zgrlk Sorunu

zgrlk adeta evrenin amacdr diyesim geliyor. Evren gerekten zgrlk peinde midir diye kendime ska sormuumdur. zgrlk adeta evrenin amacdr diyesim geliyor. Evren gerekten zgrlk peinde midir diye kendime ska sormuumdur. zgrl sadece insan toplumunda derin bir aray olarak sylemletirmek bana hep eksik gelmi; mutlaka evrenle ilgili bir yn vardr diye dnmmdr. Evrenin temel talar olarak parack-enerji ikilemini dndmzde, enerjinin zgrlk demek olduunu ekinmeden vurgularm. Maddi paracn ise, mahkm haldeki enerji paketii olduuna inanrm. Ik bir enerji halidir. In ne kadar zgr bir akkanla sahip olduu inkr edilebilir mi? Enerjinin en kk parack hali olarak tanmlanan kuantalarn, gnmzde neredeyse tm eitlilii izah eden etken olarak anlamlandrlmasna da katlmak durumundayz. Evet, kuantumsal hareket tm eitliliin yaratc gcdr. Acaba hep aranan Tanr bu mudur demekten kendimi alkoyamyorum. Evren-stnn tpk bir kuantum karakterinde olduu sylenirken de yine heyecanlanr ve olabilir derim. Yine acaba dtan Tanr yaratcl buna m denir demekten kendimi alkoyamyorum. zgrlk konusunda bencil olmamak, insan indirgemeciliine dmemek bence nemlidir. Kafesteki hayvann byk zgrlk rpn yadsnabilir mi? Blbln akmas en deme senfoniyi geride brakrken, bu gereklii zgrlk dnda hangi kavramla izah edebiliriz? Daha da ileri gidersek, evrenin tm sesleri, renkleri zgrl dndrmyor mu? nsan toplumunun en derin ilk ve son kleleri olarak kadnn tm rpnlar zgrlk arayndan baka hangi kavramla izah edilebilir? En derinlikli filozoflarn, rnein Spinozann, zgrl cehaletten k, anlam gc olarak yorumlamas ayn kapya kmyor mu? Sorunu sonsuz ierii iinde bomak istemiyorum. Ayrca anadan doma mahkmiyet halim olarak da sylemletirmek istemiyorum. spat; Prometheusun ansna birka cmle dnda, bir nevi zgrlk aray da olan iir yazmay hi denemedim. Onun da imgesellik dnda bir anlam olmad bilinmektedir. Fakat zgrlk anlamnn korkun takipisi olduum gz ard edilebilir mi? Toplumsal zgrl sorunsallatrrken, bu ksa giriimiz konunun derinlii konusunda uyarc klmak iindir. Toplumun zek younluu en gelikin doa olarak tanm, zgrlk zmlemesi konusunda da aydnlatcdr. Zeknn youn alanlar zgrle hassas alanlardr. Herhangi bir toplum zek, kltr, akl gc olarak kendini ne kadar younlatrmsa, o denli zgrle yatkn klmtr demek yerinde bir sylemdir. Yine bir toplum kendini bu zek, akl ve kltr deerlerinden ne kadar yoksun klmsa veya yoksun braktrlmsa, o denli klelii yaamaktadr deyimlemesi de doru bir sylemdir. brani kabilesi konusunda younlarken, aklma hep iki temel zellikleri taklr. Birincisi, para konusundaki maharetleridir. Parann hkmranln hep ellerinde bulundururlar. Bununla dnyay kendilerine balayabileceklerini, hatta hkmleri altna alabileceklerini hem teorik hem pratik olarak yetkince bilmektedirler. Buna maddi dnya hkmranl da diyebiliriz. Bence daha nemli olan ikincisini, yani manevi hkmranlk sanatn daha iyi becermeleridir. nce Yahudi peygamberleri, sonra yazarlar, kapitalist modernitede ise her tr filozof, bilgin ve sanat adamlar ve kadnlaryla neredeyse tarihle yat bir manevi kltrel hkmranlk kurmulardr. Dolaysyla brani kabilesi kadar zengin ve zgr baka bir kabile yoktur demek son derece doru bir tespittir. amza ilikin birka rnek vermek bu gerei fazlasyla dorulayc olacaktr. Kresel ekonomiye hkmeden finans-kapitalin gerek hkmdarlarnn ezici ounluk gc brani kkenlidir, yani

Yahudidir. ada felsefenin knda Spinoza, sosyolojide Marks, psikolojide Freud, fizik biliminde Einstein adndan bahsetmek, yzlerce sanatsal, bilimsel ve politik kuramcy da bunlara eklemek, Yahudi entelektel gc hakknda yeterince fikir verebilir. Yahudilerin entelektel lemdeki hkmranlklar inkr edilebilir mi? Fakat madalyonun dier yznde dnyann brleri, tekileri vardr. Bir tarafn maddi ve manevi zenginlii, gc ve hkmranl, tekilerin yoksulluu, gszl ve srl pahasna gerekleir. Dolaysyla Marksn proletarya iin syledii mehur sz, yani Proletarya kendini zgrletirmek (baka deyile kurtarmak) istiyorsa, tm toplumu zgrletirmekten baka aresi yoktur deyii Yahudiler iin de geerlidir. Marks bu sz sanki Yahudileri dnerek sylemi gibidir. Eer Yahudiler zgrlklerinden, yani zenginlik, zek ve anlam glerinden emin olmak istiyorlarsa, dnya toplumunu benzer biimde zenginletirmekten ve manevi olarak