Milan Suboti

Institut za evropske studije Beograd

UDK: 232.1:94(470) Originalan nauni rad DOI:10.2298/FID1101167S

MOSKVA KAO TREI RIM: PRILOG ISTORIJI RUSKOG MESIJANIZMA (I DEO)*

Apstrakt: Ovaj rad je deo vee studije posveene fenomenu ruskog mesijanizma koji je esto smatran sutinski vanim faktorom u interpretacijama istorije Rusije. U sreditu autorove panje je nastanak uenja o Moskvi kao Treem Rimu. Detaljno je analizirana religijska osnova i istorijski kontekst formulisanja ove ideje u Poslanicama monaha Filoteja (XVI vek). Interpretaciji ove izvorne doktrine o Treem Rimu posveen je centralni deo rada jer su se na nju pozivale sve kasnije modifikacije ideje o mesijanskoj ulozi Rusije u svetskoj istoriji. Kljune rei: istorija Rusije, Trei Rim, mesijanstvo, imperija, hrianstvo, eshatologija.

1.
Prvi deo nezavrene filmske trilogije Ivan Grozni ( ) Sergeja Ejzentajna () poinje prikazom obreda krunisanja. Naglaavajui montaom atrakcija teatralnost rituala,1 reiser nam nizom krupnih kadrova predoava glavne junake istorijske drame: mladog cara i njegovu buduu suprugu; njegove roake i (ne)prijatelje; predstavnike plemstva, strane izaslanike i crkvene velikodostojnike. Njihove reakcije i usputni komentari
Rad je nastao u okviru realizacije projekta Instituta za evropske studije (br. 179014) koji finansira Ministarstvo za nauku Republike Srbije.
* 1 O ovom postupku videti u Ejzentajnovoj knjizi radova o filmskoj umetnosti koja je prevedena na srpski jezik: Montaa atrakcija. Eseji o filmu, Beograd: Nolit, 1964. Nezavisno od razmatranja filmske teorije, treba imati na umu da je kontrastno povezivanje kadrova kod Ejzentajna usmereno ka omoguavanju prihvatanja idejne strane prikazanog, tj. izvoenju krajnjeg ideolokog zakljuka. Pojednostavljeno, iako umetniku i tehniku inovativnost intelektualne montae moemo smatrati vrednou po sebi, ona je u sovjetskoj pozorinoj i filmskoj avangardi prevashodno bila shvaena kao instrument ideolokog uticaja.

167

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2011

Milan Suboti

asno nagovetavaju dinamiku buduih zbivanja komarnu meaj vinu velikih ratnih pohoda, reformi i stvaranja centralizovane drave praenih dvorskim intrigama, izdajama, krvavim obraunima i masovnim terorom po kome e prvi car Rusije ostati zapamen kao Stra ni (). Na samom kraju ina krunisanja mladi car objavljuje planove i ciljeve svoje vladavine dovodei ih u vezu sa ostvarenjem vere u posebnu svetsko-istorijsku misiju Rusije koju izraava kratkom formulom: Dva Rima su pala, trei Moskva, stoji, a etvrtog nee biti. Idejna strana prikazanog koju Ejzentajn filmskim jezikom eli da sugerie gledaocima eksplicirana je uvodnim tekstualnim objanjenjem: Ovo je film o oveku koji je ujedinio Rusiju u XVI veku, moskovskom knezu koji je vrsto sjedinio razjedinjene kneevine u monu dravu, vojskovoi koji je i na Istoku i na Zapadu uveao vojniku slavu Rusije, vladaocu koji je, da bi to sve postigao, bio prvi koji je sebe krunisao za cara cele Rusije2. Ovu ocenu istorijske uloge Ivana Groznog moemo smatrati delom ire strategije politike pamenja kojom se tokom tridesetih i etrdesetih godina u Sovjetskom Savezu reinterpretirala ruska imperijalna prolost. Naime, do tada vladajui klasno-materijalistiki i internacionalistiki pristup istoriji potiskivan je postepenom nacionalizacijom pro losti kojom su rehabilitovani ranije kritikovani nacionalni heroji, obnavljana svest o kontinuitetu savremenosti i prolosti, te Sovjetski Savez prikazivan kao legitimni naslednik najboljih ruskih dravnih tradicija. Istorijska nauka pozvana je da slui objanjenju savremene stvarnosti, pisao je tokom Drugog svetskog rata sovjetski istoriar Viper (), a sadanjica koju svi proivljavamo postavila je pred nju novi, vaan i neodloni zadatak: ponovno razmatranje celokupne nacionalne vojno-politike istorije ruskog naroda da bi se pokazalo kako njegov istorijski razvoj predstavlja neprekidno kretanje napred, snani pokret u borbi za slobodu i pravinost, za nacionalnu nezavisnost i stvaranje velike vienacionalne drave (, 1945: 3-4). Osim istoriografije i knjievnosti, zbog svoje popularnosti i uticaja u novoj interpretaciji prolosti veliki znaaj imali su istorijski filmovi koji su ubrzano snimani krajem tridesetih godina3.
2 Videti uvodnu picu: http://www.youtube.com/watch?v=P32IflLKomI&fe ature=related 3 Produkcija filmova u kojima se revizionistiki tumai nacionalna pro lost vremenski se poklapa sa konanom pobedom Staljina u unutarpartijskim borbama

168

i rastuom opasnosti od izbijanja Drugog svetskog rata: Aleksandar Nevski ( Ejzentajn, 1938), Minin i Poarski (Pudovkin, 1939), Suvorov (Pudovkin, 1941), Kutuzov (Petrov, 1944), Ivan Grozni (I deo 1944-5). Kako opravdano istie jedna istoriarka filma: U svim ovim glavnim istorijskim filmovima vidljiv je jasni obrazac svi oni za temu imaju trenutke ruske istorije u kojima je zemlja ili bila napadnuta, ili je voen rat za ponovno oslobaanje njenih oblasti i jedinstvo Rusije (Thomson, 1977: 32). 4 Prema planu, Ivan Grozni zavrava scenom na vojne pobede u kojoj glavni junak istie: Na morima stojimo i tu emo zauvek ostati (vid. , 1947: 438). Prema zapaanju jednog savremenog istoriara, interesovanje sovjetskih voa za teritorijalne pretenzije Ivana Groznog na Baltiku poklapalo se sa sovjetskom aneksijom Litvanije, Letonije i Estonije posle Pakta Ribentrop-Molotov, 1939 (vid. Perrie, 1998: 112).

169

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2011

toga su u filmskim narativima naglaavani likovi u kojima se mogu S prepoznati savremeni akteri, a istorijske teme strukturisane su prema potrebama i imperativima (predratne i ratne) sadanjice4. itav Ejzentajnov projekat realizovan je tokom Drugog svetskog rata, a scene Ivanovog krunisana iz 1574. godine nisu snimane u Moskvi, ve u Alma Ati, daleko od sovjetsko-nemakog fronta. Tako je istorijska pria o Ivanu Groznom mogla biti tumaena kao alegorija o Staljinu monom sovjetskom caru koji je, pobedivi svoje unutranje i spoljne neprijatelje, stvorio snanu centralizovanu dravu koja nee samo uspeno odbiti nemaki napad, ve i znatno proiriti svoje teritorije i uticaj u svetskim razmerama: Posmatran kroz optiku istorijske analogije, Ivan Grozni je obezbeivao kontekst za prikaz relevantnih tema sovjetskog ivota tridesetih i etrdesetih godina od sveprisutne opasnosti izdaje do mesijanske, predodreene sudbine strogo centralizovane, mnogonacionalne drave (Platt; Branderberger, 1999: 635). Ipak, ova analogija sadravala je i drugu, tamniju stranu koja je poivala na istorijskom pamenju prema kome su se u vladavini Ivana Groznog, osim njenih progresivnih rezultata, oitovale i izvesne patoloke crte, posebno izraene u njegovoj svireposti i paranoidnom ludilu kasnijeg perioda ivota: Iako je ideoloka klima kasnih tridesetih i etrdesetih godina podsticala alegorijsko povezivanje sadanjosti sa prolou, ona ipak nije tolerisala eksplicitnije asocijacije (Branderberger; Platt, 2006: 165). Da je prekoraenje granica u povlaenju direktnih analogija bilo opasno, potvruje injenica da je posle dobijanja najvieg sovjetskog priznanja za prvi deo u kome je prikazan rani period Ivanove vladavine (15471565), nastavak Ejzentajnovog filma izazvao

