.tSTANBUL FAKttLTESt YAYINLARI No.

3484
. -.


Prof. Dr'- NiHAT KEKLJ!l-
Ed .. Fak. Felsefe Blm
Dncesf. Tarihi
Anabilim Bk .
. ANKARA - 1996
.B4inci
ANKARA' 1996
Babam '
H .. Nasuhi KeTdik (1900-1981)Jin
aziz rUhuna itMf
N.K.
, i
. ..
Trk. milletinin Islam
<Lan beri olan ,
la, Fakltemizin Felsefe Blm'nde 1970'den bu
Felsefesi ve .
yapan bir, (: ,anabilim 'bu ya-
,ile sarf akademik gay!etler, sa-
dece Yce
niversite girmek sUretiyle objektif bir
',gereklik kaz.anan
zellikle Trk kltr bakmak sure-
tiyle sentez' ci bir bir pe-
rrk-q boyle bir sentez sayesindedir ki, gen-,
lerimiz felsefi hem de tarih Uuru
dan koruyabileekler' ve da
'd"ijnya taklit uzak dui'abi-
leceklerdir. Meslek bugne 'kadar geen
, bu gayenin im Ne ,ki'
byle bir ideali idra:k ,haM, da glk ekenler yok
.
Trk Devletinin kltr Trk-ls!4m Fel-
s,efesi) Trk dili, Trk ve '
vazgeilmez bir unsurdur. Bu sadece
13.m:i bakmaya' .olan' zihinlerin
teden beri kitaplar ve makale-
'ler gibi, son ola:r:ak da TRKLER VE FEL-
SEFE (:. bir kitap
1986) ,belirleyen kitaplar-
dan biri de" (-ilk 'Ve Trkiye :MIlli
Kltr dlne grlen-) bu eserdir.
iin eser de nemli ve
il,e
VI
azok olan hususlardan
de bu daha iyi takip
mesi iin gerekli yerle.re alt Uave' edilmesidir. zira'
bu eser 'nce, bir ders olarak

Eserin -gelince, cedveline'
bakmak kafidir.. nk' okuyUcuI-ar uzun 'nsz'
lerden pek Ancak noktanm belirlenme-
sinde, yine de fayda . . . . "
a) Eser, kadar' bir slupla
felsefi terimlerin trkemizdeki de-o
yimleri ile birlikte arapa'dan ve aVnipa' dillerinden " k
mize gemekte da verilme sf ' uygun ......
' ' . -
b) Metinlerm tercmelerinde,' kelimeler .
lar zerinde ve orijinal bUI1:ID;mayan
italik dizgiler, ( .. dikkat eksin diye .. ) konul-
'
c) ancak pek lzfunlu yerlerde ve-
eserler, gs-
Bir da iinde zikredil-
" .' .
Hereye kusurlar Elbette
nki ve tashih bizzat. oldum ve
gen vakitlerini, kendi 'har-
camalarmm daha iyi .
\ . '"
Eserin 'son esirgemeyen
GInihal Kken'e '
HUlasa, bizler' yolunu fakat eminim ki, idealist'
TQ.rk genleri bundan daha iyisini

1987 .
tN D E K E R.
, Blm:' (I-A) ,
FELSEFE VE'FILOZOFLAR
I-AL : Felsefe) ]feylesof) Filozof) Hikme.t} Bilge-
lik) ve Bofia kelimelerinin lugat ... 1-14
,a) ]felsefe ve filozof etiroolo-
jisi (s. 2-4) . '
b) -gre felsefenin
, etiniolojisi' (s. 4-5), .
c) Fil-sofia deyinlinin ilk defa
'(s. 5 7) ' ,
dj hikmet (bilgelik) te- ,
lakkisi (s. ,5-7) ',,- '
e) Trklerde - ve . milletlerde Bilge .. "
/" '
, lik (s. 10-11)
f) ,Hakim ve Hekim
'lliki (s. 11-14) ' (ayr. bkz. 28,4-287)
I-A2 : tari/leri ... 0 " , ." , ' , , 14-37
a) Felsefenin tarifIeri birbirinden niin fark .. ,

b) Trk ve filozoflarmm tarifIerin ..
de ortak (s. 16-17)' ,
c) Sina'nni tarifIeri
(s.
d). tarifIeri Js. 18-21)
'. :
e) Ankaravi;nin. tatiff (s. 22-23)
.f) -geneka ile. Iy.I . Aure-
tarifleri,'(s. 23-25)
. . . :
g) Deseartes, Bacon, Hegel,
Cl. Bernard ve W. James'in tarifIeri
(s. 25-30.)
, .felsefe
araslij.daki . (s.
30-37)
I-AB ; ahsiye't 'Ve
' ............. ! .......... :
. '
a.)
b) toplum' 9zellik- '
leri (s. 42-51) .' .. ,
37-51 .
. I-A4 :. Hikmet ......................... ..... 51-65
Filozof ve bilgin' fark (s.' 51-
, 52)' .
b) temeli: ye
(s. 52-53) .- " '--
c) Cz'i bilgi ve',kni bilgi (ilim ve . Felse-' '
fe) (s. 53-54) .
d) tmlerin (s. 54-55)
eL Hikme.t (s. 55-57.) ,
f), Felsefe (: zet)
I-A
5
: i JZ!'gagda filozoflar 'Ve Ekoller ' .... . .'.. 77
a) filozoflar (s. 65-71)
b) Sokratik okullar ve
,(s. 71 ... 73)
c) Aristotele's .ve. HeIlenistik felsefe .
lan (s. 73-77)
IX
.I-A6 : dniirler ve ... ' .
tercimler ... ........ ... .... ...... ... ......... . 77-80
a) (s. 77-79)
. b) '-arapaya .
tiyanIar (s. 79:"80) '.
I
'A1 T k' fo n .
-. . ur am ................ ... .
a) Tasavvuf ve (s" 81-84).
. ,
. 'h) Kelam felsefesi ve (s. 84-87)
c) (87-88)
d) N'atralistler (s. 88-89)
e) .. .<s. S9"796)
f) (s. 96-99)
.. -Safa 99)
h} filozoflar (s. 99-120)
. I-AS : ':. .. ' ................ ..... ......... .
a) mjdecUeri .(s. .
b) ve .ilim . (s. 121 ..
c) Onie.dinci ve felsefe '
(s. 123-130) . .
d) (s. 130-138)
e) Yirminci felSefe (s. 138 .. 142)
I-A9 : , Trklerin (ve lsla.m milletlerinin)
80-120
120-142
felsefe , tarikindf!ki Yeri ... ' ........ ... ;. .. . 142-162
. a) Trk (s. 143-152)
, '
x
b) Trklerin himaye .
. (s .. 152-154) .
. .
. c) Araplar (s. 154-155)
d) ve felsefe (s. 155-156)
e) ve felsefe (s. 156-157)
. . . i . '.
f) ve . (S. 157-:-158)
g) ve 158-i61)
I_A10 : .FiloZoflar etkiler ve
. felsefesinin Avrupaya te-
............... i. o o ...... ... i o . 162-184
a)
lar (s. 162-164) .
b) :kendi
(s. 164-166)
.
c) Avrupa birbirlerini
etkilemeleri (s. 166-168) .
d) birbirlerini et-
kilemeleri (s. lt;)8-169) . . --
.
e) Avrupaya etkileri
(s. 169-111) .
. f) ibn. Edhem'in ve
G. Flaubert (s. 171-173)
.g) etkisi (s. 173-175)
h) Gazzali ve (s. 175-'
177) . ' ..
i) Descartes'tan nceki Gogito rnekleri (s.
177-179)-
j) Gazzali ve Descartes'da: maddi cevher ta-
rifi iin (s. 180-182)
k)
cesine yeni' '
(S. 182-184)
Blm: (I-B)
FELSEFENiN BAZI
i'
I-Bl : ve
lgc terimlerinin ................. 168-199'
a) (s.
,188)
b) ve fark (s. 188-
192) .
c) kelimesinin lugat (s .. 192)
,d) Kur'anda ve '. ilim
.'.
/,
e) Tefekkr (: kelimesiliin lugat
(s. 193-194)
f) 've hadis:lerde tefekkrle
hususlar (s. 194-195) .
, .g). 've idrak lugat
(s. 195-196)
'h) Zib,in lugat :(s. 196-
197)
i)Zeka kelimesinin lugat (s.' 197-
198)
j) Sezgi (hads) kelimesinin lugat
(s. ,198-199)
xrr
: Felsefe Bilgi Prol)lemi (Epis-
temoloji : Gnoseoloji) .. ....... ........ ' ... . 199-211
a) (s.
.
h) Bilgi'nm (s.
206)
c) Bilgide de;receleri (s.
d) Bilgide .kesinlik dereceleri' (s. '2.08-209)
, "
e) V 210-
211) ..... .
. i .
I-Bs : Islam' bilgi ........ : .'. ... 211-217
. . . .
a) ve gre.bilgi (: ilim) (s .
. 211 .. 213) .'
. - . .
b) gre
nemi (s. 213-217). . '.:.
I-B4 : prensipl,eri ve M tariflf3ri . . 217-222
..
a) ilk;elerl (s. 217-220) i
b) . mahiyeti ve tarifIeri (s. 220-
. '. .
. .
I-B5 : .ana .. ............. ... .... 222-230
a) Aristoda ve
temi (s. 223-224)
b).1saguci Clbisagoge ve Kate- '
. gariler) (s. 224-:-226)
c.) Hkmler ve (s'. 226-228) .
d) Safsata, . HitAbet ve
(s.2?8-230)
I-BS : Ahlak ..... q . : :' ....... "230-248 .
. a) Ahlak (s':' 231)
h) Haz-Elem';. Erdem .
Zerinde (s ..
232-233) .'
c) Tre ve Ahlak' (s. 233-
234) .
d) (ss.
234-235) ." '.' .'
e) Ebu Bekir Ra;zi'nin
237) . .
g) 'Miskeveyh'in ahlak teorisi 237-
': 239)
Yusuf Hashacib ve Kutadgupilig (s.
242)
i) .Sadreddin ahlak (s.
.
. j) (s. 244)
. .. '. .
k) ahlak .(s. 245) ,
1) Katip el.ebi'nin (s.' .. 24: 7)
Avrupa dev ve tili- .
. tarizm (s. 247-248)',
I-B1 : Siyaset ve Devlet Jelsefesi ...................... 249-267 .
-.' a) ve Aristo'ya gre devlefbiimle-
ri (s. 249-253)
b) 4evlet grleri
(s. 253-254)
c) Farahi'ye gre 254-256)
d) Miskeye-yh'e'gre devlet (s. 256)
XIV
e) Gazzali'ye gre 'devlet (s. 256-257)
) .
f) B.acce'ye gre devlet (s. 257-258) .
. g) Mevlanaya gore devlet (s. 258-259)"
Trk-iSlam
hakkinda bibliografya . 259-260)
i) filozpflara -gre devlet ve top-
lum (s. 260-261)'
. j) Machlavelli'de otoriter devlet (s. 261)
-k) Thomas sosyalist (s. 262)
i) J. Bodin ve H. 'Grotius'un (s.
263)
m) Fr. ',Bacon'a gre fenni devlet (s. 263-
264) ' . , -
. li) Campanella'ya 'gre sosyalist devlet (s.
264-2(5) .
o) Hobbes'a gre otoriter devlet (s. 265-267)
I-BS : EBtetik-Metajizik-Kozmoloji ......... ........ 267 -278
a) Estetik ve felsefesi 267-
i '.
269) . .
. .
b) kelimesinin (s,,269-2.70)
c) problemi (s. 270-272)
\ ' .
ve (s. 272-273)
. e) Kozmoloji (s.' 273-
278)
I-B9 : .ABtronomi ve Fizik ............................ 278-284
a) Batlamyus ve Kopernik'e gqre -
(s. 278-281)
b) Fels.efe fizik ve (s.
281-284) . .
xv
1-13
1o
ve Ruh .............. ... ...... '284-321'
, ,a) Tab:i!b ve Hekim'in lugat (s. 284-
287)
b) Felsefe ile, 'arasindaki', (s.

. ,
c) ,KiIieli, Farabi ve
(s. 290-292)
d) Sina 'da ve pedagoji (s'.
e) Ba,cce,ye (s. 2,94-296)
f) F8.hteddin Razi'de (s', '
g) Ebu Bekir Razi'de (s. ,
Grme Razi,
. 'ra:bi, ul Heysem,' ve Hob-
bes (s. S04-306)'
1) (s.,
j) Filozof (s. 309-
310)
k) FiloZOf ruh (s.

1) Filozof-hekim'lerde (s.

n) ]bnl .. gre 'ruh ve peden ilikisf
(s. S16-318)
o) nl (s. 318-
320) .
p). ilimler ve (s.
320-322) ,

...................... , ............. ol * ............ .
, .
323-342
343-352
I'-.A
FELSEFE VE FILOZOFLAR
Birinci (I - esas
felsefe'nin Qnce. 'luiJatJ . son-
. ra da .teknik tarifIerini
ortaya
. Sonra da, g-
nmze kad3:r filo-
i ( -ve bilgilileri},
bir . gibi. birbirine
olarak, fakat ana izgi.:.
ler . haJinle . Bu sUretle
Dnce Tarihi
J
'bir .. umftnii

. .
. . Byle tabloda,. Trk mil;.
letinin (-:ve Islam milletleri-
nin-) yer nedir? sorusu ...
. 'sonra da Tr1v.-ls-
zam . Avrupa
(ve
'etkisi ne soruSu da
ve'. bu konuda eitli r-
p.ekler verilecektir.
..
.:
Felsefe - Feylesf - Filozof
, Hikmet '- Bilgelik -' Sofw '
ileyimlerinin 'lugat
Gnmzde her nekadar ayni .geti:rilirse de,'
felsefe ve hih.."met
kelimelerinin_ lugat
termek smetiyle' yola gerekiyor. Yani, felsefe
, .. '
nedir? hikmet gibi nce lugat
dan nk bir ilmin
. 'iin, evvela onun ismin lugat .. son-
ra da teknik tarij-i'ni fayda. Lugat

Felse.fe ': 'Hikmet 8evgiSi demektir,
Filozof : Hikmeti 8eVen
: Bilgelik (80/ia) demektir,
Hakim :' B-ilge (80fos)
a) Felsf!fe ve Filozof keli1JWlerinin .
. Felsefe kelimesinin filo-sofia
bir deyim,
oradan .dnya dillerine ve Arapa'ya,. sonra da
Trke'ye . - . . . '.
Dikkat edilirse, filo-80fia deyiminde, iki kelime
. var : Birincisi olan filo sz, sevgi geliyor
1
; 80-
1 !J.lt.ag: felsefe ,dilinde jile sz, seviyorum, dOstluk gs-
-,' ,teriyorum .vs.' Birok terinller, bu. szden
Mesela, ahe-nk sevgisi'dir; pkantn,ropie
3
fia kelimesi de, bilgelik .(: hikrp.et)

halde
lugat . hikmet Filo-sofia
.. .. -,deyimi, bu telaffma uygun biimdes. fakat
ve Trkeye teliliuzuyla'


. sevgisi demektir, phjloZogia (filoloji), lisan 8ev-
gisi 8an
7
at sevgisi' demektir. -
Bylece, philosophia hikmet . sevgisi demek oluyor ..
2 Hikmet kelimesi, (bir cinsismi' olarak), gnlk
zel
zaman, buradaki hikmet 8ebep
gelmektedir. ne.mU nokta 'udur: keIinlesini telaf-
fuz ederken, bu kelimeyi, ha"kiym biiminde sylemelidir : [(A)
uzun diJ:r.kat edilirse, hikmet ;kelimesinin
kk Birok kelimeler, bu' kk'ten
Kk harfleri iin HfLKeM,
HaKiJJf, maHKuM, 'maHKeMe, istillKdM muhtelif
ayni kk harflerine'
3 Mesela Almancada ve Pkilosophe (filozof),
Filosofo -denilmek-
tedir. gereken qir daha : dille-
rinden uygun . olarak (f) sesini
zere' (ph) harfleri (filozofi) ve
sopkia. (sofia) Buna italyanlar.
daima' filosoj-ia .(filosofia)
Bu sebeple, Trketmizde de, bu Irelimeleri sofia, fflasofm vs.
ekillerinde yani' ('ph) yerine (f) daha uygun
. .
4 Filo-sojia (hikmet sevgisi) deyimi, tercmeler
. Arapa'ya da, (m. 8 nci" felsefe teIaffuzuyla Sonra
bu Trke'mize esas itibariyle
., arapayml- gibi araplar bu kk harfleri olan
F-L-S-F harflerine daya,narrok,. terimler .tretmilerdir. Me-
'. sela teFeiSF (felsefe yapmak) mteFeLS'iF terimleri
gibi. Yeri iin Id Fey1esi (filozof) ile mte!el8ij
(felsefeci) bir nk
feyZesf zaman, felsefe yapan mte-
fersi/ (feIsefeci) denildiii zamansa, /el8efeyi ve bilen ka:;de-
. dilmektedir ..
4
FilozOf (ve Jeylesof) gelince: Onun da'
f'ilo-8ofos Bu da. felsefe-
sinden dnya" dillerine ve .Arapaya, "oradan .
Yani :.filo?of
kat Arapada ve Trkede feylesf' denilmektedir. Her iki-
si de ayni ayni qeyiniin telaf-
fuZ i1?arettir. FilQzof (oriji-
naU) olan tabirinde de iki kelinie g-
halde hikme"ti seven'
dir.
b)' gre ..felsefenin
.
Felsefe' demek olan fiio-sofia etimolojik ma--
bugn bizim. gibi," eh az bin ncesin:
denberi Trk ve Islam 4a bilmekteydi .. Bunu,
miladi sekizinci ve" felsefi ,
'(Hristiyam m1tercimler Arapgaya tercme .
Fakat "
hemen hibiri, felsefe ,
yordu; verdikIe.ri bilgilere
. Bu ametle' felsefe de-"
(-azok .
Misalolmak zere, ilk
El-KindJt (;)1. m. 873 '1),' yle diyordu:
. Felsefe (kelimesi) , ... pu ,
"kubb :el-kikme sevgisi)' dir. nk
.' feyle8f' sz, ""mukibb (seven) jim (!)
ve bir de sUfd (!) kelimelerinden
terkip (: ) 'dir ... 5.
* iin bkz. br. s. 79-80.
. 5 . Kindi, Hudila. s. 172. zere, ..
dan 1100 nceleri _olan Kindi:,. felsefe "kelimesinin
hangi meydana bilmekteyd!. Ne var ki filo yerine
5,
,Filo ... sofos (: filozof) kelimesinin Ar'apa, telaffuzun-
,dan ibaret olan feylesof deyiiiliniIl, feldsife'dir
A1-apa:dan dilimize' olan feldsife-i Islam
Islam Ayni (:
ru bit telaffuzla; hakiym) de bilge (' hikmet
'hibi)' demektir. BUnun llaide,
islam tabiri, Islam hakimleri (mslman
ler) N e var ki bu deyim feldBi-
fe-i tsMm daha,' nk
hakim (bilge, sofos), mutlaka filoZof'tur ,ania her
hakim her kanarya ama, her ka-
narya denilmeSi gibi. 'k .gariptir:
,ler,i he:r- ikisini de ayni anlamda
c} Filosofiar deyi'lrllinin ilk' defa, ,
Birok lkede nce sofia ve buna sahip olan
(bilgeler), 'sonra ve filosofos'lar or-
taya, daha nceleri ,sofos
fiM ve de' sofm yerine sujd kul-
(-ayet bu ait
ve 'felsefe bilme-
diklerine iarettir. Oysa EJasik Kinai'nin greke
iddla' ediyordu. Kin{li'den ,bir.ka sonra' yaami, olan
fikir 'tarihisi ve' tlnr' (l. 'm. 1153) (-az ok
bu etimolojik 'haber-
dar grnme;ktedir. Nitekim diyor ki :
... Felsefe, Yunancada sevgis'i (!) dir ... (EI-Milel
. ven-Nihal, 4/25):' ' "
" ' Tabiatiyle bu, bsbtn ve byle bir yan-
fark de sonra, (milad! 13'nc
olan el-Arabi (1165-1240), konuda (-az-
ok beraber-) diyordu ki :
... Feylesoj'un hiknieti seven'mr. nk sofia, Yunan-
cada hikmet'dir; yahut denilir ki' (sevgi)dir ... {el-Fut'D.-
Mt ei-11fe7pkiye, 2/580; ayr. bk2;. N. lbnl-Arabi'nin Eserleri
(cild, II-A), s. 4 (frg. I19). ' '
6
(bilge) denilme).rteydi
6
., Bof08 verilen kimseler, btn
(her 'eyi: bilen) olarak
meIrteyili. :Fa:kat bir ki, bunun mmkn ola-:'
ve onun yerine, daha az bir '
unvan filo-sofo8 (hikmeti seven) deyimi
Aina bu, ilk defa ve kimin tarafm-
, dan fark, .nk defa ohirak kim filo-sof08 ismini_ ken-
verdi? ?-e 'bu ',;rrleseleye
Klasik . fikir ,tarihisi olup, btn filozofla-,
, nndan bahseden
1
nk 'sofoslalt'm (: biI-
hereyi' bildikleri zannediliyordn. Buna
'Pitagoras her' l:?ilmesinin
mmkn fark vem!itevazi bir '. ,
olmak zere, kendisine filo-80fos (filozof) ismini verdi.
Demek istiyordu. ki insan, hilemete sahib. (== 80f08) ola-
maz, ancak n,'J,kmeti sevmek'le yetmebilir .. Btn
J ylece : ' ,
... FilO-sofia, (felsefe) kelimesi, Pitagoras'm;
... Ona gre hi kiliise sofia 8ahibi (hikmet sahibi)
olamaz , 'nk 8olid,' (hikmet), ancak
'
6 Pl.aton (427-347) diyor ki sofos {: bilge} ill;t olarak
kullanan k:i:mse Tales, (624-54;6)tir. (bkz. 1/1(1) bil-o
geler Bolon, Bias, Pittakus vs. (ayr,' bkz. br .. 00: 13).
7 Diogenes Lq,ertius, milattan sonra 3'ncU ile
balarmda klas,ik. fikir tarihgisidir.
iyice bilinIDiyor. {Trke'deki eserinin ("nl Filozof-
. Zar..n ve Szleri Avru:[)a dillerine tam
olarak terqIDe Yeni geri miladi 3'uc
da ortaya bir felsefe fakat LaerliUS, her nedense
bu alumdan ve" hi bahsetmiyor.
'hemen btn filozoflarmd;m., burada ekilde sz ,edil-
, Modern ana biri de bu
eserdir.' , '
nce bu ilim, gerekte Bofia (hik-'
. Bunu edinen kimse, a-.
yet ve zengin' bir rUha sahipse, 80foB (hikmet 'sa-
rubi) bir filo=sofos. fhl,k.
meti seven),' sadece hikmete kim-
sedir. Daha (Pitagoras'tan) nceleri, BofoB'lara ayni.
zamanda sofisto8 (sofist) deniliyordu ki bu isim, za ....
ten de verilmektevdi ... S.
. . .
. d) hikmet (bilgelik) tfJlakkisi.
zere unvam, ilk defa olarak
Pitagoras : Ondan . ncekilere
80fos (bilge) bu. metinden
yor 'ki, (Laeriius'a gre) eskiden. solia (hikmet) ,.sadece
Tanrilar'a mal ediliyordu. Demek isteniyordu ki
sadeoe fakat .insanlar) ancak, belli l-
de bilgilere olabilirler.
. .
.. Hereyi bilmek ancak Allah/a Ye- .
felsefesinin olarak Descartes (De-
kart: 1596-1650) 'da Nitekim
bir eserinde 'djyor ki :
.... Hakikatte ve ancak ki, tam
rak bilge (hakim) 'dir. . .. Insanlar ise, hak-'
kmda az veya ok bilgi Bahibi lde, ... bi.l-
. gelik. sahihidirler ... 9. .
halde, ve filozofla-
.' grlen bu telakkln'in makul bir 'sebebi
8 Laertius, 1/42-43 ..
Biraz 'ilerde Ga,zzfi,Zi (l. 1111)' kendi
bile hf!.7cim (: :bilge) isminin verilmesinden
(bkz. s. B/metin. 10).
9 . Descar.tes, Felsefenin hkeleTi, s. 9.
8
, 'byle, gre BoloB yani
sahip (hakim) olmak,; ve' gcn
bir g,re hibir'insan, ,Bol08 (bil-'
ge) Oysa
'ki dunim, bunUn tamitmen nk
viklerl sayesinde haldm, (bilge,' BOldB)
alabiliyordu., stelik bu (-BOIaB
sadece' filozoflara v,e edebi-
da sUretiyle Bu sebeb-
Ie,' Gazza7Ji.' (1058 - 1111) olarak diyor
ki .. : i
'j
hakim (bilge), ismi" doktor'lara, mu-
'. .
de bu itIak edilmekte ,(:
, te) 'bu, (:yani,
anlamlarda' gaf ..
lettir. .. 'Oysa , hikmet
Allah diyor ki : -, 'Kime isterBe ona hikmet ,
hikmet ok iyilik
verilmitir. {Kr. 2/269J. flz. ".peygamber ki :
-, Bir hikmet'den bir kelime, onun
iin (bt:n) . 've dnyadaki eylerden daha

11
Mil a 10 '
tu. f1V11tr . "
bu metinden
Uzere,' hiJcfn!Jf, bizzat C!,lan Kuran'da
ll
ve
10 . Gazzalt, .tkya, 1/39. . .
II ' hikmet. ve ondan tretilmi bir isim olan hakim
Kur'anda bir ok defalar Mesela:
s8.hibidir) denillyor.
da grlypr ve (hikmet dolu
Kur'an) ta:biri birka defa geiyor. (MsI. 10/1, ayr. (21/2),
(36/2 vs.) .
Hikm.et'in bir peygamber rivayet edilen Lo"kman'a ve-
de ifade Nitekim Kur'anoa1ti bir ayet'de de-
nUiyor ki: Lokmana ver.ilik. Bylece.
9.
Hz. Muhammed/in szleri'olan pek ok
bir Fakat .. yle grnyor ki Kur'an'da
sz edilen daha ok k'lli ilim' dir .. 'Bu bilgiler'in
,i'inde hem felsefe; 'hem tib.,herri de btn -ilimler
, Yine: bu sebeble. ki, (-yukarda,
,- Gazz,z1,' den metinde J
mneccim'lere (:astronomi.
lerine), (doktorlara) de hakim (bilge)' ye-
(Laerlim da, buna benzer bir ifade. kul- .
, Bkz. br. s. 7jfrg. 8). .
Bu suretle ki 'hikmet., bizzat Kuran'da (Al-
ve (Hz. Muhammed'in sz-
ler'inde) bir Himdi,r. daya-
tefek'kr ve ilirri/e nem',veren-
ler iin hikmet., bir maJizariyet Bu
ki (filozof) .. ismi ha;.
kim (bilge.:... sofos) da . alabiliyordu.; Oysa daha
, . zere, saf 08
" (bilge) ve bunUn ye:rin.e fi-
. 10-80108 (filozof) kafi
ki hikmet'in olan 've, ..
. '
Lokman el-h:akim, (: hikmet sahibi Lokman) hallap
,linde Lokman heki.m (: ,bilgini ) tasavvuruna' yol a-
(Bkz. br. s. 12) .
zere hj1cmet, sadece Kur'an'm ve ola- .
rak altmda . nk h/fkmet, .ayni zamanda
- peygamber'lere de bulunuyor. bununla. da
nki da hikmet bizzat Kur'an sylemekte-
dir. Nitekim bir ayet'ten -Kime hi1cmet
verildiyse, ok (Ir. '2/269) .
. 12 dnyasmda hikmet iin bir da,
Hz. Mu"htammed, (m. 570-632)'in szlerinden (: hadisler'den)
Nitekim ondan bir sz' (: de
deniliyor :
10
herkese Bu da, hl yok ki .
'Ve' ilmi islam siir'atle ya-
zemin ... .
e) Trklerde 'Ve milletlerde bilgelik,.,
Yukarda ki fil-sofia ta'biri, fel-
sefesinden' btn Avrupa ve bu arada
oradan . da Fakat garIptir ki sofia
kelimesi' lde Acaba bunun
sebebi nedir? nk' ki daha Ye-
. nisey (; m. VllI.' beri hikmet ma-
. .zere bilgelik sz bulunuyordu. Nitekim
Bilge -deyifni, hikmet hkmdar
gelmektedir. Ayni A1manca4a Wei8heit (vays-..
hayt) sz, hik:met (sofia) demektir; Weise (vayze) ise,
SOf08 (hakim) ve spfos
olara'k ve wise (vayz).
leri Keza sage8se (sajes)'
ve sage (saj) kelim'eleri Ayni Arap-
ada da sofia olara-k hikmet ve SOl08
olarak da hakim kelimeleri, (-.
kltr ile gemelerinden. ok nceleri -. ') mev-
cuttu. Btn -bunlardan ki, her kadar filo-
80fia (felsefe), ile ve btn
dnyaya da, sofia (hikmet == bun-
dan daha eski tarihlere kadar gibi, her' milletin
kendine mahsus hikmet'i, {-kendine mahsus bir bilge-
. -Hikmet; nerede bulur-
larsa '
(El-hikmet .hays Veya,
baka bir had1s'inde Hz. Muhammed'in yle rivayet olun-
:
Allah kor.kusuilur.
m'eha.fetulliih).
mutlakA.

Nitekim Trk milleti'nin' de,
filozoflar 've yedi, millet ( : Trkler,
Araplar, Thrfinller" Bindliler ve.
':inliler) 'den biri nl t'arihi (l. 956)
sylemektedir. (Bkz. s. 143).',
f) H akim ve H ekim deyimleri ilik-i.
ok nemli noktalardan" biri de
iaret gibi fel8eje" bt.n iZimleri. toplayan,,' eken-
di bnyesinde bir araya. getiren) 'bir ilim
Bunlar arasmqa ilmi de Nitekim bir-
ok tababet doMfY(luk) konusunda da
eserler Hikmet'le iin, filozof
lara aYni zamanda hakim bir telaffuzla: hakiym)
denilmekteydi. Yine eskiden (-, hatlagnm.zde-) ,
(-zellikle Trkler. "dak-
tor"lara hekim biliyoruz. . Oysa bu .iki sz,
ve hekim szleri), ayni ibarettir.
ki :
filoZoflan Empedokles: m..
,495-435) ve Trk EbU Be'kir 865-
933 ile Bina: 980-1037) ,ayni zamanda tababet
torluk) ilmiyle de' oluyor ve tedavi
. ediyordu. halde, hikmet'le olan filozoflar,
ilmi dahil olmak zere, bldtn ilimler'i kimse-
lerdi. doktor idi- i'
.. ',ler ve eski doktorlar'dan da hakim (filozof) sa-

13 en' eski hge'leri bunlar; Yedi-
Bilge olar.ak gsterilmektedir-) i . !sIBim hukema-i
ismiyle Miladi sekizinci Grekeden .Arap(J;ya
Tercmeler sayesinde da az ok
(bkz. N. Keldik, Felsefe 27) ,
. Fakat Rnesans'tan -btn .
nemli
olduka nu gelien' biri de, .
ilmiydi ve birok gibi o da
larak Fakat eski bir gelenek de-
-vam etti :. - gelmek zere, bir yandan
ve srdrld ve-
yandan -da, doktor' (tabib) .gelmek zere, bu
telaffuz. ,biraz hafifletilerek (:. inceltilerek) (dak ..
tar) sz. ki, eri tipik misali, Trke-
mizde hala Lokman Hekim tabiridir. Nitekim
-bir: ayette .ki :. -. - .Biz., Lokman'a
hikmet verdik. (Kr. 31/12). (bkz. br. S/dn. 11). "C
. . LokmO,n iokman) .
deyimi, telaffuzuyla, -Lokman Hekim (doktor Lok-
man) -Demek ki; tabib
. (dktar) _ gelen hekim kelimesi,
(hakiym) kelimeSinin teIaffuz ba-
ibarettir. . .
. Bunu rnekler. gstermek kabildir. Me-
Lbn dil kendi zama-
bir llsan bu' zat ona de-
ki : -. Siz, dil meselelez:ini bilemezsiniz, nk siz
bir ve .
DUtkat edilirse, burada geen fozof ve
mteradif. 01-.
halde onun
-bir filozof ikincisiyle de bir hekim
beyan. edilmektedir. . .
Felsefe ile paralel . ilimler gs-'
. teren rneklerden biri de ya-.
. . -. .
'. 14 ebi uitau s. 442; -ayr. br. s. 287.
13
, ,
bir takIm.' ki, onlara,' Kla-
sik Kaynaklar vermekteyiz. En eskisi,
dan 1006 kadar 'nceleri, (-:-.Arapa olarak-,, ),
bu tr tarihlerinde, jle Is-
lam (biyografi' ve bibliyografya
'bilgiler Bu '- gibi
, eserlerin 'adIaxmda"; dikkatimizi eken :p.kta' : ,
Bunlar Tabakat"' el-etibbo' vel-hukema
biblerih 've biyografileri), ismini
(EtibM tab1Jbler demektir'; szy-
'se, , filozOflq,r j. ,Btn gs-
teriyor ki dnyasuidB. tababet (doktorluk) ve hik-
" met (felsefe) ayni erevede .fabibler
, (etihba) ile (hukema) birbiriyle ok yakin
ki -gsteren, hatta ayni 'gren' ,kimseler olarak' tasav-
vur ediliyordu.
i ,
Bu tela-kki nk, zellikle
ve hem de tabib olarak
, Bu;rada, sadece iki misal 'vermek ka-'
ii ',' ,
, ,
, iSlam" ile felsefe'yi, ayp.i derecede'
kuvvet ve, ,temsil 'bjri, ' Tahiat, filo-"
" z.ofu, (natralist) bilinen ,Eb Bekir
933)'dir.Onun, Liber Oantinens La-
tinceye edilerek AVrupa ,ilim evrelerini etkile-'
yen nl :bir eseri ki, Kittlb el-Ham ismini ta-
'
Filozof ve doletor (ta:bib) olarak kazanan 'Trk
Si'Ylii da byleydi. Nitekim, fel-
sefe eserleri El ... Kanun.' ,Ka-
Bu tr kayna7clar tafsilat iin bkz. N. Kek?k, .
Fe18efe" s. 305-320.
14
. '
nunu) dair eseri varcqr. Bu kitap C(1;non '
(Kanon) Latinceye' tercme ,ve
aSra kadar Avrupa bir, ders ola-
rak
18lam da, birer
ve mesela .Azizeddin N eseri (l. m.
filozofumuzun, hekimlik ve 'hakimlik. (dok-
.' torluk ve filozofluk) derece4e' ,st ad ol-
bilmekteyiz. birok
loji, anatomi, ruh vs.
ve -insanda hayranhk bir',
dzeye ld, 'bu 'gibi ilerde
(s. 284-321) olarak ele
Felsefe'fltin Tarifleri
\
: Bundan nceki ,sayf.alarda (I-A
1
), felsefe'nin: lugat
. yola dil,e
.. Bu uinUmi tasvirlerden sonra, de ev-
vel, Trk' ,ve sorira da, A filo- .
. -. .
.gqre, felsefenin tarifleri'nden sz . gere-
kecektir. .
- .
a) Felsefenin tarifleri niin
, sa.yfalardan itibaren' zere,
men her fllozof, kendi bir tarif ortaya
- zorunda Zorurida nk,
inceledikleri probleInler, bilgi meselesi, meta-
ahlak, estetik vs.), bi.rbirine -benzer ve-
ya ayni halle, -birok ayni de-
cevapla'!" .'
15
Bu Zere farz edelim ki,
bir soru Acaba niin iki tane
. gz Byle bir bir san'atkq,r
. sam {iveya vs.), trl, bir' e"kond1ni .
trl ve bir din da trl ce-
. .'vap verecektir. Mesela sanJatkdr diyecektir ki, yzm-
zn simetrisi iin, iki gz (Yani tek g5ZInz
. bozulurdu, irkin olur-
duk). Ayni soruya bir ekonomi diye-' i
cektir ki, "bir gzmz kr olursa, yedek olarak di-
onun yerin:i Fakat din aYni
soruya cevap verecektir': O kadar ok
var ki, bunlara tek gz e kafi anc.ak
iki gz'le .. ,' .
A filozof Err'v8t M ach (Mah : 1838-
.1916) Populaer
gen (Popler == l!alk nim
DersleJr'i) 15 eserInde verilen bu. felsefe.
nedi! rp uygulanacak olursa,
byle bir soruya niin' cevaplar verdiklerini da-
ha takdir eder, anlayabiliriz. .
. . .
olan .Bt;3Ttraoo Russell ,(Bet-
ran,d 1872-1970) dahi, Jzti,fiyet;in
eserinde, buna benZer hir rnek vermektedir: Mesela
.diyor Russell) farz edelim ki Alp gezintiye .
iki biri BanJatkar" q,e
Her ikisi de ayni dan seyre-
- decektir : atk/i;r
J
bu seyrederken,
rin. zerinde ekonomi ise,
enerji elde etmenin arelerini dnecektir
16

15 E. Mach Pop'ular Scientific Lectures terc. J. :M:c-
Cormack, 1943,), .s. 66.
16 B. Russell, The ABC of Relat'wity, (London, :1941), s. 15-16.
1712-1778) diyordu ki : - Ye-
ve bir iin zevk
,,1;>ir kan dfjkleeek (:
yer .olarak

" ' ,
. Demek ki birbirinden karakterler ve
insanla,r ,izlenimler
'Bu' rneklerde da'
kendi zihiIi ve karakter birer or-
taya Tarif'lerip. hipbirinden olma:-
. sebebi b1:mdan ihtildf
ilerde
br. s. 30-37). ..'
b) Trk ve;lslam: ortak .....
ynler.
Trk ve ortaya ta-
rifler farklar bulunmakla bun-
larm ortak ynleri de yok Bu tarifIerin
drt' motif ierine Onla-
ra' gre felsefe :"., . , '
1) - N mahiyet ve bilJnejrtir,
, ," "-'
2} -,
3) ,- kendini " _'
4) -, gc lsnde' Allah'a yani
, insan st 'bir
, olduki bu
ilkelerin ve pek de kolay
zere,' (pozitivist) filozof Er1t8t Mach
(Ernst Mah: 183.8-191Q) ile (pozitivist) filozofu Bertrand
Russell : 1970), aYni rnek vermilerdir fakat
Russell, galibA esinlenniitir ..
16* 'Rousseau. Emil ,A.R. s. '
17
nk nesnelerin mahiyeti" bilinebilir mi?' On ...
larm . hakikat'ma .. kabil midir?
. ls Ayrica, ye biZgi ken-
etini mmkn .olabilir? Nihayet AVAtM .
. ' benzemek (yahut ta :;. imhi . bir ne de-
. mektir? .sorular :ve tarifler, il.eri s-
. rImtr fakat ve
. filozoftan filozofa
c) Kinili., Fmtam . 'Ve tanileri'
En eski. filozoflarmd_an olan.Kinili (L. 873?),
'. daha sonraki da benimsene ..
rek tekrarlanacak olan tariflet1nde sylyordu :
.. kendini ... 17
... 'gc 'lde,klli ve .ebe ....
di. '" ve sebeb"
lerini bilmektir ... 18
. . .. Felsefe)' insanm gc ye lde, fiiJ...
lerini teebbh etmek ( : onlara
mak) ... 19
."
... . FelBefe;:t ve 1"ikmetlerin hikme-,
,ti"dir .. '.' .
. 17 Kindi, Hudit s. 173.-
18 ayni s. 173.' ,
. ve 1u:ikikat (reali:te)'lerden
ideaZar ne ,maddi alemdeki gerelclemesi'dir ki da
cinsler ve- trler'dir. .. Qnki filozoflar
(ipseitas)'lerle yani tek tek
(Bunu, dna 23'deki grilij ile
- - .
19 Kindi, ayni. eser, s: 172.
20 Kindi, eBer.,' s. 173.
18,
'Dikka..t edilirse burada, 'en byijk. ve, en yce ,
olarak felsefe'nin gayeleri,'
'dile '
, , Trk, Far,1i/, (L. 950) 'ye 'gelince, ok
bir tarif 'halinde diyor ki :
.: .Felsefe'nin' tarif ve var,
bilinmesidir ... 21 '
" ,
'V:ar
maksad, btn, Il;esnelerin bilinmesidir,'
Yani bunlari ve deney gerek'
yzlerini nk biz, nesneleri '
yollardan : ,Ama nce on-
yar 1:>ilmek: ,,"
Yinebir Trk filozofu olan Jim, Bina' (L. 1(37)
le ,diyordu :
... Felsefe'nin gayesi,' bir '
kadar ... 22
- ,
, i' Nesnelerin, gre fel ..
sefenin, konusudur. ,Fakat Binaj 'insan "hu-
duitlu bu, sebeble de hakl),ik'
(: deyimiyle,' noumenOri'lan) sy':'
Bu sebebIedir ki Bina; hakikat':"
ancak ,bir kadar bilebi-
etmekteydi.. br,. s. 7 9). '
d) tanflm.
de mystik kkenli Muhyiddi'n ibn el-Arabi
(oL. 1240) 'nin alttaracak olursak di ..
,yor',ki
,21 Farabi, Gem/, s. 1.
Sina, M. Goichon _ 281.
19
. .. Felsefenin tarifi) nesnelerin ol ..
gibi bilmek ve ile -hvi ..
yet'leri * konusunda hkm vermek suretiyle, insan
rUhunun .... '23
Bu. tari;Ee dikkat edersek felsefenin. gayesi, insan TU-
. hunu Bunun iin nesnelerin
Fakat ilerde ze-
re insan hudui11u bi.r kuvvet ol-
belirtmektedir .. sadece
hviyetlerine* (yani, tek tek
na) felsefe' sayesinde; ze ..
fenomenler) aleminq.en kendimizi
e'niyet (hakikat) alemine, yani' bilgisi'nden
hakikat l?uluruz. .
ibn- tarifieri srmekted.:it : .
. Her. sahibi" h.i:kmeti sever ...
Bu tarif te . "ise, . hikmet felsefe),
. nisbet nk
burada hikmet'in n olarak Ona
gre:
.. . Hikmet) husUs!' bir bilgi/nin l?ilgisi<! ... .25
Bu tarifte dahi bir zel bilgi ve
edilmektedir. : .
* Demek .ki gre. konusu,sadece
nesnele.rm (: rea1ite'leri) ve 1z.ii'Viyet (:. ipseitas)'
bilmektir. (Bu gr s. 17/dn. l8'deki ile karll8.-
.
23 . el-Arabi, Bu.lga., 4b.
24 el-Arab!, 2/580.
25 el-Ar.abi, ayni eser., 2/259.
. '
20
, ,
Hikmet" ve ortadan
nr ... 26'
tarifinde (ki burada benzetil-
mektedir ), ancak hikmet sayesinde ortadan
Nihayet':, ' '
.... Hakim ,hereyde ,illet ( : ara-'
, yan -kimsedir .. " . '
. , dikkat edilirse Qir sebep yani ,
sebeble meydana ta li'Yet
problemi'ni (: her illet'-in bir eser.'i
ni). konu edinmektedir. bu, felsefeniIi
p.k ',ilim ilim), sorusuna, cevap
felsefe" daima ?iiin'ler zerinde
fark 'budur. el-Aram'mn ti-
riflere ki" : '
" ..
;.. Hukemd (filozoflar), ins'8n' aranan. gayenin
b(}nzernek.' ( :'
ederoken' auflller." de, ilahi' ahlak -sahibi olmak.
( : bi-ahlak'illah) toplu-
luk _tabirler ( : ifade'
olmakla beraber man3. birdir.!. 28
. . ,
gayemiz, Allaha
ve maksad, 'ilahi klilik .
. Buiiler ayni .gelmek zere i14hi ,ahiak'
'. ,deydi. Bahis' Allaha, benzemek ayrica
ortaya .'
... , pey-
. gamberlere uyarak, felsefenin bu iki (= pratik ve
26 el:-Arabi, ayni- eser, 2/297.
. 27 . el-Arabt, Bulga;, '90a.
- 28 el-Ara1;i, ,li'ut4Mt;, 2/139.
21
teorik) blmlerini,: szlerle.
inSan gc nisbetinde benzemely'
tir ... 29.
Demek ki benzemek (: ilahi kazan-
mak), ancak insan. gc . niBbetinde mmkn olmakta-
Buralaki insan gc'nden :makSat, aknl goiJ/
dij,r. %oks.a bk gerektep.. benzem6k
rmda el-Aralfi bunu ifadeediyordu :'.
. .. . . elbette ki mdbud rnah) ahimaZ fakat"
. onun ile 3o .
. ilm, el-Aram ,. bir tarif te ise, VUCUd
ile' birbirine olarak gs.-
Qna gre: .
. .
.:: (:. birok .
. gzden kamiyor. -Bun1&rdan biri de, nesnelerin . -
tam, en en gzel ve .en umU:m1
varolu'Iaima hikmet'in sebep (Yani, her-
hikmetle ... 'VcUd'un' (var-.
.. onun ._,,!ar edilip
meydana mmkn olmaz ... 31
Dikkat takdirde, qaha nce Kinilfi}den aktar-
tarifIerden hir Bina. ile el-Arab1/
.. ortaya tarifIerine eSas g-
. . .
29 el-Ara,bi, BuZga, 5a.
90 el-Arabi, Buiga, 190b.
Mesela. Silkrevertli i191} 'nin e' ko-
nulan demir paras"l, bir sonra, ..
Bkz. Shreverdi, Nur Heykelleri, {tere. S. Yetkin}, s. 37.
31 ayni 5a':'5b. .
22
e) tarifi. :
. 17. nci Trk'
nndan Ankaram (l.' ID. 1631) 'btn. .bu ta-
bir' araya ve oruardaii bir terkip
ortaya Diyor ki: ... '
.... ,Hikmet eyh/1.erip.: (: ve
bilginJlerin szleri ki
1z,ikmet
J
sznde ve' isapetli
ise 'hikmet
J
bilgiYi . ve aL'
siOn'a .. .
(': ileri gelenler) hikmet:, kendj
- yerine kaymak i(:. .. iin bir isimdir
Bu" sonuncu (tarif);. tarifIeri
(kendinde) .. Zira, bir eyi yerli. Y?Tine
:koymak '. hkmn . vermek,ne8nelf!Nn '
bilgfriin ....... '.bir . kimse
. nesnelerin bilse ve' bunmi. hare-
ket . etse 've ,h:er yerli 'yerine ( :
yere) kqysa, ona 'tam hikmet" sahibi denilir.
Hakim'- (bilge, o der ler ki, her
verir, bunllli gemez ve
. bir aceleye getirmez ... ;i2
inidi,. 'bu' . her cmlesini . ayri okumak
sUretiyle' olursak, son derece gzel
Mes'ela' diyor 'ki hikm.ct : .-
$iJznde ve isabetli Y.ap.i bir' in-
san daima' isabetli . (: ye yerinde) ye ona
gre hareket ederse,' o kimseye hak/im '(bilge;'
. denilir.
3.2 lmai1Ankaravi, Minhile s. 214 ..... _ ....... _ .. __ __ .. _ .....
23
Sonra 'cmleye' Diyor ki hikmet:'
gerekletirmek: ve aksion/a yaklamaktir.
bir insan, sahip bUgrleri mutlaka ve
,aksion h3.li:ne getirmelidir. Mesela-'bir ,teori-
an,cak. 'bu teorileri hik ...
, met Bahibi 'olunabilir. halde ve
, YWjamayan kimseler,' hikmet olamazlar. '
nc cmlesinle diyor ki Hik1net: ' kerldi
yerine koymakt'tr. Yaru. byle kimseler h.er ancak
kadar"' vermektedir. Onlar eyi,-
( -hibirsosyal ve ahlaki J bir
kDymayan .
Bylece hem hem de davran'tlar't isabetli
olan kimseler" szleri ile 'fiillerini ha-
line ve kendisiyle' elikiye ,nihayet
m,bir yle -insan-
lara hikmet' Bahil!i (bilge)" deD;ilir. -Ve kimse-
ler nesnelerin' (:' an-_
duruma ge1.frler ki, '
, rtbelerin en ycesi budur. Byle bir (-, tarifteki
. 'son, cmleye dikkat, edilirse--:-):
'hi bir zaman ye gstermez,
acelecilik 'ttmez" yani ve temkinli olur.
, filozof), byle kimsedir. "
f) dnrler olarak Beneka M,.
un, tari/leri. '
zere
tarif'ini yapa,rk'en; 'zellikle '_metafizik) bilgi ve-
7Ji,k lkelerdeki' filozofla-
tamlere gelince :r da kendilerine 'gre
tarifler : _ '"
24
(Seneka:' m. 4-73.),. gnmzden, i900 sene',
Orta Btoa biri diyordu ,ki :
'. o. Feisefe'nin ilk k9nusu, nezaket te'Pbiylr'
ye o' ' .
, <!. Felsefe tah8ili ne mes'ut., ne
de ekilir bir ey o. o o.
, ... .
, , .
... ... gnlerimizi cazip' ve za ..


ZlD ruhu
,'terbiye eder
j
dzenler, veya
gerekeni ...
... Felsefe, hareket etmeyi (dav
Koydugu ,gre ya .... ,
(ve). sylediklerine
. .... ister ....
.0. insan' zihninin yetkin ,
hikmet sevgisi Boogi,
.. ..' '
bu tarifIeri' zerinde ...
birinci ok nemli bir 'noktaya
Felsefe'nin ve terbiye'ye ha ..
sylyor. Ona gre nezaket ve -terbiye sahibi
, bir kazanmak iin felsefe &;lnra' da'
tarife gre -felsefe, insani mutlu kilar deniliyor. Bu
da, nc tarif te -gsteriliyor.
, Mesela ruh dzenli hayat vs. felsefe
'mmkndr demek isteniyor. Drdnc tarifte. ise, jn-
syledikleri .fle birbirine uygun
. Nih.ayet. tarifte ise hikmet sevgi- ,
Bi'nin bir arat'lrrma sevgisi belirtilmektedir.
\.
25
. Yine Qrta 8toa .mensup ve ayni zamanda
_ bir devlet olan Marcus Aurelius (Mark
rel: m .. 121-180) diyorki:
eden ... biricik felsefe'illr.
Bu ... Mz.lar'a (zevklere) '-ve elemler.!e "
stn gelmesi, ,stnkr hibir
yalan -'lje' gizlilik'ten' ekinmesidir.
g) Descanes, . Bacon, 8chopenkauer.) Ber-
nard' ve W .. JameS'in .
Modern teIseferi.in olarak Descarte$. ..
1596-1650), dahi ,
filozoflar felsefe'yi, (yani.
sw "lde, .1nlgileri."kuoJ-
, mak . . 'gre =, .
0.0 Felsefe sznden,
Bilgilik'ten de, kadar.) b:tn
, Terin tam bilgisi ... 35 ", ' ..
, .
tarifinde ise . Descartes, -bir
.. gz .
gitmesini, .. 1iayat_ olarak nit,elemekte' ve felse-
. g.Yesini.n. ile far-
.. gi?stermek sylemektedir : .
.... kendini ye' idare etmek iin .kendi
gzlerinden istifade. etnieSi, ki gz
olarak yrmesinden' daha
o. Fel$efesiz Yaamak, _ gz Yaa-
. .. . ... ki,
besleyecek
34 H. R. Atademir,' ayni s. 97 ..
35 . Descar.tes, s.' 8-9. '
..
-26
..
nk btn
lar'm . temelli ruhun gerek olan
(hikmet'i) aramak .. 36
.. . Deseartes.,: ayni zainan4a millet yksel-
. de, felsefe Nitekim diyo;r
ki' :
, .... Bir milletiri ferdleri ne kadar iyi tefels'ii,f e'der
(: felsefe yapar) ise, o milletin de o kadar medeni ve
'. inanmak gereldr... Bi?ylece bir.' J
devlette mevcut olabilecek en byk nimet, orada
. ..
. ,. de l::ibiat"ilim,Ierine ve hayata nem ve-o
ren Francis Bacon ., 1561 ..
daki -ortaya tarne Bu'
filozof, deneYsel gzlemlere . da- .
- ki :-
... Ta1if,at sonra,
inanlara en gvenilir ila ve iman iin en UY-, .
gun .. 88 .
. ve idealist ileri
. 'sren, kendi ..
ve olan Ber-
keley (Barkley: 1685-1753) diyordu ki : ..
Hikmet'in ve 'baka
bir felsefe konusunda, ok zaman ve
.. , zahmetler olan daha byk
bir skUnet ve zihin daha ve seik
ve
i .."
36 Deseartes, ayni S. 10-11.
37 Deseartes, ayni eser, s. 10.
38 Fr. :aacan, ,NQ'l)Um. aphr. nr. LXXXIX (s. 55).
27
daha az olarak
beklenir ... 39
Son zor idealist
. man fiIozofu. Hegei ,(1770:-1831) ise, 'felsefeyi;, hakikat
sevgisine ye olarak. incelemesi
, tarif zere diyor ki : \
' ... 'sevgiB-i'ne ve iihin . ola:n
inan, ilk '
lfelsefe) nce'
nesnelerin, derin diye tarif oluna-
. bilir ... 40
Arthur Bo'hOpenhauer CArtur
Alman filozofu ise, tarif
ediyordu:, '
.... Felsefe) bir' ki,
bJl kafalardan her biri, ,bir' lisaula
. ... 4.*
. ....
, ... Birok kimselerin fozoflar)
gece' vakti eden klhan-
beyleri ii,bidir .. .
.... ,Bilinen' hi bir farz 'fe:l8efe'hin
O, ,ilkesine blIe' 'Fakat,
iZimler) ,irca ... ..t1,
Felsefe} en umUmi ...
S9 ,Berkeley, of Human Knowledge, 1.
40 H. R. Gre Felsefe, s;.156-157.
40* SChopenhaue-r,' The World (ing. terc.), 1/123; ayr. bkz.
N. Keklik, Felsefenin s. 89 ve, dna 37.' ' . ,
40** Rapports de la P'ft,ilosopkie avea la Vie
(: et Pkilosophes' iinde), 115.
, 41, H. R. Gre Felsefe s.' 164-165.
28 .-.
... Felsefe)_ 'bir yani bir vahdet (unite)'
"t; dir ve onun 'gzellik
tur. Muhtelif Yzellikler fakat sa-'
dece bir' hakikat .... 42
" . .
Buraya kadar tarifierden sonra,
de olduka tarifler zerinde'
zere bir PQziti.f iJim.!e$. ok
.: 19 .. uncu bilim adami ,(]laude: Ber-
. naril . (Kld Bernar: 1813-1878)'a aittir. nerde bir vesi-
leyle tekrar' zere 19. neu pozitif
sr'atle ilerlemesi, daha' H r;:gel
1831) bilginler .ile filOzOflar .
'bir ortaya adanu ve
H . .'Helmhalz '(182i-1894)un gibi" Hegel
. 1831), N ewtdn (l. 1727) zer.e, .
alimlerine hcUm 'ediyordu.
dar olmakla, de' deUlik/-
- le (Bkz. s'. 131/dn. 66). ayni
Bernar4 1878) dahi bu moda-
ya 'kendini 'bir alim
zere onun felsefe tarifIeri nevi ve '
felsefeDin bir' ifade' szleri, bir
ilim felsefe konusundak}.
Kendisi diyor ki : .
. ..

aklm ilmidir ... ,
. .. .
. ... Alim (ilozof., ve gururluqur ...
,. .FelBefe:1 bir husus!. ilim olarak' mevcut :
He;r eyde felsefe . ... Bilmeksizin herkes fel-
sefe yapar ...
42 . PareTga et ;Paraltpomena, Blm: Univer-
sita-etsphilosophie .tere. Ph/ilosopkie et. s. 154.
29
.,
... Felsefe) derin lde zihni gelitirir
J
o
'
zihni onu harekete .getirir. Jfels.efe, kt huy_o
.lardan . 'zihnimizi ister' 'ahmki} ister.
zihni olana sevk' etID;ek beden jim- '
gibi ...
. ... F.elBefe'nin 'bir ilim a-
: sonra . felseff3' den "Qahsetmek, 'zihin iin
bir Uzun zaman, laboratuarda
sonra; gezinti gitmenin bir
lenee gibi ... * .
.... hi bir ...

as-
la ." yap-'
.N Leib-
niz" Desearles gerekten faal' olan.
... "Kant" . H egel
J
Behelling. vs .
. .,. bunlar Hibiri, yeryzne, kendilerine
ait en kk bir 'Bacon'a ge-
.. lince.: O bir trompet'tir, O; ..
hkm sren jImi hakikatlan tekrar et.-
mekten bir ... 43 .
.. ve (bazi) sanki:-.
alaya . ala,n szlerinden bir gerek
grmezlikten gelemeyiz. Mesela felsefe ilmidir sz-
leri ve . yerindedir. Pozitif habersiz ola-
felsefe bir
felsefe'nin ahlak ve' zihin formasyonu iin gerekli
. .
J;): Trk" filozofu, ralunetli hocam Zi.ya tJzken
(.1901-1974), bir- da 8.an bir uslupla diyor' ki :
. H . rhun sporu; oyun, bedenin ... .
bedenin diye bir mesele olamaz; rUhun felsefesinden
gaflet edilir de tek vilcut terbiyesi in-
san yerine ma"fpine ... s. 26).
'43 ,R. R. Atademir, Filozoflara Gre Felsefe, 178-180.
30
da, bir Fakat,' bilmeksizin herkes
felsefe yapar mmkn n-
k felsefenin problemleri ve yntem-
leri bilmeksizin felsefe' yapmak kabil 'de':'
(:ekz. N. Felsefenin s. XIl/frg. 3).
, ",Btn.bu 'belki de en gzellni, Ame:-
psikolog William James Ceynus':
Pragmatizm denilen en
, olan pu ,filozof diyor : . '
'. ',' Felsefe) en
ve (ayni 'zamanda) en Kk
zerinde' ama, zihninin nne en
,aar. Gnlk lis'anda, bir ....
deyimle; doyurmaz fakat cesaretle
doldurur; .. 4:4 , '

, .
Felsefenin bilinen 'Qir gerektir.,
'nk tarih boyunca' hemen filozoflar, (-pek aZ
maddi,


Fakat buna mukaibil felsefe., (-.
felsefeye Uzere-)
manen _ 'bu sayeqe'
'ne ve bi-
lerek
h) Felsefe filozoflar '

'gQrlyor J felsefe; ve hikmet ze-
rinde kadar, tari/ler
,44 W. James, s. 5. -
45 Mesela Kynikler OkuZu'na mensup olan Krittes, btn ser-
vetini ;pir bankere ederek demi ki : -ocuklar1.1lJ. ayet b
ydkleri gibi olun;a, paralan onlara verin. Ama
dek, ortaya bu ok .ve
nk her bu me-
seleye bir bir tamat fiZo-'
zo/u'nun tarifi, elbette 'ki .tdbiat (fizik), olacak-.
tir. Bun-qn gibi metafiziki .veya' filozoflar ..
kendi, felsefeyi tarif nemli ol.an '
.nokta ': Bir ,filozofun tarifin, pek,
byk nemi de yoktur zira, ortaya tarif, 0\ filo ..
zofun felsefesinde zaten mndemi (ierik) .olarak mev-
. , cuttur. felsefe,' her filozofun elinde
ve biimlerde
Geri bu' yzden, ihtil(ij ,
izlenimi fakat onlar,
'bir metafOr sayesinde ki); ,
hep birlikte harmoni ederler. 'Onlar, adeta, bir kris-
tal Bu &vizenin ya-
nan. hak:ikat o billurlar'dan. (: her
rengine gre " .' .
. Btn bu, tarifIerden. :bir ortak
sonu da ki feZs'efe'nin ve
. (ve kaynaklar) '-dan' gelen bilg1!dir, hi
. olmazsa' bilgiyi semnek'tir. .tik s$..:
. dece midelerimizi iiT'l1'iek, yerine, zihin/lerimizin de bir.
,', muhta belirtmektir. Bu
ismi de, FelSefenin gayesini bu ynde de_O
bir kimse, elbette ki c,8.zibesine .
. reddetmek' gibi bir,
nkii 'daha sonraJari gibi,
, (-Septikler mstesna-), aba,'
bir filozofa rastlamak
, - .
.fftozol olurlarsa, nk
bu paraya (Bkz. N. K-eklik, Felsefe, s. 58-59);
IJMrlw.-s, 2/40. .
"ol ; "
32
, , Her, 'diyenler ki: :-Bu zamana
'kadar ortaya filozoflar, ncekileri'
've hi, olmazsa, birbirlerinden gr-
ler ileri Madem. ki, byledir,' o halde
kat hi biri Yani, hakikat)
bu' filozoflardan biI?- buiun-'-
diger filozoflara il,:tiya
. ,
bu gibi daha milattan nce 5., nci
, da Sofistler' de;n. 1bnl-AraM (L. 1240), Ba,cqn
.. (l: 1626)" Desea/rtes (L. 1650) ,- lJ,0u8seau (1. 1778) ve
zellikle, (-Traite des Siste,mler zerine
eseriilde) Condi7lac (l. 1780) ortaya
Tipik: bir t>rri.ek zere R,au8seau (1712-1778)' '-
nun' ileri Diy?r ki :
'(c Felsefe nedir? En ta-'
ne-
: dir? Bu l1:ikmet' . bize dersler
nelerdir? 4inIerJren insan. kendini, bir' paz'ar .
. . avaz av.az bir sr' madrabaz ara-
her biri: Bama gelin) bana. gelen aldan-:: '
maz, diye durur. ;Kimi, cisimlerin 01-
. her tasa'WUrr'da iddia'
eder;. 1rU.idde'den ileri
srer ve. Allah., (lnYanln kendisidir der; l?irisi is-
bata kalkar ki iyilik ktlk yoktur,
. ve birer kuruntudan ibarettir; teki. der' ki, ' m-
. s'anlar birer birimrlerini ye-
crm .
. Ey byk dersleri, yal-
kendi kendi verseniz
\ siz, kendi fikirlerinizin da .. '
ha abnk elde edersiniz, hem de. bizim -
sizin girmek
... .
. Ayni Francis Bacon (Beykin:
_ lti, _ esklden, -hem de o k;endi felsefe-o ekol-
leri birok _ 'lle bulun- __
btijn. duyular'dan zihin'e yolun
iyi ileri syledikten son--
ra, kendi zamannidoaki ve fikir
-larmm tkeninesine hala da birok sorular _ ve
yle ki, ne bizzat
ne o isbat kesin bUlun-


ifade etmektedir.
4
.f>* byle olma-
ki, Descartes (Dekart: 1596':'1650) gibi bir fi-
lfoz dahi, o kadar: -meselelerden hi-
. . 1 _
kesin. sonuca ve bu
sebeble, o daha nceki _

bilmeyenlerin,
fels.efeyi C: Descartes felsefesini) daha iyi anla-
". ifade. ediyordu ; o
. .. felsefeiyi _ kim-
seler; kadar bu felsefe verilen
dair en -az bilgisi, o o 41-' .
M alebranche (1638-1715) diyordu o ki :
. 0 0 0 En iyi felsefe bile,
.. maz ...
o 46. Jr,imler '!'e s. 41. RO'Il8seau,
Emile (fr. J;lletin, 2/11:12) -eserinle de, nceki filo-
buna benzer, o ekil_de tenk'it etmektedir. Fakat onun en id-
dstH tenkitleri mater-iaUstler ile panteistler'e yneltilmitir.
. metinde kast edilenler ise: matemUz'In, panteizm
. bir de Habbes'un (homO homini lupu.s) o
46* Fr.. Bacon, Novum Organum, Aphr. LXXI. o
46** Deseartes,. Metod; s. 11. .
47 Deseartes, ]felsefenin- s. 17.
47* Malebrarichej 4/108.
,
34
. ki her filozof belli . bir meseleyi 'daima
ve .elbette kendi fel-
.
Nitekim" -daha ,.
(l. 18QO) diyordu ki felsefe., adeta bin tane olan,
panatVar gibidir ki, her kafadan .bir ses
.(bkz. br. s. 2.7 /fig. biraz ,gr-
zere", (L 1650), kendip.den ncelri

(:Df3:8carles.felsefeBi'ni) daha elve-
br.' s. 33jfrg. 47) ..
Yine daha nce ki (l. 1778),
dinden nceki . .avaz ve bu
tophimaya birer ..
kar) iddia (bkz. br. s. 32-33jfr.g. 46).
." .. . ...
, zanian, btn bu mlahazalar hakh
gibi' grnr fakat, byle' . bir iddi.a 'de tam
nk 'kadar gelip geen
adeta bir avize'ye .
. s ... 31) .. Bu, av-ize' deld :'l?illur'Iardan . her biri, fi- .
. lozoj'lardan bir tanesini temstl ya-
nan ampul ise Yani, her fozof bu
hakikat" kendi reng4t:e' ve -gre"
. ve ,?l-
ki, filozoflar da fark ve ik':'
tilaf .
Byle bir dUrum.da filozoflar ara.. -
smda,. sadece bir. ihtillif
Bu bal ile eker gibidir. .
Oysa, de Yani . .
birdir, sadece ve tezahrleri
.
35
nl tslam sUiilerinden biri diyor ki : rengi:
ve biimi) renk ve biimine' gre de-

,durUmu da benZemekte-
dir. nk felsefe) hangi filOzof'un zihnine
(zihin formunu) ve rengini (ifade

Felsefenin tarifleri or
a
ve bunun' da, ayni soruya j;)irok filozof-
cevaplar ileri belir-
tirken ki, 'bu soru, materialist bir ,filozofa
yneltilirse, gibi, spiritualist,
. ve idea.list bir filozofa yneltilirse, onun, da
. . niin iki tane'gz
deki bir sorudan 'yola. Erns,t Mach (Mah: 1838-
1-916) ile" Alp eden ve. ayri.
,te:p. olan iki bu manzaraya niin ba-
kar? sorusundanyola :Beftrand Russell
1872-1970)
leri daha nce zikretmitik. (Bkz. br. s. 14-15) Bu
likte 'bir (-bir hukuk, meselesine, birka
kuku verilmesi misaline) da-
ha ki, o da .lbn (Bl., tara.;.
Dipnotu bu
, , 48 . EI-Oneyd ( ? -910) szdr: -:...Levn'lr-
md' levniL inaihi Bltz. 1bn'el-Arabi, 2/357' (6-7) ve daha
birok defalar tekrar Bu ifade, (1618-1694)'
nin eZ-irfan (: e.serinde de Dr. S-
leyman .Anik. 1971; s. 18)
49 felsefeyi beraber,
ayni Miliseye Qakmq'nm misalini
"iin nl hukukular (tuMM ) geen' ll
, liriz. HaZiiMn 1282) gre':
... biri, Hanife'ye gelip dedi ki: -Dn, hurma'

m'l, 't Ebu !Ian ile dedi ki;
36 '
misali, felsefenin tarifieri'ndeki farklar mesele-
sine uygulayacak olursak ID:yebiliriz ld, ara-"
,slIldaki gr da' buna' Esasm-,
da olay aynidir ama blJlla dair gr
(:
emin srece, karm
" ..:.
Sonra (bu adam)' 8,fy(},n 'el-8evri'ye gitti ve dedi ki :
hur.ma;
1 Bilmiyorum. O da dedi' ki :' de (karma) m-
racaat et (ana sor) : tekrar
somiaktan 'bir zarar gelmez.
Adam, sonra da ibn gitti: -Dwi.", hurma ,
bilmiy'o-'
dedi. dedi 'ki: -":"Git, (nce) ve (sonra;
, nikab. ,et. ,
Adam bundan 'sonra da' Ziifer flm, HzejJl'e -Dn;'
olmayarak) mf bo-
bilmiyorum ,de'di. (Zfer) c;iedi ki :
"- sordun 'mu?
Ha;nife'ye (sordum).
:- Sana' ne s;yledi?
-- emin olduk?-, o kadin senin karmdtr,
'dedi.
- Peki da 'sordun mu?
'...:..:.. 8fy(},n '
-:- Peki- o ne de(ii.?'
- Dedi ki, git karma, 'bavur, isen, tekrar
vurma;ktan,
bir zal'ar
..;...- Ne kadB.r gzel Pel9-, ,da sorq.un mu?
-: ibn AbduMh'a sordum. ' '
- Peki o ne dedi,?
- Dedi ki git, (nce) sonra -da (istiyorsan) tek-
rar al. ,
Bunun zerine Zfer (ibn ',el- ,gi.ild ve dedi ki :
- (Bu konuda) sami bir misal vereYnn: (Farz et 'ki), bir
'adam, bho sel suyu (mes'abu seyl) ve (sular) elbisesine."
etml (= ' , ' ,::'
'.
37
Sonu' olarak diyebiliriz ki fi7pzoflar,. adeta byk bir.
(:ahenk) ederler. Niteldm her or-
" . biri .. gibidir..
bu' sade.ce bir. tanesini'
. olursa, olaCak
zevkine hibir zaman Bu- se1;>epledir ki
- . bir filozof'un d-
) tercih eden
cak dogmatik bir: dzeyde O halde .-
gerek felsefeci, byle bir dogmatizm'den kurtuImak iin,.,
btn felsefi mukayeseli dikkate
nki Bchopen1z:auer'in zere,
8efe bir ,btn: dr.: Onun konusu gzf!llik fakat ha ..
birok gzellikler. olabilir fakat sadece bir
tane varChr .. (bkz. br. s. 28/frg. 42). filozof-
'lar daima bu tek on-
ihtilaflar; amata ..
'Ve toplum
. zellikleri *
. .
Filozof denilen kimselerin ynleri . ki'
- .bir zellikler ve bir da. top-
lum zellikler' dir. .
Ebu'Hanife sana (oluyor) ki,' elbisen temizdir, ... yeter'
ki su mest:lesinden emin ,
Bfyan e.Z-Sevri sana (oluyor) ki, lbiseni Ylka,
temizlenir ve temiz i<;liyse, daha temiz olur.
sana. (oluyor) git :de eJ..bisene bevl et (onu
kirlet), sonra da ... (Vefeyat 2/318). .
* Buradaki i - A3 bahsine ait vesikalar ve t.aJ:siHit iin bkz.
N. Kekllk, zeUikZeri Ya:y. 1983), s. 13-226.
. .....
38
'. . . a) " zellikleri
'. .' Bunlar .. '. ,zellik grUnmektetir.
E-vvela: filozoflar, . 'ta her-
kesten stll, istemezler., ROUSBeau .
ki :' . - - -' ' ,
, '.
.. tek, Qilme
gini . ' . -
. " 'AugU$te, Oomte (D,gst' Kont:
sn mtevazi ifadeler klJ.llanm3kta: ve :,' , ' ",
, gcmn ne kadar, yetersiz her-
kesten iyi biJ.l:yrum'" ',pk .yeterli
. . derin bir,
de az ,
szlerini sarf" etmektedir. OJr da,p.a
Bolr:rateB (m.. 469-399) bile, Bokratik ironi'siyle .. ,
: tek 'o hibir bilme-
ibarettir diye:Q. bu sonra, Hz. M uham-
med, (570-632) bir peygamber olarBk, diyordu ki.: -' ::{Jen
(irim'im diyenler cdhil bilgini
728 ?)'ye gre de ': -Biimiyorum', bilgi!'
nin Trk sUfilerinden Abdullah ibn el-
(L. ,791f ki : -Bir iiim'
alim olur', fakat alim.; 'zanian:
Nihayet .. Aram," ,
-; (cahil." ,kimseler" bir defa
cahii'dir cahil katmerli
dir. . .
. ** Rousseau, (texte, ed. 2/11:',
.*** .Au .. Felsefe Dersleri, .s., 236 (ter. Dr. mit
Merj. j :md. Fak.' Sosyoloji Derg. 1964-1966, 19-20):
.,.'
Yukarda' birka - ' .
Fr.. Bacon (Beykm:
kendi tavazu'undan sz etmekte, 'Dedcartes (Dekait:
1596-1650) ,kendi 've ,
nui bakalarmm': daha ieki
(1638-1115) ise,' biigilik taSlayan
Ierle alay et.mekteydL HumB 1711-1776)
daki ingiliz filozofu da, ileri 'srlecek alal:-
gnll, (mtevazi) ' ,.' gerekti@ni
Diderot (Didero: 17l3-1784) 'gibi son derece . bir
bilgili konularda bilmiyorum
cek kadar yrekliydt' Kant J kendi g-'
ctln. aan bilgilerden bahs e'diyordu.' Laakeli8r' (La-
fe.lsefe sorusuna, 'bilmiyorum
veren. nJ. bir Bergson
ise Tekdml esermi bir
olarak nitelendirmekteydi., RUssell "
bilim, fakat fel$efe;' :'eydir
ve -felsefe) bizi mij,tezam 'qavet ,eder
Btn bunlardan ,maksat, ilim ve felsefe'nin
kadar. 'iaretten Ibarettir. Bu
IJ'-ada Aristo,' 384-322)" diyordu' ki--: -. Alim;. ca.hlli
de'. bir' cahil' di fakat cahll, .
. kendisi . hibir zaman' alim: 'olma-
ebi Uyun'el-enba) s. 99}. .
O,. : -
. '
lIim' ve felsefede ta1Jazu, elbette. ki ll?), ..
nk tevazu izlepim. BU;,se-:o. " .
. bepledir LU A-bdllatif ..
sizi kk grr-,
ler, ok alak gnlIji. o zaman
' ' "
, 'Filozoflarda ,bulunmas,l ikinci' Zellik, ',ka-:
rakier olmaIidir. tarlhihde 'biitlri 'biXok
40
leri. Mesela Bokrates (469-399), haps za-'
man, ,hapisten .. isteyen
teklifini ve halrkmda verilen' lm
. A.hmed (l .. 899) isimli Trk
bu1:up ta kaanlara
ve' verilen' idam
Bruno (1548-1600)
. ;.atete
fikirlermden vaz Yahudi filozofu. Bpinoza .
btn kendi
" de israr ve cam. yontarak
, filozofu FarOJ!'" zengin' haya-
terk ederek felsefe 'zere
den ve bostan yaparak'
Haleb, Beyjddevle'nin: para
da . drt lira nisbetinde) :kabul .
geri nki. o, hibir devlet emr.in-
de istemiyordu. .
. zelUiderinden de
, ve 'ikna 'edici nki felsefe, bir ilim-
dir" ye filozoflar, kendi evrelerini' ancak yoluyla:
, ikn'a. etmelidir,. zorla '-
Bazl garip Bu da'
dr4ilnc Mesela Bkrate8' ba-.
son derece derbeder bir .
'Trk filozofu" Bkreverdli, (115'5-1191), ok acayip bir ,
'Ifant .. 1804), hergn ,belli
yapar bu herkes saat kontrol
elerdi. (tilitarizm),".denilen ahlak
destekleyen Jeremy Bentham (Ceremi Bentam:
1748-1832),' kendi cesedinin' mumya ve s-
tne de elbiselerinin giydirilmesini vasiyet Beho-
penhauer ,: 17S8:-1860) , ok pe88imist
'41 .'
tmser j bir .. iin geceleri kor- '
kar hi da '
'olarak kilit tutar v:e grlt'den rahat-',
olurdu. Nitekim demekteydf: -'Insanlarin' ze-
grij,ltye dayanma, giigleri1Jle 'ters
Au;guste ,Oomte , (Ogst : 1798-1857), haya-
sinir,' , iinde' in-
ti1]n,r bu tr olaylar se-
bebiyIedir ki ok kimseJerin filozoflar
da Oysa btn
" sadece bu tr garip -grl-
de unutmamak ' '
, "
zellikleri de; byk. o-
nkte ve nki-
nk;!;e," bir zeka meselesidir. (-' jest
sz Nitekim BergsQn. (1859-:
1941) isimli filozofUn Glmek ,bir' eseri var ki 'Trk- ,
de evrilmitir. halde glmek (: meselesi,
felsefi bir etmeli ki
'gereklidir. nki bu '
-takdirde, nkteler
sinlikIe Volfaire. (Volter: ,1694-17.78L,
Rous8eau (Russo: 17i2-1778) iin de-
-Bir insan'a ,ne kadar benzerse,
seau da filozofa o kadar benzer. gU-
ler yzl insanlar fakat bun-
da tarihinde, yz, hi
glmeyen sadece birka ki Kani: (l. 1804),
(i;il. 1860), Descart.e8 (L. '1650) ve' Rom-
8eau 1778) gibiler, bun.1:ar rnek
olmak' ilzere, ki :
, ,
. . ne'e., .ve mphem (belirsiz) bir alamet
tir. ,N 8'eli adam,
'42
'gZn boyamak iin, kendi kendini aldatan bir ser-
, sem'den Mahfillerde (:
ok .ileli, -, serbest 've grne:q1erin "
" ve sosyete-"
ye e zanneden bu ilesini,
evlerindeki hizmetileri eker.
Hakik/;, ne ne de nkl ha-
-illaten olan, bir adam" hlssetmekte
, , hazlar 'korkusuyla vurmak-,
tan ve .. (!CmiZ., terc. A!
, lgener,' 172). .
'btn mesele, bu konuda da orta .yolu bulabil-
mektir. '
b) toplum, zellikleri .
. '
, , ,
Sz konusu bu hususlar, dikkat edilirse, fi-
nl azellikleri'dir. 'Fakat bir
de toplum
, mektedir ki, gelen de,.