glendirmekten baka yollar yoktur. Yoksa balarna her an yeni Hitlerler peydahlanabilir. Bu anlamda Yahudinin kurtuluu, yani zgrl, ancak dnya toplumunun kurtuluu ve zgrlyle i ie dnldnde mmkndr. nsanlk iin ok ey baarm Yahudiler iin en onurlu grevin bu olduundan da kuku duyulmasa gerekir. O halde tekilerin yoksulluu ve cehaleti zerine kurulu zenginlik ve manevi itibarlarn gerek bir zgrlk deeri tamadn korkun Yahudi soykrmndan da anlamak mmkndr. zgrln gerek anlam, biz-teki ayrmn aan ve herkese paylalabilen karakterde olmasdr. Merkezi uygarlk sistemini zgrlk sorunu temelinde deerlendirdiimizde, giderek katmerleen bir klelikle yklendiini gzlemleriz. Klelik boyutta da gl yaatlr: lkin ideolojik klelik ina edilir. Mitolojilerden korkutucu ve hkmran tanrlar ina edilmesi, ze llikle Smer toplumunda ok arpc ve anlalrdr. Zigguratn st kat zihinlere hkmeden tanr mekn olarak dnlr. Orta katlar rahiplerin politik ynetim kararghlardr. En alt kat ise, her tr retime koturulan zanaat ve tarmc alanlarn kat olarak hazrlanmtr. Bu model gnmze kadar zde deimemi, sadece muazzam bir alma-salma konumuna erimitir. Merkezi uygarlk sisteminin be bin yllk bu yks geree en yakn tarih kurgusudur. Daha dorusu, ampirik olarak gzlemlenen bir gerekliktir. Ziggurat zmlemek, merkezi uygarlk sistemini zmlemektir; dolaysyla gnmzn kapitalist dnya sistemini gerek temeline oturtarak zmlemektir. Sermaye ve iktidarn kmltif olarak srekli geliimi madalyonun bir yz iken, dier yznde korkun klelik, alk, yoksulluk ve srleme vardr. zgrlk sorununun nasl derinletiini daha iyi anlyoruz. Merkezi uygarln sistematii, toplumun giderek zgrlkten yoksunlatrlmasn ve sr toplum derekesine drlmesini salamadan kendini srdremez, varln koruyamaz. Sistemin mantndaki zm, daha fazla sermaye ve iktidar aygtlar oluturmaktr. Bu ise, daha fazla yoksullama ve srleme demektir. zgrlk sorununun bu denli ok bymesi ve her an temel sorunu haline gelmesi, sistemin doasndaki ikileminden trdr. Yahudi kabilesinin rnek konumunu bouna sunmadk. Son derece reticidir. zgrl de, klelii de Yahudilik zerinden okumak, bu nedenle alar boyunca neminden hibir ey yitirmemitir. Parann m, bilincin mi daha ok zgrlk saladna ilikin geleneksel tartmay da bu anlatm nda daha iyi kavrayabiliriz. Para bir sermaye birikim arac olarak, yani artk-rn ve deer gasp olarak rol oynadka hep kleliin arac olacaktr. Sahibine bile hep katliamlar davet etmesi, parann zgrlk iin gvenilir bir ara olamayacan gayet iyi aklamaktadr. Para, enerjinin zdd olan madde parac rolndedir. Bilincin her zaman zgrle daha yakn olduu sylenebilir. Gereklik zerine bilin, her zaman zgrle ufuk aar. Bilincin hep enerji akkanl olarak tarifi de bu nedenledir.

zgrl evrendeki oullama, eitlenme, farkllama olarak tanmlamak toplumsal ahlak aklamasnda da kolaylk salar. oullama, eitlenme ve farkllama, zmnen de olsa, barnda hep zeki bir varln seim yapma kabiliyetini dndrr. Bitkileri eitlilie ynelten bir zeknn mevcudiyetini bilimsel aratrmalar da dorulamaktadr. Bir canl hcresindeki oluumlar imdiye dek hibir insan elinden kma fabrika eli salayamamtr. Belki Hegel kadar evrensel zekdan (Geist) bahsedemeyiz. Ama yine de evrende zekya benzer bir varlktan bahsetmek tmyle samalk olarak yarglanamaz. Farkllamay zek varl dnda baka bir anlatmla dile getiremeyiz. oullama ve eitlenmenin hep zgrl artrmas, temellerindeki zek kvlcmlarndan tr olsa gerekir. nsan bilinebildii kadaryla evrenin en zeki varl olarak tanmlamak mmkndr. Peki, insan bu zeksn nasl edinmitir? Bilimsel (fiziki, biyolojik, psikolojik ve sosyolojik) olarak insan evrensel tarihin zeti olarak da tanmlamtm. Bu tarifte insan, evrensel zeknn birikimi olarak tanmlanmaktadr. Birok felsefi ekolde insann evrenin bir maketi olarak sunulmas da bu nedenledir. nsan toplumundaki zek dzeyi ve esneklii, toplumsal inann gerek temelini tekil etmektedir. zgrl bu anlamda toplumsal ina gc olarak da tanmlamak yerindedir. Buna ilk insan topluluklarndan itibaren ahlaki tutum denildiini biliyoruz. O halde toplumsal ahlak ancak zgrlkle mmkndr. Daha dorusu, zgrlk ahlakn kaynadr. Ahlaka zgrln katlam hali, gelenei veya kural da diyebiliriz. Eer ahlaki seim zgrlk kaynaklysa, zgrln zekyla, bilin ve aklla ba gz nne getirildiinde, ahlaka toplumun kolektif