USUL-U KF

(Akl ve Cehalet, lmin Fazileti, Tevhid, Hccet)

Sigatu'l-slm Ebu Cafer Muhammed b. Yakub b. shak el Kuleyn(l. h. 329)

Mtercim: Vahdettin nce &Arapa Tatbik: Hamid Turan &Trke metni gzden geiren Prof. Dr. Hseyin Hatemi

AKIL VE CEHALET KTABI

1-...Muhammed b. Mslim,1[1] Ebu Cafer (Muhammed Bakr aleyhisselm)nyle dediini bildirdi: Allah, akl yaratnca onu konuturdu, ardndan ona: "Beri gel." dedi, akl beri geldi. Sonra: "Geri git." dedi, akl geri gitti. Sonra yle buyurdu: zzetim ve cellim hakk iin senden daha sevimli bir ey yaratm deilim. Senin eksiksiz, olgun halini ancak sevdiim kimselere bahederim. Sadece sana emreder, yalnz sana yasaklarm yneltir, srf seni cezalandrr ve yalnzca seni dllendiririm. 2-...Esba b. Nubate, Ali b. Ebu Tlib(aleyhisselm)nyle dediini rivayet etmitir:Cebrail, dem (aleyhisselm)nyanna indi ve dedi ki: "Ey dem! eyden birini semeni nermekle emrolundum. Birini se, dier ikisini brak." dem ona: "Ey Cebrail! Bu ey nedir?" diye sordu. Cebrail: "Akl, hay ve dindir." dedi. dem: "Ben akl setim." dedi. Bunun zerine Cebrail hay ve dine: "Haydin dnelim, onu brakn." dedi. Hay ve din dedi ki: "Ey Cebrail! Bize, akl neredeyse siz de orada olun." diye emredildi. Bunun zerine Cebrail: "yleyse size emredildii gibi hareket edin." dedi ve geldii yere doru ykseldi. 3-...Muhammed b. Abdulcabbar, ashabmzn bazsndan2[2]merfu olarak Ebu Abdullah (Cafer Sadk aleyhisselm)'dan yle rivayet etmilerdir:

1 [1]- Ravi sralamas ksaltlm; hadisi rivayet eden ilk ravi nadiren de sonraki raviler kaydedilmitir.

2[2]- "el-Kfideki rivayet zincirlerinin bazsnda "ashabmzn bazsndan" ifadesiyle iaret edilen, isimleri zikredilmeyen raviler: 1- Ahmed b. Muhammed b. sa. 2- Ahmed b. Muhammed b. Halid. 3-Sehl b. Ziyad'dr. [Fevaidu'l-Kaife'nin nsznden, Seyyid Muhammed HseynTabataba et-Tebriz] Sahabe: oulu sahb, shb, ashab ve sahabe olan "shib" kelimesi, Arapa'da dost, arkada, srda, kafa dengi ve kendisiyle ska grp konuulan yakn arkada anlamlarna gelir ve uzun, kkl dostluklar ifade etmek iin kullanlr; nitekim muhasebe, uzun bir sre muaeret ve sohbet etme manasn ierir. (Mufredat- Rab ve Lisanu'1-Arab "Sahabe" kelimesi) Kiiler arasnda yakn sohbet arkadal kurulduunda "shib" kelimesi ikinci zamire eklenerek tamamlama oluturmaktadr. Mesel Kur'n'da da geen bir rnekte olduu gibi, "Ya shibeyi's-sicn." (Ey benim hapis arkadalarm) veya "Ashab-u Musa" tamlamalarnda shib ve ashab kelimeleri "sicn" ve "Musa" kelimelerine eklenerek belirtili isim tamlamalar oluturmaktadr. Ayn ekilde, Reslullah (s.a.a) dneminde de Hz. Peygamber'in sohbet arkadalarna "Shib'r-Resul" ve "Ashab'r-Resl" denilerek

mam'a sordum ki: Akl nedir? Buyurdu ki: Rahman'a kulluk sunmann arac ve cennetleri kazanmann aleti olan bir yetenektir. Dedim ki: Peki, Muaviye'nin sahip olduu yetenek nedir? Buyurdu ki: Onunkine kurnazlk denir. eytanettir. Akla benzer; ama kesinlikle akl deildir. 4-...Hasan b. el-Cehm yle rivayet eder: mam Rza (Ali b. Musa aleyhisselm)dan unlar dinledim: Her kiinin dostu akldr; dman da cehaletidir. 5-...Hasan b. el-Cehm rivayet eder ki: mam Ebu'l-Hasan (Ali b. Musa aleyhisselm)a sordum: "Yanmzda baz insanlar var, bunlar imamlara sevgi beslerler; fakat dinde derin kavray ve kesin inan sahibi olanlarn kararllklarn onlarda gzlemleyemiyoruz. Yalnzca szleriyle kararl olduklarn ifade etmeye alyorlar." bunlar hakknda ne buyurursunuz? Dedi ki: Bunlar, Allah'n azarlad kimselerden saylmazlar. Allah, onlar hakknda yle buyurmutur: "Ey akl sahipleri! bret aln." (Har, 2) 6-...shak b. Ammar rivayet eder ki: Ebu Abdullah (Cafer Sadk aleyhisselm) buyurdu ki: Kimin akl varsa dini vardr, kimin dini varsa cennete girer. 7-...Muhammed b. Sinan, Ebu'l-Carud'dan, o da Ebu Cafer (Muhammed Bakr aleyhisselm)danyle rivayet eder: Allah, kyamet gn hesaplama annda insanlar, dnyada verdii akl orannda sorgulamaya tabi tutar. 8-...Muhammed b. Sleyman ed-Deylem, babasndan yle rivayet eder:
tamlama yaplrd. Ayrca yine o dnemlerde kullanlan "Ashab-u Biati'-ecere" ve "Ashab- Suffe" (Sofa Ehli) isimlerinde de "ashab" kelimesi tamlamann ek unsuru durumundadr.
Reslullah dneminde salt "sahib" veya "ashab" terimleri sylendiinde Hz. Peygamber'in dostlar ve arkadalar anlalmyordu; bilakis, daha sonralar, Hilfet Mektebi (Ehl-i Snnet)'in mensuplar tarafndan Reslullah'm arkadalar iin sadece "sahabe", "sahabe" ve "Ashab" kelimeleri kullanlmaya balanmtr. Yani sadece Peygamber'in arkadalarnn "sahabe" olarak adlandrlmas ne Kur'n'dankaynaklanan bir eydir, ne de slm'dan; bu sadece daha sonra baz Mslmanlar tarafndan belirlenmi bir stlahtr. [Allme Seyid Murtaza Asker, Mealimu'lMedreseteyn, c.l, s. 122-123]

Ebu Abdullah (Cafer Sadk aleyhisselm)a sordum: "Falan adam, ibadetleri, dini ve erdemi itibariyle u u zelliklere sahiptir." Byle biri iin ne buyurursunuz? -Dedi ki: Akl nasl? -Dedim ki: Bilmiyorum? Bunun zerine unlar syledi: Hi kukusuz sevap insann aklnn dzeyine gre verilir. srailoullarndan bir adam vard. Bu adam, denizin ortasndaki adalardan birinde Allah'a ibadet ederdi. Adann her taraf yemyeildi, seyre doyum olmazd. Her taraf aalarla kaplyd. Suyu boldu. Bir gn bir melek, bu adamn bulunduu adadan geti. Onu grnce yle dedi: "Ey Rabbim, u adamn ald sevab bana gster." Allah-u Tel ona adamn sevabn gsterince melek, bu sevab az buldu. Bunun zerine Allah-u Tel ona: "Adamla arkadalk et." diye vahyetti. Melek adamn yanna insan suretine brnerek geldi. -Adam: "Kimsin sen?" diye sordu. -O: Ben ibadetle megul bir insanm. Senin yerini ve burada ibadetle megul olduunu duydum. Bu yzden senin yannda Allah'a ibadet etmeye geldim. Melek adamn yannda o gn kald. Sabah olunca melek ona dedi ki: Senin yerinin havas, suyu ve evresi tertemiz ve gzeldir. Burada ibadet etmekten baka bir ey yaplmaz. Abid adam, ona unlar syledi: "Bu yerimizin bir kusuru vardr." Melek: "Nedir bu kusur?" diye sordu. Adam: "Rabbimizin hayvan yoktur. Eer Rabbimizin eei olsayd, onu burada gder, otlatrdk; nk bunca ot kuruyup zayi oluyor." dedi. Melek ona dedi ki: Sence Rabbimizin eei yok mudur? Dedi ki: Eer eei olsayd bunca otun zayi olmasna izin vermezdi. Allah, melee yle vahyetti: Ben ona aklnn dzeyine gre sevap verdim. 9-...Sekun, Ebu Abdullah (Cafer Sadk aleyhisselm)'dan yle rivayet eder: Reslullah(sallallahu aleyhi ve lihi) buyurdu ki: Tavrlar gzel ve sempatik bir adamdan size bir haber gelirse, siz asl onun aklnn gzelliine baknz; nk bu insan aklnn dzeyine gre yapp ettiklerinin karln grecektir.

