You are on page 1of 411

JO KA IN KE TZ AAMANK CHAQ QANA QAYUWA

At Qajawal Tzaqol, Bitol. Chohaawilaq, chohaawab ihaq ta xaq. Mohaakanab , mohaatz eqtaana, at Qaawa li wankat sa choxaal ut sa ruuchich och , xchoolat li choxaal, xchoolat li ruuchichoch. Chaak ehaq chaq qe li qalal qak ajol, li quuchilebchalen naq yooq chi xik li kutan saqenk. Chi saqewq ta, chi hik e q ta. Chaak e chaq qe li qachaab il b e, li qahelookil be. Chewanq ta sa tuqtuukil usilal li tenamit, numtajenaqaq ta li tuqtuukil usilal, ut sahaqeb ta li xch oolebchi junelik; chak e ta chaq li qachaab il yu am ut chi ch olch ooq ta xaq toowanq. At QaawaHunraqan, Ch i pil Kaaqulha , Raxi Kaaqulha , Ch i pil Nanawak, Raxi Nanawak, B ook, Hunahpu, Tepew, Q uq ulkan Alom, K aholom, Ixpiyakok, Ixmukane, Rixa an Qaawa Saq e, Rixa an li Kutank Saqenk. Chi saqewq ta, chi hik e q ta. (Raatin Poopol Hu).

Xtusulal Aatin Sa' Q'eqchi'


Vocabulario Q'eqchi'

Guatemala 2004

K ULB IL YOL TWITZ PAXIL Academia de Lenguas Mayas de Guatemala -ALMG Xb'eenil Xmolamil K'iila Aatinob'aal'

Prof. Mario Perfecto Tema Bautista Xb'eenil Aj Jolominel Xteepalil Q'eqchi' Lic. Andrs Cuz Muc

AJ K'ANJELEB' SA' XMOLAMIL AATINOB'AAL Q'EQCHI'

Aj Jolominel K'ila K'anjel Gerardo Caal Ixim Aj Tenq' Xjolomil K'ila K'anjel Rolando Choc Tzuy Aj Tz'ilol Rix K'iila K'anjel Fidel Cac Cucul Aj B'eeresinel Xtuminal li Teepalil Q'eqchi' Leonel Pacay Rax

Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, ALMG (2004) Segunda Edicin Revisada. Correo Electrnico: almg@terra.com.gt clqeqchi@almg-org Impreso en Guatemala Av. Reforma 3a. Calle, Zona 10, Ciudad Guatemala Telfonos: 334 13 63, 334 18 50, 334 45 52, 334 45 77.

K ulb il Yol Twitz Paxil


Academia de Lenguas Mayas de Guatemala

Xmolamil Xteepalil aj Q'eqchi'


Comunidad Lingstica Q'eqchi'

Xtusulal Aatin Sa' Q'eqchi'


Vocabulario Q'eqchi'

Guatemala, 2004

XJOLOMIL XMOLAMIL AJ Q'EQCHI' Xb'eenil: Qawa' Andres Cuz Muc Xkab' : Qawa' Mario Sebastian Caal J. Aj Tz'iib': Qawa' Mario Rolando C Cab Aj K'uulanel Tumin: Qawa' Roberto Pacay Xb'een Aj Tenq': Qawa' Orlando Pop Pacay Xkab' Aj Tenq': Eljenaq Rox Aj Tenq: Qana' Maria del Carmen Tiul Quej

XCH'OLOB'ANKIL
Li aatinob aal Q eqchia an raatinob aalebli xk ihal laj Q'eqchi' wankeb' sa' xteepal Alta Verapaz, ut naab al aj winake aatinank re aran Peten, Izabal, K icheut b ayaq sali xteepal Belice. A aneba in li xpoopolil b ar wiq axal na'aatinamank li Q eqchixteepal Alta Verapaz: Kob an, Karcha, Chameelk, chi K ajb om, Lankin, Las Kaas, chi Ha al, chi Sek, Pansos, Se nahuq , SeTint ut Tukuru . Wan chaq k ila chihab anaqwan li Xmolamil li Aatinob aal Mayab' re Watemaal yo chaq chi xk uub ankil li Xtusulal Aatin sa' Q eqchi', aatin a'in ak xpuktasimank jun sut. Laj Q'eqchi' yook chi k'ihank, ut wankatqeb' naab'al li ch'uut nake'k'anjelak chi rix roksinkil ut xk'utb'al li aatinob'aal eb' a'in nake'patz'ok naq t-elq wi' chik li hu, hab'anan xk'eeman reetal naq aajel ru wi' chik rilb'al jun sutaq re xtuqub'ankil ru kiib' oxib' li xch'a'ajkilal. Sa xk ab a a an naq li Xmolamil li Aatinob aal Mayabre Watemaal ut li Xmolamil li Aatinob aal Q eqchixtuqub' wi' chik ru kiib' oxib' li aatin, jo' li xtz'iib'ul, li xtz'iib'ankil jo' chan ru nake'xtaw ru laj Q'eqchi' ut li xjalb'al ru sa' kaxlan aatin. Wan sali hu a in naab al chi aatin, jokok aatin ut wan reetalil chan ru xk utb al roksinkil. Chi kama in xb aanumank xb'aan naq t-ajmanq naq li t-oksinq re tnaw roksinkil li aatin wank sali tasal hu a in, tk anjelaq aj wichi ru li natz ilok rix li aatinob aal re naq t-ril b ar nak anjelak li aatin malaj eb li kok raqal aatin. Tk anjelaq aj wi re naq wanq b ar naru xtawb al li aatin malaj re sajunaq kutan naq t-uxmanq xyiib ankil junaq xhuhul sik leb aal xyaalal aatin sali aatinob aal Q eqchi , saka paayil ru aatinob aal, maraj jalan chik xk'uub'ankil. Li hu a in tk ajelaq re xwaklesinkil li aatinob aal Q eqchi malaj tk anjelaq cho q re tzolok, rehebli kok al, saaj poyanam ut ninqipoyanam li wankebsa xsutam li Xmolamil li Aatinob aal Q eqchiut chi xjunileb' li nake'k'anjelak sa' xteepal li k'utuk sa' ka'paay ru aatin, re xkuutunkil rix roksinkil li aatinob'aal. Nab anyoximan chi ruheb' li xe xk'e xch'ool chi okenk saxk uub ankil li xtusulal aatin a in, eb' li saaj, eb'ut joebaj wili cheekel winq li wankeb' sa' li k'aleb'aal rik'in chi xjunil li xnawomeb', jo'kan aj wichi ruhebli yookebchi jolomink re li Xmolamil li Aatinob al Q eqchi'.

INTRODUCCIN El Idioma Q eqchi es hablado por la mayora de las personas en los departamentos de: Alta Verapaz, Petn e Izabal. Existe tambin un buen nmero de hablantes en los departamentos de El Quich, Baja Verapaz y en el territorio de Belice. Los municipios donde se habla predominantemente el Q eqchi , en Alta Verapaz son: Cobn, San Pedro Carch, San Juan Chamelco, Cahabn, Chisec, Senah, Fray Bartolom de las Casas, Chahal, Lanqun, Panzos, La Tinta y Tucur. Desde hace algunos aos la ALMG ha venido elaborando el Vocabulario Q'eqchi', ste ya se public la primera versin. La poblacin Q'eqchi' cada vez crece y existen instituciones que trabajan respecto al uso y enseanza del idioma, por consiguiente existe demanda para que se haga la segunda versin, sin embargo es evidente la necesidad hacer otra revisin para corregir algunos errores. Por tal razn la Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala a travs de la Comuinidad Lingstica Q'eqchi' se procedi a corregir algunos errores de ortografa, redaccin tal como percibe el hablante Q'eqchi y por ltimo su traduccin al castellano. El documento contiene varias palabras, con sus respectivas frases, mostrando el uso adecuado en el tiempo y las variaciones que toman. Se sigui esta metodologa, para que el usuario tenga nocin de escudriar el uso de las palabras, le sirve tambin al investigador que trabaja sobre el Idioma Q eqchi , identificando la funcin de la palabra, de la frase u oracin. Se pretende tambin que este documento sirva como base de datos para elaboracin de diccionarios bilinges y monolinges o de alguna otra especialidad. Este material fortalecer el desarrollo del Idioma, y como material de apoyo para los nios, jvenes y adultos de las diferentes comunidades que compone la comunidad lingstica Q eqchiy todos los que trabajan en la educacin bilinge de una u otra forma ayudar a fortalecer el uso del idioma. Agradecemos a todas las personas que se esforzaron en la elaboracin de este vocabulario por la informacin recabada a jvenes, seoras y principalmente a los ancianos de cada comunidad, de igual manera agradecer a todos los que conforma actualmente la junta directiva de la comunidad lingstica Q eqchi .

Q'eqchi' Kaxlan aatin

A
Aan aj wi. Lo mismo. Aan aj wili xinye aawe. Lo mismo te dije yo. Aj am, Xam. Araa. Wan jun aj am saxjolom li ch ina al. Hay una araa en la cabeza del nio. Ab q a. Puente de hamaca. Ch ina us li abqa wank sa xbeen li nima. El puente de hamaca que est sobre el ro es bonito. Ab . Hamaca. Saasa t uuyank sali ab . Es divertido columpiarse en la hamaca. Xintup li rab inyuwa. Revent la hamaca de mi pap. Abaaq, Abaq. Holln. Maakach in abaq wank sakabl xbaan li xaml. En la casa hay mucho holln por el fuego. Abibaal kabl. Auditrium. Jwal nim li abibaal kabl wan sa li qatzolebaal. El auditrium de la escuela es muy grande. Ab aj. Testculo. Xten rab aj aj Luchi che . Pedro se golpe los testculos con palo. Aban. Pero. Li chinaixqaal xkira ab an toj yo chi b anek. Se alivi la nia pero todava est en tratamiento. Abanan. Sin embargo. Anajwank tinke l a a t u m i n a b anan toj tatkanjelaq. Hoy te dar dinero sin embargo tendrs que trabajar. A b e n a k , p a y o k . E n c a r g a r. Xwabena intib re qana Ixchel. Encargu carne a doa Ixchel. Abink. Or, escuchar. hacer caso, obedecer Xwabi li ka ru xye laj k utunel satzoleb aal. Yo escuch lo que dijo el maestro en la escuela. Laj ch ina Kalich ink ana ab ink chi ru li xna . Carlitos no le hace caso a su mam. Ablil aatin. Extranjerismo. Sa li qaatinob aal yo xch ikb al ribnaab al ab lil aatin. En nuestro idioma se estn introduciendo muchas palabras extranjeras. Ablil tenamit. Pas extranjero. Oxej tinxik sajun ablil tenamit. Pasado maana ir a un pas extranjero. Aj. Caa de carrizo. Naab al aj xqaloq chaq sa kayiil. Compramos mucha caa de carrizo en el mercado. Aj. Indicador de gnero masculino, acompaa a los nombres. Xhulak aj

&

Kalich Karcha. Carlos lleg a Carch. Aj Mek xt anesanima .Miguel cay al ro. Aj. P a r t c u l a q u e i n d i c a o f i c i o , gentilicio, procedencia. Laain aj kob an. Yo soy cobanero. Li xb eelom Xmar aj kanjel. El esposo de Mara es trabajador. Aj aanilanel. Atleta. Aj aanilanelin. S o y a t l e t a . L i w e c h k a b a l a j aanilanel. Mi vecino es atleta. Aj abinel. Oyente. Laao aj abinel sali ch uutam a in. En esta reunin nosotros somos oyentes. Aj chakach. Cestero. Inkanaseek laj chaach. El cestero no se re. Aj awinel. Agricultor, sembrador. Aj awinel linyuwachin. Mi abuelo es agricultor. Naq tinwinqiloq aj awinelaqin. Cuando sea hombre ser agricultor. Aj awinel tzi. Cardamomero. Wan x t u m i n l a j a w i n e l t z i . E l cardamomero tiene dinero. Laa at aj awinel tz i. Tu eres cardamomero. Aj awinel uutzuuj. Floricultor. Chaqal ru li rochoch aj awinel uutz u uj. Que hermosa es la casa del floricultor. Aj baanuhom. Ejecutor, hechor, constructor. Aj b aanuhom re li kab l a an inyuwa chinilq. Mi abuelo fue el constructor de esa casa.

Aj bironel tumin. Perito Contador. Chaab il xtojb al laj b ironel tumin. El perito contador tiene buen sueldo. Laaat aj bironel tumin. Tu eres perito contador. Aj boqonel. Llamador, invitador. Aj boqonelat. T eres llamador. Aj balaq. Engaador, mentiroso. Li wochbeen aj b alaq . Mi compaero es mentiroso. Aj banonel. Enfermero. Xintaw jun aj b anonel q axal chaab il. Encontr un enfermero muy bueno. Aj b anonel linna. Mi madre es enfermera. Aj b aqonel. Enhebrador. Aj b aqonel li mamaa wan le. Ese anciano que est all es enhebrador. Aj b e. Caminante, vagabundo. Aj b e li rikan aj B ex. El to de Sebastin es caminante. Aj beenel, behenel. P a s a j e r o . Maaka xtumin laj beenel. E l pasajero no tiene dinero. Aj b eeresihom wakax Arreador Pastor. Xk ulunk jun aj b eeresihom wakax chi wa ak. Un arreador de ganado vino a comer. Xk ulunk laj b eeresihom ak ach. El arreador de chuntos vino. Aj beeresinel beelebaalchich. Piloto, conductor de vehculos. Kichapelaj beeresinel beeleb aal chiich. Fue capturado el piloto de la camioneta.

16

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Aj besonel. Peluquero. Chaabil nabesok laj besonel El peluquero corta bien el pelo. A j b ichanel. C a n t a n t e . Sa nab ichank laj b ichanel. El cantante canta bin. Laj Lua an aj b ichanel. Pedro es cantante. Aj bisol choch. Topgrafo. Aj Yaak xkaba laj bisol choch. E l topgrafo se llama Santiago. Aj bojonel. Sastre. Laj bojonel xkos li waq. El sastre redujo mi ropa. Laj bojonel inkaus nab ojok t ikr. No cose bien la ropa el sastre. Aj bolotz oq. Futbolista. Aj bolotz oq laawiitzin. Tu hermanito es futbolista. Naq tinnimanq laa inaq aj bolotz oq. Cuando crezca ser futbolista. Aj bononel, aj bon. Pintor. Li ranabaj Kuaj b ononel. La hermana de Domingo es pintora. Laainaq aj bononel. Yo ser pintor. Aj chaponel. Alguacil. Xtzap jun aj elq sa tzalam laj chaponel. El alguacil encerr en la crcel a un ladrn. Jwal josq laj chaponel. El alguacil es muy enojado. Aj cheonel tumin poopol. Tesorero municipal. Xaanilasiik laj cheonel tumin poopol saxk anjel. El tesorero municipal fue retirado del cargo.

Aj chimb. Trampero. Xchap jun halaw laj ch imb . El trampero atrap un tepezcuintle. Aj china si, chinaal, Nio. Yo chi yaab ak laj ch ina si . El nio est llorando. Li ch ina al xt anesasulul. Se cay el nio en el lodo. Aj chiqonel, aj kuubanel. Cocinera. Laj chiqonel chaab il kaxlan naxk uub. El cocinera prepara buen pollo. Aj chiresinel. Orientador en acto c e r e m o n i a l . L a j c h i r e s i n e l numtajenaq li xna leb . El orientador tiene muchos conocimientos. Aj cho onel. Cirujano, el que abre los animales por el estmago vacindolo. Xkirtasi li qana chin laj cho onel. El cirujano cur a la seora. Ninxiwa laj cho onel. Yo le tengo miedo al cirujano. Aj eechal choch. Propietario de tierras. Xkam laj eechal ch och. El propietario de tierras se muri. Jwal pix laj eechal ch och . El propietario de tierras es tacao. Aj elq . Ladrn. Xtiwelaj elqxb aan li tzi. El ladrn fue mordido por el perro. Xkam linkaxlan laj elq. El ladrn se llev mi pollo. Aj iiq kutank, Kaq chahim, xbeen chahim. L u c e r o d e l a maana, Venus. Chinaus laj iiq kutank. Qu hermoso es el lucero!.

Q'eqchi' Kaxlan aatin

17

Kamaanat li kaq chahim. Pareces lucero!. Aj iiqanel. Cargador.(en la espalda) Laj iiqanel xtane sa juni jul. El cargador se cay en un hoyo. Tkalaaq laj iiqanel sak ayiil . El cargador del marcado esta borracho.. Aj ilol kanjel. S u p e r v i s o r. Xooxchiila laj ilol kanjel. E l supervisor nos rega. A j i l o l k utunel. S u p e r v i s o r educativo. Laj ilol k utunel xch olob xna leb eblaj k utunel. El supervisor orient a los maestros. Aj ilol wakax. Vaquero. Xyatz xtuebli xa'an wakax laj ilol wakax. El vaquero orde a las vacas. Aj ilonel. C u r a n d e r o , d o c t o r. Xk irtasihebli poyanam laj ilonel. El doctor cur a la gente. Xrisi linlukum laj ilonel. El doctor me desparasit. Aj iximanel, aj wechonel (sin.). Desgranador. Xkayi li rixim laj wechonel. El desgranador vendi su maz. Aj jachol che. Aserrador. Naabal chaj xt an laj jachol che . El aserrador tal muchos pinos. Aj jalol aatin. Traductor, intrprete. Ewer xk ul xk'anjel laj B ex choq aj jalol aatin. Sebastin se gradu ayer de traductor. Li wiitz in aj jalol aatin. Mi hermano menor es intrprete.

Aj jekinel tzekeemq. Repartidor de comida, mesero. Xjor li ukal laj jek inel tzekeemq. El mesero quebr la olla. Aj jolominel kalebaal. Comit de la comunidad. Xko o chi b ehek Tikal laj jolominel kalebaal. Los del comit de la comunidad se fueron de paseo a Tikal. Aj jukul awabejilal. Golpista. Xkam laj juk ul awa b ej. El golpista muri. Laj jukul awabejilal a'an aj puub El golpista es militar. Aj kuulanel tumin. Te s o r e r o . Chaabil al laj kuulanel tumin. El tesorero es un buen muchacho. A j k a a k a l e n e l k u u l e b aal. Bodeguero. Xtoon linxaab laj ka a k a l e n e l k u u l e b a a l . E l bodeguero prest mis zapatos. Aj kaakalom. Celador, guardia, s e g u r i d a d . Xpuuba r i b l a j kaak alom. El guardia se dispar. Aj kaakalom poopol. P o l i c a municipal. Xwar laj kaakalom poopol. El polica municipal se durmi. Aj Luxk ab alaj k aak alom poopol. El polica municipal se llama Pedro. Aj kaakalom tzalam. Guardia, c a r c e l e r o . Yo chi yaabak laj k aak alom tz alam. El carcelero est llorando.

18

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Aj kablanel. Constructor. Chinaus li rochoch laj kablanel. La casa del constructor es bonita. Xtenexb aan l i t z a m b a l a j k a b l a n e l . E l constructor fue lastimado por la viga. Aj kalajenaq. Alcohlico, borracho. Xtiwexb aan li tz ilaj kalajenaq. El borracho fue mordido por el perro. Aj kalajenaq laj Xiwan. Juan es borracho. Aj kalebaal. Campesino. Xsach laj ka l e b a a l s a ka y i b a a l . E l campesino se perdi en el mercado. Aj kalebaalin laain. Yo soy campesino. Aj kamol be, aj jolominel. Gua, encargado. X aanilaak laj k amol b e xbaan li wax aj tzi. El gua fue correteado por el perro rabioso. Laj jolominel inka xkulunk chi kanjelak. El encargado no vino a trabajar. Aj kamsihom aaq. M a r r a n e r o , carnicero. Aj kamsihom aaq li wikan. Mi to es marranero. Aj kamsinel. Asesino, carnicero. Xinraalina jun aj kamsinel. Un carnicero me corri. Chaab il li xtiblaj kamsinel. La carne del carnicero es buena. Aj kanjel. Empleado, trabajador. X eelelik laj k anjel. El trabajador se escap. Laj kanjeleb yookeb chi waak. L o s t r a b a j a d o r e s e s t n comiendo.

Aj kanjel chaqrab. Autoridad. Xten rib laj kanjel chaqrab re Koban. La autoridad de Cobn se lastim. Aj k anjeleb . Obreros. Ink axe toje laj kanjeleb. Los obreros no fueron pagados. Ebli wech alal aj k anjeleb . Mis familiares son obreros. Aj kanjelebpoopol. Trabajadores municipales. Xe b atz unk b olotz laj k anjelebpoopol. Los trabajadores municipales jugaron ftbol. Aj kanonel. Lazador. Xkan jun wakax laj kanonel. El lazador agarr una res. Aj kar. Pescador. Laain aj kar. Yo soy pescador. Yo chi muq halik laj kar. El pescador est buceando. Aj katol chun. Calero. Kaw riblaj katol chun. El calero es resistente Aj k ay. Vendedor. Xkamsi jun kuy laj kay. El vendedor destaz un cerdo. Jwal terto nakayink laj kay. El vendedor es carero. Aj kay anx. Vendedor de ajo. Xkoo laj kay anx. El vendedor de ajo se marcho. Laj kay anx per xaab naroksi. El vendedor de ajo usa caites. Aj kay boj. Vendedor de chicha, cantinero. Taakalaaq laj k ay b oj. El vendedor de chicha est borracho. Xchuriblaj kay boj. El vendedor de chicha se orin.

Q'eqchi' Kaxlan aatin

19

1 =

Aj kay mol. Vendedor de huevos. Xeyajer li xkaxlan laj kay mol. Al vendedor de huevos se le enfermaron sus gallinas. Aj kay pekinbil ha. Vendedor de helado. Q eq xtib el laj k ay pekinb il ha . El vendedor de helados es moreno. Aj kay saqbach. V e n d e d o r d e granizadas. Baq xtibel laj kay saqb ach. El vendedor de granizadas es delgado. Aj kay xaab. Vendedor de zapatos. Laj kay xaab. El vendedor de zapatos. Aj kayanel. Espectador, observador, testigo. Xwar laj ka yanel. El observador se durmi. Ink achik naaatinak laj kanawinak. El testigo ya no habla. Aj kehol esil. A l a r m a , s i r e n a . Mensajero. Laj kehol esil re aj chupunelebxam kaw na eek ank. La sirena de los bomberos suena fuerte. Us laj k ehol esil. La alarma es buena. Aj kehol kas. Campen, acreedor, ganador, el que Puntea. Ch inaal laj k ehol k as. El ganador es nio. Aj kehol naleb. Consejero, asesor. Xooxqus laj kehol naleb. E l consejero nos llam la atencin. Aj kehol naleb li wikan. Mi to es consejero. A j k e h o l s a q e n k . L a m i l u z , iluminador. Naj xteram laj kehol saqenk. El iluminador est en alto.

Wan jun ink ehol saqenk. Yo tengo un iluminador. Aj kelom mu , Numsihom mu (sin.). Antena parablica. Xloqjun aj kelom mu laj Lix. Andrs compr una antena parablica. Aj kemonel. Tejedor (a). Naab alebaj kemonel sa qatenamit. En nuestro pueblo hay muchas tejedoras. Aj kemonel li wixaan. Mi abuela es tejedora. A j k e o l p e k . C o m p r e s o r , trituradora. Xpoelinke ol pek. Mi trituradora se descompuso. Aj ketol tib. Carnvoro (a). Aj ketol tiblintz i. Mi perro es carnvoro. Aj ketol tibli hix. El tigre es carnvoro. Aj kiiresihom ketomj. Granjero. Wank xtz ilaj k iiresihom ketomj. El granjero tiene perros. Aj kiiresihomat ketomj. T e r e s granjero. Aj kiiresihom wakax. Ganadero. Kaw rib laj kiiresihom wakax. El ganadero es fuerte. Aj kokobresinel. Amarrador. Aj kokobresinelin. Soy amarrador. Xkaano ru laj kokobresinel. El amarrador enloqueci. Aj kolonel. Salvador, protector. Aj kolonel qawaKalich. Don Carlos es protector.

20

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Aj kolonel sa c h a q r a b . Procurador General de la Nacin. Inka nakooxtenqa laj kolonel sa chaq rab. El procurador general de la nacin no nos ayuda. Aj kulul ula. Recepcionista, el que recibe visitas en las fiestas o cofradas. Sa naril se ek laj k ulul ula . La recepcionista le gusta rer. Aj kulul ula li Xpet. Petrona es recepcionista. Aj k utunel. Gua, maestro. Xooxch iila laj kutunel. El maestro nos rega. Chaab il laj kutunel. El maestro es bueno. Aj kuubanel kaxlan xaml. Electricista. Xk at riblaj k uub anel kaxlan xaml. El electricista se electrocut. Aj loqol tzi. C o m p r a d o r d e cardamomo. Kubenaq naloqok aj loqol tzi . E l c o m p r a d o r d e cardamomo compra muy barato. Aj loqonel. C o m p r a d o r. Maajun xtumin aj loqonel. El comprador no tiene ni un centavo. Aj pixeb laj loqonel. Los compradores son muy tacaos. Aj may. Tabaquero, fumador. Kaq seru laj may. El fumador tiene los ojos colorados. Aj may li was. Mi hermano es tabaquero.

Aj mayejanel, katonel uutzuuj (sin.). Gua espiritual Cheek chik laj mayejinel. El gua espiritual ya es anciano. Aj katonel uutzuuj qawaToon. Don Antonio es Gua espiritual. Aj mesol xaab, b'onol xaab'. (sin.). Lustrador. Aj mesol xaabli ch ina al. El nio es lustrador. Aj mesunel. Barrendero. Moko us ta n a k a n j e l a k l a j m e s u n e l . E l barrendero no trabaja bien. Neb alaj mesunel. El barrendero es pobre. Aj molonel. Escogedor (a) de caf, cardamomo. Eb aj molonel kape yookebchi waak. Las escogedoras de caf estn comiendo. Aj nalebanel chaqrab. Asesor jurdico. Aj nalebanel chaqrab qawa Kux. Don Marcos es asesor jurdico. Aj nawal. Mago. Aj nawal li china cheekal winq wan le . El anciano que est all es mago. Aj nawonel chaqrabil tumin. Auditor. Li qawaKux aj nawonel chaqrabil tumin. Don Marcos es a u d i t o r. L a a aqo aj nawonel chaq rab il tumin. Nosotros seremos auditores. Aj nawonel choch. G e l o g o . Laa inaq aj nawonel choch. Yo ser
1 1

Q'eqchi' Kaxlan aatin

21

gelogo. Aj nawonel ch ochlaj Chiik. Francisco es gelogo. Aj nawonel komonilej. Socilogo. Naab alebaj nawonel komonilej sa ruuchichoch. En el mundo hay muchos socilogos. Aj numel be, aj numel. Turista. Koban naabal aj numenel be nakehulakje. En Cobn llegan muchos turistas. Xqaatina jun aj numenel be. Le hablamos a un turista. Aj paar. Zorrillo. Xaanilaak aj paar xb aan li tz i . El zorrillo fue corrido por el perro. Kamaanat aj paar. Pareces zorrillo. Aj pakonel. Alfarero. Xsumla jun aj pakonel. Un alfarero se cas. Li ch ina al taaraj naq aj pak onelaq. El nio quiere ser alfarero. Aj patzonel. Entrevistador. Junes ixq nahulak chi ru laj patzonel. Al entrevistador slo le gustan las mujeres. Xxutaanak laj patzonel. El entrevistador se sonroj. Aj pechol kenq. Pelador de frijol. Xlub k laj pech ol kenq. El pelador de frijol se cans. Aj peech li ch ina al. El nio es carpintero. Aj pechonel. Escultor. Xyokriblaj pechonel. El escultor se cort. Aj pechonel li wikaq. Mi sobrino es escultor.

1 2

Aj po ixq. Empleada domstica. Ink a nakextoj laj po ixq. A la domstica no le pagan. Xkantel xk abalaj po ixq. La empleada domstica se llama Candelaria. Aj pochonel. Persona que elabora tamalitos de masa. Sa li ob en naxyiib laj pochonel. La tamalera hace ricos tamalitos. Aj pukanel, aj puk. Repartidor de comida. Xt ane k rik in li tzekemq laj pukanel. El repartidor de comida se cay con el alimento. Aj puktasinel ajl. Multiplicandor. Li ajl ain aj puktasinel. Este nmero es multiplicandor. Aj puktasinel ajl chi ribil rib. Raz cuadrada. Cha aj xtzolb al laj puktasinel ajl chi rib il rib . Es difcil estudiar la raz cuadrada. Aj puktasinel esil. Publicista. Aj puktasinel esil li was. Mi hermano es publicista. Laaaqex aj puktasinel esil. Ustedes sern publicistas. Aj puub. Soldado. Cazador ( con cerbatero, rifle) . Xkamsi jun molaj puub . El cazador mat una guacamaya. Xqeetz u laj puub . Nos burlamos del soldado. Aj qem. Perezoso, haragn. Aj qem li wikan. Mi to es haragn. Xok xyajel laj qem. E l h a r a g n s e enferm. Aj q e. Contador de tiempo, astrlogo. Xooxb oq chi wa ak laj q e. El astrlogo

22

Q'eqchi' Kaxlan aatin

nos invit a comer. Kiibli xkok al laj q e. El astrlogo tiene dos hijos. Aj qesonel. Afilador. Xyokli ruqlaj q esonel. El afilador se cort la mano. Aj qolche. Chiclero. Xbihomolaj qolche. El chiclero enriqueci. Xoosach chaq sa kichexbaan laj q olche . Nos perdimos en la montaa por el chiclero. Aj rahol tumin. C a p i t a l i s t a . Xnebaobresi li tenamit laj rahol tumin. El capitalista empobreci al pueblo. Laa in moko aj rahol tuminaqin ta. Yo no ser capitalista. Aj ramol choch. Latifundista. Eb laj ramol choch labeb. L o s latifundistas son malos. Aj ramonel. Persona que detiene, atajador. Xtzubjun ixq laj ramonel. E l a t a j a d o r b e s a u n a m u j e r. Xe xchap laj ramonel eblaj puub . Los soldados agarraron al atajador. Aj rubel pim. I n s u r g e n t e , guerrillero. Xe chapehoobaj rub el pim. F u e r o n c a p t u r a d o s c i n c o insurgentes. Aj rubel pim laj Ku. Domingo es subersivo. Aj saab esinel. Conserje. Nak anjelak chi us laj saabesinel. El conserje realiza buen trabajo. Aj siinel, aj siLeador. Xsach chaq laj siinel sakiche. El leador se perdi en la montaa. Aj siineleb

linkomon. M i s f a m i l i a r e s s o n leadores. Aj tap. Cangrejero. Yo chi numxik laj tap. El cangrejero est nadando. Xxiwak laj tap xbaan li kok. El cangrejero se asust por la tortuga. Aj taqlanel, xbeenil. R e c t o r, director. Sa naaatinak laj taqlanel re tzoleb aal. El director de la escuela es muy amable. Aj tenol be. Aplanadora. Xyab linxaablaj tenol be. La aplanadora al ru li b e aplast mis zapatos. Chaq xkanablaj tenol b e. La aplanadora dej hermoso el camino. Aj tenq . Ayudante, colaborador. Aj tenq li wiitz in. Mi hermano es colaborador. Aj tijonel, aj tij. R e z a d o r. Naab aleblaj tijonel sali armiit. El la ermita hay muchos rezadores. Aj tikti. Mentiroso (a). Aj tiktili wixaqil. Mi esposa es mentirosa. Nim ru uj raqlaj tik ti . El mentiroso tiene lengua larga. Aj tokabl. Inquilino. Xeelelik laj tokab l. El inquilino escap. Qawa Bex aj tokabl. Don Sebastin es inquilino. Aj tuul. Hechicero, brujo. Xooraanila jun aj tuul. Un brujo nos corri. Xkam laj tuul. El hechicero se muri. Aj tziibanel bich. Compositor musical. Li Xmar aj tz iib anel b ich. Mara es compositora.

1 3

Q'eqchi' Kaxlan aatin

23

1 4

Aj tzul. E s p e c i e d e h o r m i g a colorada, apellido de la regin. Xinxtiw jun aj tzul. Una hormiga colorada me pic. Aj tzul xsum ink ab a. Mi apellido es Tz ul. Aj tza. Diablo, Satans, demonio. Kamanat aj tza. Pareces diablo. Aj tzaam tumin. Limosnero. Inka naatink laj tzaam tumin. E l limosnero no se baa. Yo xpatzbal xwa laj tzaam tumin. El limosnero est pidiendo comida. Aj tzak. Albail. Aj Oben nakexye re laj tz ak. Al albail le dicen Tamal. Aj tziib. Secretario (a). Xpoe li xtem laj tziib. Se descompuso la silla del secretario. Aj tziibanel. Escritor. Chinaus li uutzujimbil aatin naxtziiba laj tziib. El escritor compone bonitos poemas. Aj tziibanelaqin. Yo ser escritor. Aj tziibanel esil. P e r i o d i s t a . Inkayaal naxye laj tz iibanel esil. El periodista no dice la verdad. Ra xchool aj tzi i b anel esil. E l periodista esta triste. Aj tziibom kaba. Registrador civil. Ink axtz iib a chi us link ab a laj tziibom kaba. El registrador civil no escribi correcto mi nombre. A j t z i l o l c h o x a c h o c h . Cientfico. Numtajenaq xnaleblaj tz ilol rix choxa choch . El cientfico tiene un sin fin de conocimientos.

Aj tzolom. E d u c a n d o , a l u m n o , e s t u d i a n t e , d i s c p u l o . Laao aj tzolom. Nosotros somos estudiantes. Nake batzunk chi qeq laj tzolom. Los estudiantes juegan de noche. Aj tzolonel. E d u c a d o r, m a e s t r o . Naxku t c h i q u l i t z i i b a k l a j tzolonel. E l m a e s t r o n o s e n s e a a e s c r i b i r. Chi n a us li tu j i x q laj tzolonel. L a m a e s t r a e s bonita. Aj tzulul chakach. Cestero (a). Yo chi tiqobak laj tzulul chakach. El c e s t e r o e s t a s u d a n d o . Aj Yaak xkaba laj tzulul chakach. E l cestero se llama Santiago. Aj tzuum xik, sotz. Murcilago. Xtzub linkaxlan laj tzuum. El murcilago chup a mi gallina. Naabalebaj tz uum wankebsali ochoch pek. En la cueva hay muchos murcilagos. Aj uutzujinel kabl. Decorador de inmuebles, de interiores, el que adorna casas. Xqemal xkanab li wochoch laj uutzujinel kabl. El decorador dej hermosa mi casa. Aj uutzujinel aatin. P o e t a , poetiza. Xreechani jun xmaatan laj uutzujinel aatin. El poeta gan un premio. Xpet aj uutzujinel aatin. Petrona es poetiza. Aj wajb. M s i c o . C h i n a us nawajbak laj wajb. El msico toca muy bonito.

24

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Aj wechonel, iximanel (sin.). Desgranador (a). Naabal rixim laj wechonel. El desgranador tiene bastante maz. Xlublaj iximanel chi chunam. El desgranador se cans de estar sentado. Aj wi. Ta m b i n . Taaxik aj wi laawanab. T hermana tambin ir. Winqin aj wilaain. Yo tambin soy hombre. Aj xajonel. B a i l a r i n a , b a i l a r n . Nahulak chi wu laj xajonel. La bailarina me gusta. Aj xajonel laj Lench. Lorenzo es bailarin. Aj xajonel kej. Danzante (del baile del venado). Xlubchi xajok laj kej. El bailador de venado se cans de b a i l a r. Laao aj kej. N o s o t r o s somos bailadores de venado. Aj xamaan. C o l o n o , j o r n a l e r o s . Naabalebaj xamaan xekamje junxil. H a c e t i e m p o s m u r i e r o n muchos colonos. A j x a m l X u l . Va r i e d a d d e insecto. Xinkete chaq xbaan aj xaml xul sa kiche. Fui picado por las avispas en la montaa. Aj xant. P r i n c i p a l , c a c i q u e . Aj Rax quqmo xkaba laj xant. El cacique se llama Rax q uq mo . Yo chi ukak laj xant. E l p r i n c i p a l est bebiendo. Aj xik. Espa. Xqachap jun aj xik. Capturamos a un espa. Warenaq laj xik. El espa est dormido.

Aj xiw. Miedoso. Aj xiw li qatzi. Nuestro perro es miedoso. Aj xiw li qochbeen. N u e s t r o a m i g o e s miedoso. Aj xokol esil. Reportero. Xoosaaraqik rikin jun aj xokol esil. Conversamos con un r e p o r t e r o . Yaj laj xokol esil. E l periodista est enfermo. Aj xokol kuulaal. C o m a d r o n a . Jwal cheek chik laj xokol kuulaal. La comadrona ya est muy anciana. A j y a a b . L l o r n . A j y a a b l i wiitzin. Mi hermanito es llorn. Aj yaab naq naxye rib aj Bit. Vctor slo se hace el llorn. Aj yakonel. C o m e r c i a n t e . Terto nak ayink aj yakonel. El comerciante vende caro. Aj yakonel li wixa an. Mi abuela es comerciante. Aj yiibanel chiich. M e c n i c o . Makachin xtzajnil laj yiibanel chich. El mecnico est muy sucio. Aj yiibanelchich aj Kabraqan. Kab raqan es mecnico. Aj yiibanel abibaal aatin. Radiotcnico. Nab atz unk b olotz laj yiib anel ab ib aal aatin. El radiotcnico juega ftbol. Aj yiibo m x a a b . Z a p a t e r o . Xnimobresi linxaab laj yiibom xaab. El zapatero agrando mis zapatos. Xk obruqlaj yiib om xaab . El zapatero se perfor la mano.

1 5

Q'eqchi' Kaxlan aatin

25

1 6

Aj yo. Cazador. Aj yohin. Yo soy cazador. Xkamsi jun k antilaj yo. El cazador mat una serpiente. Ajaj. Alerta. Ajaj ru laj puub. El soldado est alerta. Aj aj ru lintz i . Mi perro est alerta. Ajo. Despierto. Ajookeblinyuwa. Mis padres estn despiertos. Aj ookin. Estoy despierto. Ajaamil. Despertar repentinamente. Ajaamilin naq xwab i xyaabli kaaq. Cuando escuch el trueno me despert inmediatamente. Ajaamil li k uula al naq xwohok li tz i . El beb se despert repentinamente cuando ladr el perro. Ajajnak. Aclararse, despertarse paso a paso o lentamente. Naajajnak sa wu naq xink ira. Fue aclarndose mi vista cuando me cur. Ajaw. Seor, rey. Li Ajaw wan sachi xjunil ruchichoch. El Seor est en todo el universo. Ajawal. Hijo (trmino sagrado). Chi junilo rajawalo aj Tepew ut aj Quqkumatz. Todos somos hijos de Tepew y Q uq kumatz. Ajawchan. Masacuata (especie de vboras). Xqakamsi jun ajawchan. Matamos una masacuata. Xnuqjun kaxlan li ajawchan. La masacuata trag una gallina. Ajen. Despierta!. Ajen chan laana!. Tu mam dice que despiertes!.

Ajk. Despertar. Joqe hoonal tat-ajq. A qu horas te despertars?. Xaj li k uula al. El beb se despert. Ajl. Nmero, cifra. Lajeeb rajlil li wochoch. El nmero de mi casa es diez. Ajlabaal (ajlebaal) tenamit, ajlank xjolom tenamit (sin.). Censo poblacional. Li rajlebaal tenamit naxkut jarub o chi junilo. El censo poblacional nos muestra cuantas personas habemos. Ajlank. Contar, Conteo, enumerar. Sa naril ajlank chahim li chinaal. Al nio le gusta contar estrellas. Li qanachin narajla li xkaxlan. La seora cuenta sus pollos. Ajleb. baco. Instrumento para contar. Nahulak chi qu ajlank rikin ajleb . Nos gusta contar con baco. Ajlebaal. C e n t r o d e c o n t e o , contabilidad. Nim li xna aj ajleb aal. El centro de conteo es grande. Ajlebaal qe. Calendario. Chool Kutank xkabali rajlebaal qe. El calendario se llama Ch ool kutan. Ajleba a l kaxlanxaml. Contador(refiere al contador de electricidad) Xpoe li rajlebaal qakaxlanxaml. Nuestro contador se descompuso. Aj loqol aaq. C o m p r a d o r d e marranos. Chu ru laj loqol aaq. El comprador de marranos hiede.

26

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Aj loqol wakax. C o m p r a d o r d e ganado. Aj loq ol wakax aj B it. Vctor es comprador de ganado. Xe xk e sa tza l a m j u n a j l o q ol wakax. Encarcelaron a un comprador de ganado. Ajok, rahok (sin.). Querer, amar, apreciar. Naqaj qatumin. Dinero queremos Nosotros. Twaj jun inkab . Quiero un dulce. Ajom. Asunto, mandado. Li wajom aan aatinak rikin li wixaqil. M i asunto es hablar con mi esposa. Ka ru aawajom. Cul es su asunto?. Ajom baanuhom. O b j e t i v o , operacin. Li ajom b aanuhom naqaj a an xnumsinkil li habalq e. Nuestro objetivo es pasar el invierno. B ihoomo k li wajom b aanuhom. Mi objetivo es ser millonario. Ajsi. Despirtalo!. Ajsi laawiitz in!. Despierta a tu hermanito! Ajsibaal u. P a r q u e . C e n t r o d e distraccin. Xoohulak chaq chi b eek saajsibaal u. Llegamos a pasear al parque. Chaqal ru li ajsibaal u. El parque es hermoso. Distractor. Ajsiik. Ser despertado. Xooajsiik xbaan xyaabi wajb. F u i m o s despertados por la msica. Aj'aj ru. Dinmico (a), extrovertido, atento. Li al aan aj'aj ru. Ese muchacho es dinmico. Aj'aj ru li t ujixq. La seorita es extrovertida.

Ajsinelchiich . Despertador. Wan jun wajsinelch iich . Tengo un despertador. Eqla (qela) xooaj xbaan li qajsinelchiich. Nos despertamos temprano por nuestro despertador. Ajsink. Despertar. Xrajsi li qawa chin li ixq. La mujer despert al seor. Yo chi ajsink linyuwa chin. Mi abuelo est despertando. Ajsink u. Recrearse, escarmentar, dar una leccin. Xerajsi ru li al re naq inka chik t-elqaq. Le dieron un escarmiento al muchacho para que ya no robe. Li ajsink u nakehok sahil ch oolejil. El recrearse alegra. Ajyank. D e s p e r t a r a c a d a r a t o . Na ajyank innachi q eq. Mi madre se estuvo despertando en la noche a cada rato. Ak. Ya. Ak xoowa ak. Ya comimos. Ak xkoo naq xinhulak. Ya se haba ido cuando llegu. Ak. Nuevo. Akli ruuq inna. El corte de mi mam es nuevo. Akin. Soy nuevo. A k aatin. P a l a b r a s n u e v a s , neologismos. Yookebchi ok akaatin sali qaatinobaal. En nuestro idioma se estn introduciendo palabras nuevas. Ak aatin li beelebaal ch iich . Automvil es un neologismo. Ak naleb. Idea nueva, costumbre nueva, conocimiento nuevo. Naab al li akna leb xinchap satzolebaal.

1 7

Q'eqchi' Kaxlan aatin

27

1 8

En la escuela adquir nuevos nuevos conocimientos. Wan jun x akna leb laj Xiwan. Juan tiene una idea nueva. Ak tzolom. Educacin Tecnolgica, educacin renovada. Li ak tzolom nakooxtenq a chi kiik. La educacin tecnolgica nos ayuda a superarnos. Ak xyuam, ak re. Peculiaridad. Ak re naq kaw ribli al aan. Es de por si que ese muchacho es fuerte. Ak we naq qeq intibel. De por s yo soy moreno. Akachibk. Matar pavos, comer pavos. Xik qe chi akachib k. Vamos a ir a comer pavo. Akobresiik. S e r r e n o v a d o . X ak ob resiik li hu. El documento fu renovado. A k obresinel. R e n o v a d o r. A j akobresinel ruuchich ochli Ajaw. Dios es renovador del mundo. Akobresink. R e n o v a r, volverlo nuevo. Xrak ob resi li rochoch qawa Bex. Don Sebastin renov su casa. Xoorak ob resi li hilaal. El descanzo nos renov. Akach. Pavo, chunto, chompipe. Xqatiw jun ak ach. Nosotros comimos un pavo. Nim chik li wakach. M i chompipe ya est grande. Aki. En un momento, ahorita. Aki nakooraqe. E n u n m o m e n t o

terminamos. Akinakinwar. Ahorita me duermo. Al. Muchacho, jven. Xko o chi tzolok li al. El muchacho se fue a estudiar. Al poh, al po. Cuarto creciente. Al po anajwank. La luna est en cuarto creciente. Al uj. Capullo, cogollo. Xtaneli ral ruj li utz ajl. El cogollo de la caa se cay. Xal ujink li kenq. El frijol reto. Alab te. Retoos Chinaus ralabte li tul. Estn bonitos los retoos del bananal. Alab te ik. Retoar. Xyoobalab teik li xtoon chiin. Comenz a retoar la mata de naranja. Alal. Salamandra. China babay li alal. La salamandra es pequea. Maache li alal. No toques a la salamandra. Alalb ej. Hijo. Aj q em li walal. Mi hijo es haragn. Ralalin qawaChiik. Soy hijo de don Francisco. Alanel ajl. Nmero decimal. Inka naoso roqeb laj alanel ajl. Los nmeros decimales son infinitos. Alank sa choolej. Idear, planear, pensar. Xalank saqach ool kab lak chi re nima . Pensamos construir una casa a la orilla del ro. Alibaak. D a r s e c o m o n u e r a . Xalibaak chik li Xmar. Mara ya es nuera.

28

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Alibej. Nuera. Yaj li ralibqanaRux. La nuera de doa Rosario est enferma. Alobaal. Matriz. Xchoeralob aal li qanachin. La seora fue operada de la matriz. Alobresink. Enternecer. Xralobresi laj Pons li ixq. La mujer enterneci a Alfonso. Amaq . Territorio, compaero, pueblo. Nim li ramaqeb aj qeqchi. El territorio de los q eqchies grande. Amaq ink. Vivir. Yo chi amaq ink laj Lu Kob an. Pedro est viviendo en Cobn. Ch ina us li amaq ink. Vivir es bonito. Amche. rbol, palo brujo; Nombre cientfico arben barbena littoralis. Xinxkat li amche . El palo brujo me quem. Us cho q sili amche . El palo brujo es bueno para lea. Amkux, am jaaj. Asma. Am xkux li qanachin. La seora tiene asma. Nalubtasink li amjaaj. El asma debilita. Amoch. Rana. Jwal naj napiskok li amoch. La rana salta muy alto. Xkat xk ab ali ch ina amoch. La ranita se llama Catalina. Anab aak. Ser inclinado. X anabaak li kabl xb aan li kaqsut iq. La casa fue inclinada por el huracn. Anabank. Inclinar. Xinanab li oqech chi ru li tz ak. Inclin el horcn en la pared.

Anabej. H e r m a n a d e h o m b r e . Josq li wanab. M i h e r m a n a e s e n o j a d a . T i n s u m l a a q r i k i n laawanab hulaj. M a a n a m e casar con tu hermana. Anaqwan, anajwan, anajwank. Ahora. Ok we chi waak anaqwan. Ahora voy a comer. Ink achik naqaj xik anajwank. Ahora ya no queremos ir. Anchal. Parece, con todo. Anchal inch ool nakatinra. Te quiero con todo mi corazn. Tchalq anchal li ixq. Parece que viene la mujer. Ani. Quin?. Ani laawanab?. Quin es tu hermana?. Ani xyehok re naq tooxik. Quin dijo que nos fueramos?. An o. Inclinado. An o li kabl . La casa est inclinada. Anookex chi ru li tz ak. Ustedes estan inclinados sobre la pared. Anum. Espanto, fantasma. Xooxib eek xbaan anum sa be. F u i m o s asustados por un espanto en el camino. Anum aawu. Eres espantoso. Anumiik. Ser objeto de mal agero. Xinranumi li mes. El gato me hizo seales de mal agero. Xqanumi qib . Lo que hemos hecho son seales de mal agero para nosotros mismos.. Anumink. Actuar con mal agero. Anumink yookeb li warom. Lo que estan haciendo los tecolotes indica
29

1 9

Q'eqchi' Kaxlan aatin

mal agero. Inkaus li anumink. El actuar de mal agero no es bueno. Apunk, apusink. Soplar. Xrapu linhu li iq . El aire sopl mis hojas de papel. Li ixqaal yo rapunkil li xam. La muchacha est soplando el fuego. Apusinbil. H a s i d o s o p l a d o . Apusinb il chik li pojtzsaxb een li meex. Sobre la mesa ya ha sido soplado el polvo A p u s i n e l n a ajej. Ve n t i l a d o r. Xqajuk l i a p u s i n e l n a a j e j . Desarmamos el ventilador. Xloqjun apusinel naajej laj Lu. Pedro compr un ventilador. Aq. Monte o paja para techo. Naabal aq xqataw chaq sa kiche. En la montaa encontramos bastante paja .
1 0

Aqaal. Planta que sirve para hacer escobas. Chaabil li aqaal choq mesleb. La planta para hacer escobas es bueno. Aq im. Trabajo de limpia. Toj naab al li waq im wank. Todava tengo mucho que limpiar. QawaKuxchoy chik li raq im. Don Domingo ya termin su limpia. Aqimbeetak. Limpiar, escardar (trabajar por alimento). Xkoo chi aq imb eetak li ch ajom. El muchacho se fue a limpiar. Aqink. Limpiar, escardar. Xqaqi li k al sakomonil. Limpiamos la milpa

entre todos. Tawaak li aq ink. Limpiar es agotador. Aqpan. Jilote. Numtajenaq li aqpan sa li kal. Abundan los jilotes en la milpa. Yookebxlowb al li aqpan li ch ejej. Las xaras estn comiendo los jilotes. Aqpanok, Aqpanok. Jilotear. Junab er anajwank ak x aq panochik li kal. Hoy hace un ao ya jilote la milpa. Aqu. Vstelo!. Aqu a laawiitzin. Ponle ropa a tu hermanito!. Aqunk. Vestir, arropar. Xraqu li kuulaal li wanab. Mi hermana arrop al beb. Aqej junaj xbonol. Uniforme. Toj akraq ebjunaj xbonol aj puub. El uniforme de los soldados todava est nuevo. Aqej, baatal. Vestuario, ropa. Mo aj chik li waq. Mi ropa ya est llena de moho. K e xbaatal li ch inaal re naq inkatreek a ke. Ponle ropa al nio para que no sienta fro. Aran, arani. All. Wain wank aran li wa. Come la comida est ah. Aran xintane . Ah me ca. Arin, ayi. Aqu. Aj ayiin. Yo soy de aqu. Arin xe wanjeli qanaqayuwa . Aqu vivieron nuestros padres. As iitzin. P r j i m o , h e r m a n o s . Xe aanilaak li qas qiitzin xbaaneb aj puub. Nuestros hermanos fueron

30

Q'eqchi' Kaxlan aatin

corridos por los soldados. Qarahaqeb li qas qiitzin. Amemos a nuestros prjimos. Asam. Hongos (color caf). Saasa xtzekankil li asam. Que sabroso comer hongos. Makachin asam sak al. En la milpa hay muchos hongos. Asb ej. Hermano mayor (de hombres). Jun maay hab wank re li was. M i hermano tiene veinte aos. Aj Kalich xkab ali was. Mi hermano se llama Carlos. Aseetipuub. Higuerillo. Nombre c i e n t f i c o R i c i n u s . Sununk li aseetipuub. Q u e o l o r o s o e s e l higuerillo. Asij. Apellido de la regin, Chicharra (especie de rbol Cigarra). Asij xsum ink ab a . Mi apellido es Asij. Atism, atisb. E s t o r n u d o . Kaw xin atisimak. Estornud muy fuerte. Atibaal. Cuarto de bao. Xtane li ch ina ixqa al sali atib aal. La nia se cay en el bao. Atink. Baar (uno mismo). Xooatink chaq sali palaw. Nos baamos en el mar. Chaab il atink q ela. Baarse en la maana es saludable. Atinik. Momento en que se realiz el bao. Ewer watinik laa in. Yo ayer me ba. Atisbak, atismak. Estornudar. Yo chi atismak chi wix li ixqaal. La muchacha est estornudando por m.

Xel kik sa ruuj li al xbaan at ismak. Al muchacho le sali sangre en la narz por estornudar. Atisiik. Ser baado. Xoo atisiik xb aan li hab . Fuimos baados por la lluvia. Atisink, atesink. Baar. Xqatisi li china aaq. Baamos al marranito. Xratisi laj china Xiwan linna. Mi mam ba a Juanito. Atzam ke. R o c o , e s c a r c h a . Makachin atzam ke sa xbeen li tzuul. Hay mucho roco sobre el cerro. Saqsaq li pim xbaan li atzam ke. El monte est blanco por el roco. Atzamiik. Ser ensalado. Xooatzamiik xbaan li nima. Fuimos salados por el ro. Atzamink. E n s a l a r, h e c h a r demasiada sal a algo. Xratz ami li tib li ixqaal. La muchacha ensal la carne. Atzumak. Florear. Chaqal ru xkana li kabl xbaan ratzuma li che. Cuando florearon las plantas adorn la casa. Xquutz uuji rik in atz um li nimbe naq xnume li awabej. Cuando pas el presidente adornamos la calle con flores de plantas. Atzumak. Florecer de toda planta. Xok chi atzumak li kape. El caf comenz a florecer. Atzam. S a l . Xoso li qatzam. Nuestra sal se acab. Num atzam li kenq. El frijol est muy salado. Atzam hailban. Suero oral. Naq xyajer aj Saqbalam xexk e ratzam

1 !

Q'eqchi' Kaxlan aatin

31

hail ban. Cuando Saqbalam se enferm le dieron suero oral. Atzum. Flor (referente a plantas o rboles frutales; ej. De frijol, de manzana). Xinkam jun ratzum inloy. A mi amiga le llev una flor. Yo chi elk ratzum li rum. El jocotal est floreciendo. Atzum xox. Sarampin. Li chinaal xkam xbaan li atzum xox. El nio muri por el sarampin. Naabal poyanam naxkamsi li atz um xox. El sarampin mata mucha gente. Awa b ejiik. Ser gobernado. Moko us ta nakooawabejiik xbaaneb laj kaxlan. No somos bien gobernados por los ladinos. Ink achik tqakanabqib c h i a w a b e j i i k x b a a n j a l a n poyanam. Ya no nos dejaremos gobernar por otras personas. Awabejink. G o b e r n a r. Najter xoorawabeji qawaTekun. Hace aos nos gobern don Tekun. Jwal cha aj awabejink saebli kutank ain. En estos das es muy difcil gobernar. Awabej. Presidente. Nim xtibel li awabej. El presidente es gordo. Junxil tenqanbilo chaq xbaan li a w a b e j . H a c e a o s r a m o s ayudados por el presidente. Awabejilal. Gobierno, presidencia. Xok chi k anjelak sali awa b ejilal

qawaKux. Don Marcos comenz a laborar en el gobierno. Awas. Secreto (Forma de defensa de uno mismo contra algo; un mal; una enfermedad). Awas reekli chinaal jo kan naq ink anak ira. El nio tiene s e c r e t o p o r e s o n o s a n a . Naq nake ketexb aan awas li kok al raasa nake kira. Cuando a los nios les d secreto cuesta que sanen. Awasiik. Recibir curacin o proteccin contra alguna enfermedad. Xoo awasiik re naq ink atootawe q xb aan yajel. Nos dieron curacin para que no nos enfermemos. Awasinbil. P r o t e g i d o c o n t r a e l secreto u otra enfermedad. Awasinbilebchik li poyanam. Las personas ya estn curados. Awasinbilo. Estamos protegidos contra cualquier enfermedad. Awasinel. Persona que cura el secreto. Xookirtasiik xbaan laj awasinel. Fuimos curados por el que cura el secreto. Awasink. Acto de proteger a alguien o algo de alguna enfermedad. Xrawasi li k uula al li ch ina mama . El anciano cur del secreto al beb. Awenk, awink. Resembrar. Xqawe chaq li kenq . Fuimos a resembrar el frijolar. Xoohulak chi awenk k al ewer. Ayer fuimos a resembrar la milpa. Awimq, awimj, awinq. Siembra. Chaqal ru li awinj xel anaqwan.

32

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Este ao sali hermosa la siembra. Naabal li wawinj wank. Yo tengo muchas siembras. Awk, awok. Sembrar. Xqaw ik sa x y a n q l i k al. E n t r e l a m i l p a sembramos chile. Awk, xqehil li awk. T i e m p o o momento en que se realiz la siembra. Jun po chikan qawinik. Hace un mes que sembramos. Awleb. Palo para sembrar (frijol, maz). Xtoqelin awleb . Mi palo para sembrar se quebr. Ax, axl. rnica (planta). Raxrax li axl. La rnica est muy verde.

Ayaynak. Quejarse de algn dolor ayaynak li al (quejido frecuente). Na xbaan li xyoklal. El muchacho se est quejando por su herida. Ayin, ayiin, ahin. Lagarto. Xinyiib jun sumal inxaabchi ru li rix ahin. Con la piel de lagarto hice un par de zapatos. Saasa xtiwb al li ayiin. Comer lagarto es muy delicioso. Aylok. Quejarse. Nakoo aylok xbaan qaraylal. Nos quejamos de nuestro sufrimiento. Ayu. vte!. Ayu sakabl. vete para la casa!.

1 #

Q'eqchi' Kaxlan aatin

33

Aa
Aajel. Necesario. Aajel ru li tzolok. Es necesario estudiar. Aakank. A g o n i z a r. Xaakank li wixaan tojo naq xkam. Mi abuela agoniz y despus muri. Aakute. Granadilla. Saasa naqil xkuxbal li aakute. A nosotros nos gusta comer la granadilla. Aal. Pesado. Li wiitzin aal chi us. Mi hermanito pesa mucho. Aalal. Pesor. Makachin raalal li qiiq. Nuestra carga tiene mucho pesor. Aaleek. Tentacin. Xintane sa aaleek xb aan li maak. Por el pecado ca en tentacin. Aalenbil. Tentado. Aalenbil li winq aan xbaan li maak. Ese hombre es tentado por el pecado. Aalok. Aumentar de peso. Xinaalo xb aan naq naab al haxwuk . Aument de peso porque tom mucha agua. Aalobr e s i n k . D a r m s p e s o . Xooraalobresi li qaq. Nuestra ropa nos dio ms peso. Aanilak. Correr. Ch ina us aanilak sa be. Correr en el camino es muy bonito. Aanilasink,. Correr (a alguien), corretear. Xoo aanilasiiik xb aan jun mamatz i . Fuimos correteados por un gran perro. Kabajer xqaanilasi jun aj uch. Anteayer corrimos a un tacuazn. Aaq, kuy, kuyaam. Cerdo, coche, puerco, marrano. Wan jun xmama kuy aj Lu . Pedro tiene un gran cerdo. Hulaj tqakamsi juni aaq. Maana mataremos un cerdo. Aaqam. Cotuza. Xchap jun aaqam aj Lu rubel saltul. Pedro atrap una cotuza debajo de la mata del zapotal. Chinqiusebli aaqam. Las cotuzas son muy bonitas. Aaqamal. N o m b r e a n t i g u o d e Chamelco. Sa naril xik li wixaan Aaqamal. A mi abuela le gusta visitar Chamelco. Aatin. P a l a b r a . Nahulak chi wu tziibank aatin sa li hu. Me gusta escribir palabras en el papel. Jwal saq ru li hu. El papel est muy blanco. Aatinaak. Ser hablado. Xooaatinaak xbaaneb li qayuwa. F u i m o s hablados por nuestros padres.

Aatinak. Hablar. Xraatina li china al aj Ku . Domingo le habl al nio. Aatinanbil. Hablado. Aatinanbil chik li ixq. La mujer ya ha sido hablada. Aatinobaal. I d i o m a , l e n g u a . Qeqchi xkaba li qaatinobaal.

Nuestro idioma se llama qeqchi. Xintziiba li waatinobaal sa hu. Escrib mi idioma en papel. Aawe, aaw. Tuyo, suyo. Aawe li kaxlanwa wan saxb een li meex. El pan que est sobre la mesa es tuyo. Aawixim. T maz.

1 %

Q'eqchi' Kaxlan aatin

35

B
Ba, ma. No, partcula negativa. Ba yeq li china patux. No vayas a m a c h u c a r a l p a t i t o . Maatan li kuula al . No vayas a botar el beb. Ba. Taltuza. Jun kamenaq ba wank sabe. Hay una taltuza muerta en el camino. Junes ichaj nakexlow li b a. Las taltuzas comen slo hierbas. Baalam. Jaguar, pataxte (planta que da frutos). Ebli baalam sa nakeril kuxuk tib. A los jaguares les gusta aalam. El comer carne. Saasa ru li b pataxte es delicioso. Baanuhom. H e c h u r a , m a n d a d o , obligacin. Toj wank jun inb aanuhom jo kan naq ink atinb atz unq. Todava tengo un mandado por eso no voy a jugar. Xsach saqach ool li qabaanuhom. Nuestro mandado se nos olvid. Baanunbil. Ha sido hecho, estar hecho. Baanunbil chik li taql. El mandado ya esta hecho. B aanunb ilo xbaan li Ajaw. Dios nos hizo a nosotros. Baanunk ib. Fingir. Moko ra ta xjolom aj Lix, yal naxbaanu rib. Andrs solo finge dolor de cabeza. Taab aanu aawibre naq tate xpaab . Para que te crean tienes que fingir. Baanunk. Hacer (no especfico). X i n b a a n u c h i k l i k a ru xye laawixaan. Ya hice lo que dijo tu aanunkil. Iremos a abuela. Xik qe xb hacer algo. Baanunk. Hacer, ejecutar, operar. Xinbaanu jun chaabil kanjel. Realic un buen trabajo. Xqabaanu li xaye qe. Hicimos lo que nos ordenaste. Baanuuk. Ser hecho, construido. Kib aanuuk usilal re . A l le hicieron el favor. Baasukunk, baasink. D o b l a r rpidamente, accin inmediata. b aasuku laawaq !. Dobla tu ropa! . Baatal, tikr. Ropa, manta para cubrirse. Chaqal ru baatal xloqli qanachin. La ropa que compr la seora est elegantsima. Xpeje linb aatal. Mi ropa se rompi. Baax. Laja, piedra lisa y delgada. Naabal baax xqaxok chaq chi re nima. En la orilla del ro recogimos muchas lajas. Ch ina us li b aax. Que bonita es la laja.

Babay. Pequeo (a). Babay aj wi tib xexsi we. Slo poca carne me regalaron. Toj b ab ay li ch inaal. El nio todava est pequeo. Bach. Tipo de rbol, palo suave (sirve para construir casas y balsas). Saqsaq ru li bach. El palo suave est muy blanco. Bach. T u r c e l o ! . B a c h l i chekaam wank aran. Tuerce el bejuco que est all!. Bachbach. Arrogante. B ach b achru li ixq a an. Esa mujer es arrogante. B ach b achaawu. T eres arrogante. Bachbachil. Arrogancia. Moko chaab il na lebta li b ach b ach il. La arrogancia no es buena costumbre. Bachbo. Torcido. Bachbo rix li che. El palo est torcido. Bachek. Ser torcido. Xbache li wix xbaan li xtenom li che. M i espalda fue torcida por el golpe del rbol. B achink. Retorcer, enrollar pita, lazo al rededor de algo. Xqab ach i li k aam chi rix li tixl. Enrollamos la danta con lazo. Xqabachi qib sa isb. Nos retorcimos en la chamarra. B achok. Torcer. Xqab achli mama chewank sabe. Torcimos en gran rbol que est en el camino. Xxb ach

li qa li beelebaal chiich. La camioneta torci el puente. Bajbajink. Pegar con palo o rama (accin frecuente). Xinbajbaji chi cheli tz i . Le pegu al perro con palo. B ajok. Pegar con una rama o con palo. Xooxbaj chi che laj kalajenaq. El borracho nos peg con palo. Ba k aamil. S e r amarrado repentinamente, accin sorpresiva. B ak aamil li tz inaq xreek a. Cuando sinti el perro ya estaba amarrado. B ak aamil laj Kuqab aan. Domingo fue amarrado sorpresivamente por nosotros. Bakbakink. Amarrar (accin r p i d a ) . Xqabakbaki li si. Amarramos la lea rpidamente. Bakbo. Amarrado. Bakbo li kuulaal chi ru chaat. El nio est amarrado en la cama. B ak b ooko. Estamos amarrados. Bakek, Jitek. Ser amarrado. Xb ak eli tz ixbaan naq natiwok. El perro fue amarrado por que muerde. Xjite chi us li xa'an wakax re naq ink atkoqrib . Fue amarrada bien la vaca para que no se suelte. B akleb. Instrumento para amarrar. Naab alebb ak lebxinsik . Busqu muchas pitas para amarrar. Xqa linb akleb. Mi pita para amarrar se pudri.

1 /

Q'eqchi' Kaxlan aatin

37

Bakok. Amarrar. Xinbakli china tz i . Amarr al perrito. Xb akchi us li xwex li al re naq ink atb otz e q. El muchacho amarr bien su pantaln para que no se suelte. Bakom. Algo o cosas que amarrar. Toj wank qab ak om jo kan naq ink a tooxik cheerix. Todava tenemos cosas que amarrar por eso no vamos a ir con ustedes. Xiikil xbakom aj Xiwan. Juan tiene mucho que amarrar. Balaamil. Esconderse repentinamente detrs de algo. Balaamilin chi rix li tzak naq xwil linna. Rpidamente me escond detrs de la pared cuando vi a mi madre. Balabaak. Ser escondido detrs de algo. Xoob alab aak chi rix li poopol. Fuimos puestos detrs de la municipalidad. Balabank. Esconder objetos detrs de algo. Xqab alabtzalamche chi rix kab l. Pusimos tablas detrs de la casa. Balak kab. P i z a r r n . Saasa li b alakkab . Los pizarrines son ricos. Loqchaq junaq inbalakkab . Ve a comprarme un pizarrn. Balakxul. Cebra. Ch ina us rixebli balak xul. Las cebras son bonitas. Xinloqjun b alakxul.Compr una cebra.

1 (

Balalnak. Vagar, forma de caminar. Nakoobalalnak chi xik ewu. En la tarde nos fuimos vagando. Nab alalnak chaq aj Chiik sak ayiil. Francisco estaba vagando en el mercado. B alam. Esquina o vuelta. Xinten naq i wu sa li xb alam kab l. Me lastim la cara en la esquina de la casa. Balaq. M e n t i r a , e n g a o . Junes balaq naxye qe li awabej. E l presidente slo mentiras nos dice. Riki n b alaq xooka m e chi juchuk. C o n e n g a o s f u i m o s llevados a votar. Balaqiik. Ser engaado, mentido. Xoobalaqiik wi chik xbaan li awabej. El presidente nos volvi a engaar. Balaqik. E n g a a r, m e n t i r. Sa nahulak chi ru balaqink la Ku Domingo le gusta engaar . Balaqinbil. Engaado, mentido. Ak b alaqinbil chik li ixq a an. Esa mujer ya ha sido engaada. B alaq inbilo chik chi junilo. Todos nosotros ya estamos engaados. Balaqi n k . E n g a a r, m e n t i r. Xooxbalaqi qawaLu jokan naq inka xkulunk. Don Pedro nos enga por eso no vino. Xinxbalaq i wi chik li wixaqil. Mi esposa me volvi a engaar.

38

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Balbal che. Tipo de pjaro. Sa nab ichank laj b alb al che . El pjaro canta bonito. Balbo. Est escondido detrs de. Balbo li chinaal chi rix kabl. El nio est escondido detrs de la casa. Balbookin chaq chawix. Estaba escondido detrs de ti. Balk. Cuado. Inbalk aj Itzamna. Itzamna es mi cuado. Qab alkat. Eres nuestro cuado. B aloon. Rayado, manchado. B aloon rix li akach. El chompipe es rayado. Ba l q u k u n k . Vo l t e a r s e rpidamente. Ak tinb alqukunq naq xwil laj kalajenaq. Cuando vi al borracho me voltee rpidamente. Balqunk. Voltearse. Moko xinke ta reetal naq xatb alq u. No me di cuenta cuando te volteaste. Ba l q usiik. S e r v o l t e a d o . Xoobalqusiik xbaan inna sa qawara. Mi mam nos volte cuando estbamos durmiendo. Xb alq usiik li qajukubxb aan li sos. Nuestra canoa fue volteada por la catarata. Ba l q usinbil. Vo l t e a d o . B alq usinb ilebchik li pek wankeb sa be. Las piedras que estn en el camino ya estn volteadas. Balqusink. Voltear. Xqabalqusi li xmamatoon che. Volteamos el gran t r o n c o . Xinbalqusiheb li wa

wankebsakil. Voltee las tortillas que estn en el comal. Baltzuul. Sombra de cerro a la vuelta del cerro. Xoohulak chaq chi behek saxbaltzuul. Llegamos a pasear a la sombra del cerro. Balu. Malanga comestible. Maakajo xninqal li xxaq li b alu. Que grandes son las hojas de la malanga. Saasa xlowbal li balu. Es sabroso comer la malanga. Bambo. No lleva nada en la mano. B amb o li al naq xko o. El muchacho se fue sin llevar nada en la mano. B amb ookin naq xink ulunk. Cuando regrese no traa nada en la mano. Ban. C r a l o ! . Ban laawitzi n chankin. Te digo que cures a tu hermanito!. B anin. Crame!. Ban. Remedio, medicamento, droga. Terto xtzaq li ban satenamit. En el pueblo est cara la medicina. Ukli ban re naq tatkiraaq. Toma la mecicina para que te alivies. Banbil. Curado. Banbileb chik linkok al. Mis hijos ya estn curados. B anbilo. Estamos curados. Banek, baneek. S e r c u r a d o , darse un tratamiento. Xbaneli ixq xbaan jun aj ilonel. La mujer fue tratada por un curandero. Banleb. Instrumento para curar. B anlebli ch iichwank chi ru meex.

1 )

Q'eqchi' Kaxlan aatin

39

2 =

El metal que est sobre la mesa sirve para curar. Banlebaal ixq. Clnica de mujeres. Xkam li wechkabal sabanlebaal ixq. Mi vecina se muri en la clnica de mujeres. Banlebaal kokal. Clnica para nios. Numtajenaqebchi k uula al sa b anleb aal kok al. En la clnica para nios hay un montn de bebs. Banlebaal re winq. Clnica para h o m b r e s . Xoso l i b a n s a b anleb aal re winq. En la clnica para hombres se acab la medicina. Banlebaal. P u e s t o d e s a l u d , hospital. Toj sa banlebaal ru li wanab naq kiyajer. C u a n d o m i hermana se enferm fue a dar hasta el hospital. Ink aus nake b anok sa b anleb aal. En el hospital no atienden bien. B anok. Curar, tratamiento. Xqab an li xa'an tz i . Curamos a la perra. Xb an linyuwaqawaB ex. Don Sebastian cur a mi padre. Banyox. Muchas Gracias. Banyox qana Mar. Gracias doa Mara. B anyox aawe naq xulaakanablinko . Gracias por venir a dejar a mi hija. Banyoxinbil. Agradecido. B anyoxinb il chik li qawimj re li Ajaw. Nuestras siembras ya estn agradecidas a Dios. B anyoxinb il chik li wuk a. Mi bebida ya est agradecida.

Banyoxink. Agradecer, dar gracias. Ninb anyoxi eere naq xolineerulani. Les agradezco a ustedes por pasar a s a l u d a r m e . Ma xebanyoxi leetzakahemj re li qanachin. Agradecieron su alimento a la seora?. Baq. Hueso. Sa nake ril li b aq li tz i . A los perros les gusta mucho los huesos. Xintoq jun xb aqel woq. Me fractur un hueso del pe. Baqbaq. Delgado, flaco. B aqb aq aj chik linch ina kuy. Mi cerdito est muy flaco. Baqbaq intibel. Estoy muy delgado. Baqche. E s p e c i e d e a r b u s t o medicinal. Nombre cientfico Eupatorium semi alltum. Chaab il b an li baqche. El baqch es buena medicina. Baqibk. B o x e a r, p e l e a r c o n l o s puos. Naxnaw baqibk li wikan. M i t o s a b e b o x e a r. Nahulak chi wu ilok baqibk. M e g u s t a v e r boxeo. Baqink. Golpear a alguien con los puos. Naq xinxhobaj Luxinb aqi chi wuq. Cuando Pedro me maltrat lo agarr a puetazos. Baqirk, baqerk, baqok . Adelgazar, desnutrirse. Yooko chi b aqirk xb aan xtiqwal saq e. Estamos adelgazando por el calor. Xbaqer li wixaqil xbaan yajel. Mi esposa adelgaz por la enfermedad.

40

Q'eqchi' Kaxlan aatin

B aqlaq chiich. Bicicleta. Xinxbito chi najt jun baqlaq chiich. Una bicicleta me avent lejos. Xiwxiw beek sab aqlaq ch iich . Andar en bicicleta es peligroso. Baqlaq, bajlaq. Olote. Naabal b aqlaq oqak at ewer. Ayer quemamos muchos olotes. Moko nakat ta li baqlaq naq taqtaq. El olote no se quema cuando est mojado. Baqlaqkot, baqlaq xul. C o m a d r e j a . Xooxx i b e s i j u n b aqlaqk ot eq ela. En la maana nos asust una comadreja. Wank jun qabaqlaq kot sakabl. En la casa tenemos una comadreja. B aqobresiik. Adelgazarse por algo. Xoobaqobresiik xbaan li ban xe xk e qe. Fuimos adelgazados por la medicina que nos dieron. Baqob resink. Adelgazar a alguien o algo. Xinxb aqobresi li maak uy. La hierba mora me adelgaz. Baqsank. Tipo de hormigas. Ra nake xtiqli b aqsank. La picadura de las hormigas es dolorosa. Kama anat li b aqsank. Pareces hormiga. Baqx. Mojado. Jwal baqx linyuwa naq xkulunk chi qeq. Cuando mi padre vino a noche estaba bien mojado. Baqx rix li tzi. El perro est mojado. Baqxink. Mojar. Xinb aqxi li mis chi qemha. Moj al gato con agua de masa.