bilinci (vicdan) demek de daha anlalr oluyor. Teorik ahlaka etik denilmesi de ancak bu erevede anlam ifade edebilir. Toplumun ahlaki temelleri dnda bir etikten bahsedemeyiz. phesiz ahlak deneyimlerden daha yetkin bir ahlak felsefesi, yani etii karlabilir. Ama yapay etik olamaz. E. Kantn bu konuda da ok aba harcad bilinmektedir. Kantn pratik akla etik demesi anlalrdr. Ayn zamanda ahlak bir zgrlk seimi, imkn olarak yorumlamas gnmz iin de geerliliini koruyan bir grtr. Toplumsal politikayla zgrlk balants da grnr bir durumdur. Politik alan uzgren akllarn en ok arpp younlatklar ve sonu almaya altklar alandr. Bir anlamda katlan znelerin kendilerini politik sanat araclyla zgrletirdikleri alan olarak tanmlamak da mmkndr. Toplumsal politika gelitirmeyen her toplumun, bunun karlnn zgrlkten yoksunluk olarak kendisine dneceini, bedelinin kendisine fatura edileceini bilmesi gerekir. Politik sanatn ycelii bu anlamda karmza kar. Politikasn gelitiremeyen her toplum (klan, kabile, kavim, ulus, snf, hatta devlet ve iktidar aygtlar) kaybetmeye mahkmdur. Zaten politika gelitirememek demek, kendi vicdann, hayati karlarn ve z kimliini tanmamak demektir. Herhangi bir toplum iin bundan daha ar bir d, kaybedi sz konusu olamaz. zgrlk talebi bu tr toplumlar iin ancak z kar, kimlik ve kolektif vicdanlar iin ayaa kalktklarnda, dier bir deyile politik mcadeleye atldklarnda sz konusu olabilir. Politikasz zgrlk istemleri vahim bir yanlgdr. Politikayla zgrlk arasndaki ilikinin arptlmamas asndan, iktidar ve devlet politikalar (Aslnda politikaszlk demek daha dorudur) ile aralarndaki farkn zenle izilmesi gerekir. ktidar ve devlet aygtlarnn ileri iin strateji ve taktikleri olabilir, ama gerek anlamda politikalar olmaz. Zaten iktidar ve devletin kendileri toplumsal politikann inkrnn saland aamada vcut bulurlar. Politikann bittii yerde iktidar ve devlet yaplar ibanda olur. ktidar ve devlet politik szn, dolaysyla zgrln bittii yerdir. Orada sadece idare etme, sz dinleme, buyruk alma ve verme sz konusudur; kanun, tzk vardr. Donmu bir akldr her iktidar ve devlet. Glerini de, gszlklerini de bu zelliklerinden alrlar. O halde devlet ve iktidar alanlar zgrlklerin arand, saland alanlar olamaz. Hegelin devleti zgrln saland gerek alan olarak sunmas, modernitenin tm tahakkmc gr ve yaplanmalarnn temelini oluturur. yle ki, Hitler faizmi

bu grn nelere yol aabileceini aklayan rneklerin banda gelmektedir. Hatta Marks ve Engelsin nclk ettikleri bilimsel sosyalizm anlaynda devlet ve iktidarn temel sosyalist ina aralar olarak ngrlmeleri, farknda olmayarak zgrle, dolaysyla eitlie indirilmi en vahim darbe olmutur. Ne kadar devlet, o kadar az zgrlk sylemini liberaller daha iyi fark etmilerdir. Baarlarn da bu ngrlerine borludurlar. Tahakkm aralar olarak devlet ve iktidarlar, zleri gerei, zorla el konulmu artk-rn ve deerlerin, yani toplam sermayenin deiik bir trnden baka bir anlam ifade etmezler. Sermaye devletletirir, devlet sermayeletirir. Ayn husus her tr iktidar aygtlar iin de geerlidir. Toplumsal politik alan ne kadar zgrlk dourucuysa, iktidar ve devlet alanlar da o denli zgrlk yitirim alanlardr. Belki iktidar ve devlet yaplar birok kii, grup ve ulusu daha ok zenginletirip zgrletirebilir. Ama Yahudi rneinde grdk ki, bu ancak teki toplumlarn yoksulluu ve klelii pahasna mmkndr; bunun sonu da soykrmdan savalara kadar her tr ykmdr. Kapitalist dnya sisteminde politika en byk kaybn yaamtr. Tarih boyunca merkezi uygarlk sisteminin zirve yapt bu aamada, politikann gerek lmnden bahsetmek mmkndr. Dolaysyla hibir ala kyaslanamayacak llerde gnmz anda politik tkeni yaanmaktadr. Nasl bir zgrlk alan olarak ahlaki tkeni gnmzn bir fenomeni ise, ondan daha fazla olarak politika alannn tkenii sz konusudur. Dolaysyla zgrlk istiyorsak, en bata toplumun kolektif vicdan olan ahlak ve ortak akl olarak politikay tm ynleriyle ve entelektel gcmzle yeniden ayaa kaldrp ilevsel klmaktan baka aremiz yok gibidir. zgrlk ve demokrasi arasndaki ilikiler daha da karmaktr. Hangisinin hangisinden kaynakland srekli tartmaldr. Fakat her iki iliki younluunun da birbirini beslediini rahatlkla belirtebiliriz. Toplumsal politikay zgrlkle balantl dndmz kadar, demokrasiyle de balantlandrabiliriz. Toplumsal politikann en