INSTITUTIIKURRIKULSDHETRAJNIMIT

PROGRAMETEKURRIKULSBRTHAMTGJIMNAZIT

FUSHA:SHKENCANATYRORE LNDA:SHKENCAETOKS KODI:7.4

PROGRAMIILNDSSHKENCAETOKS PRKLASN10

TIRAN,SHTATOR2008

MsimdhniamsimnxniaeShkencssToksngjimnazkonsistonnnjohjen dhevlersiminekompleksitetittplanetitton,perceptimindheanaliznefaktorveq ndikojn n kt kompleksitet, argumentimin shkencor t dinamiks s planetit ton, zbulimin dhe argumentimin shkencor t lidhjes shkakpasoj n dukurit, proceset apo fenomenetqndodhin n sistemetnatyroretplanetitton,n formimineqndrimeve ndajzhvillimevelokaledheglobale,sidheprgatitjenenxnsveprtdhnkontribut aktivnmbrojtjenemjedisit. ShkencaeToksprbn nj modelt integruardhe ndrdisplinorprtkuptuar planetin ton, pr t formuar kndvshtrime holistike pr botn q na rrethon, ku konceptetdhe faktetqndroregrshetohen nkontekste mt mdha.ShkencaeToks nukshte izoluar ngadisiplinatetjerashkencoredhe natyra multidisiplinaree shum aspektevet lndsshtenjohur. Kjo lnd ndrtohetmbi bazn e njohurive,aftsive dhe qndrimeve q nxnsit kan fituar n arsimin baz. Ajo zhvillon shpjegimet e dukurive themelore t gjeografis fizike dhe gjeologjis, prfshir historin e Toks, tektonikn e pllakave, evolucionin e formave t toks, t dhna gjeologjike t Toks, motindheklimn,sidhenjbaznjohjejeastronomie,gjithmonnfunksiontkuptimit nganxnsittdinamikssToks. Lnda zhvillon aftsit e t menduarit kritik, zgjidhjes s problemeve, aftsit vendimmarrsedheofronnjperspektivhistorikeecilazhvillonaftsinenxnsvepr t parashikuar ngjarjet e s ardhmes. Nj ndr objektivat kryesore t msimdhnies s ksaj lnde sht aftsimi i nxnsve pr t analizuar tiparet hapsinore t shtjeve t mjedisitdhegjetjenezgjidhjeveprnxitjenezhvillimittqndrueshmtplanetit.

1. SYNIMIILNDS ProgramiilndsShkencaeTokssynon: Tgjith nxnsittzhvillojn njohuri,aftsi eqndrime mbindrtimin, strukturn dhe dinamikat e gjeosistemeve, marrdhniet ndrvepruese ndrmjet komponentve t gjeosistemeve, marrdhniet e Toks me trupat e tjer t sistemit diellor, si dhe ndrvepriminesajmeaktivitetinnjerzor.

2. OBJEKTIVATEPRGJITHSHM Nprfundimtktijprogrami,nxns/i,ja: tprdorkonceptetbazqlidhenmeTokn,mjedisindhehapsirn,dhet'i zbatojatonsituatatsociale,ekonomike,teknologjikedhemjedisore t kaloj nga njohja e t dhnave t veanta tek kuptimi i modeleve pr t mundsuarkshtushpjegiminestrukturavedheproceseveqndikojnTokn dhemjedisetesaj t kuptoj bashkveprimin midis elementve natyror si dhe mnyrn si ndikojmnembita

 t synoj ruajtjen dhe menaxhimin e qndrueshm t burimeve t Toks t nevojshmeprmirqnienebanorvetsajdheprbrezateardhshm tanalizoj,tsintetizoj,tinterpretojdhetvlersojinformacionin tinterpretojnmnyrkritikehartat,grafikt,fotografit t prdor teknologjin e komunikimit dhe informacionit pr gjetjen, prpunimin,interpretimindheparaqitjen einformacionit t aftsohet pr t kontribuar n debate dhe pr t marr pjes n proceset vendimmarrsembizhvillimineqndrueshmsiqytetar/i,einformuardhei/e prgjegjshm/e t zhvilloj aftsi vendimmarrse rreth shtjeve q lidhen me ndikimin dhe prgjegjsiteshoqrismbi mjedisin tzhvillojnjsraftsishgjeografiketcilatmundtiprdorntregune punsdhenaspektettjeratjets tprdorterminologjineshkencssToks.