, tiTici olmak ve
, bir
, uygulamasma ve buna 'en ok dikkat ederuer de'
Trk Mesela 'lU.rk,
lwade Ali (15101572), "
Aldi diyor ki :
... en ,go-
, ren milletler", sevgi
lerden Jlleydana olan lkeler.dir. Dahili ( i)
kuVvetli fertler,
fesat ( : bozgimcu1uk) , ve,
kolayca koriuha _,' (Ah-
T. Ulusoy" s. 104 .. '
.i
. ,
43
Trk milletinm bu, -bizzat A filozof-,
lar da Nitekim M achiaveili (Makya-,
, i
velli , 1469'1'1527) , isimli eserinde diyor ki : '
-!.frkler) tehUkeler derhal. birlik _ olup, '
, - 'iyi (bkz. ' ,
_ Yusuf Adil'Eg.eli, 1955; 's. 14) ROUs8eau .
, ' .
(Rus8o: 1712-1778) !isimli da;
den vg He bahsetmektedir. Nitekim eserinde
(ter. A. "Olgener, s. 167) Trkler'in
hametli sz 'etmektedir.
.' .. .
Alman filozofu : ,'1788-
, 1860), irade' ve Dnya
. -gelen irade'
'lerine son derece hakim. bir millet
olarak incelediklerini. ve bir karar verdik-
leri zaman onu ve bu sebeple de;.
d,ima dimdik iVfl,$anlfl,r sylemektedir.
(bkz; The World as Will by Hal-
' , ,
... ....
, Trkler konusunda de hayrB.nlik-
es'erler 'ibn Mu-
, hamm8d (m. 1061 ?-1151)
. 14hir el-Etrak (: Trkler hi '
da bir (bkZ. Beyhaki: Tetimrne- 8'14,ui,n
s. 134). ' ( ; Kelam.ci).
Oah;iz (l. 869), FazaiZ el-Etrak (: Trklerin .
.. a.funda 'bir eSer ki bu', eser trkeye
(Trk Ens" Yay. "Ank.
'1967). " . .
Trk dlir (1207-1.21:S) ,dahi, Trk
milletiriip. 'beraberlik' szler sar.f
etmitir. Ona gre milli ,birlik
J
ancak kltr. 'ye
44
zellikle dil' sayesinde mmkIid.i:-. (bkz. br. 116j
. ':Mevlana bahsi) stelik diyordu ki :. .
Biz, iin
Biz, (fasl) iin .. '
. halde filozof veya bilge
nce. birietir'ici ..
. -.' -:toplum ikinci
mal-mlk . uZa-k Oysa; .
. hazlar
.. lar. 'Halbuki Sokrates (m.. 469-399), lbrtl,liim jbn Ed-
hem (l. 783), Farabi (870::'950) (1155-1191)
Locke (1632-1704) gibi bunun ola-
rak . kalender hayat nki.
ki" zenginlik pas tara-
demir gi'bi) , kemirmektedir.
. (m.. gibi: .. -' Filozoflar"
neye sahip bilirler. fakat zenginler" neye
,sahip nl R0it88(3aU
1712-1778), lks sebebiyle ahlak'in
nu' sylyordU. Malebranche 1638-1715),
zengin tercih ediyordu.
1872-1970) . filozof ki:
hi okumaz. nit
ii:n tablo1ar
- . lara ba. vurur. haz,
. zevki bir zengin'in en-
gelolmaktan' zevktir.
",
ve bilge bu: servet
olaralt anlamak
zenginlik,- lks ve' sebebiyle
ve
. vurgulamaktan ibarettir. Yoksa,' buna Aristo)
Platon v.s. gibi zengin filozoflar olur muydu.?
. .. . ,
'.,
45
topltim J;1C k.a-
ve a,8 Juiyati Bu 'hususta.
, 'en ki Trk ve
. .. OySa', felsefesinde ve
Avrupa felsefesinde, ' -
kt .ileri Mesela. Aiistoteles .(bkz.
's. 251), yerlerinde, erkekler'in
: her .st'iin
Makbranche .. ,:
1638-i 715) , eserinde', ka... .
moda . soyut
8!1cak olarak '
ve g meseleleri' aciz ileri
srmekteYdi. (bkz. M.' ..
. 2/100-101)- Alman filozolu Bchopenhauer
1788-1860) dahi, ok :
ona gre kadJ;nIar, adeta.-
byrtJemi onlarda zihin var-'
sadece ',para .. zevk. 9.uyarlar vs.' gipi' .
. - ifadelerle, sQn derece .
NietZ8cke (Nie ,: 1844-1900) ,ve Hegel (1770-
1831) isimli Alinan filozoflar,i. da buna . ,benzer isnatlarda
"br. s. 252/dn.*)
ok g-
ileri onlara
. Nftekiin Voltaire ,(Volter: -1694-1778), -Feylesofa
'KonU1fialar (terc. Fehmi. -1/322-324l ad.4 ese-
rinde Trkleri Trkiy.e'deki
tam bir hrriyet -iinde rahata vur-
halde, bilge ve filozof kimse-
. lerm, bu olumlu nki
* zamanda poZiglLmi (" :ok . ka9m1a ev-
lenme) , tavsiyesinde de
46
....
byle bir Farabi
. (870-950) 'nin Es-Biyds8t'l-lf!ledeniyye . Dr .. R. Ayas .
vd; s. 67-68l eserinde gibi Trkler, ka- .
., . .
. nem kazanan . davra-
drdncs, toierans ve de e'
Yermeleridir .. 'nki tolerans yerde
hrriyeti'nden edilemeyecektir. (-yeter ki
gsterilmek istenilen ynelik 01-
maslIl-) zere tolerans' .enok dmi
Bu sebeple, -toplum
: mhim rol oYnayan 'bu' meseleyi de g'Z ..
'. . '. '.
Din ve inanlar (itikadlar) konusunda,
. dair umfuriiyetle bir kanaati belirt-
mek ok kimseler e_der ki
din ve felsefe birbirine Bu derece yari-
-nki kadar' gelip
bUyk -dindar .
. Mesel5. Tales (624-546),
lu s9ylemekteyli.. H erakleitos (544-484),'
ile: ve lO{Jos
olarak. sylemekteydi.
janes (570-474) flerakleitos gibi-) : panteist
idi Y?ID her ikisi de ile
nu ileri srmekteydi. (Yeni Bruno ile Bpinoza
. dahf e, insana.: ben ..
zer ve,
ve bununla. mUcadele Parmenides (570-474) isa,
melekler gkfere . ye orada
ile. iddia edecek kadar mystik .. bir
filozoftu. m.istisizme Pitagoras' felse-
fesinde de .rastlamaktaylz. Bu 1l1ensup olanlar,
adeta . sUfiler .- gibi "birhayat geirmekteydL
(469-399), d4imonion (vicdan sesi) bir ilahi'
emre 'gre etmekteYdi. Platon (427 7) ,.' Tanr'l!
,Iyi olarak" btn stnde bulundu-
sylemekteydi. ise,
, btn (bfr gibi) cezb ve her-:-
hareket ettiren, fakat 'kendisi hareket etmeyen bir
';ranr! Yeni piaionculuk '(N eq:.
platonjzm) olan Plotinus'un, felsefesi, de ta-
mamen bir ' '
'gelince:
_ hepsi, 'zaten, Kilise'de, papaz) piskOP08 vs. rtbe-
leriyle kimselerdi 1V:tesela Augustinus' (m. ,354-
"430), A9u,ino
J
lu T()7YUJ;880', (i225-1274) gibiler byleydi.
, :' Onlar geri ,dini
latta 'grev hepsi de dindar
kimselerili. Sadece el-Rdvenai (L. IX. ateist
bir btn gerek .
da mslman idiler.
A vrupal], da ezici
Nitekim Thomas More (Tomas 'Mor:
1535); pa.paz olmak ,,:Oampanella, :
1568-1639), geri Kilise'
fakat Kilise'nin to-
pia, Gne De'vleti (Civitas Solis) ese-
rinde, bir ,dzen, tasavvur, etmekle 1>eraber"
'bunun temeline ,FranciS Ba-
(Frensis 1561-1(26) diyordu ki: ,Felsefenin
dinsiz yapar, ,felsefenin
dine halde felsefeciler, az fel-
8efe iin bu ,1)
'Daha' nce '. zere filozofu
,Bruno (1548-1600),' tahsil
Fakat pant8i8.t fikirlerinden KIlise
48
eziyetlere ve . suretiyle idam
Br'jknq'ya gre BonsuZ. ile .. Kaina{,
(-iki t.ane sonsuz iin-) ve
kamatm her yerinde mevcuttur. Yahudi filozofu
Bpinoza (1632-1671) da panteist idi ve ailesi .
- haham iin dini. okullarda Desaar- .
tes. Cpekart :1596-1650); btn T.an-
(-. pek samimi ) .. sz. etmekte ve
ontolojik .
. Sisteminin olan .KOperniku8
Kilise hizmetinde din 'lJjl alebranChe. (16'38-' u -
1715) " GMsendi (1592-1655), '(Barkley: ..
gibi da e$asen din
Leibniz (1646-1716), btn dnyaya . ,-,
yaymak iin plan ve projeler Lfx;ke (Lk :
, 1632:1704),12 kolaji'ne gir-'
burada biraz latince ve arapa .
. Sonra; 30' . "Ohrist Qhurah
CoUege . (lsa K;ilisesi Okuiu) 'na -ve olan
etmek i-in,
(bkz:. Palhories, Grands PhosOp"he8) 3/281,
'araSmaa,
inzivaya tkeniyor ve lIp.e .
, Ev sahibesi LadiJ Masham ,ona olarak,
.. 0 da dinliyor ve bunlar zerinde soh-
bet ediyordu. lmnden az LOclCe ki.:'
. -Vazifemi bitirdim. ye
Belki ,iki veya mrm Btn
ve zellikle. . sevgi hisleriyle-
'vefat Merasim asla-O ve' buna sarf' .
edilecek paralar, fakir dedikt-en sonra,
72 gzlerini yumdu. (bkz. Palhories,
ayn'l, 3/293-29.4) ..
Locke nl bilgin Newton Gl.643-1727)
ile de idi. Her ikisi de dindar Bu-
sohbet' ede:derdi.
. RiYuss.eau .ve Voltaire '(1694-1778) - gib.i
gelince, da insan- .
fakat o . devrin' .
. Rousseau'ya gre . insan, tabiat okursa, _ orada
seik olarak . grecektir. . Gerek
R(iU$s6au' ve gerekse birer deist idiler yaID
.
.. bu inanca illlh. 'el-akl yani' ..
mektedir)..: . ..
'. ..
kat . edilirse, din ortaya
.Kimileri olarak. Kainat
iindi? . "- sylerken, itira.za
Lar.. iink.u. byle .bir: telakkide (-.
.tan 'gereken-) edil-
gibi, madde alemi iinde farz edilen'
materialist pariteizm" ortaya-'
Bu 'ki Bciwpenhauer {t 1860} diyordu:
-Pantaizin., .nazikane bir ibarettir.'
ki, pante.f.st'lerin
biraz.daha fazla Herak-
leitOB ve Brwno ve Bpi'lw-
za fil<>:Zoflar,' 'rrk Bedreddin.
mavi 1420.) " panteist i.diler. . . .
Biraz nce zere bir filozoflar da
deist Bunlara gre
bir var Mesela ROusseau., Y ol-
taire ve John byle
. Teizm (: theisme) greyse, .hem
kabul edilmektedir, hem de onun peygamber ve'
50
, "
Kitdb iman edilmektedir.
Locke:J- Newton", "
Leibniz:J Berkeley:J' Gassendi:J vs;
gibi nl i "f:lu
Politeizm ve rxteizm meselesine ,'fi-,
polit&ist ( : ok oldukla-
bilmekteyiz. .Ateism ise, inkar et-
mek demektir .. .filozoflar, bu .. ,
faKat' btn 'lfl.;(J;teriali8tlet:J' ki atriist ,
(MeseIa' Gassenili bir fakat papaz
Kilise'de hizmet ,etmekteydi. Nietz8che' bir ,nihi-"
lis,t ve idi mater'iq,list
De 'Lamettrie 1751)," D'iderot (L. -c
1778),D'Holooch '(L 1789). Oabanis' (L. 1808), Feuerback
1872), RU8.sell (L. 1972) ve B.artre (L. 1981) gibi-:
lerin mmkndr * . Bunlara. ,
(L 1860)'in szlerine, dikkat etmeli-
dir :'
. '
<c ',' Din:J olarak nki
ihtiva etmektedir. olan-
bilm.ek: tama-,
men .. ' (Phil08<Yphw' et
a5). ' '. ,
Hegel (L. .1831) -diyordu ki :
Felsefe olmadan din pekala var, olabilir de din'
olmadan felsefe o.kadar var"olamaz ... (bkz. N. Kek-
Felsefenin s. 70).
, .
, Sonu olarak ki {ilozof
kimselerin, :gerek ahsiyet ve" gerekse toplum
yapan i?zellikler bllI,l-
* ,Avrupadaki atef::.:m konusunda ayr. bkz. N. Keklik, Trkler
:ve, Felsefe' (!st. s. (<in.) , "
51,
Kendi ve toplum olaylariyla
(olumlu alakadar, bir' filozof,bal
mayan, ' ,
1-,A4

, ,
Bundan nceki grmtk ki felsefe)
birok filozoflar "edil-
Bu kadar ok 'olan've bazen de birbirini
-bu tar'ifler'den, hangisini kabUl 'etmemiz, da:ha uygundur?
Oyle ,grnyor ki hirbiriyl,e,.ihtUaf DU tarifie-
rin seb,ebi, her filozofun ancak grnde et ..
mesm,d:en ileri gelmektedir."Bu daha n ..
cek:i (s. 30-37).,
ta:dfier dikkatimizi elreri bir
, ,nokta ki ,.felsefe ve hikmet) ruh ve zi.:.
hinleriri?iz bir manevi gibidir. UsteUk
iLimlerJ daima belli bir dnyaya, bakar ...
ken madde ve "mana
bakm3fk Bunu' yapabilmek iin, de nce fel ..
s efi bilgiler 'belli bir :birikim ',(: terakm)
ve sonra da mevcut, pozitif iZimler'in (-hi' olmazsa-, ")
ha:berdar Qlmak ve, nihayet (I-Aa 'de
sahip 'olmak
a) Filozof 'Ve ''?ilgin fark.'
, Filozof denilen ,kimseler, bilg,i
insan Fakat hangi
bilgi? Fizik, ,matematik, bioloji, tarih vs... btn bunlar'
bilgi midir 1- EVet, bilgidir' fakat iel:seji (-bir '
yaparak ,ki-) " adeta bir orta-
, "
52 '
smdaki , yksek' kule gibidir. Kulenin bakan ,birok
Her ,pencere'den (her ilim'deli)
.' rm 'belli bir grnr fakat kulenm eri', st nokta"; "
sm da bulunan' felsefi' bilgi btn
etmek kabildir. bilgi' saye-
sinde insan, ,bir 'meseleye, sadece tek bir ,yny-. '
le olan) biltn ynl(jriyle
fiiiki_yeyA
hukuku" vs., 'Qu, sadece' kendi '
, . dan -grlirken, 'bir (yahut je'4ejeai)" ayni 'hadiseye'
,bakinak sahiptir. '
Yine, meta/or: '(bentezme)- yoluyla d.iyebiJ).riz ki '
, . hikmet" bir k17J'biigi'dir, . yani hereyi,
Bu, adeta temelinden kaaar ih tiva
bir bina . 'ya beniemektedir. 'Biz. ona" Hik:mei:
da: verebiIiriz
50
nk bunun' iinde,' btn
iZimler mevcuttur. Her ilim" bu' bir'
gi:bidir.: .<: . hepsi de ayni
bu 'ey;
b) Hikm,et. temeli: 'Ve
: Hikmet bira2!' daha ve
olarak' Bu meydana
50 Hikmet olarak deyiniin; pir zaman-
lar halife ,. 833) devrinde, Tercilm,e, Brosu olarak
kurulan Beyt!l-hikme (Hikmet Evi) bir m.kisi yoktur.
Ayni rahmetli Hmi Ziya tJlken {91. m .. 1974)in
, ... bir :' Bu -temelini- bilgi
zariyesi, 'metafizik veya' nazariyesi, ede.r ...
(bki. H. Z. 'lken, Felsefe Dersleri Bf!gi ve
KuzU 1928, s. 9), bizim
Hikmet deyiminden ,Ra:hinetli H. Z. tnken'in tarifi,
daha Ok D,escartes'in, yoluyla Felsefe
, (Bkz. N. Keldik, Felsefe, s. 1:38).
.. c
53
hangi esaslara da
linde gz nne serecek .olurs'ak' :' .
bir
. onun ina bir 'bir ih-
tiya bu arsa'ya eden
.
Sonra, ki mhendis'ler belli bir
alarak, kendi tasavvuruna ve 'zihin gre bir
proje (yahut plan) ya.parsa, filozof'lar dahi, kendi. akil
zerine pllin . yapar ki; buna da teiekkr
ismi verilir ile tefekkr
ar,sa ile plan ilikiye benZemektedir*.
Bu - safhalardan sonra' temel' zere, '.
'bir hesap' hes'aplar' yq,nlU]
olursa, . edilecek bina) gnn ker.
, Ayni . .
, olan Bylece arila-
felsefe) ancak saglam .bir temeli Zerine
zo:rundadlr. Bu-vesileyle ki Trk.- .
!slam kendi . '. (ve
zerine' bina ..
c) bilgi ve bilgi (: ilim_ve f.elsefe)
.' ."
Nihayet temel 'zerine rlmesi gerek-
mekteclit. Felsefede bunun tam 'bilgi ha-
,line olan bilgi'lerimizdir. ;Nitekim bu
,bilgiler' iZim -Ama .
her bilgi) bir hkiim ye iin,
. * Yahut,. baka bir :misal, verecek. olursak: bir
ola.l'ak ka:bl edilirse onun benze-
tilebilir. alUjma makine ayn d-
tefekkur dahi ,ayn olarak edilemez:
54
i
cz'i bilgi bu hkmler' ta:s-
: dikler), . unsurlardan meydana
lerdeki bu . unsurlara . denilir :
rImesi gibi, hftkm'ler dahi
lardan iki tane 'kavram
olarak, insan ve .
rine sUretiyle bir hkm . eld.e .
:In8an +' + Bu hkmdeki .
kU eden bir fpn:ksionu Na-
ki. iki ancak' harf} ile
(: . ise,' . ayni f/oi' kavram da bir.birine
Tahtta .denilen. copula' (kopula.) ile (-. mesela 'bu-
. ile-') :halde h- ,.:'
adeta ik.i kO-
h
har gibidir. Hkm
czi bilgi"lerimiz, biiylece gelmekferur.'
-.ler'e sUretiyle de. meydana ..
ve ilim ba-
edecektir ki bIDJ..a da
verilir. ... .
nce
bilgi"lerimiz, adeta 'bina:Iarm iindeki. Qda'lar .gipidir.
. . i
ki bir normal. olarak drt duvar'dan mey'-
dana 'geliyorsa, ilim dahi ayni cinSten (: mtecani/1) olan
cz1' bilgiler'4en i amalar'
ve iin binalarda' ki
lat varsa, . Hikmet da, (-herbiri' konu-
. ilimler .
d) "llimlerin' .
.. ki 'rastgele
,nk her mhe'i1{lw (ve mimar),' 9yle bir
proje) 'lIl;eydana ki bunda, ancak birbiriyle
55
. .. . ;,
. ilgili odalar yanyana bulunur. Ayni al'$.a zerinde
bir mImar, da-ha bir olabilir; hal-
de her kendine plq,n gi.bi, her fi-
lozof'un da kendine gre tefekkr biimi ki
o mevcut 'UimIeri 'keniJ,vne gre tasnif
ed6r. iUmlerin denilen, (-ve eski-'
den tasnif verilen,-,) . i'baret-
tir. zere ,btiln' filozofJar, ancak
ilimler ta,Bnifi
"maksat, :birbiriyle ilimleri gu-
nk ilimler
(mnasebetler) yani biri, ..
Mesela fizikJjp. matematik gibL
bu iki. (ortak)
, bir ',duvarla. ,birbiriyle ,
. .
sonuna nk, bina/
zerini ile gerekiyor . .felsefe) .
btn. ilimIerin (: Hikmet zerini rten
'dan i;barettir. Demek ikl, felsefe) btn iZimler'i ka-
toplayan en' klli ilim
Hi7c1net nedir? ce-
. yap verebi'iriz: Hikmet) 7Y,tiiJridr. de-
hikmet) byle bir kendisi' dir; felSefe
. ibarettir ..
e) Hikmet '
Hikmet
bilginlerlin 'hepsi ,de 'ayni
. dir. Kimileri kimileri kimileri -<Le
.. Filozoflar ile, 'bilginler,
. demek ki tarih
tedir. (tarih, hatIi'da daha
iyi tutabilmek ,iin metafor'dan f-aydalanmak
56
kabildir : . Grilimzdeki katlar h3J.inde
gibi, Hikm.!3t da, diirt

Birmcikat, bu katta,
nl. (T?fsilat iin bkz.'
1- .. A5). ,.
kat, HriBtiyan fe18efes1/{1ir:' 'Demek
bUrada, (ve bir kolu
lan
ler'in felsefesini
daha sonra Tafs$t iin I-A6) .
ncsii, felsefiJ8i'dir.
milletler olarak Trkler'in',. .Araplarl!l vs. ye-
filpzoflar '(Tafsilat iin . bkz.
I-' A7)
Drdnc kat, Burada ise,
.Rnesans'tan sonra .Avrupada ve (daha ..
da .Anierikada)' olan. nl filozoflar bulunmak ..
.. iin. bkz. I-' AS) Ooi
.

da' gelebilir': Belki birgn.";
've byk bir daha ve ihtimal oki o za-
, Hikmet Bin(isv'mu' ediiecektir. yle
. felsefesI ve ilim. 'acaba
Bunu,' kestii::mek kabil- nk .. uzay:
.. Bu sayede'
ufUklan . .. Yeni 'pozitif ili.m-
ler ve felsefe zerinde mutlaka byk etkileri .oIacaktir. ,
Rnesans'talti felsefes4ie
vermesi gibi, da'bir Uzay"felsefesi
J
ne yol
. Burada, bir nokt!lya daha Ge-
iti-:tJaren pek umUmi bii"pk filo-
57
, zoflarla zere, ka-
dar her filozof, .. mahsus 'bir dnya :g-'
'r ile ortaya bu sebeple, kendi zihin
Ye ruh gre, zeJJ.ik. . . .
le ve Fakat "bVrada byk , ,
.bjr tehlikenin sz
, konusu .. tesadf eseri' de Bu, son
derece bir yola sevkeder 've .
. Bu "Sebeble dogmatik telakkilerden iin, ..
filozofun mut ..
laka mwk,yese' etmeIi ve da', .. :
, liyiz. .
f) Felsefe (: zet) *
gre ye'.fe1sefe:q.in -ana
izgiler' halinde 'taSvirinden sonra". ,.felSefenin ' disiplinle-
de' -Sz' etmemiz' uygun : .
Yukarda zikr -edilen hangisinde -bulu ..
bulUnsUn, hemen ,'butn
, olan ortak var4J.r' ve kimi fil6zoflar bu
lemlerden zel ilgi
ilgilendiren meseleleri" olur-
sak, 'bunlardan bir ve
. bilgi problf?1Yl/i) dametafizik erevesine gir-
diklerini- 'oluruz. Bu gibi konliJara; {lisi.plin
verilmektedir. .
Felsefe. sadece -ibaret
;M:esela felsefi antropolaji) devlet felsefesi) estetik vs .. gi.bi
'konul,ar 'daha ve da ilerinde, o di-
* (I B olarak), felsefe disiplinleri' (-ve'
problej:nJ.eri-) Zerinde geni Buradaki zet
mahiyetindedir; ,
'.
58
siplinlerin erevesine -giren' problemler (meseleler)' 'mev-
cuttur. felsefesinde, sonra' Hristiyan .
. ve felsefesinde, bugn" 'iin
felsefeden ilimler' de incelenmekteYdi.
sela psikoloji., fizik)' astronorni vs. birok ilim dallan,
felsefe'nin (-daha ilgilenip
Byle bir s,adece ':isimlerini
ayni zaDJ.3:nda filo-
da Mesela Desearles' (Dekart:
1596-1650), Ga8senili (1592-1655) ,: . Lei1:miz (1646-1716)
ve Kant (1724-1804'), 'gibi filozoflar,'. iin
rJ'itif verilen ve, felsefeden olan ala-
kadar
Hulasa, bnysinden, ilim::
lerden sonra,.' geri kalan bilgi
estetik)' metafizik; (oritolojii gibi inceleme
da . felsefe."
Ne var' zerinde de mi:i-daha-
leler ortaya Mesela olduka mahiyet
ve'. (veya
'lojistik) fakat klas-ik
- da. muhafaza, etmektedir. Bilgi. prob- .
Z8'mi ise, (-eskI
'nq,za1
Y
iyesi zellikle felsefe- -
sinde, metori1u eltilde D a. n-
celeriyse, sadece ve duyu-
lar zerinC!e ileri srlme;kteydi. Ahlak' a
gelince, galiba kkl ve en eski felsefe disiplini bu
. Hatta gnmze kadar, hi' bir -.
. devam bir
ve sonra da, ayni muhaf.aza edecektir.
nk ahlak.,. felsefenin gayesidir ve sadece teori
olarak kafi pratik 'olarak
gerekmektedir. Nihayet estetik (gzellik felsefesi)
. .
i.
59
de, eskiler azok sz kc)jiusu, olmakla .'
beraber bilhassa bir fel-.
sefe Sonra, (yahut bir
, isimle, == ,daha
yarak gnmze kadar ,bir felsefe, disiplini-
dir. Ne var ki (Hyfun,: 1711-1776) ve Kant
1804') 'gibi insan bir, konu
Zerinde' ve
Oomte (Kont: 1788-1857) positivisme (po-.
zitivizm.) 'tamamen
am.a ,ok ki Bergson saye-
sinde, tekrar b-
tn bu -disiplinlere, pek. olarak' bakanak, olursak
(-' her ilerki sayfalarda biraZ
olarak
Bi'lgf, 'P!oblemi hangi va-
,'ortaya 've'
Bilginin olarak 'duyular; deney ve sezgi
bahis 'konusudur :' ' .' . '
-.' B'ilgi" ak1JI"dan diyenlere, rasyonalist
ismi verilir; .
- "(luyulardan diyenlere,
(duyu.nicu) .
.. - deney'den '. diyenlere" ampiri.st, (de-
,neyci) 'ismi verilir; ,
-, sezgfden', . eritisyonist
.. ' verilir. t "
. '.
,Bilginin konusunda ise,
ki bunlar :
, - DOgma,t1zm : btn -bilgilerImizin
, kabulettikteri sonsuz kdreti
zerinde edenlerin
'SO
- , dayapmak" ve '
bilgi, den son8uzcaphe ,
- '
, ' -, Rlativizm, , bilgi"lerimizin,' iZ'ji '
(nisbi). yani, kavrayabi .. '

. '-,', 'Pragm.atizm . bilgi'de ve elverili .
olmamn . ,'.'
" '
disiplini, (-' Klasik olarak-), .
'blmler ,ihtiva, nce Kategorjler (makJUa;t) ,
ismi on kalegari zerinde durul-
Burada bir cevhe:r sylenebilecek dO-
kuz araz keyfiyet;, zaman" mekan, 'durum;' , ot
m'ijlk, 'iiafet, fiil" infial) sz' konusu' edilir. imk
(bir maddI;' cevher olarak), bir .
(keyfiyeti)
'onun belli bir ve mekO,n da
, halde kategoriler, en' terimlfn- ,(
aliye).'dir ve sonra sZ9n 'rter-
meler' (hkmler) , ,meydana,' getjriImektedir.
Demek ki nerme (kaziyye hkm)'lerde iki unsur (iki
,terini) ve b:u terim -+
'bir kurmak Ali + .. '.
, birka sayfa ,nce br. ,S. '54)
iin, de, gayesi nc
geelim :' Bima da kiyas (sillojizm) verilmek-
tedir. zaman, bir muk'yese ve
iki' (,: mu1cadikfmeteyn) denilen ilk iki
hkm'den bir sO'nlU,, (netice) "eihet-,
, te" ki birok ve, her' trl, ftny&3'tan
sonu elde etmek' mmkn O' halde isb,t (br ..
han), btn gayesidir. lkinai Analitikle,r de ..
zaman da i8Mt 13undan
sonraki, b1:mne, topikler isnll
61
" .. Burada, hangi delil'in' hangi yer'de
veya . modelleri)' sz ,konusu
,. , - edilmektedir., Nihayet, (safsata) denilen
ise, aldatma izah Btn bun-
lar, (m.(;i. Organqn
.. kitapta Trk-ismin da bu ko- '
birermodelolarak ele. ve bunlar zerinde
. 'eserler fikirler' ileri' felsefe-
sinde ,ise, yeni bir ve .
zaten bilinen .etmekten bir gr.qie- ,
srlerek, Aristo hcum
tir!, bahis, konusu
blmlerine 1lave ettikleri iki' bahiso daha' ki
da: iir (poetika) ve hitabet (retorika)
'nki airler'in" de kendilerine gre- (-esasta
,birer de buna
benzer birer
'siyla baru.sleri hitabet ve da
ilave. ' .. \ -:., . " . ,. .
, Ahlak'. disiplini, felsefenin ki can
beri' (-' h-atta Yedi Biige'nin sz-
leri ahldk"a ne' nem. bil-
,mekteyiz: Ahldk'ta temelolan iki ,kavram Jyi
ve Kt ve Bu Bd yola
iyi olan (lezzet), gibi kt
de elem
nlerek, mutlu
.. Mutluluk' sadece haz'lara
, mak isteyenlere Milonist ismi Fakat
* dair rnekler, iin bkz. N. Keklik, .
(II - A3). . " ,
. ** Bu kitap;, Prof. ,H(!-"mili, .Ata.tJemir. (son
mstesna), Tilr1ceye tercIne '
62
faz,iret (erdem) zerine ev ..
Kimileri " de, apat-i"
(apathie == hissizlik) i.i.zerine ve ':.gert7k'
-gerekse elem'den suretiyle ..
ileri da, ruh sitkuneti,'
(ataraxia'== ,ve byiec'e'
mutlu '(Fakat dikkat edi-,
lirse, 'ok
zere" itibaren, g-,
. .'. ileri Trk .. da,
ahlak ,konusund'a eS'erleri ,ve' savunduk;.
lari, teprileri Nitekirp. Ebu 'Bekir ' '
(l. 933) 'nin natralist ahlak. teorisi :olduka,
, '. . . , -c
Kant (1724-;L804) bir. ..
AyrJ.ca bkok .teoriIe,ri daha
'ahlak. vs.' ,gibi).
Bylece; ferdlerin sonra,' aile ve' on ..
da 'bir ..
. , .
buradan da ileri bir' merhale olarak devlet
rinde idare olunur?
r,e En iyi iddre biimi (:' tejim) 'hangi-
sidir? gibi: da, .(-. disiplini
felsefeyi ilgilendirmektedit.
Estetik' (esthetique) verilen' disiplin ise,' gzelin
felsefesUir . . Gzel nedir?
(: mUsiki) resim)' heykez." gibi
da) ne .ki
bize YWjama' ve d-
'metodundan sz ediyorsa, este.tik' de.
iUzellik' meselesinden", sz' etmektedir. defa
Alexander Baumgarten (Aleksander 1714-
1762) . estetik kelimesi - olmakla
, bera:ber, gzel nedir? daha
beri mesele Bir
63
. acaba mi gzeldir,. yoksa gilzel ol.: .
iin gider? Bu sorunun henz .
---
M etafizik veya Ilk Felsefe' (felsefe-i
. Ula) veya (11m-i :ilahl) verilen' felsefe d\sip-'
1ini de, beri bir felsefe ..
Bu deyim, bir tesadf" eseriyle ortaya Nitekim.
A-risto'nun eserlerini tanzim eden Rodoslu
i. Aristonun Felsefe (Prote '.'
Fzike' (Fizik) . eserinden
s o n r a 'ya' Fi?-ikterV78onra (Meta-Fizik)
deyimi ortaya .M et.afizik duyular. ve
tecrbe'nin kalan her" akla
. gelmektedir. Bu konu.da, sadece (-':ve be14 bir 'l- .
de inan-). sayesin:de fikirler yrtmek . ..
Bu sebebIedir ki Da-
.vid 1711-1776),on.dan sonraAI-.
man K{!,nt (1724-1804) gibi
filozoflar, 'iq,n ve. tecrbe . edilmesi
m''mkin olmayan meta.fizik olumsuz bir
ve . onlardan sonra gelen' Oomte
(Ogtist Kont :' 1 positi'visme (pozitiviZIn)
felsefesi inkllf et-
Yukarda gibi, ok ki
Henn Bergson Bergson':
nisme- == sezgicili.k) . ismi felsefesi'
sayesinde, yeniden
ise, ,.daha .(L. 873), Farlibi
(L. 950) ve (L. 1037) itibaren hemen "b-
tn (-olumlu . metafizik' konu-
* Arjstonun Metafizik nce H. z. :m-
kan (-l. 1974) "tercme Sonra da' Dr. A. Arslan, .
ilk trkeye evirdi.' .
64,
sunda eserler ve bu sahada ent.eresin
celer, ileri ,Fakat meta-
sadece kabili, etmek. su-
retiyle, metafizik, - bUinemezli-
Bundan da,' meta-
fizigin sadece hu.duill.u
mekten ibaret '
Fizik ilmi, her iin. felsefe'deii
larak' ise de, Or:,:
ye, ' bu
'alanda da ve ilen sUrmler, '
. fizik eserler s.l a
felsefe
linde, eserleri ki burilar "blni. ihtiva,
te;li!: halde fizik, eskiden,
bir disiplini i<;li. ki Rnesanstan sonra
A vrilpaJ.l birok. filozoflar, da bu ,_
mekteri vaz ,g5rnmyorlarCh .. Geri .eski ,fizik ile
, yeni fizik 'pek' aZ
'yine de felsefenin bir olarak
'Zaman) M eka,n) M a..qdenin ve mahiyeti,
gibi birok da, ilgilen-
dirmektedir. Fizik denilince;' daha beri
lan.' mfidde ve . onun . cereyan eden' '.
olaylar idi. Sadece, yeryz (dnya) ayni zaman-',
. gkyz (astronomi) da, bunun bir
rak -grlmektey4i. Bu sebebIedir ki
fizik konuiabilecek astronomi n--
cfun ==, bilgisi) kosmografya (heyJet -:-:- ka ina-
tm birok
atom meselesinde :de" .enteresan isimlerde kitap-
Mesela Kindlt (L 873)
ile Trk fHozofu 899) 'nin, atomU'n 8on81.f,zca.
birer eser il.erde
65
(l. 1240)' gibi
pir astronomii ok nemli
-'., . -. delerileri Ona gre sabit gerekte
sabit binlerce senelik so;nra
yer fark edile1;>ilmektedir. (bkz. s. '279)
I-AfS
. ve Ekoller
Birinci .
. . felsefesi, ',' ne, Yedi
Bilge (:hukema':i seb'a.) denilen kimseler ki hq.n-
en Bolon . 640-560)
.. Bu tr sof08 (:bilge; 'hakim)
. tp.ekteydi . .(Bkz. N. Felsefe., s. ve 77).
a) .
tarihi, 'filo- .
Bu q.eyimden maksat, Bokra-.
tes Oncesi ve zellikle irW;LiJ,e (:. ta-
blat; fizik) Zerinde .
Peri.-Fzeos (Fizik
, .'
Felsefi bu ilk m..
m.nC asra (-dokuz devam
Bu (miladi 8nci
itibaren tercmeler
da, aZok ve (-' problemler .
'filozoflar zerinde etkilerde
. .
en eski ve en Jelsefe ekol olmak
zere, ThaZes (Tales: 624 .. 546) , Anamim,(j,ndr08
66
610-545) ve Anamimen(38 (.Anaksime-
nes ,: 584-524), kendi bir fikir et;,
,mekteyCU. Byle toplliluklara" , '
evresinde toplananlara da 'Milet,ElGo;:.
, 'l veya,' Fizikiler veri,lmektedir. Bu aile" Bi-
biririci bell1 bir odaya bulun-
EkoIn olan Tales'e gre"
(: ilkesi) BU'dur; gre apeiron (belirsiz,
hududsuz ve Anaksimenes'e greyse' De-
mek ki bu filozoflar, tabieit, (fsis):., zerinde
'lerdi. (Fizik F8i8; den ' dikkat
, edilmelidir). Onlara gre sadece bir ilTre' den,
( : tek ey'den). ki . buna ,moni$me (monizm)
denilmektedir:!1., bu" yeterin,c'e
c
Sadece Tales azok bilinmekteydi,
've ona Tdlis yahut BdZis is:m.i '"
Yine-"birinci katta; PytMgoras (Pitagoras": '570-
494) ve onun Onlar da bu
"51 M 'btn varolanlar'm tek (mono) ,prensip',ten (: il-
'ke'den) kabru etmektir. 'Byle dnenlere moniste (mo-
nist) verilir. Mesela Tales' diyordu ki: Her ey, yarat1,Z-
buna denilmekteydi.
(Dalizm) ise, iki (dua) prens'ip'ten tredi-
kabOl etmektir. Byle ('dalist) ismi veri-
lir. Meseia eski zufrnet ve ye
Trkemizde (ve Arapada)
buna, Bene'Viye yeriliyo!du ve a.qU.st, manasma geIm.ek zere, se- "
nevi (Bu terimin kk isneyn sz, iki ma-
na.sma "gelmektedir.) ," '
Pluralisme (plralimn) ise," kamattaki, nesnelerin 'birbirinden
olmalan sebebiyle, her "btr. veya iki prensip'ten .. tremesi-,
nin mmkn yani ne.snelerin kadar, prensipler bu-
Ueri sren ibarettii. Byle, Plura-
(pIUralist) Trkemizde ise, kesre.'
, tiyye deyimi (K8$ret Ike!imesi oklU,k m.nasma
,
67
bir dnyaya ve ;bti
sebeble Pitagoroular' Bunlara gre
( : " adedler' ye: ahe'Jik'ten
,ibarettir. eBu dualist
bir de 'metempsyohose, (metanpsIkoz)
yani, (lmnden sonra) tekrar, dnyaya
dnap ,beden
efsanevi bir ve Budd/ha' (563-483) ile
ayni ltimse bile Zaten ikisi
. ,de' hemen hemen' ayni tarihlerde
, . gibi, pytha ile Buddha
.birl'Q.irine benzerlik s-"
telik metempsy.ch08e eski "Filo-
zof (: filosofos)- ilk defa olarak, (-., kendisi hak- ..
kullanan Pitagorq.s olm,u,tur.
felsefesi ekolIeri (Imil. ve .
nemli. 'sebebiyle dnya-'
ona Fisagures (veya Fisagor) '
, '. HerakIeitos (Heracleit:os: 544-484), <;Inya-
, pek az derece zor, anla-
'iin. Herakleytos, diye ..
filozof Kamatta bir nehir gibi (panta rei)
demekteydi. ya:ni, ,ve bunda,Jr1 her
bir iindedir; her, halindedir, sabit
olan (: hi bir "diyordu. JUnk de ..
bir demektir) .. , Bu' fikir' 'ise, biraz s0ll!a
, 'Eka Okulu 'Ona
",ggre kainat -iindedir;' eBu
mektedir). ' , .
OnUn olarak:'
570-475) Bu dikkatiD?izi eken
yn, monotheisme (monotelzm) denilen
BunUn byk 'birnemi nk
i ,
68
ve poZyth8iste (politeist) idi-
ler" yani Bir::ok Tanrilar'a Fakat bu filo-
,zof, tek ..
,lara istenilen
nu ileri srmekteydi. "O da pant8.ist idi fakat kesinlilPe,
(.: benzeten)
Par:rnenidie8 (570:-470), kurulan'
Elea ile !{senofanes'ten
d'1ie , refakatlnde 'gklere. yk-
( :. mirac) ve, Tanna. iddia
He;rakleitOs'un tam. olarak' diyordu ]ri :.
" "" . ve YoklUk yoktur;, bu .
hareket n)P. bir btndr." . c
.Stn -. 've . Zenon' (490-430j
dahi bu" ekole .. 'Bu mensup. ,
(-daha nce olunan-)
. hareket ye ,inkar nk kareket.,
ancak mekllm iiIide olabilir.' mekan (-' :v.e
hareketin, lS olan za.man--) ,
derlz diyorlardi. bir


Zen.on., bylece havada uan' ok'un gerekte
$akin .. .. .gsteriyor, .
kOucusu .A.illeus'un, giden ge-
emiyeceiini isbat ediyordu. Parmenide8 ve ekol, _ ..
etkUi . .'
. olan Empedaoles . :
07anIa dlgiriS bir noktaya
52 AntrQPo:.miorphi8m sz, iki keJ.imeden meydana geliyor -:
,Bunun' k olan G'nIthrOpo8 ,demektir;
. morpho8 (morfos) ise, geliyor: : :jeklinr
'; ile demek isteniyor. _ . -. _
53 ile d!la sonra Zenon
'(m. 66-264), ay!? kimselerdir. nk bu sonuncusu, g-
Btoa ekol,'ne mensuptur., (Bkz. s.
69
'Ona gre" nesnelem ve
(para) zerre'lerdn-.;
bu "kk (zerreler'den) meydaD:a
(Bu' filozofun felsefesinde . etkisi r
yok "denecek kadar, B6ridaklis diye
" '
, Anamagorag 500-428)., biraz nce'
Empedokks, Her: ikdsj.nin de, ekol' i
, (:. iin
'F3.kai benzer A'fl!JIk:sagoras'a
gre de, nesneler bir kk, paralardan', meyda-
na ki .. bunlari spermatii' ver ..
: 'mekteydi. 'Kendisi, dinsizlik'le su-
'lanarak mahkemeye' ve 'lUkesinden
'(Bu gibi, daha. ilerde rast-
" pek " :,
.' -odada aIi:rn bir' aile ,
(ekDI), Atomcular veya- Ahdera lflkol
9nIara gre
ruh'lU1 'bUe-) ve ilkesi, 1ndd.di'dir yani.' madd8'den
(: den)' meydana By,le g-
. 'riie; yani: m.adilec'ilik
, Levkippos (1$00-3'70. :cjv.)
Deirwcrit08' '(Pemokritos:' 460-360)' ise, en
Bu -mateiklist bir ,-sonra Epf,kuro8'
_ tarafmd8:ft ve . '
,GM8endi (1592 .. 1655) yeniden
r, ".1' " ,
I;3Iam - Muhammed
54 ,'kelimesi -dili:rp,ize"
dan 'bir' 'terimdir. materialism (metir-
yalizm) , "ise Material'ism'lJ,8 (materYalismus)" denilmek-
tedir. zere bt! deyim, Latincedeki ma-tf31'ia
: olup,' maddeaik gelmektedir. Bu ;3e-
, "'M M kul1a- '
70.
.. . .
-onun Midezile
da, atom (: cz .. i ferd) meselesiyle' Ma-
teriaUst ,ve"ateist olan, ',' (root 9'ncu
Dehriler ek;oln .
. Sofistler alan bir aile, v. ..
da), ayni katta herkesi
cak safsata' (sofi
zm
) -pke:l
lere srklyor- ve para' ile' ders' veiiyorlardr. BUtn kom-'
'tenkilli ?:- 'lman nedh'?
. . ,'.
M ate.riaZizm terimi felsefe ve ilim lisanma, nk defa
1 modern' kimya ilminin R&be.rt,
'Boyle '(Rabm : . 1627 .. 169i) tarafmdait The 'Em'::-"
cellence and Grounds of ff!,e eziCi
fflasati) yAni :- Me7canik Felsefenin tJstn-
ve eserinde,
rializm. terimi ilk defa - ' '.
Material;izm deyiminin' Nazariyesi>.' bakimm-
dan "sadece bir (yani ,madde'-
nin var iin baka. bir ,muhta . syle-
mektir. (= on,toloji) _.',' "
" 'Psikolo-ji'deyse,
yesel) olaylardan ileri 'Meseia
. giden bii- ey, rUhumuzda sevin ve mutluluk ,meydana getiXir,' 'ho-
gitmeyen' ve kt' ':bir ey _ 'eitli . has-
vs.) ise, keder ve ,mutsuzluk meydana getirir diyorlar.,
('= pS'ikoloji) , ,
.Ahiltk' rnaterializm' sadec,e zen-
gmllk, para, maddeden 've bu -dnyadan, hibir" '
eyi hesaba ya:amak ve mutlu', an
Demek ki ahldk,
hi bir yoktur. (= materiali8t ahlltk)
Ayrupa felsefesI11de 'l1'l4teriaJfZm'i eden-
ler olarak Roussea'U- 1778), lle (51. ,18(0)'i zikre-
ROU8seau'nun eserinde (tere. A. R.
, gener, s. 210 ve 213) Bchopenhauer'in The W.orZcl as W'ill and
Idea (ing.' terc. R. ;Haldane, 1/34-35 vd.) mehur klta:bJI!.da ok
- .tenkitler ,lleri '
-71
Kanunlar niin gibi sorular ,zerinde' ,duruyor-'
lar fakat kesin cevaplar nk hakika,,;.'
yani, hakikat ' (her.kese'
,gre En ok kazanan 's6fist,
Protgoras (48i-41)) 1?nce: ta-
rihinde ortaya
, .BolistaiYe olara,k ,fa- '
kat etkileri " .'
, "
b) Bokratesj' B,?kr.atik okv,llar ,v.e .I!Zaton, ,',
..... ,
'Bokrates (469-399), piraZ ne geen
onun da 'bir 8olist: ol-
' ,fakat "
Qirkin'
zeki pir Btn, tu-
tuyor ye, evresindekilere' adeta at gibi' C-' .' bu ,de-
. yim Sokrates'e', aittir-) edi':
yor<lu:, maiJ:de,: (fizik) , bakmak'
diyor ve ah7li,k konusunda 'da' tav.:.
siye AhUik nedir?, nedir? ne
, gibi birok; zerinde, : herkesle,' her ..
yerde' istiyordu. Bu ,yznden
cumla.ra ve' sonunda, kendislne iftira:' edilmek '

yordu. otu ,'zehiri d,ernek. olan kone.ion,' iiriI.. ,
, m,ek 'sUretiyle ldr,Imt)., DJnce" ilk, b .. ,
yk onin Bokrates'iseven-'
ler de en' PZaton
bkz.) Bokrates bu ve
bir ahlak" -',olarak; 'Trk ve
'.' '
,bir guruplara i
ka lkelere 've Bokratik' Oku7J,ar'
72
faaliyet hepsi de, 'akLi,k
konusunu fakat felsefesinde

KiJnik Filozoflar, ismi geen Bokra#k Okul-
lardan biriydi.: Bunlar derb.eder bir
. srmektey<:li: son derece .. ve kirpas
, iinde fakat ok zeki' ' ..
. (445-356)' 'idi fakat en ok. ... ,
Diogenes (Diyojen: '413-327) .
fenerle ': ,-bir adam
rum diye latife ederiU. Bir iinde ve' hi
seye minnet etmezdi. lskf1rider'm yar-,'
dim teklifini ve :' -Gige . etme ihsan c
onla,ra,
(': menSup denilmekteydi
55
., , ,
. Megara'!iJkol'dahi, 'biriydi: .. '
nun menSupIan hakkmd:a' ok bilmiyorUz. '
E?UJlides '(kliQea: 450-368, civ.) , '01-,
.. 5G " , ,

. Kyrenea ," (Kirenea) Ekol alan filozoflar, . , '
,Boktratik O"kullar'dan birini etmekteydi.
, (435-36_6) Hep,si -de'
"!baz' (zevk) kimselerdi. nk ancak htiz"
yoluyla ',mutlu savunm:akta.yda.r , 'BOyle
bir ah,Li,M 'yani
verilmektedir. (Bu terimin kk keiiOne,' sz," ,
_ haz gelmektedir). ','
55 Kyno8 (: kpek) kelimesinden k/ynik (:
mensup) '-deyimi arapa kelb (: kpek)
de keZpi ( : kpete menSup) . deyimi ve
KeZbiy1ln ' ' .
56 'Bu fllozofu, matematikgi (klid: m. 300 elv.) lle ..
, ". '
13
Platan . (427 .. 347), iSlam da 01-
- filQzoflardan biridir. Bokrates'in- en _ sevgili
.. :.Birok. dialOg (: ta.r-
o ye btmlarda her
. rak 86k:r:ates'i (Bu yzden,
, ofikirlerin hangileri 8okrates'e, Platan.'a 01-
, konusunda, tereddt etmekteelir) .
Platoo'ao gre gerek
O

o (: :bu 'lYU1i1ile U1emi ale-
. mi.1dir. Her i4ea o (fikir, ookavram) o yeryznde bir
Maddi nesneler odenilen hepsi de .
o iba,rettirler, (gerek i -gerek
ancak "diyordu. Platon'uno o d-
-gittijre ve devairi ediyor.
$:;1Am ona, Efldtun e1 .. deniliy<?rdu ve
o, zellikle idealdr tet;Yri..si ile devlet felsefesi 'biliniyordu. o
o - ,
c) ve H ellf3'!ltistf,k felsefe
. .
o -Aristotele8 "(384 .. 322), ,.en byk filozofllo:
dur. AriBto bilinrriektedir. peri,..
patosulu"k. (Peripatetlzm) denilen o nl
o Bu sz, o gelen pm-
o pathein iminitifinden treti1mJtir. rivayete :gre
Aristo, derslerini yryerelf; ve iekll bir
- (lcilaara'k o Aristo.1
Platoo'un o o buluyor ve ki ,:
o gerek, ferililer'dir yani. madde aleminde;ki .tek
_ ,onesneler'den. ibarettir. ldealar (kavramlar-fikirler-tasav-
vurlar), bU: maddi o isimieri'dir. - o
o tltlar'dan bir ta veya 'anneler'den bir anne- kav..
ortaya. Plat,on'url. 37
7 sene) o ders fakat' Platqn'un lmnden '
sonra Aristo., kendi o ..
iZimler konusunda eserl(3r
74
ileri ilmini ilk defa oy-
du. Bu konuda eserin Organon'dur.
. Fizik; Metafizik" Psikoloji" 'Bioioji" Astronomi" . VS; gibi,
birok -konularda 'eserleri Bu kadar bir
malzemesini,: galiba talebesi olan Kral
(356-323) 'in., Asya birlikte' ilim heyeti
'.elde etm.itir. nk bir kendi
bu karui.r ey zerinde fikir .. yrtmesi 'trl
grnmyor. bu ok ynl, bjJgin-fiiozof
hviyetinden ,Aristo'nun ,Rnesans'i kadar
" devam etti. ,da etkileri: oktur.
gibi 1Jl (bkz .. s. 89-
9()) sadece problemler ,Aristo'dan' fayda-o ,c
ve bt;! problemleri
.. -
sonra ortaya felsefe
na, lIelleniBtik' Felsefe Bu. .devrf?de'
. kendini gQsteren ekoller Beptikler) EpikurOB-
'.ular" ve Yeni plIitoncular. . . ... . ,. .
. Septikler denilen ekol, isminden de ze
re her eyden'phe e<len bir (Bkeptis sz, 'p-
he manasma .gelmektedir). hi bir
ve hi bir kesin iddia ediyor-
(Daha nceleti Solistler tarafmdan da -bir nevi'.
phecilik oNaya Bu
Pyrr.him: . (Ph-on : 370-275) imrtini 'On-
lara, denilmekteydi * ve sadece' Balih ibn Abd'l-
kudd8 (L. IX. 'n -mutlak olarak-
. " . ... ...
. .' .
* ltel4nesi phe Bu terimle si-
.tane terim ,kelimesi, bir ey,
. b'irok eylere zaman fakat ekk kelimesi,
eye takdirde ve nihayet reyb de (la reyb
. linde->. . ortadan
75
neler (: Kitab. diye bir. eser:
- biyoruz. hkk. bkz. s. 207-208)' ' '. ,
, "ise, JjJ'[Jikl#roB . . 'tara-
Bunlar" zellikle
(-iftiraya ve
ileri materiaZi8't' i-diler
nce Demokritos .. (460-360) ',un
rinden (materialiZm'lnden) .. Bu
ki bir "fYl..ateriaZizm., ilerki filozof Gassendi' (1592-
1655) . . EpikurO$ zerine. yaiarak car,.:-
. iste11:ecektir. etkisi"
.' . " .
Btoa
Zenon. (336-264) Olea.ntes (Kleantes:'
331-226) . ile. OhrysippoB . ::'
da bu Btoa. Okulu} .
.' :. Eski-9rta ve Yeni Btoa
. '.ihtiya . yoktur.
veya. aShab-i,Ustuva'
, , yahut da 4shab el-rnazalla diye" . ;,' '. ..
, '
a'.Q.l.lan Septikler} Epikur08fl11:lar . . ve
. biraz nce' zere, :
Devre'ye Bu sebeble
HellenisfikFelBeje .verilmekte4ir. Bu
de de, ve metafizik bir. problem olan_O )
meselesi .. onlara gre korkulacak
,bir lm yoktU't
J
lm
.' zaman biz Yokuz. halde' insan, . hi' 'bir'
lm/le '(-Tabiatryla bU: bir, safsa:'
.ta'dan ibarettir.) yle ki o. devrin
azok (ve belki de sa-
. lm'den korkmaga
geen okullar, bu konuda. bir teselli yolu
gstermek ,
Yeni-Pla:tOOculuk .verilen .
ise, . bu 'devrenin enson felsefe SO!l .. der.ece ca ...
ztp. bir mystik PlatOn
(427-347) 'dan yola Piotinus (m.206'!"
270), bu Enneades(Ennead) diye bilmen
eserinde, . '(-o da' etkileyen-. )'
ortaya Ona-' gre BIR)
den(-ki bu .:etmektedir'
. dir). Fakat. bu . (emmation, " emat{asyn) j' maddi
bir
, veya iek'ten gzel .ol-
,gibidir. N ki vermeSi sebebiyle
bir Bir'den ,de bu alem. (yani madde ',C,
lleIQi) . (;
Plotinus'un '(PQrfiryus : m. 234- '
305) de
da, (-' ese .. ",
riyle

bu esere .1sagu..
admi. vermilerdir*. : i JPl-
..
,FerferYils isiniyle biliniyordu.
her ikisinin de byk . :
nl fi1Qzof-
Jar, ve belli
'zere bu bir, Hi1yrri;et
(I-A6) . ve Q.c '(I-A7) 'kadar ve .
etkili hakknida 'tafsi1at '
N. Keklik, s. ,178':'251). ' :' "
Grlyor ki 9.aima birbirine
ler (tezler ve ile doludur.' Mesela m,onist ,
_, Porphyrius' bu 'kk eserinde: cms-tr-ayrim7",
(ve eski deyimleriyle:
nilen be:} .(: killliyat':i. hamse)'den.. '
77
fiziki olan Tale8' okulu'nun hemen o
da, dalist 've spiritaZist olan Pitagogoras okulu.'
. ile .Parmrm,ides. birbi$in .
iddi,3. Nitekim' birincisine gre
.. '. hareket hareketi.
kar Daha sonra, 8Qfi8t1er'in, <?nla.rla
akran 8okraf;es 'Hatta, olan
. .
. Platon ile reali&t ol!Ul Aiisto da' birbirine
grler ileri' Bu gibi rneklerine,
Tr-k-lslam ve itibaren
da .
-.
O.rtaapda Hristiyan ve ;Mteimmler
(Hikmet' lkinoi .
Hikmet ikirici - gelince:' Burada
Hmtiyan ,alt kat-:
ta oturan f-1kirlerle
mcadele ediyorlar buna ve on-
aresini
'. - .
. .'
'. a) dnrler.
.. -. ,
. Bu' ()rijen : 184:-
254) diridar bir Birinci kat sa.kfuIe- .
rinden PlOtinos '(204-270) 'un . ve rivayete -gre-
. 'ayni hocadan (1) ders Dn;un Hris-:
-:-
.Augustinus bir kIise .
iine dolduruyor ..
. . . ." .. .
78
Boetius (470-525), 'zellikle' Arist dair
konulan
. (:djen :"810-877), zeki ve' in-
Kiliseye
. ' " . , A . -
. .. ' . zerlne ...
. (1033'-1109) .ise; biX Platon'
lIe' R08celinus (1050-1125 civ.)
. ..... .
. bir 'olan .
kavr.amlar) . mesele:si . merkez .
Anselmus klliler'in rea,l (gerek)
yordu. Bu realist (kavram' realisti) - .
'. R08celinus -ise, 'birer. isim,' den iba:ce{
saVunuyordu. Bu ona Mminalist
niliyor .. Al)elardus'a -gelince,. da- bir tutuma
. Diyor ki lr/mler
J
" kavram;. ==
konsept). Bu

.
. ,0'
.' 57 klli 'sadece :
no'me.n J = isiJ:n-)'den s9yleyen Onlara '
gre sadece,' iera;ler .tek maddi gerek(1<eal)'dir .. Bu .'
'beniinseyenler' .nomiMziste: ..
.Roseelin'lJ,8 ile W .. oi-- o ek ham 'byle cinyor.) . . .' .
ReaUzm: bUgimize .konu olan ejrlerin reaZ (gerek = haki.
kat) syleyen gr:tr. gre nesneler, insan Urun-
dan olarak . .. !leaUz'f!l'" QU baJomqan. idealizm'in .
Aristo bu ma,nada.real'iBt'tir). .., -
. "ReaUzm bir de' (!kllilerin = t.1I1liiIn1 kavranlarm)
.(gerek>" kabul 'Bu ise;
. Bu. grleri IbenirI;iseyenlere, reaste (realist)
. Platon ve AnBelm'lJ,8 byle dnyor.) '.
, yrik.arda. isi.rr4eri geen realizm ile nominaUzm
-bir Realiz'l1i'e gre J,e(ilar
olan ise, birer ib!ret 01-
sylyordu. Fakat gre: nes,neler
, (fera'ler) , real' . ferdler'in .cins-
r.
79
.,
gerekte bu problem sadece onlar tarafmqan
okullar' da: ve Aristoteles' de dahi ele -
Tji,rk-isla,m da' bu meseleyle ilgi ..
hristiyan, ,buraya kadar bir ta-
meselele,rle ilgilendi., Daha sonra'. ,Bona;.
(BonaventUra ':. Albertus' Magn'U,8
ve, Aquindlu (1225-1274), -gibi "
nl simalar iin bkz. N. Fe"fsefe,
s. 255-265) ..
- 'b)' eserleiini arapayq, eviren ..
'. . rloMks .
(ikinci' kat sakinleri olarak} Aristo felsefesI'yle ..
d. Fakat resw kilise, ayni katta oturan bu
sevmiyordu. 'Onlar da kendilerini 'savunmak zere
-ve felsefe'ye Eski YUnanca ve zel-
eserlerini
lar. Bu fa.aliyetleri yedinci kadar
devam etti fakal bitmedi. nk sekiz'inci iti-
baren, daha nce sahip, .biI-
gileri, . Arapa sUretiyle
tine sundular. HristiYan matereimler 'bun-
lar halde Hikmet daha st
(nc) ikamet. e.d,en islam' ile ep.

mji,tercir.rz,ler bir Bugnk arap
iin iS,imleri de
_ Mesela Yuhann/i, ibn el-Batrik
idi.' Ahb!lsi .ha,lifesi
, ler' (-umiimi kavramlar) ise, bunlar sayesinde ve iinde
ve bu' onlar da bh-er concepte (konsept = ka";:.
olarak real'dirler. Bu onlara (kon-
septalist) ,verilir. (MsL. Arista, Abe1ard?ts
gibi). .
80
(L. m. 833) . ibp,
- ls1ulk (809-873) ve Huneyn 9n)
mtercimve hriBtiyam cn eser- .
lerini arapaya \ zere-
ikinci katinda 'buhinanlar, Bun-
. 'bir' iin bir
da' LLe 'sMm .,.yo-
luyla - (Tafsilat N. Keklik;
' . . .... , -. . '" '
_ Bu tercmeler' 8ayesinde (-' . .dnyasmda-)
en ok olarak . "
Aristatel68j ve' Porfiriu..e:,:'bu-
' . '-,'
.....
I-A7
. Trk-lsMm :
tfgnc
. .de' Hikmet bulunan
(-ve Trk olan-' L ls:14m ."]Jnrleri; -,
ne gellyoruz. _,
. Turk-18ldm Felsefesi' . maksat, bu '
nrlerden bir Trk '.(bkZ;:br ..
ve 18lam da T'llrkler .. hima- '
ye edilmesi' dir.' (bkZ. br. i -A9 /b) .. Tilrkler.,
,ve FelBr;:fe 1986) kitapta bu
daki zengindir : Kela'1Jj,-'
Tabiat
AnsiklopeiliBtlerve ol-
mak sekiz yurup (-:veya - ,
mektdir -ki, heps!riin de ,kendilerine gre karakteristik -..... '
ynleri .
81
Her birini (-ihtiva filozoflarla: bir.li1rte ve
olarak-), bu
150 beri, incelen-.
. Bazen' Islam Felsefesi Tarihi ve kitap .
olarak, bazen de makale halinde olan bu ted-
.' ltiklerde, hemen her ve .
bunl'ara mensup zel bilgiler bul- .
mak .kabiIdir. bij,tn .bu . teker teker'
tacak olursak : ' .
Tasa'V'VUj- .'Ve. sUjiler.
Bujiler 'alan ve di'f!ilar
sistemine tf1:8avmi,f. deniIir. :tarlh
" ilk fikir ki
ilk BUfiler) sadece ilham "olup
Hristiyan Mtercimler'in ..
felsefi. tercmeler'den . henz ,haberleri
'Ve yoluy"",
la gerekIere eskiden beri' biJinmekteydi,.
bundan nce ,ve
.' . kattakiler, bu,na ok gayret halde bir
O halde', inan yoluyhi' ve sf3'Vgi -<Tanri
metoduyla her maddi alaka-
lar' dan temizlemek' ,sUretiyle, bir (:
olarak gizle;nen bilgileri). edebiliriz
En ,eski.
olursak: .
Ebrahim ibn ( ? - 783) zengin bir
ailenin : zevk iin
ve ssl elbiselerte. bir Fao.
zevk iin a':'
bir 'Vicdan sesi . ile, kt' huylarmdan vaz
Bokrates'in .daimonion

vicdaf!.. bir mukayese dnya-
ya Belh yola (-bir
gre Trk Abdullah ibn (l. '
797) * ve birokgenlerle .
siyle, nce Irak'a, oradan Suriye'ye ve
Anadolu (-Tarsus'a:-) Memleke-
tindeki servetinden vaz iin, son derece fakir bir
ha'J!at. : teriyle gei-. ,.
niyordu. Son derece temiZ ahlak sahibiydi ve nasihat-.
evresini.