10-...Abdullah b. Sinan rivayet eder ki: Ebu Abdullah (Cafer Sadk aleyhisselm)a abdest ve namazla ilgili olarak eitli vesveselere mptela olmu bir adamdan sz ettim, sonra da unu syledim: "O, akll bir adamdr." Ebu Abdullah buyurdu ki: eytana uyan bu adamn neresi aklldr? Dedim ki: eytana nasl uyuyor? Buyurdu ki: Ona sor bakalm: Senin iine doan bu vesvese kimdendir? Mutlaka: "eytann iidir." diye sana cevap verecektir.3[3]

3[3]- Bil ki itminan (kesin bilgi), yakn, sebat, hulus (gnl temizlii) vb. eyler rahmani feyizler ve melekilkalardandr. Vesvese, tezelzl (sarslma), irk vb. eyler eytann insanolunun kalbine att likalardandr. Bunun delili vesveseye den insann eriat hkmleri ile hadislere muhalefet etmesidir. Her uzvu tmyle kapsayacak bir ekilde kere ykamak bid'at ve abdesti batl eden bir eydir. Rivayetlerde yer aldna gre nc defa ykamak bi'dattr ve her bi'dat atete yer alacaktr. (Usul-u Kfi, c.l, h: 8 (164) Mecmeu'l-Beyan'da Ayyai'den nakledilen bir rivayet: mam Cafer Sadk (a.s) yle buyurmutur: Reslullah (s.a.a) yle buyuruyor: Her mminin gsnde kalbi iin iki kula vardr. Bir kulana melek fler bir kulana ise eytan vesvese eder... Namaznda fazla phe ettiin zaman phene itina etme, namazna devam et ve onu tamamla. Bylece eytan seni terk edecektir. phesiz ek (phe) eytandandr. (Furu-i Kfi, c.3, s.359)
Elbette eytana bir mddet muhalefet eder ve vesveseye itina etmezsen eytan senden el eker. Nefsinde sebat ve itminan oluur. Ama bu muhalefet esnasnda Allah'a yalvarp yakarmal, o melun eytann ve nefs-i emmarenin errinden Allah'a snlmal. Elbette Allah elinden tutacaktr. [mam Humeyn, Krk Hadis erhi, c.2, s.69-80, Hamd yay. stanbul - 1993]

11-...Ahmed b. Muhammed b. Halid, ashabnn bazsndan merfu Reslullah(sallallahu aleyhi ve lihi)'ninyle buyurduunu rivayet etmilerdir:

olarak

Allah, insanlar arasnda akldan daha stn bir eyi pay etmi deildir. Akll insann gecesini uykuyla geirmesi, cahilin gece boyunca uyank kalmasndan daha hayrldr. Akll insann evinde kalmas, cahilin (hac ve cihad gibi sebeplerle) evinden kmasndan daha iyidir. Allah, nebi ve resullerini, akl bakmndan tam olgunlamadka grevlendirmemitir. Peygamberin akl, btn mmetinin aklndan daha stndr. Peygamberimizin zihninde geen bir ey, mctehidlerin itihadndan daha stndr. Kul, akledipkavramad srece Allah'n farzlarn yerine getirmi olmaz. Btn abidler, ibadetlerinin stnl bakmndan bir akll insann ulat mertebeye ulaamazlar. Aklllar derken saf akla sahip olanlar kastediyorum. Allah-u Tel onlar hakknda yle buyurmutur: "Ancak temiz akl sahipleri dnp t alrlar."4 [4](Bakara, 269)

4[4]- Ayette geen "elbab" kelimesinin tekili olan "lubb" akl demektir. nk akl insan iin bir ekirdek kabuunun iindeki z konumundadr. Kur'n'daki kullanmda da bu anlam esas alnmtr. yle anlalyor ki "akl" kelimesi, bu gnk anlamyla, ok kullanm sonucu sonradan tretilen bj isimdir. Bu yzden Kur'n- Kerim'de "akl" eklinde gemez, sadece "ya'kilun" gibi fiiller kullanlr. "Akl" kelimesinin asl anlam, balama ve tutmadr. nsann idrak ve kavrayna da akl der mistir. Ki balanp tutulma ilemi akl olarak nitelendirilmitir. nsann idrak ettii eylere, iyiyi, kty, hakk, batl ayrt etmesini salayan tek g olduuna inanlan melekeye de akl denmitir. Bunu kart da, eitli balamlarda delilik, aptallk, ahmaklk ve cehalettir. "Akl" kelimesi kavray anlamnda kullanlr. nk kavrama ileminde kalbin tasdik yoluyla balanmas sz konusudur. Yce Allah, bu durumu insann yaratlnn esas klmtr; teori dzeyine hakk ve batl bu ekilde kavrar. Pratik boyutuyla iyiyi, kty, faydaly ve zararly bu sayede algla Yce Allah insan, nce kendi varln alglayacak bir mahiyette yaratmtr. Ardndan onu somut duyu organlaryla donatmtr. Bunlar aracl ile somut eyleri alglar. Bunun yannda isel duyularla donatmtr ki, bunlar aracl ile soyut ve manev eyleri alglar. Bunlar insann kendisini d leme balama ilevini de grrler; irade, sevgi, fke, umut ve korku gibi. Ardndan d lemde, dzenlere ayrma, zelletirme ve genelletirme trnden tasarruflara giriir. D lemdeki, pratik aamasnn dnda kalan teorik olgularla ilgili teorik yarglara varr. Pratik olgular hakknda da pratik yarglarda bulunur. Btn bunlar, z yaratlnn kendisi iin belirledii mecrada gerekletirir. te akl dediin ey, bu ilemlerin tmn gerekletiren eyin addr. Ancak baz durumlarda, insann sahip olduu kimi gler insan etkisi altna alabilir. Sz gelimi, ihtiras ve fke gibi gler dier gleri btnyle devre d brakabilir veya zayflatabilir. Byle durumda insan lmllk ve itidal izgisinden saparak, ifrat ve tefrit gibi iki u kutuptan birine kayabilir. O zaman, akl dediimiz g, normal ilevini, salkl biimde gremez olur. Sapk ve saptrc alglara ve yalanc tanklklara gre hkmeden bir yargc dnn. Bu tr bir yarg, kesinlikle haktan sapar. Yarg asl itibariyle batl, yanll kastetmezse de byle bir insan yarg makamnda oturmutur ar yargnn amacna ve ilevine uygun olarak hareket eden bir yarg deildir. Yarglarnda, batl ve yar