3. OBJEKTIVATLINJAVE Linja:Sistemidiellor Prshkrim i linjs: Linja Sistemi diellor trajton objektin e studimit t Shkencs s Toks, njohurit dhe konceptet baz mbi origjinn, prbrjen dhe lvizjen e trupave qiellor n hapsir. Shpjegimi i trheqjes gravitacionale t trupave n sistemin diellor, interpretimiiformimittditnats,stinve,baticavedhezbaticave,fazavetHnsdhe eklipseveprmesstudimittmarrdhnieveTok/Hn/Diell,karakteristikateDiellitdhe roliitijprjetnnTok,karakteristikateplanetvedheobjektevettjerabrendaktij sistemi sidherevolucionarizimii studimittuniversitprmeszhvillimeveteknologjike, jan piketat kryesore t prmbajtjes s ksaj linje. Zhvillimi i t kuptuarit t hapsirs sht thelbsor pr formimin e nxnsve pr shkak t rndsis s tij pr nj sr proceseshq ndodhin nTok.Tokashtpjesektij sistemidiellor,qprbhetnga pjestcilatkanmarrdhniehapsinoredhekohoremidistyre.
1 Ortsugjeruara :9

Bllokutematik

Objektivatlinjs

Sistemidiellordhe Tokasiplanet

Nprfundimtklasss10t,nxns/i,ja: tprshkruajobjektinestudimittShkencssToks dhelidhjetesajmedegtetjeratshkencs

Ortsugjeruarajanorteplanifikuaraprzhvilliminelinjs.Shumatotaleeorve tlinjaveduhettjetsanumriiplotiorvenplaninmsimorprktlnd.Quhen tsugjeruarasepseijepetlirizbatuesittprogramit(msuesit)qtshtojosepaksoj numrinesugjeruartorvenmasn10%sipasnevojavetklass.

 targumentojhipotezneformimittsistemitdiellor tprshkruajprmasateDiellit,strukturn, karakteristikatkryesoretsecilsshtresedukurit diellore tvlersojrndsineDiellitprdukuritgjeografike, si:qarkullimiiprhershmiujit,ajrit,zhvillimiibots bimoreeshtazore,baticatezbaticat tprshkruajformneToks,prmasatesajdhe rndsinetyre tinterpretojevolucioninhistoriktmendimit gjeografikmbiformndhepozicionineToksn sistemindielloregjithsiprmesnjesejeargumentuese tidentifikojprovatqtregojnseTokarrotullohet rrethboshtittsaj tshpjegojpasojaterrotullimittToksrrethboshtit tanalizojlvizjeneToksrrethDiellitdhepasojate ksajlvizje tprshkruajHnnsitrupqielloresatelitnatyrori Toksdhestrukturnesaj tdemonstrojsesifazateHnsvarenngapozicioni relativiDiellit,HnsdheToks tshpjegojpsedhesindodhineklipset,duke diferencuareklipseteHnsngaatotDiellit targumentojhipotezateformimittHns tprshkruajplanettsitrupatsistemitdiellor tdallojplanettebrendshm,tjashtm,esatelitte tyre,dukeprshkruardisandrkarakteristikatkryesore ttyre tprshkruajkometat,asteroidt,meteortdheveorit etyre tprshkruajkonstelacionetdhegalaktikat,shoqruar meshembujtdisaprejtyre tdiskutojmbiarritjeteshkencseteknologjispr eksploriminehapsirs trealizojngrupprojektembindrtiminesistemit diellor(p.sh.,ndrtimiinjmaketitvendosjessDiellit dheplanetvensistemindiellormemjetesiplastelin, karton,etj) trealizojngruposeindividualishtprojektekrkimore prllojetesatelitveartificialdhesondavehapsinore.

Linja:Hartografia Prshkrimilinjs:LinjaHartografiastudionmnyrneprojektimittToksn hart e n glob. Prve njohurive q nxnsit marrin mbi globin, hartat, llojet e tyre,

elementeteharts,projeksionethartografike,rrjetingjeografikekoordinatatgjeografike, kjolinjsynonkryesishtaftsiminpraktiktnxnsveprpunnmehartn,prcaktimin evendndodhjesspikavetndryshme n hart,prcaktimine largsivereale nisur nga shkallaeharts,apoprcaktiminekohszonaleelokale. Ortsugjeruara:5 Bllokutematik Objektivatlinjs

ParaqitjaeToksn hart

Nprfundimtklasss10t,nxns/i,ja: tkrahasojmnyratendryshmetparaqitjess siprfaqessToksnglob,harteplan tanalizojndrtiminerrjetitgjeografik(sistemine meridianvedheparalelve,gjatsindhegjersin gjeografike) tvlersojrndsineprdorimittkoordinatave gjeografikenprcaktiminevendndodhjesspikave tndryshme tinterpretojmendihmnehartsbrezatekohs tprcaktojnhartenglobvendndodhjen gjeografiketnjvendi prmeskoordinatave gjeografike tllogariskohnlokaleezonalenvendet ndryshmenbaztgjatsisstyregjeografike tanalizojelementetmatematikore(rrjeti hartografik,shkallaeharts)dhegjeografikt hartsdheprdoriminetyre tprshkruajllojeteprojeksionevehartografike tklasifikojhartatsipasprmbajtjes,shkalls, prdorimitmbibazneveorivedalluesettyre tdiskutojmbiprdorimetehartsdhetimazheve satelitorenjetneprditshme tlexojhartntopografike tndrtojdheinterpretojprofilintopografiktnj siprfaqejetparaqiturnhart,sip.sh.:tvenditku jetonetj tprcaktojlargsinnterrennprmjetshkalls sharts