Baqxok. Lubaak S i n o n i m o Mojarse. Xoobaqxonaq xoonume chaq sanima . Cuando pasamos en el ro nos mojamos. Xbaqxo li isb xb aan li sujew. La chamarra se moj por la neblina. Baqxul, seel xul, iboy. Armadillo. Xqachap chaq jun b aqxul sek iche . Cazamos un armadillo en la montaa. Toj kachin li seel xul. El armadillo todava est pequeo. Bar wank. Dnde vive?, cul?. Partcula interrogativa. Bar wank qana Chiik. Dnde vive doa Francisca?. b ar wank taawaj?. Cul quieres?. Bar. Dnde?. Bar wank linjok. Dnde est mi honda de pita. B ar xmuq ribli cho. En dnde se escondi el ratn. B arab ank. Colocar en una superficie una cosa de forma alargada. Xinb arab li tz amb a sab e. Dej tendida la viga en la calle. Xb arabroq laj B it rub el meex. Vctor dej su pierna tendida debajo de la mesa. B arb o. Sinonimo. Una cosa de forma alargada que est colocada en un lugar. Barbo li kanti sa xmu kabl. La culebra est tendida en el corredor. Barb ookil b an. Cpsula. Xnuqjun barbookil ban li k uula al. El beb se trag una cpsula. Xkam jun qawachin xbaan uk uk b arbookil ban. Un seor se muri por tomar cpsulas.

2 1

Q'eqchi' Kaxlan aatin

41

2 2

Barbookil qani xepim. Zanahoria. Sa xlowb al li b arb ookil q ani xe pim sajuyb il. Es rico comer la zanahoria en recado. Bas. R a z y m o d o i m p e r a t i v o o exhortativo del verbo doblar. Bas laawex. Dbla tu pantaln!. Basaamil. De repente se dobl. Basaamil li isb xbaan li iq. La chamarra se dobl repentinamente por el aire. B asb asink. Doblar rpidamente. Yal traj ru xik Xmar jo kan naq xb asb asi li t ikr. A Mara le urga ir por eso dobl rpidamente la ropa. Tqabasb asi li hu tojo naq tooxik. Doblamos los papeles rpidamente despus nos vamos. Basbil. Algo que ha sido doblado. B asb il chik li ruuq Xpet. El corte de Petrona ya ha sido doblado. Basek. Ser doblado. Xbase rix li chekaam xbaan li che. El bejuco fue doblado por el rbol. Xb aseli wix xb aan iiqank hal. Mi espalda se dobl por cargar mazorca. Basinbil. Algo que tiene varios dobleces. B asinb il xe xkanabli isb li kokal naq xkohebsatzolebaal. Los nios dejaron bien doblada la chamarra cuando se fueron a la escuela. Basink. Doblar varias cosas, o varias veces una cosa. Xqab asi i rix li kok chaj. Doblamos los arbolitos de pino.

Xbasi riblinwex naq xinke choq xsok injolom. Cuando mi pantaln lo puse como almohada se hizo varios dobleses. Basok. Doblar (ropa, papel, otros). Xbas lintasal hu li wechbeen. Mi compaero dobl mi libro. Xinb as li waq . Dobl mi ropa. Bataamil. Ser envuelto repentinamente, rodeado. B ataamilo sa isbnaq xkut chaq li iqsaqab een. De repente fuimos envueltos en una chamarra cuando el aire lo avent sobre nosotros. Ak b ataamilin chik xbaan innasat ikr naq xweek a. Cuando me d cuenta ya estaba cubierto en una manta por mi madre. Batbo. Est envuelto. Batbo li chinaal re naq inkatreeka ke. El nio est arropado para que no sienta atb o li wa sat ikr. Las tortillas fro. B estn envueltas en servilleta. Batek. Ser envuelto, ser arropado. Xoobate sa isb chi qeq. En la noche fuimos envueltos en chamarra. Xb ateli ixq naq x el chaq sanima . Cuando la mujer sali del ro fue arropada. Batinbil. H a s i d o e n v u e l t o o arropado. B atinb il laamatan sahu. Tu regalo ha sido envuelto en papel. Batok. Envolver, arropar. Xabat raj laawitzin wi inka tyajerq. Le

42

Q'eqchi' Kaxlan aatin

hubieras puesto ropa al nio sino se va a enfermar. Batom. Lo envuelto, lo empacado. Xink am chaq linb atom re naq taawil ma us xinbaanu. Traje lo que ya empaqu para que vea si est bien hecho. B atz . Mono. Xooxib eek chaq xb aan jun b atzsak iche . En la montaa fuimos asustados por un mono. Kaqebrix li batz. Los monos son colorados. Batzubaal bolotz oq. Cancha de f t b o l . Xik qe chi aanilak sa b atz ubaal b olotz oq. Vamos a ir a correr en la cancha de ftbol. Batzu b aal bolotz uqm. Cancha de baloncesto. Xint anechaq sa M e c a e n l a c a n c h a d e atz ub aal b olotz uq m. baloncesto. b Batzubaal. Campo de juego, lugar atz ub aal de recreacin. Xik qe sab rajsinkil qu. Vamos a ir al campo de juego para recrearnos. Raxrax li b atz ub aal. El campo de juego est muy verde. Batzum. Juego, algo por jugar. Inbatzum a wank wikin. Lo que tengo es lo que juego. Batzunjenaq, batzujenaq. A p a r e a d a . Batzunjenaq chik linxa'an wakax. Mi vaca ya ha sido apareada por el macho.

Batzunk aatin, chuchink. Bromear. Laao sa naqil batzunk aatin. A nosotros nos gusta bromear. Chinaus batzunk aatin. Bromear es divertido. Batzunk bolotz. Jugar balompi. Xoohulak chaq chi b atz unk b olotz. Fuimos a jugar balompi. Batzunk. Jugar, hacer deporte, acto de aparear. Yooko chi batzunk bolotz oq. Estamos jugando ftbol. Xe xk am chi b atz unk linxa'an tz i . Llevaron a mi perra para que sea apareada por el macho. Batzunleek. Ser burlado, que se aprovechen de alguien, haber sido apareada ( la hembra por el macho) Xbatzunleek linxa'an tz ixb aan li q eqi tz i . Mi perra fue apareada por el perro negro. Yal xbatzunleek Xkantel xb aan aj Xiwan. Candelaria slo fue burlada por Juan. Batzunlenbil. Ha sido jugueteado, burlado, ha sido apareada. A kaxlanwa aan batzunlenbil chik xbaan li mis. Esos panes ya fueron jugueteados por el gato. Batzu n l e n k . J u g u e t e a r, desperdiciar. Xexbatz unle li wa li kok al. Los nios desperdiciaron las tortillas. Naabal haxbatzunle li wiitzin naq xatink. Mi hermanito cuando se ba desperdici mucha agua.

2 3

Q'eqchi' Kaxlan aatin

43

2 4

B atz uul. Juguete. Xsi jun xb atz uul li ch ina al li qana chin. La seora le regal un juguete al nio. Wank naabal inbatzuul. Tengo muchos juguetes. Bay, kas. Deuda, crdito. Chi bay xinke li kay re li ixq. A la mujer le di la mercadera al crdito. Numtajenaq xbayom qawa Max. Don Marcos tiene mucha deuda. Ba'yatq, ba'yaq, kachinq. Por poquito, poco a poco. Taakeheb ba'yaq ixim rehebli kokkaxlan. A los pollitos les das un poco de maiz. Ba'yatq ba'yatq xjeqe chaq li ixq chinkatq. La mujer poco a poco se acerco a mi lado. Bayb il. Ha sido demorado, detenido. Baybil chaq xbaan li hab . Ha sido detenido por la lluvia. Baybo. R e t a r d a d o , a t r a s a d o . Baybookat chikan seeba aawib. Apresrate ya ests atrasado. Baybookeb laj kanjel. L o s trabajadores estn retardados. Bayek. S e r a t r a s a d o p o r a l g o . Xbayek li wixaan xbaan li xkanjel. Mi abuela se atras por el trabajo. Xoob ayek sabexbaan jun beelebaal chiich. Fuimos retrasados por un carro en el camino. Bayjenaq. Se ha retrasado, tardado (hace tiempo). B ayjenaq li al xb aan

xk anjel. El muchacho se ha retrasado por su trabajo. B ayjenaqin chikan. Yo ya estoy atrasado. Bayjik. Ta r d a n z a , r e t r a s o , . Jun hoonal chik qab ayjik. Ya tenemos una hora de retraso. Bayk. T a r d a r s e , r e t r a s a r s e . Xoobayk chaq chi atink. N o s tardamos bandonos. Jwal nabay innachi loqok. Mi madre se tarda mucho en comprar. Bayl, bahil. J u n c o . Chaabil li chakach nael chi ru b ayl. Con junco salen buenas canastas. Nayokok li bayl. El junco corta. Bayok. Tardar, retrasar a alguien, fiar. Xinxbay chaq chi aatinak sa b e. El hablar en el camino me tard. Xooxb ay li hab . La lluvia nos atras. Be. C a m i n o , a c c e s o , v e r e d a . Xextzaki ru qabe. Asfaltaron nuestro camino. Jwal sulul li b e naxik Chi Sek. El camino que conduce a Chisec est muy lodoso. B e . Mal de ojos. B e seru li wiitz in. Mi hermanito tiene mal de ojos. Be salaawu. T tienes mal de ojos. Beirk, beok. Contraer mal de ojos. Xbeirk seru li ixq. La mujer e o k. contrajo mal de ojos. Yibru li b Contraer mal de ojos es horrible. Bech, jech. C o n t r a r i o , r e v s , torcido. Bechxaake laatikr. T ropa te la pusiste al revs. B echru li meex. La mesa esta torcida.

44

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Bechbo, jechjo. Est al revs, al contrario, torcido. Bechbo rix li oqech xqak e. El horcn que colocamos est torcido. B ech b o roq li meex. La pata de la mesa est torcida. Bechebaak, jechebaak. Acto en que se tuerce algo. Xb ech eb aak rix linch iich . Torcieron mi machete. Bechebank, jechebank. Acto d e t o r c e r a l g o . Laj kalajenaq xbecheb roq lintem. El borracho torci la pata de mi silla. Bechechnak, jechechnak. Movimiento en forma sesgada, caminar de forma torcida. Nabechechnak chi xik laj Chiik. Francisco se fue caminando torcido. Becho k , b i y o k , e e t z u n k . Torcer los labios en forma de burla. Xinxbechchaq jun ixq sakayiil. Una mujer me burl en el mercado. Inka us bechok. Burlarse no es bueno. Be e j i k , b e h e j i k , b e e j i n i k . Andanza, lo que hay que caminar, paseo. Toj naab al xb eejik jo kan naq sa junpaat xkoo. Todava tiene mucho que caminar por eso se fue rpido. Beek, behek. C a m i n a r, pasear. Xpoxer roq li qana chin chi beek. A la seora se le ampollaron los pies por caminar. Yal beek qe. Slo venimos de paseo.

Beelaak. Ser acarreado. Xbeelaak chik li kenq. E l f r i j o l y a f u e acarreado. Xb eelaak li ixim xb aan li cheekal winq. El maz ya fue acarreado por el anciano. Beelanbil. H a s i d o a c a r r e a d o . Beelanbil xexbaanu laj elq re li ka ru re li wikan. Las pertenencias de mi to fue acarreado por los ladrones. Beelank. Transportar, acarrear. Xooxb eela jun b eeleb aal ch iichtoj sa kalebaal. Una camioneta nos t r a n s p o r t h a s t a l a a l d e a . Ma xab eela li ha . Acarreaste el agua?. Beelebaal chiich. Ve h c u l o , carro, automvil. Hulaj tqaloq jun qabeelebaal chiich. M a a n a compraremos un automvil. Ewer kixik jun beelebaal chiich sa taqa. Ayer se embarranc una camioneta. Beelebaal. Pasadizo, banqueta, lugar donde se pasa. Wank jun kamenaq tz isali b eeleb aal. Hay un perro muerto en la banqueta. Beelomej. Esposo, marido. Qawa B ex xk ab ali xb eelom qanaRux. El esposo de doa Rosa se llama Sebastin. Aj kutunel li xbeelom xkat. El esposo de Catarina es maestro.

2 5

Q'eqchi' Kaxlan aatin

45

Beelomiik. Acto en que el hombre se convierte en esposo. Xbeelomiik li al xbaan li ixq. El muchacho fue convertido en esposo por la mujer. Beelomink. Acto de adquirir esposo. Inkanaraj b eelomink li ixq chank. La mujer dice no querer tener marido. Beeni. Recorre!. Beeni chaq li kayiil toj reetal naq taataw chaq li pix. Recorre todo el mercado hasta que encuentres tomate. Beeniik. Ser recorrido, un pueblo. A tenamit a an xb eeniik chaq qab aan. Ese pueblo fue recorrido por nosotros. Beenink. Recorrer. Xqabeeni chaq chi xjunil li qana aj. Recorrimos todo nuestro terreno. Yal b eenink tenamit nakab aanu ut inkanakatkanjelak. Slo recorriendo el pueblo te mantienes y no trabajas. Beeresiik. Ser encaminado, guiado, conducido. Xoobeeresiik sa jun beeleb aal ch iich . Nos condujeron en un automvil. Beeresinbil. Se ha encaminado, se ha guiado, se ha llevado a pasear. Ma beeresinbil chaq li chinaal sa kayiil. El nio fue llevado a pasear al mercado?. Beeresinbilo xbaan jun qawa chin. Somos guiados por un seor. Beeresink. Encaminar, conducir, guiar. Xinbeeresi chaq li wixaqil

2 6

Watemaal. Llev de paseo a mi esposa a Guatemala. Be e r e s i n k i l , b a a n u n k i l . Procedimiento, pasos, proceso. Li xbeeresinkil li sumlajik kamaan ain. El procedimiento para casarse es as. Be k b i l , p i k b il. E s c a r b a d o . Bekbil chik xnaaj li kamenaq. El lugar donde ser enterrado el muerto ya est escarbado. Be k i n b il, pikinbil. H a s i d o escarbado. B ekinb il chik li qawimq xbaanebli kaxlan. Nuestra siembra ha sido escarbado por los pollos. Bekink, pikink. H a c e r m u c h o s agujeros en la tierra, escarbar rpidamente. Xbeki xmu li kabl li aaq. El cerdo escarb varios hoyos en el corredor. Bekleb, pikleb. Instrumento para escarbar; azadn, pala, piocha. Xtoqeruqlinbekleb . Se quebr el mango de mi piocha. Xloq jun xpikleb aj Xiwan. Juan compr un instrumento para escarvar. Bekok, pikok. Escarbar. Cham xsa li kumb xqabek. E l p o z o q u e escarbamos est hondo. Beleeb. Nueve (nmero cardinal). Wankebbeleebinkokal. Tengo nueve hijos. B eleeb o. Somos nueve. Beleelaju. D i e c i n u e v e ( n m e r o cardinal). B eleelaju chihabwank re

46

Q'eqchi' Kaxlan aatin

li ixqaal aan. Esa muchacha tiene diecinueve aos. Beleelajuho aj ka n j e l . S o m o s d i e c i n u e v e trabajadores. B elej. En nueve das. B elej tooxik chi beek Karcha. En nueve das iremos a pasear a Carch. Belejin chaq. En nueve das regreso. Besbil. T i e n e e l p e l o c o r t a d o . Besbilin chik. Yo ya tengo cortado el pelo. Besek. Ser cortado el pelo. Yo chi yaabak li chinaal naq xbesek li rismal. El nio estaba llorando cuando le fue cortado el pelo. Besleb. Tijeras. Qes re li besleb. Las tijeras tienen filo. Xtoqe li b esleb. Las tijeras se quebraron. Beslebaal. Barbera. China Max xk ab ali b esleb aal. La barbera se llama Monito. Ch inaus rochochil li beslebaal. El local de la barbera est bonita. Besok. Cortar el pelo. Xbes qismal linyuwa chin. Mi abuelo nos cort el pelo. B etz. Bizco. B etzseru lintz i. Mi perro tiene los ojos torcidos. Betz seru aj Kalich xb aan ilok sasalso. Carlos tiene los ojos torcidos por mirar de lado. Bi . Pues, que s, acaso. Ma inkab i nakanaw ink aba . a caso no sabes mi nombre?. Usaq bi. Est bueno pus.

Bich. Canto, cancin. Ink anahulak chi qu laabich. No nos gusta t cancin. Xqatziiba jun xbich li qatzoleb aal. Escribimos una cancin para nuestra escuela. Bichbo. Pelado. Bichbo chik rix li chiin. La naranja ya est pelada. Bichok hal. Destuzar. Toj taabich li hal toja naq tatwaaq. Hasta que destuces las mazorcas vas a comer. Naabalo chi bichok hal. Somos muchos destuzando mazorcas. Bichok, michok. Pelar (frutas). Xinbich rix li saqitul. Pel la cscara de los pltanos. Bichrix li mank. Qutale la cscara al mango. B ich om. Lo que hay que pelar(de una ich om fruta o verdura). Toj wank qab jo kan naq ink atooxik. Tenemos mucho que pelar por eso no iremos. Qab ich om chijunil a hal a an. Todas esas mazorcas son para que las destuzamos. Bichank. Cantar. Xinb icha jun b ich sali chuut ewer. En la reunin de ayer cant una cancin. Chinaus li b ichank. Cantar es bonito. Bichaak. Ser cantado. Xbichaak xbaaneb laj tzolom. Fue cantado por los estudiantes. Bichanqo. C a n t e m o s ( m o d o exhortativo o imperativo del verbo cantar). Bichanqo anaqwank re naq inkatoexch iila. Cantemos ahora para que no nos regaen.

2 7

Q'eqchi' Kaxlan aatin

47

Bichleb, bichlebaal. Himnario. M a x a a l o q l a a b i c h l e b a a l . Compraste tu himnario?. Qawa Panch tsi we jun bichlebaal. Don Francisco me regalar un himnario. Bichlenk. Cantar (varias veces). Oxib sut xexbicha li bich. La cancin la cantaron tres veces. Laa o xoob ichlenk re. Nosotros cantamos varias veces. Bihom. Adinerado, rico, millonario. B ihom laj Kux. Marcos es adinerado. B ihomin. Soy rico. Bihomal, bihomalil. R i q u e z a . Makachin xbihomal li winq aan. Ese hombre tiene muchas riquezas. Li bihomal nak amok samaak. La riqueza lleva al pecado.
2 8

e s m u y g r a n d e . Xqaloq j u n qab iitche . Compramos un yugo. B iqb il. Masajeado o frotado. B iqb il chi b an li roq li ch ina al. El pie del nio ya est frotado con ungento. B iqb il intib el. Mi cuerpo ya est masajeado. Biqek. Ser masajeado, ser frotado. Xoobiqe xbaan li tiixil winq. Fuimos masajeados por un anciano. Xb iqeli patz xb aan li che . El pato fue estripado por el rbol. Biqink. Frotar, ungir. Xinxbiqi sa aseeyt linna . Mi madre me ungi con aceite. Biqlenbil. F r o t a d o , u n g i d o . Biqlenbil sa ban li wikaq. M i sobrino est frotado con medicina. Biqlenbil li wa. Mi pierna est frotada. Biqok. Frotar. Xinbiq li xtelb' li k uula al rik in b an. Frot el hombro del nio con medicina. Bireet. Gorra. Wank qabireet chi junilo. Todos tenemos gorras. Kaq xbireet li chajom. La gorra del muchacho es roja. Birleb. C a l c u l a d o r a . Xinjuk linb irleb . Desarme mi calculadora. Birok rix. Hacer cuenta. Maamin tzaqal xexbir rix li qatojbal. No hicieron bien la cuenta de nuestro pago. Birok, milok. Quitar con los dedos la masa que queda en la piedra de

Bihomobresink. E n r i q u e c e r. Xb ihomob resi li ixq laj Xiwan. Juan enriqueci a la mujer. B ihomok. Volverse millonario, rico, a d i n e r a d o . Xoobihomo. N o s volvimos millonarios. Xbihomoli neb a . El pobre se volvi millonario. Biis. M e d i d a , ( m e d i d a q u e s e utiliza,puede ser, onza,libra, botella, litro, vaso,guacal ). Kayi jun biis inkape. Vndeme una medida (onza) de caf. Chi b iis nak ayink qanaPet. Doa Petrona vende por medida. Biitche. Yugo. Jwal nim li biitche nakexpik wi li choch li muul. El yugo con que aran la tierra las mulas

48

Q'eqchi' Kaxlan aatin

moler. Yo chi birok li ixq. La mujer est quitando la masa de la piedra. Xb ir ru li kalaj ke enel. La cocinera quit el resto de masa de la piedra. Bis. Medir, pesar (modo imperativo o exhortativo del verbo medir o pesar). B is li ixim. Pesa el maz!. B isbil. Medido, pesado. Chi b isb il li qawa nake xk e. Nuestra comida la dan medida. B isb o. Medido, pesado. B isb o li tib xapatz. La carne que pediste est pesada. Bisbo li naajej. El terreno est medido. B ise k. Ser medido, pesado. Xb ise k li kenq . El frijol fue pesado. Xb ise k li qach och . Nuestro terreno fue medido. Bislebtiq. Termmetro. Inkachik us li bislebtiq. Ya no funciona el termmetro. B isleb . Instrumento para medir: libra, guacal, metro, etc. Xerelqa li qab isleb . Robaron nuestra libra. Li qana chin xtz eq xb isleb . La seora perdi su libra. Bislebaal. Lugar donde se mide. Inka tza q a l n a b isok sa' xbislebaal. El el lugar para medir no miden cabal. Xsach li b isleb . La balanza se perdi. B isok. Medir, pesar. Hoobkutank chik xbisbal li xayaw. El achiote tiene cinco das de haberse pesado. Haan a in xb isom li ixq. Esto es todo lo que la mujer pes.

B isok. Medir, pesar algo. Xqab is jun oq obchi ixim. Pesamos cuatrocientas libras de maz. Teebis qachoch teeb aanu usilal. Hgannos el favor de medir nuestro terreno. Bisom. Lo pesado, lo que hay que pesar. Inb isom. Lo que pes. Naab al xbisom li was. Mi hermano tiene mucho que pesar. Bitbo. Cargado (en la cabeza). B itb o xb aan. Lo tiene cargado. B ititnak. Forma en que se va alguien cargando algo en la cabeza. Nab ititnak chi xik li ixq. La mujer se est yendo cargando en la cabeza. Bitonbil. Cargado (en la cabeza). Chi b itonb il nake xk am chaq xha li ixq. Cuando las mujeres acarrean agua lo traen en la cabeza. Bitonk. Cargar en la cabeza. Xbito li kukb' Xmalaleen. Magdalena carg la tinaja en su cabeza. Ani xb itonk re li ukal. Quin carg la olla?. B i t o n k o t . Escarabajo. K a m a a n e b l i k o k k o k l a j b itonk ot. Los escarabajos parecen t o r t u g u i t a s . S e r u u j c h e nakewank laj bitonkot. L o s escarabajos viven en los rboles. Bitook. Ser cargado (en la cabeza). Xb itook li chakach xbaan li ch ina ixqaal. La canasta fue cargada por la nia. Jun saak hal xinb ito. Carge un costal de mazorcas.

2 9

Q'eqchi' Kaxlan aatin

49

2 0

Bitzok. Hacer muecas, gestear. Yo chi bitzok li ixq. La mujer est haciendo muecas. Bitzbitzink. Rabear, colear (mover la cola). Yo chi bitzbitzink li tzi. El perro est moviendo la cola. Xb itzb itzi li xye li tzi naq xooril. Cuando el perro nos movi mene su cola. Bitzil, tzipil. Pizca. Jun bitzil atz am. Una pizca de sal. Chi bitzil taak ehebxq em li kokkaxlan. A los pollitos les dars masa por pizca. Bitzkiri, pitzkiri. Gusano (de color negro). Xiwajel ru li bitzkiri. El gusano da miedo. Xintiwexb aan b itzkiri . Fui picado por el gusano. Biyok. Hacer muecas con los labios en forma de burla o desprecio hacia otra persona. Xooxbiy chi re li ixqaal. La muchacha se burl de nosotros. Moko us ta naq taab iyebli poyanam. No es bueno que te burles de la gente. Boj. Bebida fermentada. QawaB ex sa naril rukbal li boj. A don Sebastin le gusta tomar bebida fermentada. Xooxkaltasi li boj. La bebida fermentada nos emborrach. Bojbil. Cosido. Bojbil li waq. Mi ropa est cosida. Bojek. Ser cosido (ropa o tela). Chaabil t ikr nab oje xbaan qana Mar. Doa Mara solo cose buena ropa. Maji naboje linwex. M i pantaln todava no ha sido cosido.

Bojibk. Tomar boj. Yookeb chi bojibk laj xajonel. Los bailarines estn tomando boj. Sa naril bojibk laj Chiik. A Francisco le gusta tomar chicha. Bojinbil. C o s i d o v a r i a s v e c e s . B ojinb il li t ikr. Ropa cosida. B ojlebaal. Sastrera, lugar donde se cose. Re qawaKux li b ojleb aal. La sastrera es de don Marcos. Bojok. Coser. Xpeje li wex xinboj ewer. El pantaln que cos ayer se rompi. B oj lint ikr b aanu usilal. Por favor coseme mi ropa. B olb o. Cilndrico, rollizo. B olb o rix li tzamba. La viga tiene forma redondeada. Bolchiich. Tonel. Keemaq hasa li b olch iich . Echen agua en el tonel. Wan jun kamenaq cho sa l i bolch iich . En el tonel hay un ratn muerto. Bolosaqenk. Lmpara de gas nen. Nakutanok sa qochoch xbaan li bolo saqenk. Por la lmpara se ilumina nuestra casa. Aajel ru li b olo saqenk chi qeq. En la noche es necesaria la lmpara. Bolok. Doblar, enrollar. Xinbol li wisb . Enrroll mi chamarra. Xqab ol xxaq li tul. Doblamos las hojas del pltano. Bolol. Pito, silbato fabricado con barro. Xinloqjun b olol re inkach in. A mi hijo le compr un silbato. Sa naxye li bolol. El silbato suena bien.

50

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Bololibk. Sonar el silbato. Yo chi bololibk li riitzin aj Lu. E l hermanito de Pedro est haciendo sonar el silbato. B olotz oq. Ftbol. Sa naqil b atzunk b olotz oq. A nosotros nos gusta jugar ftbol. B olotz. Pelota. Xsi jun inb olotz inna . Mi mam me regal una pelota. Traj jun xbolotz li chinaal. El nio quiere una pelota. Bolotzibk. Jugar balompi, patear el baln. Xik qe chi bolotzibk. Vamos a ir a jugar balompi. Inka nakanaw bolotzibk laaat. T no sabes jugar balompi. Bombo, tomto. Sin dentadura. Bombo sa re li tzi. El perro no tiene dientes. Bon. Pintura. Xsach rib sa bon li al. El muchacho se manch con on xinb on wili kab l. pintura. Saqi b La casa la pint con pintura blanca. B onbil. Pintado. B onb il xnaqru li ixq. La mujer tiene la cara pintada. B onb il xsali wochoch. El interior de mi casa est pintado. Bonbil. E s t p i n t a d o . Bonbil linwaribaal. Mi cuarto est pintado. Ma ak bonbil laaxaab. Ya estn pintados tus zapatos. Bonek. Ser pintado, ser lustrado (zapatos). Moko us ta xb oneli kab l. La casa no fue pintada bien. Xb one

l i n x a a b . M i s z a p a t o s f u e r o n lustrados. Bonleb che. Crayn. Xchaqal ru nabonok li bonleb che. L o s crayones pintan bien. Xinjotz ru uj li bonleb che. Le hice punta a los crayones. Bonleb. Brocha, Crayones. Xtzeq xbonleb li china ixqaal. La nia p e r d i s u s c r a y o n e s . Kuula li b onleb . Guarda la brocha. Bonlebaal. Pinturera, lugar donde se pinta. Xkat li bonlebaal. La p i n t u r e r a s e q u e m . Maaka inbonleb aal. No tengo donde pintar. Bonok. Pintar. Xqab on naq i qu. Nos pintamos la cara. Teebon chijunil li kab l. Hay pintan toda la casa. Book. Vapor, olor, aroma. Chu xbook li sulul. El olor del lodo apesta. Tiqtiq xb ook li ch och. El vapor de la tierra est caliente. Bookonk. Evaporar, sacar vapor, expandir olor, aroma. Nabookonk li uutzuuj. Las flores aromatizan. Yo chi bookonk li ha. El agua est sacando vapor. Bool. Rollo, bordo o bulto de tierra. Jun bool hu. Un rollo de papel. Xaqxo li kej sab ool. El venado est parado en el bordo. Boolank. Agonizar, esforzarse en el trabajo. Nab oolank li cheekel ixq. La anciana est agonizando.
2 !

Q'eqchi' Kaxlan aatin

51

2 "

Nakooboolank chi kanjelak. Nos estamos esforzando en trabajar. Booyx. Yunta, buey, par de mulas. Chaab il k anjelak chi ru li b ooyx. Es b u e n o t r a b a j a r c o n b u e y e s . Li poyanam wankebxb ooyx. La gente tiene bueyes. Bo q b il. Z a f a d o , a r r a n c a d o . B oqbil li woq. Mi pie est zafado. Boq b il xexb aanu re xcheja aj li akach. Al chompipe estirado le hicieron el pescuezo. Boqok. Zafar, arrancar. Xinboqli tzin. Arranqu la yuca. Yo chi boqok pek sa tzuul li winq. El hombre est zafando piedras en el cerro. Boqbil. Llamado, invitado. B oqb il chi waak. Es invitado a comer. Boqbilo xbaan laj kutunel. Somos llamados por el maestro. Boqek. Ser llamado, ser invitado. Xboqe chi beek li Xkantel. Candelaria fue invitada a pasear. Xoob oqe . Fuimos llamados. B oqok. Llamar, citar, invitar. Xqab oq kiibixq chi waak. Invitamos a dos mujeres a comer. Xooxboq chi b atzunk li wikan. Mi to nos invit a jugar. Borb. R e s o r t e . Wank xborb linb aqlaq ch iich . Mi bicicleta tiene resortes. Borbil. D e s h e c h o , d e s c o s i d o . B orb il li t ikr. La tela est descosida.

Borbil xbeen li kabl. El techo de la casa est deshecho. Bo r b o, bo l b o (sin.). Redondeado, cilndrico, circular. Borbo li che. El palo tiene forma c i l n d r i c a . Borbo xnaq ru li chajom. El joven tiene la cara redondeada. Bornak. Forma en que se deshace algo, deshaciendo. Nabornak li po lem. La choza se est deshaciendo. Borok. D e s h a c e r, d e s c o m p o n e r, descoser. Xe xb or li kab l. La casa la deshicieron. Xinbor linkamiis. Descos mi camisa. B otb o. Envuelto, enrolado. B otb o sa isbli k uula al. El beb est envuelto en chamarra. Botbo. Envuelto. Botbo sa isb li chinaal. El nio est envuelto en c h a m a r r a . Botbooko sa pim. Estamos envueltos en monte. Botok. Envolver, enrrollar. Xbot sa qeen li xwa li qawachin. El seor envolvi su comida en hojas. Xinb ot li k aam. Enrroll la zoga. Botzbil. Z a f a d o , a r r a n c a d o . Botzbil li oqech. El horcn est zafado. Botzek. Zafarse, ser arrancado. Xbotze linxaab. Mis zapatos se zafaron. Xbotze ruuch we. Mis dientes se zafaron.

52

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Botzlenk. Z a f a r o a r r a n c a r (frecuentativo). Xe xb b otz le li xtoon ik li kaxlan. Los pollos arrancaron las matas de chile. Botzok. Zafar. Yo chi b otz ok cheli qawa chin. El seor est zafando palos. Xinb otzli woq sasulul. Zaf mi pi del lodo. Botzok. Apellido de la regin. Aj Botzokeb li aleb aan. E s o s muchachos son de apellido B otzok. Bub/ iyaj poyanam. Semen. Buch. Nixtamal (maz cocido). Xk at li buch. El nixtamal se quem. Jo kihal li buch wank. Qu cantidad de nixtamal hay?. Buchik. Cocer maz, hacer nixtamal. Yookebchi b uchik li ixq. Las mujeres estn cocinando maz. Xe xb uchi jun ukal ixim. Hiecieron una olla de nixtamal. B ujl. Mosca (comn). Makach in b ujl sa kabl. En la casa hay muchas moscas. Buk. Apellido de la regin. Aj bukin. Soy de apellido B uk. Aj Buk xsum xk aba. Su apellido es B uk. Bukleb. Guacal para batir cacao. Xjacheli b ukleb . El guacal se raj. Bukuk. Batir con la mano (cacao, agua con masa, recado). Yo chi b ukuk kakaw linmel. Mi abuela est batiendo cacao.

Bukuknak. H u m e a r, h u m a r e d a (forma en que sale el humo). Nabukuknak sibj sali kabl. En la casa est saliendo humareda. Bulaamil. S u m e r g i r o h u n d i r repentinamente. Bulaamil li mis sa l i b oj. E l g a t o s e s u m e r g i repentinamente en el boj. B ulaamil li pek sa uqun. De repente se sumergi la piedra en el atol. Bulbu. Sumergido, hundido (en lquido). B ulb u roq li ixq saha . La mujer tiene el pi sumergido en el agua. Bulbu qu sa li tiqwalha. Nuestra cara est sumergida en el agua caliente. Buluk. Sumergir, hundir (algo en lquido). Xbul rib li al sa ha. El adolescente se sumergi en el agua. Xinbul wuqm sa li ukal. Sumerg mi mano en la olla. Bulum. Bute, pupo (tipo de peces), apellido de la regin. Naab al b ulum xqakari chaq. Pescamos muchos pupos. Sa xtiwbal li bulum. Es sabroso comer pupo. Buq jaaj. Papera. Nim li xbuq jaaj li chinaal. La papera del nio es grande. Buquk. Golpear, lastimar (con cosas redondas o abultadas). Xinb uqwix chi ru li pek. Me lastim la espalda con la piedra. Nab uq uk li ch aat. La cama lastima.

2 #

Q'eqchi' Kaxlan aatin

53

2 $

Buqux. Lleno de abultamientos, lleno de bolas, con protuberancias. B uq ux ru li meex. La mesa est llena de abultamientos. Buqux aawix. Tienes la espalda llena de alteraciones. Bu q b u . A b u l t a d o , h i n c h a d o (chichn). Buqbu rix laj kol wakax. E l t o r o t i e n e e l l o m o abultado. Buqbu sa injolom. Mi cabeza est hinchada. Burux, qes, qitqit. spero. Burux ru li meex. La mesa es spera. But. Modo imperativo del verbo llenar. Butsasaak li hal. Llena la mazorca en el costal. Butaamil. L l e n a r s e , i n u n d a r s e repentinamente. Ak xb ut irk li nimha naq xqil. Cuando nos dimos cuenta ya estaba inundado el ro. Xqab uutiki li pix sa li chakach. La canasta la llenamos de tomate rpidamente . Butbil ik. Chile relleno. Saasa li butbil ik. El chile relleno es sabroso. But bil ik twaj. Yo quiero chile relleno. Butbil kar. S a r d i n a ( p e s c a d o enlatado). Xchamoli butbil kar. La sardina se enshuqueci. Loqchaq junaq inb ut b il kar. Ve a comprarme una sardina. Butbil kenq. Frijol enlatado. Li butbil kenq xchamo. El frijol enlatado se enshuqueci. Terto xtz aq

li b ut b il kenq. El frijol enlatado est caro. B ut bil tib . Carne enlatada. Raheb xsali kokal xbaan li b utbil tib. Los nios estn enfermos del estmago por la carne enlatada. Maatzeka li butbil tib. No comas la carne enlatada. B utb u. Lleno, llenado. But b u chi mul xmu li kabl. El corredor est lleno de basura. Butbu pek sa inb oox. La bolsa de mi pantaln est llena de piedras. B ut e k. Ser llenado. Xb ut eli hal sa li saak. La mazorca fue llenada en el costal. Butirk. Ser inundado. Xbutirk li nima . El ro se inund. Yo chi b ut irk li kumb . El pozo se est inundando. Butleb. Embudo. Ke li boj sa li meet chi ru li butleb. Echa el boj en la botella con el embudo. Rax xb onol li b utleb. El embudo es de color verde. But uk kal. Calzar milpa. Xoohulak chi butuk xtoon kal. Fuimos a calzar la milpa. Butuk. Rellenar. But chochsali jul wi inka tootanek chi sa. Rellena el hoyo con tierra si no caeremos dentro. Xqabutsi sali kab l. Echamos la lea en la casa. Butunk, butirk. I n u n d a r s e , rebalsarse el agua. Xbutunk li

54

Q'eqchi' Kaxlan aatin

roqha. E l a r r o y o s e i n u n d . Nabutunk li nima junxil. Hace tiempo se inundaba el ro. Butux. Rellenado secuencialmente. Butux xexkanab li be li al. Los muchachos rellenaron la calle. Butz chahim. C o m e t a . Xqil chi nume k jun b utz chahim. Vimos pasar un cometa. Naabal butz chahim wankeb sa choxa. En el cielo hay muchos cometas. Buuluk. Jugar lotera. Yooko chi buuluk. Estamos jugando lotera. Junes buuluk naxbaanu laj Ku. Domingo slo jugando loterias se mantiene. Buutiha, butha. Inundacin. Xk amexb aan b uut i hali qawinj. Nuestras siembras fue llevado la inundacin. Buutz. Apellido de la regin. Laao aj B uutz. Nosotros somos de apellido Butz. Qawa Bex Buutz. D o n Sebastin B'uutz. B uutz. Humareda, humo. Makach in buutzxel sali katok. En la roza hubo mucha humareda. Buuy, tuub. Montn. Jun buuy li hal xqa sa pim. Un montn de

mazorca se pudri en el monte. Chi b uuy xe kam li kaxlan. Los pollos se murieron por montn. Buyaamil. Amontonarse, juntarse rpido. B uyaamilebli poyanam sa li k ayiil. La gente se amonton rpido en el mercado. B uyaamilebli tz ik sa ruuj che. Los pjaros se juntaron rpidamente en el rbol. Buyam, buuy, tuub (sin.). Montn de cosas. Jun b uyam chi iyaj. Un montn de semillas. Buybu, tubtu (sin.). Abultado, amontonado. B uyb u xexkanabli mul. Amontonado dejaron la basura. Tubtuuko chaq sa li chuut. Estabamos amontonados en la reunin. Buyuba a k , t u u b a a k . S e r amontonado, juntado. Xb uyub aak li pek sa be. Las piedras fueron amontonadas en el camino. Xb uyub aak li chiin rub el meex. Las naranjas fueron amontonadas debajo de la mesa. Bichaak. Ser cantado. Xbichaak xbaaneblaj tzolonel. Fue cantado por los estudiantes.
2 %

Q'eqchi' Kaxlan aatin

55

Ch
Cha. Ceniza. Xexpuqle li cha li kaxlan. Los pollos esparcieron la eq chaq li cha. Ve a botar ceniza. Tz la ceniza. Chaal. Partes, rganos. Inka chik us inchaal. Las partes de mi cuerpo ya no estn sanos. Chaalej, chaal. rgano genital, partes de un cuerpo, estructura de algo. Xten xchaal li al chi che. El muchacho se lastim los rganos genitales con palo. Tento t-ilmanq li chaalej re naq inka tyajerq. Es necesario cuidar las partes del cuerpo para que no se enferme. Chaa l e e k o b aal. S e n t i d o (anatoma). Aajeleb ru li chaal eek ob aal sali yu amej. Los sentidos del cuerpo son necesarios para la vida. Hoob linchaalil eekobaal. Tengo cinco sentidos. Chaank, chaan, chank. D i c e (verbo impersonal). Xhulak chik cha ank. Dice que ya lleg. Xok chaq chankin. Ve a traerlo te digo. Chaaq. Dir, va a decir. Xinxsak chaaq. Me peg dir. Maaka intumin cha aq aawe. No tengo dinero te dir. Chabenk, chalenk. Esparcir, regar (por todos lados). Ani xcha b enk re li kenq . Quin esparci el frijol?. Xe xcha b e chaq li b uch sali kokixqa al. Las nias esparcieron el nixtamal en el camino. Chacho. E s p a r c i d o , r e g a d o . Cha cho li Chab'enk, cha'lenk. Esparcir, regar (por todoos lados). Ani xcha'benk re li kenq'. Quin esparci el frijol?. Xe'xchab'e chaq li b'uch sa' li kok' ixqa'al. L a s n i a s esparcieron el nixtamal en el camino. Cha'cho. E s p a r c i d o , r e g a d o . Cha'cho li wa chi ru ch'och'. La comida est esparcida en el suelo. Cha'cho xe'kana li poyanam sa' tenamit. La gente qued esparcida en el pueblo . Chaleek, chab eek. S e r esparcido. Xchabeek li aros xb aaneb li patz. El arroz fue esparcido por los patos.

2 "

Xcha b eek xkik el li aaq chi ru li tz ak. La sangre del cerdo fue esparcida en la pared. Chaab il eechej. Cosa buena, cosa fina. Xqak am chaq qachaab il eechej qayuwa . Nuestro padre nos trajo cosas finas. Naqiib eni chaab il eechej rajlal naq nachal li akchihab . Cada vez que llega el ao nuevo siempre esperamos cosas buenas. Chaab il. Bueno, bien, correcto, amable, honrado, fino. Chaab ilo. Somos buenos. Chaab il li ixq a an. Esa mujer es amable. Chaab ilal. Bondad, lo bueno de algo. Li qachaabilal. Nuestra bondad. Kaaj wili xchaab ilal li chiin xqaxok chaq. Solo lo bueno de las naranjas recogimos. C h a a b i l o k , u s a a k ( s i n . ) . Aliviarse, componerse, volverse bondadoso. Xchaabilo li ixq. La mujer se mejor. Xchaab iloli qawinj xbaan li hab. Nuestra siembra se mejor por la lluvia. C h a a b i l o b r e s i i k , s a a b e s i i k Ser mejorado, (sin.). reparado, arreglado, ser r e n o v a d o . X c h a a b i l o b r e s i i k x y u a m l i i x q x b a a n l i A j a w. La vida de la mujer fue renovada por Dios. Xchaabilobresiik li qochoch. Nuestra casa fue arreglada.

Chaabilobresinel. C o n s t r u c t o r, c o n s t r u c t i v o . Li ajaw aj chaabilob resinel na leb . Dios es el constructor de ideas. Chaabilobresink, saabesink (sin.). Arreglar, componer, volverlo bueno. Xexchaabilobresi li qabe l a j k a n j e l . L o s t r a b a j a d o r e s arreglaron nuestro camino. Xinchaab ilob resi xtz apb al li kab l. La puerta de la casa la repar. Chaacha. Cenizo, grisceo, gris. Chaacha rix li tzi. El perro tiene color gris. Chaakukunk. Pararse rpidamente sobre algo (en cuatro extremidades), o montar a caballo. Xchaak uku rib li winq chi rix kawaay. El hombre mont rpidamente al caballo. Xchaakuku rib li mis xb een li wa. El gato se par rpidamente sobre las tortillas. Chaalebaal. Cenicero. Xjore li chaalebaal. El cenicero se quebr. Loqomaq junaq chaaleba a l . Comprn un cenicero. Chaalukunk. Ve n i r, r e g r e s a r a l instante, luego. Naq xexye we naq yajat xinchaalukunk. Me vine rpido cuando me avisaron que estabas e n f e r m a . Toochaalukunq hulaj. Maana venimos luego. Chaapukunk. Agarrar rpidamente. Xqachaapuku li wakax. Rpido agarramos al toro. Ak texchaapuku

2 /

Q'eqchi' Kaxlan aatin

57

2 (

wuqnaq xweek a . Cuando sent ya me haban agarrado la mano. Chaaqukunk, sumekenk (sin.). R e s p o n d e r, c o n t e s t a r r p i d o . Chaaquku laayuwa. Contstale luego a t padre!. Xinchaaquku. Le contest rpido. Chahib. Va r i e d a d d e r b o l q u e su corteza es utilizada para a m a r r a r. Rikin chahib nanyiib inpoyte. Yo c o n s t r u y o m i b a l s a con chahib. Chahiik. S e r l l e n a d o d e c e n i z a . Xchahiik rix li kaxlan xbaan li qanachin. La gallina fue llenada de ceniza por la seora. Chahim. Estrella. Numtajenaq chi chahim sali choxa. El cielo est lleno de estrellas. Chahinbil. L l e n o d e c e n i z a . Chahinbil sa laajolom. T cabeza est lleno de ceniza. Chahink. Llenar de cenizas algo. Xchahi ru li tzak laj kenel. La cocinera llen de cenizas el piso. Chahiq, chahik. Sompopo pequeo (forma su nido a ras del suelo, entre basura). Wankebchahiq saxyanq li awinj. Entre la siembra hay sompopos pequeos. Chahok, chahirk. Volverse ceniza, gris. Xchaho li si. La lea volvi ceniza. Xchahoru linwex xbaan li saqe. Mi pantaln se volvi gris por el sol.

Chaj. Pino, ocote. Lechemaq eechaj xbaan naq ok re li qojyink. Enciendan sus ocotes porque ya va a anochecer. Maakachik chaj sali kiche. En la montaa ya no hay pinos. Chajaamil re. Gritar de repente. Chajaamil re li ixq naq xril li kuluk. La mujer grit repentinamente cuando vio el gusano. Chajal kuk. A r d i l l a ( p e q u e a ) . Xqachap jun chajal kuk. Agarramos una ardilla pequea. Chajal. Gusano verde que quema. Xtiwexb aan chajal li ch ina ixqa al. La nia fue picada por un gusano. Ninqebli chajal. Los gusanos verdes son grandes. Chajche. Cadeno (planta). Sununk xbook li chajche. El cadeno tiene rico aroma. Chajcho re. Gritando. Chajcho re li chinaal. El nio est gritando. Chajcho qe. Estamos gritando. Chajok e. Gritar. Xinchaj we sa inwara. En mis sueos grit. Chaj aawe. Grita!. Chakaaniil. Alergia (picazn en la piel). Chak aaniil reekli ch ajom. El joven tiene alergia. Chakabank. Parar algo (en cuatro patas o la forma de la rama de los rboles). Xinchakablaameex sa hilobaal. T mesa la puse en la sala.

58

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Maachakab aawib sa xbeen li ixim. No te vayas a parar sobre el maz. Chak cho. Parado (como los animales cuadrpedos). Chakcho li kej. El venado est parado. Chak chooko sa xbeen li poop. Estamos en cuatro extremidades sobre el petate. Chakach. C a n a s t o d e m a y o r dimensin. Nujenaq chi chiin li chakach. La canasta est llena de naranjas. Xqaloqjun chakach pix. Compramos un canasto de tomate. Chakalte, chakalte. Especie de rbol parecido al cedro. Xpuke k li chakalte naq xnaq chi choch. Cuando el chacaltecay al suelo se deshizo. Chaklich. M a z o r c a c o n g r a n o s redondos, de color amarillo. Junes chaklichlinhal. Mis mazorcas son slo de granos redondos. Chakmut. Pajuil. Chakmut xqatiw sa waleb. En el almuerzo comimos pajuil. China us xperen li chakmut. Es bonita la cresta del pajuil. Chakontul, chaatul. Majunche. Yo chi lowok chakontul li wiitzin. Mi hermanito est comiendo majunche. Sa chi k ilinb il li chakontul. Frito es rico el majunche. Chakow. Jabal. Kamaan li aaq li chakow. El jabal es parecido al cerdo. Xkamsi jun chakow laj yo. El cazador mat un jabal.

Chakti, kixkar (sin.). Mojarra. Jun aj wi chakti xinkari chaq. Solamente pesqu una mojarra. Chalel. Venidero, lo que se espera. Jun len yajel chalel re saqab een. Dicen que una epidemia viene sobre nosotros. Chalen. Desde, siempre. Arin naxke hab chalen. Aqu siempre llueve. Chalen chaq re jokan xnaleb. Su conducta siempre es as. Chalik. Venida, tiempo en que vino, quedarse definitivamente. Junxil chi inchalik. Hace tiempo que vine. Xchalik naq xchal inna . Mi madre se vino definitivamente. Chaljenaq. V i n o ( h a c e t i e m p o ) . Chaljenaq li qikan. Nuestro to vino hace tiempo. Chalk. Venir. Chalk we. Ya vengo. Yookin chi chalk naq xewu. Estaba viniendo cuando atardeci. Chalkunk. Regresar rpidamente. Naq xinyajer xchalkunk linna chi wilb al. Cuando me enferm mi madre vino a verme inmediatamente. Xinchalkunk naq xinaab oq. Cuando me llamaste vine inmediatamente. Chalum. Paterna pequea (fruta de rbol). Ki li chalum. La paterna pequea est dulce. Cham. Hondo, crecido. Cham li nima . El ro est hondo. Cham laawismal. Tu pelo est crecido.

2 )

Q'eqchi' Kaxlan aatin

59

3 =

Chamil, chamal. Profundidad, aldea de Chamelco, A.V. Xinhulak chi behek Chamil. Llegu a pasear a Chamil. Maakajoxchamil li nima . Que profundo est el ro. Chamok. Crecer (el monte o el cabello). Xchamo li wismal. M i cabello creci. Yo chi chamo k li pim. El monte est creciendo. Chamobresiik. H a c e r l o h o n d o , hacer crecer. Xchamok li kal xbaan li hab . La milpa creci por la lluvia. Chamobresinbil. Hecho hondo, profundo. Chamobresinbil li jul. El hoyo es hecho profundo. Champa, qo l e b a a l , k aat. Matate. Nim laachampa. Tu mtate es grande. Xpejeli champa. El matate se rompi. Chan ru wank. Modo de vivir, estado de vida. Yibru chan ru wank aj Ku . El modo de vivir de Domingo es malo. Chan ru wankeb linkomon. Cmo estn mis parientes?. Chanchan. P a r e c i d o , I d n t i c o . Chanchan xyuwali ch ina al. El nio es idntico a su pap. Chanchanat li tzi. Pareces perro. Chankeb. Dicen (verbo impersonal). Tento naq tooxik chankebwe. Me dijeron que es obligatorio que vayamos. Xkam chankeb . Dicen que muri. Chapaamil. Agarrar repentinamente. Chapaamil li kuulaal xbaan li ixq

jokan naq ink axt ane . El beb fue agarrado rpidamente por la mujer por eso no se cay. Chapaamil li patz xbaan li k uch. El pato fue agarrado rpidamente por el gaviln. Chapcho. A g a r r a d o , s u j e t a d o , capturado. Chapcho li kuy. El cerdo est sujetado. Chapcho li ruqm li ixqaal xb aan laj Mek. Miguel tiene sujetada la mano de la muchacha. Chapek. Ser agarrado, sujetado, capturado. Xoochape k xb aaneblaj puub. Fuimos capturados por los soldados. Xchape k li kuk xb aan li hix. La ardilla fue agarrada por el tigre. Chaplebaatin. Grabadora. Xqak as chaq jun chapleb' aatin. Fiamos una grabadora. Chaplebhu. Clips, Grapas. Taak am chaq chaplebhu. Traes clips. Xnuq jun chapleb hu li chinaal. El nio trag una grapa. Chaplebaal hu. E n g r a p a d o r a . Xinloq jun chaplebaal hu re naq ink atyuuk i ribleehu. Compr una engrapadora para que no se revuelvan sus papeles. Aajel ru li chapleb aal hu. Es necesaria la engrapadora. Chapok. Agarrar, Capturar, Detener. Xhulak chi chapok wakax li wikan. Mi to fue a agarrar ganado. Xchap wuqli ixqaal. La muchacha me agarr la mano. Chaq. Maduro, cocido. Chaqchik li saltul. El zapote ya est maduro. Chaqli kenq . El frijol est cocido.

60

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Chaqak. Madurar, cocerse. Xchaq ak li raxtul. Los injertos maduraron. Xchaq ak chik li kenq . El frijol ya se coci. Chaqal ru. Hermosa (o), galn. Chaqal ru li ixq. L a m u j e r e s hermosa. Chaqb e e k . S e r c o n t e s t a d o , b eek chaq li xhu respondido. Xchaq li ixq. La carta de la mujer fue respondida. Chaq b ej. Hermana mayor de mujer, mayor. Chaqbej chi wu. Es mayor . Mi hermana mayor. que yo. Inchaq Chaqbenk, sumenk (sin.). Responder, contestar (dar respuesta). Xinchaqbe laj kalajenaq naq xinxhob. Cuando el borracho me maltrat le contest. Ma inaachaq b e. No me vayas a contestar!. Chaqchaq. Muy maduro o cocido. Chaq chaqli tul. El banano est muy maduro. Chaqchaqli tib . La carne est bien cocida. Chaqim. Criatura llorosa que est im esperando hermano, llorn. Chaq laawalal. T hijo es llorn. Chaqna. Hermana mayor (entre mujeres). Waayichaq linchaqna. All viene mi hermana. Chaq onik. Respuesta, contestacin, momento de responder. Maaka xchaq onik li qahu. Nuestra carta no tiene respuesta. Qachaqonik. Nuestra contestacin.

Chaq ok. Responder. Moko xinchaq ok ta naq xe xye link ab a . Cuando dijeron mi n o m b r e n o r e s p o n d . Chaqon. Responde!. C h a q b ' e e k . S e r r e s p o n d i d o , atendido. Xoochaqbeek xbaan li cheekal winq. Fuimos respondidos por el anciano. Chaqrab. Ley. Taabaanu li ka' ru naxye li chaq rab. Tienes que hacer lo que manda la ley. Maajunwa tatruuq xmuqbal aawib chi ru chaqrab. Ante la ley no puedes ocultarte. Chaqrabik. D e s p e d i r. Yo chi chaqrabik naq xinhulak. Estaba despidindose cuando llegu. Chaqr a b il tzi i b . R e g l a s o r t o g r f i c a s . Tento taataaqi li xchaqrabil tziib naq tattz iibaq. Cuando escribas tienes que seguir las reglas ortogrficas. Chaqrabinbil. Despedido (decir adis). Chaqrabinbil li winq. El hombre ya est despedido. Chaq rab inb ilo. Fuimos despedidos (ya nos dijeron adis). Chaqrabink. Despedir de alguien. Xinchaq rabi linna. Me desped de mi madre. Xooxchaqrabi li wikan naq xkoo. Cuando mi to se fue nos despidi. Chaqaamil. Secarse repentinamente. Chaqaamil li nimanaq xqil. Cuando nos dimos cuenta ya se haba secado el ro.

3 1

Q'eqchi' Kaxlan aatin

61

3 2

Chaqi choch. Desierto. Sa chaqi choch xookablak. En el desierto construimos casas. Chaqi che. Palo seco. Chi chaqi che xookete. Con palo seco fuimos pegados. Sa nakat li chaqi che. El palo seco arde bien. Chaqi eel. Sed. Kachin chik ma xookam xbaan chaqi'eel. Por poco n o s m o r i m o s p o r l a s e d . Yo inchaqi'eel. Tengo sed. Chaqi hal. Mazorca (seca). Xik qe riximankil li chaqi hal. Vamos a ir a desgranar las mazorcas secas. Chaqi ik. Chile seco. Ra li chaqi ik. El chile seco es picante. X ok chaqi ik se ru li al. Entr chile seco en el ojo del nio. Chaqi ik e. Maguey seco. Xiikil chaqi ike xloq qawa Bit. Don Vctor compr mucho maguey seco. Xk at li chaqi ik e. El maguey seco se quem. Chaqi pim. Monte seco. Ma xaxok li chaqi pim. Recogiste el monte seco?. Sa nakeril chaqipim li wakax. Al ganado le gusta el monte seco. Chaqi roqha. Q u e b r a d a s e c a . Wankebkantisali chaqi roqha. En la quebrada seca hay serpientes. Chaqi tib. Carne ahumada. Sa sa yu li chaqi tib . La carne ahumada es rica en recado. Chaqi tibtqatiw ewu. Carne ahumada vamos a cenar.

Chaqi. Seco. Chaqi li t ikr. La ropa est seca. Moko chaqi ta li si . La lea no est seca. Chaqihobr e s i i k . S e r s e c a d o . Xchaqihob resi li chochli saqehil. La tierra fue secada por el verano. Xchaqihobresiik li tibchi ru xaml. La carne fue secada en el fuego. Chaqihobresinbil. S e c a d o , disecado (por alguien). Chaqihobresinbil kar. Pescado disecado. Chaqobresinbil chik linwex. Mi pantaln est secado. Chaqihobresink. S e c a r. Xqachaqihobresi ru li qatikr chi ru xaml. Nuestra ropa la secamos al resi li wismal. Mi fuego. Xinchaqihob cabello lo sequ. Chaqijik. M o m e n t o d e s e c a r s e . Xe hulak xqehil xchaqijik li nima. Lleg la poca en que los ros se secan. Chaqik. Secarse. Xchaqik li nima. El ro se sec. Yo chi chaqik li kal. La milpa se est secando. Chaqkow. Abejas silvestres. Naabal xya al chaqkow xqatz ub . Chupamos mucha miel de abejas silvestres. Xyaal chaqkow. Miel de abejas silvestres. Che kenq. Clase de frijol (se da en forma de arbustos). Maaani chik na awok chekenq . Ya nadie siembra chekenq .

62

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Che. Palo, rbol. Aanila chi cheli mis. Corre al gato con palo. Xtane li chesaxb een li kabl. Se cay el rbol sobre la casa. Chekaam. Plantas. Naq tchalq saqe taataqresi li chekaam. Cuando salga el sol remojas las p l a n t a s . Yookeb chi chaqik li chekaam. Se estn secando las plantas. Chek ib. P a l m e r a ( v a r i e d a d ) . Ch inqi usebli che k ibwankebchi re palaw. Las palmeras que estn a la orilla del mar estn bonitas. Chepix. Tomate extranjero. Naabal chepix xqaw. Sembramos mucho tomate extranjero. Ra re li chepix. El tomate extranjero es cido. Chesibik. Vainilla (especie de bejuco). Sununk li che sibik. La vainilla es olorosa. Cheuxb, bayl. Mimbre,. Chi re nima namoq li bayl. El mimbre crece a la orilla del ro. Xyokruqli qawachin chi ru bayl. El seor se cort la mano con mimbre. Cheek. Sazn (utilizado tambin personas), maduro. Cheek chik li k um. El ayote ya est sazn. Cheekel winq. Anciano. Cheekelal. F i r m e z a , D u r e z a . Li xcheekelal nakehok xkawilal. Su firmeza le da fuerzas. Li xcheek elal

li chextoqok re linch iich . La dureza del palo quebr mi machete. Cheekal ixq. Anciana. Cheekal ixq aj chik li wixaan. Mi abuelita ya es anciana. Cheekal winq. Anciano. Jun cheekal winq xkehok inna leb. Un anciano me dio consejos. Ebli cheekal winq chaabil seeraq nakexnaw. Los ancianos saben buenas historias. Cheekelal. Sazn, vejez, ancianidad, madurez. Naq thulaq lincheekelal tsaqoq wismal. Cuando llegue mi vejez se pondr blanco mi cabello. Nakamok chaq yajel li cheekelal. La vejez trae enfermedad. Cheeko k. Sazonar, madurar (utilizado tambin para referirse a las personas), envejecer. Xcheekoli chima. Los gisquiles sazonaron. Yo chi cheeko k li wikana . Mi ta se est envejeciendo. Cheet. Mazo. Jun cheet anx. Un mazo de ajo. Chi cheet. Por manojos. Cheetinbil. H e c h o m a n o j o . Cheetinbil li uutzuuj. Las flores estn puestas por manojos. Cheetink. Poner por manojos. Xqacheeti li xayaw. Los achiotes los pusimos por manojos. Xincheeti li uutz uuj. Las flores los puse por manojos. Chekchek. Tieso. Chekchekli wa. La tortilla est muy tiesa. Chek chek linwex. Mi pantaln est muy tieso.

3 3

Q'eqchi' Kaxlan aatin

63

3 4

Chelek. Flaco, seco, delgado (con o por alguna enfermedad). Chelekaj al. Muchacho delgado. Chelekaj ak ach. Chompipe flaco. Chetcho. Manojeado, est en manojo. Chetcho li tul xb aan li max. El banano est agarrado en manojos por el mono. Chi chuut. Conjunto, por grupo. Chi chuut xekulunjeli poyanam. Por grupos llegaron las personas. Chi hokaal. Centena, de cien en aal taak e li hal. De cien. Chi otaqk cien en cien pones las mazorcas. Chi otaqkaal li kar wankebsanima. Por cien estn los peces en el ro. Chi junil /Chi xjunil. Todo, total, producto, resultado. Ke we chi junil li wank aawikin. Dame todo lo que tienes. Chi junilo tooxik. Todos iremos. Chi junqmay. Veintena, de veinte en veinte. Chi junqmay taajacheb li kaxlan. De veinte en veinte divides los pollos. Chi K'aknaab. Aldea de chamelco. Aj chi K'ak naabli wixaqil. Mi esposa es de chi kak nab . Chi Kok. Nombre de una aldea de Cahabn. Toj sak aleb aal Chi Kok xoohulak chaq. Llegamos hasta la aldea chi kok. Chi Mooxam. Nombre de una aldea de Cahabn. Chi Mooxam xkaba linkalebaal. Mi aldea se llama Chi Mooxam.

Chi q eq. De noche. Chi q eq tooxik. Nos vamos de noche. Chi qeq xkulunk linyuwa chin. Mi abuelo vino de noche. Chi re Kim. Nombre de una aldea im nake chal li de Cahabn. Chi re K winqebaan. Esos hombres vienen de Chi re K im. Chi rix. De tras, atrs, con l. Chi rix kab l. De tras de la casa. Xik we chi rix li wanab. Me voy a ir con mi hermana. Chi ru. F r e n t e , e n f r e n t e , s o b r e . Xaqxooko chi ru kabl. Estamos parados frente a la casa. Wank chi ru ch aat. Est sobre la cama. Chi rubel. Debajo, abajo. Yo chi wa ak li mis chi rubel meex. El gato est comiendo debajo de la mesa. Chawub el. Debajo de ti. Chi, sa (sin.). Preposicin: dentro, a, adentro, de. Tooxik chi yohobk. Iremos de cacera. Xok chi beek li chinaal. E l n i o c o m e n z a caminar. Chi . Nance. Si b ayaq inchi . Reglame un poco de nance!. Xik we aj chi . Voy a cortar nance. Chib, tib, tzib'. Carne. Chib aaq. Carne de marrano. Rax chib . Carne cruda. Chib aat. Cabra. Q ela naqukxya al xtuchib aat. Temprano tomamos leche de cabra. Q eq rix li chib aat. La cabra es de color negro.

64

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Chihab , hab . Ao. Jun chihabwank we chi wank arin. Tengo un ao de vivir aqu. Jarub chihab wank aawe. Cuntos aos tienes?. Chihabink. Cumplir aos. Junkaal xinchihab i ewer. Ayer cumpl veinte aos. Chiik, tiik. Recto, plano. Chiik ru li be. El camino es plano. Chiik tatxik sali kabl. Vete directo a la casa. Chiin. Naranja. Ma taawaj chiin. Quieres naranja?. Motzoxsali chiin. La naranja tiene gusanos. Chik. Ya, otras veces acompaa a otros adverbios de tiempo. Xwaak chik. Ya comi. Majichik nakoohulak Kob an. Ya no hemos llegado a Cobn. Chikchookil ichaj. Coliflor. Inka naraj chikchookil ichaj li ch ina al. El nio no quiere coliflor. Kiqa li chikchookil ichaj. El coliflor se pudri. Chikleb. Tenedor, rastrillo. Chi ru chikleb aal nakinwa ak. Yo como con tenedor. Chi chiklebxqisi xxaq li pim. Con rastrillo sacamos las hojas de los rboles. Chiliboqleb . Timbre. Wank xchili b oqlebli qochoch. Nuestra casa tiene timbre. Kamali saakna eek ank li chili boqleb. El timbre suena como chapulin. Chili. Grillo. Nakekuxuk chili li kaxlan. Los pollos comen grillos. Laao nakookaribk rikin chili. Nosotros pezcamos con grillos.

Chililk . S u s t o e n a c t o s e x u a l (enfermedad). Chilil xkamsink re li chajom. El susto del acto sexual fue el que mat al joven. Chililk. Asustado en acto sexual (enfermo). Chililk laj B ex. Sebastin est asustado en acto sexual. Chimil, timil, yaalal (sin.). Despacio. Chimil nakoob ehek laa o. Nosotros caminos despacio. Aatinan chi timil. Habla despacio!. Chinaak, chaqihobresiik (sin.). Ser secado, asoleado, disecado. Xchinaak li xtzuumal li kej. La piel del venado fue disecada. Chinaal tib, sisaal tib. Parrilla, asador. Sachinaal tibtqapom li aaq.En la parrilla vamos a azar la carne de marrano. Chinanbil, chaq ih obresinbil (sin.). Seco, asoleado, disecado. Chinanbil tib. Carne disecada. Chinanb il li kape. El caf est secado. Chinank, chaqobresink (sin.). Asolear, disecar, secar. Xinchina li kape. El caf lo asole. Xqachina li tib. La carne la disecamos. Chiq, tiq. Caliente. Chiq li wa. La tortilla est caliente. Chiq li wu. Mi cara est caliente. Chiq e k. Ser sacudido, ser lastimado, daado. Xchiqek li mul chi ru chaat. La basura fue sacudida de la

3 5

Q'eqchi' Kaxlan aatin

65

cama. Xchiq ek wix xbaan li che. Mi espalda fue lastimada por el palo. Chiq il. Lastimado, daado, golpeado. Chiqil rix li winq. La espalda del hombre est lastimado. Chiqil li tul. Los bananos estn daados. Chiqix. Alborotado, deshojado (las hojas del rbol). Chiq ix laawismal. T pelo est alborotado. Chiqix li che. El rbol est deshojado. Chiqlenk ib. Fsica, gimnasia, ejercitarse. Xqachiqle qib sa li b atz ub aal. Hicimos ejercicios en el campo de juego. Q axal us li chiq lenk ib. Hacer ejercicios es bueno. Chiqlenk. Sacudir varias veces (accin frecuentativa). Xinchiqle xtoon li chiin. Sacud varias veces la mata de naranja. Chiqok josqil. Provocar enojo. Xe xchiqinjosq il li wechb een. Mis compaeros me provocaron enojo. Maachiqxjosq il laawas. No vaya a provocarle enojo a su hermano. C h i q o k , c h i l o k , p u u l i s i n k . Sacudir. Yo chi chiqok isbli al. El muchacho est sacudiendo chamarras. Ma xchiqli poqtz wank chi ru li ch aat lix Mar. Sacudi Mara el polvo que est sobre la cama. Chiqbil. Cocido. Chiqb il tib. Carne cocida. Toj majichiqb il li tzekeemq. El alimento todava no est cocida.
66

Chiqek. Ser cocido. Xchiq li chima. El gisquil fue cocido. Chiqok. Cocer (de cocina). Xchiq jun puli wanab. Mi hermana coci un pavo. Yookebchi chiqok oben li nabej. Las madres estn cociendo tamales. Chircho, helho. Tendido. Chircho li t ikr chi ru saq e. La ropa est tendida al sol. Chirchookebli kok al chi ru li poop. Los nios estn tendidos sobre el petate. Chirek. Ser tendido, abrirse la flor. Xchireli uutzuuj. La flor se abri. Xchire li isb chi ru saqe. La chamarra fue tendida al sol. Chiribank. T e n d e r. Aan li ixq xchiribank li aqaran. La mujer fue quien tendi la ropa all. Chirib laawisb . Tiende tu chamarra. Chirok. S e r t e n d i d o , s a c u d i d o . Xinchir li poot. Tend el gipil. Xqachir li poop sach och . El petate lo tendimos en el suelo. Chitcho, tasbil. Est en racimo. Chitcho li tul wankebxbeeni che. Los bananos que estn en el tapanco est en racimo. Chocho. Operado, abierto. Chocho xsa li kum. El ayote est abierto. Xexkanabchi chocho xsali kuy. Dejaron al cerdo con la panza abierta.

3 6

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Choek. Ser operado, descuartizar. Ewer kinchoe. Ayer fui operado. Xchoechi ch iich li tzi. El perro fue descuartizado con machete. Cholebaal. S a l a d e c i r u g a , quirfano, lugar donde se descuartizan animales. Xkameli qawachin sa cholebaal xbaan xyajel. Por su enfermedad el seor fue llevado a la sala de ciruga. Nakinxiwak chi ok sa li cho leb aal. Me da miedo entrar a la sala de ciruga. Choo k . O p e r a r, d e s c u a r t i z a r. Nachook li qawachin aan. Ese seor realiza cirugas. Xqachojun chakow. Descuartizamos un jabal. Choolal. Parte operada, cicatriz. Xinten wichik linchoolal. Volv a lastimar mi parte operada. Nim li xchoolal li qanachin. La herida de la seora es grande. Choonel. Cirujano, descuartizador. Laainaq aj choonel. Yo ser cirujano. Chob. Cabina, crcel. Malaq chik rokik sachob li cheekel winq. El anciano hace rato que entr a la cabina. Xexke sa chob laj elq ak ach. Metieron a la carcel el ladrn de chompipes. Chocho . Loro. Na aatinak li chocho . El loro habla. Wank jun xchocho Xkantel. Candelaria tiene un loro. Chokcho. Acuclillado, agachado. Chokcho laj Xiwan. Juan est

agachado. Chokchooko. Estamos agachados. Chokchookil bisleb. Balanza de mesa. Inka tzaqal nabisok li chokchookil bisleb . La balanza no es exacta para pesar. Toj ak li chokchookil bisleb. La balanza todava es nueva. Choklaak. Acuclillarse, agacharse. Xinchokla xbaan inlubik. M e la acuclill por el cansancio. Xchok sa xyi be li chinaal. El nio se agach a medio calle. Chokobaak. S e r a c u c l i l l a d o , aak sabe. agachado. Xoochokob Fuimos acuclillados en el camino. Chokyank. Hacer prricos, hacer ejercicios. Nachokyank li winq. El hombre hace prricos. Li chokyank nakawobresink tzejwal. Hacer prricos endurece los msculos. Cholok. Hueso de la pechuga (de los animales). Kach in xcholoklaj tzo . El gallo tiene el hueso de la pechuga pequea. Cholom. A p e l l i d o d e l a r e g i n . Xkomoneb aj Cholom laj Manu. Manuel es pariente de los Cholom. Aj Cholomat. T eres de apellido Cholom. Choochok, choochokl. Cuxin (cierto rbol). Us li choochokl cho q xmu kape. El cuxin es bueno para la sombra del caf.

3 7

Q'eqchi' Kaxlan aatin

67

3 8

Chooyikink. Te r m i n a r, a c a b a r, finalizar rpidamente. Xqachooyiki li kanjel. El trabajo lo terminamos rpido. Chooyiki laawa. Termina rpido t comida. Choqihin. Algame!. Choqihin wi taawaj. Algame si quieres!. Choqiik. Ser alegado. Xoochoqiik xbaan jun aj kalajenaq. Fuimos alegados por un borracho. Xchoqiik li winq xbaan li rixaqil. El hombre fue alegado por su esposa. Choqink. Alegar. Xooxchoqi linna xbaan naq inka xqabaanu li taql. Mi madre nos rega porque no h i c i m o s e l m a n d a d o . Ma laaat xatchoqink. T fuiste el que aleg?. Choqink. H a c e r b u l l a , r u i d o . Nake choqink li al jokan naq ink a xinwar. Los muchachos estaban haciendo ruido por eso no dorm. Yookat chi choqink sa aawara. Estbas haciendo ruido en ts sueos. Choql, choq. Nube. Kama li noq li choql wankebsa choxa. Las nubes del cielo parecen algodones. Chinaus nakutunk li choql naq nakube. Que hermoso se ven las nubes cuando bajan. Choqlenk. Chamuscar. Xchoqle li ch ochli xxamlel li k alem. El fuego de la roza chamusc la tierra. Choqoqnak. Hacer bulla (un grupo o varias personas). Nakechoqoqnak li poyanam. La gente como hace bulla.

Choxa, choxaal. Cielo. Raxrax li choxa. El cielo est muy azul. Li xmusiq ebli qaxe qatoon wankeb sa choxa. El espritu de nuestros antepasados est en el cielo. Choxaalchoch. Universo. Yalaq k a aq ru wankebsachoxaalch och . En el universo hay infinidad de cosas. Jwal nim li choxaalch och . El universo es inmenso. Choybil. T e r m i n a d o , a c a b a d o , el li wakax. finalizado. Choybil xtib La carne de res est terminado. Choyek. Ser terminado, acabado, finalizado. Xchoyeli kaxlanwa xb aan li wiitzin. Mi hermanito termino los panes. Choyok. Acabar, terminar, finalizar. Xinchoy li tzuuj. Termin los tayuyos. Xchoy xkatbal li si li winq. El hombre termin de quemar la lea. Chu. Hediondo, hiede, apesta. Chu ru li tzi. El perro apesta. Chu xkot kaxlan chawu. Tienes olor a estiercol de pollo. Chu. Orina. Chu xchuli k uula al. La orina del beb tiene mal olor. Xchal inchu . Tengo ganas de orinar. Chuuk. O r i n a r. Bar tinchuuq. Dnde voy a orinar?. Chuuk twaj. Quiero orinar. Chuunk. O r i n a r, ( a a l g u i e n ) . Xooxchuu li tzi. El perro nos orin.

68

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Chuuuk. Ser orinado. Xoochuuuk xbaan li chinaal. Fuimos orinados por el nio. Chuuxk. Decir (generalmente es utilizado con tercera persona singular). Chu uxk aawe. Te fue dicho. Ayuqex chuuxk eere. Vyanse les fue dicho!. Chuchuj aj su, raxqeen, aj su saak, raxi su saak. Esperanza (tipo de insecto de color verde). Xiikil chuchuj aj su sa pachaya. En la grama hay muchas esperanzas. Chuhok. Apestar, heder. Xchuho laawoq xbaan li xaab. Tus zapatos le dieron mal olor a tus pies. Chujchuj. L a g a r t i j a , s o n a j a . Xinxiwak xbaan li chujchuj. Me asust por la lagartija. Xinloq jun xchujchuj li walal. A mi hijo le compr una sonaja. Chultan. Cierto monte que crece cuando la milpa es pequea. Teeraq i li chultan re naq inkatkamsi li kok kal. Hay que limpiar el monte para que no mate las milpitas. Chun. Cal, apellido de la regin. Ma sach sa aachool li chun. Que no se te olvide la cal. Aj Chuneb. Son de apellido Chun. Chunaamil. Sentarse repentinamente. Chunaamil sasulul li qanachin. La seora de repente qued sentada en el lodo. Chunak. Zapuyul, Pepita de zapote. Xintane xbaan li chunak. Me ca

por la pepita de zapote. Maatzeq li chunak. No vayas a tirar la pepita de zapote. Chunam. C o n d i c i n d e e s t a r sentado. Xintitz chi chunam. Me cans de estar sentado. Kanab chi chunchu laakachin. Deja a t hijo sentado!. Chunchu. Sentado. Chunchu li ixq chi re nima. La mujer est sentada a la orilla del ro. Chunchu xwar li china al. El nio durmi sentado. Chuniik. Ser encalado. Xchuniik rix li tzi. E l p e r r o f u e e n c a l a d o . Xchuniik li xtzuumal li hix. La piel del tigre fue encalada. Chuninb il. Encalado. Chuninb il li ha . El agua est encalada. Chuninb il pe lint ikr. Que si mi ropa est encalada. Chunink, chununk. Encalar, llenar de cal. Xqachuni xtzakal li kabl. Encalamos las paredes de la casa. Chunlaak. Sentarse. Xsikir wit chi chunlaak. Se me acalambr el trasero de estar sentado. Xchunla laawiitz in chi ru li meex. T hermanito se sent sobre la mesa. Chunlebaal, hilobaal, tem. Asiento, banco, sentadero, silla. Chunchuuko chi ru li chunlebaal. Estamos sentados en el banco. Xtoqe roq li chunlebaal. Se quebr la pata del asiento. Chunuba a k . S e r s e n t a d o . Xoochunubaak sach och . Fuimos sentados en el piso.