12-Hiam b. Hakem yle rivayet etmitir. Ebul Hasan (Musa b. Cafer aleyhisselam) bana dedi ki: Ey Hiam! Kukusuz Allah Tebareke ve Tel Kitabnda akl ve anlay sahiplerini mjdelemi ve buyurmutur ki: Dinleyip de szn en gzeline uyan kullarm mjdele. te Allahn doru yola ilettii kimseler onlardr. Gerek akl sahipleri de onlardr. (Zmer, 18) Ey Hiam! Allah Tebareke ve Tel insanlar iin kantlar akl araclyla tamamlamtr. Peygamberleri beyan (aklama) ile desteklemitir. eitli kantlarla onlara Rabliini gstermi ve buyurmutur ki: "lhnz bir tek Allah 'tr. Ondan baka ilh yoktur. O, Rahmandr, Rahimdir. phesiz gklerin ve yerin yaratlmasnda, gece ile gndzn birbiri peinden gelmesinde, insanlara fayda veren eylerle ykl olarak denizde yzp giden gemilerde, Allah 'in gkten indirip de l haldeki topra canlandrd suda, yeryznde her eit canly yaymasnda, rzgrlar ve yer ile gk arasnda emre hazr bekleyen bulutlar ynlendirmesinde dnen bir toplum iin birok deliller vardr." (Bakara, 163-164) Ey Hiam! Allah bunu, bilinmesinin ve insanlarn kendilerini yneten bir ilh gcn olduunu anlamasnn kant olarak gzler nne sermektedir. Nitekim Allah, bu hususla ilgili olarak yle buyurmutur: "Ve rm etmitir size geceyle gndz, gnele ay; yldzlar da rm olmutur emriyle. phe yok ki akl eden topluluk iin deliller var." (Nahl, 12) "yle bir mbuddur ki sizi topraktan, sonra bir katre sudan, sonra bir pht kandan yaratmtr, sonra
bilgileri esas alan bir insan da bu erevede deerlendirebiliriz. Bir tr hogr klfna sokarak, sz konusu yargsn akl olarak deerlendirse dahi, gerek akln yapabilecei bir i deildir bu. nk byle bir harekette insan, normal ftratn izgisinden ve doruluun deimez kurallarndan sapm olur. Kur'n- Kerim bu erevede ele alyor meseleyi. Akl insann dini asndan yararland ve yol gstericilii altnda gerek bilgilere ve salih amellere ulat g olarak tanmlyor. Bu dorultuda iini yerine getirmeyince, o gc akl diye nitelemez. Srf dnyev hayr ve er balamnda ilev grse de. Nitekim yce Allah yle buyuruyor: "Ve derler ki: Eer dinlemi olsaydk ya da akl etmi olsaydk, u lgnca yanan atein halk arasnda olmayacaktk." (Mlk, 10) "Yeryznde gezip dolamyorlar m, bylece onlarn kendisiyle akledebilecek kalpleri ve iitebilecek kulaklar oluversin? nk dorusu, gzler kr olmaz, ancak sinelerdeki kalpler krelir." (Hac, 46) Grld gibi, ayetlerde "akl" kavram, ilimle ilgili olarak kullanlyor ki insan bunu yalnz bana gerekletirir. itme ise, alglama ile ilgili olarak kullanlyor. Burada ise, insann bir bakasnn yardmna ihtiyac vardr. Ancak dikkati eken husus, her iki faaliyette de z yaratln (ftrat) bozulmaml esastr. Ulu Allah bir ayette yle buyuruyor: "Nefsini ahmaklatran beyinsizden baka, kim brahimin dininden yz evirir." (Bakara, 130) Daha nce bu ayetin, Akl, araclyla Rahman olan Allah'a kulluk sunulan eydir. hadisinin dier bir ifadesi olduunu vurgulamtk.
Bu aklamalarn nda unu diyebiliriz: Kur'n'da "akl" kavram ile kastedilen, insann bozulmam ftrat ile elde ettii idrak ve kavraytr. Bununla, "Size ayetlerini byle aklar ki akledesiniz." (Bakara, 242) ifadesinin anlam belirginleiyor. Buna gre, bilgi aklama ile kazanlr. Bilgi ise, akim ncs ve aracdr. Nitekim yce Allah bir ayet-i kerimede yle buyurur: "te bu rnekler; biz bunlar insanlara vermekteyiz. Ancak limlerden bakas bunlara akl erdirmez." (Ankebut, 43) [Allme Tabataba, el-Mzan, c.2, s.371-375-589, Kevser yaynlar, stanbul - 2005]

sizi bebek olarak dnyya karmtr, sonra ergenlik ana erimeniz, sonrada ihtiyar olmanz iin sizi yaatmadadr ve sizden daha nce ldrlen de var ve hepinizi de muayyen ve mukadder bir zamana dek yaatr ve btn bunlarda akl edesiniz diye olup biter." (M'min, 67) "Gecenin ve gndzn ar darda gelmesinde Allah 'in gkten indirip l haldeki yeri canlandrd rzkta, (Casiye, 5) rzgrlar estirmesinde, gklerle yer arasnda emre hazr bekleyen bulutlarda akln kullanan bir topluluk iin kantlar vardr." (Bakara, 163) "Biliniz ki Allah, yeryzn, lmnden sonra diriltir; andolsun ki akl edesiniz diye size delillerimizi apak bildirdik." (Hadid, 17) "zm balar, ekinler, bir kkten ve eitli kklerden dallanm hurma aalar vardr. Bunlarn hepsi bir su ile sulanr. (Byle iken) Yemilerinde onlarn bir ksmn bir ksmna stn klarz, ite bunlarda akllarn kullanan bir toplum iin ibretler vardr."(Ra''d, 4) "Yine O'nun delillerindendir ki, size korku ve mit vermek zere imei gsteriyor, gkten su indirip lmnn ardndan arz onunla diriltiyor. Dorusu bunda, akln kullanan bir kavim iin dersler vardr." (Rm, 24) "De ki: Gelin Rabbiniz size neleri haram etti, ben okuyup anlataym: Sakn O'na hibir eyi e ve ortak saymayn, ana-babaya iyilik edin, yoksulluk korkusuyla ocuklarnz ldrmeyin. Sizi de ancak biz rzklandrrz, onlar da ve aa kan ktlklere de yaklamayn, gizli kalan ktlklere de ve hibir cana kymayn, nk Allah hakl olmadka haram etmitir bunu. te aklnz banza alasnz diye size bunlar emretmitir O." (Enam, 151) "Mlkiyetiniz altnda bulunan kleler iinde, size verdiimiz rzklarda -Birbirinizden ekindiiniz gibi kendilerinden ekineceiniz derecede sizinle eit (haklara sahip)- ortaklarnz var m? te biz yetlerimizi, akln kullanacak bir kavim iin byle aklyoruz." (Rm, 28) Ey Hiam! Sonra Allah, akl sahiplerine t vermi ve onlar ahiretteki nimetleri arzulamalar iin tevik etmi ve yle buyurmutur: "Dnya hayat bir oyun ve elencedenbaka bir ey deildir. Muttaki olanlar iin ahiret yurdu muhakkak ki daha hayrldr. Hala akl erdiremiyor musunuz?"(En'am, 32) Ey Hiam! Sonra Allah, akllarn kullanmayanlar azabndan korkutmu ve yle buyurmutur: "Sonra dierlerini yok ettik. Elbette siz de sabah ve akam onlara uruyorsunuz. Hala akllanmayacak msnz?" (Saffat, 136-137-138) Ve buyurmutur: "Biz, phesiz bu memleket halknn zerine, yoldan kmalarna karlk gkten feci bir azab indireceiz. Andolsun ki biz, akln kullanacak bir kavim iin oradan apak bir ibret nianesi brakmzdr." (Ankebt, 34-35) Ey Hiam! Akl ilimle beraberdir. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: "ite biz, bu mislleri insanlar iin getiriyoruz; fakat onlar ancak bilenler dnp anlayabilir." (Ankebt, 43) Ey Hiam! Sonra Allah, akllarn kullanmayanlar yle yermitir: "Onlara: Allah'n indirdiine uyun, denildii zaman onlar, "Hayr! Biz atalarmz zerinde bulduumuz yola uyarz. " dediler. Ya atalar bir ey anlamam, doruyu da bulamam idiyseler?" (Bakara, 170) Ve yle buyurmutur: "Kfirlerin durumu, sadece obann barp armasn iiten hayvanlarn durumuna benzer. nk onlar sarlar, dilsizler ve krlerdir. Bu sebeple dnmezler." (Bakara, 171) Ve buyurmutur: "Onlardan seni (dinleyen (Ayetin metni "yestemiun:) dinleyenler" (eklindedir.) vardr. Fakat sarlara, stelik akllar da ermiyorsa sen mi duyuracaksn?" (Yunus, 42) Ve buyurmutur: "Yoksa sen, onlarn ounu dinleyenler veya akledenler mi sanyorsun? Aksine onlar hayvanlar gibidirler, hatta onlardan daha sapk bir yoldadrlar." (Furkan, 44) Ve buyurmutur: "Onlar mstahkem ehirlerde veya siperler arkasnda bulunmakszn sizinle toplu halde savaamazlar. Kendi aralarndaki savalar ise etindir.

