___________________________________________________________

|1

___________________________________________________________

Yayna Hazrlayanlar: Rezzan lke Yiit Senem Donatan Ouz Arc Merve Tanrver Celal Mordeniz stanbul 2005

2|

___________________________________________________________ NDEKLER

SUNU .................................................................................................................................................................... 4 SRE ZERNE ................................................................................................................................................ 5 MACBETHN MASUMYET ................................................................................................................................6 MACBETH: TC VE EKC ................................................................................................................................9 LADY MACBETH SERVEN ..............................................................................................................................11 LADY MACBETH OLMAK ..................................................................................................................................14 DNCELER ...................................................................................................................................................16 MACBETH ZERNE EVR VE DERLEMELER .................................................................................... 19 MACBETHN NTHARI .....................................................................................................................................20 MACBETH: Y DEMEK KT DEMEK, KT DEMEK Y DEMEK .................................................................23 MACBETHN BRL .......................................................................................................................................27 BRADLEYNN MACBETHE YAKLAIMI ...........................................................................................................34 SHAKESPEAREDE AIRI LDRME ..................................................................................................................39 LADY MACBETH VE HSTERNN RUHBLM ....................................................................................................45 MACBETH VE KAPICISI .....................................................................................................................................50 LADY MACBETH VE HEKM ..............................................................................................................................52 MACBETHTEK LEN SAHNESNN LEV .....................................................................................................55 MACBETHTEK GR VE IKILAR..................................................................................................................58 MACBETH MAKNASI..................................................................................................................................... 60 PROVA GNL ........................................................................................................................................... 64 SORULAR ........................................................................................................................................................... 73 HAKKIMIZDA ................................................................................................................................................... 74 T MEZUNLAR TYATROSU .............................................................................................................................74 SEYYAR SAHNE ................................................................................................................................................75 KNYE .............................................................................................................................................................76

|3

___________________________________________________________

SUNU

acbeth, Seyyar Sahne ve T Mezunlar Tiyatrosunun ikinci ortak prodksiyonu. Daha nce 2001-2002 sezonunda Molierein Gln Kibarlar adl oyununda da birlikte almtk. Ancak iki grubun ilikisini salt prodksiyon merkezli bir birliktelik olarak nitelemek pek doru olmaz. Aramzda teatral dayanmay hedefleyen organik bir ban varlndan bahsedebiliriz. Hemen hemen ayn dnemde, her iki grupta da oyunculuk zerine younlama ihtiyac duyulunca, birlikte bir alma yrtmenin bir sinerji dourabileceini dndk. Bu nedenle 2004 yaznn banda ortak bir alma srecine girdik. ki grubun bir araya gelmesi, farkl oyunculuk yaklamlarnn ve farkl yaam anlaylarnn hem atmasna hem de kaynamasna ve paylamasna yol at. Bu anlamda, birlikteliin yeni frsatlar ve riskleri ayn anda barndrdn syleyebiliriz. Yaz boyunca sk bir alma sreci geirdik. Vcut ve ses kullanmndaki problemler zerinde younlatk. Macbeth projesi de, bu sre iinde ekillendi. Trajedi, pek aina olmadmz bir trd. stelik Shakespearein en karanlk trajedisi saylan Macbeth metni, bizi bir hayli zorlayacak gibi grnyordu. Macbethten sahneler denemeye baladk. Yaklak 8 ay gibi uzun bir alma sreci geirdik. Bu srete, sahne ve dramaturji almalar e zamanl yrd, hatta ou zaman i ie geti. Metni anlamak amacyla yaptmz tartmalar, bir

yandan sahne denemeleriyle somutlatrmaya, bir yandan da literatrden setiimiz makalelerle derinletirmeye altk. Daha nceden iki grup farkl zamanlarda Terry Eagletonn Shakespeare adl kitab zerine bir okuma almas yapmt. Eagletonn Macbeth yorumu, ynelimlerimizi belirlememizde nemli bir referans oldu. Sre ierisinde grup, daha farkl kaynaklara bavurma ihtiyac duydu. Shakespeare literatrnde yaptmz ksa tarama almas bizi olduka zengin bir makale ve kitap denizinin ortasna att diyebiliriz. Ortada incelenmeye ve tartlmaya deer onlarca makale ve kitap vard. Bunlar arasndan kendimizce nemli bulduklarmz setik ve nemli grdmz noktalar tartmaya atk. Bu kitapn ortaya kmasna da bu tartmalarn n ayak olduu sylenebilir. Amacmz, izleyiciyle yaadmz sreci, yaptmz tartmalar ve Macbeth metni zerindeki dnceleri paylamaktr. Birinci blmde baz grup yelerinin Macbeth srecindeki deneyimlerini anlattklar yazlara yer verdik. kinci blmde, grup iinde okunan makalelerin derlemeleri bulunmaktadr. Makaleleri derleyenler, tam bir eviriden ziyade, yaptmz tartmalar ekseninde yazlar yorumlayarak zetlemilerdir. Btn bunlarn yan sra, Macbeth zerine bir sahne denemesi, grubun prova gnl ve metine dair sorular da kitapk ierisinde yer almaktadr.

4|

___________________________________________________________

SRE ZERNE

|5

___________________________________________________________

Macbethin Masumiyeti
Kerem Eksen

acbeth sz konusu oldu mu bir anlamda akan sular durur. Cevaplanacak sryle soru, zerinde titizlikle dnlecek sryle mesele gelir gndeme. Neden Macbeth? Neden burada? Neden imdi? Neden siz? Hangi yorumla? Hangi bakla? Hangi cretle? Byk oyunlar, tpk n sahibi insanlar gibi kazandklar an ve hretin bedelini bir tr

M
6|

masumiyet kaybyla derler. Bugn herhangi bir ynetmenin, oyuncunun ve hatta balang yllarndaki acemi cesaretini geride brakm herhangi bir okurun, Macbethle, Hamletle, Oidipusla ya da Faustla masum bir tanma yaamas neredeyse olanakszdr. Bu eserler okurun karsna hep sylediklerinden fazlasyla karlar. Birer tiyatro oyunu deildir sadece bu metinler. Genel kabule gre ayn zamanda birer

___________________________________________________________ bayapt, birer klasik, birer kilometre tadrlar. Bu metinlerin yazlmasyla dnya artk baka bir yer olmutur ve okur o metinlere bunun bilincinde olarak yaklamak zorunda hisseder kendini. Dahas, niversitelerde krsler kurulmu, ciltler dolusu kitap ve dergide bu metinler satr satr incelenmi, binlerce yorum atm, kimileri tarihe karm, kimileri galip kmtr. Ve okur, elindeki metni, ona dizilen methiyelerden, getirilen yorumlardan ve usuz bucaksz literatrden oluan bir dan tepesinde oturup okumak durumundadr. Hal byleyken, metinle ciddi bir iletiime girmek isteyen birinin, szgelimi byle bir klasii sahneye koymak isteyen bir ynetmenin uykusuz geceler geirmesini hi de tuhaf karlamamak gerekir. Metnin etrafnda oluan o hale, ou zaman yorumcunun nnde birbirine zt usuz bucaksz iki yolun almasna neden olur. Birinci yoldan giden yorumcu, metnin kazand deeri kutsallk mertebesinde grecek, tek cmleyle bile oynamadan metni sahneye aktarmaya alacak, yazarn metnin zne dair dncelerini kefedip bunlar aktarma abasna girecektir. kinci yolu seen yorumcu iinse mesele en az metni anlamak kadar, o metin zerine yeni bir sz sylemektir. Byle bir durumda, eldeki metin, zerine kafa yorulduka byr, geniler, btn o yorumlar ve dnceler dan iine alr ve kendi zgn yorumunu getirme arzusundaki yorumcuya nefes alacak pek az yer brakmaya balar. Yorumcu, ou zaman areyi tm o yorumlar dann zerinden bir rpda atlamasn salayacak bir mancnk ina etmekte bulur. Hamlet dazlak olur, Faust internette surf yapar, Macbeth ift cinsiyetliliin tadn kartr vb. Ve da, gnden gne ykselmeyi srdrr. Seyyar Sahne ve TMT olarak Macbeth almasna giritiimizde yaznn banda sraladmz sorular bizi de megul etti hi phesiz. Bu sorularn cevabn bugn verebilir miyiz bilmiyoruz. Ancak en azndan bizim Macbethle tanma ve ba etme srecimiz hakknda birka sz syleyebilir iz.

Her ey 2004 Temmuz aynda yaptmz almalarda Macbethten sahneler sememizle balad. Macbeth tabii ki bizim iin etin cevizdi. Teatral iirsellikle nasl ba edeceimizi bilmiyorduk. Macbethin trajik olduu kadar mistik ruhunu nasl bir oyunculukla ve nasl bir atmosferle aktarabileceimiz konusunda pek az fikrimiz vard. Ancak tm bu belirsizliklerin grup yelerini farkl derecelerde de olsa- kkrttn sylemek mmkn. Eyll ay geldiinde, almaya devam dedik, ama sergileme hedefine ynelmekten kandk. Zira henz metnin bize dayataca zorluklarn tam bir

Neden Macbeth? Neden burada? Neden imdi? Neden siz? Hangi yorumla? Hangi bakla? Hangi cretle?

muhasebesini yapacak durumda deildik. Bu dnemde metni olduu gibi oynamay dnmediimizi de belirtmekte fayda var. Belki metnin btn ile baa kmann

|7

___________________________________________________________ zorluu, belki de yukarda szn ettiimiz zgn yorum getirme istei, ilk dnemde bizi deneysel bir sahneleme arayna yneltti. Yazdan aklmzda kalan fikir, Macbeth, Lady Macbeth ve cadlar n plana karacak ekilde metni ksaltmak, Macbethi ve Ladyyi birden fazla oyuncuya oynatmak, dier replikleri ise anonimletirerek (szgelimi bir koroya syleterek) ana kahramanlarla kendilerini evreleyen koullar arasnda daha net bir ayrm yapmakt. Birka hafta boyunca bu uyarlama giriimini hayata geirmek zere alp tarttktan sonra yava yava metne dnmeye baladk. Sonunda metnin bylesi bir ksaltmay (ya da en azndan bu ksaltmay bizim yapmamz) reddettii sonucuna vararak bu deneysellik abasn bir kenara braktk. Sonras bizim iin bir anlamda metni anlama dnemi oldu. Hangilerini kullanacamza karar vermeksizin oyundaki btn sahneleri altk. Bu arada kimi roller ekillenmeye ve oyuncularn bulmaya balad. Sahne tasarm ve k konusundaki denemelerin yan sra mziin devreye girmesiyle beraber oyun nihayet- kafamzda canlanmaya balad. Aslnda kadronun (ynetmen de dahil) metinle gerek anlamda tanmasnn bu srete gerekle Hamlet dazlak olur, Faust tiini syleyebiliriz. Dnp baktmzda, tm bu alma srecinde, yukarda bahsettiimiz iki yolun ortasndan gitmeye altmz sylemek yanl olmayacaktr. Bu alma sresince metne -tabiri caizse- saygda kusur etmememiz gerektiini daha iyi anladk. Shakespearein metni (dier tm byk metinler gibi) bir yorumcunun yaratc fikirlerle derleyip toparlayaca bir malzemeler ynndan ok daha farkl bir eydi. Her eyden nce bir ruha sahipti. Ancak bu ruh, Shakespearein ruhuyla olan ban daha ilk doduu anda koparmt. Kendisi zerine dnmeyi bir an bile brakmayan, bir yanyla her eyden bamsz, bir yanyla da kendisine dokunan her eyle iletiim kurmaya alan bir ruhtu bu. Bu ruh, hem metni bir arada tutuyor, hem de bizim yorumlarmza ve naizane mdahalelerimize olanak salyordu. Bu ruhla iletiimi koparmadan almaya, onun dinamik doasn unutmadan onu tanmaya abaladk. Bugn bizim iin en nemlisi, metinle girdiimiz bu iletiim srecine seyirciyi de dahil edebilmek. Shakespearein ve Macbethin btn o anna ve hretine ramen, seyircinin eserle biraz olsun masumane bir karlama yaamas, bizi her eyden ok memnun edecektir.

internette surf yapar, Macbeth ift cinsiyetliliin tadn kartr vb.

8|

___________________________________________________________

Macbeth: tici ve ekici

Senem Donatan

acbeth: Shakespearein en alml eseri. nsan her an artyor, srekli yeniden ve yeniden kefedilmeyi talep ediyor. Cazibesi insan hem yoruyor hem de diri tutuyor. Macbethi oynayan her kadro benzer duygularla har neir olmu mudur bilemiyorum ama biz oyun srecinde insan olmak, insanlktan kmak gibi kavramlar zerine epey bir kafa yorduk. Ben kendi payma anladm ki; insan olmak ve de insan kalmak zor zanaat. Hele etik kayglarn silikletii gnmzde, insanca

yaamak adna insanlktan kmann yadrganmad bir dnyada daha da zor. Macbeth ve Lady Macbeth bencillikleri ve hrslaryla bana gnmz insann artryor. kisi de, Shakespearein oyunu yazd dnemin etik deerlerinin, toplumsal statlerinin kat ve berrak tarihine samyorlar. Hrslar, onlar trajik bir sona doru srklyor. Sonunda, tanr tarafndan, halk tarafndan ve tabii bir de Shakespeare tarafndan cezalandrlyorlar. Niyetim hrsl ve bencil olmak iyi midir, kt mdr? tartmas yapmak deil.

|9

___________________________________________________________

insan olmak ve de insan kalmak zor zanaat. Hele etik kayglarn silikletii gnmzde, insanca yaamak adna insanlktan kmann yadrganmad bir dnyada daha da zor.
Kanmca, bu iki zellik birbirinden bamsz olarak dnldnde, ne iyi, ne de kt. Ama birlikte harekete geerlerse, yani insann hrs sadece kendine ynelirse o zaman krletirici ve yok edici bir etki oluabiliyor. Gnmzde birok insann Macbethinkine benzer bir tavrla iktidar hrsndan krleerek kendi varln tehdit eden her eyi yok etmeye almas ya da Lady Macbeth gibi delirip intihar etmesi bir tesadf olmasa gerek. Belki bizim kefaretimiz de budur. Macbeth ile Ladynin biz modern insanlara birok ynden benzemesi, daha dorusu Shakespearein bu benzerlii akl almaz derecede gl kurgulam olmas beni ok etkiliyor. Bu etki, prova srecindeki tartmalarmzla daha da glendi. Ama

itiraf etmeliyim ki; Macbeth ve Ladyi anlamak zere ktm dnsel yolculukta, bu benzerlik etkileyici olduu kadar zaman zaman korkutucu da geldi bana. nk bu sre kk hrslarm zerine dnmeme neden oldu, kendi karanlk ynlerimle yzlemeye zorlad beni. Bu srete, Macbeth ya da Lady Macbeth gibi olmaya ne kadar yakn durduumu, insanlktan kmann ne kadar kolay olduunu fark ettim. Tabii, bu gibi dncelere dalmamda Shakespearein muhteem eserinin yan sra oyun srecinin hayatmda yaratt dalgalanmalarn pay da byk. Dnp baktmda, aklma son sz olarak unlar geliyor: Macbeth: ekici, nk insan olma abam derinletiriyor. Macbeth: itici, nk bana dnyann benden, benim sevdiklerimden, benim bildiklerimden ve benim ho grdklerimden ibaret olmadn iddetle hatrlatyor.

10|

___________________________________________________________

Lady Macbeth Serveni

lke Yiit

acbethi almaya 2004n Austosunda baladk. Niyetimiz Shakespeareden zorlu bir metin alarak kendi snrlarmz yoklamakt. Bunun iin Macbethteki btn Lady, Macbeth ve cad sahnelerini paylatk. Macbethle ilk tanmam da bu srete, cinayet sahnesiyle oldu. Bundan dokuz yl kadar nce bir tirat almas srasnda oynamaya yeltendiim ve ezberini bile tamamlayamadm Eleni

tiradn saymazsak eer daha nce hi Shakespeare oynamam biri olarak zorlandm ilk ey metnin iirsel dili oldu ve sonrasnda da bu byle devam etti. Macbethin dili ylesine bir btn ki ona bir eyler eklediinizde ya da ondan bir eyler kardnzda -ki bir oyuncunun bunu en azndan provalarda yapmamas olanak ddr- sizi inanlmaz bir kardurula oyunun dna atveriyor. te beni ou zaman sahnede dilsiz aresiz brakan

|11

___________________________________________________________ ve yaka paa aksiyonun dna atan Shakespearein dilinin inaddr. imdi dnp geriye baktmda yaz almalar boyunca ve onun sonrasnda oyuncularn ve rejinin abasnn farkl farkl yollarla da olsa bu dilin inadn krmak ve kendi dilimizi terbiye etmek olduunu gryorum. karakteri alrken ilk solukta karlatklarnz sizin kendi alkanlklarnzdan baka bir ey deildir; kendi duruunuz, kendi baknz, kendi sesiniz, kendi oyunculuk arazlarnz. Shakespearei snrlarmz yoklamak ve snrar gitmek iin almaya balamtk ama ne zaman yolumu kaybetsem ve kendi snrlarma demeye baladm hissetsem bir eit dme korkusuyla kendi oyunculuk trklerime smsk yapyordum. Ladyyi ne kadar kendime benzeteceim ve ne kadar benden baka biri olacak? Kendime benzemeyen bir Lady her zaman plastik olmaya mahkm olurdu. Ama kendime benzettiim bir Lady de onun ancak tek bir ynn ortaya karrd. Lady Macbeth karakterinin benim iin en zorlayc yn onun ktl oldu. Her ne kadar role sahne sahne yaklap karakterin btnln daha tmevarmsal bir yntemle kurmaya altysak da bu kadnn son kertede nasl biri olduu sorusu cevaplanmas gereken nemli bir soruydu ki bu cevap da bizim Macbethlere kar tavrmz oluturacakt. Sanrm bu noktada gruba ilham veren en nemli dnr Terry Eagleton oldu. Kral Duncana verilen yemek esnasnda Lady Macbeth ve Macbeth arasndaki konuma bu karakterlerin ok nemli bir yann ortaya koyuyordu: insan snrlarn atka m insan olur yoksa snrlarn, haddini bildike mi? Ladynin tercihi ilkinden Macbethinki ise ikincisinden yana gzkyordu. Celalin buna ekledii ise her ilikide rollerin paylald fikri oldu. te bu ynerge de Lady Macbeth almamn ilk eksenini oluturdu. Lady Macbethin ktl zellikle ok yakn ikili ilikilerde ortaya kan bir ktlk biimiydi. Dnyada birbirlerinin dndaki herkes onlara bir engeldi. Bu srete hep yakn evremdeki iyi insanlar dndm. Ve onlarn kk hrslarn. Aslnda Lady gibi cinai bir karakter olmaya bir adm uzaktaymz gibi geldi bana yeter ki belli bir ama dorultusunda gzmz karartabilecek gc toplayalm.

Yaz srecine dnecek olursak, cinayet sahnesini Ltfyle altk. nce mekan tasarlayarak ie baladk. Bu ikimizde de bir para gereklik duygusu yaratt. Duncan nerede yatyor, Lady ve Macbeth cinayet sonrasnda nerede buluuyorlar gibi detaylar mekanda daha rahat etmemizi (sonuta bu sahneleri Bilgi niversitesinin koridorlarnda alyorduk) ve hepsinden de nemlisi Lady ve Macbeth karakterlerinin aprak i dnyalarndan ok iki su ortann, gecenin bir yars, onlardan baka herkesin beni ou zaman uyudu u ak bir sahnede dilsiz aresiz mekanda brakan ve yaka paa yaptklar aksiyonun dna atan konumalara Shakespearein dilinin odaklanmamz inaddr. salad. Bu da bizi rollerin arlndan biraz olsun kurtarm oldu ve Lady kimdir? gibi karakterin zne dair ve ilk elde cevaplanmas ok g olan sorular erteleyerek bu karakterlerle daha naif bir karlama olana verdi. Ltf ile yaptmz sahneleme az ok beenildi ve bana yle geldi ki ben artk bu karakterin ufkunu grebiliyorum. Bu aslnda ciddi bir yanlgyd ve bunu anlamam ok uzun srmedi. Zorlu bir

12|

___________________________________________________________ almalarn ok yakn bir zamannda ise Celalin baka bir hatrlatmas Lady yorumuna yeniden ve bu sefer baka bir yerden yaklamam salad: Lady Macbeth kocasnn kral olmasn istiyordu ve ben bu fikri rollerin paylalmas ilkesiyle de birletirerek iyice kafama oturtmutum. Ancak Lady kendisinin de kralie olmasn istiyordu ve ben bunu unutmutum. Kendimi hep Macbeth zerinden kurmutum ki bu Ladyyi ne kadar durum zellikle kendime benzeteceim Macbethi (bizim ve ne kadar benden yorumumuzda Macbethleri) baka biri olacak? cinayete ikna ettiim sahnede kendini hissettiriyordu. O sahnede btn ilgimi Macbethe ve onun zayflna ynelttiim iin Lady neredeyse tatan ve sevgisiz bir kadn gibi kyordu. Yani sahnede bir Macbethi dvmediim kalyordu: ne hakla bu kadar zayf olabilirsin? Ne zaman ki Ladynin kralie olma arzusunu daha dorusu zaafn dnmeye baladm, Lady de tpk Macbeth gibi birden zayflayp insan oluverdi ama Macbeth koyverdiyse o koyvermeyecekti. Yani yine rolleri paylamlard. Ladyde kefedilecek daha binlerce ey var tabii ki ama oyunun seyirciyle karlamasna iki hafta kala beni bir oyuncu olarak harekete geiren temel ynelimler bunlard sanrm. Oyuncu olmay bir yana koyduum zamanlarda Ladynin mehur ktlnn kaynan dnmeye devam ediyorum. Neden krallk dzenini yeniden ve yeniden tesis etmek iin adam ldren ve ldrd adamlarn kafalarn direklere asan Macbethin deil de onu dzen bozucu bir cinayete azmettiren (!) Ladynin ktln daha rktc buluyoruz?te yandan Ladynin snr ar ve anarik bir karakter olmasndan byk bir heyecan duymuyor da deilim.

|13

___________________________________________________________

Lady Macbeth Olmak

Sezin Bozac

urmak lazm. yle dingin dingin, lady lady durmak. Ne ok hareket etmiim yllarca, ne ok bzmm yzm gzm, yllarca hoplayp zplamm. Yani Senemin ifadesiyle aksiyonu ounlukla dtan almm. Ama Ltf Kaynar bu oyunda scaklnda tantm grdm ki iler Macbeth'i, Kerem Eksen byle yrmeyecek. karizmasnda tanmaya

devam ediyorum.