3 9

Q'eqchi' Kaxlan aatin

69

Chunubank. Sentar. Maachunubli chinaal chi ru li chaat. No vayas a sentar al nio sobre la cama. Xqachunub qib chi hilank. Nos sentamos a descansar. Chupaamil. Apagarse repentinamente. Chupaamil qaxam saq ojyin. Nuestro fuego se apag repentinamente en la noche. Chupchu. Est apagado. Chupchu chik li xaml. El fuego ya est apagado. Chupchu li kantil. El candil est apagado. Chupe k. Ser apagado. Xchupeli xaml xb aan li iq . El fuego fue apagado por el aire. Chupil. Variedad de gusanos. Xk'ate xbaan chupil Xmukane. Ixmukane fue quemado por un gusano. Xiikileb li chupil sa ruuj che. En el rbol hay muchos gusanos. Chupk. Apagarse. Yo chi chupk li xaml. El fuego se est apagando. Maakanab chi chupk li kanteel. No dejes que se apague la candela. Chupuk. Apagar. Xkoo chi chupuk xaml. Se fue a apagar fuego. Teechup li kaxlan xaml naq texxik chi wark. Cuando vayan a dormir hay apagan la luz. C h u q c h u q i n k . A g i t a r. Taachuqchuqi li ban re naq ink a sasaq ru. Hay agitas la medicina para que no est muy espeso. Maachuq chuq i aawib . No te agites.
70

Chuq ub. Hipo. X el xchuqubli al. El muchacho ya no tiene hipo. Yo inchuq ub . Tengo hipo. Chuqubak. Hipar, tener hipo. Yo chi chuqubak li al. El muchacho tiene hipo. Chuub. Saliva. Xchaqik linchuub xb aan chaqi eel. Mi saliva se sec por la sed. Mes li chuubwank chi ru li tem. Limpia la saliva que est sobre la silla. Chuuba a k . S e r e s c u p i d o . Xchuubaak li ixq xb aan li mem. La mujer fue escupida por el mudo. Ak xchuub aak chik naq xril. Cuando se di cuenta ya haba sido escupido. Chuuba k . E s c u p i r. Inka us chuub ak saha . No es bueno escupir en el agua. Maachuuba li ban. No escupas la medicina. Chuuba n b il. Escupido. Chuubanbil ru li kaxlanwa. El pan est escupido. Ma ink anakawil naq chuub anb il xt ikr. No ves que su ropa est escupido. Chuubank. Escupir (a alguien). Xinxchuuba laj china Kalich. Carlitos me escupi. Xchuub a li wa Xroos. Rosa escupi la tortilla. Chuuche. Cierto rbol que tiene mal olor. Yokli chuuche . Corta el rbol que tiene mal olor. Chuuchu. A p e s t o s o , h e d i o n d o . Chuuchu li kamenaq xul. El animal muerto es apestoso. Chuuchu ru li mis. El gato apesta.

3 0

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Ch
Chaajk. Difcil, costoso, cuesta. Chaajk kablak. Construir casas cuesta. Cha ajk ilok kok al. Cuidar nios es difcil. Chaajkink, chiichiink (sin.). M o l e s t a r, c a u s a r m o l e s t i a s . Xooxch a ajki li qikana . Nuestra ta nos caus molestia. Ink anahulak chi wu cha ajkink. No me gusta causar molestias. Chacho. Abierta (la puerta o estar con las piernas abiertas). Ch a cho xexkanab xtzapbal li kabl. La puerta la dejaron abierta. Chajkok, chiichiok (sin.). Molestarse, enojarse. Xchaajkok qawaLix qik in. Don Andrs se molest con nosotros. Jumpaat nach a ajko k laj Ikib alam. Ikib alam se molesta rpido. Chaat. C a m a . Wankeb kaq sa laachaat. Hay pulgas en tu cama. Chaabil chaat ain. Esta es buena cama. Chaatela. Nombre de una aldea de Cahabn. Wankebchaq wechalal Chaatela. Yo tengo parientes en Ch aatela . Ma aj Chaatelaat. T eres de Ch aatela . Chabay. Cablote (especie de rbol de fruta comestible). Kiki ru li chabay. La fruta del cablote es dulcsimo. Chajbil. Lavado (Relat. A objetos o cosas). Chajbil ru li meex wank aran. Esa mesa que est ah est lavada. Chajbileb li xaab. Los zapatos estn lavados. Chajek. Ser lavado. Xchajek li ka. La piedra de moler fue lavada. Ch ajleb . Agua para lavar (las manos o cosas). Kam chaq inchajleb a Mar. Mara treme agua para lavar. Xhoy li ch ajlebli tz i . El perro reg el agua para lavar. Chajlebaal. Lavamanos, lavadora, lugar donde se lava, lavadero. Ani natzajnink re li chajleb aal. Quin ensucia el lavamanos?. Wank len jun kantisali chajlebaal. Dicen que hay una serpiente en el lavadero. Chajok. Lavar. Ayu chi chajok sek sanima. Ve a lavar trastos al ro. Joqe kechaj li ukal. Cundo lavaron la olla?. Chajom. Joven, muchacho. Toj saaj naq xsumla laj Lix. Andrs se cas muy joven. Ch ajomo. Somos jvenes.

3 "

Ch ajomal. Juventud (de hombres). Ma yal aatzeq laach ajomal, tzolon. No desperdicies t juventud, estudia!. Xnumechik linch ajomal. Mi juventud ya pas. Chajomok. Llegar a la juventud, volverse joven. Xchajomok xyum qanaChiik. El hijo de doa Francisca ya es joven. Cham. Fermentado, descompuesto, shuco (comida). Cham li wa. Las tortillas estn descompuestas. Ch am li xtibel wa. L a c o m i d a e s t descompuesta. Chamach. Guayabita roja (nombre cientfico es Psidium). Xraho k qasa xbaan li chamach. Nos di dolor estomacal las guayabitas. Saasa li chamach. Las guayabitas son sabrosas. Chambul. Atol shuco. Maji chik inyalom ch amb ul. Ya no he probado atol shuco. Bar ta raj nakekayink ch amb ul. Dnde venderan atol xuco?. Chamobresink. F e r m e n t a r, d e s c o m p o n e r, e n s h u q u e c e r. Xch amob resi li uq un li tiq. El calor enshuqueci el atol. Tchamobresi qab oj qawaKalich. Don Carlos nos fermentar boj. Chancho. C a l m a d o , s i l e n c i o , callado, despejado. Chancho ru li kutank. E l d a e s t d e s p e j a d o . Chancho xsa li tzolebaal. En la escuela es todo silencio.

Chaqch aq. Pegajoso. Chaqch aq ru li meex. La mesa est pegajosa. Ch aqch aq ruqli ch ina al. La mano del nio est pegajosa. Chatat. M o n t e c o m e s t i b l e y medicinal. Nakirtasink yajel li c h atat. E l c h a t a t c u r a enfermedades. Cheeek. S e r t o c a d o , t e n t a d o , palpado. Xch eeek li q em xbaan li ch ina ixqa al. La masa fue tocada por la nia. Chelebaal tumin. Tesorera. Josq li al nakanjelak sa li chelebaal tumin. El muchacho que trabaja en la tesorera es enojado. Xeelqak len sa li chelebaal tumin. Dicen que robaron en la tesorera. Cheok. To c a r, t e n t a r, p a l p a r. Xqache li kanti. Tentamos a la serpiente. Maak aninch elaa in. Yo nada he tocado. Chejchen. M a r t n p e s c a d o r. Xqakamsi jun ch ejch en. Matamos un martn pescador. Moko us ta xk uxb al li chejchen. No es bueno comer martn pescador. Chejej. Shara (pjaro) de color Azul. Ma kach inebch ejej sali awimj. Hay un montn de sharas en la siembra. Chelel. Paterna, paternal. Wank jun toon ch elel saqach och . En nuestro terreno hay una mata de paterna. Aj kay chelelo. Somos vendedores de paterna.

72

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Ch emel. Roto por la orilla. Ch emel re laak il. Est quebrada la orilla de tu comal. Ch en, ch een. Zancudo, apellido de la regin. Xiikil xox chi wix xb aaneb chen. Estoy lleno de granos por los zancudos. Ma yaal naq laa at aj ch en. Es cierto de que t eres de apellido Ch en. Che'ok. T o c a r, t e n t a r, p a l p a r. Xqach'e' li k'anti'. Tentamos a la serpiente. Maak'a' ninch'e' laa'in. Nada he tocado. Chepok, wechok. (sin) Desgranar granos tiernos, despepitar frijol. Taach ep li kenq. Hay despepitas el frijol. Yo chi chepok kux innare uq unib k. Mi mam est desgranando elotes para hacer atol. Cheremyax. Chirima, instrumento musical. Nacheok cheremyax qawa Xiwan. D o n J u a n t o c a c h i r i m a . Jon i m a l x t z a q l i ch eremyax. Cunto vale la chirima. Chi p, chi ip. ltimo hijo, meique. Chi pin. Soy el ltimo hijo. Xkam li xchi p qanaMatiil. A doa Matilde se le muri su ltimo hijo. Chiichaj kamol yaj. Ambulancia. Xkoo sa taqa li chiich aj kamol yaj. La ambulancia se embarranc. Chiich chaat. Cama de resorte. Xqolenk ru linchiich chaat. Mi cama de resorte se xido. Warin sali chiich chaat. Duerme en la cama de resorte.

Chiich. Hierro, metal, machete. Xyokrib laj awinel chi chiich. El sembrador se cort con machete. Ch ina ch iich . Cuchillo. Ch i'chi. Molesto, irritado, enojado. Ch i'ch irix li winq xb aan li rixaqil. El hombre est molesto por su esposa. Ch i'ch iwix. Estoy molesto. Chi'chiiik. Ser molestado, tener problemas, fastidiado. Xoochi'chiiik xbaaneb aj ilol tenamit. Tuvimos problemas por los policas. Chi'chiink. M o l e s t a r, c a u s a r m o l e s t i a s , p r o b l e m a s . Ya l chi'chiink naxbaan laj Chiik. Francisco slo vive causando problemas. Chakuy qamaak wi nakatqachi'chii. Si le causamos molestias disclpenos!. Chiichkil. Comal de metal. Xinsi jun xch iich kil wixa an. A mi abuela le regal un comal de metal. Chiilaak. Ser regaado. Xoochiilaak xbaan laj kutunel. El maestro nos rega. Chiilanbil. Regaado, reprimido. Ch iilanb ilo xb aan qayuwa . Somos reprendidos por nuestro padre. Ch iilank. Regaar. Xchiila li xkoli qana chin. La seora rega a su hija. A mama aan nachiilank. Ese anciano regaa. Chikcho. M e t i d o , i n t r o d u c i d o . Ch ikch o li tz ik sali xsuk. El pjaro

3 #

Q'eqchi' Kaxlan aatin

73

est metido en su nido. Chikcho li wuqsa xyaal kab. Mi mano est metida en la miel. Chikek. Ser metido, introducido. Xch'ike tumin sa inboox. Fue metido dinero en la bolsa de mi pantaln. Xchikek satzalam laj elq . El ladrn fue metido a la crcel. Chikok. Meter, introducir. Xinchik li chiin sa laachampa. Las naranjas las met en tu bolsa. Xchik roq sali uk ali kaxlan. El pollo meti su pata en la bebida. Chilcho, tuytu. C o l g a d o . Chilcho li champa chi ru li oqech. La bolsa est colgada en el horcn. Chilcho xinkanab chaq linwa sa pim. Colgado dej mi comida en el monte.
3 $

Xik qe aj chimb. Vamos a ir a trampear. China ixqaal. Nia. Chaqal ru li china ixqaal. La nia es preciosa. Jun china ixqa al xwank re li ixq. La mujer di a luz una nia. China kaxlan. Pollito. Xkam li china kaxlan. El pollito se muri. Xk ux li ch ina kaxlan li tz i . El perro se comi al pollito. China. Pequeo, chiquito. China kabl. Casa pequea. China xul. Animal pequeo. Chinatzapleb'. T a p i t a , t a p n . Xtzeqe k li xch inatz aplebli meet. La tapita de la botella se perdi. Chinpo. Delicado, se enoja rpido. Ch'inpoli al a an. Ese muchacho es delicado. Chinpo li xbatzuul li k uula al. El juguete del nio es delicado. Chipchip. Cierto pjaro pequeo. Q anebrix li ch ipch ip. Los pajaritos t i e n e n p l u m a s a m a r i l l a s . Sa nakebichank li chipchip. Los pajaritos cantan muy bonito. Chiq. Ser deseado, antojado. Chiq li yaj aj ixq rikin tib. La carne fue deseada por la mujer embarazada. Chiqchiq. Chicloso. Chiqchiq li qem. La masa est muy chiclosa. Chiqil, chiqul. Deseo, antojo. Yo xch'iqil li ixq. La mujer tiene antojos.

Chilibank, lukubank. C o l g a r. Xinchilib li ukal. Colgu la olla. Yookebchi ch ilib ank hal li was. Mis hermanos estn colgando mazorcas. Chilonk. Llevar de o en la mano (a u n n i o o u n a b o l s a ) . C h i l o linchina al baanu usilal. Por favor lleve de la mano a mi nio. Yal xqach ilo chaq li qawa. Slo trajimos en la mano nuestras tortillas. Chima. Gisquil, gisquilar. Taake hoob i n c h i m a . M e d a c i n c o gisquiles. Yo chi uuchink li ch ima. La mata de gisquil est dando frutos. Chimb. Trampa. X ok sali chimb li ba. La taltuza cay en la trampa.

74

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Chiqink, atawank (sin.). Desear, antojar. Xqach'iqi li chiron wank sa kayiil. El chicharrn que est en el mercado lo deseamos. Nake xch'iqi ru linwa li kok al. Los nios desean mis tortillas. Chiqok. Volverse deseoso, tener antojos. Xooch iqonaq xqil li ob en. Cuando vimos los tamales nos dio antojos. Li yaj aj ixq nakech iqo .A las mujeres embarazadas les da antojos. Chitkoj. Nombre de una finca de Cahabn. Chaabil winq laj eechal asyent Ch'itkoj. El dueo de la finca Ch'itkoj es amable. Chiwan. P i j u y . Nakek uxuk kamenaq xul li chiwan. Los pijuyes comen animales muertos. Chixb, pechk. Tapesco casero, parrilla de madera (para ahumar carne, colgado sobre el fuego). Xtaqe k chi ru li ch ixbli mis. El gato se subi al tapesco. Chixb, xuukuy. Costilla. Xintoq chaq linchixb sa batzunk. Me fractur las costillas jugando. Ch o. Ratn, apellido de la regin. Xket li ch o li mis. El gato se comi al ratn. QawaKu Cho a'an li xkam. Don Domingo Ch o fue el que muri. Choobaal. Nombre de una aldea de Cobn. Choobaal wankin. Vivo en Ch oob aal. Nim xteepal li Ch oob aal. El territorio de Ch oob aal es extenso.

Ch och . Tierra, Hgado, Plvora. X ok ch ochsewu. Me entr tierra en los ojos. Chochel, sululel. Patria, estructura fsica. Arin wank qachochel. Aqu est nuestra patria. Maajunwa tsachq saaach ool k a' ru laach och el. Que nunca se te olvide cual es tu patria. Choohix. Tigrillo. Xooxibeek chaq xb aan jun ch oohix. Fuimos asustados por un tigrillo. Yookebchi lajk li choohix. L o s t i g r i l l o s e s t n extinguindose. Ch ol. Captulo. Li aatin ain wank sa li xkab chol. Estas palabras se encuentran en el captulo dos. Cholcho. C l a r o , a c l a r a d o . Ma ch olch o laana leb . Estn claras tus ideas?. Cholcho chi qu ka' ru tqab aanu. Tenemos claro lo que vamos a hacer. Cholil, cholal. Inciso. Naabal xcholil li nimla hu. El libro tiene muchos incisos. Cholob. E x p l q u e l o , c o r r e g i r, instruir. Cholobxnaleblaayum. Corrige a tu hijo. Cholobchi ru li xk anjel. Explcale su trabajo. Cholobaal hu. Gua didctica. Laj kutunel naroksi li xcholob al hu. El maestro utiliza su gua didctica. Ch olobaal. Adverbio. Cholob aal a jun chi aatin ain. Esta palabra es un adverbio.

3 %

Q'eqchi' Kaxlan aatin

75

Cholob anb il. Explicado, aclarado. Ch olob anb il chi qu li tqab aanu. Lo que tenemos que hacer ya est explicado. Cholobank. E x p l i c a r, predicar. Taacholobeb chi ru chan naq tehulaq. Explcales como van a llegar. Choltziib. Alfabeto. Moko chaaj ta xtzolbal li choltziib. Aprender el alfabeto nos es difcil. Chonte. M o n t e c o m e s t i b l e e n c l i m a F r o . K i l i n b i l t q a j l i chonte laao. Nosotros queremos el ch ontefrito. Choolanink. C u i d a r, d a r l e mantenimiento, estar al tanto. Taachoolani li awinq re naq inka tkamq. Tienes que cuidar la milpa para q u e n o s e m u e r a . C h oolani laakanjel. Estete al tanto de tu trabajo. Chop. Pia. Ki li chop. La pia es dulce. Si junaq inch op. Reglame una pia. Choptul. V a r i e d a d d e b a n a n o pequeo. Xqanojun kuut ch optul. Una racimo de bananos sazon. Choptul twaj laain. Yo quiero bananitos. Choqok, sikok. Cortar, tiempo de cosecha. Yooko chi choqok kape. E s t a m o s c o r t a n d o c a f . Xtikla choqok tzi. Comenz el corte de cardamomo.

3 &

Chotwex. Pantaloneta (pantalones eqi ch otwex. cortos). Xinloqjun inq Compr una pantaloneta negra. Ke aach otwex. Pnte pantaloneta. Chotyach. Bikini. Sa chotyach wank li ixq. La mujer est en bikini. Chowaxin, waxin, wachin. Buenos das, tarde, noche (saludo dirigido a seores). Chowaxin. Buenos das seor. Chub. Avispa. Apellido de la regin. Xootiwe xbaan chub. Fuimos picados por avispas. Ninqebli ch ub . Las avispas son grandes. Chuchibk. Bromear, Chancear. Junes ch uch ib k naxb aan li wikaq . Slo bromeando se mantiene mi sobrino. Chuchil aatin. Broma. Xepok li al xbaan jun chuchil aatin. Los muchachos se enojaron por una broma. Chukchu ru. C a r a v i v a r a c h a . Ch ukch u ru li ch ina ixqa al. La nia tiene cara vivaracha. Chukchu aawu. T tienes cara vivaracha. Chulak. Nombre de una aldea de Panzs Alta Verapaz. Yo chi nimank li kalebaal Chulak. La aldea de Ch ulak est creciendo. Ch uluk. Manchado, sucio. Ch uluk ru laawaq. T ropa est manchada. Ch ulukin. Estoy sucio. Chume'k, tzokaak. H a m b r e . Xootawe k xb aan chume'k sab e.

76

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Nos dio hambre en el camino. Nakoochume'k naq naqutzxb ook laawa. Cuando sentimos el olor de t comida nos da hambre. Ch up. Ombligo. Ra inch up. Me duele el ombligo. Kixoxer xch up li ch ina al. El ombligo del nio se llen de granos. Chupuk, tupuk. R e v e n t a r. Xe xch up ruqlinchampa. Reventaron la manga de mi mtate. Chut. Helecho. Xqaw jun toon chut chi ru nebaan. Sembramos una mata de helecho en el patio. Kamanat li ch ut. Pareces helecho. Chutam. Reunin. Wankebli ixq sa jun ch utam. Las mujeres estn en una reunin. Tento naq tatxik sa li ch utam. Tienes que ir a la reunin. Chutchu. A g r u p a d o , r e u n i d o , juntado. Ma aawe li jal ch utch u arani. Son tuyas las mazorcas que estn reunidos all?. Chutchuukil kabl. Zona urbana. Inka nahulak chi wu wank sa ch utch uukil kab l. No me gusta vivir en la zona urbana. Chutlaak. Reunirse, juntarse. Timil timil yooko chi ch utlaak. Poco a poco nos estamos reuniendo. Xechutla

chi re nimali poyanam. La gente se reuni a la orilla del ro. Chutlebaal kabl. Saln comunal. Yookebchi xajok sali chutleb aal kabl. En el saln comunal estn bailando. Chu u k i b k . L u c e a r, v a g a r, m e n d i g a r. J u n e s c h u u k i b k nakabaan laaat. T slo vagando vives. Moko us ta li chuukibk. Mendigar no es bueno. Chuukink. Espiar, vigilar, cuidar (darle una ojeada). Taachuuki we linkachin. Hay me vigilas a mi nio. Xinye aawe naq taakanabch uukink. Te dije que dejaras de espiar. Ch ux. Chino, variedad de frijol. Ch ux tqatiw sa waleb. En el almuerzo comeremos frijol chino. Xwaw jun toon ch ux. Sembr una mata de frijol chino. Chuyek . S e r pellizcado. Xoochuyek xbaan li kaan aj ixq. Fuimos pellizcados por la loca. Xchuyek li kuulaal. El beb fue pellizcado. Ch uyuk. Pellizcar. Xooxch uy aj Ku . Domingo nos pellizc. Maachuy laawiitzin. N o p e l l i z q u e s a t u hermanito.

3 /

Q'eqchi' Kaxlan aatin

77

E
E. Boca. Xten re li winq. El hombre se lastim su boca. Chaj sa laawe. lvate la boca!. Eb . Sufijo pluralizador (ellos-as). Eb li ixq. Las mujeres. Chunchuukeb. Ellos estn sentados. Echalal. Pariente, parentesco. Ma wechalalat. T eres mi pariente?. Xkulunk li rechalal. Ya lleg su pariente. Echalalbejil, komonejil. Linaje, descendencia. Aj Maay li qech alalb ejil. Nuestra descendencia es Maya. Echalalbejilal. G r a d o d e consanguinidad, parentesco. Echalalbejilal nachapok eere. El parentesco es el que los une a ustedes. Echbeen, ichbeen, ochbeen Compaa, compaero. Chalk re li wechb een chi qula ninkil. Va a venir a visitarnos mi compaero. Moko injunes ta tinxik wank wechb een. No ir slo tengo compaa. Echbeeninbil. Es, fue acompaado. Echb eeninb il moko xjunes ta xko o. No se fue slo fue acompaado. Echb eeninb ilin chaq ewer. Ayer fui acompaado. E c h k a b al. Ve c i n o . X k a m l i qechkab al. Nuestro vecino se muri. Eloq. Germinado. X'eloqo chik laakenq . Tu frjol ya est germinado. El oqo k. Germinar (la semilla). Yo chi el oqo k li ixim. El maz est germinando. Elabk. Tener suerte. Yal elab k aawe jo kan naq xatkole . Tienes suerte por eso te salvaste. Elqaak. Ser robado, ser asaltado. Xooelq aak chaq sak ayiil. Fuimos asaltados en el mercado. Elqak. Robar, asaltar. Xerelqa li wisb. Se robaron mi chamarra. Xchapek li winq xbaan elqak. El hombre fue capturado por robar. Elqanbil. Robado. Li nakaye ak elq anb il chik. Eso que mencionas ya ha sido robado. Yal elqanbil len li beelebaal chiichaan. Dicen que ese carro slo es robado. Emel. Apaste. Xinloqjun emel ukal. Compr una olla de apaste. Eqla, eqela, qela. T e m p r a n o . Hulaj eq ela tooxik. Temprano vamos a ir maana. Eq la xinwakli laa in. Yo temprano me levant.

Esil, esilal. Aviso, noticia, anuncio. Xexye resil naq hulaj tkulunq aayuwa. Avisaron de que maana llega t pap. Ma xataqla li esil xinye aawe. Mandaste el aviso que te dije.

Ewer, eweer. Ayer. Ewer kiyajer. Ayer se enferm. Ewer koob atz unk. Ayer jugamos.

Ee
Eeb. Escalera. Xtoqe li eeb. La e s c a l e r a s e q u e b r . Chinaus laaweeb . T escalera est bonita. Eechanink. Conquistar, ganar, triunfar. Xreechani jun maatan linyum. Mi hijo gan un regalo. Xreechani aj wili ixq laj Bit. Por fin Vctor conquist a la mujer. Eechej. H e r e n c i a , p e r t e n e n c i a . Xkanab weechej inyuwachin. Mi abuelo me dej herencia. Reechejeb li ulaawaayi. Esto es propiedad de los visitantes. Eek aak. Ser sentido. X eek aak li hiik xbaaneb li tzik. El temblor fue sentido por las aves. Na eek aak naq chalk re junaq yajel. Cuando se acerca una enfermedad se siente (es sentido). E e k achool. S e n t i d o . Hoob eekachool wank qe. Nosotros tenemos cinco sentidos. Eekanbil. S e n t i d o ( d e s e n t i r ) . Eekanbil qab aan a yajel a an. Esa enfermedad es sentido por nosotros. Eekank. Sentir, Moverse (paciente). Yo chi eekank li xbeen li kabl. El techo de la casa se est moviendo. Xaqxooq aran ma eekank. Que est parado ah que no se mueva. Eekasiik. Ser movido. Xeekasiik li qochoch xbaan li kaqsuut iq. Fue movido nuestra casa por el huracn. Eekasinbil batzuul. T t e r e , marioneta. Matyaab ak tinloqjunaq aaweekasinbil batz uul. No llores te comprar un ttere.

Eekasink. Mover (agente). Eekasi asi li meex aawib . Muvete!. Xreek li tzi. El perro movi la mesa. Eekobaal, eekahom. Sensacin. Wank jun yib aj eek ahom we. Tengo una mala sensacin. Eelel. Fugitivo. Aj eelel a winq aan. Ese hombre es fugitivo. Ma aj eelelat. Eres fugitivo?. Eelelik. F u g a r s e , h u i r, e s c a p a r. X eelelik satz alam laj kalajenaq. El borracho se escap de la crcel. Yookebchi eelelik li kokkaxlan. Los pollitos se estn escapando. Eet yaj. Epilptico. Eet xyajel li was. Mi hermano es epilptico. Ma yal naq eet yaj laaloy. Es cierto que tu amigo es epilptico?. Eet yajel. Epilepsia. Yibru li eet yajel. La epilepsia es horrible. Eet. Abusivo, malcriado, patn. Eet li wichb een. Mi compaero es abusivo. Moko eeto ta. No somos abusivos. Eetaal. Cuerda para medir de 24 varas (variable). A k aam a an weetaal. Esa pita es mi cuerda para medir. Xqaloq

chaq jun eetaal. Compramos una cuerda para medir. Eetalil. Dibujo, grfica, seal, copia. Xinyiib reetalil li kabl. Hice un d i b u j o d e l a c a s a . Isi reetalil laakanjel. Scale copia a tu trabajo (deber). Eetalink. Sealar. Xinreetali chi ruq li wikan. Mi to me seal con el dedo. Xkoo qawa Kax chi b'isok kaam. Don Lucas se fue a medir tarea. Eetzunk. B u r l a r. Xooreetzu li qechkab al. Nuestro vecino nos burl. Moko us ta li eetzunk. Burlar no es bueno. Eetzuuk. Burlado (Ser). Xeetzuuk chaq satzolebaal li ch ina ixqaal. La nia fue burlada en la escuela. Yooko chi eetz uuk. Estamos siendo burlados.

4 =

80

Q'eqchi' Kaxlan aatin

H
Ha. Agua. Makachin ha xquk. Tomamos bastante agua. Maak aha . No hay agua. Haan, a'an. l, se, eso, esa, ella. Ha an xb aanunk re. El lo hizo. Ha an twaj laa in. Eso quiero yo. Haha. Aguado. Haha li oben. El tamal est muy aguado. Haha laaqem. T masa est muy aguada. Halesink, haresink. D e r r e t i r, deshacer. Xharesi laapekbil hali saq e. El sol derriti tu helado. Ha o k.Derretimiento, deshacerse. Yo chi haok li kab. La panela se est derritiendo. Haobresink. Liquidar, convertir en lquido. Haobresi li saqbach. Derrite el granizo. Haqib, ha aj manteek, aseet. Aceite (comestible). Xterq u xtz aq li ha q ib . El aceite aument de precio. Hayank. Volverse agua a cada rato. Nahayank laaqem. Tu masa a cada rato se aguada. Hab. Lluvia. Chalk re hab. Ya viene la lluvia. Xtaqa xbaan hab li wixaan. Mi abuela se moj por la lluvia. Habalqe. Invierno. Xtikla chik li habalqe. El invierno ya comenz. Makachin sulul naxkam chaq li hab alq e. El invierno trae mucho lodo. Hableek. Ser masticado. Xhableek li tib xbaan li tzi. La carne fue masticada por le perro. Hablenk. Masticar. Yal xhable li wa li kuulaal. El beb slo mastic la tortilla. Yo chi hab lenk toqli ixq. La mujer est masticando chicle. H a c h . B o c a d o . S i j u n h a c h inkaxlanwa. Reglame un bocado de pan. Jun hachaj wi taake re. Slo le das un bocado. Hachek. Ser mordido. Xhachek xbaan li tzi laj puub. El soldado fue mordido por el perro. Hachok, tiwok. Morder. Xinhach ruuj waq. Me mord la lengua. Nahachok li qatzi. Nuestro perro muerde. Hal. Mazorca (en gral.). Ninqebli hal. Las mazorcas son grandes. Xe relq a qahal. Se robaron nuestras mazorcas.

4 2

Halaw. Tepezcuintle. Nake lowok saltul li halaw. Los tepezcuintles comen zapote. Halawte. V a r i e d a d d e p a c a y a silvestre. Sa sajuyb il li halawte . El halawtees rico en recado. Hambil. D e s m o r o n a d o . Hambil xtzakel li qochoch. La pared de nuestra casa est desmoronada. Hame k. Desmoronarse. Yo chi hame k li tzuul. El cerro se est desmoronando. Hamham. Reseco. Hamham ru li ch ochb ar wixoo awk. El terreno donde sembramos est reseco. Hamho. Desprendido , Desmoronado. Hamho xxik laakil. La oreja de t comal est desprendida. Hamok. Desmoronar, deshacer. Yo chi hamok ch ochli ch ina al. El nio est desmoronando tierra. Xham chi pek laawukal li winq. El hombre deshizo la olla con piedra. Hasb. Susurro, hablar quedito. Toj ayinaab iik xhasbli al. Hasta aqu se oye el susurro del muchacho. Hasbak. Hablar en secreto, susurrar , murmurar. Naxnumsi kutank chi hasb ak li ixq. La mujer se pasa el da murmurando. Ka ut naq junes hasbak nakabaanu. por qu slo vives secreteando?. Hay. Gusano alambre. Wank jun hay sa aajolom. En t cabeza hay un gusano alambre.

Hayajtin. Cierto gusano que despide una luz verde. Chinaus xxamlel li hayajtin. La luz del hayajtin es bonita. Heetank. Menearse, moverse. Kanab heetank. Dja de menearte!. H e h e , heehe. S , p a r t c u l a afirmativa. Ma yajat. E s t s enfermo?. Heehe . S. Helho. Tendido (tela). Helho li isbsa li neb aan. La chamarra est tendida en el patio. Helho linwex sali sulul. Mi pantaln est tendido en el lodo. Helo. Planicie. Sali helo tookablaq. Vamos a construir en la planicie. Raxrax ru li helo. La planicie est muy verde. Helok. Extender. Yo chi helok tikr linna . Mi madre est tendiendo ropa. Ma xaahel li poop chi ru saqe. Tendiste el petate al sol?. Hesok. Repasar (al moler el maz), volver a moler. Hes ru li buch. Vuelve a moler el nixtamal. Hiik. Temblor, terremoto. Xooxiwak xbaan li hiik. Nos asustamos por el temblor. Naabal poyanam xekam naq xnumeli hiik. Murieron muchas personas al pasar el temblor. Hilaal, ajsibaal u. Recreo. Xhulak xhoonal li hilaal. Lleg la hora del recreo. Hilaal. Vacaciones, Descanso. Hilank naraj intibel. Mi cuerpo necesita d e s c a n s o . Jun kutank aj chik

82

Q'eqchi' Kaxlan aatin

qahilaal. Slo un da nos queda de descanso. Hilank. Descansar. Yooko chi hilank. Estamos descansando. Xexhilank raj. Hubieran descansado. Hilobaal. Lugar de descanso. Mesb il ru qahilobaal. Nuestro lugar de descanso est limpio. Xqayiib jun hilob aal. Arreglamos un lugar para descansar. Hirb il. Regado (cosas). Hirb il li ixim sach och . El maz est regado en el suelo. Hirok. Regar (granos). Xhir li kenqli kaxlan. El pollo reg el frjol. Yo chi hirok ixim li al. El patojo est regando maz. Hitek, kixek. Ser desatado. Xhite li aaq. El marrano fue desatado. Hitho, kixko, koqko. S u e l t o , desatado. Hitho li xa'an wakax. La vaca est suelta. Hobek. Ser insultado. Xoohobe. Fuimos insultados. Hobok. Insultar. Xooxhobli kaxlan winq. El ladino nos insult. Maa'ani taahob. No insultes nadie. Hochok, josok. Raspar, despegar. Hoch rix li ukal. Raspa la olla. Xinhoch wuq . Me rasp la mano. Hom. Clase de culebra venenosa. Xtiwek laj awinel xb aan li hom. El

sembrador fue mordido por la culebra venenosa. Xiikilebhom sapim. En el monte hay muchas culebras venenosas. Homho, homo. A g u j e r o , H u e c o . Homo li che . El rbol est ahuecado. Homo ru li sek . El plato tiene un hueco. Honon. Abejn, abejorro. Xekat li honon. Los abejorros se quemaron. Ninqebli honon. Los abejorros son grandes. Hoob. C i n c o ( N m . C a r.). Twaj hoob aq rum. Quiero cinco jocotes. Hoonal. Hora, tiempo. Joqe hoonal. Qu hora es?. Hopbil. Agujereado. Hopbil sa li kum. El ayote ha sido agujereado. Hopek. Ser agujereado. Xhopechi che li qooq. El chilacayote fue agujereado con palo. Hopok. Agujerear. Me xhop ru li wuk al. No agujeren mi olla. Xqahop chi cheli k um. Agujereamos el ayote con palo. Hopolal, kobolal. Orificio, hoyo, agujero. Wank xhoplal laaxaar. T jarrilla tiene agujero. Xink e xhoplal li puubche. Le hice agujero a la cerbatana. Hot. Relo (modo imperativo del verbo roer), molstalo. Hotrix li che . Role la corteza al rbol. Hot li ixqa al. Molsta a la muchacha.

4 3

Q'eqchi' Kaxlan aatin

83

4 4

Hotok. Roer. Yo chi hotok baq li tziEl perro est roendo hueso. Yo chi hotok cheli ch o. El ratn est rondo el palo. Hoy. Rigalo (modo imperativo de verbo regar). Hoy li ha. Riega el agua. Hoybil. Regado, derramado (lquido). Hoybil kape chi ru laawex. En t pantaln ha sido regado caf. Hoyek. Ser regado. Xhoyek li uq un sali meex. El atol se reg en la mesa. Yo chi hoye k laawuk a. T bebida se est regando. Hoyok. Regar, derramar. Yal xexhoy li ruka. Slo regaron su bebida. Xinhoy xkik el kaxlan chi ru li waq . Regu sangre de pollo en mi ropa. Hu. Carta, papel, cuaderno. Xtz ajno k ru li hu. El papel se ensuci,. Kaq li hu. El papel es rojo. Huk'uch. Amate. Algunas veces se dan a la orilla de los ros. Naabal huk'uch chi re nima. Hay muchos amates a la orilla del ro. Huluban. Colmoyote (especie de gusano que se introduce en el cuerpo). Wank jun huluban sa injolom. Hay un colmoyote en mi cabeza.

Humal. T u s a ( e n v o l t u r a d e l a mazorca). Nakelowok humal li wakax. El ganado come tusa. K at li humal. Quema la tusa. Hupu, huphu. D e b o c a a b a j o , echado. Hupu laj kalajenaq saxb een meex. El borracho est en la mesa boca abajo. Hupu li sik aj kaxlan. La gallina clueca est echada. Hupubaak. Ser puesto boca abajo, echar la gallina cuando empieza a empollar. Xhupubaak li kaxlan. La gallina fue echada para empollar. Xhupub aak li al xb aaneblaj puub . El muchacho fue puesto boca abajo por los soldados. Hupubanbil. Puesto boca abajo. Hupub anb il li meet. La botella est boca abajo. Huukuch. Arbol de amate. Rikin huukuch nakexyiibli hu. El papel lo hacen con rbol de amate. Hux. Esmeril, piedra de afilar. Bar xataw aahux. En dnde encontraste t piedra de afilar?. Chaab il ji ok chi ru hux. Afilar con esmeril es bueno. Huy, uy. Susto, admiracin. Huy, xinaaxibe. Uy me asustaste!.

84

Q'eqchi' Kaxlan aatin

I
Iboy, seel xul. Armadillo. Sa xtibel iboy. La carne del armadillo es sabrosa. Ich. Apellido de la regin. Aj Ich xsum ink ab a . Mi apellido es Ich. Ich. S a r n a . T u u x ( e s p e c i e d e enfermedad que da comezn). Wank richli aaq. El cerdo tiene sarna. Ichm. Venas. Li kik nabeek sa li ichm. La sangre corre en las venas. Ichmul. A r t e r i a , v e n a . Xinyok wichmul chi chiich . Me cort con cuchillo las venas. Ichaj. Hierba. Ink anahulak chi wu li ichaj. La hierba no me gusta. Wank ichaj sak al. En la milpa hay hierbas. Ichte. Chehen. Moko taayok ta li ichte. No debes cortar el chehen. Ik. Chile, apellido de la regin. Xoo awk ik saxyanq li kenq . Entre el frijolar sembramos chile. Aj kay i k l i w a n a b . M i h e r m a n a e s vendedora de chile. Ikal. Apellido de la regin. Xsi jun inkabqawaIk al. El seor Ik al me regal un dulce. Ik b olay. Barba amarilla (serpiente). Ninxiwa li ik b olay. Yo le tengo miedo a la barba amarilla. Xnuq jun amoch li ik b olay. La barba amarilla se trag una rana. Ike. Maguey. Xqaloqjun saak ike. Compramos un costal de maguey. Naabal ike wank sa qachoch. En nuestro terreno hay mucho maguey. Ikeetaab. M e c a p a l d e m a g u e y . Xt'upek li wikeetaab. Mi mecapal de maguey se revent. Ikoy. Cierta clase de ayote, gicoy. Ma taawaj ikoy. Quieres gicoy?. Ikanbej. To (en general). Chaabil li wikan. Mi to es bueno. Ikanbej chik li qawachin aan. Ese seor ya es to. Ikaqbej. Sobrino (en general), primo. Li chinaal aan ikaqbej moko iitzinbej ta. Ese nio es sobrino no es hermano menor. Il. Mralo (modo imperativo/exhortativo del verbo ver). Il li chahim. Mira la estrella. Il laakanjel!. Mra t trabajo!.

Ilba esil. Rtulo, anuncio. Wank jun ilba esil chi ru li kabl. Enfrente de la casa hay un rtulo. Ilbanumleb chiich. Semforo. Oxibxb onol li ilb anumlebch iich . El semforo tiene tres colores. Ilbenk, il'ilink. Ve r l i g e r a m e n t e d i f e r e n t e s c o s a s , o j e a r. Li was xkoo chi ilbenk roqwaj. M i hermano se fue a ojear la milpa. Taawilbe laawawimj. Hay ojeas tu siembra. Ile k. Ser visto, ser atendido por un sacerdote maya (curandero). Xoo ile chaq sach utam. Fuimos vistos en la reunin. Yo chi ile k li wiitz in xb aan laj ilonel. El curandero est examinando a mi hermano. Ilobaal chahim. T e l e s c o p i o . Tertookebxtz aq li ilob aal chahim. Los telescopios son caros. Ilobaal hoonal. Reloj. Aajel ru li ilobaal hoonal. El reloj es necesario. Xinloqjun ilob aal hoonal. Compr un reloj. Ilobaal ixej. Retrovisor. Xjacheli rilobaal ixej li beelebaal chiich. El retrovisor de la camioneta se quebr. Iloba a l k o k al. G u a r d e r a . Xkanab aak li ch ina al sali ilob aal kokal. El nio fue dejado en la guardera.

4 6

Ilobaal mitzxul. Microscopio. Sa tzoleb aal wank ilob aal mitz xul. En la escuela hay microscopio. Ilobaal, xsau. Sentido de la vista, ojos. Nahumumnak wilobaal. Me a r d e n l o s o j o s . Toj chaabi l laawilobaal. Tus ojos todava estn buenos. Ilobaal. Fisonoma, kiosco, mirador. Wank jun ilobaal saxb een li tzuul wanle. Sobre el cerro que est all hay un mirador. Chaabil rilobaal laajunxaqalil. La fisonoma de t cuerpo est buena. Ilok ru hu. Leer. Yooko chi ilok ru hu. Estamos leyendo. Ink aus ilok ru hu chi qeq. En la noche no es bueno leer. Ilok. Ver, mirar. Nahulak chi wu ilok choql. Me gusta ver las nubes. Xwil jun halaw. V un tepezcuintle. Imul. Conejo. Xkamsi linkaxlan li tz i . El perro mat a mi gallina. Xniman li ch ina imul. El conejito creci. Ink atz aqal. Parcial, incompleto, no alcanza, insuficiente, inpuntual. Ink a tz aqal inwa. Mi comida es insuficiente. Ink atz aqal xk ulunk. No lleg a tiempo. Inka. No. Inka nawaj. No quiero. Ink axchal. No vino. Inup. Ceiba. Naabal inup wank sa kiche. En la montaa hay muchas aus xkatbal li inup. No ceibas. Ink es bueno quemar la ceiba.

86

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Inwan, inwaxaq. Adis (despedida). Inwan qanaMar. Adis doa Mara. Iq . Viento, aire, oxgeno. Ma ka'ch in poqs naxwaklis li iq . El viento levanta mucho polvo. Maak achik wiq ul. Ya no tengo oxgeno. Iqkas. G a s p r o p a n o , c i l i n d r o . Xpuk eli iq kas. El cilindro explot. Is. Camote. Pom junaq wis. same un camote. Isb. Chamarra. Xpeje li wisb. M i chamarra se rompi. Kach in li isb . La chamarra es pequea. Isiik. S e r e x c l u i d o , s e r s a c a d o . Xooisiik sa qochoch. F u i m o s desalojados de nuestra casa. X isiik li aaq sasulul. El cerdo fue sacado del lodo. Isiil jalam uuch. Cmara fotogrfica. Xexpo l i i s i i l j a l a m uuch. Descompusieron la cmara fotogrfica. Isinb il. Sacado. Ma isinb il li b uch sa li xam. Fue sacado el nixtamal del fuego?. Isinb il xe xb aanu qe. Sacado nos hicieron. Isink. Quitar, excluir. Taawisi li mis chi ru li tem. Hay sacas al gato del banco. Yooko chi isink tz aj aj tikr. Estamos sacando ropa sucia. Iskij, iskiij. Hierbabuena, menta. Taakam chaq iski j. T r a e s hierbabuena. Nakexket iskij li kaxlan. Los pollos comen hierba buena.

Ismal, ism. Cabello, pelo. Qan rismal li wixaqil. Mi esposa tiene el cabello rubio. Xinnuqjun ismal. Me tragu un pelo. Iswa, kuluj, Pomqem. Tamalito de elote, elotasca. Ak us chik cho q iswa li hal. Los elotes ya estn buenos para tamalitos. Toj rax li hal. Los elotes todava estn tiernos. Iswahibk. Hacer tamalitos de elote. Yo chi iswahib k linna . Mi madre est haciendo tamalitos de elote. Itok, pukuk. R e v e n t a r, hacer explotar algo. Xrit li bolotz laj k utunel. El maestro revent la pelota. Laa at xat-it ok re. T lo reventaste. Itej, yupus. Ano, culo, recto. Xinten wit. Me lastim el ano. Itza . Comunidad Lingstica Itza . Ma laa at aj Itza . T eres de la comunidad Itz?. Aj Itza o. Somos de la comunidad Itz. Ixaqilbej. Esposa (en tr. Gral.). Ma ixaqilbejat chik. Ya eres esposa?. Laaat wixaqil. T eres mi esposa. Ixiij, ixij. Ua. Wank jun ixiij sali wuka. En mi bebida hay una ua. Ninqeb laawixiij. Ts uas son grandes. Ixil. Comunidad lingstica Ixil. Aj Maayeblaj Ixil. Los de la comunidad Ixil son Mayas.

4 7

Q'eqchi' Kaxlan aatin

87

Ixim. Maz. Wank qixim laa o. Nosotros tenemos maz. Q an ru li ixim. El maz es amarillo. Iximaak. Ser desgranado. Xiximaak li hal xb aan li ch ina cheekal ixq. La mazorca fue desgranada por la ancianita. Iximak, wechok. Desgranar. Xik qe chi iximak. Vamos a ir a desgranar. Ixima b ayaq iyaj. Desgrana un poco semilla. Iximambil. D e s g r a n a d o . A k iximambil li rax hal. Los elotes tiernos ya estn desgranados. Naabal hal iximambil. Muchas mazorcas estn desgranadas.

Iximank iyaj. Desgranar semilla para siembra. Yooko chi iximank iyaj. Estamos desgranando semilla para la siembra. Ixq. Mujer. Chaq al ru li ixq. La mujer es hermosa. Xintz ub exb aan li ixq.La mujer me bes. Ixqikar. Sirena. Wankeblen ixqikar sa li palaw. Dicen que hay sirenas en el mar. Ixqiwinq. Afeminado, homosexual, gay. Kama an li ixqiwinq laj Kalich. Carlos parece afeminado. Chanchan li ixqiwinq nakatb eek. Caminas como afeminado. Iyaj. Semilla. Naqak uula ixim re qiyaj. Guardemos maz para semilla. Chaabil iyaj twaj laain. Yo quiero buena semilla.

4 8

88

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Ii
Iibeek, iybeek, oybeniik. Ser esperado. Toj xoo iib eek xbaaneb qichb een. Todava fuimos esperados p o r n u e s t r o s c o m p a e r o s . Toj na iib eek li ixq xb aan xna . La mujer todava es esperada por su mam. Iibej, mam. Nieto, nieta. Wan chik ri li qawa chin. El seor ya tiene nietos. Wi a laj waykan. Waykan es mi nieto. I i b e n k , o y b e n k , i y b e n k . Esperar. Yo chi iibenk kuulaal qana Ixkik. D o a I x k i k e s t esperando beb. Toj tinaawiyben. Todava me tienes que esperar. Iiq. Carga. Aal wiiq. Mi carga pesa Chi iiq taak am li si . Por cargas lleva la lea. Iiqa. C r g u e l o , c r g a l o ( m o d o imperativo del verbo cargar). Iiqa li si !. Carga la lea!. Iiqaak. S e r c a r g a d o . Xiiqaak li akach xbaan li mem. El chompipe fue cargado por el mudo. Xoo iiqaak. Fuimos cargados. Iiqanbil, paqonbil. Cargado. Wi naabal iiqanbil tqakam. Si hay mucho cargado lo vamos a llevar. Iiqank, paqonk. Cargar. Taawiiqa laawitz in. Hay cargas a t hermanito. Yooko chi iiqank ixim. Estamos cargando maz. Iiqobaal, iiqaal, jelool ti k r. Maleta, lugar para llevar carga. Re tzuum li iiqobaal. La maleta es de c u e r o . Xintaw jun wiiqobaal. Consegu un maletn. Iitzinbej. H e r m a n o m e n o r, ser menor. Iitzinbej laj Kuchi ru laj Bit. Domingo es menor que Vctor. Wiitz inat. T eres mi hermano menor. Iitzinbejil. C o n d i c i n d e s e r h e r m a n o m e n o r. S a w a n k s a iitzinbejil. Es bonito estar en condicin de hermano menor. Iitzyank, jiitz'ank. Ruido que hacen las cosas que no estn engrasadas. Na iitz yank li chunleb aal. El asiento como hace ruido. Iitzam. N o m b r e d e u n c e r r o d e Cahabn Alta Verapaz. Toj tinxik xkanab'ankil wuutz'u'uj sali tzuul Qana' Iitzam. Tengo que ir a dejar mi ofrenda el en cerro Qana' Iitzam. Nakutunk toj arin li tzuul Qana' Iitzam. Se ve desde aqu el cerro Iitzam.

J
Jaj, jaaj, kux. Cuello, Pescuezo. Ra injaaj. M e d u e l e e l c u e l l o . Xqayokxja aj li kaxlan. Le cortamos el pezcuezo al pollo. Jajo. Tener la cabeza inclinada para atrs, erguido. Jajo chi wark l i q a w a c h i n . E l s e o r e s t durmiendo con la cabeza inclinada hacia atrs. Jajookin sa chaat. Estoy con la cabeza inclinada en la cama. Jaalukunk. Cambiarse rpidamente. Jaalukun. Cmbiate rpido. Laain junpaat nakinjaalunk. Yo me cambio rpido. Jachbil ajl. F r a c c i n . Taawisi laakanjel sa jachbil ajl. E n fracciones sacars t trabajo. Jachbil. Partido, rajado, dividido, fraccionado. Jachbil li si. La lea est rajada. Jachbil li kaxlanwa xe xk e qe. El pan que nos dieron est partido. Jachek. Ser partido, rajado, dividido. Yo chi jache k ruq m li che . La rama del rbol se est rajando. Xjache k li tz alamchexb aan saq e. La tabla se parti por el sol. Jachink, jekok, jekink. Repartir. Jachiheb li chiin. R e p a r t e l a s n a r a n j a s . Yo chi jachink o laj k utunel. El maestro est repartiendo aguacates. Jachleb che. Instrumento para aserrar (serrucho, sierra, etc.). Loqomaq junaq eejachleb che. Compren un su serrucho. Jachlebaal che. A s e r r a d e r o . Numtajenaq chi chaj sali jachleb aal che. En el aserradero hay un montn de pino. Xkat li jachlebaal che. El aserradero se quem. Jachok, xerok. Partir, aserrar, rajar, dividir, fraccionar. Xik we chi jachok si. Voy a ir a rajar lea. Xjach li pek chi ch iich. El machete parti la piedra. Jalaak. C a m b i a r s e , c a m b i o , convertirse en. Xjala xnaleb laj tzolom. Las ideas del estudiante cambiaron. Yo chi jalaak xyaab laakux. Est cambiando tu voz. Jalajik. Cambio. Xhulak xjalajik xnaleb. L l e g e l m o m e n t o d e cambiar su costumbre. Yo chi k ulunk linjalajik. Est llegando la hora de mi cambio.

Jalamuuch, Jalamu, jalambuuch. Fotografa, foto, r e t r a t o , d i b u j o . Xwisi jun injalamuuch. Me tom un fotografa. Chinaus xjalamuuch li ixq. La fotografa de la mujer est bonita. Jalamuuchik, jalambuuchik. To m a r f o t o g r a f a s , d i b u j a r. Nahulak chi wu jalamuuchik. A mi me gusta dibujar. Jalan. Otro , diferente. Jalan li wex twaj laain. Yo quiero un pantaln d i f e r e n t e . Jalan nakat-ilok naq nakatte ok. Cuando te peinas te ves distinto. Jalanqjalanq. Diferentes, distintos. Jalanqjalanq kaq re ru taawil sa ruuchichoch. En el mundo se ven diferentes cosas. J a l b e n k . Cambiarse r p i d a m e n t e , m u d a r s e . Junes jalbenk kabl naqabaanu laao. Nosotros vivimos cambindonos d e c a s a a c a d a r a t o . Yooko chi j a l b en kaaq re ru. E s t a m o s intercambiando cosas. Jalbil loqom. T r u e q u e . Jalbil loq om naqab aanu k a ru qe. Nosotros hacemos trueque con nuestras pertenencias. Jale k. Ser cambiado. Xjalelinyuam xb aan li Ajaw. Fue cambiada mi vida uula al. Al por Dios. Xjaleli raqli k beb le fue cambiada la ropa.

Jalok naaj. Emigrar. Li poyanam xe xjal xna aj. La gente emigr a otro lugar. Jalok. Cambiar, mudar. Yooko chi jalok. Nos estamos cambiando. Xqajal qochoch. Nos mudamos a otra casa. Jalpaq. Cruzado. Jalpaq ru li qabe xb aan li nima . Nuestro camino est cruzado por el ro. J a l p a q i n k . T r a s l a p a r, c r u z a r. Jalpaqihebli che sa li be. Cruza los palos en el camino. Japok e. Gritar, andar despistado, andar boquiabierto. Xjap re laj sisa tzuul,. El leador grit en el cerro. Ya l n a j a p i n r e l a j k ay. E l comerciante se la pasa bostezando. Jarub. cunto?. Jarubhoonal.Qu hora es?. Jarub o. Cuntos somos?. Jax. Molleja. Twaj xjax li kaxlan. Yo quiero la molleja del pollo. Ma kach in ixim saxjax li akach. En la molleja del chompipe hay un montn de maz. Jay. Delgado (tela), fino, medio hondo (el ro). Jay ru laawa. Tus tortillas estn . El ro est bajo. delgadas. Jay li nima Jayal. Direccin, acierto, el punto. Taaqe xjayal li b e. Sigue la direccin del camino. Tzaqal xjayal taake. Tienes que acertar. Jayil isb . Sbana. Xtaqa li jayil isb. La sbana se moj. Keeke wark sajayil isb. Dormir en sbana es bastante fresco.

4 !

Q'eqchi' Kaxlan aatin

91

4 "

Jebek. Ser restado, mermado, ser disminuido. Xjeb ewismal xb aan laj besonel. Mi pelo fue disminuido por el barbero. Yo chi jebek li qawa. Est siendo disminuido nuestro alimento. Jebk. Disminuir, reducirse. Yo chi jebk roq li nima. El cauce del ro est disminuyendo. Xjeb k link anjel. Mi trabajo disminuy. Jebok. Sustraer, disminuir, reducir. Jeb roq linjokleb. Disminuye el mango de mi azadn. Taajebbayaq l i h a l w a n k s a l i s o q . H a y disminuyes un poco la mazorca que est en la red. Jech, yokotz, yokox. Desigual, no paralelo, torcido, desnivelado. Jech ru laameex. T mesa est desnivelada. Jech xaake li oqech. El horcn lo pusiste torcido. Jekink roq. Desplantar, Raleo. Yo chi jekink roq kal inyuwachin. Mi abuelo est raleando la milpa. Jekonel. R e p a r t i d o r, divisor. Aj jekonel tzekemq linbeelom.-. Mi marido es repartidor de alimento. J e e k e t z o , j e e k i t z o . C h a c h a (especie de pjaro). Nakebichank jeeketzoq ela. En la maana cantan las chachas. Xwil jun jeeketzochi rix kab l. Detrs de la casa v una chacha. Jeljo. Colgado (sobre el hombro). Jeljo li champa inbaan. Tengo el mtate colgado en hombro.

Jelonk. Llevar colgado algo en el . Crgame mi hombro. Jelo we linsoq red. Toj yookat chi jelonk chiin. Todava estas cargando naranjas. Jeqok, jiqok. Arrimar. Jeq laatem. Arrima t silla. Toj yo chi jiqok meex. Todava est arrimando mesas. Ji. Encino. Naoksiik li ji choq si. El encino es utilizado para lea. Ma ji laasi. Es encino tu lea?. Ji b il. Planchado, afilado. Ji bil chik linchiich. Mi machete ya est afilado. Ma jibil ru linwex. M i pantaln ya est planchado?. Jileb e, jileb ruuch e. Cepillo dental. Xkat linjilebe. Mi cepillo dental se quem. Xtz ajnoru li ji leb e. El cepillo dental se ensuci. Jileb. L i m a d e a f i l a r. Intoniiq laaji leb . Prstame t lima. Xsach li ji leb . La lima se perdi. Jilebche. Cepillo para madera, garlopa. Maak axq esnal li ji leb che . El cepillo para afilar madera no tiene filo. Maatzeq li jileb. No vaya a perder la garlopa. Ji ok tz ak. Trapear. Nakinjiok tz ak naq nakinwakli. Cuando me levanto trapeo. Ji ok. Planchar, afilar. Ma taawaj ji ok t ikr. Quieres planchar ropa?. Xinji li china chiich . Afil el cuchillo. Jichleb, juchleb. Regla. Xtoqek li jichleb. La regla se quebr. Re ch iichli jich leb . La regla es de metal.

92

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Jichok, jokok, jochok. R a s p a r, rayar, rasgar. Xinjich wuqchi che. Me rasp la mano con palo. Xjich li meex li al. El muchacho rasp la mesa. Jikiliit. Ail, jiquilete. Xyokli jikiliit laj si. El leador cort la mata de ail. Jilek. Ser masajeado, ser sobado. Xjilerix li cheekel ixq. A la anciana le fue masajeada la espalda. Xik we chi jilek. Voy a ir a ser masajeado. Jilonk, jiqonq. Moverse, hacerse a un lado. Jilon bayaq. Arrmese un poco. Jiqon le toj wank naajej. Arrmate para all todava hay espacio. Jip. Necio. Jip li walal. Mi hijo es necio. Mama jip chankeb we. Me dijero que soy muy necio. Jipil, jipul. Necedad. Ink aus li jipil. Ser necio no es bueno. Li jipul tsach aawankil. La necedad te vuelve intil. Jiq. Tos ferina. Nakamsink li jiq. La tosferina mata. K a' ta winaq kaaj wi kok al nake kete k xb aan li jiq. Por qu ser que slo a los nios les ataca la tosferina. J i q b i l , j e q b il, jiqosinbil. Arrimado, movido. Jiqbil chik li pek aan. Esa roca ya ha sido movida. Ak jiqb il chik lintem naq xwil. Cuando v ya estaba arrimado mi silla.

Jiqek, jekek. Arrimarse, moverse. Xjiqetaawil. No ves que se movi. Yo chi jiqe k li qawa chin. El seor se est arrimando. Jiqok. Arrimar, acercar. Xatjiqon raj. Te hubieras arrimado. Naq ink araj xajiq laawoq xinyeq raj. Si no hubieras arrimado t pi lo hubiera machucado. Jit. D e n n c i a l o , A c s a l o ( m o d o imperativo del verbo acusar). Jit chaq rikin xyuwa. Ve a acusarlo con su pap!. Jit sapoopol!. Denncialo en la municipalidad!. J i t . A m r r e l o . J i t c h i k a w . Amrralo fuerte!. Jitbaxaab, kaamal xaab. Correa, cinta de zapato. Xtupek xjit b al inxaab . La correa de mi zapato se revent. Jitbe. Amrralo (accin frecuentativa). Jitbeheb chaq li wakax. Ve a amarrar al ganado. Jit b e linxaab . Amarra mis zapatos. Jitbenk. Amarrar (frecuentativo), o a m a r r a r l i g e r a m e n t e . Ya l xqajitbe chaq li qasi. Slo medio amarramos nuestra lea. Jitbil. Amarrado. Jitbil laj kol wakax. E l t o r o e s t a m a r r a d o . Jit bilo. Estamos amarrados. Jitbil. Denunciado, Acusado. Jitbil laj elq sa poopol. El ladrn ya ha sido denunciado en la alcalda. Ma j i t b i l e b c h i k . Y a h a n s i d o denunciados?.

4 #

Q'eqchi' Kaxlan aatin

93

4 $

Jitin. Dennciame, Acsame (modo imperativo del verbo denunciar). Jitin rik in inna . Acsame con mi madre!. Jitok, qabank. Denunciar, Acusar, quejarse. Xjitok li chinaal re li xmel. El nio se quej con su abuela. Xjit chaq xbeelom li ixq. La mujer denunci a su esposo. Jokaan, jokan, kamaan. As. Jo ka an nake xye. As dicen. Jo ka an aj wi li wanab. As tambin mi hermana. Jokain, jokin, kamain. De esta manera, as, de esta forma. Jokain xe kanjelak li qaxeqatoon. De sta forma trabajaron nuestros antepasados. Jo ka in xinye aawe. Yo te dije as. Jobox, julux. Acanalado, ahoyado, lleno de hoyos. Job ox ru li neb aan. El patio est ahoyado. Job ox ru qach och . Nuestro terreno est acanalado. Jochbaq, joobaq. L e c h u z a . Nake xk ux tibli joch b aq. Las lechuzas comen carne. Jochbil, jokbil. Raspado. Jochbil rix li ukal. La olla est raspada. Jochbil ruuchiwa. Mi muslo est raspado. Jochek. Ser raspado. Xjochek rix li tzi. La piel del perro fue raspada. Xjochek ru li meex. La mesa fue raspada. Jochok, jokok. Raspar. Yo chi jochok oqech laj Jasiint. Jacinto est raspando horcones. Joch rix li aaq. Raspa la piel del cerdo.

Johok. Rasurar. Xjo xjolom laj Xiwan. Juan se rasur la cabeza. Toj yookin chi johok. Todava me estoy rasurando. Jojowiil, joojowil. Agua fluvial (de camino), canal que se hace para que corra el agua de la lluvia. Xt aneLaj china Mek sa li jojowiil. Miguelito se cay en el fluvial. Jok. Perezoso, haragn, necio. Jwal jok lintz i . Mi perro es muy perezoso. Qaxal jokat. Eres muy haragn. J o k , rantin. H o n d a d e p i t a . Xinkamsi li k antichi jok . Mat a la serpiente con la honda de pita. Jokibk. Tirar con honda de pita. Yoo chi wix chi jokibk. Vamos conmigo a tirar con honda. Jokek. Ser raspado, o sacar algo con azadn. Ma xjokek li sulul. Fue raspado el lodo?. Toj yo chi jokek xkoteb li kaxlan. Todava est sacando el excremento de los pollos. Jokleb. Azadn. Ani xtoqok roq li jokleb . Quin quebr el mango del azadn?. Xqolenk ru linjokleb . Mi azadn se oxid. J o l k o k , k i l k o k , y o l k o k . Resbalar, rodar. Xoojolkok sa li sulul. Nos resbalamos en el lodazal. J o l k osiik. S e r r e s b a l a d o , s e r rodado, ser arrastrado. Yookebchi jolkosiik li kokal chi ru uul. Los nios estn siendo resbalados en el bordo.

94

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Jolkosinbil. Resbalado, arrastrado. Chi jolk osinb il xe xk am chaq li si . La lea la trajeron arrastrado. Jolkosinbil xexkam laj elq. Al ladrn se lo llevaron arrastrado. Jolkosink. R e s b a l a r, a r r a s t r a r, deslizar. Yookebchi jolk osink kurul che laj si. Los leadores estn arrastrando trozos de palo. Xinjolkosi chaq wibchi ru uul. Yo me deslice en el bordo. Jololibaal. Resbaladero, deslizador, patines. Xloq jun qajololibaal li wixaan. Mi abuela nos compr un resbaladero. Xinyiibjun jololib aal. Constru un deslizador. Jololibk. Deslizarse, arrastrarse. Yo chi jololib k sach ochlaako . T hija se est arrastrando en el suelo. Xjololibk sa xbeen tzalamche Xmar. Mara se desliz sobre la tabla. Jolom. C a b e z a . Ma yaal naq ra aajolom. Es cierto que te duele la cabeza?. Nim xjolom laj k utunel. La cabeza del maestro es grande. Jolombej. Catarro, gripa. Jolombej reek. Tiene catarro. Majinanume' injolombej. Todava no se me ha quitado del catarro. Jolominel tij. C a t e q u i s t a . A j jolominel tij qawa Manu. Don Manuel es catequista. Joobil. Rasurado, raspado. Joobil laamach. T bigote est rasurado.

Jook. Chilar. Xiikil jook wankebsa xyanq qawimj. En nuestra siembra hay montn de chilares. Ain jook. Esto es chilar. Jooleb. Hoja de afeitar (gillete), instrumento para afeitarse. Xinyok wib chi ru li jooleb. Me cort con hoja de afeitar. Maachelinjooleb. No vayas a tocar mi rasuradora. Joom. Guacal. Xooukak uqun sa joom. En guacal tomamos atol. Tzaj ru laajoom. T guacal est sucio. Joranb il. Dorado. Joranb il li kar twaj. Yo quiero el pescado dorado. Joranb il wa teeyiib. Hay hacen tortillas doradas. Jorank. D o r a r. Teejora chi us li kaxlan. Hay doran bien el pollo. Toj xwiyben naq xjorank li tib . Todava esper a que se dorar la carne. Jorbil, toqbil. Quebrado. Jorbil li kukb'. La tinaja est quebrada. Jorenaq. Quebrado. Junxil jorenaq li ukal. La olla hace tiempos que est quebrada. Jorok. Quebrar, rajar. Xjor li lem laj Kux. Marcos quebr el espejo. Yo chi jorok pek laj tzak. El albail est rajando piedras. Josq . Enojado, bravo. Josqli tz iMi perro es bravo. Josqxwil jo'kan naq ink axwaatina. No le habl por que lo v enojado.

4 %

Q'eqchi' Kaxlan aatin

95

Josqil. Enojo, ira, clera. Yo chi yaab ak xb aan xjosq il. Por su clera est llorando. Yo injosqil eerikin. Estoy enojado con ustedes. Jotok. Fastidiar, molestar. Ayu chi jot ok sab e. Ve a fastidiar a la calle. Yo chi jotok ixq laj Lix sakayiil. Andrs est molestando mujeres en el mercado. Jotzbatziibleb. S a c a p u n t a s . Xjache laajotzbatziibleb. T sacapuntas se quebr. Jotzleb. Navaja, raspador. To oni we li jotzleb. Prstame el raspador. Jonimal xtzaq li jotzleb. Cunto cuesta la navaja?. Juch. Firma. Xjuchaj B it ain. Esta es firma de Vctor.
4 &

Jukenaq. Desarmado (hace tiempo). Jukenaq chik li poopol. L a municipalidad hace tiempo que est desarmada. Juk enaq aj wia an. Ese tambin hace tiempo que lo desarmaron. Jukleb chiich. L l a v e s p a r a desarmar, desarmadores. Xqaloq waqibjuk lebch iich . Compramos seis desarmadores. Jukuk. D e s a r m a r, descomponer, deshacer, destruir. Xinjukli tem. Desarm la silla. Xkoheblaj puub chi jukuk kabl. Los soldados se fueron a desarmar casas. Jukub. Canoa, cayuco, bote para navegar. Xsubeli jukubxbaan qaalal. La canoa se hundi por nuestro peso. Sajukubtookarib q. Vamos a pescar en la canoa. Jul. Hoyo. Wank jun mamajul sali be. En el camino hay un gran hoyo. Xt ane k sajul li aaq. El cerdo se cay en el hoyo. Jun chuy. Ocho mil (nmero cardinal). Wankeb jun chuy poyanam sa li chutam. En la reunin hay ocho mil personas. Jun raatinobaal. Monolinge. Jun raatinob aal li kaxlan winq. El ladino es monolinge. Jun xpaabaal, jun xpaabahom. Monotesta. Jun xpaabaaleb li poyanam. La gente es monotesta.

Juchbil. Rayado, firmado. Juchbil chik sali hu. El papel ya est firmado. Juchbil ru li hu. El papel esta rayado. Juchuk. S u b r a y a r, r a y a r, v o t a r, firmar. Ha in li meex xajuch . Esta es la mesa que rayaste. Ma xik aawe chi juchuk. Vas a ir a votar?. Jukbil. D e s a r m a d o , d e s t r u i d o . Juk b il li kab l xb aan li b ut . La casa est destruida por la inundacin. Jukb il linb atz uul. Mi juguete est desarmado. Jukek. Ser desarmado. Xjukek li po lem. El rancho se desarm.

96

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Jun. Uno (nmero cardinal). Jun ixq. Una mujer. Twaj jun inchiin. Quiero una naranja. Junajink. R e v o l v e r, m e z c l a r. Xqajunaji ru li kenq rikin li ixim. Revolvimos el frjol con el maz. Yookin chi junajink bon rikin ha. Estoy mezclando pintura con agua. Junchalik. Venir de un solo, venir junto con otros. Junchaliko chaq ewer. Todos juntos vinimos ayer. Junesal. Soledad. Nakaanobresink u li junesal. La soledad enloquece. Xkana sajunesal li ixq. La mujer se qued en soledad. Junkab al. Hogar, familia. Wank chik injunkab al. Ya tengo familia. Ma ha in laawochoch. Este es t hogar?. Junkablal. Bienes , Hogar. Kaw xink anjelak chi rix a junkab lal ain. Trabaj muy duro por estos bienes. Junpaataq. Un ratito. Kim junpaataq. Ven un ratito. Junqalil. Unidad, uno en uno. Sa junqalil toonume q. Vamos a pasar de uno en uno. Junsut. U n a v e z . Junsut aj wi xinb atz unk. Slo una vez jugu. Ma junsut aj witaawaj xik. Slo una vez quieres ir?. Juntaas. Una penca (de bananos). Xqaloqjuntaas tul. Compramos una penca de bananos.

Juntaqeetil wank, wank sa komonil. Democracia, vivir en comunin. Wanko sajuntaqeetil wank. N o s o t r o s v i v i m o s e n democracia. Juntaqe e t i n k . C o m p a r a r, relacionar. Juntaqeeti laawochoch rikin li we. Compara tu casa con la eeti aawib ma. Moko us ta taajuntaq rik in. No es bueno que te compares con l. Junxaqal. Cantidad que se mide con la altura de una persona; una parada. Xqaq ol junxaqal hal. Tapiscamos una parada de mazorca. Junyaab asink. Llamar una sola vez, pronunciar una vez, pronunciar al m i s m o t i e m p o . J u n y a a b a s i n k teeb aanu li aatin a in. Esta palabra la van a pronunciar al mismo tiempo. Junsut aj wi taayaabasi chaq. Slo lo llamas una vez. Junyehok. Decirlo de un solo, avisar a todos. Junyehok aj wi taayeheb chaq re. Slo se los dices una vez. Juttikr. Tnica. Loqjunaq juttikr. Compra una tnica. Yibru li jutt ikr. La tnica es horrible. Juybil. En recado. Sa juybil tqaj li tib. Nosotros queremos la carne en recado. Saasa sajuybil li okox. El hongo en recado es sabroso. Juyuk, kojlenk. B a t i r c o n instrumento. Yo chi juyuk uq un qana Pet. Doa Petrona est batiendo atol.

4 /

Q'eqchi' Kaxlan aatin

97

K
Ka. Piedra de moler, muela. Xerisi linka. Me extrajeron la muela. Xqaloqjun xkainna . A mi mam le compramos una piedra de moler. Kaaqink. Segunda limpia, limpiar dos veces. Xkaraqi li rawimj li qawa chin. El seor limpi dos veces su siembra. Ok wi chik qe sa kaaqink. Vamos a comenzar la segunda limpia. Kacham, maqb. D i v i s i n habitacional, pared. Moko us ta xak e li maqbsalaawochoch. No colocaste bien la divisin en t casa. Kakab po. Bimestral, cada dos meses. Nakinchal rajlal kakabpo. Siempre vengo cada dos meses. Tatintoj sakakabpo. En cada dos meses te pago. Kanumsink. C o p i a r, r e p e t i r. Xkanumsi li raqim laj kanjel. El trabajador repiti su limpia. Ka numsink naxb aanu re li mesom. Ella hace dos veces la limpieza. Kapaay aatin. B i l i n g e , d o s idiomas. Aj ka paay aatin laj k utunel. El maestro es bilinge. Sakapaay aatin nakinaatinak. Yo hablo en dos idiomas. Kapaayil tzolok. E d u c a c i n bilinge. Kapaayil tzolok naqakul laao. Nosotros recibimos educacin bilinge. Ka sumenk. Reafirmar. Xinka sume chaq li xinye ewer. Fui a reafirmar lo que dije ayer. Kaxik. Arete. Bar xaaloq li kaxik. En dnde compraste los aretes?. China us laaka xik. Tus aretes estn bonitos. Kaahib. Cuatro (nmero cardinal). Wank kaahibinkuy. Tengo cuatro marranos. Kaahib o. Somos cuatro. Kaaq. Trueno. Xaj xbaan li kaaq li chinaal. El nio se despert por el trueno. Kaax. Cofre, caja. Re xkuulankil intikr a kaax waayi. Este cofre es para guardar mi ropa. Kaaxukuut. C u a d r a d o , c u a t r o esquinas. Kaaxukuut li qochoch. Nuestra casa es cuadrada. Kaaxukuut li meex. La mesa es cuadrada.

Kabej. P a s a d o m a a n a . Kabej toosuqiiq chaq. Pasado maana regresamos. Kab ej tinxik sak ayiil. Pasado maana ir al mercado. Kablak. Construir casa. Ma toj yookat chi kablak. Todava ests construyendo casas?. Xinkabla jun rochoch waaq. C o n s t r u u n cochiquero. Kachi n a l , k a c h inul. N i e z , infancia, inmadurez. Kamaan li kachinal. La infancia as es. Toj nakakut laakachinal. To d a v a mostras tu inmadurez. Kalapunit. Sombrero de junco. Toj ak laakala punit. T sombrero de junco todava es nuevo. Oksi li kala punit. Usa el sombrero de junco. Kala. Junco comestible. Saasa li kala' sa' oben. El junco es sabroso en tamal. Xik we aj kala. Voy a ir a buscar juncos. Kalaak. Emborracharse, embriagarse. Xkala laj Ku . Domingo se embriag. Yooko chi kalaak. Estamos emborrachandonos. Kalajenaq. Borracho, ebrio. Xkana chi re be laj kalajenaq. El borracho se qued a la orilla del camino. Aj kalajenaq li wixaqil. Mi esposa es alcohlica. Kaltesiik. S e r e m b o r r a c h a d o . Xookaltesiik xbaan li ixq. Fuimos emborrachados por la mujer.