Linja:Gjeosistemet Prshkrim i linjs: Toka prbhet nga katr sisteme t mdha: atmosfera, hidrosfera, litosfera dhe biosfera. Prmes linjs Gjeosistemet synohet q nxnsi/ja t
5

kuptoj dukurit dhe proceset natyrore q kan ndodhur dhe ndodhin n kto sisteme, ndrveprimin midis tyre dhe rrjedhojat e ktij ndrveprimi pr Tokn. Msimdhnia e ksaj prmbajtjeje duhet t fokusohet n shpjegimin shkencor t lidhjeve dhe marrdhnieve shkakpasoj t proceseve dhe dukurive m shum se n prshkrimin e tyre. Nxnsit mund t investigojn secilin nga sistemet e Toks pr t kuptuar q do sistemkaprbrjekarakteristikedheprocesetndrlidhura,tbashkuarannjtvetm sistemuniversal. Ortsugjeruara:34 Bllokutematik Objektivatlinjs Nprfundimtklasss10t,nxns/i,ja: Atmosfera tprshkruajhipotezneformimittatmosfers tanalizojprbrjeneatmosfers,ndrtimin strukturor,dukedhnkarakteristikatmkryesoret shtresavetsaj tinterpretojrndsineshtresssozonitpr jetnntokdhepasojatendikimittveprimtaris njerzorent tevidentojrndsinerrezatimitdiellor,si rrezatimibazprplanetintondheprjetnnt tanalizojllojeterrezatimit:tdrejtprdrejt,t shprndar,tprgjithshmdhetoksor,prmes dukurissprcjellshmrisdhekonveksionit tvlersojndikiminerrezatimeve(idrejtprdrejt, ishprndar,iprgjithshmdheitoks)nsistemet gjeofiziketToks tanalizojndryshiminetemperatursnkoh (ditoreevjetore) dhenhapsir(vertikale horizontal)dhefaktortqndikojnnt tinterpretojshprndarjenetemperaturssajrit nhartneizotermave tvlersojndikiminendryshimittvleravet temperatursngjeosistem tllogaristemperaturnmesatareditore,mujoree vjetoretajritdheamplitudatditoredhevjetoret temperaturssajrit tdallojllojetkryesoretaparaturaveprmatjene temperaturs(termometrimaksimaldheminimal, termografi)duketreguarprdorimetetyre tformulojkonceptet:lagshtireajrit,lagshtir absolutedherelative tprshkruajproesinekondensimittavujvet ujitdheformiminevess,mjegulls,brymsereve

 tshpjegojkushteteformimittllojevet ndryshmetreshjeve tanalizojshprndarjennkohdhenhapsirt reshjeve tvlersojrndsingjeografiketreshjeve tndrtojdheinterpretojgrafikteshprndarjes hapsinoredhekohoretreshjeve tanalizojndryshimetetrysnisatmosferiken kohenhapsir tprshkruajshkallnbarometrikedheprdorimin esaj tanalizojfaktortkryesorqprcaktojn elementteers(drejtimidheshpejtsia) tshpjegojerrateqarkullimittprgjithshmdhe formiminetyre tprshkruajerratlokale tformulojkonceptetmasajroredhefront tanalizojciklonindheanticiklonin tshpjegojndikimineregjimitciklonikngjersit mesatare tprgatisprmeshulumtimitnburimet ndryshmeinformacioni(libra,revista,Internet) prezantimembitornadot,uragant,tiparetetyre, zonatmtprekuraprejtyre,dmetmaterialedhe njerzore,parashikimiityreprmessatelitve tformulojkonceptetmotdheklim tanalizojfaktortqndikojnnformimine klims tklasifikojzonatklimatikengaekuatorinpole tvlersojrndsineklimsprjetndhe procesetnTok trealizojngrupnjprojektmbindryshimet klimatike,pasojat,politikatmenaxhuesettyre tinterpretojhartatendryshmesinoptike. tprshkruajhidrosferndhelidhjenesajme sistemetetjera(litosfern,atmosfern,biosfern) tinterpretojqarkullimineujitnnatyr tidentifikojvetitfizikeekimiketujitt oqeaneveedeteve tprcaktojformatelvizjevetujraveoqeanike tshpjegojelementetevalsdetaredhemnyrne formimittvalvedetare tanalizojshkaqeteformimittbaticavedhe zbaticavedhepasojatetyre