Mektup sahnesiyle

baladm. Okurken bir yandan dolanaym, okuduktan sonra mektubu katlayaym hatta ben en iyisi abartp mektubu yrtaym, hani daha bir etkili olur belki diye dnyorum. Ama metin o kadar gl ki, bir trl metnin altndan kalkamyorum. Bir ara, kendime kaacak delik ararken, oyunda karikatrize edilebileceini dndm nadir karakterlerden olan Hekate'yi alrken buluyorum kendimi. Biraz rahatladktan sonra yine mektup sahnesine geri dnyorum. lk renilecek ey: sahnede hibir ey yapmadan

14|

___________________________________________________________ durabilmeyi baarmak, sadece gzleri ve vokali konuturmak. Mektup tiradndan sonra -ki bu Lady'nin ilk sahnesidir-, ikinci altm sahne 'el ykama' tiradyd -ki bu da Lady'nin oyundaki son sahnesidir. lk bata bir oyuncu iin ok rktc olabilecek bu sahne, aslnda bir o kadar da kkrtcdr. Bir anlamda Lady'nin hikyesinin ksa bir zetidir. Kafamdaki en temel sorularn cevaplarn bu tiradla bulmaya baladm syleyebilirim. Lady o hep ilk akla gelen yorumlardaki gibi "kt" bir kadn myd, yoksa ok mu "hrsl"yd? Macbeth ile nasl bir ilikisi vard? Oyunun banda son derece kendinden eminken, oyunun sonunda delirmesine sebep olan ey neydi? Bu sorulara cevap buldun mu, buldunsa ne buldun diye sorar ve benden cevap beklerseniz, size lke Yiit'in Lady Macbeth Serveni balkl yazsna bakmanz neririm. Aramzda felsefeci olan o, bunlar yazya dkebilmek de onun becerisi. Tiradlardan sonra Macbeth'lerle ikili sahnelere getik. Ltf ile yemek sahnesini alyoruz. Fena deil, iyi eyler hissediyoruz. Geri hemen uyarlyoruz "sallanmayn" diye. Sahneye bir dalgalanma durumu hakimmi. Durulmaya alyoruz. Burada dikkatinizi ekmek istediim bir nokta var: oyunumuzun her iki Ladysinin de ilk Macbeth'i Ltfdr. Bu gzden karlacak bir ayrnt olamaz, yle deil mi? Yaz bitiyor, almalar geiyor ve gn geliyor Ltf Kaynar scaklnda tantm Macbeth'i, Kerem Eksen karizmasnda tanmaya devam ediyorum. tiraf etmeliyim ki, o gn bu gndr Keremin karsnda Lady'nin karizmasn ezdirmemek iin epeyce zorlanyorum. Oyun srecinden notlar sunup da o en eski problemden, diksiyonlarmzdan bahsetmemek olmaz. iirsel bir metni dinletebilmek en kutsal gayemiz. Ama biz bazen en temel noktalarda bile bocalyoruz: "Evet, ama lmezlik senedi yok ya ellerinde" repliinin "lmezlik" szcndeki "e" nin durumu vahim. ok fena yaylyor. "Evet ama lm-iyeceklerine dair bir senet yok ya ellerinde

" desem? Yok, kabul grmedi. O halde tekrarlamal; lmezlik, lmezlik, lmezlik... Senem sabrl. Ben alkan. Tm bu aylar boyunca Lady'i anlamaya altm. Kendi hissettiklerime biraz Mordeniz, biraz Eagleton, biraz Senem, biraz lke kattm. stne de Kimyon serptim. Geldiim noktada, genelde oyunu zelde ise Lady'i anlamaya alyorum hl. Bu sre devam ettii iin de mutluyum, anladn anlatmak istei insann yaratcln zorluyor nk. Tabii bu arada "e" lere ok dikkat ediyorum, mektubumu bu arada "e" lere ok okurken hi dikkat ediyorum, yrmyorum, bitirince de mektubumu okurken hi sakin sakin yrmyorum, bitirince katlayp de sakin sakin katlayp elbisemin elbisemin koluna koluna ilitiriyorum. ilitiriyorum.

|15

___________________________________________________________

Dnceler
Efe Keleolu

G
16|

een sene Uluslararas stanbul Tiyatro Festivalinde, nl bir Shakespeare yorumcusunun sahneye koyduu Hamleti izlerken, daha dorusu izlemeye alrken, daha da ak olmam gerekirse; perde arasnda bir sonraki perdede geri dnmemek zere hzl admlarla AKM byk salon kna ynelmiken, yle dnmtm: Bu muhteem trajik metinleri seyircinin sklmadan takip edebilmesi iin, oyuncunun yorumu, role yaklam nasl

olmaldr? Bir oyunun seyirciyi skmamas hakikaten ok nemli benim iin. Sklp da takip edemediim bir oyundan nasl olur da sanatsal bir zevk alabilirim? O yzden ne yapp edip seyirciyi skmamak lazm. Ama nasl? Of, ok zor iler bunlar. Tiyatronun sorunlarna dair bu yapc dncelerimin zerinden daha iki ay bile gemeden, yaz eitim almasnda, Shakespearein ahane tragedyas

___________________________________________________________ Macbethten, Macbeth karakterine ait bir tirat alrken buldum kendimi. O neeli gnler geride kalmt. Devir, trajik, duraan(!) oyunculuklar alma devriydi. O, yllar boyunca altmz dinamik oyunculuumuzla hesaplaacaktk. Nihayetinde, biz bir prodksiyon tiyatrosu deildik. Amatrln -ya da yar profesyonelliin diyelim- yaratt o zgr alandan faydalanmalydk. Deneysellie ak olmalydk. Zaten oyuncu dediin srekli yeni bir eyler denemeli. Dnmeli, dntrmeli. Oyuncu etiiyle elimedii srece, her tarza ak olunmal. Zaten eitim almas dediin deneysel alanda dolanmak iin deil midir? Bundan daha elverili zaman m olur? Bu srete bir eyler dener, belli hesaplamalar yaar, sonrasnda nasl olsa o dinamik zmze dnp canl bir oyun patlatrz diye dnyordum. ze dair bu statik dncelerin bir ay sonrasnda, Acaba kim Macbeth olacak? mcadelesinin iinde buldum kendimi. Bir sre daha o neeli gnlere geri dnmek nasip olmayacakt galiba. nk bu sezon, Macbethi alacaktk. Bu u demekti; en azndan ana rollerde biraz doalayalm, eitleyelim mant ie yaramayacakt, esprilerimiz sahneye zerre kadar bir ey katmayacak, sadece sahneyi blmeye yarayacakt, bazen enerjimiz fazla geldii iin yakaladmz uygun aksiyonlardan kopacaktk. Benim iin ok zor bir sre olduunu itiraf etmeliyim. Bu srete zaman zaman, kendime ve arkadalarma fazlasyla yabanclatm. Oyun Macbethin trajedisiydi, dolaysyla Lady Macbeth dndaki oyun kiileri bu trajik yky anlatmak iin kurgulanm yanal, ok da enteresan(!) olmayan, ya da yle diyelim ki biraz daha az ukalaca olsun; rol seyirlik bir hale getirmek iin kendilerine dair gerekli ipular bulmakta zorlanacamz karakterlerdi. Bu karakterlere dair ipularn bulmak benim iin ok zor oldu. Ak konumak gerekirse, o kadar beceriksizdim ki bu srete, alp alp kayda deer bir eyler bulamadm iin bir sr rolden oldum. Kendime gvenim -nereden geldiyse- epey bir sarsld. Ama iyi de oldu, titreyip kendime geldim. Srecin balarnda, oyunda Macbeth rolnn dnda enteresan bir rol olduuna dair inancm epey azd. Celal, isteyen istedii rol alabilir dediinde tahmin edersiniz ki, grubun btn erkek oyuncular Macbeth roln almaya koyulduk. Hi kukusuz, Macbeth roln almak bir oyuncu iin ne kadar zor ve stresli de olsa, bulunmaz frsatlarla doludur. Dolaysyla rol alamaynca biraz bozuldum tabii. Belki de bu rol iin biraz fazla gbekliydim. Evet, evet, Banquo benim iin daha uygundu. Krala son derece sadk, oluk ocuk sahibi, kral olmasa da krallar yetitirecek bir asker. Byle bir asker bence birazck gbekli olabilirdi. Yani olsa yadrganmazd pek fazla, ama olmasa daha iyi tabii. Neyse Bu muhteem trajik olmu bi kere metinleri seyircinin Teselli sklmadan takip kabilinde bu edebilmesi iin, iflah olmaz oyuncunun yorumu, role dncelerin yaklam nasl hemen olmaldr? ardndan, pek az enteresan(!) bulduum (ne cretse) Banquo karakterini almaya koyuldum. Ynetmenimizin uyarlar dorultusunda,

|17

___________________________________________________________ metni anlalr bir biimde sylemekle baladm ie. Sahnedeki varlmz anlamlandracak harekete geirici g neredeydi peki? Ksa bir sre sonra anlalr olmasna abaladm metnin benim deil de, Shakespearein metni olduunu farkettim(!). Bu aamada yaplmas Byle bir asker bence gereken ilk birazck gbekli eyin, anlalr olabilirdi. Yani olsa olmasna alacam yadrganmazd pek metnin ilk bata fazla, ama olmasa daha benim iyi tabii. Neyse olmu bi tarafmdan iyice kere anlalmas olduunu anladm. Sonrasnda da bir nebze olsun metni anladm. Sonra da anladklarm, anlatmaya altm. Tahmin edersiniz ki en zor ksm buydu. Dzeltiyorum, buydu demek yanl olur. Zira gemi zaman kipi kullanm olmamdan dolay, sanki stesinden gelinmi bir problemmi gibi alglanabilir. Ama yok byle bir ey. Hl urayorum anladklarm anlatmaya ki bu uran sonu hi gelmeyecek galiba. Ne karnzda oynarken, ne de oyunu sergilemeyi sonlandrdmzda bitmi olacak. Hep anlatamadm(z) bir eyler kalacak. yisi mi, okumadysanz eer siz metni de okuyun. Shakespearein sanatnn bir de edebi tadn aln. tiraf etmeliyim ki, ben en ok okurken beendim, (bir sralama yapmak gerekirse) sonra oynarken, en son da izlerken. Bir rol karmaya dair bu derin dncelerden tam bir hafta sonra, Afife Jale Sahnesinde Macbeth oyunumuzun prmiyeri var. Yaznn banda deindiim muhteem trajik metinlerin sahnede nasl seyirlik klnabilecei ilk aklma dnden beri neredeyse on ay gemi. Henz yeterince tatmin edici sonulara ulam deilim belki, ama u an aklmdan geenler, on ay nceliklerden kategorik olarak daha farkl: Acaba ka seyirci sahneyi izleyemeyip, trajik metinlerin sahnelenmesindeki teatral sorunlara dair dncelere (ya da tiyatroyla alakas olmayan dncelere) dalacak bizim oyunumuzda?

18|

___________________________________________________________

MACBETH ZERNE EVR VE DERLEMELER

|19

___________________________________________________________

Macbethin ntihar
zetleyerek derleyen: Kerem Eksen

Arthur Kirsch tarafndan kaleme alnan bu makalenin orijinal ad "Macbeth's Suicide"dr. Makale, 1984 yaznda ELH dergisinde yaynlanmtr.

rthur Kirsch, bu makalede Macbethin bugne ve gelecee hkmetme ynndeki snrsz arzusunun yol at benmerkezcilii ele alarak, kahramann kendisini nasl intihara srklediine deiniyor. Macbethin, tm Shakespeare karakterleri arasnda en benmerkezci karakter olduunu belirten Kirsch, baka hibir Shakespeare oyununda ba karakterin bencilliinin bylesi bir ykcla yol amadn vurguluyor. Macbethteki bu benmerkezciliin,

Hristiyan ve Rnesans ahlaknn kimi temel ilkelerinin ihlal edilmesinin sonucu olduunu belirten yazar, zellikle Aziz Augustinusun metinlerine yapt gndermelerle bencilliin ve snrsz arzunun nasl bir ahlaki sapknlk belirtisi olarak grldn anlatyor. Kirschin belirttii zere, Macbethin tm eylemlerine damgasn vuran hrs, dnemin yaygn ahlaki anlayna gre son derece ykc bir karakter zelliidir. Kiinin iindeki dengesizliklerin sonucu olarak ortaya kan hrs, toplumsal ve siyasi dzenin temellerini sarsan,

20|

___________________________________________________________ hiyerarik yapy tehdit eden ve geleneksel ilikileri zedeleyen bir tutkudur. Hrsn kaynanda yatan arzu, doas gerei, kiiyi her zaman iin daha fazlasn elde etmeye zorlar. Ve insan, Tanrdan uzaklap kendisine dnd ve kendi varlnn kayna olarak Tanry deil kendisini grd srece bu tatmin olmayan arzunun penesine der ve asla eriemeyecei yksekliklere ulamak iin rpnr durur. Bu ise, Hristiyanlkta kibir ad verilen gnahtan baka bir ey deildir. Bu tatminsiz kalmaya mahkm arzu, Lady Macbethin nc perdede syledii szlerde ak ifadesini bulur. Birinci perdede kocasn bir insandan daha fazlas olmak zere Duncan ldrmeye ikna etmi olan Lady Macbeth, kralln elde edilmesinden hemen sonra, kazanlan kukulu mutluluun nasl bir znt kayna olduunu dile getirir: Kendini bouna harcam olur insan,/ Dilediine erer de sevin duymazsa / Yktn hayat kendininki olsun daha iyi,/ Ykmakla kazandn ey kukulu bir mutluluksa. Bir anlamda oyun, sonsuz bir arzunun tatmin edilmesi iin uraan, bu uurda ahlaki, siyasi ve insani tm snrlar ihlal eden, bunun sonucunda da hayat deil lm arzulamaktan baka aresi kalmayan Macbethlerin yksdr. Kirsch, Macbethteki bu snrsz hrs Freudcu terminolojiye bavurarak aklar. Macbeth, bir ynyle Freudun tarif ettii benmerkezci ocuk modeline benzer. Zira bir noktadan sonra Macbethin benliiyle d dnyay ayran snr kaybolmaya yz tutar ve dnceler snrsz gce sahipmi gibi grnr (yapacaklarm donatsn dndklerimi). Kraln (yani Freudcu erevedeki karlyla babann) ldrlmesi, bu snrn kaybolmasnda nemli bir aamadr. Macbeth, tpk Freudun ilkel narsisizm adn verdii evrede yaayan bir ocuk gibi, dnyay kendisinin bir uzants olarak grmek ister. Ve bu isteini tatmin edebilmek iin elindeki iki olana da kullanr: bir yandan gerekliin kendi zihnindeki yansmasn

deitirir (rnein cadlarn kehanetlerini iine geldii gibi yorumlar), bir yandan da d gereklii kendi dncelerine uydurmaya abalar (karsna kan her engeli yok etmeye alr). Tm bunlar Macbethin tanrsallama abalar olarak yorumlamak pekl mmkndr. Tm dnyay kendi zihninin iinde barndrmak, dnceyle pratii mutlak bir biimde rttrmek ve dn, bugn ve yarn arasndaki belirsiz ak kontrol ederek zamann sahibi olmak, ancak Tanrnn yapabilecei eylerdir. Ne var ki byle bir tanrsalln peinden komak, sonlulua mahkm bir varlk olan insan ancak lme, yani hayatn olmad yere gtrebilir. nsann sonsuzluu elde etmeye almas, Hrsn kaynanda yatan kendi arzu, doas gerei, kiiyi benliini her zaman iin daha hilie fazlasn elde etmeye dntrmesi ne yol zorlar. aacaktr. Zira kendisini sonsuz lekte olumlamak isteyen kiinin, kendisi dnda bulabilecei hibir anlam, hibir deer

|21

___________________________________________________________ kalmaz. Sonu, bir boluk ve sknt duygusundan baka bir ey deildir. Bu anlamda Macbethin beinci perdede Ben gnei grmekten bktm artk demesinin altnda, aresizlik ve znt duygusu deil, absrdlk derecesine varan bu benmerkezciliin yol at boluk hissi yatar. Egodan bamsz bir gerekliin bulunmad dncesi hayatn tm ieriini boaltr, hayat yryen bir glgeden ve bir aptaln anlatt bir masaldan farksz klar. Snrsz arzu, bu noktadan sonra ancak ve ancak hilie ynelebilir. Ve sonlu bir varln, kendi iradesini kullanarak benliini hilie dntrmesinin tek bir yolu vardr: intihar. Bu anlamda Macbethin hrs intihara giden yolun oyun, sonsuz bir arzunun talarn tatmin edilmesi iin der. Macduffn ve Macbethin, dtkleri benzer durumlarda verdikleri tepkiler arasndaki fark, Macbethin insanlktan ve hayattan nasl uzaklatnn ak bir rneini gsterir. Karsnn ve ocuklarnn katledildii haberini alan Macduff, acsn erkeke karlamas gerektiini syleyen Malcolma u cevab verir: Ama insanca da duymam gerek./ Bir varm bir yokmu demekle mi kalaym/ O canlar iin? ylesine sevdiim canlar iin? Macbethin, karsnn lm haberini ald zaman verdii yant ise, tanrsall artran bir soukkanlla sahiptir: Er ge lecekti kralie/ Er ge sylenecekti bu sz. Hayat her trl anlamdan ve deerden mahrum brakan bylesi bir soukkanllk, Macbethin intiharn hazrlayan balca etkendir. Hem Augustinusu, hem de Freudcu dnceye gre, insanlar kendileri dndaki gereklikle irtibat koruyarak yaamak zorundadrlar. Ve Kirsche gre Macbethin trajedisi, bu irtibatn bilinli olarak kopartlmas ve insan yaamnn ieriinin boaltlmasnn trajedisidir.

uraan, bu uurda ahlaki, siyasi ve insani tm snrlar ihlal eden, bunun sonucunda da hayat deil lm arzulamaktan baka aresi kalmayan Macbethlerin yksdr.

22|

___________________________________________________________

Macbeth: yi Demek Kt Demek, Kt Demek yi Demek

zetleyerek derleyen: zgr Solmaz

Orijinal ad "Macbeth: Fair is foul, foul is fair" olan bu makale 1968de L. Veszy-Wagner tarafndan kaleme alnmtr.

u makalede, L. Veszy-Wagner, Macbethin trajedisinin kaynaklarn psikanalizin aralarn kullanarak incelemektedir. Freudun Macbeth oyunundaki karakterlere ilikin yapt analizlerden faydalanan yazar, var olan teorilere kendi yorumlarn da katarak tartmay derinletirmeye almaktadr.

karakterin iki ayr kiiye blnmesi olduunu belirtirken, daha sonra kaleme ald Ryalarn Yorumu kitabnda bu trajediyi Oidipus kompleksi erevesinde ocuksuzluk temasyla ilikilendirir. lk teoriye gre; Macbeth ve Lady Macbeth, ilenen bir sua kar verilebilecek tepki olaslklarn tek bir bireyin iki ayr paras olarak gsterirler. Macbethin su ileme istei Lady Macbeth zerine yanstlmtr. Freud, cinayet gecesi Macbethin iinde var olan korku tohumlarnn, sonraki ksmlarda bymediine dikkat eker. Cinayet gecesi elleri kan iinde, aciz bir ekilde

Freud, iki ayr kaynakta Macbeth oyunundaki karakterlerin analizinde iki farkl noktaya deinir. Baar 1 knts adl denemesinde Macbethin trajedisini belirleyen esas kaynan bir
1

Denemenin orjinal ad Those Wrecked by Successtir.

|23

___________________________________________________________ Poseidonun btn denizlerinin ellerini temizleyemeyeceini syleyen Macbethi yattran Lady Macbethtir. Fakat daha sonra bir eyrek saat boyunca ellerini ykayan ve kan lekelerinden kurtulamayarak Arabistann btn kokular gelse temizleyemeyecek bu ufack eli diyen de Ladydir. Eylemden nce ve eylem srasnda uyurgezer gibi davranan taraf Macbeth olmasna ramen, eylemden sonra uyurgezer olan taraf Lady Macbethtir. Bu durum, yanstlm kiilik teorisini glendirir. Freud, Macbethten bahsedemedii noktada onun karl olan Lady Macbethin karakterine dair analitik aklama yapmaktan da vazgeer. Macbeth ile Lady arasndaki fark ortaya koymak sz konusu olduunda ise Freud dncelerini u ekilde dillendirir: Macbethin egosu, fantezi dzeyinde kald mddete zararl bir istei tolere edebilir. Oysa Shakespearein Lady Macbethi iin sadece fantezi dzeyinde kalabilecek zararsz bir dilekten bahsetmek mmkn Freuda gre, Macbeth ve deildir. Lady Macbethin kendi Onun, arzulad ocuklar yerine baar anda tatmin tutkularn beslemeleri ise olmas bir eit ortak gerekir. Lady mastrbasyon semboldr. Macbethin znde yumuak ve kadnca bir doa yoktur. Ancak Freud, Macbethlerin doal cinsiyet rollerini mbadele etmelerini aklayamamaktadr. kinci teoriye gre; ocuksuzluk, trajedide odaklanlan motive edici bir gtr. Freud, Lady Macbethin hastal, dorudan ocuksuzluuna kar bir tepki olarak aklanabilir demektedir. Freuda gre, Macbeth ve Lady Macbethin kendi ocuklar yerine baar tutkularn beslemeleri ise bir eit ortak mastrbasyon semboldr. Macbethte baba katlinin ardndan akranlarnn ve onlarn ocuklarnn gz dnm bir ekilde katledilmesi, bir ocuun erkek karde dahil hi bir rakibi olmakszn yaamak ve gzde ocuk olmak konusundaki bilinsiz arzusunun tatminini temsil etmektedir. Duncan baba, Banquo ise erkek karde figrdr. Balangta dmana kar birlikte savaan Banquo ile Macbethin arasndaki anlamazlk, Macbethin Duncan ldrmesinden nce balar. Macbethin kendini cadlarn gzdesi olarak grmesiyle birlikte Banquo ile Macbeth arasna soukluk girer. Cadlarn onlara verdikleri yant ise, iki erkek kardee verilebilecek ceza ve dl niteliindedir. Lady Macbethin ocuk sahibi olamamasnn nedeni, hem Macbethin baka kadnlarn ocuklarn ldrmesi, hem de Ladynin, Macbethin kendi annesini temsil etmesidir. Macbeth bir ocuk olarak, kendi annesine ocuk verememektedir. te yandan Freud, Lady Macbethin karakterindeki bir elikiye vurgu yapar. ocuksuzdur fakat ayn zamanda metinde ad gemeyen bir ocua da sahip olmu olmaldr. Macbethi Kral Duncan ldrme konusunda ikna ederken, bir ara muhtemel ocuundan bahsetmektedir: ...mememi eker alrdm disiz damaklarndan, beynini ezerdim kendi yavrumun, senin ettiin yemini etmi olsaydm eer. Freud, tutarsz olarak grd bu durumun sadece gelimemi bir ldrme fantezisi olabileceini belirtir. Ayn teorinin nda cadlarn oyunda neden ortaya ktklarna dair yaplan

24|

___________________________________________________________ yorum yledir: Oyunda biri Macbethin kars, dieri ise cadlar ve Hekate tarafndan temsil edilen iki farkl fallik anne figr vardr. Cadlar anne imgesinin kt tarafdrlar. Cadlarn kazanlar, ocuun hamile annesinin karn hakkndaki korku dolu fantezilerinin bir temsilidir. ocuk, byk karde olmann getirecei imtiyazlardan holansa da, annenin vcudunu korku ve dmanca beklentilerle izler. ocua gre annesinin karnnn ii potansiyel su duygularyla doludur. Cadlarn arks -yi demek kt demek, kt demek iyi demek- anlama gelmektedir. lki bu szler okunduunda ortaya kan anlamdr: Ktlk hibir ahlaki kodun istikrarn tanmaz ve tereddtl bir etik grelilie yol aar. kincisi; bu sz, Macbethteki ahlaki kimlik kaybn ve zihinsel karmakl simgeler. Son olarak da bu ifade kadn cinsinin kesinlikle kt olduu anlamna gelir. Anne ve kadn, hatta bykanneler (kocakarlar) kt olmaldrlar. Dmanlk nedeniyle cadlar, annenin arptlm karikatrleridir; ensest batan karmaya kar bir savunma olarak gl, kt niyetli, yal ve irkin olarak hayal edilirler. Makalede belirtildii zere; Hristiyan toplumunun tarihinde, masum ocuklarn ldrld benzer bir katliam yaanmtr: Herodes, kralln Beytllahimin kanndan gelecek tehlikelere kar korumak iin ocuklarnn ldrlmesi emrini vermitir. Herod da ocuksuzdur ve bir yanyla kendi ocuklarn yok etmitir. Macbethin ve Herodun ocuksuzluklar dier insanlarn ocuklarn ldrmelerinin hem nedeni hem de sonucudur. Ama Herodda cad yerine, beyaz bynn kullanclar bilge yal adam vardr. Bu bilgeler olduka yaldrlar, ama daha nemlisi kadn deil, erkektirler. Herod iin onlarn szleri Macbeth iin cadlarnki ne ise ona denktir. Ancak iyi bilgenin Herodun kt niyetleri zerinde hibir kontrolleri yokken, cadlarn Macbethin iyi niyetini kontrol edebildikleri iddia edilmektedir. Veszy-Wagner, Freudun yorumlarnn aksine, Macbeth oyununun ne baar kntsne urayanlarn, ne tek bir bireyin iki ayr paraya blnmesinin, ne de ocuksuzluktan duyulan acnn trajedisi olduunu belirtmektedir. Ona gre; btn bu olaslklar da iinde barndran esas problem, Macbethin belirsiz kimliidir. Krala bal olup olmad belirsizdir; kadnlam bir erkek mi yoksa erkeklemi bir kadn m olduu belirsizdir ve doasnn her iki ynnden de olduka korkmaktadr. pheleri bazen kendisi, bazen de Lady tarafndan dile getirilmektedir: ... tabiatna gvenim yok, fazla insan st emmisin... Macbethin giderek artan erkeke baar tutkusu, paradoksal olarak acmasz bir kadna yanstlmtr. Macbeth amacna ulamak iin fallik annesinin mahmuzlamasna ihtiya duymaktadr. Kendisini iktidarsz hissettiini sylemek mmkndr ve iktidarsz bir erkein vris midi yoktur. Aka ifade etmek gerekirse; Macbeth sallantl bir karakterin dramdr. O nedenle Macbethin kendisini itekleyecek bir anneee ihtiyac vardr. Yazar, karmak bir zihnin grntleri olarak ele alnabilecek cadlarn ortaya knn ve Macbethin onlarn her dediklerine gz kapal inanmasnn da sz geen anne-e gereksiniminden kaynaklanabileceini dile getirmektedir. Sonu olarak bu makale gstermektedir ki; Macbeth oyunundaki karakterleri tek bir ynleriyle aklamak mmkn deildir. Ortada Cadlar anne imgesinin cevaplan kt tarafdrlar. Cadlarn mas kazanlar, ocuun hamile gereken birden annesinin karn hakkndaki ok soru korku dolu fantezilerinin vardr. bir temsilidir. Acaba Shakespea re, Freudun belirttii gibi, metni yazarken Macbethi iledii tm sularn sorumluluundan arndrmaya m almtr; yoksa cadlar ve Lady Macbeth, sadece Macbethin kt niyetlerine tercman m olmulardr? Bu

|25

___________________________________________________________ yorumlar sahiplenirken var olan toplumsal cinsiyet kodlarmz ne kadar etkili olmaktadr? Bu balamda, yazarn son paragrafta szn ettii belirsiz kimlik problemi, bizleri kt kadn - masum erkek zeminindeki bir tartmadan ziyade bireye dair ok ynl bir tartma yapmaya yneltmektedir.

