1

2. MATRSLER
Denklem sistemlerinin yazmnda, koordinat sistemlerinin dnmnde, vektrel ilemlerde (vektrlerin toplanmas, karlmas,
skaler arpm, vektrel arpm) ve benzeri birok konuda sistemleri matrislerle gstermek ve matrislerle ilemlerin yaplmas daha kolay
olmaktadr. Bu ilemler mekanikte, elektrikte, kuantum fiziinde, s yaynmnda ve mhendislik uygulamalarnda karmza kmaktadr.
Bu yzden matrisler bir ok saysal ve analitik yntemde kullanlr. Bazen matrislerin determinantnn yani denklem sisteminin katsaylar
matrisinin determinatnn hesaplanmas denklem sisteminin zmlenmesine gemeden nce (rnein matrisin determinant sfra eitse)
nemli olmaktadr.
Yukarda da belirttiimiz gibi saysal ilemlerde matrislerin veya determinantlarn kullanlmas byk kolaylklar salamaktadr. Bu
blmde matrisler ve determinantlar kullanlarak yaplan baz saysal hesaplama yntemleri anlatlacaktr. Bu saysal yntemler, denklem
sistemlerinin farkl olmasndan (homojen, homojen olmayan, izgisel baml veya bamsz vs.) dolay, birbirinden farkl olan
yntemlerdir. nce matrislerin ve determinantlarn baz zelliklerinden ksaca bahsedilecek, daha sonra izgisel denklem sistemlerin
zmlerinde kullanlan, yntemlerden bazlar anlatlacak ve bunlarn uygulamalar verilecektir.
2.1. DENKLEM SSTEMLER
7 8 B B B 7 8 tane benzer, izgisel denklem sistemininin tane ( deikeni olsun. Bu denklem sistemini ( -satr, -stunu
" # 8
gstermek zere)
+ B + B + B ,
"" " "# # "8 8 "

+ B + B + B ,
#" " ## # #8 8 #

+ B + B + B ,
7" " 7# # 78 8 7
(2.1)
eklinde yazabiliriz. Denklemdeki katsaylar sabit deerleri, ise deikenleri (kkleri) ve deerleri de denklemin homoje + B , n olup
olmadn gsteren deerlerdir ( veya ). Eer denklem sisteminin sa tarafndaki deerleri sfra eitse bu tr denkleml ! ! ,
3
ere
homojen homojen olmayan , sfrdan farkl ise denklem sistemi denir. Denklem sistemindeki bilinmeyenlerin derecesi 1 den byk ise (B
#
"
B
$
#
,...) bu trdeki denklemlere denir. Aadaki homojen fakat izgisel olmayan bir denklem sistemi izgisel olmayan denklemler
gsterilmektedir:
+ B + B + B !
"" "# # "8
# $
" 8

+ B + B + B !
#" ## # #8
# $
" 8

+ B + B + B !
7" " 7# # 78 8
(2.2)
Yukarda bahsedildii gibi bir denklem sistemini zmek demek, bulunan deerlerinin katsaylaryla arplmas ile bu denkleml B erin
eit olduu deerlerini salamas demektir. rnek olarak aada iki bilinmeyenli ve deikenlerinden oluan bir denkl , B B
3 " #
em
sistemi ( verilmektedir: 7 # 8 #
#B B (
" #
$B %B '
" #
2
-8.0
-7.0
-6.0
-5.0
-4.0
-3.0
-2.0
-1.0
0.0
1.0
2.0
3.0
4.0
5.0
6.0
7.0
8.0
-7.0 -6.0 -5.0 -4.0 -3.0 -2.0 -1.0 0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0 6.0 7.0
X
2
X
1
X1=(7+X2)/2
X2=(-6+3X1)/4
ekil 2.1 ki bilinmeyenli bir denklem sisteminin zm.
Bu denklem sistemi e gre yerine koyma yntemine gre zlrse, ve olarak bulunabilir ( ve de bu B B "& B % # $
" #
denklem sisteminin kkleridir). ekil 2.1 de dorularn akt nokta denklem sisteminin kklerini gstermektedir. Bulunan bu kk
deerleri denklemde yerine koyarak eitliklerin salamas yaplabilir. Baz durumlarda denklemlerin kkleri (denklemler birbirleri ile
akmad iin) bulunamaz, denklem sistemi zlemez. Buna rnek olarak aadaki denklem sistemi verilebilir:
#B B (
" #
1.5B #B &
" #
-10.0
-8.0
-6.0
-4.0
-2.0
0.0
2.0
4.0
6.0
8.0
-7.0 -5.0 -3.0 -1.0 1.0 3.0 5.0 7.0
X
2
X
1
X1=(7+X2)/2
X2=(-5+1.5X1)/2
ekil 2.2 zm olmayan iki bilinmeyenli bir denklem sistemi.
2.2 MATRSLER ve DETERMNATLAR
Aada matris ve determinantlarn baz zellikleri verilmektedir:
( ) Bir matris, skaler bir nicelikle arplrsa matrisin btn elemanlar bu skaler nicelik ile arplr: 1
$
" % $ "#
$ # * '
_ _ _ _
(2.3)
( ) . dereceden bir kare matrisinin kegen zerindeki eleman says tanedir ( , , , ...., ). Bir matrisin elema 2 8 E 8 + + + +
"" ## $$ 88
nlar E
34
( -satr, -stun) eklinde gsterilebilir. 3 4
3
( ) Bir matrisinin transpozu, matrisin satrlar ile stunlarnn yerdeitirilmesidir ve bu matris ile gsterilmektedir: 3 E E
X

