H I D R O G R A F I J A II (2. KOLOKVIJ) Limnologija je nauka o jezerima i slatkim vodama stajaicama.

Jezero je (oprirodno i umjetno) udubljenje na povrini kopna ispunjeno vodom. Rairena su u svim klimatskim zonama na Zemlji. Obuhvataju povrinu od oko 2 mil.km2 , a volumen im je 176 000 km3 . (91 000 km3 slatka i 85 000 km3 slana voda). Neravnomjerno su rasporeena, a prema rasporedu na kontinentima, najvie ih ima na podruju Sjeverne Amerike (2% povrine), a najmanje na podruju Australije i June Amerike (0,3% povrine). Evropa 0,6 %, odnosno oko 500 00 prirodnih i 10 000 umjetnih jezera, a najvee je Ladoko jezero (17 670 km2). Najvie jezera (na Zemlji) ima u glacijalnim i periglacijalnim podrujima. (Finska zemlja ''deset hiljada jezera'', stvarni ih ima 80 000-100 000, obuhvataju 9,6% povrine). Prema razini mora jezero moe biti: Depresija-u sluaju kad je udubljenje ispunjeno vodom u cjelosti ispod razine mora; Kriptodepresija-jezero u kojem je povrina vode iznad, a dno ispod razine mora;

Bajkalsko jezero je najvea kriptodepresija na Zemlji-povrina vode nalazi se na 453 m iznad, a dno udubljenja mu je na 1 286 m ispod razine mora. Prema postanku openito se razlikuju prirodna i vjetaka jezera. Prema nainu postanka jezerskog bazena jezera se dijele na: Tektonska; Erozijska; Akumulacijska i Umjetna.

TEKTONSKA JEZERA-obrazuju se u potolinama sputenim du rasjeda u Zemljinoj kori ( Ohridsko, Prespansko, Bajkalsko, Onjega, Ladoga, Tanganjika, Njasa, Valika jezera u S. Americi...). Dijele se na: Reliktna jezera su ostaci nekadanjih mora, nastala izdizanjem zemljita u predjelu moreuza i zaliva, ime se prekida veza sa morem ili okeanom. (Kaspijsko, Aralsko). Vulkanska jezera se obrazuju u kraterima ili kalderama ugaenih vulkana, te pregraivanjem rijene doline lavom. Urniska jezera nastaju za vrijeme jaih zemljotresa kada velika masa zemlje i stijena sklizne u rijenu dolinu i pregradi je. Meteoritska jezera su nastala u kraterima obrazovanim pri padu velikih meteorita. Takvo je jezero Chab u Labradoru, te Kaali u Estoniji.