26|

___________________________________________________________

Macbethin Birlii
eviren: Merve Tanrver

Brents Stirling tarafndan kaleme alnan ve orijinal ad "The Unity of Macbeth" olan bu makale, Shakespeare Quarterly dergisinde (Ekim, 1953) yaynlanmtr.

hakespeare, Macbethte sahnenin ve ruh durumunun romantizmini dramatik hareket ve yap ile birletirir. Karanlk, uyku, esriklik1 ve paradoks olmak zere drt temann ustaca birleimi oyuna esas karakterini verir. Karanlk ve uyku Macbethin tematik unsurlar olarak bilinir. Bu iki temann aikrl onlar tanmlamay gereksiz klar. Bu yzden ncelikle dier iki temadan bahsedebiliriz. Esriklik; basit bir soyutlanma halinden
1

hipnoz durumuna kadar eitlenebilecek bir saplant halidir. Paradoks ise iki formda belirir: Bazen iyi demek kt demek, kt demek iyi demek veya bir tek o kalyor geriye, o olmayan ey ifadelerindeki gibi szle; bazen de sakall kadnlar, birbirini yiyen atlar rneklerinde olduu gibi tersine dnm doa imgeleri ile ifade edilir. Her iki kategori de kaosu ima eder ve doal hiyerariyi yok eder. Bu drt tema oyunun tmnde hkimdir. Karanlk, aksiyon iin sabit bir dekordur; uyku Macbeth tarafndan ldrlmtr ve

Orijinal metinde raptness ifadesi kullanlmtr.

|27

___________________________________________________________ artk Macbethe uyku yoktur; esriklik Macbethi cinayetten nce, cinayet srasnda ve sonrasnda krletirmitir; paradoks ise trajik tersine dnn bir anahtardr. Oyundaki temalar iirsel karlklaryla birleirler. Macbeth trajedisi, snr ama ve kendini harap etme gibi trajik motifler zerine kuruludur. Saplant, kahraman ynlendiren bir zellik haline gelir. Drtlerin baskn gelmesi Macbethin trajedisinin sadece psikolojik olduu anlamna gelmez. Trajedinin bunun tesinde, ahlaki bir anlam vardr. Oyun, kaderin trajedisi de deildir. Macbethin cadlarla olan konumalarndan yola karak, onlara teslim olmasnn kendi zgr iradesinin bir yansmas olduu grlebilir. Shakespearein ilgilendii nokta da, ktln merkeze oturmasna yol aan sapkn eylemlerin Macbeth tarafndan devam ettirilmesidir. Macbethin trajedisi yukarda bahsi geen drt tema takip edilerek izlenebilir: Shakespeare, Macbethin cadlara teslimiyetini karanln aralarna ve gizli ve karanlk gece yars cadlarna teslimiyet olarak sunar. Banquo, Macbethin esrik halini fark etmeden nce Macbethin syledii tek o kalyor geriye o olmayan ey sz, paradoksun da vurumudur. Macbethin soyutlamalar, gerei fark etmesini engeller. Ladynin gereklik ifadeleri uyurgezerliin ve sulu kendini bilmezliin habercisidir. Oyunun bana dnecek olursak; karanlk ve paradoks temalar altaki by sahnesinde kendini gsterir. Gelecek ler toplantmz ne zaman peki? Gk grler, imek akarken mi? Yoksa yamur yaarken mi? satrlar frtnann skntsn ima eder; cadlar Sava kazanlsn kaybedilsin hele szyle paradoks temasn desteklerler ve Gn batmadan her ey biter szleriyle yeniden karanlk temasn artrrlar. Bunu be satr sonra yi demek kt demek, kt demek iyi demek satrlarndaki paradoks izler. Son satr ise havann kapalln hatrlatr: Sisli puslu havalarda kanatlanp umak gerek. Buraya kadar olan ilk on iki al cmlesinde, Macbethin birliinin kayna karanlk ve paradoks temalar ile vurgulanr. Hemen ardndan gelen yaral subay sahnesinde de bu iki temann etkileri devam eder. Gel gelelim, tan yerinden gnn ilk klan da gelir, Belal kasrgalar, korkun gk grltleri de... Onun gibi, ktlk geldi bize yilik beklediimiz yerden, o zaferden Savan gidiatnn deitiini anlatan bu giri, gn nn hemen ardndan gelen frtnann karanln vurgular. Hem karanlk hem de paradoks temalar tek bir metaforla ifade edilir.

Karanlk, aksiyon iin sabit bir dekordur; uyku Macbeth tarafndan ldrlmtr ve artk Macbethe uyku yoktur; esriklik Macbethi cinayetten nce, cinayet srasnda ve sonrasnda krletirmitir; paradoks ise trajik tersine dnn bir anahtardr.

Cadlarn ikinci by sahnesi nemlidir, nk kaplan gemisinin svarisi olan gemiciye okunan lanet aslnda Macbethin kaderidir. Ne gece uyutacam ne gndz Cehenneme evireceim teknesini. Dokuzu dokuza vur, ne eder? O kadar hafta salland m denizde yeter:

28|

___________________________________________________________ Hayal-i fener olduunun resmidir. Gemisi batmasna batmaz Ama yemedii frtna kalmaz... Bu pasajda uyku sembol, daha sonraki olaylarda ortaya kacak olan ldrlm uyku temasyla benzerlikler gsterir. Gece imgesi korunur. Pasaj, batmayan ama gzda veren paradoksal gemi imgesi ile son bulur. By tamamlandktan sonra Macbethin Bundan kt, bundan iyi bir gn yaamadm szlerinde ilk sahnenin sonundaki iyi-kt elikisine bir gnderme vardr. Paradoks, bu dnyadan olmayan sakall kadnlar gibi tersine evrilmi doa imgeleriyle srdrlr. Macbethin l kehaneti ile fal tamamlandktan sonra, esriklik temas ilk olarak Banquo tarafndan dile gelir: Soylu dostumu ilkin erefli bir unvanla, sonra byk bir mjde ve ahane bir umutla selamladnz. Sarho ettiniz neredeyse. Bu tema, sahnenin sonuna doru Dostumuza bakn, dalm derinlere! szleri ile Banquo tarafndan yinelenir. Ayn tema, iki sahne sonra Macbethin mektubundaki u cmlelerde de grlr: Ben daha akn baknp dururken telerden bir haber: Ne ktye benziyor, ne iyiye de ifade edilen paradoks ile balayp ayn temayla bitmektedir: Tek o kalyor geriye, o olmayan ey!. Sahne, Macbethin sapkn dnyasndan dnyle son bulur: Kusura bakmayn: Unuttuum bir eyleri arayp duruyorum yorgun kafamda Ama bu dn ksa srer, zira bir sonraki sahnede Cawdor Beyi olduu Duncan tarafndan onayladktan sonra, Macbethin k karanlk ve esriklik temalarnn i ie gemesiyle yinelenir: Yldzlar, kapayn gzlerinizi! Hibir k szmasn imdeki derin, karanlk isteklere. Gz grmesin elin ne yaptn: Yine de olsun ama, olsun bu i; Gzn bakamayaca kadar korkun da olsa Burada da paradoksun izlerine rastlanr. Ancak asl vurgu, Lady Macbethin mektup okuma sahnesinde belirir. Lady Macbethin Macbethi Ykselmek istemesine istiyorsun; iinde hrs yok deil; ta gibi de bir yrein olmal yannda, o yok sende... / ... Hem dalavere yapmayacaksn, hem de hakkn olmayan tahta oturacaksn!... gibi cmlelerle tanmlamas tamamen paradoks temasna hizmet eder. Sahnenin devamnda, Duncann haberini getiren habercinin girii ile karanlk ve gece armlar yaplr. Karanlk ve esriklik temalarnn bir arada ifade edildii Sen de gel, karanlk gece; en kara cehennem dumanlarna sarn da gel, gel ki grmesin aaca yaray keskin hanerimin gz bile. szleri, cinayete ak bir gndermedir. Tiradn sonunda dier temalara doast sembollerle ifade edilen paradoks da katlr: Gelin cinlerim/ Gelin, aln benden kadnlm/ Gelin, sarn memelerimde kadnlm, zehre evirin stm!.. Btn bu doast ve karanlk atmosferin ardndan, Duncann Gzel ve soylu bayan, sizde misafiriz bu gece.. ifadesi olduka ironiktir. Birinci perdenin yedinci sahnesi paradoks temasyla alr: Yapmakla olup bitseydi bu i, hemen yapardm, olup biterdi.

Oyun, kaderin trajedisi deildir. Macbethin cadlarla olan konumalarndan yola karak, onlara teslim olmasnn kendi zgr iradesinin bir yansmas olduu grlebilir.

nc sahne, karanlk ve paradoks dnda Macbethin karakterini tamamlayan dier iki temann da grld, harekete geirici bir sahnedir. Bu iki tema; Banquonun szlerinde de geen ve Macbethi cinayete iten esriklik hali ile cadlarn gemiciye okuduklar lanetteki uykusuzluk halidir. Hareket vurgusu, Macbethin sapknlklarn itiraf ettii monolounda ortaya kar. Bu monologda, kendini kaybetmilik hali yle korkun eyler geliyor ki aklma, tylerim rperiyor; yreim yerinden frlayp ve Olmayan bir ey olandan ok sarsyor beni satrlaryla belirtilir. Fakat asl vurgu paradoksdadr. Pasaj, Bu bir haber,

|29

___________________________________________________________ Paradoksal dnce, daha sonraki pasajda u szlerle ifade bulur: Bir vuruta sonuna varlsa iin, bir anda bu dnyay olsun kazanversen Burada ifade edilen, Macbethin -gemie dair sululuk hissedecei ve gelecekte ona korku verecek olan- hemen rahata erme arzusudur. Btn oyunun eliki metaforlaryla dolu olduunu sylemek mmkndr. Bu durum bizi paradoks fetiizmine gtrebilecei gibi, trajedi ironi ierir fikrine de srkleyebilir. Fakat Macbethteki paradoks temas dier temalarla ustalkl bir ekilde birlemitir. O nedenle de zerinde almaya deer. Shakespeare, aksiyonun sabit bir atmosfere elik ettii bir yntemi benimsemez. Tema ve aksiyon arasnda allmadk bir birlik oluturur. Bu durum, tematik yapya sahnenin talep ettii bir dolayszlk verir. Ancak iirsel dolayllk da korunur. Bunun bir rnei birinci perdenin yedinci sahnesinde grlr. Yapmakla olup bitseydi bu i, hemen yapardm, olup biterdi szlerinde Macbeth sarholuktan kmtr. Adam burada, iki katl gvenlikte diye balayan en gl pasajlardan birinde ahlaki yarglamaya kalkr ve Her deeri ayr bir srafil borusu olur, lanet okumak iin onu ldrene! szleri ile Duncann faziletini hatrlatr. Kararn da u szlerle ifade eder: Kalsn bu i, gitmeyelim daha ileri. ana erefe bodu beni. Halk arasnda, Drt bir yanda, ylesine n saldm ki imdi, Taze taze tadalm bunu, bayatlamadan. Lady Macbethin bu uursuz ahlak cmlelerine saldrs, dramatik bir atmann domasna neden olur ve sahne Macbethin bilinsiz ironisi ile sona erer: Sen yalnz erkek ocuk dour!.. Kadnn zaferi, uyku ve sarholuk temalarnn vurguland satrlarda gizlidir: ki adamn yle yedirir iiririm ki Bir duman kalr kafalarnda Beynin bekisi hafza yerine, Akl yerine de bir imbik! Krktk szd m ikisi birden l domuzlar gibi, Bekisiz kral haklarz seninle. Sahnenin devamnda Ladynin dnceleri Macbethin kendi kelimeleriyle tekrar edilir: Szm heriflerin stlerini kana bular, hanerlerini de kullanrsak. Bylece gecenin dnyas, uyku ve kendini brakma hali, dramatik eliki yardmyla tekrar ifadesini bulur. perdenin alyla, aksiyon ivme kazanr. Shakespeare, ay batt, gece karanlk, kurun gibi uyku benzeri ifadelerle temalar younlatrr. Ardndan haner grnts belirir ve Macbethin kendini kaybederek cinayetin gerekleecei odaya doru ynelmesini salar. Bu durum, gece ve uyku temalarnn kullanld u satrlarda ifade edilir: Gideceim yeri gsteriyorsun bana Ve kullanacam silahn ta kendisini. Ya gzlerim br duyularmla oynuyor, Ya br duyularm gzlerimle. imdi, dnyann yarsnda tabiat l gibi; Perdelere brl uykuyu kt ryalar sarm. Cadlar balamtr imdi bylerine, Soluk yzl tanralar Hekate'yi aryorlar, Ve cinayet, iskelet suratl cinayet, Bekisi ve habercisi kurdun ulumalar, Hrsz Tarquinius'un sinsi ve uzun admlaryla lerliyor hedefine doru, bir hortlak gibi. kinci

30|

___________________________________________________________ Sen ey salam, kat toprak, Duyma ayak seslerimi, bilme gittiim yeri.. Gidiyorum, bitti bu i. Haydi diyor ann sesi. Sen iitme Duncan: nk bu an sesiyle Ya cennete gideceksin ya cehenneme Birinci perdenin sonu ve ikinci perdenin banda drt temann gizli etkisinin aksiyon olarak nasl da vurulduunu grdk: Yapmakla olup bitseydi bu i, hemen yapardm, olup biterdi cmlesindeki eliki, ahlaki bir uyan dourmakla beraber, Macbethin Lady ile ani bir atma yaamasna neden oldu. Sonrasnda, Lady Macbethin ilal uyku ile yn verdii cinayeti hatrlatmasyla Macbeth yeniden kendinden geti. Bu sahneyi takiben, uyku ve karanln birleiminden oluan bir sahne ile cinayete ynelik ilk admlar atld. Macbethin Duncann odasna varyla sarholuk, sahnedeki hareketler ve ona elik eden satrlar dramatik bir hale brnd. Ve cinayet sahnesi Bu sahnede hem tema hem de aksiyon doruk noktasndadr. Duncann gece ve karanlk metaforlarnn hkimiyetinde ldrl, fiziksel olarak uykunun ldrlyle gerekleir. Esriklik ise Macbethin hanerleri yannda getirmesinde aksiyona dnr. Lady Macbethin, Macbethin zihinsel yaltlmln ap ona ulama abalar Sahne karanlktr, nafiledir. Cinayet Duncan uykunun sahnesi, nceden sahnedeki temsilidir. kurulmu temalarn Macbethin kendisi ise vurgularyla tamamlanr. Sahne esriklii oynar. karanlktr, Duncan uykunun sahnedeki temsilidir. Macbethin kendisi ise esriklii oynar. Kapc, Macbethte paradoksun en somut rneidir. Sadece tersine bir mantn hkim olduu cmleleri deil, karakterin kendisi de bu zelliin semboldr. Bir yandan uyandrr, bir yandan uyutur; bir yandan kkrtr, bir yandan datr; bir yandan krkler, bir yandan sindirir. Hem koturur insan, hem znk diye durdurur.. Shakespeare, kapc yoluyla elikiyi dramatize eder. Kapc ...sonunda ben kalktm, o yatt. ile szlerini bitirir; karanlk ile uyku cinayetin ortaya kt bu telal sahnede tekrar hatrlatlr. Ortamda endienin hkim olduu bir anda Macduff aniden cinayeti aa karr: Bylesine canavarlk grlmemi. Cinayetlerin en cehennemlii lmle zdeletirilen uyku lklarla gelir, kalkp yryen hortlaklar ise kendinde olmay ifade eder. Malcolm!.. Uyann!.. Silkinin lm benzeri tatl uykulardan, Kalkn, kalkn da maher gn neymi grn!. Gelin, lmn ta kendisini grn!..... Ve birer hortlak gibi yryn ki Bu korkun sahneye uygun olsun geliiniz. Sonraki sahnede yal adam ve Ross olan biteni konuur. Konumalarndan Duncan ldrldkten sonra meydana gelen doa d olaylar renilir. Bu konumada doadlk paradoksal ifadelerle vurgulanr: Saate bakarsan gndz imdi: Ama karanla boulmu gn lambas. Ya gecenin zaferi bu, Ya da gn utanyor domaktan. Karanlklar sarm dnyamzn yzn Diri aydnlklar pecekken Yukardaki szler ile Ross gecenin resmindeki paradoksu vurgular. Shakespeare, bu ekilde balayan sahneyi yal adamn syledii baka bir paradoks cmlesiyle sonlandrr. Tanr yardmc olsun size ve sizinle birlikte Btn kty iyi, dman dost edenlere. Cinayetin doruk noktas ile katilin cezasnn infazna ynelik hareketin balangc arasnda kalan bu sahne, kendi halinde fakat nemli bir sahnedir. Sahneyi balatan pasaj gece temasnn ykcln ifade ederek ykselen aksiyonu frenler. Sahnenin sonundaki pasaj ise, yal adamn, aksiyon dn balatan kiileri kutsamas ile tersliin canlandrcln hatrlatr.

|31

___________________________________________________________ nc perdede cinayetler devam eder: ylesine kan iinde yzyorum ki artk, geri gitsem de bela, ileri gitsem de Banquonun kendisi iin hazrlanm tuzaa yolculuu ise karanlk ifadelerle belirtilir: Atm iyi yrmezse geceden de Bir iki karanlk saat isteyebilirim Macbethin bu satrlara verdii cevap ironiktir: Dilerim atlarnz iyi kosun, ayaklar srmesin. Srtlarna emanet ederim sizi. Gle gle. Macbeth, monolounu ayn tema ile sona erdirir: Bu akam bitmeli bu i ... / Banquo, cann cennetlikse, kendini cennette bil bu gece. Banquonun kaderi ile karanlk sembolnn balants tesadfi grlebilir. Ancak, daha nceki bir sahnede de Banquonun kaderi gece yolculuunun bir sonucu olarak gsterilmitir: Macbeth babacan Duncan'a yand; Nasl yanmasn? Adam ld gitti. Yiit Banquo da fazla gecikti karanlkta Ve vurgu ayn sahnede yinelenir: Olu ldrd diyelim; kat nk. O kadar ge kalmamal insan darda. Bu iki gndermenin ardndan tekrar nc perdenin ikinci sahnesine dnecek olursak, Banquoyu mahkm eden gecenin aklamasn buluruz: Lady Macbethin Kendini bouna harcam olur insan, dilediine erer de sevin duymazsa szlerindeki paradoks ve Duncan mezarda: hayatn ateli stmasndan sonra rahat uykularda szleriyle ifade edilen ldrlm uyku imgesi geceyi hazrlar. Gece temas daha sonraki pasajda kendini ak eder: Yarasa fr dnmeye balamadan dehlizinde, Gbre bcei, Kara Hekate'nin emrine uyup Sar sesiyle uyku serpmeden karanla, Yaman bir i grlecek dnyada Gecenin resmi oaldka bu imge hipnoza benzer bir sarholua evrilir; aykln simgesi olan yumuak yrekli gndz, nce krleir, sonra da boyun bkp, uykulara dalmaya balar. Gel ey gece, Kirpikleri kavuturan karanlk, Bala gzlerini yumuak yrekli gndzn. Grnmez kanl ellerinle yrt at, Uykularm karan varln kader yazsn. Gn soluyor; karga al kanat gidiyor kara ormana, Gndzn iyi kullar boyunlarn bkp Uykulara dalmak zereler, gecenin kara gleri Avlarnn stne saldrmaya hazrlanrken... Szlerim artyor seni, ama merak etme: Ktlkle balayan ktlkle salamlasn Banquo cinayetinin balangc, Duncann ldrlne elik eden sahnenin atmosferini yeniden kurar ve pekitirir. nceki tm temalar tekrarlanr ve birbirine karr. Temalar ylesine youn bir btn olutururlar ki, olay patlak verdiinde sanki eytan aniden serbest kalm gibi bir his uyanr. Macbeth, cadlara yapt ikinci ziyarette kendini gvende hissetmesine yol aan yanl kehaneti renecektir. Cadlarn by hazrlklar, yarasann kkrda, puhu kanad, baldran kk, gece koparlm, gizli gizli, porsuk yaprann kurumuu, ay tutulduu zaman toplanm gibi ifadelerle karanln resmini izer. Btn bu hazrlklar, Macbethin, kinci ziyaret ile Banquonun daha nce Macbeth kendisini syledii gecenin gecenin dnyasna aralar ifadesini teslim eder ve Birnam artran giri cmlesini onaylar orman Dunsinane niteliktedir: Kolay tepelerine yrynce gele cadlar; gecenin yerle bir olacak olan kara kzlar... kinci trajik bir hayale ziyaret ile Macbeth kaplr. kendisini gecenin dnyasna teslim eder ve Birnam orman Dunsinane tepelerine yrynce yerle bir olacak olan trajik bir hayale kaplr.

