bir araya gelip yaptklar toplantda, sultana kzgn bulunan l l g a z i nin Musul ve yrelerinin Seluklu valisi k r m n ynetimin deki memleketleri elegeirip buralardan salanacak asker ve paralarla Hallara kar mcadeleye giriilmesi nerisi kabul edildi. Bunu uygulamak amacyla R d v a n ve mttefikleri, 10 bin kiilik bir kuvvetle Musul'a bal Nusaybine yr yp kuattlar. arpmalar srasnda ar yaralanan A l p , Sincar a dnd. Ote yandan Tanza lcalarnda tedavide bulunan k r m , derhal Musula gele rek askerlerini toplayp Nusaybine yneldi. Fakat mttefiklerin kalabalk kuv vetleri karsnda savaa cesaret edemedi ve R d v a n n beraberindeki baz ilerigelen emirlerle ilikiler kurup onlara birtakm vaadlerde bulundu ve zellik le R d v a n a da haberler gnderip Sen l l g a z i nin nasl er ve fesat dolu bir emr olduunu iyi bilirsin. Eer onu yakalatp hapsedersen o zaman sana tbi olur, Hallara kar asker ve mal yardmda bulunurum dedi. k r m n bu nerisini, Hal mcadelesi siyasetine uygun bulan R d v a n , onu uygulamaya karar verdi. Bu amala o, 1 1 g a z i yi yanna artarak ona Hallar, Haleb ve yrelerini istil etmi durumdadr. Byk kuvvetlerle bize katlacak olan k r m le bar yapp, hep birlikte Hallara kar harekete geelim. Bylece bi zim bu hareketimiz, slmn kffara kar bir ittifak olacaktr dedi. Fakat B e r k y a r u k a kar mcadelede kararl olan ve kalabalk bir Trkmen kuvve tine sahip bulunan l l g a z i , Sen, kendi bana buyrukmu gibi hareket ediyor sun, halbuki u anda benim buyruum altnda bulunuyorsun. Nusaybin alnmadan sana buradan ekilme izni vermem, aksi takdirde seninle savamaya bile hazrm diyerek R d v a n n nerisi ve tavsiyesini sert bir ekilde reddetti. Bunun zeri ne R d v a n , derhal onu tutuklatarak Nusaybin kalesine gnderip hapse attrd. Fakat bu kez 1 1 g a z i ye bal Trkmenler, Nusaybin surlarna ve yrelere sald r ve yamalara baladlar. Durumun kartn gren R d v a n , kendisine ait kuvvetlerle Halebe hareket etti. Bylece R d v a n n abalaryla Hallara kar oluturulan bu ittifak cephesi, k r m 5n siyas oyunlaryla dalp gitmi oldu. Baarszlkla sona eren Nusaybin harektndan sonra Suriyenin nemli ka lelerinden birisi olan Efamiye, Haleb Seluklu devletinin hkimiyetinden kt. yleki: Seluklu vasal H a l e f b i n M l i b in ynetiminde bulunan Efmiye, 1090 ylnda, T u t u tarafndan alnarak buraya baka bir vali atanmt. T u t u un lmnden sonra I b n M l i b , Fatm halifesini Hallarla mcadele etmek amacyla Efmiyenin kendisine verilmesi hususunda ikna etti ve bylece yeniden Efmiyeye gelerek Fatmler adna ynetimi eline ald; frkat ok geme
387
den burada bamszln iln etti ve yine eskisi gibi yol kesip yre halknn mal ve mlklerine elkoymaya ve dolaysyla huzursuzluk karmaya balad. Bunun zerine melik R d v a n , Batn reisi E b T a h i r le ibirlii yaparak sevk edi len fedailerle b n M l i b i Efmiye kalesinde ldrtmeyi baard. Bylece bu kale yeniden Haleb Seluklu ynetimine alnm oldu (ubat 1106). Fakat bir sre sonra kaledeki Batmler arasnda bir anlamazln kmasndan faydalanan Ta n c r e d , Hal kuvvetleriyle Efmiyeye yrd ise de baarl olamad. Bu nunla birlikte I b n M l i b in Efmiyeden kamay baaran olu M u s b i h , Antakyaya giderek T a n c r e d e snd ve ona, "Efmiyeyi elegeirdii takdir de orada kendi vasal olarak ynetime devam edeceini syledi. Bunun zerine Ta n c r e d , derhal Efmiyeye yryp kuatmaya balad. Kalede yeterli yiye cek maddesinin bulunmamas sebebiyle, savunucular aman ile teslim oldular. Ka ledeki Btn'lerin byk bir ksm ldrld. Bylece nl Efmiye kalesi Hallarn eline gemi oldu (Eyll 1106). Byk Seluklu Devletine tbi olan melik R d v a n n Batmlerle sk bir ibirlii iinde olduunu haber alan sultan M u h a m m e d T a p a r , onu iddet le knayarak Batmlerle ibirliine son vermesini bildirdi. Bunun zerine R d v a n , Batmlerin byk bir ksmn Halebden kartarak faaliyetlerine son verdi (1107/1108). Melik R d v a n , daha nce deinildii gibi, Hal tehlikesine kar baarsz lkla sona eren ittifak giriimine ramen, bu hususta yeni bir ittifak giriiminde daha bulundu. yleki: M u h a m m e d T a p a r tarafndan Musul ve yreleri va liliine atanan emr a v l , eski Seluklu valisi k r m n olu ve ehir ilerigelenlerinin ars zerine, Trkiye Seluklu sultan I. K l A r s l a n m Musula gelip hkim olmas sonucunda (Nisan 1107), ehirden ayrlp Sincara e kildi. Bylece Musul, Trkiye Seluklu hkimiyetine gemi oldu. Bununla bir likte Musulun Byk Seluklu Devleti valisi a v l , bir sre sonra ehri geri almak amacyla Mardin emri A r t u k o l u I l g a z i nin yardmn saladktan baka, k r m n askerlerinden nemli bir ksmn da elde etmeyi baar d ve kuvvetli bir duruma geldi; derhal harekete geerek Dmak Seluklu devle tinin ynetimindeki Rahbeyi kuatmaya balad. te bu sralarda melik R d v a n , a v 11 ya bir mektup gndererek onu, Hallarla mcadele iin Su riyeye ard. Fakat a v l , ona gnderdii cevapta Oce Musulu elegeirmesi hususunda kendisine asker yardmda bulunmasn, daha sonra da Suriyeye gelip Hallarla mcadele edebileceini bildirdi. Onun bu nerisini olumlu bu lan melik R d v a n , btn kuvvetlerini toplayarak a v 1 1 ya katld. Baskya dayanamayan Rahbe teslim olmak zorunda kald. Daha sonra a v l , l g a z i ve R d v a n m kuvvetlerinden oluan mttefik ordusu, Musul zerine yrd. Sultan K l A r s l a n ile mttefikler arasnda Habur rma yrelerinde yaplan sa vata, Dou - Anadolu beylerinin sultann saflarn terketmeleri zerine K l A r s l a n , yenilgiye urad ve ok yamuru altnda girdii Habur rmanda, kendisinin ve atnn zrhlarnn arl dolaysyla, boularak hayatn kaybetti
388
AL SEVM-ERDOAN MERL
(Haziran 1107). Bu zaferden sonra a v l , Byk Seluklu Devleti valisi olarak Musula girip hkim oldu. Fakat a v l , daha nce R d v a n la yapt antla ma artlarn yerine getirmedi, yani Hallarla mcadele iin R d v a n la bir likte Suriye'ye gitmedi. Bu arada Musulun alnmasnda kendisine byk yardmda bulunan mttefiki 1 1 g a z i yi de hapse attrd. Kendisinin de tutuklanmasndan kukulanan melik R d v a n , kuvvetleriyle derhal Halebe dnmek zorunda kal d. Bylece R d v a n n Hallara kar mcadele iin bu ikinci giriimi de ba arszlkla sonuland.
T elbir sava
Birtakm olumsuz tutum ve davranlar sebebiyle sultan M u h a m m e d T a p a r tarafndan Musul Seluklu valiliinden uzaklatrlan emr a v l , Mar din emri II g a z i ile iliki kurarak ona Sultana kar birleme nerisinde bulundu ise de, ona kar duyduu gvensizlik sebebiyle 1 1 g a z i , bunu kabul etmedi. Bunun zerine a v l , yannda tutsak bulunan B a u d o u i n le anlap onu serbest braktktan sonra sultann hizmetinden ayrlan I s p e h b u d S a b a ve ve baz Arap emirleriyle sultana kar bir ittifak yapt. S a b a v e , a v l ya Irakta kalnd takdirde daima sultann tehdidi altnda kalacaklarn, halbuki Suriyede, yeteri kadar Mslman askerinin bulunmamas dolaysyla bu lkenin Hal istilsna uradn ileri srerek Suriyeye hkim olmann kendileri iin daha iyi olacan syledi. S a b a v e nin bu nerisini olumlu bulan a v 1 1 ve mttefikleri, kuvvetleriyle birlikte Suriye ynnde harekete getiler. Bunu haber alan melik R d v a n , derhal kuvvetlerini toplayp onlara kar harekete geti. Ayrca o, Rakkaya giderek bir ksm topraklarn igal eden a v 1 1 ve mttefik lerinin dman durumunda olan kalabalk Arap Nmeyroullar kabilesiyle on lara kar bir antlama yapt, daha sonra da Halebe dnd. Sultan M u h a m m e d T a p a r n nerisine ramen onunla antlamas mmkn olmayan a v 1 1 , Haleb Seluklu ynetimindeki Frat rma kysnda bulunan Blis kent ve kalesini elegeirdi (Eyll 1108). Bunun zerine melik R d v a n , yakn komusu Antakya prensi T a n c r e d e gnderdii mektupta, kendisine ait memleketleri istil ve igal etmekte olan a v 1 1 ya kar bir ittifak nerisinde bulundu. Suriyede yerlemesi halinde a v l nin Hallar iin de tehlikeli olacan dnen T a n c r e d , sratle asker hazrlklara balad. te yandan a v l da eski dostu Urfa kontu B a u d o u i n v e J o s c e l i n i l e R d v a n v e T a n c r e d e kar bir ittifak oluturmay baard. ok gemeden a v l , S a b a v e , A k s y a n , A l t u n t a , S u n g u r , B a u d o u i n v e j o s c e l i n in kuvvetlerinden oluan olduk a kalabalk bir ordu ile, R d v a n n gnderdii askerle desteklenen T a n c r e d in kuvvetleri Telbir yrelerinde savaa tututular (Kasm 1108). id detle yaplan arpmalarda Ta n c r e d , baarl oldu, birlikten yoksun mttefik kuvvetleri olduka ar kayplar verdiler. Bylece R d v a n n katlmayp yal nzca bir asker birlik gnderdii Telbir sava sonunda, a v l nin Suriyeye, dolaysyla Halebp h?" olma giriim ve plnlar da gerekleememi oldu. Bu
389
zaferden sonra meiik R d v a n , geri almay baard.

Seluklu ordu su n u n 1110 seferi
a v l nin igal ettii Blis kentini de kolayca
Yukarda grld zere, Telbir savanda iki dman cepheye ayrlan Ha llar, ok gemeden birleerek zellikle Suriye ky blgesindeki nemli Msl man ehirlerini ( Trablusam, Banyas, Cbeyl ve Beyrut) elegeirdiler. Bunun sonucunda bata melik R d v a n ve Dmak Seluklu emri T u t e k i n olmak zere, Suriyedeki Seluklu vasal blgesel emirlerin Hallar karsndaki durum lar ciddi ekilde tehlikeye dt. Hal istil ve igallerini dikkatle izleyen B yk Seluklu devleti sultam M u h a m m e d T a p a r , Musul Seluklu valisi M e v d u d , Mardin emri 1 1 g a z i ve Ahlat ah S k m e n ile dier yresel Arap emirlerine birer mektup gndererek Hallarla mcadele iin derhal harekete gemelerini bildirdi. Ksa bir sre sonra Cizrede toplanan byk Seluklu or dusu, Mays 1110da, Urfa Hal Kontluuna kar harekete geerek Urfa y kua tp sktrmaya balad. Bunun zerine Kuds kral 1. B a u d o u i n , Antakya prensi T a n k r e d v e Trablus kontu B e r t r a n d , derhal Urfa Hallarna yard ma gittiler. Bu Hal kuvvetleriyle Ovada savap yok etme plnn uygulayan Seluklu ordusu, kuatmay kaldrp Harrana ekildi (Temmuz 110). Bunu fr sat bilen Urfa Hallar, dardan ok miktarda yiyecek maddeleri getirtip ehre depo ettiler; ayrca yeni savunma nlemleri de aldlar. Seluklu ordusu ise onla rn btn bu faaliyetlerine seyirci kald. Ancak Urfaya yardma gelen Hal kuv vetleriyle Frat rma yrelerinde kk arpmalar yaplarak bir ksm askerleri ldrld ve baz arlklar da elegeirildi. Daha sonra Seluklu ordusu, Urfay bir sre daha kuattysa da baarl olamad. Bylece Seluklu ordusunun bu iik kar harekt baarl bir sonuca ulaamam oldu. Seluklu ordusuyla Urfa harektna katlmam olan melik R d v a n , Antak ya Hal kuvvetlerinin Urfa kontluuna yardma gitmesinden faydalanarak Ha llarn eline geen Halebe bal baz yerleri geri ald, ayrca Antakya yrelerine de aknlar yaparak birok tutsak ve ganimet elegeirdi. Antakya Hallarnin Ken disinin bu asker harekt ile aralarndaki antlamay bozduunu bildirmeleri ve 6 4Ta n k r e d in de Urfadan Antakyaya dnmekte olduu haberi zerine R d v a n , derhal harektm durdurarak Haleb'e dnd. te yandan R d v a n ' n saldrlarm haber alan Ta n k r e d , Antakya ya gitmeyerek Haleb Seluklu top raklarn istilya balad, birok yerleri tahrip ile ok sayda davar ve sr elegeirdi. Daha sonra harektna devam eden T a n k r e d , Halebe bal nemli bir kale olan Esaribe yryp kuatmaya balad ve zellikle yre iftilerini ho tu tup btn rnlerini elegeirdi. Kaledeki Seluklu askerleri iddetle savunmada bulunuyorlard; hatt adrnda uyuyan T a n k r e d i bile ldrme planlar ha zrladlar, fakat bir Ermeninin ihbar sebebiyle buu gerekletiremediler. te yandan Esarib asla elden karmak istemeyen R d v a n , T a n k r e d e 20 bin altn karlnda bar nerisinde bulundu ise de kabul edilmedi. Esarib kalesin
390
de durum hi te iyi deildi. Kale hazinedar, altnlarla birlikte Hallara sn mt. Kale iinde ok g artlarla savunmay srdren askerler, posta gverciniyle gndermeyi denedikleri bir mektupla durumlarn R d v a n a bildirmek istedi lerse de, mektubun Hallarn eline gemesi zerine, bu giriimlerinde de baar l olamadlar. Melik R d v a n , T a n c r e d e ikinci kez bavurarak 30 bin altn karlnda kuatmay kaldrmasn bildirdi; fakat o, bunu da kabule yanama d. te yandan Esarib kale komutan, R d v a n dan hibir yardm salanama mas zerine, savunmaya devam edemeyerek kaleyi Hallara teslim etmek zorunda kald (1110/llil). Kaleyi elegeirmesine ramen Ta n k r e d , asker harektn dur durmad; bu kez Halebin bat yresindeki nemli kalelerden Zerdana ve Bikisrl kalelerini igal etti. Bu yrelerdeki Mslman halk, baka yerlere goetmek zorunda kald. te yandan melik R d v a n , nc kez bavurduu T a n c r e d ile 20 bin altn, 10 ba at, bu ylk rnlerin Hallara verilmesi ve Hal tut saklarn salverilmesi artlaryla bar yapt, imzalanan bu bar artlar sebe biyle Haleb Seluklu devleti ciddi bir ekonomik krize dt, zellikle yiyecek maddelerinin Hallara verilmesi, blge halkn alk tehlikesiyle babaa brak t. Bu sebeple pek ok kimseler, daha gvenli yerlere ge hazrlanmakta idiler. R d v a n , bu byk g nlemek amacyla, devlet hzinesine (Beytlmal) ait birok araziyi ok ucuz fiyatlarla halka sattrd. Hatt tarlalarn sahipleri ile s nr ve fiyatlarn belirleyen tapular (Temliknme) bizzat kendisi kaleme ald. By lece melik R d v a n , bir tr toprak reformu nitelii tayan bir olumlu karar ve uygulamasyla halkn gn durdurduu gibi, bo topraklarn iletilmesini de salam oldu.
Suriye heyeti Badat ta
Antakya Hal prensi T a n c r e d in asker hareketleri sonucunda Hallar, Haleb Seluklu topraklarn deta kuatma durumuna gelmilerdir. Bylece Ha leb Seluklu Devleti, gerekten hayat bir tehlike iine dm bulunuyordu. Bu sebeple melik R d v a n , dier devlet yneticileri ve halk, derin bir korku ve mit sizlie kaplmlard. Kendilerine yardmda bulunabilecek tek bir devlet vard, o da tbi olduklar Byk Seluklu Devleti idi. Bu itibarla Halebdeki Haim ai lesinden birisinin bakanlnda, ehir ilerigelelerinden oluturulan bir heyet, bu sralarda Badatta bulunan sultan M u h a m m e d T a p a r a gnderildi. Ha leb Seluklu heyeti ve Suriyenin dier yresel emirliklerinden gelen heyetler, Ba data sultann zel camiine giderek Cuma namaz srasnda, barp armaya, feryat ve figan Suriyedeki Hal istilsnn nasl tehlikeli bir duruma ulatn aklayp gsteriler yapmaya baladlar, Sultan ve halifenin bu ciddi durumla hi ilgilenmediklerini, din gayretlerinden yoksun olduklarn sylediler. Hatt heyecan ve taknlklar o derecede artt ki, camide hutbe okumakta olan hatib aa indirilerek minberi paraland, bylece Cuma namaz klnamad. Fakat bir sre sonra sultan tarafndan gnderilen bir hdim, Sultann Suriyeye yardm iin Hallara kar sratle ordu gnderecei vadinde bulunduunu syledi. Bu
391
nun zerine camideki gsteriler son buldu. Bununla birlikte Suriyeli heyetler, bir hafta sonra yine Cuma gn, bu kez, halifenin zel camiine giderek orada da ta knla varan gsteri ve tahribat yaptlar. Bunun zerine halife M u s t a z h i r B i l l a h , buna sonderecede kzm ve heyet mensuplarnn yakalanp hapse atlmasn istemitir.
S elu k lu ordu sun un 1111 seferi
Bu olaylar zerine sultan M u h a m m e d T a p a r , Musul valisi M e v d u d u bakomutan olarak grevlendirdikten baka, Hallara kar yaplacak cihat se feri iin Islm lemindeki btn emr ve hkmdarlara mektuplar gndererek arda bulundu; bir sre sonra Ahlat emri S k m e n , emr P o r s u k , Heme dan emrleri I l b e y i ve Z e n g i , Meraga Seluklu valisi A h m e d i 1, Erbil em ri E b u l h e y c a , I l g a z i o l u A y a z ve dier baz emrler, kuvvetleriyle birlikte ehzade M e s u t v e M e v d u d un kuvvetlerine katlmak zere, memle ketlerinden ayrldlar. Bakomutan M e v d u d , kuvvetleriyle birlikte Seluklu or dusunun toplanma yeri olan Harran ovasna geldi, dier kuvvetler de buraya gelip toplanmaya baladlar. Bu sralarda Seluklu vasal eyzer emri S u l t a n , ba komutan M e v d u d a bir mektup gndererek Hallarn eyzeri ciddi ekilde sktrmaya baladklarn, bu sebeple Seluklu ordusunun derhal Suriyeye gelmesini bildirdi. Hallarla mcadele iin nceden belirlenmi bir plan ol mad anlalan Seluklu ordusu, Frat rman geerek J o s c e l i n in yneti mindeki Telbir nlerine gelip kuatmaya balad. Kalabalk Seluklu ordusu karsnda baarl olamayacan anlayan J o s c e l i n , Seluklu emirlerinden A h m e d i 1 e gizlice para ve deerli armaanlar gnderdi ve ona Seluklu ordu sundan ayrlp kendisine katlmasn, buna karlk istedii miktarda altn vereceini bildirdi. Durumdan haberdar olan Seluklu emirlerinin kendisini id detle knamalar karsnda A h m e d i l , J o s c e l i n e katlmad, fakat ok ge meden kuvvetleriyle birlikte ordudan ayrlp memleketi Meragay a hareket etti. Bunun zerine Seluklu ordusundaki dier emrler arasnda huzursuzluk ve an lamazlklar bagsterdi. Bu sebeple dmesi bir gn meselesi haline gelen Telbirin kuatlmasna devam edilemedi (Austos 1111). Bu sralarda melik R d v a n , bakumandan M e v d u d ve dier Seluklu emirlerine birer mektup gndererek Gerekten mahvolmu durumdaym, bu yzden artk Halebden ay rlmak istiyorum. Bu sebeple sratle bana yardma geliniz demek suretiyle iin de bulunduu ok kritik durumu anlatmaya alt. Bunun zerine Seluklu ordusu Haleb ynne hareket etti. Bir sre sonra Haleb yrelerine gelip konaklayan ka labalk Seluklu ordusu, birtakm yamalara, halkn mal ve rnlerine elkoymaya balad. Kendilerini yoketmek isteyen Hallara kar yardm arsnda bulunduu Seluklu askerlerinin bu kt hareketlerine sonderecede zlen me lik R d v a n , bu ardan dolay deta piman olmu gibiydi. Bu sebeple o, Ha llarla sava iin Seluklu ordusuna katdmadktan baka, onlarn herhangi bir saldrsna kar da savunma nlemleri almaya balad. yleki: ehir kaplarn
392
kapatt gibi, askerlerini surlara yerletirip sava durumuna getirdi. Ayrca sevkettii hrsz ve soyguncular da Seluklu adrlarna gizlice girip yamalarda bu lundular. Bylece Halebde, ehrin 17 gn daryla ilikisi kesilmesi sebebiyle, yiyecek sknts ve dolaysyla huzursuzluk bagsterdi. te yandan emr S k m e n , hastal sebebiyle kuvvetleriyle birlikte ordudan ayrlp memleketi Ah lata dnd. Bu sralarda Dmak emri T u t e k i n , askerleriyle gelip Seluklu ordusuna katld. Onun Ordunun Haleb nlerinde byle bo yere beklemesi ye rine btn Suriyeye yaylp Hallarla savaa girimesinin daha doru olacan bildirmesi zerine Seluklu ordusu, gneye Maarretnnmana yneldi. Bunun la birlikte, R d v a n , T u t e k i n in orduya katlmasn ho karlamad ve bu birlemeyi bozmak amacyla da baz siyas giriimlerde bulundu. yleki: R d v a n , Seluklu ordusundaki baz emirlere gizlice mektuplar gndererek T u t e k i n i bertaraf iie onun ynetimindeki Dmak ve dier yerleri igal etmelerini bildirerek onlar kkrtt. Bunun zerine durumu gerekten ciddileen T u t e k i n , bakumandan M e v d u d un himayesi sayesinde tehlikeyi atlatm oldu. Bu arada Seluklu ordusunda bir zlme bagsterdi. Ar hasta olan emr P o r s u k , kuvvetleriyle birlikte ordudan ayrlmak zorunda kald. Bunun zerine M e v d u d ve T u t e k i n in dndaki dier emrler de birer birer ayrlarak memleketlerine dndler. Bylece Suriyede geni istil ve igallerde bulunan Ha llara kar hemen hemen hibir baarl harekta giriemeyen Seluklu ordusu, dalp gitmi, dolaysyla R d v a n n ciddi bir sarsnt geiren Haleb Seluklu Devleti de btn problemleriyle babaa kalm oldu.
T utekin ile ittifak
Daha nceki ksmlarda birka kez grld zere, Hal istil, igal ve bas ks yznden Halebde deta kuatlm bir durumda kalan melik R d v a n , e itli yollarla gsterdii giriim ve abalarla Haleb Seluklu Devletini ve dolaysyla ynetimi altndaki memleketleri Hallara kaptrmama azmini, her ne pahasna olursa olsun, elinden brakmak istemiyordu. O, kuvvetlerinin azl sebebiyle, git tike glenen Hallarla mcadele edemedii gibi, Halebe bal nemli kalele rin elden kna da engel olamyor, hatt devletini kten kurtarmak iin Hallara, zaman zaman para demek zorunda kalyordu. Ayrca devletine ait mem leketlerdeki ekonomik dzenin de bozulmas sonucunda, yaam artlarnn ar lamas sebebiyle, kendisine kar iddetli bir muhalefet de balamt, Bu sralarda Antakya prensi Ta n k r e d , Halebin nemli bir kalesi olan Azaza saldrya ge mek zere idi. Onu durdurmak amacyla R d v a n , 10 bin altn, at ve sair hay van ve eya vermeyi nerdi ise de kabul edilmedi. Bu ciddi durum karsnda R d v a n , aralarnn bozuk olmasna ramen Dmak Seluklu emri T u t e k i n e bavurarak onu Halebe davet etti. Bu ary kabul edip Halebe gelen T u t e k i n ile imzalad antlamaya gre Her ikisi, gerekli durumlarda, bir birlerine mal ve asker yardmda bulunacak, T u t e k i n , R d v a n a tbi olarak adna Dmakta hutbe okutup para bastracaktr (1112 balar). Daha sonra D-
393
maka dnen T u t e k i n antlama gereince, D m ak'ta R d v a n adna hutbe
okutup para bastrd. Bununla beraber, bu antlama uzun srmedi. yleki: T u t e k i n , Kuds kral I. B a u d o u i n in Dm aka bal baz yrelere saldrya gemesi zerine, eski dostu Musul Seluklu valisi M e v d u d ve R d v a n a ba vurarak Kendisine yardma gelmelerini bildirdi. Emr M e v d u d , beraberin de baz emrler olduu halde, kuvvetleriyle birlikte, Suriyeye gelip T u t e k i n in kuvvetleriyle birleti. Fakat R d v a n , ancak T u t e k i n ve M e v d u d un, bir leik Hal kuvvetlerini Taberiyede yenilgiye uratmalarndan (Haziran 1113) he men sonra, 100 atldan oluan bir kuvveti onlara gndermekle yetindi. Biraz nce antlama yapt R d v a n n bu garip tutum ve davranna sonderecede kzan T u t e k i n , onun adn, hutbe ve paralardan derhal kartt (Austos 1113). By lece bu ittifak da hibir olumlu sonuca ulamadan bozulmu oldu.
M elik Rdvan'n lm ve tarih kiilii
Haleb Seluklu D evletinin hkmdar olan F a h r i i l m l k R d v a n , kendisini olduka ypratan ve takattan dren iddetli bir hastalk sebe biyle 10 Aralk 1113de H a lebde hayata gzlerini yumdu ve Mehedlm elike gmld. Onun lmnden sonra devlet ynetimi bsbtn bozuldu ve dolaysy la ilerigelen devlet yneticileri, onun kayb sebebiyle byk bir znt ve mit sizlie kapldlar. Kaynaklardaki bilgilere gre melik R d v a n , iinde eitli deerli eyann bulunduu bir milyon altn deerinde bir hazine brakmtr.
R d v a n H a lebde hkmdarlk tahtna oturduu zaman Suriye ve Filistin Seluklu D evletinin biricik hkimi durumunda bulunuyordu. Fakat ok geme den kardei D u k a k n, babas T u t u zamannda, devletin bakenti olan D makta ayr bir devlet kurmay baarmasndan sonradr ki, Suriye ve Filistin Seluklu Devleti, Haleb ve Dmak olmak zere, iki ayr kola ayrlm oldu. Bu nunla birlikte melik R d v a n , kardeinin Dmak taki hkmdarln tanma yarak Suriye ve Filistin ile birlikte babasnn hkim olduu btn memleketleri yalnz kendi hkmdarl altnda grmek ve birletirmek siyasetini ama edin miti. O, bu amacn gerekletirmek iin birok kez giriimlerde bulunmu ise de hemen hemen hi bir baar kazanamamtr. Bunun en nemli sebebini, ken disinin pek kudretli bir kiilie sahip olmamas yannda, vaktiyle babasna hiz met etmi olm alar d olaysyla etra fn d a toplanan, bata atabeyi C e n a h d d e v l e H s e y i n olmak zere, Y a s y a n , A r t u k o l u S k m e n ve l l g a z i , A b a k , A b a k o l u Y u s u f vs. gibi birok deerli ve ibilir emr ve kumandanlar hizmetinde tutmay baaramamasnda aramak yerinde olacaktr. Bylece adlar geen emirlerin madd ve manev destek ve yardmlarn dan yoksun bir duruma gelen R d v a n , babasnn hkim olduu memleketleri elinde tutamad gibi, vaktiyle devletin zerinde kurulduu anavatan durumun da bulunan Filistinin bile M sr Fatmlerinin eline gemesini nleyememi ve so nunda hkmranlk alan, ancak Haleb ve evresini kapsayan bir devletin hkimi durumuna dmtr. Onun, Dm ak kardeinden alp btn Suriye ve Filistin
394
hkimiyetini yalnz kendi zerinde toplama amacn gerekletirebilme arzusu u runa, i Fatm devletiyle bir ittifak yapmas ve daha da ileri giderek H aleb ve yreleri camilerinde snn hutbeyi kaldrp, ksa bir sre de olsa, i hutbesi okut mas, o devir snn Islm lemi iin ho grlecek olumlu bir davran olarak kabul edilmemi, bata Badat halifesi ve Seluklu sultan olmak zere, dier devlet hkmdarlar tarafndan byk bir tepkiyle karlanmtr. Bunun zerine me lik R d v a n , uygulama alanna koyduu bu kararn deitirmek zorunde kal mtr. Seluklular tarihinde, imparatorluun yneticilerine kar muhalif duruma den, gerek hanedan mensuplar, gerekse emrler, zaman zaman Fatmlerle it tifak giriimlerinde bulunmularsa da hibir zaman R d v a n ' n yapt gibi, h kmranlklar altnda tuttuklar memleketlerde snn hutbeyi kaldrp i hutbesini okutmamlardr.
Hallarn Orta - Douya girileri ve sonunda Urfa, Antakya, Kuds ve Trablusamda birer devlet kurmalarndan sonra Haleb Seluklu devleti, teki blge sel Mslman emrlik ve devletleri gibi, cidd ve tehlikeli bir duruma dmekten kurtulamad. Bu devre iinde R d v a n , hkimiyet alanlarn geniletme yerine, ynetimindeki ehir ve kalelerin savunmas ile uramak zorunda kald. Bu uurda Hallara kar mcadele amacyla birleik bir Islm cephesi oluturmak iin, birok kez giriimlerde bulunmu ise de, bazan mttefiklerinin zel kar ve ent rikalar, bazan da kendisinin olumsuz, ekingen ve kukulu davranlar sonu cunda baarl olamamtr. Btn bunlarla birlikte melik R d v a n n zellikle Hallarn Suriye ve Filistine yerlemelerinden sonra karlat byk ve cidd tehlikelere ramen 18 yl gibi pek ksa saylmayan bir hkmdarlk devresinde, hkim olduu memleketlerin gven, skn ve mutluluk iinde yaayabilmeleri iin itenlikle byk abalar gsterdii kansndayz. Haleb tarihisi I b n l a d m in, lmnden sonra Haleb ynetiminin sonderecede elim bir duruma geldiini ve bu sebeple devlet erknnn onun yokluunu iddetle hissetmi olduklarn zellikle belirtmesi, bu husustaki kanmz destekler nitelikte bulmaktayz.
meli k a l p a r s l a n
devri
Melik R d v a n n lm zerine, yerine 16 yandaki olu T a c d d e v l e A l p A r s l a n M u h a m m e d , hibir muhalefetle karlamakszm Haleb Seluklu hkmdar oldu. Bu sralarda Haleb Seluklu Devleti, ok ciddi ve ha yat nem tayan i ve d sorunlarla kar karya bulunuyordu. R d v a n n, eitli sebeplerin etkisi altnda Halebde Suriye Batnleri iin bir propaganda mer kezi kurulmasna izin vermesi sonucunda, bata reisleri E b T a h i r ve H a k i m e l - M n e c c i m olmak zere, Batn dileri, Suriye ve zellikle H alebde byk faaliyetler gstermekte idiler ve devlet ynetimine karmaya, ordu safla rna girmeye balam bulunuyorlard. Gerek propagandalarnn etkisiyle, gerek se mal ve can gvenliklerini salama bakmndan birok kimseler, Batn yanls olmak durumunda kalyordu. Melik R d v a n m lm srasnda H alebde bu lunan D e m l e o l u H s a m d d i n de onlarn etkisi altnda kalm, hatt ynetimi altnda bulunan kk bir kaleye nib olarak b r a h i m A c e m adl bir Batn disini atamt. Batmler, zellikle R d v a n n lmnden sonra deta Haleb ynetimini ellerine alm bir durumda idiler. Bylece ite, etkili bir Batn basks altnda bulunan Seluklu devletinin, dta, Hallarla olan ilikileri son zamanlarda olduka kritik bir safhaya girmiti. zellikle Antakya Hal prensle ri olan B o h e m u n d v e T a n c r e d in asker faaliyetleri sonucunda, Haleb ev resindeki kaleler, birer birer elden km ve hatt onlara her yl 20 bin altn vergi denmek zorunda kalnmt, ite T a c d d e v l e A l p A r s l a n , Haleb Seluk lu D evletinin ynetimini., ite ve dta byle ciddi tehlikelerle babaa bulundu u bir zamanda eline ald. Bu srada devlet ilerini, atabei olmas dolaysyla B a b a adyla anlan ve babas R d v a n n hdimlerinden olan L 1 adl bir emr y netiyordu. Vezirlik makamnda, R d v a n n deerli devlet adamlarndan E b u 1f a z 1, ordu kumandanlnda G m t e k i n v e Haleb yerli muhafz kuvvetleri (Ahdas) kumandanlk grevinde ise Haleb reisi S i d bulunuyorlard. E b T a h i r de R d v a n zamanndan beri Suriye Batmlerinin reisi olarak Halebde otur makta idi. Bylece Haleb Seluklu Devletinin ynetici kadrosu, R d v a n devrindeki kadrosunu korumu oluyordu. A l p A r s l a n , tahta geer gemez ilk icraat olarak, vaktiyle babasnn koy durduu birtakm vergileri kaldrd, daha sonra da bir criyeden olan kardei
396
M u b a r e k a h i l e z kardei M e l i k a h ldrtt. Mevcut kaynaklarda onun, iki kardeini ldrme sebepleri belirtilmemise de A l p A r s l a n n, biraz tec rbesiz bir gen olmas dolaysyla, btn devlet ilerini, bizzat kendi elinde tu tabilme amacyla, atabei L 1 nn kkrtmasyla kardelerini ldrtm olduu dnlebilir. lgili kaynaklar, vaktiyle babas R d v a n n, Haleb meliki olur olmaz, E b T a l i b ve B e h r a m a h adl iki kardeini ldrdn ifade ile, her iki olayda, ilgin bir benzerliin bulunduuna dikkat ekmilerdir.
D aim lerle mcadele
Babas melik R d v a n n kendilerine kar gsterdii hogr ve lml dav ran sonucunda, devlet ynetimine szmay baaran ve dolaysyla etkili bir du ruma gelmi olan Batnler, gen ve tecrbesiz A l p A r s l a n zamannda, ynetimde etkinliklerini daha da arttrdlar ve kalabalk halk kitlelerini eitli yntemlerle yandalar durumuna soktular. Devlet yneticileri ve H aleb ilerigelenleri, ar bir hale gelen bu Btn basksndan ciddi olarak endie duymakta idiler. te yandan R d v a n devrinden beri H alebdeki Batn faaliyetlerini ya kndan izlemekte olan ve zaman zaman duruma uyar niteliinde mdahalelerde bulunan Byk Seluklu imparatoru sultan M u h a m m e d T a p a r , bu kez, gen melik A l p A r s l a n a bir mektup gndererek Baban, Batnler konusunda bana muhalefette bulunuyordu, fakat imdi senden, benim evldm olarak, onlar yok etmeni istiyorum demek suretiyle Batmlerle mcadele edip onlar tamamyla bertaraf etmesini bildirdi. Bu srada, bata Haleb reisi S i d olmak zere, kent ilerigelenleri de melik A l p A r s l a n a Batnleri bertaraf etmesi konusunda srekli uyar ve tavsiyelerde bulunmakta idiler ve Bu hususta kendisine yardm da bulunacaklarn da bildirdiler. Bu uyar ve tavsiyeler zerine gen melik, derhal harekete geti; bata Batn reisi E b T a h i r olmak zere, H alebde bulunan teki Batn ilerigelenlerini birer birer yakalatp derhal boyunlarn vurdurttu. Ayrca 200 kadar Batn yi yakalatp mal ve paralarna el koydurduktan sonra bir ksmn hapse attrd ve bir ksmn da ldrtt. Kurtulabilenler H alebden ka rak Suriyenin eitli kentlerine yerletiler, hatt bazlar da Hallara sndlar. Bu arada Btn yanls D e m l e o l u H s a m d d i , H a lebden bir frsa tn bulup kaarak Rakkaya gitti. Bylece melik A l p A r s l a n , babas R d v a n m yapmaya cesaret edemedii Btmleri bertaraf etme hareketini byk bir baar ile sona erdirdi. Gerekten Suriyede, zellikle H a lebde yerleerek eitli yntemlerle yanda salamay byk bir baar ile yrten ve bu sebeple gittike oalan Batinleri bertaraf etme giriimi, gen melik iin vlmeye deer bir ha reket olarak tarihe gemitir.
Tutekin ile ibirlii
Melik A l p A r s l a n , devlet ve Haleb ilerigelenlerinin destek ve yardmla ryla Batmlere kesin bir darbe vurarak onlar bertaraf etmek suretiyle, devletin hayat nem tayan bu i sorununu cesaretle zmeyi baarmt. Bununla bir
SELUKLU D E V LE TLE R TARH
397
likte Hallarla etkin bir mcadelede bulunabilmek iin, devletin iilerinde da ha salam bir ynetim dzenine ihtiya duyulmakta idi. Mevcut ynetici kadrosu ise bu dzenlemeyi yapabilecek bir durumda grnmyordu ve ayrca, ynetici ler arasnda da bir ekime ve mcadelenin varl grlmekte idi. Bunun bir so nucu olarak A l p A r s l a n m baz yakn devlet erkn, Dmak emri atabek T u t e k i n e bavurarak onun yardmn salamasn kendisine tavsiye ettiler. Bunun zerine gen melik, T u t e k i n e bir mektup gndererek H alebe gelip devlet ilerini ve orduyu iyi bir dzene sokmasn bildirdi. Onun bu arsn olumlu bulan T u t e k i n , A l p A r s l a n n gen yata, tecrbesiz ve bu se beple kffrn ondan ekinmemesi ve dolaysyla H a leb in herhangibir tehlikeye debilecei sebepleriyle, onun davetini kabulde hi bir saknca grmedi. Bununla birlikte o, vaktiyle babas R d v a n n arsna uyarak H a lebe gidip onunla an lamazla dtn gznne alm olmas dolaysyla, bu kez, derhal H alebe gitmeyerek durumu grmek zere, A l p A r s l a n Dm aka davet etti; ayr ca o, melik olarak ona tbilik ve balln gstermek amacyla, Dm akta Sel uklu devleti sultan M u h a m m e d T a p a r n adndan sonra, onun adn hutbelerde okutup, adna para bastrd (ubat 1114). T u t e k i n in ars ve kendisine tbiyetini bildirmesi zerine melik A l p A r s l a n , kendisine yakn dev let adamlaryla birlikte grmelerde bulunup kararlar almak iin Dm aka ha reket etti. A l p A r s l a n ve beraberindekileri Dm akn iki konak nnde karlayan T u t e k i n , onu Dmak kalesine kartarak vaktiyle amcas melik D u k a k n oturduu meliklik tahtna oturttu; emrlik ilerigelenleri de kendisi ne, ayakta tazimde bulundular. Melike, altn bir kap, deerli talarla ilenmi bir ku, baz deerli eya ve birka at armaan olarak takdim edildi, ayrca berabe rindeki heyete de deerli armaanlar verildi, sonderecede izzet ve ikramda bulu nularak en iyi bir ekilde arland. Melik A l p A r s l a n ve beraberindekiler, Dm akta mzakerelerde bulunup bir sre kaldktan sonra H alebe geri dnd ler. Anlama uyarnca, devlet ilerini dzenleyip yoluna koymak zere, atabek T u t e k i n de, beraberinde kalabalk bir asker birlik olduu halde, A l p A r s l a n ile birlikte Mart 1114 tarihinde H alebe geldi. Fakat ok gemeden, T u t e k i n in nderliinde Haleb ynetiminde tasarlanan dzenlemeye henz balanlmadan, melik A l p A r s l a n m yksek dzeydeki devlet yneticilerini tutuklama, veya ldrtmeye balamas, anlalmas g bir durum yaratt. Zira onun atabei du rumunda bulunan ve devlet ynetimini tamamen kendi tekelinde tutmaya alan L l , T u t e k i n in yapaca yeni dzenleme sonucunda, bertaraf edilme en diesiyle, gen ve tecrbesiz melik zerine, kuvvetle etkili olarak onu, mevcut y neticilere kar harekete geirtti. Bunun sonucu olarak A l p A r s l a n , L l ve yaknlarnn geni apta yardm ve destekleriyle konuu T u t e k i n e haber ver meden, nce Haleb ordu kumandan G m t e k i n ve teki ordu ilerigelenlerini tutuklatt, daha sonra da yetenekli ve ibilir veziri E b u l f a z l ile babas R d v a n n gzde emirlerinden Haleb reisi S i d i yakalatp hapse attrd. Daha sonra H alebden uzaklatrlan S i d in yerine Haleb Reisliine b r a h i m F u r a t atand. Bu arada A l p A r s l a n , babasnn hdimi A l t u n t a , hcipler-
398
den A l p t e k i n ve daha birok deerli emirleri ldrtmekten ekinmedi. Melik A l p A r s l a n n kendisinden habersiz olarak giritii bu kanl hareketleri do ru bulmayan ve bu sebeple sonderecede can sklan T u t e k i n , L l ve ya knlarnn tam anlamyla hkim olduu Haleb ynetiminde tasarlanan dzenle melere girime imkn bulamad. Kendisini, Dm aka kadar gelerek Haleb yne timini dzenlemesi iin davet eden ve fakat H a lebde tam uygulama safhasna gelindii srada, atabei L l nn etkisiyle bundan vazgeen A l p A r s l a n n ilgisiz tutumu ve hatt kendisiyle grmekten bile kanmas sonucunda T u t e k i n , H alebe geli sebebi tamamen ortadan kalktndan, beraberindeki asker s .'. .cu.'.eR ayrlarak Dmaka dnd. Torununun kendisine kar gi riebilecei herhangi bir kt hareketten korkup ekinmesi dolaysyla R d v a n n annesi de T u t e k i n ile birlikte H a lebden ayrlp Dm aka gitti.
ldrlmesi
Atabek T u t e k i n in H alebden ayrlmasndan sonra emr L l , Haleb ynetiminin biricik ve rakipsiz hkimi oldu. Bunun sonucu olarak o, melik A l p A r s l a n a hi danmakszn ynetimde tahakkme balad; birok kim selerin mal ve paralarna elkoyduktan baka, E b u l f a z l b u kez, yeniden g revine iade etti. Artk devlet ynetimiyle hi ilgilenmeyen A l p A r s l a n , elence, zevk ve sefa ile gnlerini geirmekte, birtakm taknlklar yapmakta idi. Hatt bir keresinde o, birok emr ve komutanlar Haleb kalesindeki bir yeralt odasn da toplayarak onlara Burada, hepinizin boynunu birisi vuracak olursa buna ne dersiniz demi, korku ve heyecana kaplan emr ve kumandanlar Ey Efendi miz, biz senin kleleriniz ve senin buyruunun altndayz demiler ve sonunda, ii biraz akaya dntrerek yeralt odasndan kmay baarmlardr. Bununla birlikte devletin ilerigelen bu mlk ve asker yneticileri, A l p A r s l a n n bu garip davranlarndan cidd ekilde endieye kapldlar. te yandan devletin tek hkimi durumunda bulunan ve melikin, kendisine kar da herhangibir olumsuz hareketinden endielenen atabek L l , bunu frsat bilerek A l p A r s l a n or tadan kaldrmay planlad. O, bata emr K a r a c a olmak zere, birok ilerigelen emr ve kumandann destek ve yardmn saladktan sonra Eyll 1114 tarihinde, kaledeki odasnda bulunduu bir srada, melik A l p A r s l a n ldrtmeyi baard. Bir yla yakn bir sre Haleb Seluklu Devleti tahtnda kalan melik A l p A r s l a n , ok gen, tecrbesiz ve heyecanl bir mizaca sahip olmas dolaysyla, y netimde bir varlk gsteremedi; ancak, bata atabek L l olmak zere, teki baz devlet ilerigelenlerinin etki, telkin, destek ve yardmlaryla Btnlerin H a lebdeki faaliyetlerine son vermeyi baard. Bununla birlikte o, Hal tehlikesine kar nlem alma hususunda baarl bir giriimde bulunamad. Ancak ynetimde de ta diktatrln iln eden atabek L i i l nn yetki kar uruna giritii k krtmalar sonucunda devletin birok deerli mlk ve asker erknn, ya iten el ektirmi, veya ldrtmekten ekinmemitir. Bylece A l p A r s l a n m bir yllk hkmdarl tamamen L l nn kanl tahakkm altnda gemi oldu.
VI. MELK SULTANAH DEVR

Ll nn dikta ynetimi
Haleb ynetimini kendi tekelinde toplayan atabek L 1 , melik A l p A r s 1a n ldrtmek suretiyle ortadan kaldrdktan sonra, daha henz alt yanda bir ocuk olan kardei S u l t a n a h Haleb Seluklu tahtna geirdi. S u l t a n a h n bir tr nibi sfatyla kent kalesine de yerleen L 1 , yakn arkada Y a r u k t a ordu kumandanlna getirdi; bylece devletin tek hkimi duru muna gelmi oldu. L 1 , ilk icraat olarak E b u l f a z l n mal ve paralarna elkoyduktan sonra grevinden alarak, yerine E b u r r e c a y atad ise de ksa bir sre sonra btn mal varlna elkoyarak onu da azletti, eski vezir E b u l f a z l yeniden vezaret makamna getirdi. Daha sonra L 1 ve ordu kumandanlar, h la Haleb iin ciddiyetini korumakta olan Hal tehlikesine kar, atabek T u t e k i n veliteki blgesel Mslman emirlere mektuplar gndererek onlar yardma ardlar. Fakat daha nce, melik A l p A r s l a n devrinde, devletin i ve d i lerini dzenleyip nlemler almas iin kendisine bavurulup H a lebe davet edi len, fakat tavsiye ve grleri alnmayan T u t e k i n , gvenememesi dolaysyla, H a leb in bu arsna hibir cevap vermedii gibi, bavurulan teki emrler de buna ilgisiz kaldlar. Bylece Haleb tarihisi I b n l a d m in belirttii gibi, Ne gariptir ki, Haleb gibi, Kuzey - Suriyenin en nemli ve merkez durumunda bulu nan kentine hibir Mslman emr sahip kmyor ve Hal tehlikesi de srp gidiyordu . te yandan H alebdeki ekonomik durum da iyi deildi. Haleb top raklarnn byk bir blmnde Hal istils ve igaline uramas sebebiyle, ok az ekim yaplabiliyor, hzinede para kalmad iin ordu ve memleket ihtiyalar karlanamyordu. Buna bir nlem almak amacyla L 1 , kad E b C n i m M u h a m m e d in ynetiminde, Haleb blgesinde pek ok ky sattrd ve elde edi len paralarn kale, ordu ve memleket ihtiyalarna sarf iini bizzat kendisi yrt t. Bu sralarda, 29 Kasm 1114 gecesi, Kuzey - Suriyede, H alebi de etkisine alan iddetli bir deprem oldu. H alebde bir ksm kale duvarlar ile Antakya Kaps burcunu ykan bu deprem, birok insann lmne sebep oldu. Ayn ekilde H a lebe bal Azaz ilesinin kalesi de harap oldu. Bylece, esasen gerek Hal tehli kesi, gerekse i ynetimin zalim basks ile en kt ve mutsuz gnlerini yaayan
400
Haleb halk, deprem dolaysyla da yeni ve daha g yaam artlaryla babaa
kalma durumuna dm oldu.
Byk Seluklu sultanna bavuru
Haleb Seluklu Devleti nin ite ve dta ok hayat tehlikelerle babaa kal
mas, ynetimi tamamen elinde tutan atabek L 1 y cidd endielere dr d. Daha nce, nlem ve are aramak amacyla bavurduu T u t e k i n ve teki komu Mslman emirlerden herhangibir olumlu sonu alamamt. H alebi iin de bulunduu bu g durumdan kurtarmak midiyle bu kez o, Byk Seluklu imparatorluu sultan M u h a m m e d T a p a r a bir mektupla bavurarak R d v a n ve olu A l p A r s l a n n braktklar hzinelerle birlikte H a lebi kendisi ne teslim edeceini ve bu sebeple asker gnderilmesini bildirdi, imparatorluun vasallarmdan M ardin emri A r t u k o l u I l g a z i ile Dmak emri T u t e k i n in isyan halinde bulunduklarn ve ayrca Hallarla da ittifak yaptklarn haber alan sultan M u h a m m e d T a p a r , her iki vasal emrin cezalandrmala rna karar vermiti. Bu amala o, Hemedan emri P o r s u k u, a v u B e y ( C v u B e y ) ve G n d o d u ile birlikte Musul ve Elcezire kuvvetlerinin de katlaca byk bir orduya bakumandan atayarak ona nce, isyan halinde bu lunan I l g a z i ve T u t e k i n e kar savamas, onlar yola getirdikten sonra da Hallara kar mcadeleye girimesi buyruunu verdi. Derhal harekete geen P o r s u k un kumandasndaki kalabalk Seluklu ordusu, Frat rman gee rek (Mays/Haziran 1115) Haleb ynne hareket etti. Ordunun H alebe yaklamakta olduu sralarda emr P o r s u k , L l ve Y a r u k t a a sultann mektubunu gndererek H alebin derhal kendisine teslimini istedi. Fakat ynetimi elinden brakmak niyetinde olmayan L l , daha nce, kentin ve hzinesinin teslimi ko nusunda sultana verdii szden dnerek P o r s u k a hibir cevap gndermedik ten baka, imparatorlua isyan halinde bulunan I l g a z i ve T u t e k i n e eliler gndererek H alebi kendilerine teslim edeceini, bu sebeple sratle H alebe gelmelerini bildirdi. L l nn nerisini bu kez itenlikle yapld kansna varan T u t e k i n , mttefiki 11g a z i ile birlikte derhal H a lebe gelerek Seluk lu ordusuna kar savunma hazrlklarna giriti. te yandan Seluklu ordusu, Blise eriince emr P o r s u k , H a lebin adlar geen iki emr tarafndan igal edildii ve kendisiyle savaa hazr duruma geldiklerini haber ald; bunun zerine ehre girmekten vazgeip yolunu deitirerek Dm aka bal olan H a m a ya y ryp kuatt ve ok gemeden de igal etti. P o r s u k , sultann buyruu zerine, burasn Humus emri H a y r H a n a verdi. te yandan T u t e k i n , I l g a z i ve Haleb kumandan Y a r u k t a , mttefikleri olan Antakya prensi R o g e r in yanma giderek ondan Dmak ve H a m a y , sultann ordusuna kar savunabil meleri iin kendilerine asker yardmda bulunmasn istediler. Bunun zerine, P o r s u k a kar giriilecek sava iin Kuds kral B a u d o u i n ile Trablus prensi P o n s ve teki Hal kumandanlar, R o g e r ve mttefiklerine yardm amacyla, Antakyaya geldiler. K mevsiminin yaklamakta olmas dolaysyla Seluklu or-
SELUK LU D E V LETLER TARH
401
duunun harektn srdrmeyip geri ekilecei ihtimalini dnen mttefikler, saldrya gemeyi uygun bulmayp Efmiye kalesi nlerinde karargh kurdular. Mttefik ordusu ile, eyzerde konaklayan Seluklu ordusu, birbirlerine kar sal drya cesaret edemeyerek iki aya yakn bir sre, cephe alm bir durumda, bir birlerini kolladlar. Eyll ortalarna doru, her iki taraf ekilip memleketlerine gittiler. Bu arada Y a r u k t a d a kuvvetleriyle birlikte H a lebe geldi, fakat bilin meyen bir sebeple L 1 tarafndan tutuklanp hapse atld. Bu sralarda Seluklu ordusu, Hallarn elinde bulunan Kefertaba yryp fethettikten sonra yine Hallarn elindeki Efmiye 9 yi kuatt ise de salam surla ra sahip olan bu kaleyi alamad; gneye inip Hal igaline urayan M aarretnnman zerine yrd. Seluklu kuvvetlerinin gelmesi dolaysyla bu blge halk, byk sevin gsterileri yaparak birok yerleri yama ettiler. Bu arada ynetimi Y a r u k t a a ait olan Buza, Seluklu kumandanlarndan a v u B e y tara fndan elegeirildi. te yandan Seluklu ordusu, fetih giriiminde bulunmaks zn Maarretnnman dan ayrlarak balarnda P o r s u k ve Rahbe emri C a n d a r olduu halde, H a lebe yneldi. Fakat Haleb ynetimini elinde tutan L 1 , Sel uklu ordusunun btn hareketlerini dikkatle izliyor ve bundan, mttefiki A n takya prensi R o g e r i haberdar ediyordu. Seluklu ordusunun savunmasz olarak nden gnderilen btn arlklar, H alebin gney-bat yrelerinde, Seluklu or dusunun hareketini saat saat izleyip bilgi alan Antakya prensi R o g e r tarafndan baskna uratlp tamamen elegeirildi ve bunlar getiren askerlerin hemen hepsi kltan geirildi. Geriden blk blk gelen Seluklu kuvvetlerinden bir ksm nn da R o g e r tarafndan tuzaa drlp yok edilmesi zerine, Seluklu ordu su rana dnd. Bylece Haleb ve evresini Hal tehlikesinden kurtarmak amacyla, Seluklu sultan M u h a m m e d T a p a r a bavuran L 1 , Haleb h kimiyetinin elinden kaca dncesiyle, imparatorlua isyan halinde olan T u t e k i n ve l l g a z i ile birlikte sultana kar Hallarla ittifak yapmak suretiyle, H a lebi elinde tutmay baarm oldu.
Seluklu ordusunun Haleb yrelerinden ayrlmasndan sonra L 1 , bir s
reden beri hapiste tuttuu Haleb ordu kumandan Y a r u k t a balayarak ha pisten kard ve ona, eskiden sahip olduu Buza vesair yerlerin ynetimlerini geri verdi. Bununla birlikte Y a r u k t a , H alebde L 1 nn maiyyetinde ken dini gvence altnda grmeyip Dm ak a T u t e k i i yanna giderek onun hiz metine girmek zorunluluunu duydu. Onun geliinden ok memnun olan T u t e k i n , kendisine Hallardan ald Hum us a bal Rafeniyye yi verdi.
Ll nn sonu
Gerek melik A l p A r s l a n , gerekse onu ldrttkten sonra yerine geirdi i ocuk yataki S u l t a n a h zamanlarnda, H a lebde ynetime tam anlamyla hkim olan hdim L 1 , iki yla yakn bir sre iinde, devletin tam bir kmaza giren i ve d sorunlarn zmede hemen hi baar gsteremedi, hatt Haleb iktidar uruna, tbi olduu Byk Seluklu Im paratorluuna kar Hallarla
402
oluturulan ittifaka dahi girmekten geri kalmad. Bylece kuku ve korkusu se bebiyle Haleb ynetiminde kalmak istemedii anlalan L 1 , dikta ynetimi s rasnda salad mal, hazine ve bir miktar askerle birlikte, azledilen veya izlenmekten kaan birok emr ve devlet adamlarnn snak yeri haline gelen Cber kalesine gitmek amacyla, H a lebden ayrld (1116). H alebin dou ynnde Ndir kalesine gelince beraberinde bulunan emr S u n g u r , askerlere Melik A l p A r s l a n ldrp hzinesini alarak kamakta olan L 1 y byle ser best mi brakyorsunuz? demi ve daha sonra Trke olarak Tavan, tavan diyerek onu avlamalarn bildirmitir. Bunun zerine askerler, nce gerekten L 1 ' nn avlanmakta olduunu sandlarsa da ok gemeden attklar oklarla onu hemen orada ldrdler. L 1 nn ldrlmesinden sonra askerler, onun h zinesini H a lebden gelen bir devlet temsilcisine teslim ettiler. Bylece L 1 nn Haleb ynetimindeki tahakkm ve dikta rejimi sona ermi oldu.
Yarukla n ynelim i elegeirm esi ve icraat
Haleb Seluklu meliki S u t a n a h m diktatr nibi durumunda bulunan atabek L 1 nn lmnden sonra Haleb ynetiminde uzun sreden beri g rlen buhran daha da artt. L 1 nn H alebden kamas zerine kale, R d v a n n kz S u l t a n a h n ablas m i n e H a t u n un ynetimi altna gemiti. Fakat ancak iki gn sonra, daha nce, T u t e k i n in hizmetine girdi ini grdmz ve Haleb olaylarn yakndan izleyen eski Haleb ordu kumanda n Y a r u k t a , byk bir ihtimalle T u t e k i n in tavsiyesi zerine, Dmaktan sratle gelerek Haleb ynetimini, bir nib sfatyla eline almay baard. Baka bir rivayete gre ise, kendisine, sultan M u h a m m e d T a p a r tarafndan Rahbe ve Haleb ynetimi verilen ve ehri daha kolay elegeirmek amacyla, Rahbeye yerleen A k s u n g u r P o r s u k , H alebden ayrlp dou ynne kamakta olan L 1 ye, birka adam gndererek hile ile ldrtmeyi baard. Bunun zerine A k s u n g u r , Rahbeden ayrlp Haleb ynne hareket etti. Ote yandan L 1 nn beraberinde bulunduu anlalan baz emrler, kuvvetleriyle birlikte hare kete geerek Haleb ynetimini ellerine geirmek iin sratle H alebe yneldilerse de R d v a n m hdimlerinden Y a r u k t a , onlardan daha abuk davranarak H alebe gelip m i n e H a t u n dan ynetimi teslim ald. te yandan Halebi teslim almak zere Blise erien A k s u n g u r (Mays 1117), Y a r u k t a a ve Haleb halkna eliler gndererek Kentin kendisine teslimini istedi ise de cevap ala mad. Bylece H alebe hkim olamayan A k s u n g u r , Blisten H um usa, daha sonra da T u t e k i n in yanna Dm aka gitti. T u t e k i n , onu sonderecede iyi bir ekilde arlad ve H a lebi elegeirmesi iin kendisine yardmda bulunacana da sz verdi. Bylece S u l t a n a h m Haleb ynetiminin bana gemeyi baaran Y a r u k t a , ilk i olarak, kendisi iin de herhangi bir harekete girimelerini nlemek amacyla, hdim L 1 y ldren bir ksm H aleb aske rini yakalatp etkisiz hale getirdi; ancak bunlardan bazlar, H alebden kaarak A k s u n g u r un hizmetine girdiler.
SELUKLU D E V LETLER TARH
403
Haleb hkimiyetini kaybetmemek, yani A k s u n g u r un herhangibir hare
ketine engel olmak amacyla Y a r u k t a , daha nce, L l nn mttefiki ol mu bulunan M ardin Artuklu emri 11g a z i ve Antakya Hal prensi R o g e r e birer mektup gndererek onlar kendisine yardma ard. Bu ar zerine, derhal kuvvetleriyle birlikte Haleb yrelerine gelen R o g e r , Y a r u k t a ile yapt an lama gereince, M ekkeye giden haclarn para deyerek faydalandklar Haleb - Selemiyye - Dmak yolu zerindeki Kubbe kalesi ile bir miktar para ald. By lece Y a r u k t a n, H alebdeki iktidarn koruma uruna R o g e r le yapt bu antlama sonunda, Haleb Seluklu ynetiminin zaten bozuk olan siyas ve ekono mik durumu bsbtn buhranlar iine dm oldu. Daha henz ynetime atan masndan bir ay gemeyen Y a r u k t a , ynetime tam anlamyla hkim olmak amacyla, daha nce L l nn yapt gibi, kent kalesine karak oradaki ku mandanlar bertaraf edip, kaleyi elegeirme giriimlerinde bulundu. Fakat henz uygulama safhasna gemeden onun bu giriimini haber alan kumandanlar, bata m i n e H a t u n olmak zere, S u l t a n a h n ablalarnn buyruu ile onu ya kalatp grevine son verdikten sonra H alebden uzaklatrdlar. ok gemeden Y a r u k t a n yerine, Haleb ordu kumandan E b u l m e a l i M u h s i n atand, kale kumandanlna da R d v a n n hdimlerinden birisi getirildi.
D evletin ykl
Bundan nceki ksmlarda grld zere, H aleb Seluklu tahtnda bulu nan S u l t a n a h n kk yata bir ocuk olmas dolaysyla, bir tr niblik yetkileriyle ynetimi ellerinde tutan devlet adamlarnn tahakkme varan yne timleri ve sk sk artrlan vergilerin halk zerinde yaratt ar durum yannda, Hallarn srekli saldr ve basklar sonucunda, onlarla yaplan ve artlar, madd ve manev ynden olduka ar olan antlamalarn dayanlmaz ykleri, devletin otoritesini ve ekonomik durumunu cidd bir ekilde sarsmakta idi; yleki Haleb, bir saldr sonucunda Hallarn eline geebilecek bir hale gelmi bulunuyordu. Bylece Haleb iin durumun arln ve korkunluunu dnen yneticiler, Sel uklu sultan ve teki Mslman hkmdarlardan yardm mitlerini keserek de rin bir yes iine dmlerdi. Btn bu sebeplerle onlar, kent ilerigelenleri ve kumandanlarndan oluan bir heyeti, ok sayda Trkmen kuvvetine sahip olan ve uzun bir sre sultan M u h a m m e d T a p a r adna, Badat asker valilii g revini baar ile yrtmesi dolaysyla, ynetim ilerinde beceri kazanan M ardin Artuklu emri 11g a z i ye gndererek H alebe gelip ynetimi ele almasn ve Ha llarla mcadele etmesini bildirdiler. M ard ine gelen Haleb heyetinin nerileri ni kabul eden I l g a z i , beraberinde olu T e m r t a ve baz yakn adamlar olduu halde, az sayda bir kuvvetle H a lebe geldiyse de bu kez, yneticiler ara snda, kendisinin ieri alnp alnmamas konusunda anlamazlk kt. Bunun ze rine 1g a z i , derhal Halebden ayrld; fakat onun ehre girmesine kar koyanlarn ikna edilmesi sonucunda, bir ksm kumandanlar, sratle 11g a z i ye yetierek ondan zr dileyip, geri dnmesini bildirdiler. Bunun zerine I l g a z i , onlarla birlikte H alebe geldi; doruca kaleye kp teslim aldktan sonra buradaki asker
404
leri ve yneticileri kartarak kendi asker ve adamlarn yerletirdi. Bylece ml k ve asker ynetimi eline alan 11g a z i , kalede meliklik saraynda oturan S u l t a n a h v e aile bireylerini buradan kararak baka bir eve nakledip onlar deta gz hapsine ald. Bylece Suriye ve Filistin Seluklu D evletinin Haleb Ko lu fiilen sona ermi oldu (1117/18). Daha sonra I l g a z i , S u l t a n a h adna devlet ilerini yrten E b u 1m e a 1i yi azlettikten baka, bunlarn hizmetinde bulu nan teki btn yneticileri de tutuklatt. Fakat te yandan H a lebde ekonomik durum henz dzelmemiti; halkn kendilerine yklenen ar vergileri deyeme meleri sonucunda, vergiler toplanamyor glkle tahsil edilenler ise 1 1g a z i ve askerlerinin ihtiyalarn bile karlayacak bir dzeyde bulunmuyordu. Haleb Sel uklu D evletie bylece fiilen son veren I l g a z i , ynetimi eline ald zaman melik R d v a n n brakt devlete ait hazine ve paralarn, sonradan ynetime hkim olan nib niteliindeki hdim ve yandalar tarafndan tamamen bitirilmi olduunu ve yiyecek depolarnn da bombo bulunduunu grd, ilk nlem ola rak 11g a z i , bu hdim ve yandalarndan birounu yakalatp gasp ettikleri dev lete ait mal ve paralar ellerinden alarak meliklik hzinesine iade etti.
Sultanah m eonu
Yukarda grld zere, I l g a z i tarafndan btn ailesiyle birlikte hkm darlk sarayndan alnarak baka bir evde ikmete mecbur edilen S u l t a n a h ve ailesi, babas 11g a z i ye kar isyan ederek bir ara H alebde ynetimi elegeiren S l e y m a n tarafndan H alebden uzaklatrld. Bunun zerine onlar, C ber kalesine gidip emr M 1i k in yannda oturmak zorunda kaldlar. Fakat ok gemeden I l g a z i , H a lebe gelerek isyan bastrdktan sonra Cber kalesine s np yerleen S u l t a n a h ve ailesini yeniden H alebe getirtti. I l g a z i nin l m (19 Kasm 1122) zerine, nibi durumunda bulunan yeeni S l e y m a n , H alebe hkim olmakta glk ekmedi. Fakat I l g a z i nin lmnden istifade eden Kuds kral II. B a u d o u i n , Haleb zerine yeniden saldrlara balyarak Buza ve Bre gibi iki nemli kaleyi elegeirdi. Bu saldrlar durdurmak amacy la S l e y m a n , kralla bar yaparak Esrib kalesini de terk etmek zorunda kal d (Nisan 1123). Bylece Hallar tarafndan yeniden ve cidd bir ekilde kuatlm bir duruma gelen Haleb, I l g a z i nin teki yeeni ve Hallara byk darbeler vuran B e l e k G a z i tarafndan elegeirildi (Haziran 1123) ve bylece ehir, Hal istilsna kar daha kuvvetli bir hale gelmi oldu. B e l e k , ynetimi elegeirmek amacyla, herhangibir harekete girimesine meydan vermeden S u l t a n a h ve ailesini, H a lebden karp H arrana gndererek orada ikmete mecbur etti. B e le k in M enbic kuatmas srasnda, kaleden atlan zehirli bir okla yaralanp l mesi zerine, beraberinde bulunan M ardin Artuklu emri I l g a z i o l u Temrta (Demirta), Mays 1124de H alebe gelerek ehri hkimiyeti altna ald. H aleb ynetiminde birtakm deiiklikler yapan T e m r t a , B e l e k tarafn dan Harrana srlen S u l t a n a h buradan Mardine getirterek kalede bir oda da hapsettirdi. Fakat ok gemeden S u l t a n a h , kaleden iplere tutunarak kamay baard; nce D r ya, oradan da Hasankeyfe Artuklu emri S k m e n
405
o l u D a v u t un yanna gitti. Burada da ok kalmayan S u l t a n a h , H a lebe yeniden hkim olmak amacyla, Suriyeye gelerek Seluklu vasal H ille emri D b e y s ile birleerek T e m r t a aleyhine bir ittifak yapt. Ote yandan H aleb ka lesinde tutsak bulunan ve fakat T e m r t a ile yapt bir antlama sonucunda salverilen kral II. B a u d o u i n , bu kez, T e m r t a aleyhine D b e y s ile bir ittifak yapt. D b e y s , krala Haleb halknn Arap olmas dolaysyla, kentin kolayca elegeirebilecei konusunda garanti verdi. Bylece T e m r t a a kar D b e y s , S u l t a n a h ve II. B a u d o u i n den oluan bir ittifak meydana gelmi oluyordu. H a lebi kesinlikle ellerine geirmeye karar veren mttefikler, Haleb ynetiminin S u l t a n a h ile D b e y s e braklmas ve kentten elde edi lecek mal ve paralarn Hallara verilmesi hususunda anlamaya vardlar. ok gemeden mttefikler, T e m r t a m H a lebi savunma amacyla hazrlklarda bulunmak iin M ard ine gitmesinden istifade ile harekete gemekte gecikmediler. D b e y s ve J o s c e l i n , kendilerine katlan S u l t a n a h , Blis emr Artuklu Y a s y a n , Devser kalesi hkimi I s a ve II. B a u d o u i n ile birlikte H a lebi kuatp sktrmaya baladlar. ehir nlerinde Mslman kuvvetlerin 100, Ha llarn da 200 olmak zere 300 mttefik adr kuruldu ve bunlarn zerlerinde kraln, S u l t a n a h n ve D b e y s in bayraklar ekildi. te yandan T e m r t a , H alebi Hal saldrsna kar gl bir savunma yapabilmek amacyla, as ker toplamak zere, M ard ine gitmiti. H a lebde, kendisinin naibi olarak, 500 atl bir kuvvetle amcaolu S l e y m a n ve hcib m e r ile kad E b u l f a z l bulunu yorlard. Kenti kuatan kuvvetlerin giritikleri zulm ve irkin hareketler ve zel likle rktalar D b e y s in Hallarla birlemi olmas gibi irkin ve haince davran, H alebliler zerinde derin bir nefret duygusu uyandrd ve bunun bir tezahr olarak onlar, zaman zaman surlar zerine karak kafiyeli olarak Ey uursuz, hin D b e y s diye barmaktan kendilerini alamadlar. Kuatmann uzun srmesi sonucunda halk, byk bir yiyecek skntsna dt. Her iki taraf arasnda kuatmann kaldrlmas konusunda eliler gidip geldi ise de baar sa lanamad. Kuatmann getirdii bu skk ve g durumdan bir an nce kurtul mak amacyla, zel bir Haleb heyeti, gede karanlndan istifade ile gizlice H a lebden kp M ard ine T e m r t a a giderek ona, H alebde ok sk ve da yanlmaz bir bask altnda tutulduklarn ve bu yzden ciddi ve tehlikeli bir du rumla kar karya geldiklerini bildirdiler. T e m r t a , heyete yardm vaadinde bulundu ise de bu srada, H alebden gelen ve Halkn l eti yiyecek derecede skntya dt ifadesini ieren mektubun bir tesadf eseri olarak eline ge mesi zerine, buna sonderecede kzd ve u sefillerin yapt ilere baknz, iin bu derecede sarpasardm gizleyip beni yardma aryorlar diyerek onlar id detle azarlad ve H alebe gitmekten vazgeti, hatt yardmc kuvvet de gnderme di. Bunun zerine gizlice M ard inden kamay baaran Haleb heyeti, M u su la giderek ar hasta bulunan emr A k s u n g u r P o r s u k den H alebi kurtar mas iin ricada bulundular. Ksa bir sre sonra iyileen A k s u n g u r un, kuv vetleriyle birlikte Halebe gelmesi zerine, mttefik kuvvetler kuatmay brakarak ekildiler.
VII. DIMAK SELUKLU DEVLET MELK DUKAK DEVR