EROZIVNA JEZERA nastaju radom spoljanjih sila u udubljenjima koja nastaju lednikom, rijenom, krakom i eolskom erozijom. Glacijalna jezera (Cirkno jezero, Valovsko jezero). Rijena jezera (Protono jezero, Mrtvaja, Hodovsko jezero). Kraka jezera (Periodsko krako jezero, Termokrako jezero, Sufoziono jezero, Peinsko jezero). Eolska jezera. Glacijalno jezero (gleerko ili ledniko) je tip jezera koji se javlja najee u visokoplaninskim predjelima. Njihov nastanak je vezan za prethodni erozioni ili akumulacioni rad lednika. Obrazuje se pregraivanjem prirodnog vodotoka lednikim jezikom ili samim lednikom. Ovakva jezera karakteristina su za postglacijalne predjele, doline lednika i visoke planine koje su bile ili su zahvaene glacijacijom. Cirkna i valovska (u koritu lednika). Borako jezero, lednio-valovsko jezero; Prokoko jezero, atorsko jezero-cirk. Rijeno jezero je tip jezera koji nastaje erozionim ili akumulacionim radom rijene vode. Ovakav tip jezera je brojan u nizijskim predjelima gdje brzina toka rijeke slabi i krivuda. Eroziona rijena jezera su mrtvaje i ona nastaju meandriranjem rijeke i odsijecanjem meandra u kome se voda ujezerava. Akumulaciona rijena jezera se nazivaju jo i travertinska, a nastaju u proirenjima rijenih dolina, gdje se akumulira vea koliina vode. Hodovska jezera nastaju u pustinjskim predjelima, kada rijeka presui, a u virovima zaostane voda. Krko jezero je tip erozionog jezera koje se formira u vrtaama, uvalama i krkim poljima. Periodsko krako jezero je tip krkog jezera koje se formira u periodski plavljenim poljima. Nastaje za vrijeme poplava i jakih kia. Najkarakteristinija su za krke predjele Crne Gore, BiH, Hrvatske i Slovenije. Obrazuju se u Nikikom, Glamokom, Livanjskom, Imotskom, Cerknikom i drugim poljima. Termokrko jezero je tip krkog jezera koje se formira u predjelima stalno zamrznutog zemljita. Nastaju u udubljenjima koja nastaju sputanjem terena nakon otapanja podzemnih slojeva leda, gdje pritom sonica ispunjava basen. Voda se gubi procjeivanjem, tako da ova jezera ne traju dugo, pa su s toga periodska. Najkarakteristinija su za istoni Sibir, tanije Jakutiju, gdje se nazivaju ''alasi''. Sufoziono jezero (lat. suffossiopotkopavanje) je poseban tip krkog jezera koji nastaje procesom sufozije, tj. potkopavanjem. Podzemna voda odnosi i pokriva unutranje slojeve gline i formira upljine, koje se nakon slijeganja pretvaraju u vrtae. Ovakva jezera su malih povrina i neznatnih dubina, karakteristina za podzemne terene u kru. Peinsko jezero je tip krkog jezera koje se formira u unutranjosti kra, tj. u peinskim kanalima i bazenima. Najee se javljaju u donjem nivou peine, gdje ima vode. Malih su povrina, do desetak m2, a mogu biti i znaajno duboka (nekoliko metara). Meu poznatijim jezerima ovog tipa spada Veliko jezero u peini Vjetrenici u Hercegovini. U svijetu su brojna i turistiki veoma znaajna. Eolosko jezero je tip erozivnog jezera, karakteristino za pustinjske i polupustinjske predjele. Nastaje izduvavanjem lesa i pijeska radom vjetra i formiranjem blagih ulegnua-depresija, koje dopiru do gornje povrine izdani.
2

Izdanska voda tom prilikom ispunjava bazen i formira se jezero. U Africi se nazivaju ''otovi'', veoma se brojni i irom Sahare. Najpoznatiji su ot Derid i ot el Hodna. U Aziji oko Kaspijskog jezera nazivaju se ''takiri''. Neka eolska jezera se zahvaljujui pomjeranju dina i ulegnua ''sele'' sa jednog mjesta na drugo i u srednjoj Aziji ih zovu ''bair''. Akumulativno ili akumulaciono jezero je jezero koje nastaje radom spoljanjih sila, tj. formira se u udubljenjima nastalim radom lednika, rijeka, mora i materijala organskog porijekla. Dijeli se na vie tipova: Lednika (morenska); Rijena (protona); Primorska (lagune i limani); Zoogena i Vjetaka jezera (postaju pregraivanjem rijenih dolina, klisura ili kanjona. Najstarija su graena prije vie od 3 000 godina u Egiptu, Mezopotamiji, Indiji...).

UMJETNA JEZERA-ovjek-hidroakumulacija jezera-brane-hidroelektrane-postavljanjem brane-promjena erozijske baze-pomicanje ravnotenog profila uzvodno-pojaana erozijau gornjem toku-vea koiina detritusa zatrpava jezero-rjeenje: kontrolirano isputanje vode iz jezera. SEDRENA JEZERA-Plitvika jezera-jezera pregraena sedrenim barijerama-postanak sedre.