Hidrosfera

 tvlersojrndsinebaticaveezbaticavedhe shfrytzimineenergjisstyrenganjeriu tanalizojlvizjenerrymaveoqeanike,faktortq ndikojnnformiminetyredhellojetkryesoret ktyrerrymave tvlersojrndsinerrymaveoqeanikepr klimnnTok tprshkruajkarakteristikatkryesoretpjesve prbrsetlumit tanalizojregjiminhidrologjiktlumenjve tanalizojliqenetsipasorigjinssformimitt tyreshoqruarmeshembujkonkretngabotae vendiyn tprshkruajevolucionineliqenevenknetdhe faktortqndikojnnktshndrrim tdallojllojeteujravenntoksoredhemnyrne formimitttyre tprshkruajllojetendryshmetburimeve tvlersojshfrytzimineujravenntoksore nprmjethapjesspusevedherndsine burimeve tanalizojkushteteformimittborss prhershmedheakullnajave tdiferencojakullnajatmalorengaato kontinentale trealizojngrupnjprojektmbiroline hidrografis(lum,liqen,ujranntoksor,burime, etj.,nvarsitzonskubanon)naspektet natyroredheekonomiketasajzoneaporajoni. tdiferencojshtresatetoksdukedhnveorit kryesoretsecilsprejtyre tshpjegojndryshiminetemperaturs,trysnisdhe dendsisnbrendsitToks tprshkruajmnyrneformimittmineraleve dhevetitfizikettyre(fortsia,ngjyra,shklqimi, thyerja) tvlersojprdorimetendryshmetmineraleve tprshkruajllojetkryesoretshkmbinjve tinterpretojciklineshkmbitdheprocesetq ndodhinnt tanalizojkrijiminemagmsdhemnyrne formimittshkmbinjvemagmatik tdiferencojshkmbinjtmagmatiksipas prbrjessmagms

Litosferadhehistoria eToks

 tshpjegojkushteteformimittshkmbinjve sedimentardhellojetetyre tshpjegojmnyrneformimittshkmbinjve metamorfikdhellojetetyre tvzhgojnkampionetndryshmmineralesh dheshkmbinjshndryshimetmidistyre tvlersojrndsingjeografikedheekonomiket shkmbinjve tprshkruajmnyrateformimittfosileve tprgatisnjesevlersuesembirndsine fosileveprdokumentiminengjarjevedhedukurive (prmeshulumtimitnburimetndryshme informacionisiInternet,literatur,apodshmi konkrete) tdiferencojmoshnabsolutedherelativet shkmbinjvedhemnyrateprcaktimitttyre tprshkruajndarjenekohsgjeologjikenera dheperiudha tinterpretojevolucioninebotssgjallgjat erravetndryshmegjeologjikedhendryshimetq kanndodhurnsiprfaqeneToks.

Biosfera

tprkufizojbiosfern,ekosistemin, biodiversitetin,popullatn,biomasn tanalizojfaktortqndikojnnbotnbimoree shtazore tvlersojrndsinemenaxhimitnmnyrt qndrueshmetbotsbimore trealizojngrupprojektekrkimorembi prhapjenebotsbimoreeshtazore(p.sh.,n zonnkujeton,rajonapomgjer)prmes shfrytzimittlidhjevendrlndore.

Linja:DinamikaeToks Prshkrim i linjs: Relievi i Toks, tiparet e saj jan pasoj e veprimtaris s forcave t brendshme dhe t jashtme, t cilat n mnyr t vazhdueshme modelojn siprfaqeneToks.Revolucionishkencoritektoniksspllakavenshkencnetoks,i inicuar nga vizionari Vegener, paralelizon t tjert n histori, Kopernikun dhe astronomin,Darvinindheevolucionin,Ajnshtajnindherelativitetin,Borindheatomin. Forma e sotme e relievit t Toks sht rezultante e bashkveprimit t forcave t brendshmedhet jashtme.NhistorinezhvillimittToks,secilaprejktyre forcave kandikuardhendikonnprmasatndryshme,gjqkauardhenkrijimineformave t ndryshme n reliev. Format e krijuara nga forcat e brendshme, n mnyr t

vazhdueshme modelohen nga veprimi i forcavet jashtmedukekrijuar larmi n form, ndrtimeprmasa. Ortsugjeruara:18

Bllokutematik

Objektivatlinjs

NdryshimetnTok nnndikimine forcavetbrendshme

Nprfundimtklasss10t,nxns/i,ja: tprshkruajkonceptinpllakatektonikedhe shprndarjenetyre tanalizojmnyrnelvizjesstyre tlistojargumentetqmbshtetintektonikne pllakavedhekundrshtit tanalizojllojetekufijvetpllakavetektonike tshpjegojkrijiminetopografisssiprfaqess toksdhetdyshemessoqeanitprmes tektoniksspllakave tprshkruajrelievinefundittoqeanit tprshkruajllojetelvizjeveluhatse tanalizojshkaqetelvizjeveluhatsedhepasojat etyre tprmenddshmitlvizjeveluhatsepozitive dhenegative tanalizojlvizjetrrudhosseeshkputsedhe shkaqetetyre tevidentojformaterelievitqkrijohensipasoj elvizjeverrudhosseeshkputse tshpjegojdukurineformimitttrmeteve tprshkruajtipatetrmetevesipasthellsisdhe origjins ttregojinstrumentetqprdorenprregjistrimin etrmetevedheprllogaritjeneintensitetitt tyre tidentifikojpasojatetrmeteve tprcaktojnhartshprndarjengjeografiket trmeteve trealizojngrupnjprojektmbihistorikune trmetevemtmdhenjnvendintondhe pasojatqikanshoqruar trealizojngrupnjprojektmbi masatprt prmirsuar rrugtprparandaliminetrmeteve tprshkruajvullkanin,pjestprbrsettij, produktetvullkanike,prmesmaketevetndrtuara prejtij/saj