Devletin kuruluu
Suriye ve Filistin Seluklu hkmdarlar T c d d e v l e T u t u , S l e y m a n a h n lmyle sonulanan savaa girimesi ve bir buhrana sebep olmas dolaysyla, kendisine kzgn bulunan kardei sultan M e l i k a h m gnln alp yeniden tevecchn kazanmak amacyla, olu E b N a s r e m s l m l k D u k a k , ikinci kez hilafet bakenti Badat ziyaret etmekte olan (1092 sonlar) sultana gndermi ve hatt onun kzlarndan birisiyle nianlamt. Fa kat bir sre sonra sultann Badatta lm zerine D u k a k , sultann kars T e r k e n H a t u n ve olu M a h m u t ile birlikte imparatorluk bakenti sfahana gitmiti. Daha sonra gizlice T e r k e n H a t u n dan ayrlan gen D u k a k , Sel uklu saltanatnn kuvvetli aday B e r k y a r u k a gelerek onun hizmetine gir diyse de, saltanat sorununda, babasyla hasm duruma dmesi dolaysyla, ondan da ayrlarak babasna katld ve Rey savanda babasnn yannda yer ald. Fakat savata T u t u un yenilip ldrlmesi zerine D u k a k , babasnn emirlerin den A y t e k i n ve bir asker birlikle sava alanndan sa salim uzaklaarak D i yarbakr zerinden H alebe geldi. Bu srada kardei R d v a n , H alebde bir Seluklu Devleti kurmu bulunuyordu. Gen D u k a k , R d v a n n yannda ve korumas altnda H a lebde oturmaya^balad. Fakat ok gemeden Dm akta ka le ve kenti, babas T u t u adna hla elinde bulunduran hdim S a v t e k i n tara fndan, gelip babasnn yerine ynetimi ele almak zere, davet edilmesi sonucunda H a lebden byk bir gizlilik iinde ayrld ve gece gndz yol almak suretiyle D maka gitti. Kardeinin bu anlaml kan haber almakta artk ge kalm bulu nan melik R d v a n , onu yakalatmak amacyla arkasndan birka atl gnderdiyse de D u k a k elegeirmek mmkn olamad. te yandan Dm aka ulaan D u k a k , hdim S a v t e k i n tarafndan karlanarak btn asker birlik ve kuman danlarn onay ile babasnn yerine, Dmak Seluklu tahtna oturdu. Emr S a v t e k i n , devletin btn ilerini ynetme yetkisine tek bana sahip bulun makta idi. Ayrca Dm akta asker vali olarak S l r B a h t i y a r ve yerli mu hafz (Ahds) komutan olarak da E m i n d d e v l e bulunuyorlard. Bylece
407
R d v a n tarafndan kurulan Halebden baka Dmakta da yeni bir Seluklu D ev leti kurulmu oldu. Bylece T u t u un hkimi bulunduu Suriye ve Filistin Sel uklu Devleti, onun lmnden sonra, bakentleri Haleb ve Dmak olmak zere, iki kol halinde devam etmekte idi. Bununla birlikte byk evlad olarak melik R d v a n , kardei D u k a k m devletin eski bakentinde kurduu devleti tanmaya rak bata Suriye ve Filistin olmak zere, babasnn hkim olduu btn memleketleri yalnz kendi ynetimi altnda grme planlarn uygulamak iin bir ok kez asker ve siyas giriimlerde bulunmu ise de hi birisinde baarl bir sonuca ulaamamtr.
E m r Tutekin Dmak ta
Melik D u k a k m Dm akta tahta gemesi ve burada bir Seluklu Devleti kurmasndan bir sre sonra Z a h r d d i n E b M a n s u r T u t e k i n in D u k a k n hizmetine girdiini gryoruz. Emr T u t e k i n , gen yalarnda T u t u un hizmetine girerek yetenei, doruluu, sadakati, iyi yneticilii, adaleti ve olumlu davranlar sayesinde, onun ilerigelen byk emrleri arasna girmeyi baarm ve Ispehslr (ordu komutan) nvanna sahip olmutu. Hatt o, T u t u un sonderecede gven ve takdirini kazanmas dolaysyla, onun yokluu srasn da, Dm akta niblik grevini bile yrtmtr. Onun her ynyle deerli ve tecrbeli bir emr olmas sebebiyle T u t u , onu, 1093 ylnda, Silvan (Meyyafrikin) valiliine atayarak olu D u k a k n atabei yapmt. T u t u un saltanat mcadelesinin son devresinde B e r k y a r u k ile yapt ve yenilip ldrlmesi ile sonulanan savata dier baz emirlerle birlikte T u t e k i n de tutsak alna rak hapse atlmt. Fakat ok gemeden o, emr A b a k , Y a s y a n ve teki ilerigelen emirlerle, daha nce T u t u tarafndan tutsak alnarak Haleb kalesin de hapse atlan emr G r b o a ve kardei A l t u n t a n serbest braklmala rna karlk, salverilmeleri zerine, Suriyeye geldiler (Eyll 1095). Atabek T u t e k i n , doal olarak Haleb meliki R d v a n n hizmetine girmeyerek esa sen atabek bulunduu ve Dm akta ayr bir Seluklu Devleti kuran D u k a k n yanna gelip hizmetine girmeyi yeledi. T u t e k i n , bata melik D u k a k olmak zere, D m ak ta kent valisi B a h t i y a r ve devletin ilerigelen asker ve sivil er kn tarafndan sevgi ve saygyla karland. Atabek T u t e k i n in tutsaklktan kurtulup sasalim geliine sonderecede sevinen melik D u k a k , devletin btn ilerinin ynetimini ona teslimde saknca grmedi. Bylece, daha nce kendisine ayn grev verilen S a v t e k i n d e ikinci planda braklm oldu. Bununla birlikte ok gemeden T u t u un nibi sfatyla, Dmak ve kalesinin korunmas grevi ni yrten ve onun lmnden sonra da D u k a k n Dmak Seluklu tahtna gemesinde birinci derecede rol oynayan S a v t e k i n in herhangibir olumsuz ha rekete girimesini nlemek amacyla, bertaraf edilmesi planland. Melik D u k a k , atabek T u t e k i n ve teki ilerigelen asker ve sivil erknn birlikte verdikleri karar uyarnca S a v t e k i n ldrlmek suretiyle bertaraf edildi. Bylece T u t e k i n , devletin btn ilerinin ynetimini tekelinde toplad. Ayrca, melik R d v a n n atabei C e n a h d d e v l e H s e y i n in R d v a n n annesiyle
408
AL SEVM-ERDOAN MERL
evlendii gibi, melik D u k a k n dul annesi S a f v e t l m l k H a t u n ile de evlenerek iktidarn akrabalk yoluyla daha da kuvvetlendirmeyi baard. Byle ce Haleb ve Dmak Seluklu Devletlerinin ynetimleri, atabeklerin ellerinde top lanm ve aa yukar birbirine benzer birer ynetim biimi kurulmu oldu. T u t e k i n in Dmak Seluklu D evletinin ynetimini eline almasndan bir sre sonra (1095), saltanat atmasnda T u t u a daima sadk kalp ondan hi ayrlmam olan Antakya valisi Y a s y a n , R d v a n tarafndan vey babas C e n a h d d e v l e nin tam yetki ile Haleb ilerini ynetmeye atanmasna kar kmt. phesiz, C e n a h d d e v l e nin etkisiyle Haleb devletinde ikinci plana den emr Y a s y a n , vezaretten azledilen E b u l k a s m ile birlikte Dmaka gelerek D u k a k n hizmetine girdi ve hatt E b u l k a s m n da D u k a k m vezirliine atanmasn salad. T u t u un deerli ve ibilir emirlerinden olan ve Antakyay elinde bulunduran Y a s y a n m melik D u k a k n hizmetine gi rip yannda yer almasna karlk R d v a n , Suru emri ve ok sayda Trkmen kuvvetlerini buyruu altnda tutan A r t u k o l u S k m e n i kendi hizmetine ald.
M elik Rdvan ile ilikiler
Melik R d v a n , babasnn lmnden sonra, T u t u a bal btn asker ve mlk erknn onay ve yardmlaryla H alebi bakent seerek orada Suriye ve Filistin Seluklu Devleti tahtna oturmutu. Fakat te yandan devletin eski ba kenti olan Dm aktaki T u t u un nibi ve ilerigelen emirleri R d v a n n H a lebe yerleip babasnn yerine melik olmasna taraftar grnmyorlard. Bunun bir sonucu olarak Dm akta kurulacak ayr bir devletin ynetimini tekelinde tut may planlatrdn grdmz hdin S a v t e k i n in byk abalaryla D makta ayr bir Seluklu Devleti kuruldu. Daha nce, babasnn elinde tuttuu btn memleketlerin hkimiyetini yalnz kendisinde toplama ama ve siyasetini gden melik R d v a n , yeni kurulan Dmak Seluklu D evletine raz olmad. El cezire ve Dou - A na doluyu olduu gibi, Dm ak da kendi hkimiyetine almak iin birka kez asker ve siyas giriimlerde bulundu. Daha nceki Blmde ay rntl olarak grld zere R d v a n , 1096 ylnda, melik D u k a k n, ata bek T u t e k i n ve mttefikleri emr Y a s y a n ve A r t u k o l u I l g a z i ile birlikte kentte bulunmad bir srada Dm ak kuatt ise de baarl olamad.
Dm ak kesinlikle Haleb devletine balamak isteyen melik R d v a n , sz-
konusu bu baarsz kuatma harektndan sonra Aralk 1095/0cak 1096 tarihin de, Dmak zerine ikinci kez sefer hazrlklarna balad. Fakat melik D u k a k n hizmetinde ve dolaysyla mttefiki durumunda bulunan Antakya valisi Y a s y a n , Dm aka gidip durumu D u k a k a bildirdi. Bunun zerine D u k a k ve T u t e k i n , kentte geni savunma nlemleri aldlar. Bir sre sonra Dmak n lerine gelen R d v a n , kent surlarnn salam ve dayankl olmasndan baka, Y a s y a n n da kardeine katlmas dolaysyla, kenti kuatma cesaretini dahi gstermedi ve Halebe dnmek zorunda kald.
409
Suriye ve Filistin Seluklu D evletinin btn hkmranln kendi zerinde
toplamay ama edinen R d v a n , rakipleri durumunda bulunan kardei Dmak meliki D u k a k ile onun mttefiki Antakya valisi Y a s y a n a kar birka kez daha asker harekta giriti; baarl Antakya saldrlar yannda Dm aka kar belirli bir stnlk ve zafer kazanamad. Bununla birlikte R d v a n , bu kez, n ce Y a s y a n n ynetimindeki Antakyay istil ve feth edip, daha sonra da zayf duruma deceini umduu Dmak zerinde basklarn srdrmek niye tinde idi. Bu amala o, Antakya zerine saldr hazrlklarna balad, ite bu s rada, R d v a n n btn hareketlerini yakndan izleyen emr Y a s y a n m, mttefiki durumunda olan melik D u k a k katnda giriimlerde bulunmas sonu cunda, D u k a k n savunmay brakp H a lebe kar saldr durumuna getiini grmekteyiz. Melik D u k a k , T u t e k i n , Ispehbud S a b a v e ve Y a s y a n ile birlikte Haleb'e bal yrelere kar saldrya geti. Bunun zerine melik R d v a n , kalabalk bir orduyla harekete geerek Dmak kuvvetlerini Mart 1097de, K m nesrinde karlad. Yaplan sava sonunda D u k a k n kuvvetleri ar bir ye nilgiye urayarak Dmaka ekilmek zorunda kaldlar. Bylece R d v a n , Dmak zerinde geici de olsa bir stnlk kazand gibi, yakn komusu ve hasm emr Y a s y a n da etkisiz bir duruma getirmeyi baarm oldu.
Antakya ya yardm
Hallarn Urfay igal ile burada bir kontluk kurmalarndan (Mart 1098) sonra Antakya ya yrmeleri zerine, kent valisi emr Y a s y a n , bata tbi olduu Byk Seluklu Devleti sultan B e r k y a r u k olmak zere, Elcezire ve Suriyedeki Seluklu vasal melik ve emirlere Antakyaya yardma gelmelerini bildirdi. Bunun zerine D u k a k , kuvvetleri ile birlikte, beraberinde atabei T u t e k i n , baz kumandanlar olduu halde, Dmaktan hareket etti. Melik D u k a k , emr Y a s y a n n olu e m s d d e v l e ve Humus emri C e n a h d d e v 1e ile birlikte hareketle Antakyaya gitmek zere, eyzer yaknlarna gelip konak ladlar. D u k a k ve beraberindeki kuvvetler, burada Hallarn bir ksm kuvvetleri zerine ani bir saldrya geerek onlar geri ekilmek zorunda braktlar.
te yandan Hallarn Antakyay kuatmaya balamalar zerine, kent valisi Y a s y a n m da bavurusu sonucunda, sultan B e r k y a r u k un buyruu ile Hallara kar mcadele iin, bakumandan atanan imparatorluun Musul vali si emr G r b o a , btn hazrlklarn tamamladktan sonra Urfay, Hal kont luundan geri almak amacyla harekete geti. Sultann ars gereince, cihat seferine katlacak olan Elcezire ve Suriye emr ve melikleri ise G r b o a nm kuvvetlerine M ercdabkta katlacaklard. Bu amala melik D u k a k ve atabei T u t e k i n de Dmak kuvvetleriyle M ercdabka hareket ettiler. Melik D u k a k m banda bulunduu kuvvetler, Telmennes kalesi nlerine geldikleri za man kale halknn, Hallara mektup gndererek onlar Suriyeye yrmeleri hususunda tevik ettikleri ortaya karld. Bunun zerine, kaleye kar harek ta giriilerek iddetle kuatlmaya baland. Fakat ok gemeden D u k a k , savunma
410
sava yapmayan halka ceza olarak belli bir miktar kesim kestirdi; ancak bir ks m sonradan denmesi kararlatrlan para iin rehineler alnarak Dm aka gn derildi. Daha sonra Suriye ordusu, kuzey ynnde yoluna devam ederek M ercdabka geldii sralarda, baarsz Urfa kuatmasn brakp buraya gelen G r b o a nin ordusuyla birleerek (Mays 1098 sonu) Antakya ynne hareket ettiler. Seluklu ordusu 9 Haziran 1098 tarihinde Antakya nlerine geldii zaman ikale dnda kent, Hallar tarafndan igal edilmi bulunuyordu. Dier kuman danlarn muhalefetine ramen Trk ordusunun bakumandanlk grevini yr ten G r b o a , sava Antakya ovasnda yapmak zere Hallarn kent dna kmalarna izin verdi. Bunun zerine daha arpmalarn balarnda, G r b o a ya cephe alan emr ve kumandanlar sava meydann terkettiler. Melik D u k a k , sava srdrmeyen teki emrler gibi, S k m e n ve C e n a h d d e v l e ile birlikte kuvvetlerinin banda olduu halde, hibir arpmaya girmeden sa va alanndan ekilip Dm aka dnd. Bylece D u k a k n Hallara kar gi ritii Antakya harekt da baarl olmadan sona ermi oldu.
Gney - dou An adolu 'ya sefer
Daha nce deinildii zere T u t u , sultan M e l i k a h n lmnden son ra B e r k y a r u k a kar saltanat mcadelesine balad sralarda, Kuzey - Su riye ve M u su ldan sonra Gney-dou Anadolu blgesine gelerek burasn da hkimiyetine alm, Silvan,blgeye vali olarak atad ve olu D u k a k a ata bek yapt T u t e k i n e vermiti. Fakat Rey savanda tutsak alnp hapse at lan, daha sonra salverilen T u t e k i n , Silvana emr A l t a nib olarak braktktan sonra Dm aka gelip D u k a k n hizmetine girmiti. T u t e k i n in buradan ayrlmasndan sonra bu blge Byk Seluklu imparatorluuna tbi olan eitli Trk emirlerinin - A 11 a Silvanda, S a d r A m id de, a h r u h Hani ve Erzende, K z l A r s l a n , Siirt ve Behmurdda, Trkmen M u s a Hasankeyf de ve Y e l t e k i n Bitliste olmak zere- ynetimleri altna geti, ilgili Blmde g rld zere, T u t u un lmnden sonra olu R d v a n , babasnn hkim olduu memleketlere kendisinin de hkim olmas yolunda, birok kez giriimler de bulunmu, dolaysyla Gney-dou Anadolu blgesine de bir sefer dzenlen mi ise de baarl olamamt. Bu kez melik D u k a k , babas zamannda, Genel Vali sfatyla, bir sre ynetimini elinde tuttuu bu blgenin yeni emirlerinin ken disine itaatini salamak amacyla 1099/1100 yhnda, bir miktar kuvvetle Dmaktan karak Rahbe yoluyla Gney-dou Anadolu blgesine ynelip, daha nce nib olarak atanm olan A 11 a n ynetimindeki Silvana geldi. ok gemeden bl genin btn emrleri, katna gelerek kendisine itaat ve ballklarn arzettiler. Bu sralarda melik D u k a k , halka zulm yaparak mal ve paralarna elkoyan emr A 11a m veziri E b B e k r i tutuklatt ve elegeirdii mal ve paralar geri ai di. D k a k , ayrca kad E b B e k r ile ibirlii yapanlar tutuklatp btn mal ve paralarna elkoydurdu. D u k a k , blgede hkmranln bylece salamla trdktan sonra Dm aka dnd.
411
Tancred ile atma
Daha nceki blmlerde de deinildii zere, Hallar, Urfa, Antakya ve Ku dste birer devlet kurmay baardktan sonra hkimiyet alanlarn Mslmanlar aleyhine geniletmek amacyla Suriye ve Filistine srekli olarak asker hareket ler dzenlemekte idiler. Ayn amala Kuds kral G o d e f r o i d e B o u i l i o n ve Taberiyye prensi T a n c r e d , Taberiyye glnn dou tarafnda bulunan zengin ve verimli Belka blgesindeki Sevd topraklarn igale hazrlanyordu. Bylece bu blge mallarn Filistin limanlarna sevkedebileceklerdi. Ayrca kral da szkonusu blgeyi krallk snrlar iine almak niyetinde idi. Bu amala T a n c r e d , Mays 1100 balarnda, kraldan ayr olarak hazrlad kuvvetlerle Cevlna dek saldrlarn srdrme plann uygulayacakt. Yakn komusu Hallarn, memle keti S evda saldr hazrlklarn haber alan Arap emri, tbi olduu melik D u k a k a bir eli ile bavurup Hallara kar ondan acele yardm isteinde bulundu. Bunun zerine D u k a k , ona 500 atl gnderdi. te yandan T a n c r e d , kuvvet leriyle Sevd topraklarna saldrarak birok ganimet ve tutsak elegeirdi. T a n c r e d , bu ganimet ve tutsaklarla asl H al birliine ulamak zere, geri dnerken D u k a k m gnderdii atl kuvvetlerin saldrsna urad; yaplan arpmalar da Hallar olduka ar kayp verdiler; T a n c r e d glkle gece yars, krala katlabildi. Durumu bylece renen kral, Dmak kuvvetlerinin herhangi bir yeni saldrsna kar kuvvetlerini hazrlamaya balad. te yandan Seluklu atl kuv vetleri, bu baardan ve Hal birliklerini devlete tbi Sevd yrelerinden uzak latrdktan sonra Dm aka dndler. Fakat kral G o d e f r o i nin Kudse dnmesine karlk Taberiyyeye gidip bir sre kalan T a n c r e d , Sevd toprak larna hemen her gn yama aknlarna girimekten geri kalmad. Batl bir Ha l kaynana gre melik D u k a k , bu aknlara son vermesi iin T a n c r e d e bir miktar altn ve armaanlar gnderip bar arsnda bulundu. Bar konusunda kraln da onayn alan T a n c r e d , cevap olarak Dm aka alt tecrbeli svari den oluan bir eli heyeti gnderdi ve D u k a k a Ya Dm ak terk etmesi veya Hristiyanl kabul etmesi nerisinde bulundu. Buna sonderecede kzan D u k a k , szkonusu neriye karlk olarak gelen elilere, Ya Islmiyeti kabul, ve ya lm tercih etmelerini bildirdi. Ancak Islmiyete geen birisi dnda, be valye ba kesilmek suretiyle ldrld. Be elisinin bylece ldrlmesini haber alan T a n c r e d , derhal kuvvetlerini toplayp yeniden Sevd arazisine yrye rek ondrt gn sreyle yreyi yama aknlarna tbi tuttu. Memleketinin bu H a l istils karsnda melik D u k a k tan hibir asker yardm alamayan Sevd emri, bu aknlar durdurmak amacyla Taberiyye prensi T a n c r e d in vasal olmak ve vergi demek zorunda kalmtr.
Batdoin'e baskn
Urfa kontu B a u d o u i n , Danimendli G a z i G m t e k i n tarafndan tut
sak alman (1100) Antakya prensi B o h e m u n d u kurtarmak ve Malatya prensi
412
G a b r i e l i Danimendli basksndan kurtarmak amacyla, kt baarsz se ferden U rfa ya dnmt. Bu srada Kudsten gelen eliler, kendisine Kardei G o d e f r o i nm ldn ve kendisinin krallk tahtna oturmasnn kararlatrldn bildirdiler. Bunun zerine B a u d o u i n , yeeni B a u d o u i n d u B o u r g u, kendi vasal olarak Urfa Kontluu ynetimine atadktan son ra 2 Ekim 1100 tarihinde, bir miktar kuvvetle Antakya zerinden Kudse hareket etti. B a u d o u i n , genellikle Hallarn denetiminde veya igalinde bulunan k y yolundan, yolda kendisine katlan birok Hal kuvvetleriyle Kudse gitmekte idi. te yandan bunu haber alan melik D u k a k , bir basknla onu elegeirmek iin Humus emri C e n a h d d e v l e ile birlikte kuvvetleriyle, Beyrut ynnde harekete geti. Cebele ve Trablusam zerinden yoluna devam eden B a s d o u i n , tarih dar bir yoldan Beyrutu yaklamakta idi. te bu sralarda D u k a k ve C e n a h d d e v l e nin kuvvetleri, ok g ve skk duruma den ve bu se beple panie kaplan B a u d o u i n ve kafilesine saldrya getiler. Yaplan arp malarda birok Hal askeri ldrld; gece karanlndan istifade ile ekilmeyi baaran B a u d o u i n , Kasm 1100de Kudse gelerek yaplan bir trenle, len kardei G o d e f r o i nin yerine krallk tahtna oturdu.
slm kaynaklarnda bulunmamasna ramen bir Hal kaynanda belirtil
diine gre melik D u k a k , kral B a u d o u i n e bir eli heyeti gndererek Bu sava srasnda tutsak alp hapse att ve boyunlarn vurdurmak suretiyle ldr mek istedii 45 Seluklu askerini salvermesini istedi. Kralm bunlar Ancak para karlnda teslim edebileceini bildirmesi zerine, 50 bin Bizans altn nn denmesi hususunda anlama yapld; bylece hayatlar kurtarlan Seluklu tutsaklarn Dm aka gnderilmeleri salanm oldu.
Ccbele nin alnmas
Lzkiyenin gneyinde bulunan Cebele, Dou - Akdenizm salam surlara sa
hip ve alnmas g bir kenti idi. Buras Trablusam emri A l i I b n A m m a r a tbi olan I b n S l e y h a nm ynetiminde bulunuyordu. Koyu bir ordu yanda olan I b n S l e y h a , tbi olduu I b n A m m a r a isyan ile bamszln iln ettikten baka C ebelede Fatmler adna okutmakta olduu i hutbesini de kald rarak Badat Abbas halifesi adna snn hutbesi okutmaya balad. Bunun zer'.e I b n A m m a r , melik D u k a k a bavurup onu, Cebeleye yryerek D~ mak Seluklu Devletine katlmas hususunda ikna etti. Derhal harekete geen D u k a k , beraberinde T u t e k i n olduu halde, Cebeleye gelerek kuatp s ktrmaya balad ise de baar salayamad ve kuvvetleriyle birlikte Dm aka geri dnd (1100/1101). Melik D u k a k m szkonusu kuatmasndan sonra Cebele, Suriye ve Filistin ky kentlerini gvence altnda tutabilmek amacyla, buray elegeirmeye alan Hallar tarafndan birka kez kuatld. Ancak surlarn dayankl olmas dolay syla igali mmkn olmad. Bununla birlikte I b n A m m a r dan da yardm ala mayan ve gittike artan Hal basksn nleyecek bir gce sahip olmayan
S ELUK LU D E V LE TLE R TARH
413
b n S l e y h a , T u t e k i n e bir ulak gndererek Cebeleyi D u k a k a teslim etmek istediini, buna kar da kendisini, para, hazine ve ailesiyle birlikte bir asker birliin korunmas altnda, hilfet bakenti Badata , gndermesi hususun da, melik D u k a k katnda giriimde bulunmasn bildirdi (1101). T u t e k i n , I b n S l e y h a nin bu ilgi ekici nerisini olumlu bulmu ve hatt olu B r i yi Cebeleye gndermek istiyordu. Fakat D u k a k m bu sralarda D iyar ba k rda bulunmas dolaysyla, bu konuda onun onayn almakszn bir karar ve remiyordu. Temmuz 1101 tarihinde, D m aka dnen D u k a k , atabeinin Cebele hususundaki kararn uygun buldu; bunun zerine B r i , bir miktar kuvvetle Cebeleye gnderildi. ok gemeden Cebeleyi B r i ye teslim eden I b n S l e y h a , btn arlklaryla Dm aka geldi. I b n S l e y h a nin btn bu hareket lerini yakndan izleyen I b n A m m a r , derhal D u k a k a bir eli gndererek I b n S l e y h a nin kendisine teslim edilmesi halinde, onun para ve hzine sinden baka, kendisine 300 bin altn vereceini bildirdi. Fakat onunla yapt anlamaya sadakat ve vefa gsteren D u k a k , onun bu nerisini kabul etmeyerek b n S l e y h a y, btn mal varlyla yeterli sayda bir asker birlik eliin de, Badata gnderdi. Fakat te yandan Cebele yenetimini eline alan B r i ve yaknlar, halka kar sonderecede kt davranlarda bulunmaya ve hakszlklar yapmaya baladlar. Bu durum karsnda Cebele halk, Trablusam emri b n A m m a r a B r i hakknda ikyette bulunarak Ondan bir nib istediler ve kenti derhal teslim edeceklerini bildirdiler. Bunun zerine b n A m m a r , Cebeleye sratli bir asker birlik gnderdi. Halkn yardmyla ehre ko laylkla giren bu birlik, yine halkn desteiyle B r i ile yapt sava kazandktan baka onu tutsak da aldlar. Derhal Trablusamda b n A m m a r n katna karlan B r i , sonderecede izzet ve ikram grd. Daha sonra onu Dm aka gn deren I b n A m m a r , ayrca babas T u t e k i n e bir mektup yazp B r i ve arkadalarnn Cefceiedeki kt hareketlerini anlatarak Kentin Hal istilsna uramamasn salamak amacyla, byle bir harekete girimek zorunda kaldn bildirdi. Bylece ynetimi, ksa bir sre iin Dmak Seluklu Devletine bala nan Cebele, yeniden Trablusam emirliine gemi oldu.
Trablusana yardm seferi
Kuds n igali ve burada bir Hal Krall t nm kurulmasn izleyen gnler de R a y m o n d d e S a i n t G i l l e s , Fransa ya dnp bir sre sonra kalabalk bir Hal ordusuyla stanbul zerinden (1100) Suriyeye gelmekte iken Eskiehir - Ereli arasnda, Trkiye Seluklu sultan I. K l A r s l a n tarafndan ar bir yenilgiye uratlarak hemen hemen btn ordusu yokedildi. Daha sonra g lkle Antakya ya gelen R a y m o n d , burada prens T a n c r e d tarafndan hapse dildi ise de Hal ilerigelenlerinin araclyla hapisten kurtarld (1101). Daha sonra Trablusamn kuzeyindeki ky kenti Antartusu igal ederek Trablusam tehdit eder bir duruma geldi. Bylece Hal bask ve tehlikesi altndaki Trablusam kenti iin, ciddi bir durumun ortaya ktn gren emr b n A m m a r , Melik D u -
414
k a k ile Humus emri C e n a h d d e v l e ye ulaklar gndererek Trablusam snrlarna dayanan R a y m o n d un herhangibir saldrsna kar acele yardm isteinde bulundu. D u k a k , bu sefere katlmayp iki bin kiilik bir kuvvet gn dermekle yetindi. te yandan emr C e n a h d d e v l e Humusta bulunmad iin yerine nib olarak brakt emr Y h z , Humus kuvvetlerinin banda, Trab lusam ynne hareket etti. Dmak ve Humus birlikleri, Trablusam nnde, I b n A m m a r m kuvvetleriyle birletikten sonra R a y m o n d u karlamak ze re, Antartus ynne hareket ettiler. te yandan Mslman kuvvetlerinin ileri ha rektn haber alan R a y m o n d , beraberindeki kuvvetlerle Antartus yaknlarna gelip karargh kurarak birliklerini sava dzenine hazrlad. Mttefik kuvvetle ri, Hallara kar koldan saldrya getiler. Humus kuvvetleri arpmalarn hemen balarnda, bilinmeyen bir sebeple tutunamayp bozgun halinde dald lar; ok gemeden, bu kez, Dmak birlikleri de ayn ekilde bozguna urayp ge ri ekildiler. Humus ve Dmak askerlerinin bozulup savatan ekilmeleri zerine R a y m o n d , btn kuvvetleriyle direnmeye alan Trablusam birliklerine kar saldrya geerek onlar yenilgiye uratt. Mttefik kuvvetler bu savata olduka ar kayplar verdiler. Sava alanndan kaabilen Trablusam, Dmak ve Humus kuvvetleri memleketlerine dndler (Nisan 1102). Bu baar zerine R a y m o n d , ok gemeden Dou - Akdenizin nemli liman kentlerinden olan Trablusam kuatmaya giriecektir.
Rahbe ve Humussun alnmad
Suriye lnn kuzey - dousunda ve Frat rmann sa kysnda yer alan Rahbe, Byk Seluklu imparatorluu nun Musul emri G r b o a nin yne
tim blgesinde bulunmaktayd. G r b o a nin lm (Eyll 1102) zerine, onun maiyyeti emirlerinden K a y m a z , kent ynetimini elegeirdi. Vaktiyle babas T u t u un hkimiyetinde bulunan R ahbenin emr K a y m a z m eline getii ha ber alan ve burasnn, hkmranl altna alnmasn, kendisi iin bir tr hak sayan melik D u k a k , beraberinde T u t e k i n olduu halde, kuvvetleriyle bir likte Rahbe zerine hareket etti. D u k a k , kenti kuatp sktrd ise de almay baaramayp Dm aka geri dnd. Aralk 1102 tarihinde emr K a y m a z n l m zerine, kent ynetimi kz A m i n e ile evlenen emir H a s a n n eline geti. Emr H a a n , Seluklu hkimiyetini tanmayarak hutbeyi yalnz kendi adna okutmakla kalmad, ordu ve kent ilerigelenlerini de yakalatp hapse att ve onla rn mal ve hzinelerine elkoydu. te yandan Rahbedeki ynetim deiikliini ha ber alan melik D u k a k , yine T u t e k i n ile birlikte sratle Rahbeye gelip kuatmaya balad. Emr H a s a n m zulm ve basklarndan sonderecede g du ruma den ve yiyecek sknts eken halk, kenti D u k a k a teslim etti. Bylece Rahbeye giren D u k a k , ikaleye ekilen H a s a n n nerisi zerine, kendisi ve ailesi iin a m a n verdi ve bylece ikale de teslim oldu (Nisan 1102). Halka kar iyi davranlarda bulunan D u k a k , kent ilerini dzene koyup buraya M u h a m m e d e y b a n yi nib olarak atadktan sonra Dm aka dnd (Nisan 1103). Bylece Rahbe, Dmak Seluklu D evletine balanm oldu.
SE L U K LU 'D E V LE T LE R TARH
415
Humus emri C e n a h d d e v l e H s e y i n , elegeirmekte ge kald Rahbe
seferinden sonra, R d v a n Blmnde deinildii zere, Hum usta Mays 1103 Cuma gn, Batn fedaileri tarafndan ldrlmt. Emirlerinin lm zeri ne, Hum usta heyecan ve karklklar bagsterdi. Bu sebeple kentin Trk hal kndan pek ou Dmaka kat. Bu durumdan faydalanmak isteyen R a y m o n d , Hum usu elegeirmek iin asker hazrlklara balad. Ote yandan C e n a h d d e v l e nin ldrlmesinden sonra kars, olu melik R d v a n a haber gnde rerek Hum usu gelip teslim almasn bildirdi. Bu ary haber alan Humus ordu kumandanlar, vaktiyle C e n a h d d e v l e safna gemeleri sebebiyle, R d v a n n kendilerine pek olumlu davranmayaca dnce ve korkusuyla derhal D u k a k a bir eli heyeti gndererek Kenti kendisine teslim edeceklerini bil dirdiler. Bu srada melik D u k a k , henz Rahbeden dnmemiti. Dmakta D u k a k n naibi durumunda bulunan eski kumandanlardan A y t e k i n , vakit kaybetmeden kuvvetleriyle Hum us a gelerek kent ve kalesini teslim ald. Fakat ok gemeden Dm aka gelip durumu renen D u k a k , T u t e k i n ile birlik te derhal Humus a geldi; yneticiler ve kumandanlar itaat arzederek kent ve ka lesini bizzat kendisine teslim ettiler. te yandan ehri elegeirmek zere, kuvvetleriyle harekete geen R a y m o n d ile annesinin ars zerine Humus a gelmekte olan melik R d v a n , Humus un D u k a k tarafndan alndn re nince memleketlerine geri dndler. Bylece D u k a k , Dmak Seluklu D evleti nin ynetimi altna alnan Hum usta ileri yeniden dzene soktu, halka iyi muamelelerde bulundu ve ldrlen C e n a h d d e v l e nin ocuklarn alarak Dm aka dnd.
Dukak n lm ve tarih kiilii
Dokuz yl gibi pek ksa olmayan bir sreyle (1095-1104) Dmak Seluklu Devleti tahtnda oturan e m s l m l k E b N a s r D u k a k , ok gen yalarda, uzun sren bir hastala tutulmutu. Bu sebeple o, perhiz yapmak zorunda kal m, normal gda alamam, vcudunun kuvvetten dmesi zerine de bu kez, ve reme yakalanm ve gn getike takatten dp zayflamaya balamt. Onun artk yaamndan mit kesilince annesi S a f v e t l m l k H a t u n , yanna gelerek Dnd vasiyetini yapmasn, bylece devlet ileriyle olunun durumunun ne olaca hususunu belirtmesini sylemesi zerine D u k a k , Atabek T u t e k i n in kendisinden sonra yine devlet ilerini yrtmesini, lenz bir yandaki olu T u t u un tahta karlmasn, onun yetimesine ihtimam gsterip himaye etmesini vasiyet etti. ok gemeden melik D u k a k , Haziran 1104de hayata gz lerini yumdu. Cesedi annesinin, kentin kuzey - dousunda Meydanlahdarda, kente hkim bir tepe zerinde yaptrd, byk bir mescid avlusunda bulunan ve Kubbetttavvs adyla anlan mezarla gmld. D u k a k , babas T c d d e v l e T u t u un lmnden sonra, zellikle onun hizmetinde bulunmu olan emirlerin byk destek ve abalaryla Dm aka gele rek burada aabeyi R d v a n n H a lebde kurduu Seluklu D evletinden ayr bir Seluklu Devleti kurmay baarmt. O, hkmdarlnn ilk yllarnda, b
416
yk evld sfatyla, babasnn brakt Seluklu devletinin tek hkmdar olmay amalayan melik R d v a n n saldr ve basklar karsnda, bata atabeyi ve ba bal T u t e k i n olmak zere, babasnn ibilir emr ve kumandanlarnn ken disine sadakat ve destekleri sayesinde, Dmak'taki hkmranln korumay ba ard. Zaman zaman biraz sert ve daima kukulu bir tabiata sahip olan aabeyi R d v a n n maiyyetinde bulunan deerli ve ibilir emirlerin, kendi hizmetine girmeyi yelemeleri, D u k a k n onlarn kiiliklerine sayg gsterip deer ver mesiyle ilgili olsa gerektir. zellikle atabeyi ve babal Haleb Seluklu D evletinin bir numaral adam niteliini tayan C e n a h d d e v l e H s e y i n in bile R d v a n n hizmetinden ayrlp Hum usta ayr kk bir beylik kurmas ve her frsatta D u k a k ile ibirlii yapmas, bunun en gzel rneini oluturur sanrz. Onun baarsnn tek ve nemli sebebini, vaktiyle babasnn hizmetinde bulun mu olan deerli emr ve devlet adamlarn biraraya getirmesi ve Dmak Seluk lu ynetimini onlarn ibilir ellerine brakmasnda aramann yerinde olaca kansndayz. O, Hallarn Suriye ve Filistinde birer devlet kurarak yerlemele rinden sonra onlara kar bata tbi olduu Byk Seluklu imparatorluu ol mak zere, btn Islm devletlerinin giritikleri mcadelelere kuvvetleriyle katlm ve ayrca, kendisinin Dmak Seluklu Devleti, Haleb Seluklu Devleti gibi, Hallarn srekli saldr ve basks altnda olmamakla birlikte zaman za man blgesel olarak da onlarla mcadelelerini srdrmekten geri kalmamtr. Babasnn bakenti Dm akta devletini kuran D u k a k da, aabeyi R d v a n gibi, babasnn hkim olduu blge ve kentleri kendi hkmdarl altna almay denemi ve her giriiminde de baarl olmutur. Bylece onun devrinde devletin snrlar, genellikle Dou - Akdeniz ky blgeleri dnda, B usr dan H a m a ya dek uzanmakta ve ayrca Rahbe ve Gney - dou Anadolu blgesini kapsamakta idi. Gerekten onun, melikliin snrlarndan ok uzaklarda bulunan Rahbe ve Gney - dou Anadolu blgesine hkim olma azmi yannda, Cebele emri I b n S 1e y h a y, zengin hzinesinden baka 300 bin altn gibi byk bir para karl nda teslim etmesini bildiren dman Trablus hkimi I b n A m m a r n bu nerisini reddederek ahde vefada gsterdii sadakati, belirtilmeye deer bir er dem tamaktadr.
Devletin ykl
Melik D u k a k n lm zerine vasiyeti uyarnca, kk olu T u t u , D mak Seluklu tahtna geirildi ise de ynetim, tamamen T u t e k i n in elinde toplanm bulunuyordu. T u t e k i n , devlet zerindeki hkimiyetini daha sa lam temeller zerine oturtmak amacyla kent halkna, asker ve mlk erkna son derecede iyi davranm, onlara geni apta ihsanlarda bulunmu, dolaysyla onlarn sayg ve takdirlerini kazanmtr. Bylece T u t e k i n , D u k a k n lmnden sonra elinde tuttuu devlet ynetimini dzenli bir duruma getirmi oldu. Melik D u k a k , lmnden nce, kendisine kar herhangibir olumsuz hare ketinden kukulanm olabilecei oniki yandaki kardei M u h y i d d i n E r -
SELUK LU D E V LET LER TARH
417
t a , Baalbek valisi G m t e k i n e gndererek Onun Baalbek kalesinde tutuklu olarak kalmasn istemiti. Fakat D u k a k n lmnden sonra T u t e k i n , grnte hizmetinde bulunduu T c d d e v l e T u t u un ocuu ola rak E r t a n hapiste kalmasn doru bulmad; bununla beraber onun baz emirlerle ibirlii yaparak kendisini bertaraf edip Dmak Seluklu tahtna bir asker darbe ile gemesini nlemek amacyla, G m t e k i n e bir mektup gn dererek E r t a hapisten karp Dm aka gndermesini bildirdi. ok ge meden Dm aka gelen E r t a parlak bir trenle karlayarak ona itaat arzeden T u t e k i n , adna hutbe okutmakta olduu henz bir yandaki T u t u un ye rine onu, emr, kumandan ve askerlerin de onaylarn almak suretiyle, Dmak Seluklu tahtna oturttu; bylece kendisi de eskiden olduu gibi, devlet ilerinde tek yetkili olarak makamn korumu oldu (Eyll 1104). Fakat olunun tahta gei rilmesine ramen E r t a n annesi, T u t e k i n in kars S a f v e t l m l k H a t u n un, kocas ile ibirlii yaparak kendisini ldrtp torunu T u t u un yeniden Dmak tahtna gemesini salayaca hususunda E r t a srekli olarak kkrtyordu. Ayrca T u t e k i n in, bata emr A y t e k i n olmak zere, muhalifleri de korku ve endie iinde kvranan E r t a a Dm aktan giz lice kamasn, Baalbeke giderek oradaki emr ve kumandanlarla birleip, H a llarn da yardmn saladktan sonra Dm aka yeniden gelip kenti T u t e k i n den alarak Seluklu tahtna oturmasn tavsiye ettiler. Bunun zerine, ocuk yataki E r t a , Ekim 1104de, A y t e k i n ile birlikte gizlice Dm aktan ayrlp, kararlatrld gibi Baalbeke deil de eria vadisinin dou ynndeki Havran taraflarna gittiler; burada kendilerine T u t e k i n in muhaliflerinden birok kimseler de katld. Ayrca onlar, Kuds kral I. B a u d o u i n e mektupla bavurarak ondan yardm istediler. Kraln buna olumlu cevap vermesi zerine E r t a v e A y t e k i n , birlikte Kudse gidip B a u d o u i n i l e mzakerelerde bulu narak onu, Dm aka saldrmas, veya yrelerine yama ve tahrip akmlarmda bulunmas hususunda tevik ettiler ve hatt kral ikna edip, bunu, kesinlikle ger ekletirmek iin Kudste bir sre kaldlar. Fakat Fatmlerin, iinde Sudanl larn da yer ald kalabalk bir orduyla Filistini Hallardan kurtarma harektna balamak zere bulunmalar sebebiyle B a u d o u i n , b u kez, onlarn nerilerini kabulden vazgeti. Hal yardmndan midini kesen E r t a , A y t e k i n ile bir likte Kudsten ayrldktan sonra Suriye ln geerek daha nce Dmak Sel uklu ynetimine balandn grdmz Rahbeye giderek ynetimi eline ald (Nisan 1104). E r t a , oradan da dou ynne hareket ettiyse de yolda ld. E r t a n Dm aktan ayrlmas zerine T u t e k i n , hutbeyi yeniden D u k a k n olu T u t u adna okutmaya balatt. Fakat ok gemeden onun da l mesi ve D u k a k n soyundan Dmak tahtna geecek baka bir ehzadenin bulunmamas sebebiyle, Dmak Seluklu Devleti fiilen sona ermi oldu. Bundan sonra Dm akta T u t e k i n in atabey lik ynetimi kurulacak, onun lmnden (11 ubat 1128) sonra da yerine geecek olan olu B r i nin adna izafeten B riler Hanedan D evri balayacaktr.
418
Suriye
v e Filistin
Seluklular Soy Kt
TRKYE SELUKLU DEVLET
SLEYMANAH DEVR
D evletin kuruluu
Anadolu fatihi ve Trkiye Seluklu Devleti nin ilk hkmdar K u t a l m o l u S l e y m a n a h , Byk Seluklu imparatorluu sultan A l p A r s l a n m lm(1072) zerine ve olu M e l i k a h m tahta getii sralarda, lke iin de ortaya kan birtakm karklklar srasnda, kardeleri M a n s u r , A l p i l i k ve D e v 1e t ( D o 1a t ) ile birlikte muhtelif Seluklu emir ve kumandanlarnn fe tihlere devam ettikleri Anadolu'ya gelip Frat rma boylarnda ve Urfa yrele rince fetihlerde bulunmakta idi. Bylece S l e y m a n a h m k kez tarih sahnesine Gney-dou Anadolu blgesinde ktna tank oluyoruz. Bu sralar da Seluklu imparatorluuna tbi olarak Filistinde kurulan Trkmen Beylii,nin bana geip fetihlere devam eden A t s z dan, Fatmlerden A kky almak su retiyle ayr bir beylik kurmak isteyen onun maiyyeti emirlerinden k 1 , S l e y m a n a h dndaki Kutalm oullarndan ( M a n s u r , A 1p i 1i k ve D e v l e t ) birisine bir mektupla bavurarak Sen, Seluklulardan olup sultan s llesine mensupsun, sana itaat ile senin hizmetinde bulunursak bununla eref duyar ve nrz; sultan ailesinden olmayan A t s z a tbi olmak istemiyoruz de dikten sonra onu bertaraf edip Suriye ve Filistine hkim olmann g olmadn bildirdi ve Eer A t s z yenip onu bu lkeden uzaklatracak olursak Msr Fatm devleti de bize yardmda bulunacaktr diyerek ona gneye Filistine gelip birlikte fetih yapmasn nerdi. k 1 nn bu nerisi zerine Kutalmolu, bir kardei ve amcaolu ile birlikte Taberiyyeye gelip k 1 ye katld ve Msr Fatm devletine tbi olduklarn resmen iln ettiler. Bylece Suriye ve Filistin de, A t s z n tbi olduu Byk Seluklu imparatorluuna kar, ii Msr Fat m halifeliini tanyan ve iinde, Seluklu hanedanna mensup ehzdelerin de yer ald bir ittifak kurulmu oldu. Onlarn bu giriimlerini yakndan izleyen A t s z , k l v e mttefiklerine kar derhal harekete geerek onlar Taberiyyede, 1075 ylnda, yenilgiye uratt, tutsak ald k l ve olunu ldrtt, fakat yine tutsak ald Kutalmoullarn zel bir koruma altna alarak duru mu, bir eliyle sultan M e l i k a h a arzetti. te yandan kardelerinin tutsak ol duu haberini alan S l e y m a n a h , sratle Suriyeye inip Seluklu vasal
422
M i r d a s o l u N a s r n ynetimindeki H alebi kuatt ise de ald bir miktar hara karlnda kuatmay kaldrd ve daha gneye inerek A t s z a zel bir ulak gndererek Tutsak kardelerinin kendisine teslimini istedi . S l e y m a n a h , isteinin yerine getirmemesi zerine, buradan ayrlp Bizans ynetiminde ki Antakyaya yryp kuatt, fakat 20 bin altn karlnda bar yaplmas sonucunda, kuatmay kaldrd. S l e y m a n a h , daha sonra yeniden Haleb y relerine gelip A t s z a yardma gelmekte olan bin Trkmen atlsna saldrp onlar yamaladktan sonra tekrar Antakya yrelerine dnd. S l e y m a n a h , giritii bu Kuzey-Suriye harektndan sonra A na doluya dnerek yeniden fetih lere balad. O, ksa zamanda, Orta-Anadolu zerinden, daha nceleri de Seluk lu aknclarnn harekette bulunduklar Marm ara Denizi ynne hareketle 1075 ylnda, stanbulun hemen yambanda, byk ve tarih bir Bizans kenti olup salam surlara sahip bulunan znik'i fethetti ve burasn temelini atmakta olduu Trkiye Seluklu D evletinin bakenti yaparak devletini kurdu. Bunun zerine sultan M e l i k a h , kendisine Trkiye Seluklu Devleti H km dar ferman (menr), Badat Abbas halifesi K a a i m B i e m r i l l a h da h ilat (zel giysi) ve ferman ile birlikte Nsrddevle, Ebulfevris ve Rknddin nvan ve l kaplarn gndermilerdir. Bylece S l e y m a n a h , Seluklu aknclarnn M ar mara Denizine kadar harektta bulunduklar btn A n a d olu yu feth etme planlarn uygulama safhasna koymaya balam bulunmaktadr. Hatt onun, H z . P e y g a m b e r in stanbul mutlaka fethedilecektir; onu fetheden ku mandan, ne iyi bir kumandan, onu fetheden ordu ne iyi bir ordudur dedii Bizans bakenti stanbulu fethedip Rum eli yakasna geerek fetihlerini orada da srdrmeyi planlam olmas da mmkndr. S l e y m a n a h , devletini kurup bakent setii znike yerletii sralar da, Bizans ciddi tehlikelere srkleyen isyanlar bagsterdi. Bir yandan Rumeli ordusu kumandan N i k e p h o r o s B r y e n n i o s Edirnede (1077), te yandan Anadolu ordusu komutan N i k e p h o r o s B o t a n i a t e s , Anadolu da imparator M i k h a i l D u k a s a kar ayaklanarak imparatorluklarn iln ettiler. Ktah y a dan stanbula yryen B o t a n i a t e s , durumunu kuvvetlendirme amacyla beraberindeki, daha nceleri Bizansa snan E r b a s a n znikte bulunan S l e y m a n a l a gnderip ittifak nerisinde bulundu. Devletinin snrlarn ge niletmek isteyen S l e y m a n a h , ona iki bin kiilik bir Seluklu kuvvetiyle yardmda bulundu. Bylece Trk kuvvetleriyle daha da glenen B o t a n i a t e s , 1078 ylnda, Bizans tahtn elegeirip imparator oldu. ok gemeden yeni impa rator, skdarda adrlarda konaklayan Trk kuvvetlerini, R u m elide impara torluunu iln eden N i k e p h o r o s B r y e n n i o s a kar gnderdi. te Bizans n iinde bulunduu bu karklklardan faydalanan S l e y m a n a h , devletinin snrlarn Marmara, Karadeniz ve Akdeniz ynlerine doru ge niletti. Bunun sonucunda o, ksa zamanda, Bursa ve yrelerinden baka, btn Kocaeli yarmadasna hkim olarak skdar ve Kadkye kadar ilerledi, hatt Bizansn Anadolu kysnda gmrk daireleri kurarak boazdan gelip geen ge
423
milerden vergi almaya balad. Bylece stanbul Boaz, Seluklu-Bizans snrn oluturmutu. S l e y m a n a h n devletini kurup baarl fetihleri sonucunda, zellikle 1080 ylnda, Azerbaycandan kalabalk Trk kitleleri A na doluya ak maya balad; bylece A n a d olu da Trk nfusu sratle ve gittike oalmakta idi. te yandan bitip tkenmeyen i buhranlarn yaratt huzursuzluklar sebebiyle eitli rklardan oluan yerli halklar da ( Erm eni, Sryani vs. gibi) S l e y m a n a h n ynetimini benimsediler. Ayrca byk arazi sahiplerinin hizmetinde a lan ve tutsak muamelesi gren kyller, uygulad m ir toprak rejimi sayesinde, Seluklu ynetiminde hrriyetlerini elde ettikleri gibi, toprak sahibi de oldular. S l e y m a n a h n kurduu Trkiye Seluklu Devletinin, kendi adna zel para bastrp hutbe okuttuu hususunun tespit edilememesi sebebiyle hukuk ba kmdan Byk Seluklu imparatorluuna (Sultan M e l i k a h a) tbi bir devlet olduu grlmektedir. Ayrca S l e y m a n a h n, Islm kaynaklarnda, her ve sileyle sultan M e l i k a h a tbi olduu hususunda, ak ve kesin kaytlar yer almaktadr.
Mansur n b ertaraf edilm esi
S l e y m a n a h , balangta devletin ynetimini aabeyi M a n s u r la bir likte yrtmekte idi. Fakat daha sonra M a n s u r un, taht elegeirmek amacy la kardei S l e y m a n a h aleyhine Bizans imparatoru N i k e p h o r o s B o t a n i a t e s ile ibirlii ve ittifak giriiminde bulunmas zerine S l e y m a n a h , durumu, sultan M e l i k a h a bildirdi. Bunun zerine M e l i k a h , impa ratorluun byk emirlerinden P o r s u k u bir Seluklu kuvvetiyle Iznike yollad ve sonunda M a n s u r u bertaraf ettirerek Trkiye Seluklu D evletininin yne timinin S l e y m a n a h n zerinde kalmasn salad. Bylece emr P o r s u k un seferinden sonra daha da glenen S l e y m a n a h , Bizanstaki taht atmalarndan istifade ile snrlarn devaml olarak geniletme frsatlar elde ediyordu. yleki: N i k e p h o r o s M e l i s s e n o s , imparator B o t a n i a t e s e kar S l e y m a n a h la bir anlama yapp Denizli ve Ankara yrelerindeki kent ve kaleleri Seluklulara vermiti. te yandan mttefiki S l e y m a n a h m bu hareketi zerine B o t a n i a t e s , gnderdii kuvvetlerle Seluklu bakenti zniki kuatt, fakat M e l i s s e n o s la Eskiehir taraflarnda bulunan S l e y m a n a h m harekete gemesi zerine, kuatmay kaldrmak zorunda kald. M e l i s s e n o s , taht elegeirmek iin Seluklu kuvvetleriyle birlikte Kadkye kadar ilerlediyse de kendisinden daha nce harekete gemi bulunan A l e k s i o s K o m n e n o s , 1081 ylnda Bizans tahtna geip imparatorluunu iln etti. Yukarda grld zere, S l e y m a n a h , Marm ara, stanbul Boaz ve hatt Karade niz kylarna kadar olan yerleri elegeirmi idi. S l e y m a n a h m kazand bu baarlar karsnda aresiz kalan yeni imparator A l e k s i o s K o m n e n o s , vergi olarak ok miktarda para vermek suretiyle, S l e y m a n a h la bir anlama yapt ve Seluklularn B oaz terk ile Drakon (Dragos deresi) suyuna kadar ekilmelerini salad (1081). Bu antlama sonucunda S l e y m a n a h , M ar
424
mara Denizi kylarna kadar deta btn Anadolu 'ya fiilen hkim olduunu B izanshlara kabul ve tasdik ettirmek suretiyle, byk bir baar elde etmi oluyordu.
Bu sralarda S l e y m a n a h n days D a n i m e n d o l u G m t e k i n A h m e t , Amasya, Sivas, Tokat tarafnda Danimendli beyliini kurmakla megul idi; ayrca Fetih D n em inde de belirtildii zere, S 1e y m a n a h n valisi ve mezar hl ankrda bulunan K a r a t e k i n , Sinop, Kastamonu ve ankry fethedip Seluklu snrlarna almay baard. Dou-Karadeniz kylar ise buradaki Trk kitlelerinin, devletin kurulduu blge olmas bakmndan M a r mara blgesine g etmeleri sonucunda yeniden Bizansn eline geti. Bununla birlikte bu blgeyi elegeiren T h e o d o r G a b r a s , Trabzonda bamsz bir du kalk kurmu ve Trklerin yardmyla Bizansllara kar buradaki hkimiyetini srdrmt. Frat rma boylarnda ise Ermenilerin birtakm kk prenslik leri grlmektedir: Bizansllar, XI. yzyln balarndan itibaren (imparator II. B a s i l den balayarak) mezhep ayrlklarndan baka birok kanl isyanlara gi rien doudaki Ermeni prensliklerini ortadan kaldrdktan sonra halkn da OrtaAnadolu ve ukurovaya srmlerdi. Artk siyasal birlik ve ynetimden yoksun sade birer Bizans yurtta olarak yaayan Ermeniler, bir millet haline A n a d olu ya gelip yurt tutan ve kendilerinin din inan ve faaliyetlerine asla mdahalede bulunmayan Seluklu Trklerini bir kurtarc olarak karlamakta idiler. zel likle Malazgirt savandan sonra genileyen Trk istil ve fethi karsnda Anado lu daki Bizans hkimiyetinin sratle kmesinden istifade ile Van Gl blgesi Ermenilerinden Bizans generali P h i l a r e t o s B r a c h a m i o s , Bizans a tbi olmayarak nce M ara a, daha sonraca Malatya, Harput, Palu, Elbistan, Tarsus ve Urfaya hkim oldu; bylece o, snrlar ukurovadan Gney-dou Anadolu blgesine kadar uzanan bir Ermeni prenslii kurdu. Bununla birlikte P h i l a r e t o s , bir yandan gya Bizansa tbi grnmekte, br yandan da Byk Seluklu imparatorluu na yllk vergi demek ve dolaysyla tbiyet arzetmek suretiyle prensliinin devamn salamakta idi. Bylece bu Erm eni prenslii, Trki ye Seluklu D evletinin, dou ve gney-dou blgelerinde, dier Trk lkeleriyle olan ilikilerini keser bir durum yaratmakta idi. S l e y m a n a h , Bizansla Dragos Suyu Antlamasn yaptktan sonra zel likle Gney-dou Anadolu blgesinde bir Ermeni prensliinin kurulmas zeri ne, 1082/83 ylnda, Gney-dou Anadoluya bir sefer dzenleyerek Tarsus, Adana . Misis, Anazarba ve yrelerini fethetti ve hatt M alatyay da vergiye balad. Bu sralarda o, Msr Fatmlerine isyan ile bamsz bir ynetim kuran Trablusam hkimi i inanl E b T a l i b I b n A m m a r a bir eliyle bavurup, yeni fet hetmi olduu ehirler iin kad ve hatip gndermesini istedi. Ayrca S l e y m a n a h , fethettii bu ehir ve kalelere Seluklu vali ve kumandanlar atadktan sonra bakent Iznike dnd.
Antakya'nn fethi
S l e y m a n a h , bir sre sonra ynetimi P h i l a r e t o s un Ermeni prens liine balanan Antakyann asker valisi (hne) Trk asll I s m a i 1 in ars
425
zerine, devletin ilerigelen emirlerinden E b u l k a s m znikte brakp 300 at lyla Antakyaya, hareket etti. O, ehre hkim olmak isteyen Suriye Seluklu h kmdar T a c d d e v l e T u t u ile, kentten her yl Byk Seluklu mparatorluu adna vergi almakta olan Musul emri e r e f d d e v l e M s l i m in kendisinin gelmekte olduu haberini alabilecekleri ve herhangi bir aske r harekta geebilecekleri ihtimalini dnerek, geceleri devaml hareket, gndzleri de vadilerde konaklamak suretiyle kuzeyden gneye btn Anadolu yu oniki gecede geti. Bir sre sonra gizlice Antakya nlerine erien S l e y m a n a h , vali s m a i l ve P h i l a r e t o s un olu B a r s a m a ile ibirlii sonucunda, bu srada, kuvvetleriyle birlikte kendisine katlan M e n c e k o l u adl bir Trk men beyiyle birlikte Faris Kapsndan girmek suretiyle, 12 Aralk 1084de ehri, 12 Ocak 1085 te de bir sre direnen ikaleyi fethetti. Bylece Antakyaya, tama men hkim olan S l e y m a n a h , halka hi dokunmayarak aman verdi ve al nan tutsaklar karlksz salverdi. O, Trk askerlerine Hristiyan halka iyi davranmalar, onlardan hibir ey almamalar, evlerine girmemeleri ve kzlary la evlenmemeleri hususunda bir emirnme kartt ve halka sonderecede adil davrand. Daha sonra S l e y m a n a h , ehirdeki Kawasyana kilisesini camie evirtti ve burada, 17 Aralk 1084 Cuma gn de 110 mezzin tarafndan okunan ezandan sonra kalabalk bir cemaatla cuma namaz klnd. S l e y m a n a h , elegeirilen pek ok ganimetleri ucuz fiyatla da olsa dar kartlmayp ehir iinde satlmasn emretti; Hristiyan halkn dilei zerine, Meryemana ve Azizcercis adlarnda iki kilise ina edilmesine izin verdi. ehirde baz imar faaliyetle rinde de bulunan S l e y m a n a h , ortaalar Hristiyan leminin en kutsal kentlerinden saylan Antakyann fethini zel bir eli heyetiyle sultan M e l i k a h a arzetti; buna sonderecede sevinen sultan, bakent sfahanda fethi kutla ma trenleri yaptrp mjde davullar vurdurmutur. Ayrca devrin nl airi M u h a m m e d E b v e r d ( lm: 1113), bu fetih dolaysyla bir kaside kale me almtr. Bu kasidenin kaynaklara geen beytinin evirisi yledir:
Kumla kapl hi baslmam bir tepe zerinde, kumral atn aln (yelesi) gibi bir ate parlad. Sen, mstahkem yerlerini (kalelerini) s k e n d e r den beri genileten (ya yan) Bizans (R u m ) Antakyasn fethettin. Senin soylu atlarn (svarilerin) Bizans memleketlerini inedii zaman (on larn nnde) korkularndan eilip bklen sarn Rum kadnlar, ocuklarn drdler. Antakyann fethinden sonra S l e y m a n a h , Bagras, skenderun, D erbesak, Gaziantep, Artah, Hrim, Telbir vs. kaleleri birer fethetti. Yine 1085 yl
iinde, S l e y m a n a h n emirlerinden B u 1d a c , Ceyhan rma yreleri. Gksn ve Rban ehir ve kalelerini fethedip Seluklu devleti snrlar iine al may baard. Fakat te yandan S l e y m a n a h n Antakyay fethile Haleb ka plarna dayanmas, zellikle, btn Mezopotamyadan baka H a lebi de ynetimi
426
altna almak suretiyle, Kuzey-lrak ve Kuzey-Suriyede tek bana hkimiyet kur ma plan ve uygulama abalar iinde bulunan, Byk Seluklu Devleti adna yl lk vergi ald ve dolaysyla ehre sahip olmak isteyen vasal Musul emri M s l i m i harekete geirdi. S l e y m a n a h , daha nce, ehir hkimi P h i 1a r e t o s tan almakta olduu yllk vergiyi, bu kez, ehre hkim olduu iin ken disinden isteyerek, aksi takdirde, sultana isyan etmi olacan bildiren M s l i m e Sultana itaat ile hkim olduum memleketlerde, onun adna hutbe okutup para bastrmak, benim biricik iarmdr. Ben, Antakya ve dier kffar memleketlerini ancak onun varl yznden, T a n r nin benim elimde fethet tirmi olduunu kendisine bildirdim. Benden istediin vergiye gelince, daha n ceki Antakya hkimi kfir idi, bu sebeple kendisi ve adamlar iin bavergisi (cizye) veriyor ve bylece kendilerini Islm cihadndan koruyorlard. Halbuki imdi A n takya hkimi olan ben, ok kr Mslmanm v e T a n r nin cihad buyruunu yerine getirmekteyim. Antakya artk Mslmanlarn eline gemi bulunuyor. Ben, bir Mslman olarak sana nasl bavergisi derini eklinde bir cevap gnderdi. Fakat ok gemeden her iki taraf arasnda Kurzhil yresinde yaplan savata, M s l i m yenilgiye urad gibi, hayatn da kaybetti. Bylece S l e y m a n a h , Seluklu vasal olmasna raman, Mezopotamya ve Kuzey-Suriyeyi iine alp b tn Suriye ve Filistin'e kadar yaylma planlaryla genilemekte olan M s 1i m in Arap emirliine son vermi ve zellikle Kuzey-Suriyede, Trk hkimiyet ve yer lemesinde nemli bir adm atmtr. Bu savatan sonra S l e y m a n a h , bu s ralarda erif E b A l i I b n l h u t e y t nin elinde bulunan H alebi kuatmaya balad, ayn zamanda gnderdii kuvvetlerle blgedeki Maarretnnman, Kefertab, Km nesrin vs. kent ve kalelerini fethile buralara vali ve kumandanlar ata d. Fakat ok gemeden S l e y m a n a h , ehirde direnen I b n l h u t e y t nin ars zerine, Haleb yrelerine gelip karargh kuran ve beraberinde, kendisiy le aras ak bulunan Trkmen emri A r t u k B e y de bulunan Suriye ve Filistin Seluklu meliki T u t u ile, Aynu Seylem yrelerinde, 5 Haziran 1086da yapt savata yenilgiye urad gibi, bunu, gururuna yediremeyerek intihar etmek su retiyle, hayatn da kaybetti. Savatan sonra S l e y m a n a h n cesedini bizzat/ tespit eden T u tu , Biz sizlere zulmettik, sizleri, bizlerden uzaklatrdk di yerek her ikisinin mensup olduklar A r s l a n Y a b g u v e M i k i l aileleri ara sndaki eski krgnl dile getirdi. T u t u , onu en iyi kefenlerle kefenlettikten sonra M s 1i m in mezarnn bulunduu Haleb Kapsna defnettirdi. Fakat ok gemeden sultan M e l i k a h , Kuzey-Suriye hkimiyeti iin vasallar arasnda or taya kan bu kanl buhran ve zellikle T u t u a, Anadolu fatihi Trkiye Sel uklu Devleti hkmdar S l e y m a n a h n lmne neden olmas dolaysyla sert bir mektup gnderdikten baka, ayn yln (1086) sonbaharnda, KuzeySuriyeye bir sefer de dzenleyecektir (Bu konuda ayrntl bilgi iin bk. Sultan
Melikah D evri).
Aa yukar yarm yzyl sren bir mcadele sonucunda, fethedilerek ebedi yen bir Trk yurdu olarak kalacak olan Trkiyede ilk Trk devletinin temellerini
427
atma erefine sahip olan K u t a l m o l u E b u l f e v r i s R k n e d d i n S I e y m a n a h m ilgili btn kaynaklar, Anadolu Fatihi ve Gazi nvanlarm al dn belirtmilerdir. Onun D ou-Rom a ve dolaysyla Bizans imparatorluunun, Pers ve Islm istillarna kar ina ve takviye ettikleri ok saydaki mstahkem yer ve kalelerin savunduu A na dolunun fethedilip yeni bir Trk yurdu haline getirilmesinde, ok erefli ve esiz bir yeri vardr. Onun bu fethi sayesinde Adalar Denizi ve Akdenize erien Trkler, Avrupa milletleriyle iliki kurma imknn bulduklar gibi, Avrupa ortalarna kadar fetihler yapacak olan Osmanl impara torluunun fetih planlarna nclk edilmi olmas bakmndan da nemli sayl maldr.
Ebulkasm n ynetimi
S l e y m a n a h n lmnden sonra, Antakya seferine giderken devlet i lerini yrtmek zere, bakent znikte brakt emr E b u l k a s m , derhal y netimi tekelinde toplad. ok gemeden o, E b u l g a z i H a a n B e y i Kayseri ve yrelerine vali atad gibi, daha nce Bizansla yaplan Dragon Suyu Antla masn bozarak M arm ara kylan ile B oaza kar kuvvetler gnderip aknlarda bulundu. Bu arada fethedilen Kios (G em lik) ky kentindeki limanda, Bizansla denizden de mcadele amacyla, gemi yapmna balad. Btn bunlardan baka onun zmir Trk beyi a k a ve Balkanlardaki Peenek Trkleriyle Bizansa kar ilikiler kurduu da rivayet edilmektedir. E b u l k a s m n bu hareketleri ze rine, Bizans imparatoru A l e k s i o s K o m n e n o s , Trk asll T a c i k ile B u t u m i t e s kumandasnda iki ayr kuvvet gndererek Trkiye Seluklu bakenti zniki kuatp sktrd ise de Byk Seluklu Devleti sultan M e l i k a h n emr P o r s u k u kalabalk bir Seluklu atl kuvvetiyle znike gnderdii haberi zerine, Bizans kuvvetleri ekilmek zorunda kaldlar. Bunun zerine E b u 1k a s i m , ekilen Bizans kuvvetlerine yetiip onlarla savat, onlar yenilgiye urat tktan sonra da zm iti fethetti. Bununla beraber E b u l k a s m , P o r s u k un iznike yaklamas zerine, Bizans ile bar yapmak zorunda kald, hatt davet edildii stanbula da gitti. ok gemeden zniki kuatan emr P o r s u k , Bizansn mdahalesi zerine kuatmay brakp ekilmek zorunda kald (1086/87). Sultan M e l i k a h , P o r s u k tan sonra yine ilerigelen Seluklu emirlerinden B o z a n bir atl kuvvetiyle iznike gnderdi. B o z a n , Bizanstan da yardm alan E b u l k a s m znikte iddetle kuatp sktrd ise de ehri elegeiremeden Ulubat Gl taraflarna ekildi. te yandan E b u l k a s m , znikin kendisine verilmesini salamak amacyla ar armaanlarla sfahana gidip sultan M e l i k a h n katma kmak istedi ise de kabul edilmedi ve znik konusundaki istei de reddedildi. Bunun zerine geri dnmek zorunda kalan E b u l k a s m , yolda B o z a n tarafndan yakalanp ldrld. Bu sralarda znikte E b u l g a z i H a a n bulunuyordu. B o z a n ise ehri alamadan geri sfahana dnd.
II. I. KILI ARSLAN DEVR

Tahta k ve Bizans la ilik iler
S l e y m a n a h m lmnden sonra Trkiye Seluklu Devleti, 1086-1092 yllar arasnda alt yl hkmdarsz kalm, ancak nce emr E b u 1k a s m , da ha sonra da E b u l g a r i devlet ilerini yrtmlerdir. Sultan M e l i k a h , KuzeySuriye hkimiyeti iin imparatorluun yasallar arasnda ortaya kan buhran ber taraf etme amacyla kt Kuzey-Suriye seferi srasnda, Antakyaya geldii za man S l e y m a n a h n veziri T a h i r o l u H a a n n yannda bulunan S l e y m a n a h n kars ve pcuklar K l A r s l a n ile D a v u t K u l a n A r s l a n alarak sfahana gitmi idi. M e 1i k a h n lmnden sonra or taya kan saltanat atmalar srasnda K l A r s l a n , kardei ile birlikte Iznike geldi (1093). Bizans kuvvetlerinin kuatmas altndaki ehirde bulunan E b u l g a z i , ehrin ynetimini derhal kendisine teslim etti. Sultan nvanyla tahta oturan K l A r s l a n , E b u l g a z i nin yerine emr M u h a m m e d i znik asker kumandanlna atad.
nke ve Tarherm i ir Beylikleri
Bundan nceki blmlerde grld zere, Anadoluda Trk fetih ve yer lemesi devam ettii ve ayrca Bizansn Balkanlardaki Peenek Trkleriyle u ramak zorunda k a ld sralarda, z m ir ve evresinde, a k a ve T a n r b e r m i B e y 1er tarafndan Seluklu devletine tbi olmayarak bam sz iki Trk beylii kurulmutur. Seluklu-Bizans mcadelesi srasnda (aa-yukar 1078-1081), Bizansllar tarafndan tutsak alman ve yetenei sayesinde, asalet nvan kazanan a k a B e y , Bizans imparatoru A l e k s i o s K o m n e n o s un tah ta gemesi (1081) zerine, stanbuldan ayrlarak zm ire gelip, Bat-Anadolu ilerinden toplad Trkmen kuvvetleriyle ehri Bizanllardan almay baard. Aa-yukar hu sralarda T a n r b e r m i adl baka bir Trk beyi de Hristi yan lemince kutsal bir ehir saylan Efes (Ephesos)i ele geirip, burada a k a dan ayr bamsz bir Trk beylii kurmu idi. a k a B e y , Adalar Denizi kylarnda ve I-E gede bulunan Trkleri bir araya getirdikten baka Bizansta kazand deneyleri sayesinde, kuvvetli bir donanma meydana getirdi. ok ge-
429
meden o, harekete geerek Urla ve Foa ky kentlerini elegeirdikten baka M i dilli, Sakz, Sisam, stanky, Rodos ve dier adalar fethedip hkimiyeti altna ald. Ayrca o, Bizans imparatoru A l e k s i o s K o m n e n o s un N i k e t a s K a s t a m o n i a t e s kumandasnda gnderdii donanmay ar bir yenilgiye urata rak bir ksmn batrd, bir ksmn da elegeirdi. Bu baar zerine a k a B e y , bir yandan, stanbul yaknlarna kadar gelen Balkanlardaki Peenekler, br yandan da bu sralarda, S l e y m a n a h n lmnden sonra znik Sel uklu ynetimini eline alan E b u l k a s m ile ilikiler kurmak suretiyle, Bizans a kar bir ittifak cephesi oluturma giriimlerinde bulunmakta idi. Onun btn bu giriimlerini gzden uzak tutmayan imparator A l e k s i o s K o m n e n o s , Da l a s s e n o s v e O p o s komutasnda, yeni bir donanma sevkedip a k a B e y in zm irde bulunduu sralarda, Sakz adasna bir karma yaptrd. Bunun zerine Sakza gelip donanmasnn bana geen a k a ile Bizans kuvvetleri arasnda id detli arpmalar balad. Sonunda D a l a s s e n o s ile a k a arasnda yaplan anlamadan ok gemeden sonra a k a nin adadan ayrlmasn frsat bilen D a l a s s e n o s , Sakz kolayca elegeirdi, fakat dier adalar alma giriimi baarl olamad. Bununla birlikte donanmasn gittike oaltp kuvvetlendiren a k a B e y , anakkale Boaz ve Gelibolu yarmadasn elegeirmek suretiyle, s tanbul zerine yrme ve Bizansa hkim olma planlar yapmakta idi. Bylece Bizans, Trakya da Peenekler, M arm ara ynnde Trkiye Seluklular, zmir ve evresinde de a k a B e y in bask ve tehdidi altna girmi bulunuyordu. Bu ciddi durumdan kurtulmak isteyen A l e k s i o s K o m n e n o s Volga rma yrelerin den Balkanlara arkm olan Kumanlarla ibirlii yaparak Peenekleri ar ve kanl bir ekilde yenilgiye uratt (29 Nisan 1091), bylece Peenek tehlikesini or tadan kaldrd. Mttefiki Peeneklerin kalabalk Bizans-Kuman ordular tarafn dan deta imha edilmelerine ramen a k a B e y , zm irde devaml olarak donanmasn kuvvetlendirme faaliyetlerinde bulunmakta idi. te yandan,''zm iri ele geirerek ikinci dman a k a y bertaraf etmek isteyen Bizans imparato ru, I o a n n e s D u k a s karadan, D a l a s s e n o s u d a denizden zm ire a k a zerine evketti. a k a , kardei Y a 1v a la birlikte M idilli adasna karma yapan Bizans kvetleriyle baarl savalar yapt ise de bu srada, ortaya kan iddetli bir frtna sebebiyle, D a 1a s s e o s la bar yapp zm ire ekilmek zo runda kald. Bununla birlikte Girit ve Kbrs adalarnda Bizansa kar kan is yanlardan faydalanan a k a B e y , bu kez, karadan harekete geerek anakkale Boazna kadar ilerledi; Edrem iti fethettikten baka Boazn Asya tarafnda bu lunan gmrk kenti Abidos (Nra burnunun dousunda) u kuatm idi; o, ayrca zm irden bir donanmay da anakkale Boazna sevkelme hazrlklarna bala mt. Bu sralarda, Bizansllarm M arm ara kylarndaki Seluklu topraklarna saldrya gemeleri zerine, sultan K l A r s l a n , zm ir Trk beyi a k a ile, kzyla evlenmek suretiyle, ibirlii ve ittifak yaptktan sonra emr M u h a m m e d in kumandasnda gnderdii kuvvetlerle Bizansllar yenilgiye uratt ve Uluhat Gl ve Kapda yrelerini fethetti; fakat M u h a m m e d , daha sonra, Bizans ordusuna yenilip tutsak alnd. te yandan zm ir Trk beyi a k a nin kuvvetli
430
bir donanmayla saldrya geip Ege adalarndan bazlarn elegeirerek Abidosu kuatmas zerine, imparator A l e k s i o s , ona kar, bir yandan D a l a s s e n o s komutasnda bir donanma sevkederken, br yandan da sultan K l A r l a n a bir mektup yazp onun, a k a B e y e kar harekete gemesini salad. Sonunda denizden ve karadan saldrya geen Seluklu ve Bizans ordular arasn da kalan a k a B e y , ziyarete gittii kaynbabas K l A r s l a n tarafndan ldrlmek suretiyle ortadan kaldrld. Bylece Bizansla bar yapan sultan, tut saklktan kurtard emr M u h a m m e d i znikte brakarak Ermeni G a b r i e 1 in elinde bulunan M alatyay kuatp sktrd ve Hallarn Iznike yneldiklerini haber almca da kuatmay brakp znike geri dnd.
ilk H allarn yok edilmedi
XI. yzyln sonlarna doru, Bat-Avrupada, Vatikan kilisesinin nderliin de, H z . s a nm doduu kent olan Kuds Mslmanlardan kurtarmak iin harekete geilmesi fikri hkim olmu idi. Papa II. U r b a n n gsterdii byk abalar sonunda, bata P i e r r e l H e r m i t olmak zere, Fransz, Alman ve tal yan liderlerinin kumandasnda harekete geip stanbula gelen ok sayda (600 bin) disiplinsiz ilk Hal kitleleri, imparator A l e k s i o s tarafndan Austos 1096da, Anadolu yakasna geirildiler. Emr M u h a m m e d ve sultan K l A r l a n n kardei D a v u t K u l a n A r s l a n , Hristiyan ve Mslman ayrt etmek sizin geni yama ve kymlar yapa yapa ilerleyen bu Hal kitlesini zmit yaknlarnda ar bir yenilgiye uratp ok byk bir ksmn kltan geirdiler, sa kalanlar ise stanbula kamak zorunda brakldlar.
Izn ik in kayb
Szkonusu yenilgi zerine, Avrupa da hazrlanp harekete geirilen ve askej> lik sanatn iyi bilen zrhl valyelerden oluan dk ve kontlarn kumandasnda ki ordular, talya ve Balkanlar zerinden stanbula geldiler. Hallar, imparator A l e k s i o s ile Bizanstan yardm ve destek almalarna karlk, A nadoluda elegeirecekleri yerleri Bizansa brakacaklar hususundan bir antlama yaptlar ve Bizansa Ballk ant itiler (Ocak 1097). ok gemeden Bizans gemileriyle Anadolu yakasna geirilen Hallar, Bizans kuvvetleriyle birlikte Trkiye Sel uklu Devleti bakenti zniki kuatp sktrmaya baladlar. Durumu renen sultan K l A r s l a n , kuatmakta olduu Malatya dan znik yrelerine gelip kuatmay yararak ehre girebilmek iin srekli olarak saldrlarda bulunduysa da baar salayamad ve geri ekilmek zorunda kald. Bunun zerine kentteki Seluklu askerleri, 19 Haziran 1097de yaplan bir anlama gereince, 22 yldan beri Seluklu bakenti olan znik Bizansllara teslim edildi. ehirdeki Seluklu hzinelerini bizzat alan A l e k s i o s , ehrin yamalanmasna izin vermedii gibi, iindeki Trklere de ok iyi davrand ve onlarn kurtulu akas karlnda sal verilmelerine msaade etti. te yandan znikten ekilen K l A r s l a n H a llar Anadolu ilerinde karlamak amacyla D a n i m e n d C m t e k i n
431
A h m e t G a z i ile Kayseri Seluklu emri H a s a n a Sratle gelip kendisine katlmalarm bildirdi. ok gemeden K l A r s l a n n komutasnda topla nan Seluklu ordusu, Eskiehir ovasnda, Hallarla giritii iddetli bir meydan savanda (Temmuz 1097), genellikle ksa snglerle ve oklara sahip bulunmalar ve zrhsz olmalar yznden, batan aa zrhl ve uzun mzrakl Hal valye leri karsnda yiite savap onlara ar kayplar verdirmelerine ramen baar l olamadlar ve dolaysyla geri ekildiler. Bylece Trkiye Seluklular, Marmara ky blgesini brakp Orta-Anadoluya ekilerek toplanmaya baladlar. Sultan K l A r s l a n , Eskiehirden Konyaya erien ve zaman zaman Seluklu kuv vetlerinin basknlarna urayan Hallara kar Danimendli G m t e k i n A h m e t G a z i , emr H a a n ve dier Seluklu emirleriyle birlikte Ereli yrelerinde yeni bir savaa giriti ise de burada da baarl olamad. Bununla bir likte emr H a a n , kuzeye ynelip Kayseriye doru ilerleyen ok saydaki bir Hal ordusuna kar yiite savat. Emr H a a n , daha sonraki yllarda, yine Hallarla, ekilmek zorunda kald da eteklerinde giritii arpmalarda e hit oldu (Aa yukar 1109/10 yl iinde). Onun, yamalarnda kahramanca sa vat bu daa, kendi ad (Haan Da) verilmi, bu yrelerde trbe ve ziyaretghlar kurulmu ve H a a n B e y in kffara kar gsterdii yiitlikler, yzyllarca Trklerin anlarnda yaam ve yaamaktadr. Anadoluda pek fazla bir direnile kar lamayan bu Hal kolu, Kayseri, Gksn ve Mara yoluyla gney ynne hare ket ederken, Glek Boaz zerinden ukurovaya inen baka bir Hal kolu da Seluklu ynetiminde bulunan bu blge ehirlerini elegeirmitir. Bu Hal harekt sebebiyle Trkiye Seluklu D evletinin byk apta zaafiyete uramasndan faydalanan Bizansllar, btn Adalar Denizi kylarna hkim olduklar gibi, Seluklu ynetimindeki Karadenizin baz ky yrelerini de ele geirmede pek glk ekmediler; ayrca ukurovada Hallarn eline geen kent ve kalelere de sahip oldular. Sultan K l A r s l a n , Trkiye Seluklu Devletini ciddi olarak sarsan Hal harektnn sona ermesinden sonra bakent znikin de Bizansn eline gemesi sebebiyle Konyay bakent yapm ve Trkleri Orta-Anadolu da toplamaya bala mt. Sultan, Danimendli G m t e k i n A h m e t G a z i nin Hallar M a latya yrelerinde yenilgiye uratmas (1101) zerinde harekete geme Hal ordusunu Iznik-Eskiehir arasnda iyice yprattktan sonra bu kez, A h m e t G a z i ile birlikte Amasya yrelerine erien bu Hal ordusunu bu kez ar bir yenil giye uratp yok ettiler. K l A r s l a n , ayrca Akehir-Konya-Ereli yolundan Suriyeye inmekte olan baka bir Hal ordusunu Ereli yrelerinde deta imha etti (1101). Bylece o, Hallara Trkiyede byk darbeler vurduu gibi, artk onlarn bir daha Anadolu yoluyla Suriyeye geen mitlerini de krm oluyordu; hatt onun bu baars sonucunda Bizans imparatoru A l e k s i o s , K l A r l a n la yapt bir antlama gereince, M arm ara kylar ile zmir ve Antalya nn Bizansa braklmasna karlk A na doluda Bizansa geen blgeleri Seluklula ra geri verdi. K l A r s l a n , Bizansla yapt bu anlamadan sonra Halla
432
rn bask ve zulmnden bkan Elbistan Ermenilerinin bavurusu zerine, harekete
geip Mara ve yrelerini Hallarn elinden alm, daha sonra da H aleb Seluk lu meliki R d v a n n ars zerine, Antakya Hal prensliine kar bir sefere kmaya karar vermiti. Fakat mttefiki durumunda bulunan Danimendli A h m e t G a z i nin M alatyay fethettikten sonra tutsak ald Antakya Hal pren si B o h e m u n d v e R i c h a r d kurtulu akas karlnda serbest brakmas sonucunda, ortaya kan anlamazlk zerine, bu seferden vazgeti.
Seluklu hkim iyetinin yaylmas
Sultan, yukarda belirtildii zere, Mara blgesini Hallardan temizledik ten sonra G m t e k i n A h m e t in lm zerine yerine geen olu Ya b a s a n n eline geen M alatyaya yryerek kuatmaya balad, baskya dayanamayan Y a b a s a n , amanla kenti sultana teslim etmek zorunda kald (Eyll 1105). Bylece M alatyay fethile Danimendlileri tbiiyeti altna alan K l A r s l a n , btn Trkiyede Seluklu hkimiyetini salamak ve bylece si yas birlii kurmak amacyla, douya yneldi. Bu sralarda Dou ve Gney-dou A nadoluda Byk Seluklu Devletine vasal statyle bal bulunan birtakm Trk beylikleri ( Y n a l o l u b r a h i m Diyarbakrda , K z l A r s l a n Siirtte, A l p t e k i n Erzende, S k m e n e l - K u t b Ahlat ve evresinde, u b u k o l u M u h a m m e d H arputta v e Z i y a d d i n M u h a m m e d de Silvanda) bu lunuyordu. K l A r s l a n , nce Silvana gidip burasn devletine balayp naib atad bura hkimi M u h a m m e d e ayrca Elbistann da ynetimini verdi. Sul tann bu seferi srasnda, Erzurum Saltuklu ve Ahlattaki Skmenli emrler d nda, blgenin dier emirleri, kendisine tbiiyetlerini arzederek Hallara kar onun emrine girdiler. Sultan, beraberinde, yukarda adlar geen emrler olduu halde, Urfa Hal kontluuna kar harekete geip Urfay kuatt (1106). Fakat o, Musul Seluklu valisi k r m n Harran kendisine teslim edeceini bil dirip, davet etmesi zerine, kuatmay brakp Harrana gitti; fakat ok gemeden hastalanmas sebebiyle M alatyaya dnmek zorunda kald. Bylece K l A r s l a n , Dou ve Gney-dou Anadolu seferi ve dolaysyla Urfa kuatmasn tamam layamad.
Sultann lm
Byk Seluklu Devleti sultan M u h a m m e d T a p a r tarafndan Musul ve yreleri Seluklu valiliine atanan emr a v l S a k a v u nun ehre yryerek vali k r m bozguna uratp ldrmesi zerine, Musul ilerigelenleri, k r m n olu Z e n g i yi vali olarak tandlar ve bu sralarda M alatyada bulunduunu grdmz K l A r s l a n davetle ehri kendisine vereceklerini bildirdiler. Beraberinde Am id ve Harput beyleri olduu halde, der hal harekete geen sultan, Nusaybinde kendisini karlayan Musul, ilerigelenleriyle birlikte ehre girdi ve M u h a m m e d T a p a r adna okunan hutbeyi kendi adna deitirdi ve baz atamalar yapmak suretiyle (olu a h i n a h melik, emr
433
B o z m da atabeklie), ehir yneticilerini deitirdi; bylece Musul, Trkiye Seluklu Devleti snrlar iine alnm oldu (19 Nisan 1107). Fakat te yandan M u su lun sultan K l A r s l a n tarafndan fethini haber alan emr a v l , M a r din Artuklu emri l l g a z i , Haleb Seluklu meliki R d v a n ve k r m n bir ksm askerleriyle birlikte hareketle, Rahbeyi elegeirip M usula yrmek zere idi. Bunun zerine harekete geen K l A r s l a n ile a v l ve mttefikleri arasnda, H obur rma yrelerinde yaplan savata, beraberindeki beylerin a v l tarafna gemeleri sonucunda, esasen kuvvetleri az olan K l A r s l a n , pek ok yiitlikler gstermesine ramen yenilgiden kurtulamad, kendisinin ve atnn zrhlarnn arl sebebiyle, ok yamuru altnda girdii Habur rmanda bou larak hayatn kaybetti (13 Haziran 1107). Ancak bir sre sonra bulunan cesedi Silvana gtrlp orada defnedildi ve daha sonra yaplan trbeye Sultan Trbesi (Kubbetssultan) ad verildi. Ynetiminde daima adil davranm olan sultan K l A r s l a n n lm, tebaas Mslim ve gayr Mslim halk arasnda derin zn t yaratm, hatt eski Ermeni tarihilerinden Urfal M a t e o s , Sultann lm sebebiyle Hristiyanlar byk matem tuttular; nk o, her bakmdan iyi ve tatl bir zatt ifadesiyle bu hususu belirtmitir. Ayrca Malatya Sryanileri, ehir h kimi G a b r i e l e kar K l A r s l a n m ynetimini yeledikleri gibi, Elbis tan Ermenileri de Hallara kar sultann tebaas olmay itenlikle kabul etmilerdir. Sultan K l A r s l a n , onbe yllk saltanat zamannda, bir yan dan Bizans, br yandan da Hallarla ok zor artlar altnda, mcadelelerde bulunmu, ayrca Trkiyedeki feodal durumda bulunan Trk beyliklerini hki miyeti altna almak suretiyle Anadolu birliini kurmada byk aba va baar gstermi olan bir Trk sultan olarak tarihe gemi ve arkasnda a h i n a h , M e s u t , A r a p ve T u r u l A r s l a n adlarnda drt erkek ocuk brak mtr. Sultan K l A r s l a n m lmyle sona eren savatan sonra emr a v l sultann olu a h i n a h v e B o z m m savunduklar M u su la yryp elegeirdi v e a h i n a h sultan M u h a m m e d T a p a r a gnderdi. A m anla kur tulan emr B o z m , sultann karsyla birlikte Malatya ya gelmi ve sultann en kk olu T u r u l A r s l a n Trkiye Seluklu Devleti sultan olarak iln ettirmitir. Fakat daha sonra sultan M u h a m m e d T a p a r , yannda bulunan a h i n a h , Malatya ya gndererek T u r u l A r s l a n tahttan indirip Sel uklu sultan yapt. Fakat ok gemeden a h i n a h , daha sonra ayrntl ola rak anlatlaca zere, yalnz bana Trkiye Seluklu sultan olmay baard.
Bizans saldrs
Sultan K l A r s l a n m lmn ve Trkiye Seluklu D evletinin ciddi bir sarsnt geirmesini frsat bilen Bizans imparatoru A l e k s i o s , derhal hare kete geerek Edremit-Antalya arasndaki memleketleri igale balad, blgede otu ran Trkleri, ar bir kyma da tbi tuttu. Bizansn bu zulm ve vahetinden kurtulabilen Trkler, karalar giyerek Trkiye ilerine ekilmek zorunda kald
434
lar. Bizansllarm Trklere kar giritii bu kym hareketleri zerine, zellikle Hallara kar baarl mcadeleleri sebebiyle ad efsaneleen Kayseri Seluklu emri H a a n B e y , toplad kuvvetlerle Trklere imha hareketini uygulayan ve bu sralarda A laehirde bulunan F i l o k a l e s zerine yrd ve ehri iddet le kuatt. Fakat H a a n B e y in, kuvvetlerini e ayrp zmir, Krkaa, B er gama ve Kk Menderes yrelerindeki Kelbianosa sevketmesini frsat bilen F i l o k a l e s , saldrya geip H a a n B e y i yenilgiye uratt (1109/10). Bu olay dan sonra kaynaklarda, H a a n B e y hakknda herhangi bir bilgi yer almamak tadr. Ote yandan Trkiye Seluklu Devleti nin ciddi bir buhran iine dmesinden ve paralanmasndan istifade eden ve ukurovada bir prenslik kurmaya alan Ermeniler ile, Mara, Elbistan ve Ceyhan blgesini igale alan Hallar, Trk topraklarna devaml olarak saldrlarda bulunmakta idiler. Bunun zerine hare kete geen 12 bin kiilik bir Seluklu ordusu, ukurova y fethe giritii gibi, G o g V a s i 1 in elindeki Keban yrelerindeki Pertus kalesine kadar fetih hareketleri ni srdrd ve Erm enileri Gksuna kadar ekilmek zorunda brakt; ayrca Cey han rma yreleri de Hallardan temizlenip kurtarld.
III. AHNAH DEVR

< E|hta k ve Bizans la almalar
Sultan I. K l A r s l a n n olu a h i n a h , Byk Seluklu Devleti sul tan M u h a m m e d T a p a r n yannda bulunduu sralarda, sultann emriyle veya ondan gizlice kaarak Trkiyeye gelip, nce Malatya, sonra da Konyada Trki ye Seluklu D evletinin nc sultan olarak tahta oturdu. a h i n a h m devri ve tarih kiilii hakknda pek ayrntl bilgiye sahip olamadmz gibi, imdiye dein onun adna baslm bir para veya bir kitabe de elimize gememitir. a h i n a h , tahta getii yl (1110), Bizansllarm eline geen Alaehire kar bir Seluklu kuvveti gnderdiyse de buradaki Bizans valisi K o n s t a n t i n G a b r a s tarafndan yenilgiye uratld, bunun zerine a h i n a h , Bizansla bar yapmak zorunda kald. Bununla birlikte imparator A l e k s i o s un hastaln frsat bilen a h i n a h , Seluklu kuvvetlerini yeniden Bizans topraklarna sevkedip Iznike kadar olan blgeyi istil ile denetimi altna ald. Ayrca Seluklu emrleri M u h a m m e d ve M o n o l o g , Bursa ve Ulubat zerinden ileri hareket lerini srdrerek anakkaleye kadar ulatlar; bu arada Edremit ve Karaaa da Seluklu kontrolne geti. Bu Seluklu asker hareketleri zerine A l e k s i o s , znik Bizans valisi K o m i t z e s i Seluklulara kar gnderdi, fakat yaplan savata, ar bir yenilgiye urayarak tutsak alnd. Bunun zerine A l e k s i o s , bizzat harekete geip Eskiehir yrelerinde engebeli araziden Ktahyaya doru ilerledi ve bu blgede bulunan bir ksm Seluklu kuvvetlerini bozguna uratt. Derhal kar saldrya geen emr M u h a m m e d , Eskiehir yrelerindeki Trk menlerle birlikte imparatoru izledi ve ona ypratc darbeler indirdi. A rtk sava a devam edemeyen A l e k s i o s , stanbula dnmek zorunda kald. Fakat bir yl sonra sultan a h i n a h m, bu sralarda Trkiyeye geden kesif Trkmen kit leleriyle harekete geeceini haber alan imparator, eitli milletlerden olutur duu bir orduyu A nadoluya gnderdi, kendisi de znik zerinden Ulubat ve Manyas Gl yrelerine geldi; Seluklu kuvvetlerini izlemek amacyla da bir miktar kuvvet evketti ise de bunlar, Seluklulara eriemediler. te yandan Seluklu akn clar, bu blgedeki Bizans memleketlerini aknlara urattlar. Bunun zerine ye niden harekete geen A l e k s i o s , K o m i t z e s i, Seluklu emri B o a nin
436
savunduu B olvadine gnderirken, baka bir Bizans kuvvetini de Seyitgazi ze rine evketti. Bu sralarda, bu blgeye hareket eden Seluklu emri M o n o l o g , Bizans komutan B a r d a s geri ekilmek zorunda brakt, imparator, kendisi ne katlan B a r d a s ile birlikte Akehiri igal etti; bu sralarda Seluklu kuvvet leri Bizans ordusunu ypratma hareketlerinde bulunmakta idiler. Fakat ok gemeden sultan a h i n a h , A l e k s i o s ile yapt meydan savanda baar l olamayp geri ekildi; bununla birlikte Seluklu kuvvetleri, Bizans ordusunu gece basknlaryla bir hayli kayp verdirerek yprattlar. Fakat ok gemeden kar dei M e s u t un kendisine kar harekete getiini haber alan sultan a h i n a h , Seyitgazi yrelerinde giritii bu seferde baarl olamayan A l e k s i o s la bulu up bir bar antlamas imzalamak zorunda kald. te yandan, beraberinde, kaynbabas Danimendli emr G a z i olduu halde, harekete geen M e s u t , Konya Seluklu tahtn elegeirdikten sonra Seyitgazi yrelerinde bulunan kardei a h i n a h zerine yrd. Bu srada a h i n a h m, kardei M e s u t un hare kt hakknda bilgi almak iin gnderdii birka kii, yolda bulutuklar M e s u t la anlap hile ile geri a h i n a h a geldiler ve ona Konya yolunun gvencede olduunu bildirdiler. Bunun zerine Konya ynne hareket eden a h i n a h , bir sre sonra kardei M e s u t un ordusuna rastlad. Bylece adam larnn ihanetine uradn anlayan a h i n a h , Bizans imparatoruna snmak amacyla sratle geri dnerek Akehir ynlerinde bulunan bir kaleye girmek ze re iken M e s u t un kuvvetleri tarafndan kskvrak yakaland ve derhal gzleri kr edildikten sonra Konyaya gtrld (1116); bylece a h i n a h n saltanat devresi de sona ermi oldu; fakat ok gemeden, gzlerinin tamamen kr olmad ve dolaysyla saltanat mcadelesine giriebilecei ihtimaliyle sultan M e s u t , onu bodurarak ldrtt (1118).
I.
zzeddi n m e s u t
devri
z z e d d i n M e s u t un Trkiye Seluklu saltanatna gemesinden aa yu kar iki yl sonra Bizans imparatoru A l e k s i o s K o m n e n o s lm ve yerine II. I o a n n e s K o m n e n o s (1118-1143) gemiti. Esasen srdrlen Seluklu fe tihleri srasnda, Denizli ve yrelerinin Bizanstan geri alnmas ve bu blgedeki fetihlerin geniletilmesi zerine I o a n n e s , bir sefer dzenleyerek buradaki Sel uklu valisi B a a r a y yenilgiye uratp D en izliyi yeniden elegeirerek stan bu la dnd. Bununla birlikte I o a n n e s , Seluklu asker hareketlerinin zellikle Bat ve Gney-Anadoluda yeniden younlamas zerine, 1120/21 ylnda, bu bl geye yeni bir sefere karak Uluborlu ve Antalya yrelerinde baz yerleri elege irdi. Fakat Peenek Trklerinin Balkanlar, Trakya ve Makedonyada geni apta aknlara girimeleri sebebiyle, stanbula dnmek zorunda kald, bylece Seluk lu aknclar, Bizans topraklarna kar yeniden harekete geme frsat buldular. Bu sralarda D ou-Anadoluda siyas durum yle idi:
Gney-dou Anadolu, Suriye ve Filistinde Hallarla mcadeleler devam eder
ken, Erzincan, Kemah ve Divrii blgesinde hkim olan Mengceklilerle Malat Seluklu meliki T u r u l A r s l a n arasnda atmalar olmakta idi. Memleketinin istilya uramas zerine M e n g c e k o l u s h a k , Trabzon Rum hkmdar K o n s t a n t i n G a b r a s la T u r u l A r s l a n ve Danimendli G a z i ye kar bir ittifak yapt ve Gmhaneye bal iranda, 1120 ylnda ya plan savata, s h a k ve G a b r a s yenilgiye urayp tutsak alndlar. Bu savalar da ve zellikle Hallara kar srdrlen mcadelelerde T u r u l A r s l a n n atabeyi Artuklu B e l e k G a z i , byk baarlar kazand ve nemli roller oyna d. B e l e k , ayrca Malatya, Harput ve Palu yrelerinde yama hareketlerinde bulunan Gerger Ermenilerine kar 1121 ylnda, bir sefer dzenleyerek onlar yola getirdi. Ayn ylda, Kpaklarla ittifak yapmak suretiyle daha da glenen Grc kral II. D a v i d , Grcistanda klayan Trkmenlerle , zellikle Tiflisteki Mslman halka kar bask ve iddet politikas uygulamakta, ayrca irvan y relerine dek uzanan memleketleri istil etmi idi. Irak Seluklu devleti sultan M a h m u t un buyruuyla harekete geen sultann kardei Gence ve Erran bl gesi meliki T u r u l , M ardin Artuklu emri 1g a z i , Bitlis ve Erzen emri T o ya
438
g a n A r s l a n , Grclerle yaptklar savata (1121), ar bir ekilde yenilgi ve bozguna uradlar. Bunun zerine sultan M a h m u t , 1122 ylnda, Grcistana bir sefer yaparak irvan elegeirdi ise de devlet iinde i sorunlarn ortaya k mas sebebiyle buradan ayrlmak zorunda kald. Bunu frsat bilen Grcler, ye niden istillara giritiler; fakat Hallara da byk darbeler vuran I l g a z i nin lm sebebiyle onlara kar yeni bir sefer yaplamad.
Danimendli hkimiyeti
Sultan M e s u t devrinde, zellikle emr G a z i nin Danimendli tahtnda bu lunduu devrede (1115-1134), Trkiyedeki siyasi hkmranln Seluklulardan Danimendlilere getiini gryoruz. Gerekten sultan M e s u t u Trkiye Sel uklu sultan yapan emr G a z i , sultan K l A r s l a n tarafndan fethedilen ve lmnden sonra da olu T u r u l A r s l a n m ynetimine geen Malatya y Aralk 1124de ele geirdi, bylece buradaki Seluklu hkimiyeti de sona ermi oldu. Fakat te yandan Ankara ve Kastamonuda hkmran bulunan sultan M e s u t un kardei melik A r a p , M e s u t la savaa tutuup onu yenilgiye uratt ise de Bizans imparatoru II. I o a n n e s ten yardm salayan M e s u t , bu kez kaynbabas emr G a z i ile birlikte A r a p yenilgiye uratt. Fakat melik A r a p , bir yl sonra (1127) Trk ve Ermenilerden salad kuvvetlerle oluturduu bir orduyla, sultan M e s u t ve emr G a z i ile yapt savalarda, nce baarl oldu ise de Malatya yresinde yenilgiye urad ve Bizansa snmak sorunda kald. Bu baarlardan sonra emr G a z i , M alatyadan Bat-Anadoluya kadar uzanan bl gelerde tam bir hkimiyet kurmay baardktan baka kuzeyde Karadeniz kyla rn da hkimiyeti altna ald. Daha sonra emr G a z i , H al liderlerinden II. B o h e m u n d kumandasndaki Hal ordusunu ukurovadaki Anazarba kalesi yrelerinde ar bir yenilgiye uratt, hatt bu savata B o h e m u n d da hayatn kaybetti (1130). Bu zaferden sonra emr G a z i , ukurovadaki baz Erm eni kale lerini de fethetti. Ote yandan emr G a z i ve sultan M e s u t un doudaki bu me guliyetlerini frsat bilen Bizans imparatoru I o a n n e s , Kastamonuyu elegeirdi, fakat ok gemeden emr G a z i , burasn yeniden fethetmeyi baard. Fakat da ha sonra sultan M e s u t ve emr G a z i nin Bat-Anadolu kylarnda fetihlere girimeleri zerine I o a n n e s in, yeniden harekete geip Kastamonuyu elegeirmesi zerine, Amasya ve ankr Seluklu valileri A l p A r s l a n ve T u r u l ile birlikte b r a h i m , n a l v e A y d o d u adlarndaki emrler imparatora tbi olmak zorunda kaldlar. Bunun zerine emr G a z i de kar harekta bala yarak Kastamonuyu yeniden elegeirdikten baka Albara kalesini de fethetti. Ote yandan I o a n n e s , ordusuyla harekete geerek Kastamonu ve ankr kentleri ni kuatt. ankry elegeirdi, tutsak alnan Trkler, stanbula gnderildi., Ve fat eden babas emr G a z i nin yerine Danimandli tahtna geen (1134) melik M u h a m m e d , btn anlamazlklar bir tarafa brakarak sultan M e s u t la bir ittifak yapp I o a n n e s e kar mcadeleye girierek ankr ve yrelerini Bizanstan kurtardlar (1135). Bu savalardan sonra melik M u h a m m e d , 1136 ylnda, Hallara kar harekete geip, Mara zerine yrd ve Gksnu fet
439
hetti. Bu arada A f i n kumandasndaki bir Trk birlii Suriyedeki Lzkiye ky kentine kadar aknlarda bulundu. Bunun zerine imparator I o a n n e s , Erm eni ve Hallara kar ukurovaya bir sefer dzenleyerek Tarsus, Adana, Misis ve Anazarbay elegeirdi; bu arada Antakya ve Urfa Hal prensleri, imparatora gelip Kendisine tbi olduklarn bildirdiler. te yandan sultan M e s u t , ordusuyla imparatoru izleyerek ukurovaya gelmi idi. imparatorun Kuzey-Suriyede istil harektnda bulunduu sralarda, sultan M e s u t , Adana yrelerini istil ile gayri M slim halkndan birounu tutsak alp gtrd. Bylece Seluklu sultan tara fndan sktrlan Hal ve Ermenilerden artk yardm ve destek alamayan I o a n n e s , sultan M e s u t 1la bir bar antlamas yapmak zorunda kald, imparatorun baarsz ukurova ve Kuzey-Suriye seferinden stanbula dnn den sonra sultan M e s u t , Mara yrelerine saldrp (1138), Hal ve Erm eniler den tutsaklar ald. Bu sralarda Danimendli melik M u h a m m e d de Keban, Feke ve Kzlda fethedip Zublas kalesini kuatm idi (1139). Daha sonra sultan M e s u t ve melik M u h a m m e d , Bizansa kar asker hareketlerini srdrd ler. Melik M u h a m m e d , Bizans a geen Karadeniz ky blgelerini fethetti, daha sonra da Elbistan ve yrelerinden saldrya geen Hallar yenilgiye uratt. Bu sralarda sultan M e s u t da Sakarya rma boylarna kadar fetihlerini uzatmak ta idi. Bu arada Trabzon hkimi K o n s t a n t i n G a b r a s d a Bizans aleyhine Sel uklularla bir ittifak yapmak suretiyle, bamsz bir hale gelmiti, imparatorluk aleyhine gittike gelimekte olan bu asker ve siyas hareket ve etkinlikler zerine I o a n n e s , 1139 ylnda, ordusuyla harekete geip N iksar kuatt ise de artan Seluklu saldr ve basks sebebiyle kuatmay brakmak zorunda kald ve 1141 ylnda, stanbula dnd. Bunun zerine sultan M e s u t , Pamfilya blgesini ( Gney-bat Anadolu) fethe balayarak U luborluyu kuatp sktrmakta idi; bu arada dier Seluklu kuvvetleri de Antalya yrelerine saldrlarda bulunmakta idiler. Bu asker hareketleri durdurmak amacyla imparator I o a n n e s , 1142 y lnda, harekta balayp Beyehire kadar ilerleyerek Beyehir GZndeki adala r igal etti ve Seluklulara bal olan Hristiyan halk Konyaya srd. Daha sonra ukurovaya giden I o a n n e s , burada 1143 ylnda ld.
Seluklu-Danimendli atmalar
Danimendli hkmdar melik M u h a m m e d in lm (Aralk 1141/42) ze rine, oullar arasnda kan yetki atmalar sonucunda, Danimendli devleti nin Anadoludaki siyas kudreti zayflad ve dolaysyla Trkiye Seluklu Devletinin lkedeki hkimiyeti yeniden nem ve kuvvet kazand. Sultan M e s u t , melik M u h a m m e d in olu Z n n u n u (dier oullar Y u n u s ve b r a h i m idi), bir leen amcalarna kar destekledi ve hatt Malatya Danimendli meliki A y n d d e v l e ve Sivas meliki Y a b a s a n a kar harekete geerek Sivas alp M alatyay kuatt (Haziran 1143). Fakat sultan, M a n u e l K o m n e n o s un kumandasndaki Bizans ordusunun ukurova seferinden dnnde Seluklu topraklarna girmeleri zerine kuatmay brakt. II. I o a n n e s in lmnden sonra yerine en kk olu I. M a n u e l K o m n e n o s un (1143-80) tahta ge
440
mesi srasndaki ciddi ve zayf durumdan istifade eden sultan M e s u t , A y n d d e v l e nin ynetiminde bulunan Ceyhan ve Elbistan kent ve yrelerini feth ile olu K l A r s l a n blgeye melik olarak atad (1144) ve daha sonra da M a latya ya ynelerek kenti kuatmaya balad. Fakat yeni Bizans imparatoru M a n u e l in kuvvetli bir orduyla Seluklu lkesine ynelmesi zerine, kuatmay brakmak zorunda kald. Sultann Danimendli devletine kar giritii asker ha rekt karsnda Y a b a s a n v e A y n d d e v l e , ona kar cephe aldktan ba ka Bizansllarla da bir ittifak yaptlar. Bu ittifak zerine M a n u e 1, sultan M e s u t a kar harekete geip ukurovaya kadar ilerleyerek buradaki Erm eni lerle Seluklular aleyhine bir antlama yapt, fakat hastalanmas sebebiyle stan b u la geri dnd. Bunun zerine sultan M e s u t , Bizansllarm Erm eni ve Hallarla olan ilikilerine engel olmak amacyla Brakena kalesini fethetti (1146).
Trkiye Seluklu D evletinin snrlarn, A na doluda Bizans aleyhine geni
letmesini salayan asker hareketleri durdurmak amacyla imparator M a n u e 1, kalabalk bir orduyla bir sefere karak Bat-Anadolu ynnde harekete geti ve Menderes rma havzasnda Seluklular tarafndan fethedilen kentleri elegeirdikten sonra Konya ynne hareket etti. Akehir yrelerine eritii zaman ilk kez bir Seluklu ordusuyla savaa giriti. Bu sralarda sultan M e s u t , M alatyay ku atmakta idi. Seluklular, kalabalk Bizans ordusu karsnda geri ekilmek zo runda kaldlar; Bizanshlar Akehir *i igal ile atee verdiler. te yandan sultan M e s u t , sratle gelerek Konya yrelerinde M a n u e 1 ile giritii savata Bizans ordusunu kesin bir yenilgiye uratt. Bu yenilgiden sonra M a nu e 1, sultan M e s u t la bir kez daha savaa cesaret edemedi. Bununla birlikte II. Hal seferini oluturan Hal ordularnn harekete gemesi zerine, sultan M e s u t , M a n u e 1 ile, daha nce Bizans tan ald Antalya ve el yrelerindeki birtakm yerleri ve Brakena kalesini Bizansa brakmak suretiyle bir bar antlamas imzalad.
H allarla savalar
Kuzey-Suriye ve Irak Trk Atabekler D evletinin nl hkmdar I m a d e d -
d i n Z e n g i nin 1144 ylnda Urfa Hal kontluunu ortadan kaldrmas zeri ne, Fransa kral V II. S a i n t L o u i s ve Alm an imparatoru III. K o n r a d n komutalarndaki kalabalk Hal ordular (II. Hal seferi) harekete geirildi. A l man imparatorunun kumandasndaki ordunun znik zerinden Eskiehir ynne ilerlemekte olduunu haber alan sultan M e s u t , Eskiehir yrelerinde Ekim 1147de bu Hal ordusunu ar bir bozguna uratp deta imha etti, biroklarn da tutsak ald. Alm an imparatoru K o n r a d , dalardan, ormanlardan kaarak cann glkle kurtarabildi. te yandan K o n r a d n bu hezimetini haber alan Fransa kral L o u i s , emrindeki orduyla znik, Balkesir, Bergama ve zmir ze rinden Seluklu kuvvetlerinim saldrlar karsnda hrpalana hrpalana Deniz liye ulaabildi. Buradan Antalyaya giderken zaman zaman Seluklu ve aralarnn ak olmas sebebiyle Bizans kuvvetlerinin saldrlarna urad ve olduka kayp lar verdi. Bizans ve Hallara kar kazand bu zaferler sonucunda sultan M e s u t , Seluklu hkmranln Anadolu da yeniden kurmu ve kffara kar
441
kazand bu baarlar dolaysyla Badat Abbasi halifesi, kendisine hilatler gn dermek suretiyle tebriklerde bulunmutur. Sultan M e s u t , daha sonra Hallar ve Danimendlilerle mcadelelere girimitir. yleki: Sultan, beraberinde olu K l A r s l a n olduu halde, 1149 ylnda, Hallar tarafndan igal edilen M a ra, 1150 ylnda da Gksn, Behisni, Gynk, Gaziantep, Dlk ve Rban kent lerini fethettikten baka Telbiri de kuatt; fethettii bu kent ve kaleleri, olu K l A r s l a n n ynetimine brakt. Bu sralarda damad atabek N u r e d d i n M a h m u t , Danimendliler ve Artuklular da Hallara kar saldrlara ba layarak nemli baarlar kazandlar. Sultan M e s u t , zellikle Hallarla giritii bu mcadeleler srasnda, D a nimendli hkmdar Y a b a s a n m 1151 ylnda, Karadeniz kylarna saldr mas ve bu sralardaki Malatya Danimendli hkmdar Z l k a r n e y n i l e kendi aleyhine bir anlama yapmas zerine (1152) harekete geerek Y a b a s a n savamakszn itaat altna aldktan sonra Malatya zerine yryp kuatt. Savaa cesaret edemeyen Z l k a r n e y n v e annesi, sultann katna kp itaatlarn arzettiler. Bunun zerine M e s u t , kendisine tbi olarak ynetimi yeniden Z 1k a r n e y n ve annesine brakt. Bylece sultan, Sivas, Malatya ve Kayseride hkm sren Danimendli emirlerinin kendisine tbi olmalarn salam oldu. Bu se ferden sonra M e s u t , Ermeni prensi II. T o r o s un Anazarba, Misis, Tarsus ve A d a n a y igal etmek suretiyle, buralardaki Bizans hkimiyetine son verdikten baka Trkiye Seluklu memleketlerine de saldrlarda bulunmas zerine, damad Danimendli Y a b a s a n ile birlikte harekete geti. Fakat T o r o s un itaat arzetmesi zerine, savamakszn geri dnd. Bununla birlikte ok gemeden To r o s un Hallarla da ibirlii yapp yeniden harekta balamas zerine sultan, bu kez, daha byk bir orduyla ukurovaya inip Osmaniyeye kadar ilerledi; bu sralarda ortaya kan veba salgn ve atlar telef olan Seluklu ordusunun ya ya kalmas ve arlaan iklim artlar sebepleriyle, seferini tamamlayamadan geri dnmek zorunda kald. ok gemeden sultan, hastaland, leceini hissederek Trkiye Seluklu Devletini olu K l A r s l a n , a h i n a h ve D o l a t ( D e v l e t ) arasnda bltrd ise de seferlerinde daima beraber gtrd E l bistan meliki K l A r s l a n Seluklu tahtna oturttu ve dier iki olunu ona tbi kld. Bu son icraatndan ok gemeden sultan M e s u t , 1155 ylnda hayata gzlerini yumdu. Trkiye Seluklu D evletini Danimentlilerin hkimiyetinden kurtararak devleti deta yeniden ihya eden sultan t z z e d d i n M e s u t , gerek Bizansllara gerekse, Hallara kar byk baarlar elde ederek devletinin s nrlarn geniletmeyi baa' i, lkedeki eitli gayri Mslim tebaaya adil dav ranm, memleketin birok erlerinde (zellikle bakent Konyada) imar faali yetlerinde bulunmu, hatt onun, Amasya yrelerinde Simre adnda, iinde camiiler, zaviyeler ve su tesislerinin bulunduu bir kent ina etmi olduu da riva yet edilmitir. Romania (Rom allar lkesi) adyla anlan Anadolu, sultan M e s u t devlerinden itibaren Turkia (Trkiye) olarak sylenip yazlmaya balanmtr. Bu nunla birlikte Anadolu lkesi, Islm kaynaklarnda Diyar Rum (R um diyar) ve ya yalnzca Rum olarak kaydedilmitir.
V. II. KILI ARSLAN DEVR