.
Rabiat .el-Adeviye (l. m. 801)., fakir bir
Hi Sa:dece se.viyordu.'
zenginlerin evlenme' tekliflerini, nezaketle geri
zenginlikte gz yoktu.
se erkeklerden uzak Hatta zaman,
erkek olarak kimse benim vucudumu grmestn diyerek.
vasiyette Bevgi 40111 ..
et;mekteydi. . . . . . . .
nl. biri de Fuzayl ibn lyaz (? - 802)' , .
nceleri bir ka- .
kadar gayri
ahla1:ti Fakat, Kur'andaki bir ayeti,n
etkisiyle, kt karar verdi;. tv-
bekdr oldu: . bIT, insan olarak ve ;ka-
. ,
Hatem el-EBamim ' (? - 841), byk bir terbiye r-
kusUru, .
. * A:bdullah el-Mbd,rek'in Trk'tr. Bkz.
rillzade, Mijtah 2/246. . .
-58 Ondokuzuncu (}usta'Ve Flau-'
bert (Gstav Flber: 1S21-1880)'in La IAgende de Bt. Julien
l:lHo-spita7ti:er . (Konuksever Jillyen Efsanesi) hiikayesi ile
him tbn Edhem (til. 783) 'in hayat hikayesi ok ben-
zerlikler br. s. 171-173)
83
.onu iin-);
Servet ve zenginlik iinde
hukuk bilginieri'ni, pek tenkid ediyor ve
onlarla Son' 'derece k"Q,vvetli bir,
vardi. '
,'Haris el-Muhiisibi (? - 857) , nl' biri
olmakla beraber, fikirlerI e
yordu. Hatta bu konuda bir Her neden-
se" zaman evresinde hi. kimse ve
cenazesine sadece. drt
'Znnun .. (? - 861), i aslen
biriydi. nceleri kiraya v'e felsefe ile
Kuvvetli ve g1izel' evresini
,mekteydL (ateiat) zerine tu- ,
olarak celb sorguya'
fakat, ikna edici :sayesiride serbest
, i
, nl sUfiler' den sadece" isimlerini
olursak: Bayezid ( ? - , (Jneyd
(? ... 910), Hallaa el-Mans1lr (857-922), Ah-
med Yesem 1167 civ.), AbdiiZkadir (veya
'1166), Ahmed' i183), Bere-
'(1209-1281), Yunus, Emre 1321) ve Ilrwi
Bayram VeU (t. ",1430) (-ve daha yzlerce
ve Zo,hidlik
maddi uzak durmak :demektir).
: Hikmet' BinasIrim nc bir" blmde
olan ayni zamanda ismi
veriliX. ki kimseler, tasav-
vuf Umini bilen"lerdir; ise yWja.1Jan
Bir de, veya 'alanlar
ki bunlar, sahte yani' kendilerini' yle g'ster-
Gerek

zellikle h31k
da veli (dost} olarak'
,'. o-
J ,
84
(-veya .evliya) mana-'
sma gelmektedir. Trkemizde ermile:r veya erenler ya-
hut alperler- deyimleri ' ,
smilerin ibadet ve ilkeleri, evresinde-
ki Bu sebeple evresindekiler; ,
yol'unu (tank'ini) Bylece: fari,:.
(yol) ortaya ... Mesela .A.b.dlkdilir
Gilani'ye oJa:Qlarm y'- '
hut .A.kmB!l mensup Rifa-'
(: 'dilinde : veya Bek- ,
Veli'ye nisbetle, yahut da
.. Bayram niSbetle Bairami'iJ(3 ,
gibi (Bir olan' kimseye, ehl-i. c
'tarik: denilir).
- , ,
" Yukarda sz geen klasik sU/iler, zellikle ruh, ha-
ve' ahlak rnek
- (msl. Znnun" M uhasi1fi,,, T8teri' ye, ' H a;aac) ! fel-
Befi ',meseIelere de Fakat bu
failliyatler, miladt onhlritUn .itibaren
sUfi bir .felsefi or-
1bn: el-4rabl .. 1240),
'nevi Bu sebeble FilD- '
zoflar '
: t' .
b.) Ke14m ve
_ nceki TasavVm
- ile akran bir, vardir' ki,
ona ismi Bu alanda isim 'yapan d-
de, mtekellim veya ,laha sade, ,bir tabir le :, Ke-
Mrnin verilniektedir.' bir yoldan,
savunmak iin mcadele (Cedel == D.ialektik)
bu
ledir ki, onlara Ras1!onali8.tleri vermitir.
85
. (Ingat' sz manasma geliyor .
. Ayni Logo8 de 'sz manasma
malumdur." Logos kelimesinden tretilen
Logio vs. teriinIeri. manasma gelmektedir.'
.'buna, '
ve kanaatini ileri
mana, 'gayesine de
dur. nk onlar,
savunmak amaciyla ortaya :Bylece filozof-
larm aletlere

vs.) su-
retiyle; de zamanla' - .
. Y problemi; ilgilendiren birinci ko-
nuydu. Sonra, bir felsefi konu ?ati
'Ve , meselesiyle ince ve derin bir
oldular ...
lrile Hrriyeti (:alm ' kader)' konusunda;
iki - . Oebriye .
,djye ki:'
. ,: buna uymak .. meo'!'
. Insanda kendi.' kaderini
izmek. hrriyeti yoktur Bunun aksine ola-
r8.k: Kaderiye ki.: inSanda kendi .
kaderini kudret'i ve
. irade - ". bunlarla ortaya
kendi fiillerinde hrriyet sahibi ol-
ve ..
Demek ki insanda bir ihtiyar ( :senie) kuvveti
. 've alanmda bir firka'lar
(parti'ler) 'ortaya sz, .(== fikri)
... kullanilmaktamr. bu
Gm,8Zi (pratik) .alana o .mezheb
kelimesi Kelam birok
ortaya belirtmekte fayda BUnlardan'
. my'asi hv1yet de
\ .
,86
Mabed iOO Halid (? - 699). kaderi-
nin iman' iddia, ediyordu. ibn .
, -Sajvan '(? - 746) -ise, ins'an' kaderinin
ileri srmekteydi * . Sonra da,
ibn Ata' (m., :' 699 - 748) Kaderiye. ,
ve bundan, byk bir ,felsefi, ,sistem 'oI;ta-
Bu, sistem, M utezile ismini '_.-
.. !l'lutezile' biraz 'nce is'mi" ibn
.Ata .. , Bu ,bir
sre DeJVlet haline de .. N:itekim, .Ab,,:
basi halifeleri, bu', benimsedikleri gibi,' o devrin . '
,de zorla kabul'ettirmek 'Xine bu
zere
ortaya Ebul-Hzeyl ,(L. m. 840),
el-Nazzam (l.m. a45, eiv.), ,(l. m. 869) gibi,
. son derece nl simalar, bu mensuptur. .Atom,
, (: ':cZ'i-ferd)' konusuyla. OO,hiz -ise
Darvinizm'in.
E-',ariyye ve Matridiyye "Kezam?' :'
(873-936)' ile Ma,tNdtt (l. 941)
ve bir neVi Orta Yol
hem de Insan Iradesi'ni etm.ilerdir.
kilruhn'asmda lf.ard8 Problemi veri-
len byk rol (Lm. 1013),
m" 1111)', Fahreddin (61. m. 1209) bu
ise, ,'Orta
lerince, . '
. ,
, Zahirilik verilen b4" Kelam ,ekoltl.' daha ki,
, Da'V'U4 eZ':'Zahirl 815-:883)
fakat bu en lIazm (993 -1064)
. ,
* de Trk ve her ikisi de Emeviler
idam ; ,
*.* N. Fi?ozotlann zellikler'i,' s.' 59.
olup, Endisldiir ve'. ese-
, riyle .', ,,'
c) Materialistler.'
.... r
Hikmet bulunan filozof- .
lardan . bir da, Dehriyun .ismi ve-
*. " .
Dehriyun (Dehrller) alan ,felsefe DEHR
(== Mutlak Zaman) yola. Ade-
ta .gnmzdeki ve
ce sistemlerini , Yani ." onbir: dehr'm ye-
gane' realite vi:5 bu' seheJ}le 'de mfuide'nin
ebedi (= i).eri Tabia-
tiyle bu durumda, bir ih-
'ortadan ,Bu sebebIedir ki Dekriler' e
" Mesela: MUlhld-
ler AtheiStler Zenadika
'vs. gibi. ve hatta' ve po-
zitif byle' bir se-
bebiyle ki" eser "ve or-
taya IX.' itibaren, . reaksion-
lar pek' alaka ve . bu' 'on-
ihtiva eden eserler" (galiba kasden). tahrib '
Bu Dehriler bilgi-
le:d, ancak yollardan fikirlerini
reddeden Kelam vs.) _1bn
el-Ravendi (lni. 869?),. ,bu ,en . ,
On1lI1- ve, ya-
Geri ondan nce, (ateist)
biri de" el-Mukaffa (L. 752) idi. Fakat,
* itibaren Trk ve filozoflan'
iin N. Keklik,
Yay.) !stanbul, 1984. '
88
(-Aristo tercmeler,ve bir de Ke-
Zile ve Dimne tercmesinden eserleri buhm-
iin, onun, bir materialist ve atei:st, sy- .
lem.ek zordur. (Klasik Kaynaklar
, atei8t denilmesi, belki de, ileri
yordn. Balih ibn, A'bdlkudds (m. IX.
bir rriaterialist daha vardi ki Mutezile
, . (t 841) 'in' idi.' Nitekim
bir, ve Balih'iJ;l
bir eseri
ve burada trari.sloi-mi8t' ve evol8yonist ileri
eserinden ..
s&hip olmakla pan-
teizm.' e ve 80syalist ileri srp iByt!.n ii;
sonra da idamedilen' Trk Bedreddin
Bimdvi'Yl de, ,bu', gurupta . gstermek .
Bedreddin Bima'Vi, (? - 1420): dnr, .. as-
.len Trk'tr. Materialist-Sosyalist fikirleri' sebebiyle,
mahkemeye sevk ,edilip, idam
. miyetle inkar ettikleri halde, Beiired-'
din (Ma-
teryalistler en gzel teriki4'ler,
Bchopenhauer Bkz. br. s.' 33/dn. ' :.
46 ve.- s. 54).' '
" d)
" Hikmet fi '
da, Tabiiyun (N atraIistler) ismi', '
. verilmekteydi. '
59 Hallikan. eZ-A'y{J,n. 4/266.
Her mater:ia,Zist, elbette ,ki ateist Mesela
sendi (l. 1655) materiaUst'tir fakat ateist her
atewt de mutlak. matermlist Mes,ela Nietzsche (l. 1900)
'atelst'Ur fakat materialist
89
Tabidt olan TabiiyUn (Fizikiler)
materialist bi;t'az 'nce zikre-
dileD; He birlikte" (ayni gtifup'iinde)
mak ilittnler ve deneya'ilik;
bir yola Denilix ki, metafizik
inkar kabili
Dr. Bigricl" Hunkf3'ye, gre
tabib-filozof olan ve bu lideri Ebu Bekir
,Zekeriya Razi (865-933)' ve .kimya
ve h11nlar (Latm).
bir isimle, .Rhazes, ismiyle
zellikle onun
'(Razi' 'metinler
bkz. N. KekUk Felsefenin s.
e) M '
olarak,' Hikmet
rlc grlen ve nemli topluluk
i,se, Me.,iler . (Peripatosular} ismiyle
! 4ugat ma-
, Peripato8gular gelmekte-
dIT. Fakat bu manaya'bakarak Mea.un
. . alan fel-
son :derece
nk 'sadece' Aristo'dan ayni za-
manda ile (206-270}'dan da
_ etkiler Ne var ki Plotinus'tan et-
kilerin bile olmayan -.
, Plotinus'un Ennead.es eserinin (IV-V-VI .. ,b!mle-
, .
60. Zekeriya Razi (L. 933 )nin, dine bir'
, ve bu konuda olumsuz d:nceler ileri halde, kendisine
iftira. . ibn ebi Useybia tB:I'afmdan (bkz. Uyun,
426) '
90 '
rinden) arapaya bir tercme'sini, Aristonun
. eseri zannediyorlar ve buna Kitab el-RubU,biyye li-Aris-
(Aristonun Theologia
, ki bu, etl,dleri sadece
ve problemler kabUl fa:
kat, sonu, heps'inden olrp:u-
var : M ea-
ayni Peripatosguluk
h tefsir zere dersle-.
rini yryerek iin, onun (ve' ,bu :fel':
, : sefeyi benimsemeye) Peripat08guluk vs'.)
verilmekteydi. Oysa'bir, KlaSik' KaYnak yilr'-,
yerek ,ders sylemektedir.
N. K. s. ,227 dn. ayr. s.: 228-229) *.
diyebiliriz ki bUrada, semeci (eclectique == bfr
sistem Bu iinl filozoflar,
Nitekim: - ',",
'm. 866 veya 87::f'?), 'aslen arap' ,bir
filozoftur. Araplardan pek az' filozof iin,
(bkz. s. 155/frg. 94, 95) ona, feylesf el-arq,b '(== Arap-
filozofu)
Qkulu'nun olarak gsterilen hemen her
konuya dair felsefe, psikoloji, mate-
astranomi vs.) eserleri; Or-
,terciime .-e,dilclig;. iin"
ismi de' .Alkendus.
dedeleri, emlrlik, valilik gi1?i bulun-
ve ze.ngin olmakla (L. -869)',
KitQ,b, (Cimriler eseriride onu, bir,
cimri olarak tarif Fikir tarihisi (l.
1070) onu pek DI,arak etmektedir* * .
Hatta Farabi (l. 950) bile 'byle' zannediyordu.
** Kindi'den metinler .iin N. Keklik, Felsefenin
s. 7; 60; 125-128; '
91
.Ahmed El-Serah$, (833-899).
.malar Beraks (veya ,Berhas) , Trkistan
den "biridir. gre' talebesidU:.
mftsikl vs.' Jronularmda eserleri
eserleri
,'Abbasi halifesi el-lJfutezid Billah ile
luk ve onun . Fakat
tevdi edilen devlet iin ,idam
Ktp.. no. 48f)5'te, KategO'riler' konu-
sunda, olarak) bir eseri Tikistal1.'dan,
tahsil, ve
orada .. Bir. 8.orlsuzcq, par-
K 'de, ayni
konuda Franz Rosenthal:J onun
da: b. as-Bara;lJSi" New. Haveli, 1943'
(American Orienta! Society Series, Vol. isminde' '
monografi ). .,' .
'Farabi (870-950), Trk'tr. ve okulunun
byk, Bir kale kumandanm .olarak
kistan'da, eyaletinde Faram" da.{ma
ile Onun ,ilir
malar, 19"ncu Dieterici' (Ditrisi) ile Btf3ins.ch1ieid&'r
.'. ." '.
Pozitif
ler ile yola ve' spiritalist-i'd.ealist bir sis-
tem'kuran -Farabi"hakkmda H. -(l. 1945)'nln
sonra 1. MadkOur'.un 1934'te
" doktora tezi, I;.ta. Pla0f3 d/ dans teoole'
- ,que, (:Jfar.bi'iun' iSlam yeri)
-R. 11ammond' ise,. (New Y:rk, i947
de The PhAlosq1phy of .Alfarabi ani!; itB inflUen-
oe on Medieval Thought eserinde ve M. (Pa:..
. ris, 1951 La Philosophie d:J .Amenne' 'et Bo:n
influence 'en Europe Merlievale (terc. Do. Ya-
kit: lbn Bina Felsefesi ve .Avrupa8'l/Jidaki
92
1986} eserinde, sistemini ve etkilerini
gsterdiler. Eserleri ve
.dillerde) mb-
liografya'lardan biri 4. .Ate 1950), LS(.- ...
eher (Pitsburgh 1962.), i.ines 'de M. Cun1Yur (Ank.
'1973) .. Birka eseri
tercme olup, Avrupa Alfar41?iJJ.8 is-
. eserleri de Trkgetye tercme:
(Metinler ye evrilen eserleri iin bkz. Kek-
lik, Fe18e.fftnin 1f>; 106-108; ve 24Q).
Miskeveyk. (932-1030):. aslen
dan piridir. Daha' ok ve ver-
(:100 kadar. y .. a:
ve kendisiyle Bina (980-i037),'
. onun bu haliyle Farabi (L 950) 'nin' etki-
sinde biri .. iin ..
da gsterilinektedir. Tehzib el-4,.kldk
mesl) daha' ,'sonraki bir' kaynak'
zeIlUcle M. Arkoum
onu Bu eSer, Olgun- .
tlkkeye .. Bakan-.
Yay. Ankara, 1983)*.
Bina (980-1037) Trk filozofu. da,
. . mensuptur. BuMta' :trel-
. sefeyi' Farabi'nin' eserlerin4en' Yksek devlet
. grevlerinde fakat evi ve ki..;
MiBkeveyh'in
kendisiyle ve onu,
. la Trk
filozof. Bimni (973-1051)
:ve Amiri .. 991 eiv.) ile ..
*. lbn MiBkeveyh/e .ait metinler im: bkz. N. Keklik,' eser,,'
s. 152-153, 189-192 ve 199-200.' .
. 93'
hur eserleri felsefe'ni!1
btn ok 9larak Tafsi-
olan bu. eser, kendisi. a-llf
hu148a Kendine' ait el-
vet-Tenbihdt ve
rinde. ... eseri de, El-Kanun
onun. eser.leri zatinceye.
tercme ve ismi de (A
. AVicenna' Eser-
lerin :etkisiyle AVrupada q,vicenniBm' ortaya
. . .
. 'BaCCB' (t m.: 1138) filozofla:rdan biri-
.dir. iin, ona '1b1J, el-Haig
" .da verilmektedir. ye idari
lerde ok gen, bir, .
. riv!yet ediInlektedir .. biz-
kendisinin erken .
. Geimsiz bir
Bu nl filozof iZimler, ve , AriBto
eserleri vs. ,ve'
. ilimIere etmekteydi:, Felsefe 'tarihinde' fi-
lozoflar edilen bu'
s'ebeplerle, onun : da' zikredilmesi uy-
, gun O da ,Farabi gibi mUsiki ile .olmakta ve
. 'ut ,
.. . ka/ir likle ' Avrupa k- ,
_ 24 tane -ihtiva 'eden bir klli- .
yat hepsi de
,Latin olan etkileri Avem-
:fe Bu eser ,M. Gdiakan, t,ercme olun-
Le Livre diis Directives et des Beiruth,' 1951.
* :fe ait metinJer bkz. N.
s. -
94
'paoe 'ismiyle Bara.go8sa'da dnyaya
Fas'-ta vefat Tedbir EI-Mte.vahhid
Adam'm eserinin ,JRAS
,(Journal of the Royal Asiatic Society)'
(bu birlikte) M. D. D,unlop
1945 senesinde' Bu
metni Ispanyolca tercmesi 'de, M . .A8in
Palaci08 (1954'de)
Rd (1126-1198)' bak.)" ile,
.. filoroflarda.n 1bn -Tufe.yl, '1186) ondan il-
ham zellikle onUn
daki . "
Asin Palacio8)
. onun Botanik TedQJ/r'"
ve dOktor'Ia,-
bir toplum' * .
. . ,. .
, Rd (1126-1198) : Endlsl, byk, filozoflar-o
dan. biridir .. J{urtuba (== COrdova) ehrinde
. Uzun sre,
Kuzey Mrikada' ve
tuba'da defn ibn
,l-Arabtt' (1165-1240) onunla
(l. 1186 : filozof) o dev-
rin olan Muvahhidi' takdim edil-
Bu' ,hanedan, Aristo ilgi
BQ, ve hekimlik' gibi vazelerde bulundu;-
vazifelerinden: edildi. ,lmnden az
) ithamlar'- vs.) ile .itham
Saf anlamda bir Ar-istocu. olarak
lat'inaeY<;J, ,ve avrupada averro'ism
bir ismini
'" bir deyile.: _ insanlar ve hasta-
bir tasavvur
95
tir. Latin 'ona; Averroes denilmekteydL Roger
Bacon (1214;.. 1294) ze'rinde
,Daha nce, Farlibi 950) ile
(r. 1037) el-Feldsife eseriyle,
i4detle (1058 - 1111) 'nin bu eserine kar-
TeMjt (bkz. ilerde s. '103)
cevap Bli sayede, bir sre duraklayan
felsefe Ebu' 'Ya-
kub y:usuf' : 1163 -,1184) ve halefi (hem de to-
runu) EbU Yusuf (salt. 1184 - 1199) zaman-'
ve siyasi vazifelerde
eseri, m.
'ye tercme ve, ayni furancaya da
,tir. Bu, ihranca tercme 15 nci Trke'ye
men sonra 16' bir latince terc:'"
, mesi ,daha Nihayet 8. van Den Bergh, bu
eserl, (iki cild halinde). tercme
Halis bir Aristo'cu olan tbn .. kutik
eSerlerinde Felsefe. ile' D'in
ma' Fakat o da, gibi
sti1lk OnUn E.'
(Paris'te A'J)erro8s et 7/Av6TTOis?ne ,eseriyle,
L. (Paris, 1948'de Rochd ':
,Averroes eseri, " '
Na8ireddin TUsi (1201-1274) Horasan'da T1ls
rinde dnyaya Felsefe ve 'Keliim
da kadar, ve zellilde'
_ mezhepine Ive bil-'
hassa bunun ve
Fakat son Abbasi halifesi olan
1242-1258)' vgl
ler iiil, hapse
.. Nihayet, HulatJu (l. m. 1264)'
nun btn 'o blgeleri ,ele 1247 senesinde
96
hapisten 'kurtulan Tilsi, bu hkmdarm lmne kadar, ,
nemli vazifelere tayin edildi: eli'
.gnderildi :ve hilafet .. ,zapii
edilmesini (m. 1258), tavsiye ve telldn etti.' Bylece' ... ,
dad fethedildi ve bir zamanlar medh etti@. ha-o
, gzlerille' mil,' ekil4i. F!ulagu"
(m. 1258'de) maddi ,ve m,anevi, destek Azer-
Meraya biiYk bir raftatMne .
'imkan verdL olarak bilinmekle bera:ber, onun '
da iddia ': 'Ha-
mit '1956'da Byk 'l!rk 'alimi'
N asireildin TUsi bUnu grmekteyiz. '
,L. The M atherria-
tws of the' Otie'iJ-t : (1934) adli eserinde Trk as:
c
'
lmdan H. Di1:ga.n'dan (bkz. br. ,s. '
'150-151).
, Esas el-lktibas ismin-
de, bir da
Vacib '(==
Kaza ve Kader RiBale8i,
'met-i MevcUdiit RiBalesi felsefesi).,
(.4hJ..k , Beifr-'i,' Bluk RisaJe-
Bi'nde metafizik. ontoloji konularmda
Burad,a, kendi ,.kltr ve ilini. de (bi-'
yografl' ,Onun; ,Trk fozofu
Bdilreddin (m. 1210-1274) ile: felsefi-konularda
ihtiva eden
-(Konevi Qahsinde, ele' "
Bylece, verilen ekol, Nasired-
din ,TU8i (l. ;1274) ,ile
f) '
daha, nce zikretti@m.iz
Okulu' bir
97
Unk Platonculuk., Aristoculukhatta 'Yeniipla-
tonouluk etkilerine ve .
ilim yola ise;
.dualist .. hareket. etmelde' ve Aristoya
sert bir Onlar,. tasawvufi' metodla
ve zellikle ile yola ve
Platon
J
Pythagorcis . ve etkjle-
Bu sebebIedir ki' !iderleri Bkreverdi el':'
(m. 1155 .. 1191),. ta-
sUjiler zikredllmektedfr .. zaten .
klasik onun 7OOrametlej in(len . sz
edilmektedir .
. Mavcild olan, eden
felsefesi Yiik (nur.) 'dan ibarettir .. Bu'
. gre kainattaki pir 1!illar
- :budur. (Bu terimin, ark kelimesinden'
dikkat

sadece
ibarettir. Fakat bunim da, yokluk
. zulrrud dir .. ' Bylece daZiz.m
Nur. 'Ve Zulmet ve
. olarak Bunlar, ezeli ve ola-
rak sava. halindedir. Zulmet., sadece. yoklu- .
illarettir ... Gerek NUR'drrr. Bu da bir
kademeler ki, Nuru. za-.
man sadece .
BiiJl,reverdi El-Maktul (1155-1191)J bu
_ deridir.' ve
36 sene Eyyubi' (L. ro.. .
emriyle, . (hatlmi. 'bozuyor diyerek), H aleb'te
idam Bu 'sebebIedir ki, onu
lerden mak"tfjZ. ( .' katI = i-'
98
Bylece, maktui
bir sre .Anadolu'da ve
Seluklu lzileddin Keykft1:t8'n
. Eserlerinin da; bu Ay-
ve .lran"da seyahattan' Sonra
: ,Haleb'te ve ,bu idam ediImitir .. ok
bir olan eserleririden'
bir ., farsa ve Eserler1nde:n' biri
,(::;= Nur' HeykeYeti), trkemize da,
(Otto Bpies tercme
Bu tabi
oriantalistlerinden' H enri '
K01."'ben)'iri, 1945't-en itibaren '
tin ve mcelemeler, bu ve felsefi ,oe-
konusundaki da be':"
'lirtmeli ki, hkUmetIerinin' davetlisi' 91ar?;k
ran'da edilen H anri : ,gayretleri.
ile 8hreveraq,,, bir
- Oysa K;lasik gre Shre,-
, verdi,. bir Trkmen ile
, steHk, EJn Useybia 1270),
lkelere .gre tasnif halde,
BiltU (Bab-XI)
Bilil' (Bab-Xv) gs':
Bu nokta dam
On.un en eserleri
'Heyakil el-Nur HiWmet
felsefe;si) ve el-Glurbet el-Garbiye "
Hikayesi), gstermek (Bu eser
(L. 1191), kdfi,,. id4m edIl-
Oysa, ltfk&1, (: eserin-
de, byle bir red etmektedir. (Bu. eser, ,Do. Dr.
trkeye evrilmitir. Bkz. Felsefe .Ar'kim,
,26).
99
pr.lsm4il trkeye Fel8efe
Arkivi" .
...... g) 8afa.
lhvan"'ii;8-8a;flJ, felsefe' bir
gizli felsefe oemiyeti olarak faaliyet
lam itim 00 felsefe yoluyla; ansiklopedik .
geri gayesiyle,' 52 tane kmr eser: (=.Risale)
ortaya Bunlara, Res,il'u lhvan
Risaleleri) . veiilmektedir. drt
elld halinde ve bir. almamcaya tar-
cme" gizli . ise, 'lsm,O/ili
yaymak idi. Bu milAdi Onuhcu
ortaya Cemiyetin Temizlik
deleri gelmektedir .. Bu' RwaleleT'}
dan Enal8'e .kadar
.. bu zerine 've
19 uneu itibaren Risalfj-
ler'den da, Hristiyan La-
. tinoeye Do. Dr. 'l'8'YfUiil bu
bir .dikka.:t": lhvan el-8afO, Risle-'.
mak-
'J vesileyle . meta/or' (: benzetme)
... . .
filf!Zo!lar:.
" kadar ekollerin hi birine
olmayan ve her biri kendi .. bir sistem
ki;
* Do. Dr. Bala Feisefesinde
Problemi (nr. tt Dal Yay. !st. 19,85) buna dair . r-
.: nekler . .
100
ismi toplamak gerekir. guruptaki
lerden bir 'J!Wrk da
Trk.leri/n himayesinde yahut ta Trklerle ya-
kin Kronolojik, bir, takip, ede- ,
cek olursak : ' '
,el-4miri (L." 991 civ . .);
demelerine Trk
, 'muhtemel sayilan el-Amiri 'nin tam ismi
dir : Muhammed ibn el-Amiri el-Nia- ,
lrUr.i. ara
ta fakat da' Rey'de,' ,
ce' tedIdk olan "Amiri'yi ,'hem
, filqZ()f ' hem i de felsefe,
Klasik birinin, olan bu
(N. K. 'Felsefe, 308-309) * ilk modern
1937' 'Daha '
Klasik Kaynaklar'da',onun hemeJl bilgi bu-
Gerek', Trk olquiU' ve ,gerekse' fels,e- ,
fesi, 'bir 'olarak ;meydana
gereken .Amiri mev-
cuttur. Bind,' 1037)
Es-Baatle 'Vel-ls,'dd.' (MutlUluk eseri
ve M. Minovi olarak)

, '
EbU 8ley'1Yl4n '999) ve ni:sbe-,
,siyle el-Mant'/,k/i,: ,bir filozof, ders ve
'felsefe tarihisf olarak, kltrl.
, (veya' ... 8iOzi.), Fardm
kisinde bir olarak, i
M'litehab B'i,van el-Hikme (Sivan
Semeler) feisefe ait
. . . .. . .
* Bu el-Emea aZel-Ebea, (:EbeCnyet M'ijd:'
qet) 9lup, bir <felsefe tari.hb
.101
henZ (Bu eser, Klasik Kaynak1ar
N. Keklik, .. Felsefe) s. 311)
olan 'son derece
ve dikldk 'kQnusunda da var-
dir. Biyografisi iin Klasik bilgJ. .
.. En dostu olan 'Epu Hayydn el-Tev':'
Kitab el .. lmta ve-Muanese eserinde' ve
baZl felsefe
Bir ve dili-
" mize 'NeAJ'ine Mahsus Olan' Ke.-
mlilf3 Sahip Kii eser Risale)'
iinde, teleolojik, bir
izaili.' edilmektedir.' .' .
..' .' .
,E"!J'f!, Reyhan ,nce ,kendi-
. 'sinden- ,(N. K. Felsefe" '8. 295- '
" 296), aslen Trk 'olup, Harezm'lidir.' "sinlt
(m. 980.1037) ile ye bilim .
Onun ilk E. Bookau'
(Edvard Zahav) Astranoroi,'
matematik, :tarih, ve fizik eserleri var-
qrta, B;indmtan'a. kadar seyahat 've
kltr. tarihiyle Tahldk/u '
"(Hindistan eseri', bu ko-
el-haliye,
... ) isimli E. BOOMU" 4trafm,dari
'(1878) ,. sQD.ra da 1879 senesinge tercme
(The ahTonology of Nations). Biraz'
nce kitab dahi,' E. 1887'
senesinde metin ol,arak ve' .AJbiruniB lridia
. ismiyle, 1888 alma.neaya tercnie
bir{tok yeni

t , .
61' Onun bkz.
. ,
--.: . Dr. Gnay Tmer, Bir'niye Gre Dinler. ve Dini
J
'(Diyanet_ Ank. 1975.' '
102
el:.Heysem (965-1039) Al ..
hazen bil! isimle
. Heysem, bir aptik ve fizik, aHmidir. ,Sonradan
bu bilimlere dayanarak, Bilgi Problemi
tir .. felsefi ve . dini Pheci' bir ta-,
Btn ilimlerin temeli olarak, felsefe'yi. ka-
kUL ve soyler, .. Aristo.
sefesi'nin ileri' sUrmektec1jr. Felsefi' ,
lerini, Kit,b (Simetriler .
optik Haydaraqad,"1948).
,ve orada n
De .AspectiV'l.W veya' bazen de Perspectiva isttrl
bu eser daha Latirweye
latmce' tercme,' R!)ge:r Bacon' '(1214-1294) . ve" Keple:r
(1571-1630) . etki 'H. Buter'in,
Ana. C" 5
2
/8. 860'da) gibi,
'ncekiler, ziya,: gzden
el-H eysem ise, bizzat
ileri ye gZID.lizde=ki ..
me duyusunun, . aile8e . ye '(mercek'e) "
ve i iki gzn birden ayni tek olarak grmesini izah
Oriantalistler, onurt birok
' ' ,
,,- (Trk. Tarih Kurumu Yay. ni. 68)
.
...:.. Peter' 'o. -tarafmdan
Embree; ii.E.' Peters;' -':B.B. A.M.
D. Pingree;' E.S. Kennedy; Roemer; &ucek
ha-k}u,ndaki ,bir. araya" ge- ,
tirip, The Bcholar and. the Ba.mt' (New York. 1975;
New Yor.k Univ. Press) esere Yine
bu eserin ikinci (s. 168-306)
Mevldnd
Bu meselenin Nitekim. nce Rdzi
933), sonra FltrILbi (L. ,950)" -daha ,lbn .. '1037)
103 .
. Ebii, Hamid' ,(1058-1111) :', Her,nen btn
bilgi ve olan ynl bir
.. Bir yanian olan ]J'anlm
ile lbn -".
zerinde' ok
el-Fl!Ui,.sife Tu-:-
. eserinde, metafizik konularda b1:J. iki filo-
zofa hcUm' etmektedir Fakat m ..
lu ve bir ilim l?u konu-
da'birok ,eser Paha s'onra
dan (11.26-1198), onun bu eSerlne,
TeMjt ismini bir. kitapla: cevap
Gazza.Ii'nin zellikle d'tncesi eser-
leri El-lktwoo", f-il-ltiktlil orta'
.,Yol: terc. Dr. Kfm'I.Ol Ank. ',1971),. 'en .nemlisidir. '
el-E'iwar, (Nurlar Fe;neri: Terc. B.
, :derece ilgin' felsefi Ef!-
JJ[unkiz :
kendi ruh dair 9nemli
lhYa, ok
tercme Bugn
. koruyan ;felsefi blmleri .. (Gazzali hak-
birok ve '

(ol. 1186) : EbU Bekr Muhammed ... i1!n,;.
Tufeyl) aslen filozoflardan biri-
dir. -bir . Oadiz,
ve (al. :1039) ve fUozofu 'Hubbes
bu meseleden sz (Bkz. br. s.'
, Gazzttli'ye ait meti1J.ler iin bkz. N. Kaldik,
s. 9, 'lO, 13, 19-20, '21, 147, '154-156, 181-183,
183-184, 185, 186-187, 194-195, 200-203, 227: 228, 229. '.
. ,104
, (Guadix) ve i185-86
. (Fas)'te E1Ju Ya ..
k;ab YUsuf (s'alt .. 1163-1l98) 'saray'. doktoru ve' zel :
olarak vazife daha 'gen ,:'
olan filozofu lld' biZz'at Mu-',.
hkmdanna, siyasi ve ,ynler-
ona, Kendinden nce' gele,n F4ra1Yt,
(870-95,0)', "llrn' '(980-1037). ve
tenkicllerde ....
(Farabi ve Sina 'gibi), ve
metafiZik hi kimsenin'
lzum' gster ... ,'
, :gibi), ,hadsi bilgiye'
ition. = entisyon nem ve bu ,konuda, :
, BnTooerde el-M aktul '( l. m. 1191) ve
Henri .. Berg,8on '(1859-1941) rlnrleri
(intuitm'la Gnlhze .
eserinin' : Hayy nevi feZ ...
Befi, 'TO'lllan olan ,bu 'kitap,. milad! 14 'nc ' itiba ...
,ren; birok Bu etkiler,
bir yandan .fikrine' gre) Francis Bacon
Beykm':' 1561-1626)'in NO'Va At ...
"topia"'sma etki da,
ingiliz peioe,
D-F: 1660-1731) Robinson Orusoe
tasvirleri bir dile ,getir- "
Bu. eser, nk '
defa olarak MoiBe de NarQOn'ne (Moizd Narh9n': "m.'XIV.
bu ibranca tercmeyi latince'ye Ertesi
ise, J!Jd'Lf!J,rd Pococke (Ed:vard Pokok : m.
bunu, latincfiye 'Bu
,tercmeler EbU Bek'iT
, Ilm; , (latin Abubacer'
, .
\ ' '\.
105 ' '
, "
Bu kitap, modern. diller.
c'a ve de tercme (ayr. bkz. br.
173-175).. '
, (1076-1166) ya-
've sonlarlnda ba- '
Ailesi, v.celeri' Y dhudi inan-.
"Kendisi olduktan sonra, 'y
ve la"'net
tir. 've Jilin' ,tarihlerine 90 kadar
mr azzam (:lepra)
ve kr ki,
oriantlistlerj kendi milli '.
olan dahi"
kendil<:?rine 'ynelik,
, lar. Onuri., pek ok ka,zanan 'Kitab el-Muteper
,eseri, Qlme
fizik isimlerini,' bu blmlerden ncs,
men M. Yaltkaya trkeye, ter-
U,me zellikle -8.' Pine8 oriantalist,
eserin arapa
mevcuttur. Ay-
, ,rica ayd,Q,ra:;1Jd/ta -el-Osmaniye' ya-
arasm<;1a), 1939 senesin?e, metni'
beraber,
konular'da: (mesela bilgi' nazariyesi'nde), ,bu,
ta:bi Mekan,
hareket naziriyesinde ve Bilgi teorisillde nem-
,,' li ileri' :Trkler'in gr-
, za:lnanda nl bir tabip '(: doktor) olarak

, ,.
* ve grleri
ilerki sayfalarda izah (bkz. br. s',
106
1bn el .. (1149-1209) veya ,Jbn
Hatib er-Bey (Rey Batibinin klasik
sz edilen Mzi", ,bir
felsefe zerindeki se-
bepiyle, filozoflardan biri olarak dikkate '
'caktir. "
, Bugnk Tahrrm
raheleri !bulunan Rey' mensub ve burada '
dnyaya iin, (Rey-li) nisbesini '
'(Zeker:iya :' 865-93a fiziki filozof lle Fak-
reildin Genli@nde
bir kimya ile 'ilgilenen, Fahreddin 'Razi,
felsefe, ]pelam okumak Mar4ga.1.:
Oradan," .Azerbaycan'da ,
gibi, olan) lilaverannehir'e 've Harezm,
Buradaki Mutezile
gibi,' kendisinin de iyihir hatib
v:e kudretli hitabetiyle evresini
Alaeililin Harizmiah'la
birlikte Horasan seferme de zellikle o de.v-
rin' tehlikeli' bir ile de, daha.
nce : gibi) 'mcadele eqen
, Fahreddin bu, arada. bir tarafin-
dan linle ve 'Baiinilik aleyMnde 'bjr da:ha
13u
miladi 1256 merke;zle:d olan Alamut Ka-
'(Jlul/i,gu) zapt
. mere" Trk evre-
,lerinin bUradan Mga-
nistan'dakl) Herat giderek ve ...
orada devam. ederek, 1209 senesinde ,bu
, , vefat Kelamda
ise, Kelam'a dair Kitab el-Mukas-
10"7
8al** ve Kit,b el
04
Mlah1ias eSerleri tefsir'
(felsefi unsurlarla' dolu
byk ve IDehur bir Tefsiri Fel-
sefe' ise, Bina. (980-10,37) vet ..
Tenbikdt bu arada
, felsefi ortaya (Daha sonra,'
Nasiredilin bu bizz3;.t ,
tenkUl; edecektjr). Bind'nni Uyun 'el-hikme
eserini'de Bu da 'pir ki-'
Gariptir ki, hibir zaman 'halde,
lbn'l-arabi (1165 ... 1240) ,Razi'ye bir
mektup (Bu
lb'lf''iJ,l-arabi,
Mt ve Razi'den
Futuhat'da, 'onun hrupse ,(va-
dayanan) bir rivayete
Fahreddin Razi birok
iin bkz. 'br. s:' 298;
iin bkz. Felsefenin ,s. 203-
,,207) , ,",
, . '(1162 ... 1231), Muvaffak'ud-din '
veya Ilm, el-Lebbaa (Keecinin'
da bir filozofttir. 'Fikirleri-
nin' Farabi'den, lbn 'Bina;dan ve
fakat daha nce ismi geen 'felsefe
birine tabi dnyaya' ve
. genlik Suriye, ve 'bu-
oradaki Eyyu,bi ile
Bundan sonra Anadolu
Trklerin himayesimre Haleb yoluyla,
. Anadolu'da AMeddin hsn-i kab.ill
(Nitekim. birka tbe bu'
** FahreiliLin Rdzi'nin bu eseri,,'Prof. Dr. Hseyin Ataw tara:.
fmdan, Ke1ama Yay. 1978),
trkeye
108
Buradan Erzurum giderek Ala-'
eddtn hizmetine Kemah'ta
ve Malatya'da Oradan Hale!le ,ve
,devlet tabtblik
Abd'Ullatif bir de tarrihi ynyle
hurdur. Qeen :bu ,kitap, oriantalistler ta-',

iyice -degildir.' Fara-'
'bi'nin bir M etafizik kitabi, zama .. "
, '.
ze' bu kitap isimleri ne dikkat edilirse, '
'felsefesinden, kendi kadar hemen ilim-,
,konuSunda sWbi
,'.
bir Trkeye ,tercmesi mev-
cuttur. felsefi 'risaleleri, Resail relsefiye
, '(arapa' metin olarak) ko-'
, bir' eseri de {Ona dair
metW,er. iin bkz. N., Keklik," ,
s. 207-208, 209-210). "
(1165-1240) ':, Bundan' .nce . '
BacQe (l., 1138), '(ol. ,1198) ve Tutdyi.
(L. 1186), biraz sonra ele' ibn 8eb'in
(L. 1269) .gibi, dahi, Endlsl ,
"nlerden biridir. olup, filozoflar- ,
dikkate gerekir. nk, gre.-
zere, eser.inde ve k:itavla-
felsefi' miktarda
ziyade onu filozoflar dikkate alma ..
mmkn bugnk' Murcia'
Mrsiye) kltrl bir dn-
yaya gelen rbn'Ul-ara:bi, ve
(Uyor-), Q,a
109
,He 'Kury;wba (Cordova)
bu mlakat sonucunda,devrinnlil fi-'
'lozofu Rd
J
,bu zekas.!,na hayran ..
Otuz' kadar mystik) '.hoca ..
',. gren, 3Q-35 , ..
Kuzey Afrika 'lkelerinde' ,bulun ..
'daha 'sonra .35-40' M ekke ve "
ikarnet takib ederek"
arasIIid,a ise,' zellikle Anadolu (Kanya-
vs.), o
larda iktidarda buluua:n Anadolu
Trk (zellilde ya1rm
nail oiaiak 16 kadar
vam .eden bu Anadolu ikametinden
'FiliB,tin blgelerinde de ',olan bu'
blgelerde .sren Eyyubi Sultanlari ile' de
ve, onlar
'NihAyet en verimli'"
. te:p. sonra, ,75 bu vefat Muk-
yidil/ln

Anadolu'da Sel-'
,uklu Devletini:n nemli yksek memuriyetlermde bu-'
11!ecde(Jiiin ile (Bu
bir yerd.e gsterenler de $bn'l-
A+-abi'nin ,bu nemli Ti.irk devlet is-
tikbal 'feyiZll bir olaya . zemin. nk
Mecilf3iJilin lsMk'in BadreddJ,n Konevi' (1210-1274),
,henz pek yaD.ma
" ve bylece 'nl. bir Trk filozofu G-
rlyor,ki, Trk-iBla,m' '
den biri de, nk
bir Anadolu Trk ile' beraber ..
ve bir yandan da bir Trk filozofunun
sini.. Eserlerinin 500'den '
, (Bunlardan ona ait En' mehur eserleti
110
bir hacimdeki' eser olan el- ,
FutuMt el-M (ikkiyye' ile :l(tliVr, bir eser olan FusUs el-
saymak kafidir. Bunlardan birincisi-
nin, nemli tasnif edilerek Trk-
eye evrilip ve' Fakltem;iz'
.. Arabi'''nin Eser'leri 'Ve' 'iin
Misdak Olarak El-FuthuhAf el-Mekkiyye (JJri ,cild
halinde)
ilk defa Mekke'ye, (m. 1201'de)
ve 'bitirinek iin 3,5 sene ,R:en4i, bi-
_ ve talebelerine b-
" tn vesikalar" aynca dak her bilgiye, bu-:
, rada rahata 'eser' olan FusUs el-Hi""",.
, ise, M:i1it Klasikleri rrtlrlt-
e olclnk-
a zordur. nk mphem ifadelerle'ka)eme .
. da ilave, edelim,' ki -lbn'l-Arabi ilmi
daha 1899 itiparen /
O gnlerden bu zamana kadar,hala
eden 'bu bir hayli
gibi bir biraznce szn
El-JmtUhat el-Mekkiyye tahlilinde
da) Bu: sebebIedir' ki, oraya
kafi, gelece'k ve ayni
burada" tekrarlanmasl+1a hacet
" ' (1217 - 12691) : nceki sayfalarda
Zere, J:bn dahi,
( dnyaya ,gel-'
Kuzey Afrika'da bulunm1l ve Mekke'ye'
seyahat TasaVvuf ile Felsefe'Yi
'kadar
*. Bu oriantaliSt! MigueZ A.sm Palacios
(Palasyos)"
. , "

, ,
ve uslubuyla, da, evresindekileri. kmseyen bir ,
bnyesi Peygamberlik'in
\ dahl m'/k;l6Beb " bir rUtbe
'bir sre (14:ekkii
de) vahiy Sonunda
intihar etti@ riv4yet 'edilmektedir. Kendinden nceki
sUfllere" ve filozoflara hctini halde;
(870-950) 'ye Onun,
'fJ6t'Us-8akaliyye (Sicilya: eseri, Sicilya
'!friedrich 'Von (Fridrih' fon 'Ho-
1198':'1250) yqneltilen: felsefi so-
mlara evap!arl, ihtiva' etmektedir. Bu eser,
rahmetli Ord. Prof. Yaltkaya.
trkeye tercme (nce Felsefe
sonra da halinde: 1934) Yaltkaya, bu
eserin: arapa' de (Paris, 1941)
8adreMlin Konem '(1210-1274)', Anadoiu' da
bir Trk filozofudur. ibn (1165-1240) 'nin en,
talebes,idir. Babasi Meodedili'ii dostu
olan henz' kk'
himayesine vefat
1240), o' Konem 30
Bu tarihten' itibaren, M
ekilerek, ve bu sebeble
,Konem (= ,'nisljesiyle
en 'gzel ,bulan Vqhdet'i vucUd (Pan-
, == nazariyesini ve bir de
"Kamil teorisini' tam
ken,di sistemini
Eserleri en dikkate : 'lfll-N e/e-
Mt el-tlahiyye Nefesler) ,(Bu-
onun biyograflsine ait da
Miftah el-Gayb (Fizik tesi
112
eseri de ok (Kur'an tefsiz?J
bera:ber,' burada felsefi ileri
srmektedir. N
Tum e felsefi 'JlJl-MuicateMt vel-
M?J,caveMt ve.
Fakat dair. 'en
": erken Konem' ile TU8i' den iki ya-'
. olan OamV'nin' N .
. Bu sebeble,
zemde upheler .. Sadreddin Ko-
usfup ve ifadesi, 'bazen .ok
Belki de 'bu, sebeple ki, onun.
.yirmi ncesinden' Mi?=
racaat (msL/ ve .
Felsefesi Tarihlerinde) on-.;m. bilgiler'-;bul-
.. Konevi bir lionografi;
'.1007 senesinde, .fEdebiyat .Fa,k. :rio .. ,
. Bii- 'de' Osman' Ergin
da:ir
bir' makale, . Mecmuasmda) . .
'. .'
Mevlana -(1207-1273) 'ismiyle : Rumi
fakat. ismiyle Mevlana" Belh dnyaya.
Rumi 'nisbeSi, 1nensup demektir;
M evlana ise, Efendimiz geliyor. au . isb;nIer
duyulan ve hangi lkede
g9stermek zere, B. Konem . ve .. . ' ..
.(1. Bursavi, el-Hitab" s. 25'!).
Belk ailesiyle bir-
felsefe' ve o- .
. nl bir 'bilginiydi. . Fakat,' blgeni:q. olan Harzem:" .
,h, ehrinden ay-'
. .. . ..
. .i
ii: .N; Ke;klik, Sadreddin Felsefesinde .Allah, Kai1uU
ve lnsan" 1967.' .
113
zorunda' Bylece iran
erek; Bariye ,ve Hicdz'da ,bir sre Buradan '4a,
,Anadolu'ya geldiler ve Kqnya.'ya Mev-
1230 lnce, o 'henz
23 -bulunan M evMna) ders kfirs,-
,s ne: derslerine, ismi:
'BaMedilin = Sul- :
Bundan 'nceki sayfalarda bahs
" nisbetle, burada olarak
Mevlana:
-zellikle gnmz
" nem bir Trk mtefekkiridir. bir
Trk mtefekkiri olan Badreildin (1210 .. '1274) ile
ve,

nk her "ikisi de, ayni,
Konya'da Geri bir, sre
fakat sonraGan bir Sadred- '
din Konevi'nin' olan (1165'-
1240) bu tarihlerde Anadolu'da Fa-
':kat bu tarihinde
de, istila ve paralanma devresine' rastlamaktaydL
k' o' lkelerine
've
byk bir istila hareketine
.lana'nm baba-,
. 'terk ettWeri Be7h ok' gegmeden,-
(1220 senesinde), eline Bul-
(MevI,na'mil belki de 'bu "
istila tehlikesi sebebiyle,. son Trk yurdu olan Anadolu'
ya .. M
dnyaca olan, eserinde Mevlana diyor:
Vatanila olunca gurbet daha
* Mevlana, Mesnem (Na.h.i.fi terc.), 1/95 = Beyit ,no., 2496:
Fakat bu bey.te 'bakarak, ontm
nki yle Anadolu'yu istila ederken de,
ibir ilikeye gere'kiidi. ' , :
114
.Bylece, kademeler halinde devam
ediyordu. .Anadolu'ya' 'da girdiler ve' 1243
,vaki olan Anadolu Seluklu ordusu
yenilgiye Bu M evldna 36 ve'. 8a4re(]4in
Konem 33 Fakat lbn'l--!1rabi, bu olay-o
gprmeden, nce (m. 1240'ta) vefat etmiti.
daha sonra 1258 Abbasllerin hilafet
olan de ele geirdp.er ve son Ab-
basi gzlerine mil, ektiler. . An'a-
doludaki 1285 kadar devam ede-.
cektir). Mevlana, bu 4enli'
' .
, ' .
Mevlana . Celaleddin RUmi'nin' Ba11!1eddin Ve,:"c
led) l230, Konya'da Bu sebeble,
dersler yaI'l:da Bu ise: M evlana,
ve derslerini devam
Erte,si (m. 1.231'de), eski 'Q4'
cisi olan Tirmizli Burhaneddin Muhakkik .. m'. 1240),.
Konya'ya Mevlana" sonra,
on sreyle bu zata Fakat :Burhaned-'
din Muhakkik, 1240 senesinde Kayseri'de' vefat edince
Mevlana" 'drt . . Nihayet 1244
seJ+esinde, (-ki Mevlana bu 37 "
, Konya garip bir adam,
Te1:rrizi diye Qu mystik ve olduka garip
ade,ta Bokrates'i
etkilenen Platon gibi, Mevlana' dahi, Tebriz'in de-,
rin etkl$de Ve 'ki Platon, Dia ..
, Bakrates'in isniini
'ayni Mool{tna dahi, (mehur
da, lirik ihtiva eden
Tebrizi'nin ismini
Mevlana, onun. cazibesine kendini ..
sjne ki, talebelerini terkediyor ve ders
115
/
vermiyordu. Konyahlar, bu durumdan .
. g bir dostlUk sebebiyle ihm.l-
kar durumlara srkleyen Tebriz aleyhine, halk
, . galeyana geliyordu. Ya korkusundan ya da sus-
tUrmak iin, Tebiiz.i (1245'te), Konya'dan
,gidiyor. Fakaf,
. tekrar Konya'ya, avdet ediyor. .Ani.a dedikodular' tekrar
alevlenince, bu sefer (-bir daha ortaya
m. 1247'de bir yerlere Bu-
, na ok zlen Mevlana, birka sonra (m. 1249 :veya
1254'te)., cahil bir kuyumcu olan BaUlhaddin (L
m. 1263) ile dostluk kuruyor: Onun, rs zerinde altm
dverken ahenltli eki seslerillden
ve duyuyor. bu
da aleyhinde hatta, kendisini lmle
tehdid ediyorlar. Buna {Ku-
yumcu Salahattin), Mevlana'ron oluyor' ve
(1254-1263' on bu mevkide Nihayet
bu 1263'te 9lnce, (jelebi H8amettin m.
1283), 'ba Bu .
ldkten sonra (m. 1273'ten
. yar. Sonunda, o da; lnce, bu sefer z
Bultan 'V tayin
Mevlana'nin (:zikr" raks vs.), belli .,
lara denilen tarikat ortaya
,. Yor. Meviem kelimesi, MevllJ,n,'ya menSup gel-
mektedir. MUsa'dan hayut Isem ve
Dnya'dan dnyem ismi mensuplan :gfbi). Ma-
"lumdur ki, Mevlevi (jelebi (:efen-
di) verilmektedir. byklerine Baba
denilmesi gibi.
Yukarda zere Mevlana (m. 1207 '-
felaketleri
Fakat 0, bir Ya.ll:dan Anadolu Trkleri-
116
kendi kendi' .iinde derin-:
den hissediyol;" ve' bu rU.J:U buhraillar geiriyordu,.
yandan da bu dinmesf iin. areler

yordu. arelerin en ki;' A'J'U14olu

kurm:ak Mevlana, her-.
:nce bUnu istiyor ye bu birlik riihunu,
. evresine istiyordu .. Bu' gayesini
mek allegOrik ifadeler buna dair -misaz;..
ler veriyordu. O iZdiraplardan aresi
olarak belki de. kafadan bir ses fakat
(gaye Ifade'
bu gaye'yi Mevlana,' eseri olan Mesnem'de, .
. tipik misaller sayesinde istiyordu* .
..'
Biz, (vasl) iin
Biz, 'iin.
diyen Mevlana, bu zellikle lisan sa-
, yesinde nk
:
... Trk ile bir a ol-
ay n.i dili ayni
gibi olurlar. Fakat iki :Trk) ayni
. halde, ayet
larsa, a . olurlar.
ayni dili' vesiledir. nkii
. ayni lisan1. bilmeyince; dostluk kurulamaz ... *
halde Mevlana, .
nem vermekteydi. Nitekim bilinen bir gerektir -ki, is-
ettikleri' bir lkede n-
. .
* Bu gayretin. bkz. N. Kekiik, Felsefe,
s. 41-45.
MevlanA, ter.c.), I/49 = Beyit no. 1258-
1259.
117
ce lisan 'boZmak sUretiyle
srdrmek isterler ve halk ,nifak ve
'ekmek bu emelleriiri devam
ettirirler.:, bu' konuya dikkatimizI 'Mevlana,
" tipik veriyor ki, iburada,
bir .ittifak halindeki' kimseyi
mek sUretiyle .'
yok ki, felsefi" meseleleri '
tabilrnek istiyor ve ve sem"Qol-


Bu sembollerin' ve hikayelerin far-
kma 'varanlar ancak forinasyonuna sahip
Halk ise hikaye okuyor-
,du. Eserlerinden,' sz edecek oiursak : i M
Manevi" eseri, cild', (: defter) " halinde ve
26.700 beyit ihtiva eden (: farsa) bir kolleksiyonu- '
dur. "(hikayeler ve tar- '
felsefi Mevlana bu
S011; taleb'e-
si (Jelebi ,H8ameddiin'in zerine meydana
18 beyit, ,eliyle, fakat geri
'kalanlar, H8ameddin'e dikte edilmek sUretiyle
Bu eser, .halinde olmak Uzere Nahifi (m. 1645 ? - ,
1730): Trkeye te:rcme ve" bu terc-
, me, (farsa metm, ve birlikte),
Dr. Amil (Snmez
1967- vd.) Veled lzbudak ve A. GZ
-da Trkemize' Niha-
yet R . .4. NichOlson bu eseri : metin;
ve 1925-1940
. ve
,** Mevlana, ayni. eser, = Beyit no; _
*** Bkz. N. Keklik, Mevldn/da Yoluyla Fe1se.fe, (Fel '
sefe ArkiVi, Bunun ilk neIi iin bkz. 1 nci Milli
Konya, 39-78. "
118 ..
Divan"",,, (' Divan) ise,
Tebrtz'in ihtiva
Daha, 1898 ingi ..
lizceye', . ,
Fih-Ma-Fik eser, "sz-
etmektedir' ve T!irkemize .
ve dair
bilgileri. de ise? Ak7ned E/zak/i, '(1. m.
e7-A.rljin '(Bu eserde, Sadred-
, de vesilelerle sz edilmektedir).
nce Huart Har)" ',adli ori-,
eyrilen' (1918. ye . :
bu eser,' de' . . , ..
, (l.1282'den, s0D!a) ,: ve
lm. tarihleri, kesinlikle bilmeyen bil
filozofu, 'bir Trk olan Ne8ef'de .. :. 'Nak-'
,eb) dnyaya iin, nisbesiyle ol-
(yine bir Trk olan) Buhara'ya
hekimlik de Felsefi
'celermde, ve, tecrnbi' ilimIerin: etkisi,
tUr.' Bir' ara, ilerinde ve' ,
,eden Ne8efi" . tekrar
mahiyette olan: eserlerinin nshaIarnia,
zellikle . Trkiye ktphanelerinde rastlamaktaYJ:z. Bad-
reddin. Konevi'yi 'vahdet..i/, 1)'U,(J'Q,d sistemJ.
,Onun nk v,e .
malar, ,Fritz Meier CB'irts Mayer) tarafindan
Azizeddin,Nesefi, felsefe
de) ele ve her sonun-
da, bilgilerimizin ve fikirleri.m.izin, ancak izaji (:relatif)
ve her bu izafilik te, belli
'bir, gstermektedir.' N me-
todu: aramak'tan
ll9
Hakaik _ (Gereklerin Edilmesi)' eserinde: Fe18e-
fe-Kelam-Panteizm 'incele-
Ak8a Gaye) eserinin,
Trke Palmer iddia
ediyor. stelik bundan trke 'Andreas
Mller Eserin ar,?-pa- ve
a da Azizeddin Nesefi bu eserde, ken-
di Konem '(1210 -'1274) 'den: de
-sqz etmektedir. (Bkz. I. Dzen'in Dr. tezi;-1974).
Haldun (m. T,unus'lu d-_
D,evlet ,ve tarih, felsefesi, zellikle 8osyoloji il-
keleri konusunda ileri n
-ve Hioaz'a seyahat devlet grevlerinde
siyasi vazifeler (Mesela Timur -ile g-
Tarihkonusunda olup"Kittib el-lber ta-
eserinin Mukaddime diye
byk n Piri-zade, ,Sahib, ismi ge-
, en Mukaddime'yi, Arapadan Trkeye (m. - 1749 sene-
sinde) tercme Tasavvuf ,ve sUfilere- ,dair, olup,
eseri de, ve 'Trk- ,-
'
-Bylece, Trk - Byk: Seluldular',
Anadolu ve hi-
mayesindeki Trk-Islam Felsefesi miladi nc son- -
larmda, -Uzak gelen-'
byk tahribat sebebiyle, slimeye
.-
lkeleri yeniden derleyip vazifesi,
yine Trkler.e 'veAnadolu'da, 14 nc
- temelleri devleti, .(1300-
1918), mddetle, _birok, lkelerini kendi
himayesine Bu sayede' ki mslmari,
, milletler, felsefe ve' ilim daha.' nce-
., .
120,
leri Faram, Bina, ,Nasi ...
gibi byk ve, ,bilginleri tekrar ye-
Fakat ne ki :bu ve, T:,rk- .
leri' zellikle dini' ve tdsavvufi '
kazand,!. Bu deyredeki' eserler. erh' veya
hatta hI1iyeler oldu. Felsefe
pozitif ilimler (A .. Trklerinde
Ilim eserinde, .. "
Avrupa dzeyine Bylece 14 nc
stnlk A &,eiyordu.

(Hikmet Drdnc'
"C
Nihayet, Hikmet drdnc
eden Y AvrUpa bulunuyoruz.
Burada, nce 'Avrupa'da (evvel, 'lta;tYfl,'da) ,
balayan renaissance - yeniden -ve. ona
paralelolarak: '1iumaniBme' = orta ..
ya
'a) mjdeCileri
'Hristiyan beraber,
felsefi mjdecisi
Roger Bacon 1214-1294)"
ilmi tecrbe'ye nem veren '
* Burada (--.pek olarak..,-) olan
ile isimlerinin telaffuzlari ,da. ,(
,
121
. Yine bir olan DUn8 8qotus (Duns
Skotus : 1274-1308) dahi, ilmi tecrbe'ye nem ve;rmek-'
teydi. '
, Bb,.' ingiliz 'of Deknam'; (Vily!m
oy-Okhem:' 1280 .. 1347 civ.) , 'birer isim'den
ibaret (: no'11J-inalist ve ancak oiaIl.
fer.d1er'in savunuyordu.
Bir olan Nieolaus (Ni-
Kuzarius : ' . . bkz.) 'tan .
nce; ,Mlioeen,triqite (helyo-santrik) denilen B.is ..
tenii'ni Bu .sistem, daha nce
AriStarhos' (m.. ill. ..
tjir.
b) ve ilim
. Bylece . . hududlarma ve ba-
bulunuyorUz.
feth 1453 tarihinden itibaren birok fikir
ilmi ve 'san'at hareketleri -ortaya
nce: 've felsefe .. ' ..
leri bir nitelik .
(Roma Klisesi'nin = Vatican'm). otori ..
. tesi. Avrupada o!ta.ya
Merkezi bir otoritEiden
A milletleri; bir' otorite
bebiyle, kk prenslikler halindeydi ve birbkle:dyle .ar-
.. ' Bunun iin, mA g ...
'ortaya : .
Niceola Machiaveli (Nikkolo Makyavelli : 1467-1529)
bir otoriter devlet 'naza:riyesi
ileri : MIlli birlik iin, o

durtim:u ile.spot bir devlet ihtiya gsteriyordu.
122
Maohia'Ve7li) bu sebeble .otoriter 4e'Vlet 'Onun
en' e'seri, II Principe '(PrenS)
Burada ,Trkler'den de bahsetmektedir*.
Thomas Morus ,(Tmas 1478-1535) ise, bir
Siyaset faaliyet gsterip,
nl bir devlet fakat 'idam
Komnist teklif' ve zel,mUI-,
Utopia adli eseriyle Un

NicolaU8 Kapernicus (Niklaus Kopernikus == Ko-' ,
pernik: 1473-1543) ana fakat baba'
en mhim ileri . .,
(-fakat daha nceki,
da, da ifade edilen-) Mlio-centri-
que (helio-santrik) sistem sayesinde,' btn ilml ve
sefi Koperni1:t kadar
(jeO-santrik) Yani
,ki: ,DnyA,
Kop!ffnik' iSb.t 'etti ki, merkez'de Dnya
Gne '(helios)'tir. Kendisi" byle, biJ:. ileri siker ..
ken, daha ncekilerin Nite ...
nceleri, ,(m. '. nc
Pitagor ekolne 'mensup bilginlerden biriydi, ve
, , h51io-centriq'ilA3 sistemi Yine, Kopernik"ten
onca olmak zere Nicolwus OusanU8 (Nikolans Kuzanruf:
1401-i464)" dahi bu' ileri ,
Giordano Bruno (Cordano Bruno: 1548-1600), nl
bir fila:zofudur. Kopernik Sistemi'nin,
14achiaveIU"bu ,<tere. s. 14)' diyor ki :-Trkler,
bir tehlike devhal biTl'i,k' olurlar. ,
, Th. Morus'un bu' eseri, Utop'ia 8. :ve M..
Ur.gan tarafmdan_,tfrrkeye' <an Yay.
. .. . 1
123
fikrine' Ama taraf-
tan ruhbaD. mektbinde ve samiml bir hris-
tiyan olan Bruno
J
' ayni zamanda 'da' sonsuzlu-
inanmaktayfu. iki sOnsuz ye K"i-
n"t) , ile ayni
,tan lbaret ileri srd ve netice-
'sinde de pantMist pir J3u sebebIedir ki mem-
leketinde ve kamak zO,runda
Nihayet, yaka1anar;a.k, yedi s
reyle, zindan'larda ,hapsedildi ve sonra da, yak1J,ma/c
idam Bu karakter. sahibi f!lozof, bir de
rrwnadlar ileri ki, bu s<!nra-
1646 ... 1716), tekrar ',ele
onun fikirleri,' (1632-.
1677) da .ele devam ettiri:Iecektir .
.AristQ'nun fikirlerine Bruoo:nun, en
De uni'VeT'so et mundi (Son-
suzluk, ve -Dnya asgari 'k-
k (minima) ortaya DB la
. Oausa principio. et urfa (Sebeb, ilke ve.Bir
'f)(J;hdeti zerinde dil-
ruyor.
c) Ontyedi'1Wi 'Ve onsekizinci (J,81,rda felsefe
. Franp{s Baocm 1561-1626) J ,
nceleri' siyaset'le Felsefe'
" ye sonradan merak ,zellikle tabiat zerinde' d-
Tabiata hUkm edebilmek, iin, onu
, diyordu. Fakat bilmemizf engelleyen'
ler sylyor ve bu de pllt1ar (idola)
Geri tamat nem veriyor-
du fakat kendi yeni ilmi de kmse-
124
i
mekte, hatta bunlarla alayetmekteydi
62
Teui'be'ye
nem veriyordu hatta, son derece :pir havada yap-
mak bir deney sebebiyle ve bu'yz ..
eserleri ve Utopiri
tinde olan Nova Atlantis (Yeni
fenni hayat tasviri eseri de
Nooum Organum Organon)
, .-
Thorrui880 OarrvpaneUa (Tomasso Kampenella:' 1563-
1639), jDescartes.'tan nce olmak
zere. oogito nazanyesini ileri' 'bkz.) Bir
'ltWpia olan' (Sivitas ,Solis ==00_
1
ne bir komnist devlet jleri
srmektedir.
Joha:nnes Kepler (Yohannes Kepler: 1571-1630) a1m- .
daki Alman astronomu ile Galileo'GoJilei (1564-1642) is-
nundeki daha Kopemik (l. 1543) ..
ke'iflere devam
.. 4
.Rene Deseartes '(Rne Dekart: 1596-1600), o
. olup, felsefesinin
. Oogito ergo sum o halde
nazariyesiyle'n O(jgit9 erg() BUm nazariyesi,
. Gasstmdi bkz.) tenkid gibi, ([0-
fikirler (ideae i;nnatae) de, Locke '
. '.
62 Mesela William Harvey' Harvi:" 1578 - 1(57);
.tabib, kan Oysa Fr:. Bacon,. ilim ve ,
fenne . byk nem iuilde. byle bu1ulan .kInSyordu .
. Meyerho/ Ans,. Cild-5
2
/ s. 873.a)'a ba-
gen, bir taprb, .. eZ-Ne/is <1:210? '-0 ....
kk 7can veya Miguel Ser-
veto (J..tefi 1556'da) ve Real'clo (1559) tarBimdan, bu de:-
takriben evvel kef etmi gs-.
termitir.
* Bu eser, Yeni .AtlantiB Prof. Dr. Hamit Dereli ta-
trkeye ediJ.mi.tir .. (MEB. Yay. 1006).
125
bkz.) yandan cogito na-
Desoorles'tan' ok . nceleri, ta-
da ortaya

Onun kalan filer
zoflara, Les Oarle8iens :=-
.. ' verilmektedir ki bunlar: . Bpinoza. (1632-1667), Ma-
(1638-1715) ve Leibniz gibi nl
bkz.) Les Prinoipes de la
(:Felsefenin Discours de' la Methoile
d-Ia Metod- == Metod zerine
eserleri
Pierre (Piyer Gassan:' 1592"'1655) veya
Jlir filozofu rahipJi. '
Buna materialist'tir. Nitekim
Eprikuros (m., O. '270.)'un (-D6mO-
kritos'tan mlhem). atomcu, 1)e: fikirlerini be'7'
cogito ergo sum naza-
nyesiyle ve onunla- En ese-
ri, De Vita moribus et doetrina Epicuri (Epikuros'un :aa-
ve Felsefesi
Ba'r'U!Jh Bpinoza (1632 - Portekiz olup,
Hollanda'ya bir yaJlrudi' ailesine
(Les Cartesiens) filozoflardan biridir. Des-
Garte8'tari cwher ve Bmoo' (L. 1600) da
pantheist almak sftretiyle En
eseri Etkica (Etika:= Ahllik)
Tho'lYbOi8 llobbes Bobs: 1588 - 1679), ingiliz fi"!'
olup, iriateriaZi8t, bir En
eseri, Leviatharn (LeViatan'
Burada, otoriter 00 despot bir devlet
tarif ve tavsiye etmektedir.
63 Bu konuda tafsilat iin s. i78-179.
'126
John Loeke (Cn Lk: 1632 -1704), ingiliz 'filozofu-
dur. Desearies: 1650) ileri srlen
,tan fikirler (ideae innatae) bunun .
yerine (sansiializm'den treyep.) bir empirizm (deneyicl-
lik) bir uslubu En me-
hur eseri, An E8$a.y 'Concerning Human Understanding
(En-Essey
Zihni ,zerine B'ir '
, . Nicolas Mdlebraneh8 (Nikola 1638
bir filozofudur. Desoqrtes 1650) et--
olanlardan biridir. Occa.sionalisme (Okkaziona-
temf}ll

iki.'
kabul ruh (s'onln ve yerkaplamalJjan.ooo .. t:
her) ile ve oevker)
gre vesile (occa.sion)'lar sonucudur;
ihsas ve beden' sebebi De-
ki nk sadece
. gerek bir O halde
,en 'eseri, La RecherCM de ,lm Verite
(La dla Verite == ismini
ve M. '.Trkeye.ev-
rilmitir Yay. .Ank. 1947).
, i
, . J ohann Gottfried Ubniz {Yohan G>tfrid Laybnits: .
- 1716) bir alman filozofudur :ve 'D8800rtes (L. .1650)
Fransa'da uzun.
den A '. dnerken, orada
Bpinoz.a (l. 1677) ile (l. 1600) 'dan
kavratnini Nitekim (MO-
. nadOloji) bir eser' 1(04) 'lm:
.64 . Bti grler, filozofu AmaM (Arnold J-
1624 .. da lleri Nitekimo da oe-
easZonalist (okkazionalist) 'bir olup, Malebrancke gibi din-
(lar bir ahsiyetti,r., .
127
ampirizm'ine ve konudaki
Nou'Veaux Essais Sur' ,l.1;Entendement Humain (Nuvoz ..
Esse sr men ---".lhsan zerine Yeni
, i'" " ','
Denemeler) eserinde' ortaya ,.AZ ..
halde, eserlerini .daima ve lil-
,tinoe Birok politik
tur. Descartes'la cevher ..
gre' her nesne, :kendi bir cooker'dir ve
cevherler.1 yani bir ile
,Bunlardan her biri, Ruh ve Beden .de,
birer bITbirine etkisi,
peetablie preetabli '== Onceden kurulmU/} ahenk) .
,sayesinde olur: Bunlar, nceden iki tane saat
gibi, (birbirine 'etki 'ahenk
Bu sebeble, yoktur yani
oIilar direkt iliki:.mevcut olamaz diyordu ..
Ju7Jien Off'rey 'de Latmettrie, (Jlyen Ofrey D La-
metri: 1709-1751), ismiyle Lamettrie (Larnetri) ola-
rak bili,nen, 'bir' ' .
George 'Berkeley (Cra .Barkley: 1685-1753) '
bir ingiliz -
bir sahibi olup, materialist
karl ,Ona gre,
ideala'r (fikirler == tasa.vvurlar) Bu'
kendisi, ideal-isi ok bir in-
san olarak, iin, uzak' lkelere
" seyahatlar bjr .. En
'hur eseri, Treatise Concerning The PrincipleS of Human
Knowledge (Tritiyz
== Bilgisinin Prensipleri, zerine Deneme)

von Wolf (Kristian fon 1679 ... 1754)
Wolf (Volf), Leib-
128
niz'in, etldsindedir: Temsil i (raSyonalizm,)
ok ve sebebiyle, 'atheist (mlhid) ol ..
makla Philosophia prima. '(Fllosofia
. Birinci Felsefe) eseriyle '
David Hume (Deyvid Hyf:im: i711'-1776),ingiliz
-lozofudur. Ernpirist (deneyci) bir
LOoke . hareket.
'En .tfn Enquiry Ci:nice:rning Unders-
tf1liW,ing (En ..
ding, == Bir
Bir sre lngUtere' misafir bul-qnan,
(L. 1778) 'yu . !$naye' fakat soI?Xadah,
aralan . bkz.)
. Jean Jacques RoU8S00U (Jan - 'Jak Russo-:
fransiz -hareketli fakat mbte-
zel bir hayat ,ye:
. (ve bZ<i:ugunu Ueri.
, 'les sciences arts
el-l ez-ar == Ilimler ve Nu-
tuk) eserinde" ,b:unu Le Oontrat Bocial
(L Kontra Sosyal. == 'Sosyal
devlet Terbiye'ye olan ve
(Emil) 'eseri de' ok
sUre .. v:e Hume 1776)'Un himAye
ve fakat sonradan aralannda.
(yk. ,bkz.) Emil ese$de
'. , " ,
Voltaire (Volter: 1694-1778),
'dr. Asil ismi, .. ' Matrie Arauet (Fransua ..
, Arue) 'dir. Voltaire ismini, uzun sUre BaBtille '
- (Bastiy) ve
* Bklz:. N. Keklik, Trkler 'Ve 1986), s. 15-18.
129,
bir sre' hayr,an
ile" kltrn, tekrar
, Hiciv" ve
've 84,
- (Diyalog':' e ...
tDd filozofik'=: Fe:ylesofct KooUmalar ve '
eseriyle, Dictionnaire 'PMlo8tpk1que (Diksiyoner ftloza-'
,fi;k.==' . . Feyle- .
80la eserinde 'Trk, savun-

. '
'Denis Diderot (Dnjz Didero':
biridir. bir ,,fesuite' (Jezuit . '.
Cizvit) okulunda egitim fakat son-
radan ve.atei8t fikirle;r Ben-
. 8iralisme (sansalizm " .000-:
dillac (Kondiyak' 1715-1780)' zerinde etkili' olmutur.
17i5-178(}),' bir'
ailesme: mensup olup,
Btn duyum', (ihsas) , dan ve' duyulaJr (has-
seler) 'dan iddia, Locke 17(4) 'tan
hareket etmektedir. En eseri, Traite aes Sensa-'
. tions-: .. (Trete
Bu eserin, an!1 fikrini, duyumculuk'a .'
. ok',nem veren dostu Dide:r.ot CDidero: 1713-1784)'dan
.. (yuk. bkz.)
Holback 1723-1789), bir fran-
. olup tam ismi: 'Paul Hoori Baron dlHolbaok
'(Pl - Hanri Baron Dolbah) olarak -bilinmektedU.: Daha
nce De !-ta1nettrie ,(00 Lametrf: 1 709-1 , gibi' matBria ..
. "Zistler'in sUretiyle, tam
'materiaHst Sys{eme de la Nf1Jture (Sis-'
tem dla-natr == Sistemi) mehur eserini, 47
..