somut hali demokratik siyasettir. Dolaysyla demokratik siyaset zgrlemenin gerek sanat olarak da tanmlanabilir. Demokratik siyaset yrtmeden, genelde toplumun, zelde de her halkn ve topluluun ne politiklemesi ne de politik yoldan zgrlemesi mmkndr. Demokratik siyaset zgrln renildii, yaand gerek okullardr. Politikann ileri ne kadar demokratik zneler yaratrsa, demokratik siyaset de toplumu o denli politikletirir, dolaysyla zgrletirir. Politiklemeyi zgrlemenin ana biimi olarak kabul edersek, her toplumu politikletirdike zgrletirebileceimizi, tersi olarak da toplumu zgrletirdike daha fazla politikletirdiimizi bilmek durumundayz. phesiz zgrlk ve politikay besleyen, bata ideolojik kaynaklar olmak zere, birok toplumsal alan mevcuttur. Ama esasta birbirini dourup besleyen temel iki kaynak, toplumsal politika ve zgrlktr. Eitlikle zgrlk ilikisi oklukla kartrlr. Hlbuki en az demokrasiyle ilikiler kadar, ikisi arasndaki ilikiler de karmak ve problemlidir. Tam eitliin bazen zgrln bedel vermesi karlnda salandn grrz. kisinin birlikte olamayaca, birinden taviz vermenin gerei ska vurgulanr. zgrln de bazen bedel olarak eitlikten taviz vermeyi gerekli kld belirtilir. ki kavramn, dolaysyla fenomenin doas arasndaki fark aklamak, sorunu doru belirtmek iin gereklidir. Eitlik daha ok bir hukuk terimidir. Fert ve topluluklar arasnda fark gzetmeksizin, ayn hak paylamn ngrr. Oysa farkllk, evrenin olduu kadar toplumun da esasl bir zelliidir. Farkllk ayn trden hak paylamna kapal bir kavramdr. Eitlik ancak farkllklar esas aldnda anlaml olabilir. Sosyalist eitlik anlaynn tutunamamasnn en nemli nedeni, farkll hesaba katmamasdr. Bu da sonunu getirmenin en nemli nedenlerinden biridir. Gerek adalet ancak farkllklar temel alan bir eitlik anlay iinde gerekleebilir.

zgrln farkllama kavramna ok baml olduunu belirlediimizde, ancak eitliin farkllamaya balanmas halinde zgrlkle anlaml bir ba kurulabilir. zgrlkle eitlii badatrmak, toplumsal politikann temel hedeflerindendir. Bireysel ve kolektif zgrlk kavramlar arasndaki tartmaya deinmeden geemeyiz. Negatif ve pozitif zgrlk olarak da tanmlanmak istenen bu iki kategori arasndaki ilikiyi aklamak halen nemini korumaktadr. Bireysel zgrl (negatif zgrlk) ahlandran kapitalist modernite, phesiz bunu toplum kolektivitesinin byk tahribat pahasna gerekletirdi. Bireysel zgrln gnmzde toplumsal politikay en az iktidar olgusu kadar tkettiini belirlemek byk nem tar. Bireyciliin toplum ykclndaki, zellikle de ahlakn ve politikann inkrndaki roln aydnlatmak, zgrlk tartmalarnn can alc sorunudur. Bireycilikle atomize edilen toplumun hibir sermaye ve iktidar aygtna kar direnme takatinin kalmadn sylediimizde, toplumsal problemin kanserleme riskini daha iyi anlayabiliriz. Liberal bireyciliin toplumsal politika ve zgrl tketen temel kaynak olarak belirlenmesi, anlaml bir ka zemin sunabilir. phesiz burada bireysellii sz konusu etmiyoruz, bireyselliin gerekli olduunu tartmyoruz. Tartlan, idealize edilerek toplumsal politika ve zgrl tketen ideolojik bireyciliktir, liberalizmdir. Kolektif zgrl zaten tartm bulunuyoruz. Asl zgrln bireysellik kadar her tr topluluun (kabile, kavim, ulus, snf, meslek vb.) kimliini belirlemek, karlarn salamak ve gvenliini savunmaktan getiini, bu temellerde anlam bulabileceini nemle belirtmeliyiz. Bu temellerde ancak bireysel ve kolektif zgrlkler uyumlulatnda baarl optimal bir zgr toplum dzeninden bahsedebiliriz. Liberalizmin bireycilik anlamnda ahlandrd zgrlkle reel sosyalizmin kolektivizm adna ahlandrd zgrlk arasnda, ne kadar zt kutuplar olarak tanmlansalar da, sk bir benzerlik bulunduu, 20. yzyl deneyiminden tr aa km durumdadr. kisi de liberalizmin seenekleridir. Devletilik ve zelletirme oyunlarnn nasl ayn el tarafndan uygulandn gzlemlediimizde, sylenmek istenen hususlar daha iyi anlalacaktr. Demokratik toplumun bireysel zgrlklerle kolektif zgrlkleri uyumlulatrmada en elverili zemin olduu, 20. yzyln byk ykm getiren bireyci (vahi liberalizm) ve kolektivist (firavun sosyalizmi) modellerinin denenmesinden sonra iyice aa km bulunmaktadr. Demokratik toplumun bireysel ve kolektif zgrlkleri dengelemek kadar, farkllklar esas alan eitlik anlayn gerekletirmede de en uygun toplumsal politik rejim olduunu belirtmek mmkndr.