Kamenaq. M u e r t o , f a l l e c i d o . Kamenaq li hix. El tigre est muerto. Kamenaq len. Dicen que est muerto. Kamsinbil. A s e s i n a d o , m a t a d o , muerte. Kamsinbil chik laj uch. El tacuazn ya ha sido matado. Kamsink. Matar, destazar. Xqakamsi jun mama tixl. Matamos un gran danto. Yookebchi kamsink wakax. Estn destazando reses. Kanaak. Quedarse. Xkana ak chaq lintumin sa kabl. Mi dinero se qued en la casa. Yooko chi kanaak. Nos estamos quedando. Kanab. Djelo (modo imperativo/ exhortativo del verbo dejar). Kanab aran. Djalo ah!. Kanabchaq chi re nima. Ve a dejarlo a la orilla del ro. K a n a b a n b i l . D e j a d o . A r a n kanabanbil ut maaani t-isinq re. All fue dejado y nadie lo tiene que sacar. Kanabank. Dejar. Xkanabaatumin laab eelom. T esposo te dej dinero. Maakanab tzolok. No dejes de estudiar. Kanok. Lazar. Yoo chi wix chi kanok wakax. Vamos conmigo a lazar ganado. Xinkan chaq jun xa'an wakax. Lac una vaca. Kapun. Est castrado, cobarde. Kapun lintzi. Mi perro est castrado. Jwal kapunat. Eres cobarde.

4 )

Q'eqchi' Kaxlan aatin

99

5 =

Kapuniik. Ser castrado. Xkapuniik li aaq. El cerdo fue castrado. K a p u n i n b il. C a s t r a d o . J a l a n nakatbeek chanchan kapuninbilat. Como si estuvieras castrado caminas todo raro. Ma kapunimbil laatzi. T perro ha sido castrado?. Kapunink. C a s t r a r. Xkoo chi kapunink wakax laj Lu. Pedro fue a castrar toros. Ma xakapuni. Los castraste?. Kaq ik, kaq ek. Arador, (insecto). Kaqkaq wix xb aanebkaq ik . Tengo el cuerpo colorado por los aradores. Qaxal kokeb a kaq ik. L o s aradores son muy pequeos. Kaq is. Rbano. Ma taawaj kaq is. Quieres rbanos?. Xinmichjun toon kaq is. A r r a n q u u n a m a t a d e rbanos. Kaq'ut. Palo humoso (especie de rbol). Xexyokli kaq'ut laj si inel. Los leadores cortaron el palo humoso. Kaq. Rojo. Kaq xbonol. Es de color rojo. Kaq linxaab. Mis zapatos son rojos. Kaq, beenche (sin). Tapanco. Wank qun tul saxb'een che. En el tapanco hay guineos. Kaqaj. Palo jiote, indio desnudo (rbol). Xiikil kaqaj sak iche . En la montaa hay muchos palo jiotes. Sununk li kaqaj. El palo jiote es oloroso.

Kaqal. Envidia. Kaqal reekjo kan naq nahobok. Tiene envidia por eso insulta. Kaqaliik. Ser envidiado. Nakookaqaliik xbaan li qawakax. Por nuestras reses somos envidiados. Kaqiox. Quequexque morado. Sa nake ril li kaqi ox li kok al. A los nios les gusta el quequexque morado. Kaqikenq. Variedad de frjol, frjol colorado. Taakayi jun chakachaq inkaqikenq. Hay me vende una canasta de frjol colorado. Juncheet kaqikenqxqamich . Arrancamos un manojo de frijol colorado. Kaqitul. U n a c l a s e d e b a n a n o (colorado). Xe xket li kaqitul li tz ik. Los pjaros se comieron los bananos colorados. Ki osoli kaqitul. El banano colorado se acab. Kaqitzaaj. Variedad de tasiscobo (rbol). Kaqitzaaj li si. La lea es de palo de tasiscobo. Kaqitza aj li che ain. Este palo es de tasiscobo. Kaqkoj. Len, puma (americano). Xxibeek li winq xb aan li kaqkoj. El hombre fue asustado por el len. Xk ux jun kaxlan li kaqkoj. El len se comi una gallina. Kaqsut iq, kaqsuut iq. Huracn, tornado. Xjukli kabl li kaqsut iq. El huracn destruy la casa. Chalk re jun kaqsut iq . Se avecina un huracn. Kaqyank. Ponerse rojo a cada rato, sonrojarse frecuentemente.

100

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Nakaqyank xnaq ru li ixq naq na aatinak. Cuando la mujer habla a cada rato se sonroja. Kar. Pez, pescado. Xqakili li kar. Fremos los pescados. Jo ninqal li kar. De qu tamao son los peces?. Karibk, karabk. Pescar. Tooxik chi karib k wulaj. Maana iremos a pescar. Xinkari jun box. Pesqu un juiln. Kas. Gas. Xterqu len xtzaq li kas. Dicen que subi el precio del gas. Kas. Tbano (especie de insecto de color negro), apellido de la regin. Nake tiwok li kas. Los tbanos pican. Xkulunk qawa K'as. El seor de apellido K'as vino. Katzkatz. Comezn, picazn, arde, cosquillas. Katzkatz intelb. M i hombro tiene comezn. Katzkatz xexkanabli kaq ik. Los aradores dejaron ardor. Kaw. Sano, duro, recio. Kaw li wa. La tortilla est dura. Kaw li k uula al. El nio est sano. Kawalk. Listo, alerta. Kawalk laj tzolonel. El estudiante es listo. Kawilal ch ool. Decisin, firmeza. K ut xkawilal aach ool chi ruheb . Mustrales t firmeza. Kaxlan aatin. C a s t e l l a n o . Junes kaxlan aatin nakexkut chi qu. Slo castellano nos ensean. Ma nakanaw kaxlan aatin. Sbes espaol.

Ka'xik. Arete. B'ar xaaloq' li ka'xik. En donde compraste los aretes?. Ch'ina'us aaka'xik. Tus aretes estn bonitos. K a x l a n b oj. C e r v e z a , b e b i d a alcohlica. Xinket jun kaxlan boj. Me tom una cerveza. Ka li kaxlan boj. La cerveza es amarga. Kaxlan chaj. Foco, linterna. Xkam li kaxlan chaj li walal. Mi hijo se llev la linterna. Kaxlan chiqleb. Estufa. Junpaat chiqok chi ru li kaxlan chiqleb. Con estufa es rpido cocinar. Ma aawe li kaxlan chiqleb . Es tuya la estufa?. Kaxlan eeb. G r a d a s e l c t r i c a s . Xoot anechaq sali kaxlan eeb . Nos camos en las gradas elctricas. Kaxlan is. Papas. Teraj kaxlan is sa juybil. Ellos quieren papas en recado. Xqa li kaxlan is. La papa se pudri. Kaxlan kim. L m i n a d e z i n c . Xexke kaxlan kim sa xbeen wochoch. En el techo de mi casa colocaron lminas. Xsihok kaxlan k im li awa b ej. El presidente regal lminas. Kaxlan kuukiil. Pony. Xqaw jun kaam kaxlan kuukiil. Sembramos una cuerda de pony. Kaxlan kaq. Paquetera, estantera. Xink e laachampa sali kaxlan kaq . T bolsa la puse en la paquetera.

5 1

Q'eqchi' Kaxlan aatin

101

Kaxlan lem. Anteojo, lente. Xexsi jun kaxlan lem re li al. Al muchacho le regalaron unos lentes. Kaxlan pom. Incienso. Sununk kaxlan pom sa be. Huele a incienso en la calle. Kaxlan puchleb. Lavadora. Xrisi xb onol li t ikr li kaxlan puch leb . La lavadora desti la ropa. Tinkut chawu roksinkil li kaxlan puchleb. Te ensear a utilizar la lavadora. Kaxlan puchlebaal. Lavandera. K a m l a a w a q s a k a x l a n puchlebaal. Lleva tu ropa a la lavandera. Kaxlan seb. Plasticina. Xepatze kaxlan seb reheb li tzolom. A los estudiantes les fue pedido plasticina.
5 2

Kaxlan tok. Encendedor, fsforos, cerillos. Loch chi kaxlan tokli xaml. Prende el fuego con encendedor. Kaxlan tziibleb. Lapicero. Ma wank aakaxlan tziibleb. Tienes lapicero?. Kaxlan winq, mu s (sin.). Mestizo, ladino, extranjero. Xe kam kiibkaxlan winq. Dos ladinos murieron. Kama nat li kaxlan winq. Pareces ladino. Kaxlan xaml. Energa elctrica. Xhulak kaxlan xaml saqak aleb aal. En nuestra aldea lleg la energa elctrica.

Kaxlan, chiilan, tiilan. Gallina, pollo. Xsach li kaxlan. El pollo se perdi. Q eq rix laakaxlan. T gallina es de color negro. Kaxlanibk. Cazar pollos, comer pollo. Joqe tatxik chi kaxlanibk. Cundo iras a cazar pollos?. Kab ej tookaxlanibq. P a s a d o m a a n a comeremos pollo. Kaxlanok. Ladinizarse (actuar como ladino). Xatkaxlano k chaq sanimla tenamit. En la ciudad te ladinizaste. Kaxlanqeen. Pimienta de castilla. Sununk li kaxlanq een. Es olorosa la pimienta. Kaxlanwa. Pan. Toj tiq li kaxlanwa. El pan todava est caliente. Xlow li kaxlanwa li tzi. El perro se comi el pan. Kaxmu. Televisin. Xat-el sakaxmu. Saliste en la televisin. Nakanumsi kutank chi ilok kaxmu. Te pasas el da viendo televisin. Ke. Fro, helado, fresco. Ke li ha. El agua est fra. Jwal ke laawuq m. Tus manos estn bien heladas. Keb il. M o l i d o . K e b i l i x i m taakeheb re li kok kaxlan. A los pollitos les das maz molido. Keeek. Ser molido. Ink aus xkeeek linbuch. Mi nixtamal no fue bien molido.

102

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Keek. Moler maz con piedra (para h a c e r t o r t i l l a s ) . Yo chi keek linna chin. Mi abuela est moliendo. Keok. Moler granos. Xke li kape Xmar. Mara moli el caf. Keeko. Silencio, fresco. Keeko ru kutank. El da est silencioso. Keeko wu. Estoy fresco. Keela, kiila, kehilha. Agua fra. Ukjun sek aq aakeela . Toma un vaso de agua. Xin atink sakeela . En agua fra me ba. Kehobresibaal. Refrigeradora, congeladora. Ke li tib sa li kehob resib aal. Pon la carne en la refrigeradora. Aajel ru junaq kehobresibaal. Es necesaria una congeladora. Kehobresinbil. Enfriado. Kehob resinb il li uq un. El atole est frio. Kehob resinb il haxk eeb al re. Hay que darle bebida enfriada. Kehobresink. Enfriar, refrescar. Xkehob resi li kutank li hab . La lluvia refresc el da. Kehobresi bayaq inkape. Enfriame un poco de caf. Kej. Venado, apellido de la regin. Xeelelik chi qu li kej. El venado se nos escap. Yooko chi yoobk kej. Estamos cazando venados. Kelobaal. J a l a d o r. Xinloq jun kelobaal re risinkil li mul. Compr un jalador para sacar la basura.

Kemok. Tejer. Nakatkemok chaj najter peyaal. Verdad que hace tiempo tejas?. Xkem jun po ot li qana chin. La seora teji un gipil. Kenq . Frjol, riones. Ra inkenq. Me duelen los riones. Xqaw kiibk aam kenq. Sembramos dos cuerdas de frijol. Ki. Dulce. Kilinkape. Mi caf est dulce. Moko kita li kape li xak e we. El caf que me diste no est dulce. Kiilqeen. Frutas dulces. Naabal ki ilq een wank sakabl. En la casa hay muchas frutas dulces. Xinkam chaq jun soqki ilq een. Traje una red de frutas dulces. Kiok. Endulzarse. Xkiok li chiin. La naranja se endulz. K i i b o q o b , k a oq o b . Ochocientos (nmero cardinal). Wank kiiboqobk aam inch och . Tengo ochocientas cuerdas de terreno. Kiib, wiib. Dos (nmero cardinal). Xelubk kiibal. Dos muchachos se cansaron. We sakiib. Los dos son mos. Kik. Sangre. Xel kiksawuuj. Me sali sangre en la nariz. Naketzubuk kik li sotz. Los murcilagos chupan sangre. Kilkok, jolkok (sin.). Resbalar. Xinkilkok sali xkot kaxlan. En el estircol del pollo me resbal. Taawil

5 3

Q'eqchi' Kaxlan aatin

103

5 4

laabe matkilkok. Hay ves t camino no vayas a resbalarte. Kim arin, kim ayi. Ven ac, ven aqu. Kim arin chinkatq!. Ven aqu a mi lado!. Kin arin chunlan.!. Ven aqu, sintate!. Kim. Ven. Kim chank laana. Ven dice t mam. Kirasibaal. R e g a d e r a . Wank kira sibaal saqochoch. En nuestra c a s a h a y r e g a d e r a . Xpoek li kiras i b aal. L a r e g a d e r a s e descompuso. Kis. Ventosidad, pedo. Ani xkisik. Quin se ventosi?. Kojoj. C i e m p i s . Nakamsink len xtiwom li kojoj. Dicen que el piquete del ciempis mata. Xiwajel li kojoj. Son horribles los ciempis. Kok. Tortuga. Jun china kok. Una tortuguita. Naabal mol nake xk e li kok. Las tortugas ponen muchos huevos. K o k k alebaal. C a s e r o s . Makachin xkokkalebaal Kob an wank. Cobn tiene muchos caseros. Kok kil. Comal pequeo de barro. Xjoreli kokk il. El comal pequeo se quebr. Kok kob. Lleno de agujeros. Kok k obru li waq . Mi ropa est llena de agujeros. Kokkab . Confites, dulces, caramelos. Yookeb chi sihok kok kab sa

tzoleb aal. El escuela estn regalando caramelos. Nayiibank kokkab li ch ina cheekal ixq. La ancianita fabrica confites. Kok kaxlan. Pollitos. Jarubeb li kok kaxlan. C u n t o s s o n l o s kamje k linkokkaxlan. pollitos?. Xe Mis pollitos fueron muriendo. Kokroqha . Quebradas. Kokroqha ru linnaaj. Mi terreno est lleno de quebradas. Kok xul. D u e n d e s , a n i m a l e s pequeos, pjaros. Wank xkokxul li k iche . La montaa tiene duendes. Sa nake eek ank li kokxul. Los pjaros cantan muy bonito. Kokk o b ink. A g u j e r e a r a l g o (agujeros pequeos). Xe xkok k ob i ru li oqech li kams. Los comegenes llenaron de agujeros el horcn. K o k o b resinbil. R e d u c i d o . Kok ob resinb il ruqli linlepom. Las mangas de mi camisa estn reducidas. Kokobresink. Reducir, disminuir, empequeecer. Xqakok ob resi roq li meex. Reducimos las patas de la mesa. Nakakok'ob'resi raj laawex. Deberas de reducir tu pantaln. Kukay. Cocuyo, lucirnaga. Kaaj wi chi q eq nake wil li kukay. Slo en la noche veo a las lucirnagas. Kolbachool. Refaccin. Nakekayink kolbachool sa kalebaal. E n l a a l d e a v e n d e n r e f a c c i o n e s . K a a j w i a i n

104

Q'eqchi' Kaxlan aatin

inkolbachool. Slo esto es mi refaccin. Kolbil. R e s c a t a d o , s a l v a d o , defendido. Kolbilo chaq chi ru li kamk. Hemos sido salvados de la muerte. Kolek. Ser salvado, salvarse, ser rescatado. Xkolek xbaan xyuwa. Fue defendido por su padre. Maa'ani reheb xkole. Ninguno de ellos fue salvado. Kolok. Rescatar, salvar, defender proteger. Xkol ribchi ru tz alamche . Se protegi con la tabla. Yo chi kolok yuam li wixaqil. Mi esposa est salvando vidas. Kolol. C i e r t o a v e m a d r u g a d o r. Xqaanilasi jun kolol. Corrimos a un pjaro madrugador. Chanchan kaxlan li kolol. El pjaro madrugador es parecida a la gallina. Komon tenq. Cooperativa. Xtiklaak jun komon tenqsaqak alebaal. En nuestra aldea naci una cooperativa. Komon. C o m p a e r o ( d e l m i s m o grupo). Xkomon aj Xiwan li al kalajenaq. El muchacho que est ebrio es compaero de Juan. Inkomon. Es mi compaero. Komoniik. S e r c o m p a r t i d o . Xkomoniik xsakbal li chajom. El joven fue golpeado en grupo. Komonil. Compaerismo, solidaridad, comunin. Us tzolok sa komonil.

Estudiar en compaerismo es bueno. Chi qajunilo tento naq toowanq sa komonil. Todos tenemos que vivir en comunin. Komoninbil. E s o h a s i d o c o m p a r t i d o . S a k o m o n i n b i l nakooa w k l a a o. N o s o t r o s trabajamos en comunin. Komoninb il rix qawa rikinebli neba. Nuestra comida es compartida con los pobres. Komonink. Compartir, hacer algo en g r u p o . Xqakomoni rix li awk. Nosotros compartimos en trabajo de l a s i e m b r a . Ma tqakomoni laakaxlanwa. Vamos a compartir tu pan?. Kookox tikr. Ropa camoflageado. Kookox t ikr nake roksi laj puub . Los soldados utilizan ropa camuflajeada. Kookox laawaq. T r o p a e s camuflageada. Koyapix. Variedad de tomate, tomate pequeo. Inkaxmoqk li koyapix. Los tomates pequeos no nacieron. Xexchoy li koyapix li kaxlan. Los pollos terminaro los tomatillos. Kub siik. Bajado (Ser). Xkub siik li kuk sa choch. La tinaja fue bajada al siik li wiiq. Mi carga fue suelo. Xkub bajada. Kub sinbil. Contribuido, bajado, rebajado. Kub sinb il xtz aq li kay. La mercadera tiene el precio rebajado. Kub sinbilebchik li kokal sali

5 5

Q'eqchi' Kaxlan aatin

105

5 6

beelebaal chiich. Los nios ya estn bajados del autobus. Kub sink. Bajar, bajada, contribuir. Raasa naq kixkub si xtz aq rak ach li qanachin. Cost que la seora le bajara el precio de su chompipe. Xint ane k chaq sali kub sink. Me ca en la bajada. Kujuk, chikok (sin.). Introducir, meter. Kuj li tumin sa laaboox. Introduce en t bolsa el dinero. Maakuj aawuqsali kukb'. No vayas a meter t mano en la tinaja. Kuk. Ardilla, Apellido de la regin. Maak axye li kuk. La ardilla no tiene cola. Laaat aj Kuk. T eres de apellido Kuk. Kukb. Tinaja. Wank jun kamenaq cho sali kukb. En la tinaja hay un . ratn muerto. Ani xjorok re li kukb Quin quebr la tinaja?. Kuluk. C i e r t o g u s a n o . Qeqqeq tzaqal li kuluk. El gusano es muy negro. Kumb. Pozo. Tzaj xsali kumb. El pozo est sucio. X ok jun amoch sali kumb . Una rana entr en el pozo. Kumum. Especie de palma para fabricar escobas. Rik in kumum nakinmesunk laa in. Yo barro con palma. Kupchiich, tzintzin. C a m p a n a . Yo chi eekank li kupchiich. La campana est sonando. Xinrajsi li kupch iich . La campana me despert.

Kutank, qe (sin.). Da. Chi kutank xko o. Se fue de da. Nab ichank rajlal kutank lintzoxul. Mi gallo canta todos los das. Kutanok. A c l a r a r s e , a m a n e c e r. Malaq chik nakutanok. Hace rato l que amaneci. Xkutano'k sali kab xbaan li xaml. La casa se aclar con el fuego. Kutb il. Tirado, vacunado, inyectado. Kutb ilin re naq ink atinyajerq. Estoy vacunado para no enfermarme. Kutb il chik li mul. La basura ya est tirada. Kutek. Ser tirado, o inyectado. Xookutek chaq chi pek. Fuimos tirados con piedras. Yo chi kute k aj Lu. Pedro est siendo inyectado. Kutinbil, pajinbil (sin.). Tirado, esparcido. Kutinb il xe xkanabli tul li al. Los patojos dejaron los bananos tirados. Kutku. Est tirado, parado (en espera de algo). Kutku chi re be laaloy. T amigo est parado a la orilla del c a m i n o . Kutku xintaw linban. Encontr tirada mi medicina. Kutkuukeb, xaqxookeb (sin.). Estn parados. Kutkuukeb chi qoybeeninkil. E s t n p a r a d o s esperndonos. Kutleb. Jeringa, instrumento para uj li kutleb . La punta de tirar. Nim ru la jeringa es grande. Naq nake k ulunk li tz ininsikinkutleb .

106

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Cuando los perros llegan busco con que tirar. Kutuk. Tirar, inyectar, vacunar. Ink a naxnaw kutuk laj banonel. El doctor no sabe inyectar. Xooxkut chi cheli mem. El mudo nos tir con palo.

Kutum. L o t i r a d o , l o v a c u n a d o . Waran laakutum. All est lo que tiraste. Xekulunk li qakutum. Llegaron a los que tenemos que vacunar.

K
Ka. Bilis, hiel, ira, enojo. Ma tpo k wi inka tpukeq laaka. No te enojes por que sino se te revienta la bilis. Yo aak a naq twil. Veo que ests enojado. K a. Amargo. K a laakape. T caf est amargo. Xrukli kape chi k a qana Chiik. La seora Francisca se tom el caf amargo. Kaaq re ru tenamit, xmaatan tenamit (sin.). Patrimonio cultural. Inkanaxnaw xchoolaninkil li ka' ru re li tenamit li awabej. E l gobierno no sabe manejar el patrimonio cultural. K a aq re ru. Cosas, bienes. Xe xpaji li kaaq re ru li patz. Los patos regaron las cosas. Wank k aaq re ru we b anyox re li Ajaw. Gracias a Dios tengo bienes. Kauxl batzuul. Rompecabezas. Ayu xloq b al li kauxl batz uul. Ve a comprar el rompecabezas. Kauxl kanjel. Trabajo intelectual. Kauxl kanjel naqabaanu laao. Nosotros hacemos trabajos intelectuales. Kauxl paabaal. Creencias. Ma kachin kauxl paabaal wank sa ruuchichoch. En el mundo hay un montn de creencias. Yal kauxl paabaal a nakaaye. Lo que dices son puras creencias. Kauxl. Pensamiento, idea, opinin, preocupacin. Wank jun inkauxl.

Tengo una idea. Ka' ru laaka'uxl. Cul es t preocupacin?. Kauxlaak. P e n s a d o ( s e r ) , s e r recordado, extraado. Nake k a uxlaak tana li kok al xb aan li xna chineb . Talvez son recordados los nios por su abuela. Xinkauxlaak xbaan lix Luk. Fui extraado por Lucrecia. Kauxlak. Pensar, extraar. Yookin chi ka uxlak. Estoy pensando. Junes ka uxlak naxbaanu laj tzolonel. El maestro slo vive pensando. Kauxlanbil. Pensado, extraado. K auxlanbil li nalebnakexye qe laj kamolbe. Los consejos que nos dan los guas son pensados. Ka uxlanbilo len. Dicen que somos extraados. Kauxlank. P e n s a r, extraar. Xqakauxla chik ka' ru tqaye re. Ya pensamos lo que le vamos a decir. Xatqak a uxla ewer. Ayer te extraamos. Kaache. Chichipate (es utilizado para hacer madera), quinina, especie de arbusto medicinal. Se' K'aache' Aldea de Panzos Alta Verapaz. Xe xjach kiib toon k aacheli winq. Los hombres aserraron dos matas de chichipate. Se' Kaachenakoochal. Venimos de Chichipate. Kaachiik, kaachik. Agonizar, sufrir. Yo chi kaachi ik li wixa an. Mi abuela est agonizando.

5 8

Kaam joom. Jcara. Awbil jun toon kaam joom chi rix kabl. Detrs de la casa est sembrada una mata de jcara. Nakehok mu li kaam joom. La jcara da sombra. Kaam. Pita , lazo, soga. Xch'oqek li aut naq k aam. El lazo se revent. K chi k aam nakab ak aawex. Por qu amarras con pita t pantaln?. Kaamak. Hilvanar, hilar. Yo chi kaamak li china cheekal winq. El anciano est hilando. Kaamalsa, kaamasa. Faja. Kaq li kaamalsa. L a f a j a e s r o j a . Ninbakinwex chi kaamalsa. Con faja amarro mi pantaln. Kaamambil. Hilvanado, hilado. Kaamambil ru li tuux noq. El algodn est hilvanado. Kaamank. Arbol tres puntas (nombre cientfico neurolaena lobata). Chinaus xxaq li kaamank. Las hojas del rbol tres puntas son hermosas. Kaamchaj. Especie de monte que sirve para adornar (adorno de monte). Kaamchaj teeke naq tsumlaaq laako. Cuando se case tu hija pone k a a m c h a j ( a d o r n o d e m o n t e ) . Chinaus li kaamchaj. Que bonito est el adorno. Kaan. Puntal. Ke xk aan li tul. Ponle puntal a la mata de pltano. K ab . Caldo de frjol. K abtqatiw chi qeq. En la cena comeremos caldo de

108

Q'eqchi' Kaxlan aatin

frjol. Xhoy li kab laj keenel. La cocinera reg el recado de frijol. Kaba. N o m b r e . Aj Tzinakan ink ab a . Mi nombre es Tzinakan. Ani laak ab a . Cmo te llamas?. K abaink, kab a inink. Nombrar, llamar. Texqak ab a ni sajunqal. De uno en uno los vamos a llamar. Yo chi k ab a ink laj k utunel. El maestro est llamando. Kabayoxink, chiresink (sin.). Dar consejo en el matrimonio. Xka b a y o x i h e b l i n y u w a l i qawachin naq xe sumla. El seor aconsej a mis padres cuando se casaron. Yo chi kabayoxink laj tij sali Chutlebaal. El gua espiritual est dando consejos matrimoniales en la iglesia. Kaj ik. Chile en polvo. Xpaqek xbaan k aj ik li wanab. Mi hermana se ahog por el chile en polvo. Jwal ra li k aj ik. El chile en polvo es picante. Kaj kape. Caf en polvo, caf molido. Taaloqchaq k aj kape. Hay compras caf en polvo. Xhireli kaj kape. El caf molido se reg. K aj raltz iib. Signos de puntuacin. Anaqwank tqatzolebli k aj raltz iib . Ahora vamos a estudiar los signos de puntuacin. Ka j x a b o n , p o q x a b on. Detergente en polvo. Inkaus atink

chi ru kaj xabon. Baarse con detergente no es bueno. Kaj. Migaja, harina, pedacitos. Arin wichik xakanabxkaj li kaxlanwa. Otra vez dejaste aqu las migajas del pan. Kaj. Pinol (bebida hecho a base de maz dorado). Chi b iis nake xk ayi li kaj. El pinol lo venden por medidas. Ke jun sekaq inkaj baanu usilal. Por favor deme una taza de pinol. Kajbak. Cada de las hojas de los rboles, otoo, ayunar. Xextikib ka j b a k l i c h e . L o s r b o l e s comenzar on a perder sus hojas. Tookajbaq hulaj. Maana vamos a ayunar. Kajban. Sulfatiazol. Taake k ajban chi ru laayok olal. A t herida le echas sulfatiazol. Moko ra ta li kajb an. El sulfatiazol no arde. Kajbon. Pintura en polvo. Teeyuuk i harikin li k ajbon. Hay revuelven con agua la pintura en polvo. Kajink. Hacerlo polvo, pedacitos, migaja. Xqakaji jun mama pek. Hicimos pedacitos una gran piedra. Taakaji li kaxlanwa. Hay haces migaja el pan. Ka j k asal. S e g u n d o . L a j e e b kajkasal xatbay chaq. Te tardaste ajk asal chik diez segundos. Hoobk ma oobhonal. Faltan cinco segundos para las cinco horas.

5 9

Q'eqchi' Kaxlan aatin

109

5 0

Kajkab. Azcar. Taake kiiblekb' kajkab sa li kape. Le echas dos cucharadas de azcar al caf. Re utzaajl li kajkab. El azcar es de caa. K ajpek. Arena de fundicin, piedrn. Ma xeeka m c h a q l i k ajpek. Trajeron el piedrn?. K'ak'naab'. L a g u n e t a , l a g u n a . Xoo'atink chaq sa' li k'ak'naab' . Nos baamos en la laguna. Saqsaq ru li k'ak'naab'. La laguna est bien limpia. Kal, Waj (sin.). Milpa. Xkutek chi chochli waj xbaan li iq. La milpa fue botada por el viento. Xchaqik laawaj. T milpa se sec. Kalebaal. Aldea, casero, terreno con milpa. Wanko sa jun najtil kalebaal. Vivimos en una aldea lejana. Xik qe chi beek sa li k alebaal. Vamos a ir a pasear en el sembrado de milpa. K alek. Rozar. Tiklaak re li k alek. La roza ya va a empezar. Ma yookat chi k alek. Ests rozando?. Kalem. Roza. Aan ain li xkalem. Esta es su roza. Kambob. Variedad de mazorca. Xinloqjun soqk ambob . Compr una red de mazorca. Kambolay. Vbora. Xtiw linkaxlan li k amb olay. La vbora se comi mi pollo. Ninqebli kambolay. Las vboras son grandes.

K ame k. Ser llevado. Xink ame k chi b eek. F u i l l e v a d o a p a s e a r. Xe kame k li kokal satzolebaal. Los nios fueron llevados a la escuela. Kamleb ha. Cubeta. Xjachek li kamleb ha. Mi cubeta se raj. Kach in li k amlebha . La cubeta es pequea. K amok. Llevar, traer. Yo chi kamok ha lix Pelis. Felisa est llevando agua. Xinkam chaq laako. Traje tu hija. Kams. Comejn. Wankebkams chi ru li inup. La ceiba tiene comegen. Xqak atebli k ams. Quemamos a los comejnes. Kamsbaqel. Cncer. Kamsbaqel reek. l tiene cncer. Kamsbaqel xkamsink re. Lo mat el cncer. Kan. Tortuguillo (insecto). Wankeb k an chi ru li meex. Sobre la mesa hay tortuguillos. Kanjel. Deber, trabajo, tarea. Toj wank kanjel baanuuk traj. Todava hay trabajo que hacer. Ma xe xkanab aakanjel. Te dejaron tarea?. Kanjelaal kutank,. D a h b i l , tiempo de trabajar. Oxej nake tikla li kanjelaal kutank. Los das hbiles comienzan en tres das. Toj k anjelaal kutank anajwank. Hoy todava es da hbil. Kanjelak. Trabajar. Inka nawaj chi chi iik toj yookin chi kanjelak.

110

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Todava estoy trabajando no quiero ser molestado. Ayu chi kanjelak. Vte a trabajar!. Kanjelanbil. E s t r a b a j a d o , elaborado. Kanjelanbil chi us li wochoch. M i c a s a e s t b i e n elaborada. Najter kanjelanb il a an. Eso hace tiempo que est trabajado. Kanjelobaal. Herramientas. Ani xmuquk re linkanjelobaal. Quin escondi mis herramientas?. K ante. Madre cacao. Xe raw k ante chi re nimb e. A la orilla de la carretera sembraron madre cacao. K antea in pe yaal. Verdad que ste es madre cacao?. Kanti chiich. T r e n . M a j i nakinb ehek sak antich iich .Todava no he viajado en tren. Xexsi we jun ch ina k antich iich . Me regalaron un trencito. Kanti. Culebra, serpiente. Qotqo jun k antisab e. En el camino est enrollado una serpiente. K anxan. Naranjo (especie de rbol). Jun kurul kanxan xinkam chaq. Traje un trozo de naranjo. Kanxan nakexsik laj si. Los leadores buscan naranjo. Kap. Abeja negra. Chuheb a kap. Las abejas negras hieden. Kaq. Pulga. K aq rix li tz i. El perro tiene pulgas. X ok jun k aq sainwex. Una pulga entr en mi pantaln.

Karks. G u s a n o b a r r e n a d o r. Li karks. E l g u s a n o b a r r e n a d o r. Tqakamsihebli kark s. Mataremos a los gusanos barrenadores. Kas. Deuda. Qak as. Nuestra deuda. Jarublaak as. Cunto debes?. Kasok. Fiar, deber. Xqakas jun kuut tul. Fiamos un racimo de guineo. Xatkaay k chi kasok. Te acostumbraste a deber. K asom. Deuda (en general). Naab al qak asom. Tenemos muchas deudas. Katalk, katal. E s t q u e m a d o . Katal li pim xb aan saqe. El monte est quemado por el sol. Katalo. Estamos quemados. Katbapim. Herbicida. Maaka na ok wili k atbapim. El herbicida no sirve para nada. K ate k. Ser quemado. Xk ate k li tz i . El perro fue quemado. Xink ate k naq xweek a. Sent que fui quemado. Katok. Quemar,. Xtikla katok sa qakalebaal. E n n u e s t r a a l d e a comenz la quema. Xakat wi chik aawib. Te volviste a quemar. Kaw. E s p e c i e d e a b e j a n e g r a silvestre. Xooaanilaak chaq xbaan kaw. Fuimos correteados por abejas negras. Jwal us xkabel li kaw. La miel de las aveja negras es muy buena.

5 !

Q'eqchi' Kaxlan aatin

111

5 "

K ay. Venta. Xe relq a li k ay. Se robaron la venta. X oso k link ay. Mi venta se acab. Kayay. Perdiz. Xqachap jun kayay. Agarramos una perdiz. Yoo aj k ayay. Vamos a cazar perdces. Kayibaal ban. Farmacia. Wank jun t ujixq sa kayibaal ban. En la farmacia hay una seorita. Waleli kayibaal ban. La farmacia est all. K ayib aal chiich. Ferretera. Terto nakekayink sakayibaal ch iich . En la ferretera venden caro. K ayib aal hu. Papelera, librera. Ma aawe li k ayiibaal hu. Es tuya la librera?. Kayibaal kaxlanwa. Panadera. Re qawaLiik li k ayib aal kaxlanwa. La panadera es de don Federico. Ka y i b a a l m o l . T i e n d a d e h u e v o s . H u e v e r a Xemoq kok kaxlan sakayib aal mol. Nacieron pollitos en la huevera. Xtz apok chik li kayibaal mol. La huevera ya cerr. K ayib aal tib . Carnicera. Chu kiksali k ayib aal tib . La carnicera hiede a sangre. Kayibaal tzuum. P e l e t e r a . Xe elq ak len sali k ayib aal tz uum. Dicen que asaltaron en la peletera. Xkam laj eechal kayibaal tzuum. El dueo de la peletera falleci.

Kayib aal xaab . Zapatera. Xe xte chik li k ayib aal xaab . Ya abrieron la zapatera. Kayibaal. Tienda. Yamyo sa li k ayibaal. La tienda est vaca. Ani tkanaaq sakayiibal. Quin va a quedarse en la tienda?. Kayihom. Venta o mercanca en general. Toj wank qakayihom. Todava tenemos mercanca. Yibru li k ayihom. La venta no sirve. Kayiik. Vendido (Ser). Xkayiik li china tzi. El perrito fue vendido. Tk ayiiq len. Dicen que ser vendido. Kayiil. Mercado. Kayiil kutank anajwank. Hoy es da de mercado. Yo o sakayiil. Vamos al mercado. K ayinbil. Vendido. K ayinb il li wa. La tortilla est vendida. Ma k ayinb il chik. Ya est vendido?. K ayink. Vender. Yo chi k ayink aaq laj Rik. Ricardo est vendiendo cerdos. Xqak ayi li qochoch. Vendimos nuesta casa. Kaytesink. A c o s t u m b r a r. Maakaytesi laayum chi hobok. No acostumbres a t hijo a insultar. Xkaytesi rib chi kanjelak. Se acostumbr a trabajar. Keebaiq. Inflador. Inka us li keeb a iq . El inflador no sirve. Keebil chi uhej. R e c o n o c i d o . Keebil chi uhej li chinaal xbaan

112

Q'eqchi' Kaxlan aatin

xyuwa . El nio ya fue reconocido por su pap. K eebil. Dado. K eebil chik xwa. Ya se le dio comida. K eekunk, k'eehunk, k eekenk. Dar eeku re. Dselo algo inmediatamente. k rpido!. Xinkeeke xlob li tzi. Al perro le d cincho inmediatamente. Kehek. Ser dado, ser entregado. Xkehek chaq inwa. Me fue dado comida. Xkehek xtzuum li al. El muchacho fue sinchaceado. Kehok eetal. Fijarse, darse cuenta. Taake reetal bar txik. Te fijas por donde se va. Xinke reetal ka ru xaabaanu. Me d cuenta de lo que hiciste. K ehok. Dar, ceder. Toj yo chi kehok tzakeemq. T o d a v a e s t d a n d o alimento. Xqak e xtumin li neb a . Al pobre le dimos dinero. Kehom. Algo que dar, lo dado. Ak inkehom re. Ya se lo he dado. Ma hain laakehom. Esto es lo que tienes que dar?. Kel, kerk, tolich. Perico. Wank jun ink el. Yo tengo una perica. Xk ux li kel li mis. El gato se comi al perico. Ki. Mucho, bastante, demasiado i laawixim. (adverbio de cantidad). K Es bastante tu maz. Ma ki taawaj. Quieres bastante?.

Kib. Pacaya (nombre Cientfico hamaedora), apellido. Xoohulak chaq aj kib. Fuimos a buscar pacayas. Ninqi k ib. Pacayas grandes. Kicheaaq. Jabal, coche de monte. Sa xtib el li k icheaaq. La carne del jabal es sabrosa. Xoo aanilasiik chaq xbaaneb li kiche aaq. Fuimos correteados por los jabales. Kiche. M o n t a a . Xoohulak chi yohobk sa kiche. Llegamos de cacera en la montaa. Muqmuukeb sak ichelaj elq . Los ladrones estn escondidos en la montaa. K ihank. Abundar, aumentar. Xk ihan li qajunkablal. N u e s t r o s b i e n e s aumentaron. Kiijenaq. Crecido. Kiijenaq chik linko. Mi hija ya est crecida. Kiijenaqat. Ests crecido. Kiijik, kijik. C r e c i m i e n t o . Ma kachin naq nakatyaabak chaq sa laakiijik. En t crecimiento llorabas demasiado. Toj yo xk iijik li ch ina al. El nio todava est en crecimiento. Kiik. Crecer. Inkanakiik linyum. Mi hijo no crece. Yookebchi kiik linkok kaxlan. Mis pollitos estn creciendo. Kila paay. D e v a r i a s c l a s e s , diferentes. Xinkam chaq kila paay kenq. Traje frijoles de diferentes clases. K ila paay qana leb . Tenemos diferentes ideas.

5 #

Q'eqchi' Kaxlan aatin

113

5 $

Kiiq. Cebolln (planta era utilizado para como pegamento, tiene forma de c e b o l l a ) . Ma kachin kiiq sa qachoch. En nuestro terreno hay mucho cebolln. Kiiresink. N a t a l i d a d , c r i a r. Qanachin xkiiresink qe. Nuestra abuela fue la que nos cri. Hoob kok al xk iiresi li wanab . Mi hermana cri cinco nios. K il. Comal. Xink at wuqchi k il. Me quem la mano con comal. Chaabil wa na el salaak il. En t comal salen buenas tortillas. Kilebaal. Sartn (instrumento). Xinloqjun kilebaal. Compr una sartn. K e li manteek sali k ileb aal. Echa la manteca en la sartn. Kilinbil kaxlan is. Papas fritas. Laa at aj k ay k ilinb il kaxlan is. T eres vendedor de papas fritas. Xexsi ink ilinb il kaxlan is. Me regalaron papas fritas. K ilinb il kaxlan. Pollo dorado, pollo frito. Kilinbil kaxlan tqatzeka. Comeremos pollo frito. Toj rax li k ilimb il kaxlan. El pollo todava est crudo. Kilink. Dorar. Yooko chi kilink tib. Estamos dorando carne. Xinkili jun kaxlan. Dor un pollo. Kilkej. Chipo (ave). Xqachap jun k ilkej. Agarramos un chipo. Kim. Paja. Xkat li kim. La paja se quem. Maak achik k im sak iche . En la montaa ya no hay paja.

K isis. Ciprs. Moko teeyokta li k isis. No vayan a cortar el ciprs. Wank jun toon k isis le . All hay una mata de ciprs. Kiskim. T de limn. Sununk li kiskim. El t de limn es oloroso. Nab anok len yajel li k isk im. Dicen que el t de limm cura enfermedades. Kix. Espina, destelo, desamrralo. Xinkob wuq chi kix. Me puy la mano con espinas. Kix xkaamal aaxaab. Desata las correas de tus zapatos. Kix. Espinas. Xinxaqli sa xbeen li k ix. Me par sobre las espinas. Xnuq li kix aj Toon. Antonio se trag la espina. Kixuch. Cuerpo espn. Xkamsi jun kix uch li tzi. El perro mat un cuerpo espn. Q eq rix li kix uch. El cuerpo espn es negro. K ixch ich. Tenedor, rastrillo. Rikn kixchiich nakoowaak laao. Nosotros comemos con tenedores. Xkobroq li ch ina cheekel winq chi ru k ixch iich . El anciano se puy el pi con el rastrillo. K i x c h u t . H e l e c h o e s p i n u d o (nombre cientfico polipodiaceae ptesis). Maache l i k i x c h u t . N o t o q u e s e l helecho con espinas. Ninqi ki i x c h u t w a n k e b a r a n . A l l hay grandes helechos con espinas.

114

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Kixix. Cierto gusano que quema. Ninxiwahebli kixix. A los gusanos que queman les tengo miedo. Wank jun kixix saaajolom. En tu cabeza hay un gusano que quema. Kixkib. Pacaya silvestre (con ixk ib . Asamos espinas). Xqapom li k las pacayas silvestres. Ma kay li kixkib. Est de venta la pacaya silvestre?. Ki x k o, hitbil. D e s a t a d o , desamarrado. Kixk o li k ol wakax. El toro est suelto. Koj. Mscara, antifaz. Xiwajel li k oj. La mscara da miedo. Eblaj xajol kej nake roksi li k oj. Los bailadores de venado utilizan mscaras. Kojok. Pulgada, jeme. Jun k ojok ru li tzalamche. La tabla tiene una pulgada. Kolay. Puntero (rbol colorado). Walejun k olay. All hay un puntero. Ma nakanaw ru li k olay. Conoces el rbol puntero?. Koltzi. Perro macho. Ma taakayi we laak ol tzi. Me vas a vender t perro?. Chanchanat laj kol tzi. Pareces perro. Konko. E n c o r v a d o , j o r o b a d o . Konko laawix. T espalda est doblada. K onk o li che . El palo est encorvado. Kookob . Cenzontle. Nake bichank naq naok ewu li kookob. Cuando entra la tarde cantan los senzontles.

Ma kookob a jo naaye. E s senzontle el que se escucha?. Koopopo. Sapo. Xayeq xsa li koopopo. Machucaste el sapo. Wankebkoopoposali roqha . En el riachuelo hay sapos. K o r e c h . T o s t a d a . S i j u n a q inkorech. Reglame una tostada!. Ani aj e li korech. De quin es la tostada?. Kot. Excremento. Maayeqli k ot. No vayas a pisar el excremento. Chu li xk ot kaxlan. Hiede el excremento de pollo. Kotak. Defecar, cagar. Yo chi kotak laj ch ina Xiwan chi rix kab l. Juanito est defecando detrs de la casa. K ox, mansaan. Camarn. Ma tooxik aj k ox. iremos a agarrar camarones?. Xintzeka jun ch ina k ox. Me com un camaroncillo. Ku. Volcn. Xoohulak chaq toj sa ruuj li k u. Hasta la cima del volcn llegamos. Nakooxiwak naq namoq li ku. Cuando el volcn truena nos asustamos. K ub. Tenamaste. Toj tiq li kub . El tenamaste todava est caliente. Wank xkubel li wukal. Mi olla tiene tenamastes. K uubaak. Ser planeado, ser cocido. Najter xkuubaak a chutam aan. Esa reunin fue planificada hace tiempo.

5 %

Q'eqchi' Kaxlan aatin

115

5 &

Kubku. Planeado, arreglado,. K ub k u chi us sakab l. La casa est ub k u li qana leb . bien arreglada. K Nuestras ideas estn bien planeadas. Kubte. Tulumagillo. Kawil cheli kub te . El tulumagillo es palo duro. K ub teawaayi . Esto es tulumagillo. Kubtuj, tuj. Temascal. Chaabil atink sa kubtuj. B a a r s e e n temascal es saludable. Tiq xsa li kub tuj. El temascal est caliente. Kubul. O r o p n d o l a ( a v e ) . Xe xkob oxi li chiin li kubul. Las oropndolas agujerearon las naranjas. Qaneb ruuch re li kubul. Las oropndolas tienen el pico amarillo. Kuch. Gaviln. Saqi kuch. Gaviln blanco. Xkam li cho li kuch. El gaviln se llev al ratn. Kukte. Acacia (rbol). Kukte li roqechal li wochoch. El horcn de mi casa es de acacia. Kukum, kuukum, rismal xul (sin.). Pluma. Xqamichxkukum li akach. Arrancamos las plumas de ukum li quq. chompipe. Rax li xk Las plumas de quetzal son verdes. Kukalaw. Especie de rbol leoso. Tz ir choq aasili k ukalaw. Parte el k ukalaw para t lea. Kulbil. Sucedido, recibido. K ulb il chik li esil aan. Esa noticia ya fue recibida. Kulbil chik qach iilankil. Nuestro ragao ya fue recibido.

Kulek. Ser recibido. Xookulesa be xbaan lix kar. Fuimos recibidos por Carmen en el camino. Kuleb mu. Antena de televisor. Xtoqe li xkuleb mu inyuwa. La antena de su televisor de mi padre se quebr. Kulin, Kulim. Chinche. Wankeb kulin sa laach aat. En t cama hay chinches. Kulmank. Ser recibido (sin saber por quin). Rajlal naq nachal linyuwa nakulmank chi us. Cada vez que mi padre viene es bien recibido. Kulte. Machacador. Weli kulte xapatz . Aqu est el machacador que pediste. Xinyiibjun k ulte . Arregl un machacador. Kuluk. Recibir, salir al encuentro. Yooko chi kuluk chiil. Estamos recibiendo regao. Xink ulebchaq li wechb een satenamit. Fui a recibir a mis amigos al pueblo. Kulunik. Tiempo de llegada. Junxil chik inkulunik. Hace tiempo que llegu. Kulunk. Llegar, venir. Xkulunk li wixaqil. Vino mi esposa. Toj arin xk ulunk chi kamk. Hasta aqu vino a morir. Kulyank. R e c i b i r a c a d a r a t o (frecuentativo), llegar frecuentemente a algn lugar. Rajlal po naxkulya xtumin inyuwa. M i padre cada mes recibe dinero.

116

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Nakulyank chi qilbal. A cada rato viene a vernos. Kum. A y o t e . Kamaan li kum aajolom. T cabeza parece ayote. Xmoq li k um. El ayote germin. Kurux. spero (cosas que tiene alteraciones; como granitos). K urux ru laameex. T mesa est spera. Kurux laawix xbaan li xox. T espalda est spera por los granos. Ku t b esiik. S e r m o s t r a d o . Xkutbesiik chi qu chank ru xekamsiik. Nos fue mostrado como fueron asesinados. Xkutbesiik li xbaanuhom li ixq. Fue mostrado lo que la mujer ha hecho. Kutbesink. Dramatizar, demostrar, ejemplificar. K utb esi laawinqilal chi ruheb. Demustrales t hombra. Xink utb esi chi ruhebnaq nakinru. Les demostr que yo puedo. Kutbil. Enseado. Kutbil chi qu li xk anjel. Su trabajo nos es mostrado. Kutek. Ser enseado, sealado. Xookute c h i u q e j . F u i m o s sealados con el dedo. Yo chi k ut ek li tikr chi ru. Le estn mostrando la ropa. Kutub. Gusano medidor, cuarta (medida). Yo chi bisok li kutub. Est midiendo el gusano medidor. Jun kutubaj wi xyanq taake. Slo le pones una cuarta de distancia.

Kutuk. Ensear, mostrar. Ak xink ut chik chawu. Yo ya te lo ense. Xexkut jun mo chi wu. A m me ensearon una guacamaya. K utum. Lo enseado, contenido. Ma aan ain laakutum. Esto es lo que has enseado?. Toj wank xk utum laj k utunel. El maestro todava tiene que ensear. Kutyank. Mostrarse o ensearse a cada rato (frecuentativo). Xk utya rib li kej chi ruheb tojo naq xkoo. El venado se les mostr varias veces y luego se fue. Kuub. Plan. Wank jun qakuub. Tenemos un plan. Chaabil kuub xeeb aanu. Ustedes elaboraron un buen plan. Kuubanbil. Planeado, arreglado, cocido, planificado. Kuubanbil qatzakemq. Nuestro alimento ya est cocido. Kuubanbil li kanjel. El trabajo ya est planificado. Ku u b a n k . P l a n e a r, c o c e r. Xqakuub c h i k c h a n k r u tbaanumanq. Ya planificamos como s e v a a r e a l i z a r. Yookeb chi kuubank li ixq. Las mujeres estn cocinando. Kuukiil, kuukil. Izote. Xqaw kuukiil sa xb'e li qachoch. En lmite de nuestro terreno sembramos izote.
5 /

Q'eqchi' Kaxlan aatin

117

Kuulaal. Beb. Yo chi yaabak li k uulaal. El beb est llorando. Ani xk ab alaak uula al. Cmo se llama t beb?. Ku u l a a k . S e r g u a r d a d o . M a xkuulaak inwa. Fue guardada mi comida?. Kuulanbil. Guardado, reservado. Ma kuulanbil li waq. E s t a guardada mi ropa?. Kuulank. Guardar. K uula laatumin. Guarda t dinero. Xqakuula li chiich. Guardamos el machete. Kux. Elote, mosquitos, cua. Xoso li kux. Se acabaron los elotes.

Xinextiw chaq li kux sa pim. Los mosquitos me picaron en el monte. Kuxek. Ser comido. Xkuxe li tib xbaan li tzi. La carne fue comida por el perro. Kuxuk. Comer (cosas duras; como elote). Xqaket laakorech. N o s uxuk hal comimos t tostada. Yo chi k li cho. L a r a t a e s t c o m i e n d o mazorca. Kaqnaab, kaknaab. Laguneta, l a g u n a . Xooatink chaq sa li k aq naab . Nos baamos en la laguna. Saqsaq ru li kak naab . La laguna est bien limpia.

5 (

118

Q'eqchi' Kaxlan aatin

L
La, weexen, weexan. Chichicaste. Ra naxtiq li la. El chichicaste causa ardor. Raxrax xxaq li la. Las hojas del chichicaste son muy verdes. Laaat. T (pronombre personal). Laa at xatbaanunk re. T lo hiciste. Laaex. Ustedes. Ewer xexboqek laa ex. Ustedes fueron invitados ayer. Laain. Yo. Laainaq. Que sea yo. Ut laain bar tinwarq. Y yo en dnde dormir Laao, haao. Nosotros (pronombre personal). Laao inka naqaj xik. Nosotros no queremos ir. Hulaj toochalq laa o. Nosotros vendremos maana. Lab. Grano bucal, fuego o erupcin en el labio. Wank labsawe. En la boca tengo granos. Chanchan li lab wank xtzuumal aawe. Parece fuego lo que tienes en los labios. Lab. Malo. Lab li winq aan. Ese h o m b r e e s m a l o . Qaxal labat tzaqal. Eres muy malo. Lajeeboqob. Cuatro mil (nmero cardinal). Wank lajeeboq obk aam inkal. Tengo cuatro mil cuerdas de milpa. Lajeetqil. De diez, por diez (nmero distributivo). Taake laahal chi lajetqil. Hay pones tus mazorcas de diez en diez. Lajk. Escasear, gastarse, acabarse, terminarse. Xlaj li ixim. El maz se termin. Xlaj xyu amebli qech alal. La vida de nuestros parientes lleg a su fn. Lambakuulaal. Paal, ropa para e n v o l v e r a l b e b . K a m c h a q xlambakuulaal. Trae el paal del beb. Tz aj ruhebli lamb ak uula al. Los paales del beb estn sucios. Lan. E n v u l v e l o ! . L a n l i w a . Envulve las tortillas!. Lanbawa. Servilleta. Taqtaq ru li lamb awa. La servilleta est mojada. Bar wank li lambawa. En dnde est la servilleta?. Lanlan. Hmedo. Toj lanlan laawex. Tu pantaln todava est hmedo. Lanlanch och. Tierra hmeda. Lapaamil. Ensartarse repentinamente o de una vez. Lapaamil sa' ch ochli chenaq xe xkut chaq. Cuando tiraron el palo se ensart de un solo en el suelo. Lapaamil chi wu. Delante de m se enterr repentinamente.

6 =

Lapbil. Es ensartado. Yal lapbil xexbaanu re li iyaj kape. Slo ensartado hicieron con la semilla de caf. Lape k. Ser ensartado. Xlapek li che xkatq xsa li tzi. Al perro le fue ensartado un palo en el costado. Laplo. Est ensartado. Laplo li ch iich s a c h och. E l m a c h e t e e s t ensartado en el suelo. Lapok chi oq. Patear. Xooxlap chi roq li was. Mi hermano nos pate. Hoon nakatinlap chi woq. Te voy a patear. Lapok. Ensartar. Xlap ribjun chesa woq. Se ensart un palo en mi pie. Lap chi ch iichli k anti . Ensarta con machete a la serpiente. Latzleb, letzleb. Pegamento. Numsi chaq we li latzleb. P s a m e e l pegamento. Xhoye li latzleb. El pegamento se reg. Latzlo. Pegado, estar al lado de alguien sin despegarse. Latzlo li hu chawix. El papel est pegado en t espalda. Latzlookeb li kokal chakatq. Los nios estn pegados a ti. Latzok, letzok. P e g a r, i n j e r t a r p l a n t a . Xlatz laajalamuuch li ch ina al chi ru li tem. El nio peg tu fotografa en la silla. Yo chi latzok chiin linmama. Mi abuelo est injertando naranjas. Law. Planta similar al platanal. Xinlan chi ru law li qem. La masa la envolv con law.

Leek. Una mano, Manojo de cinco ayi chi mazorcas (distributivo). naxk leek li hal qana chin. La seora vende ninqal li las mazorcas por manojo. Jo leek li hal. A cmo el manojo de mazorca?. L e k l e k che, k a r k arche. Matraca. Yo chi ch e ok lek lek che li wiitz in. Mi hermanito est haciendo sonar la matraca. Xiknakaye rikin li leklekche. Deja de hacer ruido con la matraca. Lekb , lekleb. Servidora, cuchara de madera. Xtoqeli lekb . La servidora se quebr. Oksi li lekb , a an aj e wank. Utiliza la cuchara que para eso est. Lekleb choch. Pala. Intoniiq junpaataq laalekleb choch. Prstame un rato t pala!. Lekok. Sacar agua con algo (cuchara, traste, palangana). Xqalek quk a' sa li ukal. Nos servimos bebida de la olla. Lek aawuqun chi sek . Srvete atol con la taza!. Lem. Espejo. Xjore k li lem. El espejo se quebr. Nalemtzunk li lem. El espejo brilla mucho. Lemab . lamo (especie de rbol). Chi re nima nakekiik li lemab. Los lamos crecen a la orilla del ro. Ninq xxeli lemab . El lamo tiene grandes races. Lemtz. Brillante, resplandeciente. Lemtzrismal laakaxlan. Las plumas

120

Q'eqchi' Kaxlan aatin

de t gallina son brillantes. Lemtzsa laawu. Tus ojos son brillantes. Li. Artculo definido: el, la, los, las. Li china tzik. El pajarito. Li ixq. La mujer. Liklik. Gavinlancillo (variedad de aves). Ink anaru chi xik ank li liklik. El Gavilancillo no puede volar. Xkam li liklik. El Gavilancillo se muri. Liqliq. Flexible, plegable, se dobla fcilmente. Liq liqrix li che . El palo es flexible. Liqliqaawix. Eres muy flexible. Liqok. Doblar, dominar, doblegar, agobiar (acto de doblar las matas pequeas de caf). Yookebchi liq ok kape li winq. Los hombres estn doblando las matas de caf. Xe xliq rix li al. Doblaron la espalda del muchacho. Litlo, tilto. Est trabado. Litlo li akach sa jul. El chompipe est trabado en el hoyo. Litok, tilok. Trabar. Xlitk woq. Se trab mi pi. Xlitk sa ruuj che li max. El mono se trab en la rama del rbol. Litzok. Moler por segunda vez la masa cuando est a punto de ser em linna. torteado. Yo chi litzok q Mi madre est repasando la molida de la masa. Loy, looy. Amigo, conocido. Xqil laalo y sab e. Vimos a t amigo en el

camino. Xk ulunk laalo y chasik b al. T amigo te vino a buscar. Lob. Castigo, chicote cincho. Wi inkanakat-abink tinke aalob. Si no haces caso te doy chicote. Ra inlob xke inyuwa. Me duele el castigo que me dio mi padre. Lochochnak. Estar encaramado o montado (sobre bestia o algo). Nalochochnak chi xik chi rix li kawaay. Va montado sobre el caballo. Nalochochnak li al saxb een li meex. El nio est encaramandose sobre la mesa. Lokoch, xook. Garabato (instrumento de palo que sirve para halar o arrastrar algo; ms utilizado por chapeadores). Xkelo li pach ayachi ru lokoch laj B it. Vctor jal la grama con el garabato. Xtoqek linlokoch. Mi garabato se quebr. Lokok. Agobiar, doblar (acto en el que se doblan las matitas de caf). Xik qe chi lokok kape. Vamos a ir a agobiar caf. Lol. Piloy (especie de frjol). Jun k aam lol xwaw. Sembr una cuerda de piloyes. Lomlo. Cuerpo que est por caerse. Lomlo aj chik li meex. La mesa est por caerse. Loob, xaal (sin.). C a a d a . Li tenamit saloobwank. El pueblo est ubicado en una caada. Loqlaj. Divino, sagrado, venerado. Loqlaj choch. Tierra sagrada.

6 1

Q'eqchi' Kaxlan aatin

121

Wank loqlaj tzekemj. Hay comida sagrada. Loqok. Comprar. Yoo chi loqok sa k ayiil. Vamos al mercado a comprar. Xinloqjun wakax. Compr una res. Lubek. Desmayarse. Xlubek li ixqaal. La muchacha se desmay. L u b k . C a n s a r s e , a g o t a r s e , desmayarse. Xinlub k chi b ehek. Me cans de caminar. Xlub k riiqanqil li xkachin. Ella se cans de cargar a su beb. Luhobresink, luuhasink. Entibiar, medio calentar. Luhobresi bayaq inha. Entbiame un poco de agua. Xqaluhobresi li kape. Entibiamos el caf. Luklu, tuytu (sin.). C o l g a d o . Luklu li champa. La bolsa est colgada. Tuyt'u li max sa ruuj li che . El mico est colgado en el rbol.

6 2

Lukub, tuyub (sin.). Culgalo!. Lukub li soq. Cuelga la red!. Lukubaawib chi ru li ruq li che. Culgate de la rama del rbol!. L u k u b a a k . C o l g a d o ( S e r ) . Xlukubaak chi ru li oqech. Fue colgado en el horcn. Lukubank. C o l g a r. Xinlukub laalepon chi ru li klaawx. T camisa la colgu en el clavo. Xqalukubli tib chi ru tzamba. Colgamos la carne en la viga. Lukum. Lombriz (Parsito). Wank xlukum li chinaal. El nio tiene lombrices. Lut. Gemelo, cuache. Lut twanq re li ixq. La mujer va tener gemelos. Lut li tul. Los bananos son cuaches. Luulu. Tibio. Toj luulu laawuka. T bebida todava est tibia.

122

Q'eqchi' Kaxlan aatin

M
Ma. Partcula interrogativa. Ma yaal. Es cierto?. Ma taawaj. Quieres?. Maausilal. Maldad. Numtajenaq maausilal sa xchool laj maak. El pecador tiene el corazn lleno de maldad. Tatxik saxbalba xbaan laamaausilal. Por t maldad iras al infierno. Maajoqe, maajaruj, maajaruq, maajunwa. J a m s , n u n c a , n o ( p a r t c u l a n e g a t i v a ) . Maajoqe tinpaab li nakexye. Nunca voy a creer lo que dicen. Maajoq e too elq sa li qanaaj. Jams saldremos de nuestra propiedad. Maajun. Nadie, ninguno (partcula negativa). Maajuneb . No hay ninguno. Maajun chik wa. Ya no hay tortillas. Maak. Pecado, delito, falta, culpa. Yal inmaak naq xt ane k. Por mi culpa se cay. Xiikil aamaak chi ru li Ajaw. Ante Dios tienes muchas faltas. Maaka . Nada, no hay. Maakachik kay. Ya no hay venta. Maaka qatumin. No tenemos dinero. Maal. Hacha. Xqatz ir chi maal li che . Rajamos el palo con el hacha. B ar xaloq li maal. En dnde compraste el hacha?. Mach. Bigote, barba. Cham laamach. T bigote est crecido. Maaka inmach. No tengo barba. Majel. Escaso. Majel li ixim. El maz es escaso. Majewaak. Ser ofendido. Xoomajewaak xbaan li awabej. Fuimos ofendidos por el gobierno. Majewanb il. Ofendido. Majewanb il li qawa chin jo kan naq ink axk ulunk. El seor fue ofendido por eso no vino. Majewanb ilo. Fuimos ofendidos. Majewank. O f e n d e r, despreciar, insultar. Moko us ta majewank poyanam. No es bueno ofender a las personas. Nakooxmajewa li qayuwa . Nuestro padre nos ofende. Maji . Todava no (partcula negativa). Majinahulak. Todava no ha llegado. Maji wan banyox. Todava no gracias. Mam. Ruido de cerros que se escucha en poca de siembra, retumbo, Dios del cerro. Xmam tzuul a jo naxye. Eso que se escucha es el Dios del cerro. Mama. Abuelo, anciano. Xk'ulun linmama. Vino mi abuelo. Yo chi

6 4

aanilak linmama . Est corriendo mi abuelo. Mamaok, mamai r k . Envejecerse. Junpaat xinmamaok. Envejec muy rpido. Yooko chi mama o k. Estamos envejeciendo. Mams, xamxul. L u c i r n a g a . Ch ina us xxamlel li mams. La luz de la lucirnaga es bonita. Maachapeb li mams. No vayas a agarrar a las lucirnagas. Mans. Manojo de ajo (veinticuatro trenzas de ajo). Ke jun mans wanx. Deme un manojo de ajo. Map oq. Tobillo. Xinten xmap woq. Me golpe el tobillo. Xsipo xmap aawoq. Se te hinch el tobillo. Map. Coyol. Sa xtzubal li map. Es rico chupar el coyol. Ki li map. El coyol es dulce. Maq . Arrebtalo, qutalo. Maqchi ru. Qutaselo!. Maqbil. Arrebatado, recogido (la basura). Maqb il chik li mul chi rix kab l. Ya fue recogida la basura detrs de la casa. Yal maqbil xchoch jokan naq xkoo chi jitok. Slo le fue arrebatada su tierra por eso se fue a denunciarlo. Maqek . S e r a r r e b a t a d o , s e r despojado. Xmaqek li xkab li chinaal. Al nio le fue arrebatado su dulce. Xmaq e k qach och . Se nos fue arrebatada nuestras tierras. Maqok. A r r e b a t a r, r e c o g e r ( l a basura). Xexmaq linpunit. M e

arrebataron el sombrero. Ma xamaq li mul. Recogiste la basura?. Maraaq. Malanga venenosa. Moko nalowe ta li maraaq. La malanga (venenosa) no es comestible. Ninq xxaq li maraaq. Las hojas de la malanga venenosa son grandes. Masapan. rbol de mazapn (rbol frutal). Yookebchi kayink masapan sa kayiil. En el mercado estn vendiendo mazapn. Masba e, mesba e. M a t e r i a l utilizado para limpiar la boca o los labios (bigotera). Numsi chaq junaq inmasba e. Psame una bigotera!. Xtzajnok li masba e. La bigotera se ensuci. Masbalem, mesbalem. Parabrisas (instrumento para limpiar objetos de vidrio). Sikjunaq masb alem. Busca algo con que limpiar el vidrio!. Ink a chik us li xmasb alem li ch iich . Las parabrisas de carro ya no sirven. Masek, mesek. Ser limpiado. Ma xmesek naq ru li kachin. Le fue limpiada la cara al nio?. Toj yo chi mese k li meex. La mesa todava est siendo limpiada. Masleb, mesleb. Instrumento que a sirve para limpiar, borrador. Maak inmasleb . No tengo con que limpiar. Xerelqa linmasleb. Se robaron mi borrador.

124

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Matk. Sueo. Xtzubek len sa xmatk. Dice que fue besado en su sueo. Matkeek, Nauuchiik (sin.). Ser soado. Xoomatk eek xb aan li ranab laj Kux. F u i m o s s o a d o p o r l a hermana de Marcos. Matke k , n a u u c h i k . S o a r. Xatinmatk e. Te so. Aan toj yo chi matk ek. El todava est soando. Matz, koyim, koyen. B e b i d a preparada con maz tierno recocido y quebrantado. Yoo rukbal jun joomaq qamatz. Vamos a tomar un guacal de maz tierno. Xjotinsali matz. El maz tierno me provoc malestar. Maw. Maguey silvestre (Adecuado para fabricar costales). Yookeb xyokbal li maw laj kanjel. Los trabajadores estn cortando el maguey. Max. Gorgojo, Mico. Wank max sali kenq. Hay gorgojos en el frjol. Bakbo li max. E l m i c o e s t amarrado. May. Tabaco, cigarrillo, veneno (de animales). Xt aqa laamay. T tabaco se moj. Ma wank may aawikin. Tienes cigarrillos?. Mayej. Ofrenda, tributo, diezmo. Ak xqake chik qamayej. Ya dimos nuestro tributo. Bar wank laamayej. En dnde est t ofrenda?. Mayer, najter, junxil (sin,). Antiguo, hace tiempo, antes. Mayer

chik qak ulunik arin. Hace tiempo que llegamos aqu. Mayer kutank. Epoca clsica. Mayibk, siklik (sin.). F u m a r. Inka us li mayibk. Fumar no es bueno. Yooko chi mayibk. Estamos fumando. Mayta. E s t i r c o l , l i q u i d o . ( d e chompipe) Xinyeqxmaytali ak ach. Pisamos el estircol del chompipe. Maayeq li mayta. No pises el estircol. Meet. Botella, envase. Ch ik li kabsa meet. Echa la miel en la botella!. Melkab. M i e l d e c a a . Kosa li melkab. La miel de caa no es rica. Nayiibank melkab linmama. Mi abuelo hace miel de caa. Mem. Mudo. Mem li was. Mi hermano es mudo. Chanchanat li mem. Pareces mudo. Memil. C o n d i c i n d e s e r m u d o , estupidez, ignorancia, mudez. Xmaak a a m e m i l n a q i n k a nakataw aakanjel. Por t ignorancia es que no encuentras trabajo. Memok, memirk. Enmudecerse, volverse mudo. Xinmemo k naq xwil li kamenaq. Me qued mudo cuando vi al muerto. Pe xatmemok bi. Cmo que enmudeciste?. Mes, mis. Gato. Nimla mes. Gato grande. Xkux li cho li mes. El gato se comi al ratn.

6 5

Q'eqchi' Kaxlan aatin

125

Mesbait. Papel higinico (material que se utiliza para limpiarse despus iki chaq mesb a it. de defecar). Looq Ve rpido a comprar papel higinico!. Najochok li mesb a it a in. Este papel higinico raspa. Mesb eel. Escobillo, hierba medicinal (Nombre cientfico sida rhombifolia). Nakayink mesbeel laj ilonel. El curandero vende escobillo. Mesbenk, mesmesink. L i m p i a r rpidamente. Mesbe ru li tzak. Limpia el piso rpidamente!. Mesbil. Limpiado, aseado. Mesbil xnaq wu. Mi cara est aseada. Mesb ilin. Estoy limpiado. Mesek. Ser limpiado, ser aseado. Xmese k li meex. Ha sido limpiada la mesa. Yo chi mesek li kuulaal. El nio est siendo aseado. Mesok, masok. L i m p i a r, a s e a r. Xinmes ru li tem. Limpi la silla. Moko us ta xaames li kabl. No limpiaste bien la casa. Mesuy, mutzuy. Va r i e d a d d e ciempies. Balakrix li mesuy. La piel del ciempis es rayado. Xkete' li mesuy xbaan li kaxlan Li kaxlan xlow li mesu y. Mesubk, mesunk. B a r r e r ( c o n escoba). Yooko chi mesunk sa li tzolebaal. Estamos barriendo en la escuela. Xinmesu li wochoch. Barr mi casa.
126

Mesuul, mesleb. Escoba (instrumento para barrer). Yibru laamesuul. T escoba no sirve. Li mesuul. La escoba. Met. Enano, chaparro. Metli wikan. Mi to es enano. Metz ew. Fuerza. Maakaaametzew chanchan ink anakatwa ak. Parece que no comieras no tienes fuerza. Metzew naraj li kanjel. Para trabajar se necesita fuerza. Michek. Arrancada (Ser), pelar. Xmiche li kenq xbaan li al. Fue arrancado el frjol por el muchacho. Xmiche li wix xbaan saqe. M i espalda se pel por el sol. Michok, quyuk. Arrancar, pelar. Xmichwismal li kaan aj ixq. La loca me arranc el pelo. Xinmich rix li tul. Pel el banano. Miichunk. Arrancar rpidamente. Xinmiichu chaq li wiyaj. Arranqu rpidamente mi semilla. Milmich. L o m b r i z d e t i e r r a . Nakookaribk chi ru milmich. Con lombriz de tierra pescamos. Kok eb li milmich. Las lombrices de tierra son pequeas. Minbil. O b l i g a d o . Chi minbil xinchal. Vine obligado. Mare yal minbil ru li chinaal chi bichank. Talvez slo es obligado el nio a cantar.

6 6

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Minek. Ser obligado. Kiminek ru laj Kuchi awk. Domingo fue obligado a sembrar. Minok. Obligar, a la fuerza. Maamin ru. No lo obligues. Mitzkenq, mixkenq (sin.). Frjol de arroz, frijolillos. Ma taawaj a miz kenq . Quieres frijolillos?. Xq li mitzkenq. Los frijolillos se pudrieron. Mitzxul. M i c r o b i o , a n i m a l i t o . Wankebmitzxul sali qatibel. En nuestro cuerpo hay microbios. Mo . Guacamaya, Moho. Yo chi purik li mo. La guacamaya est volando. Wank mochi ru laat ikr. En t camisa hay moho. Moq. Ave sin cola. Kiib inmoq kaxlan wank. Tengo dos pollos sin cola. Mochbil. Es encogido. Mochbil li isb. La chamarra es encogida. Mochkej. Calambre. Mochkej reekli roq. Su pi tiene calambre. Inka na el linmochkej. Mi calambre no se quita. Mochkejo k. Acalambrarse, volverse calambre. Xmochkejoli wit chi chunam. Mi trasero se acalambr por estar sentado. Mochmo. Est encogido. Mochmo li qaq. Nuestra ropa est encogida. Mochmo li woq. Mi pi est encogido. Mochok. Encoger. Ani xmochok re li wuuq. Quin encogi mi corte?. Naq tatnumeq sa ha taamoch laawex.

Cuando pases en el agua hay encoges t pantaln. Mojtz . Hernia. Xe xcholinnaxb aan li xmojtz . A mi madre la operaron por su hernia. Ra xmojtz. Le duele su hernia. Mokooch. Corozo, suyacal. Mokooch xb een li kab l. El techo de la casa es de corozo. Xoohilank chaq rubel mokooch. Debajo de la mata de corozo descansamos. Mokoochib k. Acto de buscar corozo u hojas de corozo. Hulaj tooxik chi mokoochibk. Maana iremos a buscar hojas de corozo. Molaamil. J u n t a r s e r e p e n t i n a o rpidamente. Molaamil li poyanam naq xqak e reetal. Cuando nos dimos cuenta la gente ya estaba reunida. Molam. Agrupacin, asociacin, organizacin. Wank xk anjel li wikan sajun molam. Mi to tiene un cargo en una agrupacin. Tookanjelaq sa molam. Trabajaremos en asociacin. Molb, mol. Huevo. Xlow li molb li tzi. El perro se comi el huevo. Xmolbakach. Huevo de pava. Molbek. Poner huevos. Xmolbek li kaxlan. La gallina puso huevos. Molk ank. Juntar. Taamolk a jun may inkaxlan. Hay me juntas veinte pollos. Toj tinmolkanq kape. Todava voy a juntar caf. Molok. Escoger, depurar, recoger. Xik qe chi molok tzi. Vamos a ir a escoger cardamomo. Toj xaqmol li

6 7

Q'eqchi' Kaxlan aatin

127

6 8

mul tojo naq xoochal. Todava recogimos la basura y luego nos venimos. Moqoj. Brazada (tipo de medida hecha con los brazos). Lajeebmoqoj ru li nima . El ro tiene diez brazadas de ancho. Kaahibmoqoj roq li oqech. El horcn tiene cuatro brazadas de largo. Moqojink. Medir con los brazos. Teemoqoji xna aj li kabl. Hay miden (con brazadas) el lugar de la casa. Moqon. Despus, en el futuro. Mare moqon tookab laq. Talvez en el futuro construimos casa. Moqon chaq a an. El viene despus. Moqx. Poporopo. Rosetas de Maz, palomitas de maz. Loq inmoqx. Cmprame poporopo!. Xkawu li moqx. Los popropos se endurecieron. Mox, qeen (sin.). Planta de hojas grandes (sirven para envolver tamales o comida). Xqalan samox li tib. Envolvimos en hojas la carne. Moyk. Obscurecerse, nublarse. Yo chi moyk li choxa. El cielo se est nublando. Moymoy, moymo. Medio oscuro, opaco, nublado. Moymoy ru li kutank. E l d a e s t n u b l a d o . Moymoy nakin ilok. Veo nublado. Moyok. Obscurecer, nublar. Xmoy se wu li xaml. El fuego me nubl la vista. Yo chi moyok chi kaxlan chajli ixqaal. La nia est alumbrando con foco.

Mu. Sombra (que dan los rboles). Kanaaqo saxmu li inup. Quedmonos en la sombra de la ceiba. Xooxiwak xb aan xmu li che . Nos asustamos por la sombra del rbol. Muun, mu. Almcigo, semillero. Kichaqik li muun. El almcigo se sec. Re kape linmu un. Mi almcigo es de caf. Muunink. Hacer almcigo. Yo chi muunink tzi li cheekel winq. El anciano est haciendo almcigo de cardamomo. Much. Chipiln. Sa sa xep li much. El chipiln es sabroso en tamal. Mukuk. Bolsa (que tienen las taltuzas para guardar sus alimentos). Nujenaq xmukuk li ba. La taltuza tiene llena su bolsa (de comida). Mukuy, aj uut (sin.). P a l o m a silvestre. Maakajoxsahil xtibel li mukuy. L a c a r n e d e l a p a l o m a silvestre es sabrossima. Nake xib enk li mukuy. Las palomas silvestres asustan. Mul. Basura. Xok mul sewu. Entr basura en mis ojos. Ma kachineb saqxul xbaan li mul. Por la basura hay muchas moscas. Muluqut. Te p o c a t e ( r e n a c u a j o ) . Xeok muluqut sa li kukb. En la tinaja entraron tepocates. Kamanat li muluqut. P a r e c e s renacuajo.