Babas sultan M e s u t tarafndan 1144 ylnda, Elbistan melikliine atanan K l A r s l a n , Hallara kar baarl savalarda bulunmu, hatt onlarn elin de bulunan Mara, Gksn, Behisni ve Rban kent ve kalelerini fethetmeyi baarmt. Babasnn ukurova seferinden dndkten sonra 1155 ylnda vefat zerine Konya Seluklu tahtna oturdu; daha nce babas tarafndan Ankara ve ankr melikliine atanan kardei a h i n a h ile D o l a t ve eniteleri Kayseri Danimendli emri Z n n u n v e kardei Sivas emri Y a b a s a n kendisine tbi bulunuyorlard. Fakat ok gemeden K l A r s l a n , taht iddiasyla harekete geen D o l a t etkisiz duruma getirdikten sonra Kayseri ve Elbistana yryen Y a b a s a n ile savaa girimek zere idi ki, zellikle din adamlarnn araya gir mesiyle aralarnda bir bar imzaland. Ote yandan Seluklu devletinin bu i ka rklklarn frsat bilerek Seluklu topraklarna saldrp halkn baka yerlere sren Seluklu vasal Erm eni prensi T o r o s un kardei S t e f a n a kar hare kta giriti. Mara ve Gksna giren sultan, ehirden srlenleri geri getirtip mal ve mlklerine kavuturdu, daha sonra Pertus kalesine ekilen S t e f a n itaate mecbur ettikten sonra Konyaya dnd (Austos 1157). Bununla birlikte o, devle tin gney snrlarn Ermeni saldrlarndan korumak amacyla S a n c a r a h E reliye, A r g u n a h N id eye v e T u r u l a h da Elbistana melik olarak atad, bylece Ermenilere kar nlemler alm oldu.
Nureddin Mahmut la anlamazlk
Sultan, gneyde Seluklu topraklarna saldran enitesi Musul atabeki N u r e d d i n M a h m u t a kar Hallarn da desteini alarak kalabalk bir orduy la harekta balad. Bunun zerine, N u r e d d i n , igal ettii Seluklu memleketlerini boaltp ekilmek zorunda kald (1157). Ote yandan sultann kuv vet ve kudretinin sratle artp Trkiye Seluklu devletinin snrlarn geniletme si zerine, ona kar, Bizans imparatoru M a n u e l K o m n e n o s ile Musul atabeki N u r e d d i n M a h m u t , bir ittifak yaptlar. Derhal asker harekta balayan M a n u e l , Ermenilere kar ukurovaya bir sefere kt ise de kendisine kar balatlan bir isyan sebebiyle geri stanbula dnd. Fakat bir yl sonra yeniden
443
harekete geerek ulat Eskiehir yrelerinde Seluklu kuvvetlerinin basknlar sonucunda, olduka ar kayplar verdi ve arlaan k artlar sebebiyle yeni den stanbula dnd. Onun bu baarsz harektndan faydalanan Seluklu atl kuvvetleri, sparta ve Denizli yrelerine kadar, birok kez, aknlara giritikleri gibi, Danimendli emri Y a b a s a n d a Bafra ve nyeyi elegeirdi. Bunun ze rine M a n u e 1, geni bir siyas saldrya geerek K l A r s l a n a kar, Y a b a s a n , saltanata gemesini destekleme vaadiyle sultann kardei Ankara ve ankr meliki a h i n a h , Kayseri Danimendli emri Z n n u n ve kardei M a latya emri Z l k a r n e y n ile bir ittifak yaptktan baka, gneyde Hallardan da yardm salad. Bu ciddi durum karsnda sultan, M a n u e l v e Y a b a s a n a zel eliler gnderip (1160), anlama nerisinde bulundu ise de her ikisinden de red cevab ald. Bu arada o, Konyaya gelmekte olan Erzurum emri S a 11u k un kz olan karsn tutsak alarak kardei Z n n u n ile evlendiren Y a b a s a n a kar harekete geti ise de Bizans askerlerinden yardm alan Y a b a s a n a ye nildi. Bu kez siyasi saldrya geen K l A r s l a n , N u r e d d i n M a h m u t un kardei E m r i M r a n ile birlikte M a n u e l e stanbula giderek bir antlama yapmay baard. ok gemeden sultan, bat ynnden Y a b a s a n a kar harekta balarken, doudan da, bu sralarda, sultann mttefiki durumunda olan Harput Artuklu emri K a r a A r s l a n , Mardin emri N e c m e d d i n A l p ve Erzen ve Bitlis emri F a h r e d d i n D e v l e t a h da saldrya geerek M alat ya ili topraklarna girdiler; sratle ilerleyen sultan ise Sivas elegeirmiti. te yandan Y a b a s a n , damad a h i n a h m yanna Ankara ya ekildi ve ora da Austos 1164de ld. Bundan faydalanan K l A r s l a n , derhal Ankara ve ankr illerine giderek kardei a h i n a h a saldrp yenilgiye uratt gi bi, Danimendlilerin elinde bulunan Elbistan, Darende, Gedk ve Tohma suyu yrelerini elegeirdi (1165) ve nihayet Kayseri ve Zamanty da alarak Z n n u n un Danimendli emirliine son verdi. Daha sonraki yllarda (1171), Malatyay D a nimendoullar ndan almak suretiyle, btn A n a d olu da Seluklu hkimiyetini kurma yolunda nemli bir baar elde etmi oldu. Fakat te yandan N u r e d d i n M a h m u t , kendisine snan a h i n a h , Danimendli ve bir ksm A r tuklu emirleriyle K l A r s l a n a kar bir ittifak yaparak mttefiklerini sultana tbi olan Sivastaki Danimendli emri s m a i l e gnderdikten baka, sultana da Z n n u n un Kayseriye dnmesini, a h i n a h n hapse atlan o cuklarnn salverilmesini bildirdi. Sultann pek olumlu bir cevap vermemesi ze rine atabek N u r e d d i n , Mara, Gksn ve Behisni kent ve yrelerini elegeirirken, Sivastaki mttefikleri de Kayseriye doru ilerlemekte idiler. te yandan K l A r s l a n , N u r e d d i n in destek ve yardmlaryla Sivas n Z n n u n tarafndan alnmas ve N u r e d d i n in de Seluklu topraklarn istils ze rine, harekete geerek ona kar yrdyse de aralarnn bulunup N u r e d d i n in igal ettii Seluklu memleketlerini geri vermesi, sultann da Z n n u n un Sivas ve dier Danimendli memleketlerinde hkmdarln ka bul etmesi artlaryla bir antlama imzaland. Fakat N u r e d d i n in 1174 y lnda lm zerine, K l A r s l a n , bir yl sonra (1175), bata Sivas olmak
444
zere, Niksar, Komana, Tokat ve yrelerini yeniden elegeirdi, Z n n u n da B i zans'a kap snmak zorunda kald; bylece uzun yllar Anadolu hkimiyeti iin Seluklularla mcadelelere gireen Danimendli ailesinin ynetim ve hkmran lklar kesin olarak ortadan kaldrlm ve dolaysyla A nadoludaki mill birliin kurulmasnda byk bir engel alm oldu.
M ryokefalon (M yriokephalon) zaferi
Daha nce grld zere, imzalanan anlama uyarnca Seluklu-Bizans ili kileri dosta, srdrlmekle birlikte Bizans snrlarnda, zellikle Eskiehir y relerinde, youn bir ekilde oalan devlete bal Trkmen kitleleri, Denizli, Krkaa, Bergama ve Edrem ite dein Bizans memleketlerine aknlarda bulun makta ve zellikle kaleleri tahrip etmekte idiler. Ote yandan Bizans imparatoru M a n u e 1, bu aknlar durdurmak amacyla, A na doluya yeni kuvvetler gnder mekle birlikte dzenleyecei bir sefer iin de asker hazrlklara balad. Onun bu hazrlklarn haber alan K l A r s l a n , ona bir eli heyeti gndererek Da ha nce yaplan bar antlamasnn yenilenmesini nerdi, fakat imparator, B i zansa yneltilen Trkmen aknlarnn durdurulmas, Bizansa snan Danimendli emri Z n n u n ile ehzade a h i a h n, daha nce ynetiminde bulunan mem leketlerin Bizansa braklmas artlaryla buna raz olacan sultana bildirdi. Bu artlar kabule yanamayan sultan, atl kuvvetler sevkedip Denizli yrelerine kadar olan Bizans topraklarn ar bir ekilde tahrip aknlarna uratt. impara tor, Bizans kuvvetlerinin eliinde, nce ehzade a h i n a h , daha sonra da Z n n u n u Anadoluya gnderme giriiminde bulundu ise de K l A r s l a n n ald nlemler karsnda baarl olamad; a h i n a h v e Z n n u n , yeni den Bizansa kamak zorunda brakldlar. Bunun zerine sultann ikinci bar nerisini de reddeden M a n u e 1, iinde, Frank, Peenek, M acar ve Srp kuvvet lerinin de bulunduu byk bir orduyla 1176 yl ilkbaharnda, harekete geerek Denizli ynnde ilerledi; fakat ularda bulunan kalabalk Trkmen kuvvetleri, Bizans ordusunu iddetle ve devaml olarak ypratmakta idiler. K l A r s l a n , Bizans ordusunu, dar ve sarp Miryokefalon (Kum danl) vadisinde pusuya drerek yapt byk bir meydan savanda, Bizansa ar bir darbe indirmi, bylece M alazgirtten sonra Bizansa kar ikinci kez byk bir zafer kazanlm oidu (Eyll 1176). A r bir yenilgiye urayan M a n u e 1, Seluklulara kar ina ettirdii Eskiehir ve Uluborlunun dousundaki Sublaion mstahkem mevkileri ni yktrmay kabul ettikten baka, Seluklu devletine sava tazminat olarak 100 bin altm demek zorunda kalmtr. Bu zafer sonucunda, gya A n a d olu ya yeni den hkim olmak isteyen Bizansn btn aba ve giriimleri sona erdirilerek ar tk bundan sonra Seluklular karsnda savunmada kalmas salanm ve dolaysyla stnlk yeniden Trkiye Seluklu Devletine gemitir. Zaferden son ra sultan K l A r s l a n , bata Badat Abbas halifesi olmak zere, btn Is lm hkmdarlarna birer fetihnme gndererek kffar Bizansa kar kazand byk zaferi mjdelemitir.
SELUK LU D EVLETLER TARH
445
Selklu-Eyyub ilikileri
Sultan K l A r s l a n , Bizansa vurduu bu byk darbeden sonra hl Danimendlilerin elinde bulunan Malatya zerine yryp bir sre kuattktan sonra ehri amanla teslim ald (Ekim 1178) ve Danimendlilerin Malatya ubesi de bylece ortadan kaldrlm oldu. Daha sonra K l A r s l a n , Eyyub h kmdarlar S a l h a d d i n e gnderdii bir eli araclyla Vaktiyle N u r e d d i n M a h m u t un elegeirdii Seluklulara ait Rban kalesinin geri verilmesini istedi (1179), fakat reddedilmesi zerine, kalenin alnmas iin sevkedilen ordu, S a l a h a d d i n tarafndan yenilgiye uratld. Bununla birlikte Anadolu birlii ni kurmaya alan sultan, bir yl sonra (1180) damad Diyarbakr ve Hasankeyf Artuklu emri N u r e d d i n M u h a m m e d e kar harekete geti, o da S a 1 h a d d i n e snd. ok gemeden S a l h a d d i n in Seluklu lkesine yrmesi zerine K l A r s l a n , veziri h t i y a r d d i n H a s a n gndererek S a l h a d d i n ile bir bar antlamas imzalad; bylece her iki hkmdarn ara sndaki gergin hava ve sava durumu, ortadan kaldrlm oldu. Bu anlamadan ok gemeden sonra K l A r s l a n ve S a l a h a d d i n , zellikle ukurova daki Trkmenlere kar saldrya geen Ermeni prensi II. R u p e n e kar hare kete geerek onu itaat altna almlardr. Fakat 1182 ylnda, S a l h a d d i n in Diyarbakr ve Silvan kalelerini alarak Dou-Anadoluya hkim olma abalar ze rine, Seluklu-Eyub ilikileri yeniden bozulmaya balayacaktr.
Miryokefalon meydan sava yenilgisinden sonra stanbula dnen M a n u e 1 i n sultanla imzalad antlama artlarn yerine getirmemesi zerine K l A r s 1 a n n A t a b e k adl bir emrinin kumandasnda sevkettii Seluklu ordusu, Ayd m a kadar olan Bizans memleketlerini istil ettiyse de bu emr, arpmalarda hayatn kaybetti. Bununla birlikte Seluklu istil ve fetih hareketleri, durmak bilmeden srp gitmekte idi. K l A r s l a n , M a n u e l in lmnden (1180) iki yl sonra Uluborlu, Ktahya, Eskiehir ve yrelerini fethederek Seluklu s nrlar iine ald; hatt bu arada Antalya da kuatldysa da fethedilemedi. Yap lan btn bu fetihlerle ilgili olarak sultan, Malatya Sryan patrii M i k h a i l e fetihname nitelii tayan bir mektup gnderdi. Sultann Bizansa kar giritii bu asker hareketleri srasnda, Byk Seluklu Devleti sultan S e n c e r in, Karahtay ve Ouzlar tarafndan yenilgiye uratlmasndan sonra Trkistandan Ana dolu ynne zaman zaman byk Trkmen kitleleri ge balad. Bylece Ana d o lu da Trk nfusu Bizans aleyhine oalmakta ve Trkleme de o lde srat kazanmakta idi.
lkenin blnmesi
Sultan K l A r s l a n nin uzun, yorucu ve baarl saltanat devresi sonunda, yalanp takattan dmesi ve dolaysyla seferlere gidememesi sebebiyle, oullar! arasnda sultan olma arzusu ortaya kt. K l A r s l a n , devleti, hanedan men suplarnn, yani hkmdar oullarnn ortak mal sayan eski Trk feodal devlet tresine uyarak, lkeyi onbir olu arasnda
446
1 K u t b e d d i n M e l i k a h a Sivas ve Aksaray, 2 R k n e d d i n S l e y m a n a h a Tokat ve yreleri, 3 N u r e d d i n S u l t a n a h a Kayseri ve yreleri, 4 M u g i s e d d i n T u r u l a h a Elbistan, 5 M u i z z e d d i n K a y s e r a h a Malatya , 6 M u h y i d d i n M e s u t a Ankara, ankr, Kastamonu ve Eskiehir,
1 G y a s e d d i n K e y h s r e v e Uluborlu ve Ktahya yreleri,
8 N a s r d d i n B e r k y a r u k a h a Niksar ve Koyluhisar,
9 N i z a m e d d i
A r g u n a h a Amasya,
10 A r s l a n a h a Nide , 11 S a n c a r a h a Ereli ve gney u blgesi olmak zere, bltrd ve onlar buralara melik olarak atad (1186). Bylece K l A r s l a n , sultan sfatyla Konyada oturmakta, oullar ise kendisine tbi birer melik olarak atandklar ehir ve yrelerini ynetimleri altnda tutmakta idiler. Bu hukuk statye gre, her melik, kendi adna hutbe okutup para bastr makta, yaptklar binalara kitabe yazdrmakta ve hatt komu lkelerle eitli ili kilerde bulunmakta idiler, fakat sultan nvann kullanamyorlard. Bylece Trkiye Seluklular, bakent Konya ya bal onbir devlete ayrlm oldu. Bu b lnmelere ramen Anadolu da Seluklu lkesi snrlar Bizansa kar korunduk tan baka, fetihlere de devam edilmekte idi; Bizans u blgelerinde bulunan G y a s e d d i n K e y h s r e v , R k n e d d i n S l e y m a n a h ve Trkmen ler, Karadeniz, Kastamonu, Safranbolu ve Bat-Anadolu da Bizans'a kar baa rl mcadelelerde bulunarak birok ve kaleleri fethettiler.
H allarla m cadele ve saltanat atmalar
S a l h a d d i n E y y u b nin Hallara byk darbeler indirmesi ve zel likle Kuds fethederek buradaki Hal krallna son vermesi zerine, Avrupadan Alman imparatoru F r i e d r i c h B a r b a r o s s a komutasndaki byk Hal or dusu, 1190 ylnda A n a d olu ya gelip Seluklu snrlarna girdi. Hallar, impara torun sultan K l A r s l a n la dost olmas ve beraberinde Seluklu elilerinin bulunmas sebebiyle kolaylkla yollarna devam edebileceklerini umuyorlard. Fakat Bizans u blgelerinde bulunan Trkmenler, zaman zaman basknlar yaparak on lara ar kayplar verdiriyorlard. Hallar, ilk kez, Akehir yrelerinde Seluklu ordusuyla savaa girdiler (1190). Ankara meliki M u h y i d d i n M e s u t ile Ulu borlu meliki G y a s e d d i n K e y h s r e v in bu savata Seluklu ordusunun banda bulunduklar anlalyor. Yaplan savata her iki taraf da ar kayplar verdi, fakat Seluklu kuvvetleri, stn Hal ordusu karsnda, yeniden sava mak zere, Konyaya ekildi. F r i e d r i c h B a r b a r o s s a komutasndaki Hal ordusu ile melik K u t b e d d i n M e l i k a h n kumandasndaki Seluklu kuv
447
vetleri arasnda Konyada yaplan sava sonucunda, Seluklular yiite dmesine ramen zrhl Hal kuvvetlerine kar stnlk salayamad, bu sebeple K l A r s l a n ve M e l i k a h , imparatorla bar yapmak zorunda kaldlar. By lece Uluborlu, Alaehir ve Konya savalarnda ar kayplar veren Hallar, Ka ram an zerinden u k u ro va ya indiler. B ilin dii zere, F r i e d r i c h B a r b a r o s s a , girdii Silifke aynda boularak hayatn kaybetti. Sultan K l A r s l a n , Seluklu lkesini onbir olu arasnda bltrdkten birka yl sonra kardeler arasnda saltanat mcadeleleri balad. Sivas meliki K u t b e d d i n M e l i k a h , bakent Konyaya gelip, babasn bask altna ala rak kendisini veliaht iln ettirmeyi baard (Ekim 1189). Daha sonra o, grnte babas adna hareket etmekte ise de dier kardelerine kar saltanatn kurmada aba gstermekte idi. Sonunda sultan K l A r s l a n , en kijk olu Uluborlu meliki G y a s e d d i n K e y h s r e v in yanna giderek onu veliaht iln etti ve onunla birlikte Konyaya yryp hkim oldu. ok gemeden K l A r s l a n , K e y h s r e v le birlikte u Trkmenlerinin desteini salayan teki olu M e l i k a h n ynetiminde bulunan Aksaray kuatma srasnda hastaland ve gtrld Konya da 80 yanda olduu halde, hayata gzlerini kapad (Austos 1192); bylece veliaht G y a s e d d i n K e y h s r e v , Trkiye Seluklu Devleti sultan oldu. Sultan K l A r s l a n , byk siyas ve asker yetenei, uzak g rll yannda, ynetimi altnda yaayan eitli Mslman ve Hristiyan halk lara ve bilim adamlarna kar gsterdii efkat, hogr ve adil davranlaryla Trk tarihinin byk hkmdarlarndan birisi saylr. Danimendli hkimiyetini ortadan kaldrarak Trkiyede nill birlik, btnlk ve gvenlii salamada b yk bir baar elde etmitir. Onun 1176 ylnda, Bizansa ar bir darbe vurarak devletin siyas kuvvet ve kudretini doruk noktasna getirmesi, Trkiye tarihinin ok nemli bir dnm noktasn oluturur.
VI. I. GIYASEDDN KEYHSREV N LK SALTANATI

Babas II. K l A r s l a n n lmnden sonra Trkiye Seluklu Devleti sul tan olan I. G y a s e d d i n K e y h s r e v , daha babasnn salnda, melik ola rak u blgelerinde oturan Trkmenlerin byk bir ksm kendisine tbi olduu halde, gerek Bizans ve gerekse Hallara kar aabeyleri M u h y i d d i n M e s ut ve K u t b e d d i n M e l i k a h la birlikte baarl mcadelelerde bulunmu idi. Sultan K e y h s r e v in ilk saltanat be yl (1192-1196) srd; bu sre zar fnda, eitli sebeplerle (zellikle ok ihtirasl melik K u t b e d d i n M e l i k a h n lm) dier kardelerinin rekabet ve muhalefetleriyle pek karlamad ve dolaysyla tahtn korumada herhangi bir glk ekmedi. Bylece serbest kalan K e y h s r e v , Bizans imparatoru III. A l e k s i o s un, zellikle Konya-Istanbul arasnda ticaret kervan ileten Seluklu tacirlerini hapsedip mallarna elkoymas zerine, asker harekta balayarak Menderes rmana kadar olan Bizans top raklarn fethetti, tutsak ald Hristiyan halk, vaktiyle imparator M a n u e 1 tarafndan halknn zm ite srld Akehire yerletirdi, onlara toprak, ziraat aletleri ve tohumluk dattrarak ziraat yapmalarn salad ve onlardan be yl vergi almad. Bylece Hristiyanlar, kendilerine iyi davranlarda bulunan, refah ve mutlulua kavuturan sultana sonderecede balanp sevgi duydular. Sultann bu icraatn haber alan dier birok Bizans Hristiyan ahali, Seluklu lkesine yerlemek zere, sknt iinde bulunduklar kendi zyurtlarn terkettiler, by lece birok Bizans kenti boalm oldu (1196); hatt btn bu Hristiyan ahali, sonradan Bizansla bar yaplmasna ramen memleketlerine geri dnmeyerek mutlu yaamlarn srdrdkleri Seluklu lkesinde kalmay yelediler. Bu olay, Seluklu sultanlarnn lkedeki, imar, iskn ve retimi artrma yolunda nasl yo un bir aba iinde olduklarn gsteren gzel rneklerden biri saylr. Fakat ok gemeden sultann kardei II. R k n e d d i n S l e y m a n a h n Konya ze rine yryerek Seluklu tahtn ele geirmesi sonucunda, I. K e y h s r e v in bi rinci saltanat sona ermi oldu (1196).
VII.
II. RKNEDDN SLEYMANAH DEVR
teki kardeleri arasnda en yetenekli, kudretli, air, bilim ve sanatla urap ilgi duyan S l e y m a n a h , Tokattaki meliklii devresinde, dier kardeleriy le atmalara girmeyip Bizansla mcadelelere girierek Karadeniz kylarna ka dar ( Samsun) olan yerleri fethetmi idi. Daha sonra o, baz kardeleriyle de anlaarak ordusuyla birlikte Sivas ve Kayseri zerinden bakent Konyaya yr yp kuatmaya balad, sonunda kardei sultan K e y h s r e v in iddetle savun duu ehri Sultan ve ailesine aman ile istedii yere gitmelerine izin vermesi artlaryla teslim alp Trkiye Seluklu Sultan sfatyla tahta oturdu (1196/97). ok gemeden S l e y m a n a h , kardeleri A r s l a n a h tan Amasyay, B e r k y a r u k a h tan da Niksar ald; bu arada dier kardei Elbistan meliki T u r u 1 a h ise kendisinin sultanln tanyarak itaat etti. Sultann bu i sorunlarla meguliyetinden istifade eden Bizans imparatoru III. A l e k s i o s (1195-1203), Ka radenize gnderdii bir donanmayla Samsundaki ticaret gemilerine saldrtarak mallarna elkoydu, bazlarn da tutsak ald. Kendisine yaplan bavuru zerine S l e y m a n a h , imparatora bir eli heyeti gnderip Mal ve alnan tutsakla rn geri verilmesini bildirdi ve neticede yaplan antlamayla Bizansllar, Seluklu devletine yllk vergi dedikten baka, elegeirdikleri mallar iin de tazminat ver meyi kabul ettiler. te yandan sultan S l e y m a n a h m gerek i mcadeleler ve gerekse Bizansla megul olmasn frsat bilen Seluklu vasal Ermeni prensi II. L e o n , Toros dalarndan hareketle Ereli ve Kayseriye kadar Seluklu top raklarna saldrya geti. Bunun zerine sultan, 1199 ylnda, harekete geerek Ermenileri Toroslarm gneyine srd gibi, A da naya dein ilerleyerek asi L e o n u yeniden itaat altna ald.
Dou ve Gney-dou da fetihler, G rclerle sava
Gerek Bizans ve gerekse Ermenilere kar kazanlan bu baarl siyas ve as ker hareketlerden sonra S l e y m a n a h , Trkiyedeki birlii kurma amacy la, Eyyublere dayanarak kendisine tbi olmamakta direnen kardei Malatya meliki M u i z z d d i n K a y s e r a h a kar harekete geerek Malatya y kuatp ele-
450
geirdi (Haziran 1200), bylece devletinin snrlarn, sultan II. K l A r s l a n zamanndaki Frat rma yrelerine kadar uzatm oldu. Bu durum karsnda Erzincan ve Divrii Mengckl (Mengcekli) hkmdar B e h r a m a h v e T u r a n a h , sultana tbi olduklar gibi, Harput Artuklu emri N i z a m e d d i n de S l e y m a n a h a tbiiyetini bildirdi. S l e y m a n a h , A n a d olu nun fethi srasnda Erzurum ve evresinde kurulmu olan Trk Saltuklu beyliinin, kralie T h a m a r a devrinde (1184-1211) Grc istil ve igaline u ramas zerine, Grc seferine kmaya karar verdi. Bu amala o, Sivasta ordusunu hazrladktan sonra Erzurum a yneldi; bu srada Erzurum meliki B e h r a m a h ile dier Trk hkmdarlar kuvvetleriyle birlikte kendisine katldlar. Erzuruma gelen sultan, Saltuklu hkmdar N a s r e d d i n M u h a m m e d in olumsuz tu tum ve davranlar zerine, onu hapsedip btn Saltuklu memleketlerini Trki ye Seluklu Devleti snrlar iine almak suretiyle bu ailenin buralardaki hkimiyetine son verdi. S l e y m a n a h n asl amac, Dou-Anadolu toprak larna devaml saldrlarda bulunan Grclere kar bir sefer dzenlemek idi. Bu seferin siyasi sebebiyle birlikte dqygusal yannn da bulunduu hakknda baz kay naklarda bilgiler yer almtr. Rivayete gre, Grc kraliesi T h a m a r a , ak olduu S l e y m a n a h a bir mektupla bavurup evlenmek istemi, S 1e y m a n a h n bunu reddetmesi zerine kralie asker gnderip, savaa balam tr. Esasen, S l e y m a n a h , beraberinde kardei T u r u l a h , Erzincan meliki B e h r a m a h , Artuklu, Saltuklu ve Trkmen kuvvetleri olduu halde, Grcistan zerine yrmt. Karlkl eliler araclyla gnderilen sert mek tuplardan sonra, iinde aman Kpaklann da yer ald Grc ordusu ile Sel uklu ordusu arasnda, Micingerd kalesi yrelerinde iddetle yaplan bir sava sonunda (1202), Seluklu ordusu ar bir yenilgiye urad ve S l e y m a n a h , beraberindeki emr ve meliklerle birlikte Erzuruma ekilmek zorunda kald. Gr clerin basknyla balam olan bu savata, Grcler birok Trk askeri ldr m, pek ok ganimet elegeirip, aralarnda B e h r a m a h n da bulunduu tutsaklar almlardr. Fakat B e h r a m a h , daha sonra kurtulu akas karl nda tutsaklktan kurtulup Erzincana dnmtr. Bu Grcistan bozgununa ra men A n a d olu da Seluklu hkimiyeti devam etti: M ardin Artuklu emri A r t u k A r s l a n , M ard ini kuatan Eyyub hkmdar M e l i k l a d i l e kar S l e y m a n a h a itaat ile bavurduu gibi, Diyarbakr ve Hasankeyf Artuklu emri II. S o k m a n da Seluklu tbiiyetine girdi; bylece Seluklu hkmranl M a r din ve Diyarbakr yrelerine dein uzatlm oldu. Bu arada Samsat Eyyub h kmdar E f d a 1da sultana bir eli gndererek Seluklularn tbiyeti altna girmeyi kabul ettiini bildirdi. Bununla birlikte sultan en ok dndren ve uratran kardei melik M u h y i d d i n M e s u t un Ankara bakent olmak zere, Eskie hir, Bolu, ankr ve Kastamonu ehir ve yrelerini elinde tutup hkimiyet sr drmesi idi. Btn amac, Anadoluda Seluklu hkmranlk ve kudretini salamak olan S l e y m a n a h , kardeinin hkimiyetine son vermek zere harekete ge ip Ankaray uzun bir sren kuatmaya tbi tuttu ve sonunda ehri elegeirerek kardeinin hkmranlna son verdi. Ksa sren hkmdarl zamannda, Trkiye
451
Seluklu Devletini i atmalardan kurtarp mill birlii kurmada ok byk ba
arlar kazanm olan II. R k n e d d i n S l e y m a n a h , yeni bir Grcistan seferine gitmekte iken Konya-Malatya arasnda hastalanp hayata gzlerini yum du (6 Temmuz 1204). Cesedi Konyaya getirilip kaledeki Trbeye (Knbedhane) gmlmtr. Onun lmnden sonra kendisinin beraberinde bulunan emrler, olu III. z z e d d i n K l A r s l a n tahta kardlar. Daha henz ocuk yata bulunan K l A r s l a n , aa-yukar sekiz ay kadar saltanat srm, bu ksa devrede Seluk Devleti, babas zamanndaki kudret ve kuvvetini koruduu gibi, lkeden de herhangi bir toprak kayb olmamtr. Fakat ok gemeden I. G y a e d d i n K e y h s r e v , ikinci kez Seluklu saltanatn elde etmitir.
VIII.
I. GIYASEDDN KEYHSREV N KNC SALTANATI
I. G y a s e d d i n K e y h s r e v , 1196 ylnda Trkiye Seluklu Devleti sul tanln kardei II. R k n e d d i n S l e y m a n a h a brakmak zorunda kal ndan, yeniden saltanata gelii olan 1205 ylna kadar dokuz yl sren macera dolu bir hayat srd. O, saltanatn yeniden elde etmek midiyle bir sre Kozanda kaldktan sonra kardeleri T u r u l a h v e K a y s e r a h n yanlarnda E l bistan ve Malatya da kaldktan sonra Eyyub hkmdar M e l i k l a d i l in yanna H alebe, daha sonra, nce Diyarbakra, oradan da Ahlatah B a l a b a n m yanna gitti. K e y h s r e v ziyaret ettii hibir hkmdarn S l e y m a n a h a kar saltanat elegeirmede kendisihe yardmc ve destek olmamas zerine, A h lattan Karadenize giderek oradan bir gemiyle vaktiyle babas K l A r s l a n m ok hrmet ve sayg grd stanbula gidip Bizansa snd. ok gemeden impa rator A l e k s i o s , onu Bizans n ilerigelen devlet adamlarndan Menderes vadisi (M ilet) hkimi M a n u e l M a v r o z o m e s in kz ile evlendirdi. Fakat o, H al larn (Ltinlerin) stanbulu igalleri zerine (1204), kaynpederinin yanna git mek zorunda kald. te yandan sultan S l e y m a n a h n lmnden sonra kk yataki III. K l A r s l a n n tahta karlmasna kar kan Seluklu emri M b a r i z i i d d i n E r t o k u ile Seluklularn hizmetine girmi olan D a nimendli b e y l e r i M u z a f f i r d d i n M a h m u t , Z a h r e d d i n I l i v e B e d r e d d i n Y u s u f un byk abalar sonucunda, Menderes vadisinde bulunan K e y h s r e v , zel bir eliyle (Hacip Z e k e r i y y a ) Seluklu tahtna oturmak zere, Konyaya davet edildi. Derhal harekete geen K e y h s r e v , daha nce meliklik yapt U luborluya gelip burada hazrlad ordusuyla Konya zerine yryerek ehri kuatt ise de ieri giremedi. Fakat bu srada, babas K l A r s l a n m asker ss olan Aksarayda, sultan olarak kendi adna hutbe okutmaya karar verilmesi zerine, bu kez, Konyaklar, Aksarayllardan nce davranp e hirde K e y h s r e v adna hutbe okuttuktan baka, tahta karmak zere, onu Konya ya davet ettiler. Bunun zerine K e y h s r e v , derhal ehre gelip Trkiye Seluklu Devleti tahtna oturdu (ubat 1205) ve yeeni III. K l A r s l a n a da Tokat ynetimini vermeyi kararlatrdysa da atanmas gerekleemedi. Byle ce sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v , aabeyi II. R k n e d d i n S l e y -
453
m a n ah tarafndan siyas birlii kurulmak suretiyle, salam temeller zerine oturtulmu bir devletin sultan olmu bulunuyordu. K e y h s r e v , ilk i olarak oullar I z z e d d i n i M alatyaya, A l e d d i n K e y k u b a d Danimend ili ne, C e l l e d d i n K e y f e r i d u n u da Koyluhisara a;. .nt; fakat bu kez on larn, eski feodal statde olduu gibi, adlarna para bastrp hutbe okutmalarna, bakentin izni olmakszn komu devletlerle sava ve bar yapmalarna msaade edilmedi; bylece onlar, merkeze bal birer vali sfatyla grevlerini srdrmeye baladlar. Sultann itaatli kardei M u g i s d d i n T u r l a h , yine Saltuk ilinde (Erzurum) melik olarak brakld gibi, teki kardei M u i z z d d i n K a v se r a h da Urfa ynetiminde brakld. Ayrca Dou ve Giineydou-Anadoluaki Artuklu, Mengckl ve Eyyub emirleri, kendisine tbi olduklarn bildirdiler. Bu arada Grclerin Azerbaycanla birlikte Ahlatahlar ve Saltuk ilini istil edip yama ve tahribatta bulunmalar zerine T u r u l a h da onlara karlk ola rak Grcistana saldrp Grcleri bozguna uratarak pek ok tutsak ve ganimet ler elegeirdi (1205).
Samsun'un kurtarl, Antalya nn fethi
Hallarn Bizans bakenti stanbulu igal ile burada bir Ltin devleti kur malarndan sonra T h e o d o r o s L a s k a r i s , 1206 ylnda, znik ve yrelerin de bir devlet kurdu, ayrca Komnenos ailesinden A l e k s i o s ve D a v i d , Karadeniz kylarnda, bakenti Trabzon olan baka bir devlet kurup ( Rum Ponts) (1204-1461) snrlarn geniletmeye baladlar. Fakat A 1e k s i o s un bu ya ylma ve genileme politikas, Trkiye Seluklu devletinin aleyhine bir durum yaratmakta ve dolaysyla Asyadan gelip Karadeniz ve A vrupaya ulaan ulusla raras transit ticaret (kervan) yolu tehlikeye dm bulunmakta idi. Ayrca A 1e k s i o s un Samsunu igale girimesi zerine, sultan K e y h s r e v , harekete geerek onu yenilgiye uratp Samsun ve yrelerini yeniden Seluklu snrlar ii ne ald. Bylece Asya-Avrupa transit ticaret yolu da gvence altna alnm oldu. Bu arada sultan, kaynpederi M a n u e l M a v r o z o m e s e Denizli, Honas ve de nize kadar uzanan Menderes vadisini iine alan blgenin ynetimini vermek su retiyle gittike glenen L a s k a r i s in yaylma politikasna kar bir tr nlem alm oluyordu. Trkiyeden geen ticaret yollarnn ekonomik adan nemini bilen sultan K e y h s r e v , Samsunu kurtarmakla Karadeniz uluslararas ticaret yo lunun gvenliini saladktan sonra, bu kez, Avrupa ve M srdan gelen ticaret gemilerinin urak yeri olan ve dolaysyla Akdenizde nemli bir ihracat ve itha lat liman durumunda bulunan Antalya ;nn fethine giriti. Bu sralarda ehir A 1d o B r a n d i n i adl bir Italyanm elinde bulunuyordu. A nadolun un dier yerlerinde olduu gibi, Ltin-Rum yetki atmas sebebiyle Antalya yolu ve li mannda gven kalmam, zellikle Asya ve A frikadan gelen gemiler soyulmaya balamt. Bunun zerine derhal harekete geen sultan K e y h s r e v , ehri id detle kuatp sktrmaya balad; fakat A l d o B r a n d i n i nin K brstan yar dm alp iddetle direnmesi sebebiyle baarl olamayp ekilmek zorunda kald.
454
Bununla birlikte sultan, Ltin ynetiminden memnun olmayan ehir Rumlarnn daveti zerine, kuatmay yeniden balatt ve ok gemeden de ehri hcumla ele geirdi (5 Mart 1207); ehir valilik ve kumandanlna (sba) M u b a r i z d d i n E r t o k u u atad. Akdenizin nemli bir liman durumunda olan Antalyann fethi sonucunda, Trkiye Seluklu lkesi ktisad bakmdan ok b yk gelimeler gsterdi; bylece Seluklular, ilk kez, Avrupallarla ticar iliki lere girip antlamalar yaptlar. Ayrca sultan, daha nce, mal ykl gemileri soyulan tacirlere tazminat denmesi hususunda zel bir buyruk kard gibi, ticaret ge mi ve kervanlarndan alnan bac ve gei vergilerini de kaldrtt.
E rm eniler ve Bizans'la m cadeleler
II. S l e y m a n a h m lmnden sonra ortaya kan buhranlardan fayda lanan vasal ukurova Ermenileri, Seluklu lkesine saldrlarda bulunduktan ba ka Toros dalarndan geen Trkiye-Suriye kervan yolunun gvenliini de bozmaya baladlar, ayrca Gksn ve Elbistana da basknlar yaptlar. Bunun zerine sul tan K e y h s r e v , 1208/09 ylnda, Ermenilere kar harekta giriti, sonunda skk bir duruma den Ermeni prensi L e o n la Seluklu tbiiyetine sadakat gstermesi, Trkiye-Suriye ticaret yoluna saldrmamalar artlaryla bir bar imzalad.
znik imparatoru L a s k a r i s , sultann bu baarl asker hareketlerini ve fe tihlerini, dolaysyla Seluklularn Anadoluya hkim bir duruma gemelerini ho karlamyor, buna kar sultan K e y h s r e v de znik devletinin kuvvetlenmesi ni istemiyordu. Bu sebeple sultan, stanbul Ltin imparatoru ( H e n r i ) ile bir antlama yapt. Bu srada znik tahtn elegeirmek isteyen III. A l e k s i o s da sultana gelip yardm isteinde bulundu. te btn bu sebeplerle G y a s e d d i n K e y h s r e v , beraberinde A l e k s i o s olduu halde, L a s k a r i s e kar harekete geerek, Denizli-Ladik arasndaki Antiochia kenti yrelerinde onunla giritii iddetli savata, Seluklu ordusu, galip durumda iken bizzat arpmala ra katlan sultann ehit edilmesi zerine, panie kaplp geri ekilmeye balad. Savata Bizans ordusu da ok ar kayplara urad, yleki hangi tarafn galip ve ya malup olduu anlalamad (5 Haziran 1211). Daha sonra sultann cesedi, Kon y a ya getirtilip Sultanlar T'rbesi ne defnedildi (Haziran 1211). teki Seluklu sultanlar gibi, hr dnce ve geni din hogrye sahip olan sultan I. G y a e d d i n K e y h s r e v , adil, bilginleri korur, imar, ziraat ve kltr etkinlikle rini tevik ederdi; zellikle o, Antalyann fethi zerine, Trkiyeyi, uluslararas ticaret yolunun merkezi konumuna getirmi ve dolaysyla devletin ekonomik du rumunu sonderecede kuvvetlendirmitir.
IX.
I. ZZEDDN KEYKYUS DEVR
Sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v , ehit olarak lmnden sonra geride Izzeddin Keykvus, Aleddin Keykubad veCelleddin K e y f e r i d u n adlarnda erkek ocuk brakmt. ok gemeden Kayseride top lanan devlet erknnn Malatya meliki bulunan K e y h s r e v in byk olu I. I z z e d d i n K e y k v u s u saltanat tahtna geirmeye karar verip, onu Kayse ri ye davet etmeleri sonucunda, ehre gelen K e y k v u s , 20 Temmuz 1211de t renle Seluklu tahtna oturdu. Fakat ok gemeden kardei Tokat meliki A l e d d i n K e y k u b a d , beraberinde, kuvvetleriyle birlikte amcas Erzurum meliki M u g i s d d i n T u r u l a h , u emri Danimendli Z a h r d d i n l i ve vasal ukurova Ermeni prensi II. L e o n olduu halde, taht iddiasyla Kayseri zerine yryp sultan K e y k v u s u iddetle kuatt. Kuatmann uzamasn dan mitsizlie kaplan sultan, zellikle Kayseri valisi C e l l e d d i n K a y s e r in, youn giriim ve abalaryla, nce L e o n un, daha sonra d a T u r u l a h n kuatmay brakp memleketlerine dnmesi saland; bunun zerine baarl olamayacan anlayan A l e d d i n K e y k u b a d da Ankaraya dnp savunma nlemleri ald. Bylece Kayseri tehlikesinden kurtulan K e y k v u s , Konyaya gelip byk bir trenle Seluklu tahtna oturdu, devlet erknna hilatler verdi ve emrlerin dirliklerini (kta) birer menurla (ferman) yeniledikten baka, bata Badat Abbas halifesi N s r L i d i n i l l a h olmak zere, komu lke hkm darlarna, tahta getiini bildiren zel mektuplar gnderdi. Buna karlk olmak zere, bu hkmdarlar da kendisine deerli armaanlarla kutlamalarda bulun mak amacyla zel eliler gnderdiler. zellikle halifenin sultana birtakm nvanlar verdikten baka ona, inan, Bilge ve Kutlu gibi Trke lkaplarla hitap etmesi ve Ftvvet alvar gndermesi dikkat ekicidir. Bu arada znik imparato ru L a s k a r i s de sultana, beraberinde, Alaehir savanda tutsak alnan S e y f d d i n A y a b a , 30 bin altm ve ok deerli armaanlar bulunan zel bir eli gnderdi; eli, babasnn ehit olmas dolaysyla sultana taziyette bulunduktan baka, tahta geiini kutlad ve bar nerisinde bulundu. Sultan, L a s k a r i s in bu nerisini o zamanki siyas artlara uygun bularak kabul edip her iki devlet arasnda bir bar antlamas imzalad.
456
Sultan z z e d d i n K e y k v u s , lkede huzursuzlua sebep olan kardei A l e d d i n K e y k u b a d tam anlamyla itaat altna almak amacyla, Konya da ordusunu hazrlayp Ankara zerine yryerek onu iddetle kuatp sktr maya balad. Kuatmann uzun srmesi ve direnmenin baar salayamayacan anlayan K e y k u b a d , Kendisine ve kent halkna dokunmayp aman vermesi artyla sultana teslim oldu. Bylece Ankaray teslim alan K e y k v u s , sanca n ehir burlarna diktirdi; sarayndan alnan K e y k u b a d , Malatya yrele rindeki Minr (veya Masara) kalesinde hapse atld (1212/13).
T ic a r anlamalar ve Sinop un fetli
i z z e d d i n K e y k v u s , lkesinin i ve d sorunlarn olumlu bir ekilde zmledikten sonra zellikle Trkiye topraklarnda younlaan uluslararas ti caret yollar dolaysyla, vaktiyle babas sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v in uygulad siyaseti srdrerek birtakm ekonomik etkinliklerde bulunmutur. yleki: nce sultan, Avrupa-Trkiye arasnda bir ticaret kprs durumundaki Kbrs (kral H u g u e ) ile ilikiler kurarak bir ticaret anlamas imzalad (Ocak 1214); bylece babas K e y h s r e v in Antalya y fethinden beri Seluklu-Kbrs krall arasnda oluturulan dostluk ve antlama yenilenmi oldu. Bu antlamay la her iki devlete ait tacirlerin, birbirlerinin lkelerine serbeste girip kmalar, ticaret yapmalar, batan gemilerin mallarna elkonulmas, korsan saldrlarna u rayanlarn her iki lkeye snmas hakknn verilmesi, lmleri halinde ise onla rn her trl mal varlnn ait olduu devlete teslimi salanm oldu. Ayrca sultann, Venediklilerle de bir ticaret anlamas yapt belirtilmitir. i z z e d d i n K e y k v u s , Akdenizde Trkiye ticaretini gven altna alp iler hale getirdikten sonra uluslararas ticaret yoluyla dorudan doruya ilgili bulu nan Sinop limannn da Seluklu snrlar iine alnmas gerekiyordu. znik ve Trab zon Rum devletleri arasndaki bu blge hkimiyeti uruna srdrlen ekimeler sebebiyle Sinop ve evrelerinde gvenliin bozulmas ve dolaysyla ticaret yolu nun ilerliini kaybetmesi zerine, Sinop hakknda geni bilgi toplayan sultan, Sivasta hazrlad ordusuyla Sinopa yneldi. Bu srada, Sinopu almak iin ha rekete geen Trabzon Rum hkmdar A l e k s i o s , avlanmakta iken Sekuklu askerleri tarafndan tutsak alnp sultana getirildi. ehrin fethinde yardmc olur midiyle sultan, A l e k s i o s la birlikte Sinopa yryp kuatmaya balad, fa kat A l e k s i o s un ehrin alnmas hususundaki giriimleri olumlu bir sonu ver medi. te yandan B e h r a m adl bir Seluklu kumandannn bin kiilik bir kuvvetle gemileri yaktrmak suretiyle, Sinopun denizden olan balantsn kes meyi baarmas sonucunda A 1e k s i o s un Seluklu tbiliini kabul ile Trab zona dnmesi, isteyen kimselerin ehirden kmalarna izin verilmesi artlaryla Sinop, sultana teslim edildi (3 Kasm 1214). Sultan birka gn Sinopta kalarak ehrin ynetimi, imar, kltr ve ticaret ilerinin dzene konulmas hususunda birok faydal etkinliklerde bulunduktan sonra ehirden ayrld. Karadenizin bu nemli liman kentinin fethedilmesi dolaysyla sultan, Glip Sultan (Sultanlglip) nvann almtr.
457
Sinopun fethinden sonra sultan I z z e d d i n K e y k v u s , daha nce, kar
dei A l e d d i n K e y k u b a d ile giritii saltanat, mcadelesinden istifadeyle Ulukla, Ereli, Karaman il ve kalelerini igal etmi olan Seluklu vasal uku~ rova Erm eni prensi L e o n a kar harekete geip igal edilen yerleri yeniden ele geirdi (1215/16). Bylece Erm eniler Toroslarm tesine atlm oldu.
Antalya nn kurtarl ve Erm eni seferi
Bu sralarda, daha nce G y a s e d d i n K e y h s r e v devrinde, Seluklu h kimiyetine getiini grdmz (5 Mart 1207) Antalyadaki Hristiyan halk, Sel uklu muhafz kuvvetlerini gafil avlayp el\i elegeirmilerdi. Bunun zerine Konyada dzenledii ordusuyla derhal harekete geen sultan, Bizans ve Hallar tarafndan savunulan ehri denizden ve karadan iddetle kuatt ve ok geme den de Antalyay yeniden fethetmeyi baard (22 Ocak 1216). ehir sbalma ibilir ve deneyli kumandan M u b a r i z d d i n E r t o k u u atadktan sonra bakent Konyaya dnd. Sultann szkonusu Antalya seferi srasnda, ukurova Ermenilerinin Antak y a y igal etmeleri zerine, Hallarla olan antlamalar bozulmu, bu sebeple her iki taraf arasnda iddetli bir gerginlik ve dmanlk ortaya kmt. lkenin gneyinde cereyan eden bu olaylar gzden uzak tutmayan ve bunu frsat bilen sultan, 1216 yl ilkbaharnda, ordusuyla Kayseri zerinden M ara a gelip Yabanlu ovasnda karargh kurdu. Bu arada o, Haleb Eyyub hkmdar M e 1i k z z h i r e Ermenilere kar ortak asker harekta girimelerini bildirdi. Fakat bu hkmdarn eitli sebeplerle harekta balamamas ve ok gemeden de l m (Ekim 1216) zerine, I z z e d d i n K e y k v u s , Mara Seluklu emri N u s r e t d d i n le birlikte Ermeni topraklarna girerek m m ve Saimbeyli (Han) kalelerini fethetti. Daha sonra sultan, L e o n un kuvvetlerini Toros dalarnda, Ceyhan rma zerindeki Keban (G aban ) kalesi yrelerinde ar bir yenilgiye uratt ve birok ilerigelen Ermeni prensini de tutsak ald. Bu yenilgi zerine L e o n , sultana deerli armaanlar gnderip af diledi ve Ermeni tutsaklarn ba vergisi karlnda salverilmesi, baz snr kalelerinin Seluklulara braklmas, Erm eni prensliinin yeniden Seluklu tbiiyetine girmesi, gerektii durumlarda 500 Ermeni askerinin Seluklu hizmetine verilmesi, her yl 20 bin altn vergi den mesi ve sultann, L e o n u vasal Kozan Erm eni prensi olarak tannmasn ieren bir menr vermesi artlaryla bir bar antlamas imzalamak zorunda brakl d (1218). Bylece Ermeniler, bir kez daha Trkiye Seluklu Devleti tbiiyeti alt na alnd gibi, Trkiye-Suriye ticaret yolu da gvence altna alnp iler bir duruma getirilmi oldu.
E yyublerde ilik iler ve lm
Dzenledii bu seferler dolaysyla yorgunluunu gidermek ve k geirmek zere, Antalyaya giden sultan I z z e d d i n K e y k v u s , bu arada, Erzincan Mengckl devleti hkmdar F a h r e d d i n B e h r a m a h n kz S e 1-
458
u k H a t u n la da evlenmi idi. Sultan, Antalyada bulunduu sralarda bile lke ileriyle yakndan ilgileniyor ve zellikle Haleb zerinde younlaan olaylar dik katle izliyordu: Haleb Eyyub hkmdar M e l i k z z h i r in lm ve yerine kk yalardaki olu M e l i k l a z i z in tahta gemesini frsat bilen komu devlet hkmdarlar, H alebi elegeirme planlar hazrlamakta idiler. Bunun zerine bir ksm Haleb emirleri, sultan ehri teslim etmek zere H a lebe davet etmeleri so nucunda, derhal harekete geen I z z e d d i n K e y k v u s , Samsat Eyyub h kmdar melik E f d a 1 ile H a lebi kendisine brakmas, buna karlk Seluklu tbiiyetine girmesi ve nihayet melik E r e f in elindeki Urfa ve Harran illerinin Seluklu hkimiyetine gemesi artlaryla bir anlama yaptktan sonra, kuvvet leriyle kendisine katlan E f d a 1, Mara emri N u s r e t d d i n v e dier Seluk lu emirleriyle Elbistan zerinden geerek Merzuban, Rban ve Telbir kalelerini fethetti. Sultann Telbiri emr N u s r e t d d i n e vermesi zerine melik E f d a l , sultann H a lebi kendisine vermeyecei hissine kapld, ayrca sultana kar kanlar da melik E r e f zerinde olumsuz propagandalara giritiler. Ote yan dan Haleb hkmdar M e l i k l a z i z in atabeki i h a b d d i n T u r u l , D i yarbakr hkimi melik E r e f e bavurup yardm isteinde bulundu. Bunun zerine melik E r e f , Mardin Artuklu emri A r t u k A r s l a n la birleerek H a lebe ynelmi idi. Bu sralarda sultan, M en b ici fethetmi bulunuyordu. Bu ara da M e l i k l a z i z e bal Derbesah emri A l e m d d i n K a y s e r ile Behisni emri A l t u n b o a isyan ile sultana katldlar. Fakat M u b a r i z d d i n B e h r a m a h kumandasndaki Seluklu kuvvetlerinin, melik E r e f tarafndan ye nilgiye uratlmas, melik E f d a 1 in melik E r e f ile birlemesi, gnderilen casuslarn sultan aleyhine geni apta propaganda etkinliklerinde bulunmalar ve zellikle sultann, Hallar Dimyat seferine tevik ettii haberleri karsnda ihanete uradn anlayan sultan I z z e d d i n K e y k v u s , M e n b ic ten geri dnmek zorunda brakan melik E r e f , onu bir sre izledi ve fethedilen kaleleri yeniden elegeirdi. imdiye dek giritii btn seferlerden baar ve zaferle dn m olan sultan, ihanete uradn sabit fikir haline getirmi, bu nedenle ar bir ruh bunalma kaplm, bunun sonucunda phelendii baz emirlerini bir evde toplattrp yaktrmak suretiyle ldrtmtr. Szkonusu baarszl bir trl kabullenmeyen sultan K e y k v u s , yeni bir intikam seferi dzenledi; bu arada da Diyarbakr Artuklu emri N s r d d i n M a h m u t , Erbil hkmdar M u z a f f i r d d i n G k b r i ve dier baz yresel emirlerle, gittike kudreti ar tan melik E r e f aleyhine antlamalar yapt. Daha sonra mttefiklerinin de katld byk bir orduyla M alatyaya ulat. Fakat o, iddetlenen hastal sebe biyle tedavi iin getirildii Viranehirde vefat etti. Cesedi, Sivasta yaptrd D rifa daki trbesine gmld (Aralk/Ocak 1220). Sultan I. I z z e d d i n Keykvus, sekizbuuk yl sren saltanat devresinde, Trkiye Seluklu Devleti nin siyas ve ktisad bakmlardan ykselmesinde ok byk abalar gsteren, zel likle Trkiyeyi o devir dnya ticaretinde byk rol oynayan bir lke durumuna getiren ve baarl bir siyaset izleyen byk bir Trk hkmdar olarak tarihe gemitir.
I. ALAEDDIN KEYKUBAD DEVR

D c v U 'liu y k c li. (io i'ia i
Sultan z z e d d i n K e y k v u s un lmnden sonra Seluklu tahtna ge ecek bir olunun olmamas veya rivayete gre, ok kk yata bulunmas sebe biyle, Seluklu ailesinden sultan olacak birisinin tespiti iin bata vezir M e c d d d i n E b b e k i r olmak zere, devletin ilerigelen erkn ( S e y f e d din A yaba, P e r v a n e e r e f d d i n M u h a m m e d , M u b a r i z d din a v l , M u b a r i z d d i n B e h r a m a h , Z e y n d d i n Baar a, e m s e d d i n H a m z a ve vezirin olu N i z a m e d d i n A h m e t ) toplanp sal tanat adaylar olan Erzurum meliki M u g i s d d i n T u r u l a h , Koyluhisar meliki C e l l e d d i n K e y f e r i d u n ve Minar kalesinde kapiste bulunan A l e d d i n K e y k u b a d n durumlarn mzakere ettiler ve sonunda A l e d d i n K e y k u b a d n tahta geirilmesine karar verdiler. Derhal hapisten kartlan A l e d d i n K e y k u b a d , Sivasa gelerek byk bir trenle Trkiye Seluklu tahtna oturdu. Bir sre sonra bakent Konyaya gelen sultan, burada da daha byk ve grkemli bir trenden sonra saltanat tahtna kt. ok gemeden B a dat Abbas halifesi N s r L i d i n i l l a h , zel bir eliyle hilat, menur vesair gibi, saltanat ve hkimiyet almetleri gnderdi. Bu sralarda Moollar, byk is til hareketlerine balayp Kafkasya ve K rm a kadar Asya ve Dou-Avrupa y ya kp ykmakta idiler. Bu durum karsnda sultan A l e d d i n K e y k u b a d , szkonusu istilnn Trkiyeye de yneltilebilecei dncesiyle, siyas ve asker nlemler alma gereini duydu. O, aabeyi z z e d d i n K e y k v u s zamannda ilikilerin bozulduu Trkiye Seluklu devletinin dou ve gneyde komu duru mundaki Eyyublerle (Melik E r e f ) evlilik suretiyle dostluk kurdu (1221), ayr ca Konya , Kayseri ve Sivas gibi byk ve nemli kentlerin sur ve kaleleri yeniden ve sratle ina ettirildi. Ote yandan Abbas halifesinin de kendisinden asker yar dm istemesi zerine, sultan, emr B a l a b a n K u t l u komutasnda bebin ki ilik bir Seluklu asker birliini Badata gnderdi. Bununla birlikte sultan, Moollarla dostane bir siyaset uygulamay yeliyordu. Fakat Moollarn Badat istilden vazgemesi zerine halife, bu srada E rbile gelmi bulunan Seluklu kuv vetinin geri dnmesini bildirdi.
460
AL SEVM-ERDOAN MERL
Alanya nn fethi
Sultan A l e d d i n K e y k u b a d , herhangi bir M ool saldrsna kar l kede savunma nlemleri aldktan ve zellikle Konya surlarnn yenilenme iini bi tirdikten sonra vaz Kayseride geirmi ve daha sonra da lke iin Mool tehlikesinin imdilik mevcut olmamas sebebiyle Alanya (Aliyye, KalonorosJnm fethi seferine kt. Bu srada Alanya, K i r ( K y r ) Y a r t adl birisinin elinde id i; Antalya-Alanya arasndaki Alara kalesi de K y r V a r t n kardeinin yneti minde bulunuyordu. Ordusuyla ehre erien sultan A l e d d i n K e y k u b a d , Alanya'y karadan ve denizden iddetle kuatt. ehir, bir saldryla alnmak ze re idi ki, K i r Ya r t , Antalya subas M u b a r i z d d i n E r t o k u a bavu rarak Hayatna dokunulmamas, ehrin teslimine karlk Alaehir ve yrelerinin ynetiminin kendisine verilmesi ve kzn sultana vermesi artlaryla kenti sulta na teslim edeceini bildirdi. Durum sultana arzedildi; onun onay alnnca da Seluklu ordusu ehre girip teslim ald. Daha sonra ehre giren A l e d d i n K e y k u b a d , ehrin Kalonoros adnn, kendi adna izafetle Aliyye olarak deiti rilmesini, kale ve ehrin imar ve jnasn, bir tersane yaplmasn bir fermanla emretti (1223) ve k geirmek zere Antalyaya gitti; bu arada yolu zerindeki Alara kalesi de fethedildi. Bylece yeniden ina ettirilen (Saray, cami, medrese, hamam vs.) Alanya, ortaalarda, Akdenizin ihracat ve ithalatn yapld ok nemli bir ticaret liman olarak byk ekonomik etkinliklerin merkezi durumu na geldikten baka, Seluklularn burada denizcilie balamalar ynnden de nemini bir kat daha artrmtr.
Devlet yn eticileri arasnda anlamazlk
Aliyye nin fethinden ok gemeden sonra, sultanla devletin ilerigelen emir
leri durumunda olan S e y f e d d i n A y a b a , Z e y e d d i n B a a r a , M u b a r i z d d i n B e h r a m a h ve B a h a e d d i n K u t l u c a vs. gibi emrler arasnda siyas yetki ve hkimiyet atmas ortaya kt. Sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v zamanndan beri sultanlarn Seluklu tahtna kmalarnda byk rol oynayan bu emrler, deta bir sultan gibi hkmetmeye, her frsatta do rudan doruya devlet ilerine karmaya baladlar, hatt gnlk yaantlar bile sultann kinden daha grkemli idi, bu sebeple muhafz ve yandalarnn saylar da gnden gne artmakta idi. Bylece sultann lke ve devlet zerindeki hkm ranl ikinci dereceye dm gibiydi. Onlarn bu tutum ve davranlarndan ha berdar olan sultan, onlara kar hemen dorudan bir mdahaleye girimeyerek durumu imdilik bylece idare etmekte, ancak zel meclislerde onlardan ikyet te bulunmakta idi. Fakat adlar geen emrler, S e y f e d d i n A y a b a nin Kay seri deki kknde, hile ile sultan davet edecekleri bir len dzenleme ve bu srada da sultan tahtan indirip kk kardei Koyluhisar meliki C e l l e d d i n K e y f e r i d u n u Seluklu tahtna karmaya karar verdiler. Fakat durum, sultann yakn nib H o k k a b a z o l u S e y f e d d i n tarafndan renilip, A n talyada bulunan sultana bildirilince sultan, derhal Antalyadan Kayseriye gele
461
rek, saylar takriben 24 kii olduu rivayet edilen bu emirleri, bazlarn ldrtmek, bazlarn da hapse attrmak suretiyle, bertaraf etti (Haziran 1223). Bylece devlet iinde devlet durumuna gelmi olan bu emirlerin ortadan kalkma syla Trkiye Seluklu Devletinin merkeziyeti ynetimi, yani sultann hkm ranl, daha gl bir duruma gelmi ve lke de yeniden siyas istikrara kavumu oldu.
E rm eni seferi
Szkonusu bu i przleri bylece bertaraf etmeyi baaran sultan A l e d d i n K e y k u b a d , Trkiye-Suriye kervan yolunu keserek tccar mallarna el koyan ve dolaysyla Seluklu ticaretine engel olan ukurova Ermenilerine kar bir sefer dzenlemek zorunda kald. Bu srada, len L e o n un kz s a b e t l e nin Antakya Hal prensi I V . B o h e m u n d un olu F i l i p ( P h i l i p p e ) i l e evlenmesi sebebiyle Hallar, Ermeni memleketlerini igale giritiler. Bunun ze rine hapse attklar F i 1i p i kurtarmak isteyen B o h e m u n d un Ermenilere kar, sultanla bir antlama yaparak onunla bir ittifak oluturmasna karlk, E rm eniler de Haleb Eyyub hkmdar i h a b d d i n T u r u l ve Kbrs Hal laryla bir ittifak yaptlar (1225). Derhal harekete geen sultan, emr M u b a r i z d d i n a v l , babas G y a s e d d i n K e y h s r e v in kaynpe deri olan K o m n e n o s M a v r o z o m e s ve M u b a r i z d d i n E r t o k u ku mandasnda olmak zere, karadan ve denizden kuvvetler sevkedip, Ermeni ve Kbrs Hallarna kar asker harekta giriti. Emr E r t o k u , denizden Manavgat, A nam ur vesair ky kalelerini fethile Silifkeye kadar ilerlerken, karadan hareke te geen dier Seluklu ordusu da Gksu, Silifke ve Mara zerinden ukurova ya indi ve m m kalesini fethetti. Bunun zerine, bu sradaki Ermeni prensi olan H e t u m , sultana bavurup ' 'Seluklu vasalln yeniden kabul ile birok nem li kaleleri Seluklulara brakma, gerektiinde bin kiilik bir Ermeni kuvveti gn derme, her yl denen vergiyi iki katna karma artlaryla bir bar imzalamak zorunda brakld (1225). Bylece Ermeniler yeniden, fakat bu kez daha ar art larla Trkiye Seluklu devletine tbi olduklar gibi, Trkiye-Suriye ticaret yolu da gvence altna alnp tekrar iler bir duruma getirilmi oldu. Sultan, el bl gesinin ynetimini emr K a m e r d d i n L a l a ya brakp, zellikle ularda yo unlaan Trkmenleri buralara yerletirdikten sonra Trkiyenin dou blgelerinde vukuubulan olaylar dolaysyla ordusuyla ekilmek durumunda kalmtr.
Artuklu, Eyyub ve M eugcklierle ilikiler
Sultan A l e d d i n K e y k u b a d , bu baarl seferden sonra k boyunca or dusunu hazrlad. Sultan, Seluklu vasallmdan kp M sr hkmdar M e 1i k l a d i l e tbi olan ve ayrca Moollardan kap Azerbaycana gelerek Dou-Anadoludaki siyas olaylara karmaya balayan C e l l e d d i n H r e z m a h ile kendisine v e M e l i k l e r e f e kar bir ittifak yapan Diyarbakr A r tuklu emri M e s u t a kar harekete geti (1226); beraberinde emr
462
E s e d d d i n A y az v e M u b a r i z d d i n a v l olduu halde, M alatyaya geldi. Sultann, emr a v l ve A y a z kumandasnda sevkettii kuvvetler, M e s u t a ait Adyaman, Khta ve emikezek kalelerini iddetle kuatmaya giriti ler. Skk duruma den M e s u t , siyaset deitirerek bu kez, M e l i k l e r e f e bavurdu. Bunun zerine M e l i k l e r e f , sultana eli gnderip Emr M e s u t a kar giritii asker harekt durdurmasn ve elegeirdii yerleri terketmesini bildirdi ise de buna sonderecede kzan A l e d d i n K e y k u b a d , harekta devam etti; sonunda yaplan savata, 16 bin kiiden oluan Eyyub ve Artuklu, ordusu kesin bir ekilde bozguna uratld. Bylece, ok gemeden Adyaman, Khta ve emikezek kaleleri kolaylkla fetholunarak Seluklu snr lar iine alnm oldu (Austos 1226). Fakat elde ettii btn bu baarl asker hareketlere ramen A l e d d i n K e y k u b a d , C e l l e d d i n H r e z m a h n Dou-Anadolu snrlarna ulamas ve zellikle M ool tehlikesinin bagstermesi karsnda, Eyyubler ve Artuklularla dosta ilikiler kurmay yeledi ve hatt M e l i k l a d i l in kz G z i y e H a t u n la evlenmek suretiyle (1227), bu dost luu daha da kuvvetlendirdi. Bu sralarda D ou -A na doluda taht kavgalar ve dolaysyla siyas deiiklik lerin olmas, sultan A l e d d i n K e y k u b a d n dikkat nazarndan kamamakta idi: Trkiye Seluklu devleti vasal Erzincan Mengckl emri F a h r e d d i n B e h r a m a h n lmnden (1225) sonra Mengckl tahtna olu D a v u t a h geti ve ayn ylda, Erzurum Seluklu meliki M u g i s d d i n T u r u l a h n lm zerine de yerine, olu C i h a n a h melik oldu. Trkiye Seluklu devletine tbilikten ayrlmak isteyen yeni Mengckl hkmdar D a v u t a h , baz giriimlerde bulunmakta idi. Onun Seluklu vasallndan ayrlmas giriim lerini ho karlamayan Mengckl emirleri, kendisini uyardlarsa da o, bunlar dinlemedi, hatt bazlarn da hapse attrd. Fakat onun bask ve izlemelerinden kurtulan baz emrler, sultana snp durumu ona arzettiler. Bunun zerine D a v u t a h , birok deerli armaanlarla, bu srada Kayseri de bulunan sultann ka tna kp tbiiyetini arzetti. Fakat bununla birlikte Erzincana dnen D a v u t a h , bir sre sonra bu kez, Erzurum meliki C i h a n a h , sultana kar kkrttktan baka, C e l l e d d i n H r e z m a h ve Eyyub hkmdar M e l i k l e r e f e de bavurarak sultana kar onlarn yardmlarn istedi. Bu sralarda Akdeniz k ylarnda bulunan sultan A l e d d i n K e y k u b a d , D a v u t a h m bu yeni gi riimlerini haber alnca derhal Kayseriye gelip hazrlad ordusunu ona kar Erzincana gnderdi, Mengckl kale ve kentleri birer birer elegeirdi; bu ara da D a v u t a h n sultanla grme istei reddedildi ve Seluklu muhafzlar nn eliinde kendisine dirlik olarak verilen Akehir ve Ilgna gnderildi. Erzincan Mengckl devletinin bylece ortadan kaldrlmasndan sonra sultan, melik M u z a f f i r d d i n M u h a m m e d in ynetimindeki bu beyliin ebinkarahisar ko lunun hkm srd yerleri, devletin snrlar iine almak zere, M u b a r i z d d i n E r t o k u u grevlendirdi. Derhal harekete geen Seluk lu ordusuna kar direnmenin faydaszlm anlayan M u z a f f i r d d i n , teslim
463
oldu ve kendisine dirlik olarak verilen Krehire girdi. Bylece Mengiickl bey lii, D ivrii kolu dnda ortadan kaldrlm oldu. Sultan, olu G y a s e d d i n K e y h s r e v i Mengck iline melik, E r t o k u uda ona atabek olarak atad. ok gemeden sultan, Eyyublere tbi olan amcasnn olu R k n e d d i n C i h a n a h n ynetimindeki Erzurum u da almak iin harekta balad ise d e C i h a n a h n kendisine tbiiyet arzetmesi ve dolaysyla herhangi bir a tmaya girmek istememesi sebebiyle harekt durdurdu, bylece Eyyublerle dost luk ilikilerini korumu oldu.
Stdak seferi
M oollarn, Trkistandan Gney-Rusyaya kadar uzanan lkeleri istillar
srasnda (1223 yl balarnda), Krm kysndaki nemli bir ticaret kenti olan Sudak igal etmeleri zerine, tcir ve zenginler, deerli servetleriyle Trkiye kylarna gelerek Seluklulara sndlar. Seluklu vasal durumunda bulunan Trabzon Rum devletinin, Sudaka Rum lar yerletirme ve dolaysyla hkim ol maya almas zerine sultan A l e d d i n K e y k u b a d , ilk kez, denizar bir sefer dzenledi. Kastamonu u beyi H s a m e d d i n o b a n n kumandasn daki gemilerle gnderilen Seluklu ordusu Sudak fethetti (1227). Bu arada H s a m e d d i n o b a n , Kpak ve Rus hkmdarlarnn Seluklulara tbiiyetini salamay da baard. Emr o b a n , Sudakta din bir tekilt kurduktan ve ehirde bir muhafz birlii braktktan sonra Kastamonuya dnd. Bylece Trkiye Seluklu devletinin denizar bir sefer yapacak kadar kuvvetli bir donanma mey dana getirmesi, dikkate ayan tarih bir olay ve baar saylr. Yaplan aratrma larda, Sudak ehrinin Moollarn 1239 ylnda yeniden ele geirmelerine kadar Seluklu hkimiyetinde kald tahmin edilmektedir.
Trabzon Rum lar ve H rezm lilerle atma
Trabzon Rum lar , sultan A l e d d i n K e y k u b a d n Dou-Anadolu daki asker etkinliklerinden faydalanarak Sinopa kadar saldrlarda bulundular, bu radaki ve Samsundaki Seluklu gemilerini yamalayarak tutsaklar aldlar. Bu nun zerine sultan, bir yandan kendisinin, br yandan olu G y a s e d d i n K e y h s r e v v e M u b a r i z d d i n E r t o k u un ynettii kuvvetlerle der hal harekete geerek Sinop, Samsun ve nyeye kadar olan kylar Rumlardan temizledi ve daha sonra da Trabzon zerine yryp ehri denizden ve karadan iddetle kuatt. Fakat ehir dmek zere iken bir yandan elverisiz hava artla r, br yandan da ehrin savunmada iddetle direnmesi karsnda, Seluklu or dusu geri ekilmek zorunda kald; bylece Trabzonun fethi gerekleemedi (1228). Bilindii zere, buradaki Rum devleti, a aan Osmanl hkmdar F a t i h S u l t a n M e h m e t tarafndan Austos 1461de ortadan kaldrlacaktr. M ool istils sebebiyle yklan byk Hrezmahlar devleti hkmdar A 1a e d d i n M u h a m m e d in lmnden sonra Moollarla mcadeleler yapa ya pa ekilen olu sultan C e l l e d d i n H r e z m a h M e n g b i r t , 1225
1 64
ylnda Azerbaycana gelerek Meraga kentini kendisine bakent yapp bu blgede hkmranln srdrerek M ool istilsn durdurma faaliyetlerinde bulunmak ta idi. Bu amala o, Trkiye Seluklu Devleti sultan A l e d d i n K e y k u b a d la herhangi bir M ool istilsna kar, karlkl gnderilen eliler vastasyla, iliki de bulunarak dostluk kurdu. Fakat ok gemeden sultan C e l l e d d i n in Austos 1229da, A hlat' kuatmas ve Erzurum meliki C i h a n a h n ona tbi olmas ve onu, sultan K e y k u b a d a kar kkrtmas, te yandan da Eyyub hkmdar M e l i k l e r e f in A l e d d i n K e y k u b a d , her iki devlet hkmdarlar na kar kkrtmas sonucunda, sultan K e y k u b a d ile C e l l e d d i n H r e z m a h n aras ald. Bununla birlikte sultan A l e d d i n , Mool tehlikesine kar kendisiyle ibirlii yapacan bildirdi ise de C e l l e d d i n , onun bu ne risini benimsemedi ve Ahlat kuatmasna devam etti. Trkiye Seluklu lkesinin, C e l l e d d i n ve C i h a n a h n herhangi bir saldrsna uramas ihtimalini d nen A l e d d i n K e y k u b a d , Eyyub hkmdar M e l i k l e r e f ile bir ittifak yaptktan sonra ilk nlem olarak 12 bin kiilik sekin atl kuvvetini Erzin can'a gnderdi, daha sonra da 20 bin kiiliki bir ordunun banda Kayseri'den hareketle Sivas'a geldi; M e l i k l e r e f in kumandasndaki 10 bin kiilik Ey yub ordusu da buraya gelip, Kzlrmak yrelerinde birleip konakladlar. te yandan kaynaklarda Islm m Kubbesi (Kubbetl-islm) olarak vasflanan devrin medeniyet ve kltr merkezi olan A hlat' 1230 ylnda igal ile tahrip eden sultan C e l l e d d i n H r e z m a h , C i h a n a h la birlikte Seluklu-Eyyub ordu suna kar harekete geti. Bylece Moollara kar birlemesi gereken iki Trk ordusu, Erzincan Akehiri'nde Yassimen ovasnda savaa tututular. U gn s ren bu savata, nce Seluklu ncleri, ar bir yenilgiye uradlarsa da daha sonra ksa bir srede duruma hkim olarak, C e l l e d d i n ve C i h a n a h n ordusu nu ar bir bozguna urattlar. C i h a n a h la birlikte birok Hrezmli kuman danlar tutsak alnd. te yandan sultan C e l l e d d i n ise beraberindeki az bir kuvvetle Harput , Ahlat ve Malazgirt yoluyla Azerbaycan'a kat. Bylece sava kazanan sultan A l e d d i n K e y k u b a d , M e l i k l e r e f ile birlikte Erzu rum'a yryerek tutsak amcazedesi C i h a n a h affetti ve Saltuklu ilinin mer kezi durumunda olan Erzincan' teslim ald, M e l i k l e r e f ede Ahlat' verdi.
M oollara kar nlem ler
Fakat bu olaydan bir sre sonra artk zayf bir duruma den C e l l e d d i n H r e z m a h izleyen M oolla r'n 1231 ylnda, D ou-A nadolu'ya gire rek Eyyub ve Artuklu kentlerini istil ve tahrip etmeleri ve hatt Sivas yaknlarna kadar ilerlemeleri zerine sultan A l e d d i n K e y k u b a d , durumu yakndan grp tespit iin K e m a l e d d i n K m y r Sivas'a gnderdi. K e m a l e d d i n , Erzurum Seluklu kumandan M u b a r i z d d i n E r t o k u i l e durumu gr t, sonunda Moollar, Grclerin kkrtp D ou-A nadolu'ya sevkettikleri kan sna vard. Grcleri cezalandrmak iin Erzurum'da toplanan Seluklu ordusu, Grcistan'a yrd ve birtakm kent ve kaleleri fethetti. Seluklu ordusuna kar
465
koyamayan Grc kraliesi R o s u d a n , K e m a l e d d i n K a m y r a bar ne risinde bulunarak Seluklu yasalln kabul etmek zorunda kald. Fakat btn bunlarla birlikte sultan A l e d d i n K e y k u b a d , Mool akmlarnn Sivasa ka dar uzatlmas sebebiyle lkesini savunma nlemleri almak durumunda idi. Bu amala o, 1232 ylnda, Mool han O g e d e y e bar iin bir eli gnderdikten baka, C e l l e d d i n H r e z m a h ve M ool aknlar sonucunda ciddi bir ekilde tahrip edilen Dou-Anadolu blgesini, Seluklu hkimiyetine almay ve muhtemel bir M ool istilsn da lkesinin snrlarnda karlamay kararlatrd. Bu sebeple sultan, K e m a l e d d i n K m y r 1232 ylnda bir Seluklu ordu suyla bu blgeye sefere gnderdi. K e m a l e d d i n , ksa zamanda Ahlat, Van, Bitlis, Adilcevaz ve evrelerini Trkiye Seluklu Devleti snrlar iine katt ve harap olan kaleleleri onartt. Bundan baka Ahlat ve yreleri Seluklu subas S i n a n e d d i n K a y m a z , sultann buyruu zerine, Dou-Anadolu blgesinde avare dolap soygunlar yapmakta olan H rezm li askerlerin beyleriyle ( K a y r H a n , B e r e k e t H a n , A r s l a n T o g u H a n vs. gibi) Tatvanda gr erek onlarn 12 bin kiilik askerleriyle birlikte Seluklu hizmetine girmelerini salad. Daha sonra sultan, bu Hrezmli beylere lkenin orta blgelerinde dirlik ler verdi.
E yyuhlerle atmalar
te yandan, sultann, Ahlat ve evresindeki kentleri Seluklu hkimiyetine almas zerine, daha nce, buralar ellerinde tutan Eyyubler harekete getiler. yleki: M sr hkmdar M e l i k l k m i l , dier btn Eyyub hkmdarla ryla birlikte topladklar 100 bin kiilik byk bir orduyla 1234 ylnda, H alebKayseri kervan yolundan Trkiye snrlarn aarak ilerlemeye baladlar. Bunun zerine sultan, Seluklu, Hrezm, Grc, Frenk ve Rus askerlerinden oluan 100 bin kiiden fazla bir orduyla onlara kar harekete geti; K e m a l e d d i n K m y a r kumandasnda gnderilen kuvvetler, Eyyublerin yolu zerindeki btn va di, geit ve boazlar (Akaderbend, Duzahdere yolu vs. gibi) kontrol altna aldlar. Zor duruma den Eyyub ordusu, M e l i k l k m i l aleyhine ortaya atlan bir takm olumsuz propagandalarn da etkisiyle Besni ve Adyaman taraflarna e kilmek zorunda kald; bununla birlikte Eyyublere tbi durumda olan Harput Artuklu hkmdarnn ( I z z e d d i n A h m e t ) onu Harput zerinden harekta daveti zerine M e l i k l k m i l , ordusunu o yne kaydrd ise de derhal kar harekta balayan B e h r a m a h , a v l , A l t u n a b a v s . gibi byk emirle rin ynettii Seluklu ordusu, Harput nlerinde giritii savata, Eyyubleri ke sin bir yenilgiye uratt, Eyyub ve Artuklu kuvvetlerinin savunduu Harput kalesini de fethetmeyi baard (Austos 1234). Bylece Harput Artukoullar emirlii so na erdii gibi, Siverek'te bulunan M e l i k l k m i l de yenilgiyi kabul ile M sra dnmek zorunda kald. Birka ay sonra sultan A l e d d i n K e y k u b a d m (1235), Anadolu birliini kurma amacyla, henz Eyyublerin elinde bulunan Gneydou-Anadolu blgesine, Kayseri subalna atad deerli ve yetenekli
466
devlet adam K e m a l e d d i n K m y a r kumandasnda gnderdii 50 bin kii lik Seluklu ordusu, ksa zamanda, Am id dnda, Urfa, Siverek, Harran, Rakka ehir ve kalelerini fethetmeyi baard, btn buralara Seluklu vali ve kuman danlar atand. Fakat bununla birlikte ok gemeden Msr ve Suriye Eyyub h kmdar M e l i k l k m i l in sevkettii Eyyub ordusu, Seluklularn fethettii btn bu ehir ve kaleleri drt ay gibi ksa bir zamanda geri alarak blgede geni apta kym ve tahribatta bulundu, elde ettii saysz ganimetleri Msra gnder di. Bu Eyyub istils zerine sultan A l e d d i n K e y k u b a d n Ta c e d d i n P e r v a n e kumandasnda gnderdii Seluklu ordusu ve Hrezmli kuvvetler, Am id kalesini kuatt ise de salam ve almaz surlar sebebiyle baarl olamad ve 1236 ylnda, geleek yl yeniden harekta balamak zere geri ekildi. Bu nunla birlikte A m id i kesinlikle fethetmeyi kararlatrlan sultan, KayserV de b yk bir ordu hazrlatmakta idi. Bu sralarda byk Mool han O g e d e y , sultan A l e d d i n K e y k u b a d a e m s e d d i n m e r adnda bir eli gndererek Kendisine T a n r tarafndan verilen dnya hkimiyetini (Moollar, bu inanc, Trklerden almlardr) kabul etmesi halinde, kendisiyle bar halinde bulunulacan bildirdi. Onun bu ne risini sevinle karlayan sultan, O g e d e y H a n a deerli armaanlar gnderdi. KayserV de hazrlklarn bitiren sultan, eitli milletlerden ( Seluklu, Hrezm, Ermeni, Rus, Grc, Frenk vs. gibi) oluturduu ordusunu burada Mehed ova snda toplad. te yandan btn Eyyub melikleri, M e l i k l k m i l in memle ketlerine hkim olmas sebebiyle ona kar Seluklu sultan ile ittifaklar yaptlar. Sultan A l e d d i n K e y k u b a d , Mehed ovasnda toplad ordusuna Rama zan bayram dolaysyla geit resmi yaptrdktan baka, ilerigelen devlet adamla r ve yabanc lke elileri iin byk bir len dzenledi. Bu srada da kk olu z z e d d i n K l A r s l a n kendisine veliaht yaptn aklayp, hilat giydirdi ve btn Seluklu devlet adamlarna bunu kabul etmeleri iin ant iirdi. Fakat sultan, bu len srasnda, yedii ku etinden zehirlerek 30 Mays 1237de hayata gzlerini yumdu. 17 yldan fazla saltanat sren, eitli kaynaklarda Byk Sultan olarak vasf lanan A l e d d i n K e y k u b a d , Trkiye birliini kurmada kazand deerli siyas ve asker baarlar yannda, Trkiye nin ekonomi ve kltr bakmlarndan da geliip ykselmesinde esiz hizmetlerde bulunmutur. ok nem verdii eko nomik siyaseti sebebiyle giritii birok seferler sonucunda, lkeden geen ulus lararas ticaret yollarnn gvenliini salad gibi, gelimesi iin de birok deerli kervansaraylar yaptrm idi. Bilim, kltr ve sanat ehline daima nem verip, bizzat korumas altna alm olan A l e d d i n K e y k u b a d , Mool istils sebebiyle lkelerinden kaan Trkistan ve Iranl bilim adamlar, air, edip ve sanatkrlar, Trkiyeye yerletirip himayesine almak suretiyle, Anadoluda Trk kltr ve uy garlnn daha ok gelimesinde nemli bir rol oynamtr; bu ekonomik ve kl tr etkinlikleri yannda, byk Seluklu kentlerini salam surlarla evirtmi, cami, medrese, kpr, tersane, hastahaneler yaptrm, zellikle Aliyye, Beyehir G -
467
inde bir tepe zerindeki Kubadbad, Kayserideki Keykubadiyye ve Konyada ki saraylar ve kendi adna yaptrd hastahane (Darifayi Aly) anlmaya deer nitelikteki aheserler arasnda yer almlardr. Onun byk tarih kiilii, kud ret, kuvvet ve adaleti yannda, A na doluyu her bakmdan bayndr ve mutlu bir Trkiye haline getirmesi, kendisinin U lu K e y k u b a d olarak hatralarda yaa masnn nemli bir etkeni olmutur.
XI.
II. GIYASEDDN KEYHSREV DEVR
G erilem e ve k dnem i
Sultan A l e d d i n K e y k u b a d ld zaman G y a s e d d i n K e y h s r e v , z z e d d i n K l A r s l a n ve R k n e d d i n adlarnda ocuk brak mt. Sultan, salnda z z e d d i n K l A r s l a n kendisinden sonra tahta gemesi iin veliaht yapmsa da jlerigelen devlet adamlar S a a d e t t i n K p e k , emseddin Altunaba, Taceddin Pervane, Lala Cemaled d i n F e r r u h v e G r c o l u Z a h r d d e v l e nin giriimleri ve aldklar nlemler sonucunda, teki olu G y a s e d d i n K e y h s r e v i Kayserideki Keykubdiye saraynda Seluklu tahtna oturttular. Olen sultann arzusuna kar olan bu karar ve uygulamay, Hrezm emri K a y r H a n , K e m a l e d d i n K m y a r ile H s a m e d d i n K a y m e r , nceleri kabule yanamadlarsa da sonra dan katna gelip yeni sultan kutlam ak zorunda k ald lar. Sultan I I . G y a s e d d i n K e y h s r e v , Seluklu tahtna oturduktan daha nce, ba basnn salnda Kayseri'ye gelmi bulunan elileri kabul ettikten sonra yine ba basnn O g e d e y H a n a gndermek iin hazrlad eliyi Moolistan'a gnderdi. Sultan, Eyyub hkmdarlar M e l i k l k m i l ve M e l i k n n a s r ile babas zamannda yaplan antlamalar yeniledi (Austos 1237) ve M e l i k n n a s r m kzkardei G z i y e H a t u n la evlenmesine karlk kendi kzkardei M e l i k e H a t u n un da M e l i k n n a s r ile evlenmesine izin verdi; bylece Haleb Eyyub hkmdarn kendisine tbi klarak daha yakn bir ibirlii salam ol du. ok gemeden dier Eyyub melikleriyle ( M e l i k l m u z a f f e r , M e l i k l m c a h i t ) , Artuklu em irleri de sultana tbi oldular. Bylece sultan K e y h s r e v , M sr Eyyub hkmdarna kar kuvvetli bir ittifak kurmu ol du. Kendi aleyhine gelien bu ittifak datmak amacyla M e l i k l k m i l , or dusuyla H aleb'e kar harekta baladysa da yolda hastalanp ld (1238).
Saadettin K p e k 'in tahakkm ve sonu
S a a d e t t i n K p e k ve yandalarnn aba ve etkinlikleriyle saltanata ge en G y a s e d d i n K e y h s r e v , kendisine muhalif duruma geen Seluklu dev let adamlar ve Hrezm beylerine pek gvenemiyordu. Durumu iyi deerlendiren
469
S a a d e t t i n K p e k , kendisinin, bu muhaliflerini ortadan kaldrmas hususun da, gen yataki sultan srekli olarak etkiliyordu. Bunun sonucunda K e y h s r e v Hrezmlilerin ba durumunda olan K a y r H a n Pnarba kalesinde zindana attrd, ok gemeden de o, bu ar zindan hayatna dayanamayp ld (1237). Bunun zerine Hrezm bey ve askerleri, Seluklu hizmetinden ( Kayseriden) ayrlarak Urfa yrelerine ekildiler ve btn bu blgeleri yama aknlarna urattlar, bu arada kalabalk bir Trkmen kitlesi de kendilerine katld. Bunun zerine K e m a l e d d i n K m y a r kumandasnda harekete geen bir Seluklu ordusunu bozguna uratmay da baardlar. Hrezmliler, Gney-dou A na dolu ' da bir sre bamsz bir ekilde yaamlarn srdrdler. Hrezmlilerin bylece bertaraf edilmesinden sonra S a a d e t t i n K p e k , muhalif yerli emr ve devlet adamlarn ortadan kaldrma giriimlerinde bulundu: Seluklu devletine yllarca byk hizmetlerde bulunmu olan K e m a l e d d i n K m y a r , e m s e d d i n A l t u n a b a , H s a m e d d i n K a y m e r v e T a c e d d i n P e r v a n e gibi ok deerli ve yetenekli devlet adamlarn sultan kkrtarak birer birer bertaraf etmeyi baarm, hatt ehzade I z z e d d i n K l A r s l a n ile R k n e d d i n i hapse attrp, bir rivayete gre, ok gemeden ldrtm, anneleri A d i l i y y e H a t u n u da Ankarada yaynn kirii ile bodurulmak suretiyle ldrtmtr. A r tk sultan G y a s e d d i n in herhangi bir saltanat rakibi kalmam grnmekte ise de Eyyublere kar kazand Samsat zaferinden (Temmuz 1238) sonra S a a d e t t i n K p e k , Seluklu hanedanna mensup olduunu bir tertip ve dzenle ileri srerek tahta gemeyi bile planlamakta idi. Durumu ge de olsa anlayan sul tan G y a s e d d i n K e y h s r e v Sivas subas H s a m e d d i n K a r a c a nn yardm ve desteiyle Kubadbad saraynda, S a a d e t t i n K p e k i ldrtmek suretiyle ortadan kaldrtt (1238). Bylece Trkiye Seluklu Devleti onun tahak kmnden kurtulmu oldu. Sultan, byk ve deerli devlet adamlarnn ortadan kaldrlmalar sonucunda, geride kalabilen ikinci derecedeki devlet adamlar du rumunda bulunan M h e z z i b d d i n l i yi vezirlie, Isfahanl e m s e d d in M u h a m m e d i niblie, V e l i y y e d d i n T e r c m a n Pervanelie, nl tarihi I b n B i b i nin babas M e c d d d i n M u h a m m e d i Tercmanla ve C e l l e d d i n K a r a t a y da Hassa Hazinesine atad. Daha sonra sultan, szl durumunda bulunduu Grc kraliesi R o s u d a n ( R u s u d a n ) m kz ve Trki ye Seluklu lkesinde G r c H a t u n adyla tannm olan T a m a r a ( T h a m a r a ) ile evlendi.
H rezm lilerin durumu
zellikle S a a d e t t i n K p e k in gen ve tecrbesiz sultan K e y h s r e v zerinde olumsuz faaliyetleri sebebiyle ortaya kan tehlikeli i buhranlarn ber taraf edilmesinden sonra devlet hizmetinden ayrlp Gney-dou Anadolu ve KuzeySuriye'de asker feodal bir sistemle ynetilen ve bu blgelerde yama ve soygunlar yaparak Suriye-Trkiye arasndaki uluslararas ticaret yolunu deta kapatan H rezmliler, eli olarak gnderilen M e c d d d i n M u h a m m e d araclyla, ye niden devlet hizmetine alnmak suretiyle, tbi duruma getirildiler. Bununla birlikte
470
Hrezmlilerin ok gemeden yeniden yama ve soygun hareketlerine balamalar
zerine, tbi Eyyub ve Artuklu hkmdarlarnn bavurusu sonucunda, sevkedilen Seluklu birlikleri, Harran'da Hrezmlileri yenilgiye urattlar; elegeirilen Harran, Eyyublere braklrken fethedilecek olan Am id kenti de Seluklularn olacak idi. Bu amala sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v in Sivas subas M u b a r i z e d d i n a v l ve Niksar subas M u b a r i z e d d i n Y a v t a kuman dasnda gnderdii ordu, 1240 ylnda A m id ' i kuatt, ok gemeden ehir 400 bin dirhem karlnda ve ehir halknn mevcut haklarnn korunmas, vergi den muaf tutulmas artlaryla emr F a h r e d d i n D i n a r den teslim alnd. Bylece Am id, Seluklu snrlarna alnm oldu; bu arada Siverek, Ergani, er mik, Akl vs. kaleler de fethedilip buralara Seluklu asker ve muhafzlar yerle tirildi; Diyarbakr subalma da M u b a r i z e d d i n I s a C a n d a r getirildi.
Baba ayaklanmas
Bat ynnde gelimekte olan byk Mool istils sebebiyle Trkiyeye s np Gney-dou blgesi ve Suriye snr blgesinde younlaan ve genellikle aman inanca bal gebe Trkmenler, bu blgelerde oturan Hrezmlilerin yama ve tahrip hareketlerine parelel olarak, gebe hayat tarzlarnn (sosyal ve din ba kmdan) deiik olmas sebebiyle, buralardaki yerleik halkla uyuamamakta ve geimlerini salamak iin geni apta yama hareketlerine girimekte ve huzuru bozmakta idiler. Ayrca bu blgelerde, Hristiyanlarla birlikte ar i ve nihayet
M ani ve Pavlak inanlara sahip Hristiyan zmreler yaamakta idiler, ite byle
bir blgeye gelen yar Islm ve aman inanlarn koruyan gebe Trkmenler arasnda, Samsat yrelerinde, Horasanl B a b a I l y a s (veya B a b a R e s u l ) adl, daha ok aman inanlara bal, Islmiyeti henz hazmedememi bir Trk ey hi, din ve siyas amalara sahip olup peygamberlik iddiasnda bulunarak gebe Trkmenleri etrafna toplamay baard ve onlarn lkedeki adaletsiz ve haksz ynetime kar harekete gemelerini istedi. Daha sonra o, Amasya taraflarna gi derek orada faaliyetlerini srdrd. Bununla birlikte B a b a I l y a s n Urfa y relerindeki Hrezmlilerle de ilikilerini kesmemesi, siyas ortam kendi lehine nasl deerlendirdiini gstermesi bakmndan ilgintir. Bir sre sonra o, Amasya ya giderek burada da faaliyetlerini srdrmeye balad; bunun zerine de, Seluklu kuvvetleri tarafndan kent kalesinde kuatld, ite bu sralarda kendisinin hali felerinden olan ve Adyaman (ya da Kefersud)da bulunan B a b a I s h a k d a sul tan G y a s e d d i n K e y h s r e v e kar Tanr yolundan ayrlp kt bir yaam srmesi nedeniyle cihat iln etti (1240). ok gemeden bu cihat arsna kat lan Kefersud, Khta, Adyaman ve yrelerinde yaamakta olan byk Trkmen kitleleri, bu ayaklanmaya katldlar, blgede geni apta yama ve tahrip hareket lerinde bulundular ve kendilerine katlmayanlar acmaszca ldrdler. Bunun zerine sultan, onlara kar Malatya sbas M u z a f f i r d d i n A l i i r i (iki kez) bir miktar kuvvetle gnderdi ise de bu kumandan yenilgiden kurtulamad. Bu baar zerine isyanc Trkmenler, B a b a I l y a s ile birlemek amacyla Amas
471
ya taraflarna yneldiler. Durumun ciddiyeti karsnda Kubadbada giden sul
tan G y a s e d d i n K e y h s r e v , asilere kar Amasya subalna atad M u b a r i z d d i n A r m a a n a h gnderdi. A r m a a n a h , B a b a I I y a s ldrmeyi baard ise de T a n r P e y g a m b e r i olduuna inandkla r B a b a 11y a s n hibir fani insan tarafndan ldrlemeyeceine ve onun ge kp meleklerin yardmn salayacana inanan Trkmenler, hayat hie sayarcasna arpp A r m a a n a h ldrdler; daha sonra B a b a l y a s a bal olduklar iin B aba adn alan bu Trkmenler, B a b a s h a k n komuta snda Konya ynnde ilerlemeye baladlar. ok gemeden onlar, N e c m e d d i n B e h r a m a h kumandasndaki 60 bin kiilik Seluklu ordusu karsnda, zellikle ordudaki Hristiyan askerlerin korkmadan savamalar sonucunda, Kr ehire bal Malya ovasnda, kesin bir yenilgiye uratlp B a b a s h a k la bir likte hemen tamamen yok edildiler (1240). Bylece Trkiye Seluklu Devletini ciddi ekilde sarsan bu tehlikeli din, siyas ve ekonomik hareket bastrlm ve dolaysyla lke skna kavuturulmu oldu.
Seluklu-Eyyub gergin lii
Baba ayaklanmasnn bastrlmasndan sonra, kendisinden nceki Trkiye Sel uklu sultanlarnn Anadolu Trk birliini kurma yolundaki faaliyetlerini sr
drmek isteyen sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v , 1241 ylnda, ordusunu

