KTAP DEERLENDRMES

Murat YELTA

Neet Toku

lm-i Umran: bn Haldunda Toplum Bilimsel Dnce

Aka Yaynlar, Ankara 2002, 160 s.

osyal bilimlerde materyalizm ve idealizm tartmas, sosyal dnyay oluturan materyal ve dnsel unsurlardan hangisinin asl olduuna ilikin ontolojik bir tartma zerine kuruludur. Materyalizm, toplumun temelini oluturan asl unsurun doa ve materyal unsurlar olduunu ne srerken, dnsel unsurlar her zaman ikinci plana itmitir. Szkonusu bak as iki nemli soruyu zorunlu olarak gndeme getirmektedir. Sosyal dnyaya/gereklie ilikin bilgimizi destekleme ve dorulama noktasnda dilimiz ve sylemlerimiz dnda, gereklii kendinden menkul nesnel bir referans noktas var mdr? kincisi ise; nedensellik aklamalar sunan ve sebep sonu bants bulmaya gayret gsteren doa bilimlerinin yntemleri sosyal aratrmalarda kullanlabilir mi? Modern sosyolojinin her iki soruya da verdii cevap farkl dzeylerde nksetmekte ve ideolojik bilimin bir anlamda ortaya sunmu olduu karklktan ken-

dini kurtaramamaktadr. Ancak bn Haldunun ilm-i umran dedii ve Neet Tokunun geleneksel toplumbilim eklinde tanmlad erevede bu sorulara anlaml cevaplar vermek her zaman olanakldr. Bu aka bn Haldunun ontolojik indirgemecilikten soyutland anlamna gelmekte ve ilm-i umrann farkl parametrelerin iine dahil olduu ok boyutlu bir toplumbilim ortaya karmaktadr. Toku, almasnda bn Haldunun ilm-i umrannn, modern sosyolojinin temel problematik alanlarn aan daha lemmul bir alan kapsadn ifade ederek, onu btn toplumlar aklayabilecek mahiyette modern olmayan bir toplumbilim olarak tanmlayabileceimiz iddiasyla yola kmaktadr. bn Haldunun kendi tabiriyle ilm-i umrana ynelik dncelerinin irdelenmeye alld ve modern toplumbilim/sosyoloji ile mukayese edildii bu alma, ilm-i umran ve sosyolojinin temel problematik alanlarn orta-

179
DVN lm Aratrmalar sy. 21 (2006/2), s. 179-188

Murat YELTA

180
DVN 2006/2

ya karmak, ardndan da iki paradigma kurucu ilmi mukayese ederek, ideolojik olmayan bir toplumbilimin imkann sorgulamay kendine hedef edinmektedir. Bu anlamda Tokunun eser boyunca asl kaygs, bn Haldunun ilm-i umrannn bir btn olarak toplumsal deiimi aklamadaki ok boyutluluunu ortaya karmaya yneliktir. Sosyolojinin ortaya kn ve bugnk problematik alanlarn, modern dnyay meydana getirmi olan dinamikler ve deimeler balamnda deerlendirmek zorunludur. Zira sosyoloji modern toplumu betimleme ve aklama ynnde sistematik bir abadr. Genel olarak deerlendirildiinde sosyolojinin kendi toplumlarn tanmlamalarnn bir yolu olarak ncelikle ne olmadklarn aklamaya almalar, ben ve tekinin kurumsallamasna neden olmakta, bu da ncelikle geleneksel ile geleneksel olmayan arasnda bir mukayeseyi zorunlu klmaktadr. Ancak gelenek tanmlamasnn modern toplumda bir deerler btn olarak anlalmas, modern olmayan toplumsal pratiklerin pejoratif bir biimde nitelenerek, gelenein retecei alternatiflerin de bylece ortadan kaldrlmasna veya grmezden gelinmesine yol amaktadr. Toku, ncelikle szkonusu kavramsallatrmann eksiklii zerine younlamakta ve gelenek ile modernite arasnda bir