JohaJnn Frieif,rioh 'Herbart (Yohan Fridrih Herbarf:
Alman filozofudur. zeilikle
basan. bir sistem ;olup; metafiiik) ve
konular! zerinde Bir sjire
, sonra Gttingen niversitesinde' (29
,1frofes,r PsyehOlogie ol8.
Bensehaft (Pskologi als -:- !"tim olarak Psiko- ,
loji) eserini, '(2 cilt halinde)
40 .
. 'gren (Zren Kirkegard: 1813-1855),
filozoftur. Daha sonra olan'
emisteniq,liBte kkleri ona' da-
EUlenEller. (Ya ... Ya 'da), isimli .
yat, hukuk, siyaSiyat, filoloji, 'Banat" ve ihtimal ki tarih gibi ma-
nevi bilgiler. nami .toplanan ve hakikaten bizinl riiht: m.-
.. eden bilgiler 'usul
biliMi. Bu' H aynyet
etsek bile, .tapiat 'bu felsefi us.l tatbik
, etmek, ok g"bir .tecriibe idi. Hegel felsefesi de, ,llok-:-
tada etti; hi olmazsa
delice bir sistem tesirini olan ilim
bii- bile, Hegel'in fikirlerini etmedi.
ilim - kabUl. gren
Hegei, fikirlerinin' fiziki ilimlerde de makbul
Newton 'oIniak zere, tabiat. ok iddetle' . etti.
Filo?oflar
J
alimleri dar

dlimler, filozoflan delilik'le itti-

tia.ma ba'1adi1ar. bu suretle zerine fel-'
sefi fikirlerin tesirini tamamen pertaraf hatta
fe18.efe'yi lzU:msuzlukla ittiham etmekten daha ileri za-
bir . hayal ve' mya. da.
itiraf ki H egel 'felsefesinin,'
. kendisine redciolUnmakla
.tenkid etmek ve znini. faaliyetleri ta ..
rif etmek hususundaki ha.k1.i da ...
H. Popular Vortaege eserden terc.
A. A. 'IUm 'Ve 2/6-7. . .
en ok n D'aha sonraki' e::cistenoial'iBte (egzis-
tansiyalist) filozo:Oa:r M. K. Jasp8r8 ve
J.:P. Banre)"
:' Auguste '{Ogst'
,lozofu .olup, kuruCUSli4ur.
na gre, metafizik aau,rB de',
PhilOBOtphie pOBitiviste' '(Kur d, =o: Pozi-
.felsefe derBleri) ve Le aateahisme P-ositiviste (L '"
:=, Pozitivizm nm.tiMli) eserleri,
n ,
Arthur (Artur 1778-1860),
alman Kant: (L. pek az' fakat
ve ozellikle " H egel' (L. 1831)
. tenkiil Her de ,aYni bir sre'
, ders ,Fakat ,zor ifa:delerine
derslerine etmi-
yordu. Bu hal, kendisini ok etmekteydi. Bri' se-
beble Hegel'in sama sapan ve laf kalaba-
iddia ediyordu. Byk, 'filozof
,en' Ona KOJJit 1804) yle
bir ki,' o' zamana kadar gzleri adeta
kr. ,gibiydi ve Kant", bu kr gzleri bir 'katar(ik:t ameli-
ile ise Bcho'penhaum-" kendisinin bu,
'( gzler iin gzlk g-'
.' iddia Bu sebeble Kamt'a ..
veriyordu. Fakat Kant fenomen ve
(zevahir ve kabili etm.iyor4u: KiJ,nt'a
gre (hakaik insan tarafindan
asla biz ancak fenomenleri (zevahir
. bilebiliriz. 8ahopenhauer Kant'm. nurnen
' . Schopenhauer, The 'WOTld as wm anel lclea (.te:rc. Haldane),
Praface, XI-XII.'
"134
irade' den ibaret iddia ettt En'
eseri, Die Welt als Wille (Di - ,
Velt als Ville und == .Irade, vB' Tasavvur' olarak
. Bu eserinde' Trkler' den vg
ile bahsetmektedir**
Andreas- :liudJwig Feuerbach Ludyih Foyer-
bah: .1804-1872), bir, filozofudur." Bir.
, ,yandan yazarlar 'tlzerinde, etki-
'li yandan .da, inkar
ederek, (26 ,Gedan1cen ber ToiL und
Unsterblichkeit ber td und "
, lJim.. ve adin<la bir eser"
(35.

PhilosOtphie wncl ,Okristentum (ber filozofi und, Kristen-
== Fe1.sefe ve zerine) isimli" eserinde,
neri srmekteydi. Bu-
nunla da', , "(37 '
Das 'W esen des (Das vezen" des '
tums '== mahiyeti) isimli hUeuni-,
, daha .ok Bu sebeplerle,
ne ' miUhid) .. denilmesine de' '
" . Onun bu konudaki, daha .. 'sonia
Marm (Marks: ,1818-1883), Engels ve Lenin.'
(1870-1924) gibi nl komnistler bir'.
, s.empatiy le
aharles Darw.in '( a.r1s 1809-
1882) ingiliz. tl!'biat bilgini olup, ve
felsefe :Oatflwinism denilen
tabiriyle:' dan'
iddia bu daha nceki
da gibi, modern ilim ta ...
** Bltz. s. 43; ayr. TrkZer 'Ve Felsefe 196(, s. 18-19.
rafmdan da terk ;Birok eserleri arasmda, en
qlanlar: On the Origin' .of Speoies Oricin-
. ov spisiyz == NeVilerin, m6nei -:- kkeni) ile
-(insan'm maymun'dan ileri DesCent
of Ma.n' (Dissent ov,Men =z .
. nce Lamarok (Lamark: 1744-1829)'
taya traMfCirm'i81ne ,'. istthak too .. ,
Dar.win ve
'bundan sonra da H erlJen Spencer (SpensIf:' 182Q-1003)
btn tmlnat'a :rfe var ki bu
nev! bizZtt Darwin .Alfreif, 'Rus-
sel Wallace '(EIfred "1823..:1913) natu-
ralist ' bilgini) bir de,'
lara yani tami
tabi teorisini ileri


ki bu izlerine, Darwin ve Wallace'tan
eyvel, 'de,
nl Ctlkiz (L. 869)
in sekiz eseri Kittlb
zere, rrrk filozofu' Faram '(870-950),
1030) .ve yine' Trk filozofu ,Birani
, M.evldna (L. 1273) ve ErzurU ...
mi 1772), fil<?zoflaida da, tranSforrmist
ve evOl8yoo.ist Bir de, Dar ..
win'in arapa dair hesaba ka-
67 Tabii se'mB 4eyirrii, ingilizcede natural sele.ction
selekm), ise" .'1w,furetle (seleksiyon
deyimleriyle,
68 A. R. Wa?la.ce dahi uzun' bir den.'i.z yaparak, " .,
kadar gltmi ve seyahat gzlemlerini,' Narrative of
Travels an the .Amazan ana Rio Negro (1853)

* Bu konuda hkz. Do. Dr. Darwin'den (jnce,
lsUim !Jl}nr'leriniLe Evrim'le ngili Fikirler, ' (Felsefe Arkivi, 1984;
24; s. 101122).
136
olursa, bu bilginlere
aIhnlerine) ait, takdir
edilir
69

'Karl MdJra; (KarlMarks:' 1818-1883), yahudi ve
sQnrauan 'bir
da f3.kat Fransa, Belika ve
bir Dd.8
" (8?rmaye) BtIi' fa ali- :
yetlerini Engels Engels: 1820':'1,895) ile,
birli,kte Tam 7fiaterialiB,t, olup,.,'
btJin 'dinlere kesilmi, ve --
sebeb Engels'le birlikte, 1841 ... " ",
(KomUnist, M'anl:-" '
festosu) kk soilra,' Avrupanin ,birok .
Guya ya-
ve klelik" Fakat onun biyografisini
a:platan 'vefat
cenazesini takip eden biri de; M
:(!) idi. dolu olap. Marm., ,tam
, . idi' ve ',din'leriil 'bir 'afyon-
69 u
'l-E.
- bei Gitkiz .
-.SPMSE, ,47. (1915), s". 130-131.
i?arw1nizm. (Videman)
2 - "
.:..... Baf(J, felsefesi 'Ve tsUJ,milli:, "Nazariyesi,
- istanbul, 1935. '
Wllczynski, ,
=- On the Darwinism oJ

eight ..
area, ,years before Da1'w,in. _ ,
- Isis; 50 (1959), s. 459-466.
,- :800 nce, Darvlnizm. (Vil-
8 zinaki). . . _ ...
131
. bu anlamda-bir. kQmnizm'in. gerek
odur. Gariptir ki fikirleri,
. Almanya'da (veya lkelerinde) bu
en 'pir bnyeye s'hip olan



!friedrioh ,Nimuche (Friqrih Nie,: 1844 - al-
man filozofudur. ok
radan' (mlhid) tJbermensak
, stn insan) son-
Also 81!f'ach ZaratU8htra' spra '
. Zaratustra == Zerd8t byle dedi) -: ve 'Ante?hris,t ' ...
70 Marx'tan. evvel Platon (in. . bir nevi
sosyalizm" tasvir etJl1it1. Ona &"re sadece devlet ile ordu
mlk ve.-OTtak .hOJYat geirmek zo
:peiilet kibibmda ileri bu d.aha
sonr.aki olan Kanunlar'da
, .
, KomniBm'in, ikinci denemesi,' (mi-
lad! <?rtaya id, buna Maz-
dekizm denilmektedir. Bu da. -Basaniler
. ortaya ve (51.
1420) balatilan.s,osyaZist ayaklanma, daha sonra'has- ,
ve, Bedreddin idaJm, edilmesiyle .
Morus (1478 -153,5) ile Oampanella (1563
utop-ia komnist fikirlerini de '.
F,ranois Noel Babeuj (Fransua
Noel Ba:bf: 1760- 1797) ile Etienne Oabet '(Etiyen
i856) 'nin de isimleri, bu erevede zellikle Oa-
'bet, .tam toplanan birka yz ki-
Amerika ve cennet yapaea
. Fakat, :bu hayallerin' hepsi' de '00,- ..
bet, srkleyip -topluluk tarafmdan ldrlmemek iin;
reyi gizlice bulmutu. , '
. ve iin Fm-
(Ziyaeddin Fahr1), Sosyalistler (Trkiye Harsi ve
!st. 1965).'
138
rist == Hz;, lsaya eserleri
list'tir fakat ' .' -
H erbe:rt Si;>ensir: 1820 - 1903)
liz Daha, :pa1"win (1809 -1882)
dan 'ortaya, evolutioni8t (evolsyonist == evrimci == -
teoriyi En eseri, F,irst
Princi:Ples (Forst , ilk

- .
e) Yirminci felsefe
Hen:ri (Hanri Puankare,: 1854 -1912) Fr,an-
matematikisi ve filozofudur. La Valeur de science .. 'c
(Lavalr . d - la S.iyans == ilmin Degeri) e'serinden
et IlPYpotMse (Siyans-e-Hipotez ==
ve ,Science et Methode (Siyans-e-Metod
, == Ilim ve Metod)' ve bir de Demieres Pensees (Derniyer
Panse == Son D'lnCeler) eserieri

, ,1804 - i912) Ameri-
filozof "ve' psikolog olup, temsilcisi,
hatta lideridir. En eseri Pragmatism ismini
ve bunu, 50
'" N'ihiHZJn (nihilisme) (: btn meycut
. n'ih-il (: hi) Oysa bu' bir eliki,dir nki nihiustzer hi
'olmazsa -her 'gey h:itir nermesinin hi (:nihil) 01-:
kabul etmek Bkz. N. Keklik, Trkler, ve
s. 7 (ve' oradaki 'dn*). ..-
* Pragmatizm, bir de 've da
Amerika'da or.ta.ya bir felsefe Buna mensup fi-
, lofozlar farklar ve da Pragmatizm,
'bir bilgi teorisi'dir ki" bilgi'nin (teorik) ni-
telijtte kabiil etmez ve. gerek'i . daima ' ,
eder. Pragmatist bir kimse :iin gayesi,' eylem" '(: actioIi)'
139
Emst Mach (Ernst Mah: '1838 - 1916)
" ve ilim Pqziti'ViBt'tir. Eserleri hem fi-
zik, hem etkili Erkenntnis
unaJrrtum (Erkentnis Und Irtunm-'" Ilim ve Hata)
ca Die histCYrisch kritisch
,dargesteUt (Dirnehanik> in histori - kcl .. '
Tarihi - imi,kid3, otarak tdwir geli- ,
. mesi iinile M ebik) Pdpular
Vorlaesungen, (Popler Halk
iin ilim 'dersler,i)
HU8serl '(1859-1938)" YahUdi' .Alman
{Sonradap. hriBtiyan ".nce
matik daha 'soJ?X3. felsefe'ye
!fenomrm:oLOji Al-
man felsefe profesr dersler
Bu. . 37 ve ,ilk
, defa, LPgische. Unterzuhengen '
. eserinde izah .. ,'
Henri Bergson Bergson: 1859-1941),
bIT yah!uiii ,ailey'e mensup, f!lo-
zofudur. Psikolojik olan ,in. ..
== s8zgiilik) :in', snna-, ,
, ,
dir ve bu greke'deki pr.agma '(: action, eylem) kelime sin-
den
" O. S. (1864:-1937). ile P. R,amsay (1903-
1930), ,Birleik Devletler (A.B.D.) deyse Oharles Banders Pierce
Ja,mes John D8w6llJ (i859-1952)
ve George Herberi Mead (1863-1931), bu mensupturlar (bkZ.
P. Ginestier, La, anglo-8axon 'depius 1900; Presses Univer-
sitaires de France, 1956; s. 41-57; ayr. bkz. Serge Hutin, La PhQ-
'Angraise et .A mericaine, Presses Univ. de France, 1958;
s. 98-106).
Pragmatizm ilave, ve iin bkz.
N. Keklik; Felsefe '1978), s. 14Q ve dna '
140
Les deux source8 de la mQrale. et de la (Le-
surs d-Ia,moral e-d la rlijyon,== Ahldk ize Dinin Iki
ve c:reatrice (Levolsyon 'kreatris==, ,' ...
TeMmZ) mehurdnr. '
, "
Benedetto OrOce, CSenedetto Kroe: ,1886-1952)
yari' :enozofudur" tarihi ve tarih' zel-
'!ikle estetik (e:;;thetique"; ,
Bu konudaki Bre'l5ario dii Estetica (Brevar-
yo di Estetika == Estetik; Elkitam) esermde anlat-

, Albert 'Ein.stein (Albert : . 1879 - 1955) 'ya-
hudi bilgiIi. ve Izdfiyet: teorisi'yle me-
hurdur. Almanya'da, lsVire'de tahsil grp,
,A'bout Ziimisim (Siyohlzm
kmda) eseri '(tere. 1931), 'bir devleti kurui,ma-
slJldaki ihtiva .ediyor
71
The World q.s i it .
vrld ev-ay-st-it == Benim gzmle dnya) ,eseri de
;ok mehurdur. .
KOJrl Jaspers (Karl Yaspers; '1883-1969) fllo-:
zofudur. JiJmistenciali8te (egzistansiyaltst)
'biridir. eserlerinden bir de,: Emistenzphi-
loslYpMe == Varol Felsefesi)
'.
l!eidegger, (Martin 1889 -1976)
alman filozofudur. filozoflar
Eri eseri -Bl!in' und ,(Za- ,
und Tsayt == ,1)e Zamwn) ismini

71 B'ionizm, (Zioriism.) kelimesi, Zicm (Sion) kelimesinden
tretUmitir. sz ise, bir
Bu kelime Tevrat'ta birok gemektedir ..
, zaman, Fistin'de bir Yak'l,Ui,i Devleti, kurabDmeleri iin;
141
.' .
Beriramil Russell (Bertrand 1872 .. 1970) ,
. filozofudur. Lr.d'lar bulunan asli .
bir aileye zel
The CQJ'l;quest. of Ha,ppiness (De Konkvest"' ov-' .
== elde edilm..esi) eserinde bizzat.
'gibi, koyu' bir dini g<:ir-
. Fransa' da' sefaret mensubu olarak Al ...
manya'ya tahsil iin. Rusya ve in'e se-
. yahat Amerikan' niversitelerinde fa-o
kat mrnn son vatanlnda
ve bilim felsefesi'ne .. .felsefi
..
)
. .
- Jean Paul.Sartre (Jean-Pl :' 1905 -: 1981) Fran-
've VarolU'U (egzistansialist)'
'. mensupt:ur. eSerleri" arasJ.I?da IlEtre et .le .
. (Letr e-l Nea' == ve Hilik) eSeriyle,
II emistencialisme esi un. humani.mie et;
.. kf-
.. (B:u sonuncusu, bir 100nferans ola-
rak sonradan kitap halinde
.
Bu . Avrupa' daki yu"",ui//iler .,tara-.
.. 19. uncu bir .harekettir .. Onlar, 20.00
dan beri, me'dd (vad edilmi' toprak) verdikleri. Fis-'
tin'e sahip' QImak devrinde,
. 8abbatai Zebi, 1648 kendini" .mesih . Uan ederek, yahudileri'
"toparlamak bU sonradan
dnd. Bylece geerek (: ihtida ederek)
. dnenlere,' dnme verilmektedir. Avrupada ortaya ilim
Ye f!lozoflar 'yahudi "ahsiyetlerden (-yeri
geldike-) sz' (bkz .. Index: Yahudi madd.)
M asonluk ise, bir nevi kisvesi yah,udi
Bunun Trkiye'delQ. loca'lan, byk Trk milliyetisi
Atatrk (1881-1938)
.'
142
Bylece grlyor ki Hi1r:fnet en st, yani
drdnc. ,bulun-'
, ki: bir Alman"
olup, pek az. bir da, A vrupa-
m.illetle;re mensuptur.
Belki merak edilip islam dnyasinda ve
zellikle RnfJ8an.s'tan sonra adam-
ve filozoflar hi di :mi? Gerekten fakat
kemmiyet ve keyfiyet (nicelik ve nitelik) en
bUylik ancaklS'nc
ise, felsefe AvrUpa:'
geiyor.
Be;I1d bugn isbat ..
veya :nedenSe
.' miz iin olacak' ki, 'l.H. (1868 - 1946), Gnal-
tay (1888 -19(1), Ali ,Ayni (1869'-1945), Isrni),il
l!enni (1855 1946) ve Hilmi Ziya (1901 - 1974)
gibi byklerimizin pnce bir kadir- '
borcudUr. ' ' '
1-' A9
T'rkler'in (ve milletleri"nin)
felsefe. tarihindeki yeri'
nl (mesela Mac-
hiavelli" R0U88eau) 8chpenhauer" Cahiz ve Hicazi'nin)
, Tiirkler ve szlerini daha nceki sayfalar-
'da (bkz. br. s. 43). '.
g.D.mUZe kada'r gelip birok filo-
mensup ve yeryzn-
de,' hemen her' ve filozoflar
i
"C,
143,
de gr1l1:tk., Demek,' .ki Trk milletinin ve oniarla
'.likte milletlerinin de, insanIik mal
. nemli bir yeri '
a) Trk dnrler
birinin olan
. (L. m. 956), yer yznde filozof yetitiren yedi millet
ve bunlardan birinin filozofa sahlb
bu sUretle de, birbirlerinden., uzak 'lke ve
lardan 49 tane filozof sylemektedir. Ona gre
bu milletler de Trkl(fr) Hirul ..
ier) inliler. '
Daha nce filozoflardan bahsederken
zere, onlardan: bir aslen Trk gibi,
geri kalan ,bir da, yine
Trkler him(iye eCUIdilderi bir En-
dls'te, . Said' el-Kurtum (L. m.
l070}, nl ,eserinde Trkler'den
tedir:
,
. .. Trkler) ok olan' bir millettir...
yer.ler ... taraflan,'ile in'in
Hindistan ta
zey blgelerine ( :kutuplara), kadar
Gsterdikleri fazjlet ve s.3:hib haslet: Bai'a<
'. ve aletlerldir. en ustala-
vurmak, 'etmek ve ok atmak-
ta en basiretti olanlar ... 73.
Bu kadar lkelere olan Trkler'den
ilk Mabed el-O"4eni (t (99)
72 Mes'tldi, A s. 121.,
73: Said. Taba"kat el-if,mem, s. 11
144
ile Oehm ibn Safvan 747)
tay'a gre her ,ikisi:, de, Trk ve dev-
rinde id,m
, (l. 899) isimli filoZoftunuz, da Tr,-
.. ve Okulu'na mensuptur. Ab1?,asiler-,
i!Jam '
,Ebu Bekir ,Rdzi, (865-933)., filozoftur'" Dr.
, Bigrm HunkfJ'ye gre Trk
. ,
.. " Aslen olan en Faram (87Q-.
950)dir. Nitekim.: Mes'Udi m. 956), 'onu,n bit Trk,ii- .
, filozof beyan ediyor. 1bn,
(l. m . .i248f Mapertlunnehir'deki ,Trk ..
.Far4b ifade
HalliklJn (l: m. 1282) Trk
dahita. hyafetiyle anlatiyor.
, Sahip adeta "
gayret ilin Sina (980-1037) rWrk' l-:-
. bir ilmi
, Ord. Gnaltay:, . +940, (Belleten
Meem.' da) ,Jmi ve' Milliyeti konusunda
bir Ord., Prof. Dr. Bheyl'nveT'
in ,1937
, ele
mensup, bir, dnyaya (nitekjm M ev-
lan{l,dahi bu sonradan,
bir ,Trk ili olan BuMra'da arca'?i vs.
74 Bkz. Gnaltay, Byk ,Trk filozof ve s-
Sina, ve Tetltikler (T.T.K. Ya-
_ VII, Seri, No. 1; lst.1937). s. 23. '.
75 S. Hunke, Gnei" s. 67 ..
" .

gibi seyahat'

M. 'Watt
dahi onun kabUl etmelrtedir
t7
. " - .
Birnni pyk . ve :
de bir sre araplar ve sahip Ama
. H Birnni" '. .'
ve bi:lgisizlikle sulamakta, Biz ve .
Szler sarfetmektedir. Bir ise"
arapa 'Ve sonradan demesine
Trk blgelerinde' dnyaya gelen de Trro'


Kitab'
el-8aydana eserinde Birilni diyor ki : . '
.... Br:m" ne ArmpJ. ne de .Ao(j:mi'im;. bu . iki. dili sonra-
dan .... .lm dilimle
. ya.zacak

bu . cins. arap.
SU :Zrafeler (yahut ifte zur8.fe-
gi.bi" garib .b:ir ... 79 .
bir ilave edelim ld Bi-
mni" olduka bir eserinde;
.. Bu kk deniZ, (:'bUhayre),,' Trkede itiz tel(1r .
kuzi . yani Banr olarak ... 8o
- ,
tr ve tesbitler sayesindedir ki, ken ..
dilerine. sahip ve bu yzden, ,
76 iin bkz. N. ve. Eser- .
leri" (Felsefe A1'1.tivi, 1981, s. 1-54). .
77 :M. iSl{i,m. FelsefeSi ve (tere. S .. Ate; Ank.
. .
1968), s. . '
78 Bu konuda bkz. Gnay Tmer, s. 13-15 ..
79 A. iZim. ve Din" 1/126
, 80 BirCmi, Nihayet s. 23: (Bu iin.
bkz. N; Keklik,. Ayr. bkz. madde Isl.
2/636 sonundaki Ayr. bkz. R.
GTe Trkler ve Trk (TKAE, Ank. '1985)
s.197.
, .
146
,81 ebi Useybia, Uyan eZ-enM, s. 642.
82. HalUkan, Ve/ey/U' eZ-A'ytin
147
a veya farsa bilmesi mmkn o hal ..
de Bi1hireverdi bu TrlC'1'lien hangi dille
. Bu 've -
ka bir dille imkan, y,ar.
ki, bir Trk olan elebi
(L. bu olaydan Trk-.
mence ile)
gibi 83, bir Trk fikir ve ilim tarihisi,
Tak;prlzade (l. 1561) dahi, bu olaydan
tedir
83
*. '
Shreverdi'nin gsterecek
ci nokta ki (-daha .
. zere-) , ve 'Snni olan'
Hane/ilik, Matikilil ve.' .gibi mezheb-
Iere iltifat etmezler. Oysa Halli7ean'm ifa'.desine gre
84

Bhreverdi, bir olan mezhebine men ...
suptu.
da var ki ta.m'
&"re .kendisi mer 84*. -;Yine
'Hanikan'm jfa:desine, gre (6/268) ismi Ahmed'tir.
ismi Omer' idiyse, bu isme kesinlikle
fayda .. ki.
Sbreverdi, hemen btn eserlerinde hi de sev-
mer ismini bol bol'
nokta' da nemiidir:'J1m, Ebi U8ey'bia 1270)
klasik mellif,' UyUn' el .. Enba eserinde sz
konusu blgelere gre
83 Lami'i elebi, Ft1lh, eZ-Mcah,irJ,in;, (nr. Marifet
198(), s. 658. .
83* Takprzade, Mi/ttih, (Kibhire, 1968), 1/300.
84 Hallikan, Vefeydt 6/272
84* Hallikan, eser, 6/268.
..
tanzim. Bu eserrl:e BUhreverdi, (Bi-
ldd el-Acem)
stelik Bh!reverai; bir sre
(MariJ4n ve .Arluklu hima-c
yesinde hatta.Et-El'l}iiJi,
Arlu1clu ailesinden olan !larput
emlri lmddeddin EbU Bekir


. Btn bu belirtelim. ki
,. verdi, esltiden beri ve h3len Azeri Trkleri'niri'
. .Azerbwycan'da, Buhremtrr4 kynde.dnyaya Bu
ky, Zencan '(Azerbaycan) , kylerinden bjriiir, ve
buradan :ni, birka'
daha . . ' ,
i .
Grld@ zere Sbreverdj'nin
hemen mevc:ut fakat buna
8hreverdi'nin Turk aslindan gsterecek bu ,gibi .
delilleri ileri srmek kabildir. . - . ."'" ...... - .
. .' 8adreddin Kanevi (m,. 1210,-1274) ise, Trk'tr .
. Malatya'da Bir Trk devlet
mrnn byk bir Konya'da 'Ko-'
nevi (Konyali) nisbesini yolunda: Muhyidi-
din el-.Arabi'nin .
. (m. 1207-1273)
rasanh (Belh'li) bir Turk Dnyaca kaza-
. bu farsa yaZmakla birlikte Trk,. aS-
. (ayr. bkz. ve 1/330).
. '. .
S5 'Prof. Dr. Triran, Anadolu Trk
- Tt1.rihi, 1973), s. 220. kUk ,
pirlikte bu. risale'sinin de, L' Archange IilmpOUr1!rB' (ed.'
Artheme Fayard, Paris, '1976) ,talyan :bir kitapta (s .. 63'de)
tercmesini veren H enn Oorbin, malenin ithaf bu emir'in
ismini, lmd,ded,(lin Kara Ar8lan Anuk olarak
149
, .
Nesefi XIII, ikinci dahi '
Trkistan'da N e8ef (N ah.eb) mensup b4- .d.- .'
nxdr.
, 'Ibn m.' lkoor ..
eserinde zikredilen ve de olarak
. zere-) Trk olan bir felsefe ve ilim tarih-
v:ar EbU HO;fs {jrner .. imi el-Trki
"ismini, Klasjk yazar ilm eZ;"
ona (_. fakat bilinmeyen-lo "eIr
isimli 'bir !illarak, ondan
bir aktarma Bu dik-
kat edecek olursak 'el-:-Prkf/D1n,
h .. 597) muhakkak, ki -hayatta
Unk Hilyet 'bu eserde,
tarip.te .. bir 'tabill'ten bah-
... ..,
. * Arapa. iin okUn-
masmda glkler or.taya bu t1J,rice (: fa-
tih) veya iZlem/il} (: il . 'ekl.ip.de
Prof. Dr. Muharrem Erg,m'e borluyUm. .
bu Trk" tlnrnn muhtelif
8uppZ. 1/569), Eb'O,'Hajs mer.
ebn Eb-Abbas. 'ibn olar8.k
. Prof: Dr. Osman Turan'm' 4na-
Tr'k 1973; s'. 221)
DUrmiu] mer.bin,
DneY8ir MariliriIn (Mardin'e
1-5. km. mesafede) zellikle
-hir ticaret 'ehriydi. Harabeleri (bi1hassa iki tane cami
halen (-bkz.' M. Streck,. Dneyw madd.
Ans. 3/664) yakut (L. 1229), Mifcem 1957)
eserinde, maddesinde-:-) buranm Ko-HiBar' ls-.
mini de ifade etmektedir! Besim Darkot lse, Ko
1;Ull, bellr.tmektedlr. (bkz .. Ans.
6/832a).,
.86 ihbar .el-U1em4
J
. s. 189-190.
150
Bu iSe
h. 594 (m .. 1197-98) ile vefat tarihi
h. 646 (m .. 1248) tarihi bir yilda (yanf, m. 1197 ..
1248 bir, tarihte) vefat
.. '. . .. . " .. - ...
. (Mardin'deki

DUT'IfI/U
(-. ), iJ.q. tane . eseri var-
ki bunlardan isini geen Hilyet el-Beriy-
yin,. de. Tdnnu (Dneysir' Tarihi)
Trk. ve
elebi (L. m. -1656), bu' iki ve
Zikretmektedir :.
<c Hilyet . el-B.eriyYin li' havass el-Dneysiriyyin ..
(adli eser)' EbU H ats Omer ilni
(==. . el-Trki aittir. Kendisi
ahalisindendir .... 89.
Kdtib Trk isminden. de
lail bu ikinci diyor. ki' :
.' ... Dneymr: 9m.er ilin (ttalm'lt)Ja
dittir ...
. .- Trk .olarak kabili edilen filozoflardan biri de,
nl astrdnom.- filozot Nasfre.ddin T1ls1, (1.201-1274)
'Hdmit Dilgoo'm 1956'da BYk .. Trk -
4limi N as-ireddin TUsi eserinde bunu. grmekteyU.
Kaprins7ci The
Math(3matws.oj-the Orient (1934) eserinden, Nasired-
87 eSeT, s. 190.
88 Bu lronllda yukanda verilen (s. 149/dn.**)

89 Katip elebi, eZ-Znun (D.r. 1941), '1/690 ..
90' . Katip elebi, eser, 1/294. Arap ta:r;ihb:;i
.(m. XIII. eserinde ondan nakiller bulunmaktamr.
(bkz. O. Turan Tr.'k Devletlert Tariki, s} 221). . ._-
:151
din TUsi'nin Trk (-Hamit
,mezkiir kitabmdan-) " '
, 'Klasik, Uyun el-Enoo' .(Haberlerm
eSBrm mellifi Ebi 'Useybia
. m. z 29
1229), trke konUUyordu
92
Bu' nokta de,
(-bizZat l1;Ya .'etmek
sftretiyle-) durmak' nk z .. ,
mn "Trke bu ailenin . belki. de Trk: ola ..
ihtimalini akla . ' .
htn bunlar gsteriyoi" ki Trkler., bir yandan
bir' da
ki'lYl4ye et'liU3:k suretiyle, felsefe' alamnda, mmtaz bir
ki


yk Von Aster' i948) 'in, Fel,sefe
,hinde Trkler (1937) makalesini de burada ha-
suretiyle., bu ,bahse son
nokta;! dal belirtmek Trkler) ,kendi dil-
lerinden daima dikkat ve taeMi' ile', kul-
lanma;k Bu" sebebIedir hangi
Trk tesbit ederken" fay-
usullerden biri de, o filozofun Cmleler
dikkat etmektir; . Mesela , Fa-
raM) byle !isan-
da 'uzun cmleler muh-
,temel .. ,
Trk isimlerine
bakarak' ortaya son ierece gtr, ,nki .T',rk-
91 Bkz. Tayyar Devrmae Rasat
hanesi Bilginler 'Ve Eserleri, (Edeb. Fak,
Blm, Mezuniyet Tezi, 1965-66), s. 25 ve dn . .'33 .
, 92 ebi US,eybia, Uyun 's. 737, ayr. N. Kek-
, lik, Fe1f;efe, s. 298 ve dn * . .'
e olan Arapa imIa sebebiyle
maz durtima de grmekteyiz. Buna tipik bir
olmak zere Ktegadi (
, bu Trke bir 'olan
du JJ j).) sebebiyle:--) '- ,_,
hale (bkz.
. cim Kti,11lfU8 tero. '2/7). byle pir
mevcut olmasayd.l, Ktegad/i
, den ibaret kef edebilirdik? Demek k;i T'Urk
ve bilginleri bulmaya,
biri de ileri ,
Hulasa, felsefe imdiye kadar bir ka safha gster- ' , '
. ,'"
.'1' .
mitir: Bu de (m. rx ... XIII.
-500 sene l!1ddetle Tr1ler
J
n pH mda dikkati
ekmektedir. '
b) Trklerin h4'indye 18l/i,m ,
Trkler'in felsefe dostu bir gsteren
biri de, kimdye '
leridir. zellikle tane byk filozof, bu mazhariyete
ki bunlar da: Ebul-Bereklit
Rdzi; -ve lbni-Arab1/dir.
EM Hamid. Gazz,li (1058-1111), Byk SelUklular
himaye ve 33 '
tJni1Je:rsite8'i'ne olarak- tayin
Bu konuda rahmetli' . -
_ senesin.de

e. -
92* M. (Gnaltay)": Sencer ve Gazz,li
bir ,mektup. - Sencer, ile ve av-
,deti). Fak. _Mecm. sani 1925 (Jilski
harflerle), C. I, 1, s. 39-57.
153
Kronolojik takib ,edecek olursak, de
, Ebul-Berek,t (1076-1166) 'den sz edebi .. '
Daha nceleri filozof,
mslman ve B.Yk hizni.etinde
, (-bir taliib olarak-) sultanlari
da, hizmetlerine ona hediyeler ve' paralar
pir. tanesi :de, mr-
atla8'tali. son, derece . ,bir'
(:elbisesi) idi. Ebul-Berekfi,t) daha
'dad'a d:o.nce, daima:bu hil'at ile ders
ve czzam lmtti
9S
.
Fahreddin Razi (1149 ... 1210J dahi T'1;klerin
sine mazhar o;k ynl bir 1bn Hallikan
(l. m. 1282)' hikaye gre" aslen'
, olan' Razi (Rey mensup), Azerbay-
, can'da Meraga,. ,Harezm'de et-
ve Maveraunnehir;de UZUn Horasan'da
, Harze71I1}ah..; diye olan Sltan ,ibn Te ..
'm. 1193-1?OO) nail
(m. 1161-1231)" ise
himayesini

IJ:iX
Uzun sonra '.gelerek' 'ErzincaJ!t'
ve .. 25, kadar Burada, .
Sultan Davutah'm '.
e.serleri,. bu, sebeble oJ?a ,ithaf

'
- ilm el-Arajbi (1165--1240) ise, aslen
l8'de dnyaya ve uzun a.ra-
olarak 16, sre ile Anadolu Konya, :-
SivaS" Erzincan, Erzurum ve Mdlatya'da
, 93 'ihb4r ez.;ulemii, s. .224-226.
93* HaIUldin, Vefey4t 4/250 vd.
94 ebi Useybi,a, Uyun el-Enbo" s. 690.
154
Anadolu Seluklu (zellikle lzzeddin KeykivU8)
ile dostluk bu suretle de Trklerin hima,yesi'ni
. .( l. 1240),. zamanda Trk
filozOfu Sad:reildin Konem 1274) 'nin
kitle . ve kendi grrme.-:
lerinden sonra. Trklerin tarihine bakacak olursak, yce'"
milletimizin bu olan byk derha!-_ g
-. . rebiliriz. Bugn Trklerin dnya:daki 110 milyon-
, dan sahalar ise Balkanlardan B-
yk ve Kuzey Deniz'inden 'rioot'e
kadar ve (Azerbaycan ve Orta (Kerkk
ve nihayet tek Trk devleti olarak
55 milyqn . nfuslu Trkiye top- .. ;
.lam olarak 12 'milyon kUometre karelik bir alan .et-
. mektedir*. Trk imparatorluklar
.ve Trk- Devlet (Sultan-
lar, bir yan- ."_.,,,,.=',
. dan da ilim ve himaye ederek; fllo-
zoflara ve alim.lere maddi-manevi destek .
c) Araplar ve felsefe
. . .
. ilim ve bo ..
YllD..ca (-nitekim Avrupa ulus-
da, ayni asirlar bOyQD.ca ilim ve
felsefe dili Qlarak ), A
kendi eserlerine ne ki arap fel-
8efeii yahut veya arap psikolojisi gibi isim-
ler Dys!! 9rtak . bir: felsefe ve
ilim olarak tarihile ...
;: . Trklerm Etno-grafik ( : Etnographical Map of
the Turanians) .Arjantin'de, Buenos-A'ires'deki Felsefe Fa-
. kltesi ..
155
lbn Said (L. m'. 1070); arap
. bir iki taneyi szlerle belirtmektedir.:
. . .
. - ... Eski .... gelince: Allah
. oruara (bu konudal ne bir nasib ne de onla-
bluia Ben onlar ara .. _
smda olmak. ancak iki , .
biliyorum ki, bunlar. da: .... el-Kindi ile ... Ebul:"HMan
ei ... H dir' .. '. 94* " .
. .
... kendi
bilgisinden. ve .. ,
bir itina
'nkji bu' (ilim)' tek-tk
larda .mevcuttu ... 95.
. ..
d) Irarnltlar ve felsefe,
gelince: .
daha olmutur. O
alan "lra;n sonradan
mslman mcadele et,mek .kaldik-
Zerd:jtl"k .== 've gibi
itika41ar, bu ilk
' .

s3:1 (L. m. '956.) 'nin
. bir kozmoloji bu1un-
Trk B'Uhreverdi
'm . .1191) ve zulmet kavram-
her halde alarak;," ikiezen 'prensip
kabul etmekteycli. nk'M

,de
,94* Said, Tabakat el-timem, s.
95 Said, -ayni S. 54... -
96 . Mes'fidi, s.
156
zere, Zerdt 4ilaZist'ttr. Burada iki' ezeIl .
prensip ki, birincisi Iyililc TanM (Ormozd=::.yez-
nAin).1 ikip.cisi de KtZii,k (Ehrimen)d:J:r9
7
. Yine .
. bunlardan nur ikin'cisi' de (karan.;.'


gre, bu gibi
SJzanlar ':konusunda, Ke7iimcilar.
. reddiye'ler 99. fikir ta-
. rihilerimizden blri Lb% JP.. ? ) l;5u.
;konuda verenler Hidmibn el-
Hakem (l. nL :K.' in.DuaZistlere Reddiyye ve de.
Reddiye haber vermek-
tedir
100
. '... .
e) ve felsefe
kltrne ffm, ve
. ok bilinmektedir. Orada . 331 "
olan -' bir kltUr 've'
felsefe olarak,' ayni zengip.
ile-, kltrline mutlaka'
Zaten,'
. bilgilerini zere M't8ir'a
gitmekteydiler. bu ve ulusu,
ilk- felsefi oiarak kabul edilmektedir.,
gerek nesepleri ve gerekse 'bu zellikleri
da: lfnptf/dir ... diyen 8dw,'e gre:
: .. zamanlarda' idi.. .
.. -. Sonra ortaya
oldular. ;Su Ohal_o (kendileri)
eline. getikleri kadar de- .
97 Mes'udi, ayni ese,!" s. 134.
98 . ayni eser, s .. 115.
99 Mes'Odi, ayni, eser, 5. 135-1-36.
100 el-Nedlm. Fi'hriBt,
157
'vam etti. Bylece bir mil$lman
oldu, 'bir da gnmze (m. XI. asra) kadar
ehl-i zimmet kendl 'dinlerinde Onlar
eskiden bu dnyada, insan'dan ncegarip
birok hayvan nevileri .... da in-
bu (hayVan) nevilerine .geidiklerini
ve .. ldrdklerini... ... 1,01.
,'"Iim Saidlin (L m. 1070)' bu bilgileri az 'ok-o
, ayni. 'ekilde LJm

. ilAve
, ,mektedir :. '.
ahalisi: vs. olmak
zere. ., ki
dir ... 103.
f) , ve, fe18efe
Hint kltrne gelince: lIirid'iBtan i-'
lerine kadar ihmelen ve Brahmam, vs. '.
Orta-Asya kadar' sebe-
biyle,. red .bu .inanlar
girmeye' 'MeselA.
m. 956). Hina felsefi un-
da ve Hmd filozoflari'na gre Glv-
ler'in BeinlJi UnSurdari


sabit bir


Brahmamlar'a' gre,
sylemekteC!ir. Yine', bu fikir t'rihisine gre '
el-RO,vwili m., 910), materya-
101 Said,. eZ-Vmem, s. 5 ve 43.
102 lh'Mr el-v.Jem4, S. 228.
103 ayni eser, s. 227 .
. . 104 Mes'Qdi, A S. U.
'105 Mes'Qdt, ayni eser; s.- 54. .:
106 Mes'Qdi,' wg'm eser, s. 112.
158
lizm demek olan Dehrilik konusunda, HiniL felsefesi'nin
etkisi
fikir taiihilerinden olan lbn 'Said) bu
konuda Qna' gre : .
" ... tBVhid kon'QSUD.da .
sz etmektedir. . . ," Allaha irk (ortak)
mazlar. 've B(lbiiler olmak zere ihtilaf
ederler .... sayica
bir . .. Bunlar alemin
(W is) ezeli (ya-
.. . da kad.ar
ki hepsi;. peygamberlik'in . edilmesi ve
haram .. ;' sz
ederler ... Babiiler'e gelince: Bunlar HindJ,iler'm' o-
. ve hatta hepsidir... Bunlar, alemin ezeli ol-
sylerler" ..
. .
benimser
te:rui8uh ve hulul (incarnation).
gibi. nazariyeler dahi, her, halde Hind ge-:
stelik bu. metinde, Hinillilere edilmek iste-
nilen ise, tarihisi
(L m. .Ahmed el-Berahsi .
m. 899)'nin, Babiilerin mezhebinin tavsif edilmesi ma ...
'. gelen. Kitab vasf. ,mezheb eser
haber vermektedir
108

g) .'Ve felsefe
"
. Endl8' sz; lspamya'ya verdikleri .
b4" isimdir. 100 Tufeyl (l. 1186) ,.lbn Baooe m .. 1138) ,
Ilm, Rd m. 1198), lbn (l. m.
107 said, TUtbaMt s. 12-13.
'108 ihbar. el-u1e.mli" s. 58. .
159
'1240) ve Beb'in (L. 1266) gibi nl
" burada Kuzey Afrika ve
ilk .. feth Mslmanla!ill: 'eline ge,tik-
ten sonra Endillste felsefe vs.
Ancak felsefe, ve zellikle,
bir zamanlar, ylesine ki, by-,
le alanlar ve s,atanlar t3.kibat
Hatta, felsefi dncelerle mcadele etmek
zere felBefeye olan (l. m. 'nin eser .. :.
leri dahi, Endl8'te tahrib onun ,kar-
reddiye Btn b'Q kare-
ketleri'nin cereyan olan fikir
tarihisi 1bn Said, (l. ,1070), ki, evvela hien
IV 10-), Billah:J kendi veliahd-'
ilim ;hareketlerini ve bu sebeb-
, le dan . ve lkelerinden, An-
,Enilillils'e fa-'
'kat onUn el-Meyyed Birtah
366, (ni. ,976-977) ve diger konulardaki Jel ..
Befe ve
zerlerine emretmi" bu eserleri oku-
iIan edilmeleri,


'Yine bu fikir tarihisine gre,' EndlS'te fiiik- ve
, metaf1fJik ancak; 'pek az


Hatta yeri geldik e grtilecektir, EndUls'
te Rd:J
den ve Kunuoo
taJ;.trib Nihayet btn bu konularda, Trk B.ib ..
liyografya alimi Katib elebi (t el-'
Zunun Endl8'te bu. neviden taas81L.P ha-
reketlerinden' bir ok defalar Mesela diyor
109 Said, Taba'kIU 78.
110 eser, s. 88 ...
160
ki: -EbU Hayyan (L. el-Bakr el-Mukit (=O;k- .
. yanus) ailli. eserine gre
11
I, o (14 nc
Endilrl'8'te ilmiyle . fakih!lf!fin '-( ".
bilgl,lerinin) ve dogniatiklerin hcumlarmdan' :
- m an mei '.i 1 bkz.)' ...
, . Kendisi de, bir olan EbU. Hayyam
(L. 1334).' .isnll geen' eseJinde, Fak'(ediJ,in Rdzi
(L. 1210) . sylemekteydi ;
. Bu adam (=Ratd) , , filozoflardan.: . birok
naklediyor bU. filozoflara kukemQ, ( ; bilgeler)
diyecek yerde 8feM demek daha
ru olur. onlar,: .
olup,. eden dolduran)
kimselerdir. Bu kimseler Yahudi-o
ler'den Hmtiyanlar'dan daha ifuki.
Hz. (hilafeti m. 634-644), bir ilahi "kitap : olma-
. dahi yasak. ............ ..
ne gre, 'e8erleri'ni daha
dayerinde 'ne bir ve ne de bj}. .
. hadis'i tutmaya 1.zUm g5rmezler ....
ve Bina .. : ..
EbU bu szleri, elbette
Bine, (980-1037) ne .Rd (1126-
1198) 'n 'eserlerini okuyan bir in ..
sanl'ar ve. )
KUr'an aYt3tlerini ve .. zikrettiklerini' gre-
EbU ilave ediyor:
. '.' Ben . uy;;. .
bu memlekette bJrok kim-
111 KaUp eZ-Znn (Ilr. R. Bilge), 1/226. Bura-
daki gre, bu bilginin tam ismi Eb Hayy4n Muh,. ilm ..
_ .yusurtur. ;Sz konusu Te/sir'i .
..
111'* Katipelebi, eser, 2/1289.. . ... --."
161
ve gr-
dm ve buna nki biz Endl,s'te byle'
lerden ekiniriz. Mesela. dair, bir kitap sa-
olsa, gizliCe kelimesini
kullanmaya kimse cesaret edemez ve buna (-" benzer
bir, kelime H3:tta,
uZ-Bakim.diye AMuiiah' ,
Muhammed Abduirahrrui,n .bir v8?ir'le. .
sen iin, kendisi ban:a bulun-
) bir mektup filo-, ,
, a dair bir eserini,' -ya .
ettirmemi, ya da reca '
ti. I}endisi, bir (:bakan) halde, bu mek-
tubunda szn cesaret edemeM.
ve yerine me.fil ... 111**,.
, Endills'te felsefe ve konusundaki taas-
sup derecesi Fakat . ki' felsefe, bu I-
kede ve' birka tane nl filo-
zof yine, bu topraklarda ..
Islam '(-:..arapadan latinceye. tercme.ler'
),. etkilemesi
qa byk nemi skolas-
Endl8'teki medreseler'e (
ler'e) gelerek tahsil grmekteydi. 'Mesela Albertus Mag-
nus (1200-1280) , biriydi. ;Onun
Aquinolu (L. '1274) 'nun filo-
ve" so.zleri, buradan kaynaklanmak-
' '
111 * * Katip eser, 2/1862; ayr. N. Keklik, lsUim
, T.a1'ihi, s. 14 vd. ayr. N. Keklik
J
1978), I$. 303-

162
i - AlD
, '
etkiler ve Twrk-lslam
, ' Felsefesinin Avrupaya tesirleri
tarihinde hi bir filozo-'
fun, daha (-' az veya ,ok-) esinlen-
Dieyen bir sistem yahut bimame;n orijinal 've' zg
bir ortaya sadece bu esinlenmeler
felsefe problemlerine dair ahsi ve
gTler ileri srdkIerini (Bkz. s.
32). Bu bir dnce tarihinin en eski fi-
bir olarak kabili
,edilemez. Zira onlar da nceki filozoflardan
ve kltr evrelerinden
, a}, , kf!,ynaklar
filozofu Crales: 924:'546), ok eski bir
medeniyetin olan felsefi
geometri ilk ara-'
daJ:!.
(f?70-494 1) nfu. filozofun da
genlik benzemektedir. Nitekim o da
da ve M uzun sre ve gr-'
stelik Pytha-Garas kelimesinin ilk olan .
pytha sz ile ve
telaffuZ ile vs. gibi bir- , '
ok sebeblerle, her ikisinin 'ayni kimseden ibaret olabile,-' .
ve bu da, pythagaras'm gerek e/sa-,
bir zerinde .
. Bkz. A. Weber, Felsefe Tarihi (tere. H. V. Eralp, !st. 1949),
s. 21/dn. 2.
. .1.
163
Platon (427-347) 'da da eskilerfn etkileri
Nitekim geometrisini M dan, Ba1?il-
ve birok
ise Hz. Mv.,sa (m..
Mesela eski ' Yahudiler dua ederdi: -Ya
Rabbi, kafir yahuiLi olarak ve kle Jir ola-
rak ve erkek olarak iin sana
buna benzeyen' szlet-, (-, PZtOffkhoB ile
Laktantius'a gre-) PZaton tekrarla-:-'
my-ordu: -Ya Rabbi; beni hayvan insatn olarak ve
erkek olarak ve bir milletten
kat Grek olarak iin sana (bkz ..
Schopenhauer, The.World alS' Will,and Idea) 2/98-99; ayr.
N. 74-75). Bu szler, TaZe/le -,
de izafe edilmektediX. Lderliu.s; 1/55).
tarihin en byk. ve en etkili
Aristoteles (384-322) 'in birok ilimler Man-
Metafizik, Siyaset ve pozitif ilimler) ,
eserler olursak, bir, tek:
kimsenin bunca konularda nasil d-
,kabil Tarihiler sayesinde
ruz ki AristoteZes) Makedonya (BL
m. . 322) 'in Anadolu ve iran)
Afganistam ve Hindistan'a kadar uzayacak bir as-
keri.:fiftftp.ata berab,erinde ilim adam-
, da Her lkedeki ilmi, ve felsefi
'fIWJlar) bu ilim heyetleri tesbit edilerek, son-
radan Makedonya'ya ki Ari8toteles;J
konularda kaleme eserleri iin,
tirilen hu .
YeniplaJtonO'lu'uk (Neoplatonizm) denilen felsefe'
olan (m. s. 204-270) ,dahl, ocuk ..
luk ve genlik sonra impara-
164
tr Gordian ile askeri nitelikteki seferine
Bu sayede ,ve in-
. ,celemek istiyordu.' '
ki' en ,eski 'filozoflar! de-'
nk onlar da kendilemden nceki, filozOflardan
, ve:.kltr' evrelerinden mtilitelif etkiler Hat ..
ta felsefe mesel. Roeth, (Rt>
ve Gladisk gibiler,' daha
ieki ve filozoflardan etkilendikle ...
dair eserler

'
, '
b) kendi
etkilemeler
de bu, nevi etkiler ve
rnekler Mesela "(Tales:' ID. . 624-
546)'in Fi;;ik-
,iZer tane meydana
fizik. (tabiat) Uzerine felsefe
ve
felsefesinde H eracl!3it08 (Herakleytos:, m: .
544-484) 'diyor4,u ki: her ileta bir nekir gibi
amyar} yani (kesintisiz)
(== hare"kef;) , Onunla 'an olau''J!armeniif:es
m. 540-470) bunun ta:rp. tersini iddia ediyordu. nk
ona (ve' temsi! Okulu'na) k.ina,tta hibir
ey hatekfBt etmez fakat msan, bir duyu ya-
olarak, hareket (=' == tC-
"ke1Jvn) zanneder. Demek ki bazen belli' bir '
tez' e atntitez ortaya ,koymak sUretiyle, filozoflar' ara-
smla indirekt
, ,
112 Bkz. N. Keklik,'FelBeje, s. 153-155; Vorlaender, Felsefe
T{),rihi (bire. M. !zzet), 1/18.
165'
en tipik etkilemme modeli ise, -Bak-
rates (m. . 469-399) ile Platon CEflatun:
m. . 427-347) Bokrates
PZaton 'ortaya demek kabildir:
Ayni (427-347) ,ile
Ari8totele8 (384-322) da, (hoca ve talebe
rak), yirmi bir bilgi (feisefe) Fa-
kat bu - ola-
rak ortaya nk PZatan'a gre
dan (lr)li ibarettir. Fakat '
cisi bu sonradan redd, ve '
, nin ancak (maddi olan) ferdi .. (8M,"l'ta) bu ... ,
Ona gre idealar (killli kav-
ramlar) , bir ara- .
da tasa'lJ1YUr edilmesinden olan bir fikir ( 'idea)
, bu konuda rneklerden biii
de, Bakrates (469-337) 'in etkili teek-
kl eden Bokratik Okullar'<pr. Mesela Megara. Olculu ve
bunun ola.n EucUdes (klides: ,4S0-430 civ.), ay-
nca Kynikler Ok!ulu ve bunun sa-
,.Antistkenes (445-365) ve Kyrenea' ,Okulu, ile on:un
olan .Aristippus (m. 435-356),
Bo'k-rates'in Hepsi de Bokrates'in ok nem
ahlak ,konusunu ,bu misaller de, '
, filozoflar direk;(; iliki'leri gstermektedir.'
, Platoo'un fikirleri ise; sonra Y'enipZq,toncU ..
(N 'd1n.t brnerek,
tekrar ortaya ki" onun' da lideri P16tin'U,8
(204-270) Direkt eden bu
, iki ekoln ve ben-'
zerIik dikkat eken bir" husustur. "
Demokrifos '(m. . 460-360 civ.)
temsil edilen Abilera Okulu veya ismiyle
. 166
(Atom felsefesi), daha sonra EpikuroB (m. . '345-270)
yeniden ele ve materialiBt bir felsefe.
zere bu da filozoflar':
. arasindaki djrekt misaldir.
c)
'.
Avrupa felsefesi'ne gelince: Onda da, eski ve
yeni gze Nite-
kim hiraz nce ismi geen Demo'kritoo'un
atomCt{.luk'undan esinlenen materia.lizmi
sefer de filozofu Pierre Gas-s.end (Piyer Gassan:
'1592-1655; veya ismiyle' GaBsendi) ..
dan tekrar ele, materiaJ,iBt felsefe olarak ..
Fakat ki GMBendi' bir pa-
ve dlni btn boyunca koru-

ki DescarleB (Dekart: 1590-1650), kendinden
nceki filozoflardan ilMm daha sonra gelen
. filozoflar da ondan ki us
(Le-Kartezyen == verilrri.ektedir: ,Ma ..
lebrariche 1638-1715), 8pinoza (1632 .. 1677 J' ve "
Leibniz (Laybnits: 1646-1716) gibi filo.zoflar,
(Le$ Cartesiens) olarak Burada-da
, grlyor ki, filozoflar direkt
ler ve fikir '
bulunmakla beraber-) daima ve bu sebeble
filozoflar, adeta bir zincirin gibi" birbirlerine'

Bruno' dan bahsederken zere, onUn Pan-
.

'YiWnadlar teorisine de Leibniz

J
de halde Leibniz
J
metod
\
161
Desoartes'a gibi, teorisinde Bruno'dan ...
hareket etmektedir.
Ayrtca lmmanuel Kani; (1724 - 1804), 'Leibniz'in felse-
'Chr.istJ,n Wolf Volj: 1679 ':'1754) tara-
fIIi4an Kant) ta-
raftan Hume 1711 - 1766) sayesinde,
: Sonra, ,Kant'm
, kendisi, de yeni bir sembol ve' Fichte' .. '
te: 1762-1814), Behelling ,1775-1854), ve Hegel
'(1770-1:.831) gibi filozoflar, 'JPost-Kant1,en)
idealizm '" ' ,
Bchopenha,uer 1788 - 1860) dahi, Kanf/
tan fenomen ve numen ismi'
ancak fenomenler alemi"
ni bilmek kudretinde fakat ger- '
ek rq.ahiyeti numenler alemi'ni, ins.an bil-
imkan

Behopenhauer)
bahis konusu, 'in irade' den '(
mak; devam etirmek irade'sinden) ibaret r'
n1:l ileri srmekteydL zere B.ehotpenha!uer" 'bel-
li ynlerden Kiunt
Darwin ve' Dar-
winizm denilen nazariyenin de. ncleri (bkz. s. 134-
:(c Kant, Prologrr-mena (nr. Dr. A. Buchenau' ve , Dr.
, E. cassirer; 1922l, s. 8.. " '
113 felsefesinde' de, zevahir dlem'i (alem' el-zeva-
'bir) deyimi, gelmektedir fena--
menler alemi tam . bil!nen
budur). Aynca, 'tilemi (gereklik
zaman, Kant'taki numenler alem,i
bilinemez olan Ona hakaik
ismi de verilmekteydi. '
x X *. aynca Pla:ton'dan ve Hf:nd felsefesi'nden
de sylemektedir.
168
'.136). Demek ki bu kesiniikle' mucid 01-
. kabil
\
d) . Trk-J sMm birbirlerini
Felsefesi bnyesindelrj eko71er
'Meailer den:ilen El-Kindi (l.
873) 1) .. ouun
, tarafindan ortaya konulan bu okulda Ahmed el-Berahs1, .
(l. .m. 899);" ve'
'olarak ortaya bir filo-
zoftur. Ondan da; yinebir olan .
. Farabi (870-950); ayni okuia mensuptur.-, Daha sonra Fa ...
ram'nin' etkisinde ve, zellikle
Miskeve!!Jh (iiI. m. 1030) ve yine Trk filozof ...
oLan Bioo (980-1037), .filo-
zoflar: lbn B4cce "(lm. -1138)" ile Rd (1126 .. 1198).,
daima, bu e7OO1 erevesinde sr-
.
. : Gazzali (1058-1111), Trk .. Felsefesi tarihinde
bir Onun. :dev;rinde 'siya-
ve .bir yandan onlarla .
cadele ederke.n, i yandan da, toplumUnda
(-avam kadar inen-) felsefe hareketleri'ne .
. bir vermek ;Bu" Farabi (870 ..
9qo) ile lbn Bina (980 .. Aristo (m..
'nun metafizik."( ! j.
iin; '. oriantalistlerden bir
. nazaran) ket Bu
elbette ki nki ondan hemen sonra Bacce
. {l. 1138), Tufeyl (L. .1191),
Ebul-BereMt 1196), ltm RUd (L. 1198),
Fahreilftn Razi 1209), .. 1231),
. (l. 1240), Ilm Beb'in 1269.),. Moola'1!d
16,9
. '1273), 'Badreddin (tH .. 1274), . ve Nasireddin
. (l. .1274) gibinl miydi?
... 1r,ki
y
un bilinen 'ise, {y.
karda ismi geen. M bir' eLetiri (tenkid.)
gze nk birinciler, .zellikle rasyooalist
ve' pozitif iZimler ii;zerine.dayan- .
ve . lideri Trk filozofu .
flihabeddin Bkreverili (1155:-1191) ise,. sezyi
gelen intuition (entUisyoD;)' a veriyor ve
ten.kitler ileri' s- .
. , ryordu. Busftretle M tez'lerin,.
1 w,kileJr halinde Ueri sfu:lmesjne
sebeb oluyordu. Demek ki ,filozoflar bu trden
bir (tez. ve olabilmekte-'
dir. '
ortaya FiZozo flar.
el-:Aram' (1165':'1240), -. tenkW, et-
mekle beraber-, Gazz,Zi. 'nin ve
eserle;rip.den birok vesilelerle fikirler ki,
bu da. direkt
Trk Badreddin Kanem (1210-1274)
ile Mevl,na' (1207-1273)' zerinde 'dahl, .'
leri tl:m!l-l1rabi!nin, 'bir yandan
Badreddin K{)nevi) yandan da -bir Trk filozofu olan
(L. m. 1282) .zerinde .
. e) AmW[Jciya etkileri
Filozoflar ve felsefe (--etkilerne
ve etkilenme mevcut olan dair
misalleri yerine, de Trk ve
milletlerinden filozoflara
olan etkilerinden b.ahsetmemiz uygun.
. i
170
(Buna dair bibliogro;fya biraz sonra ve:rilecektir).
sadece birka mahe'de durmak yetecektir.
-gstermektedir ki Trk -
Hristiyan ve k.a-,
Sicil-
ya ve ltalya." daha da gibi lkelerde ku-'
ru1an tercme islam ilmi 've
, eserlerini Latinceye terC1J,ine' etmekteydi. Bu sebeble he-
men mslman ,1?ilginler. ile eserleri ve
A gibi, ,fllo- ,
da isimleri
,Mesela El-Kindi filozofumuza
,AlkendU8 veya A-ikiniJ,iU8' denilmekteyili. Ayni Fa-
rabi'nin de olarak okUnuYord.'
, Ilm Sina'nm Avicenna; .A vicenniBm
zaman Bina (veya felsefesi) an-
ibn Rd'n ismi de' Averroes
yordu '*'. ibn. A ven ,Zolia,r olarak; Yunus'
un ,ismi Ben Betiani'ninki .ise, Alba.tag-
nus' olarak zikrediliyordu. (Bu }.ronuda birok misaller da ...
ha 1bn eseri El-IPutu-
Dante (1265-1321), ok ',ka-
olan Divina Oomedia eserini
yazarken Endlsl
'Tufeyl'in ismi .{1bubacer' olarak, biliniyordu.
Ha;yy Yakzan isimli FranCis Bacon
i (Frensis lfova Atlwntis (Yeni At ..
lantis) etki da
- yazarlara gre-) Danif3l De Foe (1600-1731)'
',nun,Robinson Oruzoe
bir dile nJtii lbn,'Tufeyl'in eseri,
* ' M alebranche 171:5), ibn (l. 119.8) 'ten bir
Bkz.' 2/148.
171
daha MoiBe de Narbonne (Moiz D-
N arpon) nce (Yahudi ter-
. sonra da 15'.nci Pico detla MiraridOla
{Piko Mirandola}, bahls konusu tercme'yi
. t.erame i Bu' sUretle l1ekir ibn Tu-
ismi,.daha ok k;f1,nye'siyle (Ebu knyesi ile)
ve ona Abubacer (ayi:. bkz. br.
s. 104-105 ve 'ayr. s. 174-115) ..
, f) lbrahimibn ve G:.
Btn bunlara ilave" olarak, !radar pek far-
bir daha belirtilmesi,
dir,: Daha nceki bilgi
miz (Belh'Ii). lbrahim Edhem ( l' - 783) 'in
hayat hi).{ayesi ile Gustave Flau-
beri (Gstav 'in bir
dikkat( eken bir benZerlik bir
yapacak olursak: gre Belh'li (Horasan-
hkmdarlardan bh"inin lbrahim, asU 'bir
aileye ve bir prens idi. G. hikaye
Julien. (Jlyen) dahi" bir 'prens olarak ta-
Bu ile:' Julien'in' hayat
birbirine ok benzemektedir. Sonra her ikisi de'
,daha ocukluk ve genlik itibaren at
ile zerinde kimseler olarak
Buna ilave olarak',nemli noktalardanbiri '
de; her ikisinin de,. bir vicdan sebebiyle,
vaz gemeleridir. Nitekim sadece: zevk iin masum hay- .
ldrmek yznden lbrahim Edhem) , gn-
lerden birinde katil'ten (gaib'ten) bir S8S Bu
ses diyordu ki,: -Ey Ibrahim, sen bunun iin mi
(dnyaya geldin) 1 Senin mudur,? nereden,
ki )
172
, S88 zeme 'tvbe ve zengin alle
terk ederek j'lien
dahi, nne, gelen her 4ayvani zevk,
iin ldrp Bfrgn byle bir
, ldrdkten son
, ra, kocaman bir ,qeyl{j,n" 'bir
an, iin dnerek Julien'e gzlerini ve:. -M el/un, b.ir
gn kendi ve de ve bu
, szleri defa lmdi, ,Julien'in muhatab ol-
:bu sesin bir vicdan sesi yoktur.
(Etiteresan olan nokta ki, gerek e
rekse e v3.ki olan bu hitab, defa ,
Bunun zerine JulielJi de, (-" gibi-) '.
tOOb8 ediyor ve zengin aile, terkederek
,bete diyar diyar ibn Edhem
ve' Julien" 'ayni iyilik 88VBT olarak hayatla-,
ettiriyorlar. Nitekim sUfisi, Belh/ten 3:Y- "
sonra Irak" Bu/riye"OOney Anadolu
Filistin" Hicaz',gibi ve
lokma yiyerek Al-,
cretin pek az bir kendine geri ka-
da ve
yordu. ,Hikayeye gre' Julien de, onun gibi Az-
olan bir nekir kenanna yerleiyor ve bir .Bal
,yaparak, ,(-' ''cretSiz ola-
rak-' )' zere her iki mace- "
buraya, kadar olan ' hayret
lde ve, ayniyetIer mevcuttUr.) Bundan son-
raki ise, da4a bir, mevcuttur.
'her ikisi de en y-iiksek mertebe'ye'
ibn Edhem" deraiz sa-
oluyor (-ki bu, gre bir
en yksek' ayni
kilde Julien dahi ykselerek saint ,(sen) denilen
'173
aziz/lik mertebesine nk bir
gece de, barakasmm' ve Julien
J
a-
.......... ; .. .bir Gzzam Oz-
. adtim ve' Julien" kol-
... " sanyor, . . fakat her ikisi de bir-
. iikte gklere ve Julien" bu su-
retle (kutsal == ermiJ) oluyor. (-.'
olup, gibi-) .. bu
hayat 1000 sonra, (--:ok ga:dp
dndriic bir Gustave. Flaubffrt'in .
hur bir hikayesi olan La Legende de Bwint 7!Ho8pi ..
talier (La Lej"and D Sen ;Jlyen Lospitalye == 'Konuk Be-
Ve! tekrar
.