veliko nezadovoljstvo samog Staljina, pa je 1946. godine bio javno kritikovan i zabranjen za prikazivanje5. ini se da je Staljinovo nezadovoljstvo drugim delom filma bilo vie izazvano nedovoljnim naglaavanjem njihove slinosti, tj. onim karakteristikama filmskog junaka po kojima se on razlikovao od predstave o oveku od elika6. Stoga se moe zakljuiti da film nije bio zabranjen zbog mo gueg zakljuivanja na osnovu analogije o slinosti izmeu dve epohe i dve vladavine, ve zbog njenog nepravilnog tumaenja i nedovoljnog naglaavanja7. Reju, i umetnik (Ejzentajn) i politiar (Staljin) daleku prolost sagledavali su iz perspektive savremenosti, svesno naglaavajui strukturne slinosti i analogije izme u udaljenih epoha i aktera koje istoriju pretvaraju u razumljivi
5 U tadanjoj odluci CK istie se: Reiser Sergej Ejzentajan je u drugom delu filma Ivan Grozni ispoljio istorijsko neznanje u prikazivanju istorijskih inje nica jer je predstavio progresivnu vojsku oprinika Ivana Groznog kao bandu degenerika slinih amerikom Kju-kluks klanu, a Ivana Groznog oveka sa snanom voljom i karakterom kao oveka slabog karaktera i bezvoljnog, poput Hamleta ( (), 1964: 601). Osloboen u doba Hruova, drugi deo filma podstakao je brojne rasprave o Ejzentajnovim (anti)staljinistikim uverenjima u ijem sreditu je bila dilema da li Ivana Groznog moemo tumaiti kao suptilnu kritiku staljinizma ili kao njegovu umetniku afirmaciju (vid. Thompson, 1977; Neuberger, 2003; Platt, 2007). 6 Tako, prema Staljinovim reima, problem nije bio u samom prikazu okrutnosti Ivana Groznog, ve u tome to u filmu nije kritiki ukazano na ogranienost njenog opsega: Jedna od greaka Ivana Groznog sastojala se u tome to nije do kraja unitio pet velikih feudalnih porodica On je samo ponekog kaznio, pa se posle kajao i molio. Bog mu je u tom poslu samo smetao Neophodno je bilo da bude jo odluniji Car je kod vas ispao neodluan, slian Hamletu. Svi mu sugeriu ta treba da radi, a ne odluuje on sam Car Ivan je bio veliki i mudri vladar Njegova mudrost sastojala se u tome to je stajao na nacionalnom stanovitu i, titei zemlju od prodora inostranog uticaja, strance u zemlju nije putao,. U prikazu Ivana Groznog u tom aspektu, u filmu su ispoljena skretanja i nepravilnosti. Petar I je takoe bio veliki vladar, ali se suvie liberalno odnosio prema strancima, suvie otvorio vrata i dopustio inostrani uticaj u zemlji, dopustivi tako ponemavanje Rusije (, 1947: 433-434). 7 Najea greka u objanjenjima zabrane filma je pretpostavka da su Staljin i njegovo okruenje imali primedbe na prikaz Ivanovog krvavog unitavanja politikih protivnika jer su eleli da zatakaju te postupke stranog cara zatakavanje koje bi moglo posluiti potiskivanju svake pomisli da se, proirenjem alegorije, obuhvate i savremeni sukobi i egzekucije. Naprotiv, takvo zatakavanje bi bilo udaljavanje od aktuelnosti tih dogaaja ili propagandistikih ciljeva jedne epohe koja je decenijama bila protkana dogaajima koji su smatrani potpuno legitimnim krvoproliem revolucionarnog sukoba (Platt, 2007: 318).

Milan Suboti

170

8 Nasuprot kosmolokom saznanju, istorijsko organizuje dogaaje prolo sti u uzrono-posledinu vezu: Dogaaji iz prolosti se sledstveno tome razumeju kao rezultat nekih drugih, ranijih dogaaja; na taj nain istorijsko saznanje svaki put pretpostavlja upuivanje na neko prethodno ali ne i prvobitno stanje koje je, pak, povezano takvim (uzrono-polsedinim) vezama s prethodnim, jo ranijim stanjem, itd. (Isto)

171

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2011

i smisleni proces. Posledice tog interpretativnog postupka su kako svojevrsno ukidanje same istorinosti kao sfere kontingencije i promene, tako i stvaranje esencijalistikih modela tumaenja kojima se ne objanjava samo prolost i sadanjost, ve i budunost. Plodan u sferi umetnikog stvaralatva i imaginacije, takav pristup rezultuje formulacijom nepromenljivih mitskih obrazaca pogodnih za legitimizaciju politike aktivnosti koja se, u krajnjoj instanci, poziva na istoriju. Ovo prekomerno proirenje analokih slinosti izmeu prolosti i sadanjosti, ma koliko efektno, dovodi nas u opasnost podleganju (ne)istoriografskom diskursu proetom sutinama, nacionalnim idejama i veitim (ne)prijateljstvima. Istorijsko saznanje se prema Borisu Uspenskom (), pretvara na taj nain u mitsko ili kosmoloko: Ono pretpostavlja korelaciju dogaaja sa izvesnim prvobitnim, polaznim stanjem koje, takorei, nikada ne nestaje jer se njegova emanacija nastavlja da osea u svakom vremenu, a dogaaji koji se odvijaju u tom prvobitnom vremenu predstavljaju tekst koji se stalno ponavlja i reprodukuje u kasnijim dogaajima (, 1996: 84).8 Ranije pomenutu reenicu o Moskvi kao Treem Rimu koju u Ejzentajnovom filmu na kraju scene krunisanja izgovara Ivan Grozni moemo tumaiti kao tekst koji se u sasvim razliitim istorijskim periodima (kontekstima) uporno identifikuje i reprodukuje u tumaenjima ruske prolosti i savremenosti. Potpuno nezavisno od Ejzentajnovog filma, ova formulacija o mestu i ulozi Rusije u svetskoj istoriji iz XVI veka, obnovljena je upravo u godinama koje se poklapaju sa vremenom nastanka Ivana Groznog. Njeno uskrsnue nije bilo samo plod samorazumevanja Staljinove prve zemlje socijalizma, ve i njenih brojnih kritiara koji su u Treem Rimu videli kako objanjenje samog fenomena boljevizma, tako i sutinski motiv i karakteristiku sovjetske spoljne politike u periodu Hladnog rata.

2.
Najzasluniji za tumaenje Revolucije i boljevizma kao ispoljavanja stare mesijanske ideje u novom sekularnom ruhu bio je Nikolaj Berajev (), ruski filozof koji je tokom emigracije u brojnim radovima pokuao da zapadnoj javnosti ukae na duboke nacionalne korene ruskog komunizma. U knjizi Izvori i smisao ruskog komunizma (1937) on je tvrdio kako se na Zapadu boljevizam sasvim pogreno razume jer se u njegovoj internacionalistikoj ideologiji ne uoava ruska nacionalna ideja, tj. transformacija i deformacija stare ruske mesijanske ideje (Berajev, 1989: 154). Naglaavajui elemente kontinuiteta u razvitku socijalnih i politikih ideja tokom ruske istorije, Berajev je u komunistikoj Treoj Internacionali video jedno od ostvarenja zamisli o Moskvi kao Treem Rimu: Srueno je staro, sveto rusko carstvo, ali je stvoreno novo, takoe sveto carstvo teokratija drugoga tipa (Berajev, 1989: 117).9 Iako je poniklo na Zapadu, marksistiko uenje palo je na plodno tlo duhovne i politike tradicije oblikovane u moskovskom i imperijalnom periodu ruske istorije, te je nacionalizovano i transformisano u jedan oblik ispoljavanja ruske ideje. Ova Berajevljeva teza o religijskim i tradicionalno-ruskim korenima boljevizma bila je poetkom Hladnog rata iroko prihvaena meu istoriarima ideja. Tako je, na primer, Hans Kon (Kohn) u jednoj studiji o trajnoj misiji Rusije tvrdio: Ruske mase su u dogmatskom marksistikom utopizmu nale slinosti sa svojom sopstvenom verom. Marksizam ih je privukao jer je obeavao spasenje zasnovano na naelima nauke i posredstvom tehnologije Rusija je tako ponovo postala Sveta zemlja koja oveanstvo vodi ka spasenju (Kohn, 1948: 273). Iste godine slinu analogiju izmeu vizantijskog naslea Moskovske kneevine i savremenog komunizma formulisao je Arnold Tojnbi (Toynbee): Sovjetski Saveza danas, kao i Moskovija u XIV veku, reprodukuje karakteristine crte Istonog Rimskog carstva... Kako pod Raspeem, tako i pod srpom i ekiem, Rusija je jo uvek Sveta
9 U Rusiji je umesto Treeg Rima stvorena Trea Internacionala koja je prihvatila mnoge karakteristike Treeg Rima Dogodilo se ono to Marks i zapadni marksisti nisu mogli predvideti, dogodilo se svojevrsno izjednaavanje dvaju mesijanizama mesijanizma ruskog naroda i mesijanizma proletarijata Komunistika revolucija u jednoj zemlji neizbeno vodi nacionalizmu i nacionalistikoj meunarodnoj politici (Berajev, 1989: 119).