E E
" # & " $ (
$ % ' # % )
( ) * & ' *
ve (2.4)
_ _ _ _
_ j _ j

X
F E , +
X
34 43
ise olmaldr. Dikkat edilirse yukardaki matriste diyagonal elemanlar yer deitirmemitir.
( ) Simetrik bir matriste veya dir. 4 + + E E
34 43
X
( ) Kegen matris, kegen dndaki btn elemanlar sfr olan matristir: 5
H
" ! !
! % !
! ! #
_ _
_ j
(2.5)
( ) Birim matris, kegen zerindeki elemanlar 1 ve bunun dndaki btn elemanlar sfr olan matristir ve bu tr matrisleri 6 M
simgesi ile gstereceiz:
M
" ! !
! " !
! ! "
_ _
_ j
(2.6)
( ) eklindeki bir vektr bir satr matrisi ile bir kolon matrisinin arpm eklinde yazlabilir: 7 V B C D
p
p p p
+ , -
( )
_ _
_
_ j
+ , -
B
C
D
+ , -
p
p
p
V B C D
p
p p p
(2.7)
Yukardaki denklemde
E + , -
B
C
D
( )
_ _
_
_ j
katsaylar matrisi, ise vektr matrisidir. <
p
p
p
p
Bu ekliyle vektrn V
p
V <
p
p
E (2.8)
olarak yazlabilir.
( ) Determinantlar, kare bir matrisin bykl olarak tanmlanabilir. rnek olarak kare matrisinin determinant veya 8 # # E
bykl aadaki gibi verilir:
+ + + +
+ +
+ +
E