ba kurmaktadr. Gelenek bu bakmdan bir toplumda bilginin, ahlakn, hukukun ve siyasetin deimez kayna olarak anlalmakta ve geleneksel zselliin farkl zaman ve mekanlarda daim tezahrn ifade etmektedir. Gelenek, tarihten devirilen edilgen bir unsur deil, aksine kendinden menkul tarih yapc bir yapya sahip olmas bakmndan toplumun kuruluunu ifade etmektedir. Bu bakmdan da gelenek yapsal olarak tarihsel bir mirastr. Tokunun ifadesiyle, gelenek yksek olan aa olana ve gemii gelecee balayan bir silsile meydana getirir. Bu bakmdan zaman ve mekan boyutlarnda farkl formlar ieren gelenek, tekil ve dorusal bir tarih sre anlamna gelmemekte, bilakis dngsel bir tarih anlayn benimsemektedir. Gelenek, ncelikle tek bir toplumsal formda, tek bir tarihsel sreci ifade etmemektedir. Zira mesela Hristiyan, slam ve Hint geleneklerinden sz edildiinde, kastedilen ey, toplumsal pratiklerin farkl zaman ve mekanlarda farkl formlarda tezahr edebilecei ve dolaysyla da gelenein tek bir coraf mekan ve topluma hasredilemeyeceidir. Tekil olmayan bir gelenek yaklam, iinde barndrd formlarn farkllndan tr ayn zamanda oulcu olana tekabl eden toplumsal bir pratiktir. Tokuya gre modernite ise gelenee nispetle apayr bir toplum-

lm-i Umran: bn Haldunda Toplum Bilimsel Dnce

sal pratii ifade etmektedir. Bu bakmdan modernitenin ayrt edici unsuru, gelenee kar duruu ve geleneksel olmama zellii ile kendini tanmlamasdr. O, her eyden nce, kendisini herhangi bir kutsal retiye uygun olarak rgtlemeyen sosyal yapya tekabl eder. Bundan dolay seklerdir, rasyoneldir ve ilerlemeye ilikin toplumsal bir formu ifade etmektedir. Bu ayn zamanda modernitenin epistemolojik olarak gelenekten kopmasn ifade eder ve kutsal olan analiz d brakr. Modernitenin ekonomik alandaki ifadesi kapitalizm iken kltrel olarak ise sekler ve rasyonel yaama biimini tanmlamaktadr. Bu bakmdan modern dnyada insan, eref-i mahlukat olmaktan km ve onuru kendisinden menkul bireye dnmtr. Toku, eletirel okulun en nemli kritii olan modernitenin gelenekten kopuuyla birlikte bireyin deerini meta dzeyine indirmesi ve bireyin eyletirilmesine ynelik bak asna da katlmaktadr. Tokunun ifadesiyle modernite ile birlikte akl, dinsel etki ve geleneksel balardan yaltlarak hakikatin lt haline gelmi, hayata dair doru bilginin nerede, nasl aratrlaca sorularnn cevabn veren bir yapya, ksacas hayatn klavuzluuna soyunmutur. Moderniten gelenekten ayrln ifade eden epistemolojik, ekonomik ve kltrel kopu, ayn za-

manda sosyolojinin kendini bu eksende konumlandrmasyla sonulandn ifade eden Toku, szkonusu kopuun bir sonucu olarak doa bilimlerinin baarlarna benzer bir ekilde ayn ynelimlerin bu defa toplumu betimlemeye, aklamaya ve belli bir dzen getirmeye uraarak kontrol etmeye alan sosyolojiye dntne ve buna da toplumbilim ad verildiini belirtmektedir. Tokuya gre sosyolojini iddias udur: Toplumsal davran, evrendeki dier faaliyetlerin sadece deiik bir formudur ve ayn epistemolojik hakikate tbidir. Bu yaklamn en rafine edilmi eklinin sosyolojinin isim babas ve kurucusu olarak kabul edilen Auguste Comteda grldn ifade eden Toku, Comteun sosyolojiyi varsaym zerine kurduunu belirtmektedir: (1) Pozitif temelli Bat Avrupa sanayi toplumu rnek bir nitelie sahiptir ve btn insanln toplumu haline gelecektir. (2) Doa alannda pozitif dnldne gre toplum alnnda da baka trl dnlemez. (3) Doa bilimlerinde baarl olan pozitif yntem, sosyolojinin de yntemidir. nsanlk tarihi, pozitif dncenin ilerlemesi olarak dncenin tarihidir. Bu tr bir yaklam sosyolojide ok yaygn ise de Tokuya gre birtakm problemleri de iinde barndrmaktadr. Zira Toku, metodolojik olarak nedensellik zerine kurulu bir srecin sosyoloji