MORFOMETRIJSKE KARAKTERISTIKE JEZERA Jezera se razlikuju po obliku i povrini svojih akvatorija, razuenosti obala, zapremini basena itd. Te veliine se izraavaju u kvantitativnik veliinama koje se nazivaju morfometrijske karakteristike. Povrina jezera se mjeri na karti uz pomo planimetra. Povrina se mijenja u zavisnosti od kolebanja jezerskog nivoa. -Duina jezera (L) je najkrae rastojanje izmeu najudaljenijih taaka na jezeru. -irina jezera (B) (srednja irina) se dobija po obrascu Bsr=F/L, gdje je F povrina jezera u km2, a L duina u km. -Duina obalske linije (I) utvruje se na karti kurvimetrom. -Razuenost obalske linije (K) predstavlja odnos obalske linije (I) prema obimu kruga ija je povrina jednaka povrini jezera. K=I/2(F )1/2 -Dubina jezera (H) se izraunava Hsr=W/F m, gdje je W zapremina vodene mase jezera u m3, a F povrina jezera u km2.
3

-Ispupenost jezerskog nivoa (e) predstavlja visinsko rastojanje izmeu jezerskog nivoa i ravni koja spaja suprotne obale jezera, a dobija se po obrascu e=L2/8R, gdje je L duina jezera u km, a R=6 371 km, tj. srednji Zemljin poloprenik.

OSNOVNI STADIJUMI U IVOTU JEZERA 1. 2. 3. 4. Mladost-morfologija jezerskog bazena je nepromijenjena; Zrelost-jezero ima pribrenu terasu i delte pritoka, ali dno nije zaravnjeno sedimentima; Starost-jezersko dno je zaravnjeno, u pribrenom pojasu razvijena vegetacija; Izumiranje jezera-jezero postaje sve pie, vegetacija zahvata cijelu povrinu, jezero se pretvara u movaru. ZNAAJ JEZERA -Vaan regulator klime (tokom zime-griju, a ljeti-hlade okolna podruja) i otjecanja vode, posebno na povrini kopna. -Vaan izvor ivota (vodoopskrba posebno kod velikih gradskih naselja), znaajan krajolik, plovni put, posebno znaenje za dobivanje HE (hlaenje pogona TE i NE). -Znaajan izvor sirovina ( Mrtvo more-40 mlrd tona raznih soli). -Turizam i rekreacija (osobito na podrujima uz alpska jezera i Blatno jezero). -Promjene ekosustava uvjetovane izgradnjom umjetnih jezera. -Umjetna jezera: mogue je kontrolirati razinu vode; preduvjet: upoznati to vie moguih kombinacija ( Naserovo jezero: 164 km3 volumena, od ega je 30 km3 namijenjeno za taloenje mulja, za natapanje obradivih povrina 90 km3, za prihvat velike vode 44 km3, za isparavanje 10 km3 i 1 km3 gubitak poniranjem). MOVARE Movara je dio kopna koji je jako zasien ili prekriven vodom (slanom ili slatkom) tijekom veeg dijela ili cijele godine. Takoer, u movarama se razvija specifina vegetacija iz koje nastaje treset. Prema mjestu nastajanja dijele se u dvije skupine: 1. Movre na kopnu koje nastaju u plitkim povrinskim udubljenjima s visokom razinom vode temeljnice, zarastanjem plitkih jezera (odnosno predstavljaju zadnju fazu u evoluciji jezera) ili u irokim rijenim proirenjima gdje voda zaostaje poslije poplava.

2. Obalne movare predstavljaju (obalna) vlana ili poplavna zemljita gdje razina vode nije dublja od 6 m za vrijeme oseke. U obalnim movarama tropskog i sputropskog podruja razvijena je vegetacija mangrova. Takoer, obalne movare vrlo esto nastaju i u podrujima laguna. TIPOVI MOVARA Nizinske ili eutrofne movare: karakteristine su za doline rijeka, plitka jezerska udubljenja, plavljenim povrinama uz more, jezera i tekuice. Ove movare stalno dobivaju ''svjeu vodu'' koja donosi nove soli to pospjeuje rast vegetacije. Zarastanje se odvija niskom, travnom vegetacijom (travne movare) kao to su razne vrste aa, trske i zelenih mahovina. Povrina im je ravna ili blago ulegnuta. Postupno, zbog rasta uvjetovanog nepotpunom razgradnjom organske tvari ove movare prelaze u drugi tip. Prijelazne ili mezotrofne movare: djelimino je smanjeno hranjenje vegetacije podzemnom vodom. Postupno travnu vegetaciju zamjenjuje zakrljala stabla. Visoke (mahovinske) ili oligotrofne movare: sredinji dio je ispupen i po nekoliko metara (7-8 m) od ruba kao posljedica akumulacije treseta. Rast vegetacije se odvija u uvjetima slabe prihrane podzemnom vodom (prihranjuje je oborinska voda). Broj biljnih vrsta je oskudan, a najznaajnije su mahovine.