"" "#
#" ##
"" ## #" "#
(2.9)
( ) ki matrisin toplam eklindedir. ki matrisin toplanabilmesi iin her iki matrisin satr ve stun saylarnn 9 G E F
34 34 34
birbirine eit olmaldr. ki matrisin arpm ise eklinde yazlabilir. ki matrisin birbiri ile arplabilmesi G E F
35 34 45
4"
8
_
iin birinin satr
says dierinin stun saysna eit olmaldr.
4
( ) eitlii zvektr ve zdeer olmak zere zdeer problemidir. 10 E B B B
p p p
- -
2.3. BAST GAUSS ELEME YNTEM
Basit Gauss yntemi aadaki denklem sistemine uyguland gibidir:
(2.36a) + B + B + B + B ,
11 1 12 2 13 3 1n
...
8 "
(2.36b) + B + B + B + B ,
21 1 22 2 23 3 2n 2
...
8
(2.36c) + B + B + B + B ,
31 1 32 2 33 3 3n 2
...
8
.
.
(2.36d) + B + B + B + B ,
n1 1 n2 2 n3 3 nn n
...
8
tipindeki bir denklem sisteminde (2.36a) nolu denklemi / ile arpp, (2.36b) nolu denklem bu denklemden kartlrsa aa + +
21 11
daki
ifade elde edilir:
... (2.37a)
+ +
+ +
8 "
#" #"
"" ""
+ B + B + B + B ,
11 1 12 2 13 3 1n
... (2.37b) + B + B + B + B ,
21 1 22 2 23 3 2n 2 8
Bylece (2.36b) nolu denklemden i yok etmi oluruz: B
1
+ + B + + B + + B
+ + +
+ + +
## #$ #8 8
#" #" #"
"" "" ""
12 2 13 3 1n
...
(2.38) , ,
+
+
" #
#"
""
Benzer bir ilemi denklem (2.36c) ile (2.36a) arasnda yaparsak yani / ile (2.36a) denklemini arpp (2.36c) nolu denklemi + +
31 11
bu
arpm sonucundan kartrsak aadaki ifade elde edilir:
... (2.39)
+ +
+ +
8 "
3 3 " "
"" ""
+ B + B + B + B ,
11 1 12 2 13 3 1n
... (2.36c) + B + B + B + B ,
31 1 32 2 33 3 3n 3 8
Bylece (2.36c) nolu denklemden i yok etmi oluruz: B
1
+ + B + + B + + B
+ + +
+ + +
# $ 8 8
3 3 3 " " "
"" "" ""
12 3 2 13 3 3 1n 3
...
(2.40) , ,
+
+
"
3"
""
3
Bu ekilde (2.36a) denklemi hari dier btn denklemlerden bilinmeyeni elenmi olur. Denklem (2.38), denklem (2.40) ve buna B
"
benzer dier denklemlerden yeni katsaylarla nceki denklem sisteminin 1 eksii olan bir denklem sistemi oluturulur ( deeri y 8 eni
denklem sistemindeki denklem says olsun). Bu denklem sistemi aadaki gibidir:
5
' ' ... ' ' (2.41a) + B + B + B ,
22 2 23 3 2 2 8 8
' ' ... ' ' (2.41b) + B + B + B ,
32 2 33 3 3 3 8 8
' ' ... ' ' (2.41c) + B + B + B ,
42 2 43 3 4 4 8 8
.
.
' ' ... ' ' (2.41d) + B + B + B ,
8 8 88 8 8 2 2 3 3
Yukardaki denklem sisteminde nceki ileme benzer ilem yaplarak denklem (2.41b), (2.41c) ve dier denklemlerden bilinmeyen B
2
i
elenir. Bylelikle , , ... ler elenerek ilemlere sadece kalana kadar devam edilir. deeri hesaplanp daha sonra geriy B B B B
$ % 8 8
e doru
B B
8" 8#
, bilinmeyenleri srasyla baa doru elde edilir.
2.4. GAUSS ELEME YNTEM
Gauss eleme yntemi, denklem sistemlerinin zmlerini (yani kk deerlerini dorudan bulabilecek saysal bir B B B
" # 8
yntemdir. Bu yntem aadaki bilinmeyenli denklem sisteminin zmnde gsterilmektedir:
(2.23a) $B 'B (B $
" # $
(2.23b) *B !B &B $
" # $
(2.23c) &B )B 'B %
" # $
Birinci denklemde, i eitliin bir tarafnda brakacak ekilde yeniden yazlrsa, yani B
"
B $ 'B (B $ " #B ($B
" # $ # $
olur. Bu deeri (2.23b) ve (2.23c) deki denklemlerde kullanlrsa, bilinmeyenli denklem
sistemini iki bilinmeyenli denklem sistemi halinde yazlabilir. Bu durumda yeni denklem sistemi:
*" #B ($B &B $
# $ $
&" #B ($B )B 'B %
# $ # $
ve
* ")B #"B &B $
# $ $
& "!B $&$B )B 'B %
# $ # $
(2.24a) ")B #'B '
# $
(2.24b) #B "($B *
# $
olarak yazlabilir. Bu yeni iki bilinmeyenli denklem sisteminde yazlr ve bu son deeri yukardaki (2.24b) B #'B '")
# $
denkleminde kullanrsak
( ) # #'B '") "($B *
$ $
(2.25) * # #'")B * '") * "($B * *
$ $
tek bilinmeyenli denklemi elde ederiz. Buradan eklinde bir bilinmeyenli denklem sistemi elde edilir. Buraya #'B ' &"B )"
$ $
kadar yaplan ilemlere dikkat edilirse, denklem sistemini temsil eden matrisin kegenletirildii grlebilir, yani kegen dndaki
6
elemanlarn sfrlanmas ilemi yaplmtr. ve buradan olarak elde edilir. Yukardaki ileme benzer #&B )" ' (& B $
$ $
olarak ve srasyla (geriye doru) ve olarak elde edilir. B B % #
# "
En bata verilen denklem sistemini aadaki gibi matris formunda da yazlabilir:
(2.26)
_ __ _ _ _
_ j_ j _ j
$ ' ( B $
* ! & B $
& ) ' B %