32|

___________________________________________________________ Eer Macbethin cadlarn syledikleriyle srklendii avuntu, onun karanla dnlmez bir giri yaptnn gstergesi ise, Lady Macbethin ektii azaba tanklk ettiimiz sahne de onun geceyle alveriinin bir ifadesidir. Burada cehennem yakc deil, fakat karanlktr. Uykuda yrme sahnesine temelde hipnoza yakn bir esriklik hali hkimdir. Fakat sahne sadece bu temadan ibaret deildir; uyku, karanlk ve paradoksu da ierir. Bylece temalarn i ie gemi yaps korunmu olur. Bu sahneden nce bitirilince alklarsn szlerinin yer ald sahneden sonra olaylar tersine dnmeye balar. Macbethin pragmatik farkndal byr, Lady Macbeth ise uyurgezer sahnesinde kocasnn eskiden sahip olduu yalnzlk ve yokluk takntlarn stne alr. Bylece bu sahnede kendisi paradoksun bir ifadesi olmutur; iyinin kt, ktnn iyi demek olduu, savan kazanld ve kaybedildii, gn ndan frtnalarn doduu, gnden den gecelerin olduu bir dnyada, uyank kuklac grnmeyen kuklaya dnmtr. Ve bu dnm karanlk, uyku ve kendinden gemiliin hkm srd bir sahnede tamamlanr. Yarn, yarndan sonra bir yarn, bir yarn daha szleri Macbethin sondaki isel malubiyetinin bir gstergesidir. Bu yenilgi sahnesinde, nice sersemlere k tutmu szleriyle hem Macbethin hayali hanerin peinden uursuzca gittii sahneye, hem de Lady Macbethin, elinde yla karanln ortasnda uykusunda yrd manzaraya gnderme yaplmtr. Macbeth, Hayat yryen bir glge tanmlamasyla var olan soyut srklenii daha da ileri gtrr. Bir saat boy gsterip, boyun krp gidecek olan oyuncunun hissiz vurgusunda, bir aptaln anlatt masal ifadesindekine benzer bir eliki mevcuttur. Ve son olarak karanlk sembol, sn, clz kandil, sn! szleri ile srdrlr. Gece temasnn sreklilii monolog bittikten sonra da devam eder. Macbeth artk karanlkta duyduu la cevap veremez hale gelir.2

esriklik her zaman uyku ile birlikte ifade edilmez, ama burada Lady Macbethin strabnn doasndan dolay bir birlik halindedirler. Karanlk da uyurgezerlikle balantldr, ama Shakespeare bu birleimden memnun deildir, o nedenle geceden korkma halini bir motif olarak sunar. Hekimle hizmetinin diyalounda geen Bu nereden bulup yakm?... / Yan bandayd. Her zaman k olacak yannda: yle emretti. cmleleriyle Lady Macbethin Cehennem ne karanlkm! szleri tesadfi bir birleimden daha fazlasn ima eder. Balangta Macbethin aksiyonu neredeyse uyurgezerdir; kehanete ylesine tutulmutur ki onun peinden srklenmi ve cinayet sahnesinde tamamen yaltlmtr. Buna karlk, balangta son derece bilinli olan ve kocasnn soyutlanm halini ve hareketlerini yneten g Lady Macbethtir. Oyunun devamnda roller deiir; aktif ve gl olan Macbethtir ve kars yar baygn dinginlikte bitmi bir haldedir. Sen masum bilmezliinle kal, bir tanem:

2 Burada karanlkta duyduu lk ile kastedilen; Lady Macbethin cesedini bulan kadnlarn lklardr.

|33

___________________________________________________________

Bradleynin Macbethe Yaklam

zetleyerek derleyen: zgr Akarsu zlem Ersoy

Orijinal ad "Macbeth" olan bu makale A.C. Bradley tarafndan 1904'de kaleme alnmtr. Makale, editrln John Wain'in yapt 1968 basm Shakespeare Macbeth: A Casebook adl kitapta yaynlanmtr.

radley, Macbethin, Shakespearein drt byk trajedisinden sonuncusu olduunu ve byk yazarn tarznn ulat son noktay en iyi yanstan oyunu olduunu syler: Oyunda Shakespearein tarznn ulat son nokta tam anlamyla belirmeye balar ve bu tarza gei Kral Leare gre ok daha fazla belirgindir. Birok adan Macbeth, Othello ya da Kral Learden ok Hamleti anmsatr. Her iki oyunda da kahramann dnceden eyleme geii olduka youn ve gl bir etki yaratr Bradley, Hamlet ile Macbeth arasndaki en byk benzerliin, her iki oyunun da

seyircide acma duygusu uyandrmamas olduunu syler. Kral Learin ve Othellonun finalleri seyirci zerinde youn bir acma duygusu yaratmaya yneliktir. Ancak Macbethte, cehennem zebanisinin lmne zlmeyiz. Yazar, seyirciyi Macbethin bu sonu hak ettii dncesine oyun boyunca adm adm hazrlar. Benzerliklerin yan sra, Hamlet ile Macbethi yapsal olarak birbirinden ayran ve iki oyunun ok farkl kanallara ynelmesini salayan baz zellikler mevcuttur. Bradley, bu farkllklarn hepsinin belirli bir ynde olduunu syler:

34|

___________________________________________________________ ...Ana karakterlerin boyutlar, eylem izgisindeki hareketin oran, doast etki, tarz ve iirsellik, tmyle farkldr ve hepsi ayn ynde farkllatrlmtr. Macbethin birok yerinde kendine zg bir skmln ve gebeliin enerjisii hatta iddeti vardr; Hamlette sk sk gze arpan ahenkli zarafet ve ak, Macbethte gelen sava seslerinin ortasna savrulur. Alt ksa sahne boyunca ykselen gerilim, ikinci perdenin bandaki Duncan cinayetiyle birlikte byk bir krize dnr. Bir sre iin duran ve ekil deitiren aksiyon, yeni rktc elerle tekrar ivme kazanr. Dsal aksiyonun hz kestii anlarda bile, ayn etki farkl bir biimde srer: iddetli bir strap iinde ac eken bir ruh grrz: bir an iin bile dinginleemeyen, kendi kanlmaz yok oluuna lgnca bir hzla yol alan bir ruh. Bradley, Shakespearein en ksa trajedisi olan Macbethin tm bu zellikleriyle, ksalndan ok younluu ve hzyla dikkat ektiini syler: Macbeth, tm trajediler arasnda en youn ve belki de en etkileyici metindir. Bradleye gre Macbethi dier oyunlardan ayran baka bir zellik de, oyundaki ktln Goneril ve agoda olduu gibi soukkanl ve ta kalpli bir insanlk dman kimliinde ortaya kmamasdr. Oyunda ktlk, byk bir enerjiyle ve beraberinde getirdii elikilerle kendini davurur. Ktlk, sadece insan eylemiyle deil, doast glerle balantl olarak ortaya kar: Kutsal Alametler bir kez daha cenneti doldurur, hayaletler mezarlarndan kalkar, bu dnyaya ait olmayan klar lanetli adamlarn balarnn zerinde parldar Macbeth'teki karakterler son derece etkileyicidir. Lady Macbethle aramza kolayca mesafe koyamayz. Onun gzleri dehet verici olduu kadar, sayg ve hayranlk uyandrcdr. Bradleye gre, bu trajedi insan zerinde derin etkiler brakr. Bradleye gre, her ekspiryen trajedide kendine has bir atmosfer mevcuttur. Macbethte de, tm oyuna yaylm yan eler, cadlar, ana kahramann ektii ac ve oyun boyunca etkili olan karanlk, btncl bir etki yaratr. lk bakta fark edilmeyen, ancak hayal gcmz etkileyen bu kk elerin yaratt etki, Macbethin gcn oluturur. Bradley, bu eleri 3 balk etrafnda toparlar. Bunlar; karanlk, karanl yaran k ve renkler;

yoktur. En az Othello kadar byk lekli karakterler, zaman ierisinde insanst bir kiilie brnrler. Benzer bir ekilde, Hamlette zerinde zrhlar ve vakur ihtiam ile ay nda sessizce duran kraln hayaleti, yerini Birok adan kasvetli bir havada belli belirsiz gzken, Macbeth, Hamleti ma arada kazann anmsatr. Her iki aleviyle parldayan oyunda da korkutucu ekillere, ya kahramann da Banquonun l dnceden eyleme gzlerle bakan kanl geii olduka youn yznn dehetine brakmtr Dier ve gl bir etki trajedi, eyleme rehberlik yaratr eden diyaloglarla ykldr. Burada ise eylem, vahi yaamn iine frlatlr, bir yldrm ve uzaklardan

|35

___________________________________________________________ son olarak da dilde ve eylemde ykl olan vahi frtnadr. Karanlk Siyahlk Bradley, oyundaki karanl sradan bir karanlk olarak nitelendirmez. Siyahln btn trajediyi bir glge gibi kapladn syler. Oyunun neredeyse btn nemli sahneleri geceleyin ya da lo bir kta oynanr. Gecenin siyahl oyunda bir kahraman gibidir; korku ve dehet saar ve oyunun ruhunu oluturur. Btn oyun boyunca gne sadece iki defa parldar gkyznde: birincisi Duncann, mezar olacak olan kaleye girerken krlanglar grd ironik sahnede, dieri ise ordunun dnyay utancndan temizlemek iin bir araya geldii sahnede Karanl yaran klar Ancak Macbethte, Kral Learde olduu gibi hi deimeyen bir siyahlk yoktur. Macbeth insan zerinde canl ve gz kamatrc renklerin anlk ldamasyla yarlan ve imek klaryla krlan bir gece karanl etkisi brakr. Bunlar; birinci sahnedeki yldrm klar ve renkleridir, geceyars Macbethin gzlerinin nnde parlayan havada asl haner, hizmetilerin ve Fleancen tad fenerler, hayaletin ve Macbethin bembeyaz olmu yzndeki parlak ve titrek alevler, kaynayan kazann altndaki alevler, hekim ve hizmetiye Lady Macbethin tkenmi yz ve bo gzlerini gsteren ince uzun mumlar. Bunlarn hepsinin rengi kan rengidir. Oyundaki karanlk, ufak anlk parltlarla yarlr. Karanln iinden beliren klar bize kanl ve dehetli figrleri gsterir. Kan imgesinin tekrar tekrar sunulmas tesadf deildir. Bradley, bu durumun sadece eylemlerde deil, ayn zamanda tanmlamalarda ve diyaloglarda da kendini gsterdiini syler: Cadlar, ilk vahi grnlerinden sonra, sahneyi zorlukla terk ederler. Arkadan kanlar iinde yaral bir asker girer. Onun hikyesinde de kan vardr ve ikinci sava hikyesi de ok kanldr. Lady Macbethin kann koyulatrmalar ve iine merhamet ilememesi iin cinlere seslendii sahnede de korkutucu imgeler vardr." Ve bu rnekler oatlabilir: len sahnesinde, banda yirmi bak darbesiyle kapnn nnde duran Banquonun kanl yz; Banquonun katiline glmsemesi; Macbethin okyanuslar kana boyayacak ellerine bakmas; Lady Macbethin, Arabistann hibir parfmnn temizleyemeyecei ellerindeki kan koklamas ve ellerindeki kan lekesini temizlemeye almas gibi. Bradley, trajedideki en korkun repliin Lady Macbethin lk la syledii Bir ihtiyardan bu kadar ok kan kaca kimin aklna gelirdi? cmlesi olduuna deinir. Malcolm ve Macduffn sessiz konumalarnda, Macbeth elinde kanl bir asa tayan kral, skoya ise her gn yaralarna bir yenisi eklenen, kanayan bir lke olarak betimlenir. air sanki btn hikyeyi gecenin karanln lekeleyen kanl bir sisten ibaret grr. Dilde ve Eylemde Vahi Frtna Bradley, oyunun atmosferini belirleyen nc balk olarak da oyundaki sz sanatlarnn canlln, bykln ve iddetini ne srer: Emzirilen bir bebein ldrlmesi, uyumun tatl stnn cehenneme dklmesi, ateten titreyen dnya. Bunlar uyumsuzluu artran imgelerdir. Rahatsz ve uyumu bir ekilde ikence eken akl, kafada akreplerin Gecenin siyahl dolamas, bir aptal tarafndan anlatlan oyunda bir deli samalaryla dolu kahraman gibidir; bir hikye Tm korku ve dehet bunlar, imgelemin saar ve oyunun vahi ve iddetli bir ruhunu oluturur. denizde hareket Btn oyun boyunca etmesini salar. Oyun, dilde ve eylemde gne sadece iki defa kargaa, fke ve parldar duygusal taknlklarla gkyznde doludur. Cadlar sahnede olduklarnda yldrm sesleri duyarz, olmadklarndaysa gemileri

36|

___________________________________________________________ batran frtnalar yldrmlar ve korkun ---------------o----------------Bu kasvetli fonun nnde iki dehetli figr grrz: Lady ve Macbeth. Bunlar oyundaki tm dier karakterleri geri planda brakrlar. Kendilerini evreleyen atmosferden hibir zaman ayramayacamz bu iki figr, birbirlerine gl bir tutku ve ihtirasla baldrlar. Bradley, dikkat ekici derecede birbirlerine benzeyen bu iki karakterin yaradllarnn kibirli olduunu syler. Adeta ikisi de hkmetmek iin yaratlmlardr. Brutus ve Hamlet gibi aydnln ocuklar deillerdir. Bu dnyaya aittirler; vatan sevgisinden uzaktrlar ve birbirleri dnda tek bir kiinin bile iyiliini dnmeyen bir yapdadrlar. Stat ve iktidar onlar tek ilgilendiren eydir. Bradley her ikisinin de ago gibi birer egoist olmadklarn syler. Onlarnki bir ikili-egoizmdir (goisme deux). Birbirlerini sevip desteklerler ve birlikte ac ekerler. Kendileri dnda baka hibir ey yoktur etraflarnda. Tutkular ve heyecanlar ortaktr. Macbeth, oyunun banda gl bir adamdr ve iyi bir askerdir. Gerek savataki kahramanlklarn anlatan askerler, gerek Banquoyla kurduu iliki, gerekse ok sonralar Malcolmun azndan duyduumuz u an ad dilimize bir diken gibi batan zorba, bir zamanlar iyi bir insan saylrd. Siz severdiniz onu, hibir ktlk de etmedi size szleri, Macbethin oyunun balad noktada iyi bir asker ve arkada olarak anldn gsterir. Ancak peine dt tutku elindeki her eyi kaybetmesine neden olur ve adm adm Macbethin sonunu hazrlar. Bradley, bu oyunda Shakespearein ruhuna uymayacak en kt yorumun Macbethi isteksiz bir sulu, Lady Macbethi ise bir canavar, bir zebani gstermek olduunu syler. Oyun ilerledike iki yollar ayrlyormu gibi grnr. Aralarndaki tek gerek fark ise, cehennemin dehlizlerine doru ilerlerken Macbethin iddetini da, Lady Macbethin ise kendine yneltmesidir. Sonuta her ikisi de kendilerini mahvederler. Ancak, Bradleye gre Macbeth hibir zaman kararsz,

Bradley, tm bu aralarn -karanlk ve onu aydnlatan k, renkler ve karanln iinden geen frtna, iddetli ve devasa grntler- hayalet ve cadlarn ortaya kmasyla bir araya geldiini syler: Gece boyunca ten bayku sesi, Duncann atlarnn birbirlerini yemeleri, afak skt halde hi n olmamas, kuzgun sesi, gn battktan sonra younlaan aydnlk Bunlarn hepsi uursuz ortak grntler ve seslerdir. Bu etkileri derinletirmek isteyen Shakespeare, insann anlalmas g ve karanlk taraflarna dikkat eker. Tm kederleri kavrayan korkun vicdan azab, Banquodan gndz uzak olan ama gece uykusunda onu eytana uymaya zorlayan lanetli dnceler ve uykunun anormal huzursuzluklar; Duncann cinayeti srasnda birinin uykuda glmesi, dierinin katil var! diye barmas, Lady Macbethin yataktan kalkp elindeki lekeyi karmaya almas ve onu delilie ve intihara srkleyen hatralar Bradley, bu durumlarn en nemli etkisinin, doast glerin varlna iaret etmesi ve eytann/ktln bizim gizemli doamzn iinde ve evresinde var olduuna dair korkularmz kkrtmas olduunu belirtir. Bradley, Macbethten baka hibir eserin byle bir etki yaratmadna dikkat eker. Oyundaki edebi dil, Sophoklesi ironinin kullanlmasyla daha da derinlemitir. Farkl alardan Macbethle benzerlikler tayan III.Richardda bile bu kadar ironi yoktur. Yazarn kiileri ve olaylar ironik bir ekilde yan yana koymas ve oyuncunun sahnede seyirciye dnk konuurken sarf ettii cmlelerin gerek anlamlarnn kendisinden, sahnedeki rol arkadalarndan ve hatta seyirciden bile gizlenmesi, ironik kelime oyunlar ile hayata geirilir: Cadlar yi demek kt demek, kt demek iyi demek diye fsldar. Macbeth ise Byle iyi, byle kt gn grmedim der.

|37

___________________________________________________________ gsz ve Lady Macbeth ya da cadlar tarafndan ynetilen bir kahraman deildir. Oyun, iyi bir komutann ve einin hrs, ihtiras ve tutkularna yenik derek kendi sonlarna doru ilerleyilerinin yksdr.

38|

___________________________________________________________

Shakespearede Ar ldrme
eviren: Rezzan lke Yiit

Gillian Murray Kendall tarafndan kaleme alnan ve orijinal ad "Overkill in Shakespeare" olan bu makale 1992 ylnda Sheakespeare Quarterly dergisinde yaynlanmtr.

nesans dneminin idamlar (zellikle ebeveyn ya da kral katline verilen cezalarn infazlar) nemli lde arlk rnekleridir. Yaplan baz ikencelerin sembolik anlamlar vard: krala kalkan bir el kesilir ya da yaklrd; sanki devlete kar yaplan bir isyann msebbibi akl deil de bedenin uzuvlarym gibi. te bu yzden, devletin gerekletirdii infazlar, siyasi beden metaforunun bir uzants gibi grlebilir. Tpk I. Jamesin syledii gibi: yle bir zaman gelir ki, ba, bedenin geri kalan da bozulmasn diye rm baz uzuvlarn kesmek zorunda kalr." Siyasi bedeni oluturan btn tekil bedenler devletin

saln korumak iin gerektiinde ac ekmeli ve kesilmelidir; tpk ncilde buyurulduu gibi: "Eer gzn seni taciz ediyorsa kar at onu." Shakespeare'in oyunlarnda siyasi beden imgesi arya kaan iddet vakalaryla kendini belli eder. yle ki bu metafor, devlete kar ilenen sularda, siyasi bedenin doal bedenler zerinde katksz bir ceza uygulamaya alt izlenimini uyandrr. Bylelikle krlgan doal beden devlet otoritesinin asl hedefi olur, devlet iktidarnn zerine kazld bir simge halini alr. Buna karlk siyasi beden de insan bedeni gibi krlgandr; yaralanabilir ve kanayabilir. Bu krlganlk da devleti korunmaya

|39

___________________________________________________________ muhta bir kurbana dntrr ve ayn zamanda devlete, tpk hastalktan kurtulmaya alan bir bedenin (Shakespearein oyunlarnda sklkla kullanlan bir siyasi metafor) yapmas gerektii gibi kendi iindeki ykc elerden kurtulma yetkisi verir. Macbethte, Cawdor beyi, lmyle beraber kaybettii erefini geri kazanr. Duncan, Cawdor beyinin infaz iin gereken emri kolayca verir: Gidin syleyin, hemen ldrsnler. Cawdor beylii de Macbeth'in olsun. Cawdorun unvann ondan geri onu ortadan kaldrtr. Elbette Macbethin aksine, kolaycack att fiziksel beden ile fiziksel bedenden ayr olarak varl n yle bir zaman srdren unvanlar gelir ki, ba, bedenin arasndaki ayrmn geri kalan da pekl farkndadr. bozulmasn diye Duncan bunlarn ikisini de rm baz ynetebildiini uzuvlarn kesmek gsterir. zorunda kalr." Cawdorun infaz halk nnde gerekleir ve cezalandran ile cezalandrlan arasnda bir eit ibirlii bulunduunu gzler nne serer: Duncan: Cawdor idam edilmi mi? Bu i iin gidenler dnmediler mi daha? Malcolm: Daha dnmediler, efendimiz. Ama ldn gren birisiyle konutum. Apak sayp dkm sularn; Sizden af dilemi lrken: Derin bir pimanlk iindeymi. Hayatnn en erefli ann Hayattan ayrlrken yaam. lmeye hazrlanm bir insan gibi lm: Duncan alr ve Duncan, kaldrp Kalp bir para gibi atvermi cann, En deerli hazinesini. nfaz, Duncan'n otoritesini ycelten bir ritele dnr- hatta Cawdor beyi bu kk tiyatro oyunu iin nceden alm gibidir. Sulu sadece ihanetini itiraf etmekle kalmaz, ayn zamanda kendi bedeninin kurban edilmesini onaylayarak kendini tamamyla kraln otoritesine teslim eder. Cann kalp bir para gibi atar; itiraf, pimanl ve kraln otoritesine olan yenilenmi ballyla Rnesans dnemi hainlerinin daraacnda gstermeleri beklenen davranlar gsterir. Banda Duncann durduu siyasi beden, infaz seremonileri yoluyla, kiisel bedenleri devlete yararl birer metafora dntrerek btnyle kontrol altna alr. Cawdor'un bedeninin imhas, ihanetin kamusal olarak knanmas ve imha edilmesi halini alr. Duncan'n dnyasnda Cawdor ve onun simgeledii ihanet i ie gemitir ve ezamanl olarak imha edilebilir. Macbeth'in siyasi dnyasysa devletin bireyle olan ilikisine dair ok irkin bir gerei Duncann ok yaknda karlaaca bir gerei-aa karr: ihanet eylemi onu gerekletiren bedenlerle beraber lmez ve aka grlr ki tekil bedenlerin siyasi adan kontrol altna alnmas, byk lde infaz seremonilerinin rettii bir yanlsamadan ibarettir. Macbeth hayatnn son annda bile nedamet getirmeye, gnahn itiraf etmeye yanamaz ve hatta lme bile meydan okur. Bu direniiyse Cawdor beyinin idamnn reddettii trden bir isyan biiminin mmkn olduunu aa karr. Macbeth'in kanunsuz ve ar keyfi infazlar devlet gdml ceza ve iktidar oyunuyla ilgili rahatsz edici sorular akla getirir. Duncan gibi Macbeth de kendi otoritesini evresindekilerin bedenlerini kontrol