Kayseride toplayarak Eyyub hkmdar i h a b d d i n G a z i ye ait olan Sil van zerine yrd; Seluklu vasal am Eyyub hkmdar M e l i k s s a l i h -
in M e l i k l m u a z z a m kumandasnda gnderdii kuvvetler de Seluklu ordusuyla birleti. te yandan Hrezm ve Germiyanl Trkmen kuvvetlerinin yar dmn salayan i h a b d d i n G a z i de m id zerine yrmekte idi. Nerdeyse her iki taraf arasnda sava balamak zere idi. Fakat M ool tehlikesine kar Mslman hkmdarlarn birlemesini isteyen Badat Abbas halifesi M u t a n s r n araya girmesi sonucunda, i h a b d d i n G a z i nin Seluklulara tbi olmas artyla her iki taraf arasnda bir antlama yapld.
K eeda sava
Trkiye snrlarna yaklam olan Mool ordusu kumandanlna atanan (1241)
B a y c u N o y a n , Baba isyan dolaysyla Seluklularn zayf dmesini frsat bilerek 1242 sonbaharnda, Erzurum zerine yryerek iddetle kuatt ve ok gemeden de subas S i n a n e d d i n Y a k u t un savunduu ehri igal ile tah rip etti. Bylece Moollar, artk Trkiyeyi istilya balam bulunuyorlard. Bu nun zerine, btn Trkiyeyi hedef alabilecek herhangi bir Mool saldr ve istil harektna kar nlemler alnmaya baland. yleki: ilk olarak sultan G y a e d d i n K e y h s r e v , btn Eyyub hkmdarlarna eliler ve deerli arma anlar gndererek Moollara kar birlikte hareket edilmesini bildirdi, hatt kendilerine baz Seluklu memleketlerini dirlik olarak vereceini de bildirdi ise de sadece vasal Haleb hkmdar M e l i k n n a s r S a l h d d i n b u arya
472
oluulu bir cevap vererek iki bin kiilik bir asker birlik gnderdi. Seluklu vasal durumunda olan Erm eniler de 300 atl gnderdilerse de sonradan savaa katl madan geri dndler. Sultan, Haleb kuvvetleri ije cretli Grc, Frank ve K p ak askerlerinden oluan 80 bin kiilik byk ordusunu Sivasa ulatrd. Ibilir ve deneyli Seluklu devlet adamlarnn ve kumandanlarn Silh ve yiyecek mad delerinin ok olduu Sivasta kalnmasn, buraya kadar gelip yorgun decek olan M ool ordusuyla savaa giriilmesini nerip tavsiye ettilerse de herhangi bir sa vaa katlmam olan birtakm emr ve kumandanlarn heyecanl ve srarl istek leri zerine, sultann emri gereince, ordu Sivastan hareketle Zara-Suehri arasnda, savunma bakmndan uygun bulunan Kseda'a ulaarak buradaki ova da konaklad. te yandan iinde Grc ve Ermenilerin de yer ald B a y c u N o y a n kumandasndaki Mool ordusu da Kseda'a yakn olan Akehir yresindeki ovaya gelmi bulunuyordu. Yine burada da deney sahibi devlet adamlarnn ve kumandanlarn Savunmada kalnmas nerisi reddedilerek 20 bin kiilik bir Seluklu nc kuvveti, Moollara kar saldrya geti; gebe Trklerin sava tak tiini uygulayan Moollar, nce -sahte bir ka yaptlarsa da sonradan sratle ge ri dnp kar saldrya geerek Seluklu nc kuvvetlerini yok ettiler. Bu durum, ovaya inmekte olan btn Seluklu ordusunda da byk bir tel ve panik yarat t; baz Seluklu kumandanlar ordu saflarn terkettikleri gibi, sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v de alayarak Tokat ve Ankara zerinden Antalya' ya kat, hatt stanbul'a gitme giriiminde bile bulundu. Bylece basz kalan Seluklu ordusu, Moollarla savamakszn dald ve dolaysyla yenilgiye urad (4 Temmuz 1243). te yandan Seluklu ordusuna rastlayamayan Moollar, bunun bir sava hilesi ve taktii olabileceini dnmlerse de ok gemeden durumu anlamada glk ekmediler. Bylece nc savandan sonra 80 bin kiilik koskoca bir Seluklu ordusu, sultann korkak ve yeteneksizlii, deneyli devlet adamlarna nem ver memesi ve taktik yanllklar sebepleriyle, Trk tarihinin hi bir dneminde bir ei daha grlmemi olan perian bir duruma dt. Bu sonu zerine Moollar, Seluklu ordughndan saysz ganimetler elegeirdiler. Bu kolay ve ucuz zafer den sonra B a y c u N o y a n , Sivas'a yneldi. Hrezm'de bulunduu sralarda M o ol istilsnn nasl acmaszca srdrldn bizzat gren Sivas kads N e c m e d d i n , ehir ilerigelenleriyle birlikte deerli armaanlarla B a y c u N o y a n a gidip itaatini bildirdi, bylece ehir ykm ve kymdan kurtuldu, fakat B a y c u nun buyruuyla, sultann buradaki hzinesine elkonulduu gibi, ehir gn yama edildi. Daha sonra Kayseri zerine yryp kuatan M ool ordusu, emr S a m s a m d d i n K a y m a z ve suba F a h r e d d i n A y a z rt kumandasnda kahramanca direnen ehri, H a j u k o l u H s a m adl bir Ermeninin ihaneti sonunda, igal ile geni apta ykm ve kymlarda bulundu. Moollar, Sivastan Azerbaycan'a dnerlerken istedikleri altnlar alamadklar Erzincan' da tahrip ile byk kymlara urattlar. Bu korkun ve dehet verici M ool istils kar snda, Trkiye'den zellikle varlkl kimseler, Haleb'e katlar. Bu arada sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v in annesi ve teki aile bireyleri, Haleb'e gitmekte iken Seluklu vasal ukurova Ermeni prensi H e t u m tarafndan yakalanp M o -
473
ollara teslim edildiler; teki Trk kafileleri yine Ermeniler tarafndan saldrya
urayarak tamamen yama edilip soyuldular.
M erk ez hkim iyetin k
Kseda felketinden sonra Trkiye Seluklu Devleti, merkez hkimiyetini
kaybetmi, sultan, Antalya ya ekilmi, lke, sanki basz kalm gibiydi. Bundan faydalanan ukurova Ermenileri ve Trabzon Komnenoslar, M ool vasalln ka bul ettiler; znik1 teki Bizans devleti ise Seluklularla dostluklarn srdrmekte idiler. Bu srada Amasyada bulunan vezir M h e z z i b d d i n A l i , ehir ka ds ile birlikte deerli armaanlarla Azerbaycanda M ugan ordughna dnm bulunan B a y c u N o y a n a gidip, Trkiyede 100 binden fazla bir asker kuv vetin ve daha pek ok salam kalelerin bulunduunu, oysaki bu kuvvetlerin Ksedada savamadklarn, bu bakmdan btn Trkiyenin istil ve elegeirilmesinin ok zor olduunu ve uzun yllara gerek bulunduunu ifade ile Bar kabul etmelerinin isabetli olacan bildirdi. Bunun zerine B a y c u N o y a n i l e Moollara yllk 360 bin gm para, 10 bin koyun, bin sr ve deve verilmesi art laryla bir bar imzaland. te yandan sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v , Moollarla bar yapldn haber alnca Antakyadan Konyaya geldi. Bu bar anlamasn gerekletiren M h e z z i b d d i n A l i nin Konya ya dnp haberi vermesi zerine ehirde byk sevin gsterileri yapld. Ancak bir M ool kuman dan olan B a y c u ile imzalanan bu barn Bat-M oollarnn ba olan B a tu H a n m onaylamas amacyla nip Isfahanl e m s e d d i n M u h a m m e d in bakanlnda, itil rma azndaki Saray ordughnda oturmakta olan hana bir eli heyeti gnderilmi ve szkonusu bar anlamas, salam esaslara balanarak yeniden dzenlenip tasdik edilmitir. Sultan, vezir M h e z z i b d d i n A 1i nin lm zerine, vezarete atad Isfahanl e m s e d d i n M u h a m m e d e bu baarsndan dolay imdiye dein hi bir vezire verilmemi olan btn lke i lerinin yrtlmesi grevini vermitir. B a t u H a n la imzalanan bu bar antlamasyla, Kseda bozgun ve felke tinden sonra itaattan kan vasal ukurova Erm eni krallna kar bir asker ha rekta izni alnm idi. Vezir Isfahanl e m s e d d i n kumandasndaki Seluklu ordusu, Namrun Ermeni senyr K o n s t a n t i n in de destek ve yardmlaryla ukurovaya inip Tarsusu kuatt. Bu srada arlaan doa artlar sebebiyle Sel uklu kuvvetlerinin hareket yetenei zayflam ve ayrca yiyecek sknts da ba gstermiti. Ayrca sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v in de ld haberinin gelmesi zerine, ordu geri dnmek zorunda kald. Bununla birlikte Ermeni pren si H e t um ile Trkiye Seluklu devletine yeniden tbi olmas, sava tazminat demeleri, yllk vergi vermeleri, Tarsusa karlk Brakena kalesinin teslimi art laryla bir bar yapldktan sonra Seluklu ordusu Konyaya dnd. Seluklu or dusunun Tarsusu kuatmas srasnda Aliyyede bulunan sultan, iki imekte iken, aa yukar 25 yalarnda olduu halde, birden bire fenalap lm idi (1245/46).
474
Yeteneksizlii, ahlk bozukluklar, iki, elence ve kadnlara dknl ve korkakl, S a a d e t t i n K p e k in tuzana derek ciddi devlet adamlarn bertaraf etmesi sebepleriyle Trkiye Seluklu Devletin basz brakp felketin uurumuna itmi olan sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v den sonra devlet y netiminde deerli, ibilir ve idealist insanlarn kalmamas sonucunda, lkede ge nel bir k ve gerileme dnemi balamtr.
XII.
II. ZZEDDN KEYKVUS VE SONRAK OLAYLAR
Tahta k ve ynetim de aarintk
Sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v in lmnden sonra I z z e d d i n K e y k v u s , R k n e d d i n K l A r s l a n ve A l e d d i n K e y k u b a d adlarn da, henz kk yalarda erkek ocuu kald. Sultan, daha salnda, G r c H a t u n dan olan A l e d d i n K e y k u b a d veliaht atamsa da ve zir Isfahanl e m s e d d i n , C e l l e d d i n K a r a t a y , F a h r e d d i n E b b e k i r vs. gibi ilerigelen devlet adamlar, eski Trk tresine uyarak byk ocuk olan I z z e d d i n K e y k v u s u grkemli bir trenle tahta kardlar. Isfahanl e m s e d d i n vezirlik, C e l l e d d i n K a r a t a y saltanat niblii, e m s e d d i n H a s o u z beylerbeyilik ve F a h r e d d i n E b b e k i r d e pervane makam larna atandlar. Fakat bu srada 1246 ylnda G y k H a n n tahta kmas dolaysyla Moolistan'da yaplacak trene sultan I z z e d d i n K e y k v u s da vet edildi; fakat yeni sultann lke dna kmas durumunda, i ve d huzursuz luklarn kabilecei ne srlerek yerine, kardei R k n e d d i n K l A r s l a n Moolistan9 a gnderildi. Bununla birlikte ok gemeden, yukarda adlar geen Seluklu devlet adamlar arasnda amansz bir yetki atmas ba gsterdi; so nunda vezir Isfahanl e m s e d d i n , muhaliflerini bertaraf ile duruma hkim olmay baard, hatt sultann annesi B e r d l i y e H a t u n la da evlenmek su retiyle, iktidarn daha da kuvvetlendirdi. Bununla birlikte beylerbeyi Erzincan l I e r e f e d d i n M a h m u t , vezirin bu hareketini Seluklu hanedanna kar saygszlk ve hakaret sayarak yandalarnn ok olduu Erzincana ekildi ve top lad kuvvetlerle isyana balad, fakat kendisine kar gnderilen Seluklu ordu su karsnda tutunamayp teslim oldu, ok gemeden de olu ile birlikte ldrlmek suretiyle ortadan kaldrld. Bu olaydan sonra vezir e m s e d d i n , sanki bir hkmdarm gibi lkeyi ynetmeye balad. Fakat bir sre sonra, lke nin u blgelerinde, sultan A l e d d i n in olu olduu iddiasyla A h m e t adl birisi, Trkmenleri etrafna toplayarak isyana balad, fakat zerine gnderilen Seluklu kuvvetleri karsnda yenilgiye urad ve bertaraf edildi. Bu olayn bas trlmakta olduu sralarda, G y k H a n n tahta kmas trenlerine gitmi
476
bulunan R k n e d d i n K l A r s l a n m han tarafndan, Trkiye Seluklu sul tan, B a h a e d d i n T e r c m a n n da vezirlie atanmas zerine, vezir e m e d d i n M u h a m m e d , sultan z z e d d i n K e y k v u s ile birlikte kap isyana balad ise de ilerigelen erdemli Seluklu devlet adamlarndan C e l l e d d i n K a r a t a y , buna engel olarak lkenin yeni bir kargaaya dmesine mey dan verm edi. Fakat b ir sre sonra, M o o lla r n v e z irli le atad B a h a e d d i n T e r c m a n , M oollarn emri zerine, Mart 1249da Ifahanl e m s e d d i n i yakalatp ldrtt.
KARDE YNETM
(1249-1254)
Mool Byk Han G y k tarafndan Seluklu sultan yaplan R k n e d d i n K l A r s 1a n m saltanatn kendi zerinde bulunduunu iddia etmesine ramen, lkede yeni bir karklk ve huzursuzluun ortaya kmasn istemeyen C e l l e d d i n K a r a t a y , U kardein, yani I z z e d i n K e y k v u s , R k n e d d i n K l A r s l a n ve A l e d d i n K e y k u b a d m birlikte saltanat tah tna gemelerini, adlarnn yaa byklklerine gre, hutbe, sikke ve kitabelerde okunup yazlmasn nerdi ise de kabul grmedi. Bunun zerine, K l A r s l a n ve K e y k v u s un kuvvetleri, Konya'ya bal Ruzbe ovasnda, savaa tutu tular (Haziran 1249); K e y k v u s un galip gelmesi zerine, C e l l e d d i n K a r a t a y n nerisi olan karde saltanat yrrle kondu, kendisi de sal tanat nibliinden ayrlp her sultann atabei grevini stlendi. Bylece dev let ynetimindeki buhran sona ermi oldu. Fakat bununla birlikte Seluklu devlet adamlarnn kiisel ihtiras ve karlarm n planda tutma abalar, otorite ve hu zurun yeniden bozulmasna neden oluyordu. zellikle Mool han B a t u yu de erli armaanlarla ziyaret edip, ondan yeni grevler alan birtakm Seluklu devlet adamlar, bakent Konya'ya gelip merkez ynetim tarafndan atanan devlet er knnn grevlerine sahip kyorlar, bylece devlet, sanki iki bal bir ynetimle ynetilme durumunda kalyordu. z z e d d i n K e y k v u s , Moollarn srarla ryla Kayseri'den Moolistan'a ( B a t u v e M e n g H a n l a r a ) hareket ettii s ralarda, nl devlet adam C e l l e d d i n K a r a t a y ld (Kasm 1254). K e y k v u s , K l A r s lan. m tek bana saltanata getirilmesini nlemek ama cyla, K a r a t a y m lmn ileri srerek Moolistan seyahatinden vazgeip Kon ya'ya dnd ve yerine, kardei A l e d d i n K e y k u b a d gnderdi. Bununla birlikte A l e d d i n K e y k u b a d m Moolistan'dan sultan olarak dnecei haberi, dier iki kardeini ( z z e d d i n K e y k v u s ve R k n e d d i n K l A r s l a n ) ve dolaysyla bunlara bal devlet adamlarn endieye drd; bunun sonucu olarak Erzurum'a ulaan A l e d d i n K e y k u b a d , lalas hdim M u s 1i h vastasyla zehirlenerek ldrld (1254); bylece C e l l e d d i n K a r a t a y n glkle kurmay baard U karde saltanat bozuldu, dolaysy la saltanatta da iki karde kald; bununla birlikte her ikisi arasmdaki ilikiler
477
de olumsuz ynde gelimekte idi. yleki: I z z e d d i n K e y k v u s un, iki, ka dn ve elenceye dkn olmas, devlet adamlarn tedirgin ediyor ve ona kar honutsuzluk yaratyordu, ite bu sebeple K l A r s l a n , kyafet deitirmek suretiyle, yakn adamlaryla birlikte Kayseri ye gelerek Seluklu tahtna oturdu. Bylece Kayseri ve Konya sultanlar arasnda yaplan birok mzakerelerde an lama salanamaynca, iki taraf kuvvetleri arasnda, Ahmetfisar yresinde yap lan savata (1254) K l A r s l a n , yenilgiye urad ve hatt tutsak alndktan sonra, nce Amasya, daha sonra da Burgulu kalesine gnderilerek hapsedildi. By lece I I . I z z e d d i n K e y k v u s , tek bana Trkiye Seluklu tahtnda kalm oldu.
Yn elim de M ool basks
Bu devirde, B a y c u N o y a n v e teki Mool devlet adamlar ve kumandanla r iin, anlama ile yllk denen miktarlardan baka, birok kez, altn da gnde rildi. Bu isteklerini nlemek amacyla, Adliye Nazr (Adalet Bakan) F a h r e d d i n A l i , 100 bin gm para ve deerli armaanlarla B a t u H a n a gnderile rek bu tr istekleri nleyen bir ferman almay baard. Fakat bu durum, B a y c u N o y a n n houna gitmiyordu; ayrca H 1 g u nun Iran ve bat lkelerine Genel Vali olarak atanmas zerine, B a y c u , Mugan ordughndan ayrlmak zo runda kald, yaylak ve klak bulma amacyla, ikinci kez, Trkiyeye bir sefer d zenledi. Bu sralarda Trkiyede baz Erm eni hareketleri ve Trkmen ayaklanmalar, devletin iinde bulunduu buhran daha da artrmakta idi. Sel uklulardan klak ve yaylak isteyen B a y c u N o y a n , ordusuyla Aksaraya gel dii zaman Seluklu devlet adamlarndan bir ksm B a y c u nun isteinin yerine getirilmesini, dier bir ksm ise H 1 g u nun batya atanmas sebebiyle, onun durumunun zayfladn ileri srerek B a y c u ile savaa giriilmesini nerdi ler; ok gemeden Seluklu ordusu, Aksaray yaknlarndaki Sultan H an yrele rinde, B a y c u N o y a n la yapt savata, yenilgiye urad (Ekim 1256). Bunun zerine sultan I z z e d d i n K e y k v u s , ailesi ve yakn adamlaryla birlikte Kon yadan ayrlp Aliyyeye kamak zorunda kald. M ool ordusunun Konyay igal ve tahrip amacyla harekete gemesi zerine, Saray Khyas (Ustaddr) N i z a m e d d i n A l i , byk abalar gsterip halktan toplamay baard altnlar, B a y c u N o y a n a gtrp takdim etti, bylece ehir, kym ve tahribattan kurtulmu oldu; bununla birlikte B a y c u , ehrin d surlarn yktrmaktan geri kalmad.
K SULTAN YNETM
ok gemeden B a y c u , I z z e d d i n K e y k v u s u yanna artt, fakat sultann gitmemesi zerine, torunu Y i s u t a y bin atl ile onu izlemeye gnder diyse de sultan Iznike gidip Bizansa snmak zorunda kald. Bunun zerine B ay c u nun buyruu ile R k n e d d i n K l A r s l a n , Burguludaki hapisten
478
karlarak Konyaya getirilip Seluklu tahtna oturtuldu (Mart 1257). Bununla birlikte ilerigelen Seluklu devlet adamlar, Aksaray yrelerinde ordugh kuran B a y c u N o y a n a giderek onunla bar antlamas imzaladlar. Ancak K l A r s l a n n tek bana sultanl pek uzun srmedi. yleki: Ilhanl hkm dar H 1 g u nun Badat seferine karken B a y c u N o y a n birlikte gtrmesini frsat bilen i z z e d d i n K e y k v u s , znik Bizans imparatoru I I . T h e o d o r o s L a s k a r i s ten asker yardm salayarak Mays 1257de Kon ya ya yryerek Seluklu tahtna oturmay baard; K l A r s l a n ise M u i n e d d i n S l e y m a n ile birlikte nce Kayseri, daha sonra da Tokata ekilmek zorunda kald. Bir sre sonra o, H 1 g u dan bir yarl alarak saltanat yeni den elde etmeyi baard. te yandan Trkiye'1 deki Moollara kar deta cihat iln eden i z z e d d i n K e y k v u s , ayn zamanda da H 1 g u ya bir eli heyetiyle bavurup sultanln srdrmek istemekte idi. Fakat sonunda H 1 g u , lkeyi M e n g K a a n n yarl gereince, Tebrizde huzuruna gelen i z z e d d i n K e y k v u s ve R k n e d d i n K l A r s l a n arasnda, Sivastan Bizans snrna kadar olan memleketlerin K e y k v u s un, Sivastan Erzuruma M oollarn s nrna kadar olan yerlerin de K l A r s l a n n olmak zere, iki ynetim bl gesi halinde bltrd. Ayrca Seluklular, her yl Moollara, 200 bin altn, be yzer at ve katr vereceklerdi. Bylece, her iki sultan, bu karara uymak duru munda kaldlar (Temmuz/Austos 1258). Bundan sonra i z z e d d i n K e y k v u s , gayri Mslim daylaryla Kubadbad ve Antalyada elence lemine dald v e H lgunun elilerine yllk vergiyi de vermemeye balamd. te yandan I V . R k n e d d i n K l A r s l a n ve btn ynetim ilerini yrten P e r v a n e M i n e d d i n S l e y m a n , M oollarla ibirlii yapp iyi ilikiler kurmak suretiyle onlar, i z z e d d i n K e y k v u s aleyhine fitneleyip kkrtmakta idiler. K e y k v u s ise Moollarla bozulan ilikileri dzeltmek iin pek ok abalar sarfetti, hatt 1261 ylnda, birok deerli armaanlarla H 1 g u ya gitmek zere yola kty sa da A l n c a k N o y a n n kalabalk bir orduyla Trkiye snrlarn ap Aksa raya yneldiini haber alnca lkenin savunmasn kumandanlarna brakarak derhal geri dnp Antalyaya gitti. Sratle Konya zerine yryen M ool ordu su, Altunaba kervansaray yrelerinde, Seluklu ordusunu ar bir yenilgiye u ratt. Bu srada z z e d d i n K e y k v u s , Moollar 1260 ylnda, Ayncludda kesin bir yenilgi ve bozguna uratan ve daha sonra M sr Trk M emlkl hkm dar olmu bulunan B a y b a r s n yardmn salama yolunda abalar sarfetti, fakat olumlu bir sonu alamad; bir sre sonra da, artan M ool basks karsnda 1262 ylnda, aile bireyleri ve yakn emirleriyle birlikte Antalyadan bir gemiye binerek stanbula eski dostu imparator M i k h a i l P a l e o l o g o s un yanma gi dip Bizansa snd. Bununla birlikte K e y k v u s , Altm ordu hkmdar B e r e k e H a n ile M em lkl sultan B a y b a r s n Moollara kar bir ittifak giriimlerinden faydalanmaya alt. Fakat bu sralarda, gelien siyas durum do laysyla imparator M i k h a i l , z z e d d i n K e y k v u s u hapse attrd gi bi, beraberindekilere de insanlk d davranlarda bulundu (1262). ok gemeden B e r e k e H a n n, onun Seluklu sultanna ve kendisine gnderilen Memlkl
479
elilerine kar giritii dmanca muameleler karsnda gnderdii 20 bin kii lik bir ordu, Balkanlardaki Bizans memleketlerini istil ettii gibi, I z z e d d i n K e y k v u s ve ailesini hapisten kurtarp B e r e k e H a n a getirdiler. Kendisine Sudak ve Solhad kentleri dirlik olarak verilen I I . I z z e d d i n K e y k v u s , Krm kylarnda 1279/80 ylnda, srdrmekte olduu mutlu hayata gzlerini yumdu. Bylece Trkiye Seluklu tahtnda K l A r s l a n tek bana kalm oldu.
XIII. IV. RKNEDDN KILI ARSLAN DEVR

M uineddin Sleyman'n dikta ynetim i
P e r v a n e M u i n e d d i n S l e y m a n n Moollar katndaki byk aba ve baarl etkinlikleri sonunda, Trkiye Seluklu tahtna oturtulan R k n e d d i n I V . K l A r s l a n zamannda, btn iktidar, onbe yl sreyle (1262-1277), yine Moollara dayanarak, ok zeki, dirayetli ve ibilir bir devlet adam olan deerli vezir M h e z z i b d d i n A l i nin olu olan M u i n e d d i n S l e y m a n n eline geti; yleki o, btn Trkiye Seluklu lkesinde tek yetkili kii haline geldi; bu bakmdan I V . K l A r s l a n ve I I I . G y a s e d d i n de virlerine Pervane D e v r i' demek daha doru olacaktr. A rtk btn yetkileri te kelinde toplayan M u i n e d d i n P e r v a n e , devletin yksek makamlarna kendi yandalarn atamak suretiyle tam bir hkimiyet kurdu. Trkiye Seluklularnn M ool basks ve i atmalar sebebiyle zayf bir duruma dmesinden faydala nan Trabzon Komnenoslar, Karadeniz'in ok nemli bir ticaret liman durumunda olan Sinop'u 1259 ylnda elegeirdiler. Uluslararas Seluklu ticareti bakmn dan byk nem tayan Sinop'un yeniden Seluklu snrlarna alnmas konusunda, sultan K l A r s l a n ve M u i n e d d i n P e r v a n e , A b a k a H a n dan gerek li izni aldlar. Bunun zerine harekete geen Seluklu ordusu, kenti uzun sren bir kuatmadan sonra 1266 ylnda, kurtarmay baard. Bu zaferden sonra kud reti daha da artan M u i n e d d i n S l e y m a n P e r v a n e , Sinop' un kendisine verilmesini sultan K l A r s l a n dan istedi. Ona kar duracak bir durumda olmayan sultan, P e r v a n e nin bu isteini yerine getirerek ehri ona verdi. By lece ilerde, sultann bu iznine dayanlarak Sinop'ta Pervaneoullar Beylii ku rulacaktr. Fakat bir sre sonra yaplan youn dedikodular sonunda, K l A r s l a n ile M u i n e d d i n in aras iyice ald. Bunun sonucunda, dev let ynetimindeki hkimiyet ve yetkilerini sultanla paylamak istemeyen ve onu deta bir rakip olarak grmeye balayan P e r v a n e , sultan, trl entrikalar e virerek Moollarn da desteini ve hatt Ilhanl hkmdar A b a k a H a n n iz nini almak suretiyle, Aksaray'da, 1266 ylnda, bir len srasnda, yemeine zehir koydurttu ve ok gemeden de yaynn kiriiyle bodurarak ldrtt. Bylece M u i n e d d i n S l e y m a n , ihtirasl emelleri iin, gen yataki (28-30 yalarnda) sultan I V . R k n e d d i n K l A r s 1a n ldrtmekten ekinmedi.
XIV. III. GIYASEDDN KEYHSREV DEVR
Sultan K l A r s 1a n n ldrlmek suretiyle bertaraf edilmesinden son ra daha ok kk yataki olu I I I . G y a s e d d i n K e y h s r e v , Seluklu tahtna oturtuldu ve btn ilerigelen devlet erkn, onu sultan olarak tandlar. Daha nce sultan K l A r s l a n devrinde olduu gibi, M u i n e d d i n S l e y m a n P e r v a n e , devletin yksek ynetim makamlarna kendi yaknlarn ata d iin, bu devirde de eski yetki ve kudretini korumakta idi. Bununla birlikte P e r v a n e S l e y m a n , kendisine yakn hissetmedii ve dolaysyla rakip gr d deerli Seluklu vezirlerinden S a h i p F a h r e d d i n A l i yi, vaktiyle (1271) K rm da bulunduu srada, sultan I I . I z z e d d i n K e y k v u s la iliki kurup ona yardm etmesini -bundan bizzat kendisinin de haberdar olmasna ramen- iha net sayarak grevinden alp Osmanck kalesinde hapse attrd. Fakat S a h i p A t a nn kk olunun A b a k a katnda giriimde bulunmas zerine, A b a k a , onu huzuruna getirtip muhakeme etti ve zellikle T o k u N o y a n n yardm sayesin de hayatn kurtard gibi, vezirlik makamn da elde etmeyi baard (1275). te yandan Trk Memlkl hkmdar B a y b a r s n elileriyle A b a k a H a n a gi den M u i n e d d i n S l e y m a n , kendisini srekli bask altnda tutmakta olan Hann kardei A c a y N o y a n v e ordu kumandan S a m a g a r N o y a n A b a k a ya ikyet edip Trkiye'deki grevlerinden alnmalarn bildirmesi zeri ne, A b a k a H a n , gizli kalmas artyla onun isteini yerine getireceini bildirdi. Fakat onun bu giriimini rendii anlalan A c a y , S l e y m a n a daha ar mu amelelerde bulunmaya balad.
Baybars la ilikiler
Bununla birlikte Moollara pek gvenemeyen P e r v a n e , bu kez 1272/73 y lnda, Trkiye halknn Moollara kar deta kendilerini bir kurtarc olarak gr dkleri B a y b a r s a bir eli heyeti gnderip Sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v ve hkmranlna dokunmamak artyla Moollara kar Trkiyeye bir ordu gndermesini bildirdi. Fakat ok gemeden A b a k a H a n n A c a y ve S a m a g a r N o y a n l a r Trkiye'deki grevlerinden almas zerine, dolaysyla her ikisinin baskdarndan kurtulan M u i n e d d i n S l e y m a n , B a y b a r s * -
482
m, ordusuyla gelecek yl geleceini bildirmesini olumlu karlad. Ancak B a y b a r s , bir yl sonra (ubat 1275) ordusuyla Trkiyeye yneldi ise de tela den M u i n e d d i n P e r v a n e , derhal ona ulaklar gndererek ibirlii ve ittifak nerisinin bu yl uygulanmasnn mmkn olmadn, bu sebeple seferini gele cek yla ertelemesini bildirdi. Bu haber zerine B a y b a r s , Erm eni krallna kar saldrya geip ukurovay istil etti. Ayn yl iinde (1275) A b a k a H a n , kardei A c a y N o y a n , Trkiyedeki grevinden alp yerine, T o k u N o y a n atad ve Bata M u i n e d d i n P e r v a n e olmak zere, btn Seluklu devlet adamlarnn T o k u N o y a n n iznini almadka herhangi bir konuda karar vermemelerini bildirdi; bylece artk Trkiye Seluklu Devletinin ve dolaysy la M u i n e d d i n P e r v a n e nin devlet ynetimi zerindeki yetkileri sona ermi olduu gibi, P e r v a n e de Moollar katndaki gven ve itibarn byk lde kaybetti. Fakat A b a k a , Mays/Haziran 1275de, A c a y N o y a n yeniden Trk iyeye gnderdi ise de T o k u ve M u i n e d d i n P e r v a n e nin Urmiyede A b a k a H a n a birlikte gidip ikyette bulunmalar zerine, durumu inceleten A b a k a , A c a y yeniden Trkiyedeki grevinden ald (Temmuz 1275). Bir s re sonra A b a k a H a n m buyruuyla harekete geen 30 bin kiilik M ool ve Sel uklu ordusu, Tirk Memlkl devletine ait Bre kentini kuattysa da elegeiremedi (Aralk 1275). Fakat ok gemeden S l e y m a n P e r v a n e , dier Seluklu devlet erknyla anlap B a y b a r s la yeniden iliki kurdu ve onun, Moollara kar ordusuyla Trkiyeye gelmesini istediyse de B a y b a r s Bu seferi ancak gele cek yl sonlarnda yaplabileceini bildirdi. te yandan, Seluklu hanedan ile akrabalk kurmak suretiyle Trkiyede M ool hkimiyetini daha ok kuvvetlendi receini dnen A b a k a H a n , I V . K l A r s 1a n n kz S e 1 u k H a t u n ile olu budist A r g u n un evlendirilmesini emretti, bunun gerekletirilmesi iin S l e y m a n P e r v a n e , E m i n e d d i n M i k i l , vezir F a h r e d d i n A l i , S e l u k H a t u n ile birlikte Tebrize giderek gelini saraya teslim et ti (Mays 1276) ve kendisi de A b a k a H a n n huzuruna kt.
H alrolu ieyan
Bu srada Anadolu Beylerbeyi H a t r o l u e r e f e d d i n M e s u t , Mool lara kar Kayseride Pnarba nda isyana balad ve B a y b a r s a Derhal Trki yeye gelmesini bildiren haberler gnderdi. Bunun zerine B a y b a r s , keif ama cyla, emr B e d r e d d i n B e k t u t kumandasnda alt bin kiilik bir kuvveti E l bistana gnderdi. H a t r o l u ve yandalar buna sonderecede sevindiler. Fakat bununla birlikte B a y b a r s , Bu hususta acele edilmemesini, daha nce S l e y m a n P e r v a n e ye sz verdii zere, ancak bu yl sonunda gelebileceini, ayr ca ordusunun byk bir ksmnn M srda bulunmas sebebiyle, derhal harekete geemeyeceini bildirdi, fakat yine de o, S e y f e d d i n B a l a b a n kumanda snda bir asker birlii Trkiyeye gndermekten geri kalmad. te bu sralarda M u i n e d d i n Sl eyman Per v ane , Sahip F a h r e d d i n A l i , E m i n e d d i n M i k i l , T a c e d d i n M t e z ve M ool Noyanlar M e n g , T i
483
m u r , T o k u v e T u d a v u n , 3 0 bin kiilik bir Mool ordusuyla Trkiye'ye dn mlerdi (Eyll 1276). Kayseri-Sivas arasndaki Gedfete M ool ve Seluklu kuv vetleri, ayaklanmay ksa zamanda bastrdlar ve yakalanan H a t r o l u e r e f e d d i n M e s u t , muhakeme edildikten sonra baz emrler ve birok Trkmen beyleriyle birlikte idam edildi. H a t r o l u , muhakemesi srasnda, Bu ayak lanmann S l e y m a n P e r v a n e nin kkrtmas yznden baladn ve onun, Memlkl hkmdar B ay b a r s ile mektuplatn aklamsa da yine de lm den kurtulamamtr (Ekim 1276). Bu olaydan sonra Moollar, gvensizlikleri se bebiyle Seluklu devlet erknn gzaltnda tutmaya baladlar.
Baybars n Anadolu seferi
Trk Memlkl hkmdar M e l i k z z a h i r R k n e d d i n B a y b a r s ,
bata S l e y m a n P e r v a n e olmak zere, birok Seluklu emr ve beylerinin daveti, lkesine kaan devlet adamlarnn teviki, zellikle Trkiye halknn put perest Moollara kar kendisini bir kurtarc olarak grmeleri sebebiyle, 30 bin kiiden oluan ordusuyla Nisan 1277de harekete geerek Elbistan'a geldi. Bunun zerine T o k u v e T u d a v u n N o y a n l a r n ve S l e y m a n P e r v a n e nin ku mandalarndaki Mool, Seluklu, Grc ve Ermeni kuvvetlerinden oluan ordu da Elbistan ynne hareket etti. A kaderbend'de M emlkl ve M ool kuvvetleri arasnda yaplan nc savanda, M oollar bozguna uratldlar. ok gemeden Elbistan ovasnda asl ana kuvvetler arasnda yaplan savata (Nisan 1277) ise M o ollar ar ve kesin bir yenilgiye uradlar; onlardan ok sayda tutsak alnd gibi, pek ok Mool askeri de ldrld. Bu savata Seluklu kuvvetleri ciddi olarak savamadktan baka, birok emr ve asker de gnll olarak tutsak olmak sure tiyle Memlkller tarafna gemilerdi. Bu yenilgi zerine S l e y m a n P e r v a n e , sratle Kayseri'ye gelip, burada bulunan sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v ve bata vezir F a h r e d d i n A l i olmak zere, baz Seluklu devlet adamlaryla birlikte bir M ool intikamndan korkarak Tokat'a ekildiler. Bu byk ve nemli zaferden sonra B a y b a r s , KaysrV ye geldi (Nisan 1277) ve byk sevgi ve tak dir gsterileriyle karland, deta ehirde bir kurtulu bayram kutland; zel bir trenle Keykubadiye sarayndaki Seluklu tahtna oturan B a y b a r s , kendi sini bir eliyle tebrik eden S l e y m a n P e r v a n e yi artp makamna otur masn bildirdiyse de P e r v a n e , bunu kabul etmedi ve ondan onbe gnlk bir mhlet istedi, bu arada da Mool intikamndan korkusu sebebiyle A b a k a H a n la iliki kurarak ona olan sadakat ve balln bildirmekten geri durmad. Kayse ri'de bir hafta kalan B a y b a r s , ordusunun yiyecek sknts sebebiyle M sr'a dnmek zorunda kald. Bylece S l e y m a n P e r v a n e nin iki ynl siyaseti, tereddd ve kararsz tutum ve davranlar sebebiyle, B a y b a r s m Trkiye'yi putperest M ool tahakkmnden kurtarma yolundaki bu nemli tarih giriimi, sonusuz kald. Sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v ve dier Seluklu devlet adamlaryla Tokat'a ekilmi bulunan S l e y m a n P e r v a n e , Elbistan'daki Mool-Seluklu ordusunun bozgun ve yenilgisini A b a k a H a n a bildirdi. Esa
484
sen bu yenilgiyi daha nce haber alm olan A b a k a , hazrlatt 30 bin kiilik bir orduyla Trkiye'ye geldi (Haziran 1277); bu arada P e r v a n e , sultan K e y h s r e v ve vezir F a h r e d d i n A l i de derhal ona katldlar. Doruca savan yapld Elbistan'a gelen A b a k a , aralarnda T o k u v e T u d a v u n N o y a n l a r n cesedlerinin de bulunduu M ool llerini grnce sonderecede zld, bu arada hi bir Seluklu emr ve askerinin cesedine rastlamaynca daha da ok ga zaba geldi ve P e r v a n e nn Moollara ihanet ettii kansna vard. Kzgn A b a k a , ' btn Trkiye Seluklu kentlerinin yama ve tahrip edilmesini, halknn, zellikle Trkmenlerin ldrlmesini emretti; dolaysyla geldii Kayseri de Mool askerleri tarafndan yama edildi ve aralarnda bilim ve din adamlarnn da bu lunduu pek ok kimse ldrld. Bu arada A b a k a nn veziri e m s e d d in C v e y n , H a n ehirlerin tahrip ve halknn ldrlmesi emrinden vazgeiremedi, ancak Sivas n bir ksmn satn alp tahripten kurtarabildi.
M uineddin Pervane nin sonu
A b a k a , Trkiye' nin ynetimini kardei K o n k u r t a y N o y a n a brakp zellikle Karamanllar yola getirmesini emrettikten sonra beraberinde S l e y m a n P e r v a n e ve vezir F a h r e d d i n A l i olduu halde, yolu zerinde bulu nan kent ve ileleri yamalaya yamalaya Azerbaycan'a dnd. A b a k a , Ilhanllarn yazlk merkezi olan Van G l 'nn kuzeyindeki A lada 'a geldi, bura daki Mool Noyan ve kumandanlaryla P e r v a n e nin durumu hakknda mza kerelerde bulundu ve sonunda, onun ihaneti tespit edildi ve F a h r e d d i n A l i nin onu kurtarma giriimlerine ramen beraberindekilerle birlikte idam edildi (Austos 1277). M u i n e d d i n S l e y m a n , bylece Trkiye Seluklu Devleti tarihinde, Mool tahakkm ve basksna ramen onbe yl sreyle, siyas zeka ve mahareti sayesinde, ynetimi tekelinde tutmu, lkede huzur ve sknu salamada esiz bir baar gstermitir. Onun lmnden sonra Trkiye Seluklu Devleti deta sahipsiz kald, ynetime elkoyan M oollarn sebep olduklar buhranlar ve huzursuzluk lar srp gitti. Bununla birlikte Moollarn gvenini kazanan vezir F a h r e d d i n A l i , samimi olarak Seluklu devletini ayakta tutmaya alyordu.
Karam anoullarm n isyan
U Trkmenlerinin ve son olarak H a t r o l u e r e f e d d i n in bertaraf
edilmesinden sonra M ool bask ve zulmne kar direnme ve mcadeleyi Karamanoullar stlendiler. Daha nce H a t r o 1u ile de bir ittifak yapm olan K a r a m a n o l u K e r i m i i d d i n M e h m e t B e y , M em lkl hkmdar B a y b a r s tan grd destekle isyana balad ve ynetimi altnda tuttuu E r menek, Mut, Silifke, Anam ur vs. yerlerdeki Moollar tamamen imha etti. Bunun zerine, Mool ve Seluklu kuvvetleriyle kendisine kar sevkedilen Ermenek Sel uklu valisi B e d r e d d i n b r a h i m i Gksu derbendinde yenilgiye urattk tan baka, Seluklu Sahiller emri H o c a Y u n u s u yenip pek ok ganimet elegeirdi. Bu iki baar zerine durumu daha da kuvvetlenen M e h m e t B e y ,
485
E ref ve Menteeoullar ile bir ittifak yaparak hkimiyet alanlarn geniletti. Bir
sre sonra Aksaray'a yryp baarl olamayan M e h m e t B e y , bu kez, mca delesini mer bir hale sokmak iin sultan I z z e d d i n K e y k v u s un olu ol duunu iddia ettii G y a s e d d i n (veya A l e d d i n ) S i y a v yanna getirterek trenle Seluklu Sultan iln etti. Bylece beraberinde S iy a v ol duu halde, Mentee ve Erefoullar kuvvetleri ve kalabalk bir Trkmen ordu suyla birlikte harekete geen M e h m e t B e y , Seluklu bakenti Konya zerine yryerek ehrin, beraberindeki Seluklu sultan S i y a v e teslimini iste diyse de kabul edilmedi. Bunun zerine M e h m et B e y , saldrya geip 14 Ma ys 1277de ehri elegeirdikten sonra, genellikle kaynaklarda Kk drme ve lnetleme amacyla Cim ri sfatyla kaydedilen S i y av Sultan, A lddnya ved-din, Ebul-feth lkaplaryla ve ok grkemli bir trenle Konyada Sel uklu tahtna oturttu, kendisi de onun veziri oldu. Bu trenden hemen sonra ehirdeki Seluklu ilerigelen devlet adamlar, onu sultan olarak tanmak zorun da kaldlar, ayrca S i y a v adna hutbe okutulup para da basld. Bu trenden sonra vezir M e h m e t B e y , dzenledii bir D ivan toplantsnda, Bugnden sonra D iv a n da, Sarayda btn devlet daire ve toplantlarmda, meydanlarda, Trkeden baka bir dil kullanlmayacaktr eklinde ok nemli bir karar al drtt (Mays 1277). Bu arada o, S i y a v un merluunu daha da kuvvetlen dirmek iin onu, amcas I V . K l A r s l a n m kzyla evlendirme giriiminde de bulundu. Daha sonra M e h m e t B e y v e S i y a v , Germiyanl Trkmenleriyle, kendilerine kar harekete geen vezir F a h r e d d i n A l i nin oullar N u s r e t d d i n H a a n ve T a c d d i n H s e y i n ile Kozaa yrelerindeki Altunta kynde yaptklar savata, onlar ar bir yenilgiye urattlar, her iki karde de arpmalar srasnda hayatlarn kaybettiler (26 Mays 1277). Bu baa r zerine S i y a v ve M e h m e t B e y , Afyonkarahisar baarsz bir kuat madan sonra Konya'ya dndler (Haziran 1277). Kazandklar bu zaferden sonra S i y a v ve M e h m e t B e y , hkimiyet alanlarn, Ankara'dan itibaren BatA nadolu'da Adalar Denizi kylarna kadar uzattlar. Fakat ok gemeden M ool ehzadesi K o n g u r t a y , K h e r g e N o y a n , Ilhanl veziri e m s e d d i n G v e y n , sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v ve vezir F a h r e d d i n A l i nin ynettikleri byk M ool ve Seluklu ordusu, Karaman zerine yryerek bura daki Trkmenleri bozguna urattktan sonra Konya'ya yneldiler. Bunun zerine S i y a v ve M e h m e t B e y , gizlice ehirden katlar. Daha sonra S i y a v ten ayrlan M e h m e t B e y , Seluklu kuvvetleri tarafndan M ut ovasnda, adam laryla birlikte yakalanarak ba kesilmek suretiyle ldrld; onun Konya'ya getirilen ba halka gsterildi. Daha sonra harektn srdren Seluklu ve M o ol ordusu, Pnarba yresinde, Sakarya rma taraflarna doru hareket halin de yakaladklar S i y a v le savaa giriip yenilgiye urattlar. Bana kara bir kilim rtlen A l e d d i n S i y a v , sultann katnda ba kesilip derisi yz lerek iine saman doldurulduktan sonra ehir ehir dolatrlp halka gsterildi (Haziran 1278).
486
M ool tahakkmnn artmas
Ilhanl hkmdar A b a k a H a n , Alada yaylasnda bulunduu srada, S
l e y m a n P e r v a n e nin ldrlmesinden aa yukar bir ay sonra kardei K o n g u r t a y ve im paratorluk v e ziri e m s e d d i n C v e y n yi T rk i yeye gnderdi; kardeini, Trkiye'de bozulan dirlik ve dzeni yeniden kurup ko rumak ve C v e y n yi de Seluklu mliyesini M ool mal sistemine gre dzen lemekle grevlendirdi. Bununla birlikte Trkiye'de istenilen huzur v^ e skun salanamad gibi, Seluklu lkesinin btn gelirlerine M oollar tarafndan elkonuldu. te bu sralarda, Krm'da yaayan I I . z z e d d i n K e y k v s un (lm 1278) veliaht yapt olu G y a s e d d i n M e s u t , Krm dan ailesi ve yaknlaryla birlikte Kayseri'ye geldi (1280). Beraberinde Kastamonu beyi o b a n o l u M u z a f f i r d d i n olduu halde, nce Mool valisi S a m a g a r ziya ret ettikten sonra A b a k a H a n n huzuruna kan M e s u t , ondan izzet ve ikram grd, kendisine Erzurum, Erzincan, Sivas, Diyarbakr ve H a rp u t'un ynetimi verildi. Fakat A b a k a H a n n lm (1282) zerine yerine Mslman A h m e t T e k u d a r , Ilhanl hkmdar olunca, Trkiye Seluklu lkesini, sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v ve G y a s e d d i n M e s u t arasnda bltrd. Bundan pek memnun olmayan G y a s e d d i n K e y h s r e v , K o n g u r t a y v e vezir F a h r e d d i n A l i ile birlikte durumu grmek zere, A h m e t T e k u d a r a gitmek iin yola ktysa d Ilhanl devletinde saltanat mcadelelerinin balamas sebebiyle, bir sre Erzurum'da bekledi; daha sonra o, mcadelelerden galip kan A r g u n H a n n katna ktysa da sultanln kurtaramad; zira A r g u n H a n , bu sralarda Tebriz'de bulunan G y a s e d d i n M e s u t u Trkiye Seluklu sultan yapt gibi, kendisini de A h m e t T e k u d a r ve K o n g u r t a y ile ibirlii yapt gerekesiyle sultanlktan azletmi idi. Daha sonra Erzincan'a gnderilen K e y h s r e v , ok gemeden A r g u n H a n n grevlendirdii adam lar tarafndan yaynn kiriiyle bodurulmak suretiyle ldrld (1284).
XV.
II. GIYASEDDN MESUT DEVR (lk Saltanat)
Sultan G y a s e d d i n M e s u t , Kayseride tahta ktktan sonra ubat 1284 balarnda Konyaya gelerek burada da trenle Trkiye Seluklu tahtna oturdu ve sultan iln edildi. te yandan A r g u n H a n , 1285 ylnda zellikle Trkmen hareketlerini durdurmak amacyla kardei G e y h a t u yu 20 bin kiilik bir M o ol ordusuyla Trkiyeye gnderdi. Erzincanda yaylak ve klak kuran G e y h a t u nun ve Trkiyedeki dier btn Mool askerlerinin her trl giderleri Seluklu devlet hzinesinden karlanmakta, bu vesileyle ciddi skntlar ekilmekte idi; bu sebeple devlet hzinesi boald, yleki vezir F a h r e d d i n A l i , bir ksm gi derleri Afyonkarahisardaki kendi zel hzinesinden karlamak zorunda kald. Fakat bu sralarda Seluklu saltanat iin yeni bir anlamazlk ve dolaysyla a tma olayna tank oluyoruz. yleki: I I . G y a s e d d i n K e y h s r e v in an nesi, saltanat, iki torunu ile sultan M e s u t arasnda bltrlmesini istiyordu; bunu gerekletirmek iin de beylerbeyilik nerdii Karamanolu G n e r i ve saltanat niblii verdii E r e f o l u H a l i l B e y lerle ibirlii yapt. htiyar vezir S a h i p A t a F a h r e d d i n A l i nin byk abalarna ramen anlama ol mad. Karamanl ve Erefoullan kuvvetlerinin destek ve yardmlaryla K e y h s r e v in iki olu, Mays 1285de, Konyaya getirilip Seluklu tahtna oturtuldular, sultan M e s u t ise Kayseriye kamak zorunda kald. Fakat ok gemeden F a h r e d d i n A l i ye bal H a s B a l a b a n , kuvvetleriyle Konyaya gelerek duru ma hkim oldu, yakalanan K e y h s r e v in annesi ve iki torunu, A r g u n H a n n emriyle yaplan muhakeme sonucunda, bu iki ocuun K e y h s r e v in ocuklar olmad tespit edildikten sonra balar kesilip Trkmenlere yollan d, valide sultan ise Sivrihisara gnderildi. Bu olaylardan sonra G e y h a t u , hl karklk iinde bulunan Konyaya geldikten bir sre sonra (Nisan 1286 balar) sultan M e s u t da bakente gelmi idi. zellikle G e y h a t u nun ehre gelmesi sonucunda, Karamanllarn hareketlerini imdilik durdurmalarna ramen G ermiyanl Trkmenler, Beyehir ve yrelerini yama aknlarna uratmakta idiler, hatt kendilerini izleyen M ool ve Seluklu kuvvetlerine bir basknla ar kayp lar verdirdiler, fakat sonunda yenilerek ekilmek zorunda kaldlar. Btn bu is-
488
yan ve atmalar sonucunda artk mcadeleyi srdrmek istemeyen Karamanl, Germiyanl ve Erefoullar beyleri, Konyaya gelip sultan M e s u t un katna karak itaatlarn bildirdiler (1288 balar). I I . G y a s e d d i n M e s u t devrinin nemli olaylarndan birisi de Seluk lular tarihinde en uzun (40 yldan fazla) bir sre Trkiye Seluklu devletinin hiz metinde, emri Dd, saltanat niblii ve vezirlik grevlerinde bulunmu olan S a h i p A t a F a h r e d d i n A l i nin lm idi (22 Kasm 1288). Bu byk in san, Trkiye Seluklu Devletinin M ool hkimiyeti altnda ezilmekte olduu bir dnemde, ustaca ynetimi sayesinde devleti korumay baarm esiz bir devlet adam olarak tarihe gemitir. O, btn servetini devlet hizmetine ve lkede ha yr kurumlan yaptrmaya sarfetmesi sebebiyle Hayr Babas (Ebul-hayr) nvan ile anlmtr.
M oollarn d evlele el koymas
Moollar, S a h i p A t F a h r e d d i n A l i den boalan vezirlik makamna maliyeci Kazvinli F a h r e d d i n i yolladlar. M u c i r d d i n E m r a h ise yi ne saltanat niblii grevini srdryordu. Hi bir devirde grlmeyen olduka kalabalk Iranl bir memur topluluuyla Trkiyeye gelip greve balayan Kazvin li F a h r e d d i n , Moollara szve,rdii mal hususlar yerine getirebilmek ama cyla halka, zulme varan sonderecede ar vergiler koymaya balad; bylece Moollar, Trkiye Seluklu Devletine siyasal, asker ve mal bakmlardan fiilen elkoymu oldular, dolaysyla sultan ve maiyyeti erknndan baka hi bir Seluk lu yksek devlet memuru, artk grev banda deildi. Kayseriden Adalar Denizi kyarna kadar olan bat blgelerinin ynetimini zerine alan Kazvinli F a h r e d d i n in koyduu denmesi ok ar vergiler sebebiyle halk, yurtlarn brakp g e balad. M u c i r d d i n E m r a h ise, ynetimini zerine ald Orta-Anadolunun dou blgelerinde (Sivas, Sinop ve Samsuna kadar) halka daha adilne bir vergi koymu idi. Bununla birlikte yaplan srekli ikyetler zerine, her iki si de grevlerinden alnd, hatt Tebrize gtrlen Kazvinli F a h r e d d i n , ehir meydannda boynu vurulmak suretiyle halka yapm olduu ar zulmn cezasn demi oldu (Eyll 1291). Muhakeme edilen E m r a h ise susuz bulunup ser best brakld.
Trkm en direnileri
Karamanllarn bertaraf edilmesinden sonra Trkmen hareketleri Germiyanllar tarafndan srdrlmeye baland. Bunun zerine harekete geen Seluklu
kuvvetleri, Germiyanllar yola getirdii gibi, bizzat sultan M e s u t un banda bulunduu baka bir Seluklu kuvveti de Erefoullar isyann bastrd. ok ge meden Moollar, e m s e d d i n A h m e t L k yi Trkiye Seluklu vezirli ine atadlar. Onunla birlikte Trkiyeye gelen Klavuzoullar, Mool subaylaryla birlikte yama ve halkn mallarna elkoymaya baladlar. Fakat Trkiyedeki M o ol ordu komutanlna atanan S a m a g a r N o y a n , onlarn bu hareketlerine en
489
gel oldu ve bylece halkn sevgisini kazand. te yandan sultan M e s u t , Kazvinli F a h r e d d i n den boalan maliye ilerini yrtmeye, doru ve yetenekli bir kim se olan Y a v l a k A r s l a n o l u N s r e d d i n i atad. Bu zat, adil ve olumlu icraatyla ksa zamanda, halkn aclarn dindirdii gibi, Mool Genel Valisi G e y h a t u nun da gven ve takdirini kazand. Fakat A r g u n H a n n lm zeri ne Ilhanl hkmdar olmas dolaysyla G e y h a t u Trkiyeden ayrld (Temmuz 1291). Bylece, esasen bozuk devlet ynetiminde bir boluk meydana geldi. Bun dan istifade eden Karamanllar, sultan M e s u t un Kayseride bulunmasndan fay dalanarak H a l i l B a h a d r n komutasnda Konyaya yryp kuattlar. Mevcut kuvvetlerin Karamanllarla mcadele edememesi zerine sultan M e s u t , G e y h a t u ya bavurup yardm istedi. Derhal M ool kuvvetleriyle Trki yeye gelen G e y h a t u , bir ksm kuvvetlerini Akehir ynne Mentee iline evketti, kendisi de bizzat Karamanllara kar harekete geti. Sonunda Kara manl ehirleri ve Mentee ili, ar bir ekilde tahrip ve yama edildi, tutsak al nan yedi bin Trkmen Konyaya gnderildi. Bylece bu Trkmen direnileri ok ar bir ekilde bastrlm ve dolaysyla pek ok Trk kan da aktlmtr. Bun dan baka G e y h a t u , Seluklu-Mool ynetimine kar, Kastamonu hkimi obanoullarndan M u z a f f i r d d i n Y a v l a k A r s l a n ile birlikte harekete geen I I . I z z e d d i n K e y k v u s un olu R k n e d d i n K l A r s l a n n zerine, sultan M e s u t ve M u c i r e d d i n E m r a h i l e birlikte G k t a y ve G i r a y N o y a n l a r n kumandalarnda bir ordu gnderip kuzey Trkmenlerini de bertaraf ettikten sonra elegeirilen pek ok ganimetlerle rana dnd (1292). Bundan faydalanan Karamanl ve Erefoullar beyleri, yeniden harekete gee rek Krkpmar ve Gvele kalelerine kadar olan yreleri yama aknlarna uratt lar ve yeniden Konya zerine yrdler.
M ool ehzadeleri arasnda atmalar
Bu sralarda, kalabalk Haleb Trkmenleri de Sivasa kadar ilerleme imkn bulmular idi. Trkiye Seluklu Devletinde saltanat mcadeleleri ve Trkmen ha reketleri devam etmekte iken, ayrca M ool ehzadeleri arasnda da taht atma lar ve dolaysyla isyanlar bagsterdi; bu sebeple Trkiyede siyasal, sosyal ve ekonomik yaam, daha fazla kntye uruyor ve halkn ztrab da o derecede artyordu. Ilhanl hkmdar G e y h a t u nun elence ve sefahata dkn ve bu uurda pek ok para sarfetmesi sebebiyle devlet hzinesi boald, bunu karla mak amacyla da kat para bastrld ve dolaysyla lkede huzursuzluk artt. ok gemeden bunu frsat bilen H I g u nun torunu B a y d u , isyan ile harekete ge erek G e y h a t u yu tahttan indirip ldrtt (1295) ve Ilhanl hkmdar oldu. Fakat onun da yeteneksiz oluu, kt ynetimi ve zellikle Islm aleyhdar bir siyaset izlemesi sebebiyle hkmdarl, daha bir yl gemeden sona erdi; A r g u n H a n n olu M a h m u t G a z a n H a n Ilhanl tahtna geti. G a z a n H a n , entrikac hareketlerinden ekindii T u g a a r N o y a n Trkiyedeki M o ol kuvvetleri komutanlna atadysa da ok gemeden onu ldrtt (1295). Da
490
ha sonra onun yerine atad T a y c i N o y a n n olu B a 11u da bir sre sonra G a z a n H a n a kar isyana balad, hatt G a z a n H a n ziyarete gitmekte olan Seluklu sultan I I . M e s u t u engelleyip bir sre yannda alkoydu. Nihayet B a 1t u , Suriye'ye gemek zere gittii ukurova Ermeni tekfuru tarafndan yakala np Tebriz'e G a z a n H a n a gnderildi ve ehir meydannda idam edildi (Ekim 1297). idamdan nce G a z a n H a n m katma kan sultan M e s u t un gecikme sebebi kabul edilmeyerek Seluklu tahtndan indirilip Hemedan'a srld (1296). Sultann G a z a n H a n a gitmesinden sonra I I I . A l e d d i n K e y k u b a d n tahta kmasna kadar geen iki yl iinde, Seluklu taht bo kald. Bununla beraber G a z a n H a n , C e m a l e d d i n M e h m e t i vezirlie M u i n d d i n M e h m e t i pervanelie , Tiflisli K e m a l e d d i n i saltanat nibliine ve e r e f e d d i n O s m a n da mliyeye atad, Mool kuvvetlerinin bana da S l e m i , B a y a n c a r , B o k u r v e K r t i m u r getirildi. Ayrca Trkiye drt mali blgeye ayrld. Buralara atanan memurlar, halktan acmaszca vergi topla dktan baka, onlarn mal ve mlklerine elkoydular, hatt daha sonraki yllara ait vergileri bile almaya baladlar. Bu tahamml edilmez vergi ykn ekeme yen blge halklar, ya ldrldler, veya yurtlarn terketmek zorunda brakld lar ve bu acmasz uygulama sebebiyle de G a z a n H a n a devaml ikyette bu lundular.
XVI.
III. ALEDDN KEYKUBAD DEVR
lk saltanat 13 yl sren sultan I I . G y a s e d d i n M e s u t un G a z a n H a n tarafndan azledilmesinden sonra bo kalan Seluklu tahtna yeeni (amcaolu) I I I . A l e d d i n K e y k u b a d getirildi (1298), vezirlie Tebrizli e m s e d d i n A h m e t L k , M ool ordu komutanlna da B a y a n c a r N o y a n atandlar. Bylece sultan A l e d d i n , bakent Konyaya geldii za man daha nce vezirlik ve dier ynetim blgelerine atanm olanlarn grevleri sona erdi; bylece drt mali blge ynetimi de sona ermi oldu. Ote yandan B a y a n c a r n Mool kuvvetleri komutanlna atanmasna kzan S 1e m i , G a z a n H a n n Memlklere kar dzenledii sefere katlmadktan baka, ona isyan ile harekete geti (1299). O, baz M ool emirlerinin desteini kazanarak u Trkmenleri, Karamanoullar ve Msr Memlkl sultan M e l i k n n a s r L i n ile de ilikiler kurup onlardan asker yardm salad. Bylece 50 bin kiilik bir orduyla harekete geerek B a y a n c a r v e B o k u r c u N o y a n lar yenilgiye u ratp, her ikisini de ldrtmek suretiyle, ortadan kaldrd ve Sivas' kuatmaya balad. Bylece onun Trkiyede bamsz bir devlet kurma emelleri gerekle mekte idi. Fakat ok gemeden G a z a n H a n n,K u t l u a h , o b a n , M u l a y (veya B u l a y ) , S u t a y ve B a k r a kumandasnda kendisine kar gnderdii 35 bin kiilik M ool ordusu, Erzincan Akehiri taraflarnda, askerle ri M ool ordusuna katlan S l e m i i bozguna uratt (Nisan 1299); bunun ze rine o, 500 atl ile Suriyeye kap Memlklere snd, Karamanoullar kuvvetleri ise memleketlerine geri dndler. Bununla birlikte S 1e m i , Memlkl sulta nnn yardmyla yeniden Trkiyeye gelip Akaderbende kadar ilerledi, daha sonra geldii Ankarada yakalanarak Tebrize gtrlp ehir meydannda ar ikence lerle ldrlerek cesedi yakld (Austos 1299). Trkiye Seluklu sultan A l e d d i n ve veziri e m s e d d i n A h m e t , S l e m i e katlmadktan baka G a z a n H a n n katma karak ona sadakat ve ballklarn arzetmilerdi. Bun dan sonderecede memnun olan han, sultan H 1 g u nun kzyla evlendirdi, ay rca ona, hemen btn Trkiyenin hkimiyetini bir varlla verdi. Bylece hukuk bakmdan yar bamsz bir duruma gelen sultan A l e d d i n , beraberinde g revlerine yeni atanan veziri Sveli A l e d d i n , Maliye Nazr N a s r e d d i n M u h a m m e d ve mrif S e y y i d e r e f e d d i n H a m z a olduu halde, Kon
492
ya ya dnd. Fakat ok gemeden sultan, Moollarn yaptklar gibi, zellikle N a r e d d i n M u h a m m e d in etki ve kkrtmalar sonucunda, lkedeki zenginlerin ve halkn, eitli yntemlerle mal ve paralarna elkoymaya balad. Bunun zerine durumun, Trkiyedeki Mool asker kumandan A b u k a ya bil dirilmesi sonucunda, S e y y i d H a m z a v e maliyeci N a s r e d d n ikence ile ldrldler. Bunu haber alan sultan, korku ve endieye kaplp Konya ya ka makta iken rgp yrelerinde yakalandktan sonra G a z a n H a n a gnderildi; yaplan yarglamadan sonra idama mahkum edildiyse de H 1 g u nun kz bu lunan einin efaatyla lmden kurtuldu, ancak sultanlktan azledilerek sfahanda lnceye dein ikamete mecbur edildi (1301/2).
II. GIYASEDDN MESUTUN KNC SALTANATI DEVLETN YIKILII

Sultan I I I . A l e d d i n K e y k u b a d n G a z a n H a n tarafndan tahttan indirilmesinden sonra, bu sralarda, yine Moollar tarafndan azledilip H em e dan' a ikamete mecbur edilen I I . G y a s e d d i n M e s u t , 1302 ylnda, ikinci kez, Trkiye Seluklu sultanlna atandktan sonra Musul zerinden Konya'ya gelip tahta oturdu; vezirliine ise Sveli A l e d d i n atand. Tarih bir kiilie sahip olmayan yeteneksiz sultan M e s u t , esasen devlet ynetiminde hi bir rol ve hkimiyeti olmakszn sonderecede snk bir hayat yaad. Ancak, o AksarayNide arasndaki Develhisar (Dulhisar)'da kendisine kar isyan eden C a h o 1u nu A b u k a N o y a n v e veziri A l e d d i n ile birlikte kuatma harektna katld. Fakat Ilhanl hkmdar G a z a n H a n n lm (Mays/Haziran 1304) zerine, kuatma da kaldrld. Trkiye Seluklu D e vle ti'nin son sultan olan I I . G y a s e d d i n M e s u t un bu ikinci saltanat ok snk geti, hatt l m bile ilgili yerli kaynaklara yansmad; ancak bir kaynak ( Nideli kad A h m e t ) , onun 1308 ylnda ldn belirtmitir. Bununla birlikte kendisinden sonra I I I . G y a s e d d i n in olu Y . K l A r s l a n n Seluklu tahtna k t ve 1318 ylna dein saltanat srd rivayet edilmitir. Yaplan aratrmalara gre bu durum, Trkiye M ool Genel Valiliine atanan T i m u r t a N o y a n n Seluklu ehzadelerini ldrtmesiyle de ilgilidir. Bylece Trkiye Seluklu D e v leti' nin 1075-1318 yllar arasnda devam eden hkmranlk dnemi de sona er mi oldu.
494
AL SEVM-ERDOAN MERL
Trkiye Seluklular Soy Kt

Kutalm
Sleymanh (1075-1086)
Mansur
Alp lig
Devlet
I. Kl Arslan
I
(10931107)
Kulan Arslan (Davud)
I
ahinah (1110-1116)
I
I. Mesud (1116-1155)
II. Kl Arslan
(H55-1192)
I. Gyaseddin Keyhsrev
(1192-1197, 1205-1211)
1 1
--------------------------------- ----------------------------------------------------
Rkneddin II. Sleymanah

|(1197-1204)
| I. Aleddn Keykubad
(1220-1237)
|
(1211-1220)
III. Kl Arslan (1204-1205)
I. zzeddn Keykvus
II. Gyaseddin Keyhsrev (1237-1245)
zzeddn Kl Arslan
Rkneddn
II. zzeddn Keykvus

(1245-1249, 1249-1254 ortak saltanat, 1254-1257, 1257-1262 ortak saltanat)
Kl Arslan
(1249-1254, ortak saltanai, 1257-1262 ortak saltanat, 1262-1266)
II. Aleddn Keykubad

(1249-1254, ortak saltanat)
III. Gyaseddin Keyhsrev

(1266-1284)
1
Gyaseddin II. Mesud
(1284-1296)
Feramrz
III. Aleddn Keykubad

(1296-1308)
DEVLET TEKLATI, KLTR YE MAR FAALYETLER
DEVLET TEKLTI
Tarih boyunca pek ok devlet kurmu bulunan Trklerde hkimiyet telkki sinin, eski devletlerinkinden (in, Iran, Islm) ayr ve dikkate deer bir nitelik gsterdii muhakkaktr. Eski Trk telkkisine gre, devlet ve lke, onu yneten hkmdar soyunun ortak maldr. Buna uygun olarak, Byk Seluklularda da daha ilk hkmdarlar zamannda devlet tekilt ok dzenli ve mkemmel bir ekle konulmutu. Bunda Trk beylerinde kuvvetle yaayan eski hkimiyet telk kisiyle devlet tekilat geleneklerinin byk rol olduunda phe yoktur. Sel
uklularda da devletin yegane temsilcisi sultandr. O, hkimiyet ve ynetim
yetkilerinin, lkenin ve zerindeki insan topluluunun tek sahibidir. Seluklula

rn nl veziri N i z a m l m l k Siyaset-nme adl eserinde bu konuda yle de
mektedir: T a n r , her yzydda ve halk arasnda padiahlk vasflar ve vlmee deer hasletleriyle bezedii birini seer, dnya ilerini ve halknn bar ve skn iinde yaamalarn ona tevcih eder . Yine N i z a m l m l k e gre hkmdar, kudretini dorudan doruya T a n r dan alr ve Ta n r adna saltanat srer. Yer yznde kurulmu olan btn devletlerde bu zellik grlmekte, hkmdarlar kudretlerini ve ynetme hakkn T a n r dan aldklarn iddia etmektedirler. Ay rca T a n r , birini hkmdar olarak seerken onun hangi rktan olduuna bak mamakta, sadece hkmdarlk yeteneklerine sahib olup olmadn gznnde bulundurmaktadr. Nitekim Trk hkmdarlar da T a n r ba, yani kut yo luyla yeryzndeki insanlar ynetmekle grevli idi. Badata ilk girdii srada, T u r u l B e y i karlamaya kan halifelik veziri R e i s r r e s b n l m s 1i m e , sultana T a n r sana btn dnyay verdi diye hitap etmiti. Biz zat sultan A l p A r s l a n a gre, T a n r kendisine tevecch gstererek, onu A d e m o u l l a r arasndan, dnya ilerini dzene koymas iin semiti. Sul tan S e n c e r de Abbas halifesine gnderdii 1133 tarihli mektubunda Ulu T a n r nm ltf ile cihan padiahlna y k seld i in i yazm t. Y in e N i z a m l m l k e gre hkmdarn sahip olmas gereken vasflar, adalet ve bilgidir. Ayrca devletin devamlln, ihsan ve adalet unsurlar temin etmekte
498
AL SEVM-ERDOAN MERL
dir. Trk treleri de bu vasflara uygunluk gsteriyor. Trk devletlerinde hkm dar ile tebea (yani tbi olanlar) arasnda bir eit st kapal mukavele mevcut idi. Halkn itaat ve sadakatle ballna karlk, hkmdarn da, idaresi altn dakileri doyurmas, giydirmesi ve zengin etmesi tre icablarmdan idi. Ayn za manda devlet iindeki halk huzur ve gvene kavuturmak suretiyle hkmdar tbilerinin hizmetindedir eklindeki Trk devlet anlayn Seluklular da yeri ne getirmitir. Nitekim bu anlay slm dnyasnda fiilen ortaya koyan Seluklu sultanlarnn ou el-Sultan el-dil diye anlmlar, mfik, yumuak huylu ve mer hametli kimseler olarak tarihe gemilerdir. Seluklu sultanlar hkimiyetleri al tnda bulunan lkeler iindeki mahall idarecilerden itaati kabul edenleri yerlerinde brakarak kendilerine balamlar ve onlarn i ilerine karmam lardr. nk ama, halk bask altnda tutmak deil, sadece adalet ve kanunu yrrlkte tutmaktr. Hkmdarn belirli esaslar dahilinde yaynlad fermanlar, hatt azndan kan szler, kanun kuvveti niteliini tar. Gerek her kademeden devlet tekilt mensuplar, gerekse her snftan halk, bunlara itaatle ykmldrler. Sultan, al d nlemleri ve verdii kararlar artlar gerektirdii zaman sratle deitirme sini bilirdi. Devletin mutlak surette ynetimi, birinci derecede hkmdara aitti. Tre ve yasaya aykr olmamak artyla hkmdar her hususta mutlak hkimdi, hibir zaman kutsal ve sorumsuz deildi. Hkmdarda bulunan bu hkimiyet ve idri hususlar, tabiatyla devlet byyp geniledike bizzat kullanlamayaca iin belirli messeselere sadece vekleten yetkiler veriliyordu. Nitekim hkm dar, muayyen meselelerde danma ( mavere) meclisleri kurar, burada bulunan lar, kendilerine verilen meseleleri mnakaa ederlerdi; ancak kesin karar vermek yetkisi veya burada alman kararlar uygulayp uygulamamak, tabiatiyla hkm dara aitti.
Veliahdlk
Veliahdlk messesesi, Bozkr dneminden beri babadan oula, oul kk ise kardee gemek suretiyle vard. Ancak en eski devirlerden beri Trk devletle rinde taht, hanedann belirli bir yesine intikl ettiren kesin bir gelenek yerle memiti. Zaman zaman baz eilimler, szgelii, veliahd tayini, byk veya kk oullarn tercih edilmesi gibi, mevcut olmutur. Bu durum Seluklularda da var ln korumutur. Ancak hanedan mensuplar, aileden intikal eden kutun ken dilerinde de mevcut ve lkenin hanedann ortak mal olduu dncesiyle zaman zaman iktidar almak gayretine ve belirlenen veliahde kar mcadeleye giriir lerdi. Tabii bu mcadeleler, devlet iinde huzursuzluklara yol ayor ve devletin kne sebep oluyordu. Neticede kuvvet ve kudretiyle tahta hkim olan hane dan yesinin etrafnda toplanlyordu.
Byk Seluklularda T u r u l B e y , daha salnda yerine kimin geecei
sorununu zmlemek istemi ve kardei a r B e y in oullarndan, yaa kk olmasna ramen, E b u l k a s m S l e y m a n kendisine veliahd gster
499
miti. Fakat neticede yine a r B e y in oullarndan A l p A r s l a n , Seluklu tahtna gemiti. Sultan A l p A r s l a n da, byk olu olmamasna ramen, M e 1i k a h trenle veliahd iln ve adna hutbe okunmasn emretti(1066). A l p A r s l a n , frsat dtke de olu M e l i k a h n veliahdlm tekrarlamak ve iln etmekten geri kalmamt. Sultan M e l i k a h , nce T e r k e n H a t u n dan doan A h m e t adndaki olunu veliahd iln etmiti(1087). Fakat A h m e t , bir yl sonra M e r v de ld. Bundan sonraki olaylar, veliahdlk iin tam bir eki menin hkm srdn gstermektedir. Vezir N i z a m l m l k , sultann ya a byk olu B e r k y a r u k u veliahd gstermesine M e l i k a h iknaya alyordu. Ote yandan T e r k e n H a t u n ise kendi olu M a h m u t u veliahd tayin ettirebilmek iin byk aba gstermiti. Bu ekime nce vezirin, sonra da sultan M e l i k a h n lmne sebep oldu. Tabiatyla bu rnekleri oaltmak mmkndr. Kirm an Seluklularnda da meliklerin tahta geilerinde, babadan oula olmak zere, belli bir veraset kural vard. Veliahd tayini hususundaki ana neden baka, Kirm an Seluklular hkmdar listesine dikkatle bakldnda melikliin belli bir veraset kuralna gre babadan oula getii grlyor. Ancak hkmdarn ocuu bulunmad zaman baka bir hanedan yesi tahta gemekte idi. Trkiye Seluklularnda da veliahdlk messesesi devam etmitir. Netice ola rak sultan, byk veya kk ayrt etmeksizin oullarndan birini veliahd se mekteydi. Ancak sultann lmnden sonra, bir veliahd tayini, teki kardeleri taht zerinde hak iddiasndan alkoymazd.
HKMYET ALMETLER VE NVANLAR