10

 tanalizojshkaqeteshprthimittvullkaneve tdiferencojllojeteshprthimevedheformat vullkanikeqkrijojn tvlersojrrjedhojatevullkaneve tprcaktojnhartshprndarjengjeografiket vullkaneve trealizojngrupnjprojektmbihistorikune vullkanevemtmdhenjnbotdhepasojate tyre. tprkufizojkonceptintjetrsimfizik,kimike biologjik tanalizojkushtetntcilatndodhseciliprej tjetrsimeve targumentojndikiminetjetrsimitndinamikn esiprfaqessToks tprshkruajprocesineformimittdherave tanalizojfaktortqndikojnnformimine dherave tdallojshtresatedheravedheveoritetyre tevidentojndikiminegravitetitnrelievetme pjerrsi tanalizojkushtetntcilatndodhinrrshqitjet, rrzimetdheshembjet tvlersojndikimineveprimtarissgravitetitn relievinevenditton(rrshqitjet,rrzimet, shembjet) tanalizojveprimtaringrryese,transportuesee depozituesetersdheformatkarakteristiket relievitqkrijohensipasojesaj tvlersojrndsineshfrytzimittenergjiss erssiburimalternativienergjis tanalizojveprimtaringrryese,transportuesee depozituesetujraverrjedhse(lumenj,prrenj) dheformatekrijuaraprejsaj tvlersojrndsineshfrytzimittpotencialeve hidroenergjitiketlumenjvenvendinton tprkufizojkonceptinkarst tanalizojkushtetntcilatzhvillohetprocesii karstit tprshkruajformatsiprfaqsoredhenntoksore tkrijuarangaveprimtariakarstike targumentojvlernemjedisevekarstike tanalizojveprimtaringrryese,transportuesee depozituesetakullnajavedheformatekrijuara

NdryshimetnTok nnndikimine forcavetjashtme

11

prejsaj tprgatisnjeseargumentuesembipasojat globaletshkrirjessakullnajave tanalizojveprimtaringrryese,transportuesee depozituesenbrigjetdetare tprshkruajformatekrijuarangaveprimtaria grryese,transportuesedhedepozitueseedeteve tklasifikojtipatebregdeteve(iult,ilart)dhe karakteristikatetyre.

Linja:Mjedisidheshoqria Prshkrim i linjs: Studimi i Shkencs s Toks nuk realizon vetm njohjen e planetitdheevolucionitttij,pordheaftsiminenxnsveprtqnpjesembrojtjes dheezhvillimittqndrueshmttij.Tokashihetnjplanetunikdhemjedisetnatyrore t saj si aseti yn m i madh. Ajo mundson vendin pr shtpit tona dhe burimet themelore pr jetes (mineralet dhe hidrokarburet, tokn n t ciln rritet ushqimi q ham,ujiqpim,dheajriqthithim).StudimiiShkencssToksprforconkuptimin eplanetitTok,sistemevettij,procesevettijgjeologjike,prmshumkjolinjme fokus mjedisin e fuqizon kurrikuln prmes studimit shkencor t ndrveprimit njerzor me sistemet e Toks. Ajo u mundson nxnsve t vlersojn q njeriu ndrvepron me mjedisin,prmtepr,qnjohjaeshkencssToksshtthelbsorenplanifikimine ndrtimeve, rrugve, porteve, kanaleve, etj. Konteksti mjedisor i ksaj linje i vjen n ndihmnxnsveprtkontribuarndebatedhevendimesiqytetartinformuardhet prgjegjshm. Ortsugjeruara:6

Bllokutematik

Objektivatlinjs

Mjedisi dheshoqria

Nprfundimtklasss10t,nxns/i,ja: tinterpretojkonceptinprmjedisindhezhvillimin eqndrueshm tanalizojndikiminpozitivdhenegativ t veprimtarissnjeriutnmjedis tidentifikojmnyratemenaxhimittqndrueshm tburimevenatyrore tlistojformatkryesoretndotjes tanalizojshkaqetkryesoretndotjesstoks tvlersojpasojatendotjesstoks tdiskutojrndsinemirmenaxhimitttokave tanalizojndotjeneajritdukeidentifikuarfaktort
12

kryesorqndikojnnt tprshkruajsmogun,shiunaciddhepasojatetyre tvlersojrndsinecilsissajritpr organizmategjalldheshndetinenjerzve tjapopinioneprmundsineminimizimitt ndotjessajritdheprmirsimittcilsisstij tanalizojndotjeneujitdukeidentifikuarfaktort kryesorqndikojnnt tvzhgojndotjeneujitnnjzonpranshkolls etdiskutojmbindikiminendotjessujitn mjedisdhenshndetinenjerzve tprshkruajdisandrproblemetmtmdha globalemeburimetujore,si:thatsira,rritjae popullsis,ujitja tidentifikojstrategjitmundshmetmbrojtjess ujit tprgatisnjraportmbinjproblemtcaktuar mjedisor(p.sh.:ndotjaeajritnqytetineTirans, Elbasanit,etj.,faktort,pasojat,ndotjaeujitn liqenineOhrit,faktort,pasojat,etj). tvlersoj kompleksitetineToksdhendrveprimin meaktivitetinnjerzor.