40|

___________________________________________________________ ederek gsterir. Ancak Macbeth bunu yaparken ar ldrme eylemlerine giriir: bireyler yerine aileleri ldrr ve kurbannn banda -bir teki bile amacn gerekletirmeye yetecekken- yirmi bak yaras aar. Kurbanlar zerinde daha ok fiziksel iddet uyguladka, onlarn ldnden daha az emin olmaya balar. Macbethin dnyasnda ihanet ile hain ezamanl olarak lmezler ve bedenin siyasi bir ara olarak ilevi, lml ve krlgan olan doal bedeninkinden tamamyla ayrlm olur. Macbeth ikisini bir anda ldrememektedir. Bir anlamda Duncan cinayeti siyasi iktidarn dokusunda byk bir gedik aar. Oyun ilerledike ller yaayanlar daha ok rahatsz etmeye balar ve Macbethin iktidarnn arac olan lmn kesinlii sorgulanr. Macbeth'in kral olduktan sonra kendi tebaasn iddet kullanarak bastrma konusundaki yetersizlii, onun bir asker olarak yeterlilii ile keskin bir kartlk iindedir: oyun "cesur Macbeth"in tasviriyle balar. Klcyla yard ne ktysa nne ve dmanyla karlanca neredeyse ikiye bld herifi; getirdi kellesini bizim mazgallara dikti. Abartl kl darbeleri Macbethin sonradan sahneleyecei iddetin habercisidir; ama tabii ki burada dmann lm kesindir. Macdonwald bir kl darbesiyle lr ve hayaleti Macbethe musallat olmaz. Elbette Macbethin Duncana uygulad iddet sava sahnesinin dolaysz iddetinden bir hayli uzaktr. Duncan ldrdnde oyun kan ve yara betimlemelerine boulur. Macduff Duncandan bir mabet olarak bahseder ve bylelikle Macbeth'in eylemini kutsal bir eye kar ilenen bir gnah olarak nitelemi olur. Macbeth de kendi imal imgelerini sralar: hayatn arabnn dkldnden bahseder, yle ki bu metaforu bedeninden kan akan Duncan imgesini kendinden uzaklatrmak iin kullanyor gibidir. Duncan'n "gm teni altn kanyla izik izik" olmutur ve haner yaralar gsnn orta yerindedir. Duncan'n bedeninden bir gsteren olarak istifade eden Macbeth, bu dili kullanarak Macduffn kurduu sylemin zerinde kendi otoritesini ina edebilecei bir yer amaya alr. Macbeth Duncann lsn yeniden okuyarak kendi iktidarn salamlatrr. Malcolm ve Donalbaine: "Kannzn kayna, canevi, gzesi kurudu; pnarnn ta kendisi akmaz oldu kannzn! der. Duncan bir pnar, eme ve kaynaktr;

sadece bir baba olduu iin, yani ocuklarnn kannn kayna olduu iin deil, ayn zamanda siyasi bedenin Macbethin Duncan'n lml bedenine saldrarak ykmaya alt siyasi bedeninba olduu iin de bu byledir. Macduffn Macbethin szlerini neredeyse arptlm bir ekilde evirmesi ("Kral babanzn canna kydlar."), bizi yine kraln cesedi imgesine gtrr ve bir bedeni ortadan kaldrmann siyasi bedeni tmden ortadan kaldramayacan hatrlatr. Dahas, Macbeth korkun bir lmn -doal bedene ynelik bir saldrnn- vahi gereine batni Macbeth ar ldrme eylemlerine [esoteric] anlamlar giriir: bireyler ykleyen bir dil yerine aileleri kullanyorken, ldrr ve lmn vahi kurbannn banda gerei, asker bir teki bile amacn Macbethin kolaylkla ba gerekletirmeye edebildii bir ey yetecekken- yirmi durumundadr. bak yaras aar. Macbeth daha nceki iddet eylemleriyle btnleen ak szl ve betimleyici dili kullanmaktan saknarak, kendisine yabanc ve dolayl

|41

___________________________________________________________ sembollerden oluan bir dile doru kayar. Bu dnyada iddet etkisizleecektir, yle ki Macbeth dilini kullanarak kendini eylemlerinden uzaklatrmtr. Cinayetten hemen sonra Macbeth askerin dnyasn geride brakr, ama iledii sinsi cinayet ve Malcolmla Donalbainin ka onu siyasi bir otorite olarak hareket etme yetisinden yoksun brakr. Aksine kendi ellerine baktka bir celladn ellerini grecektir. Bir celladn roln stlenir Macbeth. Ancak kendinden menkul bir cellattr bu; ne herhangi bir seremoniye, ne de politikaya tabidir. Ruhsal olarak lme hazr olmayan uursuz bir insan ldrerek doal bedenin ruh-beden birliini paralayp ona saygszlk etmi ve bylelikle cellatlk yeminini bozmutur. Bir tersine evirmeyle Macbeth'in kendi dili onu paralara ayrr; "el", "beyin" ve "gz" blnmtr; bir anlamda Macbethin btn iddet eylemleri ona geri dnmektedir. Duncanda ve Duncann uaklarnda at yaralar Macbethin iktidarszlna iaret eder. Duncan lmtr ama Duncann temsil ettikleri yaamaktadr Macbeth "Bir ylan ikiye bldk yalnz, ldrmedik" der. Macbethin mecazi dili gsteren ve gsterileni birbirine balamak iin yeterli gte deildir ve bu nedenle Duncann siyasi bedenin ba olarak tad sembolik deeri Duncann bedeniyle beraber gmemez. Banquonun zamansz dn kadar Duncan n tersine dndrlemez lm de Macbeth dnda bir siyasi ban grntsn muhafaza ederek onu srekli tehdit eder. Macbeth yle der: Duncan mezarda: stmasndan sonra Hayatn ateli baka hibir ey. Macbeth'in hayat "ateli stma"ya benziyorken, Duncan huzurludur. Baka bir dzeyde de Macbeth'in szleri cinayetin beyhudeliini gsterir. nk Duncan ldrerek onun cinayete (haner ve zehir) kar bak olmasn salamtr. Duncan btn zorba eylemlerin dna koyarak, yaplabilecek en kt eyi yapmtr. Duncan, tpk Sezar gibi hl gldr bir kral olarak sembolik deeri lmnden sonra da ayakta kald iin artk yenilmez olmutur. Macbeth Duncan daha fazla ldremez; kral ldrerek onu artk hibir ekilde ulaamayaca bir yere koymu ve bylelikle mutlak iktidar elde etmenin aralarn yok etmitir. Macbeth bir kez siyasi cinayet/infaz alanna girdi mi, lmn, oyunun bandaki sadk asker iin olduu kadar basit bir kavram olmadn grr. Macbethin cann ald bedenler Macbethin onlar zerinde kurmaya alt otoriteye kar isyan ederler. Macbeth bir asker olarak isyan isyankrlarn bedenlerini baltayla keserek durdurur. Yasad bir infazc roln stlenmi bir kral olarak Macbeth ise, bedenlerin temsil ettii eylerin bedenlerin lmleriyle beraber yok olmad bir dnyada yaamaya balamtr. Dahas, Macbeth'in siyasi bir lider olarak davranlar, doal bedenin ac ekmesinin korkun bir ey olduunu kabule yanamamas, Duncann tek tek bedenler zerinde sahip olduu cinsten bir iktidara sahip olmasn engeller yle ki Macbeth iddetin etkililiinden phe duyar gibidir. Mesela katil Macbethin yanna Banquo'nun lm haberiyle geldiinde Macbethin tavr Duncann Cawdor Beyinin infaznn ardndan yapt soruturmadaki tavrndan bir hayli farkldr. (Duncan basite "Cawdor Beyi idam edilmi mi?" diye sorar ve ikinci elden bir tankl kabul eder.) Macbeth phecidir; Banquo'nun ldrlnn ona detayl bir ekilde anlatlmas bile inanmasna yetmez. "Grld m hesab?" diye sorar ve sonrasnda, Banquo'nun boaznn

Macduff Duncandan bir mabet olarak bahseder ve bylelikle Macbeth'in eylemini kutsal bir eye kar ilenen bir gnah olarak nitelemi olur.

Rahat uykularda. Kallelik yapt ona yapacan; Gayri ne hanerden korkusu var, ne zehirden. Ne ierdeki dmanlar vurabilir onu, Ne yabanc ordular, ne de

42|

___________________________________________________________ kesildiini renmi olmasna ramen tekrar sorar: "Ama Banquo'nun ii salam deil mi?" Katil cevaplar: O sapasalam ukurda Banda yirmi bak yarasyla hem de: Bir teki bile amaz, ldrr cinsten Banquo'nun boaz kesilmi ve kafas yirmi bak darbesi delik deik edilmitir ok ak bir ar ldrme vakas. Ama bu olay ve Macbethin katilden Banquo'nun lmne dair teminat istemesi en nihayetinde ironik bir hal alr. "Byk ylan" henz ortadan kaldrlmamtr; Banquo, tpk Sezarn yapt gibi dnecektir ve Macbeth kendi fiziksel zorbalnn snrlarn kefeder: Ama eskiden, beyni paralannca nsan lr gider, her ey bitermi. imdi lenler diriliyor: Kafalarnda yirmi bak yarasyla kalkp skemlemizi alyorlar altmzdan. yaamad iin Macbeth onunla kl klca dvemez. ok dayanlmaz bir hal alm olmasna ramen, Macbeth kan iinde yrmeye kararldr. Cadnn "Korkma Macbeth, kadndan domu hibir insan sana ktlk edemeyecek hibir zaman" eklindeki kehanetiyle lmezliinin teminatn aldktan sonra bile Macduff ldrmeye ve bylelikle kaderden yazl bir senet almaya alr. Cinayete ve kargaaya duyarszlaan Macbeth, ironik bir ekilde lmn kendisine hayat verir. ller bakaldranlardr ve Macbeth'in "indirin balarnz, Birnam Orman yerinden kalkncaya dek emrinde, kendi yaratckralna musallat olmaya gelen ve cesetlerden oluan bir halkn imgesi yatar. . Son sahneye gelindiinde Macbeth'in sarslmazlk grnts Birnam Orman Dunsinanee yaklatka dalmaya balar ve ykm kanlmaz olur. Btn yaam buyruu altna almaya alrken verdii tepki, onu bir l figrne dntrr:

Doal bedenin zapt edilmesi siyasi bedene kar olas isyanlar sonlandramaz (iskemlesinden kovulan Macbeth Budala Romallar gibi kendi klcmla tahtndan da kovulmutur) ve Banquo'nun ldrecek deilim ya kendimi! tacna kar ilenen cinayet Banquo'nun Sa insanlar olduka karmda banda bir ta olur. Macbeth "insanlar Benden ok onlara yakr kl yaras. yumuatan kanunlar ihlal etmitir ve Banquoyu ldrmeye artk ller yirmi bak Macbeth'in Duncan yetmeyen kl yaralar darbesine ramen l imdi hayatn kendisini nian kalmayacaklardr. Macbeth'in ldrerek, onun almtr. Macbeth'in lmn lml insan bedenine hak cinayete (haner ve hazrlayan dakikalar, Cawdor ettii saygy gstermemesi, zehir) kar bak beyinin son anlaryla taban sahip olduu iktidar snrlar. olmasn salamtr. tabana zttr: Macbeth kendi Bu nedenle de, Macbeth'in Duncan btn suunun arln reddeder; iktidarnn bir sembol haline ne itirafta bulunur ne de zorba eylemlerin gelen l bedenler, bu otoriteyi nedamet getirir. Bedeni, sorgulamak zere sembolik bir dna koyarak, devletin isyanclarda hi biimde geri dnerler. te yaplabilecek en deilse infazlar esnasnda yandan Banquo artk kt eyi yapmtr.

|43

___________________________________________________________ bastrp yok etmek istedii btn direni ve isyan tar. Bu beden, lmn dokunamayaca bir figre dnm gibidir. Macduff Macbethi alt ettiinde, yani yine savataki lme dndmzde, bedenin lml tabiat yeniden ortaya kar. Siward'n lm, onaylanan, kesin bir olgudur: Olum ld ha? erefiyle lmek yeter ona. Tanr onunla olsun. Macbeth'in kesik ba da gvenilir bir ahlakn hatrlatcsdr. Oyunun sonunda siyasi otoritenin yeni figrleri bizden Macbeth'in lmyle beraber siyaseten normal bir duruma dnlm olunduuna inanmamz isterler. Artk ller her an zerimize atlmak iin etrafmzda dolaamayacaklar, kelimeler temsil ettikleri eylerden abucak kap kurtulamayacaklardr. Bylece siyasi bedeni sarmak iin pusuda bekleyen hastalk (bu durumda Macbeth) rahata kesilip atlabilecek, Macbeth'in kiisel bedeninin cezalandrlmasyla tedavi edilebilecektir. Elbette oyunun btnnde, Banquo'nun boaz Macbeth'in kesilmi ve kafas zorbal byle yirmi bak darbesi bir bastrma delik deik edilmitir harekatn ok ak bir ar gerekletiremey ldrme vakas. Ama ecek niteliktedir. ncelikle bu olay ve Macbethin "cellad n elleri" katilden Banquo'nun ona ihanet eder, lmne dair teminat nk bu eller istemesi en nihayetinde Pompeinin ironik bir hal alr. dedii gibi "kanunun cellad"na ait deildir. Ayrca Macbethin ar ldrmeyi kullan biimi, srekli olarak insanl ve ahlak kendisinin ve dierlerinin ahlaknreddetme biimindedir. Macbethin yaamda at son yaralar, onun lm kabullenmekteki acizliinin birer gstergesidir; Macduffla kavgas srasnda karp att zrh, lm ve yok olu karsnda ar ldrme yoluyla oluturmaya alt zrhtan daha etkili deildir. "Zorba" katildir; gaspnn lanetli kellesi " huzurun simgesi olarak sunulur. (1. 19). Macbeth'in diree asl ba, siyasi bedenin ba metaforunu grotesk bir biimde tasvir eder ve bedenin krlganl imgesi en sonunda sahneye hkim olur. Cismani ba ile unvan sahibi ba, Macbeth'in banda bir araya gelir. Duncan'n lmyle beraber siyasi dokuda alm olan ve doal beden-siyasi beden ilikisindeki elikileri grmemize neden olan gedik kapanmaldr. Macduff ve Malcolmun son szleri, oyunun ortaya kard isyankr iddetin enerjisini kontrol altna almaya yetmez. Bu ikilinin tm itirazlarna ramen, Macbeth devlet iktidarndan kamtr: her ne kadar direkteki ba yz kzartc bir infaz simgeliyorsa da Macbeth aslnda savata lmtr ve sonsuza kadar tvbe etmeyecektir.

44|

___________________________________________________________

Lady Macbeth ve Histerinin Ruhbilimi

zetleyerek derleyen: Nesrin Uarlar

Joanna Levin tarafndan kaleme alnan ve orjinal ad "Lady Macbeth and the Daemonologie of Hysteria" olan bu yaz, 2002 ylnda, English Literary History dergisinde yaynlanmtr.

uhun eytan tarafndan ele geirilmesi (cinnet hali) ve histeri nbetleri arasndaki karlatrmalar Freud tarafndan yaplan almalarda bal bana bir alan oluturmusa da, cinnetin bilimsel bir aklamas olarak histeri kavramnn kullanm yirminci yzyla has bir olgu deildir. eytanla iliki kuran cadlar tarafndan by yaplm kadn olgusunun histerik kadn olarak alglanmaya balamas, ilk olarak 1602 tarihli Mary Glover davas ile balayan byclk

davalar dneminde ortaya kmtr.1 Rnesans ngilteresinin nde gelen dini ve siyasi otoritelerinin de dahil olduu sz konusu dava, ngilizce yazlm ilk histeri etiolojisi2 ile sonulanmtr: Edward Jordenin Annenin lm Hastal zerine Ksa Sylevi (1603). Jordenin
1

Witch szc cad veya byc olarak evrilebilirken, metinde bewitched iin by yaplm, witchcraft iin ise byclk ve cadlk kelimelerinin birbiri yerine kullanm tercih edilmitir. 2 Etioloji (aetiology), hastalklarn sebeplerini inceleyen bilim daldr. Eserin orijinal ad Edward Jordens Briefe Discourse of A Disease Called the Suffocation of the Mother dr.

|45

___________________________________________________________ etiolojisi, doast, esrarl veya byl olana kar aklc bir yaklam gelitirerek, histerik cinneti, eytani asabiyet belirtilerinin grlebildii doal bir hastalk olarak tanmlamtr. Batl inanca kar duran akl, cad gcnn fantastik bir hikye olduunu kantlam, kadnn tbbi bilim yoluyla bu hastalktan kurtarlabileceini iddia etmi ve bu bilimsel devrim ile birlikte cad av da sona ermitir. Fakat bu dnm, asi kadnlk hallerini tanmlamak ve eril kontrol biimlerini merulatrmak iin eytani kadn ve histerik kadn kavramlarnn kullanmn yaygnlatrmtr.3 ki kavram arasnda, sapkn ya da ahlaksz annelik veya cinsellik balamnda srekli bir iliki kurulmutur. Siyasi, dini, tbbi ve hukuki sylemlerin bir araya gelmesiyle eytani kadnn histerik kadna dnmesi, ruhbilim, histeri etiolojisi ve ezamanl ataerkil ideolojiler arasndaki ilikiye ynelik yeni bir inceleme alan amaktadr. Genel olarak zerinde hemfikir olunan olgu, 17. yzyl balarnda cad av n n azalmas Cadlk inanlarnn sonucu kadnn kadnsal g mitini konumunun hazrlam olduunu iyiletiidir. Fakat, iddia eden baz ngiliz feminist tarihiler ve Rnesansnda edebiyat cinsiyet ideolojisi eletirmenleri, egemen zerine yaplm yakn dnemli cinsiyet sistemlerini al malar, bu tehdit eden uyumsuz genel kany bir figr olarak cady tartarak yle bir kutsamlardr. soruya yol amtr; cadnn kaybolmasyla birlikte kadnlar gerekten
Asi kadnlk, disorderly womanhooda karlk olarak kullanlmtr. Bununla birlikte, disorderly house, genelev anlamna da gelmektedir.
3

kaybettiklerinden fazla ey mi kazandlar? Cadlk inanlarnn kadnsal g mitini hazrlam olduunu iddia eden baz feminist tarihiler ve edebiyat eletirmenleri, egemen cinsiyet sistemlerini tehdit eden uyumsuz bir figr olarak cady kutsamlardr. Kimileri ise, cad figrnn yok oluunu erkek egemenliinin bir zaferi olarak grdkleri iin, bu figre nostaljik bir zlem duyarlar. Cadlk inanc ile kadnsal g arasnda dorudan bir iliki kurularak, cadlk davalarnn sona ermesiyle birlikte kadnn erkek egemenliini tehdit etme gcnn de sona erdii iddia edilir. Cezaevinden slahevine gei srecine benzer bir ekilde, davalardaki ak iddetin yerini egemen kontroln daha sinsi stratejilerinin ald ve gitgide daha fazla kadnn ataerkil beklentileri karlamas sonucunda artk ortada cad kalmad ileri srlr. Cad avn sonlandran bu yeni cinsiyet ideolojisi, erkeklerin kadnlar kontrol etmesinde daha etkili bir aratr. Gl ve tehditkr kadn algs, histerik kadn eklinde deimitir. Bu histerik kadn figr, kadnn evlilik ats altndaki cinsel adan pasif, evcilletirilmi ve baml konumunu vurgular; ataerkil beklentileri karlayan hasta, aseksel ve gsz kadn imler. Cad avclnn ncs olan Kral James, Jordenin etiolojisi yaymlandktan sonra, bu kez de histeri tehisinin ncs olmutur. Her iki rol de ataerkil ynetimin uygun ifade biimleri olarak temsil etmi olan James, hem cady, hem de histerik olan asi kadnlk eklinde tanmlamtr. Jordenin etiolojisi, cadlktan histeriklie doru olan bu politik geii kolaylatrmtr. Histerik kadn, eytani kadnn ikiliklerine sahiptir: hem asi ve ahlaksz, hem pasiftir; fallik gce kar rahatsz edici bir tehdittir, fakat

46|

___________________________________________________________ ataerkilliin bir rndr; annedir ve deildir; aldatc ve dzenbazdr ama tamamen bedenselletirilmitir; hem ataerkil otoriteyi bozguna uratr, hem de onun meruiyetine imkn verir. Bu anlamda bir histeri tarihi, kelimenin tam anlamyla bir histeri ruhbilimidir. Lady Macbeth Jordenin etiolojisinden yl sonra yaratlm bir karakter olarak Lady Macbeth figr, kt annelik ikiliini glendirir. Mehur Lady Macbethin ka ocuu var? sorusunun da ortaya koyduu gibi oyun, onun annelik konumunu belirsiz brakr: Lady Macbeth ocuk emzirdiini sylemektedir. Ancak bu adan bakldnda, stn zehre evirmelerini istedii cinayet elileri dnda ocuu olabilecek kimse yoktur. Onun bu illet, hastalk ya da doast belalarn annesi olmas, ataerkil ynetime davetiye karmaktadr. Lady Macbethin caddan histerik kadna dnm canlandrd ileri srlmtr. Bu tarihsel gei, oyunda da bu ekilde yer alr: oyunun banda eytani ruhlar aran Lady Macbeth, oyunun sonunda uyurgezer bir histerik kadn olarak grnr. Bunun yan sra, Lady Macbeth ataerkil anne figrn paralar ve bir yandan eytani annelik ile iyi annelik, bir yandan da cad ile histerik kadn kavramlarn kutuplatrr. Bu histerik anne patolojisi, ataerkil anne figrn paralar. Egemen temsildeki kadnlk algsnn iyi anneyi tehditkr cadnn stnde ve karsnda tutmas balamnda histerik anne, arada bir figr olarak belirir; her iki prototip zelliklerine de sahiptir. Bu anlamda Lady Macbeth, ataerkil snflandrmann istikrarszln ve kayganln aa karr. Bu aradalk hali Lady Macbeth tarafndan oyun boyunca sergilenir. Lady, eytanilik ile iyi annelik arasndaki ayrma kart olarak, cad ile histerik kadn arasndaki devamll gsteren bir anlatm gelitirir. Bir cadya m dnr, yoksa uyurgezer bir histerik kadn m olur bilinmez; ama ehvetli bir arzunun ve istekli bir rahmin deiimlerini temsil etmeyi srdrr. eytani kadn ve histerik kadn onun kiiliinde ayrmaktan ok rtr. Cadlar veya Lady Macduff gibi asla cad veya anne unvann almaz; eytanla ilikisi ve dourma fonksiyonlar daima 4 mevcuttur. 1604 Cadlk Kanununa gre, eytanla iliki kurmak, Mehur Lady eytani ruhlarn Macbethin ka gelip gelmediine veya faaliyette ocuu var? bulunup sorusunun da ortaya bulunmadna koyduu gibi oyun, baklmakszn onun annelik cadlk ve su konumunu belirsiz olarak grlr. brakr Bu anlamda Lady Macbeth caddr. Ama baz yarglar, eytann iaretlerinin cadlarn gs ularnda izler brakt varsaymndan hareketle daha somut gstergeler aramlardr. Lady Macbethte byle bir iaret yoktur. liki kurduu kt ruhlar grnmez kalmtr. Bu durumda Lady Macbeth asla bir eytanseverden fazlas deildir.5 Onun doast gcne tanklk edecek hi bir varlk belirmemitir; aksine, tm gc doal (veya doal olmayan) annelik yetisindedir. ou eletirmene gre Lady Macbeth annelik yetisini eytani ruhlara yok ettirmi, onlardan kadnln almalarn istemitir. Fakat bazlarna gre bu, onun annelik ilevini yok etmesinin korkunluunu anlatr grnse de, aslnda annelik ilevinin kendi Cadlk ile annelik gc korkunluudur arasndaki ba ifade . Cadlk ile eden Lady Macbeth, annelik gc arasndaki ba aslnda cadlk gc ile ifade eden Lady annenin ya da ein insani balar zehirleme Macbeth, aslnda cadlk gc arasndaki ince gc ile snra iaret eder.
4

nk bu ayrm, eytann ancak bakire, dul veya ocuksuz ya da cinsel anlamda tatmin olmayan kadnla ilikiye getii varsaymna dayanr. 5 eytan sever, fiend-like yerine kullanlmtr.

