Biotechnology in Animal Husbandry 24 (1-2), p 59-67, 2008 Publisher: Institute for Animal Husbandry, Belgrade-Zemun

ISSN 1450-9156 UDC 636.39

OSOBINE MLENOSTI BALKANSKE KOZE U POLUEKSTENZIVNIM USLOVIMA GAJENJA**

V. Bogdanovi*1, I. orevi2, I. urevi3
Institut za zootehniku, Poljoprivredni fakultet, Beograd-Zemun; Udruenje za dobrobit ivotinja Pastir, Ni; 3 Osnovna selekcijska sluba Agronom, Aleksinac Corresponding author:*Vladan Bogdanovi, vlbogd@agrifaculty.bg.ac.yu **Originalan nauni rad Original Scientific Paper
2 1

Apstrakt: Ispitivanje osobina mlenosti balkanske koze obavljena je analizom 445 laktacija od 118 koza razliitog uzrasta odgajanih na 9 farmi sa podruja grada Nia i optine Aleksinac. Prosena duina laktacije ispitivanih koza iznosila je 256 dana (SD=22.41 dan; CV=8.74%). Prosena mlenost balkanske koze iznosila je 378 kg (SD=93.78 kg; CV=24.78%), dok je prosean sadraj mlene masti kod ispitivanih ivotinja bio 3.71% (SD=0.25%; CV=6.63%). Analiza opteg linearnog modela pokazala je da su na duinu laktacije statistiki visoko znaajan uticaj imali efekti mesta, odnosno farme na kojima su koze odgajane, kao i godine laktacije u kojoj su koze proizvodile. Sa druge strane, uticaji godine roenja i reda laktacije na duinu laktacije bili su statistiki nesignifikantni. Na proizvodnju mleka visoko znaajan uticaj imali su mesto, godina laktacije i duina laktacije, dok su znaajni izvori variranja bili godina roenja i red laktacije. Na sadraj mlene masti visoko znaajan statistiki uticaj imali su mesto, odnosno farma i godina laktacije, znaajan uticaj je ispoljio red laktacije, dok su godina roenja i duina laktacije bili bez znaajnijeg statistikog uticaja. Priroda varijabilnosti u analiziranim osobinama je takva da je vie pod uticajem odgajivakih ili zootehnikih uslova, a neto manje pod uticajem biolokih karakteristika. To dalje upuuje na zakljuak da je potrebno uporedo sa radom na genetskom poboljanju ove rase, raditi i na stalnom unapreenju uslova ishrane, smetaja i nege, jer e se samo na taj nain osigurati pravilno ispoljavanje potencijalnog genetskog kapaciteta. Kljune rei: balkanska koza, osobine mlenosti, varijabilnost, sistemi gajenja

Osobine mlenosti balkanske koze ...