181
DVN 2006/2

Murat YELTA

182
DVN 2006/2

iin geerli olabileceini, ancak insan, yani toplumu inceleme konusu yapmak bakmndan, fizik dnyadaki olaylar konu yapmaktan olduka farkl olduunu belirtmektedir. Tokunun, dikkatli bir ekilde incelendiinde, aslnda sosyolojin genel olarak en kat yorumunu eletiri noktas olarak semi olduu grlecektir. Modernitenin rettii sosyolojik dnme kalplarn bir eletiri noktas olarak semek bugn ieriden yaplan ve pozitivist olmayan eletirileri bu bakmdan anlamszlatrma riski tamaktadr. Toku, genel olarak sosyolojinin karakteristik zelliklerini ise u ekilde sralamaktadr: Sosyoloji, mekanik doa bilimleri rneine gre rgtlenmi bir bilim olma iddiasndadr. Sosyoloji, doa bilimlerinin doaya egemen olmay salamalarna benzer bir ekilde, ayn ynetmeleri topluma temil ederek topluma egemen olmay salama amacndadr. Bu zellikler Toku iin sosyolojinin genelini tarif eden bir yaklam olarak anlalmakta, bu da tek tip bir disiplin algsn ortaya karmaktadr. Bu bakmdan szkonusu tek tiplilik toplumsal yapy ve toplumsal deimeyi aklama iindeki bilim adamn bunlarn dna kacak bir metodoloji benimsemesinin imkann snrlayan bir yaklam gndeme getirmektedir. te yandan byle bir bak as, sosyolojik dnmenin snrlarn daraltmakta,

metodolojik bir indirgemecilii merulatrmaktadr. Sanki bir toplumsal olguyu aklamak isteyen bilim adamnn pozitivist bir yntem kullanmamas halinde sosyolojik bir analiz yapamayaca/yapmayaca yargsn glendirmektedir. Bu bakmdan Toku, postmodern ve postyapsalc yaklamlar sosyolojik zmlemenin dna itme riskiyle kar karyadr. lm-i Umran: Geleneksel Toplumbilim Genel olarak sosyolojinin temel zelliklerini belirten ve gelenek ile modernite arasnda bir ba kurmann gerekliliini ne sren Toku, ardndan ilm-i umrann ne olduu zerinde younlamaktadr. Ona gre bn Haldunun temel amac, dorudan doruya ierisinde yaad toplumun bir betimlemesini ve aklamasn yapmak deildi. Esas itibaryla onun yapmak istedii ey; insanlarn ve toplumlarn yaama biimlerinin nasl deitiinin, yeryznn nasl imar edildiinin, devletlerin nasl kurulup gelitiinin ve niin yklmaya ve yok olmaya maruz kaldklarnn tespiti yoluyla tarihin bir aklamasn yapmakt. bn Haldunun tarihin aklanmas iin ngrd ey ayn zamanda toplumun aklanmasn da iermektedir. Onun iin gerek tarihilik, olaylarn sadece zahir ynleriyle ele alnd hikaye tarzndan ziyade, olaylarn