Povrina koju na Zemlji prekrivaju movare i movarna tla je oko 5,7 mil km2 (prema nekim autorima i do 9 mil km2) od ega je povrina movara 2,68 mil km2 ili 2,1% Zemljine povrine. Najvee povrine movarnog tla se nalaze u porijeju Amazona i Zaira. Najvee povrine movara nalaze se izmeu 50 i 60o s.g.., odnosno u umama s dovoljno vlage i topline za razvoj movarnog bilja. Najvee povrine su u Europskom dijelu Rusije i Sibiru, te Sj. Americi.

GLACIOLOGIJA Glaciologija je nauka o ledenjacima tj. nauka o ledu i prirodnim pojavama vezanim za led. Rije gleer potie od lat. rijei glacies to oznaava led ili mraz. Ledenjaci su vaan dio kriosfere, a to je pojam koji opisuje sve podruja na Zemlji, gdje je voda pretvorena u vrsto stanje, ukljuujui i morski led, jezerski led, snijeni pokriva, ledeni pokriva, smrznutu zemlju (permafrost). Lednici na Zemlji sadravaju najveu koliinu slatke vode i to oko 29 mil.km3, odnosno oko 2% od ukupne koliine vode na Zemlji. Procenat ukupne slatke vode na svijetu: plarne kape i gleeri 77,20; podzemne vode 22,26; rijeke i jezera 0,32; zemljite 0,18; atmosfera 0,04.

Obrazovani led je plastian, ima mogunost savijanja bez pucanja (savladavanje uspona i presedlina bez znaajnijeg pucanja). Maximalna temperatura leda ne moe biti via od 0 oC. Bez otapanja. Minimalne temperature mogu biti znatno nie. Led oponaa reljef-pseudomorfoloke forme/reljef. vrste padavine na Zemlji obrazuju se u troposferi u svim godinjim dobima zbog konvektnih padavina pri kojima se vlani zrak ohlauje za 0,56oC na svakih 100 m visine. Ovo je konvektivno hlaenje zraka pa se u jednom sloju obrazuju vrste padavine koje se iluuju u svim podrujima na Zemlji, bez obzira to nastaju u oblanom sistemu. Ta granica u troposferi naziva se hionosfera, a granica snjenih padavina je snjena granica. Zone na Zemlji u kojima je za vrijeme pleistocene glacijacije bio razvijen ledeni pokrov i ostavio na tim podrujima znaajan peat u geomorfolokom izgledu Zemlje, zovu se zone pleistocene glacijacije. Na Zemlji, 99% leda iz lednika se nalazi u ledenom pokrivau u polarnim regijama, ali se lednici mogu nai na svakom kontinentu, osim Australije. U tropima se lednici mogu nai samo na najviim planinama. Lednici su najvei spremnici slatke vode na Zemlji. Mnogi lednici skupljaju vodu za vrijeme hladne sezone, a u toploj sezoni otputaju vodu, koja je vrlo vana za ljude u tim krajevima, ivotinje i biljke. Lednici se smatraju meu najosjetljivijim pokazateljima klimatskih promjena i globalnog zatopljenja. Njihova veliina se odreuje ravnoteom masad izmeu ulaza snijega i izlaza otopljenog leda. Postoje 2 kole: alpska i skandinavska. Led nastaje od snijega koji se odrava na povrini tokom cijele godine. Napadani snijeg zbija se pod pritiskom, a pod djelovanjem sunevog zraenja otapa se s povrine u toku dana. Otopljena voda prodire kroz snjenu masu koja se tokom noi zamrzava, ovim procesom snijeg se pretvara u zrnasti snijeg-FIRN. Pod djelovanjem pritisaka zrna leda srastaju i nastaje ledniki led. Ovaj proces obrazovanja firna naziva se REELACIJA. Svakom sloju leda odgovara jedna faza reelacije. Slojevi su odvojeni proslojcima koji se nazivaju VARV (mm-cm).