"
#
$
Eitliin sol tarafndaki ilk matris, katsaylar matrisi olarak isimlendirilir. lerden oluan matrise ise stun matrisi veya B
3
vektr
matrisi denir. Bu denklem sistemini matrislerle zebilmek iin, eitliin sandaki matrisi sol taraftaki matris iine yazarsak yeni oluan
matris (augmented matrix):
(2.27)
|
|
|
_ _
_ j
$ ' ( $
* ! & $
& ) ' %
eklinde olacaktr. imdi yukardaki matrisi eleme yntemini kullanarak (yukardaki rnekte olduu gibi) zmeye alalm (B B
" # $
ve B
deerlerinin bulunmas). Denklem sistemini oluturan matrisi
(2.28)
'' |
'' |
'' |
_ _
_ j
+ ! ! -
! + ! -
! ! + -
"" "
## #
$$ $
eklinde kegen matrisi haline getirebilirsek, aradmz deerlerini yani bilinmeyenler bulunmu olur Bu kkler ise matrisin B
3
en son
durumunda elde edildii gibi aada verilmektedir:
'' B - +
" " ""
'' (2.29) B - +
# # ##
'' B - +
$ $ $$
Ksacas yukardaki (2.28) denklemindeki matrisi elde edebilmek iin u aamalardan geilir:
( ) Verilen denklemlerden birisi seilir, buradaki deikenlerden biri rnein dier denklemlerde yerine yazlr, 1 B
"
( ) imdi elimizde denklem says 1 eksilmi yeni denklem sistemi vardr ve deikenlerinden oluan denklem sistemi , bu 2 B B
# $
denklemlerden biri seilir ve deikenlerden biri cinsinden bir denklem yazlr,
( ) ( ) de elde edilen deer sonraki denklemlerde yerine yazlr ve ilem bu ekilde tek denklem ve tek bilinmeyenli deiken el 3 2 de edilene
kadar devam edilir.
Yukarda verilen aamalar adm adm aadaki rneimize uygulayalm:
7
(2.30)
|
|
|
_ _
_ j
$ ' ( $
* ! & $
& ) ' %
ncelikle, ilk satr hari dier satrlardaki (2. ve 3.), ilk elemanlar eleriz ( ve elemanlarn sfr yaparz). i s + + +
#" $" #"
fr yapmak
iin bu elemandan deerini karr ve yeni ikinci satr u ekilde elde ederiz: +
#"
Yeni 2.satr 2.satr elemanlar 1.satr elemanlar (2.31) + +
"" #"
' + + + + +
#4 "" #4 #" "4
' + + + + + $ * * $ !
#" "" #" #" ""
' + + + + + $ ! * ' &%
## "" ## #" "#
' + + + + + $ & * ( ()
#$ "" #$ #" "$
' + + + + + $ $ * $ ")
#% "" #% #" "%
Bu durumda yeni matris u ekilde olur:
_ _
_ j
$ ' ( $
! &% () ")
& ) ' %
|
|
|
(2.32)
imdi (katsaysn) sfr yapmak iin gerekli olan denklem aadaki gibidir: +
$"
Yeni 3.satr = (3.satr elemanlar) (1.satr elemanlar) (2.33) + +
"" $"
' + + + + +
$4 "" $4 $" "4
' + + + + + $ & & $ !
$" "" $" $" ""
' + + + + + $ ) & ' '
$# "" $# $" "#
' + + + + + $ ' & ( "(
$$ "" $$ $" "$
' + + + + + $ % & $ #(
$% "" $% $" "%
Buraya kadar olan ksmda ikinci adm gerekletirilmi olur ve yeni matris,
(2.34)
_ _
_ j
$ ' ( $
! &% () ")
! ' "( #(
eklinde oluur.
Buraya kadar yaplan ilemler, yani 2. satr ve 3. satrn ilk elemanlarnn sfr yaplmas ilemi 1.aama olarak isimlendirilir. Bu
aamada, dikkat edilirse elemannn bulunduu satrla ilgili olarak bir ilem yaplmamtr. Bu aamada 1nci satrdaki e + +
"" ""
lemanna
sabit (pivot) eleman sabit (pivot) satr ve 1.satrada denir. Ayn zamanda yukardaki matris izgisel denklem sistemini tanmlamaktadr.
8
# aamada ise (1. aamadakine benzer olarak) 2.satr elemanlarna dokunulmadan dier satrlardaki (1. ve 3. satr) kegen d
elemanlarn elenmesi (sfrlanmas) ilem yaplr.
3. aamada ise (1. ve 2. aamadakine benzer olarak) 3.satr elemanlarna dokunulmadan dier satrlardaki (1. ve 2. satr) kegen d
elemanlarn elenmesi (sfrlanmas) ilemler yaplr. Yukardaki (1., 2. ve 3.) aamalar bitirildikten sonra aadaki denklem sistemi elde
edilir:
(# *!!B "%& )!! , ,
"
#% $!!B *( #!! , ,
#
, (2.35) %&!B " $&!
$
buradan da deerlerini kolaylkla buluruz. 1., 2. ve 3. aamalarn yapld ilemlerin hepsi aadaki 2.1 rnein B
" # $
, ve B B de
verilmitir.
rnek 2.1. Aada verilen matrisin veya denklem sisteminin kklerini bulunuz.
-------------------------------------------
| Verilen matris | rnek |
------------------------------------------
| | | + + + + $ ' ( $
"" "# "$ "%
| | | + + + + * ! & $
21 ## #$ #%
| | | + + + + & ) ' %
$" #$ $$ $%
------------------------------------------
1.Aama k=1, bulunduumuz satr=1.satr, +
""
-------------------------------------------------------
| | 3 # + + + + +