" .'
g) ibn Tufeyl7in etkisi
. Daha nce, muhtelif oriantalistler. tesbit
edilen nemli benzerliklerden biri' de, Endills'l filozof- ..
(l. 1186) 'in,' roman
Hayy ibn Yazkan ile; ediplerin-
den Daniel. Defoe (1660-1731) 'nllD:,. pek olan
Romnson' Oru8oe eseri benzerliktir. Nite-
'kim} 1'6n Tufeyl'in roman ola-
rak, bir terk Ye dost
byyp' Daniel
Defoe'nun roman ise, bir
olarak} bir ada'ya ve kendi 'ida-
"'1ne-i hayat . (sUrvival) . mcadelesi Fakat, bun-
dan nemli olan nokta, . 1138 ) ile
Bpninoza (L. 1677) kurulan
, . ,
114 Daha bir iin bkz. N. Keklik, Trk-
lsU),m Etkileri Al"Ikivl,
24/8. 11-17).
174
, . H ayy ibn Yakzan eser:in (-arapa metni ile 'bir-
likte-) tercmesini'
hier, bu tercmeye Ifade' eder
ki, _.Hayy ibn Yakzan bu eser, (16'ncl ,sonla-
, Edward Poc;ocke Latinceye terCme
bu latince Het Lee'Ven 'Van-Hai
Ebn' Yokdhan (Hayy i-bn : ismiyle,
Hollanda (Ams,terdam, 1672)" Mez-
'tercmenin zerinde herhangi bir mtercim iBmi ko-
Fakat. tercme, .ikinci defa (Roffer-
daim .. , ,1701) tercmenin zerinde, (-m- '
. tercim ismi olarak-' ) B. D.,B. harflermin
Bahis konusu S. D.B. harfleri neydi? Bu
, sele uzun mddet bir ,bilme ce olarak Fakat, bir ..
olan W. M eijer, 192.0 senesinde,
, (-" Hollanda Bpinoza sisteminin,
Islam makalesinde, Bpinoza'
mn eserlerinden bir 'tanesinin, Hayy ibn
, landaca 'birlikte ha-
ber vermekteydi. W. Meijer,bu Bpinoza Zerinde
ve Der junge Bpinoza adli
eserin '(2- 1933) 'Von
kow8ki'ye de Bu zat, mezkUr
yoran ki.' Bpinoza daha De8cartfjJ8
ve islam felsefesi'yle
olan bir Yahudi temeli zerine
suretiyle, kendi felsefi - kurmak istiyordu.
W . .. Meijer edilen bu olay,
yle sevk $pinoza sisteminin, 18-
lam felSefesi'yle herhalde byle
tur diyordu. 'w. M bundan K. O.' M
(Hollanda diliyle) 8pinoza en zijn li:ring
(Spinoza ve evresi) eserinde, (S.
1896) diyordu ki, 8pinoza.1 biri
' .cr
175
John Hayy ibn (Hollanda li-
s tercme etmesini bu' tercme,
Spinoza'mn (.1677) eserlerini olan .'
1672 senesinde ,.AYni
tercme) ikinci. defa olarak Willem Lansveld
bu zerinde, ismi
S. D. B. .harflerirn grlmekteydi.
imdi, W. Meijer'e gre, bu harfler, (yani S.:O.B.). 80l-
dan okunacak olursa, B.D.S. halin:i 'ki bu
da, Benedici De Bpiooz.a'mn
ibarettir
1l4
* .
ve'
Bu paraleL. tesadfe
elbette ki mmklin . zellikle GazzaIi (1058-
1111)'den 'cmlelerin
'eserlerinde rastlanmasm'a da bir
tesadf 'imkan yoktur. Mesela :
(1058-1111) diyor
ki :
- Bu olan'dan. ( : k'inat'-
tan) daha gzeli (: m-
kemmeli) . mmkn

. Leibniz (1646-1716) -diyor
ki:
--Mmkn olan alemlerin
en mkemmelinde)
. en iyi
114* Ha;yy Ben rMn.an Thofail,
.' texte arabe... .et .traduetion franaise, 2e, ed. par Leon Gauthier,
Beiruth, 1936), XXX-XXXI.
* lvIesela J. Locke (1632-1704) ndr.t yamdayken
Westrninster Koleji'nde Mtince ve .greke'nin . biraz da'
arapa ibranca Bkz. Palhories, Grands Phosophes,
s. 281; ayr. bF..z. br. s. 48. . .
115 -olarak: Leyse l-imkan, ebdoo. ktin,
Gazzali'nin .bu (11ill)-1240) da.
176
bir daha olursak, Gazzali .
. 1111)'nin bir, Hobbes (l. 1679) ile Hu-
me' 1776) 'un eserlerinde Nitekim:
(1058-1111) diyor- ki:
- .... . (kuvvetin)-'de bir sUreti
(: gelince-, onu ikiye
sonra belki de" _ (su-
reti) tasa1?VUr edebilir; _Bonra da. belki
sUretine) bir sUreti-
ni birl8tiripJ insan" at dUreti
terkib eiUr,'ve belki de uan insan .... dahi
tasa1J1!U'! edebiliriz. . 11
1
. ..,
'Hobbes (L. 1679) . diyor-
ki :
Hume (1711-1776) diyor
ki: '
- ... . daha nce g-
olan bir insan
veya bir at . . tasa'VVUr
zaman
J
bu bir
basit tMapvwr' dur. '. Di-
, Wl!J
bir zamanda grl-
m bir insan ile-,
-- .... Biz ke:ndi tasar ..
lamaZar (tasaVvurlar) ,


pir
ile gvdesini
1J' akat
bu bir mahlukun)
hangi bir zamanda
mevcut
Bkz. Futuhtlt, 1/289; ayr.
1/577; ayr. 2/439; ayr. = 'Bu metinlerin tercUme-
leri iin !bkz. N. Keldik, Eserleri, Il/A; s. 216
(=Xx!v4). 7
116 Orjinal ifadesiyle: Le tout eat p0t6r dans le
des mondes passibles. Bkz. A. Weber,
s.210. .
117 ,Gazzalt, el-nazar, s. 20.
. . :
bir zamandaki at '
.' zihni"',
. mizde bf,r centaur
, " . derM) tasf!,'V'llUr' etme.:.
... , " . miz' gibi. ... 118
177
'na inarJimak'
, gelmez ... 119
GazzJi diyor ki :
'bir' kere ,'i;.
, m} artik, her
kaar .... 120 ,'.
Leibniz (1646-i 716)- diyor"
ki :
- M esela kpekler;' ken-
dilerine bir gs-
zaman}
sebeb
(ve)
... 121 '
Hume, (1711-1776) diyor'
ki: '
-'Meseza karruil,- ,,' .
tek-
, did ,.hayva-
.
,evvelce tea-'
'rtbeJden denil '
rn,4dir?122
Desca,rtesJtan nceki rnek,lerl '.'.
Desaartes pek ,
Oogito 'argo sum nazariyesinin ilk: Augmtinus.
. (m.' 354-430)' (-dnmek
kelimesi ileri
118 'Hob1;>es, Leviathan
J
s. 134.
1.19 Hume, Zihni
J
s. 71.
120 Gazza1i, el-envar
J
s. 52.
121 ' LeibniZ, Monadoloji
J
.S. 8.
,122 Hq,me,

s. 159.
178
dernek ki ,Au{justinu.s'ta
grlen
iddia edilme'ktedir. :Bu' na?ia,rlyeye; doute metho,dique
= sistemli -'ph8) verilmektedir.
. '(s,ooptisisme).' den hareket halde, burada
'phecilik sonuna kadar
phe etmek demek olan sooptiai81ne (septisism = p-
hecilik) kklerini, Solistler (m.. 'V. -grmek-
teyiz. Fakat bir septisizm) 'Pyrhan
(Piron: m.. 370-2,75), ortaya
, da, bir materialiB-t, bilinen
ibn Abdlkud4fts (m. IX. Kit'b el-ukuk'
ler bir eserde,
diyordu: okuyan kimse) evresinde7ci nes:
c
neler-in phe' eder ki) 'kendi
bile' plulye der ... (Yahut 'kendi
iinde bu neyi bir-'phecilik} ancak Des-
,cartes nk ona gre, blr
her phe edebilir fakat, eden
olarak' kendi (= uur'uridan) '
-edemez. nk phe etmek) bir nevi' yani '
*' AUgUStinu8 (L. m. 430)'un '1?u szleri, De Oi1ntate Del
eserinde (Kitap' 26) (bkz. St. Augus-
tin, La Oite de D'i..eu; .tr. par F. De Labrlolle; lntr:oil. p. XVTI).
radaki ifadelere gre Desoanes, bundan haberdar bile
onu bu' 'haberdar edince, Augustinus'un bu konu-,
daki kabUl fakat kendisinin bu (: cogito'
dan)' son.uca, ,Augustinu:s'wl
b}scarles'm hkk. ,bkz. ' ,
..... .
- L. Les Antece4ents h/istmq'lies du J e Pense
done J e suis; Par}.s, 1920. '
- G. F!-Ir1ani, Avwenna e iZ cogito ergo 'sum di Oartesio,
'1927; 3/53-72).
- G, Farlani, Avicenna., Barhebreo, (Riv. Studi
Orient. 1934; 14/21-30). 'l
179
(conscience = kOnsian.s) halidir, ben'dir. bu
bir benlik; Trk filozofu Bina (980-1037) ..
eserinin psikoloji bahsinde, el- -
insan- el;..tair insan) teorisiyle ortaya-
- cogito
. el-Gazzali' (1058-1111) dahl cogito naza-
riyesini ileri bi Nitekim, nl
eserinde-diyor ki :
. - (Bir insan), gzn (= bede-
gkleri) yerler-i _ve -grfU.ebilen _ her fjeyi
unutsa dahi) kendi. alarak bilir, ...
kendinden Mber-i olur ... 123 -
(1165-1240) -de dahi bir .co-
gito nazariyesi mevcuttur. Nitekim, bir diyor ki :
. Inkar eden)in_ bir de-
lildir. Demek ki inkar eden -(- - bir inkar eden olarak)
... 124
.:.
-Nihayet, Karl Vorlaender'in - ifa-desine gre, Oam-
panena (1563-1639) diyordu: -
_ ... _ Kesin olarak ey)' inevcu.t -
aur .. .. 125
Btn misallerden ki, cogito na-za-
riyesi, kk
ok daha i kadar

-
123 -Gazzali, s. l8.
124 124 p.
125 K. Vorlaender; Felsefe Tarihi, 2/21.
12_6 N. Keldik, s. 258-259. _
O" Bu konuda KWjeyri (l. 1072) ve 8hre1Jerd/i 1191)'nin de
-Oogito'yu szleri iin bkz. N. Keldik, Felsefenin
\ -, .-
(frg. 24, 25, 26). - - .
\
180
. j) Gazzali'1)8 iDescarfes'ta. m..addi td(rifi iin
. bal'J11,umu .
. Desoarie8'm olan felsefi ken-
. sadece
ibaret . onun"
. . eserinde, .. cevher . 'lnI3tafor - Jola-
rak mum (: balmumu), ve bunQ,. daya-
narak 'ileri griiler,' hayret. e'decek .
nceleri
Gazzali . (1058:-1111)'nin M (Maka-
el-felasife) de .
. da birmukayese zere,
nce Gazzali'nin. ifadelEnini ,aktaralml: Dlyor ki : . .,
..... Oi:sim'm' ,tarifi konusunda':' uzun, ve derin
. ... Oisim, (en
acte)-olarak: boy ve d8rinlik
kabul' ..
(--'Bunun ki,
. ,bir '.mum !tlsak. ye buna, bir. iki, par-
.. mak 'en ve bir parmak. derinlik -yersek, bu. yine de
bir cisim ,(: maddi cevher) 'dir, . fakat bu .boyutlar
en, .. bOY) 'dan nk' ayni
. mum'u,. bu sefer yu'Varlak yahut da bir
koysak, bu (imtiddi/, .ile, konusu
.boy, kalkar .. ve yerme,' iki imti-
iJ1Ld . meydana gelir ama: (maddi cev ..
per) olW} 8'f),reti aSla " halde, cisim'de
bulunan lnikdarlar :( : ci$rnJiyet ..
sim (: mahiyetinden) hari arazlar
(
:7. t"7;""') ,.::1;_ U1" .
u.u,- "
127 . Gazzill; eZ-fel4sife, s. 84-85.

de, ifadeler ve gaye
dereceye kadar
: . ':", 'zere, Avrupa .
(kurucusu) olarak 'DeBcartes, (1598.;165Q)
.... (..:-M etafizik . . 'esez1.nde, ).
. dikkat etmemiz kafidir.,. ki: .
Mesela, .. : 'kovandan ,
ele. : iinde bulunan
ieklerin
dan onda Rengi,
grnyor, ona. dokunuyornm; Ytl:-
bir 'ses de. veriyor. bir cismi seike.
yarayan btUn r .
balmillhu'li1,l;
'kaiyar, gidiyor, rengi '
k.aypoluyor,
yor ve. ona. - . yurulsa
da ses yoktur. Bu.,
deri, sonra, .
etme'k ve b1,lllU inkar edemez.
halde bu balmumu bu' seik- "
'bilinen ne idi 1 -ki _ duyuiar . _
biri ZirA tatma, kok;":
lama, grnie,' dokunma ve - ile
lem hepsi bulunuyor ve bununla
Belli . .
eydi : Yani ne' bu bal -ne
bu - ne ,bu. ve 'ne de bu .
sesti; fakat biraz nce bana
grnen,yine bir ':bir
. cisimdi.' -bu zaman,.
neyi tahayyl ediyorum l' Bu "gzden
Ve oalmumu'na. ait olmayan ey1eri# hep-
sini 'geriye ne an ..
ca7v buJ.ru;len ve hareket eden
bir eY Bu balmumu'nun ne
muhayyile ile bile. Onu ancak, md-
ok k 1.28 :
n. ... .
Bu . iki ,metin (ve birinin neler
... konusunda), . Gazzam (1058-1111) ile: D(j8oartes
<1596-1(50) uzun mukaye88 ol-
mayacak kadar bir benzerlik (-mana ve gaye
'
ki el-felasife eserinin da:ha :12 nci
Latinceye tero/me da
olursak' D.esca'ftes,m bu ynlerden GazzaM/de.n . --et-

1) Trk-Islam Avrupa d'no,esine
etkileri 'konusunda M,Z1, yeni
Bu ko.nudaki nilsallen muka-
yeseli' felsete
Zaten ijrelerin kendi, dnce ve'
. etmek, , bu' , konuda
mr$:telif Nitekim rahmetli
(l. 1916)',' Avru-
, notlara dayana-'
rak bir eaer

Burada, hangi
h:al1gi filozoflar zerinde, ne. ha ..
128 Deseartes, s. 116-117-118.,'
'Bu' konuda iki tane 'makaJe Bkz.
-N. Keklik, Trk-islam Avrupa,
, Etkileri (Felsefe Al'kivi 24; 1984/8. 1-25).
Keklik, Trk-isUtm Avru,pa Et-
.. Yeni, OrnekZer Arkiyi, 26).
129 Muk,yese, Ank. 1952.
183
etki. gsterilmektedir.' De
Li:wy .0;' Leary (D-Lasl Olri) ,Islam
Dii;ncesi eserinin bir ls74m'
Latin 8kolastiBiz'l!tine TeBiri bu konuya
, ., "

'Rahmetli- Ord. Prof. Hilmi' .
zA,ya lken :( 1974) , ve
Tesi1leri 1967) eserinde
(s.' 304 .. 332) 'ki nemli bir ve Felsefesi .. '
nin Tesiri bu tr etkilere ,tahsis
tirISI. Maurice Bouyges (Moris
Buyj), Latinler 'Islam
zer,ine notlar
1
:? makaleler ya-
... M. 8teinschnclder ori-
, antaIist 17., nci K"ada.r
'. dan Avrupa D.fllerine,

isimli tedkikinl
. G. Dierks' (Dkks) ismini, bir orlano.
ta1ist ise, ve AW'upa zerine Etki-
bir ,incelemenin Biraz
ismi geen M. Bowyges (M. Buyj)':un eseri Roger
(m. 1214-1294). Arapa Kita;pla1 Okumv4 muydu
13
13Q .s . 165 .. 1. . ,
131 H. Z. lken, islam Felsefesi, 's. 304-332: Buradaki ilgili"
bahis, lsUtm ve Felsefes.inin Tesiri

132 M. Bouyges, Notes Sur 1es eonnus des Latin.s
au (Melanges de l'Universite de St. Joseph de Beiruth
Tome, 'VII-VII-IX, 1924). ,
133 M. Steinschneider, Die e.uropai8ehe tJberzetzungen aus dem
arabfseken bis (Sitzungsberichte der
Akademie der Wien:
Klasse).
134 G. Diercks, Die Araber und ihr aUf die Kultur'
. Europa's Leipzig,. 1882.
135. Bouyges, Roger Baeon des li'VTes
(Archives Doctrinale. et Lttteraire du Moyen-A..ge, 1930 ..
184
ismini Bem,z (Bents) tin
makale ise, ,Grek lfelsefesinin A'VTupaya
Olarak islam KltrU136 .. Ay- '
Oarol' G"llner (Karl Glner), Arapadan Latinceye'
Ilk 'Tercmeler
1s1
ismi bir . -
bir m)sal, daha verecek olursak, . R. Lemay'
(Lniey) adli. ./spanyada. 481,rda
Arapadan

incelemesini zik- .
..
Grlyor ki .Avrupa
Zerinde 'daima:. terCme; ,
,ler) avru-
.. .,
. q.ahi .ka:pUl
, , tercmelffr A '
ve' etki&i ..
.' . ' ,-, 'l,..' . .'.
Bu konud.a en bibliyografya) Pearson
,orlantalist
.da ilmi felsefi hareketlerin tarihi perspektif
iinde, tasvir edilmesi iin Bernard. Lewis'inTarrihte Arap- .
. \ .. .
lar (tere. H.D. 1979) (s. 139--
159) , bilgilere .de .
136 E. Benz, The as mediator of the Greek
philosophy to 'Europe (Islamie 35 (1961) i-iv/s. 147-165. '
137 Carol' Gller,.. Les 'TraductiiYris de en
latin, et acta OrientaUa, 4 (1962), s. 139-151). . "
138 R. Lemay, Dans 7!1!J8pagne' du XLI e siscle, Zes traauctions
de de (tU latin (ESC, 18 (1963), s.
. J. D: Pearson, IndeaJ lslamdc'U8 (A. CatalogUe of
on Islamie Subjeets in. Mansel, ,1958 vd.'
I-B"
:FELSEFENlN BAZI - " ,
, PROBLEMLERI"
, ' Birinoi '.
(1-,. A) ,iinde, felsefenin

,umUmi, izgiler' halinde ,(-o pek
-biimde-) ve ni-
, ', .....
. .... . . .
,Ikinci.
,ise, old:uJ:ra,' , .
biimde :
'Ahlak) Estetik) M etafizik) Koz-, ,
. _moloji,,ve,
, '(- .. daha ..
, im-)'-
Astronomi) :Fizik kbnti-
,da bil@..er ver;i.le-
ce'lrtir. , . .
. "sayfa ,
.
-i?larak' an- ,
imkan ,yoktur. : Bu
. sebebIe,:.' ' .. , :
ler ,yeni
di,kkate Trk
Felsefes.i
.
186
I-Bl
TefekWr" lgd
, terimlerinin
. f'
.Felsefe bilgi'ni.n, (-. gerek ve
gerekse ) J epist&mo-
Zoji (veya . .. ,
yerine, marifet nazariyesi
,Bilgi'mizin duyUlar ve.,deney'den veya
sezgi'den' iddla ,eden' ileri
tr. Btn bunlar, bilginin
dir. .' : . ., ,
. ,
Farz"edelim ki'
. ne demektir? nce onu bilmek gerekir. YinerJarz edelim
ki bilgi'lerimiz duyu idraki'nden Pekj d.uyu (has-'
sefve dWyu7Ji (iliSis) ne Bunlarla ilgili,Qlan id,..
rak.ne manaya geliyor?'
Klasik bir. (-.
: , sma-),. gre" biZgiJlerimj.z nce duyu'lardan sonra
geer ve son ... BWada .da bir soi-'ij
Zihin. . ne .
. Nihayet,- daima tefekkur
, zeka "ve igd bk t3lOm ki, Bilgi
Problerrii. (1-' B2) gemez4en. nce ..
bilgi'nin meydana bker i fa.lttr (etken)
. bu teknik
telter. (-fakat izah etmek
yola .ce-
vap .
lMatn nedir? meyeut olan ruh' ve
. ne demekti.r? Bunlar bir'
187'
bu soruyu' ki konu-
, muz
,a) ruh:, nefs
Fr e/s (bir, meta/or
yaparak)-, Mesela elektrik enerji-
,Bi'ni tasavvur, edelim. Bu, insankk gibidir.
ki insan nedir? sorusuna cevap ararken md ..
hiyeti'nden sz edersek" aYni
sz ederken, de onu ?nilhiyet'inden
etmek zorUnda
bahi's konusu, enerji, idralt'
'bir iill,ki bizonu, 'anGak teza-
'hriet(i (: Nite-
ki.i:p. bu bazen pazen hararet ve bazen qe ha-
r.eket t'ezahr' etmekte' dir.
. Elektrik ampulleri, VantUatrler sayesinde
"gibL)' ,.','
'1Jl,lUyeti de by1edir. Nitekim 'onun da
nevi tezahUr ki

.. 0. .
-
- .Ruh bir
-' Nefs temsil etmektedir
139
Nitekim
"Ibri/l-Aram (l. 1240), _ bu konuda diyor ki :
.... bahjs konusu olunca 'a1ci(, ve 'nefs'den
her .ikisi de tek' m3.hiyet'dir fakat -onlara' iki isim
Yani, .. (:tesir) etmesi
139 Ruh Nefs meselesi metinler iin .bkz.
N. II-A4 (frg. 8, 5, 16, 17, 18, 42, 43)
ve
188
"ynnden hatyatiyet vern;tesi,
Y9nnden ruh ismini ve "idrak etmesi
ynnden 'de ismini, ... 140,.
b)' Akd oo'igd fark'
sadece verilen' bir 'ki
her zg bu. korUn ..
ma varsa, pire'deki: sr'at,
-- rntrek1riep gibj), ayni
amala bir bun'a dlyo-
ruz. J.ruvveti,. : e-
kipek'lerm (ye biraz nce
rneklefdeki. ne
i 'da', o O"halde inSanda
. hayvanda igti.1i &iur. t)emek ki hayat
ve tab: yoluyla; yapan ,bir""
, ise .bunu 4te onu,"
cank zellik , '
. olan' kelimesi
yerine swk-i ,talfii veya' yahllt da
gariziyY6', kuvVet) i- ,
gd ile daha iYi 'grebilmek .iin ,
nce (l.' 1111) 'den, AU, 1572)
- ye sonra da: Ber:gsoo (t 1941)' dan, .metinler zikrede-
.. Jim. ifadesine gre-:" , , " '
ana rahmini terK. etmez, .kendi ihti ..
(i fJ!l-8y74), sa-
." onu emer. Kendi yavruSu. ve
gZleri iken, derhal annesinin
hcUm eder Orumcele'in
.
. 140 EZ-BuZga jiZ-:Hikme
l
vr. 9 b" (Ilr. N.
, 1969). . "
189 ..
. ve .uygunlu-
mhendisleri' dahihayrette 'derecede s-
tn bir etmektedir.
oruari bu konuda aciz
sun, ilim ondan tainamen birkonu bu-
kesin olarak' bilinmesi Keza 'an!, .
lartn kn.di lOOeli olarak 'Qir '
-Bunlar iinde drt yedi-veya '
her hangi bir kabil Acaba'
stn bir zekaya
dahi . idraklerinin stnde, olan b kendi
kendilerine inI bildiler yapmak mecbfu,iyetinde
-' /- bu ceberiltta', (kud-
rette) tek 'olan (Allah)
sahhar (:esh: ... '. . '.' ',', ..
. . de, Trk Ali
nin, eserinden .... .
... Hay'VliJnl,ar' vardir ki" zarardml:. ii? ga-
(fke) kuvvetleri Ve ,her birme, ...
nasip ,let veriImitir.. iin .bir sng ve
yerini Geyikler'in ,boynuz-." ,
lar gibi. da, ve tutar:
V . hayvan. ve olan ve perie gibt '
korunma gi-z gibidir': At,
buna 'ok: gibi':'
'dir. memleketlerde bul_ bir canavar
(:kirpi ?) olarak .gsterilir: Bu haYvan,
, oku" .
hayvanlar var# ki, bu
gc yetmez. zarar
GazziUi,: ,itikad'ta OTta Yol, (.terc. Dr. Kemal .Ank.
1971), s. 66 .. 67.
190"
silahlar umak,
(sr'atle) ve sola sr'a"t,le yok 01 ..
'mak gibi. Bu, silAhlar, kJular' dan ceylan
J
've '" 'mevcuttur. Hiyle ise, silah
'olarak tilki'ye
ki kayvarn ve k'lt ..
her '!' kendi nevilerinin im ge ...
olan se"beplerini, ve
.Allah Teal, tastamam
durmak: iin, en-
teresan ilhaD;l .... "" '
. OJ1"l,'mn .. olarak yap- ,
evlerin ve derinlik birbirinin ay!!,i-
. dir, Evini". hikmeti
Daire., her ne kadar daha,
ise de, evini daire st
ste birok" diiireler (ve)
st ste srekli ooluk
Ve yer ka1J1:n olm:du. Halbuki yanyana 'Ye st ste
konulan hi bOluk "kalmaz.
- Ve yer olmaz ... yoksu.p. bir
-bu 'eder?"
:J,ti bu bu ,'(ve)'
ilhAm eden,; . dzenIeyicisi, YCe 'Allah"'
... 140**
Zere olan akll,' a kar-
da,' (-. ve
iin-) silahlar (ms!. boynuz, pene, kanat vs.)
(msl..,umak; sii:r'at, vs.)
"140** Ali, Alai" s. nave
" "Mtercim. (l. Klims terC,mesi'nde anlar
dan edilirken, beyi (arp. yd/81:tb) denilen
, bir nevi da "
,.191.
(bizdeki yerini tutmak:
" giJ, sayesinde marifetlere sahip Fakat bun-,
yerini tutacak
. konusun4a Berg8Q1J1,
- .. Tek/i,ml .( terc. 'Prof. M. 1947) . ese-
rinde* ve. bir de, Ah?ti,k ile Iki ..
, met Karasan;.Ank: 1949) isimli **, . enteresan
birok ve
'Bunlardan sadece bir iki tanesini 'aktaracak olursak :
... 'bacak yahut,
'zaman', at midesin-
de gibi ha-
- reket ederler. de, bacaklarla omuz
"
dili <
kadar giger. , '
. "Bunun gibi,
sinir: iyice gibi,
lerini, tam bu merkezlere bylece,
ldrmeden zainan, adeta hem
,.birl.Moek hem de usta bir gibi hare- -
ket ederler ... 193)
Bu gsteriyor ki :ile
yn!er- vardir fakat igd ve
akil ise bilhassa kuvvetli Berg-:
gibi: ... i giid ile zekd'nJil dle,t
Zeka .. ica,d edilen ve ...
alet'leri; 'igdil ise,
,
* s. 178, 180, 186, 187, 188, 190,
192, 193, 196-197.; 198, 208, 218, 226, 230, 231 vs. , ,
** AhJO,'k ileDm, s. 30, 31, 32, 124, 160, 164, 176, 177,
189'-190. V&." . .
192
yen, . (Ahlak ile Dinin. tki
s.30) , "
c) 'lugat m/in&1.
. psikoloji :b,ir ,de
felsefe vardir., Bunu" '
'evvela lugat dikkat,
ve diliniize 'oradan Arapa lug:at-
larda, bu, ki, ara ..
, bir, tanesi'bizi
demektir. -'us kelimesi de:
gelmektedir. - halde, aSit
"-, _' - --M:
: .........
'. Buradaki ,birbirine uygun iki
nesne 'veya :iki ko/vram Me-'
ve yazmak terimleri uygwn bir
, 'vardif: Bu Stiretle, -kalf3m'
gzlem' ve ..
halde uygun -nes-
neler, ve,
d) ve ilim
sadece, ayni zamanda'

da ve Hz. (:,hadjselerde)'" de, bir .. ,-',
ok defalar' Bu.' sebepledir' ki '
(rasyo;nalisin), sadece irwmlar'da. tefekkr'
da grup'
.ve 1?u Kur'an .ile hadisler'in byk, rol QL-
Mesela bir ayet "var: Diyor.ki :
. .: - ..
'141 dillerinde ise, 'Vernunit (Fernuntt),
gi1.i.Zcede Teason ve ise Tawon (rezon)
. "
-.'
..
193
... Bunlara" erdirenZer} ancak ilim
.dir .... .(Kr. 1/35)
. ' ayette Zere erdirmek}
alimler' e (bilgin ni.sbet Yaniancak
(ilim) sayesinde lf,u'VVeti
. .' Demek "ki ii,n olmak ve' bu-
nun de, ilim derinlemek
e) . . lugf!,f mands1
:de, olan)
.. .
olan' arapa
dir ve oradan (-' . fel:'
sefi ter-imi de, az-.
ok'bu manaya gelmekted4'.
Tefekkr} : bir fikir retme Tefekkr eden
kimseye m#tefekkir .Bundan
nceki bir blmde, ve ilikiyi,
bir . (benzeJme) ile izah ebnitik. De:rnitik
ki Hikmet gibiq.ir; tefel;;kr
bU.arsa suretiyle'yapdan proje
br.-s. 53.)" G-erekte tejekkr; bir .
retine' deri .ibarettir.. :BUnu da metafm yoluyla
cak'olursak diyebiliriz'ki: ki .tek
day tanesindEni -birok taneleri retiyOr ise,
mtefekkirle!r' dahi, bellt bir. dan,' birok
retmektedir. tefekktUr} bilinenler
bilinmeye1J;{er.e .. Aksi tak-"
dirde (insicamsiz) tefekkr
142 Mtefekkir ( : dfinen, dfinr) kelimesinin
olarak: Almancada Denker, Thinker 've ;Fran-
JSe penseur (pansr) .
194 '
lemez
H
'2*. halde tefekkr" ilemesi'nden ibarettir:
, bir metafr'la' ifade edecek olursak: bir
makine'ye 'benzetilirse, tefelf,kr bu makinenin
,gibidlr. ki
ayni tefekkr dahi
olarak edilemez. (Bkz. br. s. 53/dn*).
, f) 'Ve tefekkr'le ilgili .
Tefek.krn ,sadece felsefe ,ynnden 'inanlar
'da bYk nemi Bu
Kuran'da ve hadis 'lerde (:Hz. sz-
lerinde) tefekkr konUsunda' birok, rnekler' grmekte-
yiz. Hatta dikkatimizi eken husus ki, fikr'
ce, kknden tUretHen' (fikir tlret-
" mek, di4tmek) ,terimiyle ve kabilI
olan: etmek" anlamak" ibtet almak (:i1:i-
bar), bakmak gibi' deyimleri ihtiva ar
, ayetleri, de ekleyecek olursak, bir-
likte-),. 6268 ayet ihtivil ,eden Kuran'daki bu ayet-,
lerin 5QO'den az dikkatimize' :Byle
bjr. gzlemden ki Kur'an'daki'her LO ayetten
,'bir tanesi, ahI" tefekkr' ,vs. ile Birka
verecek olursak : '
Allah, size ayetlerini ( byle
bildiriyor. Olur ki iyi, tefekkr ...
,(Kr. ,
: .. De ki: grmeyen lle gren bir' seviyede
, .Hi tefekkr etmiyor musunuz?. (Kr. 6/50)' .
142* Tefekk.illr olarak, Almanca:da' das
Denken, T1UYugkt (Tt) ve ise La Pen-
see, (La.-Panse) deyimleri
195
... Onlar sahipleri)} gklerin ve
tefekk:r ederler ... 3/191)
... kendiltrri, hakJm,ndJa, okiyi tefekk.r
etmediler mi ?. (Kr. 30/8) ,
- . i .'
. ki K ur' an' da tefekkl,r eden ile etmeyen}
ad,eta . gren ile grmetyen ,gibi tasvir edil-
mekte; gklerin ye Zerinde
tefekklr tavsiyesinCle ve nihayet,
kendi ,te-
, fekkl,r' istenmekteqir.
Kur' paralelolarak, .Hz. MuM/mrne.d/
in de, bu konuda Dirok .tavsiyeleri bulunmalda beraber,
sadece bir olursak diyor ki : '
... tefekkr) iinde tefe1:rkr bulunmayan
seneli;K ibilet' den daha iyidir ... =li:
Tefekkr. (yarii iin, ev ..
remizdeki idrak etme-
, duyu nelir? Diuyum ne, demektir? ldrak
i ne manaya geliyor? de 1?unla-ri grelini. :. '
, g) lh$as ve idrak kelimelerinin
ldrak kelimesi' de, ncekiler gibi bir terim olup,
dilimize pradan GnmZdeki felsefe
(ve deniliyor. Lugat idrak
Kemnesi, ulamak gibi manalara gelmektedir
l43

* el-Arabi, Bulga) 55a. '.
143 yakalamak, kelimesiniD. kar-
olarak, A1m.ancada = yakalamak, tutm8ik em-
ek1iyle) Aulfassung deniliyor. ise,' to per-
ceioo (yakalamak,. vs.) isim olarak' perception (pr-'
terimi percevoiT (idriik etmek)
infinitifinden bir isim olarak da' perception (persepsion)
196
1'-
Ay!lca, 'kova ipi/ne derek en-
teresan bir : . N insan ile su ara-
byle 'bir ip sayesinde ise, .ayni .
insan' (sje) . ile nesneler' (obj-e'ler)
d'ahi, duyu'lar (: eski .. ile hasse'ler)
. .' bu faaliyete, (dliyilm, . -
deniHyor.. . bir 8je (: -insan), kendi
obje'leri .duyular (:. -'havass) ile
ve' onlara. bu sUretle ip bu-
fakdir.de bir "
. :ql!mkn' ayni
. objeler'i Nitekim gz'lerimiz ,( ==
duyumuz) bUrnumuz .di-
limiz ve.- teka'bl, eden' , .
. 41, nesneleri (:"oble'leri) .
kokHtyamaz, tadamaz ve his edeniezdj:k: Beljduyu'muz bu-'
iin, buna, hamse verilmek-, .
teydi. (Havass .. . ha;sseler - . ',demektir;
ha1nse ise, geliyor). buna, duyu idraki .
(: eski deyimiyle: el-hiss) Demek
ki ve idrak kelimeleri (-,' ve te-
fekkr gibi-o ) belli "bir ' ;
Zihin' keiim,8sinin lugdt' .
Ayni trden ve zihin kelimeleri.
damevcuttur: Fakat zihin ne demektir? nce bunu
. . . . . . .....
_ gerekiypr.
Zihin . ncekiler gibi arapga'dan. dilimize
Lugatta (:.fehm etmek). gel.
mektedir. bir lugat (ok gariptir ki), zihin
dep.i1mektedir; Arapada 've Bati dillerinde, daima ayni.
terimle:r edilepek. bir ....
197
kelimesinin. 'dillerinde da
mevcuttur
1
". "
. Anlamak Sz gelimi, kk 'ay-
" , na/ya orada kendi (sftret'iniJ grr, ve
ki onlarda, nce duyu idraki -
Fakat ',kk ocUklar, ayn.a.'da' grlkle:d anlamaz-
lar, nki bazen,de merAk edip aynanm '
halde anlamak ,(zihin) sahip
bir bu mertebeye' (zihin
sine, . anlama giiciine) sonradl:r . ki, . insanda
meydana geliyor. yine bu sebepledir ki .Alman
'fozofu Kant (17241804) ese-
rinde,. duyu'lardan .
da sona sylemeid:eydi. GrU-
lyor ki zihin. (anlama) duyuiar ile
'
i) Zekd lugat
Acaba, her insanda. .Br'at'le ,mi allir?'
ki iinlti, o]c ydVO!l
'da . ok $.r'dtli .
Demek zeki insan, olarak
. Hatta zere 'gnmz psikoloji flmip.de
zeka blm'nden. en az sr'atle
(yani, olanlara) idiot '(idyo = budala)
144 entenflement
understaruling ve Almancadaki Vermand (Fer-
tand) . terimleri, . gelmektedir., nk entfmdre
. (antandr), to understa,nil (tu-andJ.!stend) ve Verstehen (fer-
infinltifleri, Zihin kelimesinm de a'!1'-
.lamak Galiba bu sebeple
ki, (-anlamak'tan tretilmi oiarak-), gnmz Trkesinde,
.' zih,in' yerine denfliYor. ' .
198
veya inbBeile (enbes .. aptal) denilmektedir; fakat' en ,
stn zeka,'ya veya b3.ka bir deyimle, yksek sratle
ise ikM ismi verilmektedir.
Zekd kelimesinin lugat da -byle bir
arapa olan ve 'dilim,ize
. oradan geen: sz : , parlak keskinlik
gi:bi anlamlara gelmektedir. Galiba bu manalar- sebebiyle
ki halk . bile parlak deyimi' .ku:lla- .
mlmakpa fakat .parlak ziJyinli ys., tabirler bulunma-


-
. O halde gr!YOf 'ki," evremiZdeki nesnelf;r ile in- .
san Uurn nce' duyu'
sayeSinde. Buna, duyum (: ihsas)
Duyular (: }j.asse'le:r) den meydana gelen ve
ise, duyu verileri (: his mutalari) ismini almak-
. Bu imajlan yakalamak ,de (:
denilmektedir. Sonra da idi'ak
anla'mak . ( : geliyor., Nihayet an-
',eyler kuTmak
olan (: mertebesine
byle bir dnce' (tefekkUr). ve bu
eylemin de. ismi veriliyor. fhsas ve idrtlk
mertebesine kadar, insan ve hayvan 'bundan'son-'
raki meltebeler zekd). ,sadece insan' a aittir.
j) ,.'Bezgi. (hads) keZimesjnin lugat
Nihayet sezgi geliyoruz. nk bilgi'mizin
_biri de sezgildir ki eskiden had8
Zekd olarak intelligence
(entelijans), 'I'1l;teigence' ,denlliyor.
kelimesi de, intellecte (fr.), '(ing) ve inteZZfikt ke-
ifade
199"
" Sezgicilik (intuitionisme ::::" Berg-
son (1859-1941) ,felsefesinin Bezgi de-
:. rnek. olan hads dilimize
, "tahmin' etmek, zann" etmek
" B" ;mana, teknik ,da,
gundur;' nki ilerde zere entuisyonizm"
'(intuitionisme), dayanmak. (istidlal) yerine,
, dan - "
. Sonu olarak ki bilgj/mizin ,kaynak-
"tart) Filozoflar" olarak byle <i{yorlar.
fa:kat bilgi olarak,. vahiy, ve
Va.hy) sadece peygamberlere; ilham
ise 'v,.eliler'e (evliya'ya). bilgi ..
"Zer'in de ilham'a' s"ylenir). bu me-
":" sele zerinde FelB,efibilgi
konusuna
I-B2
Felsefe bilgi problemi
t "" ""
rEpiBternoloji =
Fels.efe bakll:p.indan bilgi'yi tarif edebiliriz?
paha" -Bilgi meydana geliyar? Onun
/
146 Bezhi olarak mtuition (entillsyon);
ingilizce de ise mt'U:iiion- kelimesi ,Bu
terim Latincedeki (g!'mek) infinitifinden
, 147 Hads kelimesinin manalan Vehlm ve
etmek; Kasd etmek; ile
yenIl).ek; aJ:>uk abuk ve (Bkz.
, tercim KamuS terc. 2/893-894. '. ,
:ii I?ikkat ebneli ki, ile igd1f, birbirinden- 01"
gibi, igd:, (instincte) ile sezgi (intuition)' de birbirinden
tama:men ayri '
200,
ve nedir?, Bu meseleyle bir yandan pSiko ..
. loji ve yandan .da felsefe
farkla ki psqroloji, bilmek zaman sreci nde
celerken, felsefe, bu hadiseyi zaman dikkate
' ' ' '
, Felsefe dilinde biigi, Problemi
Trkesinde, mli,nfet nazq,r.iYesi de-'
,BUnun ismi, (episte- .
iin19 episteme 'bilgi demektir; lo-
gie (loji) sz de; dzenli, bilgi sz) ,
Yani,. 'bilginin, 'QilgiBi demek oluyor.- gnoseolo-'
gie, deyimi" de .. nk '
gnosis irfan '(marifet :" ,bilgi) -=11:'
,ok es1:dden' 'beri fozoflar,. 'bilgi me.seXes1r ile -
-Sz gelimi PZa,ton:' (427-347), bilgi nedir diye
soruyordu., Daha 'sonra birok
kadar-) J bu meseleyle devam Y
bu 'konudaki griileri, , '
nki, IneSe- ", ,
eski filQ'Zoflarda yoktur; l;>u ancak ',ele
Alman "fllozofu Kant, (1724-1804) ,
Tenkidi' (!{ritik der remen Vernunft)' '
,eserini bu maksalla ba-
kacak. olUrsak': '-' , " .
Bile'(/, dillerinden bIr deyimie);,
'8'U,j(ft Senbolik ohLrak :'bu" deyim"
_ (S) harfiyle gsterilmektedir. Bilinen ise, (aynI
dillerinden ,bir deyimle), ,objet (obje)
've (O). harfiyle'
mektedir. nk bilgi'nin iki ': Bilen ve, Bili-
nen. tma1 diyelim ki bilen, (S j var fakat bilinen (O) yk ,: ' ,
O zaman elbette ki bilgi meydana ekilde,
farz edelim ki (O) var fakat (S) Byle,
'201
bir durumda da "bilg,i meydana gelemez." Demek' ki"
'(S) ile ,bilinen-'(O) (-' 'bir meta:'
fm ile' olutsak-, ), adeta, bir, terazi'nin: iki
kefe?si gibidir: (Bilen: S)
:, -, . ('bilinen:, 9) :mevcuttur. Bu
- ve ortaya mU'l)azene, 'ye bilgi
bu, bir yana
( : ve da yana
ve bu sebeble de,' ortaya
Am'f!ir-izm;, ' Jilntis-
, . ycJnizm' gibi. teker teker 'fakat' gz-
den ,
" a) Bilgi)nin gri1ler,
, BansaZist,
diyordu: Bilgiler, sadece gelir:
'Ancak be 'duyu (grmek, lkoklamak, tatmak :ve
dokunmak) biliriz. (Eskiden' kulla- '
mlan hatvasS-1, tabiri, be duyu
dir). 'Bje ile Obje
, Nitekim bir 'anc'ak :
. grmek" dokunmak su.re- " '
Demek ki bilgi) bu b8 duyu
ortaya Nitekim
ve bir'
neyi imkan var 'olanlara
'(sansalist) adi verilmektedjr. Bu deyim,
duyu.(hiss) (sans) t ... :
' . " , ,
Sevilen 've ilgili bir ,De-
hilir ki, dnyaya beri gzleri grmeyen
bir fil Biri, filin
ve ki :' bir ,direk gibidir.
202
ka' filin sadece .. O da filin
bir Bir filin hortuInu-
nu o da : bir hortumdan ibar.ettir, de-'
. _. '.
ki sadece dokunma duyusu (ye bununla
birlikte, . duyu kuvvetleri), ne kendi ne de
hep 'birlikte, bize. nesnelerin' ne
. -
MeseIa biri ok 8Wak., ok' suya konul-
ellerimizi, aYni anda . SU iine koyacak olursak,
SU, elim Iin ve elim iin gele':' .
cektir. nc.e 100 .M iskelveyn (l. 1030),. yedi, da'
1715) * olan bu' nie-
dikkat ki, sadece iJJuyular
., bilgi sahi:bj olmak nk duyu-
lar Ayni empiriBme (ampirizm) ko-o
nusunda da' ileri . ".
- .
Ampirizm., bilgi'lerimizin deney'den sy- .
leyen Latincede empeiria (empeyriya). .,
deney (tecrbe). gelmektedir Bu olan- . ,;.
la;ra (ampirist) denilmektedir. da
ki 've birbirini tamamla-
. yan '
. "filozoflar
diyor .ki: bilgi sahibi rol inkar
edilemez. duyularm
14.8 saailet, s. 43; Mevlana,'
(tere. 3/117-118. . . . .
*' Bu misal, Ma'lebranche (l. 1715) ve-
Bkz. 6/172; ayr.
Metafizi1c ve Dm (ter. s. 145-146) Fakat ondan yedi
'Miskeveyh (lm. 1030-) dahi misali,yermitir. Bkz. N. Kek-
lik, s. 199 (dn . .) ..
2(}3
'lar' (izlenimler), ne ,mana ifade ederdl?' ,Mesela,: bir nes-
neyi gryorum, mdma vs. Fa:kat, duyulardan
',- ",' elde tad; koku, ses ys. gibi duyu keyfiyetleri ne-
dir? Bu duyu verilm'D:i araya
,geijrebilir, yani onlar kura:bilir
dim
'? ' '
, .
grlyor: bilgi) ancak sayesin-
de elde' edilir. Hatta iba-
rettir. byle diyenlere, rationaliste (rasyonalist)
veriliyor. onhi'ra, akliyye mezhebi de-
." nilmekteydL 'Gnmz ise veya us-'
guluk ta:bili .(Us kelimesi, trkedir ve
Bkz. KamUs terc. 4/1444':, ;'.,,1 l.- ' '
Entisyonizm, istidIali (delil, gstermeyi) .bir yana
nem veren ve bilgi'mizin, bu sUretle
syleyen Bunu'
intuitioniste. (entisyonist) ',denilk.'
(inmeri) (grmek) geliyor*.
, b) '
,
Dogmatik 'bir filozoflax
ortaya ki, da., verilen'
ve ki '(kesin)' sa-
q.ece, en bilgi olan "
Onlara dogmatique, (dogmatik) ismi
dogmatik bu konuda Me-
, sela 'pheoiler vs. konusunda da, ifrat derece-
sine dogmatik phem, tabirine
ki dogma,tikler) kendi (bu
ne olursa' olsun) israr 've infia; eden kimselerdir.
* Arapadan dilimize geen basar (: bakmak) ve basiret
( : grmek) aras'mda fark nki bq.kan1ar ok fakat g!en-
ler Yani halde 'grmeyen ok kimseler'
Bu> sebebIedir kl onlara Felsefesinde) -inadiyYe
ismi de 'veriliyordu. halde' m-
, btn -gerekIere , '
, ve .h1ikmler syleyen, Laer-
tius , diyor' ki :
-Dogmatik olmak (dogmdtiser) , dogme ('d>gm)'-.
lar ... , 'Fakat "dqgm kelimesi, ne.m 'ortaya
bir fikir, hem de bu kendisi'ni ifade,,',
eder ...
149
-
.' Septisizm ise, 'Iiareket edlyordu :
lari. sadec.e 'auyular'a iS,e ''ok
vermek sUretiyle, ':bir ,.nevi ifrat te/ni ve gp-,
Bt;Ullardan hangisi r'
-Bilemeyiz. noksan ve . -
. iSe gerekleri
s'ebeble, keSin olarak .hibir,
yiz.' Bil8ek bile' 'bunu' Yine' 'bu'
ki; ke8in yargilar'dan Hi-
bir ey hibir' zan1an' kesin h,1cm, vermemek
byle 800ptique (sept'ik), dem-
ise Bir ,de
, . iSlam dnc.esinde, mmkn ve' bu
sebeble' 4e bilgiyi engelledikleri (mani iin.
onlara, 1fien8at (ilme mam olanlar)
teydi. halde 'insan' hibir 'ka- .
,sin ve bu' de kesin
',syleyen Greke' de 8'kepfikOB
:kelimesi,. inceleyen gelmektedir.' SeptiBizm'de
- olan sonuna 'pne
ileri Byle 8ceptique (septik) ,,"
verilir. pheci'dir. felse-.
149 L.aertius" 1/179.
205
fesi. metinler.jp.de bazen kiB'bftniyye
J
bazen ,de reybiyye '
ifatie .edilirdi. (Reyb en kesin derece-
'. de Pke anlamwa gelmektedir. Bu konuya; sonra,
tekrar S. 207-208). ' , "
. '
Pyrrkon ve' Timon temsil edilen
septisizm'in, bazen ifratti durumlara 'de
grlyor. Laerlius'un gre ': '
, ,', ... Septik Pyrrhoncular (PirroncuJ,ar) ...
,ye bilmeyenLrr (:" cahiller), ara-
, yccnlar ... de ... ekoln-
'den) Theodose (TeQdoz) diyordu' 'ki: -' ... Biz,
.' Pyrrhon'un dahi, ,ile . mimi-
yoruz. Bu sebeple bizlere; da veri-
, lemez ... 150 ' . '
. Bunlardan, farIdi nisbeten' orta yolu
ve ki, insan herhangi anca'k
relatil (rlatif')' izO,ji (-:: ms bilebilir"
piz,' de-
'Bunlara da reldti'Viste, (rlativist)
bir ifade e4ecek ,olursak: .
ancak, relati! (rlatif) Qlarak
nisbi ve izafi -Bu-'
, na ,gre herkese gre Bu payla-,
. relati'Vme (rlativistj verilmek.tedi.r.'
. KritiBizm) bir hkmn iyi ve kt, - ve
.. ynlerini gQstermek ve 'onun gerek' is-
teyen Buna gre biz, zevahir'
, alemini' bilebiliriz., Fakat, (nesnelerin)' haki-
asw, bilerneyiz. nk aksi takdirde tep,a-.
ku.Zlara bir .. ku..-
. 150 Lf,ier.tiuf3, 2/.194.
"
206
bj,r her 'kavrayamaz. Byle diyen-
lere oriticiSte (kritsist) verilir.
_ bilgi'lerimizi olaylara, da-
ve reddetmek'tir. OD1ara 'gre ine-
ve, zaten . bunu
yapmak' da olamaz. nk o" tecrbe edilebile-
cek Byle. positivi8te
(pozitivist) verilir. , . '
Pragmatisme (Pragmatizm) ise,
ynnden .. .
, Bylece" .bir bilginin meselesinde.:
Rasyonalizm 8ansualizm, , ,Am-
pirizm ve gibi
doktrinler ortaya bir yandan da, ,bilginin .
meselesinde: Dogmatizm ;
'Rlatimzm Kritisizm'
Pozitivizm ve Pragmatizm ortaya'
" Acaba 'bunlardan hangisi, Bunun
en gzel Trk filozofu 8adreddin (1210-'
1274) vermitir.' Diyor ki :' ,
, ,herhangi bir, hkm herhangi bir. h-
, km, verilen 'hfi;m', ancalt: hkilm ve- .. ,
ren'in bu hkm' luil'ine ve, h-
km veren'in iJ,kiim hkm verilen'
in de hal'ine' ta'.bicUr ... 150$ , .
* konusunda: N. KekliJ.{, Felsefe, s. 138-1,40'
,ve s. 140'da dn (*) daki ayr. bkz. br.
s. 138/dn**' daki
:i< * Biln.i ' problemi metinler' iin bkz., N.
Felsefenin

I-.A
2
(frg. 10); I-A3' (frg. 3); I-:-B3', (frg. 3);
II-Bl (frg. 4, 6, 7, 8, 30); (frg . .- 7
150* Konevi, Nmus
J
5a '(12-15); Qkz. N. Keklik, Sadredilin
. Felsefes}, s. 1,44. ,
"207
, ,
,c) Bilgi! 0/3 ipheJnin dereceleri
Bundan. nceki sayfaJarda 'i!tplwci.li'f!, 'den
bahsederken ki terminolo-
" bu konllda ve ;bun-
/ ler fark ,ve' Rriyb c;1eyim-,
leri birbirinden ifade
her eit gsterilir. '
tt
: kelimesi,
da bir infiniti!'tir. Bunda.n treyen (benzetmek),
,mWjabih (benzeyen), mabehet (iki ben-,
zerij.k) gibi k?limeleri, iin
olarak bhe kelimesi,' '
yet bir birok (:iki ,
yorsa Mesela bir arazide bir' '
, , gryoruz:, Bu belki puyiik bir
kayalar) belki de stste, u-
ve ,belki de bir ey'dir: Hepsine de ben-
ziyor bu lurumda deyim'
,grjilen bu olarak
' " "
lugat' bir
okla ikiye yarmak, durumda ki
bir iki den birine benziyor'ise (yani ihtimal
elli'ye indiyse), o:zaman ekk' kelimesi
Mesela sisli bir :gelenin bir insan
kesin olarak eminiz flkat onun bir veya
"erkek bu ' ekk
terimini nki "ancak' iki ihtiriuil'den biri sz
konusudur.
, ,
, Reyb kelimesini gelince: Bunu 'da bir rnekle
Mesela caddenin bir iki salonu
bulunuyor ve adam" sallanarak ilnyor. O' za-
208
man diyorum ki: -Hi reyb. yok ki' (:la bu adam
sarho'tur . . (Bu rnek, Mtercim 1820
dan Bkz .. Kamus terc. 1/282>" reyb
(-.' olumsuzluk . LU, reyb .
takdirde,' btn akIl ve
helerin ortadan . gelmektedir ... rnek : .
. . olmak zere Kur'an' daki "bir ayeti Bu'
(2/2) la. reybe lUt (:yani hi pir r y b ..
bulunmayail) bir Dikkat
la' jik veya la jik fakat ..
. la reybe iili, deniliyor. .' . . .
.. . fayda ..
da tek 1?ir .dogmatik .11ipkeci ki <> da ilm i
AbdlkUdds ;(t m. IX. tr ve "Kitab el:'fjJkuk .
adli eserin (Bu bkz ..
N. (Jzellikleri) 56-57; ayr .. br. s .. 78) .. -
. nl (l. 1111)'nin de p"liecilik'ie .'
genlik ilgiSi . 'konuda iyi bir'
iin bkz. Dr:' Agah' ubuJru, 've
. Gazzall'nin felsefesino. .
de phe) 'sadece bir Descar-
. tes (L. :165Q) 'ta gibi. Y her de '!Phe
bir ama sade e ara'tan iba:ret
DeBcarles . (birok defalar) . demekteydi: -fjJ1j!phe
. ediyor muyum) yoksa' muyuf!b diye'
ediyar muyum? .
d) Bilgi/die' kesinlik dereceleri
felsefesinde bilgi'nin kesinlik (:certitu-
de) derecelerini etmek zere kullamlan' tane de-
yim var ki birincisi ilmt!11:-yakin (:kesin . olarak .bilmek) .
deyimidir. (Yakan. kelimesi kesinlik ve' ilim de .
bilmek) ve bilgi Mesela
209
dair bilginiizdeki
ve bunu, (: otoritelerin) eser.lerinden
teyiZ.
lkinci olarak, ayn (:g;rerek, edindi-
kesin deyimi (Ayn kelimesi
g% ,'ve de,
Niyag:f.lfra bizzat kendi ,gzle:rimizle
(Dikkat' edilirse' bu, daha kesin
birbilgi etmektedir.) ,
.. (Kesin bilgisi) denilen n-'
c ise, .(bundan nc.e 'daha kesin
(.:en kesin)' olan bilgimerte1?esini etmektedir. Bu-
rada, Bje e (:Bilen ile (tek
. sz,_konusudur. Niyagara
. m.Uinknse ve tehlikesi yoksa)
gibi. Dikkat edilirse burada sje, ile obje bir ara- .
ya, (:ittiMd etmekte) 'dir .. Bu sebepledir ki
Bayezid el .. Enallah (Ben' di-
yor* ',ve Benrim ciibberWin iinde ba-
... ' szlerini sarI ediyordu., . Hal-- .
111(; el-Mi:insU'f 922), Enel ... H.akk (Ben .de-
. bu ,sje' ile
etm'esi de ..
n de Kur'an'dan Bkz.
'Kuran p6/5;. i02/5 ve 102/7)*** " .
bkz. el-Me'k'kiye, 4/12 (14-16)
ayr. 4/129 (26 vd);' bkz. N. Keklik, lbnZ-Arabinin Eserleri;
1974), s. 226. '. . '
** bkz. el-Envo,r Dr: Si;ileyman Ate,
1966), s. 29-31;' ayr .. N. Keklik, s: 183 ..
184. '
*** AynilZ;yakin,' Hak'kul-ya'kin meselesi hak':' .
iin' bkZ.: , '( dli:. devanii, s, .
210
e) Bilgi V atrl'ltk
. .beri biliniyor ki insan hu-
bilgi .da .
h'llA1!utlu Kant
ki, sadece onun ,te- " .
kil 'eden duyulaJr bile hudutlu '(ve. stelik ..
(Buna metinle;r iin N." Tek-
. '" ,-
, .
. Biz nesnelerin
", fe'fl.,()'!fLenler'i) bilebiliriz fakat .( :haki-
" nu'lnmller'i) bilemeyiz.' ben' san4al-, ,
, ancak. bana niteliklerini, bana
leri bilhim 'fakat ve hudmlii "
gerek o
. gerekte bilemem. Bu' d'll!Jj'U-
tecrithe'nin, metq,jiz.ik de
. MetafiZik"
fizik (maddi) 'verilmek-
. " '
zere 4lem el-gayb (:g-
duyUlaxla alem); yar,.llt alem el- '.
mi{kkut (melekler alemi) veya alem el-emr. alemi)
'deyhnleri '"
Fizik. (maddi .
4lem (:grlen alem) yahut alem
di alem) veya el-1uilk' (yaratma Merni) deYimIeri'
. , .
Zevdhir (apparence) ve (realite) terimleri
bir /mwmen7er ve .
(tere. T. s. 51-52.
- Shreverdi, 'Avli,ni s. 80-81.
vr. 49a.
- ts'man ,s .. .. : : .....
211
mesele, roolite
. Fakat PZa-
tOOla ve _ i(lealistler'e (ve' bunun olan' salip- ,.
mam olmayan alem, ge:rek varlik'tir; Aris-
. to'ya ve realist'lere greyse gerek. ancak
alemi'dir. Burada,. metafaru '(bkz. Dev-'
... 514a-517c; terc. S. 143-145) ile Er ef8a-
nesi (bkZ. 614a-621a; terc. 301 .. 30tn
i ' . .
I-BS
bilgi .,
nceki zainari1ara" aa-
hiliyet (Bilgisizlik ismi . ki bu
deyim, bizzat Kur'an tar8.findBll:
ta,rihiler, hem de. Oriantalistler ..
Byle bir tabire 'olursa, n-
ceki deyre, cahi7lik (bilgisizlik) devresidir. Demek-
lamiyet, cahillik 'ten
iin Muhammed'e, k sUre,
. OKU . emriyle, .' .. '.
, a) Kurart ,.ve hadiSlere gie (=ilim)'
bilgi'ye' verilen nem konu-
en gzel bizzat Kuran iinde ve
ca : Hz. Muhammed'in szlerlnde ... Nitekini
bir ayette ,'deniliyor ki: -Bilenlerui' bilme';'
yenler, bir seviyede olur mu hi? (Kr. 39/3) ,
zere Kuran) hereyden nce, bilen (alim)
ile bilmeyen (cahil) farka ve btin-:o
ayni seviyede. ,.yani; 'bilme-
, .