SNIJEG FIRN - LEDNIKI LED Snijeg je male gustoe-reducira se meuprostor-deformacije i balansiranje zraka-kompakcijarekristalizacija snijega-srastanje i formiranje .... 2-5 mm-FIRN-nastavlja se rekristaljizacijakristali se spajaju i nastaje LEDNIKI LED (kristal od nekoliko dm3). POJAVNI OBLICI LEDA NA ZEMLJI Ledenjaci (dolinski, planinski, cirkni, visei); Ledeni pokrov (Antarktik i Grenland); Ledeni elfovi (oko Antarktika, stvara se od ledenjaka); Ledene kape (polarne, subpolarne); Ledene sante (pokrivaju Arktiki ocean) sante - smrznuta morska voda - ledene ploe 0.5-2(3) m; Ledeni bregovi - 1/9 vani; veliki blokovi leda nakon otkidanja rotiraju za 180o i nastavljaju putovanje morem; na povrini ne nose stijene, jer nakon rotacije one padaju u more.

LEDENJAK je veliko postojano tijelo od leda. Ako se nalazi na kopnu, ledenjak polako putuje zbog naprezanja, koje izaziva njegova teina. Moe da se prepoznati po pukotinama koje nastaju zbog njegovog kretanja. Kao posljedica njegovog kretanja, ledenjak pokupi sa sobom komade stijenja i praine, to dovodi do oblika zemljita kao cirk i morena. Ledenjak se stvara na mjestima gdje je skupljanje snijega vee od njegovog topljenja i nakon desetljea i stoljea, zbijeni snijeg se pretvara u led. TIPOVI LEDENJAKA Razlikuju se dva osnovna tipa: 1. Dolinske ledenjake i 2. Kontinentalne ledenjake (ledene pokrove) Dolinski ledenjaci - smjeteni u dolinama izmeu planina, esto kao povezani sustav planinskih dolina. Pokreu se, klize s veih prema manjim visinama, relativno su mali u odnosu na ledene pokrove (npr. Beringov ledenjak, Aljaska-200 km dug; Salmonov ledenjak, kanada500 m debljine). Kontinentalni ledenjaci (ledeni pokrovi, Inland Eis)- pokrivaju velika podruja (do 50 000 km2) i nisu ogranieni topografijom kao dolinski ledenjaci. Kreu se u svim smjerovima od sredita akumulacije. Prisutni su na dva podruja Antarktik i Grenland, debljina leda iznosi i do 3 000 m u sredinjem dijelu.

Santa leda je plutajua masa slatkovodnog leda koji se odvojio sa gleera ili ledenog pojasa i pluta po moru. Sante leda nalaze se u oceanima blizu Antarktika, u morima Arktika i sub Arktika, u arktikim fjordovima, ali i po jezerima koje pune gleeri. Vidljivo je samo 10-12% leda, ostatak je u moru. Brzina kretanja 10-12 km/dan; potrebno je nekoliko godina da se otope. Voda otopljenih santi je ista i moe se koristiti za pie. Pojedine, vee sante imaju osim leda i materijal odlomljenih stijena u svojoj masi. Pojedine sante leda imaju promjer od 80 do 120 km i volumen 2 000 - 5 000 m3, tako da mogu plutati oceanima 6 do 12 godina, dok potpuno ne iseznu. LEDENE KAPE Ledenjake doline i ledeni pokrovi razlikuju se po veliini i smjetaju, a varijeteti izmeu njih nazivaju se LEDENE KAPE. Slini ledenim pokrovima, ali su manjih dimenzija, povrine (npr. Penny ledena kapa na otoku Baffin, Kanada - 6 000 km2). Neke ledene kape su nastale rastom ledenjakih dolina, a mogu biti gotovo ravni (ravni tereni - neki otoci Kanadskog Arktika i Island). Ponaanje ledenjaka - odnos nakupljanja (akumulacije) i otapanja (oticanja) leda, - gornji dio ledenjaka-zona akumulacije-povrina trajno pokrivena ledom, - donji dio-zona otapanja (oticanja) - dolazi do gubitka uslijed otapanja, isparavanja - na kraju zime - ledenjak pokriven s akumulacijom sezonskog snijeda - proljee i ljeto - otapanje, - visina do koje dosee otapanje snijega i leda - granica firna (FIRN LIMIT) - definira zonu akumulacije i zonu otapanja; varira ispod granice snijega, led i snijeg se gube tijekom sezone otapanja, a u zoni akumulacije iznad te granice dodan je novi firn ledenjaku tijekom zime (padanje snijega). KRETANJE LEDNIKA Ledenjaci se kreu ili teku, zbog sila gravitacije i unutranjih deformacija leda. Led se ponaa kao kruta tvar, koja se lako lomi, sve dok ne dostigne debljinu od 50 metara. Sa veom debljinom, javlja se vei tlak na led i dolazi do plastinog teenja. Na molekularnom nivou, led se sastoji od nabijenih slojeva molekula, sa dosta slabom vezom izmeu slojeva, slojevi se kreu razliitim brzinama. Slijedea vrsta kretanja je temeljno klizanje. Ledenjak klie po terenu na kojem je nastao, uz podmazivanje sa tekuom vodom. Kako se tlak poveava na temelje ledenjaka, taka topljenjase smanjuje, pa se led vie topi. Trenje izmeu leda i stijena stvara isto dodatnu toplinu, koja doprinosi veem topljenju leda. Ovaj nain klizanja prevladava kod umjerenih ledenjaka, i klizanje je sve vee to je debljina ledenjaka vea. Klizanje je vee i ako je nagib terena vei.
8