#4
"" #4 #" "4
-------------------------------------------------------
| | | | 4 " # $ % + + + + $ ' ( $
"" "# "$ "%
| | | | ! + + + ! &% () ")

## #$ #%
| | | | + + + + & ) ' %
$" $# $$ $%
-------------------------------------------------------
| | | 3 $ + + + + +

$4
"" $4 $" "4
-------------------------------------------------------
| | | | 4 " # $ % + + + + $ ' ( $
"" "$ "% 12
| | | | ! + + + ! &% () ")

## #$ #%
| | | | ! + + + ! ' "( #(

$# $$ $%
=======================================================
| 2.Aama k=2, bulunduumuz satr=2.satr, | +

##
-------------------------------------------------------
| | | 3 " + + + + +

"4 ## #4
"4 "#
-------------------------------------------------------
| | | | 4 " # $ % + ! + + "'# ! *! &%

"" "$ "%
| | | | ! + + + ! &% () ")

## #$ #%
| | | | ! + + + ! ' "( #(

$# $$ $%
-------------------------------------------------------
| | | 3 $ + + + + +

$4 ## $4 $# #4
-------------------------------------------------------
| | | | 4 " # $ % + ! + + "'# ! *! &%

"" "% 13
| | | | ! + + + ! &% () ")

## #% 23
| | | | ! ! + + ! ! %&! "$&!

$$ $%
9
=======================================================
| 3.Aama k=3, bulunduumuz satr=3.satr, | +

$$
-------------------------------------------------------
| | | 3 " + + + + +

"4 "4 $4 33 13
-------------------------------------------------------
| | | | 4 " # $ % + ! ! + (#*!! ! ! "%&)!!

"" "%
| | | | ! + + + ! &% () ")

## #$ #%
| | | | ! ! + + ! ! %&! "$&!

$$ $%
-------------------------------------------------------
| | | 3 # + + + + +

#4 $$ #4 #$ $4
-------------------------------------------------------
| | | | 4 " # $ % + ! ! + (#*!! ! ! "%&)!!

"" "%
| | | | ! + ! + ! #%$!! ! *(#!!