4.KRKESATESHKENCSSTOKSNDAJLNDVETTJERA ShkencaeToks Prcaktimiigjatsisdhe gjersisgjeografike. Prcaktimiikohslokale ezonale. Matjaetemperaturss ajrit. Shprndarjamujore, vjetoreesasiss reshjeve. LvizjaeToksdhee planetverrethDiellit. Matematika Nxns/i,ja: tmatkndetmegrad. tprdormadhsiteprpjesshmepr prcaktiminekohs. tllogaritmesatarenaritmetiketnumrave tplot. tndrtojnjgrafikosediagramme shtyllanplaninkoordinativmedyvariabla p.sh.,prtinterpretuarshprndarjenvjetore tsasissreshjeve. tllogaritdistancnndrmjetvatrave, largsinnaheldhenperihelnelips.

ShkencaeToks Prtgjithannlinjat

TIK Nxns/i,ja: tprdorordprocessornshkrimine materialevedhepunvepraktiken

13

ShkencneToks. tzbatojhedhjenetdhnaventabelpr ndrtiminegrafikut(p.sh.,ecuriavjetoree temperaturssajrit). tprdorPoerPointprprezantiminenj raporti,materialiinformues,projekti krkimorprmesparaqitjesnslide(p.sh., raportmbindotjeneujitnrrethintuaj). tkrkojnInternet(tdhnap.sh.,pr ndotjeneajritnnjvend),informacion (p.sh.,tornadotdhepasojat),harta (topografike,sinoptike,tshprndarjess trmeteve,vullkaneve),imazhesatelitore. ShkencaeToks LvizjaeToksdhee planetverrethDiellit. Tokasiplanet,Hna, planett,lvizjetetyre. Baticatdhezbaticat. Valtdetare Fizika Nxns/i,ja: tzbatojligjinetrheqjessgjithsishme prtshpjeguartrheqjeneToks,Hns, qndrimineplanetvenorbitnrreth Diellit. tprshkruajnatyrnevalvegjatsoredhe procesineprhapjesstyrenmjedis. Kimia Nxns/i,ja: tprdortabelnesistemitperiodikt elementevekimike. tzbatojperiodnegjysmzbrthimitdhe metodneatomevetshnuaratdukuris sradioaktivitetit.

ShkencaeToks Prbrjaeatmosfers, litosfers,ujitt oqeaneve,mineralet. Vullkanet(llava) Moshaabsolutee shkmbinjve ShkencaeToks Biosfera

Biologjia Nxns/i,ja: tprdorkonceptetekosistem,habitat, popullat,biodiversitet,biomas. Gjuhashqipe

ShkencaeToks

14

 Prtgjithannlinjat

Nxns/i,ja: tshkruajeseprshkruesedhe argumentueseprtematikatveantat shkencsstoks(p.sh.,shfrytzimii burimevealternativetenergjis, ndryshimetklimatikedhepasojatetyre).

5.KRKESAPRZBATIMINEPROGRAMIT Shkenca e Toks n klasn e dhjet t gjimnazit do t zhvillohet me 2 or msimorenjav.Gjatvititshkollordotzhvillohengjithsej:36javx2or=72or msimore. Ky program sht dokument zyrtar, pjes e trsis s dokumenteve zyrtare pr lndn e Shkencs s Toks. Dokumentet e tjera kryesore jan korniza kurrikulare e gjimnazitdhestandardetefushskurrikulare,kukjolndbnpjes.Hartimiiprogramit shtmbshtetur,sitekornizakurrikulareashtuedhetestandardetefushs. Prtsiguruarprdoriminsamtmirtprogramitshtevlefshmenjohjame dokumentetelartprmenduara. Tekkornizakurrikularevmendjeeveantiduhetkushtuar: Synimevetprgjithshmetkurrikulssgjimnazit, Synimevetlinjavendrkurrikulare, Vlersimittnxnsitmenot, Parimevetmsimdhniemsimnxnies. N mnyr q trsia e dokumenteve zyrtare (korniza kurrikulare, standardet e fushs s t nxnit dhe programi lndor) t zbatohen m s miri n dobi t nxnsve, prdoruesit e tyre duhet t njohin thell programet lndoret lnds s Gjeografis pr klasnparaardhsedheklasatpasardhse. Gjithashtu,prdoruesvetktyredokumenteveulindnevojatnjohinstandardet etgjithafushavettjerattnxnitdhetgjithaprogrametlndorettnjjtitvit. Zbatimi i programit duhet t bhet duke respektuar parimet e barazis gjinore, etnike,kulturore,racore,fetare. Objektivateprogramit Objektivateprogramitjanprtgjithnxnsit.Kjodotthotseqtgjith nxnsveduhettujepetmundsiaqtnxnkaprshkruhettekobjektivat.Realizimi iobjektivaventema,kapituj,njsidherenditjaetyreshtzgjedhjeelirezbatuesitt programit. P.sh.,objektivi:Tllogariskohnlokaleezonalenvendetndryshmenbaz t gjatsis s tyre gjeografike krkon q t gjith nxnsve tu jepet mundsia t ushtrohen n llogaritjen e kohs lokale e zonale n vende t ndryshme, n baz t gjatsisstyregjeografike.Nsenjmsuesnukebnkt,nukkazbatuarprogramin lndor.