Kretanje (''teenje'') ledenjaka - kretanje ledenjaka uslijed gravitacije, teine nekoliko mm/dan do 15 m/dan - gornji dio ledenjaka vei volumen leda, strmija padina bre kretanje od donjeg dijela led iz viih dijelova nadopunjuje led ''izgubljen'' otapanjem u niim dijelovima - kretanje leda ovisi o temperaturi (godinja doba, klima) temperatura blizu take otapanja bre kretanje! Brzina kretanja lednika djelomino ovisi o trenju izmeu leda i stijena, koje moe usporiti donji dio. Kod alpskih ledenjaka, trenje stvara i bone zidove, koji usporavaju sredinji dio. Srednja brzina ledenjaka se dosta razlikuje. U nekim dijelovima se moe ak i zaustaviti, pa mogu narasti i drvee, kao to ima sluajeva na Aljasci. U nekim sluajevima, brzina moe biti 20-30 metara u danu, ili 2-3 m dnevno. Kod nekih ledenjaka se javlja razlika u: Brzina ledenjaka varira horizontalno i vertikalno; brzina je najvea na povrini ledenjaka u njegovom sreditu, (duljina strelica je proporcionalna brzini); Pukotine, raspukline u ledu; ledenjak se kree razliitom brzinom du svoje suljine-ovisi o promjeni nagiba (ustrmljenost terena) niz ''stepenica''; prijelaz preko strmine je brigornja zona krutog leda ne pokazuje mogunost ''istezanja'' kao nii dijelovi koji teku plastino - kruti led puca uslijed napetosti i nastaju pukotine (''crevasses''); pukotine nastaju i kada ledenjak povija oko prepreke (tee bre na vanjskim stranama zavoja - kao tekuice). vrlo duga, strma padina bez usporavanja - led se odvaja u komade iljastog oblika i blokove, nastaju kaotine pukotine - uruavanje leda/ledenjaka (ICE FALL).

Kretanje ledenih pokrova Kreu se kao dolinski ledenjaci, ali od sredinjeg povrinskog podruja na nie prema rubu ledenog pokrova. Gotovo sav ledeni pokrov Antarktika je zona akumulacije - otapanje zauzima malo podruje - led lei preko niskog kopna s nekoliko planinskih lanaca - dolinski ledenjaci! LEDENJAKA (GLACIJALNA) EROZIJA Led/ledenjaci svojim kretanjem, teenjem, svojom masom i brzinom razara stjenovitu podlogu. Bazno kretanje pri dnu ledenjaka abradira stijene; otopljeni led/voda ulazi u pukotine smrzavanje - usitnjavanje stijena - kidanje i uklapanje fragmenata u ledenjak koji se kree - fragmenti se vuenjem mrve, drobe (deblji ledenjak - vei pritisak na stijene); zaobljavanje, poliranje. Na dnu nekadanjih ledenjakih dolina mogu se pronai:

Uglaane/polirane povrine - uslijed dugotrajnog pritiska ledenjaka u pokretu na podlogu Ledenjake brazde/strije - struganjem materijala koji ledenjak vue po dnu Komii (mutonirane stijene) - otporniji dijelovi stijena koje prestaju nakon erozije Odroni - masovno troenje - ledeni klinovi lome stijenovite hrptove i klifove.