5- TOPLUMSAL AKLIN GC nsan trndeki zek seviyesinin kendine zg toplumsal srele ba ve gc kavranmadan, toplumla ilgili hibir soruna ilikin zm olanaklar laykyla deerlendirilemez. Tr olarak insan aamasndaki zek seviyesinin potansiyel lm, balang itibariyle speklatif bir konu olabilir; bu mmkn de olmayabilir. Ama ok farkl bir zekyla kar karya olduumuz, insanlk tarihindeki sava olgusunun gnmz koullarnda evrenin tam bir yok etmenin eiine getirilmesiyle iyice aa km bulunmaktadr. Sadece snf tahlilleriyle, ekonomik reetelerle, politik tedbirlerle, iktidar ve devletin azami birikimleriyle ekolojik ve toplumsal ykmlarn nne geilemeyecei anlalmaktadr; hatta kantlanm gibidir. Sorunun daha kkl ele alnmaya ihtiyac olduu aktr. Akln gc zerinde phesiz alar boyu srekli durulmutur. ok yeni bir ey sylemiyorum. Akln farkl bir tarafna dikkat ekmenin her zamankinden nemli hale geldiini belirtmek istiyorum. Akln toplumla ba aktr. Toplum gelimeden akln da gelimeyecei sradan her tarih gzlemcisinin fark edebilecei bir husustur. Esas kavranmas gereken, toplumsal varln hangi koullarla akla

meruiyet tanddr. Kapitalist modernitenin, zellikle yakn dnem kresel finans-sermaye egemenliinin, simgesel akl zerinden korkun krlar salayarak yol at evre ve toplum ykmnn izahat hibir toplumsal meruiyet kouluyla anlalamaz. Akas ahlakl, zgrlkl ve politik toplumun hibir biimi, simgesel akln vurgununu onaylamaz. Peki, toplumsal merui yet barajlar nasl ve kimler, hangi zihniyetler ve aralar tarafndan parampara edildi? Akln ykm gc karsnda yapm, onarma ve salkllatrma rol kimlere aittir? Bu rol hangi zihniyet kurallar ve aralarla gerekletirmekten sorumludurlar? Bu sorunlar hayatidir ve mutlaka cevaplarn isterler. I. Wallersteinn kapitalist dnya-sistem adn verdii dzenin ortaya k zerinde byk nemle durmasn ok nemsiyorum. Ayrca Fernand Braudelin konuyu adeta kl krk yararak zmlemeye almasn da ok ufuk ac buluyorum. Samir Aminin konuyu zellikle Ortadou slam uygarlklarnn ykmyla balantl olarak ele alan kapitalizm zmlemelerinin de ksmen reticilii vardr. ok sayda dnr konuya hassasiyetle yaklamaktadr. Varlan o rtak sonular Avrupann devlet geleneinin zayfl, kilisenin zlmesi, Cengiz Hann Moollarnn slam uygarln tarumar etmesi etrafnda dnmektedir. Kafesteki aslana benzetilen kapitalistik gelime, bu koullar altnda kapnn ak hale gelmesinden frsat bularak, ncelikle Bat Avrupada hkim olmu; sonra srasyla tm Avrupaya, Kuzey Amerikaya ve gnmze doru tm dnyaya saldrsn baaryla tamamlamtr denilmektedir. Daha nce kafeste tutulan g dnya hkmranlna gelirken, nceki hkmranlar ise demir kafese alnmtr. Toplumun Leviathan tarafndan demir kafese tklmas eretileme olarak sylemletirilmektedir. Max Weberin nl deyimiyle kapitalist modernitenin, brokrasisinin toplumu demir kafese almas sz konusu edilmektedir. Tm nl sosyologlarn, ok ak olmasa da, biraz sululuk psikolojisiyle, korkaka ve fsldayarak dile getirmek istedikleri vahim toplumsal tablo byle sunulmaktadr. ahsen soruna daha kapsaml ve merkezi uygarlk sistemiyle balantl olarak bakyorum. Hatta biraz da simgesel-analitik akln geliim tarihiyle irtibatlandrlmas gereini dnmekteyim. Analitik akln merkezi uygarlk sisteminde att adm phesiz devsel niteliktedir. Ancak tm uygarlk yaplanmalar benzer etkiyi ortaya karrlar. Dier nemli bir etkeni insan aklnn simgesel zellik kazanarak analitik zm yeteneine kavumas olarak belirlemek, uygarlk etkeni kadar nem tamaktadr. nk kapy uygarlk etkenine aan analitik akldr. nsana kadar tm canllar amaz akl ilkeleriyle alrlar. Doal veya duygusal akl da diyebileceimiz bu akl tarz igdsellie yatkndr. Etkilenmeler ok ani tepki vermekle karakterize edilir. Bitki ve hayvanlardaki etki-tepki bu konuda ok reticidir. reme, korunma ve beslenmekten ibaret olan yaamlarn igdsel aklla ok renilmi tarzda yrtrler. Hata pay yok denecek kadar azdr. Ben konuyu cansz varlklar alanna da tarmaktan yanaym. rnein dnyamzn yerekimini bir igdsel akl olarak dnrsek (Ben byle bir dnce tayorum), her nesnesi, hatta zerresi onun itme ve ekme etkisini gc orannda yaar. Etkiden ka ok snrldr. Ancak k gcnde kalar mmkn olabilir. Evreni ilkesiz, babo sayan felsefeler bu anlamda bana pek doyurucu gelmez. Evrenin belli bir zekyla hareket ettiine dair gr, zerinde epeyce durmay gerektirir. nsandaki zeknn tuhafl, bu evrensel zeky ihlal yeteneidir. Belki k rneiyle insan iin bir stnlk olarak da bu zek biimi (analitik zek) yorumlanabilir. Ama evrenin akl tarznn ezici arlyla elimesini nasl zmleyeceiz? Belki kaos teoremi konuya ksmen aklk getirebilir. Bilindii zere, kaos teorisinde byk dzensizlik iinde dzen aranr. Dzen kaossuz mmkn deildir. Bu yaklamdaki hakllk, doruluk ynleri inkr edilemez. Fakat burada da sorun, toplumsal kaosun (bunalm, kriz dahil) etkisi altnda insan yaamnn ne kadar sre ve nasl bir mekn iinde srdrlebileceidir. nk toplumun kaotik srelere dayanma sresi ve mekn