lm-i Umran: bn Haldunda Toplum Bilimsel Dnce

meydana geli sebeplerine toplumsal yapnn ve toplumsal hayatn da dahil edildii bir umran ifade etmektedir. Szkonusu sre ayn zamanda bn Haldun iin objektifliin de ltdr. bn Haldunun zerinde srarla durduu bir baka nokta ise tarihe ynelik bilginin sadece gemie ait rivayetlerden ibaretmi gibi deerlendirilmesi durumunda, tarih ilminin kurulamayacadr. Ona gre ilm bir tarihin kurulabilmesi, toplumsal yapnn bir btn olarak deerlendirilip l alnmasna baldr. Bu anlamda toplumsal ve tarihsel srecin birliini ilk defa gndeme getiren bn Haldun olmutur. Toku, bn Haldunun tarih yazmyla ilgili olarak teklif ettii eyin, bugnk anlamda toplumsal tarihten baka bir ey olamadn, ancak onun toplumsal tarih anlaynn, modern dncenin bir rn olarak tarih felsefesi balamnda ileri srlen toplumsal tarih anlayyla ayniletirilemeyeceini vurgulamaktadr. bn Haldunun tarihsel ilginin lt olarak grd umran, bir btn olarak toplumsal yapya, yani toplumsal ilikiler alannn, kurumlarn yeknuna karlk gelmektedir. Ona gre, tarihsel bilginin doruluunu veya yanllnn incelenmesi hususunda en emin yntem budur. Szkonusu yeni yntem ile birlikte tarih ilminin tenkit ve talil (dedksiyon) yntemi zerine bina edilmesi gerektiini

vurgulayan ilk tarihi de bu bakmdan bn Haldundur. Tarih ilmini, toplumsal tarih olarak deerlendiren bn Haldun, insan-toplumsal eylemler srecini anlamada noktasnda tarihi de toplumsal dzeyde ele almakta ve dngsel bir sre olarak deerlendirmektedir. bn Haldunun bu tarih yorumu, sosyolojinin evrensel izgisel ilerleme yorumun aksine, dngsel tarih eklindedir. Her toplum kendi toplumsal balamnda ilerliyor ise de bu ilerleme, sonu belirsiz ve evrensel izgisel bir yne doru deil, kurulacak olan devletin yozlaaca mukadder bir sona dorudur. Dolaysyla byle bir ilerleme niha bir ilerleme deil, mukayyet bir ilerlemedir. Toku, bu farkn bn Haldunun ideolojik bir tavr taknmakszn tarih ilmiyle uramaya altnn bir gstergesi olarak anlalmas gerektiini ifade etmektedir. bn Haldun, icat ettii kendi ynteminin, tarihe ynelik yeni bir yntem ve yeni bir lt olmann tesinde yeni bir bilim olduunun da farkndadr. Szkonusu bilimin konusu umran, yani bir btn olarak toplumsal yap, problemleri, umrann tabiat tarafndan kaynaklanan haller, metodu tecrb ispat ve gayesi de tarih rivayetlerle doruyu, yanl ve dzmece olanlardan ayrt edecek bir l bulmak olan ilm-i umrandr. Bu bak as bn Halduna gre, tarih ilminin ls,

183
DVN 2006/2

Murat YELTA

184
DVN 2006/2

kstas olan umran konu edinen ve onu kendi tarihsel balam ierisinde zmlemeyi hedefleyen bir ilimdir. Umranla kastedilen ey en genel anlamda toplumsal yap, toplumsal organizasyon ve tabiat gerei ona rz olan hallerdir. Yani o, yatay ve dikey dzlemde toplumsal bir iliki biimidir ve asl hedefi toplumsal hayatn tabiat ve gayesinin anlalmasdr. Toku, bunun bn Haldunun farklln ortaya karan bir zellik olduu vurgulamaktadr. Zira ilm-i umran, insanlarn nasl yaamalar gerektii veya onlarn nasl ikna edilecekleri gibi normatif bir soruyla ilgilenmemekte, aksine gemite ya da imdi, insanlarn nasl yaadklar ve yaadklar toplum yapsn belirleyen tabi unsurlarn neler olduunu yapsal ve ampirik olarak incelenmektedir. Toku, dier taraftan sosyolojinin bilimsellii konusunda yaanan tartmann bn Haldun tarafndan ilm-i umran balamnda da yapldn ifade etmektedir. bn Haldun iin ister nakl olsun isterse akl, btn ilimlerin mstakil bir konusu vardr ve ilimleri birbirinden ayrt etmek iin geerli olan asl prensip kendilerine mahsus olan konulardr eklindeki dnceden hareketle ilm-i umrann mstakil konusu olarak toplumsal hayat (umran) gstermekte ve szkonusu mstakil konunun incelenmesinin de tabiatyla mstakil bir ilm disipli-