Sen onlar derli toplu sanrsn, hlbuki kalpleri darmadanktr. Byledir; nk onlar, akln kullanmayan bir topluluktur." (Har, 14) Ve buyurmutur: "Kitab okuduunuz halde, nsanlara iyilii emredip kendinizi unutuyormusunuz? Hala aklnz kullanmayacak msnz?" (Bakara, 44) Ey Hiam! Sonra Allah ounluu yermi ve yle buyurmutur: "Yeryznde bulunanlarn ouna uyarsan seni Allah yolundan saptrr." (En'am, 116) Ve buyurmutur: "Onlara, andolsun ki, "Gkleri ve yeri kim yaratt?" diye sorsan, "Allah " derler mutlaka... De ki: Hamd Allah 'a mahsustur. Hayr, onlarn ou bilmezler." (Lokman, 25) Ve buyurmutur: "Andolsun ki onlara, "kim yadrr gkten yamuru da onunla, lmnden sonra diriltir yeryzn " diye sorsan "Allah " derler mutlaka; de ki: Hamd Allah 'a, fakat ou akletmezler." (Ankebt, 63) Ey Hiam! Sonra Allah, aznl vm ve yle buyurmutur: "...Kullarmdan pek az kreder." (Sebe, 13) Ve buyurmutur: "Bunlar da ne kadar az!" (Sd, 24) Ve buyurmutur: "Firavun hanedanndan imann gizleyen bir mmin: Rabbim Allah'tr, dedii iin mi adam ldreceksiniz-.." (M'min, 28) Ve buyurmutur: "Ve inananlar gemiye ykle dedik; Zaten mahiyetinde bulunan inanm kiiler de pek azd..." (Hd, 40) Ve buyurmutur: "Fakat onlarn ou bilmezler." (En'am, 37) Ve buyurmutur: "Onlarn ou akln kullanmaz." (Mide, 103) Ve buyurmutur: "Onlarn ou farknda deildir." (Yunus, 60) Ey Hiam! Allah, temiz akl sahiplerini en gzel niteliklerle anmtr. Onlar en gz alc sslerle bezemi ve yle buyurmutur: "Dilediine hikmet verir. Kime hikmet verilmise byk bir hayr verilmitir. Temiz akl sahiplerinden bakas, t alp dnmez." (Bakara, 269) "limde derinleenler; ona inandk hepsi Rabbimizdendir derler. Temiz akl sahiplerinden bakas t alp dnmez." (l-i mran, 7) Ve buyurmutur: "Gklerin ve yerin yaratlmasnda, gece ve gndzn ard arda gelmesinde, temiz akl sahipleri iin ayetler vardr." (l-i mran, 190) Ve buyurmutur: "Sana Rabbin tarafndan indirilen kitabn hak olduunu bilen, kr gibi olur mu? Ancak temiz akl sahipleri t alp dnr." (Ra'd, 19) Ve buyurmutur: "Yoksa geceleyin secde ederek ve kyamda durarak ibadet eden, ahiretten ekinen ve Rabbinin rahmetini dileyen kimse (O inkrc gibi midir?). De ki: Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Dorusu ancak temiz akl sahipleri bunlar hakkyla dnr." (Zmer, 9) "Sana bu mbarek kitab, ayetlerini dnsnler ve akl olanlar t alsnlar diye indirdik." (Sd, 29) Ve buyurmutur: "Andolsun ki biz, Musa'ya doru yolu gsteren kitab verdik ve srailoullarn da miras ettik o kitaba ki, akl banda olanlar doru yola sevk eder, onlara ibrettir, hatrlatmadr." (M'min, 53-54) Ve buyurmutur: "Sen, yine de hatrlat. nk hatrlatmak, m'minlere fayda verir." (Zriyat, 55)

Ey Hiam! Allah-u Tel, kitabnda yle buyurmutur: "Bu kitapta kalbi olan kimse iin bir hatrlatma vardr." (Kaf, 37) Ayette geen kalp kelimesinden maksat, akldr. Bir ayette de yle buyurmutur: "Andolsun ki biz, Lokman 'a hikmet vermitik." (Lokman, 12) Yani anlay ve akl vermitik. Ey Hiam! Lokman oluna unlar syledi: "Hak karsnda mtevzi ol ki, insanlarn en aklls olasn. Zek, hak karsnda ok basit kalr. Oulcuum! Dnya derin bir denizdir. Orada nice lemler batp gitmitir. O halde bu denizde takva, senin gemin olsun. Bu gemiyi yrten enerji iman olsun. Geminin yelkeni tevekkl olsun. Kaptan akl olsun. Klavuzu ilim olsun. Demir atmas da sabr olsun." Ey Hiam! Hi kukusuz her eyin bir klavuzu vardr. Akln klavuzu da dncedir. Dncenin klavuzu da suskunluktur. Her eyin bir binei vardr. Akim binei de tevzudur. Yasaklandn eyleri iliyor olman, senin cahil biri olduunun en belirgin kantdr. Ey Hiam! Allah, nebi ve resullerini, kullarna Allah ile ilgili olarak srf akllarn kullansnlar diye gndermitir. Bu balamda peygamberlere en gzel karl verenler, en gzel marifet mertebelerine ulaanlar olmulardr. Allah'n emrini en iyi bilenler, akl bakmndan en gzel olanlar olmulardr. Akl bakmndan en olgun ve en kusursuz olanlar, dnya ve ahirette en yce mertebelere erienler olmulardr. Ey Hiam! Allah'n insanlara sunduu iki kant vardr. Biri ak, biri de gizlidir. Ak kant, resuller, nebiler ve imamlardan (selm zerlerine olsun) oluur. Gizli kant ise akldr. Ey Hiam! Akll insan o kimsedir ki, hell ilerle uramak, onu kretmekten alkoymaz, haramlar da sabrn kramaz. Ey Hiam! eyi eye musallat klan kimse, akln ykmaya yardm etmi gibidir. Uzun dnyevi beklentilerle dnce nurunu karartanlar... ok konuup boboazlk etmekle hikmetinin tomurcuklarn mahvedenler... Nefsinin ehevi arzularyla t alma yeteneklerinin aydnln sndrenler... Byle kimseler akllarn ykmak iin nevalarna yardm etmi olurlar. Akln ykan bir kimse de dinini ve dnyasn ifsad etmi olur. Ey Hiam! Sen kalbini Rabbinin emrini yerine getirmekten alkoyduun ve akln yenilgiye uratsn diye hevnn isteklerine uyduun halde amelin Allah katnda geliir (arnr) m? Ey Hiam! Yalnzla kar sabr gstermek, akl gcnn belirtisidir. Kim Allah- tanrsa, Onu bilirse, dnya ehlini ve dnyay arzulayanlar terk eder, Allah katnda olanlar arzular. Allah, yalnzlkta onun yolda, birlikte onun arkada, yoksullukta onun zenginlii olur. Ve kimi kimsesi olmadan onu izzetlendirir. Ey Hiam! Hak, Allah'a itaat olunsun diye konmutur; kurtulu da ancak itaatle olur. taat ilimle, ilim renmeyle, renmek ise ancak akl ile salama alnr. Ancak rabbani limden edinilen bilgiye bilgi denir. lmi tanmak da akl ile olur.