## #%
| | | | ! ! + + ! ! %&! "$&!

$$ $%
-------------------------------------------------------
zmler --> + B + (# *!!B "%& )!! B #

""
" " "
14
--> + B + #% $!!B *( #!! B %

##
# # #
#%
--> + B + %&!B " $&! B $

$$
$ $ $
34
olarak bilinmeyenler elde edilir. Denklem sisteminin kkleri hesaplanm olur. Eleme ilemi aamada yaplmakta (3 3 matris ol duu
iin) ve her aamada katsaylar matrisinin 2 elemannn deeri sfr yaplmaktadr. Bylece 1. aamada (k=1), ve sfr y + +
#" $"
aplmakta,
2. aamada ise (k 2) ve ' ve nc aamada (k=3) ise ' ve ' deerleri sfr yaplmaktadr. zetlersek, her aamada = + + + +
"# $# "$ #$
(k=1, 2, 3)
nce bir sabit eleman ( ) seilir ve bu elemann bulunduu satr dndaki matris elemanlar iin eleme ilemi yaplr. + +
55 34

2.6. MATRSN TERS (EVR)

Matrisleri kegen haline getirebilmek iin kullanlan yntemlerden biriside matrisi tersi ile arpmaktr. Bir matrisi yle bi E r
matrisle arplr ki arpm sonucunda oluan matris birim matrisi olur. Byle bir matris bulunabilirse bu matrise M E matrisinin evrii veya
tersi denir. matrisinin gibi bir matris ile arpm E G
EG EE E E M
" "
(2.23)
eklinde verilsin. arpm sonucunda elde edilen matrisin btn kegen elemanlar ve kegen dndaki elemanlar 0 dr. Bu ma " trise
birim matris denir. Verilen herhangi bir matrisinin tersi olan bir matrisini hesaplamak iin Gauss-Jordan eleme yntemin E G E
"
i
kullanabiliriz. kare matrisinin ters matrisini hesaplamak iin aadaki basamaklar ieren ilemler yaplr; 8 8
( ) matrisin sralar deitirilir, 1
( ) matrisin normalizasyon ilemi yaplr, 2
( ) matriste eleme ilemi yaplr. 3
Verilen bir matrisinin tersini bulmak iin matrisi ile ayn boyutta olan birim matrisi yanyana yazarak aadaki gibi bir i E E ft
matris oluturulur:
_ _
_ j
+ + + " ! !
+ + + ! " !
+ + + ! ! "
"" "# "$
#" ## #$
$" $# $$
|
|
|
(2.24)
10
Aadaki rnekte Gauss-Jordan yntemi kullanlarak, verilen bir matrisin tersi alnmtr.
rnek 2.4. Aadaki matrisi birim matris haline getiriniz.
------------------------------------
| Verilen matris | birim matris |
------------------------------------
| 3 -6 7 | 1 0 0 |
| 9 0 -5 | 0 1 0 |
| 5 -8 6 | 0 0 1 |
------------------------------------
1.Aama k=1, bulunduumuz satr=1.satr
---------------------------------------------------------
| i=1, Yeni 1.satr a =(a )/a I =(I )/a |
, ,
1j 1j 1j 11 1j 11
| j=1,2,3,4 | 1 -2 2.33 | 0.33 0 0 |
| | 9 0 -5 | 0 1 0 |
| | 5 -8 6 | 0 0 1 |
--------------------------------------------------------
| i=2, Yeni 2.satr a =a -a a I =I -a I |
, , , ,
2j 1j 2j 1j 2j 21 2j 21

| j=2,3,4 | 1 -2 2.33 | 0.33 0 0|
| | 0 18 -26 | -3 1 0|
| | 5 -8 6 | 0 0 1|
-------------------------------------------------------
| i=3, Yeni 3.satr a =a -a a I =I -a I |
, , , ,
3j 1j 3j 1j 3j 31 3j 31

| j=2,3,4 | 1 -2 2.33 | 0.33 0 0 |
| | 0 18 -26 | -3 1 0 |
| | 0 2 5.65 | -1.65 0 1 |
-------------------------------------------------------
| 2.Aama k=2, bulunduumuz satr=2.satr |
-------------------------------------------------------
| i=2, Yeni 2.satir a =(a )/a I =(I )/a |
,, , , ,, , ,
2j 2j 2j 2j 22 22
| j=2,3,4 | 1 -2 2.33 | 0.33 0 0 |
| | 0 1 -1.44 | -0.17 0.06 0 |
| | 0 2 -5.65 | -1.65 0 1 |
-------------------------------------------------------
| i=1, Yeni 1.satr a =a -a a I =I -a I |
,, , , ,, ,, , , ,,
1j 1j 2j 1j 1j 2j 12 12