snrldr. Srenin ok uzamas ve meknn (ekolojik evrenin) ar tahribi rahatlkla toplumlarn sonunu getirebilir. Tarihte ok sayda toplumun bu durumlara dtn gzlemlemekteyiz. nsanlarn neredeyse ilkel topluluklar halinde varln srdrdkleri uzun sre bo yunca (yaamlarnn yzde 98lik sresi) bu kaotik ortamda yaadklarn bilmekteyiz. Neolitik ve uygarlk dzenleri altnda geen yaamn sresi toplam yzde ikinin altndadr. zcesi, kaotik srenin uzamas belki de tmyle yaam sonlandrmaz. Fakat bu sefer tehlike daha farkldr. Uygarlk ncesi kaotik srele sonras arasnda bariz bir fark vardr. Uygarlk evreyi sadece insan toplumu iin deil, tm canllar iin tehlike snrlarna ekmitir. Daha da kts, toplumlarn barndaki sermaye ve iktidar her saat kanser tarz (ar kentleme, orta snflama, isizleme, milliyetileme, cinsiyetleme, nlenemeyen nfus art) yaylmaktadr. Bu kanser tarz bymenin mevcut haliyle devam bile, uygarlk ncesi klan dnemini mumla aratacaktr. Kanserle gelen kaotik sre, yeni dzenlerden ok, toplumun lmyle de sonulanabilir. Abartl bir yargda bulunmuyoruz. Sorumluluk duyan insanlar, bilim insanlar bu konuda her gn daha ar yarglarda bulunuyorlar. Denilebilir ki, toplumsal kanserolojik gelimelerin analitik aklla ne ilikisi vardr? O halde bu akl biraz daha yakndan tanyalm. Simgesel akl nc bir rol oynamtr. Bunun en ak grnmn iaret dilinden (Bedensel hareketler arlktadr) simgesel dile geite gryoruz. Artk beden hareketleri yerine, zerinde anlalm baz (iaret edilenlerle fiziki, biyolojik bir ba olmayan) ses bekleriyle anlamsal balar kurulabilmektedir. rnein, gz ele alalm: Ses beinin gzle hibir fiziki ba olmad halde, bu tanmda uzlaan herkes, gz sesinden gz aklnda canlandrr. Simgesel dilin kuruluu byledir. Antropolojik almalar bu dilin balangcn Dou Afrika kkenli son g dalgasn gerekletiren Homo Sapiens gruplarna balasalar da (yaklak 5060 bin yl nce), asl patlamasn Ortadou corafyasnda gerekletirdiinde birlemektedirler. zellikle Semitik ve Aryen dil gruplar bu tezi glendirmektedir. Simgesel dil yapsnn dnce zerinde muazzam bir etkisi olmutur. Beden dilinden kurtulmak ve kelimelerle dnmek, en byk zihniyet devrimlerinden belki de ilkidir. Bu bir yandan insan trnn hayvanlar leminden kopuunu hzlandrrken, te yandan toplumlarn simgesel dil kurulular etrafnda kmelenmelerine byk ivme kazandrr. nk ayn ses dzenlerini konuanlar, giderek hem daha farkl, hem de zek gc kazanm olarak birliklerini gelitirirler. Toplumlar artk simgesel dilleri kimliklendirmektedir. Neolitik devrim bu dilin nemli katksyla gereklemitir. aret diliyle bu devrimsel aamaya varlmas zordur. Daha sonralar uygarla nasl gei yapld oka ilendii iin tekrarlamayacam. Fakat Verimli Hilal denilen Zagros -Toros da sisteminin etekleri ve Mezopotamya ovalarnn gelimelerin ana beii roln oynadn iyice bilmekte yarar vardr. Anlatlanlar simgesel akln olumlu etkisini ortaya koymaktadr. Sakncasn ise, evreden kopuu balatmasnda grmek gerekir. Daha nceki toplumlar doal evre toplumlardr. Ana -yavru ilikisinde olduu gibi doann kucandadrlar. Simgesel dnce gc bu tarz yaam ihtiyacn zayflatmtr. nk yeni toplum kendi yeni diliyle evreyi adlandrmakta, dolaysyla yeni kullanm yolunu da amaktadr. Bitkiler ve hayvanlar lemi zerinde byk bir hegemonyann yoludur bu yeni yol. Simgesel dilden nceki dnce tarzlar hep duygusal aklla gerekletirilirdi. Duygusal akln en temel zellii, etki ve tepkisindeki vazgeilmez e olarak duygularyla dnmesidir. tendir, yalanszdr, hileden uzaktr. Bir anann ocuuna itenlik dnda yalanc ve hileli davrand kolay kolay gsterilemez. Bitkiler ve hayvanlar lemindeki zihin de byle alr. Aslan grnnce, av hayvanlarndaki zihnin olduu gibi duygularna yansmasn hep grrz. kisinde de hile yoktur. Ama insann simgesel dilinde binbir hileli, yalanl ve iten olmayan (duygusallk tamayan) dnce okumak mmkndr. Bu dnce tarznn korkun tehlikesi, asl byk tahribatn uygarlk srecine geile gsterecektir.