Hkmdar hkmdar yapan unsurlar eitlidirler. Bunlar manev ve madd unsurlar olmak zere balca iki gurup altnda toplayabiliriz. Manev unsurlar dan en nemlisi nvan ve lakaplardr. a) Hkmdarn nvan ve lakaplar
Seluklular, balangta eski Gktrk devlet dncesi ve tekiltnn uygu laycs Ouz Yabgu devletinin izinde idiler. Bu devlet tekiltnda hkmdar Yabgu nvam tayordu, inal, Yman ve Bey nvanl hanedan yeleri onun etrafnda dar sorumlulua katlmakta idiler. Nitekim S e l u k un oullar A r s l a n ve M u s a , Yabgu nvann tamlard. Fakat Seluklular, Horasana geip Mslman Trk devletleriyle temas ettikten sonra bu nvanlarda deiiklikler balad. T u r u l B e y , balangta emr veya melik nvanlarn kulland. Onun 1041/1042den itibaren bastrd sikkelerde emr nvan grlmektedir. Seluklularn bam szlklarn elde etmelerinden sonra a r B e y de melik nvanyla anlmt. Daha sonra halife K a a i m B i e m r i l l a h m 1046/1047 ylnda gnderdii bir eliyle, Horasan zerindeki hkimiyetinin onaylanmasndan sonra T u r u l B e y , ayn yl iinde bastrd paralarda es-Sultanl-muazzam, ahinah nvann kulland. Yine zamanmza kadar gelen Seluklu paralarn inceledii
500
mizde T u r u l dan sonraki btn Seluklu sultanlar es-sultanl-muazzam ve ya es-sultanl-zam nvanlarn tadlar. Ayrca T u r u l B e y , paralarnda sultan nvann ve buna ilaveten es-sultanl-muazzam terkibini kullanan ilk Is lm hkmdardr. Bu durum, muhtemelen, Seluklularn sultan deyimini ger ek bir hkmdar nvan olarak ilk kullananlar olduunu ortaya koyar. Ote yandan Seluklu hanedannn kurduu, Trkiye Seluklu Devleti dndaki, teki devlet lerde hkmdarlar sultan nvann kullanmamlardr. Nitekim Kirm an Seluk lular ve Suriye Seluklu hkmdarlar melik nvan tadlar. Trkiye Seluklular hkmdarlar, S l e y m a n a h dan sonra sultan nvan kullandlar. Abbasi ha lifesi, A l e d d i n K e y k u b a d a Byk Seluklu hkmdarlar gibi Sultanlzam sfatn vermiti. Atabeylikler ve beyliklerde de atabey ve melik nvanlar bamsz hkmdar ifade etmitir. b) Lakaplar: Seluklu hkmdarlarnn nvanlarndan baka Abbas halife si tarafndan verilen veya dorudan kendilerinin alarak kullandklar lakaplar vard. Sultan T u r u l un en nl lakab Rkneddin idi. Daha sonra A r s l a n B e s a s i r ye kar yaplan birinci seferden zaferle dnen T u r u l B e y i kabul eden halife, onun lakaplarna Melikl-mark vel-M a rib lakabn ilave et miti. Sultan A l p A r s l a n m en nl lakab Adududdevle idi. Abbasi Halifesi, An ehrini fetl etmesinden sonra A l p A r s l a n a Ebul-Feth lakabn verdi-. M e 1i k a h m en nl lakaplar ise Cellddevle, Muizzddin, Ebul-Feth idi. B e r k y a r u k , R knddnya v e d -d in , E b u l-M u z a ffe r lakabyla anlyordu. M u h a m m e d T a p a r , Gyasd-dnya ved-din, sultan S e n c e r ise Muizzddnya ved-din Ebul-Hris lakaplarn almlard. c) Hutbe: Hkmdarln ananevi unsurlarndan biri de hutbedir. Hutbe, Cu ma ve bayram namazlarnda hatib tarafndan okunan din ttr. Hkmdarn, Cuma namazndan nce, hkim olduu lkelerdeki camilerde adn anmak, det haline gelmi ve bu, hkmdarlk almetlerinden biri olmutu. Hutbe okunan cami, dorudan doruya merkezden atanan bir valinin ynettii bir lkede ise, nce Ba dat halifesinin, sonra da hkmdarn ad, btn nvan ve lakaplaryla birlikte zikredilir, kendileri vlr ve dua edilirdi. Hutbe, bir vasal devlet lkesinde oku nursa, halife ve tbi olunan hkmdardan sonra vasal hkmdarn ad, nvan ve lakaplar zikredilirdi. Nitekim Seluklular devletleri iin kurulu hazrlklar yaptklar srada Niaburda olduu gibi, Beyhak kasabasnda da T u r u l B e y adma hutbe okunmutu(1038). Daha sonraki Seluklu hkmdarlar zamannda da hutbe okunmaya devam etmitir. Ote yandan bir vasal hkmdarn tbi olduu hkmdarn adn hutbeden kartmas, isyan etmi saylmas iin ye terli bir sebepti. Kirm an Seluklu hkmdar K a v u r t un A l p A r s l a n n adn hutbeden kartarak K irm anda sadece kendi adna hutbe okutup para bas trmas, onun isyanna bir iaret saylmt. Kirman Seluklularnda adna hutbe okunduunu tespit edebildiimiz ikinci melik, B e h r a m a h dr. Yine Trkiye Seluklularnda da bu yntem devam etmitir.
501
d) Taht: Hkmdarln madd sembollerinden birisi tahttr. Nitekim hkm dar olmak olay, ilk kez, tahta oturmakla kendini gstermektedir (cls). Hkm darlar, resmi kabuller, vasal hkmdar ve elilerin kabul trenlerinde de tahta oturuyorlard. T u r u l B e y , kendisini Badat dnda karlamaya gelen hali felik vezirini tahtnda oturarak kabul etmiti(Aralk 105 7). Yine T u r u l B e y , halifenin kzyla olan nikh treninde de tahta oturmutu. Sultanlar sefere kar ken tahtlarn da beraberlerinde gtryorlard. Tahtlar, altn veya gmten ya plyor ve kymetli talarla ssleniyordu. Trkiye Seluklular Devleti nde de taht cls ve eli kabulleri mnasebetiyle szkonusu edilmekte ve sultanlar tahta otur maktadr. e) Ta: Hkmdarn madd hkimiyet sembollerinden birisi de tatr. Kay naklarda Byk Seluklu sultanlarnn resm gnlerde balarna giydikleri talar hakknda fazla bir bilgi bulunmamaktadr. Abbas halifesi, siyas hkimiyeti Sel uklu sultanna devrettii trende, sultan T u r u l B e y e teki hkimiyet sem bolleri yannda kymetli talarla ssl bir ta vermi ve bu ta sultann bana konmutu. N i z a m l m l k taraftarlar Reyde B e r k y a r u k u tahta oturt tuklar zaman, adgeen ehrin reisi E b M s l i m , kymetli talar ve altnla ilenmi bir tac onun bana koymutu. Trkiye Seluklularnda sultan kutlama ve kabul trenlerinde tahta oturduu zaman bana ta giymekteydi. f) Sikke: Hkmdar hkmdar yapan nemli bir unsur da sikke, yani para basmaktr. Tahta kan hkmdarn ilk ii, zerinde adnn, nvannm ve lakap larnn bulunduu paralar bastrmaktr. Bu ekilde hkimiyet ve hkmranlk, baka bir yolla iln ve ifade ediliyordu. te yandan, vasal hkmdarlar da, ay nen hutbede olduu gibi, sikkelerde de nce halifenin, sonra tbi olduu hkm darn ad, nvan ve lakaplarn, en sonunda da kendi ad, nvan ve lakaplarn zikretmek zorundaydlar. Seluklularda tespit edilen ilk dinar (altn para) sultan T u r u l B e y e ait olup, 1041-1042 ylnda Niabu r da baslm, daha sonraki sultanlar da bu hkmdarlk almetini kullanmaya devam etmilerdi. Ayrca is tisnalar dnda btn Seluklu paralarnn n st yznde Ouzlarn hkimiyet sembol olan ok ve yay iareti bulunmaktadr. Kirm an ve Trkiye Seluklu h kmdarlar da birok paralar bastrmlard. g) Tevk ve Tura: Hkmdarlk sembollerinden olan bu unsurlarn varl n btn Seluklu devletlerinde grmekteyiz. Tevk, ksaca hkmdarn karar ve iradesi anlamnda kullanlyordu. Sultan T u r u l B e y in tevki Knk bo yunun damgasna benzemektedir, yani ok ve yaydan ibarettir. T u r u l B e y den sonra sultanlarn Knk boyu damgas yerine tevk olarak ksa dua cmlesi kullanmalar, muhtemelen Seluklu hkmdarlarnn slm ananeye uymak is temelerinden ileri gelmitir. Tura, Trke bir kelime olup Ouz hakanlar, Seluklu ve Osmanl hkm darlarnn iaret ve yazl almeti idi. Zamanla tura, hanedann armas ve al meti olmu, yalnz emir ve fermanlarda deil, btn resm evrak ve binalar zerinde
502
yer almtr. Tura, hkmdar adna dzenlenen belgenin st tarafna, besmele zerine yazlan isim, elkab ve dua cmlesinden ibarettir. T u r u l B e y in tu ras ok ve yaydan ibaret Knk damgas idi. Daha sonraki hkmdarlar slm ananeye uyarak birer dua cmlesinden ibaret olan tevkiyi kullanmlardr. K ir man Seluklular devleti kurucusu melik K a v u r t un turas da isim ve elkab zerine konan ok, yay ve yayck dan olumaktayd. K a v u r t , turasna adm K a r a A r s l a n B e g b i n a r B e g eklinde iletmekte ve K irm anda yaptr d binalara da bu turay yazdrmaktayd. Trkiye Seluklularnda, da saltanat turasnn kemeneye, yani yay kavsine benzediinden bahsedilmektedir. h) etr: Hkimiyet sembollerinden biri de etrdir. etr hkmdarlarn sefe re ktklarnda veya alayla bir yere gittiklerinde balar zerinde tutulan emsiyedir. Bunu, at zerinde bulunan hkmdarn ba zerinde, yine atla giden ve sultann biraz gerisinde bulunan etirci (veya etirdr) denilen grevli tard. etr, atlas, ipekli kuma veya altn srmal kadifeden yaplrd. Seluklu hkmdarlar da hkmdarlk sembol olarak etri balar zerinde tamlardr. Sultan T u r u l B e y , Niabur a girdii zaman ba zerinde, krmz renkli ipekli kuma tan bir etr tamt. Kirm an Seluklularnda bu hkmdarlk almetine melik K a v u r t devrinden itibaren rastlyoruz. K a v u r t un etrinin zerinde ok ve yay resmi bulunuyordu. Trkiye Seluklular nda da saltanat almetlerinden bi ri olan etr kullanlyordu ve rengi siyahd. Buna sebep Seluklularn Abbaslerin snn almeti olan siyah rengi kabul etmeleri idi. Bir sava srasnda etrin bulunduu yer ve durumu nemli idi. Asker, hkmdarn durduu yeri gster mesi bakmndan daima etre dikkat ederdi. Herhangi bir ekilde etrin yere d mesi, ordunun bozulmasna sebep olabilirdi. Sultan R k n e d d i n S i e y m a n a h n Grclerle yapt savata (1202), etirdrm atnn ayann bir delie gi rip sendelemesi sonucu etrin yere dmesi, emrler ve askerlerin sultana bir ey oldu sanarak armalarna ve kargaaya sebep olmu ve bu durum, Seluklu or dusunun yenilgisine zemin hazrlamt. I Nevbet: Asker bando tarafndan be namaz vaktinde sultann saray nn de ve gndz namaz vaktinde ise daha kk hanedan mensuplarnn kaldk lar meskenleri nnde alnan zel bir musik paras idi. Eski Trk devletlerinde de savalar veya byk trenlerden nce, hanlk ota kurulur, tu dikilir ve da vul vurulmaya balanrd. Zamanla davulu tamamlayan teki musik aletleriyle nevbet takm meydana geldi. Byk Seluklulardan ilk kez sultan T u r u l B e y zamannda gnde be kez nevbet alnmtr. Vasal hkmdarlar, tbi olduklar hkmdarlarn izniyle nevbet alabilirlerdi. Hkmdarlk almetlerin den olan nevbete, Kirman Seluklu Devletinde de raslyoruz. Trkiye Seluklula rnda da namaz vakitlerinde gnde be kez nevbet vurulurdu. Nitekim M ool basks altnda olmalarna ramen IV. K l A r s l a n , II. z z e d d i n K e y k v u s ve II. A l e d d i n K e y k u b a d n ortak saltanatlar devrinde (1249-1257) gnde be nevbet aldrmlard. Bir nevbet takm yani bando, ks, davul, zurna, nakkare ve nefir (borular)den oluurdu.
503
J Bayrak (sancak, liva, alem): Hkmdarn madd hkimiyet sembollerin den biri de bayraktr ve zel bir nemi vardr. Bayrak, yalnz hkmdarn alme ti olarak kullandmamakta, kabile reisleri, devletin byk memurlar, kumandanlar ve orduyu oluturan eitli topluluklarn da kendilerine zg ayr ayr bayraklar vard. Abbas halifesi K a a i m B i e m r i l l a h , T u r u l B e y i byk bir t renle kabul ettii zaman kendisine halifeliin sembol olan siyah renkli bayrak lar ve Trklerin almeti olan krmz renkli bayrakla vermiti. Bir iddiaya gre, Seluklu devleti kurulmadan nce muhtelif kabilelerin balarnda bulunan reis lerin bayraklarnn siyah olduu belirtilmektedir. Yine Seluklu devrinde gr len krmz bayraklarn daha ok asker birliklerin bayraklar olduu ileri srlyor. Irak Seluklu Devleti nin kurucusu M a h m u t , S e n c e r ile yapt sava kaybettikten sonra yaplan grmeler srasnda, kendi devletinin almeti olan krmz rengi brakarak S e n c e r devletinin almeti olan beyaz ve siyah renk leri kullanmas kararlatrlmt. Ancak yine de Seluklu hkmdar sancann kesin rengi imdilik bilinmemektedir. Bir yerin fetih ve zaptnda hkmdar bayrann kale burcuna ekilmesi tes lim olma iareti idi. Kuatlan ehir halk, kendilerini koruyamayacaklarn anla dklar zaman orduya bir heyet gndererek sancak isterler ve bu davran, teslim olduklarn ifade ederdi. Bylece bayrak, bir yere ekildii zaman, orann kimin hkimiyeti altnda olduu anlalrd. Sultan T u r u l B e y , Tekrit ehri ile an latktan sonra ehir halk, hkimiyet almeti olarak kaleye ekilmek zere, siyah bayrak ekmek istemi, sultan da bu istei yerine getirmiti.
Trkiye Seluklularnda, da iki tip sancak kullanlyordu. Bunlardan biri, ha lifenin gnderdii siyah bayrak, kincisi ise hkmdarn kendi sanca idi. Ancak hkmdar bayrann rengi hakknda kaynaklarda ak bir bilgi grlmemekte dir. Sultan A l e d d i n K e y k u b a d m Aliyyeyi fethi srasnda bayran sar renkte olduu anlalmaktadr. Yine bu devrede emr M b a r i z d d i n a v 11 komutasndaki Seluklu kuvvetleri, Khta kalesini teslim alarak buraya Sel uklu bayran ekmiti (1226). Bu bayrak siyah renkte idi.
k) Trz: Hkmdarlk ve hkimiyet sembollerinden biri de Trzdr. Trz, hkmdar veya sekin ahsiyetlerin, sanatkrane srma ilemelerle ve zellikle kenar yazlarla sslenmi elbisesidir. Bu kenar yazlara hkmdarn ad, lakab ve zel iaretleri ilenirdi. Trz, ayn zamanda bu tip elbise veya kumalarn ya plp, dokunduu imalthane manasna da gelmektedir. Emevler ve Abbasler dev rinde olduu gibi, birok slm devletlerinde bu tip elbiseler yapmaa mahsus imalthaneler saraya yerletirilmi olup, Drt-trz adn tard. Bu imaltha nelerin banda Sahibt-trz nvann tayan yksek rtbeli bir grevli bulu nurdu. Bu trzlarm taklid edilmesi iddetle yasaklanmt. 1) H ilat: Hkmdarn taltif etmek istedii bir kimseye verdii kymetli elbise dir. Yani trz, bir kimseye verildii zaman h ilat adn alrd. Ayrca h ilat, sade ce bir elbiseden ibaret olmayp, bunun dnda grevin zelliine gre klah, kemer,
504
AL SEVM-ERDOAN MERL
kl ba, kl, at, ksler, bayrak ve para gibi birtakm eylerden de oluurdu. Yine hil te adr, eyer takm, cbbe, sark gibi eyalar da dahil edilirdi. HiPat ayn zamanda tbi hkmdarlara, devlet ilerigelenlerine, yabanc devlet elileri ne ve eliler vastasyla hkmdarlarna da verilirdi. Byk Seluklu D evletinde de sultanlar, taltif etmek istedikleri kimselere h ilat vermekte idiler. Sultan T u r u l , A r s l a n B e s a s i r ye kar savaan U k a y l o l u K u r e y e kymetli bir h ilat, altn eyerli bir at ve bayrak vermiti(Ekim 1056). Sultan A l p A r s l a n da ilk hilati K u t a l m a kazand zaferden sonra veziri A m i d 1m 1k e (Kasm 1064), ikinci hilatini ise yeni vezir N i z a m l m l k e vermiti. Irak Seluklularndan M e s u t , sultan olduktan sonra 1140/41 ylnda Azerbay can atabeyi K a r a s u n g u r ld ve yerine a v l C a n d a r geti. Sultan M e s u t , buna h ilat gndererek byk miktarda hediye verdi. Trkiye Seluklular saraynda da trz kullanlyordu, ayrca kaynaklarda hilatin varln gsteren kaytlara da tesadf edilmektedir. Yani tahta kan sultan, bat treninden sonra emrlere, vezir ve devlet adamlarna derece ve rtbelerine gre h ilat giydirirdi. Byk Seluklularda olduu gibi, yeni atanan vezire h ilat giydirmek ve gnder mek usuldendi. m) Gaiye: zellikle eyer takm tehizatndan, eyerin altna konan kee(haa)ye verilen isimdir. Hkmdara zg, muhtemelen altn ilemeli gaiye, salta nat almetlerinden biri idi ve gidi alaylarnda hkmdarn nnde saa sola sallanarak tanrd. Trenlerde, bayramlarda, benzeri yer ve zamanlarda, sultan, ata bindii srada rikabdr tarafndan sultann nnde tanrd. Gaiyenin h kmdarlk almeti olarak klasik anlamda kullanln sultan M e l i k a h dev rinde gryoruz. M e l i k a h , 1088/89 ylnn ilk aylarnda Karahanllar zerine yryerek Semerkand ele geirdi. Bu srada Karahanl hkmdar A h m e t H a n , sultan M e l i k a h n gaiyesini omuzuna alarak, M e l i k a h n tahtnn bulunduu yere kadar zengisi yannda yrd. Bylece Karahanl h kmdar, M e l i k a h a itaat ettiini ve ona tbi olduunu gstermiti. Gaiye messesesinin varl, gerek Kirm an Seluklular, gerekse Trkiye Seluklula rnda da grlmektedir. Netice olarak, gaiyeyi lyk olmayan bir kii kullana maz. Hristiyan hkmdarlar da gaiyeyi hkmdarlk almeti kabul etmekte ve tbi olduklar Trk sultanlarnn nnde gerekeni yapmakta idiler. Seluklu sul tanlar Abbas halifeleri ile olan mnasebetlerinde gaiyeyi bir hrmet ifadesi olarak omuzlarnda tamlardr. Gaiye, sadece bir hkmdarlk almeti olmayp, il miye snfna mensup ahslar, devlet ilerigelenleri ve sabk sultanlar tarafndan da kullanlmtr. n) Saltanat adr: Hkmdar denince, aklmza, hemen ikametgh olan saray geldii gibi, saray kadar saltanat adr veya ota da nemlidir ve hkmdarlk almetleri arasndadr. Bu adr, kaynaklarda, surdk, serperde ve nevbet gibi adlarla anlmtr. Saltanat adrnn hzineden karlp kurulmas, sefere k ma veya harekete geme iareti idi. adr kurulduktan sonra ordu da onun evre sinde toplanmaya balard. adrn kurulaca yer, seferin ynn gstermesi
505
bakmndan da nemli idi. T u r u l B e y , B e s a s i r ye kar sefere kmaya karar verdii zaman adrn Badat dnda ve Musul ynnde kurdurmutu (Aus tos 1058). Saltanat adr ayrca sevinli zamanlarda da kuruluyordu. Nitekim D andanakan sava biter bitmez saltanat adr kurulmu ve T u r u l B e y , burada tahta oturmutu. Yine T u r u l B e y in halifenin kzyla nikhlanmas mna sebetiyle verilen lende de saltanat adr kurulmutu (1062). Sultan M a h m u t ile sultan S e n c e r arasndaki Save savandan (1119) sonra, devlet adamlar am cas S e n c e r e hrmet iin M a h m u t tan hkmdarlk almetlerini terketmesini nerdiler. Buna gre, onun kendi bana bir adr bulunmayacakt. Bazan emirlerinde, belki de msaade ile bu saltanat adrna sahip olduklar veya isyan ettikleri zaman bu adr kullandn gryoruz. Trkiye Seluklularnda da sultan bizzat sefere kaca zaman Ota hmayun, yani hkmdar adrnn sahraya kurulmas det idi. o) Ok ve Yay: Seluklular, daha devlet kurmadan nce A r s l a n Y a b g u , sultan M a h m u t ile yapt grmede (1025) hkmdarlk ve hkimiyet almeti olarak ok ve yay kullanm ve Bu yay kendi kavmime gnderirsem 30.000 kii derhal atlanr. , Bu oku kendi kabileme iaret olarak gnderdiim her zaman 10.000 kii daha gelir , szleriyle bunu ifade etmitir. T u r u l B e y de 1038 tarihinde N iabura girdiinde iple koluna takl bir yay ve gsnde oku bu lunuyordu. Yine Seluklu paralarnda hkimiyet almeti olarak ok ve yay grl mektedir (Bk. Sikke). Ayrca 1050 tarihinde Bizansla yaplan anlamadan sonra imparator IX. K o n s t a n t i n o s M o n o m a k h o s stanbuldaki camiyi tamir et tirerek mihrabna ok ve yay yaptrmt. Bunun dnda kl, yzk ve saray (Bk. Saray tekilt) gibi hkmdarlk almetleri de vard.
SARAY TEKLTI
Saray, eski Farsadan gelmekte olup, genellikle ev, mesken ve konak anlamn dadr. Trkede ise bu anlamlarla birlikte daha ok byk konak ve hkmdarn ikametgh anlamnda kullanlmakta olup, hkmdarn kendisinin ailesi ve maiyyetiyle yaad bir yerdir. Ayrca hkmdarn ikametgh dergh olarak da isimlendirilmektedir. Bir sarayda gz nnde bulundurulan balca noktalar, byklk ve dzendir. Saray tekiltnn en nemli grevi bu hususlar salamaktr. zel likle saray ve tekilt sultan M e l i k a h ve S e n c e r zamanlarnda en yksek dzeye ulamtr. Sultanlar, zamanlarnn ounu asker seferler ve lkenin e itli blgelerinde seyahatle geirirlerdi. Bu bakmdan dergh ve saray sadece mer kezdeki yapy ifade etmezdi. Bu terim, sultann ikamet ettii her yer iin kullanlrd. Saray tekilt, dorudan doruya sultann ahsna bal idi. Burada makam sahibi olan her grevlinin yetkileri tespit edilmiti ve bunlarn yetkilerini amasna izin verilmezdi.
506
Trkiye Seluklularnda da hkmdarn ikametgh saray, dergh veya brgh olarak adlandrlmtr.
Saray tekiltnda yer alan grevliler unlardr: Byk hciblik: Saray tekiltnda sultandan sonra gelen en byk grevli Byk Hacb idi. Trkede aac denilen bu grevli, hkmdar ile Byk D ivan arasndaki irtibat salard. Byk hcib emirlik rtbesine sahipti, btn saray bykleri gibi o da askeri snfa mensuptu ve gulam sistemine gre yetitirilmiti. Bu grevde bulunan kii filiyatta normal olarak bir Trk emri idi. Byk hcib, sarayn her trl ilerinden sorumlu ve hkmdarn ok gvendii ahslardan idi. O, saraydaki btn vazife sahiplerinin grevlerini yerine getirip getirmedii ni kontrol ederdi. Byk hcibin emrinde de eitli derece ve rtbede baka hcibler de bulunuyordu. Haciblerin bazlar ordu kumandanl grevi yaptlar ve birok seferlerde yer aldlar. Vekil-i Der: Sultan ile vezirin arasnda bir eit arac olup, ilikiyi salard; ayrca bu grevli, bir eit nedimlik grevi yapmaktayd. stadddr: Hzinenin gelirleri ve vergilerden belli bir miktar, sarayn f rn, mutfak ve ahrn gerekli harcamalar, maiyyetindekilerin elbise ve teki mas raflar iin kullanan grevlidir (muhtemelen Yekil-i Hs ile ayn). Emr-i Hares: Seluklularda her devirde yksek grevlerden biri olmu ve sarayda Byk H cibden sonra gelmitir. Sultan, bir kimseye kzd zaman o ki inin boynuna vurma, dvme ve zindana atma iini ona verirdi, yani hkmdarn verdii cezalar yerine getirirdi. Silhdr (veya Emr-i Silh): Trenlerde Seluklu sultannn silhn tayan ve ayn zamanda silh-haneyi muhafaza eden grevlilerin miridir. bdr (veya) Tatdr): Sultan elini ykad zaman, ibrik ve leen tutan g revlidir. anigir: Sultann yemek yemeden nce yemeini tatmak ve sofray hazrla mak vazifesini yapan grevliye verilen isimdir. arabdr: Sultann ikilerini ve erbetlerini hazrlayan, elence meclislerin de hizmetle grevli ve emri altnda, arab-kne denilen ve hkmdara ait ikile ri muhafaza eden bir kiler bulunan ahstr. Cmedr: Seluklu sultannn elbiselerini muhafaza eden grevlidir. Emr-i lem: Sultann bayran tayan ve onu muhafaza eden grevlilerin (alemdrlarn) emridir. Emr- Candr: Saray muhafaza etmekle grevli kumandan olup, ayn zamanda hkmdarn da muhafz olan candrlarm emri idi. Emr-i ikr: Sultann av iin hazrlklarn yapan ve ava gittii zaman bera berinde bulunup hizmet eden grevlilerin emridir.
507
Hanslr: Seluklu sultanlarnn mutfaklarnda gerekli malzemeyi salayan grevlidir. Bazdr: Sultann doan, atmaca ve saire gibi av kularna bakan ve tayan grevlidir. Saray muallimlii: Seluklu saraylarnda ocuklarn ve gulmlarn eitim ve terbiyesi ile grevlendirilen retmenler vard. Kaynaklarda bu retmenler, mukr (Kuran okutan), muallim ve std olarak zikredilmektedir. Mutripler: Mutrip veya mutribeler , sarayda alg alp ark syleyerek elen ce meclisine katlanlar elendirmekle grevli idiler. Skiler: Elence meclislerinde sultana ve davetlilere arap ve erbet sunan klelere denirdi. Nedim ler: Hkmdar elendirmek ve onunla arkadalk etmekle grevli ki ilerdir. Bir insann sultann nedimi olabilmesi iin baz zelliklere sahip olmas gerekmektedir. N i z a m l m l k e gre bir nedim, erdemli, faziletli, iyi tavr l, gler yzl, dindar, ketum ve iyi giyimli olmaldr. Ayrca nedimlere yetecek kadar maa balanmaldr. avu (Serheng veya Drba): Sultan tarafndan verilen emirlerin yerine ge tirilmesi ve teblii bunlarn balca vazifeleridir. Her trl tren srasnda ve alay larda yer alrlar. Hkmdarlar bir yere giderken, ellerinde altn veya gm yaldzl kymetli aslar bulunan bu avular, onun etrafn alr savulun (farsa: Drba ) diye bararak yol aarlard. Bunlardan baka gece bekileri (psbnn), nbetiler (nevbetiyn -1 hs), ka pclar (derbnn), mstahdemler (ferrn) ve hizmetkrlar (hadem ) da saray tekiltnda yer alan grevlilerdi. Daha nce mevcut messeselerin devamll bakmndan Seluklu saraylarnda da baz det, anane ve trenlerin bulunduunu gryoruz. Seluklularda sultan larn tahta klar, hkmdarlkla ynetilen btn devletlerde olduu gibi, bir trenle yaplrd. Ayrca hkmdarlar, bu tahta gei treninde halka cls bah ii anlamnda para ve mal datrlard. Bunun yansra sarayda rehin bulundur ma, eli teatisi, fetihnme ve tebrik-nme gnderme, karlama ve uurlama ile matem trenleri de Seluklu saraynda varln srdryordu.
Trklerin Islm dinini kabul etmesinden sonra grlen detlerden biri de h
kmdarlarn atalarnn trbelerini ziyaret etmesidir. Sultanlar, tahta k tre ni, yani clsdan sonra atalarnn trbelerini ziyaretleri det olmutu. Byk Seluklularda ilk mezar ziyaretini sultan A l p A r s l a n yapmt. O, tahta ge tikten bir sre sonra Ust-Yurt ve Manglak seferi srasnda byk babas S e 1 u k un mezarn ziyaret etmeyi zlediinden Srderya kysndaki Cend ehrine kadar gitti. Adgeen ehirde bulunan atasnn ( S e l u k ) mezarn ziyaret etti(1065). Seluklu sultanlarndan M e 1i k a h da babasnn mezarn ziyaret et me vazifesini, ge de olsa, yerine getirmitir. Sultan M e l i k a h , Akdeniz kysna
508
kadar ulaan Kuzey-Suriye seferinden sonra (1086), babasnn M e r v de bulunan trbesini ziyaret etti (Ayrca bk. Sultan M e l i k a h Devri). lgi ekici bir mezar ziyareti veya byklerin trbesine snma rnei, Irak Seluklular zamannda oldu. Sultan III. T u r u l , atabek K z l A r s l a n a kar yapt savalar kay bettikten sonra H em edan ,a dnd. T u r u l , mitsizlik iinde saltanat tahtn brakm ve atalarnn trbesi bana oturmutu. Ancak emrler, onu kandrmay baardlar, sultan III. T u r u 1 da trbeden dar kt. Daha sonra bu emrler, sultan T u r u l u tutsak aldlar (Ayrca bk. Irak Seluklular). te yandan Trki ye Seluklu sultan a h i n a h da babas K l A r s l a n m trbesine sn mt. Sultanlarn trbe ziyaretleri deti Trkiye Seluklularnda da devam etmi tir. I. G y a s e d d i n K e y h s r e v , Alaehir yresinde yaplan savata ehit d tkten sonra (1211), yerine sultan olu I. z z e d d i n K e y k v u s , ertesi gn sultanlarn yani atalarnn trbesini ziyarete gitti. Eski Trk inan sisteminin ikinci esasn Atalar klt oluturmaktadr. Atalar klt, lm bykleri ululama, ata lara sayg ve baba hukukunun inan alanndaki belirtisi olarak grnmektedir. Dnceye gre, baba ve genellikle atalar, ldkten sonra dahi ruhlar vastasy la, aile bireylerini korumaya devam ettiklerinden, onlara kar duyulan minnet hissi, trl ekillerde ortaya konmaktadr. Ailenin kurucusu ve koruyucusuna gs terilen bu sayg ve minnet hissi, muhtemelen slm devrede biraz deiik bir e kilde yaplmakta, genellikle sultanlarn clslarnda ecddn mezarlarn ziyaret ile kendisini gstermektedir. Seluklu sultanlar da bu deti yerine getirmekte idiler.
Seluklu sultanlarnn saray hayat, resm ve zel olmak zere ikiye ayrlmak tadr. Hkmdarn resm ve zel hayatn yaad yer ve ikametgh saraydr. Sa ray, selmlk ve harem olmak zere balca iki blme ayrlr. Selmlk, hkmdarn resmi ve zel toplantlarn ve kabullerini yapt, devletin ynetil mesi iin kararlar alnd blmdr. H arem de ise, hkmdar nikhl eleri ve cariyeleri ile yaamaktadr. Sultanlar, gerek resm ve gerekse zel hayatlarnda, tek ve toplu kabullere yer vermekteydiler. Hkmdarn toplu kabulleri de B r- hss ve B r-i mm eklinde iki deyimle ifade edilmektedir. Sultanlar, B r- hassda devlet ilerigelenleri ile, B r- mmda ise devlet ilerigelenlerinin dndaki top luluklar kabul ederek toplant ve grmeler yapmaktayd.
HKMET TEKLTI
Byk Seluklu Devleti dar tekiltnda merkezde veya hkmdarn bulun
duu yerde, en byk kurulu Byk Divandvr. Byk Divan, kaynaklarda Divan-
la veya D iva n - vezret olarak geer, genelde devletin ilerini aydnlatan kuru
lutur ve bakan vezirdir. Bu divann grev alan, idar tekiltn btnn kap syordu. Fakat bu divan, dar bakmdan balca iki konu ile ilgilenmektedir. Bunlardan birincisi, bert ve resm emirlerin k, kincisi ise zellikle mal i lerdir. Bu divana sahib divan denilen teki divanlarn reisleri de dahildi. Vezirin
509
bakanlndaki Byk Divan, 1-Divan l-in vet-tura, 2- Divan z-zimm v elistifa, 3-Divan l-arz, 4-Divan- iraf- m em lik denilen ikinci derecede drt di vandan oluuyordu. Bugnk deyile Byk Divan, Bakanlar Kurulu olarak g rev yapyor, vezir de babakan olarak btn hkmet ilerini yrtyordu. Vezirin bakanlnda toplanan Byk Divan, eitli konular grp kararlar alyor, bu kararlar daha sonra divan yeleri tarafndan imzalanyordu. Yabanc devletler den gelen eliler de nce bu divana getiriliyordu. Divanl-in ve t-tura: Ayn zamanda Divan- Resil veya ayr ayr Divan- in veya Divan- tura da denilmektedir. Bu divan, Seluklu sultanlarnn teki devletler ve eyletler ile olan yazmalarn, yani haberlemelerle uraan kuru lutur. Ayrca hkmdarn verdii araziye (ktlar) ve grevlere yapt atamala ra ait belgeleri de bu divan veriyordu. Divan bakan, tra, sahib-i divan- tura ve in gibi adlarla anlyordu. Bu divan, balangta iki daire olarak grev yap yordu. Bunlardan birincisi, tura dairesidir. Tura, Trke bir kelime olup, h kmdar adna bir belgenin st tarafna besmele zerine yazlan ad, lakap ve dua cmlesinden olumaktadr. Adgeen daire hkmdarn kard emirnamelere onun iaretini koymakla grevli idi. Buradan kan her yaz, k tarihiyle divan defterine kaydediliyor ve daha sonra bu defter muhafaza ediliyordu. Bu belgeler genelde Farsa kaleme alnm, Arapa ok az kullanlmtr, ikinci daire yani in dairesi, devletin i ve d yazmalarn yrtyordu. Tura divan, T u r u l B e y devrinden itibaren mevcuttu ve banda bir Trk bulunuyordu. N i z a m l m l k , vezir olduktan sonra bu greve bir Iranl atand. Ayrca tura ve in divanlar birletirildi. Divan- istifa: Bu divan, ayrca Divan- istifay- m emlik veya Divan- zimarn v el-istifa eklinde de zikredilir. Bu kurulu, devlet hzinesinin gelir ve giderleri ni kontrol eden ve mal ilerle uraan bir divan idi. Banda bulunan grevliye Mstevf, Sahib-i Divan- istifa veya Mstevfi l-m em lik denilmekteydi. Bu diva nn grevi bugnk Maliye Bakanl dr. Divan- istifa, devletin gelir ve giderle rini defterlere kaydeder ve yllk bteyi dzenlerdi. O devirde de mali adan gelirin, giderden fazla olmas fikri esast. Bu yaplamad takdirde denk bir bt e dzenlenmeye allrd. Divanl-Arz (veya Divanl-Cey): Ordunun genel ilerini yrtmekle yetkili dir. Bu divann banda bulunan grevliye Sahib-i Divan- Arz, Arz veya Arzlcey denir. Devlet merkezindeki Divan- A rzd an baka eyletlerde de daha aa kademede divanlar vard. Bu divann grevi eitli rtbede asker ahslarn ktlarn, her trl gelirlerini ve maalarn ynetme, asker toplama, birliklerin te hizatn kayt ve kontrol etmektir. Yani bugnk Milli Savunma Bakanl grevini yapyordu. Divan- Arz her rtbeden askerlerin tahsisatn tespit edilmi miktar da ve belirli sre iinde demekteydi. Askerlere ayda bir bistegan denilen ma a verilirdi. Divan- raf- Memlik: Bu divana ayrca Divan- m rif veya Divan- iraf da denmekteydi. Adgeen divann grevi devletin mal ve dar tekiltn, gelir
510
AL SEVM-ERDOAN MERL
ler ve harcamalar dahil, en yksek dzeyde kontrol ve tefti etmektir. Bu kontrol ve tefti grevine Divan- istifa nin yapt iler de girmektedir. Divann banda bulunan grevliye Mrif-i memlik, Sahib-i Divan- ira f veya sadece M rif de niyordu. Mrif, her vilayete ve ehre kendi niblerini gnderiyordu. Eyletlerde bulunan Divan- iraf\ar da doal olarak merkezdeki bu divana bilgi veriyorlar d. Her nekadar Kadnm grev sahas iindeyse de, Divan- ira f ve blge mrifleri de vakflarn genel teftiini yapabilmekte idiler.
Seluklu devlet tekiltnda Byk Divana bal olmayan divanlardan biri de Divan- Berid idi. Bu divann grevi, merkezin vilyetler ile haberlemesini d
zenlemek ve her tarafta olup bitenleri en ufak ayrntsna kadar merkeze bildir mekti. Bu divann reisine Sahib-i Berid denirdi. Bu divana bal Sahib-i haber denilen memurlar vilyetlerde grev yapmaktayd. Byk Seluklu D evleti nin ilk yllarnda bu messeseye nem verilmedii, hatt sultan A l p A r s l a n m sahib-i h a b e r le r i ortadan kaldrdn gryoruz. Nitekim o, bu hususta, Sahib-i ha berlere verilecek rvet ile btn dostlarn dman olaca ve dmanlarn onla rn yerini alaca, o zaman hkmdarlkta hi telfi edilemeyecek bozukluklar doaca grndedir. Ancak daha sonra sultan M e l i k a h ve S e n c e r dev rindeki olaylardan anlalaca zere, Byk Seluklular da casus kullanmakta olup, bir haber alma tekiltna sahiptiler. Bunun yansra bu kadar kudretli ve hkim olduu saha bakmndan byk bir devlet ynetiminde, merkez tekilt ile vilyetler, byk sultan ile vilyetleri yneten melik ve valiler arasnda sratli bir haberlemeyi salayan bir Berid tekiltnn bulunmad dnlemez. Bu tekilt iinde, sahib-i berid, sahib-i haber, mnh, kar-agahan (haberciler), peykan (ulaklar), postaclar gibi grevliler bulunuyordu. Divan- Mezlim: Seluklu devletinde zulme urayan kimselerin ve memur lardan ikayeti olan halkn bavuruda bulunduklar yer Divan- Mezlim idi. Sel uklu veziri N i z a m l m l k e gre, sultan haftada iki gn mezlime oturmaktadr. Hkmdarn burada hakly hakszdan ayrmak ve adalet data bilmek iin halkn ikayetlerini kendi kula ile iitmekten baka aresi yoktur. Halk, ikyetlerini dileke ile de arzedebilir, hkmdarn da bu dilekelerin her biri hakknda sonulandrlmas asndan bir yazl emir vermesi gerekirdi. Me zlim divannda adalet ii, gelenek, eitlik ve hkmete ait kanunlar esas alna rak yrtlyordu. Mezlim divanna gelen davalarn ou muhtemelen vergi toplama ve asay gibi genel davalarla ilgilidir. Bu kurulu ayn zamanda hk met memurlarna kar olan ikyetlerle de megul oluyordu. Divann kararlar hne ve memurlar veya askerler tarafndan yerine getiriliyordu. Seluklu h kmdarlar balangta Divan- Mezlime kendileri bakanlk ettiler. Daha son raki devrede sultanlarn ou Mezlim divan bakanlna vezir, kad, eyletlerde byk emr veya Seluklu meliklerini vekil olarak atadlar. Divan- (Hs) Hss: Hkmdarn sahip olduu arazinin ynetimiyle grevli bulunan messeseye Divan- Hss denir. Hss arazi hkmdarn ahs maldr. Hkmdar bu hss araziden hanedan yelerine ktalarda bulunur veya mlk ola
511
rak verirdi. Hkmdara ait araziyi yneten grevli ise Vekil (veya Vekil-i Divan- Hs) nvam tayordu. Divan- Hssa tbi sahalarn mal ileri muhtemelen bu divana bal bir maliye dairesi tarafndan ynetiliyordu. Mal bakmdan hs ara zi, yetkili mstevflerin emrinde bulunuyordu. Mstevfiler, bu arazi iin Divan- H ssa bilgi ve hesap vermek zorunda idiler. Ayrca Divan- Hssda hesap ileri ni ve teki almalar kontrol eden mrifler de grev yapyordu. Divan- Eylet (veya Divan- vilyet): Merkezdeki divanlardan baka eylet lerde de divanlar vard. Nitekim eyletleri yneten en yksek kurulu Divan- ey lettir. Bir valinin ynetimindeki eyletteki bu divann bakan bizzat validir. Eylet divan ynetim asndan merkezdeki divann kk bir rneidir. Eyletin yne ticisi, Seluklu hanedanna mensup bir melik ise, onun divan bir valininkinden farkldr. Melikin divan, merkezdeki Byk D ivana benzer. Burada grev yapan vezir, ayn zamanda merkezdeki Byk D ivann emrindedir ve hkmdar tara fndan atanr. Divan- Riyaset: Eyletlerde valinin emrinde bulunan idare memuruna reis deniyordu. Reis, sivil bir grevli olup, yerli halkn soylu ailelerindendir ve genel de grevi, babadan oula geer, yani irsdir. Reisin grevleri arasnda, eyletin i idaresi, mal, adl, asayi, belediye ileri ile vakflarn kontrol gibi eitli hu suslar yer almaktadr. Bu bakmdan belirtilen ileri grmek zere, reisin de Divan- Riyaset denilen reislik divan vardr. Divan- Evkf- Memlik: Merkezde vakflarn devlet tarafndan kontrol ve gerei halinde tesislerin ynetimini yrten divandr. Vakflarda ilerin normal gitmesi durumunda bu divann vakfn ynetimine mdahale etmeye hakk yoktu. Eylet ve blgelerdeki dar tekilt iinde de Divan- E vka flar yer almt. Bu divanlar yetki sahalar iindeki vakflar kontrol eder, gelir-giderleri kaydeder, vakfnmeleri muhafaza eder, memurlar tayin edip grevden uzaklatrrd. Adgeen divanlardan baka kadlar da vakflarn kontrolyle megul oluyorlard. Divan- hneg: hne, ehirlerde ve geni blgelerdeki kabileler arasnda emniyet mdr, asker vali ve hkmdarn temsilcisi olarak grev yapan yksek memurdur. hnenin greviyle ilgili ilere bakan daireye de Divan- fneg den mektedir. Msadere Divan: Msadere, hkmdarlar tarafndan bakalarnn maln ele geirmek iin kullanlan bir bask yntemi olup, bu yolla zellikle devlet zararna zenginlemi olan vezir ve teki devlet memurlarndan para ve mal alnrd. Bu msadereyi uygulamak iin oluturulan kurulua da Divan- Msadere denirdi. teki devletlerde olduu gibi, Seluklularda da M sadere D ivanmn varln gryoruz. Nitekim sultan M u h a m m e d T a p a r devrinde mstevf olan Z e y n 1m 1k , grevinden uzaklatrlp hapse atld zaman, mallar msadere ve evleri yama edilmiti. Irak Seluklular zamannda ise bu uygulamaya daha sk raslyoruz. Buna sebep olarak da sultan S e n c e r in Irak Seluklu sultan M a h m u t un hissesine dm olan arazinin bir ksmm kendi Divan- Hssna al
512
mas ve bir ksmn da bakalarma kt etmesiyle bu hss emlkten devlet hzinesine giren gelirin kalmamasdr. Hatun Divan: Seluklular devrinde sultanlarn eleri H a t u n l a r n da em rinde divanlar bulunuyordu. Divan olan kadnlardan birisi muhtemelen sultan M e l i k a h n ei T e r k e n H a t u n idi. Sultan S e n c e r in annesinin de di van vard. teki Seluklu devletlerinde de divan tekiltlar hemen hemen Byk Seluklarm ayns idi. Trkiye Seluklular Devletinde Byk Divan yeleri, vezir den baka, nib, atabek , mstevf, tura, pervane, emr-i arz, iraf- memlik olumakta idi. Hkmet tekilt iinde bu saydklarmzdan baka, ehzdelerin ve melik lerin yannda, onlarn her bakmdan iyi bir ekilde yetimesine yardmc olan ata beyler bulunurdu. Ayrca eylet merkezlerinde hneler, mlk idareden sorumlu am dler ve ehre zg ileri dzenleyen muhtesibler grev yapmaktayd. Hk met tekiltnda bunlarn dnda yer alan iki grev, niybet-i saltanat ve pervanecilik idi. Byk Seluklularda rastlanmayan Niybeti saltanat, Trkiye Seluklular muhtemelen Eyyubler den almt. Nibin grevi hkmdarn dev let merkezinde bulunmad srada devlet ilerini ynetmekti. Bu greve sahib olan kimse, vezirden sonra gelirdi. Pervaneci, yine Trkiye Seluklularnda Byk Divanda bulunan arazi defterlerinde hss ve kta ait tevcihleri yapan ve buna dair menur ve beratlar hazrlayan dairenin (Divan- Pervaneg) bakan idi.
ASKER TEKLT
Byk Seluklu lm paratorluunun, devrinin en byk askeri kuvvetini te
kil eden, ordusunun dayand balca insan kayna, 1 Hassa kuvvetleri (gulmlar) 2 Ikta sahihleri olan Trk emirlerinin verdii kuvvetler 3 Vasal devlet kuvvetleri 4 ehir ve blge kuvvetleri 5 Gnlller 6 Trkmen kuvvetleri idi. Hassa ordusu, ylda drt kez maa (bistegn) alrd. Seluklu ordusunda u larda bulunan Trkmenlerin vurucu kuvvet olarak byk hizmetleri vard. Bun larn reislerine slr, savaanlarna da gazi denirdi. Devlet, bunlara da maa verirdi. Seluklu ordusunun sava ksmnn esas, yaya ve svarilerden meyda na geliyordu. Ancak ordunun ounluunu svariler tekil etmekteydi. Sava ksmn, okular, mzraklar, grzcler, mancnklar, neftiler, kemendciler, la m clar gibi eitli ihtisas snflar vard. Trkler, savalarda ok, yay, kl, kal
513
kan, mzrak ve haner gibi hafif silahlar kullanrlard. Ayrca muhasara letleri denilen ar silhlar ise arrde (hafif talar atan let) ve mancnk idi. Btn bu silahlar kendileri yaparlard. Seluklu ordularnn sava sahasndaki duru mu, devrin teki Islam-Trk ordularnda grld ekilde idi. Bu sava siste minde ordu merkez (leker-i kalb), sa kol (meymene), sol kol (meysere), nc (mukaddeme, talia veya pidr) ve art (saka) eklinde tertiplenirdi. Trkiye Seluklu D evleti 'nin askeri tekilt da Byk Seluklularn aa yu kar aynsdr ve u unsurlardan olumaktadr:
1 Trkmenler
2 Hassa kuvvetleri (gulmlar)
3 Ikta sahihlerinin verdii kuvvetler (Tmarl sipahiler) 4 Vasal devlet kuvvetleri 5 cretli askerler
Trkiye Seluklu ordusunun bakumandan Beylerbeyi veya Emirl-Umer nvan tard. Ordu kumandanlarna Sba (veya Sipehslar, serleker) denirdi.
Bunlar ayn zamanda bulunduklar mntkalarn emniyet ve asyiini salamakla da megul olurlard. Trkmen kuvvetlerinin banda ise beyler bulunurdu. Sel uklularda donanma kumandanlarna Reisl-Bahr veya Meliks-Sevhil (Sahil ler kumandan) denirdi. Donanma kumandanlarna ayrca Emr-i SevhiV de denildiini gryoruz.
Kirman Seluklu devleti ordusu ise u unsurlardan olumaktadr.
a) B oy birlik leri
Kirman Seluklu ordusunun zn, eitli boylardan toplanm Trkler te kil etmekteydiler. Bu Trklere kaynaklarda Etrk, ya da Trkn denildii grl
mektedir.
b) Culm an
Kirman Seluklu D evleti nde ordunun ikinci byk kesimini gulmlar tekil ediyordu. Gulmlarn Trk klelerinden satn alnp Horasan yolu ile Orta Asya dan geldii sanlmaktadr. Byk Seluklu D evleti nde olduu gibi, Kirman Sel uklular nda da Gulm sisteminin nemli bir rol oynad anlalyor. Her melikin,
ehzade, atabek, emr, sivil ve asker devlet erknnn kendilerine bal gulmlar vard. Satn alnan gulmlar, sahipleri tarafndan yetitirilmekteydi. Hkmdara bal gulmlar ise, sarayda zel retmenler tarafndan yetitirilirdi.
c) D ey lem liler ve T zik ler
Orduda Trkler ve gulmlardan baka, D eylem liler ve Tziklerin de yer al dklar anlalyor. Kaynaklarda, yerli halk temsil eden D eylem liler ve Tziklerin orduyu tekil eden unsurlar arasnda olduu zikredilmektedir.
514
d) Yardm c kuvvetler
Kirman Seluklu emirleri, kendi ordularnn yansra, gerek fetihlerde, ge rekse taht mcadelelerinde, komu lkelere mensup yardmc kuvvetlerden de ya rarlanrlard. zellikle taht mcadelelerinde melikler, sk sk Irak Seluklularna, Salgurlulara, Yezd atabeyine ve Horasan emrine bavurmular, bu devletlerin askerlerini Kirman topraklarna getirmilerdi. Kirman Seluklularnda ordu, esas itibariyle svari ve piyade olmak zere, iki snft. Byk Seluklularda olduu gibi, Kirman Seluklularnda da orduyu sevk ve idare eden komutanlara Emr-i Sipehsalar veya Ispehsalar denilmektey di. Kirman Seluklular ordusunda kullanlan rtbelerden birisi de Emr dir. Bun lardan daha aa komutanlar ise Serhengler ve hayl-ba lardr. Kirman Seluklular ordusunun sava sahasndaki durumu ise, Byk Seluklular ve Or taa Trk-Islam devletlerinde olduu gibi merkez, sa kol, sol kol, nc ve art
eklinde tertiplenirdi.
Kirman Seluklular ordusunda, ok, yay, mzrak ve kl kullanlmakta idi. Bunun yansra zamann ordularnda bulunan kalkan, grz ve haner gibi silh larn da kullanlm olmas muhtemeldir. Orduda kullanlan ar silahlar ise, man cnk ve arrde idi. Mancnk, ar talar, arrde ise nispeten hafif talar atan
letlerdi.
Kirman Seluklu devleti ordusundaki asker says hakknda kaynaklarda ba z bilgiler mevcuttur. Melik K a v u r t , Kirm ana geldii zaman emrinde 5-6 bin Trk svarisi vard. Yine melik K a v u r t , Byk Seluklu tahtn ele geirmek
iin sultan M e l i k a h ile savamak zere harekete getii srada, beraberinde 2.000 atl ve 4.000 yaya olmak zere yine 6.000 asker bulunuyordu. Melik II. A r s 1 a n a h devrinde ise, ordudaki asker saysnn 6.000 atl ve 10.000 yaya olmak zere 16 bin kiiye ulat grlr.
LMYE TEKLTI
I Din '.{Seluklular Snniliin balca hanef ve ksmen de fii mezhebini tercih etmilerdi. Hanefliin Trk rf ve detleri ile dncesine uymas tercih sebeplerinden biri ve devletin resm mezhebi olmutur. Seluklular teki mezheblere kar da farkl muamelede bulunmadlar. Ancak Islmiyeti tahribe al makta olan B a tm lere kar mcadele ettiler. Ayrca Seluklular zamannda devletin mezheblere ve dini cereyanlara kar belli bir siyaseti vard. Buna gre, mezhebler ve cereyanlar arasnda ahenk korunmakta ve birbirleriyle mcadele etmeleri nlenmekteydi. Devletin din adamlar zerinde herhangi bir kontrol veya etkisi sz konusu deildi. Hristiyan ve Musev gibi gayri-Mslim unsurlara da din serbestisi bakmndan msamaha gsterilmekteydi.
Kirman halk A 11 a h n birliine inanan, dindar, temiz inanl ve slam ter biyesi grm insanlardan olumaktayd. Kirman halk, H anef mezhebine men
515
suptu. Ancak bir sre sonra Kirmanda Batmlik cereyan bagsterdi. Bir rivayete gre, bu mezhebin kurucusu H a a n b i n e s - S a b b a h (l. 1124) Msrdan Yezd ve Kirm ana gelerek buralarda bir sre dvette bulunmu ve bu sayede de Kir manda Batm lik yaylmt, hatta melik I r a n a h dahi Batn mezhebine gir mi, din liderlerin fetvas ve halkn ayaklanmas sonucunda ldrlmt. Bu suretle Batm liin Kirm and a yaylmas nlenmi oldu. 2 lmiye tekilt: Seluklular, ilim ve kltrn gelimesi iin ok gayret sarf ettiler. Bunu salamak bakmndan da Seluklu hkmdar, vezir ve emirleri birok medreseler in ettirdiler. Seluklu sultanlarndan T u r u l B e y Niaburda, vezir K n d r M e r v de, a r B e y yine Merv de, A 1p A r s la n B a d a t ta, M u h a m m e d b i n M e l i k a h sfa h a n da ve T u r u l b i n M u h a m m e d H em edanda medreseler yaptrmlard. Ayrca vezir N i z a m l m l k de Nizamiye olarak nl birok medrese yaptrmt. Bu medreselerin ba nda bulunan ve ders veren hocalara mderris denirdi. N i z a m l m l k n vakfiyesine gre medreselerde mderrislerden baka, bir viz, ktphaneci, K uran okutmay retmek zere, bir retmen, Arap dilini retecek bir gramerci g revli idiler. Byk medreselerde mderrislik grevi ok nemli idi. Eer bu g revde nl bir ilim adam bulunmakta ise talebeler onunla beraber almak iin uzak yerlerden gelmekte idiler. Devrin dini eitim yapan Seluklu medreselerin de K uran, fk h , tefsir, hadis, nahiv, sarf, dil ve edebiyat gibi dersler okutulu yordu. Medreselerin giderlerini karlamak zere vakflar tahsis edilmekteydi. lmiye tekilt iinde din adamlar, mderrislikten ayr olarak, mftlk, eyhl islmlk, hatiblik ve imamlk gibi vazifeler yapmaktaydlar.
Byk Seluklular devrinde ortaya atlan ve gelitirilen medrese mimarisi bir bakma gerek yerini Anadoluda bulmu ve yaygn duruma gelmiti. Nitekim Tr kiye Seluklular sultanlar ve devlet adamlar da birok medrese in ettirmi
lerdi. Bu devrede de medreselerde dini retim ve tp retimi (uygulamalar ifahnelerde oluyordu) yapld gibi, bazlar da rasathane olarak kullanlyordu.
Kirm an Seluklu D evletinde gerek melikler ve gerekse atabekler din, lm ve sosyal amalar iin kullanlmak zere, birok binalar yaptrmlard. Bunlar arasnda talebelerin okumas iin yaptrlm olan medreseler nemli bir yer tut maktadr.
3 Adlet tekilt: Seluklu adlet tekilt, btn ortaa Trk-Islm dev letlerindeki gibi er ve rf yarg olmak zere ikiye ayrlmt. a) er yarg sistemi: Bu yarg sisteminde davalara kadlar bakmakta idiler. Kad, din ve eriatla ilgili btn ilerde yetkiliydi. Buna gre kadlar, evlenme ve boanma ileri, nafaka, miras ve alacak davalarna bakarlar, yetimlerin ve er kek akrabas olmayan kadnlarn vasiliklerini zerlerine alrlar, noter vazifesini grrler, camileri ve bunlara ait tesisleri ve vakflar ynetirler, vakfiyeler tan zim ederlerdi. Kadil-Kudt denilen bakad, sultan tarafndan tayin edilirdi. Sul tann dorudan doruya kontrol olmad yerlerde kadlarn, eylet valileri tarafndan tayin edilmesi mmknd.
516
AL SEVM-ERDOAN MERL
b) rf yarg sistemi: Bu en yksek dnyev mahkemede asayii bozan ve ka nunlara itaat etmeyenlerin davalarna Emr-i dd(\eya Dadbeyi) bakar ve zel likle ceza meseleleri ile megul olurdu. Byk Seluklularda Emir-i dd m Adalet Bakan vazifesini grmekte ve er ilerden baka davalara bakan Divan- M ez lim in bakanln yapmakta olduu ileri srlmektedir. Seluklu ordusu iinde ki anlamazlklara ise Kady- leker in bakan bulunduu asker mahkemeler bakmaktayd.
TOPRAK VE HALK
a) Toprak: Seluklularda mlkiyeti devlete ait olan mr topraklar drt b lmde incelemek gerekiyor. 1 Hs (Hass) arazi: Seluklularda vergileri hkmdara tahsis edilen ara zidir. Seluklu sultanlar hs araziyle birlikte, zel mlkiyet halinde olmayan di er araziye de istedii gibi sahip kabilirdi. Szgelii, bundan ktda bulunurdu. Ancak hs araziyi zellikle kendisi iin muhafaza eder ve akrabasna ihsanda bu lunurdu. 2 Ikta sistemi: Bu sistem, belirli yerlere ait devlet gelirlerinin, hizmet ve maalarna karlk olarak kumandan, asker ve sivil devlet adamlarna terk ve tahsis edilmesi idi. Emrler ve devlet adamlarna ait ktalar, grevde bulunduklar sre de geerli olup, bunlardan herhangi birisi grevden azledilirse kta da elinden alnrd. Hkmdar deitii zaman, btn ktalarn beratlar da deiirdi. Ikta sahihleri kendisine tahsis edilen gelirden fazlasn alamazd. 3 Mlk (zel) arazi: Bu tip arazi sahibi, mlk zerinde tam bir tasarruf hakkna sahibdi. Bu toprak elinden alnamazd, araziyi isterse ocuklarna mirs brakr, isterse satar, hibe eder veya vakf ederdi. 4 Vakf arazi: Mr veya mlk arazi, gelirlerinin lm veya sosyal messeseierin masraflarna karlk olarak tahsis edilen arazidir. Bu vakf arazinin gelir leri, vakfn artlarna gre, camilerin, medreselerin, hastahaneleri ve bu gibi halka yararl amalar iin kurulmu olan binalarn devamlln salamak ve bu ralarda alanlarn ihtiyalarn karlamak zere kullanlrd. b) Halk: Seluklu Devletlerinde siyas ve asker ynden hkimiyeti ellerinde tutan Trkler, sosyal hayatta da stn durumda idiler. Saray tekilt kadrolar ile askeri snf mensuplar Tirklerden olumaktayd. Hkmet tekiltnda Iranllar hkim olup, devlet memuriyetleri genellikle irs idi. ehirlerde byk nfuz sahibi aileler vard. Aydn zmreyi din adamlar ve tarikat eyhleri temsil etmek te olup, bunlar halk zerinde nfuz sahibi idiler. Bu zmreye bilgin ve tabibleri de dahil edebiliriz. Tccarlar, sanatkrlar ve kk zanaat erbab, ehir ve kasa balarda yaamaktadrlar. eitli esnaf ve zanaat erbab, ayr ayr loncalar meyda na getirmilerdi. Byk ehirlerdeki ayaktakm da ayyr veya evba denilen gruplar oluturmakta . . Kylerde ise dihkanlar, toprak sahihleri ve kyl
517
ler yaamakta ve ziraatla megul olmaktaydlar. Nihayet dilenciler ve divneler
toplumun teki tabakalarn oluturmaktaydlar.

Trkiye Seluklularnda halk, ehir ve kylerde yaayanlar olmak zere iki gurupta mtalaa edilmektedir. ehirlerde Anadolu nfusunu meydana getiren e itli topluluklar oturuyordu. Nitekim ehir topluluu, 1-Hkmet mensuplar (me murlar), 2- Ayan, 3-Ilim erbab,4- Ftvvet (ahilik) tekilt gibi drt kademeden
olumaktayd. Bunlardan ftvvet tekilt, esnafn kendi aralarnda birleerek kurduklar din-iktisad bir tarikat olup, eitli zanaat ubeleri, sz gelii, kuyum cular, frnclar, ayakkabclar, dericiler ve dierleri, birer esnaf loncalarna sa hiptiler. ehir halk olarak belirttiimiz sosyal guruplar iinde ise, yan denilen ilerigelenler ile hkmet nezdinde halk temsil eden idiler ve muhtemelen tc carlar da yeralmakta idi. Etnik bakmdan Trkmen kkenli olan Trk kyls, g ebe ve yerleik ol mak zere iki ksma ayrlabilir. Gebe Trkmenler, hayvanclkla uramakta olup, yerleik olanlar ise ziraati idiler. Ky topluluu, airet tekiltn muhafa za ediyorsa, balarnda ynetici olarak bey bulunur idi. Yerleik ziraati kylle rin banda ise bir ky kethdas (dihkan) vard. Trklerin Anadoluya yerletikleri ilk devirlerde Hristiyan iftiler himaye edilmi, hatt igal edilen teki blge lerden yerli iftiler, hkmdarlar tarafndan kendi blgelerine naklettirilmilerdi.
Trkiye Seluklular, A nadoluda yaayan gayri-Mslim topluluklara, Ms lman halka kesin bir zarar vermedikleri srece, btn geleneklerine kar ho gr ile davranmlard. Rum olmayan Hristiyanlar artk Bizans kilisesinin skc basksndan kurtulmalar sebebiyle genellikle Trklerin hkimiyeti altnda yaa
maktan memnundular. Nitekim bu topluluklara mensup S r y a n i M i k h a i l gibi din adam ve tarihiler Seluklu sultanlarnn hogrlerinden vg ile sz etmilerdi.
Trk olan askeri snftan ve sivil devlet erknndan baka Kirm anda idare edilen halk tabakas, kaynaklarda, genellikle Tazik adyla zikredilmektedir. Tazik (Tacik) adyla anlan bu yerli halk, alan ve vergi veren kitledir. E f d a i e d d i n K i r m a n ye gre halk tabakalar yle olumaktadr: M elik oullar, soylular, ulem ve erdeni sahipleri, zhitler, iyi kiiler, dihknlar, toprak sahip leri, tccar ve sanatkarlar. Bunlardan baka halk arasnda evb denilen ayak
takm da bilhassa devletin zayflad srada ortaya kmakta ve etkinliklerini his settirmekteydiler. Kaynaklarda evb , zellikle melik T u r u l a h n lmn den sonra balayan taht mcadelelerinden itibaren zikredilmektedir.
KTSAD DURUM
Seluklularn hkim olduklar lke ve blgelerde, siyasi birlii salamalar
ekonomik durumu ve ticaretin hzla gelimesine yardmc oldu, imparatorluk ti caret yollarnn dimi kontrol ve gven altnda tutulmas ticaret kervanlarnn Hin
518
distan ile Suriye sahillerine, Bat-Avrupa ile Trkistan ve Hrezm arasnda gvenle sefer yapmalarna imkn veriyordu. Seluklular, yine hkim olduklar blgeler
de sulama kanal ve tesislerine verilen nem sayesinde zira retim artrlmt. Nitekim bu sayede Merv ovalarnda pamuk ziraati ok gelimiti. Ticaretin ve ziraatin gelimesi yannda, her ehirde de kendine mahsus sanayi ve imlt ilerle miti. Bu sayede ehirler zenginlemi ve imar edilmitir.
Seluklularn ynetimi altndaki Kirman blgesi, taht mcadeleleri ve Ouz lar buraya gelene kadar, refah iinde idi. Seluklulardan melik K a v u r t , Kirmana hkim olur olmaz ilk nlemleri almt. K a v u r t , lden geen Sistan yolu
zerinde yolcularn kaybolmamas iin iaret kuleleri koydurmu, nemli nokta lara derbendler, kervansaraylar, havuzlar, ve hamamlar ina ettirmiti. K a v u r t , o zamanki dnya ticaretinin ran'dan geen yollar zerindeki nemli urak nok talarndan biri olan Tiz limann da tamir ettirmiti. Bylece onun zellikle Kir m andan geerek Sistan, Hindistan ve Basra krfezine giden transit ticaretini te vik ve himye ettii anlalyor. Melik K a v u r t , fiyatlar sabit tutma hususunda ve retimi artrc nemlerle de dikkati ekmektedir. O, bastrd parann ayar n muhafaza iin de ar dikkat gstermi, hkmdarl sresince paras, hi bir zaman deerinden kaybetmemitir. Seluklular devrinde Kirm andaki ehir lerin bydkleri ve surlar dna taarak rabazda byk ticaret ve yerleme mer kezlerinin olutuunu gryoruz. ehirlerde grlen bu gelime, ilk defa melik I. T u r a n a h devrinde balad. Melik I. A r s l a n a h devrinde Kirman en yk sek refah noktasna eriti. Berdesr ehrinin rabaz bu devrede geliiyor, dou dan ve batdan gelen tccarn ikmetgh oluyordu. Ayrca bu tccar iin kervansaraylar yaplm ve pazarlar kurulmutu. Kirm anda gelime grlen te ki ehir Cruft idi. zellikle Kemadin (Kumadin), Anadolu ve Hindistandan ge len yabanclarn ve tccarn ikmetgh ve birok lkeden deerli mallarn depoland ve alveri yapld byk bir ticaret merkezi olmutu. te yandan Bem de zengin ve byk bir ticar ehirdi. Burada byk lde pamuklu ku ma, al, sark ve trban iin ince kuma imal ve civar lkelere ihra edilirdi. Ayrca Seluklular, ticaret yollarn Kirman zerinden geirerek bu blgelerin zenginlemesini salamlard.
Anadolu, Trkiye Seluklularnn birlik ve dzeni salamasndan sonra, Ms lman ve Hristiyan toplumlar arasndaki dnya ticaret yollarnn gei noktas zerinde yer alm, lke, ktisad ve kltrel bakmdan zenginlemiti. Seluklu sultanlarnn XIII. yzyl balarnda Antalya ve Sinopu almas, Latinlerle tica
ret anlamalar yaparak dk gmrk tarifesi uygulamalar, d ticareti tevik amac gdyordu. Ayrca eitli nedenlerle zarara urayan tccarlarn bu zarar larn karlamak iin bir eit devlet sigortas uygulanyordu. Seluklular mil letleraras nemli ticaret yollar zerinde kervanlarn gvenliini salamak iin byk bir zen gstermiler, zengin ticaret kervanlarna muhafzlar tayin etmi lerdi. Konaklama yerlerinde kervansaraylar ina edilmi, burada konaklayan her kese, ister Mslman ister Hristiyan olsun, ayn yemek verilmi ve eit muamele yaplmtr.
519
Seluklu TrkiyesV nde ekonomik durum, yaama ekline uygun olarak geli
miti. Gebe olarak yaayanlarn hayvanclkla uramalar sebebiyle bu devre de Trkiyeden Bizans ve Trabzon Rum D evleti nin yansra zellikle Arap lkelerine bol miktarda hayvan ve hayvani rnler ihra ediliyordu. Yn, tiftik ve ipekten eitli kumalar yaplyordu. hra mallar arasnda ham ve mamul deri maddele ri de yer alyordu. Zirai rnlere gelince, ehir hayatnn kenar blgelerinde meyvaclk ve baclk nemli bir yer tutuyordu. A nadoluya eitli zamanlarda gelen seyyahlar, baheler, sulama sistemleri ve eitli blgelerde yetien zm, kavun, karpuz, kays eftali, badem, erik, armut, limon ve portakal gibi meyvalardan sz etmilerdi.
Seluklular devrinde Anadolu maden bakmndan da zengindi. Anadolu dan karlan ap, dokuma sanayiinde boya maddesi olarak kullanlmak zere, BatA vrupa ya ihra ediliyordu ve talyanlarn tekelinde bulunuyordu. Ayrca demir, bakr ve gm madenleri de iletiliyordu. A nadolunun gneyindeki dalardan elde edilen kereste, Antalya ve Makri krfezinden M sra ihra edilmekteydi. Kas tam onudan salanan kereste ise Sinop tersanesinde kullanlmaktayd. Trkmenlerin dokuduklar nefis hal ve kilimler ile A nkarann sof kumalar, dnyaca tannm olup Avrupa ve slm lkelerine gnderiliyordu.
KLTR FAALYETLER
Seluklu imparatorluu devrinde byk din adamlar, fkh, kelm, tefsr, ha
dis, felsefe bilginleri yetimi, sultanlar tarafndan himaye grmlerdir. Bu dev redeki bilginlerin uzun sre slm fikir ve ilim hayatnda etkileri grlmt. Seluklu devrinde yetimi din adamlarndan bazlarna rnek olarak u isimleri zikredebiliriz: m a m l - H a r e m e y n olarak mehur E b u 1- M e a I C v e y n , M u hammed e-ehristn, Ibnl-Cevz, Zemaher, E b u l - K a s m Kue yr, Eb shak raz , A b d u l l a h el-Ens r , E b u l - A b b a s F a z l b i n M u h a m m e d L u k e r , E b Ta h i r T a b e s , E b S ,a d F u n d u v e r c , F e r i d G l n , E b S a d e l - G n i m , Z e y n d d i n e s - S v , G a z z a l , Al i bi n Zeyd B e y h a k , A b d u r r a h m a n e l - H z i n , Trk asll olarak Kad A b d r rezzk Trk el-lk, Mahmud Hrizm veSerahs.
Byk Seluklular devrinde iir ve edebiyat alannda Farsa altn devrini ya ad. Seluklu sultanlar ve ehzadeleri de iir ve edebiyat dkn idiler. Szge lii, sultan M e l i k a h ve S e n c e r in Farsa iir syleyip, yazdklar zikrediliyor. Iran edebiyatnn, B a h a r z , F a h r d d i n G r g n , B u r h a n , E z r a -
k , b n 1- H e b b a r i y y e , E b u l - M e l i N a h h a s s f a h a n , L a m i i G r c n , A b d l - V a s C e b e l i , emr M u i z z , edib S a b r , E n v e r gibi nl airler Seluklu sultanlarnn himayelerini grdler, onlarn sarayla rnda bulundular ve onlar ven iirler yazdlar.
520
Irak Seluklu sultanlarndan A r s l a n a h (1161-1174) zamannn nl iki a
iri M u c r d d i n B e y l a k a ve E s r d d i n E b u l - F a z l M u h a m m e d b i n T a h i r A h s i k e s yi himaye etmiti. nl air N i z a m de III. T u r u l (1176-94)dan himaye grm, Hamsesindeki Husrev irin mesne visini ona ithaf etmitir. M u h a m m e d b i n A h m e d T u s Acibl-mahlkt adl eserini III. T u r u l adna yazmt. C e m a l d d n I s f a h a n , A r s l a n a h ve III. T u r u l , S e y y i d H a a n G a z n e v ise M e s u t b i n M u h a m m e d (1134-1152) adna iirler yazmlard. Irak Seluklulardan III. T u r u 1 da iirler sylemiti (Bk. Irak Seluklular). Ayrca I m a d - i e h r i y a r de bata II. T u r u 1 olmak zere teki sultanlar adna iirler kaleme almt.
Seluklularn hkim olduklar devrede Kirm anda kltr faaliyetleri de dik kati ekmektedir. Kirman Seluklu m elikleri, halkn kltr seviyesinin yksel
mesi iin aba gsterdiler. Nitekim melik I. A r s l a n a h devrindeki refh seviyesinin, zenginliinin komu lkelerde yaylmas birok bilgileri Kirmana ek miti. Olu M u h a m m e d in ise ilm-i ncm (yldzlar ilmi, astrologie)a hevesi fazla idi. Ayrca melik M u h a m m e d , renimi tevik edici dller ortaya koy mutu. Onun bir de ktphane yaptrp ortaya 5 bin kitap vakfettiini biliyoruz. Kirman Seluklu melik ve devlet adamlar, baz air, lim ve din bilginlerini hi maye etmilerdi. Bunlardan tespit edebildiklerimizi belirtmee alalm; Tarih i ve air E f d a 1 d d n E b H m i d A h m e d b i n H m i d K i r m a n , ir E z r a k , B u r h a n , M u i z z , G a z z , i b l d d e v l e , E b u l Al Hamza bin Mu c r , K vam , i hab , M b a r e k a h , I b n l - H e b b a r i y y e , M u h t a r ve A b d 1- V a s , C e b e l i , Kir man Seluklu melik ve devlet adamlar hakknda iirler yazmlard. te yandan, E b u l - H u s e y n K u t b l - E v l i y a e y h C e m a l d d i n A h m e d , ma m E b A b d u l l a h M u h a m m e d b i n s m a i l N a b u r, smail bin A hme d N a b u r , R k n d d i n E b u l - F a z l A b d u r r a h m a n b i n M u h a m m e d K i r m a n , K d v e t 1- E v 1i y e y h M uh a m m e d A r i f , e r e f d d i n Mesud bin A z z , eyh e m s d d i n M b a r e k , e y h B u r h a n i i d d i n E b N a s r A h m e d e 1K b a n n ve K a d E b u l - l A l i b i n E b i l - K a s m A l i S e m n gibi dn limleri de Seluklular devrinde Kirm anda yaayan ve yetien din adamlarndan idiler.
Seluklular kurduklar medreseler vastasyla ilmin yaylmasna altlar. Za mann niversitesi Nizamiye M edresesi nde din bilgiler yannda tp gibi mspet bilimler de renilmekte idi. M e l i k a h zamannda bir rasadhne kurulmu (1074-5), nl astronomi bilgini ve matematiki m e r H a y y a m , E b u l M u z a f f e r I s f i z a r v e M e y m u n b i n N e c i b V s t gibi limler rasat ileri ile megul olmulard. Bu ilim heyeti sultan M e l i k a h n Celalddevle lkabna nisbetle Celli takvimini meydana getirdiler. Filozof M u h a m m e d b i n A h m e d B e y h a k de mehur astronomi bilgini ve matematikiler
521
den idi. E b M a n s u r A b d u r r a h m a n H z i n de rasat ve fizik alannda sultan S e n c e r devri bilginlerinden idi. 1130da E b u l - K a s m e l U s t u r l b Badatta Seluklu saraynda astronomi alannda almalar yap maktayd. Tp ilminde ise, E b S a d M u h a m m e d b i n A l i ve sultan S e n c e r in batabibi olan B a h a d d i n M u h a m m e d b i n M a h m u d nl tabibler arasnda idi.
Seluklularn salad huzur ve skun ortam iinde Anadoludaki trl din
ve kavimlerin birlikte ahenk iinde yaamalar ortak bir kltrn ortaya kma sna sebep olmutu. Ayrca Anadolu muhiti taassub hislerinden uzak, felsef d nceleri ve tasavvuf cereyanlar kabule ak idi. Bu ortam iinde XII. yzyln ikinci yarsndan itibaren balayan fikr hareketler XIII. yzylda M e v l n a Ce l a l d d i n R m ve Y u n u s E m r e gibi ahsiyetlerin yetimesine neden ol mutu. Sultan A l e d d i n K e y k u b a d ilim, sanat ve dine yapt byk hizmetlerle Trkiyeyi en yksek medeniyet seviyesine ulatrmt. Trkiye Sel uklular zamannda yetimi lim ve airlerden biri, K a d B u r h a n e d d n E b N a s r b i n M e s d A n e v (l. 608/1211-2) olup, Enisl-Kulb adl Farsa eserini sultan I . I z z e d d n K e y k v u s a takdim etmiti. te yan dan XIII. yzylda yaam I b n B b N s r d d i n H s e y i n b i n M u h a m m e d de Trkiye Seluklular tarihi hakknda yazd el-Evmirl-Aliyye adl eseriyle mehur olmutu. Iranl tarihi M u h a m m e d b i n A l i e r R a v e n d ise Seluklu tarihi hakknda yazm olduu eseri Rhats-sudr ve A yet s-S r r u Trkiye S eluklu sultan G y a s e d d i n K e y h s r e v (1204-1210)e takdim etmiti. A nadoluda XIII ve XIV. yzyllarda yaam nl tarihilerden biri de K e r i m d d i n M a h m u d A k s a r a y olup, eser Msmeretl-Ahbr idi. XIII. yzylda Anadoluda yaam airlerden biri de Kn i mahlasl A h m e d b i n M a h m d e t - T s idi. Zamann bu byk air ve mellifi I I . I z z e d d n K e y k v u s adna Kelile ve Dimne hikyelerini Fars a manzum olarak yazmt. Ayrca onun kaleme ald 30 ciltlik bir Seluklu hnm esi kaybolmutur. Yine ayn yzylda yaam baka bir air de H c e D e h h a n olup, onun yazd Seluklu hnmesi de kayp eserler ara sndadr.
Seluklular devrinde A nadoluda gelien Trk-lslm medeniyeti doudan ge len bilim ve sanat adamlaryla da kuvvetlenmi, zellikle bu devrede Trkiyede byk mutasavvf dnrler yetimi ve yaamtr. A nadoluda bir sre yaa m en byk sfilerden biri olan M u h y i d d i n A r a b (1165-1240), Konyada
oturmutu. Onun fikirleri, talabesi ve manev evld S a d r e d d i n K o n e v (l. 1274) tarafndan devam ettirildi. Bu arada Mool istils nnden kaan birok sf de A nadoluya gelmiti. Bunlardan biri olan N e c m e d d n R z D y e , (l. 1256) Sultan I. A l e d d i n K e y k u b a d adna Mirsdl-Ibd adl siysetnme eklinde bir eser telf etmiti. Byk sf M e v l n a C e l l e d d i n R m (l. 1273) de kk yata iken babas B a h a d d i n V e l e d ile birlikte Moollar nnden kaarak A nadoluya gelmi ve Konyaya yerlemiti. M evlevlik
522
AL SEVM-ERDOAN MERL
tarikatnn kurucusu M e v l n a C e l l e d d i n , Divan- Kebr, Mesnev, Fhi m fh, M eviz M ecalisi seba, M ektubt gibi nl eserler kaleme almtr. M e v l n a nin olu Sultan Ve 1 e d (Ol. 1312) de Divn, Ibtid-nme, Veled-nme ve Rebb-nm e gibi eserler yazmt. Onun, D vannda baz Trke iirlere tesadf edilmitir. A n ad olu da Trk milletinin asl temsilcisi Y u n u s E m r e (l. 1320) olmu, din ve tasavvuf sahada Trk edebiyatnn unutulmayacak gzellikte olan iirlerini kaleme almtr. Y u n u s E m r e ile ada baka bir Trk airi XIIIXIV. yzylda yaam olan A h m e d G l e h r dir. Bu air, Iranl air A t t a r n Mantkut-Tayr adl eserini genileterek tercme etmitir. G l e h r bu eserinde ok deerli bir sanatkr olduunu gstermitir. Onun ayrca Felek-nme ve Kerm et-i Ahi Evren adl eserleri de vardr. Sonuncusu Trke yazlm kk bir manzum eserdir. Bu arada A n a d olu da tarikat kurucular ve bunlarn gelimelerinde rol oyna yan ahsiyetlere ait menkbe kitaplar byk bir nem kazanmt. Bunlardan M e v 1a n , Sultan V e l e d v e U l u A r i f e l e b i gibi Mevlev byklerine ait eserler de kaleme alnd. Nitekim S i p e h s l r F e r i d u n b i n A h m e d in Menkb, A h m e d E f l k (l. 1360) nin Menkbl-rifn (Ariflerin M enkbele ri) adl eserleri tarih kaynak olarak da dikkati ekmektedir. E f l k nin imdilik bilinen drt Trke gazeli de vardr.
GZEL SANATLAR
Seluklular, Islm medeniyetine uymakla kalmamlar, kendi ahsiyet ve zevk
lerinden bu medeniyete byk lde katkda bulanarak, kendi sanat grlerini de ortaya koymulard, idareleri altnda bulunan in snrlarndan stanbul Bo az, Akdeniz ve Karadeniz kylarna, Msr, Yemen ve Hint snrlarna kadar olan lkelerde cami, medrese, trbe (kmbet), hastahane, kervansaray, kale ve kpr gibi birok mimr eserler meydana getirmiler, kkleri, eski yurtlarndaki yap lara giden tipleri buralarda da gelitirmiler ve Islm dnyasna yeni yap tipleri hediye etmilerdir. Iran, Trkistan ve Irak daki byk camilerde bu yenilikler uygulanm ve Seluklular, Islm dnyasndaki camilere abidev bir manzara ka zandrmlard. Seluklulardan zamanmza kadar rnek olarak, sfahanda Mescid-i Cuma, Glpayegn Cmii, Kazvndeki Mescid-i Cuma, Barsiyan daki Mescid, Zevvredeki Mescid-i Cuma ve /rdistandaki Mescid-i Cuma gibi camiler kalm tr. Dier bir yap tipi de din bir retim yeri olan medresedir. Niabur, Badat ve Tus medreseleri, bu yap eklinin ilk rnekleridir. Mimar bakmdan medrese nin ekli tespit edilmi, orta avlulu ve drt eyvanl plann kullanld anlalm tr. Bu yap tipinde avlunun drt bir tarafnda eyvan bulunmakta, avluyu kemerli revaklar evirmekteydi. Bu suretle drt eyvanl cami ve medrese plannn Seluk lularn idaresindeki blgelerde uyguland grlmektedir. Son zamanlarda yap lan arkeolojik aratrmalar sonucunda, drt eyvanl plann saray ve kervansaray larda da uyguland meydana kmtr. Seluklularn Islm dnyasna getirdikleri
523
yeni yap ekillerinden biri de, ekil itirabyla Trk adrlarn (otalar) andran tuladan yaplm ve adna Kmbet denilen trbelerdir. Bunlar genel olarak drt keli, ok keli veya yuvarlak biimde olmak zere, e ayrmak mmkndr. Seluklular devrinde Islm dnyasnda birok trbe yaplmtr. Bu devreden kalan rneklerin banda, dnya mimarisinin sayl ahaserleri arasnda yer alan, sul tan S e n c e r (01. 1157) in Merv ehrindeki trbesi gelir. Yeni tip ince silindirik minareler de Islm dnyasna Trk mimarisinin bir hediyesidir.
Kirm an Seluklular, daha ilk melikleri K a v u r t zamanndan (1048-1073) itibaren imar faaliyetlerine balamlard. 0, nce Sistan ve D erre yolu zerinde bir derbend ina ettirmiti. Yine K a v u r t , D erreye bir han, bir havuz ve bir
de hamam yaptrmt. Melik K a v u r t un Byk Seluklu Devleti* ni elegeirme teebbs srasn da lmesinden (1073) sonra, Kirm anda imar faaliyetleri bir sre durmutur. Me lik I. T u r a n a h devrinde ise (1085-1097) imar faaliyetleri yeniden balamt. T u r a n a h , tahta geince ehrin rab azndan yeni bir mahalle kurulmasn em retti. Nitekim nce kendisi iin bir saray ve kk, bu sarayn gneyinde Ulu Cami ve hepsi birbirine bitiik olmak zere medrese, hankh, bimaristan (fastahane), hamam (germbe) ve ribat gibi hayr kurumlan yaptrd. Melik I. T u r a n a h m yaptrd cami, M escid-i M elik adyla mehur olmutu. Melik I. T u r a n a h , ldkten sonra gmlmek zere bir de m erkad (mezar) yaptrmt. Melik I . T u r a n a h tan sonra tahta geen I r a n a h devrinde (1097-1101), imar faaliyetleri durmu, ancak melik 1. A r s l a n a h devrinde, Berdesr ehri nin rabazndaki imar faaliyetleri devam etmitir. Yine A r s l a n a h , dier K ir man ehirlerinde de medrese ve ribat gibi birok hayr ileri gren binalar ina ettirmiti. Melik I. A r s l a n a h n Z e y t u n H a t u n adndaki ei de Kirmanda medrese ve ribat gibi hayr kurumlan yaptrmtr. Melik I. M u h a m m e d (1142-1156) de babas gibi imar faaliyetlerine devam etti. O, Berdesr, Bem ve Cruft ehirlerinde medrese, ribat ve mescit gibi hayr kurumlan yaptrd. Onun yaptrd nemli eserlerden biri de M escid-i M elik te ki ktphanedir. Bu ktphanede fen bilimleri ile ilgili 5 bin kitap bulunmakta idi. Bu kitaplar 1. M u h a m m e d oraya vakfetmiti.
Kirman Seluklular D evleti nde hakiki kudreti ellerinde tutan atabekler de
imar faaliyetlerinde bulunmulard. Bunlardan birincisi B o z k u idi. Onun ken disine bir mezar, ayrca hankh ve birok m enr (minare) yaptrd bilinmekte dir. imar faaliyetlerinde bulunan ikinci atabek M e y y i d d d i n R e y h a n idi. O da Kirmanda buka, medrese ve hankh gibi birok hayr kurumlan yaptrmt.
Kirm anda bugn var olan ve Seluklu devrinde yapld anlalan, ancak ki min yaptrd kesin olarak bilinmeyen eserler de mevcuttur. Bunlardan birisi Ber desr deki Mescid-i Bzr- htr. Seluklular devrinde yapld ileri srlen bir eser de Gnbed-i Cebeliyedir Bu kmbet, Berdesr ehrinin dou kenarnda ak bir sahrada bulunmaktadr. Bu tatan kmbede Knbed-i Gebr de denilmek-
524
tedir. Yine kimin tarafndan yaptrld bilinmeyen eserlerden birisi de Zerenddeki Seluklu minaresidir. Btn bu eserlerden anlalaca gibi, Seluklular Kirmanda sadece siyas bir varlk olarak dnmek muhakkak ki yanltr. Onlar, hkim olduklar bu bl geye bar ve refah getirmiler, bir ksm bugn de mevcut olan zengin imar faali yetlerinde bulunmulardr. Kirman Seluklular, birbuuk yzyla yakn, bu blgede bkm srmler ve Kirm ana kmsenemeyecek hizmetler yapmlar dr. Bu sebepledir ki, bu dnemde ve daha sonra yaam tarihi ve corafyac mellifler, onlardan vgyle bahsetmilerdir.
Seluklu devrindeki figrl plastik sanatnda, Orta-Asya modelleri esas tu tulmu, stko zerinde gelimi olan bu Seluklu ssleme slubu, camiler, saray lar ve hatt zenginlerin evlerinde de grlmtr. Bu ssleme kompozisyonlarnda av sahneleri ve saray hayatndan sahneler tasvir edilmi, R ey de yaplan kazlar da, yklm olan Seluklu saraylarndan ehreleri Trk hatlar tayan boyanm heykeller bulunmutur, XI. yzyldan itibaren hal sanat da Seluklu Trkleri ile Orta-Asya dan batya doru yaylmtr. Ancak Byk Seluklulardan zaman mza kadar hibir eser gelmemitir. Seluklularn tesiri ile B adatda ipek sana yiinde byk bir gelime grlm ve en eski ipekli kuma rnei bu devreden kalmtr. Yine B adatda ilk slm minyatr okulu Seluklular zamannda ku rulmu, nce Arapaya evrilen metinleri aklamakla balayan bu sanat, daha sonra hikye kitaplarnda da kendini gstermiti. Minyatr sanat, Seluklu sul tan ve emrler inin katipleri olan Uygurlar tarafndan gelitirilmitir. Bu devirde randa Orta-Asya resim sanat slubunun etkileri de aka grlmektedir. Sel uklular devrinde bata R ey olmak zere, Musul ve Rakka gibi nemli mer kezde inicilik sanat gelimitir. Trk mimarisinde ininin bir sslenme dzeni iinde mimari ile balanarak kullanlmas, randa Byk Seluklularla balam, asl byk gelime A nadolu mimarisinde gereklemitir. ini yannda seramik eserler yaplm ve seramik merkezleri kurularak ok sayda eser verilmi, yeni teknikler yaratlmtr. Byk Seluklular devrinde, maden ilerinde fevklede bir teknikle kaliteli eserler meydana getirilmitir. Maden sanatnn merkezi ise Horasan blgesi idi. Madenden yaplm eyalar, ayn zamanda saray hayatn ve doay aksettiren, kabartma tasvirler ile sslenmitir.
XI. yzyldan beri Orta-Dou lkelerinde yerleen ve slm dnyasnn ortak mal olmu bulunan btn sanat yeniliklerinde Trklern etkisi grlm ve bu daha sonraki yzyllarda da devam etmitir.
Trkiye Seluklular da hkim olduklar sre iinde birok mimar eserlerle A nadoluyu deta sslemiler ve bunlardan bir ksm da zamanmza kadar gel mitir. Seluklu sultanlar, A nadoluda cami, medrese, trbe, kervansaray, kale
ve kprler yaptrmlard. Nitekim sultan M e s u t tarafndan XII. yzyln or talarnda yaptrlmaa balanan Konyadaki Aleddin Cami, sonraki tamir ve de iikliklerle zamanmza kadar gelmitir. Sultan I. A l e d d i n K e y k u b a d
SELUKLU D E V L ET L E R TRH
525
Nidede kendi adyla anlan cami ile, M alatyadaki Ulu Camii ina ettirdi. Kayserideki Huand Camii ve klliyesi de A l e d d i n K e y k u b a d m ei M h p e r i H u a n d H a t u n tarafndan yaptrlmtr. Trkiye Seluklu sultanlar tarafndan, medrese tarznda yaptrlan ilk eser, K ayserideki ifte Medrese, I . G y s e d d i n K e y h s r e v in tp medresesi (ifaiye) ile kzkardei G e v h e r N e s i b e nin ifahnesinden meydana gelmi tir. Sultan I . I z z e d d i n K e y k v u s da Sivas da bir ifaiye medresesi yap trmt. Seluklu devlet adamlar da lkeyi bayndr duruma getirmek bakmn dan faaliyette bulunmulardr. Nitekim S a h i b A t a F a h r e d d i n A l i , Ake h ir de Ta Medrese, Kayseri' de Shibiye Medresesi, Konya'da irice Minareli M edrese yi, Atabek E r t o k u , Isparta da medrese, C e l l e d d i n K a r a t a y , Konya da Karatay M edresesi ni, M u i n e d d i n P e r v n e Sivas da Gk M edrese yi v e C a c a o l u N u r e d d n de Cacabey M edresesi'n i yaptrmlar d. K rehirdeki Cacabey M edresesi nin nce bir rasadhne olarak yapld son
ra da camiye evrildii anlalyor. Trkiye Seluklularnn kudretini, tekiltnn iyi ilediini ve yksek klt rn en canl ekilde aksettiren eserler, ticaret yollar zerinde ykselen kervan saraylardr. A nadoluda ok sayda bulunan kervansaraylar, Seluklu sultanlar ve vezirleri tarafndan XIII. yzyl boyunca yaptrlmtr. Bir muhafz ktasyla korunan bu kervansaraylarda, yolculara hayvanlaryla birlikte gn parasz ye mek veriliyor, hastalar tedavi ediliyor ve herkese din farkna, zengin ve fakir ol duuna baklmakszn, eit muamele yaplyordu. A nadoludaki kervansaraylardan sekiz tanesinin Seluklu sultanlar tarafndan yaptrld tespit edilmitir.
A n a d olu daki kmbet ve trbelerin mtevazi ller iinde yaplmakla bera
ber, mimar bakmdan bir gelime iinde olduklar grlmektedir. nceleri tu ladan ve tatan ina edilen kmbetler, daha sonra sadece tatan yaplmaa balanmt. XII. yzyla ait Seluklu kmbetlerinden Konyadaki II. K l A r s l a n kmbeti kalmtr. Seluklu sultanlarndan kalan bir trbe ise, I. I z z e d d in K e y k v u s un Sivas daki trbesidir. Seluklu hatunlarndan Kayseri deki Mahperi Huand Hatun kmbeti, devlet adamlarndan atabek E r t o k u un km beti, C e l l e d d i n K a r a t a y n Konyadaki trbesi, yine Konyada S a h i b A t a F a h r e d d i n A l i nin aile trbesini, bu tip eserlerden zamanmza kadar kalm birka rnek olarak zikredebiliriz.
Seluklu Trkleriyle Orta-Asyadan batya doru yaylan hal sanat, Trki ye Seluklular zamanndan (XIII. yzyln ilk yarsndan) kalan paralardan an
lalaca zere, devaml gelimelerle daha sonraki hal sanatna bir temel olmu tur. Konya Seluklu hallar, refah ve dekor bakmndan fevkalade bir zenginlik gsterirler. Renk olarak genellikle koyu mavi veya krmz gze ar par. Seluklu hallarndaki motifler sekiz keli yldzlar, ular engellerle ev rilen sekizgenler gibi sk sk grlen geometrik ekillerdir. Ayrca gayet stilize bitki ve hayvan ekilleri de grlr. Hallara karakteristik zellik veren husus, geni bordrlerdeki iri kufi yaz dekorudur.
526
XIII. yzylda A nadolu daki Seluklu ini sanat, ok byk bir gelime gs termi ve kendine zg bir desen dnyas yaratmtr. Bu yzyln ikinci yarsn dan sonra ini, sslemede nebat motiflerin hkimiyeti natralist slubun habercisi olmutur. A nadoluda i ve d mimaride ini ssleme kullanlm, bunun rnek lerine ifahne, medrese, trbe, kmbet, cami ve mescidlerde raslanm, bylece bu sanatn gelimesi salanmtr. Trkiye Seluklular nin bakenti Konya , eit li tekniklerin kullanld bir ini merkezi olmu ve btn Seluklu devri ini sa natn ekillendirmitir.
KRONOLOJ CETVEL
Ocak 7 5 0 899 909 945 9 5 5 /5 6 Kasm 9 8 8 999 1003 1 0 04 : Byk Zap Suyu sava, Em ev H alifeliinin ykl ve Abbas H alifelii nin kuruluu. : Karmatlerin A hsad a bamsz bir devlet kurmalar. : Fatm H alifeliinin kuruluu. : Bveyh M u i z z d d i n A h m e t in Badat igali. : Karahanl hkmdar S a t u k B u r a H a n n lm. : Karahanl hkmdar A r s l a n H a n n lm. : Samanoullar D evleti nin ykl. : Samanl s m a i l M u n t a s r n l i g N a s r H a n bozguna uratmas. : A r s l a n Y a b g u nun s m a i l M u n t a s r a kar l i g N a s r H a n la birlemesi ve Samanl D evletinin tam anlamyla tarihe karmas. : Seluk un Cend kentinde lm. : a r B e y in Dou-Anadolu seferine kmas. : a r B e y in Dou-Anadolu seferinden dnp T u r u l B e y e ulamas. : Gazneli sultan M a h m u t ile Karahanl Y u s u f K a d i r H a n n lran-Turan sorunlarn grmek zere Semerkant yaknlarnda bir toplant yapmalar; Bizans imparatoru II. B a s i 1 e i o s un lm. : Gazneli M a h m u t un Trkmenleri ar bir yenilgiye uratmas ve Seluklulara kar harekta girimesi. : A l p A r s l a n n doumu. : Seluklu kuvvetlerinin Karahanllar bozguna uratma lar; Gazneli sultan M a h m u t un lm.
1 0 07 (Tahmini) 1018
1021
1 025
1028 Ocak 1029 1030
528
1032
: Harezm valisi A l t u n t a n Buhara hkimi A l i Te k i n le Debsiye'de sava; A r s l a n Y a b g u un hapis te bulunduu Kalincar kalesinde lm. : Harezm valisi H a r u n un Gaznelilere kar ayaklanmas. : Buhara hkimi A l i T e k i n in lm. : Harezm valisi H a r u n un ldrlmesi. : Seluklularn Gazneli ordusunu Nesa yrelerinde boz guna uratmalar. : G aznelilerin vermesi.
Seluklulara
1034 Ocak 1035 Nisan 1035 Haziran 1035 Austos 1035 1036 Mays 1038 1038
Horasanda muhtariyet
: Trkmenlerin byk bir blmnn A zerbaycana gel meleri. : Seluklularn Gaznelileri Telhbta yenilgiye uratma lar ve bamszlk kazanmalar. : Trkmenlerin Tiflisi kuatan Bizans komutan II. B a g r a t bozguna uratp geri ekilmek zorunda brakma lar; Beyhak kentinde T u r u l B e y adna hutbe okunmas. : Karahanl B r i T e k i n in Gazneli topraklarna akmlarda bulunmas. : K z l B e y in Rey kentini fethile burada bir Trkmen Beylii kurmas. : Seluklularn Telhb yrelerinde byk Gazneli ordu suyla baarsz sava. : E r t a n Sistan fethi ve M u s a i n a n B e y adna hutbe okutmas. : Gazneli sultan M e s u t un Seluklulara kar harek ta balamas. : Seluklularn Gaznelilerle Dandanakanda gn s reyle savamalar. : Dandanakan Zaferi.
: Cend ehri emri a h M e l i k in Harezm valisi s m a i l i Asibde yenilgiye uratmas.
Ekim 1 038 1039 Mays 1039 1040 1040 2 2-24 Mays 1040 2 4 Mays 1040 ubat 1041 1041/42
: Sultan T u r u l un Crcan ve Taberistan fethi; sul tan T u r u l adna Niabur da para baslmas. : Musul emri K a r v a n mttefikleriyle birlikte Trk m enler karsnda ar bir yenilgiye uramalar; Karahanl D evleti nin Bat ve Dou olmak zere iki kola ayrlmas.
1042
529
1 0 4 2 /4 3
: Sultan T u r u l un Seluklu bakentini Niaburdan R ey e nakli ve burada, adna para bastrmas; bir ksm Trkmenlerin Beni kalesine saldrmalar. : Sultan T u r u l un a r B e y le birlikte Harezme yrmesi; Trkmenlerin M usulu elegeirmeleri. : Musul emri K a r v a n Trkmenleri yenilgiye ura tp M usulu geri almas. : Fatm veziri E b S a d n ldrlmesi. : Bizans ordusunun ehzde H a a n komutasndaki Sel uklu kuvvetlerini Byk Zap Suyu yrelerinde yenilgi ye uratmas ve ehzde H a s a n n ehit edilmesi. : Kuzey-Kirman in Seluklu hkimiyetine girmesi. : Seluklu ordusunun gmi ky yrelerinde Bizans or dusunu ar bir yenilgiye uratmas ve bakomutan L i p a r i t in tutsak alnmas. : Seluklu-Bizans Bar Antlamasnn stanbulda imza lanmas. : Melik K a v u r t B e y in Kirm ana hkim olmas. : Sultan T u r u 1 un ilk Anadolu seferi. : M o n o m a k h o s n lm zerine T h e o d o r a nm Bizans tahtna gemesi; Sultan T u r u 1 un Badat se ferine kmas. : Sultan M e l i k a h n doumu. : Seluklu kuvvetlerinin Anadolu harekt. ; M u s a n a n B e y in Sistan ynetimini yeniden eli ne almas. : Sultan T u r u l un B e s a s i r ye kar savaan K u r e y e hilat, at ve bayrak vermesi. : Emr S a b u k 5un Dou-Anadoluya aknlara balamas. : Seluklu komutan emr D i n a r n M alatyay elegeirmesi srasndaki savalarda ehit olmas; ehzde Ya k u t nin sevkettii Seluklu kuvvetlerinin Kars yrelerine aknlarda bulunmalar. : X . K o n s t a n t i n o s D u k a s n Bizans tahtna gemesi. : A r s l a n B e s a s i r nin Badat igali. : Seluklu kuvvetlerinin Sivas elegeirmeleri.
1043 1 0 44 1 0 47 1 0 4 7 /4 8
1048 18 Eyll 1048
1 0 4 9 /5 0 1050/51 1054 1055
6 Austos 1055 1 0 5 5 /5 6 1056 Ekim 1056 1057 1058
Kasm 1058 2 8 Aralk 1058 Temmuz 1059
530
2 Austos 1059
: Sultan T u r u 1 un isyan eden b r a h i m Y n a l R ey yrelerinde, yenilgiye uratp tutsak almas ve yay nn kiriiyle ldrtmesi. . A r s l a n B e s a s i r nin tutsak alnp ldrlmesi. : isyana balayan K u t a l m n Seluklu kuvvetleri kar snda Girdkh kalesine ekilmesi. : Sultan T u r u l n Azerbaycan ve Errana gelip Ana dolu harektn denetlemesi; Fars blgesinde Seluklu hkimiyetinin kurulmas. : K a v u r t B e y in hkim olduu blgelerde Abbas ha lifesi, sultan T u r u 1 ve kendi adna hutbe okutmas. : Sultan T u r u l un halifenin kzyla evlenme trenle rinin balamas. : Sultan T u r u 1 un R eyde hayata gzlerini yummas. : K u t a l m n R ey i alp adna, sultan olarak hutbe okutmas. : Sultan A l p A r s l a n m Dou-Anadolu ve Grcistan se ferine balamak zere bakent /ey den hareketi; ehza de M e l i k a h n T e r k e n H a t u n la evlenmesi; M acarlarn B elgrat igal etmesi. : A n nin sultan A l p A r s l a n tarafndan fethi. : Sultan A l p A r s l a n n K u t a l m a kar kazand zaferden sonra vezir A m i d l m l k e hilat vermesi. : Vezir K n d r i nin ldrlmesi. : H a n o l u H a r u n un H alebe gelii ve R o m a n o s D i o g e n e s le baarl sava. : Emr M a h m u t un H alebe kar baarsz bir saldrya gemesi. Ouzlarn Tunay geip M akedonya ve Tesely a ya kadar uzanan topraklar istil etmeleri. : Haleb emri A t i y y e nin Halebdek H a r u n un Ouz larna bir baskn yapmas. : Emr M a h m u t ve H a r u n un A t i y y e yi Mercdabk yrelerinde yenilgiye uratmalar. : Emr M a h m u t un H alebe hkim olmas. : Emr M a h m u t un H a r u n a M aarretnnuman kta etmesi. : Sultan A l p A r s l a n n Manglak seferi; H o r a s a n S l r mn baarsz Urfa kuatmas.
15 Ocak 1060 Nisan/Mays 1061 1062
1063 18 ubat 1063 4 Eyll 1063 16 Ekim 1063 1 064
Austos 1064 Kasm 1064 1 064 1 0 6 4 /6 5 Aralk/Ocak 1 0 6 4 /6 5 Ocak/ubat 1065 2 0 Mays 1065 Austos 1065 Eyll 1065 1 0 6 5 /6 6
SELUKLU D E V L ET L E R T A RH
531
1066
: Sultan A l p A r s l a n m oullar M e l i k a h a sfa han, A r s l a n A r g u n a Hrezm, 1 1y a s a Toharistan, A y a z a Belh, A r s l a n a h a Merv v e T o g a n a h a Herat ynetimlerini verip melik olarak atamas. : Fatm halifesi M u s t a n s r n emr M a h m u t a H a r u n ve Ouzlarnn H alebden uzaklatrlmasn bil dirmesi. X . K o s t a n t i n o s D u k a s m lm. Sultan A l p A r s l a n n Kirm ana yrmesi. A f i n in Gney-Dou A nadoludaki akmlar. H a n o l u H a r u n un R o m a n o s D i o g e n e s e kar baarl savalar; sultan A l p A r s l a n m ikinci Grcistan seferi. : Mekke erifi M u h a m m e d b i n E b H a i m in Ab bas halifesi ve Seluklu sultan adna hutbe okutmaya balamas. R o m a n o s D i o g e n e s in Bizans imparatoru olmas. R o m a n o s D i o g e n e s in Suriye seferi. A f i n in sultan A l p A r s l a n n kendisini affeden mektubunu almas zerine, huzuruna gitmek iin Antak ya yrelerinden ayrlmas. : H a r u n ve Haleb kuvvetlerinin Artah fethetmeleri. : R o m a n o s D i o g e n e s in Artah ve Imm kalelerini igali. : Emr S a v t e k i n in Grcistan seferi. : Fa z 1 y e nin N i z a m l m l k tarafndan tutsak alnmas. : K a v u r t isyan sebebiyle Kirm ana giden sultan A l p A r s l a n m sfahana dnmesi. : Emr S u n d u k un Kuzey-Suriye ye aknlarda bu lunmas. : Sultan A l p A r s l a n n Msr seferi dolaysyla KuzeySuriyeye gelii.
Mirdasoullar B eylii nin Seluklulara tbi olmas:
Kasm/Aralk 1066
Mays 1067 Haziran/Iemmuz 1067 Austos 1067 1 0 6 7 /6 8
1 068
Ocak 1068 Mart 1068 Nisan 1068
1 Temmuz 1068 1 0 6 8 /6 9 Nisan 1069 Mays/Haziran 1069 Ekim 1069 1069 (Sonlan) 1 0 70 (Ortalan) Temmuz 1070 1070/71
: H a r u n un lmnden sonra kendisine bal Trkmenlerin Akk Fatm valisi B e d r l c e m a l i ye katl malar.
532
1071
: Bat-Karahanl Devleti nin Byk Seluklu mparator luuna tbi olmas; K u r l u B e y in Akk kuatmas srasnda lm. : Sultan A l p A r s l a n n Urfa kuatmas. : Sultan A l p A r s l a n m Haleb kuatmas. : Malazgirt Meydan Sava.
: Kudsn A t s z B e y tarafndan fethi.
M an 1071 Nisan 1071 2 6 Austos 1071 1071 (Sonlan) 1072
: R o m a n o s D i o g e n e s in ukurova da oulluu A n d r o n i k o s D u k a s karsnda yenilgiye urama s ve teslim olmas. : R o m a n o s D i o g e n e s in K m a la d a da lm. : Sultan A l p A r s l a n m Harezmli Y u s u f tarafndan yaralanmas. : Sultan A l p A r s l a n m lm. : M e l i k a h n Byk Seluklu Devleti sultan iln edilmesi. : Karahanl e m s l m l k I . N a s r n Tirm izi igal etmesi. : Halife K a a i m B i e m r i l l a h n lm; Fatm vezi ri N a s r d d e v l e nin l d e n i z tarafndan ld rlmesi. : ehzde A y a z m Belh i Karahanl igalinden kur tarmas. : Halife K a a i m B i e m r i l l a h m sultan A l p A r s 1a n m lm dolaysyla bir hafta sreyle yas iln etmesi. : Sultan M e l i k a h n K a v u r t B e y Ie Hemedan y resinde sava. : K a v u r t B e y in yaynn kiriiyle bodurularak ld rlmesi.
Austos 1072 2 0 Kasm 1072 2 4 Kasm 1072 2 9 Kasm 1072 15 Aralk 1072 1073
13 Ocak 1073 2 0 Ocak 1073
15 Nisan 1073 Nisan/Mays 1073
Ekim 1073 1 0 7 3 /7 4 1 074
: G e v h e r a y i n in sultan M e l i k a h n saltanatnn onaylanmas amacyla B adata gelmesi. : I I I . F a z 1 m eddadoullar emirliini elegeirmesi; ehzde A y a z n lm. : Sultan M e l i k a h n e m s l m l k I . N a s r la bar yaptktan sonra Horasana dnmesi.
533
Eyll/Ekim 1074 Ekim/Kasm 1074 Nisan/Mays 1075
: S u l t a n a h n Kirman tahtna gemesi. : k l B e y in A k k y Fatmlerden almas. : Emr A t s z m k l ve mttefiklerini Taberiyede ke sin bir yenilgiye uratmas; S l e y m a n a h n zniki fethedip Trkiye Seluklu Devletini kurmas; emr S a v t e k i n in Kafkas seferi (1075). : Emr A t s z n D m ak nc kez kuatmas. : Haleb emri N a s r n A h m e t a h Haleb kalesine hapsetmesi. : Emr N a s r n bir Trkmen tarafndan ldrlmesi. : Emr A t s z n Dm ak fethetmesi. : A h m e t a h n D e m l e o l u M e h m e t in tutsak lndan kurtarlmas; Haleb emri S b k n, rakibi Ve s s a b a kar harekete gemesi. : Emr A t s z n Msr seferi. : G m t e k i n C a n d a r n Urfa yrelerinde Bizans kuvvetlerini yenilgiye uratm as; N i k e p h o r o s B r y e n n i o s un Edirnede isyan. : Emr A t s z n Kahire yaknlarna dek ilerleyip bura da karargh kurmas. : Emr A t s z m baarsz Msr seferinden sonra Dm aka dnmesi. : Fatmlerin D m aka baarsz bir kuatma harektna girimeleri; sultan M e l i k a h m T u t u u Suriye ve Filistin Seluklu M eliklii ne atamas. : N i k e p h o r o s B o t a n i a t e s in Bizans imparatoru olmas. : Sultan M e l i k a h n Grcistan seferi; T u t u un Ha lebi kuatmas. : T u t u un A t s z ldrtp Suriye ve Filistin Seluk lu M elikliine hkim olmas; H a a n S a b b a h n M s ra gitmesi. : Fatmlerin Filistini istil ve Dm ak ikinci kez kuat malar. : M ekke ve M edinede Abbas Halifesi ve Seluklu Sultan adna hutbe okunmas.
Mart/Nisan 1076 Nisan/Mays 1076
Mays 1076 Haziran/Temmuz 1076 Temmuz 1076
1 0 76 (Sonu) 1077
Ocak 1077 7 ubat 1077 1 0 7 7 /7 8
1078 1 0 7 8 /7 9 1079
Ekim 1079 1 0 7 9 /8 0
534
1080
Ocak 1 080 Ekim 1080 1081
: Grcistan'da Seluklu egemenliinin tam anlamyla sa lanmas. : Sultan M e l i k a h n avlanmak amacyla Huzistana gitmesi. : M s 1i m in Haleb'e hkim olmas ve Mirdasoullar Emrliinn sona ermesi. : A l e k s i o s K o m n e n o s un Bizans imparatoru olma s, S 1e y m a n a h ile Dragos Suyu Antlamas imza lamas. : Sultan M e l i k a h n 7 bin Ermeniyi ordudan karmas. : Te k i in ilk isyan; halife M u k t e d i nin sultan M e 1i k a h n kzyla evlenme isteini sultana bildirmesi. : M u h a m m e d T a p a r m doumu. : Sultan M e l i k a h m olu D a v u t un lm. : M s 1i m in Efsna kalesini igali. : N i z a m l m l k n olu C e m a l l m l k n zehir lenmek suretiyle ldrlmesi. : S l e y m a n a h m Gney-Anadolu seferine karak Tarsus, Adana, Misis, Anazarba ve yrelerini fethi. : C h e y r ailesinin B adattan sfahana gitmeleri. : F a h r d d e v l e b i n C h e y r in Diyarbakr ve ev resi Seluklu valiliine atanmas; Musul emri M s l i m in D m ak kuatmas. : Sultan M e l i k a h n Musul, Cezire ve Haleb blgesi ni A m i d d d e v l e ye kta etmesi. : N i z a m l m l k n olu M e y y i d l m l k n Tura Divan Bakanl na atanmas. : Sultan M e l i k a h m Musul ve evresinin ynetimini yeniden e r e f d d e v l e M s l i m e vermesi. : S l e y m a n a h n Antakyay fethi. : S l e y m a n a h m Antakyada sultan M e l i k a h ad na hutbe okutmas. : Te k i in ikinci kez isyan etmesi. : A r t u k B e y in T u t u un hizmetine girmesi; emr K a r a t e k i n in Sinop u fethi.
Ocak 1081 1081/82 21 Ocak 1082 21 Mays 1082 Haziran 1082 Kasm/Aralk 1082 1 0 8 2 /8 3 1083 Haziran 1083
1084 ubat/Mart 1084 Kasm 1 084
12 Aralk 1084 17 Aralk 1084 1 0 8 4 /8 5 1085 (Balar)
535
1085 Ocak 1085 12 Ocak 1085 2 0 Haziran 1085