Uvod
Balkanska koza predstavlja jedinu autohtonu rasu koza na podruju Srbije koja se nalazi u programu zatite i ouvanja animalnih genetikih resursa. Ova rasa je sa zootehnikog aspekta interesantna iz nekoliko razloga. Slobodno se moe rei da do sada nije bila izloena iole ozbiljnijem selekcijskom pritisku, tako da prisutna varijabilnost omoguava relativno brzo dostizanje odreenih oplemenjivakih uspeha, pod pretpostavkom da se selekcijski rad ustroji i realizuje u skladu sa odgajivakim programima. Osim toga, izuzetno je dobro prilagoena na skromne uslove ishrane, dranja i nege i ta njena robustnost moe da se iskoristi kao jedna od vanih funkcionalnih osobina u sveukupnom unapreenju ove rase. Mlenost balkanske koze je relativno slabije ispoljena u poreenju sa plemenitim, pa ak i sa unapreenim prelaznim rasama. Prema ispitivanjima Memiija (2000), mlenost balkanskih koza odgajanih na farmama koje su se nalazile na razliitim nadmorskim visinama u okolini Prizrena, varirala je od 172 do 184 kg u laktaciji ija je prosena duina iznosila oko 237 dana. Neto manju mlenost balkanske koze utvrdila je Markovika (1997) u analizi proizvodnih rezultata sa 6 privatnih farmi u Crnoj Gori. Prosena mlenost balkanske koze u njenom istraivanju iznosila je oko 129 kg, ali u neto kraoj laktaciji od oko 218 dana. Meutim, u poreenju sa lokalnim, primitivnim rasama koje se gaje u drugim delovima Evrope ili sveta, mlenost balkanske koze ispoljava se u oekivanim i biolokim okvirima za ovu grupu rasa. U opirnoj analizi mogunosti upotrebe visoko proizvodnih rasa koza kao melioratora u zapatima lokalnih, primitvnih rasa, Serradilla (2001) navodi da je mlenost autohtonih italijanskih i maltekih koza u intervalu od 135 do 360 kg, grkih od 100 do 180 kg i turskih lokalnih rasa koza od 120 do 400 kg. Sa druge strane, mlenost lokalnih panskih rasa u intervalu od 425 do 650 kg i laktacioni perioid od 200 do 260 dana prikazao je Haenlein (2007) u kritikom osvrtu na razvoj proizvodnje ovijeg i kozjeg mleka danas. Da bi gajenje balkanske koze i proizvodnja od nje, pre svega, bilo ekonomski odrivo i isplativo, neophodno je da se analiziraju proizvodni rezultati iz razliitih sistema gajenja kako bi se odredili odgovarajui odgajivaki ciljevi i programi za njihovu realizaciju. Ovo je bitno iz razloga to se dranje balkanske koze najee povezuje sa ekstenzivnim, poluekstenzivnim ili poluintenzivnim sistemom gajenja, a znatno ree sa intenzivnim. Cilj ovog rada je bio da se analizira kako ukupna varijabilnost, tako i priroda varijabilnosti osobina mlenosti balkanske koze odgajane u poluekstenzivnim uslovima na nekoliko farmi u jugoistonoj Srbiji.

60

V. Bogdanovi, I. orevi, I. urevi

Materijal i metod rada

Za ovo istraivanje iskorieni su podaci iz kontrola mlenosti balkanske koze koji su prikupljeni na 9 farmi sa podruja grada Nia i optine Aleksinac. Kontrolu mlenosti sprovela je selekcijska sluba Nike mlekare. Ukupno je analizirano 445 laktacija od 118 koza razliitog uzrasta. Sve analizirane ivotinje roene su u periodu od 1993-99. godine, dok su laktacije kontrolisane od 1997-2002. godine. Zastupljenost koza po nivoima ispitivanih faktora prikazana je u tabeli 1.
Tabela 1. Distribucija koza u okviru pojedinih nivoa ispitivanih fiksnih faktora. Table 1. Distribution of goats according to level of fixed factors. Mesto, tj. farma Godina roenja Godina laktacije Red laktacije (Birth year) (Lactation year) (Farm) Beloinje Hum Kravlje Krajkovac Brenica Knes Selo Ravni Do Rujnik Gornji Matejevac 88 23 59 125 12 13 42 17 66 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 88 49 134 79 68 14 13 1997 1998 1999 2000 2001 2002 98 113 77 80 46 31 (Order of lactation) I II III IV V VI VII VIII IX 52 101 101 75 59 32 15 7 3

Odgajivaki i zootehniki uslovi dranja koza na farmama ukljuenim u ovu analizu mogu se okarakterisati kao poluekstenzivni, a negde ak i ekstenzivni. Smetaj koza je uglavnom organizovan u nenamenski graenim ili preadaptiranim objektima. Ishrana koza leti bazira se na ispai ili zelenoj masi, a zimi na senu srednjeg ili slabijeg kvaliteta. Prihrana koncentrovanim hranivima uglavnom se bazira na prekrupi itarica, dok se silaa u ishrani koza ne koristi. Od osobina mlenosti analizirane su proizvodnja mleka, procenat mlene masti i duina laktacije, s tim da je duina laktacije bila i zavisno promenljiva, ali i nezavisno promenljiva veliina u analizi varijabilnosti prve dve proizvodne osobine (proizvodnja mleka i procenat mlene masti). Za analizu prisutne varijabilnosti korieno je vie statistikih postupaka. Opta varijabilnost posmatranih osobina ispitivana je deskriptivnom statistikom analizom, kao i merama centralne tendencije. Za analizu razliitih izvora varijabilnosti korieno je vie statistikih modela u zavisnosti od prirode

61

Osobine mlenosti balkanske koze ...

ispitivane osobine. Opti linearni model za analizu varijabilnosti duine laktacije bio je definisan sledeim fiksnim faktorima: mesto, godina roenja, godina laktacije i red laktacije, dok je u analizi proizvodnih osobina, pored ve pomenutih fiksnih faktora, kao nezavisno promenljiva veliina bila ukljuena i duina laktacije.