Milan Suboti

172

10 Ovu analogiju Tojnbi proiruje poreenjem savremenih i istorijskih aktera: Crkva u takvoj totalitarnoj dravi vizantijskog tipa moe postojati, bez obzira da li je hrianska ili marksistika, samo ako slui interesima svetovne dravne vlasti. Polemika izmeu Trockog koji je teio pretvaranju Sovjetskog Saveza u instrument pokretanja svetske revolucije i Staljina koji je matao da komunizam uini instrumentom obezbeenja interesa Sovjetskog Saveza sve je to stari spor izmeu Jovana Zlatoustog i imperatorke Jevdokije ili izmeu Fjodora Studite i imperatora Konstantina IV (Isto)

173

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2011

Rus, a Moskva Trei Rim (, 1996:114).10 Odreenje mesijanizma kao kljune karakteristike dugog trajanja od srednjovekovne Moskovije do Sovjetskog Saveza preneto je iz sfere istorije ideja i filozofije istorije u politike analize meunarodnih odnosa. Totalitaristiko i imperijalistiko tumaenje ideje Treeg Rima i njeno poreenje sa Treom Internacionalom je neko vreme, prete no u drugoj polovini etrdesetih i tokom pedesetih godina, postalo opte mesto u ideolokom arsenalu Hladnog rata ideja je smatrana prethodnicom sovjetskog ekspanzionizma i pri tome je izvoena iz famoznog vizantizma (,1998: 41). Od slavnog Dugog telegrama iz Moskve (22. II 1946) u kome je Dord Kenan (Kennan, 1947), ukazao na nunost obuzdavanja sovjetskog ekspanzionizma brojni politikolozi i zapadni dravnici upravo su u tradiciji ruskog religijskog mesijanizma traili objanjenje boljevike tenje za irenjem svoje vladavine: Standardni scenario olako je delio rusku istoriju na dve polovine onu pre Treeg Rima tokom koje se Moskovija zanimala prozainim ciljem okupljanja ruskih zemalja, te onu posle Treeg Rima u kojoj je Rusija preuzela na sebe misiju neogranienog imperijalnog osvajanja. Uticaj tog uenja vien je u ekspanzionistikoj spoljnoj politici imperijalnog perioda, u mesijanskoj misli slovenofila i panslavista kasnog XIX veka, te u boljevikoj tenji ka svetskoj dominaciji... Smatralo se da komunistiki imperijalizam moe biti shvaen kao moderni izraz dugotrajne ruske aspiracije da bude Trei Rim (Poe, 2001: 413; 426). Objanjenje sovjetskog ekspanzionizma vizantijskim nasleem koje je Moskvu u poetkom XVI veka pretvorilo u Trei Rim predstavlja dobru ilustraciju pomenutog kosmolokog saznanja kojim se rusko mesijanstvo pretvara u osnovni tekst i mitsko prvobitno naelo kojim se, u krajnjoj liniji, tumae sasvim razliiti i vekovima udaljeni istorijski, socijalni i politiki konteksti. Ono je u osnovi jednog od tri mita o ruskoj ekspanziji pomo-

u kojih se prema Alfredu Riberu (Rieber), esto tumai ruska spoljna politika: Prvi je onaj koji je nazvan potragom Rusije za lukama na toplim morima, ili tenja za morem; drugi nastaje iz opisa Rusije kao oblika azijskog despotizma ili, u drugoj verziji, patrimonijalne drave; trei obnavlja u modernom obliku koncept ruskog mesijanizma kvazi-religijske vere u Ruse kao izabrani narod (Rieber, 1993: 316). U sva tri sluaja istraivanje kompleksne dinamike meunarodnih odnosa biva redukovano na traganje za sutinom ili idejom koje trajno determinie prolost, sadanjost i budunost. Da bi je identifikovali, istoriari obino izdvajaju i rekonstruiu prelomne momente u kojima se ona najpotpunije ispoljava, te prate njen uinak i obnavljanje u kasnijem istorijskom razvoju11. Tako se esto tvrdilo da pad Vizantije i nastanak Moskovskog carstva predstavlja jednu takvu prekretnicu u kojoj je idejom o Moskvi kao Treem Rimu najjasnije ispoljeno rusko mesijanstvo kao trajna i esencijalna karakteristika itave potonje ruske istorije12. Smatrajui to neistorijskim esencijalizmom, savremena istoriografija takvo tumaenje jedne srednjovekovne ideje smatra anahronizmom: Pria o Treem Rimu u ruskoj istoriografiji predstavlja primer trijumfa sadanjice nad prolou, primer u kome savremeni naunici rukovoeni modernim konceptima anahrono naglaavaju jednu ideju sumnjive vanosti iz XVI veka (Bushkovitch, 2000: 399). Neto drugaijim jezikom, sline kritike korienja Treeg Rima u diskursu Hladnog rata formulisali su ve pedesetih godina ruski istoriari okupljeni oko emigrantskog Novog asopisa ( ). Jo tada je harvardski profesor i glavni urednik ovog asopisa,
11 Prelomni trenuci nisu naravno potpuna izmiljotina istoriara jer se ne moe negirati da su posebno vani dogaaji zaista izmenili tok istorije i u izvesnom smislu porodili savremeni svet. Ipak, jednako je izvesno da postoji neto vetako u mnogim prelomnim trenucima. Oni se ne izranjaju naprosto iz istorijskih zapisa, njih pre moraju tek otkriti naunici koji su, mora se priznati, ponekad suvie entuzijastini u svojoj potrazi za istorijskom dramom Stoga moderni istoriari esto tvrde kako su nali poetke ovog ili onog savremenog fenomena u neverovatno davnom, ranom periodu (Poe, 2001: 412). 12 Istina, za vizantologe poput D. Obolenskog, povezivanje vizantijskog naslea sa boljevizmom bilo je potpuno neopravdano: Ovako tumaenje ruske istorije u najboljem sluaju je jednostrano, a pojam neposrednog kontinuiteta izme u vizantijskih i potonjih ruskih ideja i institucija nema nikakve osnove u istoriji Moskovske kneevine u razdoblju od sto pedeset godina posle pada Carigrada (Obolenski, 1996: 437-438).

Milan Suboti

174

M.Karpovi () upozoravao na opasnost od naglaavanja slinosti Sovjetskog Saveza sa Moskovijom i imperijalnom Rusijom: U prolosti se moe videti neto to veoma lii na sadanjost, pa bez detaljnije analize olako utvrditi kako postoji direktni kontinuitet izmeu te dve stvari. Ponekad, neko oprezniji moe to nazvati istom stvari u novom ruhu, ali to implicira da je sutina ostala ista, te da se stoga razlike mogu odbaciti jer se tiu samo spoljanjosti stvari (Karpovich, 1953: 289).13 Naravno, akademske rasprave o teorijsko-metodolokim problemima istorijskog saznanja ne umanjuju sklonost ka nekritikoj upotrebi metafore Treeg Rima u tumaenjima ruske i sovjetske prolosti, kao to ne spreavaju ni njeno uporno oivljavanje u raznolikim vizijama i idejama o presudno vanoj misiji savremene Rusije u budunosti oveanstva. U razliitim civilizacijski ili geopolitiki inspirisanim tumaenjima savremenog sveta koji se karakterie postmodernim stanjem, esto se paradoksalno obnavlja velika pria o Treem Rimu jednom konceptu iz premoderne prolosti.14 Uticaj ideje o Moskvi kao Treem Rimu i njena uporna regeneracija predstavljaju podsticaj za njenu tematizaciju u dve osnovne ravni kako onoj u kojoj bi se rekonstruisalo njeno znaenje (tekst) u epohi nastanka, tako i onoj koja bi se pratile recepcije i reinterpretacije tog znaenja u kasnijim periodima (kontekstima) ruske istorije.

3.
FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2011

U poslanici upuenoj 1393. godine u Moskvu Vaseljenski atrijarh Antonije izraava uenje to, prema glasinama koje su p doprle do njega, Veliki knez Vasilije I (13891425) zabranjuje da se
13 U istom predavanju Karpovi istie: Precizno govorei, mislim da bi tanije bilo rei da se istorija nikada ne ponavlja u tom smislu da se u istoriji sveta ne moe nai tana replika onoga to se ranije zbilo. Neki elementi politike i socijalne strukture, psiholoki stavovi, kulturni koncepti mogu se obnavljati. Ponekad e se obnavljati vie puta, ali e se svaki put javljati u razliitom kontekstu, a ti razliiti istorijski konteksti e izvesno uticati na samu njihovu prirodu (Isto). 14 Opirnije o tome videti u studiji D. Sidorova posveenoj razmatranju reinkarnacija ideje Treeg Rima u geopolitikim ideologijama savremene Rusije pravoslavnom nacionalizmu/fundamentalizmu; postmodernim geo-apokaliptikim teorijama; neo-panslavizmu; novom evroazijstvu; pravoslavnom komunizmu i teorijama nove istorijske hronologije (Sidorov, 2006: 317 347).