128

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Muqbil. Escondido, enterrado (por otro). Muqb il chik linyuwachin. Mi abuelo ya est enterrado. Muqek. Ser escondido, enterrado, ser cubierto. Xmuqe k li k uula al sa li isb. El nio fue escondido en la chamarra. Xmuqek xbaan ha li awinj. La siembra fue cubierta por el agua. Muqlebaal. Cementerio. Maaka chik naajej sa muqlebaal. En el cementerio ya no hay espacio. Muqmu. Escondido, enterrado (uno m i s m o ) . Muqmuuko. E s t a m o s escondidos. Ayimuqmu li wixaqil. Mi esposa est enterrada aqu. Muquk. Esconder, e nterrar. Xmuq lintumin li wixa an. Mi abuela escondi mi dinero. Xkoheb chi muquk li qechkab al. Nuestros vecinos fueron al entierro. Musiq. O x g e n o , r e s p i r a c i n . Maatzap xmusiq li kachin. No le tapes la respiracin al beb. Musiq aal. Aparato respiratorio. Ra inmusiqaal. Me duele el aparato respiratorio. Musiqak. R e s p i r a r. Inka naru musiq ak rub el ha . Debajo del agua no se puede respirar.

Musiqan. Respira (usted, t), modo i m p e r a t i v o d e l v e r b o r e s p i r a r. Musiq an wiink atatkamq. Respira sino te mueres!. Mutz. Ciego, invidente. Mutz li wixaqil. Mi mujer es invidente. Muuk. Ganado sin cuernos. Wankeb kaahibinmuuk wakax. Tengo cuatro reses sin cuernos. Muxaj. A t o l e d e e l o t e . Saasa li muxaj. El atole de elote est muy sabroso. Sa joom nakexke li muxaj. El atol de elote lo sirven en guacal. Muxbil. Profanado, se ha pasado il li woq sobre algo o alguien. Muxb xbaan li ixq. La mujer ha pasado sobre mi pi. Muxek. Ser profanado. Xmuxe xnaaj li qamayej. E l l u g a r d e nuestras ofrendas fue profanado. Muxuk. Profanar valor espiritual (existe la creencia de que cuando la mujer pasa sobre alguna parte del cuerpo uno ya no crece). Xe xmux li tijlebaal li winq. L o s h o m b r e s profanaron nuestro altar. Xooxmux li ixq. La mujer paso sobre nosotros. Muy. Chicozapote. Kaw li muy. El chicozapote es duro. Jwal sikbil li muy. El chicozapote es muy buscado.

6 9

Q'eqchi' Kaxlan aatin

129

N
Naajej. Puesto, lugar, terreno. Bar ta witqataw junaq chaabil naajej Donde podramos encontrar un buen lugar? Naani. Fulana, seora. K a' ru kixye na ani. Qu dijo la fulana?. Xkam len na ani. Dicen que se muri la fulana. Nabej. M a d r e . Nabej chik li wanab. Mi hermana ya es madre. Chaabi l l i n n a . M i m a d r e e s bondadosa. Nachin, naxin. Abuela, madrina, saludo dirigida a las seoras. Xk ulunk chaawilb al laana chin. T abuela vino a visitarte. Nachin na Mar. Buenos das doa Mara. Na alq. Finada madre. Ma ani kixhob linna alq. Mi finada madre no ofendi a nadie. Wa ran xjamb uuch qana ilq. All est la foto de nuestra finada madre. Nalebaak. S e r r a z o n a d o . Toj xnalebaak li k a' ru xqabaanu. Lo que hicimos todava fue razonado. Nalebak. Razonar. Taanaleba rix laab aanuhom. Tienes que razonar tus actos. Xqanaleba rix li xaye qe. Razonamos lo que nos dijiste. Nal e b a n b il. Razonado. Na leb anb il chijunil li xyehom li ixq. Todo lo dicho por la mujer ha sido razonado. Naabal, makachin (sin.). Mucho, bastante. Naabal xkay li ixq. La mujer tiene mucha mercadera. Naab alo. Somos muchos. Naabalink. Aumentar (para realizar algo, muchas personas, animales). Xqanaab ali xkamsinkil li wakax. Nos juntamos muchos para matar a la res. Xexnaabali xketbal li tibli tzi. Los perros se comieron la carne en grupo. Naabalo k. Aumentarse, juntarse (de nmero, cantidad). Xoonaab alo k chi kanjelak. En el trabajo somos muchos. Xe naab alo k linjunkab al. Mi familia aument. Nach. Cerca. Nach wank qawa Yaak. Don Santiago vive cerca. Nach sa' inch'ool . Yo pens que estaba cerca. Nachok. Acercarse, aproximarse. Junxil najt wanko chaq anajwank xoonach o k chaq. Antes vivamos lejos ahora ya nos acercamos. Yaalal yo

chaq chi nach ok qawa Bex. Don Sebastin se est aproximando despacio. Na'chin, Na'xin. Abuela, madrina, saludo dirigida a las seoras. Xk'ulunk chawilb'al laana'chin. Tu abuela vino a visitarte. Nachob resink. Acercar, aproximar. Xqanach ob resi li rochoch li tz ichi re b e. La casa del perro la acercamos al camino. Najt kutank. Tarde (tiempo). Najt kutank xoowakli. Nos levantamos muy tarde. Najt. Lejos, lejano. Najt wank li qochoch. Nuestra casa est lejos. Najt xkana chaq li qechbeen. Nuestro compaero se qued lejos. Najter, mayer, junxil (sin.). Hace tiempo, antiguo, antes. Najter naxik li xyuwa eb . El pap de ellos hace tiempo que se fu. Najter chik xxaqab ankil li k aleb aal a an. Esa aldea hace tiempo que se asent. Najteril naleb. Tradiciones. Wank k i najteril na lebsali qatenamit. En nuestro pueblo hay muchas tradiciones. Najtil. Distancia. Jonajtil wank li tenamit. A qu distancia est el pueblo?. Najtirk. Distanciarse, alejarse, estar m u c h o t i e m p o e n a l g n l u g a r. Xoonajtir rik in li nimla tenamit. Nos alejamos de la ciudad.

Najtok. A l e j a r s e , p r o l o n g a r s e , k chik li kutank. Ya aumentar. Xnajto se hizo tarde!. Timiltimil xnajtok li al chi qakatq. El muchacho poco a poco se fue alejando de nosotros. Najtobresink. Alejar, distanciar. Xnajtob resi ribli chajom xk atq li tujixq. El joven se alej de la seorita. Xinnajtob resi xna aj li aaq. El lugar del cerdo lo alej. Naq. Pepita. Xinnuqxnaq li chiin. Me tragu la pepita de naranja. Maakaxnaq li kum. El ayote no tiene pepitas. Nat bil. Apretado, atrapado. Natbil chi tz alamcheli K oopopo . El sapo fue aplastado por la tabla. Natb il li wuqxbaan laj Kalich. Mi mano fue estripado por Carlos. Natek, pitzek (sin.). S e r destripado, apachurrado. Xnat e k li mis xb aan li pek. El gato fue destripado por la piedra. Natno. Condicin de ser apretado, est destripado, est machucado. Nat no sawoq li b atz uul. El juguete lo tengo bajo los pes. Natok, pitzok (sin.). Destripar, prensar, atrancar. Natrix li okeb aal. Atraca la entrancada. Kachin chik ma xooxnat li inup naq xt ane. Por poco y la ceiba nos prensaba. Nat yank. Prensar, destripar, atrancar a cada rato (accin frecuentativa).

6 !

Q'eqchi' Kaxlan aatin

131

Nakanatya laakuulaa l n a q warenaqat. Cuando ests dormida prensas a t hijo a cada rato. Xintitz xnat yankil li xtz apb al kab l. Ya me aburr de estar cerrando a cada rato la puerta. Naw. Spalo!, concelo!. Naw chaq ru. Ve a conocerlo!. Nawbil. Sabido, conocido. Nawbil chik qu. Ya somos conocidos. Nawek, naek. Ser sabido, ser conocido. Xnawe k naq ha an xb aanunk re. Ya se supo de que l lo hizo. Ma xnawe k aawu. Fuiste reconocido?. Nawno, nano. E s s a b i d o , e s c o n o c i d o . Nawno naq aa n l i xkanjeleb. Es sabido que ese es trabajo de ellos. Nawok, naok. Saber, conocer. Toj ewer xqanaw naq xkam li qikan. Hasta ayer supimos que nuestro to muri. Ma nakenaw bichank. S a b e n cantar?. Nawom. Conocimiento. K i xnawom li cheekel winq. El anciano tiene muchos conocimientos. Neba. P o b r e . Nebao. S o m o s p o b r e s . M a k a c h i n e b n e b a Watemaal. En Guatemala hay muchos pobres. Nebayox. Hurfano, persona pobre sin casa ni familia. Xkam li neb ayox. El hurfano se muri.

6 "

Nebayoxil. Orfandad. Ra wank sa neb a yoxil naq ninye laain. Yo digo que es doloroso vivir en orfandad. Nebaal, neb aan. Patio. Yookebchi batz unk li kok al sali neb aal. Los nios estn jugando en el patio. T aqt aq ru li neb aal. El patio est mojado. Nim ru. Ancho, extenso. Nim ru li meex. La mesa es ancha. Nim ru li choxa. El cielo es extenso. Nim xsa. Grueso. Nim xsa li oqech. El horcn es grueso. Nim xtz ejwal. Gordo. Nim xtzejwal li wikaq . Mi sobrino es gordo. Nim. Grande. Nim laawochoch. T casa es grande. Nimin. Soy grande. Nima, nimha. R o . Xchaqik li nima. El ro se sec. Toj sanima nakexik chi puchuk li ixq. Las mujeres va a lavar ropa hasta el ro. Nimajwal. Todopoderoso. Tenq aho at nimajwal Ajaw wankat sachoxaal. Dios todopoderoso que ests en el cielo aydanos!. Nimal. G r a n d e z a , i n m e n s i d a d , inmenso. Maaka aj ikin naru xjuntaqeetinkil xnimal li choxa. La inmensidad del cielo con nada se puede comparar. Ma kachin xnimal li inup. Que inmensa es la ceiba. Nimank. Crecer, empeorar. Xnimank xyajel laj Ku. La enfermedad de D o m i n g o e m p e o r . Xnimank li wiitzin. Mi hermanito creci.

132

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Nimla tenamit. Ciudad. Chinaus nakutunk chi qeq li nimla tenamit. La ciudad se ve hermosa de noche. Twaj raj xik chi behek sa nimla tenamit. Me gustara ir a pasear a la ciudad. Nimobresiik. Ser engrandecido, aumentado. Xnimobresiik xwankil xbaan li Ajaw. Le fue aumentado su poder por Dios. Nimobresinbil aatin, yub il aatin. P a l a b r a s a u m e n t a t i v a s . Naabal li yubil aatin wan sa eqchiexisten muchas qeqchi . En q palabras aumentativas. Nimobresink. Agrandar, ampliar. X q a n i m o b r e s i x s a l i k a b l . Ampliamos la casa. Xe xnimob resi ru li b atzunleb aal. El campo de juego lo agrandaron. Nimqe. Fiesta, cumpleaos. Xik qe chi xajok sanimqe. Vamos a ir a e bailar a la fiesta. Hulaj twanq nimq saqochoch. Maana habr fiesta en nuestra casa. Nimq. Grandes (es utilizado slo en plural). Nimqi kab l. Casas grandes. Nimqeb li kej. Los venados son grandes. Nimqehik. Celebrar, hacer fiesta. Yookebchi nimq ehik li qechkabal. Nuestros vecinos estn en fiesta. Nimqo k. Crecer, aumentar de tamao (generalmente se utiliza ste verbo cuando se habla en plural).

Xe nimqochik li tul. Los bananos ya estn grandes. Xoonimqochikan. Ya crecimos. Nubaal, nubajl. Lmite, lindero, c o n f n . Aan ai n x n u b a a l l i qach och . Este es el lmite de nuestro aj. terreno. keemaq xnubaal leena Pnganle lindero a su propiedad!. Nujabr e s i n k , n u j o b r e s i n k . Llenar algo. Nujabresi chi ha li ukal!. Llena la olla con agua!. Nujak. Llenarse, satisfacerse (con la . La tinaja se comida). Xnujak li kukb llen. Xinnujak xbaan li oben. Me llen por el tamal. Nujenaq. Lleno, satisfecho (llenarse con comida). Nujenaq chi mul sali kabl. La casa est llena de basura. Nujenaqo chik. Y a e s t a m o s satisfechos. Nujik. Momento en que se llena algo. Jun hoonal chik xnujik laakukb. T tinaja hace una hora que se llen. Num. Muy (superlativo), demasiado. Num atzam li kenq. El frijol est muy salado. Num chaq . Muy maduro. Numay, nuumay, numay tzi, xbook tzi (sin.). Hijillo (cierta enfermedad que ataca a los bebs cuando una perra tiene cras). Xtawe k xb aan numay linkach in. Mi hijo se enferm de hijillo. Numlebaal. Paso, va, pasadizo, l u g a r d e p a s o . Xex t z a p l i

6 #

Q'eqchi' Kaxlan aatin

133

6 $

numlebaal laj puub. Los soldados t a p a r o n e l p a s o . Xqayiib jun numleb aal arin. Aqu construmos un pasadizo. Nums. Huella. Waayixnums li hix. Aqu est la huella del tigre. Xiikil nums sa li be. En el camino hay muchas huellas. Numsink kutan. Sobrevivir, pasar el tiempo sin hacer nada. Raasa naq yooko chi numsink kutank. A duras penas estamos sobreviviendo. Xqanumsi kutank chi b atzunk. Nos pasamos el da jugando. Numsink. Trasladar, pasar (algo de un lugar a otro). Xinnumsi jun china cheekel ixq junpakal li nimbe. Traslad a una anciana al otro lado de la carretera. Xqanumsi laachaat le i. T cama la pasamos all. Numtaak. Ser prepotente, creerse. Nake numtaak qechalal xb aanebli xtumin. Nuestros parientes se creen por su dinero. Moko us ta li numtaak. No es bueno ser prepotente. Numtajenaq, xiikil (sin.). Demasiado, bastante, mucho, abundante. Numtajenaqebpoyanam sa tenamit. E n e l p u e b l o h a y demasiada gente. Numtajenaq hab xke chi qeq. En la noche llovi demasiado.

Numxik. Nadar. Yookebchi numxik li patz. Los patos estn nadando. Xiwxiw numxik sali palaw. En el mar es muy peligroso nadar. Numyank. Estar pasando a cada rato ( f r e c u e n t a t i v o ) . Nanumyank li ch ina al chi ru li ula . El nio a cada rato pasa enfrente de la visita. Nanumyank ayinaq xwank. Cuando estuvo aqu pasaba a cada rato. Nuqb enk. Tragar rpidamente. Yal xnuq b e xwa li ch ina al. El nio slo se trag su comida (rpido). Nuqbil ban. Tableta, Gragea. Ink anahulak chi wu li nuq b il b an. Las tabletas no me gustan. Nuqbil. Tragado. Ain nuq b il b an. Est medicina es tragada. Nuq e k. Ser tragado. Xnuqeli b aq xbaan li tzi. El hueso fue tragado por el perro. N u q n u q i n k . T r a g a r ( a c c i n frecuentativa). Xinnuq nuqi li chiin re naq inka tineril. Me tragu rpidamente la naranja para que no me vean. Yal xanuq nuq i laawa. Slo tragaste rpido t comida. Nuquk. Tragar. Yo chi nuquk ban laawas. T hermano est tragando pastillas. Ma re kix xanuq. Talvez tragaste espinas.

134

Q'eqchi' Kaxlan aatin

O
O, oh. Aguacate. Toj al li o. El aguacate todava est tierno. Kiibwo. Tengo dos aguacates. Okaal xkab oqob. Quinientos (nmero cardinal). Xe hulak ok aal xkaboq obpoyanam sali ch utam. En la reunin llegaron quinientas personas. Okaal. Cien (nmero cardinal). Xekam okaal inkaxlan. Se me murieron cien pollos. Li ixq traj okaal xhal. La mujer quiere cien mazorcas. Olaju, holaju. Quince (nmero cardinal). Li wanab wan olaju chihabre. Mi hermana tiene quince aos. Otaqlaju. D e q u i n c e e n q u i n c e (nmeros distributivos). Sao taqlaju xenumje li chocho. Los loros pasaron de quince en quince. Oben. Tamal (de carne). Xyiibank ob en linna . Mi madre hizo tamales. Jwal kach in xtib el li ob en. La carne del tamal es muy pequea. Obenak. Acto de elaborar tamales. Xeob enak li ixq ewer. Las mujeres ayer hicieron tamales. Obix, hobix. En cinco das. Obix tinxik cherula ninkil. En cinco das ir a visitarlos. Ob ix tsumlaaq laj Paran. Francisco se casa dentro de cinco das. Och. Jilote (elote tierno). Sa nake ril li och li ch ejej. A las xaras les gusta los jilotes. Ochbeen, echbeen, ichbeen. Compaa, compaero. Xookulunk qochb een laj k utunel. Llegamos en compaa del maestro. Li wochb een inka xraj chalk. Mi compaero no quiso venir. Ochbeeniik. Ser acompaado. Toj sa kabl xooochbeeniik. Fuimos acompaados hasta la casa. O c h b e e n i n b il. A c o m p a a d o . Ochbeninbil li walal naq naxik chi tzolok. Cuando mi hijo va a estudiar es acompaado. O c h o c h p e k . C u e v a , a l t a r. Nakooxiwak chi ok sali ochoch pek. Nos da miedo entrar a la cueva. Xsach chaq sali ochoch pek laj k amolbe. El gua se perdi en la cueva. Ochochnaal. Husped, posada. Aj ochochnaalo. Somos huspedes. Xqapatzchaq qochochnaal re qana

Ixmukane. A doa Ixmukane le pedimos posada. Ok. Entrar, empezar, iniciar. Xoook sali kab l. Entramos a la casa. X ok chi waak li mis. El gato comenz a comer. Okes. Gotera. Okes salinwaribaal. En mi cuarto hay gotera. Okesink. Gotear (llenarse de gotera u n a v i v i e n d a ) . Xokesin sa li poopol. La municipalidad se llen de gotera. Okox. Hongo (trmino general). Saasa li okox salancha. El hongo es sabroso cuando es cocido entre hojas en cenizas. Maach eli okox aan rokox aj tza. No toques ese hongo es hongo del diablo.
6 &

Oqej. Pie. Nachuho k li oqej wiink a taasaab es ru. Llegan a heder los pes si no son aseados. Maaka rixijul woq. Mis pis no tienen uas. Oqob . Liquidmbar (especie de rbol utilizado para madera y lea). Chaabil meex nayiib amank chi ru li oq ob. Con el liquidambar se hacen buenas mesas. Ma oq oblaasi . T lea es de liquidambar?. Osobtesinbil ha. Agua bendita. Taake osobtesinbil ha chi ru xpeekem li ch ina al wiyo xtiq. Si el nio tiene fiebre le echas agua bendita en la frente. O s o b tesinbil. Bendecido. Osobtesinbil chik linjunkabal. Mi hogar ya ha sido bendecido. Osob tesinb ilo xb aan li Ajaw. Hemos sido bendecidos por Dios. Osobtesink. Bendecir. Xoorosob tesi laj tij. El sacerdote nos bendijo. Osobtesiik. Ser bendecido. Yo chi osob tesiik li ch ajom re naq ink achik tmaakob' q. El joven est siendo bendecido para que ya no peque. Ma xexosobtesiik. Ustedes fueron bendecidos?. Ox. Quequexque. Taawaw jun k aamaq li ox. Hay siembras una cuerda de quequexque. Pom junaq wox. Asame un quequexque!.

Oksink. Entrar, introducir, meter. Oksihebsakab l li ula . Entra a la ikr casa a las visitas!. Xqoksi chik li t sa kaax. La ropa ya la metimos dentro de cofre. Okyank. Entrar (accin frecuentativa). Naokyank sa kotebaal li al. El muchacho a cada rato entra al escusado. Onk. Va r i e d a d d e r b o l . Inka na oksimank choq si li onk. El onk no es utilizado para lea. Oqech. Horcn. Xqumeto' li oqech. El horcn se pudri. Ka' ru cheul laawoqech. De qu palo son tus horcones?.

136

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Ox eek . Nombre de un ro de Cahabn. Xkam sali nimaOx eekli qechb een. Nuestro compaero se muri en el ro Ox eek . Maajun sutin chaq sanima Oxeek. Yo nunca he llegado al ro Ox eek . Oxxukuut. Tringulo, triangular, de tres lados. Oxxukuut li meex. La mesa es triangular. Oxej. En tres das. Oxej len chaq li wikan. Dicen que mi to vendr dentro de tres das. Oxejer. H a c e t r e s d a s . Oxejer koohulak chaq chi behek Karcha. Hace tres das llegamos a pasear a Carch.

Oxib. T r e s ( n m e r o c a r d i n a l ) . O x i b e b w a n a b . T e n g o t r e s hermanas. Oxibaj wilinxa'an wakax wank. Solamente tengo tres vacas. Oxkaal. Sesenta. Xbaanu oxkaal habli wikana . Mi ta cumpli sesenta aos. Oxkaalo chijunilo. En total somos sesenta. Oxkoot. De tres niveles. Oxkoot li qochoch. Nuestra casa es de tres niveles. Oxk oot li rochoch li al xyiib . El muchacho construy una casa de tres niveles. Oxloq ink. Honrar, apreciar, estimar. Naqoxloqiheb li qana qayuwa laa o. Nosotros honramos a nuestros padres.

6 /

Q'eqchi' Kaxlan aatin

137

Oo
Oob roxkaal. Cuarenta y cinco (nmero cardinal). Oobroxkaal aj wi xoohulak sa li chutam. En la reunin solamente llegamos cuarenta y cinco. O o b x k a ' k aal. Ve i n t i c i n c o . Tinkanabk anjelak saoobxka'k aal kutank. En veinticinco das dejar de trabajar. Ootoy. Tamags (cierta clase de serpiente). Xtiwe k xb aan ooto y laj awinel. El sembrador fue mordido por una tamags.

P
Paat, pat. Mazorca que tiene dos cabezas (tambin es utilizada esta palabra con frutas cuaches). Paat li hal. La mazorca tiene dos cabezas. Paabajel. Es obedecido, cumplido. Chijunil ka' ru naxye li yuwabej paabajel. Todo lo que el padre de familia dice es cumplido. Moko paabajel ta xchaqrabli Ajaw. Los mandamientos de Dios no son obedecidos. Paachach. C u c a r a c h a ( i n s e c t o ) . Nakekehok yajel li paachach. Las cucarachas transmiten enfermedades. Xinkamsi jun ch ina paachach. Mat una cucarachita. Paapax, papax, papaax. Choza, especie de casa hecha x provisionalmente. Wank jun paapa sa linkal. Hay una choza en mi m i l p a . C h a n c h a n l i p a a p a x laawochoch. T casa parece choza. Pachaya. Grama. Xiikil pachaya sali nebaan. En el patio hay mucha grama. Xqak ale li pach ayali wank chi rix kab l. La grama que est detrs de la casa la chapeamos. Pahok. Socolear (accin en que se limpia el monte que hay debajo de los rboles, slo lo que el machete puede cortar). Yooko chi pahok rubel kiche. Estamos socoleando la m o n t a a . Xqapa xnaaj qatzi. Socoleamos el lugar de nuestro cardamomo. Pakabank. P o n e r b o c a a r r i b a , voltear, acostar. Xinpak abli ukal. Puse la olla boca arriba. Xpak abrib li al chi wark. El muchacho se acost boca arriba para dormir. Pak al. Lado. Jun pak al aj wixaab on re li kab l. Solamente pintaste un lado de la casa. Nume qo jun pak al li b e. Pasemos al otro lado de la calle. Pakbil. Objeto hecho de barro. Pak b il ukal. Olla hecha de barro. Pakok aatin. Inventar chismes. Sa naril pakok aatin lix Mat. Matilde le gusta inventar chismes. Pakpo. B o c a a r r i b a . Pakpo laj kalajenaq sa be. El borracho est acostado boca arriba en la calle. Pak po xe xkanabli seksaha . Dejaron la boca arriba los trastos en el agua. Palaw. Mar. Chanchan maak axraqik li palaw. El mar pareciera que no tuviera fin. Pitzpitzli palaw.El agua del mar es salada.

7 =

Pap. U r r a c a ( e s p e c i e d e a v e ) . Maak ahebpap Ixkan. En Ixcn no hay urracas. Papalha. Nombre de un lugar de la Tinta, Panzos, A.V. Tooxik chi b ehek sa ralankil Papalha. En Navidad iremos a pasear a Papalha . Paptz unun. Colibr gigante. Xinkamsi jun paptz unun. Mat un colibr grande. Paqmaal. Orejn. Rax rix li paqmaal. El orejn es de color verde. Kamenaq paqmaal. Orejn muerto. Paqobaal. Anda, camilla, cacaxte. Xjukelinpaqobaal. Mi cacaxte se deshizo. Xinyiib jun paqobaal. Constru una camilla. Paqom. Cosa para ser cargado (carga que se lleva en hombro). Naabal qapaqom. Tenemos mucha carga. K a ru laapaqom. Qu llevas cargado?. Paqonk. Cargar en hombros. Xinpaqo chaq li ch ina al. Cargu al nio en los hombros. Yo chi paqonk sili winq. El hombre est cargando lea en los hombros. Paqy, paq. Guapinol. Chu li paqy. El guapinol tiene mal olor. Ma taawaj paqy. Quieres guapinol?. Paraxkat. Chamuscado. Paraxkat li pim xbaan li xaml. El monte est chamusqueado por el fuego. Parutz, sipotz (sin.). Atrofiado, vano, raqutico, seco, mazorca que no tiene muchos granos. Parutzeb laahal. Tus mazorcas no tienen

granos. Parutzlaatz i . T perro est raqutico. Pat, meer, rix. C o s t r a , p o s t i l l a , escama de pez. Xwisi xpat linxox. Saqu la costra de mi grano. Chanchan li tumin xpat li kar. Las escamas del pez parecen monedas. Pata. Guayaba. Motzoxsali pata. La guayaba tiene gusanos. Yooko chi ketok pata. E s t a m o s c o m i e n d o guayabas. Patz. Raz del verbo pedir (modo exhortativo-imperativo del verbo), sonido que produce una palmada en algo plano. Patzaatumin re aayuwa . Pdele dinero a t padre!. Patz chawuqm xxaal rit. Dle una palmada en la espalda!. Patz b il. Demanda, pedido, solicitado. Patzbil chik qakanjel. Nuestro trabajo ya fue solicitado Tz aamanb il chik li ixq aan. Esa mujer ya fue pedida. Patzink. Indagar, estar preguntando (accin frecuentativa). Xinpatzi chaq sak aleb aal ab an maa ani len nanawok ru. En la aldea estuve preguntando pero dicen que nadie lo conoce. Patzok. Preguntar, solicitar, pedir. Xpatzjun xbatzuul xchina Roos. Rosita pidi un juguete. Ma xaapatzre k a' ru traj. Le preguntaste qu quera?. Patz om. Pregunta, solicitud. Teetaqsi eeruq wi wank eepatz om. Si tienen

140

Q'eqchi' Kaxlan aatin

preguntas levanten la mano. Wank jun inpatz om. Tengo una pregunta. Patzpo. Pache, aplanado. Patzpo teekanab ru li meex. Hay dejan la mesa aplanada. Patzpo li pek. La piedra es pache. Payab. Eterno, inmortal. Payab li aamej. El alma es eterno. Us naq payab o raj. S fueramos eternos seria bueno. Payabil. Eternidad, inmortalidad. Moko qe ta li payabil. La eternidad no es para nosotros. Payok. Enamorar, encargar. Xpay Xmar aj Pax. Pascual enamor a Mara. Xqapay wa re qanaChiik. A doa francisca le encargamos tortillas. Pechlebaal. Carpintera. Yo chi ka n j e l a k s a p e c h l e b a a l l i w e c h k a b a l . M i v e c i n o e s t trabajando en la carpintera. Ma aawe li pech leb aal. La carpintera es tuya?. Peepem. Mariposa. Kamanat jun ch ina usil peepem. Te pareces a una mariposa muy bonita!. Kama anebli uutzuuj li peepem sa xb een li pachaya. Las mariposas parecen flores sobre la grama. Peex. Marco, balanza. Moko us ta li peex. La balanza no sirve. Chi peex taabis li ixim. El maz lo pesas con balanza.

Pej. Raz del verbo romper (modo imperativo) Rmpelo!. Pej li qeel isb. Rompe la chamarra vieja!. Pejel. Roto. Pejel li waq . Mi ropa est rota. Pejel laayach . T ropa interior est rota. Pejenaq. Roto anteriormente. Pepejel b i laat ikr. Cmo qu t camisa esta rota?. Pek. Piedra. Xinten wibchi pek. Me lastim con la piedra. Yo chi kutuk pek sali hali ch ina al. El nio est tirando piedras en el agua. Pekil be. Carretera de terracera. Toj reetal naq xexyiibli pekil be. Por fin construyeron el camino de terracera. Pekink. Empedrar. Xqapeki ru li be. Empedramos el camino. Yookebchi p e k i n k b e l a j k a n j e l . L o s trabajadores estn empedrando caminos. Pens. Pimienta gorda. Tiklaak re ch oqok pens. La cosecha de pimienta gorda ya va a empezar. Pere, peren. Cresta de gallo. Kaq xperelaj tzo. La cresta del gallo es roja. Chinaus xpereli kaxlan. La cresta del pollo es bonita. Perel. Objeto de forma aplanada (papel, tabla). Jun perel hu. Una hoja de papel. K e junaq inwa!. Deme una tortilla! (Por su forma plana). Perpo. Aplanado, tendido, objeto que tiene forma plana (ropa, papel

7 1

Q'eqchi' Kaxlan aatin

141

madera). Perpo xaakanabli kil sa ch och . El comal lo dejaste extendido en el suelo. Perpo li hu. El papel est extendido. Persek. Plato. Xjore li persek. El plato se quebr. Jo nimal xake laapersek . Cunto te cost t plato?. Perxaab, tzarxaab, peryant. Sandalias, caite. Xinloqjun suumal p e r x a a b . C o m p r u n p a r d e sandalias. Qeq li perxaab. Las sandalias son negras. Pich, korechech. Pjaro carpintero (pequeo), tambin a los mentirosos se les llama as. Yo xkobal li inup li pich. El pjaro carpintero est at aj pich . agujereando la ceiba. Laa T eres mentiroso.
7 2

Pikbil. Escarbado. Pikbil xnaaj qochoch. El cimiento de nuestra casa ya est escarbado. Pikbil xsa li kabl. D e n t r o d e l a c a s a e s t escarbado. Pikok. Cavar, escarbar. Xqapik jun kumbwechb een li wiitz in. Con mi hermano escarbamos un pozo. Xexpik xnaaj li kamenaq laj muqunel. L o s e n t e r r a d o r e s escarbaron una tumba. Pikonel. E s c a r b a d o r. Aj pikonel kumb. E s c a r b a d o r d e p o z o s . Xtanek sa li jul laj pikonel. El escarbador se cay dentro del hoyo. Pikoopiko, bekeebekee (sin.). Escarbar rpido (accin inmediata). Pikoopiko xexbaanu re li jul. El hoyo los escarbaron rpido. Pim. Grueso. Pim ru li waq. Mi ropa es gruesa. Pim. Monte. Xiikil pim chi rix kabl. Detrs de la casa hay mucho monte. Pimal isb. F r a z a d a , c h a m a r r a gruesa. Terto xtz aq li pimal isb. La frazada es cara. Xt aqa laapimal isb . T chamarra gruesa se moj. Pimok. Crecer (el monte), volverse grueso. Xpimok ru li nebaan. El patio se llen de monte. Xpimok li wex xbaan li tzaj. El pantaln se volvi grueso por la suciedad. Piqok. L a m e r, golpear. Xpiq li persekli tz i . El perro lami el plato.

Pichik. Cucharn pequeo. Jwal xik nakexye li pichik. Los cucharones pequeos hacen mucho ruido. Pikank. Golpear (golpes duros). Xinpika chi cheli kawaay. Golpe con palo al caballo. Xpik axjolom li winq chi ru li tz ak. El hombre se son la cabeza con la pared. Pikpik. A p e s t o s o ( c o n o l o r a pescado o de huevo, sabor u olor de carne cruda). Pikpikaawu. Hueles mal (a pescado o a huevo). Pikpik ru li meex. La mesa tiene mal olor. Pikbil jul. Tnel. Wank jun pikbil jul rubel li tenamit. Debajo de la ciudad hay un tnel.

142

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Xinpiq chi wuq xpeekem laj kalanjenaq. Al borracho le d un puetazo en la frente. Pisk. Salto, brinco. Xke jun pisk li qawa chin naq xril li k anti . Cuando el seor vio la culebra dio un brinco. Jo najtil nahulak laapisk. A qu altura llega t salto?. Piskok. Saltar. Yookebchi piskok sachaat li kaxlan. Los pollos estn saltando en la cama. Xinpisk ok sali nima. Yo brinqu en el ro. Pisk onk. Saltar o brincar sobre algo. Xpisk ok li kantilaj Turuch. Arturo brinc sobre la culebra. Yooko chi piskonk pek. Estamos brincando piedras. Pitzkiri, pirik. Gusano peludo. Xxib'eek xb aan pitzkirili ixqa al. La muchacha fue asustada por el gusano. Ninxiwa ru li pitzkiri. Los gusanos me dan miedo. Pix. Miserable, tacao. Maak anakasi jwal pixat. Eres un miserable no regalas nada. Aj pix li wanab. Mi hermana es tacaa. Pix. Tomate, mesquino. Sa xya al li pix. El jugo de tomate es rico. Ninqi pix. Tomates grandes. Wan aapix. Tienes mesquino. Poot. Gipil. Ani xkemok re li poot. Q u i n t e j i e l g i p i l ? . Jay ru laapo ot. T gipil es fino. Poch b il. Quebrantado (el nixtamal). Poch bil chik laab uch. T nixtamal ya est quebrantado.

Pochek. S e r q u e b r a n t a d o ( e l nixtamal). Xpoch ek laabuch sali ke'b'ab'aal. T n i x t a m a l f u e quebrantado en el molino. Pochom. N i x t a m a l q u e b r a n t a d o (molido). Toj wank xpoch om li ixq. La mujer todava tiene nixtamal que om li ixqa al. quebrantar. Xhir xpoch La muchacha reg su nixtamal quebrantado. Poh, po. Luna, mes. Jun po tinbayq chaq. Voy a tardar un mes. Akpo. Luna nueva. Pojk, poj. Materia, Pus. Wank pojk saxyoklal li wechbeen. La herida anq an de mi compaero tiene pus. Q li pojk. La materia est muy amarilla. Pojk o k, pojkenk. Supurar, volverse materia. Xpojken li woq. Mi pi se llen de materia. Yo chi pojkenk sa laajolom. T cabeza se est llenando de materia. Ponjor, aql, choop. G u a r u m o , nom. Cient. Cecropia. Ma kach ineb sank chi ru li pojor. El guarumo tiene muchos gusanos. Pom. Copal, salo. Sununk xb ook li pom. Qu oloroso es el aroma del copal. X oso k li pom. El copal se acab. Pombil. Asado. Pombil tib. Carne asada. Wank jun pombil aaq sa meex. En la mesa hay un cerdo asado. Pomek. S e r a s a d o . Moko us ta xpome k li tib. La carne no fue bien asada.

7 3

Q'eqchi' Kaxlan aatin

143

7 4

Pomok. A z a r, recalentar (generalmente tortillas). Xinpom jun t orol intibwakax. As un pedazo de carne de res. Yo chi pomok wa qana Bir. Doa Elvira est recalentando tortillas. Poop. P e t a t e h e c h o d e s i b a q u e . Xoowar chi ru poop. Dormimos sobre petate. Hel li poop chi ru choch. Tiende el petate en el suelo. Poopaaj. Petate hecho de carrizo. Moko jwal us ta li poopa aj. El petate hecho de carrizo no es muy bueno. Poopol. Municipalidad, alcalda. Twanq jun chutam sapoopol. En la municipalidad habr una reunin. Nakinkanjelak sa li poopol. Yo trabajo en la municipalidad. Poqpoqink. Aplaudir. Yookebchi poq poq ink li poyanam. La gente est aplaudiendo. Xqapoqpoqi saquq naq xnume li awabej. Cuando el presidente paso aplaudimos. Poqchoch. S u e l o a r e n o s o . Poqchoch ru linnaaj. Mi terreno tiene suelo arenoso. Sapoqchoch xex awk. Ustedes sembraron en suelo arenoso. Poqs, pojtz, poqtz, poq. Polvo. Numtajenaq chi poqs sa li be. El camino est lleno de polvo. Makach in poqs xwaklesi li iq . El viento levant mucho polvo. Pospooy. P u l m o n e s . Potzpotz li pospooy. El pulmn es esponjoso.

Inka chik us linpospooy. Mis pulmones ya no sirven. Pox. Ampolla. Pox sawuqm. Tengo ampollas en la mano. Poxo k. Ampollarse. Xpoxek sawoq x b a a n l i x a a b . M i s p i e s s e ampollaron por los zapatos. Poyab, xutax. E s p a n t a p j a r o s . Nakexiwak li tz ik xb aan li poyab . Los pjaros se asustan por le anat li poyab . espantapjaros. Kama Pareces espantapjaros. Poyanam. P e r s o n a , g e n t e , s e r humano. Xe chapek kiibpoyanam. Dos personas fueron capturadas. Chaab il poyanam qawaB eet. Don Alberto es una persona muy amable. Poyte . Balsa. Xsub e k li qapoytesa li ha. Nuestra balsa se hundi en el agua. We li poyte. La balsa es ma. Pu . Pavo silvestre. Sa li pusaxyaal ik. El pavo es sabroso en caldo de chile. Xoohulak chaq aj pu. Fuimos a cazar pavos. Puch. A n m i c o , h i n c h a d o . Puch laawiitz in. Tu hermanito est anmico. Puch aj al. Muchacho anmico. Puchbil. Lavado (ropa o tela). Puch bil chik li aq ej. La ropa ya ha sido lavada. Puchbil li wex chi poqxab on. El pantaln ha sido lavado con jabn en polvo. Puchlebaal. Lavadero. Yookebchi seeraqik li ixq sapuch leb aal. Las

144

Q'eqchi' Kaxlan aatin

mujeres estn platicando en el lavadero. Re komon li puchlebaal a an. Ese lavadero es comunal. Puchpuchink. Lavar ligeramente. Puch puch in chaq sanima . Ve a lavar rpido al ro. Xpuch puch i li ruuq li ixq. La mujer lav rapidamente su corte. Puchuk. Menstruar, Lavar. Xpuchuk li ixqaal. La muchacha menstru. Moko xpuchta li waqXmar. Mara no lav mi ropa. Puchum. Lo que hay que lavar. Toj wank xpuchum li wixaan. M i abuelita tiene algo que lavar. Maak a aj wi aapuchum. No tienes mucho que lavar. Puj. Panza, buche, barriga. Chu xpuj li wakax. La panza de la res apesta. Puj xqatiw ewer. Ayer comimos panza. Pujuyuk, pujuyeer. P j a r o nocturno, Pujuyero. Ka'aj wichi q eq nake k utunk li pujuyk. Los pujuyeros slo se ven de noche. Puktasink. Aumentar, acrecentar, multiplicar. Xpuktasi xtumin laj yakonel. El comerciante multiplic su dinero. Puktesibaal esil. M e d i o d e comunicacin. Xqataqla jun sahil choolejil sali puktesib aal esil. Un saludo mandamos en los medios de comunicacin. Anajwank wankebchik puktasibaal esil. Ahora ya existen medios de comunicacin.

Pumlaak. Juntarse, emposarse. (agua en el suelo). Xpumlaak li ha sa li b e. El agua se junt en el camino. Pumpu. Reposado, abultado. Pumpu li sulul chi ru nebaal. En el patio est reposado el lodo. Punit. S o m b r e r o . Xpej linpunit li tzi. El perro rompi mi sombrero. Ma aawe li punit. E s t u y o e l sombrero?. Pur. Jute. Jun champa pur xinkam chaq. Traje un matate de jutes. Kok pur. Jutes pequeos. Puribaal. Lugar donde se agarran jutes. Puribaal li roqha aan. Ese arroyo es lugar para agarrar jutes. Yalaq ani chik nahulak sali purib aal. Ahora cualquiera llega al lugar de jutes. Puribk, purubk. Jutear, agarrar jutes (en el ro). Maa ani naraj xik chi wix chi puribk. Nadie quiere ir conmigo a agarrar jutes. Purik, rupupik, xikank (sin.). Volar. Najt xpurik li patz. El pato vol alto. Toj majinaru chi purik li ch ina tzik. El pajarito todava no puede volar. Putul. Papaya. Yookebchi qano k li putul. Las papayas estn madurando. Toj reetal naq xinchoy li putul. Por fn me termin la papaya. Putzbil. Machado. Putzbil pix. Tomate machacado.

7 5

Q'eqchi' Kaxlan aatin

145

Putz ek. Ser machacado. Xputzeli ik sa xyanq li pix. El tomate fue machacado entre el tomate. Putz uk. Machacar. Xinputzjun sek ik. Machaqu una taza de chile. Chi che xqaputz li pix. El tomate lo machacamos con palo. Puub . Arma de fuego (rifle, escopeta). Maaka xnaq inpuub. Mi rifle no tiene balas. Xexkamsi chi puub li tzi. Al perro lo mataron con arma de fuego. Puuba a k . S e r disparado. Xoopuubaak chaq xbaaneb laj puub. Fuimos disparados por los soldados. Puubak. Disparar (sin objetivo). Yo chi puubak laj yo. El cazador est disparando.
7 6

Puuba n k . D i s p a r a r a a l g o . Xqapuuba jun hix aban inka xqaket. Le disparamos a un tigre pero fallamos. Xpuuba rib aj Lench. Lorenzo se dispar. Puubche. Cerbatana. Anajwank maa ani chik na oksink puub che . En la actualidad ya nadie utiliza c e r b a t a n a . Junxil junes riki n puupchenakeyoobk chaq. Hace tiempo slo con cerbatana cazaban. Puyuch . Cotorro. Moko nake xtzol ta aatinak li puyuch'. Los cotorros no aprenden a hablar. Xkux li puyuch li mis. El gato se comi el cotorro..

146

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Q
Qa. Nuestro, de nosotros (prefijo posesivo preconsonntico de primera persona plural). Qahal. Nuestra m a z o r c a . Qabatzuul. N u e s t r o juguete. Qaal, ixqaal. M u c h a c h a . Ani laak ab aqa al. Muchacha cmo te llamas?. Chinaus li ixqaal. La muchacha es hermosa. Qaawa. Dios , Ser supremo. Kuy qamaak at Qaawa wankat sa choxa!. Seor que ests en los cielos perdnanos!. Qana. Seora, doa. Chan xawil qana . Cmo est seora?. QanaPet. Doa Petrona. Qawa. Don , seor. QawaB ex. Don Sebastin. Ma xk ulunk li qawaYaak. Ya lleg el seor Santiago?. Qe, qeech. Nuestro. Qe li kabl. La casa es nuestra. Qeer , kelam. Fila, hilera. Jun qeer kape xkatk. Se quem una hilera de c a f . Keemaq eerib sa qeer. Ponganse en fila. Qeqan. Abejas silvestres. Xelajk xeoso li qeqan. L a s a b e j a s silvestres se extinguieron. Qerqo. Esta en fila, puesto en fila. Qerqookebli poyanam. Las personas estn en fila. Qixb . Eructo. Chu laaqixb. T eructo hiede. Qixbak. E r u c t a r. Ani xqixbak. Quin eructo?. Yo chi qixbak li kuula al. El nio est eructando. Qul, qulb. Variedad de bejuco (til para amarrar lea y cercos). Bak amaq leesichi qulb . Amarren s u l e a c o n b e j u c o . Raasa naq natupek li qulb. El bejuco cuesta que se reviente.

Q
Qa. Puente. Xiwxiw numek chi ru li q a. Es peligroso pasar en el puente. Xext an li q a wank sali nimb e. El puente que est en el camino lo botaron. Qaajenaq. Podrido. Qaajenaq li tul xelow. El banano que comieron est podrido. Q aajenaqebchik li pix. Los tomates ya estn podridos. Qaak. Pudrirse, se refiere a montes, verduras. Yo chi qaak li wiyaj. Mi semilla se est pudriendo. Q aal. Brazada (medida; todo lo que una persona puede cargar en brazos). Xqakayi kaahibqaal si . Vendimos cuatro brazadas de lea. Xinloqchaq jun qaal ichaj. Compr una brazada de hierba. Qabaak. Ser acusado. Xooq'abaak chi elq ak. Fuimos acusados de robar. Qajk, sutqiik. Regresar, volver. Xqaj sarochoch li wechbeen. Mi compaero se regres a su casa. Joqe tooqa j q . C u n d o regresaremos?. Qajsiik. Ser devuelto. Xqajsiik qe li tumin. El dinero se nos fue devuelto. Qajsink. D e v o l v e r. Xinqajsi li kaxlan xbaan naq terto xtzaq. El pollo lo devolv por que est caro. Qajsi li batzuul. Devulve el juguete!. Qalunk. Abrazar. Xinqalu li ixq. Abrac a la mujer. Xqalu li max laj Um. Humberto abraz al mico. Qaluuk. Ser abrazado. Xqaluuk li kach in xb aan li rixa an. El beb fue abrazada por su abuela. Q an. Maduro, amarillo. Q anebli mins tul. Los guineos estn maduros. Q an xb onol li kabl. La casa es de color amarillo. Qanjorink. D o r a d o . Qanjorink laakape. T caf est dorado. Qa n k i b . P a c a y a s i l v e s t r e amarilla. Moko sa ta li qank ib. La pacaya amarilla no es rica. Jun toon qankib xwil chaq sa pim. En el monte v una mata de pacaya amarilla. Qanok. Sazonar, madurar, volverse amarillo. Xqano k li saltul. El zapote ya est sazn. Xq ano k ru li t ikr xb aan li tz ajn. La tela se volvi amarillo por la suciedad.

Q antiloy. Piedra de ro. Xinxkut chi q antiloy laj Ek. Hctor me tir con piedra de ro. Kaw li qantiloy. La piedra de ro es dura. Qantutu. Nombre de una aldea de Chahal, A.V. Maakaeb aj wi poyanam q antutu. En Q antutuno hay mucha gente. Qap, qanachaq. Variedad de frjol (ejotes). Junes qap naqatiw laao. Nosotros slo ejotes comemos. Yal xq aak li q ap. El ejote slo se pudri. Qaxal, numtajenaq. Demasiado, mucho, exceso. Qaxal nim ru li palaw. El mar es muy ancho. Qaxal q'emkunat. Eres demasiado haragn. Qaxbenk. Rebasar rpidamente varias cosas. Xqaq axb ehebchaq laj si sa kiche. A los leadores los rebasamos rpidamente en la montaa. Xooxqaxbe chaq li al sa be. El muchacho nos rebas en el camino. Q axbil. Rebasado, pasado. Q axb il xteram li kab l xeke. La altura de la casa ustedes la hicieron rebasada. Q axb ilo chikan xb aan laj aanilanel. Ya fuimos rebasados por el corredor. Qaxek. Ser rebasado. Xqaxek li imul xbaan li kok. El conejo fue rebasado por la tortuga. Qaxok. Rebasar, cruzar la calle, adelantarse a alguien. Xqaqax li nimbe qechbeen li cheekel ixq. Cruzamos la calle en compaa de la ancianita. Raasa naq xexinq ax chaq. Me cost rebasarlos.

Qaxonk. Trasladarse (de un lugar a axonk sanimla tenamit. otro). Xooq Nos trasladamos a la ciudad. Qa x t e s i i k . S e r e n t r e g a d o . Xqaxtesiik laj elqreheblaj puub. Los ladrones fueron entregados a los axtesiik qatumin. soldados. Majinaq No nos ha sido entregado nuestro dinero. Qaxtasink, qaxtesink. Entregar. Xinqaxtasi xtojbal. Le entregu su pago. Joqe teeqaxtesi li kabl qe. Cundo nos van a entregar la casa?. Qeebank. Atravesar. Xqeebrib li kanti sa be. La culebra se e ebli che atraves en el camino. Q aran. Atravieza el palo all. Qeqo. Est atravesado. Qeqo li roq aran jo kan naq xinyeq . Tena el pi atravesado ah por eso lo m a c h u q u . Qeqo chi wark li chinaal. El nio est durmiento atravezado. Qeel. Viejo (cosas). Qeel aj chik laaxaab. Tus zapatos ya estn viejos. Q eel li wex xaloq. El pantaln que compraste est viejo. Qeelkok. Envejecerse (objetos). Xq eelo k li kaax. T cofre se arruin (envejeci). Junpaat naqeelok li tikr. L a r o p a s e g a s t a r p i d o (envejece). Q ehil. Tiempo de, fecha. Majixq ehil xkamik jokan naq xkolek. Todava

7 9

Q'eqchi' Kaxlan aatin

149

7 0

no le ha llegado la hora de morir por eso se salv. Xhulak xq ehil xxikik li wixaan. Lleg el tiempo de que se vaya mi abuelita. Qem. Masa. Toj qem laawa. T tortilla todava es masa (cuando no est bien cocida). Naabal qem xe xlow li kaxlan. Los pollos comieron mucha masa. Qemal, chaabil (sin.). L u j o s o , fino. Xqemal li chaat xaloq. La cama que compraste es lujosa. Xq emal inkamiis. Mi camisa es fina. Qemok. Volverse masa (tortillas, tamalitos o pescado). Xq emo k li kar. El pescado se volvi masa. Yo chi qemok li poch. Los tamalitos se estn volviendo masa. Qenkun, qemkun. H a r a g n , perezoso. Q emkun li wixaqil. Mi esposa es perezosa. Qeq. Negro, espanto. Q eq saaawu. Tus ojos son negros. Xooxibeek xb aan aj q eq. Fuimos asustados por el espanto (el negrito). Qeqichoch, waakab choch, chaab il choch(sin.). Tierra frtil (bueno para la siembra). Chaabil ch ochli qana aj. Nuestro terreno es tierra frtil. Qeqok. Volverse negro. Xqeqok li isb xbaan li sib. La chamarra se negre por el humo. Xq eqo k lintib el chi ru saq e. Mi piel se obscureci en el sol.

Qes. Afilado, filudo. Q es linchiich. Mi machete est afilado. Q es ru li pek. La piedra es filosa. Qetok chaqrab. Infringir leyes. Nakeqetok chaqrablaj elq. Los ladrones infringen la ley. Qetqet. Orgulloso. Moko sa ta aatinak rik in aj Lujwal q etq et. Con Pedro no es ameno hablar es muy orgulloso. Qichek, pejek (sin.). Ser roto, romperse. Xq iche k sarit linwex. El trasero de mi pantaln se rompi. Qichil, pejelk (sin.). Roto. Qichil xlanb al li wa. La servilleta est rota. Pe qichil bi li isb. Cmo que la chamarra esta rota?. Qichok e, japok e. Gritar. Xqich re li ch ina al. El nio grit. Qichok, pejok (sin.). R o m p e r. Xinqich li risb inna. Romp la chamarra de mi mam:. Xqich xtzuumal re li xul aj al. El patojo malcriado se rompi los labios. Qiib. Especie de rbol (el mecate es til para amarrar casas). Xiikileb koktz ik seru uj li q iib . En la copa del q iibhay muchos pajaritos. Qilaak. Espesarse. Xqilaak ru li quka. Nuestra bebida est muy espeso. Jwal sas ru li uqun. El atol se volvi muy espeso. Qix. Caliente. Qix ru li saqe. El sol est caliente. Qix sa laawisb. T chamarra est caliente.

150

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Qixink. Calentarse (al sol). Yo chi qixink linyuwachin chi ru qaawa' saqe. Mi abuelo se est calentando debajo del sol. Qixnank. Hervir o calentar. Ayu chi qixink xkatq li xaml. Ve a calentarte cerca del fuego!. Xqaq ixna b ab ay ha . Calentamos un poco de agua. Qixnok. Calentarse. Xqixnok sa isbli k uulaal. El beb se calent en la chamarra. Qo c h i n k , q o c h o k . E n r o l l a r. Xinqochi li kaam. Enroll el lazo. Xq och ribli k antirub el ch aat. La culebra se enrroll debajo de la cama. Qochqo. Enrollado. Qochqo jun kuluk saaajolom. En t cabeza est enrollado un gusano. Qojyink, qoqyink, akab (sin.). Noche, oscuridad. Xookana sa qojyink. N o s q u e d a m o s e n l a oscuridad. Inkanawaj texchalq sa qojyink. No quiero que vengan de noche. Qol. Collar, trementina de rbol, raz del verbo tapiscar, xido. Chinaus li xqol li qanachin. El collar de la seora es precioso. Xqol chaj. Trementina de pino. Qolbil. Tapiscado. Qolbil chik li kal. La milpa ya est tapiscada. Qolok. T a p i s c a r. Toj yooko chi q o l o k . T o d a v a e s t a m o s tapiscando.

Qolom. Tapisca. Majinaqachoy li q olom. Todava no hemos terminado la tapisca. Qooq. Chilacayote. Numtajenaq x s a h i l l i q ooq s a k a b . E l chilacayote es sabrossimo en panela. Xinpuk chi choch li qooq. El chilacayote lo revent en el suelo. Qoot. Vuelta. Xinke jun inqoot sa tenamit. Di una vuelta a la ciudad. Xinxkanabsaxq oot b e li ch iich . El carro me dej en la vuelta del camino. Qoq. Carga de conciencia, pago del mal que uno hace, retribucin (castigo). Taak ul xq oq li xab aanu. Recibirs castigo de lo que hiciste. Qotok. Dar vuelta (alrededor de algo), enrollar algo. Toj xink e chaq jun inqoot sakalebaal. Todava llegue a dar una vuelta en la aldea. Xqaqotob chi kaam, xjolom li wakax. L a c a b e z a d e l a r e s l o enrrollamos con lazo. Quchuk. Quebrar (doblar en dos y quebrarle la columna vertebral, animal o persona). Xexquch rix li kachin. Al nio le quebraron la columna. Xqaquch rix li kej. Al venado le doblamos la espalda. Qumet. Podrido (madera). Qumet laasi. T lea est podrida. Yaalal texnumeq sa xbeen li qa xbaan naq qumet. Hay pasan despacio sobre el puente porque est podrido.

7 !

Q'eqchi' Kaxlan aatin

151

7 "

Qumetok. P u d r i r s e ( m a d e r a ) . Xqumetok li tzamba. La viga se pudri. Qun xchool. H u m i l d e , a m a b l e , p a c f i c o . Qu n e b x c h ool li qechkabal. Nuestros vecinos son un inch ool. Soy humilde. amables. Q Qun. Suave. Qun li poch. El tamalito de masa es suave. Q un tul twaj laa in. Yo quiero un banano suave. Qunaak. Ablandarse, suavizarse, contentarse (cuando una persona se unak xch ool ha enojado con otra). Xq wik in. Ella ya se content conmigo. Xq una li q em xb aan li ha . La masa se suavis por el agua. Qu n b e s i i k . Persuadido, convencido, consolado. Xooq unb esiik xb aan li xrab in Ajaw. Fuimos convencidos por la hija del Rey. Qu n b esinbil. P e r s u a d i d o , convencido, consolado. Qunbe sinbil li chinaal naq nayaabak. Cuando el nio llora es consolado. Junxil q unbesinbilin chaq xbaan qana Luup. H a c e t i e m p o d o a Guadalupe me consolaba. Qunbesink. Persuadir, contemplar, e n a m o r a r, c o n v e n c e r, consolar. Qunbesi chaq laayuwa re naq tooxkanabchi xik. Ve a convencer a t padre para que nos d permiso!. M a x a a q u n b e s i l i i x q a a l . Convenciste a la muchacha?.

Qunek. Ser arrullado, cargado (beb). Yo chi qunek li kachin. El un beb est siendo arrullado. Xinq li chinaal. Arrull al nio. Quninbil. A r r o p a d o , v e s t i d o . Aquninbil li china cheekel winq xbaan li ke. El ancianito est arropado porque hay fro. Qunok. Suavizarse. Xquna laawa. Tu tortilla se suaviz. Qunquuk. Chineado, arrullado. Qunqu laj china Kalich. Carlitos est arrullado. Qunqun. Muy suave, delicado, f r g i l . Qunqun ru li isb. L a chamarra es muy suave. Q unqun li che. El palo es muy frgil. Qunuk. C a r g a r b e b , c h i n e a r. Xqaqun chaq xkuulaal lix Kar. Chineamos el beb de Carmen. Q uq . Quetzal. Ch ina us xk uuk um li q uq . Las plumas del quetzal son bonitas. Sakehil ch ochnake wank li q uq .Los quetzales habitan en tierra fra. Qusbil. Corregido, reprendido, educado. Qusbil chik li walal. Mi hijo ya fue reprendido. Q usb ilo chik jo kan naq k ulb ilo yalaq b ar. Somos educados por eso donde quiera somos bienvenidos. Qusek. Ser corregido, reprendido, amonestado. Xequse laj tzolom xbaan laj kutunel. Los alumnos fueron reprendidos por el maestro.

152

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Qusuk. Corregir (los malos actos), r e p r e n d e r, a m o n e s t a r. Taaqus laawalal xbaan naq inka chik naab ink. Hay corrges a t hijo por q u e y a n o h a c e c a s o . Xinqus linyuwa . Mi padre me reprendi. Qut. Bajareque . Re qut li wochoch. Nuestra casa es de bajareque . Maajun chik qaq ut. Ya no tenemos ni un bajareque . Qutunk. C o n s t r u i r c a s a s d e bajareque. Yookebchi q utunk kab l linkomon. Mis familiares estn construyendo casa de bajareque .

Quusank. Roncar, bufar, resoplar. Naquusank sa ruuj li al chi wark. El muchacho est roncando en su sueo. Q ux. Musgo. Chaab il cho q uutz u uj li qux. El musgo es bueno para adorno. Xiikil q ux chi rix li inup. En la ceiba hay mucho musgo. Quyuk. Arrancar (monte suave; in pach aya grama, musgo). Ma kach xqaq uy. Arrancamos mucha grama.

7 #

Q'eqchi' Kaxlan aatin

153

R
Ra. Doloroso, picante (chile). Ra li ik. El chile es picante. Ra li woq. Me duele el pi. Raal, ral. Trampa. Xtanesaraal li yuk. La cabra se cay en la trampa. Raabil. Amado, querido, aceptado, apreciado. Raabil li ixq a an xb aan xb eelom. Esa mujer es amada por su esposo. Raab ileblinkok al. Mis hijos son apreciados. Raaro. Querido, amado, apreciado. Raaro wu. Soy querido. Raasa. Difcil, costoso, sufrido. Raasa naq xookulunk. Nos fue muy difcil llegar. Raasa naq nab ehek li wixa an. A mi abuela le cuesta caminar. Raaxiik . Problema, dificultad, peligro. Xqanumsi chaq jun nimla raaxiik. Pasamos por un gran problema. Chaaj wank sa raaxiik. Es muy difcil vivir en dificultades. Rabin. Hija (del hombre). Xnimank chik linrabin. Mi hija ya creci. qaxal chinaus laarabin. Qu hermosa es t hija!. Rahe k. Ser querido, amado. Xoorahe k xb aan laj k utunel. Fuimos queridos por la maestra. Xinrahe k. Fui amado. Rahil choolej. Tristeza. Naxkanab rahil ch oolej li kamk. La muerte deja tristeza. Rahok c h ool. E n t r i s t e c e r s e , volverse triste. Xraho k inch ool. Me puse triste. Xrahok xchool aj Ku xbaan li rixaqil. Domingo se puso triste por su mujer. Rahok. Doler, volverse picante (el chile). Xraho k li wuqxb aan tz iib ak. Me doli la mano por escribir. Jwal ra li ik. El chile es picante. Rahobtesiik. Ser torturado, sufrido. Xrahob tesi wix li wiiq. Mi carga me hizo sufrir. Rahobtesinbil. Torturado, sufrido. Xrahobtesi li winq laj puub. El soldado tortur el hombre. Rahobtesink. Torturar, hacer sufrir. Xooxrahobtesi li yajel xnume. La epidemia que pas nos hizo sufrir. Xrahobtesi li ralal li qawachin. El seor tortur a su hijo. R a h o k , a j o k . A m a r, q u e r e r. Nakatinra. Te amo!. Nakooxra li qana . Nuestra madre nos ama. Raj. P a r t c u l a ( q u e u n a a c c i n hipottica o un deseo, indica la

probabilidad de la accin). Twaj raj ihoomin raj wa ak. Quisiera comer. B wiwank raj intumin. Si tuviera dinero fuera millonario. Rajom, yaalal. Fin, objetivo. Ka' ru xyaalal laakanjel. C u l e s e l a objetivo de t trabajo?. Wimaak qajom arin yo qeb . S no tenemos que hacer aqui vmonos. Rakachtzuul. Correcaminos. Inka xooruhank xchapb al li rak achtzuul. No pudimos capturar al correcaminos. Ral tumin. I n t e r s , p o r c e n t a j e . Maak aaj wiral intumin xe xtoj. Me pagaron muy poco inters de m dinero. Wank ral xtumin li qanachin. La seora tiene inters por su dinero. Ralchoch. Maya, indgena, natural, aborigen. Naabaleb aj ralchoch xekamjek. M u c h o s m a y a s s e m u r i e r o n . Laao aj ralchoch. Nosotros somos indigenas. Ramb il, chapb il. Reservado. Ramb il qana aj. Nuestro lugar est reservado. Ramek. Ser atajado. Xramek lix Pil xbaan laj kalajenaq. Filomena fue atajada por el borracho. Ramleb, natleb. Tranca. Wank ramlebsa li be. La carretera est obstaculizada. K e li natlebchi rix xtz apb al li kab l. Pon la tranca detrs de la puerta!. Ramlebaal. Garita. Maani wank sa li ramlebaal. En la garita no hay nadie.

Ramok. A t a j a r, im p e d i r , t a p a r. Xexram li roq nima. El cauce del ro lo taparon. Xoohexram chaq aj elq. Los ladrones nos atajaron. Ramro. Atajado, tapado. Ramro li nimb e xb aan li but'. El camino est la carretera est obtaculizada por la inundacin. Ramro li saq e xbaan li choql. El sol est tapado por las nubes. Rantin, jok. Honda. Xtupek li rantin. L a h o n d a s e r e v e n t . Rantinink. Tirar con honda o con fuerza. Raqbe, ruqbe Extravo, vereda, senda. Xechal li al sa raqbe. Los muchachos se vinieron por la vereda. Raqek. T e r m i n a r, f i n a l i z a r, suspenderse. Xooraqek chi waak. Terminamos de comer. Naq texraqe q texxik chi hilank. Cuando terminen van a descansar. Raqik. Fin, trmino. Xhulak saxraqik li awk. La siembra lleg a su fin. Raqjenaq. Terminado, finalizado (hace tiempo). Raqjenaq chik li sik ok kape. La cosecha de caf hace tiempo que ha terminado. Raqol chaqrab. Juez. Aj raqol chaq rabqawaKux. Don Marcos es juez. Lab al winq laj raqol chaq rab . El juez es mal hombre. Rax. Verde, no maduro, crudo, azul. Toj rax li chib. La carne todava est

7 %

Q'eqchi' Kaxlan aatin

155

7 &

cruda. Rax li saltul. El zapote no est maduro. Raxuqun, qemha (sin.). Agua de uq un. Me masa. Xwukjun joom rax tom una guacalada de agua de masa. Raxkaam, uxb (sin.). Bejuco. Chi raxkaam tqabak li oqech. Con bejuco amarraremos los horcones Kaw li raxkaam. El bejuco es resistente. Raxkamk. M u e r t e r e p e n t i n a ok re li ixq. (accidental). Raxkamk x La mujer se muri repentinamente. Raxke. T o r t i l l a d e m a z t i e r n o (envuelto en hojas). Raxke tqawa hoon. Hoy vamos a comer tortillas de maz tierno. Raxkehob, raxkihob. Paludismo. Raxkehob reek li cheekel ixq. La anciana tiene paludismo. Tatpuchirq xb aan raxkehob. Por el paludismo te vuelves anmico. Raxpan, selepan, pan. T u c n , cucharn (de color verde). Yookeb chi lowok tul li raxpan. Los tucanes estn comiendo bananos. Xmol raxpan a waayi . Este huevo es de tucn. Raxtul. Injerto. Xt ane k jun raxtul sa inbeen. Un injerto cay sobre m. Xwaw jun toon raxtul. Sembr una mata de injerto. Raxyaat. M o s c a . Yoolesiheb li raxyaat. S a c u d e a l a s m o s c a s . Xinkamsiheb li raxyaat. Mat las moscas verdes.

Raylal, rahilal. Dolor, sufrimiento. Majinakotz xraylal li woq. El dolor de m pi no se ha calmado. Wank jun qanimla rahilal. Tenemos un gran sufrimiento. Re maqab, maqab, rechool (sin.). Pecho. Ra re inmaqab. Me duele el pecho. Re, reech. Su, de l, para, de. Re qawaB it li kab l. La casa es de don Vctor. Re li tul. El banano es de l. Reek. Sentir algo o padecer de algo (lo que se siente). Ka' reek. Qu tiene?. Raxkehob reek. El tiene paludismo. Reetalil. Seal. Xintiqobak a'an reetalil naq xink anjelak. Trabaj, es por eso que sud. Taakanabreetalil b ar wixoonume k. Hay dejas sea por donde pasamos. Reheb . De ellos. Rehebli akach. El chompipe es de ellos. Rek. Todo. Rektaamol li ixim. Has bien t trabajo. Rela. Sobra, resto. Rela tzekeemj. Resto de comida. Xkanabrelali tib qana chin saxb een li tem. La seora dej resto de carne sobre la silla. Relebaal iq. Norte. Laao xoochal chaq sa relebaal iq. Nosotros venimos del norte. Xik qe sareleb aal iqxsik b al qana aj. Iremos a buscar tierra al norte. Relebaal saqe. Oriente. Xkohebli qakomon saxjayal relebaal saqe.

156

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Nuestros familiares se fueron direccin al oriente. Relebaal sib. Chimenea. Xtil jun mis sareleb aal sib . Un gato se trab en la chimenea. Yiibjunaq releb aal sib . Construye una chimenea. Relik. Su salida, partida. Junxil chik relik arin. Hace tiempo que se fue de aqu. Remrem, ra re (sin.). A c i d o . Remrem li lamunx. El limn est cido. Repbak. A l u m b r a r, forma en que el agua se riega de un recipiente ( r e p e n t i n a m e n t e ) . Narepbak li kaaq sa qojyink. D e r e p e n t e alumbr el rayo en la oscuridad. Narepbak li ha chi wix. D e repente se reg el agua en mi espalda. Repek. Ser salpicado, regado (agua en recipiente). Xrepe k chi tz aj aj ha li ixq. La mujer fue salpicada con agua s u c i a . Xinrepek chi ha. F u i salpicado con agua. Repok. Salpicar, regar (agua con algn recipiente). Xooxrep chi hali beelebaal chiich. El carro nos salpic con agua. Reqek. Ser lamido. Xreqxnaqwu li tzi. El perro me lami la cara. Reqok. Lamer. Xreqli tibli tzi . El perro lami la carne. Xreq ruq li china ixqaal. La nia se lame las manos.

Rike tzuul, maw (sin.). Sbila. Ke xya al rik e tzuul saaawismal re naq tkiiq. Echa lquido de sbila en tu cabello para que crezca. Rikin, rukin. Con (sin.). Xik we rikin inmel. Voy a ir con mi abuela. Xintoj linwa rik in intumin. Pagu mi comida con mi dinero. Rinok, yuok (sin.). E s t i r a r, extender una pita o lazo. Yal xinrin xjaaj li kaxlan ut xkam. A la gallina slo le estir el pescuezo y muri. Xqarin xtzuumal li hix. La piel del tigre lo estiramos. Rinrin. Elstico, algo que se estira. Rinrin laapunit. T sombrero se estira. Rinrino re batzunk. Para jugar somos muy elsticos. Rinro. Estirado. Rinro li kaam. El lazo est estirado. Rinro roq aj Lu sab e. Pedro tiene estirado el pi en el camino. Riskiij pur. Apazote. Chu li riskiij pur. El apazote hiede. Ban len li riskij pur. Dicen que el apazote es medicinal. Rismal u. Pestaa. Maaka rismal aawu. T no tienes pestaas. Rit oq. Calcaal, carcaal. Xinyokrit woq. Me cort el calcaal. Jwal nim rit aawoq. Tienes muy grande t calcaal. Rit uq, ch uukum. Codo. Xjachrit wuqli mis. El gato me mordi el codo. Siip rit aachuukum T codo est hinchado.

7 /

Q'eqchi' Kaxlan aatin

157

7 (

Rix. Cscara, corteza de palo. Kaq rix li che. La corteza del palo es roja. Xintz eq chaq rix li tul. Fui a botar la cscara del banano. Ro. Quinto (nmero ordinal). Ro kutank. Quinto da. Ro il. El quinto (nmero ordinal). Ro il aawixaqil Xterees peyaal. Verdad que Teresa es t quinta esposa?. Toja roinwa a in. Esta es mi quinta tortilla. Rochoch aj puub. C u a r t e l , destacamento, zona militar. Yookeb xjukbal li rochoch aj puub. Estn destruyendo el cuartel del ejrcito. Rochoch chiich. Vaina. Xexkat li rochoch inchiich. La vaina de mi machete la quemaron. Rochochil hal. Troja. Maakachik na aj sarochochil hal. En la troja ya no hay espacio. Xinwar chaq sa li rochochil hal. Fui a dormir a la troja. Rochochil tumin. Banco. Xeelqak sa rochochil tumin ewer. Ayer robaron en el banco. Rochochil. Casa o bodega de. Rochochil inkay. Bodega de mi mercanca. Rochochil awa b ej. Casa presidencial. Rohimax. Nombre de una aldea de Chamelco, Alta Verapaz. Jonajtil wank li kalebaal Rohimax. A qu distancia se encuenta la aldea Rohimax?. Rokebl iq. Sur. Sa rokebl iq nake chal laj k anjel. Los trabajadores vienen del sur.

Rokebl saqe. Poniente. Ayuqex teetaaqe xjayal li rokeb saqe. Vyanse sigan en direccin al poniente!. Sarokeb l saq e xe siyaak chaq qaxe qatoon. N u e s t r o s antepasados surgieron del poniente. Roqxaan. Pi de anciana (especie de an wank arbusto). kalemaq li roqxa chi rix kab l. Chapeen los arbustos que estn detrs de la casa. Roq, ruqm. Cabo de. Xtoqek roq li maal. El cabo del hacha se quebr. Roq ch iich . Cabo de machete. Roq ro. Flojo, tendido (dejar ropa, tela, bolsas, etc., sin arreglar). Roqro ro laawex. T pantaln est flojo. Roq xaakanabli isb . Dejaste la chamarra sin arreglar. Roqechal. Horcn de. Tkanjelaq cho q roqechal wochoch li chea an. Ese palo me va a servir para horcn de mi casa. Roqel. Origen, fbrica, lugar de produccin, en el sembrado. Toj sa roqel xinloq chaq linwex. Fui a comprar mi pantaln hasta la fbrica. Toj saroqel xqak am chaq li kenq . El frijol lo trajimos desde el sembrado. Roqtixl. Hierva comestible (pi de danto). Jun chakach roqtixl xqataw chaq. Encontramos una canasta de pata de pi de danto (hierba). Roqtixl xkabali ichaj a in. Esta hierba se llama pi de danto. Roqwaj, roqkal. Tallo de milpa. Naq tatqoloq yal taabas rix li

158

Q'eqchi' Kaxlan aatin

roqwaj. Cuando tapisques slo doblas el tallo de la milpa. Rox. T e r c e r o ( n m e r o o r d i n a l ) . Tathulaq toj sa rox tasal li nimla kabl. Vas a llegar hasta el tercer nivel del edificio. Roxin. Soy el tercero. Roxil. El tercero (nmero ordinal). Kab ej tink ul roxil intojb al. Pasado maana recibir mi tercer pago. Toj saroxil tzol wankeb . Ellos estn en la tercera fila. Ru chaat. C o l c h n , c u b r e c a m a . Xtz ajno k ru inch aat. Mi cubrecama se ensuci. Xchuu ru chaat li mis. El gato orin el colchn. Ru kaam. Lmite de una tarea. Toj arin nahulak ru li k aam. El lmite de la cuerda llega hasta aqu. Ru. Su fruta, superficie, su cara. Tz ajn ru li meex. La superficie de la mesa est sucia. Maji naxchaj ru li kachin. El nio todava no se ha lavado la cara. Ru uj aq . Lengua. Xintiw ru uj waq . Me mord la lengua. Nim ruuj aawaq . Eres lengua larga. Ruuj juruch, tuch. Cxis. Xten xjuruch li qawachin. El seor se golpe su mdula espinal . Ruuj uqm. D e d o s d e l a m a n o . Xintoq ruuj wuq m. Me fractur los dedos de la mano. Isi ru uj aawuqm aran. Sca tus dedos de all!.

Ruuj. Punta, extremo, cima. Xtoqek ruuj li kuux. La punta de la aguja se quebr. Xtaqek li max se ruuj li che. El mico se subi en la cima del rbol. Rubel. Debajo de. Muqmu li tumin rub el ch aat. El dinero est escondido el li debajo de la cama. Xaqxooko rub inup. Estamos parados debajo de la ceiba. Ruhank. Poder (hacer algo). Moko xooruhank ta xyiib ankil li kumb . No pudimos arreglar el pozo. Xinruhank chi numxik. Pude nadar. Rum. Jocote. Xinloqchaq eerum. Les a li rum. El jocote compr jocotes. Xq se pudri. Rumbak. Irse corriendo. Narumbak chi xik laj elq kaxlan. El ladron de pollos se fue corriendo. Nakoorumbak naq xoochal. Nos venimos corriendo. Rumbenk. Aventar cosas (una tras otra). Yookebchi rumbenk hal laj qolonel. Los tapiscadores estn aventando mazorcas. Xine xrumbe chaq chi cheli b atz . Los monos me aventaron palos. Rupupik, purik, xikank (sin.). Volar. Xwabi naq xrupupik li patz. Escuch cuando el pato vol. Nahulak raj chi wu rupupik. Me gustara volar. Ruqm, roq. Cabo, mango. Maaka roq li jokleb . El azadn no tiene cabo. Qeq roqli china chiich. El cabo del cuchillo es negro.