Rezultati istraivanja i diskusija

U tabeli 2 prikazani su rezultati deskriptivne statistike analize analiziranih osobina.
Tabela 2. Deskriptivni statistiki pokazatelji analiziranih osobina. Table 2. Descriptive statistics of analysed traits. Osobina Prosek Min Max Q25 Q75 SD CV, 3 4 (Traits) (Average) % (Skewness) (Kurtosis) Duina laktacije, dani 256.33 202.00 367.00 241.00 270.00 22.41 8.74 (Duration of lactation, days) Mlenost, kg (Milk yield, kg) MM, % (Milk fat, %) 378.46 201.50 778.50 317.40 421.60 93.78 24.78 0.76 0.72

1.44

3.61

3.71

3.00

4.51

3.56

3.86

0.25 6.63

-0.07

0.25

Prosena duina trajanja laktacije iznosila je 256 dana (SD=22.41 dan) to se za poluekstenzivne uslove gajenja moe smatrati relativno dobrom vrednou. Ova vrednost za duinu laktacije bila je u skladu sa publikovanim rezultatima Haenleina (2007), ali i neto vea od duine laktacionog perioda koju su u svojim istraivanjima prikazali Memii (2000) i Markovika (1997). Razlika izmeu prvog (Q25=241 dan) i treeg kvartila (Q75=270 dana) od samo 30-tak dana ukazuje na to da je najmanje 50% vrednosti duine laktacije bilo u intervalu od 8-9 meseci, odnosno od 240 do 270 dana. Iako je ova osobina veoma podlona uticaju razliitih faktora spoljanje okoline, mali koeficijent varijacije (8.74%) upuuje na to da se na ispitivanim farmama proizvodnja mleka organizovala uglavnom u okviru ujednaene duine laktacionog perioda. Na to takoe ukazuju i mere centralne tendencije (3=0.76 i 4=0.72) koje su pozitivne i malo vee od nule.

62

V. Bogdanovi, I. orevi, I. urevi

Sa druge strane, opta varijabilnost proizvodnje mleka ispoljava neto drugaije karakteristike. Prosena mlenost balkanske koze u poluekstenzivnim uslovima gajenja na farmama u jugoistonij Srbiji iznosila je oko 378 kg (SD=93.78 kg) i bila je znatno vea od mlenosti balkanske koze koju su prikazali Memii (2000) i Markovika (1997), ali i od mlenosti pojedinih lokalnih rasa iz razliitih zemalja Evrope koju je naveo Serradilla (2001). Mlenost balkanske koze od 378 kg bila je vea ak i od mlenosti srpske bele koze u prvoj laktaciji (278 kg) koju su u svojim istraivanjima dobili ujovi i sar. (2006). Meutim, treba napomenuti da je duina laktacije u pomenutom istraivanju bila kraa i nalazila se u intervalu od 195 do 232 dana, sa prosekom od oko 211 dana. Najmanja mlenost koza na ispitivanim farmama u jugoistonoj Srbiji bila je 201 kg, a maksimalna 778 kg, tako da je varijaciona irina iznosila 577 kg. Koeficijent varijacije od skoro 25% ukazuje na nekoliko injenica. Pre svega na to da je prisutna znaajna disperzija vrednosti unutar varijacione irine to je posledica kako odgajivakih uslova, tako i genetskih karakteristika ove osobine. Naime, osobine mlenosti se generalno odlikuju srednjim vrednostima heritabiliteta to ukazuje na to da su dovoljno nasledne da bi se selekcija u istoj rasi uspeno izvodila na pomenute osobine, ali isto tako i da su one pod znaajnim delovanjem faktora okoline. Sa druge strane, ovako izraena varijabilnost (SD=93.78 kg i CV=25%) ukazuje na to da ove osobine do sada nisu bile pod znaajnijim selekcijskim pritiskom, tako da je realna pretpostavka da bi pravilno usmeren selekcijski rad relativno brzo rezultirao zadovoljavajuim selekcijskim efektom. Disperziju vrednosti, ali i mogunost za unapreenje proizvodnje mleka, potvruju i vrednosti prvog i treeg kvartila (Q25=317.40 kg i Q75=421.60 kg). Dvadesetpet procenata vrednosti ove osobine nalazi se u intervalu od minimalne mlenosti (201 kg) do mlenosti od 317 kg, to upuuje na zakljuak o grupisanju najslabije ispoljenih proizvodnih rezultata unutar intervala od samo 116 kg. Sa druge strane, 25% najboljih rezultata mlenosti nalazi se u relativno irokom interavlu od skoro 360 kg (od vrednosti treeg kvartila do maksmimalne mlenosti od 778.5 kg), to ukazuje na varijabilnost koja bi se mogla efikasno iskoristiti u cilju genetskog unapreenja proizvodnje mleka. Konano, pozitivne vrednosti koeficijenata asimetrije i spljotenosti ukazuju da je distribucija vrednosti proizvodnje mleka neto ua i pomerena u desno, odnosno na stranu pozitivnih odstupanja, to bi takoe trebalo da olaka realizaciju odgajivakih programa kod ove rase koza. Prosean sadraj mlene masti ispitivanih ivotinja iznosio je 3.71% (SD=0.25%). Nizak koeficijent varijacije ove osobine (6.63%) ukazuje na to da