175

u molitvama pominje ime cara tvrdei da iako imamo Crkvu, cara nemamo i ne priznajemo (, 1908, VI: 272). Prethodno, on podsea moskovskog kneza na dunost potovanja kanonskog ustrojstva Pravoslavne crkve po kome Vaseljenski patrijarh ima primat u odnosu na poglavare drugih pomesnih crkava, kao i pravo da imenuje ruskog (kijevskog) Mitropolita15. Prema poslanici, zaveden alo snm slikom opadanja i sumraka Vizantije, Veliki knez Moskve i sve Rusije odbija poslunost Vaseljenskom patrijarhu i ne ukazuje duno potovanje vizantijskom caru. Opominjui ga, Patrijarh ukratko izlae klasino vizantijsko shvatanje ideala simfonije zemaljske i duhovne vlasti16, te naglaava univerzalnu (vaseljensku) prirodu duhovnog i svetovnog autoriteta Konstantinopolja. Naglaavajui da se carstvo i crkva nalaze u tesnom savezu i meusobnom odnosu, on zakljuuje kako je nemogue da hriani imaju crkvu, a da nemaju cara (, 1908, VI: 274). Poto su Vaseljenska crkva i univerzalno carstvo u unutranjem jedinstvu, postoji samo jedan car i samodrac (basilesus i autokrator) svih Romeja, tj. svih hriana, pa je prisvajanje te titule od strane dugih hrianskih vladara jeres neto protivprirodno, protivzakonito i vie je stvar tiranije i nasilja nego prava (Isto, 276)17. Iako je careva drava pred naletima nevernika izgubila ogromne teritorije i preanju mo, status njenog poglavara u vizantijskoj politikoj misli nije bio
15 Zato ti pokazuje nepotovanje prema meni, Patrijarhu, i ne odaje mi onakvu poast kakvu su iskazivali (prema ranijim Patrijarsima) tvoji preci, veliki kneevi?...Zar ti ne zna da Patrijarh zauzima mesto Hrista koji ga i postavlja na vladianski presto? Time ti ne uniava oveka, ve samoga Hrista! (, VI, 1908: 271). 16 Prema oceni vizantologa Picakisa (Pitsakis) ova poslanica predstavlja jedan od najjasnijih manifesta vizantijske politike ideologije jer u objanjenju organskog jedinstva carstva i Crkve koristi model simfonije pri kojem je uobiajena tematizacija njihovog odnosa pogrena: Ne radi o odnosu izmeu dve vlasti ili dva pravna poretka, o dve razliite institucije, ve o dva aspekta jedinstvenog i nedeljivog pojma hrianske imperije, Carstva Bojeg na zemlji o dva aspekta koja su u vizantijskoj politikoj i bogoslovskoj misli bila neodvojiva (Pitsakis, Empire et Eglise (le model de la Nouvelle Rome): la question des ordres juridiques, 1994; cit. prema , 1998: 61). 17 Kako bi ojaao svoju argumentaciju, patrijarh Antonije tvrdi kako ak i Latini iskazuju pokornost vizantijskom caru nasleenu iz vremena kada su bili ujedinjeni s nama (, VI, 1908: 274). Na taj nain, on naglaava jeretiku nepokornost onih pravoslavnih vladara (Bugara, Srba) koji, koristei slabost Vizantije, uzurpiraju carsku titulu naruavajui time vrsto ustanovljenu vertikalnu hijerarhiju na kojoj poiva vizantijski pogled na svet.

Milan Suboti

176

18 Vaseljenski karakter imperije naglaava Mejendorf: Nikada, ak ni u XIV i XV veku, Vizantinci se nisu odricali misli da imperija u sebe ukljuuje i Istok i Zapad, da po svojoj ideji njena teritorija obuhvata paniju i Siriju, te da je stari Rim na neki nain ostao njen istorijski poetak i simboliki centar, iako je prestonica bila prenesena u Konstantinopolj ( 2002: 398). 19 Carigrad je oekivao od Rima spasenje u borbi protiv turske najezde i obeavao je u naknadu crkvenu uniju koju, s obzirom na raspoloenje vizantijskog stanovnitva, nije bio u stanju da sprovede; Rim je stavljao kao prvi uslov priznavanje svoje suprematije i obeavao je pomo protiv Turaka, koju je ak i rimokatolikim silama na Istoku mogao da prui samo u vrlo ogranienoj meri (Ostrogorski, 1959: 520). 20 , poznat i pod imenom Pahomije Srbin ( ), jeromonah i hagiograf koji je iz Svete Gore doao u Novogorod, najee se

177

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2011

izmenjen: Nikada se uenje o vaseljenskom caru nije iznosilo tako vatreno i sa toliko ubeenja kao u ovoj poslanici, upuenoj u Moskvu iz opkoljenog Carigrada. Do poslednjeg asa i uprkos svemu Vizantinci su ostali verni shvatanju da je njihov vladar jedini zakoniti car i kao takav prirodni poglavar cele hrianske vaseljene (Ostrogorski, 1959: 513)18. Osporavanje carskog autoriteta opravdano je jedino u sluaju naruavanja simfonije svetovne i duhovne vlasti usled jeretikog otpadnitva cara: U pismu Velikom knezu Vasiliju patrijarh Antonije je priznao da su hriani obavezni da odbace one imperatore koji su, kvarei dogme, postali jeretici (, 1990: 314; , 1908: 276). Ovo uslovljavanje pokoravanja caru njegovom pravoslavnou omoguilo je moskovskim knezovima da pola veka kasnije, posle Sabora u Ferari i Firenci (1438-1439), dovedu u pitanje metapolitiki status i vaseljenski primat basileusa. Naime, kada je 6. jula 1439. godine u Firenci obnarodovana oluka o uniji istone i zapadne Crkve kojom je priznat papski primat, a zadran istoni (grki) crkveni obred, vizantijski car Jovan VIII Paleolog izloio se opasnosti da bude optuen za jeretiko kvarenje dogmata Crkve. Crkvena unija koja je Vizantiji trebala da obezbedi pomo Zapada u borbi sa Otomanima19, oslobaala je ostale pravoslavne vladare obaveze iskazivanja (makar) simbolike pokornosti ovom caru svih hriana i nasledniku Konstantina. U jednoj kasnijoj redakciji svedoanstva o saboru u Firenci ruskog uesnika i protivnika unije Simeona Suzdaljskog, autor Rei protiv Latina (Pahomije Logofet)20 postavlja niz retorikih pitanja Jovanu VIII koja sadre jasnu osudu njegove izdaje pravoslavlja: Veliki care, zato ste ili

tamo? O emu ste mislili i ta ste uinili? Vi ste svetlo zamenili tamom; umesto Bojeg zakona usvojili ste latinsku jeres; umesto istine i pravednosti, zavoleli ste ulizitvo i la (cit. prema: Cherniavsky, 1955: 352; vid. , 1901: 477478). Kada se 1441. godine voa ruske delegacije mitropolit Isidor u odori kardinala kao apostolski legat severnih zemalja vratio iz Firence u Moskvu, naredbom Velikog kneza Vasilija II (14251462)lien je zvanja i zatvoren u jedan manastir. Protivljenjem crkvenoj uniji Moskva je dovela u pitanje autoritet patrijarha i cara, iako Vasilije II, posle svrgavanja mitropolita Isidora, pie poslanicu u kojoj trai od Vaseljenskog patrijarha saglasnost za imenovanje novog Mitropolita koga bi izabrali ruski episkopi, bez meanja Carigradske patrijarije (vid. , 1908, VI: 526536). Uprkos ruskoj osudi lanog sabora u Firenci, u ovoj poslanici Vaseljenski patrijarh oslovljen je kao vladar dua pravoslavnih hriana, a vizantijski car naslednikom svetog samodrca cele vaseljene, velikog cara Konstantina. Tradicionalna hijerarhija Vizantijskog komonvelta nije otvoreno odbaena21, iako su ruski episkopi bez saglasnosti Carigrada 1448. godine zvanino rukopoloili episkopa Jonu za Mitropolita cele Rusije. Ova odluka koja je vodila ka autonomiji ruske crkve jo je zahtevala opravdanje, pa je Vasilije II jula 1452. godine napisao novu poslanicu Konstantinu Paleologu u kojoj ga moli da taj in ne tumai kao akt drskosti i nepotovanja, ve kao plod nude usled prekida komunikacije sa Vaseljenskom patrijarijom (vid. , 1908, VI: 576586)22. Slanje poslanice i pravdanje pokazalo se nepotrebnim padom Konstantinopolja 29. maja 1453. godine otpoela je nova era u kojoj pravoslavni svet gubi svoje duhovno i svetovno sredite.
u literaturi oznaava kao autor Govora o Latinima ( ) napisanog, prema M. Sibinoviu, 1461. godine (vid. Sibinovi, 2002). 21 Od svih istonoevropskih naroda koji su se pokoravali carigradskoj crkvi, Moskovljani su se najvie protivili latinskom hrianstvu Po njihovom miljenju, potpisavi Firentinsku uniju, Grci su izdali pravoslavlje. Pa ak i tada su Rusi uinili sve to im je bilo u moi da izbegnu raskid sa svojom kanonskom zavisnou od patrijarije, pa su i dalje vrhovno mesto u hrianskom svetu pripisivali ak i unionistikom caru. Vizantinci su u Rusiji temeljno obavili svoj posao i kroz sva iskuenja i udare koji su ugroavali odnose izmeu Moskve i Carigrada, Rusi su ostali verni komonveltu, sve dok je Carstvo postojalo (Obolenski, 1996: 322). 22 Ova poslanica potvruje da je pred sam pad Vizantije, uprkos uniji, konstantinopoljski car za Ruse bio simbol svetskog hrianskog jedinstva, iako nad njima nije imao nikakvu stvarnu vlast (, 1990: 22).