ni gerektirdiini belirtmektedir. Tokuya gre bn Haldunu ilm-i umran kurmaya sevk eden sebepler, modern toplumbilim/sosyolojinin kurulu sebeplerinden tamamen farkldr. Sosyolojinin kurulu sebepleri; gelenekten kesin bir kopuu belirleyen epistemolojik, ekonomik, siyasal ve kltrel deimeler ve bu deimelerin sistematik biz dzen ierisine sokulmasn salamaya almak iken, bn Haldunun en nemli kaygs tarih ve tarih ilminin kriterini tespit etmektir. Dier taraftan ilm-i umran, sosyolojide olduu gibi gelenekten kesin bir kopuu da ifade etmez ve stelik epistemolojik, ekonomik, politik ve kltrel deiimleri inceliyor ise de onlarn bir sonucu olarak ortaya kmamtr. Ayrca o, ilm-i umran tarih ilmi ile irtibatlandrmakta ve ona olup-bitmeler srecinin dngsel tekrarn salama ya da ynn gsterme fonksiyonunu deil, olup-bitmeler srecinin tabi sebeplerini gsterme, yani onlarn tabi nedenlerle aklanmalarna metodolojik bir lt olma ilevini yklemektedir. Toku, bu zellii dikkate alndnda ilm-i umrann modern toplumbilimin aksine, deer-bamsz olmasnn, daha doru bir tanmlamayla btn deerlere kar tarafsz durumda bulunmasnn, onun nesnel bir metodoloji fonksiyonu stlenmi olmasndan kaynaklandn ifade etmektedir.

lm-i Umran: bn Haldunda Toplum Bilimsel Dnce

bn Haldun bir btn olarak toplumun aklanmas amacyla kurduu ilm-i umrann temel problemlerini de u ekilde tespit etmektedir: (1) nsanlarn birbiriyle nsiyet ederek ky veya ehirler kurup birarada, yani toplum halinde yaamalarnn sebeplerini izah etmek. (2) nsanlarn niin bir siyas otoriteye ihtiya duyduklarnn ve devletin kurulu sebeplerini izah etmek. (3) Birarada yaayan insanlarn geim tarzlarndan, yani ekonomik faaliyetlerinden kaynaklanan iliki biimlerinin sebeplerini izah etmek. (4) Eitim ve retimin sebeplerini izah etmek. Toku, bn Haldunun kategorize etmi olduu bu drt temel problemin, modern toplumbilim/sosyolojinin kendisine ynetici ideal olarak semi olduu, kurumsal yap ve rgtlenmeleri ieren sosyal yapya karlk geldiini belirtmektedir. Ancak bn Haldunun, dini, sosyolojide olduu gibi, sekler kltrn bir unsuru olarak grmemesi ve aileye de yine sosyolojide olduu gibi, toplumsal anlamda ekonominin veya siyasetin ilk admdaki vastas gibi bir fonksiyon yklememesi sebebiyle onlar ilm-i umrann problem alanna dahil etmediini zellikle vurgulamaktadr. Toku, ilm-i umran drt balk altnda incelemeyi tercih ederken bir anlamda modern sosyolojinin snflandrmas kullanmaktadr. lk ksm olan umran, bn Halduna gre insanlarn birlikte ya-

amak zere biraraya gelmeleri ve buna ynelik rgtlenmeler yoluyla ortaya kan bir iliki biimidir. Ksacas umran toplumsal hayattan ibarettir. Szkonusu toplumsal hayatn tabi ve zarur olduunu temellendiren bn Haldun ardndan onlar yapsal olarak snflandrmaya tabi tutar. Buna gre esas olarak iki tr toplumsal yaama biimi vardr. Bunlardan ilki, asabiyetin ok youn bir biimde yaand ekonomik bireyselliin aksine, komnal ilikilerin hakim olduu kasaba veya ehirden te, maietin ksmen tarm ve daha ok hayvanclkla temin edildii bedev umrandr. kinci ise, grup uurunun, asabiyetin u ya da bu biimde kaybolduu, ekonomik bireyselliin n plana kt, yerleik hayatn ehirlerde istikrar kazand ve cretli emee dayand ve riyasetin g temelli mlke, devlete dnt meden toplumsal hayat, yani meden umrandr. kinci ksmda ifadesini bulan siyaset, bn Halduna gre zorunlu bir sretir. Zira insanlarn maietlerinin temini ve tabiata kar kendilerini savunmalar nasl zorunluluk ise siyaset de devlet iinde toplu halde yaayan insanlarn birbirlerine kar korunmalar ihtiyacnn zorunlu bir sonucudur. Siyaseti zorunlu klan temel etken, insanlarn st bir otorite olmad zaman birbirlerine zarar verme olaslnn her zaman szkonusu olmasdr. Dola-