63

Osobine mlenosti balkanske koze ...

je varijabilnost ove osobine vie pod uticajem biolokih i rasnih karakteristika koza, nego odgajivakih uslova na farmi. U tabeli 3 prikazani su rezultati analize opteg linearnog modela ispitivanih osobina mlenosti balkanske koze.
Tabela 3. Rezultati analize opteg linearnog modela ispitivanih osobina mlenosti. Table 3. Results of general linear models of analysed traits.
Osobina (Trait) Duina laktacije (Length of lactation) Proizvodnja mleka (Milk yield) Sadraj mlene masti (Milk fat)

Izvor varijabilnosti (Source of variation) Mesto (Farm) Godina roenja (Birth year) Godina laktacije (Lactation year)

F vrednost (F value) 6.46 ***

F vrednost (F value) 4.57 ***

F vrednost (F value) 4.75 ***

0.52 NS

2.18 **

1.06 NS

4.12 ***

16.56 ***

9.34 ***

Red laktacije (Order of lactation) Duina laktacije (Length of lactation) Determinisanost modela (R2)

0.78 NS

2.17 **

2.14 **

30.85 ***

0.023 NS

0.37

0.35

0.20

U analizi duine laktacije ispitivan je uticaj mesta, odnosno farme, godine roenja koze, godine laktacije i laktacije po redu, dok je u model za analizu proizvodnih osobina, pored prethodno pomenutih fiksnih faktora, kao nezavisno promenljiva veliina bila ukljuena i duina laktacije. Najmanju determinisanost imao je model kojim je analiziran sadraj mlene masti, a najveu model za duinu laktacije. Duina laktacije je proizvodna osobina ija se varijabilnost nalazi pod znaajnim uticajem razliitih faktora okoline. Iako iz raspoloivih podataka nije mogla detaljnije da se analizira priroda varijabilnosti, opti linearni model ukazuje na statistiki visoko znaajan uticaj mesta, odnosno farme na kojima su koze odgajane, kao i godine laktacije u kojoj su koze proizvodile. Sa druge strane, uticaji godine roenja i reda laktacije bili su statistiki nesignifikantni,