7 )

Q'eqchi' Kaxlan aatin

159

Rusilal. Ventaja, beneficio, utilidad. Ka' ru rusilal wank re wi tinloq. Qu ventajas tiene si lo compro?. Maakarusilal li hu aan katomaq. Ese papel no tiene utilidad qumenlo. Ruuchichoch. Mundo. Jwal nim li ruuchich och. El mundo es inmenso. Wi qe li ruuchichoch qilaq. S el mundo es nuestro cudemoslo. Ruujenaq. Terminado, listo. Ruujenaq chik li chun. La cal ya est lista. Ruujenaq chik laawochoch. T casa ya est terminada. Ruujik, raqik. Terminar. Xraqe li kanjel. El trabajo lleg a su fin.

Ruuk. Poder, estar listo, terminar. Xinru chikan, yoo. Ya estoy listo, vamos. Xru chik li qochoch. Nuestra casa ya est lista. Ruutaqa. Valle. Wankebli qawakax chi ruutaq a. Nuestro ganando est en el valle. Tinkab laq sajunaq ruutaq a. Construir casa en algn valle. Ruuxaml. Braza. Maak at aawibchi ruuxaml. No te vayas a quemar con la braza. Kaqpoq in li ruuxaml. La braza est bien colorada.

8 =

160

Q'eqchi' Kaxlan aatin

S
Sa xchool. Contento, felz. Sa xch ool li ch ajom. El joven est feliz. Sa. Sabroso, rico, bueno, agradable, cmodo. Sa li o. El aguacate es rico. Sa wank sajunaq k iche . Vivir en bosque es agradable. Sa aatin. P o n e r s e d e a c u e r d o . Xe xke ribsaaatin. Llegaron a un acuerdo (ellos). Tqak e qibsaaatin re naq wotz tooelq hulaj. N o s ponemos de acuerdo para salir juntos maana. Sa hasb'. En secreto, en voz baja. Tooaatinaq sa hasb' xbaan naq warenaq li kuula al. Hablaremos en vos baja por el beb est dormido. Sa hasb' xe xye jo kan naq ink axwab i. Lo dijeron en voz baja por eso no lo escuch. Sa , se. En, dentro, adentro, a, al. Ke sakab l. Ponlo dentro de la casa. Wank saxb'een meex. Est sobre la mesa. Saan, aran. Dentro de, all. Aran wank li tumin. All est el dinero. Aran x'ok li xul. El animal entr all. Saej. Estmago. Ma ra aasa. Te duele el estmago?. Nim xsali al. El nio tiene grande el estmago. Saab, bulbux (sin.). Pantano. Xt ane k sali saablinch ina mis. Mi gatillo cay en el pantano. Wankeb len ayiin sali saab. Dicen que en el pantano hay lagartos. Saabesiik. Ser aseado, limpiado. Xsaabesiik li kabl xbaan li wikan. La casa fue aseada por mi to. Saabesinbil. A s e a d o , l i m p i o . Saab esinb il salinwarib aal. Mi cuarto est limpio. Saabesinbilo. Somos aseados. S a a b e s i n k . L i m p i a r, a s e a r. Xqasaab esi ru li neb aal. Limpiamos el patio. Saab esi aawib . Asate!. Saak. Chapuln, langosta. Naqoksi li saak re karibk. P a r a p e s c a r utilizamos chapulines. Ma aj saaka jo naxye. Es chapuln el que se escucha?. Saapunk. A r r e b a t a r, agarrar (rpidamente). Xsaapu li tzik li kuch. El gaviln agarr al pjaro. Xsaapu lintumin sa wuqlaj elq. El ladrn me arrebat de las manos mi dinero. Saaseb, choch. Hgado. Ma teeraj xtiwbal xsaaseb wakax. Quieren

8 2

comer hgado de res?. Xpukek xsaasebli qana chin xb aan xjosq il. De la cloera a la seora se le revent el higado. Sachaamil. D e s a p a r e c e r ( d e repente). Sachaamileb li poyanam sa kayiil naq xewuuk. Cuando atardeci la gente de repente desaparecieron. S a c h a a m i l l i h a b . L a l l u v i a desapareci de repente. Sachik, sachjik. D e s a p a r i c i n , momento en que se pierde algo o alguien. Jun po chik xsachik li wixaqil. Hace un mes que mi esposa desapareci. Sachk. D e s a p a r e c e r, ausentarse, extraviarse. Xoosachk chaq sa kiche. Nos extraviamos en la montaa. Jun kutank xinsachk. Me ausent un da. S a c h o k . G a s t a r. Ya l x a a s a c h laatojb al. T sueldo slo lo gastaste. Xsachok li al. Gast el muchacho. Sachso. Perdido, extraviado, borrado, gastado (dinero). Sachso li qak ab a sa li tasal hu. Nuestros nombres estn borrados del libro. Sachso li ch ina mis. El gatito est perdido. Sahak. Disminuir, calmarse (el dolor, hinchazn). Xsahak xmay li woq. El dolor de m pi se calm. Sahil choolej. Saludo. Xtaqla xsahil xchool li rixaqil linloy. Mi amigo mand un saludo a su esposa.

Sahok. Volverse sabroso, alegrarse. Nasaho k li tz inaq xril aj eechal re. El perro se alegr cuando vio a su dueo. Xsahok xch'ool li ixq. Se alegr la mujer. Saka. Diligente, trabajador, arrecho. Sak a li ixq. La mujer es trabajadora. Sak ahin. Soy diligente. Sakek. S e r g o l p e a d o , p e g a d o . Xinsak e k xb aan linna . Fui pegado por mi mam. Xsak eli ch inaal sa li tzolebaal. El nio fue pegado en la escuela. Sakok. Pegar, golpear. Xooxsakli qayuwaxb aan qaxulil. Nuestro pap nos peg por traviesos. Maasakchik. Ya no le pgues!. Sakbaalam. Tigrillo. Xkuxeb li kokkaxlan li sakb aalam. El tigrillo se comi a los pollitos. Sakijoj. Nacido, tumor, quiste. Wank jun sakijoj sa' xko wit. En mi nalga tengo un nacido. Ra linsakijoj. Me duele el nacido. Sakil. Pepita de ayote. Sa li chiin rikin sakil. La naranja es sabrosa con pepita. Xinjiq li sakil. Inal la pepita. Sakol. Perico ligero. Sa inchool laain naq ninqebli sakol. Yo pens que los pericos ligeros eran grandes. Maajun sakol naqil sa pim. En el monte no hemos visto ningn perico ligero.

162

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Sal. Jiote (enfermedad de la piel de los animales). Sal rix li tz i. El perro tiene jiote. Salabank. Ladear, colocar objetos de lado. Xinsalabli uk al. Puse la olla de lado. S a l q u u k , b a l q unk (sin.). Voltearse, ponerse de lado. Xsalq uuk li kach in. El nene se volte. Salso. Est de lado. Salso li wanabchi wark. Mi hermana est durmiendo de lado. Salso li oqech. El horcn est de lado. Saltul. Zapote. Motzo xsa li saltul. El zapote tiene gusanos. Yo chi qanok li saltul. El zapote est madurando. Sam. Moco. Mes laasam. Lmpiate el moco!. Samahib, samayi. Arena. Samayi sa linxaab. Mis zapatos tienen arena. Sank. Hormiga, llaga. Xootiwek xbaan sank. Fuimos picados por hormigas. Sank reekli woq. Mi pi tiene llaga. Saq. Blanco, limpio, canas. Saq ru li ha . El agua est limpia. Xel saq sa aajolom. Te salieron canas. Saqe, qawa saqe. Sol. Majinael qawa saqe. El sol no ha salido todava. Jwal tiq li saqe. El sol est muy caliente.

Saqehil,. Verano. Tooxik sapalaw sasaqehil. En el verano iremos al mar. Sajun po ttiklaaq li saqehil. El verano inicia dentro un mes. Saqbach. Granizo. Yo chi tanek saqbach. Est cayendo granizo. Xkamsi li awimj li saqbach. El granizo destruy la siembra. Saqbin, baqlaqkot. Comadreja. Moko nake xk e ta ribli saqb in. Las comadrejas no se dejan. Saqbolay, sakbolay. Especie de s e r p i e n t e . Xooraanila chaq jun saqb olay. Una serpiente nos corri. Nakamsink xmay li saqbolay. El veneno de la serpiente mata. Saqche. Tijera de techo (en casa de paja). Kaw teebakli saqche. Hay amarran bien la tijera (de casa). Xq a li saqche . La tijera (de la casa) se pudri. Saqchiiq. A t o l e b l a n c o . Saasa li saqchiiq. El atol blanco es sabroso. Saqenk. Claridad, luz (del da), ambiente despejado. Saqenk sa li kab l. En la casa hay claridad. Saqenk ru kutank. El da est despejado. Saqewk. Amanecer. Waklin xsaqew chik. Levantarte ya amaneci!. Sa ch ochxinsaqewk. Yo amanec en el suelo. Saqibaq. Cuchillo (cuchillo con cabo de hueso). Xyok rib laj Ku chi saqibaq. Domingo se cort con cuchillo.

8 3

Q'eqchi' Kaxlan aatin

163

8 4

Saqichima. P e r u l e r o ( c l a s e d e gisquil). Xterq u xtz aq li saqich ima. El precio del perulero aument. Saqihix. M o n j a b l a n c a . Ka'aj wi Kob an wank saqihix. Slo en Cobn h a y m o n j a b l a n c a . Chaqal ru li saqihix. L a m o n j a b l a n c a e s hermosa. Saqikenq. F r i j o l b l a n c o . Moko nahulak ta chi wu li saqikenq . El frjol blanco no me gusta. Saqikenqwichik. Otra vez frijol blanco! Saqitul. Pltano. Pom junaq saqitul. Aza un pltano!. Saqjuy. Clase de atole blanco. Xe xhoy jun ukal saqjuy. Una olla de atole regaron. Saqlun, saklun. Arcilla blanca, tierra blanca. Saqlun okenaq xtzakal wochoch. Las paredes de mi casa son de arcilla. Wankatq saklun sab e. En el camino hay arcilla. Saqok. B l a n q u e a r s e , a c l a r a r s e , palidecer. Xsaqo k lint ikr. Mi ropa se blanque. Xsaqo k li ixqa al naq xril li max. Cuando la mujer vo al mico empalideci. Saqobresink. Blanquear, aclarar, teir de blanco, limpiar. Saqob resi ru li tem. Limpia la silla. Xsaqobresi ru li hali chun. La cal emblanqueci el agua. Saqoonak. Pea. Toj arin nakutunk li saqoonak. La pea se ve desde aqu.

Saqpusink. Gris. Saqpusink ru li choxa. El cielo est gris. Saqpusink li wex. El pantaln es gris. Saqsaq. M u y a s e a d o , l i m p i o , blanqueado, claro, plido. Saqsaq ru li nima. El ro est muy claro. Saqsaq aawu. Ests muy plido. Sas, toqto. Espeso, agua sucia. Sas ru li kape. El caf est espeso. Sas ru li ha. El agua est sucia. Sasok . E s p e s a r, e n s u c i a r s e u obscurecerse (el agua de los ros). Xsaso k ru li ha . El agua se ensuci. Se. Sonrisa, risa. Chinaus laase. Qu bonita es t sonrisa!. Seek. Rer, sonrer. Kaut naq inka nakatseek. Por qu no sonres?. Xinlub k chi se ek. Me cans de reir. Se enk. Rerse de alguien. Xe xse e li ixq laj k anjel. Los trabajadores se rieron de la mujer. K a' ru nakase e. De qu t ris?. Seb. Barro. Xqakil qibchi seb . Nos untamos con barro. Re ch'och' li xaar. La jarrilla es de barro. Seeb. Liviano, gil (persona), ligero, activo. Seeb li wiiq. Mi carga no pesa. Seebli al. El muchacho es gil. Seeb al. Derecha. Seeb al uq m. Mano derecha. Xchunla sainseeb al li t ujixq. La seorita se sent a mi derecha. Seel. Tol. Inkachik naok li wa sali seel. Las tortillas ya no caben en el tol. Jun seel chi tzuuj. Un tol de tayuyos.

164

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Seeraq, saaraq. Cuento, leyenda, historia, conversacin, pltica. Naxnaw kila seeraqli cheekel ixq. La anciana sabe muchas leyendas. Seeraqik, saaraqik. P l a t i c a r, dialogar, conversar. Yookeb chi seeraq ik li wixaan ut li qechkab al. Mi abuela y la vecina estn conversando. Xinseeraqi reheb chank ru xe siya chaq li qaxeqatoon. Les platiqu como es que surgieron nuestros antepasados. Sek. Taza, pocillo. Ch ochsek . Taza de barro. Kaahibaj chik qasek . Slo nos quedan cuatro tazas. Selepan, raxpan, pan T u c n . Nimqeb ruuch re li selepan. Los tucanes tienen el pico grande. Setok. Cortar (con cuchillo o tijeras). Xinset ruqlinlepon. Cort las mangas de mi camisa. Ani xsetok re li tikr. Quin cort la tela?. Si. Lea. Xkam chaq jun iiq si li china cheekal winq. El ancianito trajo una carga de lea. Qaxal kok laasi. Ts leas son muy pequeas. Si ibk. Cortar o buscar lea. Ayuqex chi si ib k. Vayan a buscar lea!. Sa tenamit maabar chik tatxik chi siib k. En la ciudad ya no hay donde ir a buscar lea. Sib. Humo, tizne. Makachin sibsa kabl. En la casa hay mucho humo. X'ok sibsaawu. Te entr humo en los ojos.

Sibj. C a r b n . Junxil chi sibj nakootzi i b ak. H a c e t i e m p o escribamos con carbn. Sibok. Ahumarse, llenarse de humo. Xsib ok li choxa xb aan li k atok. El cielo se lleno de humo por la roza. Sihok. Regalar, obsequiar. K a' ru tinsi re inmel. Qu le galar a mi abuela?. Maak axe xsi we salinnimqe. En mi cumpleaos nada me regalaron. Sihom. Regalo, lo que hay que regalar. Maa'ani xkam chaq xsihom. Nadie trajo regalo. Siip. Hinchado, inflamado. Siip insa. Tengo el estomago inflamado. Siip ru laj Kalich. Carlos tiene la cara hinchada. Sij. Cigarra, grillo. Xok jun sij sali ukal. Una cigarra entr en la olla. Chuhebru li sij. Las cigarras apestan. Sik. Tullido, paraltico, acalambrado. Sik len laj Lench. Dicen que Lorenzo es paraltico. Sik li wuq m. Mi mano est acalambrado. Sikek. Ser buscado. Xoosikek xb aaneblaj puub . Fuimos buscados por los soldados. Sikl, may (sin.). Cigarrillo, tabaco. Loqchaq insikl. Ve a comprarme cigarros!. Maawa sikl xinpatz aawe. Yo no te ped cigarrillos. Siklik, mayibk. Fumar. Aanebsa muqmu nake siklik. Ellos fuman a escondidas. Inkaus siklik. Fumar no es bueno.

8 5

Q'eqchi' Kaxlan aatin

165

8 6

Sikok. Buscar, escoger. Xatqasik chaq sak ayiil ab an ink axatqataw. En el mercado te buscamos pero no te encontramos. Toj xqasikchaq ru li rum. Todava escogimos los jocotes. Sik sik. Olor a humo. Sik sikaawu. Tienes olor a humo. Sik so. Escogido, buscado, cortado (caf). Sik so chik ani tjolominq qe. El que nos va a dirigir ya est b il chik ru li kape. escogido. Ak sik El caf ya est cortado. Sikirk. Entullirse, acalambrarse. Xsikir wit chi chunam. S e m e acalambr el trasero por estar sentado. Xsikirk xtib el li cheekel ixq. A la anciana se le entull el cuerpo. Silip. Cierto hongo. Sa li silip saxut. El hongo es rico en tayuyo. Xnume k xq ehil li silip. La poca del hongo ya pas. Simaj, tzimaj. Flecha o arco (arma antigua). Xqakamsi chi simaj li kej. Al venado lo matamos con flecha. Simb. Bamb. Xinyiibjun inxolbre simb . Fabriqu una flauta de bamb. Sutsu chi simb li qanaaj. Nuestro terreno est rodeado de bamb. Sip. Garrapata. Nimqebxsip li tzi. Las garrapatas del perro son grandes. Koksip. Garrapatas pequeas. Sipook. H i n c h a r s e , i n f l a m a r s e . Xsipook li qoq chi behek. Nuestros pies se hincharon por caminar. Xsipook sawe xbaan linka. Se me hinch la boca por mi muela.

Sipotz. Vano. Sipotzli kenq . El frjol es vano. Siqilk. Doblado, torcido. Siqilk roq li akach. La pata del chompipe est ilk injuruch . Mi columna doblada. Siq vertebral est doblada. Siq ok. Doblar, torcer. Xinsiqwuq m. Me dobl la mano. Maasiq aawix aran. No te vayas a doblar la espalda all. Siq so. Doblado , torcido. Siq so xja aj li wakax. El pescuezo de la res est t o r c i d o . Ma toj siqso laawoq. Todava est torcido t pi?. Sis. Pizote, apellido de la regin. Moko sis ta aan. E s e n o e s p i z o t e . Rechalalebaj Sis laj kalajenaq. El borracho es pariente de los Sis. Sisb. Chispa. Xyolaak xsisb sa' li k'al. En la milpa naci chispa. Siwan. Abismo. Xtanek li pek sa li siwan. La piedra cay al abismo. Siyaak, sihaak. Originar,concebir, brotar, surgir. Sachochxe siyaak c h a q q a x e qatoon. N u e s t r o s antepasados surgieron de la tierra. So sol. Zopilote. Kama anebli ak ach li so sol. Los zopilotes son parecidos a los chompipes. Tub tuukebli so sol s a b e. L o s z o p i l o t e s e s t n amontonados en el camino. Sob sob. Suave, esponjoso (algo que se hunde). Sob soblaachaat. T cama est suave. Sob sobli pospo oy. El pulmn es esponjoso.

166

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Soch. Caracol (de tierra). Xinyeqjun china soch. Machuqu un caracol pequeo. Saq rix li soch. El caracol es blanco. Sok. Almohada, colchn. Maaka insok. No tengo almohada. Sokink. Construir nido. Yo chi sokin li xa'an kaxlan. La gallina est construyendo nido. Soq. Red. Re ike li soq. La red es de maguey. Jun soqchi hal. Una red de mazorca. Sotz, tzuum xik' (sin.). Murcilago. Nake tz ub uk kikli sotz . Los murcilagos chupan sangre. Xiikilebsotzsali ochoch pek. El la cueva hay muchos murcilagos. Sowen. Celoso. Sowen li wixaqil. Mi esposa es celosa. Sowen chi rix li xrabin li qawachin. El seor es celoso por su hija. Su. Tecomate. Sasu ninkam wuka. Yo llevo mi bebida en tecomate. Xjachek linsu. Mi tecomate se raj. S u b ek . H u n d i r s e , s u m e r g i r. Xsubek sahali jukub. La canoa se hundi en el agua. Subuk. Sumergir, hundir. Xinsub wibsaha. Me sumerg en el agua. Ani xsub uk linxaabsasulul. Quin hundi mis zapatos en el lodo?. Sukuk. Tayuyo (elaborado con frjol molido). Jonimal xtzaq li sukuk. Cunto cuestan los tayuyos?. Ra rikil li sukuk. Los tayuyos pican.

Sulul. Lodo. Xt il sasulul li b eeleb aal ch iich . El carro se atasc en el lodo. Sulul ru laaxaab . Tus zapatos tienen lodo. Sululok. Enlodarse. Xsululok wi chik li be. Se enlod otra vez el camino. Xsululo k li neb aal. El patio se enlod. Sum aatin. Cnyuge, compaero (a) de hogar. Ani xkabalaasum aatin. Cmo se llama t cnyuge?. Sumal. Par, pareja. Junsumal li ka xik. Un par de aretes. Insumal li ixqaal a an. Esa muchacha es mi pareja. Sumlaak. Casarse, contraer matrimonio. Ink anaraj sumlaak li qanab . Nuestra hermana no se quiere casar. Xinsumlaak. Me cas. Sun. Girasol. Twaw sun sali nebaal. En el patio sembrar girasoles. Uutzujinb il rochochil li tij chi sun. La iglesia est adornada con girasoles. Sununk. Oloroso. Sununk li atz'um. La flor es olorosa. Sununk eeru. Ustedes estn olorosos. S u n u n k i l b an. D e s o d o r a n t e , perfume. Xinloqjun insununkil b an. Me compr un desodorante. Sup. Inspido, desabrido. Sup xtibel qawa. Nuestra comida est inspida. Sup kenq . Frijol desabrido. Suq. Jejn, mosquitos. Maak a ebsuq arin. A q u n o h a y j e j e n e s . Sa

8 7

Q'eqchi' Kaxlan aatin

167

pumpuukil ha nakeyolaak li suq. Los mosquitos nacen en los charcos. Suq. Trapo. Re mesok xaabli suq ain. Este trapo es para limpiar zapatos. Suqiik. Regresar, volver, retornar. Hulaj toosuqiiq chaq. M a a n a regresaremos. Xsuqiik sarochoch qanaMaart. Doa Marta regres a su casa. Suqisink. R e g r e s a r a a l g u i e n . Xsuq is chaq li rixaqil qawa chin. El seor regres a su esposa. Suruk, suluk. Estrenar, inaugurar. Xinsur jun sumal inxaab. Un par de zapatos estren. Yo chi suruk uuq li ixq. La mujer est estrenando corte. Sut. Pauelo, vez. Xtaqa linsut. Mi pauelo se moj. Saqi sut. Pauelo blanco.
8 8

Sutink. R o d e a r, d a r v u e l t a s . Xoohexsut li tzi. Los perros nos rodearon. Yo chi sutink li kuch sa iq . El gaviln est dando vueltas en el aire. Sutz ujl. Caoba (rbol utilizado para madera, muy cotizado). Ch inqi us meex nakuubamank chi ru sutzujl. Con caoba se fabrican mesas muy bonitas. Re sutzujl li chaat. La cama es de caoba. Suutha, sutiha. Remolino (de ro). Yookebchi kelook xb aan suut halaj kar. Los pescadores estn siendo arrastrados por el remolino. Naabal xkamsihom li suut ha. El remolino ha matado a muchos.

168

Q'eqchi' Kaxlan aatin

T
Ta. Capa, forro, doblez. Kata rix li che. El rbol tiene dos capas. Maaka xta li tasal hu. El libro no tiene forro. Takchi. Mal consejo. Li Winq xhulak chi takchiink sa kalebaal. E l hombre fue a dar malos consejos en la aldea. Takchiink. M a l a c o n s e j a r. Xe xtakchi i li qechkab al jo kan naq xkala. A nuestro vecino lo mal aconsejaron por eso se emborrach. Maatakchi iheblinkok al. No vyas a mal aconsejar a mis hijos. Tap. Cangrejo. Ninq xyax li tap. Las tenazas del cangrejo son grandes. Xink ux li ch ina tap. El cangrejito me lo com. Taqek. S u b i r, e s c a l a r. Xtaqek xb eenchelaj ch ina Kalich. Carlitos subi al tapanco. Taqen. Sbe!. Taql. Mandado, comisin. Aj taql. Mensajero, mandadero. B'aanu chaq li taql xinye aawe. V a hacer el mandado que te dije!. Taqlaak. Ser enviado, ser mandado. Xooxtaqla chi k anjelak li qamama . Nuestro abuelo nos mand a trabajar. Taqlanbil. M a n d a d o , e n v i a d o (alguien). Maach iila xbaan naq yal taqlanb il. No lo regaes porque slo fue enviado. Taqlank. Mandar, enviar. Xqataqla chi atink laj kalajenaq. Al borracho lo mandamos a baar. Xtaqla chaq jun inhu Xmar . Mara me envi una carta. Taqsink. Subir, escalar, subida, cuesta. Xintaqsi li tul chi ru meex. Sub los bananos sobre la mesa. Xkana sataqsink li qiiq. Nuestra carga se qued en la cuesta. Tasal hu. Libro (cualquier tipo de texto). Ma aawe li tasal hu. Es tuyo el libro?. Li tasal hu naaatinak chi rix chaqrab. El libro habla sobre leyes. Tawok ru. Entender. Ma xeetaw ru li xinye eere. Entendieron lo que les dije?. Xintaw ru. Lo entend. Teep. Territorio, regin. Sa xteep Kob an wanko. Nosotros vivimos en el territorio de Cobn. Nim xteepebaj qeqchi . El territorio de los q eqchi es grande. Tem, chunlebaal,. Banco, silla, asiento. k am chaq junaq xtem li ula . Trae una silla para la visita!.

8 0

Chunchuukin chi ru tem naq xinxtiw li tz i . Estaba sentado en el banco cuando el perro me mordi. Tenamit. Pueblo, ciudad. Texink am sa tenamit winakex ab ink. S se portan bien los llevo al pueblo. Xiikilebaj elqsa tenamit. En el pueblo hay muchos ladrones. Tenamitul. Nacionalidad. Ka' ru aatenamitul. De qu nacionalidad eres?. Tenqaak. Ser ayudado, auxiliado. Xootenqaak chi awk li qechkabal. Fuimos ayudados por los vecinos a sembrar. Tenqaal, tenq. Ayuda, cooperacin, auxilio. Moko naxk e ta qatenq aal li awa b ejilal El gobierno n o n o s p r o p o r c i o n a a y u d a . Sa choxaal nachal li tenq aal. La ayuda viene del cielo. Tenqa n k . A y u d a r, c o o p e r a r, contribuir. Nakooxtenq a li qayuwa naq maaka qatumin. Cuando no tenemos dinero nuestro padre nos ayuda. Xintenqa li cheekel winq xqaxbal li b e. Al anciano lo ayud a cruzar la calle. Tento. Necesario, obligatorio. Tento naq tookanjelaq. Es necesario que trabajemos. Tento tqatenq ahebli qas qiitzin. Ayudar a nuestros prjimos es obligatorio. Terto. Est en alto, caro, alto (el precio). Wank chi terto li kaxlanwa. El pan est en alto. Terto li ixim. El maz est caro.

Tib, chib. Carne. Tib aaq. Carne de marrano. Tib wakax xqatiw. Comimos carne de res. Tichkok, tixkok. T r o p e z a r. Xintichkok chi ru li pek. Me tropec con la piedra. Taawil aabe ma ttichkok. Mira t camino no te vayas a tropezar. Tiik. R e c t o , d e r e c h o . Tiik ru li tz alamche . La tabla est recta. Yo o chi tiik sakabl. Vamos directo a la casa. Tiikilal. H o n e s t i d a d , r e c t i t u d , firmeza, estabilidad, fortaleza. Sa tiikilal wank li qawachin. El seor vive con firmeza. Kanjelanqex sa tiikilal ut maaani t-aatinaq cheerix. Trabajen con honestidad y nadie hablar de ustedes. Tiikisink, chiikisink, miikisink. Empujar, inducir. Xtiikisi li riitz in li al. E l m u c h a c h o e m p u j a s u hermanito. Xooxtiikisi samaak laj tza. El diablo nos indujo al pecado. Tiix, cheek. Anciano (a). Jwal cheekat chik. Ya ests muy anciano. Toj nak anjelak li cheel winq. El anciano todava trabaja. Tij, chij. Rezo, oracin, plegaria. Maajun tij ninnaw. Yo no s ningn rezo. Tijok, chijok. Rezar, orar. Xtijok chaq sa t z u u l l a j a w i n e l . E l sembrador fue a rezar al cerro. Xootijok chi rix li yaj. Oramos por el enfermo.

170

Q'eqchi' Kaxlan aatin

T i k ti, chikchi. M e n t i r a , mentiroso. Mankunat chi aj tikti. Eres muy mentiroso. Makach in tik ti xexye chi wix. Dijeron muchas mentiras de m. Tikto, chikcho, koko (sin.). Luego, a' ru rpido, pronto. Tikto taaye re k naqaj. Le dices rpido qu necesitamos. Tikto xchal li hab . La lluvia vino pronto. Tiq, chiq. Caliente (agua u objeto), fiebre, calentura. Tiq li saq e. El sol est caliente. Yo xtiq li k uulaal. El beb tiene fiebre. Tiqwalchoch, chiqwalchoch. Tierra caliente. Chaab il ch op naxk e satiqwal choch . En tierra caliente se produce pia buena. Tiqwasink. Calentar. Tiqwasi b ayaq ha. Calienta un poco de agua!. Xtiqwasi qu li saqe. El sol nos calent. Tiqwok. Calentarse (por el sol, el fuego o por ejercicio). Xtiqwok qatibel chi aanilak. Nuestro cuerpo se calent por correr. Xtiqwo k li ha . El agua se calent. Titzjenaq. Aburrido (hace tiempo). Titzjenaq li wixaqil chi wank sa tenamit. Mi esposa se ha aburrido de vivir en la ciudad. Titzjenaqin. Me he aburrido. Titzk. Aburrirse. Ma inka ta ban natitzXpet chi b eek. Ser que Petra no se aburre de estar caminando?. Xootitz . Nos aburrimos.

Tixl. Danta, tapir. Xoo aanilasiik chaq xbaan jun tixl. Fuimos correteados por una danta. Kaahib paay len xtibel li tixl. Dicen que la carne de la danta es de cuatro clases. To . Prstamo. Yookin xpatz b al intosa rochochil tumin. En el banco estoy solicitando prstamo. Aj tokabl. Inquilino. Tooninbil. P restado, alquilado. Toninb il a kab l a an. Esa casa est alquilada. Tonink, toonink. Prestar, tomar prestado, pedir prestado. Re aj Bex nintooni intumin. A Sebastin le presto dinero. Xqatooni rochoch qana chin re nimq ehik. La casa de la seora la prestamos para hacer fiesta. Tob ok. Zafar. Xtobxwex li ch ina al chi ruheb li ula. El nio zaf su pantaln delante de las visitas. Toj. Hasta, todava (partcula adverbial que indica un espacio de tiempo). Toj xwaak naq xkoo. Todava comi antes de irse. Toj hulaj chaq chank. Dice que viene hasta maana. Toja, toje , tojo. Hasta, ahora, hace un momento (partcula adverbial de . Acaba de pasar. tiempo). Tojaxnume Tojaxooraatina. Hasta ahora nos habl. Tokan. Mora. Ra re li tokan. La mora est cida. Moko xink e ta reetal naq xinyokli tokan. No me fij cuando cort la mata de mora.

8 !

Q'eqchi' Kaxlan aatin

171

8 "

Toq, koy. Chicle. Xlatzribtoqchi ru linwex. El chicle se peg en mi . El chicle es pantaln. Re pata li toq de guayaba. Tu. Pecho de mujer, leche materna. Li kuula al naraj tu. El beb quiere leche materna. Kok tu. Pechos pequeos. Tu resink. Lactar, darle mama al hijo. Turesi laakachin re naq tkanab yaab ak. Dale de mamar a t hijo para que deje de llorar. Moko nahulak ta chi ru turesink qana Mat. A doa Matilde no le gusta dar de mamar a su hijo. Tu uk. Mamar. Nake tu uk li kokaaq. Los cerditos maman. Nim chik li al ut toj natuuk. El nio ya est grande y todava mama. Tubtu. A m o n t o n a d o , a g r u p a d o . Tub tu li mul sakab l. La basura est amontonada en la casa. Tub tuukeb li poyanam sak ayiil. La gente est amontonada en el mercado. Tul. Banano, pltano. Xq anok li tul. El banano se madur. Kilinbil tul. Pltanos fritos. Tunlaak. Echarse (como perro todos animales cuadrpedos). Xtunla li xa'an wakax. La vaca se ech. Tuntu. Echado (animal cuadrpedo). Tuntu li tzi sa li chaat. El perro est echado en la cama. Tup. Corto, tunco, sin punta. Tup roq laalokoch. T garabato es corto. Tup li akuux. La aguja no tiene punta.

Tupwex. Pantalon corto (pantaloneta, atz unk calzoneta, bermuda). Nakoob sa tupwex. Nosotros jugamos en pantaloneta. Pejel li tupwex. E l pantaln corto est roto. Tuqixq, tuqix, tujixq. Seorita, joven (mujer), soltera, virgen. Chinaus li tuqixq. La joven es bonita. Tuqixqilal. Juventud (de mujer). Junpaat nanumek li tuqixqilal. La juventud de la mujer pasa rpido. Tuqtu. E q u i l i b r a d o , n i v e l a d o , apaciguado, tranquilo (el ro). Tuqtu ru li ch och . El terreno est nivelado. Tuqtu wa leb . Es medio da. Tuqtuukilal. Paz, tranquilidad, en armona. Sa wank satuqtuukilal. Es bonito vivir en paz. Li tuqtuukilal nakamok sawaklisink ib. La paz conduce al desarrollo. Tustu. O rdenado, formado (en fila o grupo). Tustuukebli pek chi re nima . Las piedras estn ordenadas a la o r i l l a d e l r o . Jun hoonal xookanab aak chi tustu. Nos dejaron formados una hora. Tusubaak. Ser ordenado, jateado. Xtusubaak li hal sa kabl. La mazorca fue jateada en la casa. Xootusubaak chi chuut. Fuimos ordenados por grupos. Tusubank, tusuk. Ordenar, jatear, formar (en fila, en grupo). Xqatusub li tul sa' beenche. Ordenamos los bananos en el tapanco.

172

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Tuul. Hechicera, hechizo, brujo. Tuul xkamsink re. El hechizo lo mat. Tuulaak. Ser embrujado, hechizado. Xtuulaak li ixq xbaan xlabal. La mujer fue embrujada por ser mala. Tuulan. Amable, humilde, manso (animal). Tuulan li kawaay. El caballo . Domingo es es manso. Tuulan laj Ku amable. Tuulux. Liblula. Xiikilebtuulux chi re nima. En la orilla del ro hay muchas liblulas.

Tuux, Tzaktzak xul. T u u x el li aaq. La (Sarcopiosis). Tuux xtib carne del cerdo tiene sarna. Tux. Hembra (Aves). Tux kaxlan. Gallina. Tuxb. Retoo. Xel xtuxbli utzajl. Le sali retoo la caa. Xinten inpeekem chi ru xtuxb li che. Me lastim la frente con el retoo del palo.

8 #

Q'eqchi' Kaxlan aatin

173

T
T anal. Cado (por causas naturales). T anal che . rbol cado. T anal kab l. Casa cada. Tanbil. Tirado, tumbado, botado (por varias causas). Tanbil li qapo lem xb aan kaq sut iq. Nuestro rancho ya fue tumbado por el huracn. Tanek. Acto de caerse. Xootanek sa sulul. Nos camos en el lodo. Xtanek jun motzosainjolom. En mi cabeza cay un gusano. Tanenaq. C a d o h a c e t i e m p o . Tanenaq rochocheb li qechkabal. La casa de nuestros vecinos est cada. Tanok. Botar,talar. Xinxtan laj Lix. Andrs me bot. Xikebre chi t anok che laj si. Los leadores ya van a talar rboles. T ant o. Tirado, botado o estar en cierto lugar. Tanto li pix sachoch. El tomate est tirado en el suelo. T ant o li tumin chi ru meex. El dinero est sobre la mesa. Taqaak, tzuqaak (sin.). Mojarse. Xootaqaak xbaan li hab. Nos mojamos por la lluvia. T aqresink. M o j a r, e m p a p a r. Xt aqresi chik li waqlinna . Mi madre ya moj mi ropa. Yo chi taqresink uutzuuj li ixqaal. La nia est regando las flores. T a q t aq, tzu u q , j u n t z uuq (sin.). Mojado, empapado. T aqt aqo. Estamos mojados. Taqtaq ru li ch och . El suelo est mojado. T eok. Peinar. Xaateraj laawismal. Te hubieras peinado el pelo. Yo chi teok li ixq chi ru lem. La mujer se est peinando en el espejo. Tiok. Golpear, patear (golpear con el puo o pi). Xintichi woq li tz i . Pate al perro. Xextichi chelaj kalajenaq. Al borracho lo golpearon con palo. T ikr. Tela, trapo, ropa. Akt ikr. Tela nueva. Puchli t ikr. Lva la ropa!. T ilk. Trabarse, atascarse. Xt'il li woq sali jul. Mi pi se trab en el hoyo. Tilok. T r a b a r, a t a s c a r. Xtil li beelebaal chiich sa sulul. El automvil se atasc en el lodo. Xt il li woq rubel li pek. Mi pi se trab debajo de la piedra.

Tinis, tunus, tunutz, tuntu tinich Gordo. Tinis ixq. Mujer gorda. T inis laj Max. Toms es gordo. Tiw. Aguila. Xkam li kaxlan li tiw. El guila se llev al pollo. Saq tiw. Aguila blanca. Tobol. Roto, ahoyado. Tobol rit li kukb'. La base de la tinaja est ahoyado. Tojleb. Martillo (instrumento para clavar). Xok chaq li tojleb. Ve a traer el martillo. Tojoch. Peln, calvo. T ojoch qawa Xiwan. Don Juan es calvo. Tojok. Clavar. Inkaus xextoj roq li meex. La pata de la mesa no la clavaron bien. Toqx. Mojado (estar bien mojado). Jun t oqxat. Ests bien mojado. T orobank. H a c e r b o l a a l g o , r e d o n d e a r. Xtorob li qem li qana chin. La seora hizo la masa en forma de bola. Torol. Una cosa redonda. Jun torol chi qem. Una bola de masa. Jun t orol chi xab on. Una bola de jabn. T ort o. Esfera, redondo, redondeado. T ort o li pek. La piedra es redonda. T ort ookil xab on. Jabn en bola. Tox. Apellido de la regin. T ox xsum ink ab a. Yo tengo apellido T ox. T u j b , tujt. E s t a l a c t i t a , estalagmita. Ch inqi us li t ujbwank sali ochoch pek. Las estalactitas que estn en la cueva son bonitas.

Tujixq, tuqixq. Joven, seorita, muchacha. Toj tujixqat. Todava eres joven. Tujixqok. Volverse seorita, joven. Xtujixqok chik laako. Tu hija se volvi seorita. Tupuk. Reventar (pita, lazo, etc.). Xintup xkaamal inxaab. Revent las correas de mis zapatos. Xqatup xk aamal li wakax sahoob al. El lazo del ganado la reventamos entre cinco. T upul. Reventado. T upul xbotonxil laalepon. El botn de t camisa est reventado. T upul xk aamal li kuy. El lazo del cerdo est reventado. Tupuy. Tocoyal. Nakeosink tupuy li ixqeb aj Koban. Las mujeres de Cobn usan tocoyal. Nim roq li t upuy. El tocoyal es largo. T uram. Desnudez. Maak ut aat uram. No vayas a mostrar t desnudez!. Naq xqil xt uram li ixq xxutaanak. Cuando vimos la desnudez de la mujer se sonroj. Turtu, tustu. Desnudo. Taqtaq li waqjo kan naq xinkana chi t urt u. Mi ropa est mojada por eso me qued urt uukebli kokal. Los desnudo. T nios estn desnudos. Turubaak, tusubaak (sin.). Ser desnudado. Xooturubaak xbaan qayuwa naq xooxsak. Fuimos desnudados por nuestro padre cuando nos castig. Xtusubaak aj Kamiil. Camilo fue desnudado.

8 %

Q'eqchi' Kaxlan aatin

175

T u r u b a n k , t u s u b a n k , yakabank. Desnudar (a alguien). Xturubrib li was. Mi hermano se desnud. Tuulesink. Enfriar (algo lquido caliente se enfra utilizando dos tazas, intercambiando de una a otra.). Xint uulesi laakape. Ya enfri t caf. Tuuyasink, t'uuyxik. Columpiar, hamaquear. Ani yo chi t uuyasink re laawiitz in. Quin est hamaqueando uuyank saabli a tu hermanito?. Nat al. El patojo est columpiandose en la hamaca.

Tuytu, luklu (sin.). C o l g a d o . T uyt u li b atzseru uj chaj. El mono est colgado en el pino. B ar t uyt u li soq. En dnde est colgada la red?. Tuyubaak, lukubaak (sin). Ser colgado. Xt uyub aak li kaxlanwa re naq ink attawe q xb aan sank. El pan fue colgado para que no le entren hormigas. Tuyubank, lukubank. C o l g a r. Xint uyublaapunit chi ru klaawx. T sombrero lo colgu en el clavo.

8 &

176

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Tz
Tzaaj. Taxisco (nombre cientfico in cha lasinthaea fructicosa). Makach naxkanab li tzaaj naq nakat. Cuando se quema el taxisco deja mucha ceniza. Chaacha rix li tzaaj. El taxisco es de color gris. Tzak. Perro cazador. Aj tzak laj baalam (nombre de perro). B aalam es cazador. Tzaktzak. Molesto, se enoja luego, muy enojado. Tzak tzakrix laj Ku. Domingo es muy enojado. Tzaktzakebrix li kokal xbaan li tiq. Los nios estn molestos por el calor. Tzakahemq, tzekemj. A l i m e n t o , comida. Re jun po li tzakahemq xinloqchaq. La comida que compr es para un mes. Tzakank, tzekank, waak. Comer, a l i m e n t a r s e . Xqatzaka li tib. Comimos la carne. Sa naketzakank linkok al. Mis hijos comen bien. Tzak'tzo, tzik'tzo. Alborotado (el cabello). Te laawismal mama tzak'tzo. Pinate el cabello est todo alborotado!. Tzak'tzo rismal li tz i. El pelo del perro est alborotado. Tzantzo. Inflado, hinchado. Tzantzo xsali kukb'. La tinaja est inflada. Tzelek. Espinilla. Xinyokintzelek. Me cort la espinilla. Aatzelek. T espinilla. Tzem, chiq. Ansioso, deseoso. Tzem Xluup chi waak. Lupe es ansiosa para comer. Tzemin. Soy deseoso. Tzentzerej. P j a r o c a r p i n t e r o (grande). Kaq xjolom li tzentzerej. El pjaro carpintero tiene la cabeza colorada. Xk obli cheli tzentzerej. El pjaro carpintero agujere el rbol. Tzentzeyu, tzuntzuyu. Pjaro t r a m p e r o . Xel a j x e oso l i tzentzeyu . Los pjaros tramperos se extinguieron. Tzilinbak. Sonido que producen objetos al caer (trastos, metal liviano). Natzilinbak li sek sa choch. El trasto son en el suelo. Tzimim, simim. Palma silvestre. Rax tzimin. Palma silvestre verde. Ninq roq li tzimin. Las palmas silvestres son largas. Tzo. Macho (aves). Tzo akach. Chompipe macho. Tzopatz. Pato.

8 (

Tzoxul, tzo kaxlan. Gallo. Yaj li tzoxul. E l g a l l o e s t e n f e r m o . Xkamsi lintzoxul laj uch. El tacuazn mat a mi gallo. Tzojtzoj. Sonaja, chinchn. Xe xsi jun tzojtzoj we. A m me regalaron una sonaja. Intzojtzoj. Mi sonaja. Tzol. Fila. Jun tzol poyanam. Una fila de gente. Chi tzol awbil li kal. La milpa est sembrada por surcos. Tzolb al. Estudio, educacin. Maak a qatzolb al. No tenemos estudios. Tzolb il. Estudiado, educado, instruido. Tzolbil winq. Hombre estudiado. Tzolb ilex. Ustedes son estudiados. T z o l e k . S e r e d u c a d o , s e r instruido, ser orientado. Xintzoleb li kokal. Y eduque a los nios. Sa tenamit xetzolek chaq li ixq. L a s m u j e r e s f u e r o n educadas en la ciudad. Tzolebaal. E s c u e l a , c e n t r o d e estudios. Xoohulak sa tzolebaal. Llegamos a la escuela. Chinaus qatzolebaal. Nuestra escuela es bonita. Tzolkuk. rbol colorado. Jun toon tzolkuk. Una mata de rbol colorado. Xqatan li tzolkuk. Botamos el rbol colorado. Tzolkuk. M a t i l i s g u a t e ( n o m b r e cientfico Tabebuia Rosea). Nimqi cheli tzolkuk. Los matilisguates son rboles grandes. Li tzolkuk. E l matilisguate. Tzolobaak. Ser enfilado, ordenado, formado (en fila). Xtzolobaak li

tzalamche sa li kabl. Las tablas fueron ordenados dentro de la casa. Nakootzolob aak satzoleb aal. En la escuela nos ponen en filas. T z o l o b a n k . E n f i l a r, o r d e n a r, formarse. Xqatzolob li si chi rix kab l. La lea la ordenamos detrs de la casa. Xe xtzolobriblaj puubchi ru poopol. Los soldados se formaron frente a la Municipalidad. Tzolok. Estudiar, preparar, educar. Yooko chi tzolok. Estamos estudiando. Chaabil xooxtzol laj kutunel. El maestro nos educ bien. Tzolom. Estudiante, alumno, discpulo, educando. Laain aj tzolom. Yo soy estudiante. Yookebchi hilank laj tzolom. L o s e s t u d i a n t e s e s t n vacacionando. Tzoltzo. Enfilado, ordenado, formado (en una fila). Tzoltzo li pek chi ru kabl. Las piedras estn ordenadas enfrente de la casa. Tzoltzooko. Estamos por filas. Tzooq. Una cantidad de granos (de maz, frijol; similar al puado), grupo. Jun tzooq chi kenq . Un puo de frijol. T z o q o b a n k . J u n t a r ( g r a n o s ) , amontonar. Xintzoqob ixim sa chochrehebli akach. Junt maz en el suelo para los chompipes. Tzoqol. Un montn (de granos, similar al puado). Chi tzoqol taak e riximeb li kaxlan. A los pollos les das maz por puos. Chi tzoqol. Por puos . Tzuul. Cerro. Rax nakutunk li tzuul chi najt. El cerro se ve azul de lejos.

178

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Tz
Tzaabil. Remojado (la ropa), bebida fermentada. Tz aab il li t ikr. La ropa est remojada. Xerukli tz aabil li winq. Los hombes bebieron la bebida fermentada. Tzaak. Mueco de cera, cera de abejas silvestres. Xloqjun xpakb il tz aak li ixqaal. La nia compr una m u e c a d e c e r a . Yookeb chi batzunlenk tzaak li kokal. Los nios estn jugueteando la cera de abeja. T z aamaak. S e r p e d i d a ( o ) . Xtzaamaak chik li wanab. M i hermana ya fue pedida. Xtz aamaak xbaan laj Lulix Kantel. Candelaria fue pedida por Pedro. Tz aamank. Pedir esposa, peticin de mano de la novia. Eb' linmelilq xe tz aamank re wixaqil. Mis finados abuelos fueron los que pidieron la aama chaq mano de mi esposa. Xintz inwa. Fui a pedir comida. Tzahek. Ser sumergido, remojado. Xtz'ahek li waqsaxab on. Mi ropa fue remojada en jabn. Yal xtz ahe k rismal lix Mar xb aan li xna . A Mara slo le fue remojado el cabello por su mam. Tzahok. Remojar. Xtza xnaqru li al saha . El muchacho se remoj la cara en el agua. Ani xtz ahok linwex. Quin remoj mi pantaln?. Tz ak. Concreto, mezcla, pared. Tz ak ru li qochoch. Nuestra casa es de ak. concreto. Xinten injolom chi ru tz Me golpe la cabeza en la pared. Tzakabk . C o n s t r u i r c a s a s d e concreto. Yooko chi tz akab k. Estamos construyendo casa de concreto. Tzakil be. P a v i m e n t o , a s f a l t o . Junpaat nab eek li ch iichsatz akil b e. El auto anda rpido en el asfalto. Nim ru li tzakil be. El asfalto es ancho. Tz alam. Crcel, presidio, apellido de la regin. Wank satzalam laj elq. El ladrn est en la crcel. Xkam qawa Tzalam. El seor Tzalam muri. T z alamche. T a b l a . Xta n e k tz alamchesaxb een li mes. La tabla se cay sobre el gato. Re sutzujl li tz alamche . La tabla es de caoba.

9 =

Tzalamink. Encarcelar, apresar. Xe xtz alami li qechkab al. A nuestro vecino lo encarcelaron. Xoohe xtz alami chi maak arajb al. Nos encarcelaron sin ningn motivo. Tzamba. Viga, tendal. Xqumetok li tz amb a. La viga se pudri. K ams ru li tz amba. La viga tiene comejn. Tzapok. Cerrar, tapar, cubrir. Ak xe xtz ap chik li k ayib aal. La tienda ya la cerraron. Xqatzap xbeen li ixim. Cubrimos el maz. Tzaqal. Cabal, completo, exacto. Tzaqal inwa. Mi comida est cabal. Tzaqal xinkulun naq xchal li hab. Cabal vine cuando empez a llover. Tzaqlok. Completarse, alcanzar (para algo), ajustarse. Xtzaqlok lintumin re loq ok. Mi dinero alcanz para comprar. Tzaqobresink. Completar, ajustar. Tzaqobresi li si. Ajusta la lea!. Xtzaqobresi li kenq. Complet el frijol. Tzaqonk. Ser parte de algo, recibir algo, participar. Xootzaqonk chi waak. Participamos a la hora de c o m e r. Xtzaq choch li al. A l muchacho le toc terreno. Tze. Izquierda (adverbio que indica direccin). Tz e uq m. Mano izquierda. Yoqeb sa tze. Vamos para la izquierda.

Tz ejk. Posta. Xtzej wakax. Posta de res. Jun jachal chi tz ejk. Un pedazo de posta. Tzejwal, tibelej. Cuerpo, msculo. Ra intz ejwal. Me duele el cuerpo. T z e q b a i b , k o t e b aal. Sanitario, escusado. K am laawiitz in satz eqbaib . lleva a t hermano al sanitario. Chu xsali tzeqb aib . El sanitario apesta. Tzeqbil. Botado, perdido, tirado. Tzeqbil chik li tzekeemj aan. Esa comida ya est tirada. Tzeqbil li mul. La basura fue botada. Tzeqe k. Ser perdido, botado, tirado, perdido. Xtz eqek xtumin li wixaqil sa be. A mi esposa se le perdi dinero en el camino. Xtzeqek li kamenaq tzi sa nima. El perro muerto fue tirado en el ro. Tzeqok. Botar, perder. Xootzeqok sab atz unk b olotz oq. Perdimos en el juego de ftbol. Xtz eq len xtumin. Dicen que perdi su dinero. Tzeqtaanaak. S e r a b a n d o n a d o , discriminado. Xetzeqtaanaak li poyanam xbaan li Awabejilal. El Gobierno discrimin a la gente. Tzeqtaananbil. A b a n d o n a d o , discriminado (personas o animales). Tzeqtaananbil li china cheekal winq. El viejito est abandonado. Tzeqtaananbi l e b . E l l o s s o n abandonados.

180

Q'eqchi' Kaxlan aatin

T z e q t a a n a n k . A b a n d o n a r, discriminar. Xtz eqtaana li xkach'in li qanachin. La seora abandon a su hijo. Tooxtzeqtaana tana qana. Talvz nos abandone nuestra madre. Tzeqtzook. Tirado, abandonado (cosas). Tz eqtz ook li wa sach och . La tortilla est tirada en el suelo. Tzie. Colmillo. Xjachek xtziwe. Mi colmillo se raj. Qes xtzie. El colmillo de l es filoso. Tzi. Perro, apellido de la regin, cardamomo. Xtz i . Su perro. Xwohok li tzi. El perro ladr. Tzibik tzik. Canario. Koqomaq li tzibik tzik. Suelten al canario!. Ch ina us nab ichank li tz ib ik tz ik. El canario canta bonito. Tziboy. A p e l l i d o d e l a r e g i n . Rochochebaj Tziboy awale. Esa casa es de los Tz ib oy. Tziib. Letra, escrito, escritura. Intz iib . Mi letra. Chaab il laatz iib . T letra es buena. T z i i b a. E s c r b e l o . Tzi i b a laak aba. Escribe t nombre. Tziibaak. Ser escrito, inscrito, aak li xinye. Lo anotado. Ma xtziib que dije fue escrito?. Xtziibaak qak ab asali hu. Nuestros nombres fueron escritos en el libro. Tziibanbil. Est escrito, anotado, inscrito. Tz iib anb ilo satzoleb aal. Estamos inscritos en la escuela.

T z i i b a n k . I n s c r i b i r, a n o t a r. Yookebchi tz iibank satzoleb aal. En la escuela estn inscribiendo. Laa in xintz iib ank re laakach in. Yo inscrib a t hijo. Tziibleb. Lpiz, lapicero, pluma. Tziiblebche. Lpiz. Wank kiib intz iibleb . Tengo dos lapiceros. Tz ik. Pjaro. Xpurik li tz ik. El pjaro vol. Tz ikb u l. Especie de pjaro de color negro. Xiwajel li tzikbul. Los pjaros negros son espantosos. Tzilebaal. C o l a d o r. Jo nimal xaak e li tz ileb aal. Cunto te cost el colador?. Chiich tzilebaal. Colador de metal. Tzilok. Colar. Xqatzil ru li kenq. Colamos el frjol. Xintzil ru li qemha . Col el agua de masa. Tzin. Yuca. Tiix chik li tzin. La yuca ya est sazn. Sa li tzin sakaalt. La yuca es sabrosa en caldo. Tz inte . Palo de pito. Kaq ru li tz inte . La fruta del palo de pito es roja. Xchaqik li tz inte . El palo de pito se sec. Tzokaak. Tener hambre, apetito. Ti n t z okaaq. T e n g o h a m b r e . Nakooxtaw tzokaak sa kanjel. En el trabajo nos da hambre. Tzokajik. H a m b r e , a p e t i t o . Yo qatzokajik. T e n e m o s h a m b r e . Tz okajik xkamsink re. El hambre lo mat.

9 1

Q'eqchi' Kaxlan aatin

181

9 2

Tzoq. Zanate. Xiknaxye li tzoq. El zanate hace mucho ruido. Nimla tz oq. Zanate grande. Tz u uj. Tayuyo. Ra li tz u uj. El tayuyo pica. Aj kay tzuuj. Vendedora de tayuyos. Tzub. Beso, apellido de la regin. Ke junaq intz ub . Deme un beso!. Tzubek. Ser besado, ser chupado. Xtzube k li ixq xbaan aj Rob . La mujer fue besada por Roberto. Xtz ubru li ralal laj Lu. Pedro bes a su hijo. Tzubuk. Besar, chupar. Tzubuk kab. Chupar dulces. Xintz ub ru li wixaqil. A mi esposa la bes. Tz ujtz eb j. Agua fluvial (que cae del techo de una casa de paja). Tzaj ru li tzujtzebj. El agua que cae del techo est sucia. Tzul tul. Va r i e d a d d e p l t a n o . K ilinbil tz ul tul. Pltano frito. Ma kay li tzul tul. Estn de venta los pltanos?. Tz ul. Hormiga arreadora, apellido de la regin, modo imperativo del verbo trenzar. Xinxtiw aj tzul. La hormiga ul xsum arreadora me pic. Ma aj Tz aakaba. T eres de apellido Tz ul?. Tzulbil. Trenzado. Chaabil tzulbil rismal li t ujixq. La seorita tiene bien trenzado el cabello.

Tzulek. Ser trenzado (el cabello). Xtzulek rismal xbaan xchaq. Le fue trenzado el pelo por su hermana mayor. Moko naxkanabta ribchi tz ulee k. No se deja trenzar (el pelo). Tzuluk. Trenzar. Naxtzul rismal li ch ina ixqa al. La nia trenza su pelo. Tzumaak. Marchitarse. Xtzumaak li atzum. L a f l o r s e m a r c h i t . Natzumaak ratzum li chiin xbaan saqe. La flor de naranja se marchita por el sol. Tz unun. Gorrin, colibr, picaflor. Yo xtzubal li atzum li tzunun. El gorrin est chupando la flor. China tz unun. Gorrioncillo. Tz up xul. Mariposa nocturna. Xchup li kanteel li tzup xul. La mariposa nocturna apag la candela. Wank xchahel li tzup xul. La mariposa nocturna tiene polvillo. Tzuq. Gota. Jun tzuquk chi ha. Una gota de agua. T z u q t z un. O s o h o r m i g u e r o . Naxibenk li tzuqtzun chi qeq. El oso hormiguero asusta de noche. Nim ru uj li tz uqtz un. El oso hormiguero tiene narz larga. Tzuquk. Gotear. Yo chi tzuquk xkik el li ruq m. La sangre de su mano est goteando. Xinxtzuq chi kikli ixq. La mujer me gote con sangre. Tzutuj, tz'utj. Flor de milpa, espiga. X el xtz utuj li k al. A la milpa le sali flores.

182

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Tzutujink . Florecer de la milpa. Yo chi tzutjink li kal. La milpa est floreciendo. Tzuum xaab. Zapato de cuero. Tinloq jun sumal intzuum xaab. Comprar un par de zapatos de cuero. Tz uum. Cuero, chicote. Xtz uum kej. C u e r o d e v e n a d o . Hoon ninke aatz uum. Te voy a dar chicote. Tzuumal. Piel. Xjoch xtzuumal li ixq chi k ix. La mujer se rasp la piel

con las espinas. Qeq intzuumal. Mi piel es obscura. Tzuumuy, tzurmuy, pak (sin.). A n o n a . S i j u n a q x t z uumuy laawechb een. Reglale una anona uumuy. La a t compaero!. We li tz anona es ma. Tzuyink. Gemir, llorar como perro. Yo chi tz uyink li yaj. El enfermo est gimiendo.

9 3

Q'eqchi' Kaxlan aatin

183

U
U, uuch. Cara. Wu. Mi cara. Tzaj laawu. T cara est sucia. U uj, u'j. Nariz. Quuj. Nuestra nariz. Na el kik sawu j. En la narz me sale sangre. Uch, aj uch. Tacuazn. Kamenaq uch. Tacuazn muerto. Xinpuuba jun aj uch. Le dispar a un tacuazn. Uk. Piojo. Wankebuksainjolom. En mi cabeza hay piojos. Nake k ehok yajel li uk. Los piojos transmiten enfermedades. Uka. Bebida. Junpaat naosok li uk axb aan li tiq. La bebida se acaba e b ayaq wuk a . luego por el calor. K Deme un poco de bebida!. Ukak. Tomar, beber. Xqukli uqun. El atole lo tomamos. Na uk ak li tz i sali kukb . El perro bebe en la tinaja. Ukal. Olla. Choch ukal. Olla de barro. Jun uk al chi kenq . Una olla de frijol. Ukbil. Tomado, bebido. Naukeli boj. Se toma el boj. Ukbil ban. Jarabe. Ukirk, ukok. Llenarse de piojos. Xukir li tzi. El perro se llen de piojos. Atin wi inka tat-ukirq. Bate si no te vas a llenar de piojos. Uk leb . Objeto para beber: taza, vaso, guacal. Numsi chaq we li ukleb. Psame la taza. Ukleb ha. Agua para beber. U k tasink . D a r d e b e b e r. Xruktasiheb li rula Xmink. Dominga le dio de beber a sus visitas. Ula. Visita, visitante. Chunchu li ula sachoch . La visita est sentada en el suelo. Hoobebqula. Tenemos cinco visitantes. Ulaniik. Ser visitado. Xoloorulaani linmel. Nos visito mi abuela. Rajlal po nake ulaniik li qechkab al. Nuestros vecinos son visitados cada mes. Ulul. Cerebro, sesos. Chanchan li maak aaawulul. Como si no tuvieras cerebro. Rulul kej. Sesos de venado. Uqm, uqb', uq. M a n o . Ruqm che. Rama de rbol. Kiib aj wi quqm. Slo tenemos dos manos. Uqek. Derrumbarse. Xuqek li m a m a pek. L a g r a n r o c a s e derrumb. Xuqe li qa xbaan li but. El puente se derrumb por la inundacin.

Uquk. Derrumbar. Ma kachin che xruq li kaqsut iq. El huracn derrumb muchos rboles. Uq ul. Derrumbe. Xnate k li qochoch xb aan li uq ul. Fue aplastada nuestra casa por el derrumbe. Uqun. Atole. Saasa li uqun. El atole est sabrossimo. Jun joom uq un. Un guacal de atole. Uqunibk . Preparar atole. Yookeb chi uqunibk laj keenel. L a s cocineras estn preparando atole. Uq uniil. Agua para amasar (se utiliza para lavarse las manos en el acto de t o r t e a r ) . Lek chaq jun joomaq uq uniil. Ve a servir una guacalada de agua para amasar!. Jal li uq uniil. Cambia el agua para amazar. Us ta, uy ta Par. Aunque. Us ta najt wank tintaw. Aunque viva lejos la e n c o n t r a r . Us ta yooq hab tookanjelaq. Aunque est lloviendo trabajaremos. Us. Bueno, est bien. Us li kanjelak. Trabajar es bueno. Us chan. Dice que est bin. Usilal. Favor. Baanu usilal numsi chaq we li pix. Por favor pseme el t o m a t e Junes patzok usilal nakab aanu. Slo vives pidiendo favor. Ut. Y (conjuncin y). Li tz ik ut li mis. El pjaro y el gato. Laa at ut laa in. T y yo.

Utz, saqxul. Mosquito. Xiikilebutz chi re ha. A la orilla del ro hay muchos mosquitos. Xtiwek xbaan utzli kuulaal. El nene fue picado por los mosquitos. Utzajl, utzaal, utzaj. C a a , caaveral. Kili utzajl. La caa es dulce. Naabal utz ajl xqaket xbaan li chaqieel. Por la sed chupamos mucha caa. Utzuk, mayejak. Hacer olocausto. Xkoheb chi utzuk laj awinel sa tzuul. Los sembradores realizaron olocausto en los cerros y montes. Utzuk. O l e r, olfatear. Xrutz li kaxlanwa li mis. El gato ole el pan. Naqutzxbook li atzum. Olemos el aroma de las flores. Uxb . Cierto bejuco. Xinbakchi uxb linxaab . Mis zapatos los amarr con bejuco. Uxk. Suceder, realizarse, hacerse. Nauxk len tijok sa kiche. Dicen que en la montaa se realizan ceremonias. Kama an aj wix uxk sa li tenamit. As tambin sucedi en el pueblo. Uy, wi (sin.). S ( p a r t c u l a condicionante). Ayu wi taawaj. S quieres vete!. Tooxoroq wi wank qaqe m . S t e n e m o s m a s a tortearemos.

9 5

Q'eqchi' Kaxlan aatin

185

Uu
Uuchil, eeqaj. Sustituto, reemplazo, sucesor. Xink am chaq wuuchil. Traje mi sustituto. Ani tkanaaq choq ruuchil. Quin va a quedarse como su sustituto?. Uul. B o r d e d e t e r r e n o , r i v e r a , barranco. Wankebli ketomq chi ru uul. Los animales estn en el bordo. Uuq. Corte, morga. Tzaj ru laawuuq. Tu corte est sucio. Xinloqjun ruuq inna. Compre un corte para mi mam. Uut, huthut. P a l o m a s i l v e s t r e . Xqakuula xk'uuk'um li uut. Las plumas de la paloma silvestre las guardamos. Wank jun uut sakabl. En la casa hay una paloma silvestre. Uutzujink. Adornar. Xquutzuji li kab l xb aan li nimq e. Adornamos la casa porque hubo fiesta fiesta. Naruutzuji laajolom laawismal. T cabello adorna t cabeza. Uutzuuj, atzum (sin.). F l o r. Jwal chinauseb li uutzuuj natawmank sak iche . Las flores que se encuentran en la montaa son muy hermosas. Xinsi jun cheet ruutzuuj lix Tol. A Dolores le regal un ramo de flores. Uutzuujinbil. Adornado. Uutz u jinb il ru li tijleb aal. La iglesia est adornada. Uutzujinbil chi us laawochoch. T casa est bien adornada. Uutzuj i n b il aatin. P o e s a , poemas. Nahulak chi ru tziibank uutzuujinbil aatin laj Kalich. A Carlos le gusta escribir poemas.

W
Wa. Tortilla. Numsiheb li wa re. Psales las tortillas!. Tiqwal wa. Tortillas calientes. Wa. Hijo (mijo), querido (trato carioso de los padres hacia los hijos). Kim arin a wa . Hijo ven ac!. Yoo chi kanjelak a wa. Vamos a trabajar hijo!. Wa ak. Comer, alimentarse. Yooko chi wa ak. Comiendo estamos. Naqatzeka xtib el kej. Nosotros comemos carne de venado. Wabil. Comido (condicin de estar comido). Wa b il li kaxlanwa xb aan li mis. El gato comi el pan. Wa bil chik li tzekeemq. El alimento ya est comido (consumido). Wachin, waxin. Saludo dirigido a los ancianos (buenos das, buenas tardes o buenas noches). Wachin. Buenos das seor. Wajenaq. Ha comido (alguien que comi hace rato o tiempo). Wa jenaq chik li qawachin. El seor ya ha comido. Wa jenaqo. Ya hemos comido. Waleb. M e d i o d a . Toj waleb toohulaq. Llegaremos hasta medio da. Walebchik. Ya es medio da. Walebaal. Comedor o lugar para comer (mesa). Xqaloq kilimbil kaxlan sali wa leb aal. En el comedor compramos pollo frito. Meetzajni qawalebaal. No vayan a ensuciar nuestra mesa. Walebok. Llegar el medio da. Xwalebok ut maji nakechoy leekanjel. Ya es medio da y no han terminado su tarea. Watesink. Bendecir, inaugurar (la siembra, la casa; las pertenencias de una persona antes de su uso). Xb een wa tqawa tesi li qochoch. Primero vamos a bendecir nuestra casa. Xoohulak chi wa tesink awimj. Fuimos a bendecir la siembra. Waauut. Arrayn (especie de rbol cuyo fruto es utilizado para fabricar candelas). Xextziri choq si li waa uut. Rajaron el arrayn para lea. Waakab. Cera de abeja. Xok li waakab. R e c o g e l a c e r a ! . Xe xtoroxi li waakabli kok al. Los nios hicieron bolitas con la cera.

9 8

Waal. Soplador. Xwaal. Su soplador. Ch ina waal. Soplador pequeo. Waayi, waahe. Aqu est. Waayi laatojbal. Aqu est t sueldo. Waayiat pe. Que si aqu ests. Wachiil. Tamarindo. Naqukxyaal wachiil. Nosotros degustamos del jugo de tamarindo. Ra re li wachiil. El tamarindo es cido. Waj. Milpa (se le llama as desde que nace hasta que florece). Jun toon waj. Una mata de milpa. Xt an li waj li iq . El aire bot la milpa. Wajb . Instrumento musical (marimba, guitarra, arpa, etc.). Sa naxye li wajb. El instrumento musical suena bonito. Inwajb. Mi instrumento musical. Wajbak. E j e c u t a r i n s t r u m e n t o musical. Naxnaw wajb ak li mutz . El ciego sabe ejecutar instrumento musical. Ninwajb a li aarp. Yo ejecuto el arpa. Wakax poop. Torito (torito construido de petate; utilizado en los b a i l e s f o l k l r i c o s ) . Yookeb xxajbal li wakaxpoop laj xajonel. Los danzantes estn bailando el torito. Waklesi. L e v n t e l o . Qe l a a k xoowaklesiik. Fuimos levantados temprano. Xwaklesi xtoon che li qawachin. El tronco fue levantado por el anciano.

Wakliik. L e v a n t a r s e , p a r a r s e , progresar. Toja xe wakliik li kok al. Los nios acaban de levantarse. Timiltimil xwakliik qakalebaal. Nuestra aldea progres poco a poco. Waklisink, waklesink. Levantar. Xiikil poqs naxwaklesi li iq . El viento l e v a n t a m u c h o p o l v o . Waklesi laajolom. Levanta t cabeza. Walibaj. Nombre de una aldea de Cahabn, Alta Verapaz. Walibaj xkaba li qakalebaal. Nuestra aldea se llama Walib aj. Wan. Par, Todava, mientras tanto, hasta. Kanabwan li xayoob. Deja todava lo que comenzaste!. Chalq wan inbeelom. Hasta que venga mi marido. Wanjik. Estada, existencia, tiempo en que alguien est en algn lugar. Hoob kutank inwanjik eerik in. Tengo cinco das de estar con ustedes. Qawanjik. Nuestra existencia. Wank sayuam. Estar embarazada. Wank sayu am li wixaqil. Mi esposa est embarazada. Wank. Estar, tener, vivir. (indica existencia). Wank intumin. Tengo dinero. Xoowank chaq sanebail. Eramos pobres. Wankilal. Poder, autoridad. Wank xwankilal li Ajaw saqabeen. Dios tiene autoridad sobre nosotros. Laa at maaka aawankilal. T no tienes poder.

188

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Waqej. En seis das. Waqej chaq li wochbeen. Mi amigo viene en seis das. Waqxaqej. En ocho das. Waqxaqej tooxik rilbal inna. En ocho das iremos a ver mi mam. Waqxaqib . Ocho (nmero cardinal). Waqxaqibhabwank re linko . Mi hija tiene ocho aos. Waqxaqibo. Somos ocho. Wara. Sueo. Yo xwara li mem. El mudo tiene sueo. Maak ainwara. No tengo sueo. Warenaq. Dormido. Warenaqeb. Estn dormidos (ellos). Toj warenaq laj kay. El vendedor todava est dormido. Warib, chaat (sin.). Cama, catre. Jwal xiknaxye linwarib. Mi cama hace mucho ruido. Yokyookin chi ru warib . Estoy acostado en la cama. Waribaal. D o r m i t o r i o , c u a r t o . Wankebsank salinwaribaal. En m i c u a r t o h a y h o r m i g a s . Nim l a a w a r i b a a l . T c u a r t o e s grande. Wark. Dormir. Ok we chi wark. Voy a dormir. Xatseebank chi wark. Te dormiste muy temprano. Warom. Tecolote. Nakexibenk chi q eq li warom. Los tecolotes asustan en la noche. Xxulel q oqyink li warom. El tecolote es animal nocturno. Wartesiik. S e r a d o r m e c i d o . Xwartesiik li kuulaal. El beb fue

adormecido. Toj nakoowartesiik. Todava somos adormecidos. Wartesinb il. Adormecido. Wartesinb il li winq xb aan li kaxlan b oj. El hombre e s t a d o r m e c i d o p o r e l l i c o r. Wartesinbileb . Estn adormecidos (ellos). Wartesink. A d o r m e c e r. Wartesi l a a w i i t z i n . A d o r m e c e a t hermanito!. Nawartesink li son a an. Esa msica adormece. Wax ru. Loco, tener rabia (los perros). Wax ru li tzi. El perro tiene rabia. Wax aawu. Estas loco. Waxil. R a b i a , l o c u r a . X w a x i l xkamsink re. Su locura lo mat. Waxok , w a x i r k . E n l o q u e c e r, volverse loco. Xwaxok ru laj Bit xbaan rixaqil. Vctor se volvi loco por su esposa. Xwaxo k ru li tzi . Al perro le dio rabia. W e c h o k . R e c l a m a r, a l e g a r, c r i t i c a r. Xinwech ka ut naq nakinxhob. Le alegu por qu me insulta. Junes wechok naxbaanu li wixaan. M i a b u e l a s l o v i v e reclamando. Weejkan, chi n i x . H a l c n . Nakek uxuk kantili weejkan. Los h a l c o n e s c o m e n s e r p i e n t e s . Li weejkan. El halcn. Weej, kohej. En cuatro das. Weej chaq laayuwa'. En cuatro das viene su pap. Kohej tinsuq iiq. En cuatro das regreso.

9 9

Q'eqchi' Kaxlan aatin

189

9 0

Wex. Pantaln. Ak wex. Pantaln nuevo. Tojoxinsul linwex. Hasta ahora estren mi pantaln. Wi, wi. S (condicional). Witaawaj kanaaqat. S quieres qudate. Wi tkulunq taaye re naq maaanihin. S viene le dices que no estoy. Wiej, weej. Escasez de comida, hambruna. Naab al qakomon xe kam xbaan li wiej. Muchos de nosotros murieron por la hambruna. Wilix. Golondrina. Habnakereek a li wilix. Las golondrinas anuncian lluvia. Ka aj wiewu nake purik li wilix.Las golondrinas slo vuelan por las tardes. Winq. Hombre. Winqin. Soy hombre. Xko o chi behek li winq. El hombre se fue a pasear. Winqilok. L l e g a r a s e r a d u l t o , volverse hombre. Xinwinqilok. Me hice adulto. Xe winqilo k laayum. Ts hijos se volvieron hombres.

Wiqibank. A r r o d i l l a r , h i n c a r. Xinwiq ibwibsali tz ak. Me hinqu en el piso. Xinwiq ibli ch ina al chi ru mayejib'aal. Hinqu al nio ante el altar. Wiqlaak. Arrodillarse, hincarse. Nakoowiqlaak chi ru li Ajaw. Nos hincamos ante Dios. Wiqwo. A r r o d i l l a d o , h i n c a d o . Wiqwo li ixq xpatzbal xkuybal xmaak. La mujer est arrodillada pidiendo perdn. Wiq wookin. Estoy arrodillado. Woqx. E s p u m a . Xwoqx xabon. Espuma de jabn. Naabal xwoqx li kape. El caf tiene mucha espuma. Wuqub. Siete (nmero cardinal). Wuqubkaxlam ak xkamsi laj uch. El tacuazn ya mat siete pollos. Wuqub kutank. Siete das.

190

Q'eqchi' Kaxlan aatin

X
Xaan. Vieja, anciana (con menos respeto). Xaan aj chik qanaChiik. Doa Francisca ya est vieja. Chanchanat li xaan. Pareces vieja. Xaanok, xaanirk. E n v e j e c e r, ano k Ya volverse anciana. Tik xatxa te envejeciste. . Xaaw. Vmito, arrojada. Maayeqli xa aw. No machuques el vmito. Xaawak. Vomitar, arrojar. Yo chi xa awak li ixq. La mujer est vomitando. Xaawank. Vo m i t a r, a r r o j a r ( a alguien). Xinxxa awa li tz i . El perro me vomit. Xxa awa li xtuli ch ina al. El nio vomit la leche. Xaab. Zapato, calzado. Maaka inxaab. No tengo zapatos. Jun sumal xaab . Un par de zapatos. Xaal. Rejoya. Sa li xaal wankeb li wakax. Los ganados estn en la rejoya. Xajlebaal. Saln de baile. Maaani wank sali xajleb aal. En el saln de baile no hay nadie. Xintanek sali xajlebaal. En el saln de baile me ca. Xajok. Bailar, danzar. Yo chi xajok li akach. El chompipe est bailando. Nahulak chi wu xajok. A m me gusta bailar. Xajonel. B a i l a r n , d a n z a n t e . Kalajenaq laj xajonel. El danzante est borracho. Xalamye. Tijereta. Xiikileb' li Xalamye arin. Hay mucha tijereta aqu. X a a l b e, xaalab'e. C r u c e d e caminos. Saxxaal b e tinkanaaq. Me quedar en el crucero. Wank kaahib xxaal be. Hay cuatro cruces de camino. Xaml, xam. Fuego, llama, luz. Xt ane k laj xooksaxaml. El alacrn se cay al fuego. Xchup qaxaml. Nuestro fuego se apag. Xamlebaal, xamluul. Lugar donde se hace fuego. Taqtaq qaxamluul. El lugar de nuestro fuego est mojado. Xamnak, xamamnak. Arder (la p i e l ) , s e n t i r a r d o r p o r c a l o r. Naxamnak li woq. M i p i e e s t a ardiendo. Naxamamnak li wix. Mi espalda est ardiendo. Xan. Ladrillo (de barro). Xan sa li qochoch. Nuestra casa tiene ladrillos.