185
DVN 2006/2

Murat YELTA

186
DVN 2006/2

ysyla hem toplumsal yaamn emniyeti ve muhafazas iin hem de insanlar arasndaki ilikilerde adaletin tesisi iin siyas otoriteye, yani devlete ihtiya vardr. nc ksmdaki ekonomi ise, hem insan hayatnn idamesi hem de toplumsal hayatn devam iin tabi ve zorunlu grlmektedir. Ekonomi zsel olarak Allahn yeryzndeki her eyi insanlarn istifadesine sunmasna ilikin bir ngrye dayanmaktadr. Dolaysyla istifadenin yegane meru yolu da emektir. bn Halduna gre, insann emeiyle alabilecei ve ortaya karabilecei iki ey vardr. Bunlardan biri maiet ve rzk dieri de sermayedir. Maiet insann temel ihtiyalarn ifade ederken, sermaye, ihtiya fazlas mal veya serveti ifade etmektedir. Toku, bn Haldunun szkonusu ifadelerinin klasik liberallerin doa durumu tasvirlerini andrdn belirtmekte ve onlarn sivil topluma geisin nedenlerinden biri olarak gsterdikleri emek sarfedilerek oluturulan zel mlkiyetin korunmas dncelerinin ipularn da bn Haldunda grmenin mmkn olduunu savunmakta, hatta bn Haldunu, emee yapm olduu vurgudan tr Marksizmin nclerinden biri olarak deerlendirmektedir. Dier yandan Toku, bn Haldunun ekonomik analizini dierlerinden ayran en nemli farknn onun ontolojik ve epistemolojik indirgemecilikten kan-

mak olduunu belirtmektedir. bn Haldunun bak asyla ekonomiyi ahlaktan, hukuktan, askeriyeden, maliyeden ayrmak mmkn deildir. Toplumun verimli ileyii, bu unsurlar arasnda kurulacak dengeye baldr. Drdnc ve son ksm eitim oluturmaktadr. Eitim bn Haldunun insan kavramyla ilikilendirdii bir alandr. bn Haldun iin insann madd yaps itibaryla hibir canldan fark yoktur. Onu dier canllardan stn klan dnme kabiliyeti dahi, kullanlmad takdirde insana bir ayrcalk salamamaktadr. nsana stnlk kazandran ey, dnme kabiliyetini kullanmasyla ortaya kan bilgidir. bn Haldun, mensubu bulunduu slam geleneinin de bir yansmas olarak, insann akl sahibi bir varlk olmasndan tr, tabiat itibaryla esasta iyi olduu ve iyilie mtemayil olduu kanaatindedir. Ancak insann szkonusu zellii mutlaka o ynde davranaca anlamna da gelmemektedir. Bu bakmdan insann durumu, yaratl zelliklerine bal olarak deil, evre ve yetime artlaryla, daha ak bir ifadeyle alm olduu eitimle belirlenmektedir. Toku, bn Haldun iin, insann yaratl gayesinin, gnderildii bu dnyada ilim ve marifet yoluyla tekaml etmek olduundan, esasen eitimden kastettii eyin de insann akl melekelerinin gelitirilmesi olduunu belirtmektedir.