| j=3,4 | 1 0 -0.55 | -0.01 0.12 0 |
| | 0 1 -1.44 | -0.17 0.06 0 |
| | 0 2 -5.65 | -1.65 0 1 |
-------------------------------------------------------
| i=3, Yeni 3.satr a =a -a a I =I -a I |
,, , , ,, ,, , , ,,
3j 3j 2j 3j 3j 2j 12 12

| j=3,4 | 1 0 -0.55 | -0.01 0.12 0 |
| | 0 1 -1.44 | -0.17 0.06 0 |
| | 0 2 -2.77 | -1.31 -0.12 1 |
-------------------------------------------------------
| 3.Aama k=3, bulunduumuz satr=3 |
-------------------------------------------------------
| i=3, Yeni 3.satr a =(a )/a I =(I )/a |
,,, ,, ,, ,,, ,, ,,
3j 3j 3j 3j 33 33
| j=3,4 | 1 0 -0.55 | -0.01 0.12 0 |
| | 0 1 -1.44 | -0.17 0.06 0 |
| | 0 0 1 | 0.48 0.04 -0.36|
-------------------------------------------------------
| i=1, Yeni 2.satr a =a -a a I =I -a I |
,,, ,, ,, ,,, ,,, ,, ,, ,,,
2j 2j 3j 2j 2j 3j 23 23

| j=4 | 1 0 -0.55 | -0.01 0.12 0 |
| | 0 1 0 | 0.52 0.06 -0.52|
| | 0 0 1 | 0.48 0.04 -0.36|
-------------------------------------------------------
11
| i=2, Yeni 1.satr a =a -a a I =I -a I |
,,, ,, ,, ,,, ,,, ,, ,, ,,,
1j 1j 3j 1j 1j 3j 13 13

| j=4 | 1 0 0 | 0.26 0.14 -0.22|
| | 0 1 0 | 0.52 0.12 -0.52|
| | 0 0 1 | 0.48 0.04 -0.36|
-------------------------------------------------------
Matrisi kegenletirme ilemi, verilen matrisin 1.satrn normalize ederek balayp daha sonra ve terimlerini eleyerek +
#" $"
+ devam
ederiz. Aadaki matris, 1. aamada yaplan eleme ilemi sonucunda elde edilen matristir:
_ _
_ j
1 a /a a /a | 1/a 0 0
0 a -a (a /a ) a -a (a /a ) | -a /a 1 0
0 a -a (a /a ) a -a (a /a ) | -a /a 0 1
(2.25)
12 11 13 11 11
22 21 12 11 23 21 13 11 21 11
22 31 12 11 33 31 13 11 31 11
Yukardaki matriste grld gibi matrisin 2. ve 3. satrndaki ilk elemanlar sfrlanm ve 1. satrn ilk eleman ise normalize
edilmitir. Dier aamalarda da benzer ilemler yaplarak yeni matris elemanlar oluturulur. Matristeki dier deikenlerde eleme
ileminden geirilerek sonuta yeni birim matrisi ve ters matrisi aadaki gibi oluturulur: E
"
_ _
_ j
1 0 0 |
0 1 0 |
0 0 1 |
(2.26)
- - -
- - -
- - -
11 12 13
21 22 23
31 32 33
matrisi elde edilir. Buradaki matrisi, nn evrii olan matristir. G E
E
$ ' (
* ! &
& ) '

_ _
_ j
(2.27)
ise bu matrisin evrii olan matris ise
G E
!#' !"% !#!
!&# !"# !&#
!%) !!% !$'