Haziran/Temmuz 1 0 8 5
: T u t u un A r t u k B e y ve Musul emri M s l i m le bir ittifak yapmas. : Melik S u l t a n a h n lm, T u r a n a h n Kirman Seluklu Meliki olmas. : S l e y m a n a h m Antakya kalesini fethi. : S l e y m a n a h n Kurzhil savanda M s l i m i ye nilgiye uratmas ve M s 1i m in lm. : S l e y m a n a h n H alebi kuatmas. : M eyyafrikin (Silvan)m Seluklu kuvvetlerine teslimi. : D iyarbakr ve evresi ynetiminin Byk Seluklu D ev leti ne balanmas ve M ervanoullar Emirlii nin sona erdirilmesi. : S l e y m a n a h m H alebi ikinci kez kuatmas. : S l e y m a n a h n T u t u la yapt sava kaybedip intihar etmesi. Sultan M e l i k a h n Kuzey-Suriye seferine balamas. Sultan S e n c e r in doumu.
H alebin sultan M e l i k a h a teslim edilmesi.
3 0 Austos 1085 Eyll 1085
Nisan/Mays 1086 4 Haziran 1086 Eyll/Ekim 1086 6 Kasm 1086 3 Aralk 1086 1 086 (Sonlar)
Sultan M e l i k a h n Antakya ya gelip ehir valiliine Y a s y a n , ynetim ilerinde de emr H a s a n atamas. : Emr P o r s u k un Bizans n mdahalesi zerine kuat t znikten ekilmesi; sultan M e l i k a h n T u r a n a h m Fars hkimiyetini onaylamas. : Sultan M e l i k a h m A k s u n g u r u Haleb hneliine, N u h e t - T r k yi de kale kumandanlna atamas. : Emr B e d r e t t i n E b u l a b b a s n emr H a r b i l drmesi. Sultan M e l i k a h m Badata girmesi. Emr B o z a n m Urfay fethi. Halife M u k t e d i nin sultan M e l i k a h n kzyla ev lenmesi dolaysyla B adatta grkemli bir dn ya plmas. : T u t u un Fatm ynetimindeki Sayda ve Beyrutu fet hetmesi. : Emr Ta h i r in ldrlmesi.
1 0 8 6 /8 7
1 0 87 (Balan)
Ocak 1087 12 Mart 1 087 Mart/Nisan 1087 8 Mays 1087
Temmuz 1087 3 Mart 1088
536
Ekim 1088
1 0 8 8 /8 9 1089
: B e d r e t t i n E b u l a b b a s ile Nih kalesi hkimi emr M e m u n arasnda bir bar imzalanmas. : Sultan M e l i k a h n olu A h m e t in M erv kentinde lm; sultan M e l i k a h n ilk Maverannehr seferi. : Dou-Karahanl D evletinin Byk Seluklu Imparatorluuna tbi olmas; Fatmlerin Filistin ve Suriyeyi ge ri alma giriimleri. : Emr B e d r e t t i n E b u l a b b a s n Sistan emirliine atanmas hususunda sultan M e l i k a h tan bir ferman almas. : Emr A k s u n g u r un Berzye kalesini Ermenilerden almas. : Fatm istils nedeniyle sultan M e l i k a h m Kuzey-Suriye Seluklu valilerine T u t u un hizmetine girmelerini emretmesi; H a a n S a b b a h m Alamut kalesine girmesi; sultan M e l i k a h m Dou-Karahanl Devletine son ver mesi; sultan M e l i k a h m Ermeni Katolikosluu nun tek bir makamda temsil edilmesi hususunda bir ferman karmas. : Sultan M e l i k a h m ikinci Maverannehr seferi. : Emr Y o r u n t a m lm. : E b M a n s u r ile B a h a d d e v l e H a l e f arasnda yaplan savatan sonra bir bar im za la m as. : A l e k s i o s K o m n e n o s un Peenekleri ar bir yenil giye uratmas. : T u t u un Humus, Irka ve Efmiye kalesini eyzer emri N a s r a vermesi. : Sultan M e l i k a h m Badat ikinci ziyareti. : E b M a n s u r un B a h a d d e v l e H a l e f tarafn dan ldrlmesi. : A m d d d e v l e b i n F a h r u d d e v l e nin hilafet ve zirliine atanmas. : Sultan M e l i k a h m emriyle Badatta Sultan Camiinin yapmna balanmas. : Sultan M e l i k a h m Badattan sfahana dn. : Emr A r s l a n t a n Alamutu kuatmas.
Temmuz/Austos 1089
Ekim/Kasm 1089 1090
1090 (Sonlan) 1091 2 6 ubat 1091 29 Nisan 1091 Austos 1091 5 Kasm 1091 Aralk 1091 Ocak 1092 ubat/Mart 1092 25 Nisan 1092 Temmuz 1092
537
Ekim 1092
14 Ekim 1092 2 8 Ekim 1092 18 Kasm 1092 25 Kasm 1092 1093
: Rudbr halkndan bir gurubun Seluklu ordusuna baskn yapmalar. N i z a m l m l k n bir Batn tarafndan ldrlmesi. Sultan M e l i k a h n nc Badat ziyareti. Sultan M e l i k a h n lm. T e r k e n H a t u n un olu M a h m u t adna Badatta sultan olarak hutbe okutmas. : T u t u un T u t e k i n i Silvan valiliine ve olu D u k a k m atabeyligine atamas; sultan B e r k y a r u k un Jsfahan kuatmas. : T u t u un Rahbeyi aldktan sonra burada adna sultan olarak hutbe okutmas; s m a i l b i n Y a k u t nin B e r k y a r u k a yenilerek sfahana , ekilmesi. : Tu tu un Nusaybini elegeirmesi ve ynetimini M u h a m m e d b i n M s l i m e vermesi. : Tu t u un Musulu elegeirmesi ve Meyyfarikine hkim olmas. : Mudayya Sava. : s m a i l b i n Y a k u t nin ldrlmesi. : A k s u n g u r un Halebe , B o z a n m da Urfaya sultan B e r k y a r u k un valisi olarak dnmeleri. : T u t u un saltanat mcadelesinin ilk evresinde baa rl olamayarak D m aka dnmesi. : Sultan B e r k y a r u k adna Badatda hutbe okunmas. : Te k i ve olunun sultan B e r k y a r u k un emriyle l drlmesi; T u t u un saltanat mcadelesinin ikinci ev resine balamak zere D m aktan hareketi. : T u t u ve A k s u n g u r arasnda yaplan Sebn sava, tutsak alman A k s u n g u r un ldrlmesi; T u t u un H alebe hkim olmas.
ubat 1093
Mart 1093 Nisan 1093 2 Nisan 1093 Austos/Eyll 1093 Ekim/Kasm 1093 Kasm/Aralk 1093 3 0 Ocak 1094 Mart/Nisan 1094
2 7 Mays 1094
Haziran/Temmuz 1094 : Kirman Seluklu meliki T u r a n a h n emr U n e r i yenilgiye uratmas. Eyll/Ekim 1094 Ekim/Kasm 1094 1 0 94 (Sonlar) ubat 1095 : T e r k e n H a t u n un lm. : ehzade M a h m u t un lm. : T u t u un A b a k o l u Y u s u f u Badat hneliine atayp gndermesi. : T u t u un Cerbzakn ve Rey kentlerini elegeirmesi.
538
2 6 ubat 1095 1095
: R ey sava ve T u t u un ldrlmesi. : A r s l a n A r g u n un B r i b a s bodurtmak sure tiyle ldrtmesi; F a h r l m i k n Seluklu vezirli ine atanmas; melik R d v a n n Urfay elegeirmesi. : Haleb Seluklu meliki R d v a n n C e n a h d d e v 1e H s e y i n i vezirlie atamas. : T u t e k i n in Suriyeye gelip D m akta D u k a k n hizmetine girmesi; sultan B e r k y a r u k a suikast gi riimi. : Clermont Konsili.
; Melik R d v a n m D m aka yrmesi.
Nisan/Mays 1095 Eyll 1095
18-28 Kasm 1095 1096 Austos 1096 Eyll 1096 Ekim/Kasm 1096 1096 (Sonlar) 1097
: lk Hal kafilesinin Bizansllar tarafndan stanbuldan Anadolu yakasna geirilmeleri. : lk ba-bozuk Hal ordusunun Trkiye Seluklu kuv vetleri tarafndan yok edilmeleri. : G r b o a nin M usulu teslim almas. : C e n ah d d e v l e H s e y i n in Maarretnnman ve kalesini elegeirmesi. : Sultan B e r k y a r u k un S e n c e r i Horasan meliki atamas; Fatmlerin Suriye ve Filistini istil giriimle ri; melik R d v a n n Fatmler adna ii hutbesi okut mas; hutbeyi yeniden Abbas Halifesi ve Seluklu Sultan adna deitirmesi (Eyll); E m r i E m r a n M u h a m m e d b i n S l e y ma n n tutsak alnp gzleri ne mil ekilmesi; emr E k i n c i nin ldrlmesi; Radat-Karahanl hkmdar S l e y m a n b i n D a v u t un lm. : Dzenli Hal ordusu komutanlarnn stanbulda Bizans imparatoru A l e k s i o s K o m n e n o s a Ballk Ant imeleri. : R d v a n n D u k a k Km nesrin yrelerinde yenilgi ye uratmas. : Hallarn Trkiye Seluklu bakenti zniki kuatmalar. : znik in H allar tarafndan igali ve ehrin Bizans kuv vetlerine teslim edilmesi. : Trkiye Seluklu kuvvetlerinin Eskiehir ovasnda H a llar karsnda giritikleri savata baarl olamayp ge ri ekilmeleri.
Ocak 1097
22 Mart 1097 Mays 1 0 97 19 Haziran 1097 Temmuz 1097
SELUKLU D E V L E T L E R t TARH
539
Austos/Eyll 1097 Ekim 1097 Ekim/Kasm 1097 5 Kasm 1097 1 0 98 (Ortalar) 10 Mart 1098 14 Haziran 1098
: Emr P o r s u k un Batm ler tarafndan ldrlmesi. : Hal kuvvetlerinin Antakya nlerine gelmesi. : Melik T u r a n a h n lm. : I r a n a h n Kirman tahtna gemesi. : Melik R d v a n n isyan giriiminde bulunan Haleb Re isi B e r e k t ve yandalarn ldrtmesi. : Urfa Hal Kontluu nun kurulmas. : Antakyada Aziz Petrus Katedrali nde Hz. s a nin b rn delen mzrann gya H allar tarafndan bu lunmas. : Hallarn P i e r r e 1 H e r m i t e bakanlnda Seluk lu ordusu bakomutan G r b o a ya bir eli heyeti gndermeleri. : H allarn A ntakyay igal ile burada bir Hal Prens lii kurmalar. : Fatmlerin Kuds elegeirmeleri. : A zazda melik R d v a n a kar isyan kmas. : Hallarn B re yi elegeirmeleri. : Melik r a n a h m emr n e r i yenilgiye uratmas. : Emr t) n e r in ldrlmesi. : Hallarn R em leyi igali. : H allarn Kuds igali ve burada Hal K rall n kurmalar. : Badatta M u h a m m e d T a p a r adna hutbe oku tulmas. : Danimendli G m t e k i n A h m e t G a z i nin An takya prensi B o h e m u n d u tutsak almas; a h i n a h m Trkiye Seluklu Devleti sultan olmas. : B e r k y a r u k - M u h a m m e d T a p a r arasnda ilk sa va (Save sava). : B adatta M u h a m m e d T a p a r adna yeniden hut be okunmas.
2 7 Haziran 1098
3 0 Haziran 1098 Austos 1 098 Eyll 1098 Kasm 1098 1 0 9 8 /9 9 1 0 99 3 Haziran 1099 15 Temmuz 1099 4 Kasm 1099 1100
15 Mays 1100 25 Mays 1100 Temmuz /Austos
1100
Kasm 1100
: Halifelik veziri A m d l m l k n azli ve lm. : Urfa kontu B a u d o u i n in Kuds krallk tahtna oturmas.
540
1100/01 1101
: Emr a v l S a k a v e nin Huzistan ve Fars snr bl gelerini Batnlerden temizlemesi. : D anim endli G m t e k i n A h m e t G a z i nin Hallar Malatya yrelerinde yenilgiye uratmas; I . K l A r s l a n m Hallar Ereli yrelerinde ar bir yenilgiye uratmas; R a y m o n d u n T a n c r e d in hapsinden kurtarlmas. : Sultan B e r k y a r u k ve M u h a m m e d T a p a r ara sndaki ikinci sava. : R d v a n n H allar karsnda K ell da yenilgiye u ramas. : Sultan B e r k y a r u k un B adata gitmesi. : r a n a h n ldrlmesi. : B e r k y a r u k u nc karlamada yenilgiye ura tan M u h a m m e d T a p a r n B adata gelmesi. : A r s l a n a h m Kirman M eliklik tahtna oturmas. : Sultan B e r k y a r u k - M u h a m m e d T a p a r bar antlamas. : Sultan B e r k y a r u k un giritii drdnc savata M h a m m e d T a p a r yenilgiye uratmas. : D u k a k n R a h beyi elegeirmesi. : Sultan S e n c e r in K a d i r H a n ldrtmesi. : Sultan B e r k y a r u k un M u h a m m e d T a p a r lsfa h a n da kuatmas; Musul emri G r b o a nm lm. : Sultan B e r k y a r u k un sfahan kuatmasndan ay rlmas. : Rahbe emri K a y m a z n lm. : Badat hnelii ne atanan G m t e k i n K a y s e r nin B adata gelmesi. : Karahanl ehzdesi H a a n b. A l i nin Karahanl hkmdar I I . M u h a m m e d H a n la mcadeleye gi rimesi. : Emr M e v d u d un lm. : hne G m t e k i n K a y s e r i nin Badattan ay rlmak zorunda kalmas. : Sultan B e r k y a r u k ve M u h a m m e d T a p a r ara snda beinci sava.
5 Nisan 1101 Temmuz 1101 13 Eyll 1101 Ekim 1101 2 3 Ekim 1101 16 Kasm 1101 2 7 Aralk 1101 ubat/Mart 1102 Nisan 1102 2 2 Mays 1102 Eyll 1102 3 Ekim 1102 Aralk 1102 2 7 Aralk 1102 1103
Ocak 1103 23 Ocak 1103 17 ubat 1103
541
Mays 1103 1103 (Sonlan) 1104 Ocak 1104 Haziran 1104 Temmuz/Austos 1104 Eyll 1104 Ekim 1104 22 Aralk 1104 1105 10 ubat 1105 2 Mart 1105 Eyll 1105 1105/06 10 ubat 1106 Eyll 1106 11 Eyll 1106 1106/07 22 Mart 1107
2
: C e n a h d d e v l e H s e y i n in Batm ler tarafndan Humus ta ldrlmesi. : Melik R d v a n - T a n c r e d Bar Antlamasnin im zalanmas. : Melik R d v a n n Blis, Fya ve Selemiye kalelerini Hallardan geri almas. : Sultan B e r k y a r u k - M u h a m m e d T a p a r Bar Antlamasnm imzalanmas. : Melik D u k a k n lm. : Halifenin sultan B e r k y a r u k a hilat ve saltanat men uru gndermesi. : E r t a n Dmak Seluklu meliki olmas. : Melik E r t a n D m aktan ayrlmas. : Sultan B e r k y a r u k un lm. : Toulouse kontu R a y m o n d un lm. : Sultan M u h a m m e d T a p a r n B adata gelii. : Emr A y a z n ldrlmesi. : Sultan I . K l A r s l a n n M alatyay elegeirmei. : Kad E b A l i S a i d in ldrlmesi. : Emr S a d a k a nin H ille ye dn. : Hallarn Efmiye kalesini elegeirmeleri. : F a h r l m l k b i n N i z a m l m l k n Batm ler tarafndan ldrlmesi. : Emr k r m n lm. : Sultan I . K l A r s l a n n M usula hkim olmas. : Sultan M u h a m m e d T a p a r m Batm lerle mcade le iin harekete gemesi. : Emr a v l nin Rahbeye hkim olmas. : Sultan M u h a m m e d T a p a r in vezir S d 1 m l k ve onun ilerigelen yandalarn ldrtmesi. : a v 1 1 ve mttefiklerinin sultan I . K l A r s l a n yenilgiye uratmalar; I . K l A r s l a n n Habur su yunda boulmak suretiyle lm. : Sultan M u h a m m e d T a p a r n Badata gelmesi.
Nisan 1107
19 Mays 1107 Mays/Haziran 1107 13 Haziran 1107
8 Aralk 1107
542
1107/08 Ocak 1108 20 Mays 1108 Eyll 1108 Eyll/Ekim 1108
: Melik R d v a n m Batnlerin byk bir blmn Ha lebden kartp olumsuz faaliyetlerine son vermesi. : Sultan M u h a m m e d T a p a r n Vst A k s u n g u r P o r s u k ye kta etmesi. : Sultan M u h a m m e d T a p a r n Badattan ayrlmas. : Emr a v l nin Blis kent ve kalesini elegeirmesi. : Batnlerin Isfahan kads U b e y d u l l a h b i n A l i yi ldrmeleri; emr M e v d u d un Musul ve evresi y netimini eline almas. : a v l - B a u d o i n i l e R d v a n - T a n k r e d kuvvetle rinin sava, : a v l nin Hallarla Telbir sava. : M u h a m m e d T a p a r n emr a v 11 y Fars valili ine .atamas. : Batnlerin Niabur kads S a d b i n M u h a m m e d i ldrmeleri. : Sultan M u h a m m e d T a p a r n Musul emri M e v d u d ve Ahlatahlar emri S k m e n e l - K u t b yi H allara kar bir seferle grevlendirmesi; S a g u n B e y in isyan; emr H a s a n n H allarla yap t savata ehit olmas. : Sultan M u h a m m e d T a p a r n Grc ilerlemesini durdurmas. : Seluklu ordusunun Hallara kar seferi. : Seluklu ordusunun Urfa kuatmasn brakp Harrana ekilmesi. : Sultan M u h a m m e d T a p a r n vezir Z i y a 1m l k azli ve yerine H a t r M u h a m m e d b i n e l - H s e y i n i atamas; Hallarn Esrib kalesini igali. : Seluklu ordusunun Hallara kar seferi. : Suriyelilerin Hal basks dolaysyla ikyet iin geldik leri B adatta Halife Cam iinde olay karmalar. : Seluklu ordusunun Telbir i kuatmas. : Emr M e v d u d ve T u t e k i n in eyzer in dousun da karargh kurmalar. : Melik R d v a n - T u t e k i n ittifak.
Ekim/Kasm 1108 Kasm 1108 1108/09 4 Mays 1109 1109/10
1110
Mays 1110 Austos 1110
1110/11
1111
24 ubat 1111 28 Temmuz 1111 15 Eyll 1111 1112 (Balar)
543
Haziran 1112 Mays 1113 Haziran 1113 28 Haziran 1113 Austos 1113 5 Eyll 1113 10 Ekim 1113 10 Aralk 1113
: Emr M e v d u d un Urfa kuatmasndan sonra Musula dnmesi. : Emr M e v d u d un T u t e k i n in ars zerine kuv vetleriyle Suriyeye gelmesi. : Emr M e v d u d un T u t e k i n le birlikte Taberiyede H allar yenilgiye uratmalar. : Seluklu ordusunun kral B a u d o u i n le sava. : Melik R d v a n - T u t e k i n ittifaknn bozulmas. : Emr M e v d u d ve T u t e k i n in Dm aka gelmeleri. : Emr M e v d u d un D m akta camide Batm ler tara fndan ldrlmesi. : Melik R d v a n n lm ve olu T a c d d e v l e A l p A r s l a n n Haleb Seluklu Devleti meliki olmas. : Sultan M u h a m m e d T a p a r n A k s u n g u r P o r s u k yi Musul valiliine atamas. : T u t e k i n in melik T a c d d e v l e A l p A r s l a n adna D m akta hutbe okutmas. : T u t e k i n in H alebe gelmesi. : Haleb Seluklu Devleti meliki A l p A r s l a n n ld rlmesi; S u l t a n a h m Haleb Seluklu Devleti meli ki olmas. : Kuzey-Suriyede byk bir deprem olmas. : K r h a n b i n K a r a c a nin 11g a z i yi tutsak almas. : Emr P o r s u k komutasndaki byk bir Seluklu or dusunun Hallarla sava iin Suriyeye hareketi. : R o g e r in Seluklu ordughna saldrmas. : Sultan a h i n a h m tahttan indirilmesi: L l nn ldrlmesi; emr a v l nin lm (Tahmini). : T u t e k i n in sultan M u h a m m e d T a p a r dan Hallara kar yardm istemek amacyla Badata gitmesi. : B e h r a m a h n Gazneli tahtna oturmas. : Melik S e n c e r in Gazne ye girmesi. : A k s u n g u r P o r s u k in H a le b in teslimini istemesi. kendisine
1114 ubat 1114 Mart 1114 Eyll 1114
2 9 Kasm 1114 Ocak 1115 Mays/Haziran 1115 14 Eyll 1115 1116 9 Nisan 1116
1117 25 ubat 1117 Mays 1117
544
Kasm/Aralk 1117 1117/18 4 Nisan 1118 18 Nisan 1118 11 Austos 1119 4 Eyll 1119 1119/20 14 Haziran 1120 Eyll 1120 Aralk 1120/0cak
: Sultan M u h a m m e d T a p a r n hastalanmas. : Haleb Seluklu D evletinin sona ermesi. : Sultan M u h a m m e d T a p a r n byk bir len d zenlemesi ve olu M a h m u t u tahta oturtmas. : Sultan M u h a m m e d T a p a r n lm. : Sultan S e n c e r in sultan M a h m u t u yenilgiye u ratmas. : Badat ta sultan S e n c e r adna hutbe okunmas. : Sultan M a h m u t un Badat hnesi M e n g b a r s ldrtmesi. : Sultan M a h m u t un isyan eden melik M e s u t la sava. : D b e y s in halifelik saraynn karsnda karargh kurmas. : Sultan M a h m u t un D b e y s e kar harekete gemesi. : Gurlu i z z e d d i n H s e y i n in sultan S e n c e r e is yan etmesi; B e l e k G a z i nin Gerger Erm enilerine kar seferi. : Seluklu ordusunun Grcler karsnda yenilgiye u ramas. : Batm lerin Seluklu veziri S m e y r e m yi ldr meleri. : Seluklu ve Halifelik kuvvetlerinin D b e y s karsn da yenilgiye uramalar. : Sultan M a h m u t un isteiyle N i z a m l m l k n olu A h m e t in halifelik vezirliine atanmas. : Sultan M a h m u t un emr a v u B e y i ldrtmesi. : A r t u k o l u I l g a z i nin lm. : Vezir e m s l m l k O s m a n 5n ldrlmesi. : Hallarn Esrib kalesine sahip olmalar. : B e l e k G a z i nin H alebe hkim olmas. : Sultan M a h m u t un Grclerle sava gze alamayp H em edana dnmesi.
1121
1121
18 Austos 1121 9 Mays 1122 8 Haziran 1122 Ekim 1122 Kasm 1122 19 Kasm 1122 1123 Nisan 1123 Haziran 1123 Temmuz/Austos 1123
545
1124 Mays 1124 1125 11 Austos 1125 25 Kasm 1126 1127 Ocak 1127 11 ubat 1128 12 Ocak 1129 29 Ocak 1129 1130
: Sultan M a h m u t un P o r s u k yi Irak hnelii nden azli ve ona Basray kta etmesi. : T e m r t a n H alebe hkim olmas. : Sultan S e n c e r in D b ey s i tutuklatmas. : Badat hnesi B a r a n k u un Badat tan ayrlp sul tan M a h m u t un yanma H em edana gitmesi. : Batnlerin Musul emri A k s u n g u r P o r s u k yi l drmeleri. : A k s u n g u r P o r s u k nin olu Musul emri M e s u t un lm. : Sultan M a h m u t un B adata gelmesi. : D u k a k n olu melik T u t u un lm ve Dmak Seluklu M eliklii nin sona ermesi. : Sultan M a h m u t un sultan S e n c e r le ald karar lar uygulamak iin B adata gelmesi. : Sultan M a h m u t un E b u l k a s m D e r g z i n yi yeniden vezirlie atamas. : Emr G a z i nin Anazarba kalesi yrelerinde I I . B o h e m u n d u yenilgiye uratmas ve bu Hal liderleri nin hayatn yitirmesi; Bat-Karahanl D evletinin Karahtaylara tbi olmas. : Sultan S e n c e r in Sem erkant elegeirmesi. : Melik M e s u t un sultan S e n c e r den ayrlmas. : r g i r ve olunun ldrlmesi. : Sultan M a h m u t un H em edanda lm. : Sultan S e n c e r in melik M e s u t ve mttefiklerini Dnever yaknlarnda yenilgiye uratmas. : Sultan T u r u 1 un yeeni D a v u t u yenilgiye u ratmas. : Melik M e s u t un Badatta nce kendi adna sultan ola rak hutbe okunmas, daha sonra da D a v u t adna hut be okunmas. : Sultan M e s u t ve mttefiklerinin Azerbaycana yrme ye karar vermeleri. : Sultan M e s u t un H em edan elegeirmesi. : Melik M u h a m m e d in Danimendli tahtna gemesi.
Nisan 1130 Kasm/Aralk 1130 Mays 1131 10 Eyll 1131 25 Mays 1132 Temmuz 1132 Aralk 113 2 /Ocak 1133
15 Ocak 1133 Haziran 1133 1134
546
Temmuz 1134 24 Ekim 1134 1135 Nisan/Mays 1135 24 Mays 1135 24 Haziran 1135 14 Temmuz 1135 Temmuz /Austos 1135 29 Austos 1135 8 Eyll 1135 13 Kasm 1135 1136
: Sultan II. T u r u 1 un melik M e s u t u yenilgiye u ratmas. : Sultan II. T u r u l un lm. : Danimendli melik M u h a m m e d in ankr ve yre lerini Bizansllardan kurtarmas. : Sultan M e s u t a kar olan emirlerin Badata git meleri. : Emr P o r s u k ( P o r s u k o l u ) un halifeye ka tlmas. : Sultan M e s u t un H alifelik kuvvetlerini yenilgiye u ratmas. : Emr B e y a b a mn beraberindeki askerlerle B adata gelmesi. : Sultan M e s u t un yeeni D a v u t a kar harekete gemesi. : Batm lerin halife M s t e r i d i ikenceyle ldr meleri. : R a i d B i l l a h n halife olmas. : Melik D a v u t un B adata gelmesi. : Emr K a r a s u n g u r un melik D a v u t u M eraga ya knlarnda yenilgiye uratmas; melik M u h a m m e d in Gksnu Hallardan kurtarmas. : Sultan M e s u t un Badat n yamalanmasn nlemesi. : M u k t e d L i e m r i l l a h n halife olmas. : Bizans imparatoru I I . I o a n n e s K o m n e n o s un Suriye seferine kmas; sultan M e s u t un halife M u k t e d L i e m r i l l a h a bat etmesi. : Sultan M e s u t un kzkardei F a t m a H a t u n u ha life M u k t e d yle evlendirmesi. : Sultan S e n c e r in Karahanl hkmdar M a h m u t b i n M u h a m m e d i yenilgiye uratmas. : Sultan M e s u t un S e l u k a h a Ahlat, Malazgirt, Erzen ve yrelerini kta etmesi. : Kirman meliki A r s l a n a h n sultan M u h a m m e d T a p a r n kzyla evlenmesi.
15 Austos 1136 18 Austos 1136 1137
Mart/Nisan 1137 Mays/Haziran 1137 1137/38 1138
SELUKLU D E V LETLE R TA RH
547
Nisan/Mays 1138
: Emr B o z a b a nin M e n g b a r s n ldrlmesine karlk sultan M e s u t un emirlerinden S a d a k a , S u n g u r , A n t e r C e v a n v.s. i ldrtmesi. : Halife R a i t in sfahanda Batm ler tarafndan ld rlmesi. : Sultan S e n c e r in Harezm e yrmesi. : Sultan M e s u t un veziri I m a m e d d i n E b u l B e r e k t azletmesi. : Bizans imparatoru I o a n n e s in N iksar baarsz ku atmas. : Sultan S e n c e r in Harezme hkim olup Merv e dnmesi. : Sultan M e s u t un vezir K e m a l e d d i n M u h a m m e d i ldrtmesi. : S e l u k h m iraz da Kal atiil-Beyza da hapsedilme si; Batm lerin sultan S e n c e r in nedim M u k a r r e b C e v h e r i ldrmeleri. : Dou-Karahanl D evletinin Karahtaylara tbi olmas. : Harezmah A tsz m olmas. sultan S e n c e r 5e tbi
6 Haziran 1138 Eyll/Ekim 1138 Kasm 1138 1139 ubat 1139 Haziran 1139 1139/40
1141 Mays 1141 9 Eyll 1141 1141/42
: Karahtaylarm sultan S e n c e r i Katvan da yenilgiye uratmalar. : Sultan M e s u t un emri hur K z 1 1 Badat hneliine atamas.
Aralk/Ocak 1141/42 : Danim endli hkmdar melik M u h a m m e d in lm. 1142 28 Mays 1142 1143 Haziran 1143 1143/44 1144 30 Kasm 1144
: Bizans imparatoru I o a n n e s in Beyehir glndeki adalar igal etmesi. : H a r e z m a h A t s z m Niaburda kendi adna hut be okutmas. : Bizans imparatoru I o a n n e s in ukurovada lm. : Sultan M e s u t un Sivas alp M alatyay kuatmas. : Melik D a v u t un Batm ler tarafndan Tebrizde ld rlmesi. : Sultan M e s u t un Ceyhun, Elbistan ve yrelerini fethile olu K l A r s l a n blgeye melik atamas. : Z e n g i nin Urfay kuatmas.
548
2 4 Aralk 1144 1144/45 1145 (Tahmini) 1146 Ekim/Kasm 1146 1147 Nisan 1147 Ekim 1147
: Z e n g i nin Urfa y Hallardam alp Urfa H al Kontluu na son vermesi. : Sultan M e s u t u n M e y y i d d d i n M e r z b a n vezirlie atamas. : Melik A r s l a n a h n lm. : Sultan M e s u t un Brakena kalesini fethetmesi. : Atabek a v l nin Zencanda lm. : Gurlularn Belhe kadar uzanan topraklarn istil et meleri. : Z e n g i nin atabek A b d u r r a h m a n ldrmesi. : I . z z e t t i n M e s u t un I I I . K o n r a d komutasn daki Hal ordusunu Eskiehir yrelerinde bozguna u ratmas. : Hal kuvvetlerinin A kk ve dier limanlardan karaya kmalar. : Sultan M e s u t un M ara Hallardan kurtarmas. : Sultan M e s u t un Gksn, Behisni, Gynk, Gazian tep, Dlk ve Rban kale ve kentlerini fethedip Telbr iri kuatmas. : Danimendli Y a b a s a n n Karadeniz kylarna sal drmas; Gurlularn Gazne yi igal ile atee vermeleri. : Y a b a s a n - Z l k a r e y n ittifak. : Sultan S e n c e r in Gurlu A i e d d i n i yenilgiye u ratp A l i e t r ile birlikte tutsak almas. : ehzde M e l i k a h m Irak Seluklu sultan olmas. : Sultan M e s u t un lm. : Ouzlarn sultan S e n c e r i tutsak almalar. : Ouzlarn melik S l e y m a n n Niabura getirip ad na sultan olarak hutbe okutmalar. : Irak Seluklu D evleti nin istikrar kazanmas; halife M u k t e d i nin Tekriti baarsz kuatmas. : Halifelik ordusunun Seluklu ordusunu Bezimz da ye nilgiye uratmas. : Ouzlarn Tus kentini igal ile tahrip ve yama etmeleri. : Emr A 1p k u un lm.
Nisan 1148 1149 1150
1151 1152 Haziran 1152 Ekim 1152 2 Ekim 1152 Mart/Nisan 1153 11 Eyll 1153 1 1 53 /54 10 Ekim 1154
Kasm 1154 Kasm/Aralk 1154
549
Aralk 1154/ Ocak 1155 1155 Eyll 1155 1156 25 ubat 1156 Nisan 1156 2 7 Haziran 1156 1157 Ocak 1157 2 6 Nisan 1157 6 Mays 1157 13 Aralk 1158 1160
: Seluklu emirlerinin S e n c e r in yeeni M a h m u t u sultan yapp adna hutbe okutmalar. : Sultan I . i z z e t t i n M e s u t un lm. : M a h m u t H a n n Ouzlarla geici bar yapmas; u m 1a nin halifelik kuvvetlerini yenilgiye uratmas. : H a r e z m a h A t s z m lm. : S l e y m a n a h m banda etr olduu halde Badata gelmesi. : Sultan S e n c e r in tutsaklktan kurtulmas. : Melik M u h a m m e d b i n A r s l a n a h m lm ve T u r u l a h n Kirman Seluklu tahtna kmas. : Musul Atabeki N u r e d d i n M a h m u t un igal ettii Seluklu topraklarndan ekilmesi. : Sultan I I . M u h a m m e d in Badat kuatmas. : Sultan S e n c e r in lm. : Sultan I I . M u h a m m e d in Badat kuatmasn terkedip H em edana ynelmesi. : Sultan I I . M u h a m m e d in lm. : Sultan II. K l A r s l a n m M a n u e l ve Y a b a s a n a anlama nerisinde bulunmas; ehzde M e l i k a h n lm. : S 1e y m a n a h n Irak Seluklu tahtna oturmas. : Grclerin An kentini igal etmeleri. : Sultan S l e y m a n a h n ldrlmesi. : Seluklu kuvvetlerinin A n y baarsz kuatma giri imleri. : Atabek l d e n i z in emr n a n yenilgiye u ratmas. : Seluklu kuvvetlerinin Grcleri yenilgiye uratmalar. : Seluklu kuvvetleri karsnda yenilgiye urayan Grc lerin A n dan ekilmeleri. : Sultan II. K l A r s l a n n Danimendli ynetimin deki Elbistan, Darende, Gedk ve Tohma Suyu yreleri ni elegeirmesi. : Vezir i h a b e d d i n S i k a nin lm.
2 2 Mart 1160 1161 Mart/Nisan 1161 Austos 1161 3 Austos 1161 Temmuz 1163 1164 1165
12 Nisan 1165
550
13 Aralk 1165 8 Mart 1166 1166/67 1167/68
: Sultan A r s l a n a h n F a h r e d d i n R a z yi vezir lie atamas. : Emr e r e f e d d i n G r d b a z u nun lm. : syan eden emr n a n n Seluklu kuvvetleri kar snda geri ekilmesi. : Meraga emri A r s l a n a p a nin halifeye bir eli gn derip yannda bulunan sultan II. M u h a m m e d in o lu adna hutbe okutmasn istemesi. : R ey valisinin Svede tutuklanmas. : i r k u h un lm. : S a l h a d d i n E y y u b 5nin Msr'a hkim olmas. : Kirman meliki T u r u l un lm. : II. A r s 1a n a h n ilk kez Kirman Seluklu tahtna otu'mas. : A r s l a n a h n C e l l e d d i n E b u l - F a z l D e r g z i n yi vezirlie atamas. : II. A r s 1a n a h m ikinci kez Kirman Seluklu taht na oturmas. : S a l h a d d i n E y y u b nin Fatm Halifelii ne son vermesi ve M srda Abbas Halifelii adna hutbe okutmas. : II. A r s l a n a h n Berdesir kenti nnde karargh kurmas. : II. A r s l a n a h ve B e h r a m a h n Kirm an bl meleri. : II. A r s l a n a h - B e h r a m a h m Ryin kasabas y resinde sava. : N u r e d d i n M a h m u t un lm. : Emr A r s l a n a p a nm lm. : Seluklu ordusunun baarsz Grc seferinden Nahvana dnmesi; atabey 1 1d e n i z in lm; II. M u h a m m e d a h n Kirman Seluklu meliki olmas. : Kirm an m yeniden melik B e h r a m a h n eline gemesi. : Melik B e h r a m a h n lm. : Sultan A r s l a n a h m lm.
1168 Mart 1169 Austos 1169 Mart 1170 1170 Temmuz/Austos 1170 ubat 1171 Eyll 1171
Haziran 1172 Kasm/Aralk 1172 Nisan 1174 Mays 1174 1174/75 1175
Mays 1175 Austos 1175 Ocak 1176
551
Mart 1176
: K u t b e d d i n M u h a m m e d in olu P e h l i v a n n B erdesire girip ehir hkimi E b u l f e v r i s Ku h yi yakalatmas. : Sultan II. K l A r s l a n n Bizans imparatoru M a n u e 1 i M iryokefalonda ar bir yenilgiye uratmas. : T u r a n a h m melik II. A r s 1a n a h ile Ciruft nle rinde savaa tutumas. : M e y y i d d d i n R e y h a n v e beraberindeki emirle rin Berdesir nlerinde karargh kurmalar. : Sultan II. K l A r s l a n m M alatyay am anla tes lim almas. : K u t b e d d i n M u h a m m e d ve Salgurlu ordusunun Ciruft nlerine gelmesi. : K u t b e d d i n M u h a m m e d in kuvvetleriyle Zerendde konaklamas. : Atabek C i h a n P e h l i v a n m iraza saldrmas. : Halife M s t a z i B i e m r i l l a h n lm ve olu N s r L i d i n i l l a h n halife olmas; Bizans imparatoru M a n u e 1 in lm; Kirm anda byk bir ktlk olma s; sultan II. K 1 11 A r s 1a n n, damad Diyarbakr ve H asankeyf emri Artuklu N u r e d d i n M u h a m m e d e kar harekta girimesi. : Ouzlarn Germ sire ynelmeleri. : Ouzlarn B erd esire ynelmeleri. : S a l h a d d i n E y y u b nin Diyarbakr ve Silvan ka lelerini almas. : B erdesirde byk bir ktln olmas. : S a l h a d d i n E y y u b nin Musul u yeniden ku atmas. : II. S k m e n in lm. : Ouz beyi D i n a r n kuvvetleriyle Kirm ana girmesi. : Sultan II. K 1 11 A r s 1 a n m Seluklu lkesini 11 olu arasnda bltrmesi. : Atabek C i h a n P e h l i v a n n lm. : Sultan III. T u r u l un H c e A z i z e d d i n i vezir lie atamas. : S a l h a d d i n E y y u b nin Httnde H allar ar bir yenilgiye uratmas.
Eyll 1176 Mart 1177 Haziran 1178 Ekim 1178 1178/79 ubat 1179 1179/80 1180
1181 Eyll/Ekim 1181 1182 1184/85 Nisan 1185 10 Temmuz 1185 17 Aralk 1185 1186 ubat/Mart 1186 1187 3 Temmuz 1187
552
10 Eyll 1187 Ekim 1187
: Emr D i n a r m B erdesire hkim olmas. : S a l h a d d i n E y y u b nin Kuds aman ile Hal lardan teslim almas ve buradaki H al Krall na son vermesi. : Seluklu kuvvetlerinin D aym ergde halifelik ordusunu yenilgiye uratmas. : Kirman Seluklu D evletinin yklmas ve bu lkede emr D i n a r tarafndan bir Ouz D evletinin kurulmas. : K u t l u n a n n Isfahan hkimi olup hne z d e m i r i ldrtmesi. : Sultan II. K l A r s l a n m olu Sivas meliki K u t b e d d i n M e l i k a h m veliaht iln edilmesi. : Seluklu ordusunun Akehir yrelerinde H allara ar kayplar verdirmesi. : A k k nin H allar tarafndan igali. : K z l A r s l a n n ldrlmesi. : Sultan III. T u r u 1 un atabek K u t l u n a n ye nilgiye uratmas. :A rslan Y rekliR ia r nSalhaddinEyyub ile yl sreli bir bar antlamas imzalamas; sul tan II. K l A r s l a n n lm vel . G y a s e d d i n K e y h s r e v in Trkiye Seluklu tahtna kmas. : Sultan III. T u r u l un n a n H a t u n la evlenmesi. : Sultan III. Tu r u 1 un Rey kentini Harezmlilerden almas. : Sultan III. T u r u 1 un Rey yaknlarnda K u t l u n a n yenilgiye uratmas. : Sultan III. Tu r u 1 un ldrlmesi. : Sultan I. G y a s e d d i n K e y h s r e v in ilk saltana tnn sona ermesi. : II. R k n e d d i n S l e y m a n a h n Trkiye Seluk1u tahtna oturmas. : Sultan II. R k n e d d i n S l e y m a n a h n vasal Er meni prensi L e o n a kar ukurova seferi. : Sultan II. S l e y m a n a h n M alatyay elegeirmesi. : Seluklu ordusunun M icingerd kalesi yrelerinde Gr clere yenilmesi.
6 Mays 1188 Ocak 1189 Nisan/Mays 1189 Ekim 1189 1190 Temmuz 1191 Austos/Eyll 1191 2 8 Haziran 1192 Austos 1192
Eyll/Ekim 1192 Aralk 1193 30 Aralk 1193 24 Mart 1194 1196 1196/97 1199 Haziran 1200
1202
553
Nisan 1204 6 Temmuz 1204 1205 25 ubat 1205 5 Mart 1207 1208/09
: stanbulu igal eden H allarn burada bir Latin im pa ratorluu kurmalar. : Sultan II. R k n e d d i n S l e y m a n a h n Grc se ferine giderken Konya-Malatya yolunda lm. : M u g i s e d d i n T u r u l a h n Grcistana saldrya gemesi. : I. G y a s e d d i n K e y h s r e v in ikinci saltanatnn balamas. : Sultan I. G y a s e d d i n K e y h s r e v in Antalya y fethi. : Sultan I. G y a s e d d i n K e y h s r e v in ukurova Erm enilerine seferi. : Dou - Karahanl D evleti nin ykl. : Sultan I. G y a s e d d i n K e y h s r e v in Bizans impa ratoru A l e k s i o s la Denizli-Ladik arasnda giritii sa vata ehit olmas. : I. z z e d d i n K e y k v u s un Seluklu sultan olmas. : Bat-Karahanl D evletihin Harezmahlar tarafndan or tadan kaldrlmas. : Sultan I. z z e d d i n K e y k v u s un Ankara y almas ve kardei A l e d d i n K e y k u b a t Minr (Masara) kalesine hapsi. : Sultan I . z z e d d i n K e y k v u s un Kbrs kral H u g u e ile ticaret antlamas imzalamas. : Sultan I. I z z e d d i n K e y k v u s un Sinop'u teslim almas. : Sultan I . z z e d d i n K e y k v u s un ukurova Ermenilerine seferi. : Sultan I . z z e d d i n K e y k v u s un Antalya y ehir deki Hristiyan halkn igalinden kurtar. : Haleb Eyyub hkmdar M e l i k z z h i r in lm. : Sultan I . z z e d d i n K e y k v u s un ukurova Ermenilerine kar ikinci seferi ve onlar yeniden itaat altna almas. : Sultan I. z z e d d i n K e y k v u s un lm ve Sivasta yaptrd D arifa daki trbesine gmlmesi.
1211
5 Haziran 1211
20 Temmuz 1211
1212
1212/13
Ocak 1214 3 Kasm 1214 1215/16 22 Ocak 1216 Ekim 1216 1218
Aralk 1219/Ocak 1220
554
1223 (Balan) 1223
: M oollarn Trkistandan Gney-Rusyaya dek uzanan lkeleri istil etmeleri. : Sultan I. A 1 e d d i n K e y ku b a d m A lanyay fet hi, kale ve ehrin imar ile bir tersane yaplmas husu sunda ferman karmas. : Sultan I. A l e d d i n K e y k u b a d n ynetimde hu zursuzluk karan baz emrleri ldrtmek, ya da hapse attrmak suretiyle bertaraf etmesi. : ukurova Erm enilerinin Haleb Eyyub hkmdar i h a b d d i n T u r u l v e Kbrs Hallaryla, Seluklu IV. B o h e m u n d ittifakna kar bir ittifak yapmalar; sultan I. A l e d d i n K e y k u b a d n ukurova Ermenilerine kar seferi ve onlar yeniden itaat altna alma s; E rzin ca n M e n g c k l em ri F a h r e d d i n B e'h r a m a h n lm; C e l a l e d d i n H r e z m a h M e n g b i r t i nin A zerbaycana gelip M eraga y bakent yapmas. : Sultan I . A l e d d i n K e y k u b a d n D iyarbakr Artuklu emri M e s u t a kar seferi; K htann fethinden sonra kaleye Seluklu bayrann ekilmesi. : Sultan I. A l e d d i n K e y k u b a d n Eyyub-Artuklu ordusunu yenilgiye uratp Adyaman, Khta ve emigezek kalelerini fethi. : Sultan I . A l e d d i n K e y k u b a d n Eyyub hkm dar M e l i k l d i l in kz G z i y e H a t u n la ev lenmesi ve Sudak seferi. : Seluklu ordusunun Karadeniz seferi ve baarsz Trab zon kuatmas. : C e l l e d d i n H a r z e m a h n A hlat kuatmas. : C e l l e d d i n H a r z e m a h n A hlat igal ve tah rip etmesi ve Seluklu-Eyyub ordusuna kar harekete gemesi, fakat yenilgiye urayp A zerbaycana kamas, A h latn igalden kurtarlmas. : M oollarn Dou-Anadoluya girerek Sivas yaknlarna dek ilerlemeleri. : Sultan I . A l e d d i n K e y k u b a d n Moollara kar K e m a l e d d i n K m y a r kom utasnda D o u A nadoluya bir ordu gndermesi.
Haziran 1223
1225
1226
Austos 1226
122 7
1 2 28 1229 1 2 30
1231 1232
555
1234
: Msr Eyyub hkmdar M e l i k l k m i l in 100 bin kiilik bir orduyla Haleb-Kayseri kervan yolundan Sel uklu snrlarn ap ilerlemesi. : Seluklu ordusunun Eyyub ordusunu Harput nlerin de yenilgiye uratmas ve Harput kalesini elegeirmesi. : Sultan I. A l e d d i n K e y k u b a d n K e m a l e d d i n K m y a r komutasnda gnderdii ordunun Urfa, Siverek , Harran, Rakka kent ve kalelerini fethetmesi. : Harezmli K a y r H a n n Pnarba kalesindeki hapis hanede lm. : Sultan I. A l e d d i n K e y k u b a d m lm. : Sultan II. G y a s e d d i n K e y h s r e v in Eyyub h kmdarlar M e l i k 1k m i l ve M e l i k n n s r i l e babas dnemindeki antlamalar yenilemesi. : Msr Eyyub hkmdar M e l i k l k m i l in lm; sultanII. G y a s e d d i n K e y h s r e v i n S a d e d d i n K p e k i ldrtmesi. : Sultan II. G y a s e d d i n K e y h s r e v in Eyyublere kar kazand Samsat zaferi. : M oollarn Sudak igali. : Seluklu ordusunun Baba asilerini Malya ovasnda ye nilgiye uratp yok etmesi; Seluklu ordusu tarafndan kuatlan A m din baz artlarla teslim olmas. : B a y c u N o y a n n Erzurumu igal ve tahrip etmesi. : M oollarn Seluklu ordusunu K sedada ar bir ye nilgiye ve bozguna uratmalar. : Sultan II. G y a s e d d i n K e y h s r e v in A liyyede lm. : M e l i k s s a l i h N e c m e d d i n E y y u b un lm. : lsfahanl e m s e d d i n in ldrlmesi. : II. I z z e d d i n K e y k v u s un Ruzbe ovasnda K l A r s I a n m kuvvetlerini yenilgiye uratmas. : II. A l e d d i n K e y k u b a d n ldrlmesi; IV. K l A r s l a n n Ahmethisar yresinde yenilgiye ura tlmas ve II. z z e d d i n K e y k v u s un tek bana Trkiye Seluklu Devleti sultan olmas. : Seluklu devlet adam C e l l e d d i n K a r a t a y n lm.
Austos 1234 1235
1237 30 Mays 1237 Austos 1237
1238
Temmuz 1238 1239 1240
1242 4 Temmuz 1243 1245/46 Kasm 1248 Mart 1249 Haziran 1249 1254
Kasm 1254
556
Ekim 1256 Mart 1257 Nisan 1 257 Mays 1257
: B a y c u N o y a n n Aksaray yaknlarndaki Sultan Han yrelerinde Seluklu ordusunu yenilgiye uratmas. : R k n e d d i n K l A r s l a n n Seluklu tahtna oturtulmas. : i z z e d d i n A y b e k e t - T r k m a n nin olu N u r e d d i n A l i nin hkmdar iln edilmesi. : I I . I z z e d d i n K e y k v u s un Konyaya gelip Seluklu tahtna oturmas. : Seluklu lke ynetiminin R k n e d d i n K l A r s l a n v e II. i z z e d d i n K e y k v u s arasnda blt rlmesi. : Trabzon Komnenoslarnn Sinopu igal etmesi. : S e y f e t t i n K u t u z un hkmdar iln edilmesi. : S e y f e t t i n K u t u z un M oollar Ayncalut ky y relerinde ar bir yenilgiye uratmas. : S e y f e t t i n K u t u z un ldrlmesi. : Sultan II. z z e d d i n K e y k v u s un Bizansa sn mas ve gelien siyas durum dolaysyla hapse atlmas; sultann Altm ordu hkmdar B e r e k e H a n tarafn dan kurtarlp Krm a getirtilmesi. : IV. R k n e d d i n K l A r s l a n n ldrlmesi. : K 1 1a v u n un Ermeni mttefiklerini D erbesak yrele rinde yenilgiye uratmas. : B a y b a r s m Antakya y Hallardan kurtarak bura daki H al ynetimine son vermesi. . : P e r v a n e S l e y m a n n M oollara kar B a y b a r s A nadoluya armas. : S a h i p F a h r e d d i n A l i nin P e r v a n e S l e y m a n n hapsinden kurtarlp vezirlik makamna dn drlmesi. : B a y b a r s n ukurova Erm enilerine seferi. : A b a k a nin A c a y N o y a n yeniden Trkiyeye gn dermesi. : A b a k a nin A c a y N o y a n Trkiyedeki grevinden almas. : M ool-Seluklu ordusunun M emlklere ait Bre kentini baarsz kuatma harekt.
Temmuz/Austos
1258/59
1259 Kasm 1259 Eyll 1260 Ekim 1260 1262
1 266 Austos 1266 Nisan 1268 1 2 7 2 /7 3 1275
ubat 1275 Mays/Haziran 1275 Temmuz 1275 Aralk 1275
557
Mays 1276
: P e r v a n e S l e y m a n ve beraberindekilerin A b a k a H a n n olu A r g u n la evlenen IV. K l A r s l a n m kz S e l u k H a t u n u Tebrize getirmeleri. : P e r v a n e S l e y m a n ve beraberindekilerin Mool Noyanlarmdan 30 bin kiilik Mool ordusuyla Trkiye ye dnmeleri ve Hatirolu isyann bastrmalar. : B a y b a r s n 30 bin kiilik ordusuyla Elbistana gelmesi ve Akaderbendde Mool ordusunu ar bir yenilgiye u ratmas. : K a r a m a n o l u M e h m e t B e y in Konya y elegeirmesi ve sultan olarak S i y a v adna hutbe okutmas. : K a r a m a n o l u M e h m e t B e y in dzenledii bir Divan toplantsnda Trkenin resm dil olarak kabul hususunda bir karar aldrtmas. : S i y a v v e M e h m e t B e y in, Kozaa yrelerinde F a h r e d d i n A l i nin oullar N u s r e t d d i n H a s a n v e T a c d d i n H s e y i n i yenilgiye uratp l drmeleri. : A b a k a nin Trkiyeye gelmesi. : P e r v a n e S l e y m a n n M oollar tarafndan idam edilmek suretiyle ldrlmesi. : S i y a v n yakalandktan sonra ba kesilip derisi y zlmek suretiyle ldrlmesi. : II. I z z e d d i n K e y k v u s n Krm da lm. : I z z e d d i n K e y k v u s un olu ve veliahti II. G y a e d d i n M e s u t un Krm dan Kayseriye gelmesi. : A b a k a H a n n lm. : Sultan III. G y a s e d d i n K e y h s r e v in A r g u n H a n n emriyle ldrlmesi. : A r g u n H a n n Trkmen hareketlerinin artmas ze rine G e y h a t u yu20 bin kiilik Mool ordusuyla Tr kiyeye gndermesi. : Karaman, Germiyan ve Erefoullar beyliinin II. G y a s e d d i n M e s u t u sultan tanmalar ve itaatlarn bildirmeleri. F a h r e d d i n A l i nin lm. : G e y h a t u nun Trkiyeden ayrlmas. : Kazvinli F a h r e d d i n in ldrlmesi.
Eyll 1276
Nisan 1277
14 Mays 1277 Mays 1277
26 Mays 1277
Haziran 1277 Austos 1277 Haziran 1278 1279/80 1280 1282 Mart 1284 1285
1288 (Balar)
22 Kasm 1288 Temmuz 1291 Eyll 1291
558
1295 1296 Ekim 1297 1298 1299 Nisan 1299
: B a y d u nun G e y h a t u yu tahttan indirip ldrtmesi; G a z a n H a n n T u g a a r N o y a n ldrtmesi. : Sultan II. G y a s e d d i n M e s u t un G a z a n H a n ta rafndan sultanlktan alnp H em edana srlmesi. : B a 11 u nun ldrlmesi. : III. A l e d d i n K e y k u b a d n Trkiye Seluklu tah tna karlmas. : S l e m i in isyan. : Mool kuvvetlerinin S l e m i i bozguna uratmas ve onun yakalanarak ldrlp cesedinin yaklmas (Austos). : SultanIII. A l e d d i n K e y k u b a d n G a z a n H a n tarafndan tahttan indirilip sfahanda lnceye dek otur ma zorunda braklmas. : II. G y a s e d d i n M e s u t un ikinci kez Trkiye Sel uklu Sultanlna getirilmesi. : G a z a n H a n m lm. : II. G y a s e d d i n M e s u t un lm ve Trkiye Seluk lu D evletin in sona ermesi.
1301/2
1302 Mays/Haziran 1304 1308
bi bli yografya
ABBAS KBL A TYN: Vezret der-i ahd-i Seltin-i Bzrg-i Seluk. Tahran
1338. : Tarih-i Mufassal- Iran, ez Sadr- slm t nkrz- Kacariye (Yay. Muhammed Debr-i Siyk). Tahran 1347.
A bu l-Farac Tarihi (ev. . R. Dorul). Ankara 1945, I-II. =T.T.K. Yay.
AHMED B. MAHMUD : Seluknme, I-II. (Yay. E. Meril). stanbul 1977.

AHMET KESREV : ehriyr- Gumnm, T ahran.
AKDA, M. : Trkiyenin ktisd ve tim a Tarihi, I. stanbul 1974.

AKSARAY!, KERMDDN MAHMUD: M sam eretl-ahbr ve M syeretl-ahyr
(Yay. Osman Turan). Ankara 1944 = T.T.K. Yay.

ALBERTUS AQUENSS : (Almanca ev. H. Hefele) Geschichte des ersten Kreuzzugs.
Jena 1923. ALPTEKN C.: Seluklu Paralar = Seluklu Aratrmalar Dergisi (1971), III. : The Reign o f Zangi. Erzurum 1978. : Dmak Atabeglii (Togteginler). stanbul 1985. : . A. Zeng mad.
The Alexiad o f Anna Comnena (ngilizce ev. E. R. A. Sewter). 1969 = Penguin
Books.
AMEDROZ, H . F. : The Marwanis Dynasty at M ayyfrikin in the tenth and ele-
venth centuries = JRAS (1902-1903).

NEV, EB NASR BURHANEDDN : Ensl-Kulb (Yay. ve Trke ev. M. F. Kp
rl) = Belleten VII/25-27 (1943).

Anonim Tarih-i Sistan (Yay. Melik--era Bahar). Tahran. Anonymi Gesta Francorum et Aliorum H ierasoly mitanorum (Yay. B. A. Lees, M.
A). Oxford 1924.

ASLANAPA, O. : Trk Sanat. 1. Balangtan Byk Seluklularn Sonuna Ka
dar, stanbul 1972-73.

ATE, AHMET : Yabgulular Meselesi = Belleten XXIX/115 (1965). ATTALIATES, M .: Historia Brunet de Presle-J. Becker. Bonnae 1853.
560
A Y N , BEDRDDN MAHMUD: Ikdu'l-cumn f Tarihi eh liz-zaman.
Topkap Sa ray III. Ahmed Ktp. Nr. 2912; Bayezit Ktp. Veliyyeddin Ef. Nr. 2388. (Seluklularla ilgili blmlerinin Trke evirisi ile Yay. A. Sevim (1038/39-1143/44). Ankara 1988 = T.T.K. Yay.
AZM , EB ABDULLAH MUHAMMED: Tarih.
BAHADDN MUHAMMED: et-Tevessl ilet-teressl (Yay. A. Behmenyar). Tahran 1315.

BARTHOLD,
W. W.: Mool stilsna Kadar Trkistan (Hazrlayan: H. D. Yldz). stanbul 1981.
BAUSAN, A.: Religion in the Saljuq and Periods = Cambridge History o f Iran. V. The Saljuq and Mongol Periods. Cambridge 1968.
BAYBARS el-MANSUR: Zbdetl-fikre. Feyzullah BAYKARA,
Ef. Ktp. Nr. 1459.
T.: Trkiye Seluklular D evrinde Konya. Ankara 1985.
BEYHAK, EBU L-HASAN AL BN FUNDUK: Tarih-i Beyhak (Yay. Ahmet Behmen yar). Tahran 1317.
BEYHAK, EBU L -F A ZL: Tarih-i Mesud
(Yay. Gani-Feyyaz). Tahran 1940-53.
BOSWORTH, C. E.: The Ghaznavids Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran 944/1040. Edinburg 1963. : The Political and Dynastic History o f Iranian World (A. D. 1000-1217)= The Cambridge History of Iran. V. The Saljuq and Mongol Peri ods. Cambridge 1968. : The Early Ghaznavids = Cambridge History of Iran. IV. London 1975. : The Later Ghaznavids Splendour and Decay. Edinburg 1977. : slm Devletleri Tarihi (ev. E. Meril-M. pirli). stanbul 1980. : EP. Mahmud b. Sebktigin mad. : EP. Ghurids mad. : EP. G hazna mad. BROSSET, M.: Historie de Georgie. Petersburg 1849-1858, I-V.
BRYENNOS,
N.: (ev. H. Gregoire) = Byzantion XXIII (1953).
BUNDAR, el -FETHb. AL: Zbdetn-nusra ve nuhbetl-usra (ev. Kvameddin Burslan). stanbul 1943 = T.T.K. Yay.
BUSSE, HERIBERT: C h alif und Grossknig-Die Buyiden in Irak (945-1055). B ei-
rut 1969. BCHNER, V. F.: . A. Sam anler mad. CAHEN, CL.: La Syrie du Nord a l epoque des Croisades et la principaute fra n que d A ntioche. Paris 1940. : La Campagne de Mantzikert d apres les sources musulmanes = Byzantion IX (1943).
561
: Le Malik-nameh et l Histoire des Origires Seljukides = Oriens (1949), II. : The Turkish invasion. The Selchukids. (A history o f the Crusad.es). Philadelphia 19, 1955 I. (Blm V). : Une campagne du Seldjukide Alp-Arslan en Georgie. Revue de Karlveloqie 13-14 (1962). : History o f the Seljukid Period = Historians of the Midle East. London 1962. : Qutlumush et ses fls a vant l A sie M ineure = slam XXXIX (1964).
de B yza n ce f a c e a la p o u ssee
: La D ip lom a tie o r ie n ta le Seldjukide = Byzantion 35(1965).
: Pre-Ottoman Turkey. A gen eral survey o f the m aterial and spiritual culture history 1071-1330. London 1968./Trkeye ev. Y. Moran, OsmanlIlar dan nce A nadoluda Trkler, stanbul 1984. : La Prem ier Penetration Turque en Asie Mineure = Byzantion XVII (1946-48). Trke ev. Y. Ycel-B. Yediyldz = Belleten say: 201 (1988). CENNB, EB MUHAMMED MUSTAFA: el-Aylem z-zhir f i A hhril-evil v'elevhir. Topkap Saray, III. Ahmed Ktp. Nr. 2958.
CRAWFORD,
N.: Fatmler Devletinin Kuruluu ve A kdeleri = A. U. Ilhiyat Fa kltesi Dergisi. Ankara 1970.
CURFDAKAN: Tercme-i Tarih-i Yemini (Yay. Ca fer iar). Tahran h. 1345. CVEYN, ALDDN AT MELK: Tarih-i Cihangua (Yay. M. Muhammed Kazvin, GMS. XVI, 1-3), 1911-1937./Trkeye vr. Mrsel ztrk, I-III, Ankara 1988. CZCN, MNHACDDN OSMAN: Tabakat- Nsr (Yay. Abdlhayy Habib). KbilLahor 1949, 1959. I, II. DEMRKENT, I.: Urfa Hal Kontluu Tarihi (1098-1118). stanbul 1974 = . . Ed. Fak. Yay. : Urfa Hal Kontluu Tarihi (1118-1146), Ankara 1987 = T.T.K. Yay. DEZ, E.-ASLANAPA, O.: Trk Sanat. stanbul 1955.
Doutan Gnmze Byk Islm Tarihi. stanbul 1987-88. Cilt VI-VIII = a Yay.
EB BEKR SADR el-KONEV: Ravzatl-Kttb ve H adkatl-elbb (Yay. A. Se vim). Ankara 1972 = T.T.K. Yay.
EB ME, ABDURRAHMAN
b. SMAL: Kitabr-ra v za teyn fA h b rid devleteyn.
Kahire 1287-88. I-II. EBL-FD, SMAL: el-Muhtasar f Tarihil-beer. Kahire 1325. EFLK, AHMED: A riflerin M enkbeleri (ev. T. Yazc), I-II. stanbul 1973. ELSSEEFF, N.: Nur ad-Dn, un Grand Prince Musulman de Syrie an Temps Croisades (511-569/1118-1174). Damas 1967, I-III.
562
EYCE, SEMAV: Malazgirt Savan Kaybeden IV. Romanos Diogenes.
Ankara
1971=T.T.K. Yay.
FULCHERIUS, CARNOTENSIS:
(ngilizce ev. F. R. Ryan) Fulcher o f Chartres. Ten-
nessee 1969. GARSUNNME, MUHAMMED es-SB : H efevatn-ndire (Yay. Salih el-Eter). Dmak 1967.
GERDZ,
EB SAD MAHMUD: Zeynl-ahbr (Yay. Abdl-hayy Habibi), Tahran
1347.
GLYKATZ-AHRWELER, H .: Les forteresses construites en Asie M ineure fa c e aV-
invasion Seldjoucide = Akten 11 Int. Byz. Kong. 1958.

GROUSSET,
R.: Histoire de l A rmenie, des Origines d 1071. Paris 1947. : Histoire des Croisodes /-///. Paris 1948.
Guillaume de Tyr (Yay. M. Paulin), Paris 1879.
HAMDULLAH MSTEVF: Tarih-i Gzide (Yay. Abd el-Hseyin Neva). Tahran h. 1330-39.
HAMDULLAH, M .: The map o f the battle o f Malazgird on basis ofhistorical desc-
ription o f the battle Islamic Culture XIX (1945).

HAAN BRAHM HAAN: el-Fatmiyyn f Msr. HATB BADAD,
Kahire 1932.
Eb BEKR AHMED: Tarihu Badad (Yay. M. Emin el-Hanc). Ka
hire 1931. HTT, K. PH.: History o f Syria. London 1951.

HLL, D.-GRABAR, O .: Islamic Architecture and its D ecoration. A. D. 800-1500.
London 1967. HONGMANN, E.: Bizans Devletinin Dou Snr. (ev. Fikret Iltan). stanbul 1970.
HORST, H .: Die Staatsvervoaltung der Grosselgugen und Horazmsahs (1038-1231).
Eine Untersuchung nach Urkunden form ularen der Zeit. Wisbaden 1964.
HOUTSMA,
M. Th.: . A . Muhammed b. M elikah ' nad. Badad 1965.
HUSAYN AMN: Trih a l-lrak f i 7 - asr al-Salcki. HUSSEYNOV,
R.: La Conquete de VAzerbaidjan p a r les Seldjoucides = Bedi Karthlisa 19-20 (1965).
BN ASKR, EBUL KASIM AL b. el-HASEN: Tarihu Medineti Dmak. Topkap Sa ray III. Ahmed Ktp. 2887; Cilt II-III, cilt I-VII; Yay. Ahmed Ubeyd. Dmak 1949; Cilt I-II; Yay. S. el-Mneccid. Dmak 1951-54; cilt X (tezhib). Yay. Ah med Dhman. Dmak 1963.
BN FADLAN, AHMED: Seyahatnme
(Trke ev. R. een). stanbul 1975 = Be
dir Yaynevi yay.

BN HALLKAN, EBUL-ABBAS AHMED: Vefeytl-a yn ve Enbu eb n iz-zeman
(Yay. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid). Kahire 1948.
563
BN HAMDUN: Tevrihs-sinn. Topkap Saray, III. A h m e d Ktp. Nr. 2981. BN SFENDYAR: Tarih-i Taberistan (Yay. A. kbal). Tahran h. 1320. BN KESR, EBU L-FD SMAL: el-Bidaye v e n-nihaye f i t-tarih. K a h ire 1348. BN MYESSER, M u h a m m e d b. AL: Ahbru Msr (Yay. M. A. Masse). Annales
d Egypten les Khalifs Fatm des. Le Caire 1919.

IBN EDDAD: el-Alku l-Hazre f i Zikri m eri-am v el-Cezire (Yay. Yahya Ab-
bre). Dmak 1978.

BN lHNE, EBU L-FAZL MUHAMMED: ed-D rrl-nntehab f i Tarihi m emleketi
Haleb (Yay. Yusuf b. Serkis). Beyrut 1909.

BN TANRIBERD, CEMALDDN EBU L-MEHSN: en-Ncmz-zhire f i Mlki
Msr v el-Kahire. Kahire 1338.

BN VASIL: Mferric'l-Krb (Yay. C, eyyal). Kahire 1953.
BN- BB: el-Evm irl-Aliyye (Tpk Basm, nsz ve fihristi hazrlayan Ad nan S. Erzi) Ankara 1965.
BN L-ADM, KEMALEDDN EBU L-KASIM MER: Zbdetiil-Haleb min tarihil-
Haleb (Yay. S. ed-Dehhn), Dmak 1954. cilt II.
Bugyat at-Talab f i Tarih H alab (Seluklularla ilgili haltercmelerini yay. A. Sevim). Ankara 1976; ayn. Mel. Trke ev: Biyografilerle Seluklular Tarihi. Ankara 1989 = T.T.K. Yay.
BNL-CEVZ, EBUL-FARAC ABDURRAHMAN: Kitab l-muntazam ve multakat 7-
multazam f i ahbril-mlk v el-mem. Haydarbd 1358. Cilt VIII.

BNL-ESR: et-Tarihl-bhir f i d -d evletil-Atabekiyye. K a h ire 1963.
: el-K m ilfit-tarih (Yay. C. J. Tornberg). Beyrut 1966. Trkeye vr. Abdlkerim zaydn, X-XI. ciltler, stanbul 1987.
hnL-EZRAK, AHMED b. YUSUF: Tarihl-Frik, el-D evletl-Mervniyye (Yay. B. A . A vad). K a h ire 1959.
23694.
: Tarih M eyyafarikn ve mid. British Museum Or. 5803, P.
BNL-KALNS, EB YL HAMZA: Zeyl Tarihi Dmak (Yay. H . F. Amedroz).
Leyden 1908.
lm n-nbel f i Tarihi H alebi-ehb (Yay. R. Tabbah). Haleb 1923.
NAN, A.: Tarihte ve Bugn amanizm. Ankara 1972 = T.T.K. Yay. KAEG, W. E .: The contrbution
o f arch ery to the Turkish conquest o f
Anatolia = Speculum 39, 1 (1964).