'kat kat stn
tir. Hatta bupunla da
korkU8U'!J.un . bilgi. (ilim) sayesinde
ayette i!ade : -Allahtan." ancak aUm--
leri korkar.- (Kr. 35/28) . '
..
nkiilim' sayesinde.,
,grmekteyiz; , . Her belli
kanunlarla idare edilmektedir. Bu bir'
tesadf eseri dzenleyen'.
olan alelade inan yeri;ne, (-' ilim .
pozitif ye dair korkumuz (: de- .
bizlere olan seygisini
korkumuz) (nki' korku . bazen,
'sevgisini kaybetmekten korkmak ma- .
da ' .
halde. ilim (bilgI),' bir O kada:r ':
, pir ki Hz .. Muhammed" duyordu: -. . - _
bile olsa? ilmi .
Bu grlyor ki temeli,
bilgi ve, onun elde e<li:lmesinden ibarettir. Hz. Mu-
hammed, ilave olarak bilgi'nin ibadet'ilen. Ustn
ll szlerle :
'-. Alim'in (bilen'in); abid'e (ihadet eden'e) stn-
oZWn
B:u gibi- sayesindedir ki. ilim lwrrekf3tleri,
tefekkiirp.de 'byk' Bir' ta-
: raf tan olarak) 'dftni iZimleir" .yandan ... da
. . felsefi ve pozitif ilirhler, pek az raStlanacak
ekilde, en senelik parlak de.vre geir.
.".
151
- Gazza1i, ayni eser, .1/8. .
213
hareketlerinin
. . .' . .
,bylderinin 'de
Hz., Ali 661) ile onun ',Hasan 669) 'gel-
, 'mekte.dir. zellikle Alfnin' ilim; ve fazilet
" ganik ve toplum iin, gerek
sadece bilginier'e grmesi ve bUna
, cahiller'i ktlemesi, halinde)
Burada' diyor ki ':
ancf!tk ilim sahipleri
hiddyet' ,isteyenler hid/i,yete rehberdir.'
. Her gUzel , ,
Oahiller ise 8ahiplerine


. . '". . ,
, fazlleti g-
zel szlerden biri de, Hz. rivayetiyle' sabittir:
. '. . .
, Alimlerin 'ehidleri,n
fa7W,t 'alimlerin, mrekkebi (daha)" ba-

Trk-lsuim flTe qne'!'l'i
. Trk metafOr yapmak (-su!
yun hayat vermesi gibi-), tUm'in :de, msap. kal- ,
hayat S e-
kilde, ifadelerden 'birinde ,ise, ilim (bilgi): ile
'ceMlet (bilgisIzlik), 'fark, (vucij,d)' ile .
'YQkluk
bilgi'den yoksun da yol .
Endl8l 1bn',Ui-Arabi 'ye gre
153 Gazzali,' thya, 1/7; aYr. ,3/588;
'ayr. N. Keldik, ilm!l-,i1:rabinin 8. 252' (XXllI58).. '
,thya, Jja.-, . , ,
,r
, ,
216
,Trk .Ali
Isparta'da dnyaya
(eSki' ,ders
ve tahsUi bittikten sonra mderrislik ,
lk) . ve vazifelerInde
tur. Edirne'de vefat eden
Aldi nl, ,bir ahlak var- ,
ki Trke
'nmz Trkesiyle de bu
ki : ,', ,
.. - Ilim eylem (aksiyon) vermezse, iti- '
bar (:' 'dairesinin

-.... ..... .' ..
- ptn ye 'sa:- ,
, ,nayie (san'atlara) vaki olan 'kudretinin'
ilim ve marifet' e

. . '
, ve belgeleyen, bu gibi'
sayesinde (yukarda
hareketleri kazandi. Ne var ki, b,!!' misallerde
geen ilim' (bilgi) sznden .hangi nevi' bilgi'nin
Buna diyebi-
liriz ki, Kuran ayetlerinde ye Hz. Muhammed'in, Hz.
Hz. geen ilim muhakkak"
ki umi)m
f
bk .anlam. nk iZim'den" neyin
belirtilmiyordn: Bundan maksad, acaba dini
iliniler miy4i, ? .F!ozitif ilimler ? felsefe miydi?
bu basan Gazzali (1058-1111),
_Hz. bir sznii
mtalaada. :
... Hz. Muhammed: nim' istemek, ,her mslman
zerine bunun Keldm
167 .Ali. Alai, !3. 30.
168 ,Ali, Ayni S. 176,.
(ilmi) Milfessirler
ve szlerini derle-
yenler), bunun, ,ve (ilmi)
ise, tasavvuf ilmi
... 169
Demek ki dD.yasl1J.da topluluklar, (Gaz-
. zali'ni;n bile),- iZim' szp.. daima,
:'. . 'kendi Oysa' E. uran
ve Hz. sz' konusu ettikleri ilim'in hangi e-
. ilim i belJi edebilir-
lerdi. Bunu' gre, 4i' .yok ki,
ilira szyle, belli bir Qilgi btn
,kasd ..
I-' B4-
PrensVpleJi (ZilJ,in
ve t(1,rifleri .
. Bundan' nceki konumuzda, verilen '.
. . gereken bir sonu var ki, o da: bilgiJyj elde.
bir' kuvvet- ...
dan ibarettir. (nk' arapa bir kelime olan ,lu-
gat bjri de "
a) ilkeleri '
ki uygun iki 'nesne veya,
iki kaVram kurmak Qemektir .. Acaba
bu tr zaman ve uygun ola--
ra:k Nitekim bir
tenakuz'lu ( : 'hkmler . olmuyor
GazzaJj, 1/14.
218
Mesela: Ali' isimli. bir u anda benimle, 'burada
biri onunla, ayni anda Bursa'da bu-
iddia edebilir Yahut diyeiim.: Bir
e'IJ ayni arida) iki bUlunabilir Yahut,
bir misalolarak : Filan nesne iin, b"eyaz-
zaman, :anda onun siyah sy-
leyebilir miyiz? .Yeya Ali iin : Hem Alid'ir) hem de' Ali
hkmn vermek . . '" .' ,
son derece basit gibi. halde,. 'bu gibi
ve iin ortaya'
konulan illreler ki, bunlara zihin'
yahut, prensipleri
Bunlar, ' tan;edir : .. "
- Ayniyet
'- Tenakuz kanfmu.
-. vasat kaniinu.
Birinci deyimde. geen ayniyet sz, OlJIni olU mana-
gelmektedir. Mesela Ali) kendi k.endisinin
(Bu konuda iin dn.
169
:H:). .
169* .Ayniyet kelimesinip. Latincede
.anlam1I1:a kelimesinden olan identite,
td6ntity, terimleridir. tki '6irbirinin olama:z :
Bu;" hem empirik hem' de. fojik olarak kesindir. ik-i, ey
smda. bazen nicelik (ikemmiyet), !bazen nitelik (keyfiyet), bazen
'cins ve bazen tr olarak Uikiler' bulunur ve bu ZE!l
terjm]er ki:
a) E/ftZik (msavat; aga1ite; equality; Gleichheit) -terimi, iki
ey nicelik bakunmdan Mesela 1' kilo
demir ile bir kilo pamuk, .bir.birlne (= msi\vi)'di:r .
b) Benzer.lik (mabehet; similitude;similarity; Aenlichkeit)
terimi 'iki ey nitelik
Mesela bir damla ile birbii'ine benZeT
(.: mabih) tir. Unki her ikisi de maililli" effal;yanw-1, ve bit-
kiden elde olan eylerdir. (bkz. A. Lalande, Vocabula'ire ile' la
Pk . . Paris, 1947; 908). . .
219
"
deyinlde ,geen szU.,
Mesela Alidir, dedikten sonra,. Ali Ali
diyemeyiz. Qiink' ,deriz.
tr@.c deyi.m. ise, bjraz, Gnmzde onaj
'nc den.i.ij.yor. Bu prensibin ma-
'naSl' durum 'ncu bir, dUrum, nely
(inkar) , edilir. " Mesela doktor, bir ettik-
ten sonra, rapor verip dese ki: "-Bu adam., ne ldr.,
ne diri. bu hkm, gnc ilkesine gre
nk lm ile "hayat np bir dUrum
mevcut
Dikkat ,edilirs.e, prensipleri alan .bu zihin
:bir zihne' sahip olanlar' iin, trebii
lerdir .. Hatta bu bakmldan zikredilmelerine. bile ihtiya'
yoktur. Ama bu ilkeler, yine de n 01-
balqn:nndan oku-
c)' olmak (: mcaneset) 'terimi, 'generi-
que) Ud eyin cinS iinde
d) trden oZmak ,(: mfunaselet) terimi: (idetite specifique)
iki eyin tilr iinde halinde "
, '
,ki mct'tneset, mmaselet' teM
rimleri neniIi farklar gibi, bu terimler ile o:y-
(i4etib!) da fark kelimesi, iki:
biimde daha
1) zt'ttiye (zat; z olu)
iiletite bir kimsenin btilil
boyunca, (ekll de) z kal-
, ,
gibi.
. 2) manev-iye (ahlak yrinde'n kf:Umak) deyimi
identite morale Mesela bir toplumda eitli
oluyor f8.kat ahlaki bu

Btn bu tarsUat 'bkz. Fenni, Lugate-i
FelBefe h. 1341) : identite'niadd' '. ,
'220
yan kimselerin evVela, byle bir sa,.hip, 18.- '
Aksi, takdirde, bir ey iin .hein, var" hem 'yok
verecek 'kaQar. veya aYni '
bir anda mekanda, i4dHt ede-
cek kadar nail (saf) olanlara,' da'hil olmak- zere)
hi" bir fayda etmeZ. . ,,'
, b) ve tari/leri _
en byk Tiirk
FaraM (L. 95'O),'dir. Trklerin bu llme
oktur*. ,Bunlardan biri de, 19 ncu
, olan KillisU .Abdullah'N uri (1826-1888)' ,Onun: ,
en basit pile man ..
ve rneklerini, ililh-
'lere dayanarak (-ve olarak-' ) kadar,


'.
, iki yz. de keskin bir ustw:a gibidir. Nitekim
bazen bir da isbat etmek' ,
ka-bildir., Mesela zihnimiz' 'yle bir ki, ',her-
ke'sin' ve elde konusunda,
olan ve
etmek kabildir
170
* Yine aYni sayesinde, iy:i'nin iyi
yahut ok faZilet ktlk
isbat, etmek'
Peki, durumlarda ne ve'
kili hkmlerden' btn
bize olan,' yine de
mihenk benzer. Nitekim
, onunla tesbit, iin,
. * Bkz. ,Prof. M. ,Ali Ayni, Trk Jrak.
Mecm. 1928; Cilt lO/s. 49-64). -
_,170 Mehmed Tahir, 1/385-387.'
170* _,Mese:la bkz. Hariri" s.' 36 ,
221
bu ilme, mihekk el-nazar is-
mini . vermilerdir.
.'
.... N.T.K .
. (nutlr) kelimesi, bu deyimin kk hadlerini etmekte
ve bu da sz gelmektedir.
bahis.konusu olan mana' 'V?
. .
filoz.ofu 'Aristoteles (384-322) ku-
rulan -ve bu disipline, Avrupa dillerinde
isim de, sz gelen .logos . t- .
.almancada ingilizce-
lOgic - '. . logique (lojik)' demliYQr ..
'Aristo ise buna lf!gike diyor 've ona dAir' hahisleri topla-_
. Organo:n (: alet),
Tr k -Farilm . (870-950),
en byk nl filozofun
- benzetmeli (metaphore'lu) -
son' derece gii.ieldir. Nitekim -qna gre
ri'nin bir olan pergel Ken-
disi- djyor ki : - ...
daire'lerin. -idrak' et-
mekte emin:-
zaman pergel'e bEnizer ... 111
,.Farabi'ye gre bir de -gramare benzemekte-
dir. KenCU ifadesiyle : -
, ... : M . gramer ilminden
fakat . hususlarda da,_ ontmIa
nku gramer sadece beU,i bir
verirken de btn ihtiva et-
kelimelerin vermektedir ... 172.
, . -
71 Farabi, s. 65-66. .
172 Farabi Ta'Vtia vr. 28. = N. Keklik,' Fa-
9"dbi K-'k1eri
J
s. 161.
222
Faram'den 750 olan ingiliz fllo- '
,zofu John Lockc (Cn'Lk : 1632-1704), eserlerinden bi-
rinde XVII/4), ppmese dahi bir.
- (Vani, iddia
ediyordu. Geri, gibi' grnnen_
bu iddiaya Faram (870-950), tdeta boyle bir iddia-,
' ilerki ortaya 'gihi
diyor ki : ".-
.,.. M antik halde,
gerekte asla aldanma.yan (yani, yap-
mayan) bir insan bazen 'mmkUn'
i.in, ,muhtac' ...... ' iddia "
sz,'.": gramer bir bilmediol'
halde yapmayan kimseler
gramer'in de lzumsuz bir fazla-
iddia eden soz ,": '178,
,bu sUretie mantik/m herkes gerekli bir,'
ilim' sZlerle belirtmektedir:
.. " ve zann'lar
.lar). ile istemeyen ki.rnSeler iin za- '
, . .114" ' ,
I-,
anablmleri
, Szn da ve- :'
rHen sistemli bir ilk defa Aristoteles
(384-322) Aristo'nun
bu (logique forme7le = lojik for-
173 . Farabi s. 71 .
. 174 Farabi, nimlerin !3' 70.
223
mel) denilir*. Bu konudaki fikirlerini Organan
blmlk) toplayan Aristo, konusun- ,
daki ',etkisini kadar devam Bir za--
manlar, en byk'
.. "Mesela Trk filoZofu Faram (870':'950)"
, Aristo'nun
byk '.
'a) da ve sistemi
, 'evvela kavramlar ' (K'ategorlalar),
ikinci olara,ok ,h"kinler (Peri Hermeneias), nc ola-
rak nazariye8i (Ana1itika, Protera), ola-
'rak. iBbat nazariyem' (Analitika Devtera), olarak
(Cedel =, = Topikler) ve so- '
,olarak, da Saf8ata san/ati (Sofistler) incelenmek-
Organon kitapta, bu du-
(Organcm sz, alet geliyor. nk
, Aristo bun:u, ilil;nlerde bir alet
olarak . Ama
iki blm daha ilave ettiler ki bunlar da hitabet (Rhetori- '
- ' "_o
que) ve iir (Poetique) 9iink:' ,hitlibet
, (gzel ve ikna edici, sz) ilgili bir
yn' grlmekteydi. Ayni hususiyet, ijr da
:i< ,imdiye ,kadar, iki tane m-
kemmel eserden gerekir:
a), Ural, (Remzi Kitabevi), '1985. ,
b) Ko. to Logic' (2 vols.), 1982:
175 Nitekim, saf dnlmesini ,isteyen Meai
(1126-1198), isbEht (burhan) nazariyesinde
'Ar-isto'ya, muhlUefet ediyor diyerek, Farabi (870-950) 'nin aleyhin-
de 'bir eser ki bu eser, A'J14litikler"zne,'
muhalefeti lronU.sunda kitap ,<Kitab fi. .. ma Ebft
Nas,r li-Aristotalis 'ii kitab el-burhan) ismini (Bkz.
Ebi tJseybia" el-enba, s. 533).
224
Bylece blmler{sekize oldu.
bununla da nk Yeniplatoncu PCYrphyrius
(Polfiryus: 235-305) Kategorilerine
bir
Eisagge ismindeki bu eser,.
dan .lsagu.ci e;klendi'
ve bylece dokuz bc;im haline geldi. Tabiatiyle .
Aristo bnyesinin . hti tarzda
hristiyan mtercimler'<:le de grillm:ekteydi. Ama
konusunda, ancak KZise'nIn msaade yer-
lere .kad?-r inceleme . yapa-
. ise,. btn' blmler. )fze-:-
rinde imkanlama nk lslam dnya-
iin bir .. ja-.
bahls .
. . . iki blm halinde incelenen
Hitabet (rhetorique: retoriltr ve (poetiqlle:
daha nce Aristoteles ola ...
rak-) iki tane eE!erin
Nitekim onun bu isimleri iki ,'.'
gnmze bu iki"
iinde ... bu
lerini fakat. olarak .
. bL (EiBagogeve
Eis'g6ge Isaguci) denilen. ve PQrjiryu8
yazilan
Be. zerinde Be
deyimi' latineede-. quinque' vooes' (Kuinke . Vokes) , .
grekede Pente Phonai CPente Fonay) .ve' arapada 'el-
asvO,t . el:ham8:J Oinque voim (Senk .. wa) de-
. yimleriyle ifade edilmektedir. '13U:nlarm' le' Be 8es
geliyor. PorfiryuS' A.risto Kategorile-
rine- GiriJ (Eisagge olarak ..
',.'. .'
225
Kategoriler ise, Organon'un birinci
. ikinci) .. Eskiden buna
ismiyle) Kategriay) .
ON tanedir. -Birinci Oe'IJher)
araz -(accident- = aksidan) bir - bir'
cf3vher (z)'_ BiZ -bunun ancak dOkuz
eit ifade'-de -On . Kategori : -
her .. Zaman - Mekan .. Kemmiyet -- Keyfiyet -Izatet - Mlk
Durum) Fil ve 'InfitiZ: Bu sebebIedir ki On Kategori-" de-
yimi, (ayni manaya
mek zere) -el-makulat deyimiyle
Ciink makuldt (makaleler- = katego-
. ;ialar) -. (kategoreyn - ifade etmek)
ve cier kelimesi de, an On Kate-
gori nlisalverecek :
1) (Jevher (z).
2) lzajet .(Grelik) -
3) Kemimiyet-(NiceIik)
4) Keyfiyet .
5) Zaman
6) (Ye;r) .
_. 7) - Mlk (Sahip olma)
- 8) Vaz;' (Durum)
9) . Fiil (Etki) r
(Edilgi)-

Mehmet'in -
.- Seksen -kilodur -(ve>..
Uzun boyludur

;Ey<ie .
Daktilo sahibi (olarak)
Masada
. (ve)
YoruluYor. .
szleri birbiri okUyunuz : G ..
-kl4hmet (cevher)- ptn
Bintiler'ini = belirten-O )- bir tam cmle ortaya
an kategori bundan ibarettir. .
. .
edilirse: bir cevher ancak bunlar.
edilebilir; daha -
Kategoriler (ifadeler) -adeta - rlmesinde
..
226
ibarettir .. Fakat (biraz
sonra kavramlar
kar,' yam bu gibi terimlerle
c) Hkmler 'lle
Peri Her'lJU3neili$, Orgarion
Bu' ,de 'ter,c- .
me bulunuyordu. Eski arapa tercmesine, ori-
jinal ,ismin arapa. uydurularak Barir-Minyas .
yahut Bari Erminyas verilinekteydi., mantlk-
konusu b\! ,esere K itdb ismini de .
. veriyordu. iink ,burada ibare (yani: cmle ve
bahsedilmektedir. Ona de el-kazaya de- ,
niliyordu. nk: bu szn tekil ekli olan' bir
hkm demektir. Nitekim eskiden. 'hkm, veren'lere
(1uildm'lere),- bilinmektedir. Pari,
hkmlf3Tin e/jitleri sz konusu'
edilmektedir. Hkm demlen cmle, iki terim-
den meydana ge1.ir. M,esela: Insan + +
lesi ',bir 'h,1rJmdr. buna proposition .(propo- .
zisyon) denir. terim olan insan'a, (Sje) ve-
rilir. (8) harfiyle gsterilmektedir. ;Eskiden
buna mevzu (= konu) isini veriliyordu* ter.im olan'
'SZ ise, predicatum
(P) harfiyle' buna. mahm'ftl
(yklem) **. Ayni dir sz-
gelince, da: cc;pula (kopilla) ismi veriliy:r.,
* Bje ( S) olarak, eskiden kullanilan te..; ,
rimi, (koymak) kknden iin, bugn korvu deni-
Uyor.
* Preitikatum (P) 'un olarak eskiden
sz, (yklemek) iin, 'gn-
yklem dene1;>iliyor
.:.i
227
Eskiden ona deniIlnekteydi. 'bu sUretle, yu-'
karda verilen cmle'yi (hkm), sembolik (S'-,
P' dir) : .
, nemle belirtilniesi gereken husuS : ifa-, '
. deler ki nerme'
(: tebrik ifadeleri), .
- il irereYe giiliYOrsunuz? (: sorular)
- Allah. gnlnze gre 'Versin (: temenniler, dualar)
-' Beter olsun) oh olsun! (: kt =. bed-
dualar)'
ark! otur! (: emirler) .
bu gibi cmleler, hij,km Fakat;
zaman, ta. (P),
h U k m ediyoruz. bir .: Kitap (S = Sje ='
Konu == Mevzil), o.yunoo;k -(P -:- Predjkatum == Ykiem =
Mahmul) bir oyunorik olma ..
h k ki hkm
deyimi, bylece ortaya
Protera (Birinci Analitikler), Organon'1;Ul
'nc (fakat
K nazariyesJ
bu blm, (greke ismi arapa fone;- ,
uydurmak suretiyle) el ... (yahut da
elKiyas) zere
hkmler sayesin-
de Mesela : ' ,
D:uvar, '
de (O halde :)
Duva:r
Ama zere bu bir
halde ancak bu' kitaptan ..
bu. bim benzetmeye'
- '
228
olursak diyebiliriz ki-) a4eta
akul gibi-dlr. nk bu alet olmazsa,
duvar, dzgn
. .
Analitika DevterfI. .Analitikler), Organon'un.
drdnc '(fakat'
Burada 18bat 'nazariye8i ve .bir eym ka-' ..
gsterilmektedir. ona
'bir .isiinle)
da bu blm, adeta
SU terazi8i'ne benzetilebilir. nk bu alet' 01- ,
zaman ufki tehlikeye. ve ,
btD,a olursa, ayni" isbat nazariye8i
bilim' de Bu sebeple ona Kitab. .
, crsbat 'denilmekteYdi.. " ' .. , . . , .. .
d) Topikler) Hitabet ve
Topi1der '(Delil gsterilecek Yer'ler), Orgap.on'un'
(fakat Burada .
p.angi delil'lerin hangi yer (typ08) ;lerde an-
M evazi
yerleri) cu;, T'fJik-
,ler blm, bir usullerini .
Buna' da verilmektedir."'
Sofistler iS.e, Organon':uri. (fa-
kat ye,dinci) blmdr. Burada saf-
sata. (aldatmaca deliller) islam",
ona, el-hik'met el-mmevvih(} fel-
sefe) yahut ta da Burada'
'takib edilen usul" nce manadan hareket etmek ve
neticede Tn,ruuya gre, hkm 'Vermektir.
ile fark konusunda .bkz. N. Keklik,
s. '63),: -, .
.
229
'i:p -.
. , en zevkli .. ki:'
yatta uygulanabilmesidir. Bu da, bir .dereceye, kadar iir.
(poetikaY ve' hitabet . isilii verilen
bnmnde, ama ok (Topika) . o
. '8,fis.taiye (S.afsata == Safistler) ismini,
blmlerinde (Misaller iin bkz :' N.! Kek-.
lik, Felsefej S. 69-78: ve rnekler, Fi-
.. s .. .. '. .
kabu1 .
halde, dahil-. ettikleri hi-
t;bet o (rkBtorique ' retorik) san'atma gelince.: Burada
kZJA, cn olunur. Mesela adli,let' den
. ve hkmler bu sebeJ?le;
olur. Ayni durum, o'(Poetique .' Poetik) san'- .
atmda da vardir.' Mesela bir ikna edebil ...
, mek iin : - Beni d,nyor ve dese, bu ya-
bir .nk yle !bir sy-
bix havada, (neyi ..
.
. ilgi derecesi fakat, pir
nevi Ye ikna. etme linsuru ihtiva
o de yoktUr. Neo var ki bu'
gzde" bytmek .de. - nl
,(HyU!n : gibi: .
, ... renkler' ne . kadar parlak olursa olsun',
. iir hibir zaman bize, mesela bit
". tasviri, .gerek o o bir manzara _ sUrette.-
En dnce., en zayif duygu'
. dan daha ... 116 .
. konlida Gazzali (1058-1111)' diyor ki :
176 Hum e, .. lrisa't!- 8. :22.
230
.... ancak. ka1blerdeki
. harekete geijrir, ve' orada elwet'lerin .
'(': krklcinir),. veya birka
fesada .!licn ed,er. Bu sebeble, nasihat ve
hikmet kullanmamak
.. '.
sz syleme' san'atlarmdan bIri de. hitltbet is-
. wyle (hitabet) de' bir nevi
ikna var(4r. Bunun. pek olarak iS'bai'la ilgi-
'si :Hume (1711.:i bu konuda da
yar id. :
'. l .. .G1i,zel sz 'syleme en yk ..
sek- noktaya, 'bir kere artik veya it:-
'ner3'ye . :pek az yer
fantezi ve hayal .gcne. bit'ab.'
, leri ve, hakim olur.: ok kr
ki bu san'at, en yksek'noktaya pek seyrek . '118
, ,
Bu sonra bir
pilmak' gerekirse, diyebiliriz ki bir tar3!tan . na-
'zari ve bir taraftan da tatbiki ynleriyle, Ar'i8tq.tele8 t
". ilk. defa bir ilimdir. N e var .Ar'i8..;
to tenl-d'
(bazen de hcumlara '
Ahlak disiplini, felsefenin en nemli bi ..
ridir. Lugat. ahlak kelimesi, ,ku'JIlar demektir.
ih-y{j" 1/37.
178 Hume,' s. 178.
.... ::- .
231
nk insanda :birok huylar ye bu insan- .
dan insana ki bize
. o da ya-
Bu sebebie,. d-
tarihi boyunca, birok ahlak konuSunda
fikirler ileri ve bir :validan sorU-
suyla yap.dan
o

mutl'u, .
. biliriz ? sorusuna' cevap: . .
a) Ahlak kelimesinin'
Yukarda zere kelimesi huykil'
demektir ve (:huy) s'ziinn . .Ar8.i>a
olan hulk : ..
latmak}, mldlaunak., birletirmek, ..
Trk lugat bilgini mttermm. 481,m"
o
(l. .1820)
ki': -hulk kelimesi' oranlamalp (!)', (!) ve
etmek ' .. . 1w;lk kelimesi ..
. (!) dikmek ... ve .... bigmezden' nc'e aranla.-
mak (!) terc.' 3/835) . ,
o o edUirse hul.k kilkat
limelen kktendir. Acaba - .
da' buradan .
o Ahlak kelimesinin Avrupa, dillerfu,deki . ola ..
rak: aJmancada Ethik} Etkique.o ve ingilizce de
ise
o
Etkics bunlar,
'0 grekeden ohirive karakter

gelen e:th08
kelimesmden
Ahlak terimlerden biri de mo
ral szdr. marale ve '1lUYral8 ke-
limeleri de, latinceden olan mores szn:-
den MGrale(moral) -oahldld
Za:r.' p.alde etik (:Ethik) J
wzmaZ'in . ,o .....
,'Q} lyi-kiJt; Erd8m-erdernsizlik' kavram ...
eitli, g'rler '
'Filozoflar, ahzO,k'm temel '
, ye sonucu olan MZZ ve '
, de bize gre 'iyi()lan bir '
haz gibi, gre' kt' olan' bir de
elem halde iyi haz, gibi,
her' kt de etem' verecektir. 'Falnit' so:rmak
Herkes iin ayni iyi midir? halde iyi denilen
(hatta haYvandan gtfre'
Demek ki iyi ane'ak' (relatif) bir ,
,dir. kt iin de, bahis konusudur) '.
iyi ile ne mmkn
, dir. Bu sebepledir ki, Kuran 'daki ,bir ayete gre:
-' "Ola ki bir o' sizin
iyi'dir; ola 1.Q: bir severmniz fakat ,O sizin,iin
.. " '
nce 5 nci Sojistler) ilk deja olarak '
,
-bii sofist dedi ki,. her eyin ls Yani '
btn ahlaki insana gre ve'
, halde Bu', YZden
sanki bir biZmeoe Bu, elbette ki son defece,
bir nki ahlak'm sebep

-, a:aha var.: '
veya erdemli (:faziletli) olabi-'
, !ir mi? belki olabilir fakat bu mutluluk
acaba erdemli. midir? Grlyor ki, bu sefer de, -
yani ne gerekiyor. 'rnek
ve de gre, anaya babaya
, iyilik (Kr. 19/14), 'bir fa,zilettir, erdemli bir'
_' vatan' sOt'VUn1na&)
,233
gazilik 've' ekitlik de birer erdem/dir. Fa-
kat ilerde zere Kant. (L. 1.804) yurt
bir noksan dev
, .
, ,Fazi1# .( : ,erdem) in. {;erdemsizlik) ,de-
Mesela szl 'oJmak 'bir fazilet'dir':
. ise bir farz edelim ki, iki
dzeltmek iin yalan'a vuruyorm. Bij.
acaba erdemsiz Inidir? air
Bcidi a41i diyor ki:
lik yalatn." fitne, daha- 'iyidir ..
, ' '- " ..'
lYi ile kt'nM ve- err'in) "olan
hazz ve elem/m meselesi de nemli bir k6nudur.
NItekim .. Bu-
nun zerine ki: '-,' Ne haz.
ne de elem' den Eri bunlara.
ki; denilen ruh 8k:U- .
neti':p.e. Bylece drt tane _ ahlak ortaya
l)"E'lJilaimonizm ';, Mda';',
nizm ap(&tkie (haz' ve elem
SIZ kalmak) ve bir de ataraksia (ruh skUneti). -' ,
. .... . . '. .
, c) Tre ve iliki
, ,
disipliniyle' ilg-:Qi hususlardan
biri de ,rf ve iletler" meselesidif. Elbette ki
rf ve adetler her lkede' trldr. Nitekim' al- ,
gibi: -Baka lkelerin., baka
'variJA,r*. der ki:' Pirene b'U
. olan., ateki ,
'lam ... 4.ram: (l. 1240), demek-
teydi:' -Ahlak hkmleri., yerlerin ile '
.AnaerB Laender, andere Bitten., ._
** ae qui'es-t wai de-la, des' ,Pyrenees. '
234
. . Btn' bunlara dayanarak 'kimseler, ahlak konusun-
da tereddtler e ,ve ahlak denilen ger-.
ekte mevcut Byle bir
,nki olan fakat tre'
lerdir. Geri birnlar .bir ,ama
btn halde biz ahlak'
'riz fakat kendisini inkar edemeyiz. nki .ahlak
ilkeleri bulunmayan bir millet mevcut .olamaz.
, d)
"
Ahlak kelimesi madem ki
hluiilmr ,demektir, ayet insari, , birok:' iyi '
, sadeqe ,bir tane k,t huy .
olursa, ona .....
Bu kQnuda'
'bir Bu bir 'tane ..
olsa;' byle bir eksiklik ne -ifade Yahut
.lim ki bir bamdan bir tel s,a olsa, o
inSan: ' " ,
Fakat' birok olsa, veya'
. kadar" teker teker yolun.:.
iY'i 4a, kBt o .. , '
belki de o zaman sz edile-
bilecektir.
olarak ki her o: '
ayakta' tutacak tane' messeai:i' (kurum) ki bun ..
lar: mn' dir. Her de 'bir,
meyyidesi -HukrilI\!
unkf mn'inki 'de' Yani, bir 'men-o
sup t.oplllrtll.U1 ,
olursa j hukUk kar-
ve mensup Din
, olursa,
,0,"
. ,
235
Ahldk, bir "de aile ve onlardan '
ve n?-hayet bunun olan millet ve ,hatta bij,tn
dikkate .Aile, cerevesinde ele
a1l:IDrsa bUna dile 04ko-
" (ev,' kanUnu) deyimi,' bu sebeble ekoriomi (ev
",namusu) fakat bugn,' iktisad
.. ve eski Trke ahlak ki6ipla ..
, ise, teiJ1Jir el-menzil '(Ev ile' kasdedilen
aile ibaret idi. Bu Trk ve ah-
, beUd 4e "gayesi olan ahltik'm',' '
Mesela,
TUrk Aii (1510.,1572) diyor ki
tek olarak bir ahlak' bilg-isi de- '
nillr. Burada bir iY'i ve kt
h!u.ylar' dan iin" ve' ne'
olarak,' dile" ,(ted.; ,
denilen . daha bir erevede, bir insa ..
, 'kendi aiZe (ev lle' olan: ahla'ki incelen-
,mektecllr. nc. olarak da, btn bir'ehir' (veya mlilli3t-)
ve lke'nin ve 'eylemleri incelenir
, ki, buna Devlet ,(TedJiir el-medine: "
resi) denilmektedir. ',Demek .ki ahlak ve 'S'iyaset
or.ganik .' .
. .
- gnmze kadar birok filozoflar;, ahlak
konusunda Ari8to
7
nlin eseri Nikoma ..
kos pek nldr. lsUim, da bU: konu--
da eserleri
'c)' EM Bekir, Raz'1/'i'llin
Tlirk olan ve 'J1Ja,tilraliBt .. -
lideri, EM Bekir Razi (L 933), tipik ve en ..
teresan bir ahlak teorisi ileri
miz gibi, (bkz. s.' 299), iki, ilkeye ve
236
tecrbe'ye) dayanan Rizi, ahldk . ilkeye
ve dn ilkeleme)
. . . . .'
Nitekim (Ruh
bir 'eserinde nce insan ile hayvmn .
lar zerinde ve 'sadece ile'
bir de
yoluyla-, .. ) 7c<mtrolu'dur. bu iki zel-
lik ve' sadece mahSustur ve hay-".
, v(ln'larda, . demektedi.r. gre .irJlde,
. Bchopenhauer'in. ) ancak
. edilebilmektedir. Nitekim.. ismi geen
eserm,de Ebu Bekir Razi diyor hayva.n-
lara budur yani irile melekesi:
t.erbiYfj kendi tabi-:- .
nnde:dururlar, onu yaparlar ve .
b-qndan ... , nki
biX . nndeyken, kendinl '
(meri.'edecek) 'terbiye b1ila:maz-
. sm,IZ .. oYsa :inaa,n bunu terk, ye kendi yene-',
bilir. nki,' bUna
... !3. 10-14)-.
:da, bir eit elem,'e
sebep olur. Sorira insan, ..
suretiyle de mutlu' olabilir. Ona gre'
'ki 'yani yoluyla kont- '
, '. rol' ), "sahip olmak ister
fakat sahip iin bu sefer
,- olur. Diyelim ki btn dnyaya sahip oldu, bu sefer_ dn-
tesindeki sahip' olmak ve liye-
!im ki da (-btn' sahip oldu,
mutlu nki o :zaman bu nilkn
srmek iin l'1n8Z olmak .isteyecek ve lmsz
"iin de,. mut8'U,tz .
237 .
. ,
Razi'ye. gre en ok mutlu kendi
evre'sidir. :.dn (er-rucn ilet ..
ismini ki onun ahlak
risinde ilke sz konusudur: kontrollu irade
ve bir de tabiata' diJ:n,1i ilkesi. .
f) !bn M iskeveyh/in ahlak t80T'i8i
..
. teorisiylen ..
filozof Miskev.e1fk (l. 'in de
leri Tekzib
eseri trkeye .terciline Burada nefs)
gibi psikoloji
dan maksadI' ise ruh ve beden belirle-o
mek ve ruh'un beden zerinde etkili gstermek-
tir. Ona .gre insanda nefs (:pshe; ruh)
ki nefis ill-mfekki-
re}, haY1X1lf1,i nefis (en-Nefs ve
ncs .de' fkeli Nefis (en-Nefs'l-Gazabiye)
Bunlar lle. on at
ve av gibIdi:rler. (yani hem at'ma (ya-
ni' hayvani 'nefs'e) . hem de (yani fke'
hakim Onlan gibi idare _. .
. avm (: J kendi . ve hakim
. onlar' da kendi isteklerine gre ve
. sahibine boyun duruma: (bkz. 4hiah. OL-
s. 54-55)-. . .
demek ki Dnen Nefs. verdi- .
ve. el-Ne/s;} .
kendi ahlak teorisinin birinci ilkesi (Nite-
kim EbU Bekir de Bundan
sonra da, ildnci ilke olarak irade melekesi zerinde dUr ...
.. (-Nitekim Razi'nin teoriSinde de' )
Bundan ise, bulun- ..
i 238'
gre : haz ve elein., zellikle c1tuyular' dan
gelmektedir. ki duyular o halde maililli
(-ve elemler)' de . .
'(-, daha nce. izah Rat-
. zi' den ta1ilata-iliin kabftl etmemesidir:. Ona'
gre insan, sosyal bir yoluyla ve
1iUUtlu olmaya Yoksa, sUjilerin yap-
gibi imiv,'ya (: bir ekilmek, mut-
luluk iin, 'gibi,' tailiiata dn (yani asli
de onu kafi gelmeyecek-
tir.
Misk.eveyh'in ('-Ra'Zi'de'
ahw,k bir sebebi de
gre iki ahlak ki birincisi 'ahl-dk
'VB ,.,de' ve
Kendisi bu (bkz. Olgun-
s. ,
Tami gstermek'iin'
'bir da, olduka Diyor ki:
. . ...
-. Her ahlak _ . .
, ',.-' 9lan hibir tabii
- ahlak, tabii
(bkz. aym eser) 38).
Sonu' Mis7OOveyh) ve irade
olarak' ) zellikle yolu.yla
rasyonel,ahldk'a ve bylece m.utlu olabile ..
.A.hZ,k zerine eseri-
nin, kaleme galiba kendi 'haz(1/.
(hedonist) ahlak ve bylece, kendi tec-,_
rupelerine . itiraf etmesi (bkz. eser., s.
", -
239
Onun enteresan ynlerinden 'biri de, insan ile hayvan
Nite-
kim diyor ki: ' .
... zellikle, .... insanlar,' ...
bulunurlar. yle ki: cimr'l, halde, cmert de .. '
.. diye diye,
.. .
teki ise, bellidir;
yoktur. ."
halde, iyi kimseler grnen
ve arlatan (.Aksi
takdirde)' ..
s. 141 .. 142) * '
g) Yusuf Hashaoib ,ve' K'Utadgu .. Bilig ,
, nci olan Yusuf Hashaoib
(L. L070?),. bir
da , Ba.Za8figun'da yazma-
ve Kagar'da Kutddgu-Bilig (:Kutlu '
Bilgiler) eseri Trke'dir ve iir,eklinde
(Hak(i,niyye denilen Trkesiyle
, .Mesnevi olup, 6600 beyit
,etmektedir. (bkz. N.S. Trk Edebiyat'"
s .. 6:8769)' Prof. Reiil RaJ-"meti
dan Trkiye, Trkesine eVrilen bu eser (.Ank. 1985)" esas
nasihatlar ihtiva etmektedir ve bunlar bir ta-
ahlaki zde'yiler'deJl-ibarettk .. Ne var ki, Kutadgu-.
Bilig'teki bu maI.zeme, tasnif takdirde, bir
ahlak teorisi ortaya Bahis konusu
1985)'; deki beYi,t znITetmek
Kutadgu,-Bilig'ten sonuslar
* . Byle bir gr, . (<;SI. 1273) da
senmitir., (Bunu, ilerki: sayfalarda, (bkz. s. '244) ,
'240,'
Ahlak felsefesinde konulardan
biri de, olup
Eserin Yusuf Ha8Mcib bu h:ususta diyor ki,:, ' ,
, -, Ne kadar kt insan '",
tirilmez. (no. 347). ' '
sormak' 'Melllf acaba'
'men Elbette 1Q.
nki 'byle' olsaydi, eser boyunca birok 'fU1i8ihatlar'da bu-
1unur : , '
, '- ve'
325)" " " ,
- pir hayat istersen, ve szn'
, min ve iyi, ,(no. 183) , '., ..
- fke ile 'lra1kan" oturur. (no. 3U) ,
-', Hibir, ifrata gitmeme,li;' kt,
ve irkin (no. 704)
-, , Kendinden 'gstermeli; kendinden
"muamele 706)
, - Kibir ve gurur, ile incitmemeli; ken-
, dini kklerin eylence ve tahakkmne
(no. 707) "
. ".
Bu gibi rneklere YUsuf Hashdcib" hi
he" yok ki yoluyla daha erdemli
zerinde ok
konu ise, ,Mesela diyor ki : '
- Baba, iin emek sarfederse,
o terbiye iyi ol:;Lfak ,{:p.o.
1218) , ,
-, onu bir
bulunm!lzsa, o ocuk he der ,sen
midini kes. (no. 1220) .'
- Kimin 'naz iilide ...
lirse, O' kimseye (no. 1223).
.-
24:1
- Baba,
. ve su ocukta (no.
1224) .
-. Ey baba olan, terbiye et; arkadan
. . . gelenler sana (no'! 1227) .
-. ocuklara ve fazilet ki onlar iyi
've 'gzel (no. 1228) . ' ...
. Btn bu rnekler, Kutadgu-Bilig'te yerilen
nemin. .
. '/yi gerekte bir hedef ve
. bir . konudur. Diyor ki :
-' ktii ise,
. gibidir, elde edilir. (no.: 9(3)
Grlyorki iyi'nin elde edilmesi 'yine
Mutluluk da ancak bu
Oria gre: '
-' iin, insana
. 865) ..
_:', iJe bir olurSa, insan
odUr; ,onun gibi : (ve L ii de
dir. (no. 862 ve . .
ki' karakter;, her zaman iin' ahUi,7r)m te ..
. mei ,-' yeryznde oktur fakat '
'(no. 866)' diyen Yusuf Hashacib :
. - doian ve yatan, (989)
szlerini sarlederek, ynlerinden birinin
: de 1ronUmd; vurgulamaktadir. 9na .gre :
- iki trl biri .bilgis,iz) biri de
dilsiz. '(no. 969)" "
halde yoluyla ahlak -temelinde '
, yatan. da ,bilgi' dir. bir. ki. "
'pragmatizm' de gibi-' ) bilgi., ve iyi
bir grmektedir Mesela diyor, ki :
- Iyi'nin (no. 856)
- iyilik'ler bilgi'nin (ilo. -208)
-, insan iyi' olarak v:e iin
ister. (no. 8f17)
AmflC! ahlak olan Kutadgu-Bilig., hi
yok ki Trk da tasvir Has-
: diyor ki : '
. ,
-' Dijnya beyleri en iyileri,' Trk beyleri:- '
dir. (no. 276) , , '
',It
J
n) Sadreddin Konevi"nin "ahlak:
, ,
Milad! 13 nc olan Trk filozofu Ko .. , ,\
nevi, (i210.127 4) 'hemen' btiin mslman
gibi, ah7iik" meselelerine psikoloji'den 'girmektedir:
ye -beden dikkate onun da
birinci, farkla ki 'beden iyi olursa ruh
de artar fakat kt beden sebebiyle da kt
Konevi, (bkz. N. 'Konevf/nin
,FelBefesi., 1967; S. 156) elbette ki
fizyolojiden kasdediyor
Onun bir egzersizler
halvet., ri/ydzet ruhi
idi: Ona :gre gzel ahlak (:iyi huylar),
'bu sayede
. ' '
evremizde bize haz bi'rok nimetler var ,
bunlar, zd1lliri ait; mailll/l) ve bir de
ait; olmak zere ikiye Birincilere r '
nek olarak: yemek, imek ve, arzular gibi maddi
zikredebiliriz. lkineller (manevi' .ise ilim,
gibi Konevi'ya gre .maddi ".,---
243
. .
nimetler, kt kt .olan sadece bunl,ara
dk'lnlk'tr: Gerekte insanlara btn
nimetler, (-. Din'ce yana-') giizeldir
N. Keklik, B. 's. .
ahlakta' birbirinden ge-
reken ,1) szllk,. 2) ,Temliz kalb-
. li olmak; 3)' Iyi bu kendinde'
olan gre,
mertebesine Bu unsurlardan '.
negatif durumda
ahlak mertebelen tayin edilebilecektir .. ki:',
. ,
1) Sz, ,kalbi ve' olanlar;
2) Kalbi ve eylemi fakat
3) ve eylemi fakat yanl'U} olanlar;
4) .. Sz ve fakat eylemi 'olanlar;',
5) fakat kalbi' ve eylemi, olanlar;
6) Kalbi fakat sz ve
7) Eylemi fakat sz ve kalbi 4
BtUn
" olarak gsterirsek:. ,Kone-
gre 1,
(faziletli) kimselerin mer-
tebesidir. rio. 2'de, bulu-
nanlar, kurtulu'lari mm-
kn no. 3'deki-
1
,2
3
4
5
ler ,ise "sadece kendine 00,. 6
kimselerdir. 'Fakat 7
no. 4" 5, '6, 7'dekiler ise,
sz
t
-
+
+
+'
-
-
'kalb eylem
+
+',
+ +
- +
+
-
- -
+ -
- +
Konevi'ye gre, menfi (negatif) kimselerdir. N.
Keklik, B. Kooem,'nin Felsefesi) s. 165-100).
244
i) ahlak gT
Trk (-ve Sadreddin Konevi'nin akram'
. olan-. )Mevidn/i, Celaleddin
byk eserinde, oLan iyi ile .
. kt'nn . da :
rmda bir fark ifade-o
dir. su ile su'yun 'oInialari yani'
her kisinin de gibi.
V. terc. 1/297-298) Mevlana, ah:'
lllia optimist (iyimser) bir' " Ona gre
kt denilecek' bir mevcut . . (Mesne-'Vi" 4/4:.
byt. no. 65)' zehiri,'
fakat inSan).ar iin lij,m' s.ebebidir. .4/7: byt. :Qo:
Hatta ona gre 'her iinde' bir.iyi bulun- .
her' iyi'nfu iinde de bir 'kt Bu
sebeple iyilik ve. ktlk ve err) tek ve
dir; . (Mevlana,. Fih .in/i,' terc. M. . .
kahya, s. 321:-325) .. Sonu. .ki ahlak.konu-
. sunda 'J'flcitivist'tir ve bu telakki onu (iyim-
,Daha nce
- gihi dahf di-
.' yar ki: -lnsoo e&tan'lar. et, 'her
.ele Gr kl .lllyle ile.' iin,
tme ta,klidi.Yapar. (Me81ievi" Nahlfi terc.-l/14: 328-
329):11: . da Mesela:
. - OOm (:madctl . servet) , ay gibi
'. e.Ileri ve elbiseyi kirletir. .
. byt. no. 465)
-' Sen q.e ok gibi
ol ki, yay seni menziline' '(hedefine)
terc .. 1/56:
Byle 'bir gre, . daha p.ce rastla- .
. (bkz. br.s. .. 239)
245
j) Ali'nin <ihlak
. .
. . . _ Trk .Ali (1510-1572) ,
Trke ve gnmze
.. , ahlak ilminin pratik felsefe (hikmet-i .
liyYe) . ve bu ilimde konu zerinde duruldu ..
sylemektedir: 1). '2)'
.Devlet ilm-i
el-menzil;1' (ev idaresi bilgisi) denilmekte ve devlet
ilm-i ted1Jtr' .. "ynetimi' bil-
gisi) verilmektedir. Yukarda ismi
eserinde, 'bunlar
T. Dhisoy, 32:33) (ayr .. Pb .. br. s. 235J .
k) Katib elebfnin ahlli,k gr
Trk Qibllogr3.fya bilgini ve .Katib
elebi (1009 .. 1658), 'ok olan' Kef z-zunun adI) .
eserinin 1941), yerlerinde 've zellikle ah-
. lak maddesinde bu ilini
Ona gre:' .. -, ,
- .
... ahlak ilmi, pratik felsefenin bir. blindr.
El ... Fevaid (Saltanat.
'eserinde diyor. k'i bu,. ilmi:
dir; rUhun o zevk iin, faZiletler'
in bilininesidir .... Onun 'konusu
ahlak m:elekeler ...
.. bunlarla insan
rf!,hu (:nefs-i'
*. Tam . ismiyle, Mehmed, Emin .ilm 8adr..ei/i1,in
(l. 1626), ve Sultan i (salt. 1590-1617>"
. El-Feuti,iil'l-Ha'kdniye el-.Ahmeil-Hdniyye isimli bir eser
yazan (bkz:' Br<;lCkelmann, .G.AL, 8uppl. 2/603 ve
Tahir; MBUifleri, 2/23). .
246
Fakat 'bp,rada bir ki, "
(: ahlak), ancak ve ka- _
bul' bu ilmin (:ahlak
. Oysa, grnen. 'bunun ,akSidir ..
Peygambe/r'in bir sz bUna . delalet etmektedir.
Diyor ki ve
gibi birer madendir: Aahiliyye (devrin)' de iyi olanla-
Islam dahi iyi -
Yine Hz.' Peygamber' dep. rivayet ki:
-Bir yok fakat bir
yok
zaman nki o (huy), .o .
(:ta:bfatma)' tekrar .. :.
Demek ki.. ( : bnyeye).
Oysa ki m.izac (:karakter, bi.inye),".'
.. etmez ..... bir sorunun) ki huy" .
. ( :hulk) "bir meuike ki 'bu sayede ruh!
tan ... filller '( :eylemler) olur. Meleke
ise ruhta bir ki zai1 oIniaZ ...
(Kef z-Znun} 1/35-36) , '
ki, Katib elebi'ye gre de kt huylar do-
zaten olsa bile .
ye:: iyi. bunlar
( haline '. huylar' (:meMrim el-.
J denilen veya (:Tehzill,
l-ahldk) verilen uSul sayesindedir, ki (-yani,
yoluyla) e-
km'ye gre-) mmkndr. '
Katib elebi'nin nemli 'y(jnlerinden biri de,
Trkler'in ve ah-
zak ,(ve bilgi .
KefJ 1/3536-37-38'de ve ayr. '1/515 ile 2/1567'de
zikredilen eserler.) .
,',
, 247
olarak gr!yo;r ki' bu ilme ,birok
MerhUm Prof. Mehmed Ali
1945)'nin "Trk ,1939;' ,ila. cild) eseri ile,
MehrnedTahir .. i9:26) 'in
a$ eserinde (cild :ve '
(L. . 156i)-'nin Miftah el-Badde (ur .. ...
sir ) 'sinde, bu kO,nuda ilave bilgiler
1) Avrupa dev ve tilitarriz.m
denilen Alman
1804) ;a aittir. Ona gre
'8ahibi 'olan btn',
iin, bir kanun gibi kabul edilsin
178
*. Ne var ki Kant!a
yurt bir nevi', eksik: dev ah74ki
Ilr
178
*1=* nki yurt' insan b.ir de
, kendine de'V'ini kendi korumak
etm1" _demek' istiyordu.'
Hj. ki '(-yukarda r-
dikkatle takdirde--), Tr!f:.-18ldm
. tam ... nki Ti{trk tre ve
vatan en Yksek ve 18iamiyef;
de de bu 'byk verilinesi, (-nki
len mminler ehid bu, konu-
dalti temelden reddetmektedir. ' '
. UtilitariBm ,ise, jeremy
ile onun'takipisi John Stuart Mill
1873) 'e izafe edilen 'bir ahlak Umum.iyetle'din-
siz B8fitham:) lmnden sonra cesedinin mumya
ve "zerine kendi giydirilmesini
178* J. S. Mill, 'S. 82'de bu tarifi
178** Kant,' Kritik der praktisehen Vernunjt .. Kellermann.
, , .S. 170; a,yr. bkz. N. Keklik, Felsefenin s. 164.,
"
248
, 'vasiyet eden ,J.8. ,Mill ise, zihni faaji
yet ve yorgunluk sebebiyle 8rmena,j ** Bu ikisi-
ne gre F(Jiyda :-' ,bir iyi
herkesin da keJnd'ii' i1,n bir iyilik'tir" fakat,
kamu : herkes iin bir' iyilik/tir
119
'
... . , . '" - '.
ki tilitanizm/in en 'Qyk gayesi,
rin de ,(-, olan en yksek dzeyde 'eri.
kitle '> kamu-' mutluJugu'na ynelmektir.,
Buna tilitamm., de ze- ,
r&.-) :djn8iz yahut. gibi .. '"
kit'lure de (msL. bkz. J.S", S. "
32':33) 'qk ki J.B. Mill (-' biraz nce zikr,edi-
eserinde, s,. '189), Ayrupa4a birok kiniselerin
(yam ve pensibmin zlemini ek-, "
',tilderiiii sylemekted:it. " "
'Sonu olarak 'ki, dnce tarihinde ahldk
konusuna, byk nem Felsefi
maZdan :p.ce hukemli-i seb"(J; (:yedi Bilge) ,
M"i itibaren, ve' :iSlam dn
bu teorik ve prat!k'birok rnekleri
(B:un1ar iin bkz. N. Kek- '
, lik, s.' 32-48)
Daha sayfalarda zere,' tert , '
"yola aile (:tedblr
Bunun sonucunda ise' mi7l6t bulu .. '
nur da siyaset ilmi veya devlet idaresi ted-
, bir deniliro Konumuz, de bu ..
* Bu enteresan olay iin bkz. N. Kekllk, Ozet .

iin N." eser, s. 76-78.
179 J. S: Mill, 's. 55. "

249
l--B'1
-
- 8iyase.t-, keUmesi,., Mkim ol'l'fWk;
hJ(,m etmek, vs. gibi gelmektedir. timar,"
eden kimselere verilen BeyiB- ismi de,
, "dillerlnde
q.evlet) kelimesinde;n olan politika
sz,' ise, ehre ait -eY"lr3r
,- J;Je'}Jlet ldare8v buradan,
a) Plateni ve gre depzet: biimleri
Devlet idareBi (teamr el-md'ij -:-
bi:r.ok'-yntemler
leri) Mesela'Plat-on, (427-347)'a gre
Timokrasi
J
-bir askeri idare biiniidir; DemokraJfJ:i de .halk-
dir. denilen, ,,(lSiller ve zenginler idaresi'
ve nihayet, bir de Tiranni 'verilen: , (istibdad)
idaresi,belli gre, bUnla-
hepsi, de Ti'llWkrci8i
J
ve '
ferdIere kazan-
dirmak- isteyecektir. olan derrW:krasi'de, halk, ida-
talip olmak zere birok kiIl)seler, pa!lak nutuk-
larla -nc idare olan, pl-,
tOl(/f"a8i ise, olmale hevesjni ferdlerde tahrni'
tir. Nihayet iBtiOdad iOOre8i denilen Tirdnni'deyse" zor-
sebebiyle' o milletin ferdieri birer kle 'haline getiri-
iin, bu da' iyi bir, idare, biimi fikrinde olan
Platoo'a gre, "iyi devlet Devlet,'d.ii:. Bu; 01- '
kk bir devlet olup, '
imne liler ve kyller, byle bir dev-
lette aile ve mlk sahibi pl;;tbilirler fakat' bedeni olarak
, , ',' mertebesini' '
250
eden Ordu ve Polis kuvvetlerinin,
nlemek ve yurt iinde Fakat bu, ZID.- ' ,,',
reye mens:up olanlar, (Platoo'a gre) zel mlk ve ,servet
sahibi gibi, mutlaka devlet
'fmdan zere
"dnde; ve hatta kominis,t sa-
hip olmutur Nihayet, en st dzeydeki 1 d{lreCiler:,
ce asil ve meydana bii heyet
olup, tek felBefe
(:fakat .fel,sefesi) ,ile ,Dik-
kat edilirse, btjip. bunlar 'bir yerde bulun-
imkan, olmayan devlet biimidir. Bunun
(sonradan) ki Platcm bu utopik' Mvlet'tp.
hi idare' '
, ve NomAYi (nomoy ,= ,Kanwnlar) bir,eser
9nup., devlet ;konusundaki Poli ..
(Devlet) isimli ,',eser,
Trkeye ' , , ' , '
Aristoteles (384-322) ise, Politika dev-
let konusundaki ortaya Bu
eser, sekiz ihtiva olup, Trkemize de ev-
Ona gre aile ve ferd, temel
Devlet btlr}Jeden ferdler ve aileler, bu bedenin or- ,
Bylece' ahenk iin,
devlet (idare) tasavvu.i M (Mo-,
noarhie) verilecek bir tek (mQnO) ilke (ark ...
he) hahis tek. idareci Bu tek kii (tek
hkmdar) 'iyi bir kimse ,olursa, bu idare biimi de iyi fa-
kat bu kt olursa, 'bu idare biimi' de kt olacak-
AristokraBi' (aristocratie). veya __
* Aristoteles, bu tur grlerin, fakat Bok- ,
rates'e Politika (tere. N. _Bevkes) eserinde birok
defalar
,,251
oligari (oligarchie) verilmektedir ki bu 'zengin VB'
,8ekin bir' idare
bunlar. da :ayet, 'iyi ldmsele:vse, idareleri iyi' gibi,
kpt takdirde, de Niha ...
yet demokrasi (democratie) idaresinde, bir halk meclisi
Bu iyi 'veya kt olmasi da; seilecek'
iyi vey.: kt' .z.ere
devlet idaresi, 'herhangi bir idare
o idare ortaya. iyilik ye 'k-
Ne var, tek hk:rrU1ar bi-
byk . ld
olan' arayan v:e ifrat ile
tefrit'den ,kaan' bir filozoftur. 'Hele lwinw.
ni8tlik, ona gre insan bir
sadece kendi sahip iyilik' ve
. ml'Jpyefte (kom-
hi .kimse bir cmert-;.
lik iYi nisan vasfim .. .Aris-
toya devlet . .
mak iin hayali korkular. icad etmeli ve uzak tehlikleleri
. gfbi terc.: 5/89)
nce belirttigimiz 'zere '. {bkz. s.' .45)' Aristo'
nun devlet adeta
plana ve erkekler, onlardan daha stn gs-
Politika N. Berkes) 1944) 'ese- .
gre : " . - ,
" . . .. : Erkek} tabfat stri 've dii
Biri hUkm eder,' eder ... ;B:u kanlJ!i,. ,zarUri
olarak btn. iin 'byledir, .. (Politika) 1/
15) ..
. Tabiat :dzeninde. 'olabilITse de;' tabiat"
daha
(Politika, 1/35) . . .
252
, ... Aile: _vazifeleri.; vazi-
felerinden birinin vazifesi ka-
tekinin (yani, vazifesi muhafaza
... , (Politika) 3/114-115) * .
konusunda da Aristilnun -enteresan grleri
vard)r. ,Ruh beden zerinde
rax, eden Aristo, (Politika, 6/209),' ancak yedi
, - ya_
ve 'onlara nce (:haya)' duygus:u
Gerekirse dayak -cezllsi ze-'
rinde' duran AriSto, m8tehcen resim ve hikaye'ler(1en
, , cuk1arm ve bu tr utan
devlet;, tarafindan kontrol
tedir;' (bkz. 'p'o'itika
J
Ona gre : " '
... K;anun koyucu'nun :.gz nnde tutacaID. - gen ..
, kimse Zira
Grlyor ki' Arlstonun toplum anlaYlmda (-g-
nmzdeki telakkilerin tamAmen aksine-) By-
le,' J:>ir Aristoyu' kma.m,ak nki' onun
benzerleri, (-hatta da.ha: Yeni-
Avrupa ,da Ni1:ekim Malebranche
(L. t715)'a gre hakikatlan gibi,
yzn, (bkz.
2/100-101) filozofu 1860) ise,.ka-
btn hayatlan boyuilca ocukluktan
zihin ektiklerini ve para harca-
maktan ba.ka birey dnmediklerini iddia' ,eder.- (8chopenhauerin ,
bU: ve ifadeleri hkk. bkz. N. ,Keklik,
s. 13-8-143) ekllde Hegel (L. 1831) ile 1900)'niIi
de son derece negatif Demek.
id .AriBto bu husUsta bir tsti,sna ve tsMmiyet'de
ise byk haklar Nitekim Far:4bf,'ye gre
Trkleri, feminist'tir yani ,b8., yaparlar (bkz.
br. 45).
::,'
"
253'
bunu ihmal eden bir devlet, eri. byk'
olur o' (Politika) s. 204) ,
, .... Her hkUmet (devlet)'
, , , ' uyacak tarzda' nki her h-
kfiInetin' kenditie olan ve
, temelini eden, ve -kendini bir karakteri"
( .. s.' 204) _
b) Hi'(is,tiyan devlet g'rle!i'
of B.alisbwry) Bt:
, A '\Trl.lpa devlet daima
Kaldi ki o sira ..
, larda Avrupa'da -milli' ortaya de-
, btn Avrupa Kilise'nin einrindeydi. He-
IQ.en ortak yn '
, (354-430)" Devleti (:De ,: Civitate ,
, Dei) Kilise'nin stn
ve (:Kmse "
Beeri' devlet'lerin tani iddia Beeri,"
, fakat :bp,' ama-
ciyla diyordJl. her
i biri gibidir;' hepsi
,bir araya geldiIderi zaman bir, ifade ederler.
'Kilise'de bir mevkii olan sa'tia
aleyhinde dikkat etmelidir. nki ''fjirk un ..
,Attila 453), onun Rom,a
ve nlinde kp yalvaran re-
>cas1 zerine
John, ,(1120-1180), P91icraticUs ese-
Ona gre trlU g
Devlet (:'gc) kan ,dkndr, fakat
, (:Kilise) byle K.ralla/r)
254
... insan vcudu gibidir: H-
kmdar] adeta vcuttaki ki bd:J btn- emir ..
" leri 'ruh/tan hkmdar. KiliSe'den :
Senato'nun yeri, ,vcuttaki yrek gibidir.
VaU'ler ve vcudumUzdaki ,gz;) klulak ve dil",
ve askerler]
gibidir. Maliyeciler ahlak ynnden bozulursa,
': cudumuzda:ki 'mide ve gibi' izdirap'
'verii-ler. Qi/giler] vcudumuzdaki ayaklar gibidir;., lkenin.
gv(ie gl olsa da, ayaklar
. (.:i/iler ve olursa, lke ..
daha nce Farabi l. 950 ve Gazzdli
l. 1111'nin eserlerinde' de
B.aint . (1225-1214) , B.umma Tkeologicae "
Bilim) aile
gibi ve bir lkedeki byk
ettikle:r.ini syler i bir araya gelmeleri'"
de, iindir Yl1etimin
. ynetici ideal ynetim iin
kafidir. N ki' tayfalar kendi i
blm yaparlarsa ye bu sayede geini dogro bir 'rota ta-,
, 'kip' edebilirse,' toplum' de byle yani
, fertler ve ahenk
255
* . Ona gre' ancak
. araya En kk birim olan aile):
'. sonr'a da "My) ndhiyf1 ve ehir'ler :'bylece
en ehir'dir, fa.kat
-' ,daha .. olan topluluk, '--'.
millet (veyA' 'lk8) 'dir'.
-Yine btn. mi7Jetler birle-
bu hepsinden kamil (:mkemniel) bir topluluk. olur-
du. (bkz. Erdemli s. 54). (Dilrkat edilirse bu, bir e-
Milletler tasavvurudur.) Faram,'ye gre Er-
demli .. bedengibidir:
Vcudun ahenkli (
yarsa ve ki. btn .
nemli :iSe, ehir'in (Devlet'iri) de or- .
devlet (bkz. Erd6mli s.
Far;bi'ye' gre devlet
lenen kalb gibi .ortaYa ve: 'sonra da
gan1ar ve
vs.) onun giderler .. (aym .eser) s. 56) .Liilerlik
J

imiata); devlet 12
tane Mst beden, -gl ii-
bin, kuvVetli stn zek', gzel
ve ve adalet, 01-
iradeli ve kUmar'dan. oburluk'tan ve 'seks'ten:
servet gibi zellik-
lere' sahip bu hepsinfu .bulun-
tek kii mevcut zaman' noksan
teliklere sahip kimselerin 5, veya 6
bir lwnsey devletin idare edilmesi
:tl Bu konuda iki tane- iyi. :
aL .Dr. Bayraktar Farabi'de Devlet
1983 Yay.)
b) Trkle:rde ve Fa,ra,b1/de Devlet
. Felsefesi tezi),' 1986.
256'
tir,. eser" s. 60) Byle' bir i(leal devlet ii]inde,' her,
ahengini bozacak kimseler .
cak olursa, . iyi' mahsul veren
ve tar1.a;nni
iin bu tr yabani sklmesi ,ifade et-
mektedir. 52)., (Buna benZer
,b4' Bacce'nin eserinde 'de grlecektir.)
, ,
d) MiBkeveyhle. gre devlet,
1bn MiBkevey1J, . (932-1030) d.!ihi,
zama bir araya geldiklerini sylemekted.4-!,Ona
',' ,gre' her' fert adeta bedendeki "
biri gibidir: ,
da s ... 221
ve 122) kar-'
gibidir"; aile' gibi,
halk da birbiri,nm ka,rilei (ayni s. ;131 .. 132)
mutlu iki-'
ve hukuk gibidir ki, '
bii: 1}tayat verir ye' yandan da 86-
bir iyi' dir .. " '
kat iyi da hukuk ,
, , rnek bundan, faY4a israr eden-
, ler olursa, o kiIDseleri' hukuk -
-(-Yukarda da
re-) ,adeta su ka:bul etmeyen kimselerse;
'. ,
, genzine glbidir; onlara su ver-
devam, edersek, 'bsbtn sebep olu-
gayretimiz tamamen ters sonular
. eser" s.. 154) ,
e) Gazzalfiye gre deVlet '
(1058-1111) 'nin de eserlerinde
konus,unda mevcuttur. ,Ona gBre ,,'insan
257
memleket bi:rbirine benzer: Ruhi .
da o 'Ve
baba7Can gibi, ,'gazap (:-fke) duygti-
81+ da polis
, tmf ,3/6.), Bu suretle devlet adeta insan vcudu gibi olmalt-
ki el, aya;k ve devlet'teki san' at
adeta .'l1'laUye, mdr
, gibidir;, kalb bir hkmdar ise-1;Jaba- '
Gazzaliye gre bir idaresj iin
hepsi de insan vcudunun deyanil

gerekli gibi. BaA1et" terc. 8.
20) Gazzaliye gre bit gibidir ki her-
. sayesinde fakat' mum olarak
gider. '
'f) Bacoe'ye' gre devlet , .'
Ibn Bacee (l. Tedbir el-Mtf!Vahhid (Tek
toplum
deki ilke drstlk madde-
lerinde drstlk temin
!in, ve eczamItk gerek Bu
- sebeple alkoll ikiler le ve' nce
. ruh ve beden bir toplum ,
"nki kamil devlet (:mkemmel ynetim) ancak,
byle bir toplum kUrulabnir. byle
'bir toplum (fa hukuk ve ilimlerine gerek duyulmayacak-
nki orada kavga yoktur ki ,'hukuk'a, ve
yoktUr ki ihtiya olslin. Bacce'ye gre bir
de devlet biimieri ki bunlar aris-
tokrasi) rejimler.idir' ve bunlarda
ok Kamil devlet'teyse,_ byle
bulunmaz. 'Fakat yine de uyumsuz ve is-
kimSele:r (-' ta:davilerl kabil
258
dirde--:-) ortadan gerekir:
zehirli sokulan ve tedavisi mmkn 01-
maya.n kesilip gibi.
gre bu tiir negatif insanlar,' .sakamonia (:mahmilde otu):
denilen zehirli 1;litkiye benz:emektedir ve se,a,meti.
iin, sklp daha iyidir., Yahut da
nevabit denilen bir yaban
devzet'lerde bulunur] ar.
(Tedlfir terc. M. Dunlap) s. 75-77)
bu tr .kimseler benzetmele,r
sebepsiz nki o zamanda. byk bir rotatniki
. ta n Tedmr.
vahhid' ismindeki .eserinden Moise .de istifade
ve Aquinp'lu Thoma8so ile Alberlus MQil ..
n'lJ,8 (l. 1280) 'zerinde bu eserin etkileri (bkz.
lsmm ve Tarihteki Y s. 127-1.28)
g) M evldn1ya gre depZet
(1207-1273) Mesnevi' eserinde. ne,
yeri geldike' bu hususta ve rastlamak-
. Fakat ,nce ki Mevlana,
, Anadoluyu ve tahrip Konya'da. bu ..
(Nitekim' ,1243
ve' felaketler
. znden Trk (pessimizim) iindeydi ve
bu sebepledir ki, C-' ahlak teorisinden bahsederken gr- .
zere-) . Mevlana, teselli etmek. ama-
iyimser (optimist) ortaya Sa-
fertlerin ve kt insan-
lar adeta gibi grnmekteydi. Bu tr
kimseleri Mevlana, sanki temiz .suyla bir ha'V'U,z'un
yzen erp gihi farz ediyor ve bunlar temiz ..
lendikleri takdirde havuzdaki berrak ve
temiz .. (Mesnevi.1
,r:

dak ter. 2/173; byt. 1828) .Anadolu Selukiu imparator-.
gerekte' ve her taraf haline
, MeVlanaya gre byle bir t,miT
edilinesindense, arsa Uzerlnde yeni
uygun ima etmekteydi. (Mesnem) terc. 2/
170; byt .. 183fi) Trk
. nki Trk :iniIletini,
olan bir ve
kesilen yerine, kkten yeni ve taze dallar.
(Fih,Md Fih,:, terc. s. 286-287)'
onun da nem
biriydi. Nitekim bu hUsusta bulun-
, Hulasa, devlet ve konusun-
daki ana' zere. .
br. s. 117) Mevlana, Trk 'toplumunda b,irletirioi rol oy-
ve dil yola }(,ltur', sa- .
i , .
. h) Trk,-lslam Felsefesinde
,
. Trk ve siyaset konusundaki .dU ..
iizerinQe
1) . Lanibton, A.K.S. The TheoTy of Kings.hip in
the 1:1 of =
mio Quarterly, 1954; 1/47-55) ,
',2) Sherwani, H.K. Al-Ghazzali) on the theory and
.'PTdotioe, of ==
. ,
. 3) The place oi 'Politics in the philo
Q
sophy o/ Jb1i Ba;jja) == Islamlc ulture, 1951;
25/187-215) ,
4) Rosenthalj Gedanken bei Bag-
ga, . 1937; 81/1.53-168)
260,
5) Rosetithal, E.lJ. The place of politics in the philo-.
Bopky of RU8M; '(13801\8, 15/246-278)-
" 6) Rosenthal, Averraesparaphrase on
Polytma, (JRAS of the' Royal 'Asiatic"
Society, 1934; s. 737-744) '.
7) Rosenthal,. Fr. Btate Religion q,coording' to
Abul .. Hasatn' == Quarterly,
3/42 vd.)
8) Gabrielli, 'F. La oitazioni flella Leggi platoniche' in, ,
al-Birunij (AI-Biruni . .comniemoil'ial' volume, 1951;
s. 107-110) ",
, bu
daha var' ki, Index lBlamious
'Iiografyasmda onlari da tesbit mmkndr.
bii: istiyenlerin 'vur-
gereklidii.
, 'i) g'r.e devlet 'Ve ,toplum
, ' itibaren Avrupa' da devlet teorileri,
, ortaya Mesela 'MachiOlvelli (Makyavelli: ,1469-
1527) , ,otoriter devlet ileri srmekteydi; b9yle
idarenin iin, (zulin' ve
dahil) ,; 'her' trl mubah fin
, ',tifie l88 moyens szler,
gaye) mubah' lup" bu
HobbeB (Hobs: 1588-1679)
dahi, otoriter' devlet . 'Buna
lJlcrrus 'Morus: 1478 ... 1535) 'Oampanella (Karn,,:
panella: (1563 .. 1639)' iki komnist devlet
teorisi ileri srmekteydi. Nihayet John Looke (q>n Lk:
1632-1704) An ESBay T:he Tr-ue
. Extent ood End of Oivil CkYvernment (Sivil '
peniu. saha ve gayesi bi;r deneme)
J
,,;'
261
eserini, James. Mill (1773-1836)' kaleme
. . Government (Hkmet) burada zik-
retmeliyiz. de bunlara biraz tafsilat vermemiz
,
j) 'MachiaveUi'de otOriter d.oolet
'Machiavelli siyaset d-
17, Principe ( ismini kk
_ fakat :bir (terc. -Yusuf" Egeli;
1955) . O ltalya'll11:1' birok. ',bln- ,
ve halka Kil-iie'nin de, n- ,
(terc. ,s. 51) sonra, lkenin '
iin' merkezi otOrite'nin ve. hkm-'
da, iktidar' her' trl idilet 've zulm'e
Ona gre ceza'lar'
.ok iddetli zulmler ve sre'-
, 4e 'abuk geer) iyilikler de 'o
, azar azar.' ve uzun sre ,devam ettirilnielidir. bunun
'uzun srecektir) (te:rc. s. ,36) Hkmdar iin en se .. ,
lametli yol" sevilmek (terc. s . . 6t
hem tilki gibi kUrnaiZ de arslan gibi kuv":
petli .. s. 70) en: bir
. ok biimde ve derhal ge
takdirde -btn vcuda ve teda-
(tm:c. s.' 8)* ',Nihayet ki, onmi
Trkler' isabetli, de Nite-
Trkler:'in, derhal birlik
.. (OIlJm s. '.
* konus1:IDda .Aristo da byle Ona g"-
re' gz :yummak, boyuna kk ma.s-
koskoca bir serveti sebep gibidir. (bkz .
. Aristo, PoU;t:i1ca
3
5/87).
, '
262
,k) Maru8'ta, '8Osya,list, devlet
. Thomas, M,orus . (14 j: ve
devlet (57 kesilerek,
millet ve gibi
kiler'de su ..
, ve ve ,din ..
sizlere . yaz4r, Utopia' ta ..
;..Bu eser nce ,olarak, 1516 ve
da olarak 1551 senesinde
ok, 'Bir seyyahla ..
ve onun ,soylediklerini ifade eden,
mas' gre bu', .nelerl AbrdtJ:.a, .
Utopus isinili' bir kral ele 'geirildikten
sonra Utopia; ismini alan bir ,ada'ya Btn' ,
leri birbirine '(tero. s.' 53) _ ve herkesin her
. bu adada (tero. s. 54), pwra
(tero. s. 66). Dl?1JZet bile halk gibi. '(tero.
s. 96). Adada vet-enbeijik mevcut, de@ .. ,
(terc. s. 72). .(terc.
60 ve 84) Halk, Epikur08 nki haz
mutlu olduklarina (tera. ,s.'
olmayan M,stalar) ya intihar, ederler /
ya da (tera. 93) Mithra alan Tek- '
(terc. 1+1 ve 120) ve 'mUcize'lere de
(tero.',s."l16) aleyhinde
,(tera. ,s. 112) ,fakat lilinsz'
(tero. 's.' '78) ve ibadet (tero. s. 117)
(Jl,Zer (tera. s. 11:.5) Grlyor nce Pla ..
tan'da 'daha olarak
Mare da. (Bunun
benzeri,Oarrvpanelta' da da grii1ecektir.)
268
1) J. BodJin ile g'rleii ' '
Jean Bodin ,,(1539-1500), "siyaset
nce yapan bu yazar ve 46
, 'ken millet vekili siyaset'e. l?q-
09 da, mutwk sahip tek
vebo,
' , ' . , 'o
Hugo G-rtius (1583-1645)" bir siyaaet ,ya-
De Ju'(e belli ac paois ve Hukuku
,2,:erine) eserini 45 Ona
gre klelik normal ve mlkiyet esas-
(Rausseau'n..m bu '
BkZ. TOplum terc. s ... 6':'7)
m) Fr. gre
o
fenni devlet
, Francis Ba()()!n (1561-1626) , filozoflidur, ve
Yeni Atlantis (:Nova ,AtlantiB) fenni ,hayat'
bir toplum tasavvur (b3rc'., Prof.
Hamit 196'6) Eserin konusu, Yeni ,de-
nile:p. bir geiyp.r. JY.Iemurlann kesinlikle. ril1Jet' al-
(tera. '8.9) bu Salem
(tera. 15) , 1900 nceleri-ilk, kanunlar):' S.leyman
ilk, ortaya (ter:a. s. 27' ve
'28). Evi denilen bir kl;Il'umda ilim
(tera., s. '30)
',her iki defa ilim heyetleri gnderip yeni keifleri
renerek adaya, (tera., s. 31) daima'
tely (tera. s. 42-43) Yer
'haro ve burada yiyecek
maddelerini muhafaza s. Yksek
kuleler sayesinde de astronomi
(tera. s. 47 vd.) gibi. uan makinele1." (:uaklar de-
mek -istiyor) ve deniz ,dibmde yzen, gemiler:
264.
- . .
ffemek istiyor)' (ter-o. s. 58
. ve 59) (Bacon bunlar hnz .icat
Grlyor ki Bacon, nem !eJnni
'hakim bir toplum hayalini ...
kat ki' nce Lbn Tufeyl .
. 1186), l;ll1!!JY ibn Yakzdtn eserinde, kimsesiz bir
da, kendi bir ve :ale-
mini ve aletler
'lbn1iZ-Arabi (l. 1240), Ft1lMt
eserinde, mehul' bir lkede 13 kat halinde edilen yer
ehir'ieri'nden. ve' sesten giden sz
etmekteydi. Daha sonra M0TU8'un (L. 1535) hi .. ' .
'. kayesi de gemekteydi. (Btn bunlar, Bacon'", . '.',.:
dan ncedir.); Nihayet Jules .Verne (l. 1900) mstakbel
sz etmekteydi .. Demek ki utopia.'
rnekler . ve 'Oampanellal
da
n) gre 8osya,list devlet ....
. Oarrvpanella (1563-i639), siyaset '"
Bolis eSeriyle: Bu
'eser, Ulkes4, (tere. V.'
Gnyol ve .H. i965) yazarken Platoo ..
.' m. . 347). ile Thmna.S M6ru8 (Ql. 1535) 'tan ilham al-
syleniektedir. (tera. s.' 91). rnek. bu ....
. seler gibi o da bir toplum tasavyur et ..
geen eserini 34 ..
. o fakir blgelerinden olan Oa-' '-. '.: 'i;]
labria' da Kilise bulUnan'
ifadeleri yznden bir sre haps serbest '.
daha sonra, hem din8izlik" hem de siyaset
bOYU hapis
ok maruz Hapis-
teyken 'I;>n gre, 08'ilQVal'li bir kaptan, kendi'
. : '.
.,':;
265
Hikaye, bir ada'da geiyor.
Oradaki bir. tepe zerinde ku.ruluy-
ve onun' zirvesinde de bir (terc. s. 19)
yani en byk'yneticIsi, Hak
, yan, mutlak diktat'r Onun - yar-
ki Pan (:g)"Bin (:sevgi)
(terc.- s. 21) Gilya
kaan ap.a1isi, ortak kayat 'Yani herkes
nki insarun evi,. - ve
oldu mu, bencitlik (egoizm) (terQ. -s. ,28)
Bunun iin, herkes',' bir ev (terc .
. s. 33) reme keyfi olarak devlet
dzenlenir ve iri erkekzer ile boyhi. boslu
araya '(tera. s .. 37) ocuklar gzelolarak
sun diye, M/mik odalariria byk ve
siyetlerin resimleri (tere:' s. 37, ve, 70) ok ga-: '
i'iptirki bu tr, ifadeler,' ondan 'nce (l. 1240t
ve 'ondan Makbranche 1719) da tek ..
bu sade. bir :hayat
ve giyinenler derhal idam
(terc.s. 41) Campanella'nm ortak hayat
b5y leydi. '
Hobbmta gre otoriter.
Thomas H obbes (1588-1679.),' filozofudur. Le-
viathan eseriyle de Lematkan) efsanevi
byk bir canaJVar' . ok gl bir BobbeB '
da .bYlesine gl istiyordu. nki onun.
i Bijndan . ne ,e
filozoflar gibi, o senboller ve
. meta/or yoluyla dile getirmektedir. Mesela, devlet 'in ,
insan wcudu'na sylemekteydi:' -
deki ruh neyse, 'devletteIri' kkmdar da yledir; Vcut-'
" biki eklemler ise,. ,idareciler. gibi-
266
dir; m8t6arla,r ile (:bellek) grmekte--
dIr. Toplum fertleri . uyum ile
_ hat - gibidir
. fakat- i sa'lia) tani lm' dr (Le-
viatMn) s. 129)' 'Hobbes'a gre ya tek-mutlak hkmdar)'
yahut da on:un
devlet idare edilmelidir., Mutlak, lider'in ilk Yurtta
ve' ikincisi de dmo/nla'fa kari birlik
Insanlatr birbirinin kurdudur homini lu-
Onlarin aras'mda mcadele' O btn
gler, ,tek ve mutla.k olan, bir, lidere de-
mek istiyordu. . -', ' ,
,Sonu belirlenmesinde fay .. (la
'Hemen her politika' idaresi) konu ...
, az veya ok Fakat 'onlardan'herbiri, -ken-
di ve mensup_
fikir yrtmtilr.' .Bu ki o filozof, baka
bir ve mensup'
,da b8ka trl herhalde ()k -daha '
'fikirlere sahip -
olarak' belirtilmesi gereken nokta ki, fiJo-
karakter da, ileri et-:-
ken bir ,rol Bchopenhauer (l.1860),
., fakat despOtizm'e'
Nitekim ,toplUm orgaruzaSyonu'nun adeta bir saat pandl
gibi, iki ku.tup gidip sylemektedir:
De8'jJotizm. Bunlardail. ikisinin
ve i sivri ular nitekim bi,rinden ,
zorUnda' belirtmekte-
diF. Ne var ki, ok pessimist
, ( :karam.s,ar) olan bu filozof, birini semek zo-
,runda despotizm'in anairi'ye nazaran daha az,
'(za.;;. -.
..
rarlarmm) byk yqnelen
daha savunarak,' hi ,olmazSa hafif
bir' etmektedir*.'
, .. nemli 'u ,id,:
olarak '. Pratik
, Piaton) (427-34:.7), teorIsini'
faka( ve stelik 'dezide
'Trk fIlozotu Farti"iii (8'70-950) siyas,et
aktif 'politikaya, iin:
ki bir' politika nfizariyesi .
ortaya fakat bu teoriyI duruma getirmek
( : uygulamak ) iin,' h3.yale 'Hulasa po'zi-
tika., hi' amazsa teori belli bir, 'bilgi bir;ikimi
ve bUna ilave olarak mrn olgunluk ..
bu- 'sebeplerle genlik ne ,teorik- ne,' de
pratik, ynlerden
'dan: ' ,
I-BS,
.. , Kozroo,lo.ji
, '
Bundan, nceki takip ede:ek, ,de :san:at
felsefesi ve bun'Qll tezahr teori8,'i
: (Metafizik ,- Ontoloji) ;,
. a) Estetik Trk-lslam Felsefesi '
,,' (es-tetik)., ingiI:izcede aesthe-
,tiCs (estetiks) ve Aesthetik (estetrk)
terim, ilk defa Aleman-
* Bkz. Aus Bckopenhauerliscken Nacklass, (Lerpzip, 18il4).
fr,. terc. J. Bourdeau, Pensees et Ifragments, 2Q5-206. '
268 .
der Gottlieb Baumgarten Gotlib Bavmgartm':
, 1714-1762) Nitekim, iki clld
halinde bir eseri, A88thetica (EStetika) ismi-
, ni Bu terim, grekedeki
ve ihsas (duyimi) geImekte(lir179*.
Eski ilrn-i' b8dayi (gzel bilgisi)
,veya ilm-4t h.m (gzellik bilgisi) denilen bu felsefi konu-
da, gerek tabiatta ve gerekse 'tjzel olan '
. .
hangi t.abi 'Bu konudaki .
en nemli (ve cevap soru u-
dur,: Bir *8Y) iin mi -houmuzq, gider. yoksa)
hoUmUza iin mi Y'!kel
. .
. ok eskiden, beri zerinde durulan ve .
gzellik (ksn) mese!esinin kklerine, .(4:27-347) "ile.
Ari8tot(}les . (384-322) eserlerinde Platon
(:Ef1attrn) iin gzel' olmrt) idealolan'dir,
gzel Efl,tun'un (tahattur,'
deyimine gre, inSanlar bu madde alemine
-nce,' idealar . :
gzel ideam, da yardi. nisan, . bu ha-: _ '
ondan zevk duymakta, .
9ir. Ban)at Insan
takZ'iif, etmekdir ve buna mimesis (BUrada,
11?n el-Arabi'nin bir
halde ki bir hey-
. vs. ancak takZia eder yani
. ,
179* Nitekim lugatta ai8thanomai duymak,
anla'mll!k, -iyzn gibi, a'i8thema
sz de duyuimZa idrille 'edmi ne8'ne demektir. Nihayet
kelimesi de ikBtls (sensation>" iilrdk (perception) auyu, (sens),
duyg bilgi (connaissance) mana.lanna gelmektedir.
aisthetiko8 duyum gc (Bkz.
J. Planche, Dictionnaire G:rec'-lJ'ranais, Paris, 1842, s. 51/Sutun c).
. ,Bkz: N. Felsefe, S.,. 145-146. ' '.
269
bir durumda taklid' edilen tabiat'm,
onu taklid eden san' eser'inden daha '
sonucu ortaya Fakat bu',taklm herhalde ih'4
sas yani duyu1}l (sensatiori) ile meydana gelmektedir: De-
mek ki" iJ,y,yum ve bunUn sonucu id ..
rak sayesinde gzeli .. kavramak mmkndr., Allah' da
bu kainati en (nimkn olan gzelliJderin, en
, (1058-1Ul)
diyordu ki: Bu kaina"ttan daha gzeli mtmkn
(LeyS8, fil .. ebdaa kan).' Bu de-
geen kelimesi, en bedi' (:en gzel)
na gelmektedir. halde sznn lugat ba-
(bkz. . Kamu.s Terc.' 3/182
ve misali olmayan 'bir eYi mf3'1!dana' ..
, mek, gelmektedir. bu isbn- '
'lerindendir.' lbd/ de bu :m.anada
(a.g.e. '3/183). Kur'anda, Gklfffi ve (gzel) ya .. . '
, 1;1.7)" ayetiyle, gklerin ve dp.yan:m, '
Allah, en' lnimde 'ifade edU-,
. de Bkz. 176),
- . .
,Estetik tarihinde .Platcin ve .Ari.stoteles'den'
Trk ve m1lsiJa ve. iir teorisi
de . fayda 'G-
nmzdeki uygtm olarak, estetiUi'm, ,
zellikle hilsn-i hat (:gzel r-
neklerinde aramak Jlygun nki bu san'atlarda,
takliil edilmesf, (.:mimesis) sz konusu
Gerek ve her halde bu '
M etafizik. kelimesinin
Estetik kadar olan -bir, felsefe disiplipi -de
'metafizik'tir. Hatta, (-ilerde gibi-) , ,onu
temelden inkara, bile olnlutur. Iiki rrietafi- ,
27Q
zik;, sadece yoluyla kavranan bir varhk Ne ,
iluyular ,ne de deney'in bu sahada bir- ',rol olamaz. Buna
M etafizik:1 en ,mhim
biridir. fizikten 8oora, gelmek- ,
,tedir. Byle bk lugat daha' bir
- terim ,ha!i,ne ve' rnailiii olmayan ilmine,'
isim' Bylece, maddenin
her, trl (ms!. ,cooher:1 yahut z;, veya
substance;, 'v"s,ia vs.,) bu ilimde konular haline
' ,
, 'felsefesinde' ma-badet-To,ma
== Fizik deyimi de, zere', ayni ,
manaya geImekt,edir. MeWizjk 'disiplinin ilk 'l;>yk ve sis- .
61an"Aristotele.8 6. ,384-322) ise,
yerine Prote Ifilo8ofia' Felsefe) deyimini kul-
ki bu -tabir ayni
olmak Zere deyimiyle
, Yeri' iin 'M
ilk defa kullanan kimse, onun bir koneksiyon
haline 'getirip' tasnif eden RodJ(Jslu AniJJronikOs (m. s.
' ' '
, c), problemi'
Metafizik'in mhim. konusu '=
Egzlstans) Fakat duyularla idrak olunamayan:
nedir?- Geri- idrAk
ruz fakat onlartn biJ,tin' ve ka'VTamlaan
kendisini niin' ic4'"ak' Acaba sadece
i$im'den (bir 'kelime'den) mi ibarettir?
bir soru: Acaba nereden
, Onun nedir? filozoflar
y. o!cluk'tan nk o takdirde Yokluk'un
da oluruz., ,yerine
271
diyecek olursak, problem yine de -
,Bylece sonsuza kadar ze ..
rinde oluruz ki, so:q.suza kadar ..
me), insan iin
, 'soru: acaba C-hareket.
eden) bir Yoksa 8abit (==hareketsiz) midir?
. ...... . , .
Nitekim evremizdeki nesnelerin (var
tiklerini' ( , hareket ettiklerini) grmekteyiz. Fakat Var-o
kk'm kendisi- acaba mu? ,Bu soruya'
Parmenides ,v bii (==hare7f,et)
olamaz nki har.eket'in iin, bir M.
bu
kendisi ise, o takdirde, hareket edi .... '
yor szleri, V hareket, ediyor ge- .
lecektir' ki bu M bizzat Var ..
ise, o zaman da Iki ka:blil edil-
ki bu da mmkn nk. Var-
tek fcab eder. 11
tos filozof,. V kabul ederken, Par-
'ki bu gibi soru-,
lar, tertip ve. kudreti
zmlenemeye'cektir. ve bu sebebIedir ki, 'X
Kant ve Gomte. gibiler), me-
yana .. Ayni bu filozof ..
evvel, ve da,
el-Arabi ve _B<!ilreddjn ,
agnostisi8m bilinmez zerinde' dur-
'fakat 'rp.etafizik ilmini hi bir zaman ,. inkar etme-
edeIiler, sadece Dehriyun == MateriaIist
ler alan .
. * evresi' denilen pozitivistler dahi,
Bu tafsilat iin bkz.' Ural, Pozi-
tivist Felsefe, KitabeVi), 1986. '
272
lideri olan Trk filozofu BkrOOMiN,
1191), maddi olmayan mana'alemi'ni
- . edenlerin, 'Vekim ,sebebiyle bu hknie
. '(Mesela der ki, bir insan, hareket
etmez. Fakat insan, de bir L ile, "
k,aimaktan **.' Demek ki yoluyla m"nd,',
,alemi'nin, kabul ederiz fakat. olan'
vekim
J
byle bir .ypk.-'lllIDmu ."iddia edecektjr:', ,.
, bir soru: sebebi ,Yokluk ise,.
acaba Yokluk'un sebebi nedir? Byle bir soruya' da
Y 8(3bebi
J
Bebe:' .
mn (Bkz. 'Bulga",120a)
d) ve
. Mademki ancak tek oL-
gerekir, acaba ile Alemin iki
Yoksa her' ikisi de ayni (=tek.
bu soru da ,go-
ki Alla4) sonsuz
Maddealemi ,olan Varhk dO, tane
gre, Allak ile Alem1in '
gerekecektir. burada, iki istika-. '
meto ortaya, ve ,pantMist alanlar,
mailde alemi iinde ki, materialist, bir '
telakkidir. (Brwno ile 8pinoza gibiler, byle
Fakat OOihdet-i VUCUit tezini
evvelkilerin ,TanT"lila

(panent-,
** Ak1i ,faa.nyetin ortadan
verilir. Ktmserlik ve korku durumlara ve-
him gibi korku fllimleri ve buna
iyimserlik da haydI
deniliro ,( -:-nitekim romantik, ve hikayeler, buna
halde faaliyetini vehim ve rn-
lermden, gerekir. .
.,
.,'.:
.....
273
heist al.anlar), spirituaZist hir sahibidirIer;. - .
-ye Badreddin .
. -
felsefesinde; 'bu' nevi g meselaler
en .qk ilgi gsterAen k9nu"
fakat, s'dece.,
ve liilleri. zerinde, nk
m.likiyeti" Ancak
ve ve bu Y(J;-
.. keyfiyeti zerinde ki, btn 'Var-
ineselesi, ortaya
meselesi bundan.
e) Kozmoloji .r .
Kozrnoloji ve' azok ayni manaya' gelen. Koz-
mogoni kelimeleri, nizam (dzen)
(logie )s?zyse,
bilgi (-dzenli, bir' :bilgi).
gelmektedir. halde .C08mologie'
deyimi, meyikDna dair' 4zenli bil ..
gi (veya' geliyor. Bu ..
'Ve temele .ot:urtulursa kozmp ..
loji fakat, bu konudaki ve
, efsaneler . olursa;.
o zaman da' cosrru;jgonie olur.
, '. Kainat . (Var olan acaba ve nere-
.den . meydana . . M gibi
kenrJ,i mi Yani onu, Yaralan me.v- .
- cut. . wdir? M aterializm'in bu konudaki
(L. 1778) ve Bchotpenhauer .. 1864)
ikna edici bfr sUrette tenkUl
* ,Rousseau, lil.m (tere.' A. R. lgener) eserinde, ma-
. aleyhinde 'tenkitler btn
mutlak bir t.abiat saat 'gibi ile-
274
antitezi olan nazaran, Kdinat bir Tan:'.
zaman,: btn 'meseJ:e
-bu yarOttma .
- ,
ki, herhangi bir san'at eserine (bir tablo, bir
heykel vs.) zaman, bu tabiayu kim'
diye soracak olursak, onun sam,' atMr'lnl da zo-
runda n.k 4aha nce gibi,. herhan-
gi bir var gre), drt
. sebeb. ki btinlardari biri fail illet (GaUS8 mottri.-
belli bir ve syledik-
ten sonra diyor ki : - Hangi. ki, ..
bu i sesi'ni . redd edebilsin? o ki
j
..
kalbi bozulup halde, kainattak! ll hissedilir
iinde; bilen kUi' k'lJ..llret'l (; grmesin?
(Emil, terc. s. 209). q!yor ki.:
-I{ainatta mevcu.t bu tes{},d,ii,!en hare-
:Jrete olan kr oldu- ,
farz etmek sama bir (Em, terc. s. :
Eini/, eserinde, UD.lan da sGylemektedir: .Tes(td!en
'matbaa' harfleri'nin, kendiliklerinden 'bir kitap meyqana
sylerseniz, 'bu' ... Ta"
biatta asla. testld! (Em, terc. s. 210). Yine ,bu eserinde
diyor ki: . .'
-MateTmUstZar,' iten 'ykselen sese
terc. s. 213). '
(l. 1860) trlide ve TasakuT' Olarak Dny(J,"- ,
Cing: ter. R. V. Haldane; 1/34-3,5) ile
'alay Ona gre: .
, -:- Btn felsefe sistemleri arMmda, lihje'den hareket eden en
(: consistent) sistem,... sadece materiaU,zm'dir Bu (Sistem),
mailile,'ye ve onunla. birlikte ve meklJ,n'a, mutlak mevcut '
olarak bakmakta, fakat madde'nin s',je'ye olan bilmez
,grnmektedir.... Baron' gibidir
ki, binmi, suda yzerken, aya.klanyla
fakat hem kendisi,. hem de suyun
,iinde '

275
ce == kz motris) byle bir 'sebep-
ledir ki, adeta bir at e8eri'ne benzetilen da;
. meydana .
iin, hemen btn filozoflar, bir
tasa'VVUru'na Oysa Yukarda .
zere MaterialiBtler) bunun "yerine : diyor ki, madde. alemi
ezen ve ebedi o!up, madde' den bir rea1ite yoktur.
burada tane sornyla bu
kainat, Allah tarafmdan .
a) olmmyan acaba olan bir
olabilir .mi?
b) ve dinlerin zere Tan-
sadece OL emi'ini :vermek. sUretiyle, bu yar at-
. gre, OL emrini
var yok muydu? var idiyse, o vax
iin, O;r... emrlni ve:rmesi gerekmezdi.. nk olma-
zaten var (mevcuttur). Fakat OL
sirada, olmasnn . yok
idiyse,.o takdirde, zaten var (mevcut) olmayan bir
.' .' OL emri verilebilirdi? fM:ese-
. la bir katip yaz emrini. Jtime
biliriz?) :ii:
bu gibi glkler yok- -
tan de, -ezelden beri-o maddeye,
bir ekil ve hareket veren kudret (. 8an
J
atko'r)
suretiyle,' bir 've
yandan da madile dle'lnJi olmak zere, iki tane ezeli
m kabul edersek; glkte
kalmaz .'
* Byle -bir soru, ortaya atanlan tenkit maksa-
Ga.zz(j,li 1111) sz konUsu edilmltir. {bkz.
ihyo" arapa metin, 1/100). ' .
276 .
. zamanda metafizik'le. ilgili" grnen) : bu
gibi sorulara, eskiden beri cevap' Nitekim bi-
rinci-soruya cevap olarak ki: TrtnN) gayri mad-
di Onun, .. "
kendi tasavvu.r'undan TasaVvur"
(fikir idea) maddi .
'. ki: -Bir insan, . yksek bullinnx- -
ken, tasavvur. ederse,' (onu hi .
halde) tasaVvurU da: bb)rle-
. dir. O, evvela tasavvur sonra bu
tasa1JVU1 bir irade (isteme) ve bu irade, en
sounuda:{iil (aksion) .. bir bar-.
dak su imesi iin, eVvela onu etmesi, sonra .
. deBi==.istemesi"ve nihayet' imek aksion'="jiil ha:li,;
.ne gemesi gibi).
Ne var adeta inSan gibi ve mekan
Insan) (m.:uk"ayyedl
iin, anda tasavvur eder, belli b1r an f:!onr3. irade eder
ve yine belli bir sonra, (mekan kat' ederek) fiil haline
geer. Oysa .mad"di olmayan ve stelik' zaman ve mekan'
dan miinezzeh" olan Tan'N'daki: tasavvur-i,!ade-
fiil ltls,' ayni an ve ayni mekanda cereyan'
. kendi Var" an'dan (==ezel'den)' itiba- "
" ren tasavvur., sonra ira$ sonra da fiil diyerne- .
. yiz. nk Onun tasavvuru, iradesi ve aksionu, ayni an
iinde Madem ki }Jyledir '0" halde ilc Ed-
inat) adeta ayni, andan mevout'turlar. demek 01-
'maz ? Yani, her Udsinin de ,ezeli icab ..
mi? byle -ise; (hemen btijri monotheiBt dinlerin
bir olmaz " ,
ortaya "atanlardan
de, Enistiyan (m. 354-430) 'tur. :r'n ..
:ona 'gre, bizzat yaratrrwlya gemezden
nce bir' sre m.mkn
'. halde bir halde
da ezell: gerekir ..
ki olarak 8ebeb'tir. KaniJnii,t ise
- olarak nettae'dir. Mesela insanj bir onun glge'si
. : de dir. Geri insuJi?, il<? glge) fizik ayni .
anda mevcutturlar fakat nce 8ebeb
sonra da netioe meydana

..
da, bylece bir
ezeli srmekteydiler; yoksa oillar, hi
bir zaman materiaJist bir hareket ederek,
yoktur demek. . '. "
bir gre,
Minat konusundaki ilk tasa'V'Vuru'na Ilk (el-ahl el ...
evvel) veren bu suretle bir k9zrnoloji
, nazariyesi .ortaya ki buna, nazariyefl-uk:u,z.
.
Koz.rrwloji' de OL emri$' verilmesiyle ilgili meseleye .'
gelince-: bir' .gizlenmektedir. OL,
emri, bir. fiil (verbe auxillier) dir: Var-ol" Hare.;.
ketU-lJl gibi' biX fiil beraberinde'
.. halde olmak. (To be == Etre =
. esas fiil bu
ki bu gibi
CEbU I!amid el-Gazzali" bu yZ(ien
detle ..tenkld etmektedir
179
**). -
Nihayet nc soruya gelince: Buradaki
diyebilniek iin,' tek eZfjli
gerekir (Btn byle
Oysa (m. . diyordu ki,
i 79* Bu konuda bkZ. N. Keklik, 257-258.,
, '179**, Bkz. Gazza,u! '. .
,278
ilk hareket ettiriei'dir fakat hare-
ket madde'nin
inn bu hareket - hare-
ket vermesi ise, kelimelerin lugat hareket
'mek Tann hi. hareket- etmez fakat mad-
de veya 'iin),
den hareket eder yani bir
hi hareket etme-
si gibi.) , . '
I-Bg
ve Fizik
kozmolojinazariyesi bylece bir ,kO,'"
,irui,t (kainler = OZain-lar) meydana ki fel-
sefeninde niz:am"m (oo8m08'un) 'evv:e1ki
a1uros = dzensizlik) is:qll
pek ok aml)/ '(krlk)
deyimf de, teknik bu manada
Bu sUretle yey., bizdeki
arnii,' (krlk) "bir cosriWs (kilsmos = ,nizam)
meydana 'getirilince evvela alemi oluyor-
du. Bylece konumuz biZi astrO'iUYlflli, (ilm-i ncu.m.) veya
ilm'l-efld,k (felekler= gkler ilmi)' demlen meseleye
de ondan
a) BatlamtyU8.oo 'Kapernik'e giYre gk sistemi,
.:..
konusu, (-gnmzde bir ilim
olmakla beraber:-' ), felsefe ,kadrosunda 41-
celenmekteydi. Astron ve nomos (kanun)
lerinde meydana gelen deyimine
felsefesinde naUm,
279'
, ,
Lar ilmi) tabiri (Nitekim neom sz,
demektir; nUcUm ise geliyor.) ,
Aristoteles (384-322) 'in esiplenerek
Batl:amyus (m., 100-170), ortaya ,ve b- "
tn hatta ve Hristiyan kabili
edilmek sUretiyle)
bu gkler sistemi'ne dnya
edilmekteydi. 'Buna, geocentrique (jeo-santrik)
,sistem verilmektedir. LIk defa KCYpernikus (L. 1543)
sayesinde id, merkezde, 'olan Evv:elkine
tamemen' bu de Mlio-centriqUe
rik) sistem btn 'felsefi
ve', uzun 'bir sre Batlainyus Sistem1/'
,nin' ve daha sonra da, (R&iesans'tan Koper-
nik Sistemi'nin etkisinde Bu, sebebIedir ki
bir filozofu incelerken, onun hangi devir de ,oldlJ,-
.. ve o hangi hkm
dikkate ve buna gre bir yapmak'
eder* .. Bir filozof kendi devrindeki ilmi
lerden ileri ise, o ifade edecektir. Bir'
misalolmak Zere, mystik llm!,l-Arci1:n '
(1165-i240) BatZamt]JU8 Sistemi edn:"
mekteydi. Kendi devrine gre ok ileri
(esasij1da bii- bilgini halde) di-
ki: uzak ve bu yzden s}nt gibi -grnen'
ki, bunlar da etmektedirler. Fakat
fark 'edebilniek iin, belli bir gz-
'le'1}U)i!nin binlerce sene gzlemyapacaJe 1cai1ar uzun YOlja-
ki bu da
olarak Fr. BfWon (L. 1626), fen ve tablat ilim-
, lerini ba halde, 'Harvey'in ltefi olan Kan ile' ,
Kopernik'in kefi olan bq sistemi kabuI etmiyordu.---
Bkz.' Keklik, Eserleri, 421
(XXX
28S
.). '
280
.'-
, Astroloji ilmi den nk bu;
bir nevi gelmektedir. Eskiden bunun,
yerine teJJUfim ve insan kaderi
ki' aramak bilgisi) verilmekteydi. ki, 'sadece'
eskiden bugn, dahl byle .inananlar '
amr()lYl;()llflli, .zaman, tabi oldu-
kanu'Jitar kasd edilmektedir .. ,'
,kQ;nun arapadan
dilimize, bulunan n4mUs kelimesi de, lugat,
kanun demelItir.) astronomi bir pozitif
ilim' dir, byle .Astronomi
daki bulUlar, (KopernikJt8'tan filo-
da Bruno ve di-
bilim olan KepZe:r .. ','
1642) ve Newton, (1643-1727) zerinde, bu '
etkisi
(1201,-1274) lle .Ali KUU (l.' 1474) ve Bey
(1394-i:449) da,ha aml-
, mak .',
.Astroloji aleyhinde, ..
aleyhte kitaplar ve bu
olabilecek hususlar. ile' olmayan '
Tipik bir misalolmak' zere
(yani hi ilmi yJ:l, ,ve sade-
ce inan'tan ibaret gstermek _zere), Ha-
'. mn el-ReUZ'in geen gerekir:
Hallikan:l. 1282) 'Iii ifadesine gre, astroZ:Og
bir Abbas,! halifesi B:arUn el-Reid .( l. m.
, " 809)'m fahna ve onu bir niddet sonra
ni Bundan ,korkuya Abbasi halifesi,.
bakam faldan lm kr-
'kusuna Bunun zerine BeT-
mekfi ki: -' nki bu
'di size yalan Bunu isbat etmemi misin,iz? ,
281
Harun, elr-Ref,d bu teklifi 'kabul yahudiye
sre sonra emin
misin? Yahudi, e'V'(d deyince tekrar -Peki,
gre, sen ne ,kadar, Bunu z,?ri'!"'
, ne Yahudi" 'kendi, fahna ,da ve , ki: -' Ben,
ok uzun, o zaman erqriy-
le, ve yahudinin ve, ,
hal Be:rm8kfi,' dnerek ki:'
,-' Kendi olarak, t?-hlriin edemeyen" bu ya;-
hudi" sizin ne 'ba-
, " karak-) bilebi*,? DeIIl:ek ki hem kendisi hem' de
(astroloji),' yalan sylemektedir' ve
de 'gerek', yoktur. (Bkz. 'Vefey'at' el-
A"yan" 1/329) ...
,Astroloji fah) ok ,moda gibidir.
Eskiden, hatta 'gnmzde bile ona manan, nl kimseler
Bu konuda (m"'XTI.' 'nin eMr
M eserinde" enteresan
b) J1filsefe f'!zi1c ve hareket '
,Zinirleme sUretiyle birbirine
bizi de Arz denilen dnya'mn getiriyor
kendisi te,' bu, sonsuz k,{rilit iinde, ' "
k bir F3.kat adeta
toz 'kadar kk, b4" dnya'
senelik bir .. tarih,
bu mazinin ancak onbin senelik bir
" bilmektey:iz. Bir :;::' arz"
ve grafrmn --:- kelimelerinden
, , i
* Nizami-i Artizi-i' Semer.kandi, ,Oehdr Makale, . ,
M. Kaz'Vini). GMS, Leiden" 1910 ve ingilizce' terc. E. G. ' Browne,
Ahahar of Nizami-i .Ariuli of 8amarqanil, London,
282
yandan da archeologie (arcM == arke == ilke' ve logie =
lji: bilgi tarih,
loji, zooloji, botanik, kimya, vs. ilimIeri
Ve

geen ilimIerden' bir tanesi' de fizik

-ismini olup, eski ve yeni hemen btn filozof-
lar bu ilme byk nem
,oFizik (Physique) kelimesi" pkysis: (fzis)- ile iko8 "
eki) bir araya
FiJ,zis kelimesi, ta1iiat olan her
halde Fizik denilince tabiata m..en8utp olan (maddeyle .. '
gili her
, ...
felsefe' bu konu 'i
Nite;trim Thales' (Tales: 625-546) 'in
okula, Fizikiler (Tabiat
, g3rmtk. Yine o,
da,. Per'i' Fzes (Tabi at HaklQnda)
ha,linde-) eserler
, ."
FelSefesinde EbU Bekir 'el-Razi
933 Fnin' (Tabiat == Fizik
denilen bir" akl,m ':gibi, "bu mensup'
olmayan da, konusun-
da eserler . fizik
(tabii yam fizik, iZimler)
teyd.i:. Mesela el-J{.iruJft, {l. 87a 'i}'nin ve (l. 950)'
nin fizik o konusunda kk eserler
Fakat Bina 1037) eseri
bir blm, tabiiyat ilmine "
Daha sonra
vela konularda sylediklerini gz
sermek isteyen Gazzali (L. 1111), elrfelasife
isminde .bir eser ki bu-
, '
283
rada tane blm blm.:.
leri. .
Bu ilmin. en eski sistemcisi Aristoteles . (m. ..
384-:322) pe#, klasik !tonulan
eden meselesiy;.. .
di. Za1'!Wn iin, hareketin Hare-
ket'in olabilmesi bir meklin (yer) ile bir ci8m'in mev-
cudiyeti Bu. bjr mekan iinde,
.. ' herhangi bir cisim hareket ederse; o s-
resine zaman ve:riliyordu ... Bu hareketin
z.erinde de Yukandan.
. merkezden ve
. '; ha/reketler ki bunlar, ytYn .
: hareket n,evlleriydi. . .
Hareketler} bir de mahiyetleri nevllere
(trlere) Ka81i hareket denjl ..
bir yay. ile ok'un
hareket ise, mesela hay-
ile kendi irdde (isteme) 'leriyle
kasdediliyordu.
ki fizik ilmi, da.
nemli bir. felsefe Fakat \
psikoloji bahisleri de tamat (fizik) bil'.
7 ve psikoloji tabiiyat b-
hemen ele Ama bunun. se-
bebi Nitekim inadde (fizik) 3:leminin' illi: :unsurla-
yola
. inorganik tabidt'tah ve buna ait fenomenJer (za-
. ma!!, mekan; hareket vs..)' den nce ha-
yat (el-nefs el-nebatiye = anima vegetatis.), sonra hay-
- hO,yat (el-nefs el-hayvan iye = animalis) ve ni-
hayet insmni luiJyaf (el-nefs el-insaniyye == el-nefs
ka) . zerinde
284
Bylece nefs sz, organik kasd' edi .. ,
yordu ve, da (t.abi-
'
1-, _Blo
'Ve Ruh tabaQeti
zere daha' Birinci 'Blnide" hik'lfl!3t . , '
felSefe ile (doktorluk) bir
ki ki,' daha
, ,beri, eski h;akim'ler '( birer he-
kim' (doktor)' ohirak n nlti 'ohlar
t

ve ile ' de:' .. .. Yani hem t1!p
konusilll:da eserler 'de pratik. olarak 'heki'!fL:'"
lik' (doktorluk) da, byle
Nitekim EbU Bekir Razi. (86&.:933) ve Bina
(980-1037) olmak zere, bir ok hekimler.
ni de ifade bu konunun olarak
. lanmasma bUI1inuyoruz. ',' , ,
a) Ta1?,ib ve ,lugat
, ve JJ'elsefe arasmdaki gste-
"iin evvela' tabib ve hekim (doktor) kelimeleri
zerinde biraz nce
fayda
",' .
:tc Yeri iin, fjunu da ki psikoloji (Psycho-, ,,' ,
'logie) kelimesi,-' psilhff (nefes ,= ruh) 've ,LogoB:' (bilgi) szlerinden
, bir araya Modern
olan eski ve fi.ltir (ilm-i rllh veya m-i
nefs daima '00
Mirdi. Fakat modern psikoloji, 'bu, .konuyla ,ilgilenmiyor ' ve
sadece tez{J,krleri (heyeC3:n, vs.) ze-
, rinde dur.mak1a yetiniyor.. ,_ ..
:::: ,
285
Lugat kelimesi, (hastalara ,
iyilik ve gstermek gelmektedir.
Trk lugat bilgini Mtermm (lm.
. Kamus Tercmesi'ne 180
ve iyiletirmek iin ila
. halde sozn-
, deki 've
hastalira 'byle 'davranmaktan ib.rettir: (Yam 'bir
tabib, kendi daima pu
, Nitekim biraz nce ,zere, kelimesi-
'. nin, arapada infinitif, olarak, ... iyjlik ve m7iiyemet-
mu/i,me.le _ .... grmekte-'
yiz. ,Bu sebeble, ki birok t(l-
, -bibler., . -son derece -,iyilik. ve
, ,la ilgi gsteriyor ve, onlardan hibir maddi (:c-
ret) beklemeks'izin ,tedavi yoluyla mesleklerini icra edi ...
Nitekim (-' _
fakir da, zengin da
Mtercim gre, keJi- .
m,esi, ayni zamanda sihir ve' ehvet
da ,gelmektedirl80 =!!: :yle grnyor.ki bu ma- .
nalar, pek eski' (:arkaik) zamanlardaki iptidaf (;ilkel
,doktorluk) bi-
en' karanlrk devrelerinde, belki de- sihir ve,
yoluyla tedavi etmek (Nitekim '
dahi, 'iU1Zar ve ruhi ' te-
dAvi kurUn gibi adetlerin bulundu-
ve ki bu, eski: bir
devam etmektedir.)- bU. de-
kadar yorumlamak kabildir nki, modern.
Mtercim A . Ka.ms terc., 1/353-354.
180* Mtercim A. ayni ese-r, 1/354.
286
zellikle' ruh konusunda .psika-
naliz ve benzeri" metodlardan bilinmektedir.
bir de', alim (bilgin), (usta) .vs .. '
gibi anlamlar

doateu,!" (dek-
tr) ve doctor -kelimeleri de, (Latin-
ca'deki uygun olarak), Arapada,
gibi, alim gelmektedir. halde tabib de!lilen
. kimsenin en nemli alim

. -, -
. Bir de . ki, tamb kelimesinin
,(Arapa kurallara gre) etibba kelimesidir.
Nitekim bu deyimin de, gnlnZ Trkesinde ..
grmekteyiz.. Etibba Odam,'
son Tabibler ' .
'ra.bibler gibi
.
Hikmet gelince, bunun zerinde, pek taf-
ve onun
dile (Bkz. br. s. 3 've 11-14).
, ki' es-kiden hikmet .sahibi" (:filoZof)
zaman, btn ilimleri (yani, her : 'tam'
bilgin) kimseler bu sebepledir ki,
onla;rm (veya ilimlerden'
'biri de ilmiydi. iindir ki eski 'hakimler'e
(filozoflar'a) , -bu deyiniin incel:tilmesiyle--.. hekimler
, (doktorlar) Hatta zere ke-
limesi, daha ok tamb (doktor)
181. Mtercim Kamus Tera. 1/354: Buradaki ifadeye
gre . mudlece (ilala tedavi) eylemekte usta ve b'II-
gin kimselere tabib ,
182 ilim. dallannda (bilgin) olanlara da i/,(jktor
denilmesinin sebebi budur; Msl. Felsefe dokton, (Dr. Phll.) gerek- .
te fel.sefe bilg'ini demektir. Ayni ekllde: Edeb.iYlJJt doktoru, Tarih,
doktoru, doktoru, dokton" vs. gibi unvanlar da bu
maksatla .
287
ta ve manadaki fel$efe ile olan-
lara da feylesf (filozof) denilInekteydi. Nitekim
ij.zere, lbn [J,il, 'konu-
EbU M ansUr admda:ki bilgin,
Binaiya'" : ' "
'-, Hsan 'bilemezsin, sen bir
feylesf ve lS3 zere burada geen
feylesf ve kelimeleri 'sinonim ve ,birinci- ,
siyle ikincisiyle de hekVm kasd
b), , " '
Btn bunlar gsteriyor ki filozof "ha-
kim ,- (bunun
, ibaret olan) hekim (tabib, doktor)
bu ok eski zamanlara
kadar gitmektedir., hakim ye hekim, her ikisi de
mdl (servet) ke1rull
kimselerdi. Her ikisi de a-
: , Filozoflar bunu tefekkr yoluyla ya-
parken, hekimler ise vcudundaki (ve organizina-
lardaki) ibret yerici :faaliyete bakarak
(ve buradan ,hareket ,eq.erek) Yce' kudre-
, tine Bylece hikmeo.
ti, hem hem ne
etmekteydi. .onla-
yegane 'ortak nokta bundan ibaret
iinki belki de mkemmel
Zerinde, merak edip bir
kimse, milyarlarca hC1'e'den meydana gelen insan v-
cfrdundaki her harikalarla dolu gre-
cektir. zellikle- vcud olan hcre-
183 ebi Useybia, Uyun s. 442;, ayr. No
s. 37.
288
ler) kadar harikaI.arla
doludur. Bu' konuda belki binlerce, .'
,fakat yine de' hcre' (cellula): kck 'var-
tamamen bu 've'
btn zerinde olan' bilgilere sa-
hip olurken,' kainat iinde gibi muntazam a-
'bir,',gizli ve
ceye '-daIroakbi, yani bir tamb olarak ister- istemez felsefe
Mesela ba1qyoruz' ki- mide, denilen
. hereyi hazm' ediyor fakat' kendini .hazmetmiyqr. .
ki kalb denilen btn bo- .
yunca 70 defa,' 80 defa. vcudumuzun
her kan (ve bklikte:,
, zerreleri) . iletiyor .. Btn mr boyunca kalp
hesaplayacak, olursak, cidden byk' '
'Nitekim dakikada 70" defa' .
- Imse, bir saa:tt::t 4200 defa, gnde' ,100.800, bir . ' . " .. ;
da 36.792.000 ve seksen' senelii{- b,ir mr boyunca' d,a. "
2.943.360.000 defa olarak milyar defa) .arp-'
pstelik her, organ, gnn ;belli.
(mesela uyku dinlenmek sahiptir, fa-
kat ',byle imkan yok gibiill:r. Ne yar' ki-
fizyoloji 'bilginleri, kalbimiZin- de birka saat din-
nk. iki. daraban (yani iki
Vlll"Uu; systol -ve diastol) susma.
hesaba bir boyunca ,birka
kadar Beyin denilen
da bir alemdiT. Sadece bu 'organ zerinde ., .
gnmzn ibrd bir .Ihrne ka-.'
dar .Beyin zerindeki conex (korteks =
zar) tamamen .. Burada
. grme, hayal vs. gibi b,it-
'lJiihiyeler (blgeler) Beyin, adeta bir santral ,
. gibi fakat -orada meydana ,gelecek ... __ .-
,289
sebehiyle, insan mesela kay-
bedebiliyor .. sonra, dnma-
mek (: felse:fe "yapmamak) mmkn' mdr? eski fi-
. (-hatta gnmzdeki, bir ok tabibler-Y bu
'tib ve Jelsefe
Bunun aksi mijmkn nk, 'bir
Wb (i mmS)' 'iinde drt milyon ,kan hcresi,
. lkosit (leucosyte). vs. d.- .
bl,! hcrelerden 'her birinin kendi bir
alem tasavvUr ettilte, nihayet milimetre
kare (1' mm.
2
f 'cild az '10.000 tane da":'
mar .( capina,ire = kapiller). her
dnen' bu sefer kendi de
mecbfu., Adeta moleli olan
. ve bu' sebeblede mikroNkOzrnos (kk' lenilen
insan ile rnitkro-koz.mos (byk denilen.
benzerlikler dikkat. eden- ..
ler Mesela cereyan eden kan) '.
" yeryzndeki nakirler ve -derelere Y-'
, cudumuzdaki tyler' adeta bitki rtlerine
Eski 'bu gibi 'bemerlilQer
zerinde nki
. insan ,denilen, gereken nemi
vermekten fparet -idi.
bir benzetme" (metq,for) sayesinde, M akro- ,
Kozmos -deij.i1en Byk adeta bir 'lIwyva
na benzetilmekte ye bu kk'nn, glYvde'sinin,ana'
4,allarIDl!J., kk.
ve meYvelerinin, insan vcudunda hangi
tasvir edilmektedir
184
be ..
. ,
'i84 Bkz. El-Bulga, 172a-172b; ayr. N. Keklik
s
Sad,reditin KonE;3vi
J
nin Fel.sefesi, s. 139; ayr. N. Keklik,
Eserleri, S. 435-436 (XXX
35B
, XXX
359
, Xxx303,
XXX
S64
).
ki makro-kos mos ka:inat) ve mikro-koz-.
(kk kainat : insan) kkleri ok eski
zamanlara kadar uzanma,kta olup, 'zel ..
o , likle sUriler, bu, teoriye yer
'Her ne olursa olsun btn bu rolahazalar gsteriyor o o
ki o ile felsefe tarihi ve illkiler :', ,:
tUr. Yine bu sebebIedir ki . zellikle . J
M (Aristocular.) N aturalisi felseff3
mn .EbU . Bekir. Razi ve, nihayet filo.-
zoflar,'dan zellikle mila:di ,nnc son .. o "
kadar, eserler ve o
eserlerinden bir' (-La-
tince olaTak-) tesir ler
(Bunlardan, biraz sz Ay-
Selguklular ve 'pir de Tiirk-
ler'i:n (ve milletlerinin) byk
o o hekimler
c) KindIl) Serahsi) Farabi -ve
Kronolojik bakacak
nun ilk filozofu El-Kindi (ol. 873 ?)',nin ve
jarmakoloji eserler
Bunlardan, tanesini :zikredecek olursak:
rat (:El .. el;.Bukrati) eserinde ilk ve Orta--
en bykoheJtimlerinden olan Hippokrates (m..400 o'
civ.)'in ' .. '
(Kitab fi' menfaat eserinde, bu ilim da-
nemini belirtmekteydi.
Kindi, Muaz8ce tedavi)
ZehirU tUi,lar de Nitekim
Zehirlerin el-sID.f:un) bir eser
Beiki de virutique yani mikropIu
oda haberi nki Kuduz
291'
(Uddat el-kelb el-kelib) bir risalesi bllJlu
gstermektedir. Mide ve Gui (Veca 'el-
Mi'de eserinde
L8s
, mide deyimiyle
herhalde ulcere (lser) kasd ,ediyordu. Halk
nukrus telaffuz 'edilmekle ber'ber
nikris goutte adi
damla: lQaret olup, el ve ayak ma:f-
, ke:p.dini belli et-
mektedir. "
. Okulu'na 'mensup olan filozo-
fumuz Ahmed Berah8i, 899)'nin de (EI-
, Mdhal ila bir eser bil-'
hydropisie (hldropizO denilen iBt-i8kd
(: vcutta su konusunda da. Kitdb
.. bir eseri

,Da:ha ok felsefi ko-
, nulara' ve tarih, ve
veren Ahmed' g-
zere anc'ak ikj tane eser
Fakat gariptir ki Farabi (870-950) Trk fi-
lozofli da, ayni ekole halde, kon.usunu
ihmal

Yine bunun gibi
, (l!'"1030) ,'in de dair eserleri
ikinci planda' Fakaf onun ,Trk
, 185 Ebi Useybia, Uytln s. 291.
186 Ebi Useybia, eser, s. 294.
187 :jJJn' Ebi Useybia, 'ayni eser, s. 295.'
188 ' Farabi'nin dairzel yerine,
RediJ,iye (Kitab el-Redd ala Calinus) ve Ebu Bekir el-Razi'
ye Reddiye (Kitab el-Redd el-Razi) admda, iki tane reddiye
futation). bilmekteyiz. (ihbar el-memd..1
Emin el-Hanci, h. 1326; 183 ve 184)' zikredilen
bu eserlerden, ikincisinin,' Razi'nin naturalist felse-
fesine bir reddiye ,da
* ibn.. Miskepeyh'in ltalp ve ile hayat ara-
ilikj zerine bir deney bkz. N. Keklik,
Felsefenit." ,1984), s. 190 (frg. 19).
292
filozofu :byk bir otorite ol-

d) .Ibn Binti/da ve pedagoji
(980-1037) dair olmak zere .'El-.:
, . Kanun eseri, (Ka-'
non)' adjyla Latinceye tercme'

: ve: bu -eser, .
, . modern onaitme! kadar '
btn A vrup.a okunmaktaydi. . Farsa '
olarak, Nabiz . {Kitab
eseri ve' Hindiba RiBaZesi '(EI-Kelam fi!-hindibA), 'daha
flave'NotZar alel-KanUn)
adli eseri, colique. denilen Kulu'lig' Ki-..
<:K;itab eseri V'ardI
19o
'.
Zevkli bahisler iin,
nin bir ynne daha terp.as 'etmekte fayda :
Yukarda' izah "zere dair en
eseri" Ei-Kanun t8.lmaktadir. .. ,
cild halinde (- Arapa metin olarak-.) olan
bu ilminin pratilr, ve' teorik' olmak. ,
, ikiye eser boyunca
.' El-Kanun (Tlbbm Kanunu)
,eseri, ilk 'defa oll?-rak Gerari!- .tar8.fmda,.n,
Latinceye terc'me edilmitir. devrinde, (XVIII.
III. MuStafa'nm emriyle,
tafa el-Tokadi) Trkeye evrilmitir. Bkz. (Prof. Dr.)
Esin "roloji Tarihi. (Ank. 1982),- s. ,58. bu
eseri, Avrupada, (-metin Roma'da 1593 yaym-
olup, bu bir Paa 953
numarada (Bkz. Esin ayni eser, s. 11) El-Kan'ltn'un
tercme'si. Dr. O. O. (Lpn-
don, 1930) Cyril EIgood, . .4. ,Meaical His-
s. 196). .
190 Ebi eser, 's.,
. :
i
" 293,
vcUdun dengesi, demek, olan hareket
,eden filozofumuz, ",ifrat ve te/nt, (ok fazla ve ,ok az)
vcud ,faaJiyetlerinin, fusarun' psikolojik
da


, 17:n "Bin;ya, 'gre' insan 'drt, bUyk' safha
, ki bunlardan, '30 (!), devam
'edeli ve (kendideyim.iyle-) kada8et
Bu 9.evre, ona g5re neV-:-nema
, mak' ve gelimek) Bu' :ki 'jbn
bir ana r.aJ1mine andan dnya-
ya 'gelii, bebeklik vs', ':zerfude
, Yeni bebeklerin ve havali '
,bir yerde n bedeli' te-
" dikkat ve daima' 'suyla
MmkUn ana'style' enizirilmeli
azar azar, ve bu.ndan' rie de,.
gaz' Yine bu' safhadan, itibaren
hafif jimnastik hareketleri ve
, dinletilmelidir. nki bu
" ,yede (: karak,teri) kuvvetlep.ecektir. B-
, tn"bunlarm ise, ruh' ve
, si:ria, taraf-
': korkutmak suretiyle kaybede-
'ancak s e v g i .yoluyla,
sylemektedir. '. '
::-
-. .... .
hem meddib
, hem de muaflim
Bu ve' 14 yama kadar
. itibaren de
191 eserleri iin ,bkz. N. Keklik,
F-ilozoju Binti,,, 'Ve .Eserler:,i (Felsefe Arkivi,
, 22-23;, !st. 1981; Ed., Fa:k. Yay.) s. 46-47 (!.Iiste I/no. 9, 26.
36, 41) ve s.48-53. 17, 20. 23, 26. 35,' 68, 70).
294
likle tane ilkeye' riayet edilmelidir : rejimi"
lik koruma ve Jimnastik.
e[imnastik ve spor nevileri" ok nem
'p':
b'ir konudur. eserinde
8r"at ,ok. atmak) top oynamak)' ,
atmak ve "ata binmek .gibi ylesine
tarif etmektedir ki bu spor nevilerini "
t bir" ,bylesine ve seik
ta:df yoktur. "
, bu. gibi sonra, en fay-
spor'up. hafif jimnastik,' belirtmektedir.
te hem hakim, (feylesof = filozof) ,ve hem de" ",' '
(tabib =:= ve olarak byle_
bir nk hakim ve, hekim
mkemmel onUn

Onun'
ynlerinden biri' de psikanaliz yntemiydi ki,
b1;Uidan-l?iraz ,p-er4e sz CBkz. br. :s.' 314' vd.)
, e)" Bacce" ve Rd:'te
Okulu'na Bacce
(L 1138) ,'ayni zamanda, EbU ,Bekir, knyesiyle
iin, Abu Bacer (l\.bubacer) is-
Bu filozofumuz .lbn Ebi, Useybia
J
mn ifadesine gre, bir otoritesi idi
194
sonr'a zik-
EbU Bekir" (L.' 933) nin Vek bUyk
'kazanan' eserini

'
, '192 El-Kanun, 1/119-120.
'193 T'l,b ve ocukPs{koZ'Ojisi ile fnese-
lesi'ndeki konu alan Bina '
olarak Trk-Tarih Kurumu, (T.T.K.) olan
bir kollektif eserde bulunabilecektir. Ayr. Felsefe Arkivi (26).
194, Ebi Uyun, el-:-Enba, s. 515.
195 Ebi Useyb,ia, ayni eser,. s.
. -.--
..
295
Okulunun Bdcoe gibi) End1s
olan 1bn Ra (1126
M
1198), her
de ocukluk lbn B.acoe (J. 1138) 'ye - ...
lik .

matematik ve ilimIeriyle
.. otritesi' da n ..
Nitekim (Kitab
bir eser ki bur?-da, hemen btn i has-
. en ve aIlr (yani umumi) izah edil-
mekteydi. . zel biimde 'ele
alacak olan iel (R;itab el-Cz'iyat)
bir eser yazmak istiyordu fakat -byle bk eserin
Zhr v:e dqstu
daha uygun

:Bylece iki eser., birbirini



tomi) ilmine nem vermekteydi.. diyor" ki: .
-. Te1ih. ilmiyle megul olan .

Yeri iin ki sayesinde
kabUl eden filozof sadece 1bn
1198) nki" 'nceki filozoflar-
.. biri . olan Ebu Bekir (l." 933) . dahi,'
. C-' biraz . . zere bkz.' s. 303)
196 Ebi Vseyhia, ayni s. 516.
1_91 Zhr (Ebu1-41a') ve B{},cce knyesiyle ':
el-.Baig) ve azok ayni nesildenrurler.
onlardan biraz daha Bu nesilden biraz daha gen olan
'. el-A rab (l. 1240) ise, 'henz '10 iken,
nli:i bir bilgin olan (L. '1198) . ile
(Bkz. el-Mekkiye, 1/171) Biraz nce isimleri geen
Zhr ile Bdcce eI-Salg) ve -botanik. konu1a-
bir el-Arabi (Bkz.
EI-Futuhat = Tercmesi iin bkz .. N. KekIik,
Eserleri ... s. 150 (= XVlla).
'198 Ebi Useybia, Uyun s. 530-531.
199 Ebi a'1lni eser,' 13 . 532.
296
. . .ki insan
(ve' ancak Allah
Aynca, .konusUndapek az yer Ebi)," Ha- ..
mili el-Gazzalt nl di-
yordu ki ;. : . . .'
... Bir taml!J kendi ilmiyle (: . bilgisiyle ) Allaha'
kadirdir ve ilmi zerine sevap- ka_o
... 200 _. '" ..
f) .Fahreddin Raz1/de t'llp
Onikinci' olan' Fllhreddin
1210)., filozofldr'd.an biridir. O.' Et"good'un de- .....
. gibi": jfahreddinR4zi, bir filozof
de, konUsunda da, kadar kitap
Onun, Koruma eseri;
sUretiyle Nioholson terc-
me ve bu tercme, JRA8 (Journal of the Royal
Asiatic . Society) 18.99'
{s',. 424 v.d.) Fakat .diyor .. O. Elgood, bu
eser, USeYbia'm:n listede 4egildir.
konus:u.udaki 'e'ser1erinden. biri de. anatomi

. dair .en byk eseri, m .. qami. eZ-irebir .. veya
'el-Kebir'dir' bu eserini.

g) EbU Bekir
.Sadece de@l'- Avru-
, pa'da (Latin kazanan - tabib'lt?ri ...
mizden biri de JJJL:rU 'Bekir el-Razi 933)'dir. (-Fakat
200 Gazzall, mm-el-Din,' 1/25. '
201 Bkz. C. Elgood,' A" Medical' HiStory, "s. 220 ... '
297
onu; filozof L 1210 i.le
Klasik biogra-
fisi ve eserleri. (-tabiatiyle:. bu arada'
ese:deri-) 'zikredilen bu filozof,
, Naturalistler' . verilen lideridir
Onnc itibaren latinoeye'
tercme edilmesi sebebi:5rle ) Avrupada da .n: Ebu
ismi, lq,tince (EbU Bekir kn,,:.
, yesinden veya olarak, ve bazen
de (Razi nispesinden Rthazes' Ra8is 'yeya Ar-
rasis . _ '
Kl3.f3ik Kaynaklar'a, byk bir
(ve kimya J konusundadlr
202
*. ile
ud alan fakat sQnra ve
fe"?sefe'ye : merak duyan bu Oalinils
130 - ve Hippokr.ates (m. 400 civ.). aleyhinde Ki- .
tab ve OalinUs
la bir' eser 'Kimya (san'at) konusundada eser-
leri ve fiIozofu El-KindJi, 873)'.ni? kim-
ya'ya dair rediye'sine, bir rediliye ile. 'cevap veren
204
' bu fi-
lozof, Rey ve ,rakipsiz
bir 'Bilhassa' tam '
. hkmdar! M{J.!n8UT 1bn .
km bir dostlukvardl .. 'Nitekim Kitdb .
. ,
, _ 202 BkZ. E. G. Browne, .of the Ohdhar
MaqtJ,la (Fo'l(,r piscources)' of' of Lon-
,don-192l (GMS), s. 148. -
202* ihbar el-Ulemtt) s. 178.
202** Cleill, ayni eser, s. 77; ayr. Said, ayni eser, s. 61.,
:J;bn ayni eser, s. 178. ,. .
203 CleI, ayni eser, s. 77; ayni eser) s. 179 .
. 204 el:"'Nedim, ayni 'eser, 358.
2f)8
eserini, bu hkmdara ithM

Rivayete gre b-
yk idi. Derslerinde birok talebeler
Faziletliydi ve iyilik bir Doktor- olarak ?en-
ginleie de;, fakirlere de eit' :Pek fazla bakli-
yat yemesinden. gzlerine su (perde?) ve ha- .
. tamamen kr

Klasik mel .
liflerden biri olan Baid'in (-daha ok ederek
EbU Bek'ir fizik- (ila-
hiyye ve tabiiyye) -konusunda-ki (ismi geen
tarafindan) ,pek olarak
Ona gre Razi, nceleriReIy Hastanesi;ni ve sonra da
dad Hastanesi'ni idare kr ai ..
ve h. 320 (m. 932). bir tarihte vefat et-
- tenkid bu- nl '
. 204* 'Nizamt-i Ar1lzi-i SemerR;andl (m. Xli. gehar Ma-
kale (-jarsa-) eserinde' M. Qazwini, GMS, Leyden
19iO)' (s. '74--76'da) hikaye eder -ki Samani Mansur.
Nuh olan Ebu Razi;
zellikle YOluyla etmjtir .. ,
_ ,* Mef:!ela tbn kazan iin faI.tat iyi-
lik yapmak iin _ teda.vi ediyordu. (Bkz. Hanikan,
Vejeyat el-A'ya1i, 2/158). (ayr. 'bkz.' br. s. 320)
ok gariptir ki, buna (ve belki
de baka hekim' bir' hasta' ya daima "gelir olarak
bakmaktan kendini, Byle bir psikanaliz
Bigmund Freud, (Zigmund Froyd) 'un.- kendi. ifadesinde
grmek kabildir. Nitekim PsikanaZize diyor ki:
... Kendimiz fakir toplum zerinde g s8.hibi.
ve, kazanmak
hekimlerin
gibi, halka kadar uzagnak dU1'munda bile ...
(Bkz. Freud, PsikanaZize - terc. Prof. Dr. GD$el Koptagel-
nal, 1982, s. ,158. .
205 el-Nedim, ayni eser, s. 299.
206' Said, eser, s. 6i. iin burada,
Said'in, bir B4-id'in
299,
bir de dini zellikle 01-
Gya; bir naturalist olarak sadece
yoluyla) kabill eqiyor' fakat 4in ve p'eyga-m-
gibi messeseleri inkar Buna
Em Useybia mellif bu' bir yana
iftira ve onup. bir insan
srmektedir
207

. konusundaki gelince'
meliyiz ki' o, zellikle ve deney Zerinde etmek-
teydi. 'Ona gre tabibler, e dayaninaz ve
yas' a vurmazlarsa,' Razi'n,in naza-
demek ki iki ilkesi (
ve deney., "
-iki ve
den birincisi, Kitdb (ihtiva edi(!i == Ki-
. . '",
tap) ki bu eser Latince tercme olarak
Liber aooti'fl!3.n8 Avrupada ese:r;
ise, Kitdb Oriantalist ,ayril"
ElgooiPun ifadesine gre Kitfib eser,
sUr ibn ith af iin bu ismi zat,
m. '903 Rey hUkm.darr bu
Yakut'tur-,'ve bu: not, onun Mu",:
cem, el-B.lddn eserinde Kittlb '
filozoflardan, bir topluluk, FlJsagures, felsefesi - , '
rine 'bir' ok kitaplar yazml ye tabiat
{Pitf.1,goras'm zellikle mistik bir felsefe bildi-
gre, lbn ,bu bunlardan biri
de Said'e gre} Ebu Belcir el-Razi'dir (Oysa; biliyoruz ki'
,Pitagoras konusunda her han'gi bir eseri mevcut
dir). Yme bu klasik yazara gre, Razi, .Aristo, felsefesinin aleyhin-
derdi. ;Bkz. Silid, ayni eser, s. 36 (Oysa Razi'nin nem
ve Aristo'nun eserleri konusunda incelemeler
bil-mekteyiz) ..
207 ebi U,geybia, ayni eser, s. 426.
-300
. ::.
(Liber ad ismiyle, Ore-' , :, ' ..
'Gerhard. ve bu tercme,
1489 senesinde Avrup.a '(ilim) ev-'
. etkili fakat diger eseri. olan
Kita.b (:l:tiber kadar orijinal


,
. -:...,...
Ebi gre
209
kq:" "
nusundaki ilk Ali ibn Rab"Qen is:rrrlndeki '
tabibtir. ilmine merak salmasi da
bir tesadfle Ebi seybia'
ya b " Ebu Said el-Tflema' islnindeki bir
sik yazar 've .bilgin, Konusunilif.. Kitap (Kitab
eserinde orta ... ", :,':
(40 sonra) Baydad ,
tesadften tek fakat ilfti yzl bir dnyaya
Bir yandan bunun sebebini, 'o
ki' yandan da
ilgili sorular zerinde
, o kadar ki, I8lam
olarak n
. 'Bu ismi geen yazardan aktaran EM
U8eyb'ta'ya Hastahane8i'ne'bir
, bir doktor olarak Hatfa ken-
. .. .
---.-----
208 C .. EIgood, A. Medical History., s. 198, 199 :ve 201. ::
(-birka sayfa ki-), 'bu' eserin ithaf ',,'
B'In'ir, Elgood'un, !bizzat Yakt'un '"
eserinde ifade bir nota gre,' Emir Salih ibn, "
Mansur' olup, bu zat m. 903 senesinde ,Rey hkiimdan (Bkz. " ... c
br. s. 297, ve 299). Hallikan'm rivayetlerindekj ,ise, ;ql. 975" :' <
- senesinde vefat Ebo. Bekir ;Razi (865;' _. '.
933)'nin vefat seneye -dikkat edilirse, Kitab el-Mansuri
eserini, 'Hanikan'm gIbi), bu-' emjr'e (m. 975'de
lene) fakat Yakut' lin emir'e (MansUr . , '
ithat. etmi olmasi . ,
209 Ebi Useybia, ayni ,eser, s. 414 vd.
301
.disi bu hastahanenin kurucusu _ olarak da .
ki, Bveym (m. 936-983)
. iin 4-dudeddevle HastaMnesi
(EI-Bimar:istan el-Adudl) alacak olan bu hastaha-
" nenm geen hkmdar o devrin muh-
'.' "telif ve Davet edi .. -
lenler Biikir el-Razi de
tahane'nin ,hangi- semtin uygUn ola--
'zerinde Razi) iin en
uygun yerin. bir deney (tecrbe)' yap-
, blgelerine. birer et
ve sonra da bunlardan hangisinin en uZll:D. s':'
rede en kontrol Bu
'sUretle deney ve et,in en UZlm: srede en az"
'blge tesbit edilerek () 'blgenni
. " iin en mnasip yer ve .
-oraya

;Bu i!imeY)
. fakat onun. limya ko;nusundaki deney'lerinde 01-.
.
Razi'nin kiwya konusundaki bilgileri
dair 1bn Tarih (el-etibba
da ,hikaye ki geen (sultan), M an.mr
iin, kimya bir eser
ve kendisi de kalkarak git-
ve, Sultan, bu eserden
'kr ve 1.000 dinar para)' ile' mka-
ve ki: -' Bu tat
. . pik; etmeni istiyorum. Razi de cevap olarak: -Butiun iin
210 Ebi Useybia, el-enbtl, s. 415 da ilave 'ede-
ki bu 'klasLlt yazar, Razi 933) lle B;';eyhi
Adu.it el-Devle 983) bir zaman
.dikkat Razi'nin onun hastahAne'ye ta ..
mir edilmezden ok nceleri dikkat etm.itir.'
{bkZ. ayni eser, s.
302
birok aletler vs. btn bunlar da paraya
deyince,

olan her alet ile", '

bu' gerekli' ohi.n tam olarak " -,---
yeter ki, eserindeki tatbik edesin Ne
var ki halde Razi) dediklerini
riyelerini) tatbik Bunun Mansur oua:
- Bir filozof'un, felsefeye kitanlarda,'
yalan',l bile ve kalb-
leriyle (:,iyi bByle
... dedi ve' sonra ',ilave etti: '-Gayen ,ve yorgunlu-
iin sana 1.000, dinar (para)
de seni are ...
'dedi ve indirdi. Sonra "da ..
(kimyi :bu, kitapla
emretti. ,Daha sonra, onu, ..
dad'a gnderdi. gzlerine su '(perde?) in ..
mesinin sepebi ...
Her ne olursa olsun" (- nk byle garib rivayet-
ler bazen' da. olabilir-), ilmine
", yine klasik fikir i olan
Hallikan (l. 'dan, dinleyelim.
-' "Razi'nin ilmiyle
DeniliI' ki, buna
Bundan sonrakL mr de uzun Son
da kr ve h. '321 (m,., 933) senesinde ...
Firdevs gibi
eserlerin olan Ebu,l-Hasan Ali ibn Rabben
nin yamnda Bu adam, nceleri hristiyan idi,
sonradan mslman himaye eden' sul-
tan', , Ebu Salih el-Mansur'dur ki h.
(m. 975, Haziran) bu iin, onun ocuk-
olsun diye Kitab el-M ans1lri
211 HalUkan, 'Vefeyat el-A'yan, 5/159-160.
303'
Ben (diyor Hallikan), bu
. bir Bu, son
bir - bu
eseri ithaf sultan, El-Mansur ibn ibn ,Ah-
med ibn 'Nuholup, Kirmdn' ve kn-
yesi Ebu Balih'tir
212

Ebu 'Bekir ve byk
olan Kiab (s. belirt-
gibi, ,bu kitap, ',ciId halinde' (arapa
rak); Hindistan'd"a (Haydarabad, 1955 .. 1957).
OriantaIist (l. Elgood'rin ifadesine 'gre, eser; 1279
senesinde Farac ibn Salem' (,: ismiyle :, Far-
r:aguth) tarafJ.I?dan, Anjou Latin-
ceye tercme ve' ayni tercme ancak,. 1486 sene-
sinde Bre8cia'da

Bu eserin bir Trk-
eye halinde (SleYma-
niye Ktp. Hamidi'Ve", no.
Filozof Ebu Bekir, .
bir' eserilli:D. adeta
metafizik halde, bu eserde, ,meta-
fizik'e bir yol izle.nmektedir.: Bir Yara-'
fl enne Halikan ... )
eserinde, C: anato.mi'den) elde
ve sonulara dayanan, tesadfen ve
rastgele bir eseri ol-
ileri anatomi.
idrak eden
daha ibn Rd 1198) 'n te ..
'rih (anatomi) sayesinde
'212 Hallman, Vefeyat el-.iFyan.1 5/157-159.
213 EIgood, A Medical History, s. 198.
214 E, tJrolOji Tarihi;, s. 47.
215 Ebi Useybia, UyU1l. el-enba, S.
-'
304
(Bkz. s. 295) .. ki fizyoloji ve .. d3.ya-
nan bir tabibler ve metafizik
Fakat yine bu ilini- .-._,:
. ler sebebiyle' (-basiretIeri ateist ve. hat-
ta materialist

filozofumuz Razi,
lardan bixinci guruba dahilolarak, yoluyla
.. hihi . :
.. h) Grme
. F'arJn) Hobbes
ilgi- ...
grlmektedir. Mesela Grme 'N-i-'
. (Kjtab fi . eserinde_,
grme' (ihsar) gzden Ua sebebiyle-


Byle' bir meseleye dokun ..
o bY1ik nemi nld di-
yordu ki grme hadisesi; 'ci8im'lere
Ud. sebebiyle meydana Byle d-.
aksini srenler' de diyordu ki; cisim'ler-
'oo'lar" gz'lerimize sUretiyle grme
meydana gelmektedir.*.
216 gelimi ateist ve materialist dfinr De'
- Lanie...ttrie (1709':1751), nceleri tahsil ve sonradan
ilgilenerek hret So:p.ra di (Leiden
orada (operatrlk) tahsili yapInl ve
kendi dnnce punun;la ilgili bir' mevkie tayin ..
BizZat bir kendi' kendini
tutarak! kan ate sebebiyle sr'at.lenmesinin,
zerinde etki ve bylece, organik etki-
siyle, beyin ve smir zerinde has ka-
naatine (bakz. 13/625).
217 Eb! Useybia, Uyun, s. 429.
* Bu konuda iyi bir' olarak bkz. David C. Lind-
berg, Theories of V'w'ian from AZ-Kindi to KepleT, (The Univ. of
Press) London, 1976.
/ 305
Grme dair bu meselenin elbet ....
teki daha kadar Trk f[lozofu,
Farabi, (870-950) 'nin 'AristC? il! Plat01'1/'l,in
konusunda Kitab el-:-Oem/ beyne re'yey el-hakimeyn, '
'Ef7ii,tun' V(r Aristatalis eserinde bahs'
gre
219
,: Ar'istooular' ki gzden
nesneleri ve grme bu sUretle meyda-
na geliyor. 'Eflatunpular ise 'bl).D.un iddia ediyor '
,ve ki g'zlerimize ula-
ve grme bylece Bu' iki
bir hayli' glk ekmekle birlikte
bu meseleyi olarak da anla-
nk.' ayni
ThfYm!18 Hobbes (1588-1679) da Lemathan
sz konusu' edilirken, Farabi
Platoncular'-a atf edilen Aristocular"a ait
Nitek1m l! obbes'a ,grme ola':',
, 17. felsefe Aristofeles (m..
384-322) ',ni teorisi' be,nimseniyordu. ' ' .. ,
ra diyor 'HobbeS) gBrmenin sebebi ki, g-
rlen nesneler) bir grlen, ,
'paz!' maddi', cisimeiider renkler vs.),
" eder ye 'bunlar
'nesneier de, bir .eyler (audible species) ,
ve, bunlar ve
zamaD, da meydana gelir
220
Bu iza ..
, ,hattan. ki (-Hobbes'a gre-)'
bu dediklerinin aksine. ola-,
rak-' ) Her ne olu,rsa, -grme -
2i9 FarAbi, beyne re'yey eZ-ha'kimeyn (nr. Fr. 'Die-
terici Leiden, 1890) i s. 13. ' , ,
, 220 "Th. Hobbes; Leviathan (nr. Edwin A. Burt, Tke English
Philosophers from to MZj The Modern Library, ,York,
1939 iinde), s. ,la2.'
306
zermde, Farabi' den 4e nce oLan Ebu Bekir el-
Razi ,( L 933), bu, meseleyi bir
ve nesnelerden' Udlar sayesinde ,,--
ileri srmt." EbU
, Bekir (L. .933), islam filozoflari bu
. seleyi zen .ilk filozof olarak. grnniektedir
221