"
_ _
_ j
(2.28)
2.6. GAUSS-SEIDEL TELEME YNTEM
Daha nceki kesimde denklem zmlerini dorudan bulan Gauss-Jordan yntemi anlatlmt. Bu kesimde ise saysal teleme ilemi
yaplarak denklem sistemleri zlmeye allacaktr. Gauss-Seidel yntemini denklem sistemlerine uygulayabilmek iin, verilen matrisin
kegeni zerindeki elemanlarn dier elemanlardan (kegen d) byk olmas gerekmektedir. izgisel denklem sistemi:
+ B + B + B + B -
"" " "# # "$ $ "8 8 "
..........
+ B + B + B + B -
#" " ## # #$ $ #8 8 #
..........
.
.
+ B + B + B + B -
8" " 8# # 8$ $ 88 8 8
.......... (2.35)
12
eklinde verilmi olsun. nci denklem iin zmleri: 3 B
3
B
"
+ B + B + B -
+
"# # "$ $ "8 8 "
""
......
eitlii ile bulunabilir (denklemdeki deikenlerine balang deerlerinin verilmesi gerekmektedir). B B B B
# $ % 8
B
#
+ B + B + B -
+
#" # #$ $ #8 8 #
##
......
B
$
+ B + B + B -
+
$" " $# # $8 8 $
$$
......
.
.
B
8
+ B + B + B -
+
8" " 8# # 88 8 8
88
......
(2.36)
Gauss-Seidel yntemini bir denklem sistemine uygulayabilmek iin ncelikle ye balang deerlerinin verilmesi B 3 " # $ 8
3
gerekmektedir. Bulunan deerler sonraki admda elde edilecek yeni veriler olarak, yeni balang deerleri olarak kullanlacaktr.
Aadaki rnekte iki bilinmeyenli iki denklemin zmnde Gauss-Seidel yntemini kullanlmaktadr:
$B B &
" #
B #B &
" #
(2.37)
Bu denklemler yeniden dzenlenirse,
B
"
B
$ $
& #
B
#
B
# #
& "
(2.38)
elde ederiz. Balang deerleri iin ve veririlirse yukardaki denklemler zlebilir. Aada izelge 2.1 de bu ilem B B
" #
! ! ler
adm adm gsterilmitir: teleme ilemi bir nceki veriler kullanlarak yaplrsa sonuca daha kolay bir ekilde ulalabilir:
izelge 2.1. Gauss-Seidel teleme ynteminin uygulanmas.
Adm says
1 0 0
2 5/3 -(1/2)(5/3) + 5/2 = 5/3
3 -(1/3)(5/3) + 5/3 = 10/9 -(10/2)(9) + 5/2 =35/18
.
Doru zm 1 2
B B
" #
Gauss-Seidel teleme yntemi baz durumlarda yetersiz kalmaktadr. Denklemdeki katsaylarn birbirlerine ok yakn deerler almas
veya balang deerlerinin yanl blgede seilmesi durumunda zmden uzaklalr. Bu tr denklem sistemleriyle, ekil 2.1. deki st
ksmdaki dorularn birbirlerini kestikleri noktalarda ok yava deitikleri durumlarda karlaabiliriz. ekilden grld gibi P noktas
13
tam olarak (kesime noktasnda) belirlenememektedir. Yani denklemlerin eimleri birbirine ok yaknsa, sonularn bulunmas
zorlamaktadr. Ayrca denklem sistemimiz tekillik (singular) gsteriyorsa, yani dorular birbirine paralel (kesimiyorlar) ise yine sonu
bulunamaz.
T
1
T
2
T
3
T
4
x
1
x
2
ekil 2.1. Gauss-Seidel teleme yntemine gre denklem sistemlerinin zmlenmesi.
Aadaki gibi bir denklem sistemi verilirse, bu denklem sisteminin zmlerini Gauss-Seidel yntemine gre bulmaya alalm:
%B $B (
" #
)B 'B "%
" #
(2.39)
denklemleri yeniden yazarsak
B
"
($B
%
#
B
#
"%)B (%B
' $
" "
(2.40)
denklemleri elde edilir.
Adm says
1 7/4 0
2 7/4 0
3 7/4 0
4 7/4 0
B B
" #
Yukardaki izelgelerden de grld gibi ve kkleri bu gibi durumlarda bulunamaz. B B
" #
Gauss-Seidel teleme yntemini denklem sistemlerine uygularken ilemleri sonlandrma kriteri olarak aadaki (2.41) denklemi
kullanlabilir:
| | < veya | | < | | (2.41)
B
B
5" 5
3 3
5"
3
5
3
$ B B
Yukardaki denklemde adm says, deiken says, tolerans 1 den kk bir deer olup 0.9 ile 0.999 arasnda olabilir. Ya 5 3 $ ni B
3
deerinin hesaplanmadan nceki ve hesaplamadan sonraki deerleri karlatrlr.