Milan Suboti

178

23 S tog stanovita, tursko osvajanje Konstantnopolja predstavljalo je ranije ve predvieni dogaaj i nije nita ostalo do da se eka car-oslobodilac, te nakon toga, kraj sveta 1492. godine (Strmooukhoff, 1953: 9).

179

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2011

Apokaliptina dramatinost pada Konstantinopolja (poreenog sa rimskim razaranjem Jerusalima, Hristovom smru i poslednjim danima oveanstva) biva jasnija ako se setimo tvrdnje patrijarha Antonija prema kojoj je nemogue da hriani imaju crkvu, a da nemaju cara. Faktikim nestankom cara i gubitkom carstva doveden je u pitanje opstanak i same crkve (pravoslavnog hrian stva), jer je umesto nekadanje vizantijske simfonije duhovne i svetovne vlasti Vaseljenski patrijarh sada postao podanik Otomanskog sultana: Pad Konstantinopolja koji je smatran veitim gradom hrianstva i nestanak imperije kao sutinski vanog inioca Crkve, bacio je duu i duh istonog hrianstva u duboko oajanje kako Crkva moe nastaviti da postoji bez imperije? (Strmooukhoff, 1953: 88). Ruenje jednog stuba vizantijskog pogleda na svet otvaralo je pitanje vrstine drugog u svetu bez carskog autoriteta postavljalo se pitanje sudbine Vaseljenske crkve. Tim pre to se, prema vizantijskom raunanju vremena, kraj sveta oekivao 1492. godine (sedam hiljada godina od njegovog stvaranja), posle koje se vie nije raunalo vreme praznovanja Uskrsa (). Ove eshatoloke vizije, utemeljene na razliitim tumaenjima knjige proroka Danila (posebno Otkrovenja pripisanog Metodiju Patarskom), nalazile su u padu Konstantinopolja konanu potvrdu ispunjenja apokaliptikog kraja zemaljskog i poetka venog, Bojeg carstva23. Neispunjenje ovog proroanstva suoilo je rusku crkvu sa nunou novog utvrivanja datuma Uskrsa posle 1492. godine ( ) u kojoj je ondanji Mitropolit Zosima ponudio novo tumaenje trajnog paralelizma i sutinskog jedinstva crkve i carstva. Naime, uprkos padu Carigrada, jedinstvo crkve i carstva odrano je pomou ideje premetanja imperije (translatio imperii) kojom je moskovski Veliki knez Ivan III Vasiljevi (14621505) sada oznaen kao novi car Konstantin u novom gradu Konstantinovom Moskvi (, 1908, VI: 799). Na taj nain nestanak hrianskog carstva (Vizantije) protumaen je kao istorijski dogaaj koji ne oznaava kraj sveta ve posredni meuin u kretanju imperijalnog sredita hrianskog sveta iz Konstantinopolja (drugog Rima) u Moskvu grad u kome sada vlada novi Konstantin, veliki knez Ivan III, naslednik krstitelja

Milan Suboti

usije, svetog Vladimira Kijevskog. Iako se moskovski vladar jo ne R oslovljava carskom titulom, njegova funk cija u odranju i odbrani hrianske vere (defensor fidei) bila je istovetna onoj koju su imali imperatori Vizantije24, te je jedinstvo crkve i carstva odrano uprkos pada Konstantinopolja i nestanku imperije. Ovo uzdizanje Moskve u novo sredite hrianske vere i prenoenje na nju simbolikog znaenja Konstantinopolja omogueno je ne samo propau Vizantije, ve i osloboenjem Moskve od mongolskog ropstva (1480), te njenim pretvaranjem u centar okupljanja ruskih zemalja. Uzeta zajedno, ta dva suprotstavljena istorijska procesa s jedne strane sumrak Vizantije i pad pred na letima islamskih nevernika (u ijim redovima je bio znatan broj hrianskih vazala), a s druge, politika konsolidacija, sticanje nezavisnosti i teritorijalna ekspanzija Moskve rezultovala su injenicom da je Moskovska kneevina ostala, (osim Gruzije, razdirane unutranjim sukobima), jedina nezavisna pravoslavna drava koja je mogla preuzeti ulogu vaseljenske imperije. Premetanje imperijalnog centra iz starog Rima razorenog varvarima u Konstantinopolj predstavaljao je primer na koji su sredinom XV veka moskovski pisci mogli pozvati kao na presedan u translatio imperii: simboliki znaaj venog grada (Urbs aeterna) zadrao je svoju snagu uprkos promeni njegove fizike lokacije. Kontinuitet istorijskog razvoja hrianskog sveta sadran u pomeranju njegovog sredita od Jerusalima, preko Rima, do Konstantinopolja, potvren je uzdizanjem Moskve u novi Konstantinopolj hriansko carstvo u kome mesto basileusa zauzima Veliki knez Moskve i sve Rusije. Ovaj zakljuak nije bio plod trenutka: Gubitak Bojeg pokroviteljstva nad Vizantijskim carstvom ispoljen na Saboru u Firenci i kasnijem kra hu imperije 1453. godine nije Velikog kneza podstakao na brzo i neposredno preuzimanje carske titule. Piui za internu upotrebu, ruski uenjaci su tek tokom vladavine Vasilija III (1505-1533) sa izvesnom pravilnou poeli da nazivaju Velikog kneza carem; a tek posle krunisanja (Ivana Groznog) 1547. godine ruski vladar se
24 Gospod Bog mu predade skiptar, nepobedivo oruje protiv svih neprijatelja, neverne da se pokore pod njegovom nogom i sve protivnike predade Gospod u ruku njegovu; veru pravoslavnu u Hrista Boga da utvrdi, da jeretike od pravoslavne Hristove vere otera kao vukove (, 1908, VI: 799). Prema tumaenju N. Sinicine: Ruski kneevi ostvaruju istu onu funkciju pravoslavnog cara kao i vizantijski basileusi, ali ne u politikoj ve u duhovnoj, crkvenoj i veroispovednoj sferi (, 1998: 123).

180

formalno i univerzalno potvrdio kao car (Cherniavsky, 1959: 462). Odluujuu vanost u osmiljavanju ovog gotovo stogodi njeg procesa translatio imperiii imalo je uenje o Moskvi kao treem Rimu koje je formulisao monah Filotej (), duhovnik () iz Spaso-Eleazarovog manastira u Pskovu. Slava uenja o Moskvi kao treem Rimu u obrnutoj je sra zmeri sa znanjem o njegovom tvorcu, monahu Filoteju25. Poput ostalih srednjovekovnih spisatelja, ni Filotej nije teio izraavanju stvaralake individualnosti, ve pribliavanju svojim itaocima onih apso lutnih vrednosti i venih obrazaca formulisanih u hrianskoj knjievnosti (vid. , 1998: 221). Oskudni biografski podaci praeni su brojnim dilemama o autorstvu i vremenu nastanka tekstova tri poslanice u kojima je formulisana doktrina o treem Rimu. Razliite verzije rukopisa ovih poslanica koje se obino nazivaju Filotejevim ciklusom ( ) bile su predmet detaljnih istraivanja i dugotrajnih sporova istoriara ruske srednjovekovne knjievnosti. U novijoj literaturi smatra se da rukopis Filo tejeve Poslanice protiv astrologa i Latina ( ) tampan tek 1861. godine u asopisu Pravo slavni sagovornik ( ) predstavlja hronoloki prvi i tematski najvaniji tekst u kome je izloeno ue nje o Moskvi kao treem Rimu (vid. , 1974; , 1998; , 2001). Ostale dve Filotejeve poslanice26 za koje je ranija istori25 to se tie monaha Filoteja koji je sada stekao neoekivanu slavu, pitanje je da li je uopte izvan Pskova bio poznat Posle smrti Filotej je bio zaboravljen i retko su ga pominjali samo pisci-raskolnici Ali, ni oni ga nisu pominjali kao autora ideje Treeg Rima, ve u vezi napada na latinstvo i astrologiju, kao i sporovima o krsnim znamenjima. U XVIII i prvoj polovini XIX veka seanje o njemu potpuno nestaje (, 1956: 256). V. Malinin, pisac prvog obimnog istorijsko-knjievnog istraivanja o Filotejevim poslanicama naglaava: Veoma je teko prouiti i tano odrediti okolnosti i izvore nastanka sutinskih osnova pogleda na svet naeg autora na osnovu njegovih poslanica koje su nam poznate. Kao vano pomono sredstvo u tome bi nam mogla posluiti biografija Filoteja, ali ona ne postoji i teko da je ikada bila napisana. Monaka biografija toga vremena je itije, ali njih su pisali samo o osnivaima manastira (i to ne o svim) ili o onim velikim podvinicima koje je crkva uvrstila u red svetitelja Iz oskudnog materijala kojim raspolaemo nesumnjivo sledi samo to da je Filotej iveo i pisao u vreme vladavine Velikog kneza Vasilija Ivanovia III (15051533), da je verovatno jo bio iv i pisao i na poetku vladavine Ivana Vasiljevia IV, te da je bio stareina manastira (, 1901: 751). 26 Videti: i (pretampano u razliitim redakcijama u: , 1998:358-364; 365-370).