64

V. Bogdanovi, I. orevi, I. urevi

to takoe potvruje da je varijabilnost ove osobine vie pod uticajem onih faktora koji se mogu svrstati u grupu odgajivakih ili zootehnikih, a manje u grupu biolokih. Determinisanost modela za proizvodnju mleka iznosila je 35% to je u skladu sa biolokim karakteristikama ove osobine. Ispoljena znaajnost svih ispitivanih faktora koji su bili ukljueni u model za analizu potvruje da su na ovu osobinu uticali razliiti izvori variranja. Statistiki visoko znaajni izvori varijabilnosti bili su mesto, odnosno farma, godina laktacije i duina laktacije, dok su znaajni izvori variranja bili godina roenja i red laktacije. Efekti mesta, odnosno farme, godine laktacije i duine laktacije su faktori koji su direktno povezani sa prihvaenim management-om proizvodnje i u sebe ukljuuju razliite odgajivake i zootehnike uticaje, kao to su ishrana, smetaj, nega itd. Kako se radi o farmama na kojima su uslovi proizvodnje uglavnom poluekstenzivni, pa samim tim ne samo veoma razliiti meusobno, ve i znaajno uslovljeni faktorima spoljanje okoline, uticalo je na to da visoku znaajnost ispolje upravo faktori povezani sa prihvaenom tehnologijom proizvodnje. Za razliku od prethodne dve osobine, determinisanost modela za procenat mlene masti u mleku ispitivanih koza bila je neto nia i iznosila je 20%. Visoko znaajan statistiki uticaj ispoljili su mesto, odnosno farma i godina laktacije, znaajan uticaj imao je i red laktacije, dok su godina roenja i duina laktacije u ovoj analizi bili bez znaajnijeg statistikog efekta.

Zakljuak
Na osnovu ispitivanja osobina mlenosti balkanske koze u poluekstenzivnim uslovima gajenja moe se zakljuiti da je u ovim osobinama sadrano dovoljno fenotipske varijabilnosti da bi se selekcija mogla uspeno izvoditi na njih. Priroda varijabilnosti u analiziranim osobinama upuuje na to da se ona nalazi ne samo pod uticajem biolokih karakteristika rase, ve i pod manjim ili veim uticajem odgajivakih ili zootehnikih uslova na farmi. To dalje upuuje na zakljuak da je potrebno uporedo sa radom na genetskom poboljanju ove rase koza, raditi i na stalnom unapreenju uslova ishrane, smetaja i nege, jer e se samo na taj nain osigurati pravilno ispoljavanje potencijalnog genetskog kapaciteta. Osim toga, pre bilo kakavog poetka sistematskog i organizovanog selekcijskog rada, neophodno je formulisati odgovarajue odgajivake ciljeve i programe za njihovo dostizanje, jer se samo na taj nain moe adekvatno poboljati jedina autohtona rasa koza u Srbiji.

65

Osobine mlenosti balkanske koze ...

Milk production traits of Balkan semiextensive production systems

V. Bogdanovi, I. orevi, I. urevi

goats

in

Summary
Research on milk production traits of Balkan goats was carried out on 445 lactation records from 118 does of different ages. Goats were raised on 9 farms in southeast Serbia. Average length of lactation was 256 days (SD=22.41 day; CV=8.74%). Average milk production was 378 kg (SD=93.78 kg; CV=24.78%), while average percent of milk fat was 3.71% (SD=0.25%; CV=6.63%). The most significant influence on variability of length of lactation had farm and year of lactation, while no effect had year of birth and order of lactation. Variability of milk production was under influence of all analysed fixed factors and covariate. The most significant influence had farm, year of lactation and length of lactation, while effects of year of birth and order of lactation were significant. On the other hand, variability of milk fat percent was under significant effect of farm, year of lactation and order of lactation, while year of birth and length of lactation had no effect. It might be concluded that variability of analysed traits were more under effects of husbandry systems than biological characteristics of goat breed. Key words: Balkan goat, milk production traits, variability, livestock systems.

Literatura
HAENLEIN G.F.W. (2007). About the evolution of goat and sheep milk production. Small Ruminant Research, 68, 3-6. MARKOVI BOIDARKA (1997). Proizvodne i reproduktivne osobine vanijih varijeteta domae balkanske koze u Crnoj Gori. Magistarska teza, Poljoprivredni fakultet, Beograd-Zemun. MEMII N. (2000). Kvantitativna analiza telesne razvijenosti i proizvodnih osobina domae balkanske koze. Doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet, Beograd-Zemun. SERRADILLA J.M. (2001). Use of high yielding goat breeds for milk production. Livestock Production Science, 71, 59-73.

66

V. Bogdanovi, I. orevi, I. urevi

UJOVI M., TOMI Z., PETROVI M.P., RUI MUSLI D., STOJANOVI LJ. (2006). Kvalitet mleka srpske bele koze u prvoj laktaciji. Biotechnology in Animal Husbandry, 22 (5-6), 63-69.

67