9 "

Xan. Seora, doa (sin respeto), hembra. Xa'an kaxlan. Gallina. Xa'an kuy. Marrana. Xaqmay. H o j a d e T a b a c o . Nake k ayink xaqmay sakaleb aal. En la aldea venden tabaco. Jun b ool xaqmay. Un rollo de tabaco. Xaqpek. Flor de piedra (flor que se da entre piedras). Xiikil xaqpek sali saqoonak. En la pea hay bastantes flores de piedra. Xaq, raj (sin.). Si fuera, si tuviera (partcula desiderativa). Wank ta xaq intumin. Que tuviera dinero. Xkohin ta raj chi rixeb . Me hubiera ido con ellos. Xaq. Hoja (de plantas). Xaqtul. Hoja de pltano. Xchaqik xxaq li che . Las hojas del rbol se secaron. Xaqaamil. P a r a r s e , d e t e n e r s e repentinamente. Xaqaamil li al saha naq xwil. Cuando vi el muchacho estaba parado en el agua. X a q a b a a k . Ser parado, interrumpido, obstruido, detenido, aak li ch iichxb aan elegido. Xxaqab li hab'. El carro fue detenido por la lluvia. Xooxaqab aak sab e. Fuimos detenidos en el camino. Xaqabanbil. Parado (por algn motivo), cesado, interrumpido, suspendido, elegido. Xaqab anb il chi ru neb aal. Ha sido parado en el patio. Xxaqab aak li awk xbaan li hab . La siembra se suspendi por la lluvia.

X a q a b a n k . P a r a r, d e t e n e r, s u s p e n d e r, i n t e r r u m p i r, e l e g i r. Xqaxaqab li beelebaal chiich. Detuvimos la camioneta. Xxaqabrib chi wu. Se par delante de m. Xaqam. Estar parado. Nakootitzchi xaqam. Nos aburrimos de estar parados. Xaqaxink. Estado de varias cosas paradas. Nakexaqaxin li so sol sa mul. Los zopilotes estn parados entre la basura. Nakexaqaxin li che. Los rboles estn parados. Xaqchaj. Hoja de pino. Xquutzu ji li kabl chi xaqchaj. L a c a s a l a adornamos con hojas de pino. Sununk xb ook li xaqchaj. Las hojas del pino son olorosas. Xaqkal. Hoja de milpa. Naxyiibxsok li ba chi ru xaqkal. La taltuza hace su nido con hojas de milpa. Xaqliik. Pararse, ponerse de pi. Xooxaqliik. Nos paramos. Chi junjunq xe xaqliik laj tzolom. Los estudiantes se pararon de uno en uno. Xaqlijenaq. Parado (hace tiempo o hace rato), cesado, calmado. Xaqlijenaq saxbeen li meex. Se ha parado sobre la mesa. Xaqlijik. Tiempo de parase. Joqe aaxaqlijik. Desde cuando ests parado?. Xaqlikink. Pararse rpidamente. Nakinxaqlikink naq na ok laj k utunel. Cuando el maestro entra me paro

192

Q'eqchi' Kaxlan aatin

rpidamente. Xaqlikin. Prate de inmediato!. Xaqxo, kutku. P a r a d o , c e s a d o , suspendido, interrumpido. Xaqxooko. Estamos parados. Xaqxo laj tzo xbeen li pek. El gallo est parado sobre la piedra. Xaqxotk. Pararse a cada rato o andar frecuentemente. Naxaqxotk li al chi ru chaat. El patojo a cada rato se para en la cama. Xayaw. Achiote. Xinch ule li waqchi ru xayaw. Mi ropa la manch con achiote. Xyu oben li xayaw. El achiote es condimento para tamal. Xbaan naq. Porque (indica la causa o por qu sucede algo). Xink anjelak xbaan naq xinxtaqla linyuwa. Trabaj porque mi pap me mand. Xt ane k li k al xb aan naq xk e li iq . La milpa se cay porque hubo viento. Xbaan. Por (indica quin causa la accin). Xint ane k xb aan li sulul. Por el lodo me ca. Xtene k li winq xb aan li che. El hombre fue golpeado por el palo. Xb alba. Infierno. Te xik saxb alb a chi xjunileb laj maak. Todos los pecadores irn al infierno. Sa ruuchichoch wank xbalba. El infierno est en la tierra. Xbaqel jolom. Crneo. Ra xbaqel injolom. Me duele el crneo. Xjache k xb aqel xjolom li winq. Al hombre se le parti el crneo.

X b aqel kamenaq. E s q u e l e t o , calavera. Xxiwak li ixqaal xbaan xbaqel kamenaq. La muchacha se asust por el esqueleto. Xbeen aq. Rodilla. Ra xbeen waq. La rodilla me duele. Xbeen raq. Su rodilla. Xbeen telb. Hombro. Katal xbeen aatelb. T hombro est quemado. K e li iiq xb een aatelb . Pon la carga en tus hombros!. Xbeen, xb'een wa. Primero. Laaat xbeen wa. T primero. Xbeen wa toowaaq tojo naq tooxik. Primero comeremos y luego nos vamos. Xbeen. Primero (nmero ordinal). Xb een walal. Mi primer hijo. Xb een sut. Primera vez. X c h oloba n k i l . Explicarlo, instruirlo. Yo xch olob ankil chi ru. Se lo est explicando. Xchu ke. Sereno (humedad de la atmsfera por la noche). Yo chi kubeek xchu ke. El sereno est bajando. Xchupbal. Apagarlo. Inka naru xchupbal xxamlel li kiche. No se puede apagar el fuego de la montaa. Yal chaq xchupbal li xaml. Ve a intentar apagar el fuego. Xetoon. A n t e p a s a d o , a n t i g u o . Xexkanabatq k ila na lebli qaxe qatoon. Nuestros antepasados dejaron

9 #

Q'eqchi' Kaxlan aatin

193

9 $

muchos conocimientos. Arin muqb ileb X x e ' toon a l a j qeqchi. L o s antepasados Q eqchiestn enterrados aqu. Xe. Raz. Kaw xxe li che. La raz del rbol es dura. Maaka xxe li inup. La ceiba no tiene raz. Xeink. Echar races (las plantas), radicarse. Yo chi xeink li xtoon chima. La mata de gisquil est echando races. Xepim. Verduras. Junes xxepim taatzeka re naq kawaqat. Para que ests sano come siempre verduras. Terto xtzaq li xepim sakayiil. En el mercado est cara la verdura. Xeeb . Cebo. Chu xeebchawu. Hiedes a cebo. Xeebru li tem. La silla tiene cebo. Xeebok. Volverse cebo (el caldo). Xxeeb ok li xyaal wakax. El caldo de res se volvi cebo. Xeel. Restos, sobras, (es ms utilizado cuando alguien guarda restos de comida). Xeel tzekeemq. Restos de alimento. Tink am chaq inxeel. Voy a traer restos de mi comida. Xeelank. Empezar algo sin terminarlo. Xxeela li wa li mis. El gato comi (empez) la tortilla. Yal xqaxeela c h a q x y o k b a l l i c h e . S l o empezamos a cortar el rbol. X e j b a k . H a c e r b u l l a ( v a r i a s personas). Nake xejb ak li poyanam. La gente est haciendo bulla.

Xep. Tamalito de masa mezclado con ebli xep. Los tamalitos son frjol. Kok pequeos. Keemaq rikil li xep. Echenle chile a los tamalitos!. Xepex. Pinto, rayado. Xepex rixeb linkawaay. Mis caballos son pintos. Xepex linkaxlan. Mi gallina es pinta. Xeqel. Corneado, herido. Xeqel li kuy. El cerdo est herido. Xeqel xb aan wakax aj Ku . Domingo ha sido corneado por la res. Xeqok. Cornear, puyar, herir, dar pualadas. Xxeqli winq li wakax. El toro corne al hombre. Xooxxeqraj laj kalajenaq. El borracho nos iba a apualar. Xerekal. Muchacho o nio delgado y alto. Aan li xerekal xbaanunk re. El muchacho delgado lo hizo. Xerok, xelok. Partir, rajar algo (por el rayo). Xxer li inup li kaaq. El rayo parti la Ceiba. Xibeek, xibesiik, sebesiik. Ser asustado. Xooxibeek xbaan li kej. Fuimos asustados por el venado. Xxibeek li al xbaan li ranab. El muchacho fue asustado por su hermana. Xibenk, xibesink, sebesink. Asustar, espantar (a alguien). A an laj Lunaxib enk qe. Pedro es el que nos asusta. Xooxxibe li raq kaaq. El relmpago nos asust. Xiik. Peligroso (cuando el camino no es transitable: lodo), pendiente. Xiik ru li be. El camino esta peligroso.

194

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Xoob ehek chaq sali xiikut maak a x ok qe. Caminamos por pendientes y no nos ocurri nada. Xiikok. Vo l v e r s e p e l i g r o s o , intransitable. Xxiik o k li b e xb aan li hab . El camino se volvi peligroso por la lluvia. Xiilik, anum, maaus. Duende, demonio, diablo. Wankebxiiliksali k iche. En la montaa hay duendes. Sa nake ril li q'oqyink li xiilik . A los demonios les gusta la noche. Xiiqank. A d o r m i t a r s e , c a b e c e a r. Naxiiqank li qawa chin sali ch utam. El seor estaba cabeceando en la reunin. Xiitiik. Ser remendado. Xxiitiik raq li winq xbaan rixaqil. Al hombre le fue remendada la ropa por su esposa. Xiitiil. Cosas para remendar. Toj naabal inxiitihom. Todava tengo mucho que remendar. Patzchaq re li qanachin ma wank xxiitiil. V a preguntarle a la seora s tiene algo que remendar!. Xiitinb il. Remendado. Xiitinbil tikr naqoksi laa o. Nosotros usamos ropa remendada. Xiitink. Remendar (cosas). Xinxiiti linweex. Remend mi pantaln. Ani xxiitink re raqli ch ina cheekel ixq. Quin remend la ropa de la anciana?.

X i k i x a a n , x i k q a n a (sin.). Tatarabuela. Ma toj yoyook laaxik ixa an. T tatarabuela todava est viva?. Xik. Ir. Yooko chi xik saqakanjel. Estamos yendo a nuestro trabajo. Jo'qe tatxik. Cundo te vas?. Xik . Ala. Maak axxikli patz. El pato non tiene alas. Xxik mo. Ala de guacamaya. Xikank, purik, rupupik. Volar . Jwal najt napurik li q uqchi ru li t iw. El quetzal vuela mas alto que el guila. Xikobaal. Horrible, espantoso, despreciable. Xik ob aal ru li ch och a a n . E s a t i e r r a e s h o r r i b l e . Xikobaal len qu laao winq. Dicen que nosotros los hombres somos horribles. X i k u u c h i i k . Ser odiado, uuchiik Xkarloot despreciado. Naxik xbaan xkab xna. C a r l o t a e s despreciada por su madrastra. Xikuuchink. O d i a r, despreciar. Nakooxxikuuchi li qechkabal xbaan li ka' ru qe. Nuestro vecino nos odia por nuestras pertenencias. Moko us ta li xikuuchink. Odiar no es bueno. Xikej. Oreja (sustantivo que al poseer pierde el sufijo ej). Ninq len inxik. Dicen que mis orejas son grandes. Inxik. Mis oidos.
195

9 %

Q'eqchi' Kaxlan aatin

9 &

Xikik. Momento de irse, partida, ida. Jo'qe xxikik sa tenamit. Hace cunto que se fue al pueblo?. Xhulak xq ehil inxikik. La hora de mi partida lleg. Xikin i. Tataranieto. Xnimank li xxikin i qawaChiik. El tataranieto de don Francisco ya creci. Xikin mama. Bisabuelo. Xkam chik li qaxikin mama. Nuestro bisabuelo ya muri. Xikenaq, xikjenaq. Se ha ido (hace tiempo). Xikjenaq Watemaal li qana . Nuestra mam hace tiempo que se fue a Guatemala. Xipkok. Caer o irse de cabeza. Xxipkok sa nima li wiitzin. Mi hermanito se fue de cabeza al ro. Xipkosink. Poner o tirar algo de cabeza. Xipkosi li ukal sa sulul li chinaal. El nio puso de cabeza la olla en el lodo. Xqaxipk os qibsali nima. Nos tiramos de cabeza en el ro. Xipxo. De cabeza, boca abajo. Xipxo li uk al. La olla est boca abajo. Xipxo chi wark li al. El muchacho est durmiendo bocabajo. Xiw. Miedo. Yo inxiw. Tengo miedo. Maak axxiw li was jo kan naq xjunes naxik aj yo. Mi hermano no tiene miedo por eso se va slo de cacera. Xiwaak, xuwaak. Producir miedo a alguien (por el aspecto). Naxiwaak li li ak'ach xb'aan li patz. El pato le tiene miedo al pavo.

Xiwajel, xuwajel. Espantoso, da miedo. Xiwajel ru li tz i. El perro da m i e d o . Xiwajel aawu. E s t s espantoso. Xiwajenaq, xuwajenaq. Asustado, espantado. Xiwajenaq laj Bex. Sebastin est asustado. Xiwajenaqeb linkomon. Mis compaeros estn asustados. Xiwak, xuwak. Asustarse, espantarse. Naxiwak len Xpet aab aan jo kan naq ink anakatraatina. Dice que Petrona se asusta por ti por eso no te habla. Matxiwak chik wankin arin. Aqu estoy no te asustes!. Xiwxiw. Peligroso. Xiwxiw ru li nima aan. Ese ro es peligroso. Xiwxiw b ehek sajunesal sali k iche . En la montaa es peligroso andar slo. Xiyab. Peine. Tzaj ru li xiyab. El peine est sucio. Into niiq laaxiyab . Prstame t peine!. Xjayal. Su direccin, lo correcto. Taaqe xjayal li tzuul. Sigue la direccin del cerro. Moko xjayal ta xaye. No dijiste lo correcto. Xjayalinkil. Apuntarlo, sealarlo. Yooko xjayalinkil li puchi puub . Al pavo lo estamos apuntando con rifle. Xjolom qeen, anx (sin.). Ajo. Chi Cheet nake xk ayi li jolom qeen. El ajo lo venden por manojos. Sununk li xjolom qeen. El ajo es oloroso. Xjolomil kalebaal, kamolbe (sin.). L d e r, gua de la aldea.

196

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Maaani naraj ok choq xjolomil tenamit. Nadie quiere ser lder del pueblo. Xjolomil poopol. Alcalde. Toj maji nak ira li xjolomil poopol. El alcalde no se ha aliviado. Xexpuuba len xjolomil poopol. Dicen que fue valeado el Alcalde . Xjolominkil. D i r i g i r l o , g u i a r l o , gobernar. Yo xjolominkil li tenamit qawa Mek. D o n M i g u e l e s t dirigiendo el pueblo. Xjuntaq eetankil. Compararlo. Moko us ta xjuntaq eetinkil li choxa rik in li ruuchich och . Comparar el cielo con la tierra no es bueno. Yo xjuntaq eentikil riblaj Xiwan rik in li awa b ej. Juan se est comparando con el presidente. Xkot u. Chele (de los ojos). Mes xk ot aawu. Lmpiate los cheles. X k ot xik. C e r m e n . Inka sa nin ab ink mare xiikil xk ot inxik. No puedo escuchar bien talvez tengo mucho cermen. Rajlal taames xkot aaxik. Siempre tienes que limpiar el cermen de ts oidos. Xka. Cuarto (nmero ordinal). Xka sut. Cuarta vez. Xoohulak saxka kutank. Llegamos al cuarto da. Xkab. Segundo (nmero ordinal). Xkab inkutank chi tzolok. Es mi segundo da de estudio. Xkamsinkil. Matarlo, asesinarlo. Yookebxkamsinkil li xa'a kuy. Estn matando a la marrana.

Xkanabankil. D e j a r l o . Tinxik aakanabankil howan. Ir a dejarte ms tarde. Xkaw oq. Corriente de ro. Xooxkelo xkaw oq li nima . La corriente del ro nos arrastr. Xko it. Nalgas, glteos. Ra xko wit. Me duelen las nalgas. Xten xko rit li ixq. La mujer se lastim las nalgas. Xkop che. Corteza (capa que cubre el tronco de los rboles). Chi ru xkop che nakoowark laa o. Nosotros dormimos sobre la corteza de los rboles. Pim ru xkop li che . La corteza del rbol es gruesa. Xkun. Mejor. Ayu xkun. Mejor vete. Xikaq xkun chawix. Mejor que se vaya contigo. Xkutanobresinkil. A c l a r a r l o , alumbrarlo. Yo xkutanobresinkil li q oqyink li po. La luna est aclarando la noche. Xkutum chahim. N o m b r e d e u n lugar de chamelco, Alta Verapaz. Toj xkutum chahim nakoochal. Venimos desde Xkutum Chahim. Xkutum saqe. Rayo de sol. Moko sa ta nakooilok xbaan xkutum saqe. No podemos ver bien por los rayos del sol. Ch ina us xkutum saqe. Los rayos del sol son bonitos. Xlukum choch, milmich (sin.). Lombriz de tierra. Nake xlow xlukum

9 /

Q'eqchi' Kaxlan aatin

197

9 (

choch li aaq. Los cerdos comen lombriz de tierra. Nakexyuribeb li xlukum choch. Las lombrces de tierra se estiran. Xmaal, xma. E s t r i l ( m u j e r ) . Xmaal li wixaqil. Mi esposa es estril. Xmaak. Por culpa de, causa de. Xint anek aamaak. Por t culpa me ca. Xmaatzabu. Cejas. Kokxmaatzab wu. Mis cejas son pequeas. Xset xmaatzabru li t ujixq. La seorita se cort las cejas. Xmach palaw. Paxte, estropajo. Taawoksi li xmach palaw naq tatatinq. Cuando te baes hay usas paxte. Moko najochok ta tzuumal li xmach palaw. El paxte no raspa la piel. Xmajel. F a l t a , d e f e c t o . Xmajel rilobaal. Defecto para ver. Xmajel xna leb . Falta de entendimiento. Xmalkaan. Viuda. Yo chi yaabak li xmalka an. La viuda est llorando. Ra xchool li xmalkaan. La viuda est triste. Xmaril. Margen, orilla, borde, pedazo (de algo que sobra). Toj chi re nima nahulak xmaril li tenamit. El lmite del pueblo llega hasta la orilla del ro. Xmaril uuq. Pedazo de corte. Xmichbal. Arrancarlo. Xoohulak xmichbal li kenq. F u i m o s a arrancar las matas de frijol. Kanabamaq xmichbal li wismal. Djen de arrancarme el cabello!.

Xmu kabl. Corredor. Chunchu li qanachin sa xmu kabl. La seora est sentada en el corredor. Yolyol ru li xmu kabl. E l c o r r e d o r e s t resbaloso. Xmul sank. Hormiguero. Wank jun ka n t i s a x m u l s a n k . E n e l hormiguero hay una serpiente. Xmul teken. Sompopero. Yamyo xsa xmul teken. El sompopero est vaco. Xok li halaw sa xmul teken. El tepezcuintle entr en el sompopero. Xnaaj chu. Vejiga urinaria. Xsipo xnaaj inchu. Mi vejiga urinaria se hinch. Xna aj mul. Basurero. b ar wank xna aj mul. En dnde est el basurero?. Nujenaq li xna aj mul. El basurero est lleno. Xnaaj tumin. Billetera, cartera, monedero. Xerelq a xna aj intumin. Mi billetera se la robaron. Jonimal xake xnaaj aatumin. Cunto te cost la billetera?. Xnaaj uutzuuj, xnaaj kanteel. Candelero, florero. Ani xjorok re li xnaaj uutzuuj. Quin quebr el candelero?. Yibaj chik ru xnaaj wuutz u uj. Mi florero ya no sirve. Xnaqit, abaj. Testculos. Jun aj wi xnaqrit laj k ol wakax. El toro slo tiene un testculo. Xe sipook xnaq wit. Mis testculos se inflamaron. Xnaq puub. Bala, plomo. Moko namoq ta xnaqinpuub . Las balas de mi rifle no explotan.

198

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Xnaq u, u. Cara. Chinaus xnaq aawu. T cara est bonita. Xqach aj xnaqqu chi tiqwala . Nuestras caras las lavamos con agua caliente. Xnawbal. S a b e r l o , c o n o c e r l o , aprenderlo. Toj anaqwank yooko xnawb al ru. Hasta ahora lo estamos conociendo. Xoohulak xnawb al b ar xkam chaq. Fuimos a conocer en donde muri. Xnimal ru. Grandeza, inmensidad, anchura. Li xnimal ru choxa. La inmensidad del cielo. Xnimal ru Ajaw. La grandeza de Dios. Xnimobresinkil. Engrandecerlo, a m p l i a r l o , a g r a n d a r l o . Ok we xnimobresinkil li wochoch. Voy a a m p l i a r m i c a s a . Yookeb xnimob resinkil ru li be. El camino lo estn ampliando. X o b . H o y u e l o s ( d e l a c a r a ) . Nakutunk xxob li ixqaal naq naseek. Cuando la muchacha se re se le notan los hoyuelos. Maaka inxob . No tengo hoyuelos. Xoch. Caracol comestible. Xiikileb xoch sa k'iche. En la montaa hay muchos caracoles. Xqatiw xoch sa waleb. Al medio da comimos coracoles. Xojb. Agujero donde se escapan los animales (segunda salida de los animales). Ani xtzapok re xxojbli halaw. Quin cerr el agujero del tepezcuintle?. Xel sa li xojb li

baqxul. El armadillo sali por su escape. Xojb'. Coyote. Xexchoy linketomq li xojb'. Los coyotes acabaron con mis animales domsticos. Yo o chi wix aj xojb'. Vamos conmigo a cazar coyotes. Xokaamil. Recogido o llevado, levantado repentinamente o de inmediato. Xokaamil li patz xb aan li k uch. El pato fue llevado repentinamente por el gaviln. Xokaamilo naq xkulunk inyuwa. Cuando mi padre vino nos levantamos de inmediato. Xokek. Ser recogido. Xxoke k xb aan xna li china ixqaal. La nia fue recogida por su madre. Hulaj tooxoke q xbaan li so sol chiich. Seremos recogidos maana por el avin. X o k i q a b , k a q l a , k a q l a a q ' utb al (sin.). Arco iris. Moko us ta xk chi uqej li xokiqab. No es bueno sealar con la mano al arco iris. Naab al xb onol li xokiq ab. El arco iris tiene varios colores. Xokok. Recoger, traer algo. Xinxok chaq laataql. F u a r e c o g e r t mandado. Yo chi xokok mul laj Paran. Francisco est recogiendo basura. Xolb . Flauta. Aj xolb . Flautista. Moko sa ta na eek ank linxolb . Mi flauta no suena bien. Xolbak, xolibk. Tocar flauta. Yo chi xolibk li mutz. El ciego est tocando flauta.

9 )

Q'eqchi' Kaxlan aatin

199

0 =

Xolol. Garganta, esfago. Ra inxolol. Me arde la garganta. Xxoxer saxxolol laj bichanel. Al cantante se le llen de granos la garganta. Xomxo, xemxo. A m e l l a d o , incompleto. Xomxo re li uk al. La olla tiene la orilla amellada. Xomxo xexkanab laakil. Tu comal lo dejaron amellado. Xook, lokoch (sin.). G a r a b a t o . Xink obwoq chi ru li xook. El pi me lo perfor con el garabato. Sikjunaq aaxook re naq sa tat-aqinq. Bsca un tu garabato para que puedas chapear bien!. Xook, aj xook. Alacrn, escorpin. Saxyanq k im nake wank laj xook . Los alacranes se mantienen en la paja. Kachin chik ma xinxtiw laj xook. Por poco me pica el alacrn. Xookikink. Recoger, levantar, traer algo (rpidamente). Xookiki chaq li wa. Ve a traer las tortillas rpidamente!. Naq xchal li habxqaxookiki li t ikr.Recogimos la ropa rpidamente cuando la lluvia vino. Xootonk, xootank. Confesar, pedir perdn. Yo chi xootonk laj maak. El pecador se est confesando. Xxootonk chi ru Ajaw laj Tin. Martn le pidi perdn a Dios. Xoral. Lote, terreno. Xinloq jun inxoral. Compr un lote. Xxoral qawa Mak a in. Ese es lote de don Macario.

Xorbil. Torteado, cacheteado. Xorb il oben. Tamal torteado. Xorbil qawa xkanabinna . Mi mam nos dej las tortillas torteadas. Xorek. Ser torteado, chipoteado, cacheteado. Xxore k chi uq m xnaq ru laj Yaak. A S a n t i a g o l e f u e chipoteada la cara. Sa li wa xxorek xbaan li wikana. Las tortillas que torte mi ta estn ricas. Xorleb. Tortillera (instrumento para hacer tortillas). Toj us li xorleb. La tortillera todava sirve. Xsach li xorleb . La tortillera se perdi. Xorok. T o r t e a r, l u n a l l e n a , d a r cachetada con la mano. Yookebchi xorok li wanab . Mis hermanas estn torteando. Xxor jun inpixtun Xmar. Mara me torte una tortilla gruesa. Xoroqooq, puqik'ot. Hormiga n e g r a ( g r a n d e ) . Xinxtiw jun xoroqooq. Una hormiga negra me pic. Wankeb xoroqooq sa li k ajkab. En el azcar hay hormigas negras. Xotkok, paqek (sin.). Ahogarse ( c o n c o m i d a ) . Yaalal tatwaaq matxotkok. Come tranquilo no te vayas a ahogar. Xxotkok li ch ina al xbaan li ik. El nio se ahog por el chile. Xox. Granos, llaga. Makachin xox chaawix. Estas lleno de granos. Yo chi elk xkikel linxox. A mi llaga le est saliendo sangre.

200

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Xoxerk, xoxo'k. Llenarse de granos. Xxoxerk xjolom li k uula al. La cabeza del beb se llen de granos. Yo chi xoxerk lintelb. Mi brazo se est llenando de granos. Xoy, paachakte(sin.). Apellido de la regin, nombre de una planta utilizada para adornar. Qayuwa qawaXoy. El seor Xoy es nuestro padre. Xoyink. Adornar (adornar con hojas). Xqaxoyi rix li qochoch. Nuestra casa la adornamos. Xpajinkil. E s p a r c i r l o , r e g a r l o . Yookebxpajinkil li ixim li kok al. Los nios estn regando el maz. Xpatzbal. Preguntarlo, pedirlo, solicitarlo. Yo xpatzbal xtumin li neb a . El pobre est pidiendo dinero. Tooxik xpatzb al qakanjel. Iremos a solicitar trabajo. X p u r k a a q , x u l u p i k (sin.). Caracol silvestre. Xinyeq li xpur kaaq. Pis al caracol silvestre. X q a x b al, xnumsinkil (sin.). Rebasarlo, pasarlo, atravesarlo, cruzar. Xintenqa li china cheekel ixq xqaxb al ru li b e. A la ancianita la ayud a atravesar la calle. Moko nakinru ta xqaxbal ru li nima sa numx. N o p u e d o c r u z a r e l r o nadando. Xrahil re. Lo agrio, su acidez. K a'jo xrahil re li chiin. La naranja est muy acida. Xrahil re lamunx. Lo agrio del limn.

Xraqbal. Detenerlo, finalizarlo, suspenderlo. Ok re xraqbal li tzolok li awabej. E l g o b i e r n o v a a suspender las clases. Xraqik. Fin, trmino. Xhulak xraqik li saq ehil. El verano lleg a su fin. Tinxik Watemaal toj saxraqik xamaan. Hasta el fin de semana ir a Guatemala. Xsauuj. Nariz, fosas nasales. Xok jun utzsawuuj. En mi nariz entr un mosquito. Yo chi el kiksaruuj laj Mek. A Miguel le est saliendo sangre en la narz. Xsachbal. Perderlo, extraviarlo, gastarlo. Xkoo xsachb al xtojbal li was. Mi hermano fue a gastar su pago. Xsahil. S a b o r, s a b r o s u r a . Inka naqeeka xsahil li boj. Nosotros no disfrutamos el sabor de la chicha. Ma xaweek a xsahil. Sentiste su sabor?. Xsalil. Al revs. Sa xsalil wank laaxaab. Tus zapatos estn al revs. Saxsalil nab ehek li china kaxlan. El pollito camina al revs. X s i k b al. B u s c a r l o . Yookeb aasikbal. T e e s t n b u s c a n d o . Xehulak chaq xsikbal xyuwa li kok al satenamit. Los nios llegaron a buscar a su padre al pueblo. Xsu akach. Lonja de chompipe. Xsu ak ach twaj laa in. Yo quiero la lonja del chompipe. Xsumenkil. Responder (a alguien). Yo xsumenkil xna li chinaal. El

0 1

Q'eqchi' Kaxlan aatin

201

0 2

nio le est respondiendo a su m a m . Yooki n x s u m e n k i l l i xpatzom. Le estoy respondiendo sus preguntas. Xsununkil. Aroma, su olor, fragancia. Toj arin na eek aak xsununkil li atz um. El aroma de la flor se siente hasta aqu. Xe reek a xsununkil laawa li saqxul. Las moscas sintieron el olor de t comida. Xsutinkil. Rodearlo, dar vueltas, cercarlo. Yo xsutinkil riblaj Ku'. Domingo est dando vueltas. Xoohulak chaq xsutinkil rix li qachoch. Fuimos a cercar nuestro terreno. Xta po ot. Blusa, camisa (que utilizan las q eqchidebajo del gipil). Xinloq jun xta aapoot. Te compr una blusa. Kach in li xta aapo ot. T camisa est pequea. Xtaaqenkil. Seguirlo, perseguirlo. Yookebxtaakenqil li chakow li tzi . Los perros estn persiguiendo al jabal. Yookin chaq xtaaqenkil xnums li halaw. Estaba siguiendo las huellas del tepezcuintle. Xtaql ch ool. Voluntad. Xtaql xchool naq xik re. Se va a ir por su propia v o l u n t a d . Xtaql qachool naq xootenqank. C o l a b o r a m o s p o r nuestra voluntad. Xteram. Altura, alto. Nim xteram li meex. La mesa est muy alta. Nim xteram li tzuul. El cerro tiene mucha altura.

Xtibl jolom, rahil jolom. Dolor de cabeza. Ink asa wankin xb aan xtib l injolom. No me siento bin por el dolor de cabeza. Xtibl jolom reek . Tiene dolor de cabeza. Xtikibankil, xyoobankil (sin.). Iniciarlo, comenzarlo, empezarlo. Yookebxtikib ankil kab lak laj tz ak. Los albailes estn comenzando a construir. Xtiwbal. Comerlo. Yo xtiwbal li ik li kachin. El nio est comiendo el al ribli ak ach. chile. Yookebxtiwb Los chompipes se estn picando. Xtoninkil. Prestarlo, darlo prestado, alquilarlo (casa). Xik we xtoninkil intumin. Voy a ir a prestar dinero. Yookebxtoninkil li saqi kabl li qechalal. Nuestros familiares estn alquilando la casa blanca. Xtoon choxa. Horizonte. Naqil naq namuqun li saqe sa xtoon choxa. Observamos el sol cuando se oculta en el horizonte. Kaqkaq xtoon choxa. El horizonte est bien rojo. Xtoonche. Tronco. Chunchu sa xtoonche inyuwa. Mi pap est sentado en el tronco del rbol. Kaw li xtoonche. El tronco del rbol est duro. X t u n b i l , x n a q o. P e p i t a d e a g u a c a t e . Xintanek xbaan li xtunbil o. Me ca por la pepita de aguacate. Xooxkut chi ru xtunb il o li

202

Q'eqchi' Kaxlan aatin

mem. El mudo nos tir con pepita de aguacate. Xtza bal. Encenderlo, prenderlo (el fuego). Yooko xtz a b al qaxaml re naq ink atqeek a ke. Estamos encendiendo fuego para no sentir fro. Maaka xtz ab al li xaml. No hay con que prender el fuego. Xtzapbal. T a p a r l o , c e r r a r l o . Yookeb xtzapbal li nimbe. La carretera la estn tapando. Sik xtz apb al re li uk al. Bsca con que tapar la olla!. Xtzaq. Precio, valor. Jarubxtzaq. Cunto vale?. Xterquuk xtzaq li ixim. Al maz se le aument el precio. Xtziha . Nutria, perro de agua. Xqil jun xtz ihachi re nima . En la orilla del ro vimos una nutria. Xiwajel ru xtziha. La nutria da miedo. Xtzik ha, jotz (sin.). Garza. Saq rix li xtzik ha. La garza es blanca. Moko us ta len kamsink xtzikiha. Dicen que matar garzas es malo. Xtzuumal e. L a b i o s . Xinjach xtzuumal we. Me mord los labios. Xk at xtz uumal aawe li ke. El fro te quem los labios. Xubayl. Mozote, especie de zacate (nombre cientfico bidens pilosa). Keehebxxubay li wakax. Dales zacate los ganados ganado!. Xujank. Tostarse, secarse. Yo chi xujank li wa. La tortilla se est tostando. Xxujank li qeen xbaan li saqe. La hoja se tost por el sol.

Xujuk. Quebrar, deshacer (cosas secas o que se rompen en pedazos). Xinxuj li lem chi pek. El espejo los deshice con piedra. Xqaxuj li chaqi qeen chi qoq. Las hojas secas las deshicimos con el pi. Xujxuj. Tostado, seco. Xujxuj li kar. El pescado est bien tostado. Xujxuj li xxaqeb li che. Las hojas de los rboles estn bien secas. Xuk e, kohej, xkat e. M e j i l l a . Xinten xxuk we chi ru tzak. Me lastim la mejilla en la pared. Tzaj xxuk aawe. T mejilla est sucia. Xuk. Esquina. Chunlan sa xxuk li kabl. Sintate en la esquina de la casa!. Li b anleb aal wank saxxuk li tzolebaal. El hospital est en la esquina de la escuela. Xukub. C u e r n o s , c a c h o s . Ninq xxukubli xa'ann wakax. Los cuernos de la vaca son grandes. Xul e. Dolor de muelas. Yo xxul e laj Kalich. A Carlos le duele la muela. Xulok. V o l v e r s e i r r e s p e t u o s o , abusivo, mal educado (compararse con los animales). Xxulok laayum. T hijo se volvi mal educado. Wi t a t x u l o q t i n k e a a l o b . S i tevuelves mal educado te castigar. Xulqiik. Ser doblado, ser inclinado i li saq e. la nuca, bajarse el sol. Xulq Baj el sol.

0 3

Q'eqchi' Kaxlan aatin

203

0 4

Xulubaak. Ser puesto de cabeza. Xxulub aak li chochosali sibj. El loro fue puesto de cabeza en el humo. X u l u b a n k . P o n e r d e c a b e z a . Xinxulubli ba saxaml. La taltuza la puse de cabeza en el fuego. Xqaxulubqibrilbalebli kar sali ha . Nos pusimos de cabeza en el agua para observar los peces. Xulum. Diente picado por caries. Xulum chi xjunil ruuch we. Todos mis dientes estn quebrados. Xulxu. D e c a b e z a , b o c a a b a j o , cabizbajo. Xulxu li max. El mico est de cabeza. Xulxuukeb rabinkil xch iilankileb. Estn escuchando su regao cabizbajo. Xuqy. Bastn, garrote. Xooxsakli qamamachi xuqy. Nuestro abuelo nos peg con bastn. Inkanaru chi b ehek chi maak axxuq y li wixa an. Mi abuela no puede caminar sin bastn. Xut. Tamalito de frjol (tiene forma alargada). Sa li xut. El tamalito de frjol esta sabroso. Ma wank rikil li xut. El tamalito de frijol tiene chile?. Xutaan. Vergenza. Maakaxxutaan Xmat chi aatinak chi ruhebli poyanam. Matilde no tiene vergenza de hablar delante de la gente. Xb aan xxutaan naq inka xwaak. No comi por su vergenza.

Xutaanak. A v e r g o n z a r s e , t e n e r vergenza. Naxutaanak laj tzolom chi b ichank. El estudiante se avergenza de cantar. Nakinxutaanak chi ru lix Ixkik. D e l a n t e d e I x k i k m e avergenzo. Xutaanal. Vergonzoso. Xutaanal li nakabaanu. L o q u e h a c e s e s vergonzoso. Xutaanal li nake xye chi qix. Lo que dicen de nosotros es vergonzoso. Xuukuy. C o s t i l l a . Xtoqek kiib inxuukuy. D o s c o s t i l l a s s e m e fracturaron. Xerisi jun xbaqel xxuukuy laj Beet. A Alberto le extrajeron un hueso de la costilla. Xuxb. Silbido. Toj Koban nahulak xyaab linxuxb. El sonido de mi silbido llega hasta Cobn. Aaxuxb . Tu silbido. Xuxb aak. Ser silbado. Xooxuxb aak chaq xbaan maaus sa pim. En el monte fuimos silbados por el demonio. Xuxbak. Silbar. Yo chi xuxb ak li ixq. La mujer est silbando. Moko nakatru ta pechi xuxbak. Que si no puedes silbar. X u x b ank. S i l b a r ( a a l g u i e n ) . Xinxxuxba chaq li wichbeen ab an inka xinrabi. A mi compaero le s i l b p e r o n o m e e s c u c h . Yal ninxuxba lintzi ut nachal sa junpaat. A mi perro slo le silbo y viene rpido.

204

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Xuxuul. Varilla (utilizado para colocar ane k xxuxuul laj kab lanel. paja). Xt Al constructor de casa se le cay su varilla. Xwaq. Sexto (nmero ordinal). Sa xwaq kutank tooxik. Al sexto da nos iremos. Xwara po. Luna llena. Wanko sa xwara po. Estamos en luna llena. Maajunwa texawq saxwara po. En luna llena nunca vayan a sembrar. Xwuq. Sptimo (nmero ordinal). Xwuq inkutank ut maji nakinextoj. Es mi sptimo da y todava no me han pagado. Xxawankil. Vomitarlo, arrojarlo. Yo xxawankil xtuli kuula al. El beb e s t v o m i t a n d o s u l e c h e . Yo xxawankil kiklinko. Mi hija est vomitando sangre. Xxaab qaawa, xxaab qamama. Nopal. Xqaw xxaab qaawa sa xnubaal li qanaaj. En el lmite de nuestra propiedad sembramos nopales. Kayi we jun toonaq xxaab qaawa. Vndame una mata de nopal!. Xxajtesinkil. Bailarlo, danzarlo. Jun aj wiixq yookebxxajtesinkil li winq. Los hombres slo estn bailando a una mujer. Yooko xxajtesinkil li kej. Estamos danzando el baile del venado. Xxala ha. Cruce de ro. Xbalqu li jukub sa li xxala ha. La canoa se volte en el cruce del ro.

Xaalatzuul. Entre cerros. Xookab lak sa Xaalatzuul. Construimos casa entre cerros. Xxaq mokooch. Palma de corozo, man. Xookablak rikin xxaq mokooch. Construimos casa con la palma de corozo. Xxaq. Hoja. Xchaqik xxaq li che . Las hojas del rbol se secaron. Xxe tzak, xtoon kabl (sin.). Cimiento. Yo chi uqe k xxeli tz ak. El cimiento se est hundiendo. Xxechima. Ichintal. Ninqeb li xxechima. Los ichintales son grandes. Ma teekayi li xxe chima. Van a vender el ichintal?. Xxibenkil, xxibesinkil. Asustarlo, espantarlo. Xik qe xxib enkil re naq tk ajq ru. Vamos a ir a asustarlo para q u e e s c a r m i e n t e . Ani xehulak xxib enkil. A quin fueron a asustar?. Xxiitinkil. Remendarlo. Yo xxiitinkil linwex linna. M i m a d r e e s t remendando mi pantaln. Junpaat xxiitinkil aan. Eso se remienda rpido. Xxokbal. Recogerlo, traerlo. Xkoo xxokbal li ban satenamit. Se fue al pueblo a traer la medicina. Yooko xxokb al li mul. Estamos recogiendo la basura. Xxorbal. Tortearlo. Yo xxorbal xwahebxkok al li ixq. La mujer est torteando para sus hijos.

0 5

Q'eqchi' Kaxlan aatin

205

0 6

Xxulubankil. Ponerlo de cabeza. Kanabxxulub ankil laawitz in. Deja de estar poniendo de cabeza a t hermanito!. Xyaal kab. Miel de abeja. Xinloq jun meet xyaal kab. Compr una al botella de miel. Ani xhoyok re li xya kab . Quin reg la miel?. Xyaal u. Lgrimas. Mes xyaal aawu chi sut. Lmpiate las lgrimas con el xya al qu xb aan li sib . pauelo!. X Nos sali lgrimas por el humo. Xyaab k u x , x y a a b jaaj. V o z . Moko nakutunk ta xyaab xkux. Su voz no se escucha (de l). C h a m x y a a b inkux. M i v o z e s ronca. Xyaab. Sonido, ruido. Injunes yookin rabinil xyaabli hab . Solo y estoy escuchando el ruido de la lluvia. Toj arin nahulak xyaabli kaaq. El sonido del rayo llega hasta aqu. Xyaabasinkil. H a c e r l o s o n a r, l l a m a r l o . Xkoo l a j X i w a n xyaabankil aj Manu. Juan se fue llamar a Manuel. Laj wajb yo xwajbankil li tusbil che son. El msico est ejecutando marimba. Xyaalal. Ve r d a d , m o d o , c a l m a , objetivo. Sa xyaalal texaatinaq. Tienen que hablar con la verdad. Ayuqex sa xyaalal. Vayan con calma!. Xyaj yox. Intil, idiota. Xyaj yox laj Sant. Santos es un intil.

Xyakbal. Negociarlo, hacer trato. Li qanachin yo xyakbal li ruuq. La seora est negociando su corte. Xyalbal. Probarlo, intentarlo. Yo xyalbal ma tzaqal li wex chi rix laj Kux. Marcos se est probando el pantaln para ver si le queda cabal. Tooxik xyalbal kanjelak sanimla tenamit hulaj. Maana iremos a la ciudad a intentar a trabajar. Xyamb al. Servirlo (agua con una taza, vaso o recipiente). Yo xyamb al ruk alaj k anjel. El trabajador se est sirviendo bebida. Xyamtesinkil. Vaciarlo, desocuparlo, l i m p i a r l o . Xekulunk laj elq xyamtesinkil sa li qochoch. Los ladrones vinieron a vaciar nuestra casa. Qaseebaaq xyamtesinkil li nebaal. Apurmonos a limpiar el patio. Xyanq. E n t r e . Chik aawib sa xyanqeb' laawas. Mtete entre tus atz uul saxyanq hermanos!. Siklaab li mul. Bsca tu juguete entre la basura. Xyatzbal. Exprimirlo, ahorcarlo. Xinyal xyatzbal li kaxlan inka xinru. Intente ahorcar al pollo pero no pude. Xseeb aaq ribxyatzbal li t ikr chaqat re. Dile que se apure de exprimir la ropa!. Xyeebal. D e c i r l o , a v i s a r l e , anunciarlo. Xe k ulunk xyeeb al we

206

Q'eqchi' Kaxlan aatin

naq twanq ch utam hulaj. Me vinieron a avisar de que maana habr reunin. Yookin xyeebal aawe naq moko tinxik ta. Te estoy diciendo que no voy a ir. Xyeqbal. Pizarlo, machucarlo. Yo xyeqbal li pix li aaq. El cerdo est machucando los tomates. Xyokbal. Cortarlo (con cuchillo o b al li pim machete). Ma xachoy xyok wank chi rix kabl. Terminaste de cortar el monte que est detrs de la casa?. Chaajk xyokbal li kix. Como cuesta cortar las espinas. X y o k o b a n k i l . Acostarlo. Tenqamaqin xyokobankil li kuy. Aydenme a acostar al cerdo!. Xik we xyokoba n k i l w i b . Voy a acostarme. Xyu. I n g r e d i e n t e . Xyu obe n . Ingrediente para tamal. Moko xexk e

ta xyu li kenq. Al frijol no le echaron ingredientes. Xyubal. E s t i r a r l o , a m p l i a r l o . Yookebxyu b al li qochoch. Nuestra casa la estn ampliando. Kanab xyu bal aawa. Deja de estirar tus piernas!. Xyulbal, xkilbal (sin.). Untarlo, frotar. Yookebxyulb al chi sulul li al. Al muchacho lo estn untando de lodo. Yal xyulb al saaseet laayum. Intenta frotar en aceite a tu hijo. Xyuukinkil. Revolverlo, mezclarlo. Yookebxyuuk inkil ru li kenqrik in li ixim. El frjol lo estn revolviendo con el maz.
Xyuwa il sotz . Vampiro. Wankebxyuwa il sotz sa li ochoch pek. En la cueva hay vampiros. Xqakamsi jun xyuwa il sotz . Matamos un vampiro. 0 7

Q'eqchi' Kaxlan aatin

207

Y
Yaal. Lquido, jugo. Maak axya al li utzajl. La caa no tiene jugo. Laao naquk xyaal li chiin. Nosotros tomamos jugo de naranjas. Yaalink. Caerse el lquido o jugo de algo. Yo chi yaalink li kape. Al caf se le est cayendo el jugo. Yaab. Llanto, eco. Nakutunk xyaab inxuxbsak iche . El eco de mi silbido se escucha en la montaa. Ink ana el xyaabli al. Al muchacho no puede llorar. Yaabak. Llorar. Moko nayaabak ta li kuulaal. El beb no llora. Yo chi yaabak li mutz. El invidente est llorando. Yaabank. L l a m a r. Xatexyaaba malaq. Hace rato te llamaron. Xatinyaaba naabal sut ab an inka xinaawabi. Varias veces te llam pero no me escuchaste. Yaal. Verdad. Yaal li xinye aawe. Lo que te dije es verdad. Yaalok. A l i s t a r s e , t e r m i n a r s e , preparar. Xyaaloli wochoch. Mi casa ya est lista. Ma xatyaalo . Ya ests listo?. Yaalojenaq. L i s t o , p r e p a r a d o , terminado. Yaalojenaqo chik. Ya e s t a m o s l i s t o s . Ya a l o j e n a q l i qatzekeemj. Nuestro alimento ya est preparado. Yabek. Ser destripado, exprimido. Xyab eli mis xb aan li che . El gato fue destripado por el rbol. Xyab e li chiin xb aan li ixq. La naranja fue exprimida por la mujer. Yabok. Estripar, exprimir. Xinyab chi woq li ch ina kaxlan. Al pollito lo destrip con el pi. Xyabruuj ruq li ixq. La mujer se estrip el dedo. Yabyo, natno (sin.). Destripado, exprimido. Yab yo li pix saruqli al. El nio destripo con su mano el tomate. Yab yo xsali tul. El banano est estripado. Yach. Ropa interior, calzoncillo. Maaka inyach. No tengo ropa interior. Nim xsali yach. La ropa interior est floja. Yaj. Enfermo. Yaj li wixaqil. Mi esposa e s t e n f e r m a . Ya j o . E s t a m o s enfermos.

Yaj aj ixq. Embarazada. Yaj aj ixq qana Pet. Doa Petronila est embarazada. Xt ane k li yaj aj ixq. La mujer embarazada se cay. Yajajnak. Estar enfermo, enfermizo. Nayajajnak laj Bex. Sebastin es enfermizo. Nakooyajajnak xb aan li saqe. Estamos muy enfermos por el sol. Yajel. Enfermedad. Maaka chik xyajel li walal. Mi hijo ya no tiene ninguna enfermedad. Xyajel xaab. Pi de atleta (enfermedad de los pis causado por los zapatos). Yajerk. Enfermarse. Xyajer wichik linrab in. Mi hija se volvi a enfermar. Majinakinyajer laain. Yo no me he enfermado todava. Yakl, yak, chohix (sin.). Gato de monte, especie de hierba comestible. Xkamsi lintzi li yak. Mi perro fue muerto por el gato de monte. Xraho k insa xbaan li yakl. Me doli el estmago por la hierba. Yakok. Negociar (mercadera). Yo chi yakok ch ochlinyuwa . Mi padre est negociando terrenos. Moko nakaanaw ta yakok laa at. T no sabes negociar. Ya l t a k a. N o h a y n a d a , absolutamente nada. Yal ta k awank sa li kayiil. En el mercado no hay absolutamente nada. Yal ta ka aana leb . No tienes nada de idea.

Yalaq bar. Donde sea, dondequiera, e n v a r i o s l u g a r e s . Yalaq bar xexkanabli kanjelobaal li winq. Los hombres dejaron las herramientas dondequiera. K e yalaq bar. Pnlo donde sea!. Yalaq. Cualquiera, a quienquiera, a quien sea. Yalaq ani naraatina li rixaqil aj Xiwan. La mujer de Juan le habla a cualquiera. Yalbaix. E v a l u a c i n , p r u e b a , exmen. Xwank qayalbaix ewer. Ayer tuvimos evaluaciones. Raasa naq xinnumsi li yalb a ix. Me cost pasar la prueba. Yalbil. Probado, usado. Yalbil li tzakahemj aan. Esa comida est probada. Yalek. Ser probado, ser tentado. Xyale k li tibxb aan li tz i . La carne ya fue probada por el perro. Xooyalek xbaan li maaus aban inkaxooluktaak. Fuimos tentados por el demonio pero no nos dimos por vencido. Yalok qe. P robar suerte, intentar, luchar por algo. Yooko chi yalok qe sa n i m l a t e n a m i t . E n l a ciudad estamos probando suerte. Xinyal inqe chi rix li choch aan aban inka xinru. Por ese terreno luch pero no pude lograrlo.

0 !

Q'eqchi' Kaxlan aatin

209

Yalok xsahil. Saborearlo. Xqayal xsahil li pombil tib . La carne asada la saboreamos. Toj tinyal xsahil tojo naq tinkanab . Hasta que lo sabore lo voy a dejar. Yalok. Probar, pelear. Yookeb chi yalok li al. Los muchachos estn peleando. Xinyal li k ilinb il kaxlan. Prob el pollo frito. Yamaak. Desocuparse, calmarse, disiparse. Xyama ru li ixq. La mujer se desocup. Xyama li hab . La lluvia se calm. Yamok. Servir, echar lquido en algo (taza, bazo, guacal). Xinyam bayaq inha. Me serv un poco de agua. Yamtesiik. Ser desocupado, vaciado, limpiado. Xyamtesiik rochoch aj Lu xbaaneb aj elq. La casa de Pedro fue desocupada por los ladrones. Xyamtesiik li be xbaan li hab. El camino fue limpiado por la lluvia. Yamtesinbil. Desocupado, vaco, aseado. Yamtesinbil sali kabl. La casa est desocupada. Yamtesinbil xsaeb li kukb'. Las tinajas estn vacias. Yamtesink. D e s o c u p a r, vaciar, limpiar. Yamtesi xsali kumb . Limpia dentro del pozo. Xqayamtesi ru li meex. La mesa la desocupamos. Yamyo ru. Disponible, desocupado. Yamyo qu. Estamos disponibles.

0 0

Yamyo. Vaco, despejado, desocupado. Yamyo ru li kutank. El da est despejado. Yamyo xsali uk al. La olla est vaca. Yatzek. Ser exprimido, ahorcado. Xyatzek li akach chi kaam. El chompipe fue ahorcado con pita. Xyatzek li chiin chi uqmej. Las naranjas fueron exprimidas con la mano. Yatzok. Exprimir, trapichar. Yal xinyatzli wisb . Mi chamarra slo lo exprim. Yookebchi yatz ok utzajl li wikan. Mis tos estn trapichando caa. Yatzyo. Exprimido, ahorcado. Chi yatzyo xkam li winq. El hombre muri ahorcado. Yatzyo li tikr. La ropa est exprimida. Yaw. Cedro (nombre cientfico cedrela mexicana). Xe xchoy xt anb al li yaw laj jachol che. Los aserradores terminaron de tumbar los cedros. Re yaw linchaat. Mi cama es de cedro. Yax is, yaxom (sin.). A z u l e j o (especie de pjaro). Xink uula rismal li yax is. Las plumas del azulejo las guarde. Yax, chit. P i n z a s o t e n a z a s d e cangrejo. Xchap ruuj wuqm chi ru xyax li tap. En el cangrejo me agarr los dedos con sus pinzas. Ninqi yax. Pinzas grandes.

210

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Ye. Cola. Nim xye li kawaay. La cola del caballo es larga. Xinyeq xye li mis. Le machuqu la cola del gato. Yeyook. Estirado, alargado, alto. Yeyook xchejaaj li kaxlan. El pescuezo del pollo est estirado. Yeyook aawoq. Eres alto. Yeebil aatin, yal yeeb'il. Lenguaje hablado u oral. Nahulak chi wu li yeebil aatin. Me gusta el lenguaje oral. Yeeb il. Dicho. Yeeb il qe naq maaani txik chi kanjelak hulaj. Nos dijeron que maana nadie ir a trabajar. Yeebil re jokan naq xeelelik. Le dijeron por eso se escap. Yeechi. Oferta, forma imperativa o exhortativa del verbo ofrecer. Yeechi li k ay. La mercadera est en oferta. Yeechi i chaq li ob en. V a ofrecer los tamales!. Yeechiink. Ofrecer. Xyeechii jun kaam choch we li wechkabal. Mi vecino me ofreci una cuerda de terreno. Xinyeechii jun ruuq inna. A m i m a m l e o f r e c u n corte. Yeeq, yeq. Cojo, renco. Xtanek sa sulul li yeeq. El cojo se cay en el lodo. Yeeqin. Soy renco. Yehek. Ser dicho. Xyehek aawe naq ink atatb atz unq. Te dijeron que no jugaras. Ani aj e xyehe k. A quin le han dicho?.

Yehok. Decirlo, avisarle, anunciarlo. Xinye aawe naq maak aintumin. Te dije que no tengo dinero. Yehom baanuhom. Cultura. Toj yoyook sa qayank li xyehom xbaanuhomeb qaxe qatoon. La cultura de nuestros antepasados todava vive entre nosotros. Yehom. Lo que hay que decir. Toj wank inyehom eere. Todava tengo algo que decirles. Yeq el. Machucado, pisado. Yeq el ruq li ixq. La mano de la mujer est machucado. Yeq el li saltul. El zapote est machucado. Yeqok. M a c h u c a r. Xooxyeq li kawaay. El caballo nos pate. Xyeq ruq li chinaal li ixqaal. L a muchacha machuc la mano del nio. Yiibahom. Lo que hay que arreglar. Laao xyiibahom Ajaw. Nosotros s o m o s o b r a d e D i o s . Xjukek linyiib ahom. Mi obra se deshizo. Yiibanbil. Arreglado, reparado. Yiib anb il chik wochoch. Mi casa ya est construida. Yiib anb il xbeen li kabl. El techo de la casa est reparado. Yiiba n k , b aanunk. R e p a r a r, h a c e r. Xinyiib jun xbatzuul inkachin. A mi hijo le hice un juguete. Ani xyiibank re laachaat. Quin hizo t cama?. Yiibej, yiitoq. C i n t u r a , c e n t r o , medio. Sayiibej wank li kuulaal.

0 !

Q'eqchi' Kaxlan aatin

211

0 "

El nene est en medio. Xtoqek sa xyi li che. El rbol se parti por la mitad. Yo laak. Nacer. Arin xooyo laak. Aqu nacimos. Majinayo laak li wawimj. Mi siembra no ha nacido. Yolek. Ve l a r, d e s v e l a r s e . Kiib kutank xexyole li kamenaq. A l difunto lo velaron dos das. Inka nahulak chi wu yolek. No me gusta desvelarme. Yo yook. Vivo. Toj yo yook li wixa an. Mi abuela todava est viva. Yoyooko. Estamos vivos. Yohobk. Cazar animales. Xoohulak chi yohobk. Fuimos de cacera. Jarub xul xeyohi chaq. Cuntos animales cazaron?. Yok b il. Cortado. Yokb il li wuq. Mi mano est cortada. Yok b il linxaab . Mis zapatos estn cortados. Yokek. Ser cortado. Xyoke chi ch iichli winq. El hombre fue cortado con cuchillo. Yokok. Cortarlo (con cuchillo o machete). Yookebchi yokok sili was. Mis hermanos estn cortando lea. Yolkok. Resbalar. Xyolk ok li ixq chi ru li tzak. La mujer se resbal en el piso. Xooyolkok sa li xiik. Nos resbalamos en el lodazal. Yoobaak, tiikibaak (sin.). Ser i n v e n t a d o , c o m e n z a d o . Ewer xtikibaak li sikok tzi. Ayer fue

comenzado la cosecha de cardamomo. Xyoobaak tikti sa xb een li ixq. A la mujer le inventaron chismes. Yoobanbil, tikibanbil (sin.). Inventado, comenzado, iniciado. Yoob anb il chik li k anjel. El trabajo ya fue iniciado. Yoobank. I n v e n t a r , c o m e n z a r. Xqayoob waak. Comenzamos a comer. Xyoobaatin chi wix li ixq. La mujer invent mentiras contra m. Yooj, cheet. Manojo, ramo. Jun yooj chi kenq. Un manojo de frjol. Jun cheet maakuy xinkam chaq. Traje una mano de hierbamora. Yook. Indica el tiempo o aspecto progresivo. Yooko chi b ehek. Estamos caminando. Yookebxchapb al li patz. Estn agarrando al pato. Yooy. Atarraya. Xpejek linyooy. Mi atarraya se rompi. Junes rik in yooy nakinkaribk. Yo pezco slo con atarraya. Yotolal, yotlal. Cicatrz. Yib ru xyotolal laatelb. La cicatriz de t brazo es fea. Yu. Recado. Keemaq sayu li halaw. Hchen en recado el tepezcuintle!. Sa li yu. El recado es sabroso. Yuamej. Vida (en general). Inyuam. Mi vida. Loqli qayu am. Nuestra vida es sagrada. Yuk. Cabra. Jwal sa xtibel li yuk. La carne de la cabra es muy sabrosa.

212

Q'eqchi' Kaxlan aatin

Yuk. Cierto monte que crece a la orilla de los ros. Yum. Hijo de mujer. Aj Paawl xk ab a linyum. Mi hijo se llama Pablo. Xeninqank laayum. Ts hijos ya crecieron.

Yuwab ej. P a d r e d e f a m i l i a . Aayuwa . Tu pap. Yuwa b ej chik laj Turuch. Arturo ya es padre de familia.

0 #

Q'eqchi' Kaxlan aatin

213

Kaxlan aatin Q'eqchi'

A
baco. Instrumento para contar. Ajleb . Nos gusta contar con baco. Nahulak chi qu ajlank rik in ajleb . Abandonado, discriminado (personas o animales). Tzeqtaananbil. El ancianito est abandonado. Tz eqtaananb il li ch ina cheekal winq. Ellos son abandonados. Tz eqtaananb ileb . Abandonar, discriminar. Tz eqtaanank. La seora abandon a su hijo. Xtzeqtaana li xkach'in li qanachin. Talvz nos abandone nuestra madre. Mare tooxtz eqtaana qana . Abeja negra. K ap. Las abejas negras hieden. Chuhebli k ap. Abejas silvestres. Chaqkow, qeq an Chupamos mucha miel de abejas silvestres. Naab al xya al chaqkow xqatz ub . Miel de abejas silvestres. Xya al chaqkow. Abejn, abejorro. H o n o n . Los abejorros se quemaron. Xekatk li honon. Los abejorros son grandes. Ninqebli honon. Abierta (la puerta o estar con las piernas abiertas). Chacho. La puerta la dejaron abierta. Ch a ch o xe xkanabxtz apb al li kab l. Abismo. Siwan. La piedra cay al abismo. Xt ane k li pek sali siwan. Ablandarse, suavizarse, contentarse (cuando una persona se ha enojado con otra). Q unaak. Ella ya se content conmigo. Xq una xch ool wik in. La masa se suavis por el agua. Xq unaak li q em xb aan li ha . Abrazar. Q alunk. Abrac a la mujer. Xinqalu li ixq. Humberto abraz al mico. Xq alu li max laj Um. Abuela. Mel, na chin. Tu ablena vino a visitarte. Xkulunk chawilba l laamel. Buenos das doa Mara. Abuelo, anciano. Melb'ej, mama'. Ya ests viejo. Mama at aj chik. El abuelo est corriendo. Yo chi aanilak li melb'ej . Abultado, amontonado. Buybu, tub tu (sin.). Amontonado dejaron la basura. B uyb u xexkanabli mul.

Estabamos amontonados en la reunin. Tub t u u k o c h a q s a li ch utam. Abultado, hinchado (chichn). B uq'bu. El toro tiene el lomo abultado. B uq b u rix laj k ol wakax. Mi cabeza est hinchada. B uq b u sa injolom. A b u n d a r, aumentar. K i h a n k . Nuestros bienes aumentaron. Xk ihank li qajunkab lal. Aburrido (hace tiempo). Titz jenaq. Mi esposa se ha aburrido de vivir en la ciudad. Titz jenaq li wixaqil chi wank s a t e n a m i t . Me he aburrido. Titz jenaqin. Aburrirse. Titz k. Ser que Petra no se aburre de estar caminando?. Ma ink ata b an natitzXpet chi b eek. Nos aburrimos. Xootitz k. Abusivo, malcriado, patn. Eet. Mi compaero es abusivo. E e t l i weechbeen. No somos abusivos. Moko eeto ta. Acabar, terminar, finalizar. C h o y o k . Termin los tayuyos. Xinchoy li tz u uj. El hombre termin de quemar la lea. Xchoy xk atb al li sili winq. Acacia (rbol). K uk te. El horcn de mi casa es de acacia. K uk teli roqechal li wochoch.

0 (

Acalambrarse, volverse calambre. Mochkejo k. Mi trasero se acalambr por estar sentado. Xmochkejo k li wit chi chunam. Acanalado, ahoyado, lleno de hoyos. Jobox, julux. El patio est ahoyado. J o b o x r u l i n e b a a l . Nuestro terreno est acanalado. Job ox ru qach och . Aceite (comestible). Ha q ib , Haaj manteek, aseet. El aceite aument de precio. Xterq u xtz aq li ha q ib . Acercar, aproximar. Nach ob resink. La casa del perro la acercamos al camino. Xqanach ob resi li rochoch li tz ichi re b e. Acercarse, aproximarse. Nachok. Antes vivamos lejos ahora ya nos acercamos. Junxil najt wanko chaq anajwank xoonachok chaq. Don Sebastin se est aproximando o k despacio. Yaalal yo chaq chi nach qawa B ex. Achiote. Xayaw. Mi ropa la manch con achiote. Xinch u le li waqchi ru xayaw. El achiote es condimento para tamal. Xyu ob en li xayaw. Acido. Remrem, ra re (sin.). El limn est cido. Remrem li lamunx. Aclararlo, alumbrarlo. Xkutanobresinkil. La luna est a c l a r a n d o l a n o c h e . Yo xkutanob resinkil li q eqyink li po.

218

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Aclararse, amanecer. K u t a n o k. Hace rato que amaneci. Ma laq chik nakutano k. La casa se aclar con el fuego. Xkutano'k sali kab l xb aan li xaml. Aclararse, despertarse paso a paso o lentamente. Ajajnak. Fue aclarndose mi vista cuando me cur. Na ajajnak sawu naq xink ira. Acompaado. E c h b e e n i n b i l . Cuando mi hijo va a estudiar es acompaado. Echb eninb il li walal naq naxik chi tzolok. Acostarlo. Xyokob ankil. Aydenme a acostar al cerdo!. Tenqamaqin xyokob ankil li kuy. Voy a acostarme. Xik we xyokob ankil wib . Acostumbrar. K a a y t e s i n k . No acostumbres a tu hijo a maltratar. Maak aaytesi laayum chi hob ok. Se acostumbr a trabajar. Xk aaytesi rib chi k anjelak. Acto de adquirir marido. B eelomink. La mujer dice no querer tener marido. Ink anaraj b eelomink li ixq chank. Acto de buscar corozo u hojas de corozo. M o k o o c h i b k . Maana iremos a buscar hojas de corozo. Hulaj tooxik chi mokoochib k. Acto de caerse. T ane k. Nos camos en el lodo. Xoot ane k sasulul. En

mi cabeza cay un gusano. Xt ane jun motzosainjolom. Acto de elaborar tamales. Ob enak. Las mujeres ayer hicieron tamales. Xe ob enak li ixq ewer. Acto de proteger a alguien o algo de alguna enfermedad. Awasink. El anciano cur del secreto al beb. Xrawasi li k uula al li cheekal winq. Acto de torcer algo. Bechebank, jech eb ank. El borracho torci la pata ech eb de mi silla. Laj kalajenaq xb roq lintem. Acto en que el hombre se convierte en esposo. Beelomiik. El muchacho fue convertido en esposo por la mujer. Xb eelomiik li al xb aan li ixq. Acto en que se tuerce algo. B ech eb aak, jech eb aak. Torcieron mi machete. X b e c h e b aak rix linch iich . Actuar con mal agero. Anumink. Lo que estan haciendo los tecolotes indica mal agero. Anumink yookeb li warom. El actuar de mal agero no es bueno. Ink aus li anumink. Acuclillado, agachado. Chokcho. Juan est agachado. Chok cho laj Xiwan. Estamos agachados. Chok chooko. Acuclillarse, agacharse. Choklaak. Me acuclill por el cansancio.
0 )

Kaxlan aatin Q'eqchi'

219

Xinchok la xb aan inlub ik. El nio se agach a medio calle. Xchok la sa xyi b e li ch ina al. Adelgazar a alguien o algo. B aqobresink. La hierba mora me adelgaz. Xinxb aqob resi li maak uy. Adelgazar, desnutrirse. B aqirk, b a q e r k , b a q o k . Estamos adelgazando por el calor. Yooko chi baqirk xbaan li tiq. Mi esposa adelgaz por la enfermedad. Xb aqer li wixaqil xb aan yajel. Adelgazarse por algo. B aqob resiik. Fuimos adelgazados por la medicina que nos dieron. Xoobaqobresiik xbaan li ban xe xk e qe.
! =

Adormitarse, cabecear. Xiiqank. El seor estaba cabeceando en la reunin. Naxiiqank li qawa chin sali ch utam. Adornado. Uutz u ujinb il. La iglesia est adornada. Uutzujinbil ru li tijleb aal. T casa est bien adornada. Uutz ujinb il chi us laawochoch. Adornar (adornar con hojas). Xoyink. Nuestra casa la adornamos. Xqaxoyi rix li qochoch. Adornar. Uutz u ujink. Adornamos la casa porque hubo fiesta fiesta. Xquutz u uji li kab l xb aan li nimq e. T cabello adorna t cabeza. Naruutz u uji laajolom laawismal. Adverbio. Cholob aal. Esta palabra es un adverbio. Ch olob aal a jun chi aatin a in. Afeminado, homosexual, gay. Ixqiwinq. Carlos parece afeminado. K a m a an li ixqiwinq laj Kalich. Caminas como afeminado. Chanchan li ixqiwinq nakatb eek. Afilado, filudo. Q es. Mi machete est afilado. Q es linchiich. La piedra es filosa. Q es ru li pek. Afilador. Aj qesonel. El afilador se cort la mano. Xyok li ruqm laj q esonel. Agarrado, sujetado, capturado. Chapcho. El ladrn est sujetado.

Adinerado, rico, millonario. B ihom, b iyom, b ihoom. Marcos es adinerado. B ihom laj Kux. Soy rico. B ihomin. Adis (despedida). Inwan, inwaxaq. Adis doa Mara. Inwan qanaMar. Adormecer. Wartesink. Adormece a t hermanito!. Wartesi laawiitz in. Esa msica adormece. Nawartesink li son a an. Adormecido. Wartesinb il. El hombre est adormecido por el licor. Wartesinb il li winq xb aan li kaxlan boj. Estn adormecidos (ellos). Wartesinb ileb .

220

Kaxlan aatin Q'eqchi'

C h a p c h o l a j e l q ' . Miguel tiene sujetada la mano de la muchacha. Chapcho li ruq m li ixqa al xb aan laj Mek. Agarrar rpidamente. Chaapukunk. Rpido agarramos al toro. Xqachaapuku li wakax. Cuando sent ya me haban agarrado la mano. Ak t e x c h a a p u k u c h i w u q m n a q xweek a . Agarrar repentinamente. Chapaamil. El beb fue agarrado rpidamente por la mujer por eso no se cay. Chapaamil li kuula al x b a a n l i i x q j o k a n n a q i n k a x t a n e k . El pato fue agarrado rpidamente por el gaviln. C h a p a a m i l l i p a t u x x b a a n l i kuch. Agarrar, capturar, detener. Chapok. Mi to fue a agarrar ganado. Xhulak chi chapok wakax li wikan. La muchacha me agarr la mano. Xchap wuq m li ixqa al. Agitar. Chuq chuq ink. Hay agitas la medicina para que no est muy espeso. Taachuq chuq i li b an re naq inka sasaq ru. No te agites. Ma chiq le aawib . Agobiar, doblar (acto en el que se doblan las matitas de caf). Lokok. Vamos a ir a agobiar caf. Xik qe chi b'asok kape.

Agonizar, esforzarse en el trabajo. B o o l a n k . L a a n c i a n a e s t agonizando. Naboolank li cheekel ixq. Nos estamos esforzando en trabajar. Nakoob oolank chi k anjelak. Agonizar, sufrir. K a a c h i i k , k aachi k. Mi abuela est agonizando. Yo chi kaachi ik li wixa an. Agonizar. A a k a n a k . M i a b u e l a agoniz y despus muri. X aakanak li wixa an tojonaq xkamk. Agradecer, dar gracias. B anyoxink. Les agradezco a ustedes por pasar a saludarme. Ninbanyoxi eere naq xolineerulaani. Agradecieron su alimento a la seora?. M a x e e b anyoxi leetzakahemj re li qana chin. Agradecido. B anyoxinb il. Nuestras siembras ya estn agradecidas a Dios. Banyoxinbil chik li qawimj re li Ajaw. Mi bebida ya est agradecida. B anyoxinb il chik li wuk a. Agrandar, ampliar. Nimobresink. Ampliamos la casa. Xqanimob resi li k a b l . E l c a m p o d e j u e g o l o agrandaron. X e x n i m o b resi li b atz unleb aal. Agricultor, sembrador. Aj awinel. Mi abuelo es agricultor. Aj awinel linyuwa chin. Cuando sea grande ser agricultor. N a q t i n n i m a n q a j awinelaqin.
221

! 1

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Agrupacin, asociacin, organizacin. Molam. Mi to tiene un cargo en una agrupacin. Wank xkanjel li wikan sa jun molam. Trabajaremos en asociacin. Took anjelaq sa molam. Agrupado, reunido, juntado. Ch utch u. Son tuyas las mazorcas que estn reunidos all?. Ma aawe li hal ch utch u aran. Agua bendita. Osob tesinbil ha . Si el nio tiene fiebre le echas agua b e n d i t a e n l a f r e n t e . T a a k e osob tesinb il hachi ru xpeekem li ch ina al wiyo xtiq. Agua de masa. Raxuq un, qemha (sin.). Me tom una guacalada de agua de masa. X w u k jun joom rax uq un. Agua fluvial (de camino), canal que se hace para que corra el agua de la lluvia. Jojowiil, jojowin. Armandito se cay en el fluvial. Xtanek laj china Armant sa li jojowiil. Agua fluvial (que cae del techo de una casa de paja). Tz ujtzeb j. El agua que cae del techo est sucia. Tz ajn ru li tz ujtz eb j. Agua fra. Keela, kiila, kehilha. Toma un vaso de agua fra. Ukjun sekaq aakeela. En agua fra me ba. Xin atink sakeela .
222

! 2

Agua para amasar (se utiliza para lavarse las manos en el acto de tortear). Uq uniil. Ve a servir una guacalada de agua para amasar!. Lek chaq jun joomaq uq uniil. Cambia el agua para amazar. Jal li uq uniil. Agua para lavar (las manos o cosas). Ch ajleb . Mara traeme agua para lavar. K am chaq inch ajleba Mar. El perro reg el agua para lavar. Xhoy li ch ajlebli tz i . Agua. Ha. Tomamos bastante agua. Naab'al ha xquk. No hay agua. Maak aha . Aguacate. O, oh. El aguacate todava est tierno. Toj al li o. Tengo dos aguacates. Wan kiib wo. Aguado. Haha. El tamal est muy aguado. Ha hali ob en. T masa est muy aguada. Ha halaaq em. Aguila. Tiw. El guila se llev al pollo. Xk am li kaxlan li t iw. Aguila blanca. Saqi t iw. Agujereado. Hopbil, hopimb'il. El ayote ha sido agujereado. Hopb il sa li k um. Agujerear algo (agujeros pequeos). K o k k o b i n k . Los comegenes llenaron de agujeros el xkok k ob i ru li oqech li horcn. Xe k ams. Agujerear. Hopok. No agujeren mi o l l a . M e x h o p r u l i w u k a l .

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Agujereamos el ayote con palo. Xqahopi chi cheli k um. Agujero donde se escapan los animales (segunda salida de los animales). Xojb. Quin cerr el agujero del tepezcuintle?. A n i x t z a p o k r e x x o j b li halaw. El armadillo sali por su escape. X el sa li xojbli b aqxul. Agujero, hueco. Homho, homo. El rbol est ahuecado. Homo xsa' li che. El plato tiene un hueco. Homo ru li sek . Ahogarse (con comida). Xotkok, paq e k (sin.). Come tranquilo no te vayas a ahogar. Yaalal tatwaaq matxotk ok. El nio se ahog por el chile. Xxotk ok li ch ina al xb aan li ik. Ahora. Anaqwank, anajwank. Ahora voy a comer. O k w e c h i w a ak anaqwank. Ahora ya no queremos ir. Ink achik naqaj xik anajwank. Ahumarse, llenarse de humo. Sib o k. El cielo se llen de humo por la roza. Xsibok li choxa xb aan li k atok. Ajo. Xjolom q een, anx (sin.). El ajo lo venden por manojos. Chi mans nake xk ayi li xjolom q een. El ajo es oloroso. Sununk li xjolom q een. Al revs, al contrario, torcido. Bechbo, jechjo. El horcn que

colocamos est torcido. B echbo rix li oqech xqake. La pata de la mesa est torcida. B ech b o roq li meex. Al revs. Xsalil. Tu camisa estn al revs. Saxsalil wank laalepon. El pollito camina al revs. Sab'echb'o nab ehek li ch ina kaxlan. Ala. X i k . El pato no tiene alas. M a a k a x x i k l i p a t z . A l a d e guacamaya. Xxikmo . Alacrn, escorpin. Aj xook, xook . Los alacranes se mantienen en la paja. Sak im nake wank laj xook . Por poco me pica el alacrn. Kach in chik ma xinxtiw laj xook . lamo (especie de rbol). Lemab. Los lamos crecen a la orilla del ro. Chi re nimanake k iik li lemab . El lamo tiene grandes races. Ninq xxe li lemab . Alarma, sirena. mensajero. A j k ehol esil. La sirena de los bomberos suena fuerte. Laj k ehol esil reheb' aj chupunel xaml kaw na eekank. La alarma es buena. Us laj k ehol esil. Albail. Aj tzak. Al albail le dicen Tamal. Aj Ob en nake xye re laj tz ak. Alborotado (el cabello). Tzak'tzo. Pinate el cabello est todo alborotado. T elaawismal mama tzak'tzo. El pelo del perro est alborotado. Tzak'tzo rismal li tz i .