181

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2011

ografija verovala da ili prethode kritici astrologije i katolianstva (Andreyev, 1959) ili je hronoloki uokviruju (, 1901), smatraju se danas poznijim radovima koji sadre varijacije na temu Treeg Rima. Osim vremena nastanka, sporno je i autorstvo ove tri poslanice, jer na osnovu brojnih tekstolokih i stilistikih analiza u literaturi nije postignut konsenzus da je Filotej njihov jedini pisac. Kome su poslanice bile upuene takoe je predmet rasprava od koga, u krajnjoj liniji, zavisi i njihovo preciznije datiranje. Ipak, nezavisno od uputanja u razmatranje ovih knjievno-istorijskih sporova, ovde e biti rei samo o onim kratkim delovima poslanica koji se neposredno tiu ideje treeg Rima, pre svega o fragmentu iz Poslanice protiv astrologa i Latina koju je Filotej 15231524. godine uputio kneevom slubeniku u Pskovu, Misjur-Munehinu ( ). anrovski, ovaj tekst ima klasini oblik pisma odgovora na pitanja koja je Munehin postavio Filoteju povodom astrolokoteoloke rasprave N. Buljeva () jednog od ruskih zagovornika unije (Nikolaj Latinjanin). Prema odgovoru Filoteja, ovaj katoliki orijentisani pisac branio je dve osnovne teze od kojih se prva ticala rairenog renesansnog uverenja da se na osnovu prouavanja zvezda moe odgonetni sudbinu ljudi i naroda, te predvideti budunost (potop 1524. godine). Drugom je na osnovu politike sudbine istonog i zapadnog dela Rimskog carstva izveden zakljuak o pravoslavnom otpadnitvu kome je suprotstavljeno katolianstvo kao prava vera (vid. Strmooukhoff, 1953: 95). U polemikom osvrtu na tvrdnje o uticaju zvezda na ljudsku sudbinu, o tajni priea, stvaranju sveta i raunanju vremena, Filotej odbacuje praznoslovlje astrolokog traktata koji mu je poslan i izlae osnove hrianske istoriosofije27. Sudbina ljudi i zemaljskog carstva ne zavisi od zvezda (nebeskih tela), ve od Boije volje i ljudske vere: Devedeset godina kako je grko carstvo razoreno i kako se ne obnavlja sve to se desilo zbog naih grehova, jer su oni pravoslavnu grku veru zamenili katolianstvom (, 2000). Dok je pad Konstantinopolja u ruke muslimanskih nevernika (Agarinih unuka) protumaen kao Boja kazna za izdaju pravoslavlja na lanom saboru u Firenci, injenica postojanja imperije naslednika Karla Velikog, sama po sebi, nije dokaz ispravnosti i postojanosti vere njenih itelja. Naprotiv, njihova dua
27 Na poetku poslanice on priznaje da ne poseduje filozofsku uenost (smud rim filozofima nisam raspravljao), ve se oslanja samo na knjige blagorodnog Pisma (vid. , 2000).

Milan Suboti

182

28 Poslanica protiv astrologa dotie mnoga pitanja, ali joj celovitost daje njena antilatinska usmerenost. Ona se manifestuje pri razradi svake razmatranih tema: astrologije i Bojeg provienja, prirode Isusa, obredu molitve, priea. Latinska crkva optuuje se za otpadnitvo od istinske vere i njoj se suprotstavlja Ruska pravoslavna crkva. Filotej odbacuje tvrdnju Latina o nepokretnosti rimskog carstva, tj. o ouvanju funkcije bogoizabranosti starog Rima (, 1974: 77). 29 Pojam Rima dobija, na taj nain, idealni smisao Rim je tamo gde je Go spod; Rimsko (Romejsko) carstvo nije nita drugo do carstvo hriansko ( , 1996: 96). 30 Stoga Florovski s pravom istie: Upravo u takvim perspektivama apokaliptikog nespokoja ocrtavaju se prvi obrisi poznate teorije Treeg Rima. To je

183

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2011

posednuta je avolom jer su oni, prema Filoteju, ve posle drugog Nikejskog sabora (783786god.) otpali od prave vere i vaseljenskog jedinstva Crkve28. Na Zapadu nije ostvarena obnova stare Rimske imperije (renovatio imperii), niti je mogue, zbog njegovog otpadnitva, na njega preneti vaseljensko znaenje Vizantije (translatio potestatis imperii a Graecis in Germanos). Ovom Filotejevom tvrdnjom prema kojoj su u dva Rima (zapadnom i istonom) carstvo i prava vera u nesaglasnosti, dovedeno je u pitanje hriansko predanje koje poiva na postulatu njihovog unutranjeg jedinstva (simfonije) u kome nerazruivi Rim kao simbol hrianskog carstva opstaje do samog kraja sveta. Stoga je jedini izraz koji spasava itavu ovu istoriosofsku konstrukciju Filotej mogao traiti u identifikovanju Treeg Rima u kome je ovo jedinstvo ipak sauvano: Znaj ti, koji voli Boga i Hrista, da su sva hrianska carstva dola do svoga kraja i sjedinila se u jedinom carstvu naeg gospodara koje je, prema prorokim knjigama, rimsko carstvo jer: dva Rima su pala, trei stoji, a etvrtoga nee biti (Isto). Reju: Filotej nam objanjava da vremenski, zemaljski Rim, uprkos tome to jo opstaje, ne moe biti zatitnik Crkve jer su Latini jeretici. Ni Vizantija ne moe izvriti taj zadatak jer, mada su Grci hriani, oni nemaju imperiju. Stoga ostaje samo Moskovija, pa on zakljuuje da je Vasilije III jedini car hriana i uvar svetih Bojih prestola, svete vaseljenske apostolske Crkve koja, umesto rimske i konstantinopoljske, sada postoji u gradu koji Bog titi Moskvi (Poe, 2001: 416). Pripisivanje Moskvi statusa Venog grada29 ima kljunu ulogu u shvatanju istorijskog toka kao procesa (hrianskog) dogaanja spasa u kome mora postojati poslednje carstvo koje traje sve do okonanja vremena30: Romejsko carstvo zanavek se sada

ovaplotilo u Moskovskoj dravi i, shodno tome, ona se razume kao carstvo u kome se uva istinska hrianska vera (, 1996: 96). Moskovski velike knez je stoga duan da se, poput vizantijskih imperatora, stara o stanju Crkve i pravilnom vrenju obreda, o emu nam svedoi poslanica O znaku Krsta ( ) koja se obino pripisuje Filoteju jer sadri parafrazu ranije formulacije o Moskvi kao Treem Rimu (vid. , 2000). Bez obzira na sporove o autorstva ove poslanice, njen sadraj konkretizuje Filotejevu osnovnu ideju jedinstva crkve i carstva u Treem Rimu31. Poavi od tvrdnje da je Moskva novi Rim, njen autor na gla ava odgovornosti Velikog kneza (jedinog cara svih hriana na ze mlji) za izbor episkopa, vrenje obreda i proganjanje rairenog so domskog bluda (vid. , 2000; , 1998: 359354). Ve sama potreba da se poslanicom opomene Veliki knez (car), kao i nabrajanje poroka i opis alosnog stanja crkvi i manastira, ukazuju na svest autora o razlici izmeu stvarnosti moskovske Rusije i ideala (Nebeskog Jerusalima) koji Moskva u poslanicama ovaplouje.32 Ono je jo jasnije izraeno u treoj poslanici ( ) u kojoj se proroka slika Treeg Rima ocrtava u mra nijim, apokaliptikim tonovima umnoavanja nepravdi, osku dice u dobrim delima i irenja bezakonja33. Iako se u literaturi esto tvrdi da Filotej nije pisac ove poslanice (,

bila upravo eshatoloka teorija, i kod samog starca Filoteja ona je strogo zadrana u eshatolokim tonovima i kategorijama U toj shemi su dva aspekata: mol i dur, apokaliptika i hilijazam. U ruskoj percepciji primaran je bio upravo apokaliptiki mol (Florovski, 1997: 23). 31 Uvoenjem novih tema (svetenstvo i carstvo, obaveze vladara) sutinski se menja se anrovska priroda ovog dela koje se pribliava anru kneevskih ogledala u kojima se ocrtava ideal hrianskog vladaoca Anonimnost ove Poslanice u kojoj ime autora ne postoji u nizu rukopisnih verzija je mogue ne samo posledica njegovog gubljenja ili zaborava, ve namere da se istakne normativnost izreenog, univerzalni karakter principa koji se tu izlau (, 1998: 270). 32 Ne kri care zavet koji su dali tvoji preci veliki Konstantin, blaeni sveti Vladimir, veliki bogoizabranik Jaroslav i drugi sveci koji su istog korena kao i ti. Nemoj nanositi tetu imovini svete Boje crkve i estitih manastira koja im je od Boga data u nasledstvo i zavetana kasnijim pokoljenjima, to je i sveteni veliki Peti sabor zabranio (, 2000). 33 Vidi li, dok su sva carstva potopljena neverjem, novo Rusko carstvo jo stoji s verom u pravoslavlje, ali dobrim delima oskudeva i nepravde se umnoavaju (, 1998: 3: 367).