KAFESOLU, BRAHM: Sultan Melikah D evrinde Byk Seluklu imparatorlu
u. stanbul 1953 = . . Edebiyat Fakltesi Yay.
1956.
: Harezmahlar Devleti Tarihi (485-617/1092-1299), Ankara
: Dou-Anadoluya lk Seluklu Akn (1015-1021) ve Tarihi Ehemmiyeti = Fuat Kprl Armaan. stanbul 1953.
564
AL SEVM -ERDO AN MERL
: Seluklu Ailesinin M enei Hakknda. stanbul 1955. : Seluklun Oullar ve Torunlar = TM. (1958) XIII.
: Anadolu Seluklu Devleti hangi tarihte kuruldu? = I. U. Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi. 1981. : . A. Seluklular mad. : . A. Kr-Boa mad. : . A. Trkler mad. : . A. Nizm-l M lk mad.
KAYMAZ, N.: Anadolu Seluklularnn inhitatnda idare makanizmasmn rol, I. = D. T. C. Fak. Tarih Aratrmalar Dergisi, II/2-3. Ankara 1964. : Pervane Muinddin Sleyman. Ankara 1970 = D. T. C. Fak. yay.
Under the Saljuqs and
KENNEDY, E. S.: The Exact Sciences in Iran Mongols = Cambridge History of Iran. V. KPRL, M. F.: Trkiye Tarihi. stanbul 1923. Nr. 4450.
Antakyada Trklere ait bir tlsm = Cumhuriyet Gazetesi. 1936.
Trk ve Mool slalelerinde hanedan zasnn idamnda kan dkm e memniyeti = Trk Hukuk Tarihi Dergisi, Ankara 1944, I. 1981.
Trk Edebiyatnda ilk Mutasavvflar. Ankara 1966. Bizans Messeselerinin Osmanl Miiesseselerine Tesiri. stanbul
KYMEN, M. A.: Seluklular Devri Trk Tarihi. Ankara 1961. 1961. : A nadolunun Fethi = Diyanet leri Bakanl Dergisi. Ankara
: Alp Arslan Zaman Saray Tekilt ve Hayat - TAD, IV. An kara 1966. ra 1970. : Alp Arslan Zaman Seluklu A sker Tekilt = TAD, V. Anka : Alp Arslan ve Zaman. stanbul 1972 = M. E. B. Kltr Yay.
: Alp Arslan Zaman Byk Seluklu imparatorluu Din Siya seti - SAD, IV. Ankara 1975. : Alp Arslan Zaman Seluklu Kltr M esseseleri = SAD, IV. Ankara 1975. : Byk Seluklu imparatorluu Tarihi, II. ikinci im paratorluk Devri, Ankara 1984. : Turul Bey ve Zaman. stanbul 1976 = M. E. B. Kltr Yay. : Byk Seluklu imparatorluu Tarihi. I. Kurulu Devri. An kara 1989 = T.T.K. Yay. : . A. Turul I. mad.
565
: . A. Turul II. mad. : . A. ''S en cer mad. = IV. Trk
KUFRALI, KASIM: Gazneliler ve Seluklular devrinin tezkir muhiti
Tarih Kongresi. Kongreye sunulan Tebliler. Ankara 1952. KURAT, AKDES NMET: aka Bey. zmir ve civarndaki adalarn ilk Trk Beyi (1081-1096). Ankara 1966 = TKA. Yay. el-KTR, MUHAMMED b. AKIR: Uynt-tevrih. Millet Ktp. Feyzullah Ef. Ki taplar, Nr. 1491. mid). Kahire 1951. : Fevatl-Vefeyt. (Yay. M. Muhyiddin Abdlha-
LAMHTON, A. K. A.: The Internal Structure o f the Saljuq Empire = The Cambridge History of ran, V.
LAURENT,
J.: Byzance et les Ttrcs Seldjoucides dans VAsie Occidentale jusqu'en
1081. Paris 1914.
: Rum (Anadolu) Sultanlnn M enei ve Bizans (Trke trc. Y. Y cel) = Belleten say: 202 (1988). I/EREAU CH: Histoire du Bas-Empire (Yay. M. De Saint Martin). Paris 1833. LEWS, B: The Assasins. Londor 1967. : . A. sm aililer mad.
MAKRZ, TAKIYDDN
AHMED: es-Slk li-ma rifeti dvelil-mlk (Yay. M. Mus tafa Ziyde). Kahire 1936.
hulef. Topkap Saray, III. Ahmed Ktp. Nr. 3013.
MAKRZ, EBUL-ABRAS b. A L : Kitab ittizil-hnefa bi-ahbril-eimme v el-
Malazgirt Armaan, Ankara 1972 = T.T.K. yay. Malazgirt Meydan Muharebesi, 26 Austos 1071. A nkara 1971 = Gnkur. Bk. Harp
Tarihi Dairesi Bk. Yaynlar.

MARQUART, J: Uber das Volkstum der Komanen.
Berlin 1914.
MRUN, Y. .: Tarihu Suriyye. Beyrut 1900.

MASSGNON, L .: . A . K arm atler m ad. MATAR,
.D.: Kitabl-ukdid-driyye f TarihVl-memleketVs-Suriyye. Beyrut 1874.

berti W iscardi de Guillaume d A p u lie = Byzantion X X (1950).
MATHIU, M .: Une source negligee de la bataille de Manzikiert. Les Gesta Ro-
MELIKOFF-SAYAR,
I.: The em pire o f the Salcuqids o f Asia Minr. = Journal of
MERL, E.: G aznelilerin Kirman Hkimiyeti (1031-1034) = Tarih Dergisi, sa y: 24. stanbul 1970. : Fars Meliki Seluk-ahhn Hayat ve Paralar. stanbul, TED. say: 4-5, stanbul 1974. : Fars Atabegleri, Saigurlular. Ankara 1975.
566
: Sebkteginin Pendnmesi = slm Tetkikleri Enstits Dergisi, cild V. cz. 1-2, stanbul 1975. : Emr Savtegin = TED. say: 6, stanbul 1975. : Simcrler IV = Belleten, say. 195 (1986). : Simcrler V : Tarih Enstits Dergisi, say. XIII. stanbul 1987.
: Gaiye ve Seluklularda Kullanlna D ir Baz rnekler = Yusuf Hikmet Bayur Armaan, Ankara 1985. : Sultan Gazneli Mahmd. Ankara 1987. : Seluklularm A nadoluya Gelilerinden Hal Seferlerinin Balan gcna Kadar Urfann Durumu = Belleten say: 203 (1988). : Kirman Seluklular. Ankara 1989 = T.T.K. Yay. : Gazneliler Devleti. Ankara 1989 = T.T.K. Yay. : Mslman-Trk D evletleri Tarihi. Ankara 1991 = T. T. K. Yay. : . A. Z iyriler mad. b. SEYYD HVENDAH: Ravsatus-safa. Bombay 1270. I-VII. Camb-
Mihil Vekayinmesi (Trke ev. H. Andreasyan) = T.T.K.da baslmam nsha.