|47

___________________________________________________________ annenin ya da ein insani balar zehirleme gc arasndaki ince snra iaret eder. Cinlerin stn zehire evirmesini deil stn zehir gibi imesini istedii varsayldnda, cadlarn gcne edeer bir sapkn annelik gcn temsil eder.6 Annelik yetisinin olmamasnn bir cadlk gstergesi olarak alglanmas, cadl yanl ya da ahlaksz annelik kavramna kadar gtrr. Kadnlarn eytani glerle ilikiye geip gemediinin anlalmas iin gs ularna baklmasnn sebebi de budur. Lady Macbeth de, eytani bir dua ayininde, cinleri memelerini emmeye ve dourma yetisini almaya armtr. Cadlarn kazana doar domaz boulmu bir bebek parma atmas, Lady Macbethin Macbethi ikna etmek iin stn emen bebein beynini ezebileceini sylemesi, bebein anneye bamllnn korkunluunu anlatr. Bu anlamda cadlar, ataerkil dzenin tek tehditkr kadnlar deildir. Shakespearei Kocasndan baka bir etkiledii adam dleyen kadn bilinen gibi, Lady Macbeth de Montaigne, zinay artran bir deneyimle sabittir ki, arzuyla Macbeth yerine der, kadnlar Macbethin gelecek fantezi ya da zaferine ynelmitir. kaprislerini, Canavar Macbeth, onun rahimlerinde ahlaksz annelik tadklar imgeleminin bir ocuklarn bedenine rndr. aktarrlar. Kadnsal fantezilerin cenini bozabilecei inanc, eski zamanlardan miras kalm genelgeer bir dncedir. Bu gr Rnesans yazlarnda karmza kar ve tbbi bir dnce olarak 18. yzyl boyunca varln srdrr. Canavar ocuklar, ahlaksz annenin ateli fantezilerinin rn olarak grlmtr. Bu ocuklarn, kocadan bakasna ynelmi anne imgeleminin ve zina arzusunun bir rn olduklar ileri
6

srlmtr. Shakespeare Lady Macbethin doast glerle ilikisini belirsiz braksa da, cenini bozabilen anne imgelemini ona bahetmitir. Lady Macbethin Macbethi cinayet ilemek iin kkrtt sahne, son kertede ldrc bir arzunun var olduu cinsel bir iliki olarak okunabilir. Kocasndan baka bir adam dleyen kadn gibi, Lady Macbeth de zinay artran bir arzuyla Macbeth yerine Macbethin gelecek zaferine ynelmitir. Canavar Macbeth, onun ahlaksz annelik imgeleminin bir rndr. Macbethin kana susam erkeklii, ksmen Lady Macbethin arzusuna bir cevap, onun isteinin bir uzantsdr. Dinsel balamdan uzak bir cad olarak Lady Macbeth, anne bedeni ve imgelemi zerine egemen kltrel korkulara odaklanr ve cadlk ile annelik arasndaki balantlar aa karr. elikisiz bir ekilde ne doastdr, ne de annedir o; cinlerin grnmezlii gibi, emzirdii bebekten de bir daha bahsedilmez. Oyun, cadlar ile Lady Macbeth arasndaki zdeletirmeyi tamamlamaya direnirken, ktcl kadn kahramana kart olarak iyi anne Lady Macduff karr. Lady Macduff, ataerkil ideolojideki anneliin yeni temsilidir. Protestanln tevik ettii dini emirler gerei evinde, ahlakiletirilmi zel alanda bulunur. Lady Macbeth, bu etkisiz evcilliin antitezi olarak annelie dair nceki kavramlarn tm korkunluunu temsil eder. Eer Lady Macbethin yegne ocuklar cinayet elileri ve canavar Macbeth ise, ada tbbi dnce onun rahmini histerik cinnete kar zellikle hassas bulacaktr. Bu balamda Lady Macbethin histerisinin ve uyurgezerliinin bastrlm ocuk arzusundan kaynakland ileri srlmtr. Freud, onun hastal ocuksuzlua bir tepkidir der. Oyunda histerik tutkudan hi bahsedilmemi olsa da, uyurgezerliin, annenin lm hastalnn (bkz. Jordenin etiolojisi) bir semptomu olduu yaygn bir kandr. Histerik kadn, ryalardaki hayvani ruhlarn ayaklanmas nedeniyle srekli olarak uyank kalr; batan karlm bir

Annenin yanl ya da ahlakszca emzirme tehlikesi bulunduu ya da anne stnn insann karakterini kt ynde etkileyebildii inanc pek ok kltrde yaygndr.

48|

___________________________________________________________ halde ve fantezi yoksunluu ile yrr, konuur, gler, alar. Bu yoksunluk, tatmin edilmemi arzu ile balantldr. Lady Macbeth Macbethi srekli yataa armaktadr. hkmranl da, farkl tarihsel zamanlarda egemen olan iktidar aralardr.

Bu analizde kadn gcn yeniden kurmak adna cadlk, histeriklik ya da annelik kavramlarna atfta bulunmak, ataerkil sylemin bu figrler ile kadnlk arasnda Macbeth, Lady Macbethin hastalnn kurduu zdelie geri dn olacaktr. yalnzca uygun tbbi ve ataerkil ynetim ile Deersizletirilmi kadnsal cinsellii ve iyileebileceini dnr. Hekim ise bu yeniden retim yetisini hastal tedavi edemez ve Histerik kad n, ahlaks z kutsamakszn kadnl ve kralienin hekime deil rahibe ihtiyac olduunu kadnln rneidir ve muhalif tavr srdrmek, syler. Bu anlamda metaforik uygun ataerkil ve dini ancak Freudun Lady Macbethe bakn olarak hekim, anarik ynetime ihtiyac kadnl en fazla kontrol vardr. tekrarlamaktan kanmakla edebilecek olan kiidir. mmkn olabilir. Malcolm da, kendisini meru bir kral olarak gren beyler tarafndan, bir savadan te, hasta lkeyi iyiletirecek bir ila gibi kutsanmaktadr. Bu, Kral James merkezli bir Macbeth okumasn destekler. James kendisini ve gcn hekimlik araclyla merulatrr. Cadlk davalarna mdahil olduunda da, histeriyi bir hastalk olarak tehis eden yine kendisi olmutur. Oyunun ilk kez Kral Jamese oynand varsaym, cadlarn tanrsal ynetime eytani bir bakaldr olarak grldkleri ve bu bakaldrnn bastrlmasnn Lady Macbeth figr ile glendirildii iddiasn dorular. Histerik

kadn, ahlaksz kadnln rneidir ve uygun ataerkil ve dini ynetime ihtiyac vardr. Kral James idaresindeki skoyada cadlara ynelik mdahale onun egemenliini mutlakyeti merulatrrken, ngilterede histerik kadnlarn tedavisine ynelik tbbi yntemler bir baka ataerkil gcn ve meruiyetin alandr. Aslnda her iki James

|49

___________________________________________________________

Macbeth ve Kapcs
zetleyerek derleyen: Glden Arsal

Frederic B. Tromly tarafndan kaleme alnan ve orjinal ad Macbeth and His Porter olan bu makale 1975 ylnda Sheakespeare Quarterly dergisinde yaynlanmtr.

acbethte, kral Duncann ldrlmesinden hemen sonra gelen kapc sahnesinin oyunda ksa ama nemli bir yeri vardr. Kapc, Macbeth ve seyirci arasndaki ilikiye yeni bir yn vererek oyunun kalan sahnelerine derinlik kazandrr. Macbeth ve Lady, Duncan ldrdkten sonra oyunun tansiyonu olduka ykselmitir. Kuzey kaps vurulmaya baladnda Macbeth, Duncana uyanmas iin seslenir: Vur, vur da uyandr Duncan! Keke uyandrabilsen, nerde!

Ama uyanan kral deil kapc olur. Kapc, oyunun akn keserek tansiyonu rahatlatr ve seyirciyi ilenen cinayet zerine dnmeye davet eder. Geleneksel Kapc, oyunun akn tartmalarn ounda, bu keserek tansiyonu rahatlatr ve seyirciyi sahnenin kartlklar zerine ilenen cinayet zerine kurulmu olduu ve dnmeye davet eder. sradan insan ile korkun eytan arasndaki farkn ortaya konduu dncesi hakimdir. Ancak bu yorum kapcnn efendisiyle olan

50|

___________________________________________________________ benzerliini gzden karmtr. Shakespearein stratejisi, kahraman ve sradan insan arasndaki benzerlii vurgulayarak, katili tandk biri haline getirmektir. Kapc Macbethin atosunu bir eit cehenneme dntrerek hayali bir oyun oynar. Ktlk olacak diye stok yapp, bolluk olunca kendini asan ifti, tanr adna dnyay kandran ama tanry kandramayp cehennemi boylayan softa ve darack bir Fransz pantolonu bierken kuma alan terzi cehennemde yerlerini almak iin sradadrlar. Kap nndeki bu youn trafik, bu trden sularn ve su ilemenin yaygnln ve sradanln hatrlatr. Bu sradan tipler de Macbeth gibi cehennemliktir. Shakespeare lei kahramandan sradan insana doru kltlerek katili insaniletirir. Macbeth neredeyse kendisiyle empati kurulabilecek kadar insanlar. Sahnenin ikinci ksmnda, kapcnn iki ve zamparalk zerine Macduff ile yapt sohbet de kapc ve efendisi arasndaki metaforik ilikiye iaret eder. Metafor, bu iki adamn eylemleri zerinden deil akli durumlar zerinden kurulmutur. kisinin de akllar balarnda deildir. kinin kapc zerindeki etkisi, cadlarn Macbeth zerindeki etkisine benzetilebilir. ki, erkeklie ne iyi gelir ne kt: Denebilir ki ikinin fazlas, softann ikiyzls gibi gelir erkeklie. Bir yandan uyandrr, bir Shakespeare lei yandan uyutur, kahramandan bir yandan kkrtr, bir yandan datr; sradan insana bir yandan krkler, bir doru kltlerek katili insaniletirir. yandan sindirir. Hem koturur insan, hem Macbeth neredeyse znk diye durdurur. kendisiyle empati Uzun szn ksas, bir kurulabilecek kzdrr, bir szdrr. ekilde ne iyidir, ne kt: Ne ktye benziyor, ne iyiye. Kt olsa, Ne diye bylesine umut versin bana, Doru szler etsin? Cawdor beyi oldum ite. yi olsa, ne diye ktlk soksun iime? ki durumda da kartlklarn bir denge durumu oluturmas bir eit ynelimsizlik yaratarak, istei paralize eder. Ancak kapc arzu ve be arzunun tatmini arasndaki uzakln farkndadr. Arzulanan ey kazanld an kaybedilir, dolaysyla hibir eylem arzuyu tatmin edemez. Macbeth ise bu elikinin farknda deildir. Duncan ldrerek kral olmak ister ama Duncan ldrmek, uykuyu ve yaamn kayna olan dier her eyi ldrmektir. Daha ok kazanmak isterken daha ok kaybeder. Tac meyvesiz, asas ksrdr. Kapcnn belagat, Macbethin trajedisini haber verir.

kadar insanlar.

Cadlarn szleri de ayn

|51

___________________________________________________________

Lady Macbeth ve Hekim

zetleyerek derleyen: Nesrin Uarlar

Orijinal ad "Lady Macbeth and the Doctor" olan bu makale Paul H. Kocher tarafndan kaleme alnmtr. Makale 1954 ylnda Shakespeare Quarterly dergisinde yaynlanmtr. Vol. 14, No. 4 (Autumn, 1963), pp. 369378

ady Macbethi iyiletirmesi beklenen hekimin, ona hi bir tbbi tedavi yntemi ve ila nermemesi dramatik bakmdan olduka ilgintir. Hekim, Lady Macbethi uyurgezer olarak grd sahnede, bu hastaln onun hekimliini atn ve hastann hekimden ok rahibe ihtiyac olduunu ifade eder. Macbethe durumu anlatrken de ayn ifadeyi tekrarlayan hekim, Lady Macbethin hasta olmadn ve kendi kendisine hekimlik etmesi gerektiini syler. Bylece Shakespeare, Lady Macbethin ilacnn din olduunu vurgulam olur. Oyunun yazld dnemde ortaya kan

din ile bilimsel tp arasndaki atma gz nne alndnda, anlatdaki vurgu daha da nem kazanmaktadr. Gerilim, ruhun bedenden bamsz bir varlk olduunu savunan din ile ruhun bedenin bir uzants olduunu dnen bilimsel tp arasndadr. Bu balamda kt beslenme, olumsuz hava koullar, hareketsizlik, endie ve znt gibi fiziksel artlar sonucu oluan melankoli ile ilahi gcn kanunlarna kar ilenen sular sonucu ruhun ektii vicdan azab kar karya gelir. Vicdan azab dinsel bir gnah sonucu ortaya karken, melankoli bedensel bozukluktan kaynaklanan bir hastalktr. Bu sebeple, vicdan azabndan duyulan keder ile

52|

___________________________________________________________ melankolik keder arasnda bir ayrm yaplmaktadr. dokunulmaz klmaktadr. Katlam kann nfuz edemedii vicdan, tpk bir organ gibi atl hale gelir. Kann katlatrarak vicdann susturma istei, Lady Macbethin materyalist dnya gryle yorulmu karakterine son derece uygun dmektedir. Lady Macbeth, melankolinin etkisiyle phtlaan kann, vicdann ileyiini durdurabileceine inanmaktadr. Kutsal ruhun dini gcn reddeden Lady Macbeth, kendi kendine yapt konumada ruha kar bedeni tercih etmekte ve vicdann melankolinin emrine vermektedir. Fakat Shakespeare bu tercihin yanl olduunu vurgular. Balangta cinayetin gerekleebilmesi iin melankoliyi ararak vicdann susturmak isteyen Lady Macbeth, oyunun sonunda vicdannn sesine kulak verecek, pimanlk duyacak ve ceza ekecektir. ard cinayet elileri hasta bir akln devas olacak ve sonuta hekimin de belirttii gibi hasta kendi kendine hekimlik edecektir.1 Adalet, ironik bir ekilde yerini bulur.

Ayn hasta, e zamanl olarak, hem melankoliden hem de vicdan azabndan muzdarip olabilir. Fakat hangisinin dierinin sebebi olduu noktasnda tartma kzmakta, belirgin saflar olumaktadr: din adamlar, vicdan azabnn melankoliye yol aabileceini, ancak melankolinin gerek bir vicdan azab yaratamayacan iddia etmektedirler. Bu balamda, hekimin Lady Macbethin hastal iin koyduu vicdan azab tehisi dikkat ekicidir. Hekimin tehisi, hastala yol aan ya da hastal krkleyen sebepler olarak doal melankoliyi ya da delilii devre d brakmaktadr. Hekim araclyla Shakespeare, Lady Macbethin hastalnn tamamen iledii gnahlardan kaynaklanan bir pimanlk olduunu anlatmaktadr. Lady Macbethin hekimin ngrd ekilde intihar etmi olmas, Lady Macbethin ard cinayet elileri, ondaki sululuk duygusunun bir genellikle eytani ruhlar olarak sonucudur. Oyunda yorumlanmtr. Ancak bu Shakespearein, ilahi kudret Hekim araclyla eytani ruhlar, Elizabethyen karsnda hekimin Shakespeare, Lady psikolojiye uygun bir ekilde, aresizliine tekrar vurgu Macbethin beynin kararlarn bedene yapmas da, bu erevede hastalnn tayan hayvani gdler olarak kayda deerdir. nk Lady tamamen iledii da dnlebilir. Lady Macbeth, Macbethin iyiletirilmesi tm gcn sz edip gnahlardan konusunda hekime herhangi Macbethin kulaklarndan ieri bir yetkinlik bahetmek, kaynaklanan bir aktmak isterken, hi bir pi manl k oldu unu Shakespearein tavrn elikili doast gc ima anlatmaktadr. hale getirecektir. etmemektedir. Ladynin niyeti, hayvani gdlerinin kendisine Bilimsel tp, melankolinin sua yol verdi i kararl cesareti, ikna yoluyla aabileceini iddia eder. Lady Macbethin bu iddiay desteklercesine cinleri bedenine davet etmesi, melankoli ile su arasndaki ilikiyi fizyolojik bir temelde aklamaktadr: kannn katlamas, onun vicdann tamamen eriilmez ve
1

Cinayet elileri, oyunun orijinal metninde murdering ministers olarak gemektedir. Kafann derdine deva bulmasn isterken Macbeth hekime yle seslenir: minister to a mind diseased. Bu istee, hasta kendi kendine hekimlik etmeli eklinde cevap veren hekim ise, u ifadeleri kullanr: the patient must minister to himself.

|53

___________________________________________________________ Macbethe aktarmaktr. Kendi kendine konutuu ilk sahnede, eytani bir yardm deil, kendi isel arzu ve tutku kaynaklarn toplanmaya ve harekete gemeye armaktadr. Ruhlara, beyninden kp, sinirler yoluyla kalbine komalarn emretmektedir. Katlam kalbi de bu arya uyacaktr. Koyu ve melankolik kan kalbe akacak, onu daha ar ve souk k lacakt r. lahi Lady Macbeth, tm adalet yasalarna gcn sz edip gre i leyen vicdani Macbethin yarglama, arzu ve kulaklarndan ieri arzuyu eyleme aktmak isterken, dkecek organlar hi bir doast tarafndan durdurulmutur. gc ima Kat la an kan, etmemektedir. zehre dnm st, talam kadnl ve gecenin karanl Ladynin vicdann ilemez hale getirmi, zehirlemi, rtm ve yok etmitir. lahi adalete kar muhtemel bir korkusu olsa bile, oyun boyunca doast glere en az itibar gsteren Lady Macbeth, daima akla uygun hareket etmi, ancak sonunda vicdan azabna yenik dmtr. Oyunun btn dnldnde; Macbethin i aksiyon izgisi vicdan nedeniyle kararsz ve tutarsz bir seyir izler. Lady Macbethinki ise kusursuz bir tutarllk gsterir. Shakespeare, zellikle Lady Macbethte sorunu aka ortaya koyar: vicdan azabndan kurtulmak iin melankoliyi arzulayan Lady Macbeth, sonuta melankolisiz bir vicdan azabna mahkm olur. Lady, melankoli ile vicdan azab arasndaki fark ortadan kaldrmak ister. Ancak Shakespeare, bu iki olguyu hekim sahnesinde zenle birbirinden ayrtrr ve vicdann insan rahat brakmayacan vurgular. Shakespeare bu tutumuyla, dneminin din-bilimsel tp atmasnda durduu yeri aka ortaya koymaktadr.

54|

___________________________________________________________

Macbethteki len Sahnesinin levi

zetleyerek derleyen: Erdem enocak

J.P. Dyson tarafndan kaleme alnan ve orijinal ad "The Structural Function of the Banquet Scene in Macbeth" olan bu makale Shakespeare Quarterly dergisinde yaynlanmtr.

hakespearein baat oyunlarnda oyunun anlamnn bir-iki anahtar sahnede somutlat, Shakespeare eletirisinde ortak bir kan haline gelmitir. Bu, oyunun btn anlamnn bu sahnelerden karlabilecei anlamna gelmese de, bu sahnelerin analizi oyunun geneline ilikin bir kavray gelitirmemize yardmc olur. Macbethte de buna benzer birka sahne vardr ve phesiz len Sahnesi (III. v.) bunlarn en nemlisidir. Sahnenin analizine gemeden nce Macbethte varln hissettiren iki ayr

dnyadan bahsetmek gerekir. Bu dnyalardan ilki, fiziksel olarak Macbeth ifti ve cadlarla somutlaan; kullanlan dilde ve kan, dzensizlik, ksrlk, delilik halleri, vahi hayvanlar vb. imgelerde kendini gsteren eytani dnyadr. yilik ise Duncan, Malcolm, Macduff gibi kiiliklerle ve daha baka birok sembolle temsil edilir. Aadaki cmlelerle balayan pasajlarda, iyiliin ve ktln doas gl bir ekilde dile getirilmitir: Kargann da sesi onun iin ksld demek. (Lady Macbeth, I. v. 33) ve Yaz

|55

___________________________________________________________ misafiri krlang, o tapnaklar kuu... (Banquo, I. vi. 4). Birincisi kt glere bir davettir. Gecenin koyultulmas, anne stnn zehre evrilmesi gibi eytani temalar barndrr. kincisinde ise misafirperverlik, aile, uyum, ferahlk vb. eler vardr. ki dnya arasndaki kartlk oyun boyunca bu rnee benzer baka birok sembolle vurgulanacaktr. Peki len sahnesi oyunun analizi asndan neden nemli bir yere sahiptir? nk bu sahne oyunun ksa bir zeti gibidir. Oyundaki dzenden kaosa doru ilerleyen geliim izgisi bu sahnede kendini apak gsterir. Ayrca bu sahne oyunun nemli krlma noktalarndan biridir: Macbeth sahneye krallnn keyfini srmeye balamak zere kar. Ancak sahne Macbeth olduu kii bir bittiinde kendi katil, bir hain- olmay lanetine seerek kendi cezasn doru kendi vermitir: O asla yolculuu Duncan gibi mutlu ve balamtr. muktedir olamayacaktr. Artk trajik bir i grye sahiptir. Shakespearein Macbethe Banquonun hayaletini bir lende gstermesi tesadf deildir. lenler, uyumun, dzenin, neenin simgeleridir: Her biriniz yerinin nerde olduunu bilir (III.iv. 1) keyfinize bakn. Hep birlikte ieriz imdi. (III. iv. 13) Macbeth de dzenledii lenle iyilerin dnyas arasndaki yerini almak istemektedir. Bizim dileimiz aranza katlmak/En alak gnll ev sahipleri gibi. (III. iv. 4) Yenilecek, iilecek ve yeni kral kutsanacaktr. Macbeth, ldrd Duncann yerini tam anlamyla bu sahnede alacaktr. Sahnenin hemen banda, tm konuklar Macbethin Banquoyu ldrtmek iin tuttuu kiralk len sahnesi katil girer. Bu oyunun analizi absrd bir asndan neden durumdur. nemli bir yere Macbeth yz kanl katille sahiptir? sohbet halindeyken tm konuklar onlar seyretmektedir. Katilin giriine ilikin Shakespearein neden byle doal olmayan bir yol setii ak deildir. Elbette ki Macbethin Banquonun hayaletini grmeden nce onun ldrldn renmi olmas gerekmektedir, ancak bu yine de sahnenin biimine ynelik bir aklama getirmez. Shakespearein burada kulland biim yukarda bahsedilen iki dnyann kartlyla anlam kazanr: Katil ve Macbeth ayn familyadandr. Bir sreliine ikisinin, cinayetleri hakkndaki karanlk sohbetlerini dinleriz ve Macbethin asl yaam alann hatrlarz. Duncana zenen Macbethin bu sahnede niyeti krallnn tadna varmaktr. Ancak bu mmkn olmayacaktr; nk yapt i, yapmakla olup bitmeyecek, cinayetleri peini brakmayacaktr. Banquonun da lende olmasna ynelik eytani dilei gerek olur ve Banquonun hayaleti grnr. O andan itibaren Macbethin kbusu gerek anlamda balamtr. lenlerin geri dnp altmzdan iskemlemizi aldklar yeni bir gereklik dzeyiyle tanr Macbeth. Lady Macbeth ise bu tr bir gerekliin farknda deildir. Nedir o baktn ey, bir iskemle sadece. (III. iv. 83) Onun iin gerek, yaptn eydir. Ancak oyunun sonunda Lady Macbeth de gerekliin snrlarn arm bir uyur-gezere dnr. salondayken