. .
i) Islam tab,betinde
Buradakjesas gayemiz.tefeITUata, inmek olmamak-
la birliltte, muayyen' iinde gz nne s'erilmesi
gereken bu gibi da' belirtilmesi, elbette ki fay- .,"
dadan hili bundan sonraki
sayfa iinde, . rnekleri '
olarak: san'ab, edilen
, ,
221 . H. (965-1039)
konusQD.da bir (llkz. Ans. 5/II; s. 860),
.lbn'iJ,I-Heysem'den ncekilerin grme'yi
gz'den sonra, ua.larin biz-
zat nesnelerden ve grme duyuSunun' gz iner-
ve nd. gzn birden ayni cismi ola:rak
herkesten. nce el-Heysem (l. '1039)
. iz8.1i ileri Oysa bu kesin nk yg.- .
kard.a zere, grme ola;Y1, eZ-He.ysem'den bir aso.:"
nceleri,' Eb'u' Bekir el-Razi (<>'1. 93-3) tarafmdap. izah edilm.i. ve
grme rol oynayap. faktrn, e:i8imler"den gze ula-
,an ualar"dan daha nceleri, Bekir
el-RtJ.zi(L. 933) .tarafmdan ki, lbn Bina (980-'" -,';',
1037) dahi, Uyun eZ':hikme (Felsefenin Kaynaklan) eseri-
nin fizik (taby.a.t) ayni ekllde gz- ' .... ;
den bir (: Ua) sebebiyle, grme meydana geldi-
za.nnedenlepn s9ylemekf;edlr. (Bkz. Tis"u, !leslliZ, , "
nr. Matbaat el-Hindiyye, h. 1,326, B. 26)'.
D. O . . Lindberg'i.p., yukarda zikredilen eserine .grme
. meselesi Kindi (l. ?)'den Kepler 1630)'e kadar .bIrok bil-
ginler izlilia Bunun en eski
ise, PlatoocuZaT ve AriBtocu,la.r'da
307
bir edil-'
mesi, daha sonra, tehiB r-"
nekler ve nihayet 8omri,iik . Tu.hi
,yollardan tedavi ve bir,de,psilcanaliz metodunun
- konusunda '(-, klasik Kaynaklar'dan derle-
birka misal dUrmak istiyorUm.
- tabiblerfu
ve deneyler elbette ki bunlardan, ibaret ..
dir. Kendi
ki onlara her yeni tetJrbeler
Bu ki terih
(anatami) da ve bunun so ...
nucunda da (operatrlk) ..
tir. Nitekim Klasik. Kaynaklar'da (operatr), u:n"
birok isimlerine tesadf etmek-
teyiz. 'Bir misalolmak zere, Klasik' yazar lbn Ebl Usey-
haJifesi N Lidininah
1180 -1225), h. 598 (m. 1201-1202) senesiriderne-
sane: izdirap ekmekteydi. geen
halife'nin zel doktoru olan ve Q devrin sekin (-hristi-
yan-) hekimlerinden EbU Nasr bu ...
ralarla yz' Harici tedaviler ve .
da vermeyince, mesane ameliyat'/; tavsiye et
,

17m Em gre Qbrek
mesane ila sayesinde' Reideddin Eb:U
m.
J1ala tedavinin daima' gzlem ve f!,eney
(tecrbe) 'lere yoktur. Bir olarak'
. : EbU Tahir ibn el-Berhai (m. 1164
'senesinde hekimlik
, yordu. IstiBM . (hydropisie) eken .
222 eb! Useybia, Uyiln 403.
223 'eb! Uyun S . 593.
308
bii tedavl ediyordu. bir trl olmu-...... ,
yor ve edip Hasta, de
ve, ne yiyordu., Gnn birinde, tuz- :
lu suda ekirge yedi" ve md- " .
bir ishdl (diaree) mid' yok 'diye,' dok ... -,
tar da' zaten elini fakat gariptir k,i
adam, birka gn sonra' .
Durumu . doktor. teltrar ,' ...
gitti ve j t?kir'ge, yedikten sonra
uZun ve- .. ! bu i)
katyna/rrl/l, ekirgefkn olamaz ... .dedt' :Sonra 'da
sat1:ll sorup grendi. bul ..
dUktan sonra, bu (hangi blgede) 'av-: .
ve' ekirgelerin'
.. ziye bitki'leri grd ve' bir mik ...
dar Bundan SOlWa istiskli, (hydropsie) ,* :
bu bitkiyle tooaviye

' , ....... .
Biraz nceleri
hekim. .. filozoflar, nce zerin-
de etniekteydiler. B1in1pl iin de, gzletm ..
de) sayesiIide,. kklerine kadar 'fumek kabil Ql ...
yordn. Sonra (anatomi) ilmine -<Le nem '-
teydiler. daha nce 1."tm
(1126 .. 1198) diyordu' ki:. -Terih sayesinde} . . ; '::
A1J.,aha, olan. artar. (bk. s. 295)' Nihayet buradan: da

ifade 'hekimleri cerrah
(operatr). Jp.mseler, Klasik Kay-
. Hydropi8ie (hidropizi) denilen i8tiska -
su ..
224 ' ebi el-enb4, s. 345. .
.. ' 1bn Ebi Useybw" bu ,bir defa daha (Bkz.-
Uyftn el-enb4, s. 23) lraltat bu Bll8Ta
zikredilmekte ve' tab0'in verilmektedir.': " -.
, zikredilmektedir. Onlar, 'bir
i
'sonra cerrlj,hi meselelerde lz:umsuz gecikmelerin, hasta-'
idrakl iindeydiler. ,Buna dair,
bir nUsal verecek olursak : '
j) Filozof Ebul-Ber,ekat'ikt.'
. (1,076-1166) 'ifa-'
desine-.gre, 'lW8luma'fi,
lerden -biriydi. Trk hizmetler muka-
iltifata' mazhar 'Nitekirp., 'Bel .. ,
, , uk hediyesi atlas'tan yapil-
son':derece ir 8fllguk h,il'ati (elbisesi) ile
Em USffYbia'nm. gre,
1.; Sultan'
l:ll (panari8)
bir adam ieri girdi. henz,
cerahat
bunu grnce; o kestirdi, fakat
daki byle bir oldutunu,' n-
k bu gib,i gibi (-ila-
-la-) telavi' etmenin -daha. ye
sylediler. JiJlYUi-Berekdt, kelimeyle'
olslip. .bu' itirazlam' cevap Ama' ertesi gn, ayni . ,
deFtten eden bir.. daha geldi. O zaman
E1:m,z':':Qerekat, dedi ki: bul ..
qe siz, Bu ..
. ,nun: etyaran tedav.f' ediliyorsa, "0 :
tedaviye yara "gittilre ,
'devam ediyordu. Tedavi mmkn olan her
her ila denendi fakat yara btn zerine'
o. zaman kesilmesine
, karar verdiler ve hocaian inan-o '
bu '( :yani, pa/naris' etyaran '
o Qk Birok, hekim-
310
lerin bu gibi durumlarda parmak haberleri ol'
iin, 'kimselerin btn. eli xyor (kangren
. oluyor) hatta lme
k) . Fimof' Ebul-Serek,t'iLa mh
tilozof ve hekiniIeri, mualece
(:ilala tedavi) ve . (operatrlk) za-
manda '[Uk taoobeti (riili de .. dur ..
Buna dair enteresari rnekler vermelr
hir.az <;>nce geen
zijtredilen bir'
.. zere heril hem de
mb olarak n malihulya (me- .
. bir adam ve' der- .
zannediyord-u,' ki s-
tilnde . bir .k'lp bu yzden' alak evlerin
. nnden geerken son derece. dikkatli yryordu: nk;
Zerinde kp'n
devrilmesinden korkuyordu. yere
diye, .
. tedavi eden hekimlerin ilalardau da bir
fayda Bunun zerine Ebul-Bere- .'
kat ki . ancak 'hayali yollar .( ..
uniu.r el-vehmiyye) ile mmkndr. Bu sebeble
dan' birine: -:au hasta, tekrar gelip (:der-
dini ben sana e.dine, elindeki
.
p kirmak vurur' gibi ya-o
. dedi.' Sonra da, de tavan
elinde bir kp ile olarak bekleyeceksin.
kafasina vurur gibi
sen de elindeki kpU yere (bizim ata.;.
225 ebi Useybia,. Uyun el-enbo,,, 375.
311'
ki, Her neyse gn . Ebl-
Berekdt., yine evindByken ayni geldi ve derdi ..
ni anlatmak zere BUnun Zerine,
EbuZ-Berekat: -, Senin zerinde, kp filan: yok di ..
yerek inkar ederken, taraftan da gereken
verdi. Orada be;kleyen ortaya
hasta adama hitab etti: ben, senj.n
" kp' bu rahata, '
dedi ve elindeJri
na vurur gibi Tam, o ikinci da, elinde
kp derhal 'Kp; yere dnce .. '
Bu sUretle (ma;U-hUlya) has ..
yere paralanan 'kp grnce, ..
de kp'ten
ve ruh


1)
, "
, zere' ve has-
tedavisi iin gereken teknik olduka'
Bunun sadece ve
ayni 'zamanda da .buyk 9nemi
, birok fizyolojik sebebIerden
. ,ileri :kanaatlar gJ.ttike'
Bu gibi -psycho-s01'fl,(J,tig,ue
Yani bunlann daima
bir rW ve bu rUhi
tedavi edilirse, onun sebeb
da Mesela' ok: mi- ,..,
ulcere (lser)
yor, ayni tip' kalb. ve damar ya ..
daha bu gibi bir
. yandan ila tedavisi taraftan
226 !pp. ebi Useybia,. 'Uyun
< ,
312
, da' ,rUh' tedavisi zerinde (-,hi olniazs'a;, yaka. .. '
nce-' ')
geri kalb ve dainar bugrik
kadar fakat 'gilnmzde gibi, i .. ,
, iyice Nite- ".
, kim, zere" gnmz da, (-" hekimlerip
" tavsiy;si mo-'
dern zellikle .'ka1b ,ve damar kilo
- .
" tavsiye edilmektedir. B-q., seb:ehle iin,
Tf!jimler, . Gerekte' hangl rejim'in ,-'
daha etkili ve daha 'sonu sy-'
'Fakat bu ko:-. '
, nuda, (-' abuk: ve' sar'atli konusunda-) bir '
,tane misai 'gstermek' kabildir. Klasik fikir' tarihisi
Em Useybia; '(l. 1270) " '
4-bbasi HdrUn, 786-809)"in ya-
biri, . midesine' ok 'iin
yiyor, olarak Buna
, ..-ok, teda.vi 'iin, birok
, davet edilenler.den biri
, olm EM KureY!1'/sa' tezahi:ir eden 1;lu
,iZah,. ettikten, sonra, (-'l?-e
are
Harun el-Retd.1 olan bu has-
ta iin her ,neVi razi ve
olursa, 10.000 '(altm '
para) E1Yfj, Kurey .
, zamanda, iin"
, en az yz tane are bunlardan sadece
bir tanesinin abuk, sonu bu ,'usul
(-byle bir rejimini-" ) ta.k:dirde,
hasta fkelenir de, -ldrn doktoru diyecek olursa,
,Harun nlemesini rica' etti, ve 'gar.anti
227 b n ebi. Usey,bia, Uyun el-enbtl, S,. 595.
'. . ":
. ". - . \
314
Geri bir bu -lm. korkusu'yla
gnmzdeki metodlar gide-'
cek bir sUI 'fakat are QI-,
ismi geen. hekimi byle bir yola
wrmak -zorunda Byle bir usUl, .
(Jazzali (1058-1111) 4a_ hikaye edilmektedir.
Onun ifadesine gre: . . -
... ki biri,
. ve Dok-
tor, ve 'ld: -Do-
tedavisine yok. 'sen, gn iin-
de nk buna delillet ediyor. Bu-
zerine byk. korkunun (: Z'fi,m .korku-
sunun) . ve ... da- '"
. vasiyetlni _ ve (40 gnlk) sre bi-.
tinceye yemeden ve imeden .fakat.
doktora ve ki :.-(Ka- _
lmedi. : -Bunu zaten biliyordlim,
ona nlci Adam. :
-. deyince, (doktor) ki: -,
. (: iman) organlardaki
'tr. Biliyordum ki (v-
'cuttaki) .ancak lm korkUsu'yla eriyebilir .. ;
Bu sebeble onu (bu .. korkuttum. za-
. ve engeli zail oldu .. 228.
m) Psikanaliz ve Ruh
.' .
ze;re; ruhi telkinlerle tedaviler ya-
Ayni' ekilde lbn Bina (r. 1037) 'ya isnad
oluna:n bir tedii,vi metodu uzak,
. saraya bir gen derdini kimseye
228 GazzaU, ihyd
J
113.2. metin).
- ... .:. ..... :.
....
.'
315
iin gnden -gne eriyip Tabib-
lerden hi :biri onun 'derdine are ,Nihayet
bir tabib. (-rivayete gre
,ve tutarak, sualler, sormak 'sUretiyle,
, nereli 'tesbit Ayni zamanda
.? sUr yazar 1bn Us.eybia (l. m. 1.270)
ideddin EbU Halika.
229
(l. m. 1195) 'ya da iz3.fe 'olunan
bu .. i (m. XII. 'nin
'eMr fakat 'en Mevlana
(L. 127'3)'nin Mesnem eserinde hikaye edilmektedir.
ki : " . ,
hiri, yoldi bir ve onu
,satin Fakat cariye,
btn doktorlar! ki1fJ, Denim Bevgimi
,ederBe) ona hazinelerimi,' dedi. Hepsi de
tedaviler fakat 'are .. Cariye,' hasta-
'gipi olunca, gz
ve Allah'a Bunun' zerine bir
kim geldi. Hasta ile hekim ... tuta-'
, rak -Sen' nerelisin? kom-
sevdikletin var mr?:' diye sorduka
devaml! kontrol 'ediyor, .fakat nal:nzda bir
yordu. Hekim. ona Bemerkand so:runcaya
bu byle 'devam etti, fakat tam bu isID:i
, (nki 'Se-
229 Bina'dan (980-1037) ok bakarak
. usUlUnn,' hekinrl Oa,linus (Galenos: m., 200 .elv.)
ile, ibn Bina'dan daha hekimlerinden Ebu'
(l. h. 591/m. 1195) da ibn Ebi
Useybia'dan (Bkz. ,Uyun el-enbo" s. 595). '
,229* Nizami-i Aruzi, Makale . GMS, Leyden, 1910),'
s. 78 (23-24) - 79 (1-22) adJ.l eserinde ibn psikq.;-
naliz tedavisini Fakat ,burada olan bir erkek'tir 've
'
316
bir kuyumcuYu sevmekteydi). Hekim, bu su-
retle onun Ustahkla' devam
" etti! -Kuyumcunup.- de bu suretle
mesele iyice ve bu ,usta he-
....
kim lP.-etoduyla-', ), cariyenin kimi zleyip,: --,-
padiaha syledi.
getirdiler ve bu sUretle

"
" . bir hizmetinde'
olarak: Onlardan biri' melfi,nkoli (mali ,hulya)
ve ,ine.k zannediyordu.'
Sqrulan sorulara, inekler gibi' cevap veriyordu.
Bina onu bu '(-ok enteresan bir m.e-


,da:ha gen-,
(-BuMrd'dayken-, -) o kadar ki, Ha
h
(lazneli
onu sarayilla davet Fakat .. lbn Bina -bu davete
gjtmeyi.n:'ce, Gazneu' M ahmua (salt. 1030) "onun re-
sinilerini heryerde' aratmaya ve, bulanlara'
mkafat vadetti
280
- ' '
l,1ml-Arabi'ye gre ruh ve bef!,en ilikiBi
. (-ve daha'Umumi olara:Ir: ve
Beden' . . konusunda naye
edilecek -birka rnek daha Mesela ,
, sadece kendi beden'i zerinde
beiJe:!!,ler de'_ etkili syle;mek ..
, '
229** Mevlana, Mesnevi, (Nahifi terc.) 1/3-10 (byt. no. 38-
208)
229**::: Artlzi, Maktile nr.' GMS), 82
. (7-11)-83 (5-24); eser ,(ing. terc. l3ro-wne, GMS),' 9i-92 ve
92-93. '
, .
230 Arzi, eser '(metin, GMS), 76-78;
,eser (ing. terc. Brbwne, GMS), 86-87. '.
317
diyor Mmile
, zaman, ,de,
"nm arzu gredir: sepebledir ,ki,
(-..Jim l-A.ram/ye ), seb8p olacok
hadise bir "bir erkek tasavvur
, 'eder ve ocUk da ci sitret' biiJl}., sima) ,
jizere Yine bu ki '
, , Arabi'ye gre:-)" eski filozoflar, kendi evlerinde byk ve '
faziletli ,
bu' tablolara baksmIar' ve ocuklar
.gib(. dnya:ya gelerek'
ki bu ifadeler, lbnl-A.rabi'den drt
sonra Civitas, Bolis
eserinde
231
:!i: ve
(1632-1715)



gre ilahi t(J)bib, bilginler '
ki bllD:1ar peygamber peygamber-
lerin olup, depilen veya ,'hakim' (bilge) ismi,
"verilen kiiriselerdfr. -Yine' tabibler ,(doktorlar),
tedavi 'etmek iin, infasiki'
lerini, iekli' ve' baheli yerlerde tavsiye
ederler. 'bunlar, raMni tib (ruh ta:babeti) konusu-
'
,230* 1/649;, N. Kekllk, lbnl-Ara-
binin lDseriB't'i, 427 (frg.

' ,
"23'1 el-Arabi, FutuMt,,' 2/420; kr. N. Keklik, ibn'l-Arabi-
, ,nin Eserleri, s. 427-428. ' , , " "
231 * T. CampaneUa, ,Gnell (terc. V. Gnyol :Ve H. Kaz-
gan; am Yay. 1965), s. 37.
231** ('terc. M.
(MEB. Yay. 1947), 2/65-66. ,
232 eI-:-Arabi, Ft'h,t" 2/263; N. Keklik, ibnl-Ara- ,-
binm. s. 431;" (frg: XXX
3
29::: ve xXx
S29
**).
318
Hulasa, gerek uzvi, ve gerekse rUhi te-
davileri ve konusunda,
M eserler
Klasik Kaynaklar'dan Geri sadece tib ve
ayni zamanda '1i'I;atemaiik)
fizi],,"', bioloji vs. gibi konularda da birok
'eserleri fakat burada tib ve onunla il-
'.
Sonu olarak 'Q. nokt'anm da fayda
. edilen ve. farm.akoloji
pozitif: dair. faali-:-
yetle:dn-) ve kesafeti dikkate .Trk-
il'lm felsefe'ye, ne kadar ok nem ver.. '.,
ikleri:takdir Demek ki
dece . soyut .pozitif ilimler ze-.
felsefe .. Oysa felse-
fesjnin de esas gayesi bu olmakla beraber, fila-
zoflardan ka 'm8bet iZimler'e dayanarak felsefe
hesap edilecek olursa,
bu daha iyi olunacak-

o) nl
ibn em Useybia :(l. 1270) 'nm Uyun el-Enba
rinde, nl fUozof-tabiplerin rnekler bu-
Ya1adl nc asra kadar olan
bunlardan'
lbn. ebi gre: ' '
H ippokrat' (Bukrat: m. 400 civ.) diyor ki :
i
-' Biz,' Yaamak iin yeriz,' yemek iin
233. Uyun el-E'nba, llr. Beyrut, 1965) (s. 50).
Bu szler, ayni zamanda' Sokrates (469-399)'e de izafe edil-
319
-' Bir hasta,ya ki: -' Ben" Ben ve .
benden yana
. oluruz ve yeneriz. (s. 51)
. -. . Zarar verecek. azaJtmak, fayda' verecek
daha iyidir. (s. 52)
.. - ll:a.sta'y,a arzU
daha 53).
EbU Beki1" Razi' (l. 933) . .diyor ki :
-' Odhil ve takliti .... doktorlar katildir. (s. 421)
'- olmayanlardan daha sr'
atle (s,., . .
- Bir doktor daima. telkin etmeli ve hastaya
bunu arzu (s. 420)
Rizvdn diyor ki :
- . Doktor, konusunda ketum olma-.
565) .
. '
-' cret beklemekten ok,q.oktor
, . zen gstermelidir. .. : 565)
. - Doktor, tedavi edercesine,', dma-
da tedavi etmelidir. (s. 565)
'. - Bir hastaya zanian, t8his
kadar,. vermeli-
(s. 565)
Gerek' bu gerekse daha nce sayfalarda ve-
rneklerin sonucu olarak, konuSunda dik-
katimizi eken hususlardan biri de,
'" .. .' -
, ,
,mektedir. Bkz .. Laertius" Vie et Bentences.1 2/34; ve ayr.
el-Hikme.1 ,42a-42b;' ayr. bkz. N. Keklik,
1978), s. 207. '.
320
.. feragat .'ve efkat'la. mua_mele etmeleri-
. dir.' t'1!fJ manaya de daha
nceleri grmtk .. (bkz. qr. s.' 285) .
Bunup. en tipik' :rnekleri Trk. filozof .ve
tabiblerden EbU' Bekir 93.3.) 'nin fakir ve zengi'r!- .


ve
.103.7) da. .doktorluk


Bunun rneklerinden biri de,
Abdlaziz (1155? - isimli tabip-
. tir .. nkj o fakir ha8ta}oJr'a. fevkalade
gsterip tedavi ediyor para yar.-
ll1:uhta yiyecek ve lIalan


Mkmet' den .

o
byleydi.. .
. p) ve .. '
iZimler (ve
. . tesbit etmek zete, daha
geen (19. ncu),. itiJlaren bazi oriantalisler,
tarihi eserler
.Aldo La 8cience . .
. '193.8) ve G. ..
234 ; Ebi Useybia, Uyun s .. 416 (str. 15).
'235. Hallikan,. Veieyflt el .4'yan,. 2/158. .
: '236 . Ebi Uyun s. 671.
237 Bu ese:rde,. da grlmekte-
dir. Mesela, Henry George Farm.er'm The -Organ of the .Anments:
from Hebrew, "Byriac' and' .Ara.bio sO'UrCe8 . (London, 1931) esen,
hidrolik ve pnmatik ses dair ol-
halde, (-bu eselin bir Ank./lVlilli Ktpb,ane'de var-
A bu Organ kelimesine bakarak,
(-herhalde -iin-) onun, .A.ri8to Organonu
bir zannetmitir. (bkz. La Science
'.':'
.Arabe, s. 96) . . ., ......
321
1890) Mam'Meyer-
, . kilde nl olan Intraduation to the HistOry.' oL
(Baltimore; ve" bir de' A.
Tr.klerinde nim 1943) zikr
melidir.
gelince:
gzden , Luien
Leelerc 'de' la Mediqine
i Arabe (Paris, 187.6) sonra, F. W8tenleuJ/in
" eseri oLan Gesehiehtfi, 'der ,Aerzte und
NaturforBoher (Gttingen, 1890) Mq,x 'Meyer-
, korun da Zere (181. Ans.' .(5/U;, S.: 727a) esas
, flm, Em UsriJbia (l.'1270).'nm Uyun el ... Enoo
tabaleilt, el-Etibba vel-HuJoomli B eyrut , 1965)
'; *
. Bu takip 20 nci asirdan itib,a-
nemli eserler' daha
- E. G. Browne, Araman .. (Cabridge, 1912) ,
- Hilton/SimpsQn, Arabian' Medioine and' '
, (London, 1922) , '
- D. Campbell, Arabiain Medicine and itB influence on.
the ,Ages., (LQndon, '1926)
, ,Buniardan baka, Trklerde ve konusun-
da da Mesela :
- Osman B61Yuuk Tr.k tababet tarihi)
" h. 1341.cm. 1925 : 'eski "
- Rachmati, R. Rahmeti Arat), Zur Heitkunde
der Uiguren) (1932
'" bibiiogralya iin ayr. bkz. E.G. Browne, Re-
vised Translation 01 the' Ohahar Maqala, (GMS, 1921), s. 145.
. 322
- U\fer, 18ldm Tababetinde Yeri"
. '(Tedavi ve' .Mec,m.) .. 1935 '
,-' nver, 'madd .. Ans. 12/i; s. 230-234)
-, . Prof, Dr .. Turhan Baytop, Trk Tarihi"
1985: ' .
Btn bunlar gsteriyor ki ( :hakimlik
ve hekimlik) 've felsefe ile pozitif ilimler-ara-
! smda otganik filozoflari
bu felsefe
\ .

A. A. .'
-, Tarih Bcmunca llim ve Din' (Remzi' Kitabevi),
1944
-l1;>n Bacce madd.lsl. Ans. 5
2
/s.
, .-' Haldun madde '1s1. Ans. 738a-743a
- Beliin madd.'lsi. 5
2
/s.
-. madde IsI. Ans. 5
2
/s. 829a-831a

-' Politika N. Berkes; MIW3 yay.),
R' R.
-. Filozoflara gre' (Atademir Yaymevi),
. E:onya, 19'47
, Ahmed Eflw],
-' Ariflerin (1:erc.
,T. MEB. Ank.,1953
(-7 Ankaravi)
"

- Politika (tere. Niyazi Berkes; .,MIDB. Yay.)'
1944
Augustinus
-' La Oite de Di(!U (bkz. :br. s. 178/dn*) (.texte et tra-
. duetion Pierre Labriolle), Paris; 1941
Ayni, M."Ali
,-' Trk (bkz'.,br. s. 220/dn.*)
.'
I.'
324
.
-' (bkz. br. s. 247)
. Bacon, Fr.
_ .. Novum.Organum, The New or the .True
eoncerning the interpretations of- the
. N ature (ed. E. A Burt, The Engl'ish PhilOsophers
s. E .. A.) .
Bacon, Fr.
, - Yeni AtlantiB (: Nova .Atlantisr (tel'e. ,Prof. ,Ha-
, Il1:
1
t Dereli),' MIDE.' Yay. 196'6 " , ., , .
Blanchet, L. ' , '
- Les Anteedents historiques ... ,{bkz. b r.s .. 178/ 'Ir
. dn*.) " , "
i
Baytop, T,.
-, Trk Tarihi, 1985
Benz, . .
- The Islamic Gulture as Mediator .. (bkz. br. s .
.. 184/dn. 136) "
i,
Bergson, H. " ' .
. ' :.-, (bkz. br.. 191)
Bergson, H.
- Ahlak ile Dinin Iki br. s. 191)
Berkeley, G.
-' PrinQiples 'of Human Knowleij,ge
.' = A cOneerning the Prineiples of ,Human
(E.A. Bm, Philosophers
, B. (bkz. 'E.A.) ,
Beyhakt
-. Bioon ei-Hikm:e, 1,965
325
Birfm.l
,-' Nihayet e-,;.:mmaki'!lrj M., Ank,'
" 1962"" ...,' ',':' .'
Bolay, H.' ..
- Felsefi' DQktrinler '(tlren Yay.)
'.' ;1979
Bourdea1i, J.
- Arthur Pensees: et Fxagments)
(trad. Par :'.Bourdeau; Libtairie Alcan; 29.
ed.), Paris, 1929 - .
M: ..
-. Notes Sur ,188 PhilosOpMs ... . br. s. 183/dn.
132)
r
Bouyges, ;M.
- Rpger Baoon a-t-il lu desliVres arabes. (bkz. br. s.
.;
. Brehier, E. '
- l;1istoire: de la Philosophie (: Philosophle,
deme,. llniv:ersetaire' .de, France) .
Paris, 1946 .
Brockelmann " '
"-' 'Gesohiohte arabiBehen Litteratur} (m.J.' Brill) ,
-Ieiden, 1943 vd. (: GAt ve' .
" '
Brit8.nnica
- Encyelopedia Britom,nioa (The Urii. of Chicago;
publ. WiIiianiBenton), '1970 ' '
Browne, E. G. ' , .
- Revised Translation'ot'the Ohahar. Maqaia of Ni ..
zami-i.Arudi of 8arnq,rqand} (: Leden,'1910
326
Burl, E. A.
- The English Philo8fYPMrs to Mill (ed.
-, by E.A...Burt; TheModern New York,
1939
Bursal1 Mehm8d Tahir. .
. ,- Osmanl'" .. h. 1334-1343' '
. Gregg International ; Western,' Ger-
many), 1971
Bursavi ,
Cahiz
-' Trklerin Faziletleri (: Fazai! (tere. R.
Trk Kltrn
:1967'. . , ..
Campanella
- (: CiVitasSolis) (terc. V .. Gnyol've
.' .H.' Kazgan; yay.). 1965
. Campbell, D.,
-' Medicine) (bkz. s. 321)'
Chelkowski , .
. ' _.' The Baholar and the Baint (bkZ. s. 102/OO.)
Comte., Au.
,- relBefe Dersleri (bkz. pr. s. 38/dn*.**.)
... . 1 ...
Tayyar " ,
, - Maraga Rasathanesi: (bkz. br. s .. 151/dn. 92)
Darkot, Besim .
- Ko-HiBar madd./Bl. Ans. 6/831a vd.
Descartes, R .
- Fe1Befenin n,keleri (terc .. M. Karasan; MEB. yay.),
. l:Q#,>. ...'
Deseartes, R.' "
= Iyi Kullanmak ve "Bilimlerde
, ': t o,(J, zarin(ie"KOnuma '(Diseonrs de
la Methode pour eondnire sa, et ,eker";
eher' la dans les ,; (ter,e. M: Ka;ra-
1944 "
Deseartes, R. ,
= Felsefe ,zerinde Metafizik (Les
me<Utations methaphysiques tonehant la '
M. Ank.'19'45' ' "
Dietrich, A. (-7 Sehopenhauer)
Diereks, G.
- Die, ,Araber ,und Einflus8 . auf die Kultur
Eurc;Pa-'s ,(Bkz. br. s. lS3/dn. 134)
Durant, W.
'- Felsefe (The, Story.6f Philosophy) (tere.
Ender, Grol; Milliyet
EIgOod., yrill .
. . .A of PeriSa .and Eastarn Oalip-
, Cambridge, 1951 .
Farabi
'. bf3yne' rilyfYY el-hakimeyn' Efldtun
ve Ari8ttaUs Fr. Dieterici, .Alfarabi
7
s philo-
sophische' Abhaiu!lungen s. 1-33). (E.J.
,Brill), Leiden, 1890
Farabi'
_.' Es-Siyaset ul-medeniyye veya Mebadi
7
ul-Mevc1ldat)
Do. Dr.' M. Do. Dr. A.
Do. Dr. Rami Ayas;' Kltr Yay .. 353)
1980
. '-.:'
328 '
Farabi
- (: A.
, ,MEB,. 1955 ;" _ .
Fenni, Fenni)
Flaubert, G. ,
- La' Ugende de Bt. 7lhospitalier,
wies,ehe-Brandt), German:v:, 1956 (Almanca
mesiyle ibirlikte)
,Z.' F.
,-' , (:bkz. S. 137/dn.)
Furlani, G. -,.
, ' -' br. s. 178/dn*),
Freud, ,S.' ,
- PsikanaliZe '(tere, 'Prof. Dr. Gnsel KoptageI ..
, tst. 1982
" ,
-' La O'i-tacioni . .". '(bkz. 'br. s. 260/no. 8)
'Gauthier, L,
, '-' Avertoes et i' AverrQi,mie, Pa:ds, 1948"
L. Tufeyl)
'GazzaU ,
',;' ," el-N(!!Za.r el-Edebiye, '
",,' .1:. (tarihSiz).
GazzaJ.i
- (Nurlar Feneri), S.
:aedir ,1966, ,
.. . : .
Gazzatt" , . '
- Baadet, (tere. A. Faruk Bedir
ts,t. 1979 ,
.'
329
Gazzan
'. '
& "
"== ,lkya, mum Arif Ef. arapa
metin) , h. ' " " '
G
' AlA'
azza 1- ,
" "
-, Makasul, (arapa metin; Muhyiddin
, Sabri.) 1912 ' , . '-
" ,
Gazz"a
'- ttikatta Orta yoi (tere. Dr. Kemal Ank. 1971
. . '.' ..
Goichon,' , .', ,
-, ,de ,la ,langue d)lbn. Bina)
(Avlcenne), Paris, 1938, " ,", ' "
Goicho:Q., M.
" , -, ' La
C ..
, ,-, 'Les' traductions.;. (bkz. ,br. s.' 184/ dna
137)
Gnaltay, M. i '
-' Sencer Gazzali) (bkZ;'br.
qnaltay, M.'
.' i ',.:' J
- lbn s. 144/00.
. .. . .' '. . .
, \
Hammond" R. - " , , '
, -' 'fhePkilo.sophy of Alfarabi' br. s. 91)
..... " . '. . . .'
Hariri
- Makarnat '(bkz. br.' s. 220) Sevsevil,
MEB. Yay. 1952) . '

- Ar,aman (bkz. br.,' s. '3\21)
" 'I
, 330'
, Hobbes, Th. '
= Levi!J,than or the ,Matter; and Power of a
Oommenwealth ,and Oi'Vil" The
English Philosophers s. 123-124) (bkz.
Burt, E.A.) "
'. ,Hume, D. ,. " .
= tJzerine bir Deneme (Essay Conee"tning .
t1;te (terc. Selmin Evrim,
MEB. 1945 '
, Hffding, Harold
. -' Hi8tOire de la Phil080phie Moderne;" (Librarie
Alcan) - 1924 ' '
s. .
=: zerine Islam G.nei, (.Allah's
80nne ber'dem AbendJand unser Erbe,
! , - 1960 Servet :Sezgin; 'Bedir Yay.)' 1972
. s.
- La Philo8ophie . .Anglaise et .Americaine, Presses
, Univ .. de France 1958.
l-Arabi
= IiJl-FutuMt el-Mekkiyye Bulakl h.1274
(bkz.' Keklik, N. Eserleri)
lbn el;..Arabi
= Iill-Bulga Yeterlik) N'.
. 'Keklik, faksimile arapa metin, Trke 'tedkik ve
(Ed.' Fak? Yay.) '
Bacce :.
- Tedbir terc. M!'D. Dun1op:
'1945 -
, '
: '.' .. ;. :; .:: .. 33:(>.:;.: .. ':-.. :'''' ' .. ::
. - . -. ".: . .: ... ' ... _:..:... ...... -. . .:.,. ".' " ..
. .. '. . . .'.: >-:.' : : ..

" ,.-
': . ;.....
- (arapa'metin ..
. terc.) Madrid-Granada, 1946: ... :. :"'.- -.:.: .
Clcl.
-:- Tabak,at el-EtibM vi3l-Huk8m{i . (Les Generations
des et Dr. Fuad' Seyyid)
. Kahire, 1955 .
lbn' Hallikan
- Veleyat Dr. :A.bbas, 6 cild,
arapa 'metili) Beyrut, 1968

== Ihbar el-Ulerriii bi-akbar M. Emin
el-Hancl), h. 1236 (m. 1908)
Mis1teveyh , .
. '- (: Tehzlb (tere.
Do. Dr. A. Do. Dr. Do. Dr.
Cihad Tun; Kltr ve Turiim Yay. no. 528)
Ank.1983
el-Nedim
- Gustave FItigel) Leipzig, 1871-
1872 .
Said
== 'El-Ta'nl bi-Taba'kdt el-:tJmem
funSina
. == h. 1294

- vet-TenbiMt (Livre des. Direetives ... )
(bkz. br. s.
332
.i.
. .
-'TWu' Resd (fil-Hikme vet .. (bkz. br. s.
306/ dn. 221' . . .
Useybia' '. . .. -.. ,
. .-: ....:.-:Uyun ii 'Tabakat el-Etibba Dr. ;N'.
. . Beyrut, 1965' .' . '.
,
-. H ayy ibn' terc. Leori Gauthler)
(BkZ. 'br. s. 175/ dn. 114*) , :
, Ankaravi .
= :MinMo el-Fukara ve Huccet el .. 8im/ 'Ef. , ...
tBt. h. 1286' " ,"
Fennl .
. - Lugate-i 'Felsefe Matbaa-i AmJref h.
l ;1341. '
Bursavi
, -, Kitaburz-Hitab t Hi,:,
" sar J 1975 ' . ; ,

- Muk4yese (bkz. br. s. 182)
,
' .. _' Felsefesi (Bkz. br. s. 136/dn. 69)
Jame,s"W.
- (I) (terc.' Muzaffer MEB-
Yay.) 1948
,
- roloji 1962
r
333
t
-' 'Kritik Reinen Vernunft: (bkz. br. 7 / <iri.
.. '.
E:atib.elebi
-' el-Zunun Yaltkaya ve
. Lektr Bilge, MEB. Yay.) 1941
K-eklik, N.
= FelSefe". MuMyeseli Temel Bilgiler.1ie Kaynaklar,
1978
Keklik, "N.'
- Farabi Kkleri IV /
. "s. 147-169) 1961 (ayr. bkz. br. s . ." 221)
Keklik, N.
= I8min, Tarihi 'Ve F,rab"inin Kategorileri
(Ed. Yay.) cild birarada)'
'KekUk, N.
= Ibn'l-Aramnin 'Eserleri iin Misdalc.. olitrak El-
. FutuMt" Fa,k.
" - Cild II-A (Tali Motifler), 1974
- Cild IT-B cmsas 1980
. \
Keklik, N.
- "'frk-!8lam Filozoju 'lbn .'Ve Eser ..
leri fFelsefe Arkivi, 21-22) 198.2 " ...
Keklik, N.
- Dzell.ikleri, Yay.) 1983
Keklik, N.
-'" Yay.) 1984
.'
334
KekIik, N.
- Mevlmdda Mata/or Yoluyla (Felsefe Ar-
,kivi, 19-55) 1987 (Bu -daha
nce de Bkz. 1. nci Milli Mevlana
Kongresi Konya Seluk Univ. y"a,y.' 1985;
s. 39-73) .
Keklik, N.
== Kone'Vinin FelsefaBinde Allah, Kdinlit
. ve (Ed. ;Fak. Yay.)! .. 1967
i Keklik, N.
- 'Xrk-lslam' Filozotu 8ina : ve Eserleri
1-53) 'tst. 1981 ,
Keklik, N.' . .
- . Binaya Gre (}ocukta ve Genlerde Mutedil
(: Sina, Bin.inci
'. .Ankara: iinde (Bu
. makale, olarak bir defa . daha . ,
BkZ. 989-1037; Gevher' N
S'illta:n dzenlenen. _ Kong-
resi 14 Mart -984/Kayseri; iinde s. 313-
333), . .
Keklik, N.
-' Trk-Islam Avrupa Kltr'Une Et-
(Felsefe Arkivi, 24/5. 1-25 . 1984)
Keklik, N.
- Trk-Islam Avrupa Kltrne Et-
kileri Konusunda Yeni (Felsefe Arkivi,
. 26/s. 1-18; 198.7) .
Ali : _
- Alai Hseyin Algill; f
Eser, no. 30)
1:::
335
Kindt
'- HudM el-E,ya Ebu Ride ;' Resail el-
. Felsefiye, Kabire; 1950) s. 163-180'
G. (--7 Freud)

- Ris'le (terq. 'T .. MEB. Yay.) 1966
D.
- Docirines et Bentences 'des Philosophes .
(trad; Robert Genaille; ed.
, marion,), Paris, 1965 (2 vols.)
Lalande, A.
,-' 'Vocabulaire TeclJ,nique et 0r.itique de la Pkilosop-
.. ' (Presse Universitaire de France; 5 00.) Paris,
1947
Lamii elebi
- Futuh el:'Mc'hidin (: el-ns)
MarlfetYay.) 1980
Leibniz, . J; G.
- (tel'c. St!-ut Kemal MEB. Yay. Y
1943 .
R.
- Les TraductionB de' au Latin ... (bkz. br.
s. 184/ dn. 138)
Lambton, A. K. S.
- The Theary of the Kingship ... (bkz. br. s. 259/BibI.
, no. 1)
Lindberg, D. C.
- Theories of the. Vi8ion... (bkz. br. s. 304/dn*.)

LoCke, J. .
.' ,.'. An EBBay concerninY'Human UnderBtanding, .
. E. 4-... 'Burt, : T.he: lflnglwh .Phi1oBopherBio . iinde
s. 238-4(2) (bkz. Burt, A.) ..
Maeh, Ernst
-' Ppular Scientific Lectures (Populaer wissen-
. '., sehaftHehe Vortraege) tere .. Thomas. J .
. . MeCormaek; The Dpen COurt' Publishing Comp.)";
La 1943'
1'f .
. - Hkmdar Prineipe) (tere. Yusuf Adil Egeli),
. 1955
Madkour, . .
. . : " "-. . dans l'eQole mu-
.' 1934
Malebranehe, N.
-. .H (De la Recherehe de la Ve-
rite) :rv.mB. Yay.) Ank.
1947 .. 1950 .
Mehmed M. Tahir Tahir)

. .
== Le IJivre-d,e l' A'Verlwse:ment et de la Revision (El-
( Tenbih Carra (Le. Vaux) ,
1897 '. . .
Mevlana
- Mesnevi V.lzbudak; MEB. Yay.) (6 eilt)
Mevlana'
== Mesnevi-i ve man-
zum Nahifi tercmesi: Dr. Amll Sn-
.. : .. :.m.ez :. a eild) 1967 vd ..
..
337
Mevlana
- - Fih ma !lih (tere. M.T. :MEB. Yay.)
1985 . (bkz. s. 259)'
. Mevlana
:-' 'Ve fJerhi (tere. A. MEB. Yay.)
.
Meyerhof, M.
- lbnn-Nefis madd Isl. AnB.5'2/s.
A. ., .. '
- La Science' Ar.abrq;, (Leiden-Brill), 1938
Mill, J.S..
-' (terc .. Nazmi .
Yay.) 1965 (: ikinci
. . .
More., Th.
-. Utopia' (tere.:.S. M. Urgan, V. Gnyol;
'. . Cem 1981 '. .
Mtereim .
. . tercmesi h: 1225 (4 eild)

-' (.: .. :Or. S-
.. Emel 1971 '.
Aruzi..
- (jehar Makale" Leiden, 1910 (ve tere. E.G.
Browne, London, 192i) (bkz. 281/dn.*) .
O'Leary (De Lacy-)
Islam Dncesi ve Yeri (: ,Arabie Tha-:
'ught and its place in histry) H.G. Yurday-
. dm ve Kutluay Ankara Fakl-
tesi), Ank. 1971
338
, ' qsman
,- Trk Tababet h.
Palhories, F.,
, - Vie ,et Doctrines d,es' grands philoBoPhes) a trafiers,
Le8 ,Q,g(8) (publ. F. Lanore;' edi.teur), Paris, '1936
Pearson, J. D.
- lnilem 18la'nJ-Wus'.(bkz. br.' S. 184/00*.)
, Platon
, ,
-' Devlet (te.re. S. ve M. Ali imcoz; Rem-
zi Ktp.) 1975
.
- Zur .... (bkz'. br. s. 32i/Bibl.)
RaZi (Ebu Bekir)
-' (el-Resail el!<OJ!'elBefiyye)
. Kraus, ,1939 iinde)
Ritter, H. '. , ,
-" . Rumi madde Isl . .Am. 3/53b-59a
Rosenthal" ,
-' .. (bkz .. br. s.'259/Bibl. no. 4)'
. .' . .
J."
_: , Th:e Place of ... br. s. 259/Bibl. no. '3)
1. J.
- . Place . of Politics... (bkz. br. s.
26Q IBibI. no. 5) .
, J.
- .Averr088 Pa,raphrase ... (bkz. br. s. 260jBibl. no. 6)
" .
Rosenthal, F.
-. State and J?,eligion ... (bkn .. br. s. ,260jBibL. 7)
, I,,;
,." i'
, ,i:
, ..
339
Rousseau, J. J ..


= llVniler v6 Sanatlar Nutuk
J
. (terc. MEB. '
, : '" '
, - J. ,
- Emile au De .z:'Iilducation' (ed. Ernest ,
Paris" (2 ;vols.)
J. J
- Emil (terc. A. lgener ;
J. :
-' Toplum ,(:' Social) , (terc. Ve-
dat Gl;ly0l. MmB. Yay.) Ank. 1946 ' '
'.- .'
Russell, B,. "
-, The o,. (ed. Kegan Paul; 5
th

,
- Parerga e't (Saemtliche .Wel"ke;
'Band Verlag) 1956
Schopenh8;.uer, :A., .
- Pkiiosopkie' et '(:
, . sophie) trad., par Auguste
Dietrich; Librairie FenX 19i2'
.Schopenhauer, A. .
- tlber U niversitaets philosophie, (: Parerga et
vd.)' '
'Schopenhauer,"A.
-' Rapprts la phiiosophie avec vie
J
et la
80ience
J
. trade : ,A. Dietrich; Pkilosophie et
Philosophes s.
. :."
Sehopenhauer, A. '.
-.The World as 'Will'and (transI. by Hal-
dane J. Kemp), London (3 vols.) .......... _-
A. ,
- 'J.)
. H ... '.
- Al-Gkazzali (bk. br. s. 259/bi
i
bl. no. 2)
Steinsehneider, M. .'
, - . Die tJbersetzunYen. .. (bkz. br. s. 183/
dn. 133) ,
Shreverdi . .' ' ..
- Avarif (Ikya; Kahire, h. 1387 iin-,-
de,. 5/59 .. 366) , . .
Shreverdi
- Nur Heykelleri (tere. S. MEB. Yay.),
"1949
Shreverdi . . J: ;..
. - Itikad el-Hukema
J
(bkz. br. s. Q.8/dn*)
Suter, C. ,
, -' madde 181. Ans. V2/S. 859-861a

'= fil-Milel .ve,l-Ehva

h.
1317.
. _
- Mi/tah el-Baiide ve Misbah e1-Bijjtide mevzUat
. Kahire
'Turan, O.' ,
. - Anadolu Trk Devletleiri Tarihi (Turan .
.',
1973" ..' ... "'"
,341
Tmer, ,G.
-' 'Birun1i/ye gre Din:ler ,ve dinij
i975
lken, H. Z.
'= 1slam Felsefesi: ve . Tesirleri (Eski
. Yunandan : (TUrl4ye .
Kltr 1967 " .
lken, H. Z .
. - Ak (lken 1981
. '
, lken" H. '
- Rd madd.Isl. V
2
/781b-798a
lken, H. Z.
- Felsefe Dersleri (bkz. 52/dn., 50)
Y K
- Felsefe, Tarihi (tere. 'Mehmet ):zzet ve" Orhan Sa:'
deddin; 2 elld, 1927-1928 (Eski harflerle)
von:Aster, E.
- Felsefe Tarihi Dersleri' (Ahmet,
Ltd. 1943
voli Aster, E.
- Ges'chichte der PhilosOph,ie, (Alfred Kr:ner Ver-
iag) Stuttgart, 1963
Watt, M.
. - Islam 1felsefesi (bkz. br. s. 145/dn. 77)
Weber, Alfred
- Felsefe Tarihi (tere. H.V. Eralp; Ed.
,Fak. Yay.) 1949 . ,
.342'
Wiedemann, E.
'-:. bei (}ahiz .. br. 69) ..
. WilczYnski, J. Z: . .
-. On the pre8U1Md DarwiniBm of Alberunj;, eighf
.hundred years. befar.e DarWin '(BkZ. br. s; l36/dn . .
'. 69): .
Y3.kUt
- Mucem el-Bul(lan 1957)
..
Abdera ,okulu 69
Abela.rdus 1 79 (- dn)
Abdullah :b. el-Mbarek 38, 82,
Abdlkadir Gnani (:Cili) 83,84

Abdulla:hNuri, (Kilisli-) 220,
Abdllatif 'S9, 107-
,108, 153
Abd1a:ziz
Abd
k1:n,lbaeer Meyl).
Adivar, 'A.A. ,120 ' .
Adud el-Devle 301
AchilIeus" ,
Ahmed el-EfHl;ki 118
el-RlfM 83" 84
,Ahmed 40
,
. .91,
144, 1.58, 168, 291
Aiuned Yesevi 83 "
Alaedclln Daud'.h. 107, 153 '
Alaeddin 106
Ala.eddin 108

79 ,
Alfarabius
A1hazen el-Heysem
.AJ1' (Hz'.-:-;.} 213, '
All 280
Ali b. Rabben 300, 302
Ali b,. Haltfe
'Alkendus.
Alp
Amiri (Ebu1-Hasen 'el-) 92,lO
Anaksagoras 69-70
.65,' 66
66
Ankaravi
Anselmus 78 (dn)
.
.
Antisthenes 72, 165.
Aquin,o'lu 'rhomasso 47, 79,
161, 258
11, 154-155
Arkoun, M; 92
Aristarhos 121, 122
. Aristippus' 44, 72, '165
AristofeIes (ari;. Arlstu;
t'aWis) 39, \4'5, 47, 63, 73-.
74, 77, 78, 78(00), '1:9,' 80,
89,. '90, 93, 94, 1.02" 123,
168, 166,' 168, 221, 223, 260-
?53, 261Idn), 1368; 2'10, S77-
,278, 279, .283
Stuva.
ABm Palaeios, M. 94, 110
(Achllleus), 68 .
Atatrk 141,(dn)
Atay, H. 107
',S. 103
AtomcuIar '( :Abdera) ,okulu 69
Augustmus 47, 7'1, 178, S68,
,2'16-277
Avempace Bacce)
Ave:Q. ThofaU (-+llin Tufeyl) ,
Aven Zohar Zhr)
, . tafsUat. .bulunan sayfalan gstermektedir.
344
Averros (--+l-bn
Avicenna 'Sina) ,
Ayni Ali)
Aziz(eddin) Nesefi 14, 118-119.,
149, 169 ,
-:..B-
Babeuf, Fr., N. ,137(dn),
Bacon, !tr. 29, 32: 38, 39;
4"/,104,123-124263-264,2"/9,
BaCQn, R.95, 102, 120,


'"

BaMeddin Veled 113', 114
Bahr el-Azrii Denizi)
. 86
, Ba:ron 274 ( dn)
" Batlamyus (p.colem'aios) 279
, A. '62, '268
Bayezid Bista.mi 83, 209 ;
B'. 255 (.dn)
Baytop, T: 321
B.D.S. de' Spirioza) . '
(-7Spinoza) '174 .
Bedreddin Simiivt'88, '137{dn)
"
Benz, E.'i84
Ben Yonis Yunus)'
,Benda:klts
Bentllam, j. 40, 24"/-248
,Berkel-ey, G. 26":2"/, 48; 50, 12"/
Ber.m-eld J-7Ciifer)
Bergson, H. 39, 41,' 59, Q3, 104,
139-140, 191-192
Bettani (lat. Albatagnus: m.,
858-929: nl astronom)
170
Bias 6{:dn)
Eilge 'Kaan 10
Biriini (Ebu 92, 101,
135,145-146
Bistamt
Bo din, j. 263 .
Boethius (:B-oee) 78
79
Bor.kowski (S. von-) 174
j. 175
BouYg.es, M. 183
Boyle; R; 70
Brah!lnanlar 167
Brockelmanri '
Browne, E.G. 321
Bruno, G., 40, 47, 48,
126, 166,' 272, 280 ' ' '4'
Buddha (:Pytha) &7, '162
Bukriit
Muhakkik Tir-
mizi 114
',,:'
o _. 0,'_,
TB.hir 24,!
, Bursavt
" -':',0-
cafer Bermeld 281
Cabanis'50
Cabet, ,E. 137 ,
Ca.h.iz 48, :86, 90, 135, 142
Calinus (: Galens) ,297,' 315
(dn)
Cami 112
CamP?-Ilella, Th. 42, 124, 137
(dn), 1"/9; 260,262,264-265, '
316
Campbell, D. -321
Can on ( : KanUn = Sina)
13 .. 14
Cebeli (Muhammed el-) 69-70
Cehm b. Safva.n 86; 144
Celaleddin
Charles (Anjau
Chelkowski, P.C. 102 (.c1.n)
Chrysippus (-"7Hrisippus)
cm
Bernard 28-29
Cleanllies . :. '.'
124 (dn)
(Auguste-) :38, 41,. 59,
. 63, 133, 271
'. 32,. 129
Copernieu.s
. Corbin, H. 98, . .
.
Croce, B. 140
Cbbai (Eh(i ManSfir el-) 287
92 .
Cusanus, (-7Ni.Olay.B)
Cheni (Mabed .86, 143.
Cneyd 35(dnl, 83
----
elebi Hsameddin 115 .
. .A .. 117 .'
in (Iiler) 11
ubuku, 20B
-D-
T.
Dante, A. 110. .
Dar-kot, . B. 149 (-dn)
Darwin, Ch. 167, 168 ..
Davud' 86 '.
D .. 1M, lt70;
.Demokritos (arp. Zumakratis),
69, "15, 165"";!-66 .
Deseartes, R. "i, 25-:-26, 29, 3'2,
33, 34, 39, 41, .q8, 52, 58, .
. 12.q-125, 127, 166, 167, 1"1!'/-
1"18, 1BO, 181-182
Dewey;
. Diderot, D. 39; 50, lB9 ,'# -.. ,.
. pierc.ks, R. 183
Dieterici,' Fr. 91
Diogenes . (Kynik-) 72 . ','
. ; Diogenes
. Dilgan, H. 96, 150,
(--7Diogenes)
Dunlop, 94.
Duns Scotus 121
. Dneysiri el-
Trki-)
Dzen, 119
-:- EI-.
"
Ebu Bekir .
Ebu' Hafs mer
. Ebu.
Eb!)' Hantfe 85:(dn) .
Ebu Hayya.n 160
'Ebu' Hayyan Tevhi<fi 101 .
Kurey t.sa .312-313
Ebu Nasr el-Mesihi 307
Ebu Said '(-7Zahid
Ebu Salih Mansur 302
sur (-7Salih)'
Ebu Y8.kub .yUsuf 95, 104
Ebu Yakub 95
Ebu Sleyman Sicistani 100-101
Ebul-Berekat 1,05,153,
309",310, .
Ebul-Hze&l 88 '.
Efd8lddin K3.t
.Eflatun.
Eflakl
! A. 1.q0
Elea okulu
(-7Zenon)
Elgoad, C. 292, '299, 303
Emir Kabs (.b. VeIDgir) 315
346
. Empedokles BendakltS;
.' Enbedkalis)-11, '69 .
Endills{ller) 158-161
Engels, Fr. 134,
Epikuros (arp. 75,
166
Ergin, 149(dn)
Ergip., O. 112
Erzur1lmi
.' (Ebul-Hasen.:.) . 86' .
, Euclides' {()klides) 7B, 165
Eurulgena (rljen) 7S ...
-F-
Fahreddin Razi
FArabi (mt. 18, 40,
.44, 46, 79(dn), 90, 91-
9B, 93, 95,. '102(dn), l03,
104, 135, 168,
B21,222, 252(dn)", .
254-255,: .282, . 291,' '305
Farac b. SAlim: (lat. ..
gouth) 303
Fanner, H.G ... 320(dn)
Farragouth . .
. '. ".
.Ferferyus.
Feuerbach, 50, 184 .
'Z.F. 137:(dn.>..
Fichte 180-181, ,132,' 167 .
Flsagures
G.'82, 171,
Freud, S. 298(dn) .
Frledrlch von . Hochenstaufen
111
Fuzayl b. 814
-G-
Ga1enos . (4Ca1inuS)
. G. 29, .280
Gassendi (Pierre Gassend) 48,
. 50, 58: 69, 75, 88 (00), 124,.
;l.B5, 166
Gauthier, L. 174
Oazneli. 316
Gazzalt ("En>ti Hamid-) 7 (dIl),
8, 9, 79,{dn), 95, 108,
104, 106, 152, 159, '169,
175-177, 188-
216, 'SS9-1380,
269, 275, 277, 282, 1396,,314
292(dn},
300' \'
.A. 126(dn) ".

GladIsh ,.'
Goichon, M.A. 91. 93
'Govdian 164
Gllner, C. 184
. A. 117'
Grotius, 263
'Grunes,.O.C. 292(dn} .
( : 159
.Gnaltay, .. 144 .'
-H-
. Bayram Veli 83, 84
83, 84
83, 84, 144,
1309
Hammonft 91 .
Har:lS el-Mub1isibi 88, 84
112
Harun 81S
Harvey; W. 124(dn)'
Hasan (Hz.-) S18, B16
HAtem el-Esamm 8S.,.88
Hegel, S7, 28, 29. 45,. 50, 130, .
181, 132, 133, 167, 252
Heidegger., M. 11,.0 .
H. 28, .130 (dn), '.
(dil)
el-) 155
Heraldeitos (arp.' Eraklitus)
1,.6;' 49,6'1,. 68 ... 77, .. 161,.
Herpart, . 131,' 189
(Ali b. Muh. el-) 1,.8, 142
. Hmil(Zilfyr) .11, 15'1-158
Hippokr.ates Bukrat) 990, .
297,
el-Mey.yed 159'
156
Hobbes, .Th. 88(dn), 108(dn),
. 305
.
Holbach 50, 129 ' . . ..
'Hrisippus .'15
Huart, Cl. 1:18 ...
Hume, D,. 59, :{28, 130, 167,
171,' '.271 .
. Huneyn b.
Hunke, S. 89
E. 189
Hillagtl 95, 96

-I-'
K. 103
Imadedqin (Eb1l. 'Bekir)
Arslan 142,
-1:-
ei-Ahmed b. Muh.
b.
. '161
el-Arab!. (Muhyiddln-), 5
32,88,'65, 94,
. 107, 108-109-110, 111, 113,
'114, 158-154,
,
347
119, 18',,1,.
283, 'J61,., 265, 271, 273,'
2"19; 816-81"1 .
. BacCe (Iat. Avemp?-ce);
(Ebu Bekr b. 98-
94, 108, 158, 168, 251-258;,'
294, 295
el-Batrtk (Yuhanna:-) 79.
(Ebu
307-308 .
Durmu (Ebu Hafs mer
b. Durmu
el-Trki el-Dneysiri)
149-150
1:f.9 '.
Hazni 86
(Iat. Alhazen)
" 102-103, 306 (dn.)
Miskeveyh 9S, 135, 168,
. 291
el:':Mukaffa 87
el-Ravendt' 47, 7. 87, 157
'819,. 321
Rd Averroes); ebul
velid:": 91,.-95, 103, 104, 108,
158, 159," 160, i 168. 170,
295, 808, 80$'
110-111, 159
Sina' (Iat. Avicemia).; '11.
12, 13-14, 18, 21, 63; 84.
92; 95, 96, 100, 102(dn),
103, 104 '107, 1#, 160,. 16S,
170, 119, 2$2, 284, 28"1, 292-
298, 806 (dn), 814-:316,
819,
Teke .
Tufey! . (Iat .. Ablibaeer)
(Ebu 'Bekr-) 94, 103-104.,
108, 158, 110-1"11
YUnus (lat, Ben Jonls) 170
'. Zhr (Iat .. Avenzohar) '2.95
348
ErzurUmi '119
b. Edliem" '44, 81-82
1
171-113 .
el-:Nazzam 80
11
okulu
. el-Trki Dur-
mu)
11, 15.5-156 .
el-Hakim el-Ah-
med)
, HaldUn .119
Hiltlb el-Rey
Hazm 86
el,:,Heysem Oat., Alhazen)
102-103
1
(dn)'
Durmu)
135, i68,
237-238
1
256
1

87
'el-Nefis 124(dn. '62.)
47, 70,. 87; '157
319, 321
Rd (Iat. A verroes) lPbul-
Velid) 94-95, 103, 104,,108,
109, 159,'16.0, 168, 170,
223 (dn),295., 303, $08 .
Seb'in 110-111;. 159 .
Sina' (la-t. 11,
12, 13-14, 18,' 21, 63, 84,
,b. Huneyn -80 .
Ankaravi ..
:Eskender .. ) , 163 ,
Fenni 142
Bursavi 131.4-215
91,' 136
(dn), 142, 182
okulu 96-99
V. 117

98, '.109,. 154
-=- J.-
James, W. 30, 138
,Jules' Verne 264 '
Julieri 171-113 .
Jaspers, K. 133, 140'_
John Toland 4-ff
-K-
Kabs b. 315
., "
Kahya, E. 292(dn)
Kanipanella
Kant, 18, 29, 39, 40,' 41, 58,
59, 62, "63, 90, 130, 133, 167,
. 197, 200, 233"24'1, '27i . 'LO
Kanuni 42
L. 9&, 150
KAtib elebi 150, 1059, 245
Kepler, .J. 102,.124, 280
Ali 189-190, 216,
235, 245-246
Kierkegaard, S. 132, .133 , .
KilisU Abdullah Nri:220
Kindi (lat. :Afke:ridus) 4,
17, 21, 63, 64, 155, 168;
170, 282, 290-291, 297
Kleantes (-7Cleantes) '15.
-Ko, Y .
Konevi (-7Sadreddin)
Kopemikus (Copernlcus) 50,
121, 122, '
G. 298 .
Kra-tes (CrBites) 30 (00)
Ksenof.anes (Xeno:phanes) 49,
67-68
(Muha.zm el-) 179(dn)
(: 152
Kyrenea okulu 72
. Kynikler okulu 72 .....
-L-
Lady:Masham 48
La-ertius, D. 7, 9, 204, ,205.
135
de- 50;' 127, .
129, .. 301/(-dn)
Landsw-eld, W. 175
Lecl-erc,. L. 320
Leibniz, .28, 48,' 50, 58, 123,
126-127, 128, '166, 175, 177, .
269
R .. 184
Lenin 134
Levklppus 69'
Lems;. B. 184
Lind'berg, D.C. 306
Locke,. J. ,44, 48" 49, 50'1124,
126',128, 129, 175{dn), 222,.
260,
Hekim 8,.9,' 12 .
-M.-,
Mabed el-Chcni 86, 143
E. 15, 16, 17, 35, 139
Maclhiav:elli, N. 43,
. 260, 261.
;MaL.ltour, 91
Ma:ldl
Maiebranche, N. 3S, 39, 44j 45,
48, - 50, 126, . 202,
252(dn), 265, 317
b. .b. Ahmed b.
Nuh (--7SaJ.ih) 299
Mai!lsiir .b.
297, 301

Marcus Aurelius 25 -
. Marx, K. 136-137
86
Mazdek 137
Mead, J.H. 139(dn)
Mecdeddin):Shak 111
Megara .. 72
Mehmed,A.J.i Ayni, 142,' 247'
Meijer, W. '174
M-einsma; K.O. 174
Meier, Fi". 118, 174
1ie'mun (halife) 51, 80
:M:erj, . 38(dn)
349
Mes1hi (Ebii Nasr el-) 307.
1..!-es''Q.di 11, 143, 155, 156,
i57
Rumi)
43-44" 112-118, 13f$,' 148,
169, 239'(dn.), 244, 258-259,
315
Meyerhof; M. 124, 320
156"'157
Mieli, A. 320(.dn)
Miguel Serv-eto .124 ( dn)
Jlt'!illet okulu 65-66
J. 261"
Mill, J.S. iIr7, 248
M. 100.'
l\1lskeveyh Miskeveyh)
'113, ;114
Moise -de Nar.bonne 171, 258
More Morus) 47, '122,
260, 262, 264
Muhammed (Hz ..;)' ,8, 9-10,
(dn), 38, 192, 211, 212,
2i6, 217
lVIuhammed el-Cebeli 69-10
Muhammed b. Teke 153
Muhasibi
Mustafa . Tkadi (:
292 (dn. 189)
Billa.h 159
'Musta'sUn Billah 95, 96
MU,'tezid Billah 91
350
Mtezile 86' ,
:M:uvaffak.uddin Abdlaziz 8S0
A. 1:;L9 \
Meyyed Billa;h" ii9"
, A. 190, 281,. S85
-'N:"-'-
Nahifi 117
301'
TSl 95-96, 101,,112,
, ' 150-151, ' _ '
Nazzam ,( el-)' 86
,Nesefi (Azizeddin) 149, 118-119
Newton, 1. '28, 29,' 49, 50, 1S2
Nicholson, R.A. 117, 118"
Nicolaus Cusanus 122 '
,Fr. 45,' 50, 88, 1S'!-
188, 252(dn),
MIsli 214, 215
'Nizamt-i ArZt 315, _
.J...O-
Ockham, W. 78 (dn), 12.1.
O'Leary (De Lacy-) '18S:'
77 :
,Osman 321,
- , -:-
klides (filozof) 72_
klides (geometrici). 72'(dn.}
-P-
Palacios" ,M.A. (-Asin) 94
, Palmer '119
Parmenides (arp.
46, 68, 77, 164' ,
, Pearson, J.D. 184 '.,
Pico della Mirondella 171
Pierce, Ch.'S.) 139
Pierre Gassend (-7Gassendi)
Pines, S.' i05' , "
Pitagoras (arp. Fisagor; Fisa.-
6,' 7, 46, 66-61, 76" ,
77, 80, 97, ,
, Pilizade Mehnied 119 '
Pi!takus 6 ( dn) .. "
Platon (arp. Eflatun;
6(dn}, 41, 73,,71,
,78, 80, 89, 187(dn),
168-164, 165, 195, S49':'250,
262, 267, S,68
P,lotinus (.arp. EfItin;,
ill-Yftnani), 47, 76, 77, 80,. ..
, 89, '165
, Pococke, E. 104, 174
Poincare, 'H. 138
Porflrius arp.
Ferferyus) 76, 8Q,
Protogoras 71 ,
(arp. Fftrn) 74, 178,
'205
P-ytha (; 'Buddha) 67, 162

-R'-
Rabiatel-Adeviye 82
Rahmeti .,239, 321
&amsay"E. 1S9(dn) ,
Ravendi ,el-Ravendi)
Razi (lat. Rhazes; Arrazis -vs.)
Bekr el-) 'll, 18, 62,
89, 102(dn), 106, 144, '285-
281, S8S, 284, 290, S96-
804, 806, 319
Razi (Fahreddin Hatib el-
,8p, 106-
, 101, 158, 160" 296 '
"
Realdo 124(dn) ,
Renan" E., 95
Rescher, N. 92 ' ,
'mb'n Hanka 307,
3'15 ,
:Ali b; 151"
o, , '
'
'Rieuvertz, J. 175
Roeth 164
Roscellinus
F. 91
259
Rousseau, 16, 34,
'38, 41, 43, ,44, 70(dn);
88; 128, 130, 142, 263, 2"13-
2'r4(dn),
B. 15, 16 35, 39;
50,. "11;1

Sabbatai Zebi 141 ( dn)
Sachau, E ... 101
Sa.di (Muslihfdc'!1n), 233
Sadreddin KO:hevL. '84, 96, 109,
1i8,' 119, 148" 154,
169, '242-243, ,271,
. 273 "
Sadreddin 245 (-mi)
Saint Thomas
Salahaddin 97
"Salaha-ddin ,Zerkub
. -. .. . ,
b. ' Abd!ltudd:us 71;-75,
88, 118, 208
. salih b. Mansur
300,802
Salis (--?>Thales;, Tales)
Salisbury'li John 253-254
Sartari, G. 320,
, ,;351
Sartre, J.P. 50, 133, 141 ,
Scheiling F.G.W. 29, 130,
167 '
SChill,er, C .. S.139 (.dn)
Schopenhauer, A. 34"87,,
48;
70(-dn}, '88,130, 131, f33-.
142, 167 252 ( do), 266-
273, 274(dn)
SDB 174
, Seneka (Seneca) 24
Septikler ok.uJu "14 ,
Serabsi

Seyfddevle 40, '
Sherwani, H.K. 259 '
SicistMi
Siczi SWe;YlDan)
'70-71 '
'Sokrates , (arp. el-Za-
,hid) 38, 40; 44, 71,
, 80, '81-82" 114, 165,
319(dn) ,
Solon '6( dn) ,
Spencer, H,. '135, 13.8
O. 98 '
(De"') ,
48, 49,' 125., 166,
173, 174-175., 272
St9a okulu (arp. ustu-
va) 75 :
,'( :
Veled) 113 ..
Sultan Veled 115
Suter .. H. 102
Sfyan el-Sevrt 36(&)
Sbreverdi el-Maktfll 21(dn),
'. 40, 44, '97-98, 104:, 146-148,
272
. " .
.::.:-..... :_ ._ ... ..... _.- ..... _ ...... -r.;.,
'-- .-:j,-'
!,;,
"
. .

. '
:'';, .. : .
.. .. , .. , ... _ ......... _ ... _ .. .
. 5 ( <m.)' , ' ... .
.. "
Von Aster .
.. .1:1.4 ..... ' ..
R. 145 .
_. , ' .... Vorlaen:der-;: K'; .. 1 'O'i::- .....
," ..' 'y-oltaire 41, .... ' ... "
el'!:' YUnani'
b ..
...... :', . " ':'
Taberi (-7Ali)",
, . Tales arp. Salis;' Ta-
'lis 46; 77,.
80;' 2813 ' _.'
, 'M.il 244: ',.'
147, 247
'Tevhidt"
Theodp&e (septik)' ... ' ......... ..
......... .... .... .. :47,
, .' 122, 260, ,264
Timur '119. '.
Tir.inizi '. .
Tilsi . .. .. .
,84 .
Tmer, G. 101(dn),',145 , .. :.
" Trk(ler) 10-11;' 142-154"
Trkt .. :t DulmU) ... :.
.......
0.,- '. o'' "
. ,Bey 280 .
Ura;!, 21,3'(dii), ,27i(dri)'
'qs'tuya ... ::' ... . ."
-, thken, :a.Z. 142,."
183
,'nver, S. 144;
. :-,"

'" ' .. ;;
A.R. 135 ......
'Watt. M. 145 .:', ',: .". :'
. :al . '. .
Wilczins0, J.S. 136(dD.) :.' .' ...
William of. : ':: .
ham)" . . .: .... .,.
Wolf (Cr. ..
F. 32.0. ' , .
"
-. t

98(dn), 99 (dn'), 135
Y;iItkaya,. '105. w.
16. ):.-
',Yenisey'aru:tlap L-Q' ,
'.
K.' .- ';'
, .. ,
Yunus "83\' . .
", ".
Yusuf' Hashacib . . .
" .:,' .' .':' '. w
. "
.,,: .

..
(Ebri" Said)-"S(Jo' '0_':
Zenon' (Ele ali-) , '68 -,' . -
.. ):: 68,' it 5; . .. . ' .... , ...
ZerdUt" 155-::15f: .:; ":':'" .
ZfE; b. 36 (dn)' '.'
Znniin' .