MRHOND, MUHAMMED NAZIM: The Life and Times o f sultan Mahmud o f Ghazna.
ridge 1931.
MLAYM,
: I. A. smail b. Sebktegin mad. : . A. Muhammed (B. M ahm d) mad. : . A. M es d mad. : . A. M evdd mad. (Yay. Ch. Schefer). Paris 1892; Yay. M . Rzav, Tahran (Trke ev. M . A. Kymen).
S.: Anadolu Seluklu Sanat Byk si. Tar. VIII. stanbul 1988.
NERAH: Tarihi-i Buhara
h. 1317.
NZAML-MLK: Siyerl-Mlk veya Siysetnme
Ankara 1976.
NUSKETULLAH MKT: E z Selcika t Safaviye. OCAK,
Tahran h. 1343.
Ahmed Y.: Babaler syan. stanbul 1980.
OSTROGORSKY, G.: Bizans Devleti Tariki (Trke ev. F. Iltan). Ankara 1981 = T.T.K. Yay.
ZERGN, M . KEMAL: Anadolu Seluklular anda Anadolu yollar (I. Fak. Baslm am doktora tezi).
. E d .
: Anadolu Seluklu Kervansaraylar = I. U. Ed. Fak. Tarih Dergisi, XV/20. A.: Sultan Muhammed D evri Seluklu Tarihi (498-511/1105-1118), An kara 1990 =TTK. Yay. PRTSAK, O.: Der Untergang des Reiches des Oguzischen Yabgu = Kprl A r maan, stanbul (1953).
ZAYDIN,
567
: K a ra h a n lla r mad. PSELLOS, M.: Chronographie (ev. E. Renauld). Paris 1926/28.2 cilt. ngilizce e virisi: The Chranographie of M. Psellus (ev. E. R. A. Sewter). London 1953. Trke ev. I. Demirkent, Ankara 1992 =TTK. Yay. RAMSAY: A n a d o lu nun Tarih Corafyas (ev. Mihri Pekta). stanbul 1961. RASONYI, L.: Seluk a d n n m eneine d a ir = Belleten 11/10 (1939) : Zu den Nam en d er ersten Trkischen H erven vo n Jerusalem = Ata Orientalia Hungarica 89-92-XIII (1961). : Tarihte Trklk. Ankara 1971.
RAVEND, MUHAMMED b. AL: R a h a t s-sudr ve yet-s-Srur, T rk e ev. A. A te, I-II, A n k a ra 1957-1960 . REDDDN FAZLULLAH: C a m i t-tev rih
(Seluklular blmn Yay. A. Ate).
Ankara 1960 = T.T.K. Yay. (Ed. Dr. Daniel). London 1961. ROSENTHAL, F.: A H istory o f M slim H istoriography. Leiden 1968.
RCE, TAMARA TALBOT: The Seljuks in Asia M inr
RHRICHT, RUNCMAN, I-III. =
R.: Betrage z r Geschichte d e r Kreuzge. Berlin 1874-78. : Geschichte d er Knigreichs Jerusalem (1100-1291). Insburg 1898. S.: A History o f the Crusades (Trke ev. F. Iltan). Ankara 1986-87. T.T.K. Yay.
RYPKA, J.: Poets a n d Prose Writers o f the Late Saljuq an d M ongol Periods = Cambridge History of Iran. V.
SADREDDN el-HUSEYN: A h br d-D evletis-Selukiye. (T rke ev. N. L ugal). A n k a ra
1943.
SANAULLAH,
M. F.: The D ecline o f the S a lju q id Empire. Calcutta 1958. SCHROEDER, E.: The Seljuq P eriod = A survey of Persian Art (ed. A. U. Pope). II. London ve Newyork 1939.
M ecm el-Ensb. Yenicami Ktp. Nr. 909. Seluklu Tarihi, A lp Arslan ve M alazgirt B ibliyografyas. Ankara 1971 = Mill K
tphane Yay. SIRT BNL-CEYZ: M ir t z-zem an f T arih il-ayn (Seluklularla ilgili ksm lar yay. Ali Sevim). Ankara 1968. = D.T.C.Fakltesi Yayn; Yeni yay. A. Se vim, Belgeler (1989-1992), XIV/18.
S ret l-M eyyed f i d-dn , D id -d u t (Yay. M. Kmil Hseyin). Kahire 1949. S iyer l- b il-B atrika. Paris Milli Ktp. Nr. 302, 305..
SEVM, A.: Sultan M elikah d evrin d e Ahsa ve Bahreyn K arm atlerin e kar Sel uklu seferi = Belleten XXIV/94 (1960). : C im ri ola y h a k k n d a birka not = Belleten XXV/97 (1961). : Tem rtam H aleb H kim iyeti = Belleten, XXV/100 (1961).
568
AL SEVM-ERDOAN MERL
: A rtu klu larn Soyu ve A rtu k B e y in S iyas F aaliyetleri = Belleten XXV/101 (1962). : A rtukolu Skm enin S iyas F aaliyetleri = Belleten XXVI/103. (1962). : Artukolu lgazi = Belleten XXVI/104 (1962). : Seluklu-M sr F atm D evletleri ilik ilerin e Genel B ir B ak = VIII. Trk Tarih Kongresi, II. Bildiriler. Ankara 1976 =TTK. Yay. : M a la zg irt M eydan Sava. Ankara 1971 = T.T.K. Yay. : D iya rb ek ir B lgesinin Byk Seluklu im paratorlu u n a K atlm as A tatrk Konferanslar V. (1971-72) = T.T.K. Yay. : Genel izgileriyle Seluklu-Ermeni ilikileri. Ankara 1983=T.T.K. Yay. : A n a d o lu nun Fethi, Seluklular Dnemi (Balangtan 1086ya kadar), Ankara 1988. : Suriye ve F ilistin Seluklular Tarihi. Ankara 1989 = T.T.K. Yay. : n l Seluklu K o m u tan lar , Afin, Atsz, A rtu k ve Aksungur. Ankara 1990 = T.T.K. Yay. : . A. Tutegin mad. SKYLITZES, J.: H istoria. Bonnae 1 83 9. SZEN, M.: A n adolu M edreseleri. I. sta n b u l 19 70 . SPULER, B.: Iran M oollar. Siyaset , idare ve kltr. Ilh an llar D evri (1220-1350). Trke ev. C. Kprl. Ankara 1957 = T.T.K. Yay.
LE STRANGE: The Lands o f the Eastern Caliphate. C a m b rid ge 1 9 3 0 . SUYT, CELLDDN ABDURRAHMAN: H snl-m u h dara f A h br M sr v e l-
Kahire. Kahire 1299.
SMER, F.: Trkiye K ltr Tarihine Umumi B ir B ak = A..D.T.C.Fak. Dergisi XX/3-4 (1962). : ukurova Tarihine D a ir A ratrm alar. = TAD., say; I, Ankara 1963. : A n a d o lu d a M oollar = SAD. I. Ankara 1970. : Islm K a yn a k la rn a Gre M alazgirt S ava (A. Sevim ile, Ankara 1971 = T.T.K. Yay. : M a lazgirt Savana K atlan Trkmen B eyleri = Seluklu Aratrm a lar Dergisi, say: IV (1975). : . A. M esud b. M u h am m ed mad. : . A. P eh liva n mad. : -A. O uzlar (Trkm enler), Ankara 1972. EBANKARE: M ecm el-Ensb (nr. Mr Haim Muhaddis), Tahran h. 1363. EEN, R.: Im d al-D in al-K atib el-sfah annin E serlerin deki A n adolu Tarihiy le lg ili Bahisler. Ankara 1971. SAD. III.
TAESCHNER, F.: D ie E roberung A natolies durch d ie Trken W isse n c h a fts-D ie n st 2 N o.16 (19 42 ), s. 14-16. E u r o p a e isc h e
569
TANER, A.: M sm eret l-A h brm Trkiye S elu klu lar D evlet Tekilt B ak m n dan D eeri = TAD. IV. Ankara 1966. : Byk Seluklu im p a ra to rlu u n d a Vezirlik = TAD. V. Ankara 1967. : Trkiye S elu klu lar K ltr H ayat. Konya 1977. TOGAN, Z. V.: i. A. H a za rla r mad. TURAN, O.: Eski Trklerde O k un H ukuk Bir Sembol O larak K ullanlm as = Bel leten (1945), IX/35. : Trkler ve slm iyet = D.T.C.F.D. Ankara 1946. : Trkiye Seluklular H akknda R esm Vesikalar. Ankara 1958 = T.T.K. Yay. 5 5
: Trk Cihan H kim iyeti M efkuresi. stanbul 1964. I-II. : S elu klu lar Tarihi ve Trk-Islm M edeniyeti. Ankara 1965. : S elu klu lar ve slm iyet. stanbul 1971 = Turan Neriyat Yurdu Yay. : . A. k t mad. URFALI MATEOS: Vekayinme (952-1136) ve Papaz G rigorun Zeyli (1136-1162) (ev. H. D. Andreasyan, Notlar: E. Dulaurier ve M . H. Ynan). Ankara 1962 = T.T.K. Yay. USME b. MARKZ: K ita b l-itib a r (Yay. P. H. Hitti). Princeton 1930. UTB, EB NASR M u h a m m e d : T arihl-Yemin. Kahire 1286. UZUNARILI, . H.: O sm anl D evleti Tekiltna M edhal. Ankara 1970. VARDAN: Trk Ftuhat Tarihi. ev. H. Andreasyan = Tarih Semineri Dergisi. stanbul 1937. Vltu D m ak f A h d is-Seluk. Ibn A skirden semelerle yay. S. el-Mneccid. 2. Bask. Beyrut 1975. WTTEK, P.: Deuxchapitres de Vhistoire des Turcs de R ou m = Byzantion 11 (1936). : B yzantinisch-Seldshukische Beziehungen Oestersch Genoots in Wed erla n d , 8 de Cong. 1936. WSTENFELD, F.: Geschichte d er Fatim iden-chalifen. Gttingen 1881. YAKUT, EHAb DDN EB ABDULLAH: K itabu M ucem V l-Buldn. Tahran 1956. Wsterfeld yaynnn tpk basm. YETKN, S. K.: slm M im arisi. Ankara 1965. * : A n adolu'da Trk ini Sanatnn G elim esi. stanbul 1972. YILDIZ, HAKKI DURSUN: slm iyet ve Trkler. stanbul 1976 = . . Edebiyat Fa kltesi Yay. YINAN, M. H.: Trkiye Tarihi, Seluklular D evri, I. A n a d o lu nun Fethi. stan bul 1944. : . A. A rslan-ah mad. : . A. D a n im en d liler mad.
570
AL SEVM-ERDOAN MERL
: . A. Bursuk mad.
Haydarbd-Dekken 1954. ZHD AL: F tm iyyn-i Msr. Haydarbd-Dekken 1968. ZAHRDDN MARA: Tarih-i Taberistan ve Ryan ve M azenderan (Yay. B. Dorn). Petersburg 1850. ZAHRDDN NABUR: Seluknme. Tahran h. 1332. ZAHODER, B.: D en danakan = Belleten (XVIII/72) (1954). Trke ev. . Kaynak. : Seluklu D evletinin Kuruluu S rasn da H orasan = Belleten, XIX/76 (1956), Trke ev. . Kaynak.
YNN, KUTBUDDN MUSA: Zeyl M ir- tiz-zam an. ZAMBAUR, E . de: M anuel de Genelogie et de Chronologie p o u r Vhistorie d l is-
lam . H a n n o v er 1927.
ZEHEB, EB A b d u l l a h MUHAMMED: Tarihu D velil-islm .
Topkap Saray, III.
Ahmed Ktp. Nr. 2917; Kprl Ktp. Nr. 1079. ZETTERSTEEN, K. V.: . A . B erkyaru k m ad . ZONARAS, I.: Chronigue (ev. Millet de St. Amour). Paris 1560.
GENEL DZN
-A Adilcevaz, 37, 465 A aron,35 Adiliyye Hatun, 469 A badan,265 Abak, Adabiiddevle, 148, 372, 374, 393, 407 Adududdevle, 6Utan Alp Arslan'n lakab, 49, 500 Afganistan, 207 Ahaka Han, 11, 480, 481, 483, 484, 486 Afif, 209 Abakolu Yusuf, 143, 144,145, 393 Abakoullar, 375 Afrika, 453 Abbad, Eb Mansr, 219 Afin, Bekiolu, 53, 54, 56, 57, 58, 62, 63, 69, 88, 342, 352,356, 357 Abbas bin Ab dknu ttalib, 4, 99 Abbas (vali), 217, 218, 222, 255, 257, 258, 259 Afin, Trkiye Seluklu emri, 439 AJyonkarahisar, 58, 485, 487 Abbas Devleti, 266 Aac, 506 Abbas Halifelii, 3, 4, 5, 9, 11, 36, 40, 42, 95, 97, 98 101, Aleb, 5 106, 110, 159, 165, 179 Ahds muhafzlar, 340 Abbasler, 2, 4, 10, 18, 24, 26, 30, 32, 34, 36, 38, 39, 43, Ahlat, 54, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 68, 104, 170, 253, 286, 51, 63, 64, 77, 81, 85, 99, 124, 125, 126, 141, 143, 342, 367, 389, 391, 392, 432, 452, 464, 465 169, 194, 202, 261, 272, 275, 285, 288, 289, 291, 293, Ahlatahlar, 193, 275, 277, 280, 282, 285, 389, 453 294, 302, 347, 350, 364, 377, 502, 503 Ahmed bin Abdlmelik. 180, 188 Abdar (Tatdr), 506 Ahmed bin Mahmud et-Tus, 521 Abdullah bin Ali, 97, 98, 99 Ahmed bin Nizamlmlk, 182, 233 Abdullah el-Ensar, 519 Ahmed Eflk, 522 Abdullah, Eb, 36 Ahmed el-Kbann, eyh Burhanddin Eb Nasr, 520 Abdurrahman bin Muhammed Kirman Rknddin EbulAhmed Glehr, 522 Fazl, 520 Ahmed, Eb Nasr, 181 Abdurrahman bin Toanyrek (hacib), 248, 257, 258. Ahmed, Ebul-Huseyn Kutbl-Evliva eyh Cemaliiddin, 259 520 Abdurrahman Hzin, Eb Mansur, 519, 521 Ahnedli, Ahmedliler, 282 Abdurrahman Slimeyrem, 161 Ahmedli, Aksungur (Meraga Emri), 194, 195, 214, 235, Abdiil-Vas Cebel, 519, 520 240, 242, 244, 245,24 6 ,2 5 0 ,3 9 1 Abdiilmelik bin Atta, 120 Ahmet (Karahanl), 210 Abdiirreid, 26 Ahmet (Mustansrn olu), 120 Abdrrezzak Trk el-lk, 519 Ahmet (Savtekinin naibi), 94 Abidos, 429 Ahmet (Seluklu), 114, 115, 129 Abuka Noyan, 492, 493 Ahmet (Sencerin ad), 204 Acara, 94 Ahmet bin Hmid Kirman, Efdalddin Eb Hmid, 520 Acay Noyan, 481, 482 Ahmet bin Hzr Han, Karahanl, 117, 118, 504 Acem Irak, 19, 31 Ahmet bin Mervan, 155 Acem, 72 Ahmet Han, 119 Acem, brahim, 395 Ahmet Lak, emseddin, 488, 491 Adalar Denizi, 1, 72, 427, 428, 431,485, 488 Ahmet Tekudar, 486 Adana, 1 1 ,9 1 ,1 5 4 ,4 2 4 ,4 3 9 , 441, 449 Ahmet (Ertam olu), 44 Ademoullar, 294 Ahmet, 475 Aden, 126, 136 Ahmet, emr, 380, 382 Adhemar, Le Puy Piskoposu, 153, 381 Ahmet, zzeddin, Artuklu, 465 Adyaman, 54, 342, 462, 465, 470 Ahmet, Muizzddin, 3 did, 6, 8, 9
572
GENEL DIZN
Ahmet, Nasruddevle, 32, 33, 36 Ahmet, Nideli kad, 493 Ahmet, Nizameddia, 459 Ahmethisar, 477 Ahmet^ah, 53, 56, 57, 63, 342, 352, 353, 354, 355 Ahsa Karmai Seferi, 96 Ahsa Karmatileri, 95, 97, 98 Ahsa, 95, 9 6 ,9 7 ,9 8 ,9 9 ,1 0 0 Ahup, 221 Ahvaa, 41, 43, 44, 127,282 Akarkf, 110, 111 Akbr, 157 Akaderbend, 465, 483, 491 Akdeniz, 72, 110, 122, 156, 422, 427, 453, 454, 456, 460, 507, 522 Akhastan (Agasartan), 55, 94 Akl, 470 Akk, 6, 1 1 ,8 3 ,8 4 ,1 2 2 ,3 4 2 ,3 4 3 , 344,347, 349, 421 Akkoyunlu Devleti, 12 Akkovunlular, 10 Aksaray, 446, 452, 476, 478, 480, 485, 493 Aksaray, Kerimddin Mahmud, 521 Aksym, 388 Aksungur (eur), 267 Aksungur Porsuk, Kasmddevle, 105, 108, 109, 122, 123, 124, 139, 140. 141, 142, 143, 144, 145, 148, 177, 178, 181, 183, 184, 197, 200, 208, 232, 233, 234, 237, 238, 239, 363, 364, 365, 366, 370, 371, 378, 402, 403, 405 Akehir (Sepidehr), 50, 282 Akehir, 431, 436, 440, 448, 462, 525 Aktay, 10 Alada, 486 Aleddin Camii, 524 Aleddin Eb Bekir, 223 Aleddin Sveli, 493 Alaiyye, 466, 503 Alamut Kalesi, 120,121,122, 189, 190,191, 209 Alan, 55 Alanya (Alaiye, Kalonoros), 460 Alaehir, 434, 435, 447 , 460 Aladdevle kalesi, 288, 289 Aladdevle, Scyyid Fahreddin, 289 Aladdevle,, 30 Alayuntlu, 1 A lhara,438 Albert von Zimmern, 153 Aldo Brandini, 453 Aleksios 111., 448, 449 Alem, 503 Alemdar, Muhammed, 327 Alemuddin bin Nebata, 235 Aluvt-i Meden, 161 Aucak Noyan, 478 A h ,100 Ah (Emr), 232 Ah (Gazneli), 26 Ah Bar (Emr), 205, 206, 231, 232 Ah bin Anutekin, 169 Ah bin Diibeys, 260 Ah bin Ebil-Kasm Ah Sem'n Kad Ebul-Al, 520 Ah bin Muhanuued, 219 Ah bin Musa er-Rza, 115, 224 AH bin Musa, 190 Ah bin erefiiddevle, 141,143,148
Ah bin Zrvd Beyhak, 519 Ali etr, 223 Ali Ibn Ammar, 412 Ah Tekin, 18,19, 20, 21, 22 Ah, Aladdevle, 191, 246 Ah, Ebul-Kasm, 27 Ali, Fahreddin, 476, 481 Ali, tnadddevle, 3 Ah, Mhezzibddin, 469, 473, 480 Ah, Nizameddin, 476 Ah, erefeddin, 251 Ah-bd, 87 Aliattes, 65, 68 Aliir, Muzaffirddm, 470 Alkaevh, 1 Allaverdi, 50 Alman (Gotlar), 60 Almanlar, 9, 56, 152 Almanya, 152 Alp Argun, 272, 275 Alp Arslan (sultan), 6, 7, 22, 29, 30, 44. 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 76, 77, 78, 79, 81, 83, 88, 110, 125, 146, 149, 301, 302, 303, 305, 342, 343, 345. 369, 421, 497, 499, 500, 504, 507, 510, 515 Alp Arslan, rak Seluklu Sultan Mahmut'un olu, 237, 255 Alp Arsla, rak Seluklu sultan Turul'un olu, 244 Alp Arslan, Suriye Seluklu melki. 395, 396, 397, 398, 399,401,402* Alp Arslan, vah, 438 Alp Ergun, erefeddin, 292 Alp Kara, 21, 22 Alp, Nureddin, 443 Alp, Arslantaolu, 386 Alp, NecmedcUn, 277 Alpilek, Kutahmolu, 63, 8 4 ,9 0 , 347, 421 Alpku, 97, 98, 100 Alpku el-Kebr, 250 Alptekin, 3, 398* 432 Alta, emr, 410 Altuordu Devleti, 11, 478 Altunaba kervansaray, 478 Altunaba, emseddin, 465, 468, 469 Altunboa, 458 Altuncan Hatun, 44, 45 -'Altutak, 101, 102, 103, 104 Altuntak, vah, 28 Allunta, 22 Altunta, Giirboantn kardei, 148, 388, 407 Altunta, hcib, 52 Altunta, hdim, 387 Altunta memluk, 181 Altunta kyi, 485 Amanos Dalan, 54, 342 Amasya, 71, 89, 424, 438, 441, 446, 449. 470, 471 Amidddevle bin Behmenyar, 127 Amidddevle bin Fahriddevle Cleyr, 77, 105. 124, 133, 159 Amid (EskiDiyarbakr), 339, 365, 432, 466, 47, 471 Anid Kalesi, 256, 257, 466 Amidddevle, Abbas veziri, 143 Amidlmlk, bk. Kndr Amik Ovas, 361
GENEL DZN
573
Arslan Hatun, 74 Amine Hatun, 402, 403, 414 Arslan Togu Han, 465 Amir-Reba, 100 Arslan Yabgu, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 29, 30, 34, 46, 363, Amr bin Ley8 Camii, 313 426,499,505 Amr nehri, 302 Arslan, Hasbey, 257, 259, 260 Amuderya (Ayrca bk. Ceyhun), 2, 20, 22, 23. 27 Arslan-gay, 278 mul, 131, 191 Arslanapa,2 6 1 ,2 6 8 ,2 7 4 ,2 7 5 ,2 7 6 ,2 7 8 ,2 8 0 Amuriyye (Amorion), 56 Arslanah (Gazneli), 201, 202 Anadolu, 7, 8, 11, 19, 31, 33, 34, 35, 36. 37, 38, 39, 40, Arslanah I. (Kirman), 187, 188, 201. 310, 311, 518, 520, 50, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 60, 61, 62, 63, 64, 72, 73, 523 86, 88, 89, 90. 91, 92, 93, 106, 152, 153, 202, 207, 285, 302, 339, 341, 342, 343, 352, 354, 360, 370, 421, Arslanah (sultan Alp Arslan olu), 52 Arslanah, II. (Kirman Seluklu meliki), 214. 267, 280, 422, 423, 424, 425, 426, 427, 428, 430, 431, 435, 439, 440, 441, 443, 444, 445, 446, 450, 453, 454, 467, 515, 315. 316, 317, 3 1 8 ,3 1 9 ,3 2 1 ,3 2 2 ,5 1 4 Arslanah, rak Seluklu sultan, 266, 269, 271, 272, 516, 518, 519, 521, 522, 524, 525, 526 273, 274, 276,, 277, 278, 279, 280, 281, 282, 283, 284, Anamur, 461, 484 289,520 Anar, 313 Anasolu, 21, 29, 31, 32, 33 Arslanah, ehzade, 446, 449 Arslanta, 57,121, 122, 154 Anazarba, 91, 424, 439, 441 Anberd (Buirakan), 50, 76 Arslanta, emr. 378 Arsuf, 11 Angelos, III. Aleksios. 452, 454 Artah kalesi, 341. 385 An, 31, 35, 37, 38, 5 1 ,7 6 , 9 5 ,2 7 7 ,2 7 8 ,2 8 1 , 500 Artal, 53, 56, 361, 380, 425 Ankara, 88, 423, 438, 442, 443, 446, 450, 455, 456, 469, 4 72,485,491 Artuk Arslan, 450, 458 Artuk Bey, 63, 88, 89, 90, 92, 97, 98, 99, 100, 101, 102, Anna Komnena, 362 Antakya Hallar, 380, 384, 389 105, 106,107, 109,115, 357, 361, 370,426 Antakya Kaps, 144, 399 Artuk, brahim, 46 Antakya Prinkepslii (Prenslii), 11, 156, 378, 385, 432 Artuklular, 73, 185, 193, 197, 256, 277, 374, 403, 404, Antakya, 11, 38, 53, 54, 70, 90, 92, 105, 107, 110, 118, 405,441,462 ruandanos (Bizansl), 54, 342 122, 123, 125, 140, 142, 143, 154, 155, 185, 186, 194, si Nehri (Irma), 154, 353, 379 197, 198, 199, 252, 256, 340, 342, 344, 355, 359, 360, Asib, 28 362, 364, 370, 372, 373, 375, 3 7 6 ,3 7 8 ,3 7 9 ,3 8 0 ,3 8 1 , 383, 385, 387, 388, 389, 392, 394, 395, 400, 401, 403,Askalan, 350 Asya, 4, 7 2,453,459 408, 409, 410, 411, 412, 413, 422, 424, 426, 427, 428, Aa-Lorraine, 153 439, 457, 461 Aur, Yusuf, 322 Antakyallar, 355 Atabek,512 Antalya, 433, 437, 439, 440, 445, 454, 456, 457, 458, 460, Atabeki zam, 274 4 7 2 ,4 7 3 ,4 7 8 ,5 1 8 ,5 1 9 Antartus, 413, 414 Atalar klt, 508 Antiochia, 454 Atalya, 453 Anutekin, 107, 191 Atatrk, 75 Aphaz, 55 Atba, 119 Arabistan, 300 Atiyye (Mirdasolu), 53, 339, 340, 341, 344 Aral, 52 Atlas Okyanusu, 4, 5, 346 tl, 1, 217 Arap, Araplar, 3, 4, 5, 6, 33, 45, 53, 56, 72, 79, 85, 86 96, 99, 100, 101, 102, 111, 138, 140, 148, 155, 183, Atom, 38 192, 253, 277, 340, 341, 343, 344, 351, 352, 354, 356, Atsz (Harezmah), 213 361, 362, 364, 366, 372, 376, 378, 381, 388, 405, 411 Atsz Bey, 90, 344 Arap, ehzade, 433, 438 Atsz, 125,216,343 Arae Nehri (Irma), 31, 34, 35, 50, 55, 76, 235, 269, 291 Atsz, emr, 347, 348, 349, 350, 351, 352, 353, 357, 358, Ardanu, 94 370 Ardistan, 121, 522 Atsz, Harezmah, 217. 219, 220, 221, 224, 225 Argun Han, 486,487, 489 Atsz, melk, 421, 422 AtsiE, Uvakolu, 83,, 84. 85, 86, 87 Argun, Muzaffereddin Alp, 264 Argunah, Nizameddin, 442, 446 A ve, 182, 190, 234 rziil-eey, 509 Avrupa, 8, 72, 385, 427, 430, 453, 456, 519 Avar, 1 Ari, 351 Arlis, 11 Ayaba, Cemaleddiu, 318, Armaanal, Mubarizddin, 471 Aynba, Meyyed, 223, 225, 277, 278, 280, 287, 288, 315, A rpaay,51 3 16,317,318, A rran ,171 Ayaba, Seyfeddin, 455, 459, 460 Aralan Argun, 52, 149, 150, 151, 204 A yan ,516 Arslan Besasir, Bk. Besasir Ayar Burcu, 118 Arslan Boa, 276 Ayasofya Kilisesi, 60, 61 Arslan Cazib, 19, 21, 31 Ayaz (atabek), 267 Arslan Han, 2, 18, 29 Ayaz (Emr), 101, 103, 115
574
GENEL D lZ lN
Ayaz (Muhammed Tapardn evladl), 160,163, 164, 166, 167, 168, 170, 172, 174, 175, 176, 177 Ayaz (Sultan Alp Arslanm olu), 52, 73, 74, 77, 78, 81, 82 Ayaz, Esedddin, 462 Ayaz, Fahreddin, 472 Ayaz bin llgazi, 194, 196, 197, 19B, 199 Ayaz, Kutlu Ayaba, 328 Aybek (atabek), 319, 322, 324 Aybek et-Trkman, Izzeddin, 10 Aydn, 445 Aydod, emir, 438 Aynclut. 10, 478 Aynuseylem, 92, 107, 362, 426 Aynddevle (vali), 342, 344 Aynddevle, Danimendli, 439, 440 Aynddevle, kumandan, 119 Ayniiddin bin Hbeyre, 265, 266 Aytekin, 41, 43, 44, 49, 60, 63, 68, 111, 145, 167, 348, 356, 3575369 Aytekin, emr, 384, 406, 417 Ayyar (evba), 516 Azaz, 382,392,399 Azaz kalesi, 357, 359 Azerbaycan, 19, 21, 31, 32, 33, 34, 35, 38, 39, 50, 56, 58, 60, 61, 76, 95, 139, 156, 164, 166, 170, 171* 202, 207, 213, 214, 232, 236, 242, 244, 245, 248, 251, 253, 254, 258, 261, 267, 269, 271, 274, 276, 279, 280, 282, 286, 288, 289, 290, 291, 293, 339, 365, 367, 368, 423, 453, 4 6 4 ,4 7 2 ,4 7 3 ,4 8 4 Azerbaycan Atabeylii, 291, 294 Aziz Billah, 5 Aziz Cercis kilisesi, 360, 425 Aziz Petrs Katedrali, 155, 381 Azizeddin (hce), 238, 288 Azr, 87, 352 - BBaalbek, 8, 122,417 Bb iil-Garabet, 111 Bab, 94 Baba llyas (Baba Re6il), 470, 471 Baba shak, 471 Baba ayaklanmas, 470, 471 Badgis, 28, 83 Bafra, 443 Baft, 315 Bagin, 39, 327 Bagra6, 361, 425 Bagrat II-, 31 Bagrat IV., 50, 51, 55 Bagur, 52 Badat Abbas Halifelii, 348, 357, 377, 412 Badat, 3, 4, 5, 32, 37, 39, 40, 41, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 51, 62, 63, 64, 72, 74, 81, 94, 95, 96, 98, 99, 101, 104, 105, 110, 111, 113, 114, 117, 124, 125, 126, 127, 131, 132, 133, 134, 137, 138, 1,41, 143, 145, 149, 150, 157, 159, 160, 161, 163, 165, 166, 169, 170, 171, 172, 174, 175, 176, 177, 178, 181, 183, 184, 188. 189, 190, 192, 194, 200, 205, 206, 208, 209, 210, 211, 214, 215, 216, 222, 224, 231, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 241, 242, 243, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251, 252, 253, 255, 256, 258, 259, 261, 265, 266, 267, 268, 269, 270, 272, 274, 276, 280, 285, 286, 289, 291, 293,
311, 363, 364, 367, 369, 367, 369, 370, 390, 394, 403, 406, 413, 441, 478, 500, 501, 505, 515, 521, 522, 524 Badatllar, 125 Ballk ant (Yasallk yemini), 153, 430 Bahaeddin Tercman, 476 Bahaddin Veled, 521 Baherz, Ahmet, 519 Bahreyn, 97, 98, 100 Bahr (Memalik'l-Bahriyye), 10 Bahriyye Memliiklleri, 11, 12 Bahtiyar, 224 Bahtiyar, Slr, 374, 406. 407 Balaban Ktl, 459 Balaban, Seyfeddin, 482 Balasagun, 2 Balasan, Mecdlmlk, 147 Balhan Dalan, 20, 21, 23 Balhan Tiirkmenleri, 21 Balhan ve Irak Tiirkmenleri, 31 Balkesir, 440 Blis, 42, 186, 388, 389, 400, 402, 405 Blis kalesi, 385 Balk kalesi, 343 Balkanlar, 35, 60, 91, 427, 428, 429, 430, 437, 479 Balt, 490 B ando,502' Banyas, 208, 389 Br- mm, 508 Br- hss, 508 Baranku Zekev, 208, 213, 214, 237, 244, 246, 248, 250 Baranl (Koyunlu) Boyu, 22 Barnlkent, 1 Bardas, 436 Bre, 383 Barsama, 108, 360, 425 Barsbay, Melikleref, 12 Barseg, 95 Barsiyan, 522 Bartholomaeus, Pierre, 381 Basil, l . , 6, 34 Basit, i l i . , 424 Basilakes (Vasilakes) Magistros, 62, 69 Basra, 41, 43, 96, 97, 98, 99, 100, 126, 127, 131, 171, 181,237,2 3 8 ,2 4 0 ,3 1 0 Basra krfezi, 518 Basrallar, 127 Baara, Zeyneddin, 437, 459, 460 Bakra, 491 Bakomutanlk Meydan Sava, 75 Balar Hzinesi (Hznetrrs), 45, 369 Bat Denizi, 110 Bat-Anadolu, 428, 437, 438, 440. 446, 485 Bat-Avrupa, 7, 8, 430, 518, 519 Bat-Iran, 25, 28, 29 Bat-Karahanl Devleti, 118, 150, 210, 211, 339 Bat-Karahanhlar, 2, 117, 119, 151 Bat-Moollan, 473 Batllar, 152 Batm mezhebi, 515 Batmler, 119, 121, 122, 131. 147, 156, 157, 160, 161, 162, 167, 168, 180, 181, 182, 188. 189, 190, 191, 196, 203, 208, 209, 214, 215, 217, 238, 239, 245, 249, 253, 256, 278, 286, 287, 308, 309, 376, 337, 395, 36, 398, 415,514,515 Batnlik, 157
GENEL DZN
575
Batiha, 171 Batihan, 184 Batman, 32 Batu Han, 473, 476 Baudouin du Bourg (Urfa kontu), 185,186,194, 388 Baudouin I. (Kuds kral), 154, 194, 196, 197, 379, 389, 3 9 3 ,4 0 0 ,4 1 2 ,4 1 7 Baudouin, II., 385, 404, 405 Bavendler, 28, 191, 224, 246, 268, 284, 287 Bverd, 21, 23, 25 Bayancar Noyan, 490, 491 Bayat, 1 Baybars, 10, 11, 12, 478, 481, 482, 483, 484 Bayburt, 37 Baycu Noyan, 471, 472, 476, 478 B aydu ,489 Bayndr, 1 Bayrak, 503 Bazdr, 213,507 Bazdr, Baranku, 250, 252 Bazdr, Nsreddin Kutlu-aba, 258 Beene, 1 Beni Kalesi, 19, 31 Bedilktib, Mntecibddin, 221 Bedr bin Hazm, 86 Bedr bin Muzaffer, 269 Bedr tsa (emr), 301 B ed ran ,175,185 Bedreddin Ebulabbas, 116 Bedrlcemal, 6, 85, 86, 87, 120, 122, 341, 342, 343, 344, 347,35 0,352 Beg Togd (Beydod), 23, 26 Bedili, 1 Behisni, 361, 441, 442, 443 Behmurd, 410 Behram (Biveyhi), 299 Behrarn, mneccim, 125 Bebran, Seluklu emri, 456 Behramah, Gazneli, 201, 202, 215, 216, 280, 310, 311 Behramah (Kirman Seluklu melik), 314, 315, 316, 317, 3 1 8 ,3 1 9 ,3 2 0 ,3 2 2 ,5 0 0 Behramah (Ttuun kardei), 396 Behramah, Fahreddin, 450, 457, 462, 465 Behramah, Mbarizddin, 458, 459, 460 Behramah, Necmeddin, 471 Bekur, 369 Bekta bin Teki, 185, 186 Bektimur, Seyfeddin, 286 Bektut, Bedreddin, 482 Beled, 148 Belek Gazi, 404, 437 Belenger, Hasbey, 222, 244, 258, 261,262, 263 Belgrat, 7, 152 Belh, 25, 27, 28, 29, 52, 73, 78, 81, 82, 114, 128, 131, 143, 149, 150, 151, 152, 200, 202, 211, 216, 222, 223, 224,225 Belh, Zahireddin, 289 Belh ay, 385 Belka, 411 Belcistan, 3, 300 Bem, 300, 307, 308, 314, 315, 317, 318, 319, 320, 321. 3 2 2 ,3 2 3 ,3 2 4 ,3 2 7 ,3 2 8 ,3 3 0 ,3 3 1 ,3 3 2 , 333,, 518, 523 BenVehban, 104 B eravenc,117 Berberler, 5, 6, 352
Bercin Kalesi, 232, 234 Berdesr, 52, 87, 88, 280, 299, 300, 303, 306, 307, 308, 3 0 9 ,3 1 2 ,3 1 3 ,3 1 4 ,3 1 5 ,3 1 6 ,3 1 7 ,3 1 8 ,3 1 9 ,3 2 0 ,3 2 1 , 322, 323, 324, 325, 326, 327, 330, 331, 332, 333, 518, 523 Berdliye Hatun, 475 Berekt, 375, 378 Bereket Han, 465, 478, 479 Berevenc, 116 Bergama, 434, 440, 444 Berkuk, Melikzzahir, 12 Berkyaruk, sultan, 8, 129, 137, 138, , 139, 141. 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 174, 175, 181, 200, 204, 248, 288, 308, 365, 366, 367, 368, 369, 372, 377, 379, 386, 406, 4 0 7 ,4 0 9 ,4 1 0 ,4 9 9 ,5 0 1 Berkyarukah, Nasruddin, 446, 449 Bermekoullar, 4 Bertrand, kont, 389 Berucrdi, Ebul-Izz Tahir, 254 Berucird, 138, 172, 173, 232, 290 Berzem, 73 Berzye Kalesi, 122 Besasir Olay, 5 Besasir, Ebulhris Arslan, 3, 4, 37, 39, 40, 41, 42, 43, 4 5 ,5 0 0 ,5 0 4 Beserfs kalesi, 384 Besmel, 167 Besni, 465 Beir nehri, 234 Bey (iinvan), 499 Beyaba, 249, 250 B eyhak,188,208,220,500 Beylekan, 278 Beylerbeyi, 513 Beyrut, 122,194,389,412 Beyehir, 439, 487 Beyehir Gl, 439, 466 B eyza,245 Bezavic, 105 Bezimza, 267 Biemrillah, Miistazi, 285 Bihruz, Miicahidiiddin, 231, 240, 241, 252, 255 B ik a ,200 Bikisril, 194 Bikisril kalesi, 390 Bill, Mesut, 259, 260, 265, 266, 267 Bilge (Lakap), 455 Bilge, 369 Bilge Bey, 139, 158 Bimaristan, 523 Bire kalesi, 11, 190, 404, 482 Birecik, 59, 90 Bistam, 277, 279,280,286 Bistegn, 512 Bitlis, 37, 60, 72, 104, 235, 410, 437, 443, 465 Bitlis Boaz, 62 Bizans, 4, 5, 6, 7, 8, 18, 19, 31, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 50, 51, 53, 54, 55, 56, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 76, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 95, 152, 153, 194, 251, 252, 380, 339, 340, 341, 342, 343, 344, 352, 355, 360, 421, 422, 423, 424, 425, 427, 428, 429, 430, 433, 435, 436, 437, 439, 444, 445, 447, 448, 4 4 9 ,4 5 2 ,4 5 3 ,4 5 7 ,5 0 5 ,5 1 9
576
GENEL DZtN
Bizans-Hal Ordusu, 252 Bizans mparatorluu, 6, 89 BizanslIlar, 89, 93, 94, 252, 341, 353, 431, 434, 440, Bokur, 490 Boa, 21, 29, 31, 32, 33 Boa, Trkiye Seluklu emri, 435 Boazii, 91, 136 Bosa, 104 Bohemund II., 438 Bohemund IV ., 461 Bohemund, 153, 154, 155, 156, 379, 380, 381, 383, 384, 395,411,432 Bokurcu Noyan, 491 Bolis, 198 Bolu, 450 Bolvadin, 436 Borala Irma, 50 Bozaba, 246, 253, 254, 258, 259, 276 Bozan, 93, 95, 107, 108, 113, 123, 124, 133, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 148, 190, 364, 366, 367, 371, 427 Bozku, 151, 162, 183 Bozku, Aleddin, 313, 523 Bozmu, emr, 433 Bozok, 1 Bri, Kara Arslan, 40, 116 Bri, Taclmlk, 192,193, 413, 417 Bribars, 83, 149, 177 Briler Hanedan, 417 Britekin, 24, 43 Brakena kalesi, 440, 473 Bugyetiittaleb, 363 . Buhara, 17, 18, 1 9 ,2 1 ,2 2 ,5 8 ,7 3 ,1 1 8 ,1 1 9 ,1 5 2 , 217 Buhara Karahanl Beylii, 18, 19, 21, 22 Bhtan rma, 32 Bulak, 328 Buldac, 49, 166, 187, 361, 425 Bulgar Trk Devleti, 1 Bulgarlar, 2, 60 Burc (Memlikl-Burciyye), 10 Burciyye Memlkliileri, 12 Burgulu, 476 Burhan, 519, 520 Bursa, 422, 435, Burucird, bk. Bercird Busen (Venec), 114 Bsr, 416 Butumites, 427 Buzaa, 144,252,401 Buza kalesi, 357, 375, 404 Bdiz, 1 Bst, 27, 201, 215 Bveyh (Bye), Eb uc, 3 Bveyhoullar Devleti, 2, 3, 41 Bveyhoullar (Bveyhller), 4, 29, 30, 33, 40, 41, 299, 301 Byk Divan, 508, 509, 510, 511 Byk Domestikos, 89 Byk hcib, 506 Byk hciblik, 506 Byk Seluklu Devleti (imparatorluu) 1, 2, 3, 5, 8, 16, 29, 34, 47, 58, 73, 78, 89, 90, 93, 95, 101, 104, 106, 110, 136, 137, 141, 146, 148, 154, 165, 170, 173, 176, 204, 207, 226, 277, 294, 303, 304, 305, 308, 339, 342, 343, 344, 346, 347, '348, 350, 357, 358, 359, 360, 361,
362, 363, 364, 369, 370, 372, 377, 378, 379, 384, 387, 388, 390, 396, 401, 409, 410, 414, 416, 421, 424, 425, 426, 427, 432, 435, 445, 504, 508, 510, 512, 513, 523 Byk Seluklu Sultanl, 79, 268 Byk Seluklular, 90, 92, 180, 199, 205, 302, 400, 497, 5 10,512,519, 524 Byk Zap Suyu Sava, 4 Byk Zap Suyu, 35 - CC.H. Lebeau, 64 Cber Kalesi, 108, 109, 257, 402, 404 Cacabey Medresesi, 525 Cafer, Ebul-Fazl, 132, 133, 137 Cfer-i Sadk, 119 Cferek, 128 Cafer, Eb Haini, 304 Cferoullar, 34, 236 Cahardaneg, smail, 254 Caholu, 493 Camedar, Reit, 260, 261, 264, 268 Cmedr, 506 Candar, 367 Candar, emr, 401 Candar, Haan, 262, 264 Canik, 37 Cebele, 164, 193, 412, 413, 416 Cebel, 520 Cebrail, 99 Cehrem Kalesi, 301 Cehremi, 187 Cek, 50 Celleddin Hrezmah, 461, 463, 464, 465, 462, 465 Celleddin bnil-Kvan, 268 Celaleddin Karatay, 525 Celleddin, sdtan Melikah !n lkab, 112 Cell Takvimi, 520 Cellddevle, Biiveyholu, 32 Celliiddevle, sultan Melikah'n lkab, 500 Celeb, 53 Cemaleddin Ferruh, Lala, 468 Cemaleddin bnl-Hocend, 268 Cemaliiddevle, 6 Cemaliiddin sfahan, 520 Cemaliilmlk, 128 Cemcem, 39 Cend, 1, 16, 17, 22, 24, 26, 28, 52, 217, 507 Cennbe,310 Cerbzakan,146,368 Cercera, Ebul-Kasm, 5 Cevan, Anter, 253 Cevln, 411 Ceyhan rma, 52, 201, 425, 434, 457 Ceyhan, 434, 440, Ceyhun Nehri, 29, 73, 74, 78, 82,118, 200, 219, 221, 223, 225,253 Cezire, 239 Ceziret- bn mer (Cizre), 104, 148, 159, 180, 197 Cezr kalesi, 383, 385 Cruft Kalesi, 299, 303 Cruft, 53, 300, 308, 312, 313, 314, 316, 317, 318, 319, 320, 321, 322, 323, 324, 327, 328, 518, 523 Cibal, 3, 25, 30, 47, 156, 171, 212, 242, 259, 269, 293 Cibrin Kurastya kalesi, 357
GENEL DZN
577
Cihan-gay, 278 Cihansz (lakap), 222 Cihanah, Rkneddin, 462, 463, 464 Cimri, 485 Cisrlhadd, 380 Cizr kalesi, 355 Cizre, 32, 42, 101,389 Cizye (Bavergisi), 426 Clermont, 152 Corane, zzeddin, 324, 325 Cuyu Bey, 198, 199, 205, 232, 233, 235, 236, 400, 401 Cuyu, Nasrddevle, 87,122, 123 Ciibeyl, 122,389 Cheyroullan, 141 Clus, 501 Cl6 bahii, 507 Crcan, 25, 27, 28, 30, 83, 120, 162, 163, 164, 171, 224, 242,268 Cveyn, Ebul-Meal, 131 Czcan, 3, 28, 78
krm, 101, 104, 148, 159, 174, 176. 178, 179. 180, 191, 192, 385, 386, 387, 432, 433 ubuk Bey, 9 2 ,1 0 1 ,1 0 2 , 124,125, 361 ubukoullan, 72 ukurova, 5 6 ,9 1 ,1 5 4 ,2 5 1 ,4 2 4 ,4 3 1 , 434, 438, 439,440, 441, 442, 445, 447, 454, 45 7 ,4 6 1 ,4 7 2 ,4 7 3 ukurova Ermenileri, 11 -D Diler, 120 Dalasseno6, 429, 430, Damgan (Dmegn), 27, 30, 49, 115, 120; 162, 164, 253, 277,287 Dana, 31 Dandanakan,26,505 Dandanakan Sava, 28, 29, 115, 299 Dandanakan Zaferi, 26, 34 Danimend Gazi, 63, 89, 153, 437, 438 Danimendli Beylii, 424 Danimendliler, 72, 153, 154, 384, 411, 412, 441, 445 Danimendoullan, 443, Dr, 197, 404 Darbcird (Darb), 187 Darende, 443 Darhn (Dergn), 22 Drl-Harb, 16 Drlahiret, 225 Drlemre, Drlmemleke, 41, 49 Dariiifayi Alay, 467 Dal (Tal), 146, 369 Daveti Cedide, 120 David II., Grc Kral, 202, 235, 236, 437 Davidolu Giorg, 50 Davud Burcu, 86 Davul, 502 Davut (Melikahn olu), 117,129 Davut (melk ve 6ultan), 212, 213, 214, 215, 216, 244, 2 4 5 ,2 4 6 ,2 4 8 ,2 5 1 ,2 5 4 ,2 5 6 Davut bin Skmen, 197, 405 Davut Kulan Arslan, 152, 428, 430 Davut (Kirman seluklu), 304 Davutah, Mengckl, 462 Dy Merc, 213 Day Merg, 215, 249, 288 Debr Ebul-Hasan, 300 Debsiye, 22 Delta Blgesi, 5, 6 Demir Yayl (Temr Yal), 15 Demleoullar, 72 Denizli, 58, 423,437, 440, 443, 444,453, , 454 Derbnan (Kapclar), 507 Derbend (Bbl-ebvb), 34, 55, 94, 236 Derbendliler, 55 Derbesak, 11, 361, 425 Dere, 117 Dere Kalesi, 122 Derek, 116 Dergh, 218, 505 Dergzin, Celleddin Ebulfazl, 281 Dergzn, Ebulkasm, 205, 206, 207, 209, 210, 211, 213, 231, 232, 239, 241, 242, 244, 246 Dergzin, tmadeddin Ebul-Berekt, 251 Dergzin, emseddin Ebun-Necib, 268 Deri ub, 333
-aaniyan, 3 ar (ehzade), 186, 187,188 ar Bey, 16, 17, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 34, 38, 39, 40, 42, 44, 45, 46, 47, 48, 74, 77, 113, 299, 305, 496, 490, 499, 515 ar bin Mahmut, 267 aka Bey, 8, 427, 428, 429, 430, akr, Nasrddin, 239, 256 akmak, Melikzzahir, 12 anakkale, 435 anakkale Boaz, 429 ankr, 424, 438, 442, 443, 446, 450, anigir, 506 avl, 52, 53, 63 avl (Hacip), 52, 53, 63 avl (Atszn kardei), 84, 348, 353 avl (Aksungurun memlk), 239, 248 avl Candar, 252, 255, 258, 504 avl, Mubarizddin, 459, 461, 462, 465, 470, 503 avl Sakavu, 161, 162, 177, 178, 179, 180, 182, 184, 185, 186, 187, 188, 190, 192, 193, 387, 388, 389, 310, 432,433, avuldur, 1, 63 avu (serheng, drba), 507 av (Siyav), 92 avu Bey bk. Cuyu Bey emikezek, 462 epni, 1 ermik, 470 etirci (etirdr), 502 etr, 502 inin, 457 nm kalesi, 461 iek Hatun, 376 ifte Minare, 525 iil, 118, 119 in, 136,218,497,522 oban, Mool kumandam, 491 oban, Hsameddin, 463 oruh Irma, 37, 50 oruh, 38, 89, 94
578
GENEL DlZN
Diyr slm, 16 Derre, 523 Dizmr, 291 Deti Ber. 316 Dizmar (Emri Sipelslar), 291 Develi, 38 Dmanis, 94 Develhisar (Dulhisar), 493 Dodurga, 1 Devlet (Dolat), Kutahuol, 63, 84, 90, 347, 421 Do Avrupa, 459 Devletah, Dilmaol Fahreddin, 277, 278, 443 Dou-Akdeniz, 412, 414. 416 Devser kalesi, 405 Do-Anadolu, 19, 21, 31, 34, 36, 38, 51, 52, 54, 57, 58, Deylemliler, 301, 302, 314, 513 59, 60, 62, 285, 366, 367, 368, 373, 386, 408, 432, Deyr kalesi, 357 437, 450, 453, 462, 463, 464, 465 Dmak (am), 6, 8, 9, 84, 85, 86, 87, 106, 107, 109, 123, Do-Denizi, 110 124, 133, 140, 142, 143, 145, 148, 192, 193, 196, 199, Do-Fergana, 2 200, 239, 280, 290, 344, 347, 349, 350, 351, 352, 357, Do-Karadeniz, 424 358, 362, 363, 364, 366, 370, 372, 374, 375, 376, 377, Dou-Karahanhlar, 118, 119 378, 379, 384, 392, 393, 397, 398, 400, 401, 402, 403, Dou-Karahanhlar Devleti, 2, 118 406, 407, 409, 410, 411, 413, 414, 415, 416, 471 Dou-Roma (Bizans) mparatorluu, 427 Dmak Seluklu Devleti, 374, 375, 376, 384, 387, 406. Do-Trkistan, 83 408,412,4 1 4 ,4 1 5 ,4 1 7 Dokuz Ouz Tiirkleri, 99 Dmak Seluklular, 154, 389 Dolat, I. Mesut'un olu, 441, 442 Draz, Aybek, 320, 322, Donanma Gecesi, 125 Dnar (melk), 326 Dovin, 19, 34, 9 3 ,9 4 ,2 7 7 ,2 7 8 ,2 8 2 Dzmr, 291 Der, 1 Dicle Irma, 31, 34, 39, 41, 53, 58, 111, 125, 165, 166, Dragos Suyu Antlamas, 424, 427 1 83,250,252,342 Drakon Suyu (Dragos deresi), 423 Dih-i Nemeh (Tuz Ky), 49 Duduolu, 57, 63, 88, 352, 356 Dihdr Eb Ali, 121, 122 Dukak (Tukak), 15 DihisLan, 21, 23, 29, 30 Dukak, 148, 154, 155, 369, 372, 374, 375, 376, 377, 378, Dihistan, Ebul-Mehsin Abdlcelil, 159, 160, 163, 165, 379, 381, 382, 384, 393, 397, 406, 407, 408, 409, 410, 166,168 4 1 1 ,4 1 2 ,4 1 3 ,4 1 4 ,4 1 5 ,4 1 7 Dihkan (Ky Kethdas), 516 Dkas, Andronikos, 65, 71 Dihkan, Ebul-Kesm, 125 Dukas, Ioannes, 65, 88, 89, 429 Dimitri (Giircii), 235 Dukas, X. Konstantinos, 7, 38, 39, 54, 71, 339 Dimyat, 9 1 Dukas VII., Mikhail, 71, 88, 89, 422 Dinar (Ouz beyi), 331, 332, 333 Duraklama Devri, 137 D in ar,38 Duzahdere, 465 Dinever, 30, 213, 243 Diphisar, 53 Dibeyl, 34, 37, 51 Dbeyoullar, 269 Divan- Berid, 510 Diibeys bin Sadaka, 3, 45, 164, 175, 182, 183, 184, 208, Divan- Evkaf- Memlik, 511 209, 212, 231, 232, 233, 234, 235, 237, 240, 241, 248, Divan- Eylet, 511 249,250,405 Divan- Hss, 510, 511 Diilk, 54, 342, 441 Divan- na, 509 Dzcin, 8 Divan- stifa, 509 Divan- Istifay- memlik, 509 -E Divan- raf, 509 Divan- raf- Memlik, 509 Ebher, 287 Divan- Mezlim, 510, 516 Ebiverd, Muhammed, 360 Eb Abdullah bin Mustazhir Billah, 251 Divan- Mrif, 509 Divan- Pervaneg, 512 Ebu Sa'd bin Musala (Mavsala). 124 Eb Sad bin Muhammed, 187 Divan- Resil, 509 Eb Abdullah Muhammed, 108 Divan- Riyaset, 511 Divan- hneg, 511 Eb Ahmet el- Kazvin, 203 Eb Ali el-Fik, 166 Divan- Tura, 509 Divan- Vilyet, 511 Eb Ali Haan (erif el-Huteyt), 106, 107, 109 Divan- Zinam ve'l-istifa, 509 Eb Ali Haan, 224 Divaniil-Arz. 509 Eb Bekr (ldenizli), 287, 288, 291, 292, 410 Divaniil-Cey, 509 Eb Bekr am, 125 Divaniil-in ve't-tur, 509 Eb Bekr, Ziyaeddin, 321 Divrii, 54, 56, 89, 437, 463 Eb Cafer Muhammed, 181, 182, 345 Diyarbakr Eyyubleri, 10 Eb Cafer (afi reisi), 188 Diyarbakr (Amid), 32, 33, 36, 39, 42, 53, 58, 59, 60, 62, Eb Cfer, 116 72, 87, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 108, Ebu Dulef, 51, 76 109, 124, 141, 142, 144, 159, 166, 171, 176, 179, 192,Eb Dulef Siirhb 182 255, 280, 339, 356, 357, 364, 367, 378, 379, 406, 413, Eb Him, 126 432, 445, 450, 452, 458, 461, 470, 486 Eb Hiireyre, Nebihiiddin, 272 Diyar Rum (Rum). 441 Eb shak raz, 519
GENEL DlZN
579
Eb Kalicar, 29, 299 EbMansur, 116, 117 Eb Muhammed, 374 Eb Muhammed Temm, 49 Eb Muhammed Ubeydullah bin Mansur, 165 Eb Muzaffer, 301 Eb Mslim (Horasanl), 4 Eb Mslim, Rey reisi, 120, 138, 501 Eb Nasr Ahmet (Aziz), 211 Eb Sad, 5 Eb Sid, 182 Eb Sad Fundaverc, 519 Eb Sad el-Gnim, 519 Eb Sad Haddd, 168 Eb Salim, 101,103 Eb Sehl, 38 Eb ca, Alp Arslan'n lkab, 49 Eb iica, Zahireddin, vezir, 110, 111, 114, 124 Eb Tahir, 387, 395, 396 Eb Tahir Harezm, 118. 119 Eb Tahir Tabes, 519 Eb Talib, 396 Eb Temmam bin Abdun, 235 Eb Yakub, 94 Ebul-Abbas Fazl bin Muhammed Luker, 519 Ebul-Al Sad bin Yahya, 189 Ebul-Bedr, 266 Ebul-Berekt, Tabip, 261 Ebul-Berekt, 318, Ebul-Esvar, 31, 37 Ebul Fazl (Sistan hkimi), 205, 218, 219 Ebul Fazl (Vezir), 398, 399 Ebul Fazl (Kad), 405<Ebul-Fazl, 27, 40 Ebul-Ferec Ahmed Hemedan, 171 Ebul-Feth, 27 Ebul-Feth, sultan Alp Arslan'n lkab, 51, 500 Ebul-Feth, sultan Melikah'n lkab, 500 Ebl-Ganaim, Taciilmlk, 119, 125, 128, 129, 130, 131, 133,137,138 Ebul Gazi, 92, 93, 428 Ebul-Hasan, 103, 365 Ebul-Hasan bin Ammar, 123 Ebul-Hasan bin el-Kf, 141, 142 Ebul-Hasen bin Eb Ukayl, Ayniiddevle, 122 Ebul-hayr, 488 Ebul-Heyc, 178, 238 Ebul-Heyc, Erbil emri, 194, 391 Ebul-Kasm, 89, 92, 93, 360, 425, 427, 428, 429 Ebl-Kasm (Harezmli), 372, 373, 408 Ebul-Kasm, 132 Ebul-Kasm Ali bin Cheyr, 174 Ebul-Kasm el-Usturlb, 521 Ebl-Kaem madlmlk, 149 Ebul-Kasm Kueyr, 519 Ebul-Kasm, Safiyyiil-Evhad, 244 Ebul-Kasm, Zaimuddevle, 103, 104 Ebul-Kebir, Alemiiddin, 235 Ebl-Meal Cveyn (Imaml-Haremeyn), 519 Ebul-Mel Nahnas sfahan. 519 Ebul-Mefahr, 317 Ebul-Mehsin, 127, 129 Ebul-Mehsin, Sdlmlk, 174, 1 7 5 ,176,177,180,181 Ebul-Mehsin, Safiy, 175,176, 177 Ebul-Menakb, 192
Ebul-Muzaffer, Berkyaruk'un lkab, 500 Ebul-Muzaffer Ciircan, 171 Ebul-Muzaffer sfizar, 520 Ebunnasr, 26 Eburreca, 399 Ebur-Rza, Kenalddevle, 127 Edirne, 152,422 Edremit, 429, 433, 435, 444, Efmye, 110, 122, 1 2 3 ,195; 198,199,386 Efmye kalesi, 387, 401 Efdal. Eyyub hkmdar. 450, 458 Efdal, vezir, 377 Efdaleddin Kirman. 517 Efzn, Nasriiddin, 317 Ege Blgesi, 89 Ege Denizi, 91 Ehl-i Snnet, 308 Ekinci bin kokar, 151 Elbistan, 11, 361, 424, 432, 433, 434, 439, 440, 442, 443, 454,45 8 ,4 8 3 ,4 8 4 Elcezire, 3, 9, 31, 53, 62, 101, 105, 107, 142, 159, 166, 171, 174, 176, 186, 192, 204, 255, 280, 285, 340, 342, 36 4,400,408,409 Elcezire Eyybleri, 10 Emevler, 4, 34, 36, 503 Eminddevle, 145, 368, 406 Emr hur, 146, 178, 368, 369, 371 Emr-i alem, 506 Emr-i arz, 512 Emr-i candr, 506 Emr-i dd (Dad beyi), 512, 516 Emr-i har es, 506 Emr-i sipehslar, 514 Emr-i ikr, 506 Emran, erefeddin, 282, 284 Emiranah, 301, 304, 305 Emrek, Zafir Muhammed, 322, 326, 328, 330 Emirda, 56 Emri Emran, 213 Emri Mran, 443 Emir Stt Hatun, 211 Emrah, Muciriiddin, 488, 489 Emr'l-mer (Emrler emri), 78, 513 Enbr, Eb Abdullah, 256 Enbar, Eb Thir, 101 Enuirvan, 44, 45 Enuirvan bin Halid, 205, 214, 234, 239, 248, 251 Enver, 122, 519 Erbasan (Erbasgan), 48, 52, 56, 57, 58, 62, 69, 83, 343, 422 Erbil, 178, 194, 238, 367, 391, 458, 459 Erci, 33, 36, 58, 61, 170 Erdebil, 170, 245, 255 Erdem, 43, 45, 48 Erdeir, Hiisamddevle, 287 Ereli, 154, 413, 431, 442, 446, 449, 457 Ergani, 3 9 ,5 3 ,3 4 2 ,4 7 0 Erivan. 8 Erku, emr, 214 Erku en-Nizam, 138, 161 Ermenek, 484 Ermeni Katolikosluu, 95 Ermeni Patriklii, 95 Ermeniler, 6, 9, 11, 19, 31, 34, 35, 38, 39, 50, 51, 60, 62, 68, 69, 73, 74, 89, 91, 104, 108, 114, 122, 136, 154,
580
GENEL DZN
155, 195, 197, 257, 380, 424, 434, 438, 440, 446, 449, 4 5 4 ,4 5 7 ,4 6 1 ,4 7 2 ,4 7 3 Ermeniyye, 248 Ermenahlar Beylii, 286 Erran, 31, 34, 35, 37, 38, 39, 60, 94, 95, 157, 235, 248, 2 5 5 ,2 5 8 ,2 5 9 ,2 7 2 ,4 3 7 Errecn, 41, 161,189, 276 Errecan, kad, 138 Erta, 28, 2 9 ,4 4 , 52, 116 Erta, Muhyiddin, 417 Ertoku, Mubariziddin, 452, 454, 457, 460, 461, 462, 463,464, 525 Erzen, 32, 60, 62, 72, 103, 104, 235. 253, 410, 432, 437. 443 Erzeiir-Rum, bk. Erzurum Erzincan, 37, 38, 72, 89, 437, 450, 457, 462, 464, 472, 475, 486, 487 Erzincan Akehir, 464, 491 Erzurum (Kalikala), 34, 35, 37, 38, 39, 59, 61, 71, 72, 89, 235, 261, 443, 450, 453, 455, 459, 462, 464, 478,486 E sad ,377 Esrib, 194, 359 Esarib kalesi, 389, 390, 404 Esedabd,167,232, 288 Esedbad, Eb brabim, 161, 163 Esedoullar, 42 > Esfna kalesi, 358 Eskiehir, 153, 413, 423, 431, 435, 440, 443, 444, 445, 446, 450, Esnaf loncalar, 516 Esterbad, 94 Eel, Sadeddin, 279 Eref Semerkand, 210 Eref, Eyyub, 458, 459 Erefoullar, 485, 488 Etienne de Blois, 380 Etrk, 513 Etrek, 202 Evba, 517 Evdokia, 7, 54, 55 Eymr, 1 Eyytb, Melikssalih Necmeddin, 10 Eyyub Devleti, 6 ,1 0 Eyyubler, 8, 9, 285, 457, 459, 462, 463, 465, 469, 470, 512 Ezd kabilesi, 100 Ezrak, 519, 520 - FFadlun, 31, 51, 55 Ffibreddm, Kazvinli, 488, 489 Fahreddin Ali (Sahip Ata). 482. 483. 484, 485, 46, 487, 488,525 Fahreddin bin Safiyeddin, 293 Fahreddin Dinar, 470 Fahreddin Ebbekir, 475 Fahreddin Eb Tahir, 264 Fahreddin, Seyyid, 283 Fahreddin Toayiirek, 205 Fahruddevle bin Cheyr, 46, 101, 102, 104, 105, 112, 113, 159 Fahrlnlk bin Ammar, 186 Fahrddin Giirgn, 519 Fahriilmlk, 128, 146, 147, 148, 188, 368, 369
Fris Kaps, 360, 425 Farmez, Eb Ali, 131 Fars, 30, 53, 74, 77, 81, 156, 161, 171, 177, 186, 187, 188, 190, 207, 212, 242, 244, 245, 252, 253, 254, 257, 258, 259, 260, 275, 276, 277, 280, 285, 300, 301, 302, 303, 305, 307, 308, 310, 312, 313, 314, 315, 317, 321, 3 2 2 ,3 2 4 ,3 2 6 ,3 2 7 ,3 3 3 Fryb, 25 Ftma, Sitti, 283 Fatm Devleti, 5, 85, 87, 122, 344, 352, 421 Fatm Halifelii, 4, 9, 36, 40, 42, 43, 58, 106, 120, 348, 377 Fatmer, 5, 6, 8, 41, 43, 44, 83, 84, 85, 86, 9 8 ,1 0 6 , 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 190, 193, 342, 346, 347, 348, 350, 351, 357, 370, 375, 386, 394, 412 Fatma Hatun, 251 Fav kalesi, 385 Faya kalesi, 357, 385 Fazl, II., 93 Fazl* III. (eddadoh). 93. 94. 95 Fazluye (Fazlaveyh, emr), 52, 53, 301, 302, 303 Feke, 439 Fenahsrev, Adududdevle, 3, 33 Feramrz bin Alauddevle, 27, 30 Ferve (Kzl Avrat), 21, 23, 25 Fergana, 2, 119 Feriburz, irvanah, 55, 94, 95 Ferid Gln, 519 Feridun bin Ahmed, Sipehslar, 522 Ferran (Mstahdemler), 507 Ferruh Hatun, 47 Ferruhah, 240 Fesa, 187,302,321 Fetihname, 444, 445 Fetret Devri, 160, 204 Fezar, Eb Muhammed, 300 Frat Irma, 4, 38, 39, 45, 54, 56, 57, 59, 60, 62, 72, 89, 108, 140, 185, 192, 194, 196, 197, 234, 252, 265, 342, 363, 364, 367, 372, 389, 391, 400, 414, 421, 424, 450, Filaretos (Philaretos), 360, 361 Filibe, 152 Filip (Philippe), 461 Filistin, 5, 6, 8, 9, 83, 84, 85, 87,122, 124, 339, 343, 344, 346, 347, 348, 349, 351, 352, 357, 358, 359, 362364, 370, 373, 374, 375, 376, 382, 393, 394, 406, 407, 411, 4 1 2 ,4 1 6 ,4 1 7 ,4 2 1 ,4 2 6 ,4 3 7 Filistin Trkmen Beylii, 344 Filokales, 434 Fruz, 154, 180 Firuz, Melikrrahim Hsrev, 40, 41 Fruzkh, 223 Fruzkh Kalesi, 115 Firuze Burcu, 88 flandre. 383 Foa, 429 Franklar, 37, 56, 60, 61, 68, 196 Fransa, 152,153, 413 Franszlar. 152, 382 Fredcrik, II. (Friedrich), 9 Friedrich Barbarossa, 446 Furat, brahim, 397 Furg, 188, 316 Furg Kalesi, 310 Ftvvet (ahilik) tekilt, 516 Ftvvet alvar, 455
GENEL D ZiN
581
Godefroi de Bouillon, 153, 156, 379, 381, 382. 383. 411, 412 Gog Vasil, 197, 434 Gaban, bk. Keban kalesi, 457 Gk Medrese, 525 Gabras, Konstantin, 435, 437, 439, Gkbori, Muzaffiriiddin, 458 Gabrie, 384, 412, 430 Gksu, 461 Gagik, 31, 37 Gksu derbendi, 484 Gaten burcu, 59 Gksn,3 6 1 ,4 2 5 ,4 3 1 ,4 3 4 , 438, 441, 442, 443, 454 Garcistan, 35, 83 G kta,21,29, 31,33 Garraf, 269 Gktrk Devleti, 1, 499 Garsunni'me Muhammed es-Sbi, 43, 45, 50, 60 Gkyay Noyan, 489 Garsiiddin, 288 Gnlller, 512 Gaiye, 504 G ynk.441 Gautier Sa* Avoir (Meteliksiz Gotye), 152, 153 Grek Vaspuraka (Grekia Vasprakania), 33 Gvele (Gevele) Kalesi, 90, 489 Grigor, 51 Gavur Dalar, 54 Gud, 225 Gazan Han.. 489, 490, 491, 492, 493 Gudaf el-Bedevi, 96 Gazi, 512 Guillaune (piskopos), 153 Gazi Gmtekin, 411 Guillaume de Grandmesnil, 380 Gazi, Seyfeddin, 256 Guillaumejourdain, 192 Gazi, ihabddin, Eyyub, 471 Gulamlar (Hassa Kuvvetleri), 512, 513 Gaziantep, 54, 342, 361, 425, 441, Gur, 83,218, 222,223,334 Gaziye Hatun, 462, 468 Gr, 83 Gazne, 22, 24, 25, 78, 83, 12, 151, 201, 202, 206, 215, Grlular, 207, 222, 223, 334 2 1 6 ,2 1 8 ,2 2 2 ,3 3 4 Gurenbih, 252 Gazneliler. 3, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 26. 27, 28. 29, Guzolu (Ouzolu), 178, 179, 180, 205, 206 31, 40, 78, 83, 125, 201, 202, 215, 216, 222, 299, 310, Glek Boaz, 431 311 Glpayegn Camii, 522 Gazneliler Devleti, 3, 19, 23, 24, 202, 216 Gmhane, 437 Gazzal, 137, 519 Giimtekin, 53, 54, 342 Gaaze, 86,351 Gmtekin, 367 Gazz, 520 Giimtekin, 395, 397, 417 Gedk, 443, 482 Gmtekin, emr, 384 Gelibolu Yarmadas, 429 Gmtekin Ahmet, 424, 430, 431, 432 Gelilaea (Celle) Prinkepsi, 195 Gmtekin Bilge Bey, 78 Gence, 34, 37, 51, 86, 93, 94, 95, 156,163,166, 202, 211, Gmtekin Candar, 89, 112,138, 139, 145 213, 234, 235, 241, 245, 254, 255, 278, 351, 356, 370, Gmtekin Kayseri, 169, 170 437 Gnbed-i Cebeliye, 523 Gerger, 257, 437 Gndeniz, 162 Germbe, 523 Giindodu (Atabek), 234, 235 Germiyanl Trkmenler, 471, 485 Giindodu (Kn-dodu), 150, 151 Germiyanllar, 488 Giindodu, 190, 198, 205, 400 Germsr, 308, 312, 316, 327, 328 Gneri Bey, 487 Gerasp, 30 Gney Anadolu, 6, 54, 57, 437 Gerasp, Alddevle, 205 Gney-bat Anadolu, 439 Gesta Roberti Wiscardi, 66 Giiney-Dou Anadolu, 9, 73, 84, 89, 91, 101, 105. 339, Gevher, 83 347, 365, 367, 368, 373, 410, 421, 424, 432, 437, 453, Gevher Hatun, 52, 57 465, 469 Gevher Hatun (Muhammed Taparm kz), 203 Giiney-ran, 3 Gevher Hatun (Mesut'un kz), 248 Gney-talya, 7 Gevher Neseb, 211 Giiney-Rusya, 463 Gevher Nesibe, 525 Gr Han, 218, 219 Gevherayin, Sadddevle, 63, 69, 81, 96, 101, 104, 105, Grboa, 137, 139. 143, 144, 148, 149, 154, 155, 159, 107, 112, 113, 124, 125, 126, 127,158, 159, 160, 364 160, 164, 364, 366, 367, 378, 379, 380. 381, 382, 409, 410,414 Geyhatu, 487, 489 Grcistan, 34, 50, 51, 52, 55, 61, 76, 94, 202, 282. 437. Geylan, 34 450,45 1 ,4 5 3 ,4 6 5 Gyasd-dnya ved-din, Muhammed Tapar'n lkab, 500 Grc Hatun, 469, 475 Gyasl-Mslimn (Alp Arslan'n lkab), 49 Grcler, 19, 34, 35, 50, 51, 55, 60, 74, 94, 202, 207, Gila, 191, 207 235, 254, 255, 259, 275, 277, 278, 281, 282, 438, 450, Giorgi, II., 94 453,464 Giorgi, III., 277 Grdbpzu, erefeddin, 222, 260, 264, 267, 269, 272, 273, Giray Noyan, 489 274,275,279 Girdkh, 120, 214, 287 Glirgan, Mcahid, 326, 327 Girdkh kalesi, 47, 48, 49 Grgen, 94 Girit, 429 -G -
582
GENEL DZN
Grgen, 217, 220, 221, 292 Grenbe, 244, 253 Grzcler, 512 Gyk Han, 475, 476 - HHabe bin Aituntak, 151, 152, 162, 180 Habs (ehdad), 300, 318, 328,331, 332, 333 Habur, 32, 179, 197 Habur rma, 180, 386, 433 Hac, 125, 139 Hce Cemal, 321 Hace Dehhan, 521 Hac Baara, 39 Haclar, 138 Haik, 31 Hal Seferi II., 440 Hal Seferi III., 9 Hal Seferleri, 8, 72, 152 Hallar, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 152, 153, 154, 155, 156, 178, 179, 182, 185, 186, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 198, 199, 200, 203, 235, 237, 239, 251, 252, 256, 257, 341, 377, 378, 379, 380, 381, 382, 383. 385, 386, 387, 388, 389, 390, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 403, 404, 405, 409, 411, 412, 414, 430, 431, 432, 433, 434, 437, 438, 439, 440, 441, 442, 443, 446, 448, 453, 457 Hadddiyye, 134 Hadem (Hizmetkrlar), 507 Hadi, 4 Hadise-Ane, 4, 45 , Hadramut, 5 Hafaceler, 138 Hagios Georgio, 76 Hagioe Georgio Kalesi, 50 Hakkri, 32 Hakim (Fatm), 5 Hakim el-Mneccim, 395 Haleb, 9, 53, 54, 56, 57, 59, 61, 62, 84, 87, 90, 91, 92, 101, 105. 106, 107. 108, 109, 110, 122, 123, 124, 126, 140, 142, 143, 144, 148, 155, 185, 186, 194, 195, 198, 199, 235, 239, 252, 261, 339, 340, 341, 342, 343, 344, 348, 352, 353, 354, 355, 356, 357, 358, 359, 361, 362, 363, 364, 366, 370, 372, 373, 374, 375, 376, 377. 378, 379, 382, 383, 384, 385, 387, 388, 390, 392, 393, 394, 395, 396, 397, 398, 399, 4 0 ]; 402, 403. 404, 405, 406, 407, 408, 415, 422, 425, 426, 452, 457, 458, 461, 468, 472 Haleb Eyyubleri, 10 Halc*b Kaps, 363, 426 Haleb Reislii, 378 Haleb Seluklu Devleti, 372, 373, 376, 378, 379, 382. 383, 384, 385, 386, 390, 393, 394, 395, 398, 400, 404. 408, 415,416, Haleb Seluklular, 154, 374, 399, 403 Haleb Trknenleri, 489 Haleb-Kayseri Kervan Yolu, 465 Halef, Bahaiiddevle, 116, 117 Halef bin Mlib, 110, 123, 358, 359, 386, 387 Halife Cani, 194 Halifelik Saray, 113 Halil Bahadr, 489 Halil Bey, Erefolu, 487 Halkn Hal Seferi. 153 Hama, 143, 198, 252, 343, 353, 358, 400, 416
Hamdanoullan, 3, 5 Hamza bin Mucir. Ebl-Al, 520 Hamza, Seyyid erefeddin, 491, 492 Hamza, emsddin, 459 Hanef mezhebi, 188, 514 Hanefler, 226 Hani, 410 Hnikin, 30 Hankh, 523 Hanlincan, 189, 190 Hanolu Harun, 53, 56, 59, 339, 340, 341. 344 Hansalar, 507 Hanzii, 37 Hara kalesi, 460 Harak, Eb Muhanuued, 219 Haram, Cemaleddin llkafut, 263, 284 H a rb ,116 Harbi, 105,141 Harem, 508 Hrezm, 2, 3, 20, 22, 23, 24, 28, 29, 52, 77, 118, 149, 151, 152, 216, 217, 219, 220, 221, 292,334,518 Hrezm, Eb Tahir, 118 Hrezmliler, 265, 293, 294, 372, 469, 470 Hrezmah, 151, 293 Harezmah, Ayniddevle, 246 Hrezmah Kutbeddin Muhammed, 200 Hrezmah Muhammed bin Anutekin, 205 Hrezmahlar, 2, 279, 280, 286, 290, 292, 294, 331, 334 Harezmahlar Devleti, 152, 285, 326 Haric, Eb Yezid, 5 Haricler, 9, 301 Hrirn, 361, 425 Harput, 38, 57, 72, 73, 424, 432, 437, 443, 464, 465, 486 Harput kalesi, 465 Harran, 11, 108, 144, 148, 185, 194, 359, 385, 389, 391, 4 0 4 ,4 3 2 ,4 5 8 ,4 6 6 ,4 7 0 Harrekan, 158 Harafiyye, 58 Harun Bura Han, 17 Harun Reid, 4 Harun, Hrezmah, 22, 23 Ilrun, Eb Nasr, 5 Has Balaban, 487 Has Bey bk. Belenger Has tnal, 56 Hs arazi, 510 Haan (Karahanl sultan), 119 Hasar Bey, Ebulgazi, 427 Haan Bey, Kayseri emri, 153, 154, 431, 434 Haan bi Ali, 200 Haan bin Sleyman, 118 Haan bin Tahir, 110, 428 Haan Gaznev, Seyyid, 520 Haan Sab bah ,120,121,122, 131, 190, 515 Haan Tekin (Ebulmeali), 211 Haan (ehzade). 34, 35 Haan, emr, 414 Haan, Ihtiyarddin, 445 Haan, Izzeddin, 290, 291 Haan, Nsruddevle, 58 Haan, Ntsrctddin, 485 Haan, Rkniiddin, 3 Haan, erif Eb Ali, 92, 362
GENEL DtZN
583
Hasankale, 35 Hasankeyf (Hsn Keyfa), 73, 104, 256, 385, 404, 410, 445, 450 Hasar Yzr, Eb Muhammed, 5 Hasbeg, 321 Hasbey, Nusretddin Arslanapa, 264, 267 Hasouz, emseddin, 475 Hss arazi, 516 Hassa Kuvvetleri (Gulamlar), 512, 513 Himi ailesi, 390 Hak, 29 Hatice Arslan Hatun, 42, 45, 113 Hatir Muhammed bin Hseyin, 190 Hatun Divan, 512 Hatun-i Kirman, 270, 274, 333 Hatun-i Rkn, 315, 320, 328 Haydar bin irgr, 246, 248 Hayr Han, 400 Hayl-ba'lar, 514 Hazar Denizi, 1, 7, 34, 52 Hazar Trk Devleti, 1 Hazar Tlirkleri, 15, 60 Hazarlar, 2, 15, 55, 94 Hzr kalesi, 339, 383 Hzr Sleymn, 353 Hzin, Kemaleddin Muhammed, 253, 254 Hazreti Isa, 7, 152, 155, 381 Heinrich, 152 Hemedan, 30, 34, 36, 42, 43, 44, 52, 62, 63, 64, 79, 80, 87, 158, 163, 164, 165, 168, 169, 171, 190, 194, 198, 206, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 232, 236, 237, 238, 240, 241, 242, 244, 245, 246, 247, 248, 249, 252, 253, 254, 258, 259, 260, 261, 263, 264, 265, 266, 269, 270, 273, 274, 275, 278, 279, 280, 281, 282, 283, 284, 286, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 301, 302, 304, 306, 316, 317, 322, 365, 367, 368, 372, 391, 400, 508,515 Henedan, Sungur, 270 H ennab,299 Henri, stanbul Ltin imparatoru, 454 Herat, 24, 27, 28, 29, 52, 82, 83, 114, 116, 131, 149, 207, 222,223,225 Heri Rud, 222 Herve, 39 Hetum, 461,472,473 Hevve Kaps, 53 Hezresb, 217, 221 Hezresb (Huzistan hkimi), 302 Hezresb, Taciilmlk Eb Klicar, 41, 42, 43 Hezr Sni, 277 Hezaristan, 207 Hezbn, Ebulheyca, 31 Hristiyanlar, 6, 8, 9, 51, 71, 90, 103, 108, 134, 152, 153, 154, 155 Hsn Keyfa (Hasankeyf), 169, 197 Hsn Mansur, 257 Htay, 218 Httn, 9 Ht ilesi, 140, 363 Hicaz, 5, 125, 126, 133 Hilfet Saray, 114 Hil'at, 503, 504 Hille, 79, 101, 110, 159, 164, 165, 166, 169, 170, 172, 175, 181, 182, 185, 208, 212, 233, 240, 249, 250, 251, 2 5 3 ,2 5 9 ,2 6 5 ,4 0 5
Hindistan, 3, 19, 20, 24, 31,188, 202, 216, 517, 518 Hocend, 2. 218 Hocend, Sadreddin Muhammed, 259 Honas, 58, 453 Horasan Meliki, 201 Horasan Slr, 38, 39, 53 Horasan Slr Kuyusu (Bi'rli Sln Horasan), 53 Horasan Seluklular, 200 Horasan, 2, 4, 19, 20, 21, 23, 24, 25, 26, 29, 31, 49, 52, 58, 60, 77, 83, 95, 99, 103, 104, 105, 114, 116, 117, 118, 119, 122, 128, 131, 132, 146, 149, 150, 151, 156, 157, 162, 163, 165, 167, 171, 188, 189, 202, 204, 207, 208, 209, 210, 211, 213, 214, 216, 217, 218, 220, 221, 222, 224, 225, , 239, 241, 243, 244, 253, 277, 279, 300, 315, 316, 317, 318, 319, 321, 327, 328, 344, 364, 368, 499, 514 Horasanllar, 160, 366 Hoin Kalesi, 54 Hoten, 2 Hoy, 46, 170,290 Huand Hatun, Mahperi, 525 Hugo von Tubingen, 152, 153 Hugue de Vermandoi, 153, 381 Hugue, II., 257 ' Hugue, Kbrs kral, 456 Hlvan (Lristan), 30, 97, 100, 165, 248, 249, 265 Humar ta, 101, 103 Humartekin Savab, 45, 47, 105,127, 133, 134, 135, 307 Humus, 110, 122, 123, 155, 198, 252, 343, 348, 358, 359, 376, 377, 378, 379, 383, 384, 385, 400, 401, 409, 412, 414,415,416 Hnkar, Alpku, 254, 259, 260, 264, 267 Hurdik, 133 Hreh kalesi, 303 Husanddin, Demleolu, 395, 396 Husrev Haan bin Mbariz, 187 Huttal, 3 Huttalan, 28, 48, 223 Huva Rey, 188 Huvenc, 249 Huveyza, 253 Huzistan, 3, 41, 43, 127, 158, 159, 161, 162, 163, 164, 171, 177, 207, 232, 242, 249, 251, 253, 263, 264, 268, 270, 271, 275, 276, 2 8 2,284,288 Hkmet mensuplar (memurlar), 516 Hlag, 11, 476, 478, 489, 491, 492 Hiilefyi Ridn, 99 Hrmz, 301 Hsan, Hajukol, 468, 472 Hsameddin, Emri Hcib, 292 Hsameddin Kaymer, 469 Hseyin (emr), 186 Hseyin bin Ahmed, Eb Abdullah (San'al), 5 Hseyin bin Ali Tura, 232 Hseyin bin Kutlutekin, 193 Hseyin bin Mhenn, 125, 126 Hseyin Kain, 121 Hseyin, Aleddin, 222, 223, 225 Hseyin, Cenahliddevle, 155, 369, 372, 373, 374, 375, 376, 377, 378, 379, 381, 382, 383, 384, 393, 407, 408, 4 0 9 ,4 1 0 ,4 1 2 ,4 1 4 ,4 1 5 ,4 1 6 , Hseyin, Eb smail, 232 Hseyin, Taciiddin, 485 Hiisrev, 89 Hz. Ali, 111, 119
584
GENEL DtZN
tbrahim, Bedreddin, 484 brahim, Danimendli, 439 tbrahim, Ebulmuzaffer, 211 brahim, emr, 438 - I brahim, Kureyolu, 364 brahim, Ukayl, 140, 141 Idr, 1 I-Ege, 428 Ilgn, 462 el, 440, 461 Irak, 3, 4, 6, 8, 10, 39, 41, 60, 62, 64, 164, 171, 177, 182, drB, 5 185, 205, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 216, 231, Ig Emirleri, 321 233, 237, 242, 248, 252, 253, 254, 260, 265, 269, 277, 278, 280, 281, 284, 285, 290, 291, 292, 311, 318, 320,Ig (ic) Kalesi, 187 diler, 516 322, 332, 333, 362, 364, 368, 370, 388, 522 Ihid, 5 Irak Bveyhollar, 32 kbal, Candar Cemleddin, 261 Irak emirleri, 292, 293 Ikta sistemi, 516 Irak Seluklu Devleti, 207, 208, 212, 213, 214, 231, 242, II - Kavit, 190 243, 248, 249, 259, 261, 262, 265, 275, 276, 277, 279, Ilarslan, 279 282, 285, 437, 503 llbeyi, Porsukolu, 163, 167, 391 Irak Seluklular, 46, 211, 213, 214, 215, 222, 224, 280, ildeniz (emr-i Alem), 288 281, 284, 286, 291, 294, 311, 312, 316, 317, 318, 322, ildeniz. emseddin. 6. 255, 258, 259, 267, 269, 270, 271, 332, B34, 504, 508, 511, 514, 520 272, 275, 276, 277, 278, 279, 280, 282, 317 Irak Trkmenleri, 21 lldenizliler, 285, 286, 292 Irak Acem (Cihal), 207 fldenizolu, 85, 350 Irak Arap (Mezopotamya), 207 llgaz, Necmeddin (Artuklu), 159, 160, 165, 166, 169, Irak Kalesi, 123 170, 172, 174, 179, 182, 185, 194, 195, 196, 197, 199, slav (Rus), 60 233, 235, 236, 278, 372, 374, 386, 387, 388, 389, 393, sparta, 448, 525 400, 401, 403, 404, 408, 433, 437, 438 Istahr Kalesi, 275 Ilhanllar, 484 Istahr, 30 ili, Zahrliddin, 452, 455 lig Nasr Han, 2, 17, 18 - 1tlim erbab, 516 ilmiye tekilt, 515 tbn Allan, 126,127 tlyas, 52 tbn Ammar, Fahriilmlk, 192, 193, 4X3, 416 madeddin Ebul-Berekt, 253 tbn Atta, 189, 190 mad-i ehriyar, 520 tbn Behmenyar, Amidddevle, 127, 128, 129 tmm, 53, 56 tbn Bib, Nsriiddin Hseyin bin Muhammed, 469, 521 Imm kalesi, 341 tbn Hbeyre, 259, 269, 272, 274 inal (nvan), 499 tbn Kudana, 108 nal, emr, 438 tbn Muhari, 96 nal, MeUkleref, 12 tbn Munkiz, 195 naloullan, 179, 280 tbn Mlib, 123 nan (emr), 265, 269, 272, 273, 274, 276, 277, 279 tbn Mnzev, 344 nan (lkap), 455 tbn Porsuk, 244 inan Bey, 42, 44 tbn Sadaka, 234 nan Hatun, 286, 287,290, 291, 292, 293 tbn Skha, 84, 347 inan, Hiisameddin, 275, , tbn Sleyha, 412, 413, 416 inan Mahmut, 287 tbn Toganyiirek, 272, 276 nan Yabgu (emr hur), 158,160,163 bnladm, 15, 363, 366, 394, 399 ince Minare, 525 bnl-Bazdar, 276 intiar bin Yahya el-Masmd, 85, 349, 350 bniil-Cevz, 519 Iran, 3, 4 ,1 6 , 20, 26, 30, 41, 64,108, 120, 281, 401, 497, bnlesr, 1 2 1 ,147,177, 369, 376 518, 524 bniil-Hebbariyye, 519, 520 tranllar, 253, 516 bnlhuteyt, Ebu Ali, 426 bnlmahleban, Ebilganim, 46, 63, 64 Iranah (melik), 156, 308, 309, 310, 523, 515 Isa Bri, 94 Ibnlmsline, Ebulkasm AH, 40, 44, 45, 49 / tbniir-Rv, 107 Isa (Devser hkimi) ,405 tsaakios, 7 tbnzzerrad, 96 brahim (Gazne sultan), 52, 78, 83, 151 tsabelle, 461 brahim (nalolu), 179, 432 Isfahan, 3, 27, 30, 34, 48, 52, 53, 63, 64, 71, 72, 73, 77, brahim (Muhammed bin Ali'nin olu), 4 83, 84, 88, 93, 94, 95, 96, 101, 103, 104, 105, 107, brahim bin Mm, 187 108, , 112, 113, 114, 117, 118, 120, 121, 124, 125, tbrahim Mervez, 219 128, 131, 133, 134, 137, 138, 139, 141, 144, 145, 146, brahim Tanga Han, 52 147, 156, 157, 158, 161, 162, 167, 168, 169, 171, 172, brahim Ynal, 4, 24, 27, 28, 29, 30, 32, 34, 35, 36, 39, 173, 174, 177, 178, 180, 181, 183, 184, 186, 187, 188, 42, 4 3 ,4 4 , 4 5 ,4 7 , 5 2,116,301 189, 190, 191, 196, 203, 206, 207, 239, 245, 246, 250, Hz. Hseyin, 111 Kz. mer, 72
GENEL DIZN
585
252, 253, 258, 260, 261, 265, 268, 275, 276, 277, 281, 284, 288, 289, 290, 302, 303, 306, 307, 308, 322, 348, 349, 358, 359, 360, 364, 367, 368, 369, 371, 406, 425, 4 2 7 ,4 2 8 ,5 1 5 ,5 2 2 Isfahan, Ziyaeddin, 270 taferyin, 162 leficab, 2 Isfizar, 27, 52, 83 Ishak, Mengcekolu, 437 skandinav, 56 skender, 425 skenderiye, 86, 350 skenderun, 361, 425 smaliler, 308 smail (emr), 308 smail (Basra emri), 310 smail bin Ahmed Niabur, 520 smail bin Arslanck, 181 smail bin Ebrem, 116 smail bin Yakut, 139, 170 smail Muntasr, 17 smail (Saman), 2 smail (Hz. Ali neslinden), 119 smail, Antakya ghnesi, 360, 424, 425 smail, Danimendli emr, 443 smail, Hrezmah, 23, 24, 28 smail, Kutbeddin, 95 Ismailler, 5 ,1 1 7 , 119, 120, 121, 278 Ispanya,4 Ispehbediyye, 191 spehbud Sabve bin Humartekin, 160,185 srail bk. Arslan Yabgu srail lkesi^ 343 Islahr, 187 stanbul, 34, 36, 56, 57, 58, 60, 61,62, 71, 88, 89, 91, 92, 129, 152, 153, 380, 413, 422, 427, 428, 429, 430, 435, 4 3 7 ,439,440, 442,443,448,452,472,478 stanbul Boaz, 423, 522 stanky, 429 Isuli, 39 raf- memlik, 512 talya, 430 talya Normanlan, 56 talyan, 152 til Bulgarlar, 2 til rma, 2,473 vane bin Eb Leys, 254 zmir, 8, 428, 429, 434, 440 zmit, 89, 90, 92, 152, 427, 430 znik, 90, 92, 93, 152, 153, 360, 422, 423, 425, 427, 428, 429, 430, 431, 435, 440,453, 456, 473, 476, 478 zzeddin Hseyin, 207 tzzddevle bin Sadaka, 160 Izzlmlk, 139, 143, 145,146, 256,258
-K Kaaim Biemrillah, 4, 5, 24, 27, 30, 36, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 49, 51, 63, 64, 72, 74, 77, 81, 98, 113, 125, 302, 422,499,503 Kad Burhaneddin Eb Nasr bin Mesud Anev, 521 Kadky, 58, 422,423 Kadir Han Cibrail bin uer, 150, 151 Kady- leker, 516 Kadil-Kudt, 515 Kadisiye, 72 Kafkas Dalar, 50 Kafkaslar, 1, 37, 136 Kafkasya, 55, 94, 95, 202, 235, 459 Kafdoullan, 287, 292 Kh, 116 Kahire, 6, 8 ,1 0 , 11, 86, 120, 125, 350, 351, 356 Khta, 462, 470 Kah tan, 94 Kakketh, 94 Kkuye ailesi, , 183, 311 KkuycoUar, 30 Kal'atulcebel, 10 Kaiavun, Melikbasr Seyfeddin, 10, 11, 12 Kale-i Kh, 313 Kaletiil-Beyza, 254 Kalicar, Altiddevle Ebu, 183 Klincar (Kalencer) Kalesi, 20, 21, 31 Kamerddin Lala, 461 Kamil, nakib, 49 Kmyr, 30 Kangarm, 50 Kapar (Emr-i Kebr), 38 Kapda, 429 Kar-agahan, 510 Kara Arslan Beg bin ar Beg (Kavurt Bey), 502 Kara Arslan Bey (Kirman Seluklu), 312 Kara Arslan, Artuklu, 256, 257, 443 Karaaa, 435 Karaca, emr, 376, 398 Karaca, Hiisaneddin, 469 Karaca Sak, 190, 205, 206, 212, 213, 242, 243, 244 Karadeniz, 91, 92, 95 422, 423, 431, 438, 439, 446, 452, 4 5 3 ,456,480, 522 Karaevli, 1 Karagz, 287 Karahan (Kpak hkmdar), 202 Karahanl Devleti, 2 ,1 6 , 53 Karahanllar, 3, 17, 18, 19, 20, 21, 24, 26, 52, 56, 76, 77, 78, 82, 83, 112, 116, 118, 137, 150, 151, 200, 205, 2 16.218 .2 2 4 .2 4 1 .5 0 4 Karahtaylar, 2, 217, 218, 219, 220, 223, 445 Karakz, Fahreddin Kutlu, 291, 292 Karaku, 318, Karaman blgesi, 54, 57, 447, 457, 485 Karamanllar, 487, 488, 489 Karamanoullan, 11, 491 Karanbiy Mehed, 366 Karasungur (emr), 214, 244, 245, 248, 251, 252, 253, 254.255.504 Karatay, Celleddin, 469, 475, 476 Karatay Medresesi, 525 Karatekin ayr, 245, 259, 263 Karatekin, Gazneli, 26 Karatekin, Seluklu emri, 92, 107, 424
-JJavakhet, 50 Joscelin, 185, 194, 195, 385, 388, 391, 405 Joscelin, IL, 256, 257 Joseph Tarkhaneiotes (Tarhan), 61 Justinianus, 6, 56, 76, 95., 129,137
586
GENEL D lZ lN
Kemaleddin Kmyr, 464, 465, 466, 468, 469 Kar kn, 1 Kemaleddin, Tiflisli, 490 Karluklar, 218, 339 Kemallmlk (Vezir), 127, 231, 232 Karmasn, 30, 169 Kemallmlk, 127, 231 Karmatiler, 95, 96, 97, 98, 99, 100 Kemendciler, 512 Kars, 37, 38, 50, 7 6 ,9 4 ,2 7 7 Kemnn kalesi, 340 Karthili, Kartl, 50, 55, 94 Kerec, 79, 139,232,234 Karva, Ukaylolu, 32, 33 Kerek, 304 Karzuv ebankareleri, 187 Kerh Mahallesi, 41 Kasm Emril'mtiminin, 42 Kemir, 20 Kasran, 47 Keyferidun, Celleddin, ehzade, 452, 455, 459, 460 Kastamoniates, Niketas, 429 Kastamonu, 424, 438, 446, 450, 463 Keyhsrev I., Gyaseddin, 446, 447, 448, 449, 451, 452, Kaz, 209 453, 454, 455, 456, 508, 521, 525 Kn, Eb Nasr Ahmet, 208 Keyhsrev II., Gyaseddin, 463, 468, 469, 470, 471, 472, Kgar, 2 ,1 1 8 ,1 1 9 ,2 0 7 4 7 3 ,4 7 4 ,4 7 5 , 487 Ka, Fahreddin, 279, 281 Keyhsrev III., Gyaseddin, 480, 481, 483, 484, 485, 486, K, Muineddin, 292, 293 487 Katakalon, 35 Keyhsrev, Zeyneddin, 317 Katif, 9 6 ,9 7 ,2 7 7 ,3 1 2 Keykvus I., zzeddin, 453, 455, 456, 457, 458, 459, 486, Katvan, 218, 222, 223 508.521.525 Katvan Sava, 255, 259 Keykvus II., zzeddin, 475, 476, 477, 481, 489, 502, 521 K avdan,151 Keykubad bin Hezresb, 181 Kavurt (el-Melk el-dil Kara Arslan), 27, 29, 30, 44, 52, Keykubad I., Aleddin, 453, 455, 456, 457, 459, 460, 53, 74, 75, 78, 79, 80, 81, 87, 90, 299, 300, 301, 302, 461, 462, 463, 464, 465, 466, 467, 468, 503, 521, 524, 303, 304, 305, 306, 307, 310, 500, 502, 514, 518, 523 525 Kawasyana kilisesi, 360 Keykubad II., Aleddin, 502 Kay, 1 Keykubad III., Aleddin, 475, 476, 490, 493 Kayr Han, 465, 468, 469 Keykubadiye saray, 467, 468, 483 Kaytbay, Melikleref, 12 Keysun, 197 Kaymaz, 270 Khaator, 38 Kaymaz, emr, 414 ' Kaymaz, Samsamddin, 472 Kbrs, 11, 429, 453 Kbrs Hallar, 461 Kaymazolu, 264 Kbrs Krall, 456 Kaymazoullan, 269 Klavuzoullar, 488 Kays, 96, 97 Kl Arslan I., 152, 153, 154, 176, 177, 178, 179, 180, Kayar, emr, 259 189, 384, 385, 387, 413, 428, 429, 430, 431, 432, 433, Kaysariyye, 11 Kayser Bey, 326 435.438,508 Kl Arslan II., 440, 441, 442, 443, 444, 445, 446, 447, Kayser, Alemiiddin, 458 4 4 8 .4 5 0 .4 5 1 .4 5 2 .5 2 5 Kayser, Celleddin, 455 Kl Arslan III., 452 Kayseri, 54, 56, 57, 58, 61, 88, 92, 153, 154, 341, 427, 431, 441, 442, 443, 446, 449, 453, 457, 459, 460, 462,Kl Arslan IV., Rkneddin, 475, 476, 477, 478, 479, 480,481,482, 485, 489, 502 464, 467, 468, 469, 471, 472, 476, 477, 478, 482, 483, Kl Arslan, ehzde, 469 484, 486, 487, 488, 489, 525 Kl Arslan V., 493 Kayserah, Muizzeddin, 446, 452, 453 Kazern, 187 Kl Arslan, zzeddin, ehzde, 466, 468 Knal Ada, 72 Kazvin, 30, 48, 120, 122, 167, 190, 214, 246, 250, 275, Knk boyu, 1 ,1 5 , 16, 20, 352, 501, 502 276,278, 286, 292,522 Knnesrin, 362, 376, 409, 426 Kazvin Kalesi, 245,264 K eban,434,439 Kpak Tiirkleri, 60 Keban kalesi, 457 Kpak, Ferah, 309 Kedrenos, 61 Kpaklar, 17, 29, 52, 202, 235, 236, 437 Kefersd, 470 Krgzlar, 2 Kefertab, 109, 199, 358, 362, 401, 426 Krhan bin Karaca, 198 Krm, 459, 463, 479, 486 Kefertb kalesi, 383 Kehfl-enm, 49 Krkaa, 434, 444 Krkpnar kalesi, 489 Kekavmenos, 35 Kelm Kalesi, 190 Krehir, 463, 525 Kelbiano, 434 Kss (K'sos=Aksos), 53 Kvameddin, 327 Kelboullan, 350, 351 Kelkit, 38, 89 Kvam, 520 Kzk, 1 Kell kalesi, 383, 384 Kzl, bey, 21, 29, 31 Kemadin (Kumadin), 518 Kemah, 38, 437 Kzl, emr, 213, 214 Kzl (Emri hur), 240, 241, 244, 248, 255 Kemal Eb iic, 263
GENEL DZN
587
Kzl Arslan, Atabek, 274, 276, 282, 286, 287, 288, 290, 291, 292, 333, 410, 432, 508 Kzl Bey, Azizddevle, 30 Kzl Deniz, 4, 5 Kzl Osman, 287 Kzl Sarig, 117, 122 Kzlda, 439 Kzlrmak, 39, 57, 88, 464 Kicaci, 38 Kikine, 96, 97 K ihab,278 Kilap kabilesi, 42 Kilapoullan, 84, 339, 340, 341. 347, 353, 354, 357. 359, 361,378 Kilya (Kiliya) kalesi, 282 Kimekler (Kpaklar), 1 Kios (Gemlik), 427 Kir (Kyr) Vart, 460 Kirman, 3, 27, 29, 52, 53, 75, 78, 81, 87, 88, 120, 156, 187, 188, 268, 270, 280, 281, 299, 300, 301, 302, 303, 305, 306, 307, 308, 310, 311, 312, 313, 316, 317, 318, 319, 320, 321, 322, 323, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 330, 331, 332, 333, 500, 502, 514, 515, 518, 520, 523, 524 Kirman Seluklular Devleti, 29, 53, 313, 314, 326, 333, 334,51 3 ,5 1 5 ,5 2 3 Kirman Seluklular, 87, 88, 156, 188, 201, 268, 280, 306, 307, 308, 310, 311, 312, 313, 315, 316, 323, 330, 332, 499, 500, 502, 514, 523, 524 Kirman, Ebulfazl, 219 Kirmanllar, 270, 332 Kirmanah, 211, 304, 306, 310, 311, 312, Kiy el-Herras, 176 Kocaeli, 422 K od an ,130 Komana, 444 Komitzes, 435 Komnenos ailesi, 453 Komnenos, I. Aleksios, 6, 88, 89, 91, 92, 93, 152, 153, 179, 194, 380, 423, 427, 428, 429, 430, 431, 433, 435, 436, 437 Komnenos I., Manuel, 439, 440, 442,443,444, 445, 448 Komnenos II., Ioannes, 251, 252, 438, 439 Komnenos III., Ioares, 437, 438, 439 Komnenos, Aleksios, Rum Ponts krah, 453, 456 Komnenos, David, 453 Komneno, lsaakios, 38, 88 Komnenos, Manel, 57, 58 Komuk, 55 Kongrtay, ehzde, 484, 485,486 K onrad,153 Konrad III., 440 Konstantin, senyr, 473 Konya, 57, 90, 154, 431, 435, 436, 439, 440, 441, 442, 443, 446, 447, 448, 451, 452, 454, 455, 456, 459, 467, 471, 473, 476, 477, 478. 485, 487, 4 8 8 ,4 8 9 ,4 9 1 ,4 9 2 , 4 9 3 ,5 2 1 ,5 2 4 , 525,526 Korkut (emr), 225 Kovdan (Kodan), 149, 152 Koyluhisar, 446 Kozaa, 485 Kozan, 11,452,457 Kln, 152 Krpe Arslan, Aleddin, 287, 288, 289 Krtimur, 490
Ks, 502 Kseda, 472, 437 Kseda Sava, 471 Kk-i irye, 309 Kubadabtid, 467, 469, 471, 478 Kubadiyan, 29 Kbanan. 326, 331 Kuba, 96, 97 Kubbe kalesi, 403 Kuhbetl-lslam 464 KbbeHitavSvis, 415 Kuds, 7, 9 ,8 4 ,8 5 ,8 6 ,1 0 6 ,1 5 2 ,1 5 6 ,1 9 4 , 195, 196, 197, 343, 346, 347, 349, 350, 351, 357, 374, 375, 376, 383, 389, 393, 394, 400, 404, 411, 412, 413, 417, 446 Kuds Krall, 378 Kfe, 111, 138, 165,265 Kufs, 300 Kh Kufcan, 300 Kuh, Ebulfevris, 321 Khistan, 27,116, 117, 120, 121, 122, 208 Kuhvane (Ukhuvane), 196 Kum 159, 167 Kuma, 115, 150, 200, 204, 205, 213, 218, 219, 222, 223 Kumadin ovas, 316, Kumanlar, 7, 429 Kunis, 30, 191, 207, 277 Kumm, Eb Tahir, 207 Kur'an- Kerim, 294 Kurey, Ukaylolu, 3, 42, 45, 504 Kureyoullan, 364 Kurlu et-Trk, 83, 343, 344, 346, 357 Kurzhil, 361, 362, 426 Kueyr Ailesi, 108 Keyr, Ehl-Kasn, 131 Kutalm, Ebulfevris, 20, 21, 27, 30, 34, 35, 39, 42, 43, 4 6 ,4 7 ,4 8 ,4 9 ,7 4 ,3 4 7 ,5 0 4 Kutalmoullar, 63, 84, 88, 89, 90, 347, 348 Kutbeddin Muhammed (Atabek), 313, 314, 315, 319, 320, 321, 322, 323, 324, 325, 326,32 7 ,3 2 8 ,3 3 1 Kutbeddin Muhammed bin Anutekin, 152, 216 Kutlu (Lkap), 455 Kutluca, Bahaeddin, 460 Kutlug inan, 286, 289, 290, 291, 292, 293 Kutluah, 491 Kutluk, Tatdr, 289 Kutluk Tekin, 157, 186 Kuvayk ay, 376 Kuveydan, Fahreddin, 267, 270 Ky Gebran, 310 Kuzey-Afrika, 4, 5, 6, 9, 346 Kuzey-Arabistan, 9 Kuzey-dou Anadolu, 37 Kuzey-Irak, 9, 42, 101, 358, 359, 361, 363, 364, 373, 426 Kuzey- Kafkasya, 202 Kuzey-Kirman, 300 Kuzey-Sriye, 53, 54, 56, 57, 107, 108, 110, 122, 140, 339, 340, 341, 342, 343, 352, 353, 355, 356, 357, 358, 361, 362, 363, 370, 399, 4 1 0,422, 426, 428, 439, 440, 469,508 Kk Menderes, 434 Kk, Zeyneddin Ali, 257, 269 Kherge Noyan, 485 Kiihran, 290, 291 Klerkin (Kuzerkin), 1 Kl&ang, 49
588
GENEL DIZN
Ktinbed-i Tuml, 47 Kiinhedhane, 451 Kndiir. Amidlmiilk Eb Nasr Muhammed, 27, 41, 44, 46, 47, 48, 49, 74, 515 Kr Irma, 50 Ktahya, 445. 4-46 Rtnyis. 94 Kveliskr, 50 -L Lnm, Melikiinnasr. 491 Ladik. 454 Lamclar, 512 Lamii Giirrn, 519 Lampp Irma. 93 Lttodicea, 58 Laskaris, Manuel, 454 Laskaris, Theodoros, 453, 455; 478 Latin Devleti. 156 Ltinler, 518 Latmin, 122,362 Latminliler, 122 Lzkiye, 109. 412 Le Puy, 153 Lenger, zzeddin, 324 Leon Debutenes, 62 Leon II., 449, 454, 455, 457, 461 Leker-i kalb, 513 Libya, 9 Lidinillah. Nasr, 235, 288. 289, 290 Lihf, 259 Liparit, 19, 34, 35, 36, 94 Liva, 503 Loren, 382 Lori, 50 Lois VII., Saiut. 440 Lilii. emr, 198, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 402, 403 - MMaarretmisrn kalesi, 385 Maarretnnman, 199, 340, 343, 358, 362, 373, 383, 392, 401,426 Macaristan, 152 Macarlar, 7, 152 Madun geidi, 320 Marb, 336 Mhan nehri, 327 Mahan, Rstem, 317 Maliki Kalesi, 259 Mahmud H riz m , 519 Mahmut (emr), 60 Mahmut (Gazne sultan), 3, 19, 20, 21. 22, 23, 27, 31, 46, 125, 236, 237, 238, 239, 240, 241, 242, 255 Mahmut (Mirdasolu), 53, 56, 59, 90, 339, 340, 341, 342. 343, 344 Mahmut b. Melikah (Seluklu), 114, 129, 133. 137, 138, 139, 145, 147, 149, 156, 157, 367, 368, 406, 499 Mahmut b. Melikah, 275 Mahmut bin Anasolu, 291 Mahmul II. bin Muhammed (Karahanh). 211. 218. 224, 225
Mahmut bin Muhammed Tapar, 202, 203, 204, 205. 206, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 231. 232, 233, 234, 235, 259, 437, 438, 503, 505, 511 Mahmut I., Ebul-Kasm (Karahanl). 150 Mahmut Kaan, 213. 226 Mahmut, Emri Br, 292 Mahmut, Mecdeddin, 321 Mahmut, Muzaffirddin, 452 Mahmut, Nsrddin, 458 Mahmut, erefeddin, 475 Mahmut, ihaheddin, 272, 274 Mahmttah, 313 Mahperi Hand Hatun Kmbeti, 525 Makedonya, 7 ,3 9 ,4 3 7 Makisin, 185 Makri Krfezi, 519 Malatya, 38, 39, 54, 57, 89, 153, 342, 384, 411, 424, 430, 431, 432, 433, 435, 438, 439, 440, 441, 443, 445, 446, 449, 451, 452, 453, 455, 456, 458, 462 Malazgirt, 7, 36, 37, 38, 58, 59. 60. 61, 62, 63, 64, 65, 67, 70, 71.75, 77, 253, 444, 464 Malazgirt Meydan Sava, 8, 62, 72, 88, 360, 424 Malazgirt Zaferi, 72, 73, 75 Mlik, emr, 404 Malya ovas, 471 Manavgat. 461 Mancnk, 513 Mancnklar, 512 Manglak, 52, 76, 217, 507 Mani, 470 Mansur, 21 Mansur (Dbeysin kardei), 233, 234 Mansur (emr), 141 Mansur Cami, 44 Mensur, Amidddevle, 101 Mansur, Bahaddevle, 79, 80, 110 Mansur, Bahaiiddin, 101 Mansur, Ebu Cafer, 216, 250 Mansur, Eb Cafer, Abbas, 4 Mansur, Eb Kamil, 185 Mansur, Kutalmolu, 49, 56, 63, 90, 91, 347, 421,423 Mansur, Mervanolu, 101,102, 103,104,105, 141, 359 Manuel Btumites, 153 Manyas Gl, 435 Mara, 56, 89, 108, 154, 197, 341, 360, 361, 424, 431, 432, 434, 438, 439, 441, 442, 457, 458, 461 Mardin, 32, 73, 103, 104, 185, 197, 198, 199, 235, 386, 388, 389, 400, 403, 404, 405, 443, 450 Marmara Blgesi, 424 Marmara Denizi, I, 58. 72, 91, 92, 422, 423, 427, 429, 431 Masam kalesi, 456 Massav. 11 Mauk, 243 \ Mateos, Urfah, 73, 95, 433 Maverannehr, 2, 3, 4, 16, 17,18, 19, 20, 73, 77, 82, 117, 134, 151, 162, 171, 188, 206, 217, 218, 220 Mavropus, 7 Mavrozomes, Manuel, 452, 453, 461 Mazenderan, 205, 207, 218. 294 Me'mun, 116 Mecdddin Ebubekir, 459 Mecdlmlk Ebul-Fazl Blsn (Kumm), 129, 130, 157, 158 Medine, 125, 126. 171
GENEL DZN
589
Mehd, Abbas, 4 Mehd, Eb Muhammed Ubeydullah, 5 Mehdi, 120 Mehdl-Irak, 201 Mehmelek Hatun (Melikah'n kz), 113, 132, 133 Melmelek Hattn (Sultan Sencer'in kz), 206, 211, 240 Mehmet Bey, Kerimddin, 484, 485 Mehmet b. Erta, 44 Mehmet, Cemaleddin, 490 Mehmet, Demle (Dilna)olu, 57, 63, 88, 101, 104, 352, 354,355,356 Mehmet, Fatih Sultan, 463 Mehmet, Muineddin, 490 M ekke,125, 1 2 6 ,1 3 4 ,1 3 9 ,1 4 0 ,1 7 1 , 207, 403 Mekran, 207 Mekrnat, 318 Melike Hatun, 468 Melikah (sultan), 42, 50, 52, 66, 74, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 92, 93, 94, 95, 97, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115,116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 140, 141, 143, 146, 149, 150, 156, 157, 191, 201, 204, 304, 305, 306, 307, 348, 349, 350, 354, 355, 356, 357, 358, 361, 362, 363, 364, 365, 367, 370, 371, 406, 410, 421, 423, 425, 426, 427, 428, 499, 500, 504, 505, 508, 510, 512, 514, 519, 520 Melikah b. Berkyaruk, 168, 172,174, 175, 176 Melikah bin Mahmul, 257, 259, 260, 262, 263, 264, 269, 271,275 Melikah bin Muhammed, 268 Melikah b. Rdvan, 396 Melikah bin Selukah, 266 Melikah b. Turul III., 291 Melikah, Kutbeddin, 446, 447, 448 Melikiil- Arap vel-Acem, 49 Melikil-tslm, 49 Melikiil-Mank vel-Manb, 42 Melikldil, 9 ,4 5 0 , 452, 461, 462 Meliklaziz, 9, 458 Melikiilefdal, 9 Melikleref, 9 ,4 6 1 , 462, 464 Meliklevhad, 9 Meliktlfriz, 9 Meliklkmil, 9, 465, 466,468 Meliklmansr, 257 Meliklmuazzam, Eyyub, 9 ,3 5 2 ,4 7 1 Meliklmuzaffer, 468 Meliklmcahit, 468 Meliknnasr Salahddin, 468,471 Melikssalih, 471 Meliks-Sevahil, 513 Melikzzhir, 9, 457, 458 Melissenos, Nikephoros, 58, 423 Memlkler, 10, 483, 491 Memlkl Devleti, 12 Menbic, 56, 59, 7 0 ,8 7 ,1 0 8 ,1 0 9 ,3 4 1 ,3 5 3 ,3 5 6 ,3 5 7 ,4 5 8 Menbic kalesi, 375. 404 Mencekolu, 360, 425 Menderes rma, 440, 448 Menderes Vadisi (Milet), 452, 453 Menerd, 76 Meng Han, 476, 478 Meng Noyan, 482
Mengbars (Atabek), 244, 252, 253 Mengbars b. Bribars, 177,181 Mengbars, hne, 205, 231 Mengbars, Abbasi emir, 267 Mengiiciik, 63, 89 Mengcekliler, 72, 437 Menur, 231 Mentee ili, 489 Menteeoullan, 485 Meraga, 170, 171, 194, 215, 235, 245, 249, 251, 258, 259.. 261, 264, 274, 276, 278, 280, 287, 288, 289, 391, 464 Merend, 50, 76 Merciidabk, 340, 379, 409, 410 Merdanah, 304 Merdavic, 30 Merv, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 40. 44, 52, 74. 76, 110. 114, 115, 130, 131, 146, 149, 151. 200. 201, 205, 215, 217, 219, 220, 223, 224, 225, 299, 326, 369, 508, 515, 518, 523 Mervanoullar, 33, 42, 59, 101, 104, 105. 141. 339, 357 Merve, 99 Merv ahcn, 114 Mervrrd, 49,114 Meryemana kilisesi, 360, 425 Meryemniin (Marmarain), 51, 76 Merzuban kalesi, 458 Merzuban, Meyyidddin, 256, 258, Mescid-i Bzr- ah, 523 Mescid-i Melik, 523 Mesleme bin Abdiilmelik, 36 Mesd bin Azz, erefddin, 520 Mesudler, 263 Mesut b. Muhammed Tapar (Irak Seluklu), 197, 198, 205, 211, 212, 213, 214, 215, 216, 222, 231, 232, 233, 234, 241, 242, 243, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 256, 258, 259, 260, 261, 262, 265, 3 11,391,520 Mesut bin Yhz et-Trkmen, 115 Mesut I., Izzeddin, 433, 436, 437, 438, 439, 440, 441, 442 Mesut II., Gyaseddin, 486, 487, 488, 489, 490, 491, 524 Mesut b. Erta, 52 Mesut, Artuklu, 461, 462 Mesut, Gazne sultan, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 31, 83 Mesut, III. Gazneli, 201, 310 Mesut, Hatrolu erefeddin, 482, 483, 484 Mesut, Izzeddin, AkRimgur'un olu, 239 Megut, Izzeddin, Zeng, 285, 286 Mesut, Muhyiddin, 446, 448, 450 Me'ar, 99 Mehed, 224 Mehed ovas, 466 Mehediihnelik, 393 Mez, 328 Mevdud bin Alluntekin, 178, 183, 184, 185. 186, 193, 194,195,196, 197, 198, 389, 391, 392, 393 Mevdud bin smail bin Ykt, 364, 170 Mevdud bin Zeng, Kutbeddin, 280 Mevdud b. Erta, 1, 52 Mevdud, Gazne sultam, 26, 28, 29 Mevdud, Kutbeddin, 269 Mevlna Cellddin Rum, 521 Mevlevlik, 521 Meybuz, Eb Mansur, 168 Meydanlahdar, 415 Meymene, 513
590
GENEL DZN
Meymun bin Necib V&Bif, 520 Meymun, Bb emiri, 94 Meysere, 513 Meyyafarikn (Silvan). 102, 103. 104, 105, 141, 142 Mezopotamya, 361, 362, 425, 426 Mezyed ailesi, 164 Msr, 1, 4, 5, 8, 9, 10, 11, 40, 42, 43, 58, 59, 60, 64, 85, 86, 87, 106, 120, 123, 124, 280, 340, 345, 346, 347, 348, 350, 351, 352, 356, 421, 4 5 3 ,4 6 1 ,4 6 5 ,4 6 6 ,4 8 2 , 4 8 3 ,5 1 5 ,5 1 9 ,5 2 2 Msr Fatm Devleti, 156, 343, 344, 346, 348, 359 Msr Fatm Halifelii, 351. 357, 358, 370, 377 Msr Fatmleri, 3, 7, 343, 353, 374, 376, 393, 424 Mzraklar, 512 Micingerd kalesi, 450 Midilli, 429 Mikail, 16, 17, 363, 426 Mikail, Emineddin, 482 Mikhail Attaliates, 65 Mikhail, patrik, 445, 517 Mikhail, VI., 7 Milet, 89 Minb, 300 Minaret i-Kurn (aret Kulesi), 111, 134 Minar kalesi, 456,459 , Minehr, Eblfazl. 51, 95 Miratz-zaman, 50, 348 Mirdas emirlii, 378 Mirdasoullar, 53, 56, 59, 84, 356, 339, 340, 341, 343, 344,352, 353, 354, 358, 359 Mir arazi, 516 ' Miryokefalon (Myriokephalon) sava, 444, 445 Misis, 11, 91,154, 424, 439, 441 Miskalbuzurg, ihabeddin, 270 Moolistan, 468, 475, 476 Moollar, 10, 11, 459, 461, 463, 464, 466, 471, 472, 476, 478, 480, 481, 482, 484, 484, 486, 488, 492, 493 Monolog, 435, 436 Monomakhos, IX. Konstantinos, 6, 7, 34, 35, 36, 37, 505 Mnck Bri, 104 Mnk, 207 Muall hin Haydere, 84, 85, 347, 349 Muallim, 507 Mbarekah, 520 Mucriiddin Beylakan, 520 Mudayya, 141 Mugan, 473, 476 Muhallem ay, 100 Muhammed, Aleddin, 463 Muhammed, Eb Ganini. 399 Muhammed (Kirman melki), 268, 311. 312, 313, 520, 523 Muhammed b. Mahmud (Seluklu). 253, 257, 258, 259, 263, 264, 265, 266, 267, 268, 269, 270* 271, 274, 280, 312 Muhammed b. Turul (ehzade), 2 75 Muhammed Arif, Kdvetl-Evliya, eyh, 520 Muhammed b. Ebu Haim, 140 Mhammed bin Ahmed Beyhak, 520 Muhammed bin Ahmed Tus, 520 Muhammed bin Akk, Cemaleddn, 280, 281 Muhammed bin Ali, 4 Muhammed bin Ali, Eb Sad, 521 Muhammed hin Boa et- Trkmen, 182, 183 Muhammed bin Cliheyr, bk. Fahruddevle Mhammed bin Eb Haim, 125, 139
Muhammed bin es- Sebbk, 179 Muhammed bin smail Niabur, mam Eb Abdullah, 520 Muhammed bin Mahmud, Bahatiddin, 521 Muhammed bin Mansut, 50, 51 Muhammed bin Sleyman bin ar, 151 Muhammed bin Sleyman II., Karahanl, 151, 200, 201, 210,211,224 Muhammed bin ahmelik, 246 Muhammed bin erefddevle, 140, 148 Muhammed bin Tahir Ahsikes Esriiddin Ebul-Fazl, 520 Muhammed bin Yasyan, 154, 170 Muhammed Ebverd, 425 Muhammed Eb Halim, 202 Muhammed e-ehrietar, 519 Muhammed Kaaim, Ebul-Kasuu, 5 Muhammed Tapar, 137, 150, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 174, 175, 176, 177, 178, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 222, 231, 234, 241, 308, 311, 387, 388, 389, 390, 391, 396, 397, 400, 401, 402, 403, 432, 433, 435, 500, 511, 515 Muhammed, ubukolu, 432 Muhammed, Danimendli, 438, 439 Muhammed, Ebu Abdullah, 140 Muhammed, Ebu Cafer, 58, 59 Muhammed, Ebu Nasr, 64 Muhammed, emr, 428, 429, 430, 435 Muhammed, H z., 252, 422 Muhammed, Isfahanh emseddin, 469, 473, 475, 476 Muhammed, Mecdiiddin, 469 Muhammed, Meliknnasr, 12 Muhammed, Muzaffiriiddin, Mengciikl, 462 Muhammed, Nasreddin, 450, 491, 492 Muhammed, Nureddin, Artuklu, 445 Muhammed, Pehlivan, 280, 282 Muhammed, Pervane erefiiddin, 459 Muhammed, Refliddin Zafir, 326 Mhammed, ihabeddin, 334 Muhammed, vezir, 374 Muhammed, Ziyaddin, 432 Mhanmedah II. (Kirman meliki), 320, 321, 330, 331, 3 3 2 ,333,334,335 Mhari, 45 Muhit el-Alev, 125, 126 Muhsin, Ebulmeali, 403 Muhtar, 520 Muhtass, Emnddin, 264 Muhyiddin Arab, 521 Muizz Lidinillah, 5 Muizz, 138,519,520 Mizzd-dnya ved-din Ebul-Hris, sultan Secer'in l kab, 500 Muizziiddin, sultan Melikah n lkab, 500 Mukaddeme, 513 Mukarreb Cevher, 215, 217 Mukbil bin Bedran, 106. 141 Mukr, 507 Mukted, hlife, 94, 95, 111, 112, 114, 124, 125. 126, 132, 133, 137, 141, 143, 350, 351, 364 Muktef, halife, 253, 257, 259, 260, 265, 266, 267, 268, 269,270,272 Mulay (Blay), 491 Mnnkiz, 359
GENEL DZN
591
Munkiz Ailesi, 122, 123 Mstevfi'I-menlik, 509 Meyyidddin bin ahmelik, 263 MunkizouUar, 358 Mrif, 510 Muntasr, smail, 3 ,1 7 ,1 8 Mrif-i memlik. 510 Muradiye (Bergiri), 36 Murat Irma, 31, 53, 57, 58, 342 -N Musa nan Yabgu, 17, 21, 22, 23, 24, 25. 27, 28, 29, 34, 3 9 ,4 0 ,4 8 ,4 9 , 115, 116,499 N b ,223 Musa (Hz. Ali neslinden), 119 Ndir kalesi, 402 Musa, Trkmen, 410 Nahvan, 19, 34, 46, 50, 51, 76, 235, 278, 282 Musbih, 387 Naheb, 200 Muslayaolu Ebu Sad, 64 Nib, 512 Mustansr, Abbasi halifesi, 471 Nakira, 194 Mustansr, Fatm, 5, 6, 42, 43, 44, 58, 86,120, 121, 125. Nakkare, 502 1 2 6 ,3 4 0 ,3 4 1 ,3 4 4 ,3 5 0 Namrun, 473 Mustasjm, 10 Nra Burnu, 429 Mustazhir Billah, 143, 145, 159, 165, 172, 174, 182, 183, Nsr Lidinillah, halife, 293, 455, 459 1 9 3 ,2 0 0 ,2 0 5 ,3 6 7 ,3 7 7 ,3 9 1 Nsr, erif Ebulfazl, 36 Musul, 8, 31, 32, 33, 42, 43, 47, 62, 79, 89, 101, 105, 108, Nasr- Emriiln'minin, Atabeg Zengi'in lkab, 257 114, 115, 140, 141, 142, 143, 144, 146, 148,149, 154, 155, 158, 166, 171, 174, 175, 178, 179, 180, 184, 185, Nasreddin Ebulkasm, vezir, 325 186, 191, 192, 193, 194, 195, 197, 208, 216, 232, 233, Nsreddin, Yavlak Arslanolu, 489 237, 238, 239, 240, 242, 251, 256, 269, 272, 280, 285, Nasrddevle (Atabek), 308, 345 286, 356, 358, 359, 360, 361, 364, 366, 370, 371, 378, Nsrtiddevle, Hamdanolu, 5, 6 379, 382, 385, 386, 387, 388, 391, 393, 400, 405, 409,Nasr (Mervanl), 59 Nasr bin Ahmet, Saman, 2 4 1 0 ,4 1 4 ,4 3 2 ,4 3 3 ,5 0 5 ,5 2 4 Musul Atabekleri, 284, 366 Nasr bin Ali, 109,122, 123 Mu, 38 Nasr (Mirdasolu), 84, 352, 353, 354, 422 Nasr, Diyarbakr emiri, 39 Mut, 484 Nasr, Ebulfazl, 116 Mut ovas, 485 Mutez, Taceddin, 482 Nasr Han, Karahanl, 210 Mutrip-Mutribe, 507 Nasr I., emsiilmlk, 73, 78, 82, 83 Muvaffak, Hdimtilhas, 49 Nasr II., Saman, 2 Nasr, Taceddin Ebulfazl, 328 Muzaffirddin, obanoglu, 486 Mbarek, eyh emsiiddin, 520 Nazar, 240, 250, 253 Nazr Kalesi, 189 Mbarekah, 331, 333, 396 Miicahidddin, 331 Necmeddin, kad, 472 Mdrar, 5 Necmeddin Eyyub bin ad, 8 Meyyed bk. Ayaba Necmeddin RazDye, 521 Meyyed, Sistan emri, 117 Necmddevle, 191 Meyyidlmlk bin Nizamlmlk, 105, 127, 128, 145, Nedim, 507 146, 147, 148, 149, 151, 156, 157, 158, 159, 160, 161,Nefir, 502 163,368,369 Neftiler, 512 Nehrevan, 114, 193, 250,260 Mlk (zel) arazi, 516 Mminbd, 117 Nehrlcevz, 59 Mnadiler, 184 Nermir, 322, 327, 328, 332 Mnh, 510 Nesa: 21, 23, 25, 225, 327 Msadere Divan, 511 Nevbencan, 187 Mslim, erefddevle, 79, 80, 89, 91, 92, 101, 102, 105, Nevbet, 27, 232, 502 106, 107, 108, 140, 356, 357, 358, 359, 360, 361, 362, Nevbet, 504 37 0,425,426 Nevbetiyn- hs (Nbetiler), 507 MBimiye, 384 Nig, 19 Mslmanlar, 2, 16, 20, 31, 60, 61, 62, 64, 66, 67, 68, 71, Nide, 442, 446, 493 72, 74, 89, 99, 101, 103, 104, 115, 121, 124,127, 131, N ih ,116 134, 135, 152, 155, 185, 188. 193, 194, 195, 199, 217, Nihavend, 131, 133,177, 282 235, 236, 388, 394, 399, 400, 403, 405,411, 414 Nikephoros, 37 Mstli (halife), 376, 377 Nikephoros Bolaniates, 54, 88, 89, 422, 423 Metekf, 4 Nikephoros Bryennios, 38, 61, 62, 65, 68,422 Mii&tencid Billah (halife), 272, 274, 280 Nikephoros Melissenos, 57, 58, 423 Msterid Billah (Halife), 206, 208, 209, 212, 213, 214, Niksar, 56, 89, 439, 444, 446 215, 216, 234, 237, 239, 240, 242, 243, 246, 248, 249, Nil Irma, 10 250 Ni, 152 Mstevf, 509, 512 Niabur, 23, 24, 25, 27, 28, 30, 32, 34, 49, 76, 77, 114, Mstevf, Azizeddin, 241 115, 128, 131, 149, 162, 190, 208, 213, 219, 220, 224, Mstevf, Muzaffer, 120 226, 277, 279, 280, 500, 502, 505, 515, 522 Mstevf, Safiyddin, 244, 245 Niyabet-i Saltanat, 512
592
GENEL DZN
- Nizam, 520 Nizam, Sevin, 272 Nizamler, 137, 160, 164 demi (gulam), 319 Nizamiye Medresesi, 112, 176, 515, 520 gedey, 465, 466, 468 Nizamddin, 53 mer, 44 Nizamlmlk, 49, 50, 51, 53, 55, 62, 74, 76, 77, 79, 80, mer (Emr-i Emran), 287, 291, 292 81, 82, 83, 96, 97, 101, 103, 105, 111, 112, 113, 114, mer bin Ah, 279 115, 118, 120, 121, 124, 125, 126, 127,128, 129, 130,mer Hayyam, 204, 520 131,132, 133, 135, 137, 138, 139, 145, 146, 147, 149, mer Hseyin, 304 161, 164, 181, 188, 234, 303, 304, 348, 349, 368, 497, mer, hcib, 405 49 9 ,5 0 1 ,5 0 4 ,5 0 7 , 509,515 mer, lldenizli, 286 Nizar, 120 mer, emseddin, 466 Nizip, 53, 342 mer, erefddevle, 241 Normanlar, 7, 37, 61, 66, 88, 91, 155 mer, Azaz valisi, 382 Nubya, 11 n Asya, 1 Nuh (Samanl), 17 ner, 369 Nuh et-Trk, 109 rf yarg, 515, 516 Nuh, Kirman Seluklu ehzadesi, 304 zbekler, 286 Nuh, mer, 328 zdemir, 289 /Vur (Nur Ata), 17 zkent, 2 ,1 1 9 , 339 Nureddin Ah, 10 Nureddin Mahmut, 6, 8, 9, 441, 442, 443, 445 -P Nureddin, Cacaolu, 525 Nuruddevle, Hille hkmdar, 79 Paleologos, Mikhail, 442, 478 Nusaybin, 32, 43, 54, 140, 141, 145, 148, 179, 185, 342, Palu, 57,424,437 364, 386, 432 Pamfilya, 439 Nusaybiniler, 142 Panaskert ay, 50 Nusretddin, emr, 457, 458 Pankaras, 39 Nuecan, 162 Parakamos, 108 Nutekin Mmer, 82 Psbnn (Gece bekileri), 507 Nnan kalesi, 343 > Pasin, 34 Nmeyroullar, 185, 186, 359, 388 Pasin Ovas, 35, 37, 38, 61 PavJak, 470 - OPeenek Tiirkleri, 35, 56, 427, 428, 437 Peenekler, 7, 8, 60, 68, 91, 93, 429 Pehlivan, Muhammed Cihan, 269, 274, 275, 279, 282, Oul Bey (emir), 247 283, 284, 285, 286, 292, 321 Ouz Yabgu Devleti, 1, 2, 15,16, 17, 333 Pertus kalesi. 434, 442 Ouzlar, 1, 2 , 7 , 9 , 15, 16, 17, 2 2 ,2 3 ,2 5 , 3 0 ,4 1 , 59,223, Pervane Devri, 480 224, 225, 266, 268, 299, 312, 326, 327, 328, 330, 331, Pervane, 512 332, 339, 340, 341, 352, 445, 518 Pervaneoullar Beylii, 480 Ouzolu Mansur, 29, 31, 32, 33 Peaver,3 Ok ve yay, 505 P eyh an,510 Okular, 512 Phartzkhis, 94 Oltu, 37 Philaretos Brachamios, 57, 89, 91, 95, 108, 424, 425, 426 Opos, 429 Pnarba, 482, 485 Orange, 153 Pnarba Kalesi, 469 O rd u ,1 Pierre Bartholomaeis, 155 Orta-Anadolu, 56, 57, 72, 88, 422, 424, 431, 488 Pierre THermite, 152, 381, 430 Orta-Asya, 1, 513, 524, 525 Pidr, 513 Orta-Dou, 5, 6, 7, 10, 12, 58, 378, 394, 524 Pons, Trablus kontu, 200, 400 Porsuk, emr, 45, 63, 90, 91, 92, 93, 107, 115, 145, 157, Orta-Suriye, 358 Orta-Tarm, 2 161, 163, 3671 400, 401, 423, 427 Osman (Naib), 138 Porsuk, Porsukolu, 169, 185, 194, 195, 198, 199, 214, Osman (Rikabdr), 232 2 4 9 ,2 5 0 ,2 5 1 ,3 9 1 ,3 9 2 Osman bin an, Emrl mer, 78, 83 Porsukoullan, 158,164,166, 177, 183, 184, 205, 232 Osman bin Nizamlmlk, emslmlk, 130, 208, 236 Postaclar, 510 Osman, Riikneddin, 332 Psellos, 7 Osman, erefeddin, 490 -R Osmaniye, 441 Osnanh Devleti, 12 Rban, 197, 361, 425, 441, 442, Osmanh mparatorluu, 427 Rban Kalei, 445, 458 Ota hmayun, 505 Rdgn, 52, 76 Oval (Bahreyn), 96 Rafeniyye. 84, 353, 401
GENEL DZN
593
Rkn, Hatun, 315 Rahbe, 41, 42, 105, 140, 149, 179, 185, 186, 239, 372, Rknddin, Artuk Bey'in Lakab, 99 387, 401, 402, 410, 414, 415, 416,433 Rknddnya ved-din, Berkyaruk'un lkab, 42, 47, 500 Rakka, 102, 140, 185,186, 364, 388, 466, 524 Rstem, 162 Rmhrmz, 161 Rstem, 5 Rait Billah (Halife), 216, 251, 253, 255 Ravendi, Muhammed hin Ali, 521 -S Rver, 319, 326 Ravz Adas, 10 Ssadettin Kpek, 468, 469, 474 Ryin, 319 Sabave, Ispehbud, 385, 386, 388, 409 Raymond de Saint Gilles, 192, 252, 379, 382, 383, 384, Sbk,352,354,356,358 413,414,415 Sabir, Sencerin elisi, 220, 519 Raymond IV ., 153 Sabit bin Sultan, 182, 183 Rzan, 267 Sabran (Savran), 1 Rebib, 205 Reieiil-Bahr, 513 Sabuk (Sunduk veya Saltuk), 38 Sadaka bin Dbeys II., 251, 252 Remle, 84, 86,165, 343, 344, 347, 351 Reidddin Vatvat, 221 Sadaka, Seyfddevle I, 101, 110, 159, 164, 165, 166, 169, Reeuldr, Zeyneddin, 322 170, 171, 172, 175, 176, 177, 178, 181, 182, 183, 184, 185,192 Resule, 11 Sad, 184 Resultekin, 34, 43, 47, 49, 348 Sadr Amid, 410 Rey, 25, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, Sadreddin (eyhu-uyuh), 285 61, 63, 76, 79, 83, 114, 115, 120, 137, 138, 146, 147, Sadreddin Hocend, 180 150, 157, 158, 161, 164, 167, 168, 169, 171, 205, 206, Sadreddin Konev, 521 207, 210, 212, 214, 217, 218, 222, 234, 239, 240, 245, Sdlmlk, 189 246, 255, 257, 258, 259, 261, 265, 272, 274, 275, 276, 279, 280, 287, 289, 291, 292, 293, 299, 301, 304, 365,Safa, 99 Safed, 11 368, 369, 371, 372, 376, 406, 410, 501, 524 Saffah, Ebul-Abbas, 4 Reyhan, Meyyidddin, 313, 314, 315, 317, 318, 319, Saffarler, 4, 116, 328 323,324,328,523 Safiye Hatun, 105, 140, 141, 358 Rdvan, Fahrlmlk, melk, 145, 148, 154, 155, 179, Safranbolu, 446 185, 186, 194, 195, 367, 372, 373, 374, 375, 376, 377, Safvetlmlk Hatun, 408, 415, 417 378, 379, 381, 382, 383, 384, 386, 387, 388, 389, 391, Sagun Bey, 200 392, 393, 394, 395, 396, 397, 398, 400, 403, 404, 406, Sahib Divan, 508 407,409,415,416,432,433 Sahib-i Berid, 510 Ribat, 523 Sahib-i Divan- arz. 509 Ribat Ma, 22 Sahib-i Divan- istifa, 509 Ribt Nemek, 22 Sahib-i Divan- iraf, 510 Ribt Ali bd, 312 Sahib-i Divan- tura ve in, 509 Richard de Salerne, 191, 192, 432 Rif, 85,86,350,351 Sahib-i Haber, 510 Rgan kalesi, 331 Sahibiye Medresesi, 525 Robert I., 383 Satibt-traz, 503 Robert II., 381 Sad bin Humeyd, 182, 183, 184 Rodos, 429 Sad bin Muhammed, 190 Roger, 153, 198, 199, 400, 401,403 Said, Haleb reisi, 395, 396 Roma, 61 Said, Mervan emr, 59, 339 Romallar, 67 Saimbeyli (Han), 457 Romania (Romallar lkesi), 441 Saka (Art), 512 Romanos Diogenes, 7, 53, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 64, Sakalkent (iilkent), 78 65, 6 7,68,69, 70, 71, 88, 89, 341, 353 Sakarya Irma, 56, 61 Rosudan, 465, 469 Sakz, 429 Saki, 507 Rc kalesi, 383 Salhaddin Eyyub, 6, 8, 9, 285, 286, 290, 445, 446 Rudbr, 120, 122 Slr, 512 Rum, 35,74, 155,280,441 Rumeli, 8, 38, 56,65,422 Slar- Horasan, 125 Rumlar, 463 Slr Huluh, 108 Rupen II., 445 Slargird, 265 Sal, 1 Rus, 287, 288 Rustov, 55 Salgurlular, 271, 275, 276, 277, 280, 284, 285, 312, 315, Ryan, 191 316, 321, 322, 323, 324, 326, 327, 328, 333, 334, 514 Ruyindiz Kalesi, 246, 261 Salgurlular Devleti, 260, 313, 323 Salim bin Malik, 106, 107, 109, 186 Ruzbe ovas, 476 Ruzrver, 166 Saltanat adn, 504 Rkneddin, ehzde, 468,469 Saltuk, Izzeddin, 63, 277, 443 Rkneddin, Turul Bey'in lkab, 500 Saltuklular, 72, 285
594
GENEL DtZtN
250, 254, 259, 265, 266, 267, 270, 271, 272, 274, 276, Salur, 1 278. 280. 283, 286, 288, 291, 293, 294, 299, 300, 301, Sam, Rkneddin, 318, 320, 322, 323, 324 302, 303, 304, 305, 306, 311, 331, 339, 341, 343, 345, Samagar Noyan, 481, 486, 488 346, 347, 351, 352, 356, 360, 365, 367, 368, 373, 377, Samanda, 110, 361, 380 378, 379, 380, 381, 382, 383, 384, 385, 386, 389, 391, Samanl Devleti, 2, 3, 4 ,1 6 ,1 7 , 18, 19 392, 393, 394, 395, 397, 401, 403, 405, 406, 410, 414, Samanllar, 2,17, 18, 27 416, 423, 431, 435, 439, 440, 444, 445, 447, 452, 454, Samanolu Esed, 2 460, 463, 466, 471, 473, 476, 478, 497, 499, 505, 507, Samanoullan, 2, 3, 31 511, 514, 515, 516, 518, 520, 522, 523, 524 Smerra, 143 Selukoullar, 241, 294, 363 Samsam, 328 Selukah, 207, 212, 242, 243, 246, 253, 254 Samsat (Smeysat), 154, 378, 450, 458, 469,470 Selukah (Kirman Seluklu), 312, 313 Samsun, 449, 453, 463, 488 Selemiyye, 196, 385,403 Samur, 116 Selmas, 290 S ancak,503 Semerkant, 2, 17, 18, 20, 73, 78, 82, 83, 116, 118, 119, Sancarah, ehzde, 442, 446 124, 200, 210, 211, 223, 504 Sandak (Sunduk), emr, 56, 57, 62, 63, 101, 104, 342, Semiran, 234 343,352 Semrem, 276 Saray muallimlii, 507 Semlin, 152 Saray, 473 Sencer, sultan, 137, 150, 151, 152, 157, 162, 163, 164, Saray- Det, 319, 328 165, 171, 188, 200, 201, 202, 204, 205, 206, 207, 208, Sr, 191 209, 210, 211, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220, Sarir, 55 221, 222, 223, 224, 225, 226, 231, 236, 237, 239, 240, Satmaz bin Kaymaz, 267, 275 241, 242, 243, 244, 248, 249, 253, 255, 259, 265, 268, Salk Bura Han, 2,17, 18, 23 311, 331, 503, 505, 510, 511, 512, 521, 522 Sve, 121, 149, 157, 163, 167, 182, 183, 190, 205, 211, Sencer bin Sleyman, 291 241, 268, 270,275,276,279 Senekerim, 19 Sve Kalesi, 127 Serahs, 23, 24, 25, 26, 27, 83, 115, 219, 326, 331 Sve Sava, 231, 234, 241 Serahs, 519 Savtekin, 43, 45, 49, 55, 63, 79, 80, 83, 94, 95, 128, 304, Serperde, 504 305 Sercihn, 284 Savtekin, hadim, 374, 406, 407, 408 Sercihan Kalesi, 234, 292 Sayda, 122,194,344 Schwarzenberg, 152 Serdsr, 300 Sebn, 144, 145 Serhengler, 514 Sebktekin, 3 Serhenkolu, 57, 88, 356 Serleker, 513 Sebzvnr, 150 Sedidlmlk (rzulcey), 129 Sermez, 160 Sermin kaleB, 383, 385 Seferiyye Hatun, 74, 81, 157 Sefidrud, 159, 171, 275 Sevd, 238, 411 Sehl, Sabkeddin Ali, 320, 321, 324, 327, 330, 331, 332, Sevin, 374 333,335 Seyfeddin, Hokkabazolu, 460 Selmlk, 508 Seyfeddin Kutuz, 10, 11 Seyitgazi, 436 Seluk Bey, 15, 16, 17,46, 52, 499, 507 Seluk Hatun, 457, 458 Seyyide Hatun, 45, 46, 49 Seluk Hatun, IV. Kk Arslan'n kz, 482 Seyyid Mlkil-mem, Alp Arslan'n lkab, 49 Seluklu Devlet Hzinesi, 365 Sffin, 185 Srderya, 1, 2, 507 Seluklu Devleti, 27, 28, 30, 40, 41, 42, 43,44, 45, 50, 70, 79, 81, 101, 113, 114, 115, 120, 126, 131, 148, 151,Sicistanllar, 301 157, , 161, 182, 189, 209, 221, 223, 225, 291, 292, Srt, 104, 410, 432 294, 358, 407, 408 Sika, ihabeddin, 278 Seluklu m paratorluu, 352, 353 Silh-hane, 506 Seluklu Sultanl, 97, 348 Silhdr (Emr-i Silh), 506 Seluklu T rkleri, 424, 524, 525 Silah, Alpku, 246, 247, 251, 252 Seluklular, 1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 11, 15, 17, 18, 21, 22, 23, Silah, Ouzolu, 253, 254 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, Silifke, 447, 461,484 39, 40, 41, 42, 43, 44, 46, 47, 51, 53, 54, 56, 57, 58, Silvan (Meyyafrikin), 32, 33, 60, 180, 365, 407, 410, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 71, 73, 76, 77, 432, 445 78, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 88, 89, 90, 91, 94, 95, Sirnnan, 293 96, 101, 102, 104, 105, 108, 112, 116, 118, 119, 121, Sinire, 441 122,123, 124, 125, 126,129, 131,132, 133, 134, 135, Sincar, 32, 42, 102, 105 142, 154, 179, 185, 196, 197, 137,138, 139, 140, 141, 142, 147,150,153, 154, 178, 204, 378, 386, 387 181,183,184,185,189,190,191,192,193,194,195, Sinn Kalesi, 189 196, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 207, Sinop, 92, 424, 456, 463, 480, 488, 518, 519 208, 209, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222, Sipahslar, 513 224, 226, 232, 234,-235, 237, 238, 241, 244, 247, 249, Sraf, 310
GENEL DZN
595
Sircan, 318, 322, 328 Sisam, 429 Sistan, 115, 116, 117, 122, 147, 201, 205, 218, 223, 225, 301, 311, 316, 328, 332, 333, 334, 518, 522 Sivas, 54, 56, 57, 58, 61, 72, 88, 424, 439 441, 442, 443, 446, 447, 450, 459, 464, 465, 472, 478, 483, 486, 488, 525 Siverek, 53, 59, 104, 466, 470 Siyaset-nme, 132 Siyav, Gyaseddin (Aleddin), 485 Sofya, 152 Sokman II., Artklu, 450 Solhad, 479 Somhet, 94 Skmen, 169,389,391 Skmen, Artukolu, 154, 155, 373, 374, 375, 376, 377, 378, 379, 382,393,408,410 Skmen, emr, 385, 392 Skmen, II., Ahlatah, 253, 275, 277, 278, 282, 286 Skmen el-Kutb, 170, 175, 184, 193,194, 195, 432 Skmenliler (Ahlatahlar), 72 Stefan, Ermeni, 442 Stephanos, 33 Suba, 1, 15,24, 513 Subi, 111, 134 Sublaion, 444 S udan,350 Sudanllar, 5, 6, 417 Sudak, 463, 479 Sultan Camii, 125,194 Sultan Han, 476 Sultan Tepesi, 63 Sultan Trbesi (Kubbetssultan), 433 Sultan Veled, 522 Sultan, eyzer emri, 391 Sultanlar Trbesi, 454 Sultanah, Kirman Seluklu, 87, 88, 303, 304, 305, 306, 307 Sultanah, Suriye Seluklu, 399, 401, 402, 403, 404, 405 Sultanah (Harezmah), 292, 326 Sultanah, Nureddin, 446 Sultanu Diyaril-MBimn, Sultan Alp Arslan'n nvan, 49 Sultanlzam (nvan), 207 Sultanlmuazzam (nvan), 207 Sumeyrem Kalesi, 309 Sumeyrem, Kemalllhnlk Ah, 205, 206, 236 Sunduk bk. Sandak Sungur Draz, 197 Sungur bin Humartekin, 248, 251 Smgur bin Mevdud, Salgurlu, 260, 275, 312 Sungur Buhar, 191, 205 Sungur, emr, 388, 402 Sungur, gulam, 326 Sungur, Zencan hkimi, 252, 253 Sungurca, 49,146, 369 Sur, 84, 122, 192, 342, 344, 348, 349 Surdk, 504 Sri, 23 Sur, Seyfeddin, 222 Suriye, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 33, 56, 64, 72, 84, 85, 86, 87, 90, 91, 95, 106, 109, 120, 122, 124, 125, 140, 145, 171, 185, 186, 192, 193, 195, 196, 198,199, 200, 207, 208, 210, 239, 241, 251, 256, 339, 346,348, 349, 350, 351, 352, 355, 356/357, 362, 364, 367, 368, 370, 372,
373, 374,375,376, 377, 379, 380, 382, 386, 388,389, 390, 391, 392, 393, 394, 395, 396, 405, 406, 407, 409, 411, 412, 413, 416, 417, 421, 426, 431, 437, 454, 466, 470,491,518 Suriye l, 359, 414 Suriye Eyyubleri, 10 Suriye ve Filistin Meliklii, 86, 123 Suriye ve Filistin Seluklu Devleti, 87,197, 349, 350, 351, 357, 359, 360,372, 383, 384, 393, 404, 407, 408, 409 Suriye ve Filistin Seluklular, 101, 110, 142, 144, 147, 148, 156,361,374,377,500 Suru, 154, 195, 373, 374,378,408 Suru kalesi, 359 Suehri, 472 Sutay,491 Slemi, 490, 491 Sleyman, 404, 405 Sleyman (Mervanh), 32 Sleyman (Seluklu), 48, 74, 75,498 Sleyman bin Davut, Karahanl, 150 Sleyman, Aleddin, 330 Sleyman, lgaziolu, 154, 378, 404,405 Sleyman, Muineddin Pervane, 478, 480, 481, 482 , 483, 484, 486,525 Sleymanah II.. Rkneddin, 446, 448, 449, 450, 451, 452, 454,502 Sleymanah b. Muhammed Tapar, 217, 224, 258, 264, 265, 266, 267, 268, 269, 271, 272, 273, 274 Sleymanah, Kutalmolu, 46, 55, 63, 90, 91, 92, 105, 106, 107, 109, 110, 140, 358, 360, 361, 362, 363, 370, 406, 421, 422, 423, 424, 425,426,427, 428, 429, 500 Sleysil ay, 100 Smeysat, bk. Samsat Sphan Da, 63 Srhab bin Bedr, 159, 160 Siirhb bin Keyhsrev, 163, 167,183 Srmeli (Surmri), 76 Srmeli kalesi, 50 Siirmeri Beyleri, 277 Sryaniler, 69,136, 257 Stkent, 1 Sveydiye, 361
-abahtan, 197 dan, Eb Ah, 27, 29 adi, 69 afiler, 226 agal, Kaymaz, 324 hdiz, 188, 189,190 hdiz Kalesi, 180 ahinah, 179, 180 ahinah, I. Mesut'un olu, 441, 442, 443, 444 ahinah, sultan, 432, 433, 435, 436 ahinahl-zam, 49 ahmelik, 22, 24, 28, 29 ahruh, 410 am Eyyubleri, 10 aman, 16 aman (Kamlk, Gk Tanr, Bir Tanr), 2, 470 aman Kpaklar, 450 amsvilde, 94 pur, 187 arabdr, 506
596
GENEL DZN
aa, 2 aver, 8 avat, 50, 94 ebankre, 52, 156,188, 301, 307, 310 ebankreler, 187, 308, 310 ebib, 359 ebinkarahisar (arki Karahisar), 38 ebinkarahisar, 71, 72, 89, 462 ecertiddr, 10 eddad, 95 edddoullan, 34, 55, 93 ehrbd, 202 ehrzur, Kemaleddin Ebl-fazl Muhammed, 252 ehristan, 168 ehriyr, Hsamddevle, 191 ehrizur, 30,159, 290 ehrizur, Muhyiddin, 285 ekner, 187 eki, 55 ems, 51 emsaniyye, 180 emseddin Cveyn, 484, 485,486 emseddin Ebun-Necib, 264, 270 emsddevle, Yasyan'n ol, 154, 155, 378, 379, 380, 382,409 emslilhavae, 198 emslmlk Osman bin Nizamlmlk, 207 enev kalesi, 194 er' yarg, 515 erefeddin bin Azz, 330 erefddevle, Bahaeddin, 287 eria vadisi, 417 erif, 125 erif Ali bin Ishak Musev, 219 eyban, Muhammed, 414 eybanoullar, 179 eyh, Meliklmeyyed, 12 eyh, Muhammed bin Yahya, 226 eyhiiddeyr kalesi, 375 eyzer, 109, 110,122, 123,195, 252, 358, 391, 401, 409 iblddevle, 520 ihab Ebul mahasin, 207 ihab, 520 iraz, 30, 40, 43, 52, 74, 77, 187, 254, 257, 260, 275, 285, 299, 301, 302, 303, 315, 316, 322, 324 r bin Aksungur, 267, 268 irek, 76 rgir, Anutekin, 190 irgr (Atabek), 241, 244, 246 irkuh, Esedddin, 8 irvan, 94, 236, 437, 438 irvanah, 236 irvanahlar, 34, 55, 236 irzad (Gazneli), 201 klii Bey, 83, 84, 86, 343, 347, 348, 350, 421 uburkan, 25 umla, emr, 263, 264, 268, 270, 271, 276, 282, 288 urhan, 22 iitran, 322 -T Taberek, 276 Taberek kalesi, 292, 293 Taberistan, 3, 28, 120, 162, 167, 171,191, 246, 287
Taberiyye, 11, 84,196, 343, 348, 349, 393, 411 Taberiyye Gl, 343 Taberiyye Sava, 350 Tabes Kalesi, 189 Tabes vilyeti, 117, 299 Tceddn Ebulfazl, vezir 201, 223, 225 Taceddin bin Drest, 259 Taceddin Pervane, 466, 468, 469 Tacik, 427 Taclmille-til-bhire, Alp Arslan'n lkab, 49 Tahir bin Fahrlmlk, 218, 224 Tahir, Bahaddevle, 116 Thirler, 4 Tahran, 33, 47 Tif, 207 Tala, 2 Talia, 513 Talikan, 25 Tamara (Thamara), bk. Grc Hatun Tamga Han I., Eb brahim, 53, 339 Tam, 68 Tankred, 153, 154, 185, 186, 193, 194, 195, 379, 381, 384, 385, 387, 388, 389, 390, 392, 395, 411, 413 Tanrbermi Bey, 428 Tanza cas, 386 Tarankolu (Serhenkolu), 63 Taraz (Tala), 118 Tarhan, 1 Tarm, 34, 316 Tarkhaneiotes, 62 Tarsus, 11, 71, 89, 91, 154, 424, 439, 441, 473 Ta Medrese, 525 Taferra, 31 Tarbd, 26 Tatar, hacib, 259 Tatvan, 465 Tavdanps, 39 Tayci Noyan, 490 Tazikler (Tacikler), 325, 513, 517 Tebriz, 46, 142, 170, 174, 212, 236, 242, 248, 253, 256, 276,282,291 Tekinbad, 201 Teki, Hrezmah, 286, 290, 292, 293 Teki, ihabddevle, 82, 103, 105, 114, 115, 143, 177, Tekle bin Zeng, 271, 326, 333 Tekrit, 8, 171, 181, 241, 243,259,265,266,503 Tekrit Kalesi, 143 TeUbair, 185, 186, 194, 195, 361, 388, 391, 425, 441 Tellbir kalesi, 375, 458 Tellbir Sava, 388, 389 Telhb, 24 Tellfer, 42 Telldnis, 199, 200 Tellmennes, 195 Telmennes kalesi, 408 Temimoullar, 339 Temirek, 196, 197 Temirel (emr), 79, 80, 304 Templier valyeleri, 252 Temiirta, lgaziolu, 403, 404, 405 Tercan, 37 Tercmanlk, 469 Terken Hatun, 52, 76, 103, 111, 112, 113, 114, 117, 119, 129, 131, 133, 137, 138, 139, 140, 141, 144, 145, 156, 157,211,219, 307, 367, 406, 499, 512
GENEL DZN
597
Tutekin, Zahrddin Eb Mansur, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 199, 200, 369, 375, 376, 389, 393, 394, 397, 398, 399, 400, 401, 402, 407, 409, 410, 413, 415, 416, 417 Tulhum, 39, 53, 59 TulunouUar, 4 Tumanbay, Melikiileref, 12 Tuna, 7 T u ra k ,35 Turan, 16, 20 Turanah (Eyyub), 9 Turanah I., 88,156, 304, 307, 308, 518, 523 Turanah II., 314, 315, 316, 320, 322, 323, 324, 325, 327, 328, 329,330 T ir y a lis , 23 5 Turanah, Mengiicekli, 450 Tiryalis ovas, 282 Traysit, 188 Togan Arslan, emr, 235, 437, 438 Turkia (Trkiye), 441 Toanah, 328, Turiz (Tureysis), 208 Toanah, Seluklu, 52 Tus, 25,31,81, 115,522 Toganyiirek, 158, 174, 207 Tster, 164 Toharistan, 3, 28, 29, 52, 82,114 Tutak, 63, 88, 89 Tohma Suyu, 54, 443 TutBey, 225 Tokat, 71, 424, 444, 446, 455, 472, 478, 483 Tutu, Taciiddevle, 85, 86, 87, 90, 91, 92, 106, 107, 109, Toku N oyan,481, 482, 483, 484 110, 122, 123, 124, 139, 140, 141, 143, 144, 145, 146, Toronto, 153 147, 148, 149, 349, 350, 355, 356, 357, 358, 359, 360, Toros Dalan, 11, 54, 57, 91, 154, 342, 449, 454, 457 361, 362, 363, 364, 365, 366, 367, 368, 369, 370, 371, Toros II., 441, 442 372, 373, 374, 386, 393, 406, 407, 408, 410, 415, 417, Toros, Ermeni, Urfa hkimi, 373 425,426 Toruntay, 318, 319, 326 Tutu, Humartekin, 236 Tonntay, Vst hkimi, 250, 259, 260 Tiibingen, 152 Toulouse, 153, 192 Trablus, 192, 193, 195, 200 389, 400 Tiirbe-i Nizam, 131 Trk Bahr Memlkleri, 10 Trablus Hal Prenslii, 11 Trk Resulleri, 10 Trablusam, 84, 123, 348, 349, 363, 389, 394, 412, 413, 414 Trkn, 513 Trablusam emirlii, 413 Trkistan, 16, 20, 23, 25, 73, 210, 219, 445, 463, 466, 518,522 Trabzon, 55, 89, 94, 424, 437, 456, 463 Trkler, 2, 3, 5, 6, 8, 10, 11,15, 16, 17, 18, 19, 26, 27, Trabzon Rum Devleti, Komnenoslar, 463, 473, 480, 519 35, 37, 39, 40, 41, 51, 52, 55, 57, 58, 61, 62, 65, 66, T ra k y a ,429,437 67, 68, 72, 73, 74, 76, 80, 84, 85, 88, 89, 90, 91, 92, Trialet, 50 Turlavn Noyan, 483, 484 94, 102, 103, 104, 107, 109, 114, 115, 117, 127, 133, 137, 152, 153, 154, 155, 157, 166, 184, 200, 202, 203, Tugaar Noyan, 489 215, 218, 235, 238, 244, 247, 257, 277, 280, 282, 286, Tura Divan Bakanl, 127,129 288, 294, 299, 300, 301, 308, 309, 312, 314, 325, 330, Tura ve na Divan, 231, 232, 509 331, 339, 346, 358, 360, 362, 369, 373, 377, 380, 410, Tura, 501, 502 415, 427, 430, 433, 434, 438, 466, 497, 503, 507, 512, Tra, 509, 512 513,516 Turul Arslan, ehzade, 433, 437,438 Trkiye Seluklu Devleti, 9, 90, 152, 360, 361, 421, 422, Turul Bey ehri (Medinet Turul Bey, Medinetii Tu423, 424, 426, 428, 430, 431, 433, 434, 435, 440, 441, rnl), 41 442, 447, 448, 450, 451, 452, 453, 457, 458, 459, 461, Turul Bey, 3, 4, 5, 16, 17, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 462, 463, 464, 465, 469, 471, 473, 474, 482, 484, 488, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 489,493, 500, 501,503, 512, 513 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 58, 74, 78, 101, 116, 266, 294, 299, 301, 302, 305, 497, 498, 499, 500,Trkiye Seluklular, 91, 92, 101, 153, 179, 429, 431, 446, 480, 499, 500, 501, 502, 504, 506, 508, 512, 515, 501, 502, 503, 504, 505, 509, 515 516,518,521,524,525,526 Turul II. (sultan), 207, 208, 209, 210, 212, 213, 214, Trkiye, 426, 431, 433, 435, 447, 449, 453, 454, 456, 458, 234, 235, 237, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 255, 515 459, 461, 463, 465, 466, 467, 469, 470, 471, 472, 473, Turul III., 284, 285, 286, 287, 288, 290, 291, 292, 293, 476, 481, 482, 483, 484, 486, 487, 488, 489, 490, 492, 294, 333, 508,520 519,521 Turul, ihabddin, Eyyub, 458,461 Trkiye-Suriye Kervan yolu, 454, 461 Tiirkiye-Suriye ticaret yolu, 457 Turul, vali, 438 Tiirkman, 57, 356 Turul b. Ynal, 119 Trkmen Beylii, 30, 83, 346, 347 Turulah (melk), 270, 313, 314, 517 Turulah, Mugseddin, 442, 446, 449, 450, 452, 453, Trkmenler, 3, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 26, 29, 30, 32, 33, 455, 459,462 34, 36, 37, 38, 43, 44, 47, 48, 49, 50, 52, 53, 54, 56, Tutekin, 50 57, 59, 79, 83, 84, 85, 86, 90, 91, 92, 94, 97, 98, 100, Terkenah, 314,317, Tesalya, 7 Tevk, 501 Thamara, 450 Theodor Gabras, 424 Theodora, 7 Trz, 503 Tz, 518 Tiflis, 31, 34, 50, 51, 55, 235, 236, 278, 437 Timur, 12 Timur Noyan, 482, 483 Timurta Noyan, 493 Tirmiz, 29, 78, 82, 83,114,149, 150, 151, 219, 225
598
GENEL DZN
- V104, 105, 106, 154, 155, 159, 162, 172, 194, 197, 202, 219, 267, 270, 282, 290, 291, 292, 300, 304, 340, 341, 342, 344, 352, 353, 354, 356, 357, 360, 361, 370, 376,VdiiBuzaa, 199 Vadil - MakLul, 196 378, 379, 381, 386, 403, 408, 410, 435, 437, 445, 446, Vahan, 244 448, 461, 470, 471, 475, 484, 487, 512 Vah, 29 Trek, 101,103, 126,266 Vakf arazi, 516 Trek es-Sevabn, 168 Valvlic (Kunduz), 29, 83 V an ,35, 465 Van Gl, 19, 31, 33, 35, 36, 38, 51. 58, 72, 104, 484 -U Van Gl Blgesi, 424 Vaak Pahlavuni, 19 Ubeydllah bin Ali, 190 Vasl, 45, 99,134, 159,165, 166, 170, 172, 181, 182, 183, U (U), 339 209, 238, 250,265 Uk, 116,117 Vastllar, 166 Ukayloullan, 105, 140, 141, 142, 143, 371 Vasil, 36,37,59 Ulu rif elebi, 522 Vatikan, 7 Ulu Camii, 350 V ehsudan,31 Ulu Keykubad, bk. Keykubad I. Vekil-i Der, 506 Ulubat, 93, 435 Vekil-i Divan- Has, 511 Ulubat Gl, 429 Vekil-i Has, 506 Uluborlu, 437, 439, 444, 445, 446, 447, 452, Veliyeddin Tercman, 469 Ulukla, 457 Venec Kalesi, 115 Umman, 3, 78, 87, 207, 300, 301, 306, 307, 310, 312 Venedikliler, 456 Umur tekin, 341 VesBab, emr, 354, 355, 359, 378 Urban II., 152,430 Viranehir, 458 Volga rma, 429 Urfa, 38, 39, 53, 59, 60, 70, 89, 90, 91, 108, 123, 124, 140, 142, 143, 144, 154, 185, 186, 191, 192, 194, 195, - W 197, 256, 257, 360, 364, 367, 372, 373, 379, 385, 388, Walter von Tech, 152,153 389, 394, 409, 411, 412, 421, 424, 432, 429, 458, 466, 469 -X Urfa Hah Kontluu, 154, 252, 256, 378, 389, 412/432, 440 Xiphilin, 6 Urfa Hallar, 389 Urfab Mateos, 136 - YUrfallar, 257 Urmiye, 31, 32, 290 Yabanlu ovas, 457 Urmiye Gl, 50 Yabgu, 15, 16,499 Ursel (Urselius de Bailleul), 61, 62, 68, 88, 89 Yabglular, 17 Uak, 58 Yafa, 11,196, 350, 351 Unu, 290 Yafa anlamas, 9 Utarit (Merkr), 294 Yagsyani, Salahaddin, 257 Uygur Devleti, 2 Yaan Tekin (Boa Tekin), 82 U yun,97 Yabasan, Danimendli, 432, 439, 440, 441, 442, 443 Uzlar, 56, 60, 61, 62, 65, 66, 68 Yasyan, 48, 110, 123, 140, 141, 142, 143, 146, 154, 155, 364, 369, 371, 372, 374, 376, 377, 378, 379, 380, 382,393,407,408,409 - Yasyan (Artuklu), 405 Yama (emr), 55 ok,1 Yamur Bey, 21, 31 giimi, 35, 37, 38 Yahz, emr, 414 ner, 201, 205 Yahuder, 124, 126, 153 ner, Dmak atabeyi, 8 Yahya hin Abbas, 96, 97, 98 ner, Seluklu emri, 8, 139, 144, 151, 156, 157, 163, Yahya, Aynddin, 275, 276 307,308 Yakm-dou, 10,11 nye, 443, 463 Yakub, Abakolu, 145, 367, 375 rgen, 29 Yakup Tekin, 119 rgiib, 492 Yakut Sinaniiddin, 471 skdar, 422 Yakut, 34, 38, 39, 40, 42, 44, 50, 161 301, 374 st-yurt, 507 Yalva, aka Bey'in kardei, 429 sld, 507 Yaparl, 1 stadddar, 476, 506 Yannk, 126 Btavend, 190 Yarkent, 2 styurt, 76 Yaruk, emr, 145, 367, 369
GENEL DZN
599
Yarukta, 151, 152 Y arukta (Haleb Seluklu kumandan), 399, 400, 401, 402,403 Yaruktekin, 43, 45 Yavlak Arslan (Kirman Seluklu), 322, 323 Yavlak Arslan, Muzaffirddin (obanolu), 489 Yavuz Selim, 12 Yazr, 1 Yeen Tekin, 20 Yelbirdi, 130 Yeldeniz, 344 Yeltekin, 410 Yemen, 5, 8, 9, 95,125,126,136, 207 Yemen Eyyubleri, 10 Yemineddin (Emr-i Bar), 264 Yengikent (Klk bakent), 1, 16 Yermuk, 72 Yeilrmak, 89 Yezd, 120, 205, 311, 318, 319, 320, 322, 323, 327, 514, 515 Ymal bin Anutekin, 158, 167,168,169 Ynal (nvan), 1 Ynalllar, 17 Ynaloullar, 72 Ynaltekin, 265 Ynan (nvan), 499 Yva, 1
Yisutay, 476
Yoane, 94 Yorunta, 121 Y ukan - Mezopotamya, 210 Yunus Emre, 521, 522 Yunus, Seluklu, 17 Yunus, Danimendli, 439 Yunus, Hoca, 484 Yusuf el-Berzem (Harezm), 73, 74, 77 Yusuf avu, 213 Yusuf, Hrezmli, 265 Yusuf Kadir Han, 20 Yusuf Ynal, 1 7 ,21,27,34 Yusuf, Abakolu, 364, 366, 367, 369, 373, 374, 375, 381, Yusuf, Bedredddin, 452 Yreir, 1 -Z Zfarniyye, 183 Zafer, 111, 113 Zahir (Fatm), 5 Zahretddin (Abbas), 42 Zahrddin, Artuk Bey'in Lkab, 99 Zahrddin, Grcolu, 468
Zahrl-Imam, Alp Arslan'n Lkab, 49 Zamant, 443 Zara, 472 Zekeriyya, hacip, 452 Zemaher, 519 Zemindver, 3 Zencan, 45, 157, 170, 234, 252, 253, 258, 282, 287, 292 Zeng (Fars Atabeyi), 275, 276, 277, 333 Zeng, Candar, 263 Zeng, Fahreddin, 264 Zeng, tmadeddn, 8, 197, 210, 212, 216, 237, 238, 239, 240, 242, 243, 250, 251, 252, 253, 255, 256, 257, 259, 315, 316, 323, 324, 366,440 Zengler, 285 Zengi bin Ali, 217 Zengi bin Porsuk, 157, 163, 177, 391 Zengi, krmolu, 432 Zeynlislm Eb Sad Muhammed Herev, 208 Zerdana, 194 Zerdana kalesi, 383, 390 Zerefan Kprs, 17 Zcrenc, 116, 117 Zerend, 324, 326,327,332,524 Zerend, Kvameddin, 330 Zerrinkemer, 123 Zevare, 121 Zevvr, 522 Zeyneb (Vezir), 240 Zeynddin es-Sv, 519 Zeynlislm, madeddin Zenginin Lkab, 257 Zeynlmlk, 511 Zeytun Hatun, 523 Zikrver, 246 Zimmern, Kontu, 152 Ziyadi, Eb Muhammed, 219 Ziyaret Tepesi, 63 Ziyan, 28 Ziyaroullan, 3 Ziyaddin, 49 Ziyalmlk, 190 Zoe, 6 Zublas kalesi, 439 Zurna, 502 Zbeyde Hatun, Yakut'nin kz, 129, 137,139, 147, 148, 158, 161, 162 Zbeyde Hatun, Berkyaruk'un kz, 248 Ziibeyde (Nizamlmlk'n kz), 101 Zccciye Medresesi, 366 Zleyha Hatun, 108 Zlkarneyn, Danimendli, 441, 443 Ziinnun, Danimendli, 439, 442, 443, 444
HARTALAR VE RESMLER
Harita
1 S elu k lu la rn ortaya k srasnda Ortado
K A
Harita
4 Kirman
v e Fars E yletleri
Harita
5 Suriye v e Filistin Seluklu
Devleti
Hes. 1 sfahan, Meecid-i Cuma
Res. 2 M erv (R ibat- erif)
Res. 5 Rem le, b ir grnm
' f c l
Res. 6 Kds. Dvd Kulesi
Res. 7 Antakya, b ir grnm
Res. 8 D m ak, k u zcy-batdan grnm
Res. 10 D ivrii, Ulu Cami ve D rifa
Res. 11 D ivrii, U lu Cami ve D rifa
Res. 12 Sivas, zzeddin Keykvus fahanesi
Res. 13 Sivas, ifte M in areli M edrese ve Keykvus ifahanesi
Res. 14 Nide, Aleddin Camii
Res. 16 Aksaray, Sultan Han
\v\
Res. 19 Konya, nce M inareli M edrese
Res. 20 Konya, Sahip A ta Klliyesi
Res. 21 K ayseri, D ner K m bet
Res. 22 Tokat, Gk M edrese
Res. 23 E rzu ru m , ifte M in areli M edrese

Ali Sevim & Erdoğan Merçil - Selçuklu Devletleri Tarihi (Siyaset, Teşkilât Ve Kültür)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ali Sevim & Erdoğan Merçil - Selçuklu Devletleri Tarihi (Siyaset, Teşkilât Ve Kültür)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

S E V M

SELUKLU DEVLETLER TARH

TRK TARH KURUMU

SELUKLU DEVLETLER TARH

Prof. Dr. Ali SEVM

Prof. Dr. Erdoan MERL

BYK SELUKLU MPARATORLUU 13-227.

DEVLETN KURULU DNEM 15-27.

II. SULTAN TURUL DEVR 28-47.

ANADOLU SEFERLER 30.

III. SULTAN ALP ARSLAN DEVR 48-75.

IV. SULTAN MELKAH DEVR 76-136.

AHSA YE BAHREYN KARMATLER 95.

V. SULTAN BERKYARUK DEVR 137-173.

MELK TUTUUN SALTANAT MCADELES 140.

SULTAN BERKYARUK - MUHAMMED TAPAR MCADELELER 157.

VI. SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVR 174-203.

HALILARLA MCADELELER 191.

VII. SULTAN SENCER DEVR 204-226.

IRAK SELUKLU DEVLET 229-295. I. SULTAN MAHMUT DEVR 231-241.

IV. SULTAN MESUT DEVR 248-261.

V. SULTAN MELKAH DEVR 262. VI. SULTAN II. MUHAMMED DEVR 2 6 3 -2 7 0 .

VII. SULTAN SLEYMANAH DEVR 271-273.

VIII. SULTAN ARSLANAH DEVR 274-283.

IX. SULTAN III. TURUL DEVR 2 8 4 -2 9 4 .

KRMAN SELUKLU DEVLET 297-335. I. DEVLETN KURULUU 2 4 9-3 0 5 .

II. EMR ATSIZ DEVR 3 4 6-3 5 5 .

III. TACDDEVLE TUTU DEVR 356-371.

SLEYMANAH IN KUZEY-SURYE SEFER 359.

TUTUUN SALTANAT MCADELES 363.

IV. HALEB SELUKLU DEVLET MELK RIDVAN DEVR 37 2-3 9 4 .

HALILARLA MCADELELER 378.

VI. MELK SULTANAH DEVR 39 9-4 0 5 .

VII. DIMAK SELUKLU DEVLET MELK DUKAK DEVR 406-417.

HALILARLA MCADELELER 411.

TRKYE SELUKLU DEVLET 419-494. I. SLEYMANAH DEVR 421-427.

I. KILI ARSLAN DEVR 4 2 8 -4 3 4 .

III. AHNAH DEVR 4 3 5 -4 3 6 .

IV. I. ZZEDDN MESUT DEVR 437-441.

V. II. KILI ARSLAN DEVR 442-447.

VI. I. GIYASEDDN KEYHSREVN LK SALTANATI 448.

VII. II. RKNEDDN SLEYMANAH DEVR 449-451.

VIII. I. GIYASEDDN KEYRSREV N KNC SALTANATI 4 5 2 -4 5 4 .

IX I. ZZEDDN KEYKVUS DEVR 4 5 5 -4 5 8 .

XI. II. GIYASEDDN KEYHSREV DEVR 4 6 8 -4 7 4 .

XII. II. ZZEDDN KEYKVUS VE SONRAK OLAYLAR 4 7 5 -4 7 9 .

KARDE YNETM (1249-1254) 476.

M uineddin Sleyman n dikta ynetimi 480.

XIV. III. GIYASEDDN KEYHSREV DEVR 481-486.

XV. II. GIYASEDDN MESUT DEVR 4 8 7-4 8 0 (lk Saltanat)

DEVLET TEKLTI, KLTR VE MAR FAALYETLER 4 9 5 -5 2 6 DEVLET TEKLTI 497.

HKMYET ALMETLER VE NVANLAR 499.

SARAY TEKLTI 505.

HKMET TEKLTI 508.

ASKER TEKLT 512.

LMYE TEKLTI 514.

TOPRAK VE HALK 516.

AL SEVM ERDOAN M ERL

SELUKLU D E V LETLE R TARH

SELUKLU DEV LETLE R TARH

SELUKLU D E V LETLE R TARH

SELUKLU D E V LETLE R TARH

SELUKLU D E V LETLE R TARH