56|

___________________________________________________________ Baz eletirmenler, Macbethteki dnm noktasn Fleancen kamas olarak nitelendirirler. Ancak asl dnm noktasnn, Macbethin bu yeni gereklikle tanmas olduu tezi daha akla yakndr. Banquonun hayaletiyle karlaan Macbethin yaam hibir zaman eskisi gibi olmayacak ve Macbeth trajik bir ekilde giderek daha fazla decektir. O artk lanetlenmitir. Macbethin cezas onun dndaki bir kuvvetten gelmez, kendi eylemleri ve seimleriyle ekillenir. Macbeth olduu kii bir katil, bir hainolmay seerek kendi cezasn kendi vermitir: O asla Duncan gibi mutlu ve muktedir olamayacaktr. len sahnesinde cevaplanmas gereken sorulardan biri de Banquonun hayaletinin aslnda neyi iaret ettiidir. Baz Macbeth yorumlarnda vurgulanan, Banquonun hayaletinin Macbethin iktidarn tehdit ettiidir: rnein Banquonun hayaleti gelip Macbethin tahtna oturur. Bu phesiz grsel olarak etkileyici bir sahnelemedir, ancak dramaturjik adan doruluu tartlr. nk Macbethin hayalet karsndaki aczi kendi iktidar hrs ile ilintili deildir. Macbeth ktidarm elden gidiyor diye Shakespearein dvnmez. lenler diriliyor iskemlemizi Macbethe alyorlar altmzdan Banquonun (III.iv.97) diye hayaletini bir donakalr. lende gstermesi Shakespearein burada tesadf deildir. taht yerine iskemle kelimesini semi olmas da iktidar arzusunu n plana karan yorumu zayflatmaktadr. Mesele politik bir mesele deil, temel bir insanlk meselesidir.

|57

___________________________________________________________

Macbethteki Giri ve klar

zetleyerek derleyen: Senem Donatan

Orijinal ad "The Entrances and Exits of Macbeth" olan ve David Farley-Hills tarafndan kaleme alnan bu makale Notes and Queries dergisinde Mart 2003'de yaynlanmtr.

avid Farley-Hills bu makalede, Macbethin provalarnn ve ilk temsilinin Globe Theatredan baka bir salonda yaplm olmas gerektiini iddia etmektedir. Hills, Macbethin orijinal kopyasnda belirtilen giri ve klarn, Globe Theatren yapsal zelliklerine uygun olmadn sylemekte ve bu tezini oyunun dinamik yapsna dayandrmaktadr. Globe Theatre st ak, aydnlk bir mekndr. Sahnesi yuvarlaktr ve arkaya doru derinlemektedir. Sahnenin yalnzca bir tane k vardr. Sahnenin arkasndaki

bu k dar bir merdivenle kulise balanmaktadr. Hills, Globe Theatren bu zelliklerinin Shakespeare oyunlarnn ounda rastlanan, uzun sren giri ve klara imkn saladn, ancak Macbethin dramatik yapsnn tipik Globe Theatre giri klarna uygun olmadn belirtmektedir. Hills, oyunun hzl giri klar olduunu sylemekte ve sergilemenin bu hzlla imkn veren bir meknda gereklemi olmas gerektiini iddia etmektedir. Savn oyundaki birok giri ktan rnekler vererek amlayan Hills, Globe Theatren dar arka knn

58|

___________________________________________________________ birok hzl sahne deiimine izin vermediini, rnein Macbeth ile Banquonun ilk defa cadlarla karlatklar sahnede cadlarn anszn ortadan kaybolmalarnn ya da len sahnesinde konuklarn hep birlikte ve hzlca sahneyi terk etmelerinin byle bir sahnede mmkn olmadn syler. Hills ayrca, cadlarn ayn anda kaybolamamalar ya da konuklarn arkada sahneden kmak iin kuyruk oluturmalar gibi olas aksaklklarn, Shakespearein byk nem verdii inandrclk ilkesiyle badamayacan belirtir ve bu nedenle oyunun birden fazla yan girii olan kk bir sahnede oynanm olmas gerektiini ifade eder. Oyunun karanlk atmosferiyle Globe Theatren aydnlk ortamnn da uyumadn dnen Hills, cinayet sonrasnda sahnenin Macbeth ile Lady Macbethin birbirlerini seemeyecekleri kadar karanlk olmas gerektiini, nk Lady Macbethin Macbethin elindeki hanerleri bu kadar ge fark etmesinin baka trl anlamlandrlamayacan sylemektedir. Oyunun dier sahnelerinin bu sahneye oranla daha aydnlk olduunu belirten Hills, bu durumun oyunun aydnlatm Hills, cinayet sonrasnda as olan sahnenin Macbeth ile Lady kapal bir Macbethin birbirlerini salonda oynanm seemeyecekleri kadar olma karanlk olmas gerektiini, olasln nk Lady Macbethin glendir Macbethin elindeki diini ifade eder. hanerleri bu kadar ge fark Sonu anlamlandrlamayacan olarak sylemektedir. Hills, Shakespea rein bu oyunu Hampton Courttaki Byk Salonda sergilemek zere yazd ynndeki sylentilerin yerinde olduunu belirtir.

etmesinin baka trl

|59

___________________________________________________________

MACBETH MAKNASI
Kendi Var, Ad Yok Bir Oyun Ouz Arc

(Dnyay saran hava gibi geni ve rahat; ama mermer gibi sk, kaya gibi salam bir sahne Korkular klar yakar Parantez ilerinde cadlar vardr.) DUNCAN : nsan kavun deil ki kn koklayasn. Geri yksek bilimimiz insandan klonlama kavunlar ekebilir topramza. Ama, bu neyi deitirir? Artk insann kokusu yok. Kpekler, sahiplerini tanmyor; bebekler analarn kartryor doumhanelerde Hepimiz bir tpn iinde dllenmiiz. Dokunmadan,

terlemeden, yorulmadan, gerilmeden Bu tp-ceninler insan gibi kokmuyor; yediimiz ekmekler sprge tohumundan, ekmek gibi kokmuyor; domatesler plastik, kaarpeyniri lastikten Geri yce parfm sanayi, zel kokular retmeyi baard. imdilerde stmz, Jean Paul Gaulter kokuyor. (Koklar) Erkek mi desek yoksa kadn m? Yazk, henz bunu anlayacak bir sanatmz yok! KORO : iyidemektdemektdemekozamanbu.

60|

___________________________________________________________ OKUR : Anlamyorum. Ama anlamaya zorlanyorum. (Macbeth, Birnam Ormannn kelimelerden aalar iinden geerken, ne iyi ne kt hem iyi hem kt bir gn geirdiini dnr.) MACBETH: Daha ne kadar srebilir byle? Btn Mezopotamyann, can kadar cehenneme yolu var. Styx rmandan kan akyor durmadan. Bu kadar ly topraa eksek, adm atacak yer kalmaz bize; yaban otu gibi, ptrak gibi sarar her yanmz. Zamann att tohumlar kim grebilir? Dirilerden ller icat eden makinelerimiz var; ama llerden diriler kyor yeniden. Hey! Gidin syleyin onlara, cesetleri ekin vermez denizlere gmsnler! OKUR : Anlaml bir sz iitmeyeli ok zaman oldu. MACBETH : Kahpe talihin orospuluu bize gelince namusa eviriyor yzn. Bu ilerin neye varaca belli deil. Beynimin iki lobu iki bitkin yzc gibi sarlm da birbirine sanki dnemez olmu. Vazgetim! Ben artk dneceim. KORO : dnr! Gzyle temsilen amcam, amcam temsilen amcaolumu Temsil batana battm M gibi yapmalarn savanda, kan stne kan, ac stne ac kattm. imdi enfiye kutusu benim, ama her aldm nefes iimi oyuyor. imdi annemin ba parman emiyorum, memelerini cadlar sryor, aldlar ondan kadnln. Khaos gibi ikiye yarldm. Nerde teki yarm? teki yarm bulun bana! Yoksa bana uyku yok. KORO : Yzn gizledii, ellerde kar aa.! OKUR : Bir hi olmak varken neden her ey olmak ister insan? Ayn anda hem akll hem akn, hem fkeli hem durgun, hem candan bal, hem de kaytsz olmay baarabilir miyim? nsann dndkleri grdklerinden daha korkun olabiliyormu demek ki! POST-ACI OYUNU E-MAIL: Bir haber bu, telerden bir haber. ki gerek sunuyor, ncs de yolda. Sava hem kazanld hem de kaybedildi. Hava karanlk ve sisli Yolunda bir engel varsa iki seenek var demektir: ya dp kalacaksn, yada atlayp geeceksin. Gerisini biz hallederiz. Sen yalnzca yapmaya kararl ol. Bu rol stne oturmad henz, giydike ustalaacaksn. Kararl ol! (Post-ac kar) MACBETH : Macbeth dediler, oldum. Oyna dediler, oynadm. Bu rol stme oturmad henz. Kararl ol dediler oldum. imdi phe zaman. Birisi var yatakta, uyurken kendini babama benzetmi, acemi oyuncu! Ben de babam temsil eden amcamn yerine geeyim o zaman. Her ey nasl da dnyann rengine brnyor. En iyisi hi domam olmak ya da bundan bir saat nce lm olmak. Annem nerde? BR UAK : Anneniz, btn bedenini sz edip kargalarn ve baykularn kulana

kulaklarmla kulayla

duyan,

MACBETH : Babamn enfiye kutusunun iinde sakall cadlar vard. O zamanlar amcamla birlikte bayram sabahlarna uyanrdk. Bir gn annemin ba parman bir gemicinin aznda yakalam babam. O gn ikiye yarldm, Khaos gibi Baparmam emiyorum, battaniyemi istiyorum, gl desenli battaniyemi yoksa bana uyku yok. KORO : Babann gizledii oulda kar aa! MACBETH : Ben Macbeth! Annemi temsilen babam ldrdm. Babam

|61

___________________________________________________________ akyor, efendimiz! Benim rolm burada bitti. zin verirseniz bu kostm hemen karmak istiyorum. MACBETH : Elbet bir gn sylenecekti bu sz. imdi demek Boyun krp gidecek! Bir daha da duyulmayacak sesi. Bir aptaln anlatt masal m bu? DUNCAN : zlme aslan amcolum benim. Daha demin, uyurken kendini babana benzeten kii bendim. Arkandan seslendim ama iitmedin. Hanerleri niye getirdin? Onlar benim yanmda brakacaktn unuttun mu? Gizli gizli babann enfiyelerinden mi kokluyorsun? Ne o? Erkek deil misin sen yoksa? MACBETH : Erkek demek dii demek bu oyunda. OKUR: Ne bu gelen imdi? Binlerce? Kaz m? (Birnam Orman kelimelerden aalaryla yrmeye balar) MACBETH : Elbet sylenecek bu sz. Ama daha deil. Senin sran gelmedi henz. Daha ana karnndan doan bir adam kmal karma. Ne kadar da berbat szler bunlar. Ben kyorum rolmden. Daha salam szler bulacam kendime Kollarmn kirasn deyin. KORO : Eylemler su serper, szn ateine! OKUR : Ben kalkaym artk, bu oyun rahatsz. YAZAR : Oturun ltfen, rica ederim. Sk sk olur bu, imdi geer. Anlam aramaya kalkarsanz, kralmz darlr size, daha da fenalar; okumanza bakn, brakn onu. MACBETH : Ben macbeth! Styx rmann kysnda oturmu dnyorum. Arkamda Mezopotamyann ykntlar var. Kulamda walkman, elimde joystick puanlar kazanyorum yi bir oyun bu KORO : iyi demek kt demek bu oyunda OKUR: Berbat bir oyun bu TELE-VSR OYUNU DUNCAN : Ah nerde o eski gnler. Ne kanlar dklrd eski zamanlarda Vatan toprann her kar kanla sulanmadka kllarmz knna girmek istemezdi. Kanunlar yumuatt artk insanlar Hak hukuk derken savaamaz olduk. Eskiden namus-bayrak-toprakt savalarn nedeni imdilerde demokrasi iin savayorlar. Savalarn tad tuzu kalmad Daha balamadan bitiveriyor. u televizyonun sesini an, besbelli grnt getiriyor savatan. Bakalm neymi son durum. TELEVZYON : Yeni haberler var tpk eskiler gibi. MACBETH : Sen ldn be adam! Ne iin var sahnede! Eskiden beyni paralanan insan lr giderdi, bir karanlk kerdi gzlerine, her ey biterdi. imdilerde lenler yeniden diriliyor. Nasl bir oyun bu? OKUR : Yaayanlar lyor, lenler yayor. Ben byle cinayet grmedim. YAZAR : yle ya, sizleri unuttum. Deerli dostlarm, bana akn bakmayn byle. Bir garip oyun bu; beni bilenler iin nemsiz. Haydi dostlar, sa olun, var olun hepiniz. Bitiriyorum artk bu oyunu. arap verin bana. Doldurun. Salna, sevincine iiyorum btn herkesin ve aramzda olmayanlarn. Keke onlar da olsayd. Dnyann mutluluuna ielim. Sz veriyorum hibir ey eskisi gibi olmayacak. MACBETH : ekil! Git karmdan! Git, toprak gizlesin seni! Kann kurudu senin; ilik yok artk kemiklerinde. stmze diktiin gzlerin bak yok. UAK : Efendimiz! MACBETH : Ne var? Besbelli zengin dilini kullanmaya geldin yine. UAK : Efendimiz. Daha yeni rolmden kmtm ki, televizyondan grntleri grdm. Nasl anlatsam MACBETH : Fazla sremiz yok aptal, oyun bitmek zere; ne syleyeceksen syle!

62|

___________________________________________________________ UAK : Beni affedin efendimiz, ama, sizin ldnz grdm televizyonda MACBETH : Yalanc kpek! UAK : Yalansa btn hncnz benden aln. Ama grntler yalan sylemez MACBETH : yleyse her ey bo bundan sonra. UAK : zin verirseniz, selamlamaya gideceim. (Uak kar.) MACBETH : Lanet olsun sana, en salam yann yktn yreimin. Kalle bir grntyle, yok olup gidecek miyiz bu oyundan? yeni kral DUNCAN : Yazk, aslan amcaolum benim yazk! Mezopotamyadan bu kadar kan kaca kimin aklna gelirdi ki? Merak etme bu oyunun srrn kimse gremeyecek? nk herkesin bildii bir oyun bu! Kimin haddine bizden hesap sormak? Hanerleri kana bulayp, ad san bilinmeyen bir lkenin topraklarna attm. Onlarn sulu grlmesi gerek. OKUR : Sinelin yitirdiini, Glamis kazand; Glamisin yitirdiini, Cawdor; Cawdorun yitirdiini Duncan; Duncann yitirdiini Macbeth, Macbethin yitirdiini Malcolm, Malcolmun yitiridiini Banquo Bu oyun bitmez!

|63

___________________________________________________________

PROVA GNL Selma Songr

24 TEMMUZ Dramaturji yaparken zc olmak zm olabilir. 27 TEMMUZ Woyzeck altk. Ltf, ben, Senem tirat altk. lk kez hi kesmeden sergileme yaptm. Macbethi ok anlamamz -belki de oyuncularla tek tek allabilir. 2 EKM Tirad altk. Celal, Ltfnn sahneye hakim olduunu syledi.

4 EKM Celal: Replik atlmamaya allacak, btnl bozuyor. Koro fikri devam ediyor. Hz kazanmamz gerek. Terry Eagleton okumas: iddet nedir? Macbeth gelecee hakim olmaya alnca sorunlar balyor. lke: nsan ne zaman insan olur. Snrlarn atnda m? Ana eksen nerede olmal? (Nerede? Ben de bilmek istiyorum)

64|

___________________________________________________________ Celal: Yanl yere mi vurgu yapyoruz? Baz karakterleri atalm demitik. Duncan ve Banquo otoriteyi ve toplumsal olan vurguluyorlar, o yzden atmamalyz. Kerem: ok karnca da potbori ya da Best of Macbeth gibi olur. Aslnda sava atmosferi toplumun kendisi. 6 EKM Koro ve cadlar sahnesine gruplar halinde altk. Kerem, Erdem ve Efenin grup almasndan yola klabilir. Kerem: Bu yaplan grup almalarnda cadlar ya sevimli ya da spastik grnyor. Cadlar gnmz iin sevimli bir imge. Buna nasl yaklaacaz? Celal: Sakall, rktc tipler olmal. Bizim kardmz tiplemeler cadlar bayramndaym gibi oluyor. Evcilletirilmi sanki. Klasik olur diye yapmaktan kanrken doru dzgn birey kmyor. Czzaml, kr tiplemeler doru yol gibi geliyor bana. Hap kullanan, mafyatik, uyuturucu satclar gnmzn korkutucu unsurlar mesela. Belki buradan yola klabilir. Cadlar korkutucu olmal. Maske kullanlabilir. Sahne komik olmaynca nereden k yapacaz? 9 EKM Metne analitik yaklamak zm olabilir. Metni kendimize ait hale getirmeliyiz. Celal: Biz bu oyundan ne anlyoruz, ne anlatmak istiyoruz? Bu insanlk hali ilgimizi ekiyor mu? sorularna cevaplar bulmalyz. nsan anlamadndan korkar; anlamak, tanmak lazm. Macbeth snr ihlali zerine kurulu. Oyundaki hiyerari, iradeleme abas, iktidar ilikileri sorgulanmal. 10 EKM Celal: Oyuncu arsz olmal sahnede, cesaretli olmal. Efeyi altrrken dndm. Oyuncu dramaturjiyi sahnede yaratcln kullanarak yapmal. Celal buna imge kousu adn verdi. Yani oyuncu imgeyi izlenebilir klmak iin sahnede komal (kendini frlatmal, atmal). 12 EKM Kerem Celaldeki Brechtyen refleksten bahsetti. Neden Macbethi anlatrken toplumsal koullar anlatmak zorundayz? diye bir soru att ortaya. Ouz: Neden gereklie ihtiya var? zlenebilir klmak iin. ekilden ekle giren bir koro bu ilevi grr. Celal: Macbeth ve Lady Macbethin her ikisi de gelecee sahip olmak istiyor ve Macbethi felakete gtren de cinayetleri deil bu istek oluyor. Lady, Macbethi snr ihlaline zorluyor. Lady Macbeth kralie olunca rahata eriyor ve durmasn biliyor. Ama Macbeth, cadlarla ilikide olduu iin gelecee sahip olma istei devam ediyor. 20 EKM Kerem: Objektif temsil yerine baka ne olabilir. Sinematografik bir yaklamdan ziyade teatral bir yaklam gerek diye dnyorum. Koro yaps tartld. Koroyu ekran gibi gstermek nasl olur? Erdem: Ekran ve de canlandrma fikrine scak bakyorum. n ve arka arasnda interaktif bir sergileme olabilir. Ltf: vme kazandracak birey bulmak gerek. Mekan bizim canlandrmamz atmosferin iine girmemize yardmc olabilir. Celal: ok teknik almak gerekmiyor, doru anlamak gerek metni. Metni karna

|65

___________________________________________________________ alp, metni konumak, metinle arandaki mesafeyi azaltmak. Burada ne diyor diye sormal, yani analitik yaklamalyz. 22 EKM Giyinip kuandn umut sarho muydu?... htiras, hrs ve cinayete dair herey var bu replikte. Gruplara ayrldk. Ben-Sava, zlem- Efe, Suzan-zgr, lke-Murat, Ltf-Sezin. altktan sonra sergiledik. zlem ve Efe dier gruplara gre istenen oyunculua daha ok yaklatlar, ama zlem daha ok kocasn araba almaya ikna etmeye alan modern bir kadn tipindeydi; ben replik sylemeden teye gidemedim nk esas kaygm replikleri unutmakt. Oyunculuk problemim devam ediyor. Sahnede duru ve varolmayla ilgili bir problem dedi Kerem. Sava ise karakteri yanl adan da olsa- kendine mal edebilmi. Kereme gre Sava tiplemeyi tandk klmaya alyor. Bu da Macbethden uzaklayor. Sezin ve Ltfde sahnede sabit duramama problemi var. zgr ve Suzan klielemi. 24 EKM Oyun tarihini 27 Mart olarak belirledik. 2 hafta ezber yapacaz, gruplar kendi alacak. Daha sonra hzl ve youn bir sre olacak ama alma gnlerinin saysn arttrmayacaz. almalarda hatrlamann tesine gidilmesi gerek. Celal: Metni bkmekten ziyade kendimizin bklmesine izin vermeliyiz. Bu slup bize yeni, metin de farkl. Metne eski alkanlklarmzla yaklarsak klielerle bouuruz dedi Celal. 31 EKM Celal: Koroyu, anlatc eklinde kullanmay dnmyorum. Banquoyu koro oynayabilir, anonimletirmek gerek belki de. Koroyu hantallamaktan nasl kurtarrz? Macbeth, Lady Macbeth ve cadlar dndaki karakterleri anonimletireceiz. Ouz, Macbeth iin yazabileceini syledi. 7 KASIM Cadlar toplum d bir cemaat; ok uyumlular ayrca deiken ve devingenler. yi demekkt demek..kt demekiyi demek 10 KASIM Afifedeyiz. Cadlar ve subay sahnesini kla altk. Kalabalk halinde yrdk. Konuanlar aydnlatld, dierleri yava admlarla dolat. Serhan mzikle elik etti. fadeler belirgindi, takip edilebildi. lke daha muzip bir cadyd. Gzleri fldr fldr... 12 KASIM Kenan Ik almamza misafir olarak geldi. Yani onu bilmem ama benim ona bak am deiti... Sylei gibiydi. Popler tiyatro tuzandan bahsederken, aslnda bizim gibi gruplarn neler yaptn merak ettiini ve bizden enerji almaya geldiini syledi. 17 KASIM Cadlara hrlt kararak konuma ekledik. cad yerde. Sahneyi geni kullan Boyun ne doru eik Nesrin: Sadece hrlama sesi hayvani bir anlam veriyor. 19 KASIM Celal hasta olduu iin ge geldi. Sava Edirnede. koro metni

66|

___________________________________________________________ 24 KASIM Kutepe Krtnn almalara uzun bir zaman gelmemesi ve bunu gruba haber vermemesinin nedenleri tartld. Kurallar olmal m? Grubun deer leri ve ilkeleri nedir? Murat, tiyatroyu sevdiini ama youn olduunu syledi. alma d yaam ve alma arasndaki yaantlar -uurummotivasyonumuzu ne kadar etkileyebilir?... Herkes bir ekilde bu gelgitleri yayor. Ama nemli olan bu uurumun az olmas. Orta nokta nasl bulunabilir? 26 KASIM Tiyatro Amargi feshedildikten sonra Merve, Glden, zgr, Zehra almalara katlmaya balad. Glden: Macbeth almasndan baka bir alma rgtlemeyi dnyoruz. Celal: Macbeth almasna dahil olabilirsiniz, kendi banza bir alma rgtlemek zorunda deilsiniz. 28 KASIM Perde 5- Sahne 1 Hekim, Nesrin - Kadn, Suzan. Gece vakti buluuyorlar. Hekim tehis koyuyor. Vcut pozisyonu nemli. Nesrin Suzana ok yakn duruyor. Sezinin Ladydeki sesi hasta gibi olmal. Kann kmadn farketsin. Daha detone olup ses tonunu deitirecek. Cehennem ne kadar derken karanln farkna varr. Yeter! de seyirciyi irkiltmeli. Hi temizlenmeyecek mi? de sinirli. Kokunun youn olduunu az koklayarak vermeli, ok koklamaya gerek kalmadan vurgulanabilir. Son Yeter! de artk hali kalmyor. Celal: Ouz tiyatro hrsndan ok, bizimle insani bir ilikisi olduundan geliyor almalara bence. Yazmay braktn m, Ouz? Meraktan soruyorum. Nasl tanmlyorsun? Tiyatrodan m, bizden mi soudun? Kerem: Havan m yok? Ouz: Dramaturglar arasra gelmeli, dramaturg sahneden sour ve oyuncularla fazla iliki kurmaz. Celal: Buna katlyorum. Daha az gelmeli, ama bu azlk bilinli olmal. Ouz: Macbeth iin kendimi organize edemedim. Sahnede dramaturji yapmaya yntem olarak alk deilim. GSli Hlya ve Ahmet gruba katlmay dnyorlarm. Onunla ilgili olarak konutuk. Eagleton Okuma almas: Mutlak nedir? Mutlakn olacak? 1 ARALIK Glden: Grupla kaynama problemimiz var. Proje tkankl yayoruz. Celal: Projeden kastedilen bir oyun nerisi olmak zorunda deil. Oyun neremiyorum diye kendini baarsz hissetmene gerek yok. Merve: Bir yl oyun karmaynca koparsn gibi geliyor. Celal: Sorunlar kendi iine dnerek zmeye almamal. Gruba ve baka insanlara amal. e kapanmak hastalkl bir duruma dnebilir. itibarn iade etmek nasl