15

Njobjektivprmbushetnniveletndryshmenganxnstndryshm.Msuesi dhe autort e materialeve msimore duhet t mbulojn t gjith gamn e niveleve t nxnsve. P.sh.,objektivi:Tanalizojfaktortqndikojnnformimineklimskrkon qtgjithnxnsvetujepetmundsiatanalizojnfaktortqndikojnnformimine klims,porjoprtgjithdotpretendohetinjjtiniveliprvetsimittktijkoncepti. Njnivelarritjejeshtidentifikimiifaktorveqndikojnnformimineklims. Njnivelmilartsekyshtprshkrimiifaktorveqndikojnnformimineklims. Njniveledhemilartdotishteanalizaebashkveprimittfaktorveqndikojnn formimineklimsshoqruarmekonkretizime.

Ortmsimore Programi i Shkencs s Toks pr klasn e dhjet sht strukturuar n linja q vijn njra pas tjetrs, por nuk do t thot se msimdhniamsimnxnia duhet t zhvillohetdomosdoshmrishtnktrenditjegjatvititshkollor. Sasia e orve msimore pr seciln linj sht rekomanduese. Prdoruesit e programit duhet t respektojn sasin e orve vjetore t lnds, kurse jan t lir t ndryshojn me 10% (shtes ose paksim) ort e rekomanduara pr seciln linj. Domethn,msuesimundtvendostprparojmngadalkurvresenxnsitetij hasinvshtirsitveantanprmbushjeneobjektivavetkapitullit,pormundtecm shpejtkurnxnsitetijdemonstrojnnjprvetsimtknaqshm. ProgramiilndsShkencaeToksrealizohetn72ormsimorevjetore,prej tcilaveafrsisht70%eorvemsimoretotalejanprshtjelliminenjohurivetreja lndoredhe30%etyrejanprprpuniminenjohurive(gjatvititdhenfundtvitit shkollor). Prpunimiinjohurive Prpunimiinjohuriveprmban: Puntpraktike Vzhgimetnterren Prsritjenbrendanjkapitullitnjohurivebazttij(konceptetthemelore) Testiminenjohurivebaz Integriminenjohurivetrejatnjkapitullimenjohuritekapitujveparaardhs Integrimin e njohurive t reja me njohurit e lndve t tjera (Ndonse kto integrime do t prshkojn zhvillimin e do ore msimore, gjat prpunimit i duhetkushtuarkoheposame) Prsritjen vjetore (Pavarsisht nga ndarja n linja ose n kapituj, lnda duhet parsinjetr) Testiminvjetor (nukshtidetyruar).

16

Nortmsimore,qiprkasinprpunimittnjohurive,msuesizhvillonedhetema me nismn e tij ose me krkesn e vet nxnsve. Kto tema mund t piknisen nga ngjarjeaktualeosethjeshtngakurreshtjaenxnsve. Veanrisht gjat prpunimit t njohurive duhet ti kushtohet koh e posame kultivimitt: Aftsive t prgjithshme si e komunikimit, e menazhimit t informacionit, e zgjidhjeveproblemore,etmenduaritkritikdhekrijues Aftsive t posame lndore si puna me hartn, vzhgimet e drejtprdrejta n terren,projektetkurrikulare Formimit t qndrimeve, si qndrimi etikosocial dhe gjat puns n grupe t voglanxnsish. Ngavetnatyraesajsilnd,shkencaeTokssiguronnjsrprvojashtnxni. Nxnsit prfshihen n pun praktike, ekskursione, pun n grup apo individuale, diskutime,debateetj.