Ey Hiam! Bir limin iledii az bir amel kabul grr ve katlanarak artar. Hevve heveslerinin peinden gidenlerin, cahillerin iledikleri ok amel ise geri evrilir. Ey Hiam! Akll insan, dnyadan az bir eye ama hikmete sahip olmak kouluyla raz olur. Fakat dnyaya sahip olmakla beraber hikmetten az bir eye raz olmaz. Bu yzden krl bir ticaret yapmtr. Ey Hiam! Akll insanlar dnyann fazlalklarn terk etmilerdir, gnahlar m terk etmeyecekler? Kald ki, dnyay terk etmek erdemlilik, gnahlar terk etmekse zorunluluktur. Ey Hiam! Akll insan, dnyaya ve dnyalklara bakt ve grd ki, bunlar; ancak meakkatle elde edilebiliyor. Sonra ahirete bakt ve grd ki, onu elde etmek de ancak meakkatle mmkndr. O zaman bunlardan en kalc olann tercih etti. Ey Hiam! Akll insanlar, dnyadan uzaklap ahirete yneldiler. nk dnya, hem isteyen hem istenendir. Ahiret de hem isteyendir hem de istenendir. Bir kimse ahireti isterse, dnya da onu ister. Bylece dnyadan payna den rzk eksiksiz alr. Bir kimse dnyay isterse, ahiret de onu ister. Bylece lm gelip atar, hem dnyasn hem de ahiretini altst eder, planlarn bozar. Ey Hiam! Malsz zenginlik, kskanlktan kurtulmu huzurlu kalp ve dinde esenlik isteyen bir kimse, olgun ve eksiksiz bir akl vermesi iin Allah Azze ve Celle'ye yakarmaldr. nk akleden insan, kendisine yetene kanaat getirir. Kendisine yeterli olana kanaat getiren, kendini bakasna muhta grmez. Ama kendisine yeterli olan eye kanaat getirmeyen, ebediyen zenginlik bulamaz. Ey Hiam! Allah, slih topluluklarn: "Ey Rabbimiz! Bizi hidayete erdirdikten sonra kalplerimizi haktan saptrma. Katndan bize bir rahmet bahet. Hi phesiz sen ok bahedensin." (l-i mran, 8) dediklerini anlatyor. nk onlar kalplerin haktan saptklarn ve eski krlklerine ve alaklklarna geri dndklerini biliyorlard.

"Allah tarafndan kendisine akl bahedilmeyen kimse, Allah'tan korkmaz."5[5] "Bir kimse Allah tarafndan aklla dllendirilmemise o kimse, kalbinde alglayaca ve gerekliini hissedecei sarslmaz bir bilgi zere sebat gstermez."6[6] Zaten "szleri fiillerini dorulayan ve gizlisi ana uygun olan kimselerden bakas bu dereceye erimez." 7 [7]nk Allah Tebareke, "akln gizlisini onun ayla gsterir, akim an onun gizlisinin ifadesi klmtr." Ey Hiam! Emr'l-M'minin(Ali b. Ebu Tlibaleyhisselm) yle derdi:
5 [5]- "Kullar iinde Allah'tan ancak bilenler korkar." (Fatr, 28) ayetini artrr.[el-Mzan, 3/109] 6 [6]- limde derinleme kavramna ilikin arpc ve en iyi bir aklama niteliindedir. nk bir i, ze rinde gerei gibi dnlp tam anlamyla kavranmad srece, kendisiyle ilgili ihtimallerin yollar kapanm olmaz. Kalp byle bir eye inanma ve onu tasdik etme noktasnda srekli bir kararszlk iinde bocalar. Ama insan gerei gibi dnp kalbi de onunla ilgili tam bir sebata kavuunca artk, heva meneli baka bir eyin peine dmek suretiyle ona muhalefet etmek durumunda kalmaz. Kalbinde olan, ancak bedensel organlar tarafndan sergilenen eyler olur. Syledikleri, yaptklarnn ayns olur. [el-Mzan, c.3, s. 109-110] 7 [7]- limde derinlemenin belirtisine ynelik bir iarettir. [el-Mzan, c.3, s. 110]

Allah'a akldan daha stn bir eyle ibadet edilmi deildir. u eitli hasletlere sahip olmadka bir insann akl tamamlanm olmaz. Kfr ve ktlkten yana ondan emin olunur. Ondan doruluk ve hayr umulur. Malnn fazlasn datr. Sznn fazlasn iinde tutar. Dnyadan ald pay ise sadece beslenmektir. Yaam boyunca kesinlikle ilme doymaz. Allah ile beraberken zell olmak, onun iin bakalarnn yannda aziz olmaktan daha iyidir. Tevazu, ona gre ereften daha iyidir. Bakasnn sergiledii az miktardaki iyilikleri ok grr, kendisinin sergiledii ok miktardaki iyilikleri ise azmsar. Btn insanlar kendisinden daha iyi grr. Kendi yannda kendinin, insanlarn en kts olduunu dnr... te bu, dinin zdr. Ey Hiam! Akll insan, iinde yalana kar bir eilim olsa da yalan sylemez. Ey Hiam! nsanl, kiilii olmayann, dini de olmaz. Akl olmayann da insanl, kiilii olmaz. En yksek mertebede olan insan, dnyay kendisi iin bir deerli pay olarak grmeyen kimsedir. Sizin bedenlerinizin asl fiyat cennettir. Bedenlerinizi cennetten baka bir fiyata satmayn. Ey Hiam! Emr'l-M'minin yle derdi: Bir insann akll olduunun belirtisi u hasleti zerinde tayor olmasdr: Bir soru sorulduu zaman cevap verir. nsanlarn konumakta glk ektikleri durumlarda konuur. Ailesinin yararna olan grler ortaya koyar... Bu zellii zerinde tamayan insan ahmaktr. Emr'l-M'minin devamla unlar syledi: Bir meclisin bakesine ancak bu zellii ve zelliklerden birini zerinde tayan kimse oturur. Bir kimsede bu zellikler yoksa ve gidip meclisin bakesine oturursa, o kimse ahmaktr.Hasan b. Ali (aleyhisselm) yle demitir: Bir ihtiyacnz gidermek istediinizde, onu ehlinden isteyin. Orada hazr bulunanlar dediler ki: "Ey Reslullah'n olu, ehli kimdir?" Dedi ki: Allah'n kitabnda kssalarn anlatt, and ve haklarnda: "Ancak temiz akl sahipleri t alp dnrler" (Zmer, 9) dedii, akl sahibi kimselerdir. Ali b. Hseyin (Zeyn'l-Abidin aleyhisselm) yle der: Slihlerle oturmak, slih olmaya gtrr. limlerin davranlar, akl artrc etkinlie sahiptir. dil valilere itaat etmek, onur ve izzeti artrr. Mal verimli klmak da, kiiliin tamam oluunun gstergesidir. Doruyu renmek isteyenlere doruyu gstermek, nimetin hakkn vermektir. Bakasna eziyet etmekten vazgemek, akim olgunluunun gstergesidir. Bedenin dnya ve ahirette rahat etmesi de akldandr. Ey Hiam! Akll insan, kendisini yalanlamasndan endie ettii kimseyle konumaz. Vermemesinden korktuu bir kimseden, bir ey istemez. G yetiremeyecei eyi vaat etmez. Hak ettiinden fazlasn ummaz. stesinden gelemeyip elden karacandan korktuu eyi, gerekletirmeye kalkmaz. 13- ...Sehl b. Ziyadmerfu olarak yle rivayet eder: Emr'l-M'minin(Ali b. Ebu Tlibaleyhisselm) yle buyurdu: Akl, ayplar rten bir perdedir. Fazilet, ak bir gzelliktir. O halde yaratlndan gelen karakter bozukluklarm, erdemlerinle rt. Hevn aklnla ldr. O zaman insanlarn sana ynelik dostluklar devam eder ve sana sevgi gsterirler. 14-...Sema'e b. Mihran yle rivayet etmitir:

Bir gn Ebu Abdullah (Cafer Sadk aleyhisselm)nyanndaydm. Yannda dostlarndan bir grup insan da bulunuyordu. Sz dnp dolap akl ve cehalet konusuna geldi. Ebu Abdullah buyurdu ki: Akl ve ordusunu, cehaleti ve ordusunu tanyn ki, doru yolu bulanz. Sema'e der ki: Bunun zerine dedim ki: Sana kurban olaym. Senin bize rettiinden bakasn bilmiyoruz. Ebu Abdullah buyurdu ki: Allah Azze ve Celle akl yaratt. Akl, arn sa yanndan, Onun nurundan yaratlan ilk ruhani (soyut) varlktr. Allah ona: "Geri dn." dedi, akl geri dnd. Sonra ona: "Beri gel." dedi, akl beri geldi. Allah Tebareke ve Tel yle dedi: "Seni byk bir yaratlla yarattm ve seni btn yarattklarmdan stn tuttum." Sonra Allah, cehaleti tuzlu ve karanlk bir denizden yaratt. Ona: "Geri dn." dedi, cehalet geri dnd. Sonra: "Beri gel." dedi, cehalet beri gelmedi. Bunun zerine Allah ona: "Byklendin." dedi ve onu lanetledi. Sonra akla yetmi be asker bahetti. Cehalet, Allah'n akla verdii deeri, ona bahettii askerleri grnce iinden akla kar dmanlk duygusu beslemeye balad ve yle dedi: "Ey Rabbim! Bu da benim gibi bir varlktr. Sen onu yarattn, ona ikramda bulundun, onu glendirdin. Bense onun kartym. Fakat benim ona kar koyacak gcm yoktur. Ona verdiin gibi bana da askerler ver." Allah buyurdu ki: "Evet, ama bundan sonra da emrime kar gelirsen, seni ve askerlerini rahmetimden uzaklatrrm." Cehalet, "Kabul ediyorum." dedi. Bunun zerine Allah, ona yetmi be8[8] asker verdi. Akla verilen yetmi be asker unlardr:

1) "Hayr;" akim veziridir. Onun kart, cehaletin veziri "er"dir. 2) man / Kfr. 3) Tasdik. / nkr. 4) Umut / Umutsuzluk. 5) Adalet / Hakszlk. 6) Honutluk / Hrnlk. 7) kr / Nankr. 8) yimserlik / Karamsarlk. 9) Tevekkl / Hrs. 10) efkat/Yreklilik. 11) Merhamet / Gazap. 12) Bilgi/Bilgisizlik. 13) Anlayllk / Ahmaklk.
8 [8]- Yetmi sekiz askerden sz ediliyor; ancak baz askerlerin isimleri tekrarlanmtr. Farkllk buradan kaynaklanmaktadr

14) ffetlilik, ereflilik / erefsizlik, rezillik 15) Zhd / Dnyaperestlik. 16) Yumuaklk / sertlik. 17) Utangalk / Utanmazlk. 18) Alak gnlllk / Kibirlilik. 19) Teenni (temkinli olmak) ./ Acelecilik. 20) Arballk / Hafiflik, beyinsizlik. 21) Suskunluk / Boboazlk. 22) Uysallk / Dikballk. 23) Teslimiyet / Kuku. 24) Sabr / Sabrszlk. 25) Hogr / ntikam. 26) Zenginlik (kanaatkrlk) / Yoksulluk (agzllk). 27) Hatrlama / Gaflet etmek. 28) Ezberleme / Unutma. 29) zlem / Uzaklama. 30) Kanaat / htiras. 31) Yardmlama / Esirgeme. 32) Dostluk / Dmanlk. 33) Vefa / Vefaszlk. 34) taat / syankrlk. 35) Boyun eme / Ululanma. 36) Selmet / Bela. 37) Sevgi/Buz. 38) Doruluk / Yalan. 39) Hak / Btl. 40) Gvenilirlik / hanet. 41) hls (itenlik) / Bulanklk. 42) zzet-i nefs / Aptallk Zek / Kal kafallk. Marifet / nkr. 43) Birbirinin kusurunu rtmek / Birbirine kusur bulmak. 44) Birbirinin gyabnda salam olmak / Hileyle aldatmak. 45) Sr saklamak / Sr ifa etmek 46) Namaza zen gsterme / Namaz zayi etme. 47) Oru tutma / Orusuzluk. 48)Cihad / Cihaddan kama. 49) Hac (Allah'la ahitleme) / Ahdi bozma. 50) Yannda konuulan korumak/Kouculuk (sz tamak)

51) Anne-babaya iyilik, / Anne-babaya kar gelme. 52) Doruluk (gerekilik) / Riya (gsteriilik). 53) Maruf/Mnker. 54) rtnme / Alp salma. 55)Takiyye (saknma), / Yayma, pervaszlk. 56) nsaf / Tarafgirlik. 57) Ho geinmek / Azgnlk, saldrganlk. 58) Temizlik / Kirlilik. 59) Hay / Utanmazlk. 60) tidal / Haddi ama, arlk. 61) Rahat/Meakkat. 62) Kolaylk / Zorluk. 63) Bereket / Tkeni. Salk / Bel 64) Dengeli olmak, / Durmadan oaltma yar. 65) Hikmet / Hev ve heves. 66) Arballk, vakar / Hafiflik 67) Mutluluk / Bedbahtlk. 68)Tevbe / Gnahta srar 69) Af dileme / Marur olma, 70) Dikkat ve muhafaza / hmal ve hafife alma. 71) Allah'a ynelip yakarma / Yz evirip tenezzl etmeme 72) alkanlk / Tembellik. 73) Sevin / Hzn. 74) Kaynama / Ayrlk. 75) Cmertlik / Cimrilik. Akln saylan bu askerlerinin tm, ancak bir nebide veya nebinin vasisinde, ya da Allah'n kalbini snayarak ktlklerden arndrd bir m'minde toplanabilir. Fakat biz Ehl-i Beyt'in, dier dostlarna gelince onlardan hi kimse yoktur ki, bu askerlerin bir ksmna sahip olmasn ve gitgide tekmle doru yol almasn, cehaletin askerlerinden peyderpey arnmasn. Bu sre tamamlandktan sonra nebiler ve vasilerle birlikte en yksek dereceye ular. Bu dereceye ulamak iin her eyden nce akl ve askerlerini bilmek, tanmak. Cehaletten ve askerlerinden de uzak durmak gerekir. Allah, bizi ve sizi itaatine ve honutluuna ulamada baarl klsn.

15-...Hasan b. Ali b. Faddal, ashabmzn bazsndan Ebu Abdullah (Cafer Sadk aleyhisselm)'n yle buyurduunu rivayet etmitir: Reslullah(sallallahu aleyhi ve lihi), hibir zaman kullarla aklnn derinliiyle konumamtr. mam devamla yle dedi: Reslullah buyurmutur ki: Biz peygamberler topluluuna, "insanlarla akllarnn alabilecei oranda konumak" emredildi. 16-...Sekn, mam Cafer (aleyhisselm)dan ve o da babasndan (aleyhisselm) rivayet eder ki:

Emir'l-M'minin(Ali aleyhisselm) yle buyurdu: Cahillerin kalplerini arzular yerinden oynatr, bo mitler rehin alr ve tuzaklar avlar. 17-...brahim b. Abdulhamid rivayet eder ki: Ebu Abdullah (aleyhisselm) yle buyurdu: nsanlar iinde aklen en olgun olan, ahlaken en gzel olandr. 18-...Ebu Haim el-Cafer yle rivayet eder: mam Rza (Ali b. Musa aleyhisselm)nyanndaydk. Bir ara akldan ve edepten : konutuk. Buyurdu ki: Ey Ebu Haim! Akl, Allah'n bir badr. Edep ise zahmet ekilerek elde edilir. Edep elde etmek iin ura veren kimse, sonunda onu elde eder; ama akl edinmek iin abalayan insan, cahilliini artrmaktan baka bir i yapmaz. 19-...shak b. Ammar rivayet eder ki: Ebu Abdullah (Cafer Sadk aleyhisselm)a dedim ki: Sana kurban olaym! Benim bir komum var; ok namaz klar, ok sadaka verir ve oka hacca gider. Bu gne kadar olumsuz hibir ynn grmedim. mam buyurdu ki: Ey shak! Akl nasldr? Dedim ki: Sana kurban olaym! Pek akll saylmaz. Dedi ki: ledii ameller, onun derecesini ykseltmez. 20-...Ebu Yakub el-Badad yle rivayet eder: bnSkkit, Ebu'l-Hasan (aleyhisselm)a dedi ki: "Allah, neden mran olu Musa (aleyhisselm)' as, beyaz el ve sihir aleti mucizesi desteinde, sa (aleyhisselm)' tp aleti mucizesi desteinde ve Muhammed (sallallahu aleyhi ve lihi)yisz ve hitabet mucizesi desteinde gndermitir?" Ebu'l-Hasan dedi ki: Allah, Musa (aleyhisselm)peygamber olarak gnderdii zaman, o dnemin insanlar arasnda sihir yaygnd. Musa (aleyhisselm), Allah katndan benzerini

