BLM VE TEKN

LOJ HABERLER

Byk Patlamann Fosil zinde Sicim Kuramna Kant Aranyor

Sicim kuramclar, geerlilii tartmal kuram iin kantlar, evrenimizi ortaya karan Byk Patlamann fosil izi olan kozmik mikrodalga fon nmnda bulunabilecei grndeler. Paracklar farkl zellikte noktack biimli nesneler olarak tanmlayan Standart Modelin aksine sicim kuram, bunlarn sicim denen olabilir en kk boyutta, sicim ya da halka biimli, iki ya da boyutlu yaplarn farkl titreim biimlerine karlk geldiini savunuyor. Kuram ayn zamanda ktleekimiyle aklanan kozmik lekli fizikle, atomalt dnyadaki fizii de birletirme iddiasnda. Einsteinn ktleekimini aklad genel grelilik kuramyla, atomalt leklerde etkileen atom ekirdei iindeki paracklar bir arada tutan iddetli ekirdek kuvveti, atomlarn bozunmasndan sorumlu zayf radyoaktif kuvvet ve ekirdeklerle elektronlar bir arada tutarak atomlarn varln srdrmesine imkan veren
BLM ve TEKNK 12 Temmuz 2004

elektromanyetik kuvveti aklayan kuantum mekanii, kendi ilerinde eksiklikler tadklar gibi, birbirleriyle badamyorlar. Sicim kuramnn eletirenlerse, bunun bir kuram olmaktan daha ok, deneyle dorulanmas mmkn olmayan bir felsefe olduu grndeler. Oysa sicim kuramclar, ngrlerinin evrenin tarihindeki en iddetli olay olan Byk Patlamann izleriyle snanabileceini, Byk Patlama srecinde ortaya kan muazzam lekteki enerjilerin, sicim kuramnn iaretlerini tadn savunuyorlar. Sicim kuram, kendini son derece kk mesafelerde ve ok yksek enerji dzeylerinde belli ediyor. Sicimlerin leklendirilebilecei Planck uzunluu, metrenin yz milyar kere trilyon kere trilyonda biri 10-35 kadar. Karlatracak olursak, kk bir hidrojen atomunun ap, Planck uzunluunun 10 trilyon kere trilyon kat. Dnyann en gelikin parack hzlandrclar da atomalt paracklar arptrarak 1 katrilyon elektronvolt dzeyinde enerjiler elde edebiliyor. Bu dzey, kuantum mekaniiyle betimlenen atomalt dzeydeki fiziin incelenmesi iin yeterli olabilir. Ancak, sicim kuramnn deneysel olarak snanabilmesi iin gerekli enerji dzeyinden bir trilyon kat daha dk. Bilimadamlarna gre temel doa kuvvetleri olan ktleekimiyle, iddetli ekirdek kuvveti, zayf kuvvet ve elektromanyetik kuvvet, Byk Patlamann, tm madde ve enerjinin atomalt dzeyde bir hacimde bulunduu ilk annda birlik ve zdelik iinde bulunuyorlard. Byk Patlama neredeyse 14 milyar yl nce meydana gelmi olsa da evrenin balangcndan yaklak 300.000 yl sonraki durumunun resmi olan ve evrenin her yerini dolduran kozmik mikrodalga fon nm, zamann ilk anlarnn fosil kayd saylabilir. Bu nm inceleyen Wilkinson Mikrodalga Anizotropi Sondas (WMAP) adl uydu, bir derecenin yz binde biri mertebesinde scaklk

farkllklar dnda, bu nmn byk lde niform olduunu belirledi. Byk Patlamadan 300.000 yl sonra evreni dolduran madde ve nm orbas iinde, atom ekirdeklerinin serbest elektronlar yakalayarak atomlar oluturmasyla, nm fotonlarnn ilk k (gama n) olarak bolua yayld ann izi olan mikrodalga nm, bugn evrenin genilemesiyle tayfn mikrodalga blgesine kaym durumda. Enerjisiyse, iinde WMAP tarafndan belirlenen ok kk lekli oynamalar dnda, byk lde niform ve ortalama 2,73 K scakla karlk geliyor. Bu mutlak sfr diye bilinen -273,6 0C dereceden yalnzca 2,73 0C derece daha scak demek. niformluk, ime srecinin bir kant. Bu, Byk Patlama anndan saniyenin 10-33 kadar sonra balayp yine saniyenin son derece kk bir kesri iinde son bulan, evrenin genilemesinin olaanst hzland bir srece verilen ad. Bu sre iinde evren, atomalt boyuttan, kozmik boyutlara geniledi ve ap 100 trilyon kere trilyon kat artt. ime srecini gerekletiren enerji alannda, teki tm kuantum alanlarda olduu gibi dalgalanmalar vard. te aratrmaclar da, donmu bir gldeki dalgalar gibi kozmik mikrodalga fon nmnda sabitlenmi olmas gereken bu dalgalanmalarda sicim kuramnn kantlarn bulabilmeyi umut ediyorlar. Planck leinde meydana gelen fizik olaylarnn yol at dalgalanmalarn boyutu 10-35 metre (metrenin yz milyar trilyon kere trilyon da biri) olsa da, evrenin ime sreciyle muazzam genilemesi sonunda bu dalgacklarn boyu birka k ylna ulam olabilir. Sicim kuramclar, kuramn ngrlerinin mikrodalga fon nm iindeki scak ve souk blgelerin rntsnde llebilir etkiler yapm olmasnn kk bir olaslk olduunu kabul ediyorlar. Ancak sicim kuram, deneysel olarak snanmas son derece g bir kuram olduundan, ortaya kan her frsat deerlendirmek istiyorlar. Sicim kuramnn kozmik mikrodalga fon nmnda yapm olabilecei deiiklikler, nmdaki scaklk farkllklar konusunda yaplan standart ngrlerin %1i kadar olabilir. Aratrmaclar, WMAPtan sonra gelecek yllarda uzaya gnderilecek CMPpol ve Avrupa Uzay Ajansnn Planck uydularnn kozmik mikrodalga nmda yapaca ok daha duyarl gzlemlerin, byle bir fark ortaya koyabileceini umuyorlar.
NASA Basn Blteni, 12 Mays 2004