Sermaye ve iktidar birikiminde simgesel dil vastasyla gerekleen analitik dnce belirleyici rol oynar. En bata bu dncenin yalana dayanan, hileli ve iten olmayan gcn kullanarak, toplumu tutsak etmekte ve smrmekte byk yetenek kazanlm olmaktadr. Bilindii zere, insan beynindeki n sa ve sol loblar bu iki zek konusunda ilevsellik kazanmlardr. Analitik dncenin gerekletii lob en son gelien ksmdr. Bedenin geri kalan tm blmleri duygusal zeknn izini tar. Analitik dnce ksmnn stnlk kazanmas, tm bedenin izini tayan dnce zerinde etkili olmaktadr. Bu gelime de giderek insann tm karakterini yeniden biimlendirmektedir. Bu mthi bir gelimedir. Olumlu ynde kullanlmas insan tr iin dnyay srekli bir bayram yerine evirebilir. Olumsuz ynde altrlrsa, ezici ounluk ve evre canllar iin cehenneme de evirebilir. Tpk nkleer g gibidir. Bu enerjiyi ok iyi kontrol etmek kaydyla toplumun hizmetinde kullanmak byk yararlar sunar. Kontrol edilmediinde ise, kk bir ernobil rneinde (Ama daha korkuncu savata kullanlandr) ne tr sonulara yol at bilinmektedir. Analitik aklda ben biraz kontrolsz nkleer patlama tehlikesini grmekteyim. Tehlikenin de tesinde, bizzat ve giderek younlaan biimde toplumu ve evreyi nkleer bombardmana tabi tuttuu kansndaym. Ayr nkleer bombaya ihtiya olmadan da, dnya kapitalist sisteminin elindeki, emrindeki analitik akl bombalar daha imdiden toplumu ve evreyi yaanmaz durumun kysna tamlardr. phesiz simgesel dil ve analitik dnce kendi bana olumsuzluk tamazlar; sadece olumsuzluklara uygun koul sunarlar. Asl olumsuzluk zincirini balatan, sermaye ve iktidar aygtlarndaki geliimdir. Uygarlk olarak kavramlatrdmz sermaye ve iktidar birikim sistemi, zndeki varlk nedeniyle yalanc ve hileli olmak ve duygusal zekdan yoksunluu tamak durumundadr. Bask ve smr aygtlar bakalarnn besinleri ve gvenlikleri zerine kuruludur. Bunlarn tepkisiz karlanmayaca, yaamn doas gereidir. Srdrlmesi ancak iki yoldan mmkndr: Ya ideolojinin meruiyet salayc yumuak gcyle, ya da iktidarn plak zor gcyle. Kontroln ounlukla bu iki yoldan saland tarihsel bir gerekliktir. Sermaye ve iktidar ancak hile, yalan ve zora bavurulduunda gelitirilecek varlklardr. Zihnin ana ksm tam da bu aamada buna uygun koul sunmaktadr. Buna arptlma ve saptrma etkisi de diyebiliriz. Uygarlk tarihine bu paradigma ile bakldnda snf, kent ve iktidar younlamalarnn muazzam bir analitik dnce yaps oluturduunu grrz. Uygarlk srelerinde birka byk durak vardr. Orijinal uygarlklar olan Smer ve Msr toplumlarnda M.. 40003000 yllarnda balayan uygarlk sreleri, bugn bile byleyici etkilerini srdren byk analitik zihniyet yaplar ina etmilerdir. Merkezi uygarlk tarihi boyunca gelitirilen tm zihniyet yaplarnn izlerini bu uygarlklarda grmek mmkndr. Matematikten biyolojiye, yazdan felsefeye, dinden sanata kadar toplumsal etkinliklerin uygarlk damgasn tayan tm rneklerini burada orijinal biimde ina edilmi halleriyle grrz. Greko-Romen aamas bu ina srecini daha da zenginletirmi ve analitik yapsndaki aklll ilerletebilmitir. slam Rnesansndaki ksa hamleden sonra vcut bulan Avrupann Rnesans, Reform ve Aydnlanma sreleri, analitik dnceyi doruk noktasna tamlardr. Tabii tm bu tarihsel srelerde, bata in ve Hint uygarlklar olmak zere, dier uygarlklarn katklar da gz nnde tutulmaldr. Be bin yllk uygarlk, mant itibariyle yaamn diyalektiinden kopmu dev bir ur gibi byyen metafizik kalplar yeknu olarak da deerlendirilebilir. Mimarlktan mzie ve edebiyata, fizikten sosyolojiye, mitolojiden dine ve felsefeye kadar tm sanat, felsefe, din ve bilim yaplarnda sermaye ve iktidar birikimini devasa boyutlarda yanstan gelimeleri tarih diye okuyoruz. Korkun talan seferleri olarak savalar bu uygarln zemin katdr. Bu zemin zerinde ykselen akl, gereklik anlamnda en byk aklszlktr. deolojik hegemonyann bir ilevi de aslnda bu aklszl, su akln, sava akln, hile