LAVINA je naziv za ruenje velikih masa snijega niz strme planinske padine, najee zimi i u rano proljee. esto izaziva velike tete i ljudske rtve, iako su one, s obzirom na relativno slabu naseljenost planinskih podruja, svojim razmjerima obino ograniene u usporedbi s drugim katastrofama. Lavine masovni gravitacijski tokovi snijega, ponekad mjeavine snijega i leda, a ponekad i stijena. Nastaju na preoptereenim strmim padinama; na stari snijeg nataloi se desetak cm novg snijega, ali mogu nastati i odlamanjem gromade razlomljenog leda. Kretanje lavine - niz padinu klizne ploa novog snijega ispod koje se nalazi film vode (otapanjem starog snijega) - snijena ploa se raspada u masu rahlog snijega - mjehutii zraka zaostalog u snijegu naglo ekspandiraju; podrava lavinu u kretanju, smanjuje trenje s podlogom. LEDENJAKI RELJEFNI OBLICI: erozijski i taloni Erozijski reljefni oblici Ledenjake doline - prepoznatljivog oblika - slovo U (udoline); doline s tekuicama-slovo V VISEE DOLINE-nalaze se uz glavnu dolinu (kao pritoka), na viem je nivou (visini), imaju strmu stepenicu. Cirk u geomorfologiji podrazumijeva izvorino podruje ledenjaka. Cirkovi su u obliku amfiteatralnih udubljenja koja su nastala djelovanjem snijega i leda. Snijeg, firn i led ispunjavaju cijelu dolinu i pod teinom svoje mase led se ploukruno kree stvarajui amfiteatralna udubljenja - cirkove. Iz cirkova se led sputa u nie dijelove doline. Snagom koju posjeduje led dubi i iri podlogu po kojoj se kree i oblikuje ledniku dolinu - valov. CIRK ili KRNICA odrubljeno udubljenje, urezano u planinama; mjesto gdje se nalazi poetak ledenjaka (''glava'' ledenjaka) - ''polukruna stepenica'' u kojoj su smjeteni snjenici (vie-manje trajne nakupine snijega i leda), - mjesta sa siparitima.

10

HORN (TRN) nastaje erozijskim procesima koji proiruju cirk oblikujui otaj vrh karakteristian za ledenjaki planinski reljef, otar vrh nastao prilikom urezivanja cirka u paninu.

GREBEN (ARETE) otri grebeni koji odjeljuju susjedne glacijalne doline, nastali urezivanjem ledenjaka.