Puntpraktike Puntpraktikeprbjn njpjes integraletksaj lnde.Atokrijojn mundsipr zbatimin e prvojave t t nxnit n kt lnd. Punt praktike jan ilustrim praktik i njohurivetfituaranganxnsitpornjkohsishtatoishrbejndhezhvillimittnjsr aftsiveqkantbjnmembledhjen,prpunimindheinterpretiminetdhnave. Gjat orve t prpunimit t njohurive, nxnsve duhet tu krijohet mundsia t punojn detyra tematike (si p.sh. t interpretojn evolucionin historik t mendimit gjeografik mbi formndhepozicionin eToks nsistemin diellor egjithsiprmes nj esejeargumentuese,tprgatisin njeseargumentuesembipasojatglobaletshkrirjes sakullnajave,etj)projektekurrikulare(sip.sh.trealizojnngruposeindividualisht projektekrkimoreprllojetesatelitveartificialdhesondavehapsinore,trealizojn n grup nj projekt mbi historikun e vullkaneve m t mdhenj n bot dhe pasojat e tyre,etj.) tzgjidhinsituataproblemorengajeta,etj. ShkencaeTokssiguronmundsiprzhvillimin ekompetencavekyenkontekse q rrjedhin natyrshm nga prmbajtja dhe prvojat e t nxnit t lnds. Nxnsit mbledhin, analizojn dhe organizojn informacionin rreth mjedisit, vlersojn argumentet, prfundimet dhe vlefshmrin e tij, pr nj sr qllimesh n nj sr konteksesh. Kjo lnd siguron mundsi q nxnsit t zhvillojn disa teknika matematikore, veanrisht ato t shoqruara me vlersimin dhe manipulimin e t dhnave.Gjithashtuatokanmundsitprdorinteknologjin,nmnyrtveantato qlidhenmeprdoriminepajisjevedhekompjuterat. Pjeseprpunimittnjohuriveshtrishqyrtimivjetoricilikaprqllimtnxjerr npahdheprforcuarkonceptetemetodatthemeloretksajlnde. 6.VLERSIMI Vlersimiinxnsitprshkongjithprocesinmsimordheshrbenprprmirsimin ektijprocesi.Vlersimiinxnsitnukkaprqllimtvetmvendosjenenotsdheas nukprfundonmevendosjenesaj.

17

Vlersimimbshtetettrsishtnobjektivatprograminlndordhemsuesinukkat drejttvlersojnxnsitpratoobjektivatarritjesqnukprshkruhennprogram. Objektiv i vlersimit nuk jan vetm njohurit dhe aftsit por edhe qndrimet e nxnsve,siqndrimetetikosocialenprgjithsidheatotbashkpunimitmettjert, nveanti. Msuesi zhvillon vet e ndihmon nxnsit t zhvillojn nj larmi mnyrash vlersimi. Vlersimi mund t bhet individual ose n grup, n klas ose jasht saj. Nxnsi vlersohet me not ndrsa demonstron arritjet e tij me goj, me shkrim, ose nprmjetveprimtarisheprodukteshttjera,si:prodhonnjmaket,realizonnjprojekt kurrikular,njpunpraktike,etj. N punime t nxnsve me grupe t vogla, msuesi parashtron peshn e vlersimit menottgrupitntrsidhetsecilitnxnsnveanti. Msuesi nuk e ka t detyrueshm vlersimin me not t nxnsve n do or msimoredhetvendosnotanregjistrprsecilnormsimore.Sirregull,nxnsit dhemsuesitduhetlirshmtbashkbisedojnsipartnerrrethprvetsimittnjohurive tfituaratorvetkaluaradhemirkryerjessdetyravejashtklase. Herpashere,msuesiduhettvlersojmenotdukeuabrtqartnxnsveq nfillimqlliminevlersimitdhekriteretetij. Vlersimi meshkrimshrbenpraftsiminekomunikimit meshkrimdhe mundt realizohetjovetmmelapseletrporedhenrrugelektronike. Msuesi vlerson nxnsin me not pr parashtrimet me shkrim n provimet periodikemeshkrimdhenprezantimetmeshkrimtpunimevettij,tzhvilluaravet osengrup. Msuesiplanifikonprovimeperiodikemeshkrimprblloqetgjeraorshmsimore q prbhen nga nj a disa kapituj, t cilt i bashkojn objektiva t ndrlidhura t t nxnit. N prshtatje me qllimin e vlersimit me shkrim, ai prdor lloje t ndryshme testesh,qngaminitestetpakminutsheprnjobjektivtveuarttnxnit,tekatonj orshetestemealternativaosezhvillim,detyratematike,projektekurrikulareetj. Njformeparashtrimitmeshkrimnganxnsitshtdheprovimiprfundimtar. Portofoli i nxnsit, si nj mundsi vlersimi e vetvlersimi, sht nj koleksion i punimeve t tij prgjat vitit shkollor pr nj lnd t caktuar. Ai mund t prmbaj provime me shkrim, detyra tematike, projekte kurrikulare, fotografi e produkte t veprimtarive kurrikulare. Przgjedhjet pr portofolin bhen nga nxnsit, msuesi rekomandon. rregullime t diagnostikuara si: disleksia, vshtirsi t veanta gjuhsore, p.sh.,t fmijve t ardhur rishtaz nga emigracioni, merren parasysh nga msuesi duke u mundsuar ktyre nxnsve t vlersohen me mnyra t posame, duke prjashtuar at meshkrimapomegoj.

18

19