Farkl zamanlarda farkl hakikatler var

|67

___________________________________________________________ 3 ARALIK Celal: Serhann durumu ne olacak? Canl mzik olmak zorunda deil. Serhan: Haftada 1 ya da 2 gn gelebilirim. 5 ARALIK (KSB) Perde 2 Sahne 4 Kllarla alma yaplmas kararlatrld. Ziyafet sahnesi alld. Kerem: Yemekten ziyade tren havas verilebilir. Ik koridoru ve tren alay kullanalm. (Sandalyelerle denendi.) Toplant: oklu Macbeth denenecek. Tamamlanma imgelemi. oklu Macbeth Yapmakla olsayd sahnesinde ve birka yerde daha olabilir, her yerde oklu Macbeth olmayacak. Macbeth; Efe, Kerem, Lady Macbeth; Sezin, lke. Celal: Kadnlara erkek rol vermek istemiyorum. nandrclk duygusunu zayflatr diye dnyorum. belki dier yandan kadn yelerle baka bir alma yrtmek mmkn olabilir. almalar dnml yapabiliriz. Erkekler destek olabilir. Cadlar iki Ladyden biri olacak, dier ikisi de zlem ve Selma olabilir. Nesrin Hekim alacak, Olmazsa hekimi erkee evirebilirim. Kapc akta. Her sahne allacak. 8 ARALIK (Afife) Perdeler ve klarla altk. almaya GS Lisesinden Ahmet ve Hlya geldi, toplant yapld. renci ve mezun/alan tiyatrocularn hayata baklar ve tiyatroyla olan ilikilerinin farkl olduu zerinde duruldu. Ama tiyatro yapmak m yoksa bir gruba dahil olmak m? Celal: Kendi niversitelerinizdeki klp almalarn neden tercih etmediniz? Ahmet: Siz tandk bir grup olduunuz iin. niversitede ok farkl insanlar biraraya gelip oyun karyorlar sadece, rgtlenme yok. Paylam sadece sahneye bal. GS Sahnesini denedik ama olmad. .. Terry Eagleton Okumas: Celal: Oyuncunun serpilip gelimesine izin verecek bir rgtlenme gerek. Niyet budur. Efe: Srekli iki rol almak zorlayc. 18 ARALIK T Maslak Senem: aramba gn almadan gittiim iin zr dilerim. ki, grubun birlemesinden dolay deiim rzgarlar esiyor. Krtn ve Slann ayrlmas da bu deiimlerin sonucu diye dnyorum. Kendi yaptm ise kontrolszlk ve

marklk olarak deerlendiriyorum. Mezun tiyatrosuna geiten dolay bunlar yayorum sanrm. niversite tiyatrosunu ok sahiplenmiim. Onu braknca ellerim bo kald. Motivasyonsuz kaldm hissettim. Kendini var etmek istemekle, eskiyi zlemek ve istemekle ilgili bir sanc olduunu dnyorum. Kerem: Eskiyi istemek derken eskiyi nasl tarif ederdin? Senem: almada birey yaparsan varsn, yapmazsan yoksun Eagleton hani bu sanat yapmak yeterli, dl almak gerekmez der ya, bu olgunluk gerektiriyor. Ama bu beni tatmin etmiyor. Bu nasl olur bilmiyorum, bir sr yol var ama hangisi? stemek ya da istememekle balantl deil. Ama isteyip de yapamayabilirsin. Erdem: Matematik dnyoruz. Celal: O matematik, belirsizlie de izin vermeli. ...

68|

___________________________________________________________ Sezin: Oyun bir an nce ksn, oyunculuk yapaym diyorum. Bir oyuncu oynamak ister. Daha ne kadar dayanabilirim sahneye kmadan? Bu ego mu, bilmiyorum. Ltf: Bu oyun zellii gerei uzun bir alma gerektiriyor. Celal: ddial bir oyun bu. Bu sorunu hep yaayacaz, bu gerilimin zerinde olduumuzu farkedelim. Merve: Zehrayla konutum kendini varedemediini ve ayrlmay dndn syledi. Ben de bir eyler yazyorum ama bu nasl olacak, sana m gsterilecek? Celal: Tabi ki ..... Celal: Cadlarn yorumuyla ilgili son alma biraz k verdi. Daha kadns bir imgeden bireyler kabilir. Ayrca, Serhan konusu kapand. Mzik aratrmas balayalm. 19 ARALIK ule masklar getirdi ama henz al halinde. Cad sahnelerini altk. 2 OCAK Diksiyon problemi devam etmekte. Aksiyonlar ele gelmeye balam olsa da. Celal: Diksiyon almas iin Zoraki Hekimde kasete kayt yapmtk radyo tiyatrosu gibi. Nesrin: Replikleri srekli tekrar etmek gerek.. Senem: O zaman da melodik oluyor. Kerem: Tonlamalar zerinde durulmad iin byle oluyor. Senem: Nefesi yanl yerden alnca yanl ses kyor. Celal: almalar ok verimli olmuyor, hrsla allmal. Biraz geitiriliyor. Celal: Bu aramba birka sahneyi mzikle alalm. Sezinin mzisyen bir arkada varm. Piyano ihtimali de iyi olabilir. 23 Mart oyun tarihi diyelim. 20:30a Afifeyi ayarlayabilir miyiz? 9 OCAK Hekim sahnesi. Sezinin sesi ok titrek olmamal. Kokladnda kokudan tiksintiyi gsterecek. Oyunu henz tam olarak almadk ama bir ok blm, sahne zerinde denenmi halde. ule masklar getirdi. 16 OCAK Sezinle Lady Macbeth alld. Kerem tiradlarndan birini attn syledi. Yemek sahnesi: Keremin sesi hala bouluyor. Ltf, zgr, ve Sava da artiklasyon ve tonlama problemi devam ediyor. Celal: Sava! Seyirci yorulmasn, sen yorul. (Bir bir anlatrsam olanlar replii -tonlama altlar). Celal ile kk toplantm: Ben bu grupta yerimin ne olduunu bilmediimi, kendimi yararsz bulduum cadlardan da kmak istediimi, yokluumun ya da varlmn bir fark yapmadn syledim. Celal, baarnn ne olduuna her oyuncunun kendisinin cevap vermesi gerektiini syledi. Oyunculuk ya da sanat llemez, ucu ak bir sretir dedi Gruptaki herkesin aa yukar benzer bunalmlar olduunu, bunun sadece bana mahsus olmadn syledi 17 OCAK Kostmler tartld. denenebilir. 24 OCAK Erdem hasta. arambaya aramba ak alnacak. gelir mi? Penye kuma

yapmaya

|69

___________________________________________________________ Amacmz neydi hatrlayalm. Celal: Bireyler yaplyor ama teknik problemler, oyunculuk ve diksiyon problemleri hala var. kincisi, imgelem problemi alabilmi deil. Geride braktmz fikirler de nemli. Ayrca, oyunu daha yeni anladk. Efe: Yaratclk problemi henz alamad. Ben korkarak yaklayorum oyuna. Metni anlamak ok nemli. nceki oyunlardaki gibi rahat deilim. 2 ay yeterli grnmyor bana. Cadlar sahnesi mesela . 2 ay almak baka bir fikir getirir mi? Deitirir mi, ne yapmal? zgr A: Bir buuk aydr Afifedeki almalardan kafamda bir eyler canland. 6, 7 ay almadan sonra belki bir eyler kar. Oyun kacak psikolojisine girsek belki bir eyler deiebilir. 1 ayda bir srama olmaz gibi. Efe: O baka. Bir ey elde etmek iin ne kadar sre gerek bilinmez. Belki gerekli de deil. Belki bir ey de kmayacak. zgr: Toparlanmak iin belki de ak falan etkili olabilir. Vcut almas yaparken bana Celalin nceki almada syledii eyleri hatrlamaya altm ama unutmuum, not da tutmamm. O moda girememiim. Diksiyona da younlaamadm. Efe: Disiplinden daha farkl bir sorun bence. lke: Sahne almalarn epeyce bir sre grupa izledik. Belki onu brakmak lazm. Celal: Ama izlemek de bir imgelem verir. Ben BOda 6 saat izlediimi bilirim. lke: kili l almalar etkili olmad, bir yere geldik. Sonra Macbethe getik, olduramadk, derinleme olmad. Ne diksiyon ne de oyunculuk. alrken birbirinden nefret eder hale gelirsin ya o olmad. Senem: Keremi izledik tarttk bizim iin nemli. Merve, Suzan ve Sezinle eskiden dramatrji yapmazdk. lke: Haftada 3 gn almayla diksiyona bakmyoruz. Senem: 3 gn almayla oyun kmaz. Ryalarna girmeden rol kmaz. Sezin: lke unu demeye alyor: Cadlara nasl altysak o younlukta bir alma. lke: Evet ama eskiden daha kk bir grup olduumuz iin herkesle konuabilirdim imdi kaybolduumu hissediyorum. Bu oyunun rol dalm bilinemedii iin, billurlamad iin kaybolma hissi olabilir. Geri artk yava yava belli. Celal: Oyuncu ve reji faaliyeti birbirini gememeli. Rejiyle kurulan ilikiyi kafamzdan yeniden geirelim. Mesela diksiyonun hepsini ben altrmayaym. Kerem: Bu tr bir almada aina olmadmz u var: Belli noktalara younlarz. Mesela Dnyann En Gzel Hikyesinde ilk sahnedeki tirada ok altk sonra aldk. Bir sr yer var. Bir sahne zerinde younlaamadk. Celal: Oyuna yle yaklamadm, belki de aylarca ayn yere taklmadm. Belki de bundan sonra bir srama olacak.. Puzzle gibi nce koyu renkleri ortaya karacaz. Panaromik bir alma tercih ettim yani. lke: Celal imdi panaromik bir grnt karmaya alyorum deyince benim kafama oturdu. Reji almas oyuculuk almasnn nnde gitti. imdi hatrladm, daha en bandan biz de buna karar vermitik, panaroma karmak.. Celal: Diksiyon problemi ne yaplacak? Arturo Ui srecinde nasl atnz Ltf? Ltf: Senemle birlikte altk. Ben kendim farkna varr hale geldim. Ezberlediim anda daha rahat konuuyorum. Sahnede heyecanlysam diksiyona dikkat edemiyorum. yerinde, yolda hep alyorum. Devaml aklmda. Celal: Gnlk hayatta da dikkat etmek gerek. Kerem: Savanki sadece diksiyon deil, vurgular da problemli mesela. zgr: Uzun ve skc da olsa bu sahneleri almak gerekiyor diksiyon asndan.

70|

___________________________________________________________ Diksiyon kampna girmeli. lke: zgrnki az tembellii. Dudaklarn yormadan konuuyor. zgr: Gndelik konuuyorum. hayatta mr mr 23 UBAT Perdeleri denedik. Mzikli, kl, maskeli alma. 25 UBAT 1. perde ak aldk Afifede. 4 MART Hekate sahnesini altk. Hekate kim? Onunla nasl iliki kurulacak? 8 MART Afifedeydik. Birinci sahneden balayp alarak cinayet sahnesine kadar geldik. Lady Macbethi Sezin alt. Mektup sahnesindeki detaylar 10 MART Nesrin yok, hasta. Afifedeyiz yine. aramba kaldmz yerden, cinayetten baladk. Ltfnn uyann sahnesindeki cadlar girii atld. Lady, Sezin. Kapc, Glden. Glden gstermeci oyunculua ok yatkn. Cadlar, by sahnesinde bar ar yok, grltsz. Byy fsltyla yapyoruz. 12 MART Kimyon kostmleri getirdi. 5. perdeyi altk. Nesrin n altna gemeyi hep unutuyor. Lady, Sezin. Hadi elini ver daha arzulu. Macbeth Macduff ile lmne savar. Sahte kelle kullansak m ki? Efe, Eminnnden buluruz kelleciden! Genel prova Perembe kimler gelecek. Kerem program dergisi yazs yazacak. Fotoraflar ekiliyor almalarda. Celal oyuncularn kiisel karlama yaamalar gerek dedi. natlama ve iddialama yaanmal. Bir srama yaanmal. Kiisel yazlar, eviriler ne durumda? Birebir eviri olmasa da tartma balklar olabilir. Ak alnd, Sanem misafir olarak izledi, erkeklerin repliklerinin yer yer anlalmadn, arasra koptuunu, cad

Celal: Gndelik hayatta dikkat etmek gerek. Bundan sonra younlalmazsa bir ey kmaz. Senem: Neye younlaacaz? rollerin belirlenmesi gerek. nce,

Celal: Byle bir belirleme oyuncunun kendi inisiyatifiyle oluur. Rol dalmnda da bir kendiliindenlik olmal. Bu arada a Zehra ve zgr S. dnyorum. Her ey kendiliinden olacak deil(!) Kerem: Sen ne dnyorsun? Zehra? Zehra: yi oldu. Celal: Yanl yapmaktan kanmamal. Hibir ey yapmamaktan iyidir. Deneyerek dzeltiriz, azaltrz; aksi durumda dzeltecek bir ey de bulamyoruz. Kerem: Einstein Yanl yapmayan hi bir ey yapmam demektir demi. Senem: Hayalet, yemek, cad sahneleri iin bir doalama gerek. nceden almak gerek. 16 UBAT Ouz geldi. Fransada. Kerem

El ykama sahnesini altk. Hekim rpertici, izofrenik... Nesrinin sesi alak, Suzan pesletirme eiliminde. Lady kontrastl, paral olmal. Kendiyle kavga eden Macbeth; giriftleen, karmaklaan karakter yorumu olmal. 20 UBAT Genel prova ve oyun gn kararlatrld. Afi, program dergisi, aksesuarlar kimler stlenecek? Macbeth zerine makale okumas yaptk.

|71

___________________________________________________________ sahnelerini daha iyi bulduunu syledi. 20 MART Bu almada sahnede ok espri yapld. Glmekten alma yaplamaz hale gelindi. Celal, Savaa sahnede espri yapma artk dedi. 27 MART Kapc roln oynayacak. Son sz: Macbeth sreci benim iin Dnyann En Gzel Hikayesi ve Srat ykleri srelerimden farklyd. Her iki oyunda da metin yazma sreci ile sahneleme sreci bir arada yrmt. Oysa ki Macbeth srecinin daha en banda elimizde hazr bir metin vard. Hem bu durumu, hem de kalabalk bir grupla almay ok garipsedim. Bazen ne yazacam ardm, bazen de kayboldum. Glden deil Sava Balarda Macbeth alma fikri cazip gelmemiti. Hayli meakkatli olacaa benziyordu. Lady Macbethin k elimden korkun leke... tirad allrken Ladynin iinde bulunduu psikolojiden korkmu, insann bu noktaya varmasnn aslnda ok da uzak olmadn; buna ne kadar yakn olduumuzu hissetmitim. Sanrm metinle ilk yaknlamam o zaman oldu. Kim demi bilmiyorum ama nan grmediine inanmaktr, bunun dl de inandn grmektir diye bir sz vardr; ite bu inancn bir oyunun kmas iin hep gerekli olduu hatrlatld bize. Bu noktada, almalar paratlkle badatryorum. nk onda da uan kapsndan karken inanl olman ve vcut pozisyonunun doru olmas ve onu koruman gerekir. Benzer ekilde, sahne arkasnda naslsan sahneye kn da bir o kadar gl ya da gsz olur. Rol yapmana gerek yoktur. Ne kadarsan o kadarsndr aslnda. nandn kadar yani

72|

___________________________________________________________ SORULAR

1. Krallk nasl Banquonun soyuna geecek? 2. Macduff kapcy neden dvmyor? 3. Metindeki 3.katilin amac nedir? 4. Malcolm kamasayd, Macbeth nasl kral olacakt? Malcolmu da m ldrecekti? Macbeth ve Lady Macbeth arada Malcolm engeli varken neden Duncan ldrnce i bitecekmi gibi davranyorlar? 5. Lennox, Macbeth'in uaklar ldrmesine neden engel olmuyor? Uaklar btn grlt-patrt iinde Macbeth onlar ldrene kadar bekliyorlar m? 6. Lady Macbeth, intihar m ediyor? 7. Duncan'n uyanma problemi mi var? Neden Macduff' kendini grevlendiriyor? uyandrmakla Bana geleceklerden pheleniyor

mu? 8. Lennox ve Macduff geceyi neden atonun dnda geiriyorlar? 9. Macbeth cinayet konusunda tereddt ettiinde Lady'nin sarf ettii "..o zaman ne srasyd bu iin, ne de yeri..." cmlesinde sz konusu olan zaman ne zamandr? 10. Malcolm'un aklna dal kesip tutma fikri nereden geliyor? 11. Sinel (Macbethin babas) eceliyle mi ld? 12. Cadlarn Hayatlarnda bir erkek var m? 13. Lady Macbeth, bir ocuk mu dourmutur yoksa zamannn soylu olmayan kadnlar gibi (Macbeth'le evlenmeden nce) st annelii mi yapmtr?

|73

___________________________________________________________

HAKKIMIZDA

T Mezunlar Tiyatrosu

rencilik yllarnda T Sahnesi bnyesinde tiyatro yapan 6 kii, mezun olduktan sonra da tiyatroya devam etme karar alarak 2000 ylnn Temmuz aynda T Mezunlar Tiyatrosu Giriimi adyla almalara balad. Bu almalarn ilk rn olarak Molirein Zoraki Hekim adl eseri, Aralk 2000de T Sahnesi ismi altnda seyircinin beenisine sunuldu. Oyun, stanbul iinde ve dnda farkl salonlarda ve Macaristann Debrecen ehrinde dzenlenen Fransz Oyunlar Festivalinde ve Fransa Compigne Teknik

niversitesinin dzenledii tiyatro festivalinde sahnelendi. Grup, ayn yl T Halk Bilimleri ve Sanatlar Topluluu ile birlikte Noktasz Bir yknn Bandayz adl semah-dans gsterisini hazrlad. 2002 senesinde T Mezunlar Derneinin katklaryla, T Mezunlar Tiyatrosu adn alan grup Dario Fo France Ramenin Ak Aile ve Seyyar Sahne ile birlikte Molirein Gln Kibarlar isimli oyunlarn sahneye koydu. Ertesi yl yeni katlmlarla kadrosunu genileten T Mezunlar Tiyatrosu William Shakespearein yazd ve Can Ycelin Trkeye evirdii Bahar Noktas adl oyunla seyirci karsna kt.

74|

___________________________________________________________

Seyyar Sahne eyyar Sahne, 2001 ylnn Mart aynda bir grup amatr tiyatrocunun giriimiyle kuruldu. niversite dneminde, Boazii niversitesi'nde tiyatroyla youn olarak ilgilenen drt amatr tiyatrocu, mezun olduktan sonra tiyatroya devam etmenin yollarn aramaya koyuldular ve bir alma balattlar. Yeni yelerin katlmyla genileyen ve Seyyar Sahne adn alan grup, 2001 bahar ve yaz dnemini bulabildikleri eitli meknlarda oyunculuk almalar yaparak geirdi. Bu almalar esnasnda, k dneminde sergilenecek bir oyunun arayna girildi ve grup, bir komedi klasiini, Molire'in Gln Kibarlar eserini sahnelemeye karar verdi. Proje, Eyll aynda T Mezunlar Tiyatrosu'ndan oyuncularn da katlmasyla geniledi ve oyun bir Seyyar Sahne-T

Mezunlar Tiyatrosu ortak projesi halini ald. Aralk 2001de sergilenmeye balanan Gln Kibarlar, yirmiye yakn kez sergilendi. 2002 yaznda grup yelerini yeni araylara zorlayacak bir projeye, bir tragedya almasna giriildi. Ancak tragedya sahnelemesine ynelik olarak yaplan metin yazm almas, zamanla bambaka bir yne evrildi ve ortaya zgn bir kurgu kt. Uzun bir alma dneminin sonucunda, ortaya Srat ykleri adnda bir saatlik bir gsteri kt. 2004 ylnda, yine deneysel bir metin oluturma almas yrten topluluk, Kerem Eksen tarafndan kaleme alnan Dnyann En Gzel Hikyesi adl oyunla seyircileriyle bulutu.

Macbeth topluluklarn 2004 yaz aylarndan itibaren yrttkleri ortak almann rn olarak sahnelerdedir.

|75

___________________________________________________________

Knye
Yazan: William Shakespeare / eviren : Sabahattin Eybolu Yneten: Celal Mordeniz Ynetmen Yardmclar: Senem Donatan, Kerem Eksen, Erdem enocak, Rezzan lke Yiit Dramaturg: Ouz Arc / Mzik: Ege Karaosmanolu Sahne Tasarm: Rezzan lke Yiit, Celal Mordeniz Kostmler: Mehmet Kimyon / Masklar: ule Yiit Aksesuar: Efe Keleolu / Ik Tasarm: Ltf Kaynar, Celal Mordeniz Ik Kumanda: Zehra Gen, zgr Solmaz Prodksiyon Sorumlusu: Suzan Karaibrahimolu Sahne Amiri: Nesrin Uarlar Fotoraflar : Celal Mordeniz Oyuncu Kadrosu: zgr Akarsu : Malcolm Glden Arsal: Cad, 2. Katil, Seyton Sezin Bozac: Lady Macbeth (Dnml), Cad (Dnml) Senem Donatan: Cad, Lady Macduff Kerem Eksen: Macbeth zlem Ersoy: Cad, ocuk Suzan Karaibrahimolu: Cad, Hizmeti Ltf Kaynar: Subay, Macduff Efe Keleolu: Banquo, Angus Selma Songr: Cad Erdem enocak: Duncan, Lennox, 1. Katil Merve Tanrver: Cad, Haberci Nesrin Uarlar: Cad, Hekate, Hekim Sava Yldrm: Ross, Kapc Rezzan lke Yiit: Lady Macbeth (Dnml), Cad (Dnml)

76|

___________________________________________________________

Desteklerini esirgemeyen stanbul Bilgi niversitesi, Eref Denizhan, Fsun zatav, T Mezunlar Dernei, Pnar Yolda, stanbul Teknik niversitesi, Sanem Soyarslan, Pnar Uyan, Hale Yiit ve smail Abiye iten teekkrlerimizle

letiim : mezunlartiyatrosu@hotmail.com www.seyyarsahne.go.to Tel: (212) 252 63 63 (212) 252 78 84 (536) 360 02 75 Senem Donatan

|77