FJORD Kamenje i ostali naplavni materijal koji ledenjak pokupi putem, pretvaraju se u veliku strugalicu koja dubi stijene u dolinama i odnosi sve pred sobom ostavljajui karakteristian oblik slova U. Ledenjaci koji na svom putu putuju prema moru na taj nain stvaraju fjordove, duboke, dugake i uske rukavce. Ledenjaci mogu dospjeti mnogo dalje od take taljenja leda - led svojom masom hladi okoli u koji dolazi - produbljuje i stvara svoju dolinu i ispod razine mora otapanjem leda voda potapa dolinu - FJORDOVI (Skandinavija - dubine do 700 m). Taloeni reljefni oblici - erozijom leda i ledenjaka - uglasti fragmenti stijena (relativno kratak transport), nesortirani, razliitih dimenzija (od sitnih do velikih blokova) - ''debris'' (krje) - nesortirani i neuslojeni materijal transportira i taloi ledenjak TILL (tilit) (stijena koja nastaje taloenjem nakon otapanja leda iz morene). Ledenjake morene su stvorena nanosom materijala iz ledenjaka, koji se povukao. To se obino vidi po linijskim nasipima, mjeavini stijena, ljunka i praine. Po graninim nasipima moe se zakljuiti veliina biveg ledenjaka. Prema brazdama se moe zakljuiti smjer kretanja ledenjaka. Prije stvaranja ledenjaka, doline imaju obino V oblik, stvoren erozijom vode prema dolje. Nakon pojave ledenjaka te doline se proiruju, oblikujui U oblik. Osim toga, doline postaju dosta ravnije zbog erozije. Kod nekih dolina dolazi do produbljivanja tla pa se stvaraju mala ledenjaka jezera. MORENA ''tijelo'' / oblik kojim se til transportira kao oblik koji nastaje nakon topljenja ledenjaka. Razlikuju se: Bona morena na bokovima ledenjaka till koji izgleda kao greben, a nalazi se du bonih strana ledenjaka; Sredinja morena nastaje pri spajanju vie ledenjaka (''pritoke'') kao izduen greben; kada se spaja vie ledenjaka - vie sredinjih morena; eona morena na kraju, elu ledenjaka; kada ledenjak miruje, ''greben'' na kraju ledenjaka, prilikom pokreta pokrene i eonu morenu (''guraju''). Moe biti: krajnja najdalje je stigla: recesijska - nastala pri uzmicanju (otapanju) ledenjaka.
11

Padinska morena nastala pri topljenju leda kada se istaloi na dno noeni debris (tanki izdueni slojevi tilla).

ERATIKI BLOKOVI ledom transportirani blokovi, ''doneseni i ostavljeni'', - ako im se ne moe pronai u blizini stijena kojoj pripadaju - ledenjak - ukazuju na smjer kretanja ledenjaka. DRUMLINI relativno malih dimenzija, mogu biti u velikom broju, strmih strana, orijentirani u smjeru ledenjala, - uglavnom nakupine ljunka, - vjerovatno nastali kad novih ledenjak preoblikuje i preuredi tilit ostavljen pri prethodnom povlaenju ledenjaka. ESKERI nastaju u zoni otapanja, - izduena, niska tijela neobinog oblika povijaju, - dobro sortirani sediment, kosa slojevitost, - taloen u ''prolazima'' unutar ili ispod ledenjaka gdje dolazi do mijeanja sedimenta i vode (otopljenog leda)-tee ispod i izvan leda. KAME povrinske morene, humci stijena koji zaostaju povlaenjem ledenjaka.

KOTLII (KETTLE) voda (otopljeni led) oblikuje sedimente du strana i na kraju ledenjaka koji se povlai. - blokovi leda koji zaostaju povlaenjem leda mogu biti okruene sedimentima - led se otapa nastaje jezero (kettle lakes), - esti na sednjem zapadu SAD-a. LEDENJAKA JEZERA - oblikuju se u depresijama nastalim ledenjakom erozijom, - ledenjaki sedimenti brana - jezero nastaje izmeu ledenjaka koji se povlai (otapa) i morene (brana), - varve - karakteristine za ledenjaka jezera.

12

Procesi vezani uz kretanje leda na zemlji oblikovali su reljef, istaloili sedimente i stvorili sedimentna tijela. Znaaj se oituje i u injenici da je tokom geoloke prolosti na Zemlji led bio mnogo rasprostranjeniji nego to je danas. Za vrijeme pleistocena ledenjaci su pokrivali velike dijelove kontinenata sjeverne hemisfere. UZROCI OLEDBI - oledbe ovise o klimatskim promjenama, - ciklinost ledeno - meuledeno doba (glacijal-interglacijal) - periodi oledbe prepoznati u geolokim zapisima prva oledba zabiljeena u donjem proterozoiku, krajem proterozoika, ordovicij, karbon-perm, kvartar, - dugotrajne klimatske promjene vjerovatno vezane s aktivnouu tektonike ploa pomicanjem ploa kontinenti dolaze prema viim geografskim irinama gdje egzistiraju ledenjaci, - kolizija ploa dovodi do izdanja uzvisina iznad morske razine promjene strujanja u atmosferi i oceanima - klimatske promjene, - ciklus hiljede desetci hiljada godina.

13