getiremeyecekleri bir mucize getirdi. Bylece sihirlerini iptal etti ve aleyhlerine olan ilh kant pekitirdi. Allah, sa (aleyhisselm)'da ar ve mzmin hastalklarn yaygn olduu bir zamanda peygamber olarak gnderdi. O srada insanlarn tbba ihtiyalar vard. sa, Allah katndan onlarn sahip olamayacaklar mucizeler getirdi. lleri diriltti. Doutan kr ve abra (alacal)yAllah'n izniyle iyiletirdi. Bylece inanmayanlarn aleyhlerine olan ilhi kant pekitirdi. Allah, Muhammed (sallallahu aleyhi ve alihi)yide hitabet ve sz sanatnn -mam'n iir, dediini sanyorum- yaygnlat bir dnemde peygamber olarak gnderdi. Allah katndan yle tler ve hikmetli szler getirdi ki, onlarn szlerini geersiz kld ve ilh kant aleyhlerine olmak zere pekitirdi. bnSkkit dedi ki: Allah'a yemin ederim ki, bu gne kadar senin gibisini grmedim. Peki, "gnmzde insanlarn nne konan kant nedir?" mam buyurdu ki: Gnmzn kant akldr. Onun araclyla Allah adna doru konuan, bilinir, tasdik edilir. Allah adna yalan konuan bilinir, o da yalanlanr.IbnSkkit9 [9] yle dedi: Allah'a yemin ederim ki, cevap diye buna denir. 21-...Ibn Ebu Ya'fur, eybanoullarnnMevlsndan, o da Ebu Cafer (Muhammed Bakr aleyhisselm)dan yle rivayet eder: Bizden Kim(Mehdi accelallahuferecehu) ortaya kt zaman Allah, onun elini insanlarn bann zerine koyar. Bylece insanlarn akllarn derleyip toplar, anlaylarn kusursuzlatrr. 22-...Abdullah b. Sinan Ebu Abdullah (Cafer Sadk aleyhisselm)n yle dediini rivayet eder: Allah ile kullar arasndaki hccet (kant) peygamberdir. Kullar ile Allah arasndaki hccet ise akldr. 23-...Ahmed b. Muhammed mrsel olarak yle rivayet etmitir: Ebu Abdullah (Cafer Sadk aleyhisselm) yle dedi: nsan kiiliinin dayana akldr. Anlay, kavray, hafza ve bilgi, akldan kaynaklanr. nsan, akl ile olgunlar. Akl, insann klavuzudur. nsan onunla grr. Her iinin anahtar akldr. nsan, akln nur ile destekleyince

9[9]- bnSkkit; Ad Ebu Yusuf Yakub b. shak ed-Devrak el-Ahvaz e-idir. Arap grameri, edebiyat, iir, lgat ve nahiv bayran ykseklere tayan sembol bir isimdi. ok yararl birok eser kaleme almtr. Bunlarn banda Kitab-u Tehzib el-Elfaz ve Kitab-u slah el-Mantk gelir. Halife el-Mtevekkil, (h.244) Recep aynn beinde onu ldrd. Sebebi de uydu:
Bir gn el-Mtevekkil, ona yle dedi: Hangisini daha ok seviyorsun, u iki olum, el-Mu'tezve el-Meyyed'i mi? Hasan ve Hseyin'i mi? bnSkkit u karl verdi: "Allah'a yemin ederim ki, Ali (a.s)'n hizmetisi Kanber senden ve senin iki olundan daha iyidir." Bunun zerine el-Mtevekkil emretti: "Bunun dilini ensesinden skp karn." yle yaptlar ve ld. Bir rivayete gre bnSkkit Hasan (a.s) ve Hseyin (a.s)' ver; ama halifenin oullarndan sz etmez. Buna fkelenen el-Mtevekkil karnnn zerine kp inemelerini emreder. Bitkin bir halde evine gelir ve ertesi gn vefat eder.

lim, hafz, dnr, anlayl, kavrayl olur. Onun sayesinde nasl, niini, neredeyi bilir. Kendisine t vereni ve ktln isteyeni birbirinden ayrr. Btn bunlar bilince izleyecei mecrasn, buluma noktasn ve ayrl noktasn bilir. Teklii Allah'a zg klar. Allah'a itaati benimser. Bunlar yapnca kard frsatlar telafi etmi olur. Gelmekte olanlar elde eder. inde bulunduu durumun bilincine varr. Niin burada olduunu, nereden geldiini, nereye gittiini bilir. Btn bunlar akim pekitirilmesinin gstergeleridir. 24-...smail b. Mihran, hadis rivayet ettii ricalin bazsndan, onlar da Ebu Abdullah (aleyhisselm) danyle rivayet etmilerdir: Akl m'minin klavuzudur. 25-...Serri b. Halid, Ebu Abdullah (Cafer Sadk aleyhisselm)danyle rivayet etmilerdir: Reslullah(sallallahu aleyhi ve lihi) yle buyurdu: Ey Ali! Cehaletten daha etin bir yoksulluk ve akldan daha faydal bir mal yoktur. 26-...Muhammed b. Mslim, Ebu Cafer (Muhammedi Bakr aleyhisselm)danyle rivayet eder: Allah, akl yaratt zaman ona: "Beri gel." dedi, akl beri geldi. Sonra ona: "Geri dn." dedi. Akl geri dnd. Ardndan yle dedi: zzetim ve cellim hakk iin senden daha gzel bir ey yaratm deilim. Sadece sana emreder, yasaklarm yalnz sana yneltir, srf seni dllendirir ve ancak seni cezalandrrm. 27-...shak b. Ammar yle rivayet eder: Ebu Abdullah (Cafer Sadk aleyhisselm)' a dedim ki: Bir adama gidiyorum, biraz konuunca benim maksadmn tmn anlayabiliyor. Bir baka adama gidiyorum, szlerimi sonuna kadar dinliyor, sonra szlerimi olduu gibi bana tekrarlyor. Bir baka adama gidiyorum, szlerimi tamamlyorum. Bana: "Bir daha tekrarla." diyor. Bunun sebebi nedir? Buyurdu ki: Ey shak! Bunun niin byle olduunu biliyor musun? - "Hayr" dedim. Buyurdu ki: Biraz konutuktan sonra maksadnn tmn anlayan kimsenin nutfesi aklyla yorulmutur. Szlerini sonuna kadar dinleyip onlar olduu gibi sana tekrarlayan kimsenin bnyesine akl, daha annesinin karnndayken yerletirilmitir. Szlerini tamamladktan sonra sana: "Bir daha tekrarla," diyen kimsenin akl, bydkten sonra bnyesine yerletirilmitir. Bu yzden: Bir daha tekrarla demektedir. 28-...Ahmed b. Muhammed, ashabmzdan birinden merfu olarak Ebu Abdullah (Cafer Sadk aleyhisselm)dan yle rivayet etmilerdir: Reslullah(sallallahu aleyhi ve lihi) buyurdu ki:

Bir adamn ok namaz kldn, ok oru tuttuunu grdnzde hemen onun bu haline hayran kalmayn. nce aklnn nasl olduuna bakn. 29-...Mufaddal b. mer, Ebu Abdullah (C. Sadk aleyhisselm)dan yle rivayet etmitir: Ey Mufaddal! Akletmeyen kurtulamaz. Bilmeyen de akledemez. Anlayl olan kimse, yaknda hak ettii bilgi dzeyine gelecektir. Arbal ve yumuak kimse baarr. lim kalkandr, doruluk izzettir. Cehalet zillettir. Anlay stnlktr. Cmertlik, ihtiyalar elde etme hususunda baarya ulamak demektir. Gzel ahlk, sevgiyi eken bir etkendir. an bilen insan, zihinsel karmaklklarn saldrsna uramaz. Srekli ileriyi dnp garantiye alma abas, karamsarlk nedenidir. Kii ile hikmet arasndaki nimet, limin varldr. Kii ile hikmet arasndaki bedbaht ise cahildir. Allah, kendisini bilenin dostu, bilmedii halde biliyormu gibi grnenin de dmandr. Akll insan balayc, cahil ise hilebazdr. Sayg grmek istiyorsan yumuak ol; kmsenmek istiyorsan sert ol. Asl saygn olann kalbi yumuak olur. Asl hain olann yrei ta olur. Ykmllklerini yerine getirmede kusurlu davranan kimse uurumlara dmekten kurtulamaz. Sonutan korkan insan, bilmedii ilere lp bimeden atlmaktan kanr. Bir kimse bilmedii bir eye burun sokmaya kalkrsa, burnunun kesilmesine neden olur. Bilmeyen anlamaz. Anlamayan selmette olmaz. Selmette olmayan sayg grmez. Saygn olmayan klr (ezilir). Klen insan alakla ram olur. Durumu bundan ibaret olan insan da piman olmaya layktr. 30-Muhammed b. Yahya merfu olarak rivayet eder ki: Emir'l-M'minin(Ali b. Ebu Tlibaleyhisselm) yle buyurdu: Bir kimsede iyi huylardan birinin yerleik olduunu sezersem, onu bu iyi niteliiyle deerlendirir, baka zelliklerinin olmayn balayabilirim; ama bir kimsenin aklnn ve dininin olmayn asla balamam. nk dinden yoksun olmak, gvenliin ortadan kalkmas anlamna gelir. Korkunun egemen olduu bir yerde de huzurlu bir hayat yaamak mmkn deildir. Akln olmad yerde hayat da olmaz. Aklszlar ancak llerle mukayese edilirler. 31-...Meymun b. Ali kanalyla Ebu Abdullah (Cafer Sadk aleyhisselm)'m. yle dediini rivayet eder: Emr'l-Mminin (Ali b. Ebu Tlibaleyhisselm) buyurdu ki: nsann kendini beenmesi, aklnn zayflnn gstergesidir. 32-...Hasan b. Cehm, Ebu'l-Hasan er-Rza (Ali b. Musa aleyhisselm)'danyle rivayet etmitir: Ashabmzdan bazlar mam Rza'nn huzurunda akldan bahsettiler. mam buyurdu ki: Aklsz dindarln bir deeri yoktur.

Dedim ki: Sana kurban olaym, imamet meselesini kabul eden baz kimseler vardr ve biz onlarn herhangi bir olumsuzluklarn da grmedik. u kadar var ki, akl itibariyle istenen dzeyde olduklar sylenemez. Buyurdu ki: Bu gibi insanlar, Allah'n muhatap ald kimseler deildirler. Hi kukusuz Allah, akl yaratt ve ona: "Beri gel." dedi, akl beri geldi. Sonra ona: "Geri dn." dedi ve akl geri dnd. Bunun zerine yle buyurdu: zzetim ve cellim (ululuum) hakk iin senden daha gzel veya senden daha ok bana sevimli gelen bir ey yaratmadm. Seninle alr, seninle veririm. 33-...Ahmed b. Muhammed b. Halid, babasndan, o bizim ashabmzn bazsndan, Ebu Abdullah (Cafer Sadkaleyhisselm/'m yle dediini rivayet etmitir: man ile kfr arasnda kt aklllktan baka bir ey yoktur. Orada bulunanlar dediler ki: Bu nasl olur, ey Reslullah'n olu? Buyurdu ki: Kul, arzularn, isteklerini kendisi gibi bir mahlka yneltir. Hlbuki btn itenliiyle srf Allah'a ynelse, istedikleri en ksa zamanda kendisine ulatrlr. 34-...Yahya b. mran, Ebu Abdullah (Cafer Sadk aleyhisselm)danyle rivayet etmitir: Emr'l-M'minin(Ali b. Ebu Tlibaleyhisselm) yle derdi: Akl araclyla derinlerdeki hikmet yzeye karlr ve hikmet araclyla da derinlerdeki akl yzeye karlr. yi ynetimle slih bir adap manzumesi oluur. Ali (aleyhisselm) yle derdi: Dnce basiretli kalbin hayatdr. Tpk yannda aydnlatc bir fener olduu halde yryen bir kimse gibi en gzel biimde tehlikelerden korunarak ve fazla gecikmeden yoluna devam eder. NOT: (A ve B) sembolleriyle iaretlediimiz bundan sonraki iki hadis, elde bulunan el yazmas nshalarn ounda yoktur. Sadece onuncu yzyl dolaylarnda yazlan iki el yazmas nshada bulduk. Bu iki hadisi buraya alyoruz ki, konunun yarar daha da pekitirilmi olarak alglansn. Ayrca byle yapmakla byk hadis bilgini el-Meclis'yi de izlemi oluyoruz. elKfi erhlerinden "Mir'at-ulUkl"un "Hudusu'l-Alem" Babnda (s.50, h: 3) sz ederken unlar sylyor: Bu hadis, nshalarn ounda yoktur; fakat Saduk'un "et-Tevhit" adl eserinde yer almtr ve el-Kuleyn'den rivayet etmitir. A)...Hasan b.Ammar, Ebu Abdullah (Cafer Sadk aleyhisselm)nuzun bir hadis kapsamnda yle buyurduunu rivayet eder: Her eyin ilki, kayna, gc, onarcs ve ancak onunla yararl olma imknn bulduu ey akldr. Allah, akl kullar iin bir ss ve bir aydnlk klmtr. nk kullar, aklla yaratclarn bilir, kendilerinin yaratlm olduklarnn, bir yneticilerinin olduunun, kendilerinin ynetilenler olduklarnn, Onun kalc, bak, kendilerininse geici, fn olduklarnn bilincine varrlar.

Allah'n yaratt gkten, yerden, gneten, aydan, geceden ve gndzden Onun varlna ve birliine ilikin kantlar akl araclyla edinirler. Btn bunlarn ve kendilerinin bir yaratcsnn olduunu, bu yaratcnn asla zail olmadn, olmayacan akl araclyla kavrarlar. Onunla gzeli irkinden ayrt ederler. Karanln cehalette ve aydnln ilimde olduunu bilirler. Btn bunlar akl, onlara gsterir. Orada bulunanlar mam'a dediler ki: "Akl tek bana yeterli midir? Kullarn baka bir eye ihtiyalar yok mudur?" Buyurdu ki: Akll insan, Allah'n var oluunun dayana, ss ve hidayeti kld akl araclyla Allah'n hakkn kendisi ve Rabbi olduunu bilir. Yaratcsnn baz eyleri sevdiini, baz eyleri sevmediini, Ona itaat etmenin ve Ona isyan etmenin sz konusu olduunu anlar. Aklnn btn bunlar gsteremediini de fark eder ve ancak ilimle, ilmi talep etmekle eri ile dorunun farkna varacan bilir. Yine ilmi elde edememesi durumunda aklnn kendisine bir yarar salamayacan da anlar. O halde akll insann, ilim renmesi ve ilmin dayana olan dab ve usul kavramas bir zorunluluktur. B)...Humran ve Safvan b. Mihran el-Cemmal yle rivayet eder: Ebu Abdullah (Cafer Sadk aleyhisselm)n yle dediini duyduk: Akldan daha verimli zenginlik yoktur. Ahmaklktan daha dk fakirlik yoktur. Bir i iin "danmaktan" daha gl bir destek olmaz. Akl ve Cehalet Kitabnn sonu. Tek ve Ortaksz Allah'a Hamd olsun. Salt ve Selm Muhammed'in ve Ehl-i Beyt'inin zerine olsun.

TrustRating Not Yet Rated islamkutuphanesi.com