ve yalan akln, zcesi sermaye ve iktidar birikim akln rtbas etmek, tersyz edip gstermek, kutsallatrmak, tanrsallatrmaktr. Uygarlk tarihiyle i ie gelien tm analitik dnce kalplarn, inan ve sanatlarn yakndan incelediimizde, eletiriye tabi tuttuumuz bu gerekleri tespit etmek zor olmayacaktr. Kapitalist canavarn (Hobbesun Leviathan) kafesten nasl ktn ancak bu tarihsel gereklerin nda yetkince anlamlandrabiliriz. Bu canavarn sadece 16. yzyldaki zaaflardan yararlanarak kafesten ka gerekletirmemi olduunu nemle vurguluyorum. Kadn rneini konu asndan zmleyerek blm noktalamak istiyorum. phesiz feminist incelemeler yeni yeni geliimlerle kadn gereinin gn yzne kmasna nemli katkda bulunuyorlar. Fakat o kandaym ki, bu almalar byk oranda erkek aklnn egemenlik koullarnda yrtlmektedir. Ziyadesiyle reformisttir. Konuya tm kktenlii iinde yaklam hayati nem tamaktadr. Biyolojik aratrmalar insan trnde kadnn kk roln aydnlatmaktadr. Asl gvdeden kopan kadn deil erkektir. Kadnn duygusall, evrensel oluum diyalektiinden ar sapmamasndan ileri gelmektedir. zellikle uygarlk dneminde en alttaki konumunda braktrlmas, bu yapsn gnmze kadar tamasnda etkilidir. Erkek akl tarafndan kadnn duygu ykl akl hep eksik olarak, kadnn bizzat karakteri olarak yanstlmak istenir. Erkek akl, kadn zerinde birka byk operasyon yrtmtr, yrtmektedir: Birincisi, ilk ev klesi haline getirilmesidir. Bu sre korkun sindirme, bask, tecavz, hakaret ve katliamlarla ykldr. Ona tannan rol, mlkl dzene gerekli olduu kadar dl retmektir. Hanedanlk ideolojisi bu dle ok baldr. Kadn bu stat iinde mut lak mlktr. Yzn bile bakasna gsteremeyecek kadar sahibinin mal, namusudur. kincisi, seks aracdr. Cinsellik tm doada remeyle ilgilidir. Yaamn devam amalanmtr. nsan erkeinde zellikle kadn tutsaklyla birlikte ve arlkl olarak uygarlk srecinde asl rol sekse, cinsel arzunun patlamasna ve arpka geliimine tannmtr. Hayvanlarda ok snrl olan iftleme dnemleri (ounlukla yllk), erkek insanda neredeyse yirmi drt saate karlmak istenir. Kadn gnmze doru seksin, cinsel itah ve iktidarn srekli zerinde denendii aratr. zel -genel ev ayrmlar anlamn yitirmitir. Her yer ve her kadn artk genel-zel ev ve kadn saylr. ncs, cretsiz, karlksz emekidir. Tm ilerin zoru kendisine yaptrlr. Karl, biraz daha eksik olmaya zorlanmadr. O kadar aalanmtr ki, gerekten erkee gre ok eksik kaldn kabul etmekte, erkek eline ve hkimiyetine drt elle sarlabilmektedir. Drdncs, en ince metadr. Marks, para iin metalarn kraliesi der. Aslnda bu rol daha ok kadnndr. Metalarn gerek kraliesi kadndr. Kadnn sunulmad hibir iliki yoktur. Kadnn kullanlmad hibir alan da yoktur. Bir farkla ki, her metann kabul grm bir karl varsa da, kadnda bu karlk da koca bir ak yzszlnden tutalm, Analarn emei denmez martavalna kadar koca bir saygszlktan ibarettir. Uygarln canavarlatrd erkek akl (binbir hilenin, yalann, sava canavarlnn, ideolojik arpkln, ksacas toplum ve evresini ykan akln, teneke sesinden baka ses vermeyen analitik akln) onsuz edemedii kadna bu muameleyi uygun grdkten sonra, insan toplumuna, evresine neler yapmaz ki! Bu akl durdurmak, ancak ykt toplumsal ahlak ve politikay ncelikle yerli yerine koymakla mmkndr. Daha dorusu, ancak bu temelde balang yaplabilir. Yalnz analitik akln ald boyutlardaki rol nedeniyle, uygarlk sistemlerine kar demokratik uygarlk sistemini gelitirmenin nemi bir kez daha tm yakclyla nmzde grev olarak durmaktadr. Akla byk deer bimek asldr. Toplumsal akl bir gerektir. Toplumun kendisi akln younlat alandr. Umutsuz olmann hibir anlam yoktur. Tm kutsallklardan akan bir ses daha vardr ki, Biz size

akl verdik, yeter ki er yolunda deil, hayr yolunda kullann. O zaman size gerekli olan her eyi edineceksiniz! der. Bu sesi gerekten almal ve anlamalyz. Toplumun saduyusu da denilen vicdann sesi, vazgeilmez ahlaki sesi de bunu der. Toplumsal politika denen zgrlk sanatnn duyulur klnma gereini yerine getirmek istedii ses de bunu der. Demokratik toplum almalar bu sesin pratiidir. Demokratik uygarlk sistemi bu sesin teorisidir. Bundan sonraki blmler, daha ok bu seslerin (analitik ve duygusal akln el birliinden k an sesler) somut kaynaklarna inmek ve gsterdikleri zm yollarna aydnlk getirmek amacnda olacaktr.