lm-i Umran: bn Haldunda Toplum Bilimsel Dnce

lm-i Umran ve Sosyoloji Toku, almasnn son blmnde daha nce tanmlam olduu sosyoloji ve ilm-i umran mukayese etmekte ve iki disiplin arasndaki benzerlikler ve ayrldklar noktalar ortaya koymaya almaktadr. Szkonusu karlatrmay ise be dzlem zerinden yrtmektedir: 1. Hareket noktalar ve amalar bakmndan: Sosyolojinin hareket noktas 19. yzyl itibariyle modern Bat toplumlarnda doruk noktasna ulam olan ve gelenekten radikal bir kopuu ifade eden epistemolojik, ekonomik ve kltrel bir deiimi ifade ederken, ilm-i umrann hareket noktas, tarihsel olaylarn nasl cereyan ettiini tespit etmek ve amac da tarihe ait rivayetlerin kriterlerini belirlemektir. te yandan ilm-i umrann amac sosyoloji gibi toplumun bir istikrara kavumas deil, toplumsal olaylarn bir btn halinde kavranmasdr. 2. Metot ve yaklamlar bakmndan: Sosyoloji, tarihsel ve toplumsal srelerin kendilerine mahsus zelliklerini kendi balamlarnda deerlendirmeleri gereini dikkate almazken, ilm-i umranda szkonusu yaplar temel ncelikler olarak ele alnmaktadr. Sosyoloji, doa bilimlerindeki mekanik anlaytan, hareketleri konuya statik mahiyette bakan ampirikpozitivist bir metodu gndeme tam iken, ilm-i

umran dngsel tarih anlayn esas aldndan, ampirik olmakla birlikte, konuya statik bakmayan tarih-hermentik bir metodu benimser. 3. Temel parametreleri bakmndan: Sosyolojinin epistemolojik parametresi modern bilim, ekonomik parametresi kapitalizm, politik parametresi ulus devlet ve kltrel parametresi de sekler ya da profan kltrdr. lm-i umrann ise epistemolojik parametresi, kutsalla dnyev olan mezc eder bir nitelik gsterir. lm-i umran ak olarak geleneksel bilimi temsil eder. Dier taraftan ilm-i umran, ekonomiyi toplumsal yapnn aklanmasnda nemli bir faktr olarak grmekte ise de toplumlarn zorunlu olarak kapitalizm gibi ngrlm bir modele bal olarak ekillenecei iddiasnda deildir. lm-i umrann siyasete ilikin anlay bir zorunluluk gibi dursa da, sosyoloji gibi ulus devlet tr idealize edimi bir devlet modeli takdim etmemektedir. Kltrel adan ise ilm-i umran dind bir toplumsal pratii benimsemez. 4. Yap problemi bakmdan: Sosyolojinin odak noktasnda yer alan toplumsal yap; izaf olarak deiebilecei kabul edilen unsurlarn, kurumlarn sistemli bir tertibini ifade eder. Toku, szkonusu ayrmn ve etkileimin ilm-i

187
DVN 2006/2

Murat YELTA

umranda da benzer olduunu, ancak bu yaklamn ncelikle ilm-i umranda yer aldn savunmaktadr. lm-i umrann bak asyla, hangi toplumsal yap olursa olsun, deiime uramas, bozulmas ve netice olarak da yok olmas kanlmaz olmakla birlikte bu, onun sosyolojiden ak bir farkn oluturmaktadr. 5. Deiim problemi bakmndan: Sosyoloji asndan deiim, toplumun yapsn oluturan ilikiler ann ve bu ilikileri standardize eden kurumlarn deimesidir. lm-i umranda ise toplumsal deime, toplumlarn kendi tarihsel btnl ierisinde ele alnmakta ve herhangi bir ideal modele doru deil, kendi dinamikleri dorultusunda doma, byme, gelime ve inkraza

doru yrme eklinde deerlendirilmektedir. Problem alanlarnn mterek olmasna ramen geleneksel toplumbilim ilm-i umran ile modern toplumbilim/sosyoloji arasnda ak farklar olduunu nemle vurgulayan Toku, metot bakmndan ilm-i umrann yorumsamac yannn her zaman onun farkn ortaya kardn belirtmektedir. Genel olarak Toku, toplum sorunsaln aklamay kendisine konu edinen ilm-i umrann bu meseleyi, hem hareket noktas ve amacnn, hem metot ve yaklamnn, hem de zerine ina edildii parametrelerinin farkllndan tr sosyolojiye nispetle daha yeterli, daha objektif ve daha genel geer llerde orijinal bir zme kavuturduunu savunmaktadr.

188
DVN 2006/2