Milan Suboti

184

34 Sadraj ideje Moskva Trei Rim u celini je bio odreen okvirima religijskih problema: on se ticao meunarodnog statusa moskovskog crkvenog prestola, poloaja ruske crkve u zemlji i njenog odnosa prema svetovnoj vlasti. Tvrenje da Rusija kao Trei Rim ima primat u odnosu na velike drave prolosti nije se odnosilo toliko na njenu politiku mo koliko na njenu predodreenu ulogu poslednjeg utoita istinskog hrianstva (, 1983: 143).

185

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2011

1974; 1983; , 1998), u njoj se ponavljaju stavovi o presudnoj vanosti velike Rusije koja se poredi sa Nojevom barkom u svetu ugroenom optim potopom neverja. Zato sredinji deo poslanice sadri alegorijsku priu o eni (Crkvi) koja pred apokaliptikom katastrofom (zmijom koja bljuje vodu) bei iz grada u grad (dva Rima) od potopa (simbola ruenja i bezakonja), kako bi spas nala u pustinji Rusiji kao novom hrianskom carstvu. Uslov spasenja je ipak ureenje i poboljanje rada i stanja Crkve u novom Rimu, pa se ova poslanica tumai kao deo rasprava tokom pripreme crkveno-zemskog sabora koji je 1551. godine sazvao Ivan IV radi regulisanja brojnih bogoslovskih, obrednih, imovinskih, sudskih i drugih pitanja vezanih za rad i poloaj Crkve (vid. odluke sabora ). Na osnovu izloenog, nezavisno od detaljnijeg razmatranja interpretativnih sporova oko atribucije, analize i vremena nastanka tekstova Filotejevog ciklusa, ini se opravdanom ocena onih istoriara koji naglaavaju religijsko-crkveni okvir doktrine o Moskvi kao Treem Rimu.34 U tom okviru, svakako je primaran njen religijsko-eshatoloki smisao izveden iz hrianskog shvatanja istorije kao procesa u kojem se od stvaranja sveta, objave Hrista do njegovog Drugog dolaska poklapaju poetak i kraj. Naime, identifikovanjem Moskve kao Treeg Rima potvruje se, u hrianskoj ekonomici spasa, trajno prisustvo transcendentnog ideala (hrianskog carstva) u svetskoj istoriji, a istovremeno, (poto etvrtoga nee biti), osigurava se njen konani eshatoloki rasplet. Stoga, Uspen ski s pravom zakljuuje da je za Filoteja vaan kosmoloki model vremena, po kome ono ima poetak i kraj, te da koncepcija Moskve kao Treeg Rima nesumnjivo odraava kosmoloko saznanje (, 1996: 98; 100). Istovremeno, on ukazuje na niz pretpostavki formulisanja ove doktrine koje su situirane u linearnoistorijskom shvaenom vremenu (poput pada Vizantije, osloboenja Rusije od Tatara, crkvena unije, itd.). Posmatrano iz te perspektive istoriara-interpretatora, a ne srednjovekovnog monaha, Filotejeva

Milan Suboti

ideja Treeg Rima imala je, pre svega, vanu ulogu u procesu sticanja i proglaenja autokefalnosti Ruske pravoslavne crkve 1589. godine. U Povelji o uspostavljanju Patrijarijskog prestola u Rusiji ( ) Vaseljenski patrijarha Jeremija gotovo doslovno navodi Filotejeve rei o Moskvi kao Treem Rimu: Poto je stari Rim pao zbog Apolinarijeve jeresi, a drugi Rim, tj. Konstantinopolj, zauzeli su bezboni Turci Agarini unuci tvoje carstvo, o poboni care, veliko Rusko carstvo Trei Rim svojom pobonou sve prevazie i sva pravoslavna carstva u tvoje jedno se sjedinie, a ti si jedini hrianski car u celom svetu koga pominju svi hriani po celoj vaseljeni( , 1589: 92). Ovo pozivanje na uenje o Treem Rimu spada u retke primere ranog pominjanja Filotejevih ideja, ali istoriari dovode u pitanje autentinost zapisa govora Vaseljenskog patrijarha: Imajui u vidu da Patrijarhu verovatno nisu bile poznate Filotejeve poslanice, kao i da on nije ni itao ni govorio ruski, ini se veoma verovatnim da su mu moskovski jerarsi pripisali doktrinu koja im je bila znaajna (Poe, 2001: 418). Ipak, sama potreba da se ona ukljui u obrazloenje pretvaranja (istono) ruske mitropolije u Patrijariju ukazuje na njeno primarno crkveno-religijsko znaenje ako je Moskve jedino hriansko carstvo, onda njena Crkva svojim statusom mora biti izjednaena sa ostalim pravoslavnim Patrijarijama koje su, za razliku od nje, ostale bez zatite i potpore carstva35. Iz toga nije sledio zahtev da se duhovna i svetovna vlast ruskog cara (novog Konstantina) proiri na sav hrianski svet, niti da Patrijarh moskovski zameni Vaseljenskog patrijarha. Takve imperijalistike pretenzije bile su plod znatno kasnijih tumaenja ideje o Moskvi kao Treem Rimu, dok su se u vreme njenog nastanka i car i svetenstvo suoavali sa brojnim dravnim i crkvenim problemima u samoj Rusiji. U reavanju tih unutranjih problema izgradnje dravne vlasti; ureenja crkvenog ivota i odreenja odnosa svetovnog autoriteta i crkve
35 Samo u Povelji nalazimo gotovo doslovnu formulu Filoteja. U tome, upravo i moramo videti potvrdu davno izreene misli da parolu Trei Rim treba razmatrati kao isto crkvenu ideologiju Moe se smatrati da se u samoj crkvi ideja treeg Rima pretvorila tokom XVI veka u isto praktinu ideju ustolienja moskovskog mitropolita u status ruskog Patrijarha. Kada je taj cilj postignut, o Treem Rimu su zautali u XVII veku gotovo da ne nalazimo dela u kojima se on pominje (, 1956: 256).

186

uenje o Treem Rimu, pored Prie o belom klobuku ( )36, bilo je jedno (religijsko) sredstvo konsolidacije i legitimacije Moskovije kao carstva. Jedno ne znai i jedino, jer je kneevska vlast istovremeno pribegavala strukturno slinom izmiljanju tradicije putem utvrivanja direktnih genealokih veza sa Avgustom, vladarem (Caesar) prvog Rima. Tako su u povesti ili prii o knezovima vladimirskim ( ) nastaloj u prvoj etvrtini XVI veka moskovski Veliki kneevi (Rjurikovii) prikazani su kao potomci Prusa, brata rimskog imperatora Avgusta37, a simboli carske vlasti (regalije) koji su korieni u krunisanju Ivana Groznog, predstavljani su kao darovi koje je Veliki knez Kijevski, Vladimir Monomah (10531125) dobio od svog dede, imperatora Konstantina (vid. , 2000). U ovoj legendi, nastaloj kada i Filotejeve poslanice, dva Rima sjedinjena su u istoriji Novogoroda, Kijeva i Moskve, ali je u njima teite s religijsko-simbolikog aspekta pomereno ka naglaavanju svetovnog rodoslovlja moskovskih knezova38. Mi od Avgusta Cezara poreklo vodimo pisao je Ivan Grozni vedskom kralju a ti na nas, protivno Bogu, umanjuje (cit. , 1996:125)39. S druge strane, pozivanje na rimsko poreklo bilo je osnaeno injenicom moskovskog osvajanja mongolskih drava Kazanja i Astrahana
U prii o beloj kapi () koju je prvi poneo arhiepiskop Novogoroda i Pskova (Vasilije, 1329-1352), a kasnije nastavili da kao obeleje statusa nose ruski mitropoliti i patrijarsi, sadrana je alegorija o Tri Rima s tom razlikom, to je u njoj istaknuta uloga Novogorad kao naslednik Rima i Konstantinopolja. Prema legendi, Konstantin je beli klobuk darivao papi Silvesteru, a njegovi naslednici su je (nakon pada u jeres), vratili Vaseljenskom patrijarhu koji je ga je, po nagovoru anela, poslao u Novodorod. (Videti o tome opirno u: H.H. XV., , ., 1953. .9. .178219 37 Tako je u politikoj samosvesti XVI veka organski ulazila ideja krvne veze ruskih knezova i rimskih imperatora (, 1996:124125). 38 Legenda o Monomahu bila je vodei mit ranog ruskog obreda krunisanja, a regalije Monomaha postale su sveteni znaci (insignije) vlasti moskovskog carstva Ceremonija je izmiljenu priu o sukcesiji imperija pretvorila u osvetanu istinu (, 2002: 49-50). 39 U zvaninoj genealogiji ruskih knezova koja je napisana ezdesetih godina XVI veka na predlog Mitropolita Makarija, carski rodoslov izlae se od Rjurika (poreklom od plemena Prusova, brata Avgusta), preko Vladimira, u sedamnaest stupnjeva, do Ivana Groznog, vid. , I-II. ( , . 21, . 1-2, ., 1908; 1913).
36

187

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2011

iji su vladari (naslednici Kana Zlatne horde) smatrani carevima40: U jednoj diplomatskoj noti upuenoj Poljskoj i Litvi 1556. godine, carska titula Ivana IV opravdavana je ne samo vizantijskim nasleem, ve i njegovim osvajanjem Kazanja i Astrahana jer su kazanjski i astrahanski tron od davnine bili carski prestoli (Cherniavsky, 1959: 473). Reju, legitimaciona formula carskog autoriteta moskovskih kneeva obuhvatala je preuzimanje i usvajanje elementa obe ove batine vizantijske i mongolske41 pa je ideja Moskve kao Treeg Rima bila kombinovana sa idejom prenosa svetovne moi mongolskog kana na (hrianskog) cara. Obe su vodile sakralizaciji figure cara i uvrenju njegovog autokratskog modela vladavine naglaavanjem inostranog uzora i porekla vrhovne vlasti. Ideja Treeg Rima bila je sredstvo kojim se carska harizma (vizantijski uzor) prenosio sa basileusa na moskovskog vladara sve Rusije. U ovom svom politiko-legitimacionom aspektu ona je bila izvedena iz optijeg (religijsko-apokaliptikog) konteksta hrianske eshatolo gije. Kada zanemarimo (Filotejevu) perspektivu kraja istorije (Dru gog dolaska) onda se ideja Treeg Rima iz religijske prenosi u istorijsko-politiku ravan u kojoj se njome legitimie carsku vlast ili, znatno kasnije, potvruje postojanje posebne misije razliito shvaenih koncepata ruskog naroda/nacije. To je, pak, deo prie o recepciji ove ideje o kojoj e biti rei u nastavku ovoga rada. Primljeno: 15. mart 2011. Prihvaeno: 20. mart 2011.

Milan Suboti

40 U staroj Rusiji titula cara primenjivana je na dva vladara vizantijskog imperatora i kana Zlatne horde. Carevima su nazivani i naslednici ovog poslednjeg kazanski, astrahanski i krimski kanovi (; , 2002: 467). 41 U istoriografiji je uticaj mongolske tradicije esto zanemarivan ili negativno ocenjivan, sve do pojave evroazijskog pokreta ruske emigracije koji je afirmisao naslee Dingis kana. Opirnije o tome videti u mojoj knjizi: Put Rusije: evroazijsko stanovite, Beograd: Plato, 2004.

188

Literatura
Andreyev, Nikolay (1959), Filofey and His Epistle to Ivan Vasil'yevich, The Slavonic and East European Review, 38, 90: 131 Branderberger, David; Platt, Kevin (2006), Terribly Pragmatic: Rewriting the History of Ivan IVs Reign, 19371956, in: Epic Revisionism: Russian History and Literature as Stalinist Propaganda, (Branderberger and Platt, editors), Madison: University of Wisconsin Press, pp. 157178. Bushkovitch, Paul (2000), Nina V. Sinitsyna. Tretii Rim: Istoki i evoliutsiia russkoi srednevekovoi kontseptsii (XVXVI vv.), Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History 1(2): 391399. Cherniavsky, Michael (1955), The Reception of the Council of Florence in Moscow, Church History, 24 (4): 347359. Cherniavsky, Michael (1959), Khan or Basileus: An Aspect of Russian Mediaeval Political Theory, Journal of the History of Ideas, 20 (4): 459476. Florovski, Georgije (1997), Putevi ruskog bogoslovlja, Podgorica: CID (prevod s ruskog Sreto Tanasi). Grozni, Ivan (1993), Prepiska, Beograd: Nova (prevod s ruskog Tatjana Subotin-Golubovi) Karpovich, Michael (1953), The Heritage from Tsarist Russia, in: Michael Karpovich and Problems of Russian History and Historiography, Ab Imperio, 2007 (1): 277307. Kennan, George. [Mr. X] (1947), The Sources of Soviet Conduct, Foreign Affairs, 26 (2): 566582. Kohn, Hans (1948), The Permanent Mission: An Essay on Russia, The Review of Politics, 10 (3): 267289. Neuberger, Joan (2003), Ivan the Terrible, London: I. B. Tauris (KINOfiles Film Companions, 9) Obolenski, Dimitri (1996), Vizantijski komonvelt, Beograd: Prosveta (prevod s engleskog Ksenija Todorovi). Ostrogorski, Georgije (1959), Istorija Vizantije, Beograd: Srpska knjievna zadruga. Perrie, Maureen (1998), Nationalism and History: The Cult of Ivan the Terrible in Stalins Russia, in Russian Nationalism Past and Present, ed. G. Hosking and R. Service, New York: St. Martins, pp. 107128. Platt, Kevin (2007), Allegories of Stalinist Historiography: Eisensteins Ivan the Terrible, Ab Imperio, Kazan, 4: 293322.

189

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2011

Platt, Kevin; Brandenberger, David (1999), Terribly Romantic, Terribly Progressive, or Terribly Tragic: Rehabilitating Ivan IV under I.V. Stalin, Russian Review, 58 (4): 335354. Poe, Marshall (2001), Moscow, the Third Rome: The Origins and Transformations of a Pivotal Moment, Jahrbcher fr Geschichte Osteuropas, 49: 412429. Rieber, Alfred (1993), Persistent Factors in Russian Foreign Policy: An Interpretive Essay, Imperial Russian Foreign Policy, ed. Hugh Ragsdale, New York: Cambridge University Press and Woodrow Wilson Center Press, pp. 315359. Sibinovi, Miodrag (2002), Iza horizonta. Ogledi iz ruske, ukrajinske, beloruske i gruzijske knjievnosti, Beograd: igoja tampa. Sidorov, D. (2006), Post-Imperial Third Romes: Resurrections of a Russian Orthodox Geopolitical Metaphor, Geopolitics, 11:317347. Strmooukhoff, Dimitri (1953), Moscow the Third Rome: Sources of the Doctrine, Speculum, 28 (1): 84101. Thompson, Kristin (1977), Ivan the Terrible and Stalinist Russia: A Reexamination, Cinema Journal, 17, (1): 3043.

***
, . . (1945), IV, : . . . (1983), XVI ., , , 37: 139149. .. (1974), ' ' ( ), , , 29: 68-97. , . (2001), ?, Ab Imperio, , (12): 87124. , . (1901), , : - . , . (1990), , : YMCA Press. , . (2002), : , , . 2. . 1: (. . . ), : , . 397414.

Milan Suboti

190

, . ; , . . (2002), : , , . 2. . 1: (. . . ), : , . 457478. (1946), ' '. , , . .. , .. , : , 1999: 598602. (1908), . . 6. 1.( ), -. , . . (1998), . (XV-XVI ), : . , (2000), , (. . . , . . , . . , . . ), . , .: , . 9: 278289. (Internet izdanje: http://www.pushkinskijdom.ru/ Default.aspx?tabid=5103). .. (1947). .. .. , 26 1947 , , , XVIII, : , 2006: 433440. , A. (1996), , : , [ ]: Toynbee, Civilization on Trail, Oxford University Press, 1948. , (2000), , , .., , ( : http://www.pushkinskijdom.ru/Default. aspx?tabid=5105). , (1589), , . . , (1589-1700), . 1. : ; , 1999: 8897. , . (1956), , , XLV: 249 273, New York. , . (2002), . I, : ( ). , . (1996), , . 1, , , : .

191

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2011

Milan Suboti MOSCOW, THE THIRD ROME: A CONTRIBUTION TO HISTORY OF RUSSIAN MESSIANISM (PART I)
Summary This article is the first part of a broader study about the Russian messianism that is usually considered as a persistent phenomenon of crucial importance at various times in Russian history. In the focus of the authors concern is emergence of the mediaeval doctrine Moscow, the Third Rome. This doctrine was formulated in an epistle of the monk Filofei, the elder of Eleazarov monastery in Pskov. Religious background and historical context of the idea Moscow, the Third Rome are analyzed in view of the fact that Filofeis doctrine from XVI Century has remained fundamental pattern for all latter modifications of messianic ideas in the course of Russian history. Key words: Russian history, the Third Rome, empire, messianism, Christianity, eschatology

Milan Suboti

192