! 3

Kaxlan aatin Q'eqchi'

223

! 4

Alborotado, deshojado (las hojas del rbol). Chikix. T pelo est alborotado. Chikix laawismal. El rbol est deshojado. Chik ix li che . Alcalde. Xjolomil poopol. El alcalde no se ha aliviado. Toj majinak ira li xjolomil poopol. Dicen que huy el Alcalde . X'eelelik len li xjolomil poopol. Alcohlico, borracho. Aj kalajenaq. El hombre fue mordido por el perro. Xtiwe k xb aan li tz ili winq. Juan es carpintero. Aj peech' laj Xiwan. Aldea, casero, terreno con milpa. K alebaal. Vivimos en una aldea lejana. Wanko sa jun najtil k aleb aal. Vamos a ir a pasear en el sembrado de milpa. Xik qe chi b eek sali k aleb aal. Algame!. Choqihin. Algame si quieres!. Choqihin witaawaj. Alegar. Choqink. Mi madre nos aleg porque no hicimos el mandado. Xooxxchoqi linnaxb aan naq ink a xqabaanu li taql. T fuiste el que aleg?. Ma laa at xatchoqink. Alejar, distanciar. Najtob resink. El joven se alej de la seorita. Xnajtob resi ribli ch ajom xk atq li tujixq. El lugar del cerdo lo alej. Xinnajtob resi xna aj li aaq. Alejarse, prolongarse, aumentar. Najto k. Ya se hizo tarde!. Xnajto'k

kutank. El muchacho poco a poco se fue alejando de nosotros. Timiltimil xnajto k li al chi qak atq. Alergia (picazn en la piel). Chak aaniil. El joven tiene alergia. Chak aaniil reekli ch ajom. Alerta. Aj aj. El perro est alerta. Aj aj ru li tz'i'. Mi hijo est alerta. Aj aj ru linyum. Alfabeto. Choltziib. Aprender el alfabeto nos es difcil. Moko ch a aj ta xtzolb al li ch oltz iib . Alfarero. Aj pakonel. Un alfarero se cas. Xsumla jun aj pak onel. El nio quiere ser alfarero. Li ch ina al traj naq aj pak onelaq. Algo o cosas que amarrar. B ak om. Todava tenemos cosas que amarrar por eso no vamos a ir con ustedes. Toj wank qab ak om jo kan naq ink atooxik cheerix. Juan tiene mucho que amarrar. Xiikil xb ak om aj Xiwan. Algo que dar, lo dado. K ehom. Ya se lo he dado. Ak ink ehom re. Esto es lo que tienes que dar?. Ma ain li taak e. Algo que ha sido doblado. Basb il. El corte de Petrona ya ha sido doblado. B asb il chik li ruuq Xpet. Algo que tiene varios dobleces. Basinbil. Los nios dejaron bien

224

Kaxlan aatin Q'eqchi'

doblada la chamarra cuando se fueron a la escuela. B asinb il xe xkanabli i s b l i k o k a l n a q x k o h e b s a tzoleb aal. Alguacil. Aj chaponel. El alguacil encerr en la crcel a un ladrn. Xtzap jun aj elq sa tzalam laj chaponel. El alguacil es muy enojado. Jwal josqlaj chaponel. Alimento, comida. T z a k a h e e m q , tzekeemj. La comida que compr es para un mes. Re jun po li tzakaheemq xinloqchaq. Alistarse, terminarse, preparar. Ya a l o k . Mi casa ya est lista. Xyaalo k li wochoch. Ya ests listo?. Ma xatyaalo k. Aliviarse, componerse, volverse bondadoso. Chaab ilo k, usaak (sin.) Ahora la mujer es muy bondadosa. Xchaab ilo k li ixq. Nuestra siembra se mejor por la lluvia. Xchaab ilo k li qawinj xb aan li hab . All. Aran, arani. Come la comida est ah. Wa in wank li wa aran. Ah me ca. Aran xint ane k. Almcigo, semillero. Mu un, mu . El almcigo se sec. Kichaqik li mu un. Mi almcigo es de caf. Re kape linmu un. Almohada, colchn. Sok. No tengo almohada. Maak ainsok.

Altura, alto. Xteram. La mesa est muy alta. Nim xteram li meex. El cerro es alto. Nim xteram li tzuul. Alumbrar, forma en que el agua se riega de un recipiente (repentinamente). Repbak. De repente alumbr el rayo en la oscuridad. Narepbak li kaaq saq oqyink. De repente se reg el agua en mi espalda. Narepb ak li hachi wix. Amable, humilde, manso (animal). Tuulan. El caballo es manso. Tuulan li kawaay. Domingo es amable. Tuulan laj Ku . Amado, querido, aceptado, apreciado. Raabil. Esa mujer es amada por su esposo. Raab il a ixq a an xb aan li xb eelom. Mis hijos son apreciados. Raab ileblinkok al. Amanecer. Saqewk. Levantarte ya amaneci!. Waklin xsaqew chikan. Yo amanec en el suelo. Sa choch xinsaqewk. Amar, querer. Rahok, ajok. Te amo!. Nakatinra. Nuestra madre nos ama. Nakooxra li qana . Amargo. K a. Tu caf est amargo. K a laakape. La seora Francisca se tom el caf amargo. Xrukli kape chi k a qanaChiik. Amarrado. Bak book. El nio est amarrado en la cama. B ak b ook li

! 5

Kaxlan aatin Q'eqchi'

225

kuulaal chi ru chaat. Estamos amarrados. B ak b ooko. Amarrado. Jitb il. El toro est amarrado. Jitbil laj kol wakax. Estamos amarrados. Jit b ilo. Amarrador. Aj b'akonel, jit'onel, k o k o b ' a n e l . Soy amarrador. A j b'ak'onelin. El amarrador enloqueci. Xkaanoru laj kokob anel. Amrralo (accin frecuentativa). Jitbe. Ve a amarrar al ganado. Jit b ehebchaq li wakax. Amarra mis zapatos. Jit b e linxaab . Amarrar (accin rpida). B akbak ink. Amarramos la lea rpidamente. Xqab ak b ak i li si . Amarrar (frecuentativo), o amarrar ligeramente. Jitbenk. Slo medio amarramos nuestra lea. Yal xqajit b e chaq li qasi . Amarrar. B ak ok. Amarr al perrito. Xinb akli ch ina tz i . El muchacho amarr bien su pantaln para que no se suelte. Xb akchi us li xwex li al re naq ink athite q. Amrrelo. Jit . Amrralo fuerte!. Jit chi kaw. Ambulancia. A j k a m o l y a j . La ambulancia se embarranc. Xko o sa taq a li laj k amol yaj. Amellado, incompleto. X o m x o , x e m x o . La olla tiene la orilla
226

amellada. Xomxo re li ukal. Tu comal lo dejaron amellado. Xomxo xe xkanablaak il. Amigo, conocido. Lo y, looy. Vimos a t amigo en el camino. Xqil laalo y sabe. T amigo te vino a buscar. Xk ulunk laalo y chasik b al. Amontonado, agrupado. Tub tu. La basura est amontonada en la casa. Tub tu li mul sakab l. La gente est amontonada en el mercado. Tub tuukebli poyanam sak ayiil. Amontonarse, juntarse rpido. Chutaamil. La gente se amonton rpido en el mercado. Ch'utaamileb li poyanam sali k ayiil. Los pjaros se juntaron rpidamente en el rbol. Ch utaamilebli tz ik saru uj che . Ampolla. Poxk. Tengo ampollas en la mano. Wan pox sawuq . Ampollarse. Poxok. Mis pies se ampollaron por los zapatos. Xpoxe k sawoq xb aan li xaab . Ancho, extenso. Nim ru. La mesa es ancha. Nim ru li meex. El cielo es extenso. Nim ru li choxa. Anciana. Cheekal ixq. Mi abuelita ya es anciana. Cheekal ixq aj chik li wixa an. Anciano (a). Tiix, cheek. Ya ests muy anciano. Jwal cheekat aj chik. El anciano todava trabaja. To j nak anjelak li cheel winq.

! 6

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Anciano. Cheekal winq. Un anciano me dio consejos. Jun cheekal winq xkehok innaleb. Los ancianos saben buenas historias. Ebli cheekal winq chaab il seeraqnake xnaw. Anda, camilla, cacaxte. Paqob aal. Mi cacaxte se deshizo. Xjuke k linpaqob aal. Constru una camilla. Xinyiibjun paqob aal. Andanza, lo que hay que caminar, paseo. B eejik, behejik, b eejinik. Todava tiene mucho que caminar por eso se fue rpido. Toj naab al xb eejik jo kan naq sajunpaat xko o. Anmico, hinchado. P u c h . Tu hermanito est anmico. P u c h laawiitz in. Muchacho anmico. Puch aj al. Ail, jiquilete. Jikiliit. El leador cort la mata de ail. Xyokli jikiliit laj si . Ano, culo, recto. Itej, it, yupus. Me lastim el ano. Xinten wit. Ao. Chihab , hab . Tengo un ao de vivir aqu. Jun chihabwokik chi wank arin. Cuntos aos tienes?. Jarub chihabwank aawe. Anona. Tz uumuy, tz urmuy, pak (sin.). Reglale una anona a t compaero!. Si junaq xtz uumuy laawechb een. La anona es ma. We li tz urmuy. Ansioso, deseoso. Tzem, chiq. Lupe es ansiosa para comer. Tzem Xluup chi wa ak. Soy deseoso. Tzemin.

Antena de televisor. K ulebmu. La antena de su televisor de mi padre se quebr. X t o q e k li xku l e b m u inyuwa . Antena parablica. Aj kelom mu , numsihom mu (sin.). Andrs compr una antena parablica. Xloqjun aj kelom mu laj Lix. Anteojo, lente. K a x l a n l e m . Al muchacho le regalaron unos lentes. Xe xsi jun xkaxlan lem li al. Antepasado, antiguo. X e toon. Nuestros antepasados dejaron muchos conocimientos. X e x k a n a b a t q k i l a n a l e b li q a x e q a t o o n . Los antepasados Qeqchi estn enterrados aqu. A r i n m u q b i l e b x x e t o o n i l a j q eqchi. Antiguo, hace tiempo, antes. Mayer, najter, junxil (sin,). Hace tiempo que llegamos aqu. Mayer chik qak ulunik arin. Epoca clsica. Mayer kutank. Apagado. Chupchu. El fuego ya est apagado. Chupchu chik li xaml. El candil est apagado. Chupchu li kantil. Apagar. Chupuk. Se fue a apagar fuego. X k o o c h i c h u p u k x a m l . Cuando vayan a dormir hay apagan la luz. Teechup li kaxlan xaml naq texxik chi wark.
227

! 7

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Apagarlo. Xchupbal. No se puede apagar el fuego de la montaa. Ink a naru xchupb al xchoqlel li k iche . Ve a intentar apagar el fuego. Yal chaq xchupb al li xaml. Apagarse repentinamente. Chupaamil. Nuestro fuego se apag repentinamente en la oscuridad. Chupaamil qaxam saq ojyin. Apagarse. Chupk. El fuego se est apagando. Yo chi chupk li xaml. No dejes que se apague la candela. Maakanabchi chupk li kanteel. Aparato respiratorio. Musiqaal. Me duele el aparato respiratorio. Ra inmusiq aal. Apareada. B a t z u n j e n a q , batzujenaq. Mi vaca ya ha sido apareada por el macho. B atz unjenaq chik linxa'an wakax. Apaste. Emel. Compr una olla de apaste. Xinloqjun emel. Apazote. Riskiij pur. El apazote hiede. Chu li risk i ij pur. Dicen que el apazote es medicinal. Ban len li risk i j pur. Apellido. Xsum k'ab'a'ej. Chicharra (especie de rbol cigarra). Asij. Mi apellido es Asij. Asij xsum ink ab a . Apellido de la regin, nombre de una planta utilizada para
228

adornar. Xoy, paach akte(sin.). El seor Xoy es nuestro padre. Qayuwa qawa Xoy. Apellido de la regin. Botzok. Esos muchachos son de apellido Botzok. Aj B otzokebli aleba an. Apellido de la regin. Buk. Soy de apellido B uk. Aj b ukin. Su apellido es B uk. Aj b uk xsum xk ab a . Apellido de la regin. B u u t z . Nosotros somos de apellido B'uutz. L a a o aj Buutz. Don Sebastin B'uutz. QawaB ex B uutz. Apellido de la regin. C h o l o m . Manuel es pariente de los de apellido Cholom. Xkomonebaj Cholom laj Manu . T eres de apellido Cholom. Aj Cholomat. Apellido de la regin. I c h . Mi apellido es Ich. Aj Ich xsum ink ab a . Apellido de la regin. Ik al. El seor Ikal me regal un dulce. Xsi jun inkabqawaIk al. Apellido de la regin. T o x . Yo tengo apellido Tox. Tox xqoot ink ab a . Apellido de la regin. Tziboy. Esa casa es de los Tziboy. Rochocheb aj Tz ib oy a wale . Apestar, heder. Chuho k. Tus zapatos le dieron mal olor a tus pies. Xchuho k laawoq xb aan li xaab .

! 8

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Apestoso (con olor a pescado o de huevo, sabor u olor de carne cruda). Pikpik. Hueles mal (a pescado o a huevo). Pik pikaawu. La mesa tiene mal olor. Pikpikru li meex. Apestoso, hediondo. Chuuchu. El animal muerto es apestoso. Chuuchu li kamenaq xul. El gato apesta. Chuuchu ru li mis. Aplanado, tendido, objeto que tiene forma plana (ropa, papel madera). Perpo. El guipil lo dejaste extendido en el suelo. Perpo xakanab li po'ot sa choch. El papel est extendido. Perpo li hu. Aplanadora. A j t e n o l b e . L a aplanadora aplast mis zapatos. Xyab linxaablaj tenol b e. La aplanadora dej hermoso el camino. Chaq al ru li b e xkanablaj tenol b e. Aplaudir. Poq poq ink. La gente est aplaudiendo. Yookebchi poq poq ink li poyanam. Cuando el presidente pas aplaudimos. Xqapoq poq i saquq'm naq xnume k li awa b ej. Apretado, atrapado. Natbil. El sapo fue aplastado por la tabla. Nat b il chi tz alamcheli k oopopo . Mi mano fue estripado por Carlos. Nat b il li wuqxb aan laj Kalich. Apretado, destripado, machucado. Nat nook. El juguete lo

tengo bajo los pes. Nat nook sawoq li b atz uul. Apuntarlo, sealarlo. Xjayalinkil. Al pavo lo estamos apuntando con rifle. Yooko xjayalinkil li puchi puub . Aqu est. Waayi , waahe . Aqu est tu sueldo. Waayilaatojb al. Que si aqu ests. Waayi at pe . Aqu. Arin, ayi. Yo soy de aqu. Aj ayi in. Aqu vivieron nuestros padres. Arin xe wanjeli qanaqayuwa . Arador, (insecto). Kaq ik, kaq ek. Tengo el cuerpo colorado por los aradores. Kaqkaq wix xb aanebkaq ik . Los aradores son muy pequeos. Q axal kok eba kaq ik . Araa. Aj am, Xam. Hay una araa en la cabeza del nio. Wan jun aj am saxjolom li ch ina al. rbol colorado. Tzolkuk. Una mata de rbol colorado. Jun toon tzolkuk. Botamos el rbol colorado. Xqat an li tzolkuk. Arbol de amate. Huukuch, hu. El papel lo hacen con rbol de amate. Rik in huuk uch nake xyiibli hu. rbol de mazapn (rbol frutal). M a s a p a n . En el mercado estn vendiendo mazapn. Yookeb chi k ayink masapan sak ayiil. Arbol tres puntas (nombre cientfico neurolaena lobata).
229

! 9

Kaxlan aatin Q'eqchi'

K aamank. Las hojas del rbol tres puntas son hermosas. Ch inauseb' xxaq li k aamank. rbol, palo brujo; Nombre cientfico arben barbena littoralis. Amche . El palo brujo me quem. Xinxkat li amche . El palo brujo es bueno para lea. Us cho q si li amche . Arcilla blanca, tierra blanca. Saqlun, saklun. Las paredes de mi casa son de arcilla. Re saqlun xtz akal wochoch. En el camino hay arcilla. Wankatq saklun sab e. Arco iris. Xokiq ab , kaqlaaq', (sin.). No es bueno sealar con la mano al arco iris. Moko us ta xkutbal chi uq ej li xokiq ab . El arco iris tiene varios colores. Naabal xbonol li xokiq ab . Arder (el fuego), sentir ardor por calor. Xamnak. Est ardiendo mi piel. Naxamnak lintz'uumal. Mi espalda est ardiendo. Naxamnak li wix. Ardilla (pequea). C h a j a l k u k . Agarramos una ardilla pequea. Xqachap jun chajal kuk. Ardilla, apellido de la regin. Kuk. La ardilla no tiene cola. Maak axye li kuk. T eres de apellido Kuk. Laa at aj Kuk.

Arena de fundicin, piedrn. Kajpek. Trajeron el piedrn?. Ma xek am chaq li k ajpek. Arena. S a m a h i b , s a m a y i . M i s zapatos tienen arena. Samayi sa linxaab . Arete. Ka xik. En dnde compraste los aretes?. B ar xaloqli ka xik. Tus aretes estn bonitos. Chinauseb' laaka xik. Arma de fuego (rifle, escopeta). Puub . Mi rifle no tiene balas. Maak a xnaqinpuub . Al perro lo mataron con arma de fuego. Xe xkamsi chi puub li tz i . Armadillo. Baqxul, seel xul, iboy. Cazamos un armadillo en la montaa. Xqachap chaq jun b aqxul sek iche . El armadillo todava est pequeo. Toj kach in li seel xul. rnica (planta). Ax, axl. La rnica est muy verde. Raxrax li axl. Aroma, su olor, fragancia. Xsununkil. El aroma de la flor se siente hasta aqu. Toj arin na eek aak xsununkil li uutz uuj. Las moscas sintieron el olor de tu comida. Xe reek a xsununkil laawa li saqxul. Arrancada (ser), pelar. Michek. Fue arrancado el frjol por el muchacho. Xmiche k li kenqxb aan

! 0

230

Kaxlan aatin Q'eqchi'

li al. Mi espalda se pel por el sol. Xmich eli wix xb aan saq e. Arrancar (monte suave; grama, musgo). Q u y u k . Arrancamos mucha grama. Makach in pach aya xqamich . Arrancar rpidamente. Miich unk. Arranqu rpidamente mi semilla. Xinmiich u chaq li wiyaj. Arrancar, pelar. Mich ok, q uyuk. La loca me arranc el pelo. Xmich wismal li kaan aj ixq. Pel el banano. Xinmichrix li tul. Arrancarlo. Xmichb al. Fuimos a arrancar las matas de frijol. Xoohulak x m i c h b al li kenq. Djen de arrancarme el cabello!. Kanab amaq xmich b al li wismal. Arrayn (especie de rbol cuyo fruto es utilizado para fabricar candelas). Waauut. Rajaron el arrayn para lea. Xe xtz iri cho q si li wa uut. Arreador Pastor. Aj beeresihom wakax Un arreador de ganado vino a comer. Xk ulunk jun aj b eeresihom wakax chi waak. El arreador de chuntos vino. X k u l u n k l a j b eeresihom ak ach. Arrebatado, recogido (la basura). Maq b il. Ya fue recogida la basura detrs de la casa. Maq b il chik li mul

chi rix kab l. Slo le fue arrebatada su tierra por eso se fue a denunciarlo. Yal maqbil xchochjokan naq xko o chi jitok. Arrebtalo, qutalo. Qutaselo!. Maqchi ru. M a q .

Arrebatar, agarrar (rpidamente). S a a p u n k . El gaviln agarr al pjaro. Xsaapu li tz ik li k uch. El ladrn me arrebat de las manos mi dinero. Xsaapu lintumin sawuq m laj elq . Arrebatar, recoger (la basura). Maq ok. Me arrebataron el sombrero. Xexmaq linpunit. Recogiste la basura?. Ma xamaqli mul. Arreglado, reparado. Yiib anb il. Mi casa ya est construida. Yiib anbil chik wochoch. El techo de la casa est reparado. Yiib anb il xb een li kab l. Arreglar, componer, volverlo bueno. C h a a b i l o b r e s i n k , saabesink (sin.). Los trabajadores arreglaron nuestro camino. Xexchaabilobresi li qabe laj kanjel. La puerta de la casa la repar. Xinchaab ilob resi xtz apb al li kab l. Arrimado, movido. Jiqbil, jeqb il, jeqesinbil. Esa roca ya ha sido movida. Jiqbil chik li pek aan. Cuando v ya estaba arrimado mi silla. Ak jiqb il chik lintem naq xwil.

! !

Kaxlan aatin Q'eqchi'

231

! "

Arrimar, acercar. Jiqok. Te hubieras arrimado. X a t j i q o n k r a j . Si no hubieras arrimado t pi lo hubiera machucado. Naq inka raj xajiq laawoq xinye q raj. Arrimar. Jeqok,jiqok. Arrima t silla. Jeq laatem. Todava est arrimando mesas. Toj yo chi jiqok meex. Arrimarse, moverse. Jiqek, jekek. No ves que se movi. Xjiqek taawil. El seor se est arrimando. Yo chi jiqe k li qawa chin. Arrodillado, hincado. Wiqwo. La mujer est arrodillada pidiendo perdn. Wiqwo li ixq xpatzbal xkuyb al xmaak. Estoy arrodillado. Wiq wookin. Arrodillar, hincar. Wiqibank. Me hinqu en el piso. Xinwiq ibwibchi ru li tz ak. Hinqu al nio en el altar. X i n w i q i b l i c h i n a a l c h i r u mayejib'aal . Arrodillarse, hincarse. Wiqlaak. Nos hincamos ante Dios. Nakoowiq la chi ru li Ajaw. Arrogancia. B a c h b a c h il. La arrogancia no es buena costumbre. M o k o c h a a b i l n a l e b t a l i b ach b ach il. Arrogante. Bachb ach . Esa mujer es arrogante. B ach b achru li ixq a an. T eres arrogante. B ach b ach aawu.

Arropado, vestido. Aquninbil. El ancianito est arropado porque hay fro. Aquninbil li china cheekel winq xb aan li ke. Arteria, vena. Ich mul. Me cort con cuchillo las venas. Xinyokwich mul chi ch iich . Artculo definido: el, la, los, las. Li. El pajarito. Li china tzik. La mujer. Li ixq. Asado. Pomb il. Carne asada. Pomb il tib . En la mesa hay un cerdo asado. Wank jun pomb il aaq sameex. Aseado, limpio. Saabesinbil. Mi cuarto est limpio. Saab esinb il sa l i n w a r i b a a l . Somos aseados. Saab esinb ilo. Aserradero. Jachlebaal che. En el aserradero hay un montn de pino. Numtajenaq chi chaj sali jachleb aal che. El aserradero se quem. Xk at li jachleb aal che . Aserrador. A j j a c h o l c h e . El aserrador tal muchos pinos. Naab al chaj xt an laj jachol che . Asesinado, matado, muerte. Kamsinbil. El tacuazn ya ha sido il chik laj uch. matado. Kamsinb Asesino, carnicero. Aj kamsinel. Un carnicero me corri. Xinraanila jun aj kamsinel. La carne del carnicero es buena. Chaab il li xtiblaj kamsinel.

232

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Asesor jurdico. A j n a l e b a n e l chaqrab. Don Marcos es asesor jurdico. Aj nalebanel chaqrab qawaKux. As. Joka an, jokan, kama an,. As dicen. J o k a a n n a k e x y e . As tambin mi hermana. Jo ka an aj wi li wanab . Asiento, banco, sentadero, silla. Chunleb aal, hilob aal, tem. Estamos sentados en el banco. Chunchuuko chi ru li chunlebaal. Se quebr la pata del asiento. X t o q e k r o q l i chunleb aal. Asma. Amkux, am jaaj. La seora tiene asma. Am xkux li qana chin. El asma debilita. Nalub tasink li amja aj. Asolear, disecar, secar. Chinank, chaqihobresink (sin.). El caf lo asole. Xinchina li kape. La carne la disecamos. Xqachina li tib . spero (cosas que tiene alteraciones; como granitos). K urux. Tu mesa est spera. K urux ru laameex. Tu espalda est spera por los granos. K urux laawix xb aan li xox. spero. B urux, q es, qitqit. La mesa es spera. B urux ru li meex. Asunto, mandado. Ajom. Mi asunto es hablar con mi esposa. Li wajom a an aatinak rik in li wixaqil. Cul es su asunto?. K a' ru aawajom.

Asustado en acto sexual (enfermo). C h i l i l k . Pedro est asustado en acto sexual. Chililk laj Lu . Asustado, espantado. Xiwajenaq, xuwajenaq. Pedro est asustado. Xiwajenaq laj Lu'. Mis compaeros estn asustados. X i w a j e n a q e b linkomon. Asustar, espantar (a alguien). Xib enk, xib esink, seb esink. Pedro es el que nos asusta. Aan laj Lu naxibenk qe. El relmpago nos asust. Xooxxib e li raqkaaq. Asustarlo, espantarlo. Xxibenkil, xxibesinkil. Vamos a ir a asustarlo para que escarmiente. X i k q e xxib enkil re naq tk ajq ru. A quin fueron a asustar?. Ani xehulak xxib enkil. Asustarse, espantarse. X i w a k , xuwak. Dice que Petrona se asusta por ti por eso no te habla. Naxiwak len Xpet aabaan jokan naq inka nakatraatina. Aqu estoy no te asustes!. Matxiwak chik wankin arin. Atajado, tapado. Ramro. El camino est la carretera est obtaculizada por la inundacin. Ramro li nimb e xb aan li but'. El sol est tapado por las nubes. Ramro li saq e xb aan li choql. Atajar, impedir, tapar. Ramok. El cauce del ro lo taparon. Xexram li
233

! #

Kaxlan aatin Q'eqchi'

roq nima . Los ladrones nos atajaron. Xoohe xram chaq aj elq . Atarraya. Yooy. Mi atarraya se rompi. Xpeje'k linyooy. Yo pezco slo con atarraya. Junes rik in yooy nakinkarib k. Atleta. Aj aanilanel. Soy atleta. Aj aanilanelin. Mi vecino es atleta. Li wechkab al aj aanilanel. Atol shuco. C h ambul. Ya no he probado atol shuco. Ink'a' chik inyalom ch amb ul. Dnde vendern atol shuco?. B ar ta raj nake k ayink ch amb ul. Atole blanco. Saqchiiq. El atol blanco es sabroso. Sa li saqchiiq. Atole de elote. M u x aj. El atole de elote est muy sabroso. Saasa li mux aj. El atol de elote lo sirven en guacal. Sajoom nake xk e li mux aj. Atole. U q u n . El atole est sabrossimo. Saasa li uqun. Un guacal de atole. Jun joom uq un. Atravesado. Q e q ook. Tena el pi atravesado ah por eso lo machuqu. Q e q ook li roq aran jo kan naq xinyeq . El nio est durmiento atravezado. Q e q ook chi wark li ch ina al. Atravesar. Q e eb ank. La culebra se atraves en el camino. Xq e ebrib li k antisab e. Atravieza el palo all. Q e ebli chearan.
234

Atrofiado, vano, raqutico, seco, mazorca que no tiene muchos granos. Parutz , sipotz(sin.). Tus mazorcas no tienen granos. Parutzeb laahal. T perro est raqutico. Parutzlaatz i . Auditor. Aj nawonel chaq rab il tumin. Don Marcos es auditor. Li qawaKux a j n a w o n e l c h a q r a b i l t u m i n . Nosotros seremos auditores. Laa o aj nawonel chaq rab il tuminaqo. Auditrium. A b iba a l k a b l. El auditrium de la escuela es muy grande. Jwal nim li ab ib aal kab l wan sali qatzoleb aal. Aumentar (para realizar algo, muchas personas, animales). Naabalink. Nos juntamos muchos para matar a la res. Xqanaabali xkamsinkil li wakax. Los perros se comieron la carne en grupo. Xe xnaab ali xlowb al li tibli tz i . Aumentar de peso. Aalo k. Aument de peso porque tom mucha agua. Xinaalok xb aan naq naabal ha xwuk . Aumentar, acrecentar, multiplicar. P u k t a s i n k . El comerciante multiplic su dinero. Xpuktasi xtumin laj yakonel. Aumentarse, juntarse (de nmero, cantidad). Naabalok. En el trabajo somos muchos.

! $

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Xoonaabalok chi kanjelak. Mi familia aument. Xenaabalok linjunkab al. Aunque. Us ta, uy ta. Par. Aunque viva lejos la encontrar. Us ta najt wank tintaw. Aunque est lloviendo trabajaremos. U s t a y o o q h a b took anjelaq. Autoridad. Aj k anjel chaqrab. La autoridad de Cobn se lastim. Xten rib laj kanjel sa' chaqrab re Kob an. Ave sin cola. Mo q. Tengo dos pollos sin cola. Wan kiibinmo q kaxlan. Aventar cosas (una tras otra). Rumbenk. Los tapiscadores estn aventando mazorcas. Yookebchi rumb enk hal laj q olonel. Los monos me aventaron palos. Xinexrumbe chaq chi cheli b atz . Avergonzarse, tener vergenza. Xutaanak. El estudiante se avergenza de cantar. Naxutaanak laj tzolom chi b i c h a n k . Delante de Ixkik me avergenzo. Nakinxutaanak chi ru Ixkik. Aviso, noticia, anuncio. Esil, esilal. Avisaron de que maana llega t pap. X e xye resil naq hulaj tkulunq aayuwa. Mandaste el aviso que te dije. Ma xataqla li esil xinye aawe. Avispa. Chub. Fuimos picados por avispas. Xootiwek xbaan chub.

Las avispas son grandes. Nimqebli ch ub . Ayer. Ewer, eweer. Ayer se enferm. Ewer kiyajer. Ayer jugamos. Ewer xoob atz unk. Ayote. K um. T cabeza parece ayote. Kama an li k um aajolom. El ayote germin. Xmoq li k um. Ayuda, cooperacin, auxilio. Tenq aal, tenq. El gobierno no nos proporciona ayuda. Moko naxk e ta qatenqaal li awa b ejilal La ayuda viene del cielo. Sachoxa nachal li tenq aal. Ayudante, colaborador. Aj tenq. Mi hermano es colaborador. Aj tenq li wiitz in. Ayudar, cooperar, contribuir. Tenq ank. Cuando no tenemos dinero nuestro padre nos ayuda. Nakooxtenq a li qayuwanaq maak a qatumin. Al anciano lo ayud a cruzar la calle. Xintenqa li cheekel winq xq axb al li b e. Azadn. Jokleb. Quin quebr el cabo del azadn?. Ani xtoqok roq li jokleb . Mi azadn se oxid. Xq olenk ru linjokleb . Azar, recalentar (generalmente tortillas). Pomok. As un pedazo de carne de res. Xinpom jun t orol intib wakax. Doa Elvira est recalentando
! %

Kaxlan aatin Q'eqchi'

235

tortillas. Yo chi pomok wa qanaB ir. Azcar. K a j k a b . Le echas dos cucharadas de azcar al caf. Taak e kiib lekb' kajkab sa li kape. El azcar es de caa. Re utzaal li k ajkab .

Azulejo (especie de pjaro). Yax is, yaxom (sin.). Las plumas del azulejo las guard. Xink uula rismal li yax is.

! &

236

Kaxlan aatin Q'eqchi'

B
Bailar, danzar. Xajok. El chompipe est bailando. Yo chi xajok li ak ach. A m me gusta bailar. Nahulak chi wu xajok. Bailarin(a), bailarn. Aj xajonel. La bailarina me gusta. Nahulak chi wu laj xajonel. Lorenzo es bailarin. A j xajonel laj Lench. Bailarlo, danzarlo. Xxajtesinkil. Los hombres slo estn bailando a una mujer. J u n a j w i i x q y o o k e b x x a j t e s i n k i l l i w i n q . Estamos danzando el baile del venado. Yooko xxajtesinkil li kej. Bajado (ser). Kub siik. La tinaja fue bajada al suelo. Xkub siik li kukb' sa c h o c h . Mi carga fue bajada. Xkub siik li wiiq. Bajar, bajada, contribuir. Kub sink. Cost que la seora le bajara el precio de su chompipe. Raasa naq xkub si xtz aq rakach li qanachin. Me ca en la bajada. Xint anechaq sali kub sink. Bajareque . Qut. Nuestra casa es de bajareque . Re q ut li wochoch. Ya no tenemos ni un bajareque . Maajun chik qaq ut. Bala, plomo. Xnaqpuub . Las balas de mi rifle no explotan. Moko namoq ta xnaqinpuub . Balanza de mesa. C h o k c h o o k i l b isleb . La balanza no es exacta para pesar. Inka tzaqal nabisok li chokchookil bisleb. La balanza todava es nueva. Toj ak li chok chookil b isleb . Balsa. Poyte . Nuestra balsa se hundi en el agua. Xsub eli qapoytesali ha . La balsa es ma. We li poyte . Bamb. Simb. Fabriqu una flauta de bamb. Xinyiibjun inxolb re simb . Nuestro terreno est rodeado de bamb. S u t s u c h i s i m b l i qana aj. Banano, pltano. Tul. El banano se madur. Xqanok li tul. Pltanos fritos. K ilinb il tul. Baar (uno mismo). A t i n k . Nos baamos en el mar. Xoo atink chaq sali palaw. Baarse en la maana es saludable. Us li atink eq laak.

Baar. Atisink, atesink. Baamos al marranito. Xqatisi li ch ina aaq. Mi mam ba a Juanito. Xratisi laj ch ina Xiwan linna . Banco, silla, asiento. Te m , chunlebaal,. Trae una silla para la visita!. k am chaq junaq xtem li ula . Estaba sentado en el banco cuando el perro me mordi. Chunchuukin chi ru tem naq xinxtiw li tz i . Banco. Rochochil tumin. Ayer robaron en el banco. Xe elq ak sarochochil tumin ewer. Barba amarilla (serpiente). Ik b olay. Yo le tengo miedo a la barba amarilla. Ninxiwa li ikbolay. La barba amarilla se trag una rana. Xnuqjun amoch li ik b olay.
! (

Barro. Seb . Nos untamos con barro. Xqakil qibchi seb . La jarrilla es de barro. Re ch'och' li xaar. Bastn, garrote. X u q y. Nuestro abuelo nos peg con bastn. Xooxsak li qamamachi xuq y. Mi abuela no puede caminar sin bastn. Ink anaru chi behek chi maaka xxuqy li wixa an. Basura. Mul. Entr basura en mis ojos. X ok mul sewu. Por la basura hay muchas moscas. Makach inebb'ujl xb aan li mul. Basurero. Xna aj mul. A dnde est el basurero?. B ar wank xna aj mul. El basurero est lleno. Nujenaq li xna aj mul. Batir con instrumento. J u y u k , kojlenk. Doa Petrona est batiendo atol. Yo chi juyuk uq un qanaPet. Batir con la mano (cacao, agua con masa, recado). Bukuk. Mi abuela est batiendo cacao. Yo chi b ukuk kakaw linmel. Beb. K uula al. El beb est llorando. Yo chi yaab ak li k uula al. Cmo se llama t beb?. Ani xk ab alaak uula al. Bebida fermentada. Boj. A don Manuel le gusta tomar bebida fermentada. QawaManu sa naril ruk b al li b oj. La bebida fermentada nos emborrach. Xooxkaltasi li b oj.

Barbera. B esleb aal. La barbera se llama Monito. Ch ina Max xk ab ali b eslebaal. El local de la barbera est bonita. Chinaus rochochil li b esleb aal. Barrendero. A j m e s u n e l . El barrendero no trabaja bien. Moko us t a n a k a n j e l a k l a j m e s u n e l . El barrendero es pobre. N e b a laj mesunel. Barrer (con escoba). M e s u b k , mesunk. Estamos barriendo en la escuela. Yooko chi mesunk sa li tzoleb aal. Barr mi casa. Xinmesu li wochoch.

238

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Bebida preparada con maz tierno recocido y quebrantado. Matz , k oyim, k oyen. Vamos a tomar un guacal de maz tierno. Yo o ruk b al jun joomaq qamatz . El maz tierno me provoc malestar. Xjot insali matz . Bebida. U k a. La bebida se acaba luego por el calor. Junpaat na osoli uk axb aan li tiq. Deme un poco de bebida!. K e b ayaq wuk a . Bejuco. Raxkaam, uxb(sin.). Con bejuco amarraremos los horcones Chi raxk aam tqab akli oqech. El bejuco es resistente. Kaw li raxk aam. Bendecido. Osob tesinbil. Mi hogar ya ha sido bendecido. Osob tesinb il c h i k l i n j u n k a b a l . Hemos sido bendecidos por Dios. Osob tesinb ilo xb aan li Ajaw. Bendecir, inaugurar (la siembra, la casa; las pertenencias de una persona antes de su uso). Wa tesink. Primero vamos a bendecir nuestra casa. Xb een wa tqawa tesi li q o c h o c h . Fuimos a bendecir la siembra. Xoohulak chi wa tesink awimj. Bendecir. Osob tesink. El sacerdote nos bendijo. Xoorosob tesi laj tij. Besar, chupar. Tzubuk. Chupar dulces. Tz ub uk kab . A mi esposa la bes. Xintz ub ru li wixaqil.

Beso. Tz ub . El nio bes a su mam Li ch ina al xxtz ub ru li xna . Bicicleta. B a q l a q c h iich. Una bicicleta me avent lejos. Xinxb ito chi najt jun b aqlaq ch iich . Andar en bicicleta es peligroso. Xiwxiw b eek sab aqlaq ch iich . Bienes , hogar. Junkablal. Trabaj muy duro por estos bienes. Kaw xink anjelak chi rix a junkab lal a in. Bigote, barba. Mach. Tu bigote est crecido. Cham laamach. No tengo barba. Maak ainmach. Bikini. Ch otyach . La mujer est en bikini. Sach otyachwank li ixq. Bilinge, dos idiomas. K a paay aatin. El maestro es bilinge. Aj ka paay aatin laj k utunel. Yo hablo en dos idiomas. Sakapaay aatin nakin aatinak. Bilis, hiel, ira, enojo. K a. No te enojes porque sino se te revienta la bilis. Ma tpok wi inkatpukeq laaka. Veo que ests enojado. Yo aak anaq twil. Billetera, cartera, monedero. Xnaaj tumin. Mi billetera se la robaron. Xerelq a xnaaj intumin. Cunto te cost la billetera?. Jo nimal xak e xna aj aatumin. Bimestral, cada dos meses. Ka kab po. Siempre vengo cada dos meses. Nakinchal rajlal ka kabpo. En cada

! )

Kaxlan aatin Q'eqchi'

239

dos meses te pago. Tatintoj chi ka kabpo. Bisabuelo. Xikin mama. Nuestro bisabuelo ya muri. Xkam chik li qaxikin mama . Bizco. Betz . Mi perro tiene los ojos torcidos. B etzseru lintz i . Carlos tiene los ojos torcidos por mirar de lado. B etzseru aj Kalich xbaan ilok sasalso. Blanco, limpio, canas. Saq. El agua est limpia. Saq ru li ha . Te salieron canas. X el saq saaajolom. Blanquear, aclarar, teir de blanco, limpiar. S a q o b resink. Limpia la silla. Mes ru li tem. La cal emblanqueci el agua. Xsaqob resi ru li hali chun.
" =

Boca. E. El hombre se lastim su boca. Xten re li winq. lvate la boca!. Ch aj salaawe. Bocado. Hach . Reglame un bocado de pan. Si jun hach okaq inkaxlanwa. Slo le das un bocado. Jun hach ok aj witaak e re. Bodeguero. A j k a a k a l e n e l k uuleb aal. El bodeguero prest mis zapatos. X t o o n l i n x a a b l a j k aak alenel k uuleb aal. Bolsa (que tienen las taltuzas para guardar sus alimentos). Mukuk. La taltuza tiene llena su bolsa (de comida). Nujenaq xmukuk li b a. Bondad, lo bueno de algo. C h a a b ilal. Nuestra bondad. L i qachaabilal. Solo lo bueno de las naranjas recogimos. K a aj wi li xchaab ilal li chiin xqaxok chaq. Borde de terreno, rivera, barranco. Uul. Los animales estn en el bordo. Wankebli ketomq chi ru uul. Borracho, ebrio. K a l a j e n a q . El borracho se qued a la orilla del camino. X k a n a c h i r e b e l a j kalajenaq. Mi esposa es alcohlica. Aj kalajenaq li wixaqil. Botado, perdido, tirado. Tzeqbil. Esa comida ya est tirada. Tz eqb il chik li tzekeemj a an. La basura fue botada. Tz eqb il li mul.

Blanquearse, aclararse, palidecer. Saqo k. Mi ropa se blanque. Xsaqo k lint ikr. Cuando la mujer vo al mico empalideci. Xsaqoli ixqa al naq xril li max. Blusa, camisa (que utilizan las qeqchi debajo del gipil). Xta po ot. Te compr una blusa. Xinloq jun xta aapoot. T camisa est pequea. Kach in li xta aapo ot. Boca arriba. Pakpo. El muchacho est acostado boca arriba en la calle. Pak po li al sab e. Dejaron la boca arriba los trastos en el agua. Pak pook xe xkanabli seksaha .

240

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Botar, perder. Tzeqok. Perdimos en el juego de ftbol. Xootzeqok sa b atz unk b olotz oq. Dicen que perdi su dinero. Xtz eq len xtumin. Botar, talar. T anok. Mario me bot. Xinxt an laj Maayr. Los leadores ya van a talar rboles. Xikeb re chi t anok chelaj si . Botella, envase. Meet. Echa la miel en la botella!. B'ut' li kabsameet. Boxear, pelear con los puos. B aqib k. Mi to sabe boxear. Naxnaw b aqib k li wikan. Me gusta ver boxeo. Nahulak chi wu ilok b aqib k. Braza. Ruuxaml. No te vayas a quemar con la braza. Maakat aawib chi ruuxaml. La braza est bien colorada. Kaqpoq in li ruuxaml. Brazada (medida; todo lo que una persona puede cargar en brazos). Q aal. Vendimos cuatro brazadas de lea. Xqak ayi kaahib qaal si. Compr una brazada de hierba. Xinloqchaq jun q aal ichaj. Brazada (tipo de medida hecha con los brazos). Moqoj. El ro tiene diez brazadas de ancho. Lajeeb moqoj ru li nima. El horcn tiene cuatro brazadas de largo. Kaahib moqoj roq li oqech. Brillante, resplandeciente. Lemtz. Las plumas de tu gallina son brillantes. Lemtzrismal laakaxlan.

Tus ojos son brillantes. Lemtzsa laawu. Brocha, crayones. B onleb . La nia perdi sus crayones. Xtz eq xb onleb li china ixqa al. Guarda la brocha. K uula li b onleb . Broma. C h u c h i l a a t i n . Los muchachos se enojaron por una broma. Xepok li al xbaan jun ch uch il aatin. Bromear, Chancear. C h uchibk. Slo bromeando se mantiene mi sobrino. Junes ch uch ib k naxb aan li wikaq . Bueno, bien, correcto, amable, honrado, fino. Chaabil. Somos buenos. Chaabilo. Esa mujer es amable. Chaab il li ixq a an. Bueno, est bien. Us. Trabajar es bueno. Us li k anjelak. Dice que est bin. Us chan. Buenos das, tarde, noche (saludo dirigido a seores). Chowaxin, wa xin, wa chin. Buenos das seor. Ch owa xin. Burlado (ser). Eetz uuk. La nia fue burlada en la escuela. Xeetzuuk chaq satzoleb aal li ch ina ixqa al. Estamos siendo burlados. Yooko chi eetz uuk. Burlar. Eetz unk. Nuestro vecino nos burl. Xooreetz u li qechkab al. Burlar no es bueno. Moko us ta li eetz unk.

" 1

Kaxlan aatin Q'eqchi'

241

Buscar, escoger. S i k o k . En el mercado te buscamos pero no te encontramos. Xatqasik chaq sa k ayiil ab an ink axatqataw. Todava escogimos los jocotes. Toj xqasik chaq ru li rum. Buscarlo. X s i k b a l . Te e s t n buscando. Yookebaasik bal. Los nios llegaron a buscar a su padre al pueblo. Xehulak chaq xsikbal xyuwali kok al satenamit.

Bute, pupo (tipo de peces), apellido de la regin. B u l u m . Pescamos muchas pupo. Naabal bulum xqakari chaq. Es sabroso comer pupo. Sa xtiwb al li b ulum.

" 2

242

Kaxlan aatin Q'eqchi'

C
Cabal, completo, exacto. Tzaqal. Mi comida est cabal. Tz aqal inwa. Cabal vine cuando empez a llover. Tz aqal xink ulun naq xchal li hab . Cabello, pelo. Ismal, ism. Mi esposa an rismal li tiene el cabello rubio. Q wixaqil. Me tragu un pelo. Xinnuq jun ismal. Cabeza. Jolom. Es cierto que te duele la cabeza?. Ma yaal naq ra aajolom. La cabeza del maestro es grande. Nim xjolom laj k utunel. Cabina, crcel. Chob . El anciano hace rato que entr a la cabina. Ma laq chik rokik sa chobli cheekel winq. Metieron a la carcel el ladrn de chompipes. Xe xk e sachoblaj elqak ach. Cablote (especie de rbol de fruta comestible). Ch ab ay. La fruta del cablote es dulcsimo. Jwal ki kiru li ch ab ay. Cabo, mango. Roq, ruqm. El cabo del hacha se quebr. Xtoqek roq li iich . maal. Cabo de machete. Roq ch Cabra. Yuk. La carne de la cabra es muy sabrosa. Jwal sa xtib el li yuk. Cadeno (planta). C h a j c h e . El cadeno tiene rico aroma. Sununk xb ook li chajche . Caer o irse de cabeza. Xipkok. Mi hermanito se fue de cabeza en el ro. Xxipk ok sanimali wiitz in. Caerse el lquido o jugo de algo. Ya alink. Al caf se le est cayendo el jugo. Yo chi ya alink li kape. Caf en polvo, caf molido. K aj kape. Hay compras caf en polvo. Taaloqchaq k aj kape. El caf molido se reg. Xhireli k aj kape. Cada de las hojas de los rboles, otoo, ayunar. K a j b a k . Los rboles comenzaron su perodo de dormancia. Xe xtikibk ajb ak li che . Maana vamos a ayunar. Took ajb aq hulaj. Cado (por causas naturales). T anal. rbol cado. T anal che . Casa cada. T anal kab l. Cado hace tiempo. T anenaq. La casa de nuestros vecinos est cada. T a n e n a q r o c h o c h e b li qechkab al.

Cal, apellido de la regin. Chun. Que no se te olvide la cal. Ma sach saaach ool li chun. Son de apellido Chun. Aj chuneb . Calambre. Mochkej. Su pi tiene calambre. Mochkej reekli roq. Mi calambre no se quita. Inkanael linmochkej. Calcaal, carcaal. Rit oq. Me cort el calcaal. Xinyokrit woq. Tienes muy grande t calcaal. Jwal nim rit aawoq. Calculadora. Birleb. Destru mi calculadora. Xinjuklinb irleb . Calendario. A j l e b a a l q e . El calendario se llama Chool kutan. Ch ool Kutank xk ab ali rajleb aal q e.
" 4

Calero. Aj katol chun. El calero es resistente Kaw riblaj k atol chun. Caliente (agua u objeto), fiebre, calentura. Tiq, chiq. El sol est caliente. Tiq li saq e. El beb tiene fiebre. Yo xtiq li k uula al. Caliente. Q ix, tiq. El sol est caliente. Tiq ru li saqe. T chamarra est caliente. Q ix salaawisb . Calmado, silencio, callado, despejado. Chancho. El da est despejado. Ch anch o ru kutank. En la escuela es todo silencio. Ch anch o xsali tzoleb aal. Calzar milpa. B ut uk k al. Fuimos a calzar la milpa. Xoohulak chi b ut uk xtoon k al. Cama de resorte. Ch iichch aat. Mi cama de resorte se xido. Xq olenk ru linch iichch aat. Duerme en la cama de resorte. Warin sali ch iichch aat. Cama, catre. Warib , ch aat (sin.). Mi cama hace mucho ruido. Jwal xik naxye linwarib . Estoy acostado en la cama. Yokyookin chi ru warib . Cmara fotogrfica. Isiil jalamuuch. Descompusieron la cmara fotogrfica. Xe xpoli isiil jalam uuch. Camarn. K ox, mansaan. Iremos a agarrar camarones?. Ma tooxik aj kox. Me com un camaroncillo. Xinket jun ch ina k ox.

Calentar. Tiqwasink. Calienta un poco de agua!. Tiqwasi b ayaq ha . El sol nos calent. Xooxtiqwasi li saq e. Calentarse (al sol). Q ixink. Mi abuelo se est calentando debajo del ixink linyuwa chin chi ru sol. Yo chi q saq e. Calentarse (por el sol, el fuego o por ejercitacin). Tiqwo k. Nuestro cuerpo se calent por correr. Xtiqwo k qatibel chi aanilak. El agua se calent. Xtiqwo k li ha . Calentarse. Q ixnok. El beb se calent en la chamarra. Xq ixno k sa isbli k uula al.

244

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Cambiar, mudar. J a l o k . Nos estamos cambiando. Yooko chi jalok. Nos mudamos a otra casa. Xqajal qochoch. Cambiarse rpidamente. J a a l u k u n k . Cmbiate rpido. Jaalukun. Yo me cambio rpido. Laa in junpaat nakinjaalakunk. Cambiarse, cambio, convertirse en. Jalaak. Las ideas del estudiante cambiaron. Xjala ak xnaleb laj tzolom. Est cambiando tu voz. Yo chi jalaak xyaablaakux. Cambio. Jalajik. Lleg el momento de cambiar su costumbre. Xhulak xjalajik xna leb . Me estoycambiando. Yookin chi jalaaj. Caminante, vagabundo. Aj be. El to de Carlos es caminante. Aj b e li rikan laj Calich. Caminar, pasear. Beek, behek. A la seora se le ampollaron los pies por chin chi caminar. Xpoxerk roq li qana beek. Slo venimos de paseo. Yal b eek xoochal. Camino, acceso, vereda. B e . Asfaltaron nuestro camino. Xe xtz aki ru qab e. El camino que conduce a Chisec est muy lodoso. Jwal sulul li b e xko'o Chisek. Camote. Is. same un camote. Pom junaq wis.

Campana. Kupch iich, tzintzin. La campana est sonando. Y o c h i eekank li kupch iich. La campana me despert. Xinrajsi li kupch iich . Campen, acreedor, ganador, el que puntea. Aj k ehol k as. El ganador es nio. Ch ina al laj k ehol k as. Campesino. A j k a l e b a a l . El campesino se perdi en el mercado. Xsach laj k aleb aal sak ayiil. Yo soy campesino. Aj k aleb aalin laa in. Campo de juego, lugar de recreacin. Batz ub aal. Vamos a ir al campo de juego para recrearnos. Xik qe sab atz ub aal rajsinkil qu. El campo de juego est muy verde. Raxrax li b atz ub aal. Caa de carrizo. Aj. Compramos mucha caa de carrizo en el mercado. Naab al aj xqaloqchaq sak ayiil. Caa, caaveral. Utzajl, utzaal, utz aj. La caa es dulce. Kili utz ajl. Por la sed chupamos mucha caa. Naabal utzajl xqaket xbaan li chaqi eel. Caada. Loob , xaal (sin.). El pueblo est ubicado en una caada. Li tenamit saloobwank. Canario. Tzibik tzik. Suelten al canario!. Koq omaq li tz ib ik tz ik. El canario canta bonito. C h inaus nab ichank li tz ib ik tz ik.
245

" 5

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Canasto de mayor dimensin. Chakach. La canasta est llena de naranjas. N u j e n a q c h i c h i i n l i chakach. Compramos un canasto de tomate. Xqaloqjun chakach pix. Cncer. K amsb aqel. l tiene cncer. K amsb aqel reek . Lo mat el cncer. K amsb aqel xkamsink re. Cancha de baloncesto. B atz ubaal b olotz uq m. Me ca en la cancha de baloncesto. X i n t a n e c h a q s a b atz ub aal b olotz uq m. Cancha de ftbol. B a t z u b a a l b olotz oq. Vamos a ir a correr en la cancha de ftbol. Xik qe chi aanilak sab atz ub aal b olotz oq. Candelero, florero. Xna aj uutz u uj, xnaaj kanteel. Quin quebr el candelero?. Ani xjorok re li xnaaj uutz u uj. Mi florero ya no sirve. Yib aj chik ru xna aj wuutz u uj. Cangrejero. Aj tap. El cangrejero est nadando. Yo chi numxik laj tap. El cangrejero se asust por la tortuga. Xxiwak laj tap xb aan li kok. Cangrejo. Tap. Las tenazas del cangrejo son grandes. Ninq xyax li tap. El cangrejito me lo com. Xink ux li ch ina tap. Canoa, cayuco, bote para navegar. Jukub . La canoa se hundi por nuestro peso. Xsubeli jukub

" 6

xb aan qaalal. Vamos a pescar en la canoa. Sajukubtookarib q. Cansarse, agotarse, desmayarse. Lu b k. Me cans de caminar. Xinlub chi b ehek. Ella se cans de cargar a su beb. Xlubriiqanqil li xk'uula'al. Cantante. Aj bichanel. El cantante canta bin. S a n a b i c h a n k l a j b ichanel. Pedro es cantante. Laj Lu a an aj b ichanel. Cantar (varias veces). B ichlenk. La cancin la cantaron tres veces. Oxib sut xexbichle li bich. Nosotros cantamos varias veces. L a a o xoob ichlenk re. Cantar. Bichank. En la reunin de ayer cant una cancin. Xinb icha jun bich sali chuut ewer. Cantar es bonito. Ch ina us li b ichank. Cantemos (modo exhortativo o imperativo del verbo cantar). B ichanqo. Cantemos ahora para que no nos regaen. B ichanqo anajwank re naq ink atoohe exch iila. Cantidad que se mide con la altura de una persona, una parada. Junxaqal. Tapiscamos una parada de mazorca. Xqaq ol junxaqal hal. Canto, cancin. B ich. No nos gusta tu cancin. Inka nahulak chi qu laab ich. Escribimos una cancin para nuestra escuela. Xqatziiba jun xb ich li qatzoleb aal.

246

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Caoba (rbol utilizado para madera, muy cotizado). Sutzujl. Con caoba se fabrican mesas muy b o n i t a s . C h i n q i u s m e e x nayiibamank rik'in sutzujl. La cama es de caoba. Re sutzujl li ch aat. Capa, forro, doblez. Ta. El rbol tiene dos capas. Ka ta rix li che . El libro no tiene forro. Maakaxta li tasal hu. Capitalista. A j r a h o l t u m i n . El capitalista empobreci al pueblo. Xneba ob resi li tenamit laj rahol tumin. Yo no ser capitalista. Laa in moko aj rahol tuminaqin ta. Captulo. C h ol. Estas palabras se encuentran en el captulo dos. Li aatin a in wank sali xkabch ol. Cpsula. B arb ookil b an. El beb se trag una cpsula. X n u q jun b arb ookil b an li k uula al. Un seor se muri por tomar cpsulas. Xkam j u n q a w a c h i n x b a a n n u q u k b arb ookil b an. Capullo, cogollo. Al uj. El cogollo de la caa se cay. Xt ane k li ral ru j li utz ajl. El frijol reto. X al u jink li kenq . Cara vivaracha. C h ukchu ru. La nia tiene cara vivaracha. Ch ukch u ru li china ixqaal. T tienes cara vivaracha. Ch ukch u aawu.

Cara. U, xnaqu. Mi cara. Wu. T cara est sucia. Tz ajn laawu. Caracol (de tierra). S o c h . Machuqu un caracol pequeo. Xinyeqjun ch ina soch. El caracol es blanco. Saq rix li soch. Caracol comestible. Xoch. En la montaa hay muchos caracoles. Xiikilebxoch sa k'iche'. Al medio da comimos coracoles. Xqatiw xoch sawa leb . Caracol silvestre. Xpur kaaq, xulupik (sin.). Pis al caracol silvestre. Xinyeqli xpur kaaq. Carbn. S i b j . H a c e t i e m p o escribamos con carbn. Junxil chi sib j nakootz iib ak. Crcel, presidio, apellido de la regin. Tz alam. El ladrn est en la crcel. Wank satz alam laj elq . El seor Tz alam muri. Xkam qawaTz alam. Cardamomero. Aj awinel tzi. El cardamomero tiene dinero. Wan xtumin laj awinel tzi. Tu eres cardamomero. Laa at aj awinel tz i . Carga de conciencia, pago del mal que uno hace, retribucin (castigo). Q oq. Recibirs castigo de lo que hiciste. Taku l x q o q l i xab aanu. Carga. Iiq. Mi carga pesa Aal wiiq. Por cargas lleva la lea. Chi iiq taak am li si .

" 7

Kaxlan aatin Q'eqchi'

247

Cargado (en la cabeza). Bitbook. Lo tiene cargado. B itb ook xb aan. Cargado (en la cabeza). Bitonb il. Cuando las mujeres acarrean agua lo traen en la cabeza. Chi bitonbil nake xk am chaq xhaeb' li ixq. Cargado. Iiqanb il, paqonb il. Cargado lo vamos a llevar. Chi iiqanbil tqak am. Cargador.(en la espalda) A j iiqanel. El cargador se cay en un hoyo. Laj iiqanel xt ane k sajuni jul. El cargador esta borracho en el mercado. Tkalaaq laj iiqanel sa k ayiil . Cargar beb, chinear. Q u n u k . Chineamos el beb de Carmen. Xqaq un chaq xk uula al Xkaarm.
" 8

Crguelo, crgalo (modo imperativo del verbo cargar). Iiqa. Carga la lea!. Iiqa li si . Carne ahumada. Chaqi tib . La carne ahumada es rica en recado. Sa sayu li chaqi tib . Carne ahumada vamos a cenar. Chaqi tibtqatiw ewu. Carne enlatada. Butbil tib. Los nios estn enfermos del estmago por la carne enlatada. Rahebxsali kokal xbaan li butb il tib. No comas la carne enlatada. Ma tzaka li b ut b il tib . Carne. Tib , chib . Carne de marrano. Tibaaq. Comimos carne de res. Tib wakax xqatiw. Carnicera. K a y i b a a l t i b . La carnicera hiede a sangre. Xuk'xuk' kiksali k ayib aal tib . Carnvoro (a). Aj ketol tib . Mi perro es carnvoro. Aj ketol tiblintz i . El tigre es carnvoro. Aj ketol tibli hix. Carpintera. P e e c h l e b a a l . Mi vecino est trabajando en la carpintera. Yo chi kanjelak sa peechlebaal li wechkabal. La carpintera es tuya?. Ma aawe li pech leb aal. Carretera de terracera. Pekil b e. Por fin construyeron el camino de terracera. Toj reetal naq xe xyiibli pekil b e.

Cargar en hombros. Paqonk. Cargu al nio en los hombros. Xinpaqo chaq li ch ina al. El hombre est cargando lea en los hombros. Yo chi paqonk sili winq. Cargar en la cabeza. B i t o n k . Magdalena carg la tinaja en su cabeza. Xb ito li kukb' Xmalaleen. Quin carg la olla?. Ani xb itonk re li uk al. Cargar. Iiqank, paqonk. Hay cargas a t hermanito. Taawiiqa laawitzin. Estamos cargando maz. Yooko chi iiqank ixim.

248

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Carta, papel, cuaderno. H u . El papel se ensuci,. Xtz ajno k ru li hu. El papel es rojo. Kaq li hu. Casa o bodega de. Rochochil. Bodega de mi mercanca. Rochochil ink ay. Casa presidencial. R o c h o c h i l awa b ej. Casarse, contraer matrimonio. Sumlaak. Nuestra hermana no se quiere casar. Ink anaraj sumlaak li qanab . Me cas. Xinsumla. Cscara, corteza de palo. Rix. La corteza del palo es roja. Kaq rix li che. Fui a botar la cscara del banano. Xintz eq chaq rix li tul. Caseros. Kokk aleb aal. Cobn tiene muchos caseros. Makach in xkok k aleb aal Kob an wank. Castellano. K a x l a n a a t i n . Slo castellano nos ensean. Junes kaxlan a a t i n n a k e x k u t c h i q u . Sbes espaol. Ma nakanaw kaxlan aatin. Castigo, chicote, cincho. Tojok maak, lob. Si no haces caso te doy chicote. Wi ink anakat-ab ink tink e aalob. Me duele el castigo que me dio mi padre. Ra xtojb'al inmaak xk e inyuwa . Castrado, cobarde. Kapun. Mi perro est castrado. Kapun lintz i. Eres cobarde. Jwal kapunat. Castrado. K a p u n i n b il. Como si estuvieras castrado caminas todo raro.

J a l a n n a k a t b e e k c h a n c h a n kapuninbilat. T perro ha sido castrado?. Ma kapunimb il laatz i . Castrar. Kapunink. Pedro fue a castrar toros. Xko o chi kapunink wakax laj Lu . Los castraste?. Ma xakapuni. Catarro, gripa. Jolombej. Tiene catarro. Jolomb ej reek . Todava no me he curado del cataro. M a j i nanume k injolomb ej. Catequista. J o l o m i n e l t i j . Don Manuel es catequista. Aj jolominel tij qawaManu . Cavar, escarbar. P i k o k . Con mi hermano escarbamos un pozo. Xqapik jun kumbwechb een li wiitz in. Los enterradores escarbaron una tumba. Xe xpik li xjulel kamenaq laj muqunel. Cazador. Aj yo. Yo soy cazador. Aj yohin. El cazador mat una serpiente. Xkamsi jun k antilaj yo. Cazar animales. Yohob k. Fuimos de cacera. X o o h u l a k c h i y o h o b k. Cuntos animales cazaron?. Jarub xul xeyoho chaq. Cazar pollos, comer pollo. Kaxlanibk. Cundo iras a cazar pollos?. Jo'q e tatxik chi kaxlanib k. Pasado maana comeremos pollo. Kab ej kaxlan tqatiw. Cebo. Xeeb . Hiedes a cebo. Chu xeeb chawu. La silla tiene cebo. Xeebru li tem.

" 9

Kaxlan aatin Q'eqchi'

249

Cebolln (planta era utilizado para como pegamento, tiene forma de cebolla). K i i q . En nuestro terreno hay mucho cebolln. Makach in k iiq saqach och . Cebra. Balak xul. Las cebras son bonitas. Ch ina us rixebli balak xul. Compr una cebra. Xinloqjun b alakxul. Cedro (nombre cientfico cedrela mexicana). Yaw. Los aserradores terminaron de tumbar los cedros. Xe xchoy xt anb al li yaw laj jachol che. Mi cama es de cedro. Re yaw linch aat. Ceiba. I n u p . En la montaa hay al inup wank sa muchas ceibas. Naab k iche . No es bueno quemar la ceiba. Ink aus xk atb al li inup. Cejas. Xmaatzab u. Mis cejas son pequeas. Kok xmaatzab wu. La seorita se cort las cejas. Xset xmaatzabru li t ujixq. Celador, guardia, seguridad. A j k aakalenl. El guardia se dispar. Xpuub a riblaj k aak alenel. Celebrar, hacer fiesta. Nimqehik. Nuestros vecinos estn en fiesta. Yookebchi nimq ehik li qechkab al. Celoso. Sowen. Mi esposa es celosa. Sowen li wixaqil. El seor es celoso por su hija. Sowen chi rix li xrab in li qawa chin.
250

Cementerio. M u q l e b a a l . En el cementerio ya no hay espacio. Maak achik na ajej samuqleb aal. Cenicero. Chaaleb aal. El cenicero se quebr. X j o r e k l i c h a a l e b aal. Comprn un cenicero. Loqomaq junaq chaaleb aal. Ceniza. Cha. Los pollos regaron la ceniza. Xe xpuqle li cha li kaxlan. Ve a botar la ceniza. Tz eq chaq li cha. Cenizo, grisceo, gris. Chaacha. El perro tiene color gris. Chaacha rix li tz i . Censo poblacional. A j l a b a a l (ajlebaal) tenamit, ajlank xjolom tenamit (sin.). El censo poblacional nos muestra cuantas personas habemos. Li rajlebaal tenamit naxk ut jarub o chi qajunil. Centena, de cien en cien. C h i ho k aal. De cien en cien pones las mazorcas. Chi ho taqk aal taake li hal. Por ciento estn los peces en el taqk aal wankeb' li kar ro. Chi ho sa nima . Centro de conteo, contabilidad. Ajlebaal. El centro de conteo es grande. Nim li xna aj ajleb aal. Cenzontle. K ook ob . Cuando entra la tarde cantan los senzontles. Nake b ichank naq ewu li k ook ob . Es senzontle el que se escucha?. Ma k ook oba jonaaye.

" 0

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Cepillo dental. Ji lebe, ji lebruuch e. Mi cepillo dental se quem. Xk at linjileb e. El cepillo dental se ensuci. Xtz ajno k ru li ji lebe. Cepillo para madera, garlopa. Jilebche. El cepillo para afilar madera no tiene filo. M a a k a xqesnal li jilebche. No vaya a perder la garlopa. Maatz eq li ji leb . Cera de abeja. Waakab . Recoge la cera!. Xok li waakab. Los nios hicieron bolitas con la cera. Xe xt oroxi li waakabli kok al. Cerbatana. P u u b c h e . E n l a actualidad ya nadie utiliza cerbatana. Anaqwank maani chik naoksink puubche. Hace tiempo slo con cerbatana cazaban. Junxil junes rik in puupchenake yo ob k chaq. Cerca. Nach. Don Santiago vive cerca. Nachwank qawaYaak. Yo pens que estaba cerca. Nachsa' inch'ool. Cerdo, coche, puerco, marrano. Aaq, kuy, kuyaam. Pedro tiene un gran cerdo. Wan jun xmamakuy aj Lu. Maana mataremos un cerdo. Hulaj tqakamsi juni aaq. Cerebro, sesos. Ulul. Como si no tuvieras cerebro. Chanchan li maak a aawulul. Sesos de venado. Rulul kej. Cerrar, tapar, cubrir. Tzapok. La tienda ya la cerraron. Ak xe xtz ap

chik li k ayib aal. Cubrimos el maz. Xqatz ap xb een li ixim. Cerro. Tzuul. El cerro se ve azul de lejos. R a x n a k utunk li tzuul chi najt. Cermen. X k o t x i k . No puedo escuchar bien talvez tengo mucho cermen. Ink asa nin ab ink mare xiikil xk ot inxik. Siempre tienes que limpiar el cermen de tus oidos. Rajlal taames xk ot aaxik. Cerveza, bebida alcohlica. Kaxlan b oj. Me tom una cerveza. Xinket jun kaxlan b oj. La cerveza es amarga. K a li kaxlan b oj. Cestero (a). Aj tzulul chakach. El cestero esta sudando. Yo chi tiqob ak laj tzulul chakach. El cestero se llama Santiago. Aj Yaak xk ab alaj tz ulul chakach. Chacha (especie de pjaro). Jeeketzo, jeekitzo. En la maana cantan las chachas. Nake b ichank jeketzoqela. Detrs de la casa v una chacha. Xwil jun jeekitzochi rix kab l. Chamarra. Isb. Mi chamarra se rompi. Xpeje k li wisb . La chamarra es pequea. Kach in li isb . Chamelco (Nombre antiguo). Aaqamal. A mi abuela le gusta visitar Chamelco. Sa naril hulak linmel Aaqamal.

" !

Kaxlan aatin Q'eqchi'

251

Chamuscado. Paraxkat. El monte est chamusqueado por el fuego. Paraxk at li pim xb aan li xam. Chamuscar. Choqlenk. El fuego de la roza chamusc la tierra. Xchoqle li ch ochli xxamlel li k alem. Chapuln, langosta. S a a k . Para pescar utilizamos chapulines. Naqoksi li saakre karibk. Es chapuln el que se escucha?. Ma aj saaka jo naxye. Chehen. Ichte. No debes cortar el chehen. Moko taayokta li ichte . Chele (de los ojos). Xk ot u. Lmpiate los cheles. Mes xk ot aawu. Chichicaste. La, weexen, weexan. El chichicaste causa ardor. Ra naxk'ta li la. Las hojas del chichicaste son muy verdes. Raxrax xxaq li la. Chichipate (es utilizado para hacer madera), quinina, especie de arbusto medicinal, aldea de Panzos Alta Verapaz. K aache. Los hombres aserraron dos matas de chichipate. X e xjach kiib toon k a a c h e l i w i n q . Venimos de Chichipate. K aachenakoochal. Chicle. Toq, koy. El chicle se peg en mi pantaln. Xlatzribli toqchi ru linwex. El chicle es de guayaba. Re pata li toq . Chiclero. Aj qolche. El chiclero enriqueci. Xb ihomo k laj q olche .

" "

Nos perdimos en la montaa por el chiclero. Xoosachk chaq sak iche xb aan laj q olche . Chicloso. Chiqchiq. La masa est muy chiclosa. Ch iqch iq li q em. Chicozapote. Muy. El chicozapote es duro. Kaw li muy. El chicozapote es muy buscado. Jwal sik b il li muy. Chilacayote. Qooq. El chilacayote es sabrossimo en panela. Numtajenaq x s a h i l l i q o o q s a k a b . El chilacayote lo revent en el suelo. Xinpuksa' ch ochli q ooq . Chilar. Jook. En nuestra siembra hay montn de chilares. Xiikil jook wankebsaxyanq qawimj. Esto es chilar. A in jook. Chile en polvo. K aj ik. Mi hermana se ahog por el chile en polvo. Xpaq e k xb aan k aj ik li wanab . El chile en polvo es picante. Jwal ra li k aj ik. Chile enlatado. But b il ik. El chile enlatado es sabroso. Saasa li b ut b il ik. Yo quiero chile enlatado. B ut b il ik twaj. Chile seco. Chaqi ik. El chile seco es picante. Ra li chaqi ik. Entr chile seco en el ojo del nio. X ok chaqi ik seru li al. Chile, apellido de la regin. Ik. Entre el frijolar sembramos chile. Xooawk ik saxyanq li kenq. Mi

252

Kaxlan aatin Q'eqchi'

hermana es vendedora de chile. Aj k ay ik li wanab . Chimenea. Releb aal sib . Un gato se trab en la chimenea. Xt il jun mis sa r e l e b a a l s i b . Construye una chimenea. Yiibjunaq releb aal sib . Chinche. K ulin, kulim. En tu cama hay chinches. Wankeb kulin sa laach aat. Chineado, arrullado. Q u n q u . Carlitos est arrullado. Qunqu laj ch ina Kalich. Chino, variedad de frijol. Chux. En el almuerzo comeremos frijol chino. Chux tqatiw sa w a leb. Sembr una mata de frijol chino. Xwaw jun toon ch ux. Chipiln. Much . El chipiln es sabroso en tamal. Sa sa xep li much . Chipo (ave). Kilkej. Agarramos un chipo. Xqachap jun k ilkej. Chirima, instrumento musical. Ch eremyax. Don Juan toca chirima. Nach e ok ch eremyax qawaXiwan. Cunto vale la chirima. Jonimal xtz aq li ch eremyax. Chispa. Sisb . Nacen chispas entre las piedras. N a k e ' m o q k s i s b s a ' xyanqeb' li pek. Choza, especie de casa hecha provisionalmente . P a a p a x , papax, papaax. Hay una choza en mi

milpa. Wank jun paapa x salink al. T casa parece choza. Chanchan li paapa x laawochoch. Cicatrz. Yotolal, yotlal. La cicatriz de t brazo es fea. Yib ru xyotolal laatelb . Ciego, invidente. Mutz . Mi mujer es invidente. Mutzli wixaqil. Cielo. Choxa, choxaal. El cielo est muy azul. Raxrax li choxa. El espritu de nuestros antepasados est en el cielo. Li xmusiq ejebli qaxeqatoon wankebsachoxa. Ciempis. Kojoj, torob'. Dicen que el piquete del ciempis mata. Nakamsink len xtiwom li kojoj. Son horribles los ciempis. Xiwajeleb' li kojoj. Cien (nmero cardinal). O kaal. Se me murieron cien pollos. Xe kam o k aal inkaxlan. La mujer quiere cien mazorcas. Li ixq traj o k aal xhal. Cientfico. Aj tz ilol choxaalch och . El cientfico tiene un sin fin de conocimientos. Numtajenaq xna leb laj tz ilol rix choxaalch och . Cierta clase de ayote, gicoy. Ik oy. Quieres gicoy?. Ma taawaj ik oy. Cierto rbol que tiene mal olor. Chuuche . Corta el rbol que tiene mal olor. Yokli chuuche .
" #

Kaxlan aatin Q'eqchi'

253

Cierto ave madrugador. K o l o l . Corrimos a un pjaro madrugador. Xqaanilasi jun kolol. El pjaro madrugador es parecida a la gallina. Chanchan kaxlan li kolol. Cierto bejuco. Uxb . Mis zapatos los amarr con bejuco. Xinb akchi uxb linxaab . Cierto gusano que despide una luz verde. Hayajtin. La luz del hayajtin es bonita. Ch ina us xxamlel li hayajtin. Cierto gusano que quema. K ixix. A los gusanos que queman les tengo miedo. Ninxiwahebli k ixix. En tu cabeza hay un gusano que quema. Wank jun k ixix saaajolom. Cierto gusano. Kuluk. El gusano es muy negro. Q eqq eq tz aqal li kuluk. Cierto hongo. Silip. El hongo es rico en tayuyo. Sa li silip saxut . La poca del hongo ya pas. Xnume k xq ehil li silip. Cierto monte que crece cuando la milpa es pequea. Chultan. Hay que limpiar el monte para que no mate las milpitas. Teeraq i li chultan re naq ink atkamsi li kokk al. Cierto pjaro pequeo. Ch ipch ip. Los pajaritos tienen plumas amarillas. Q a n e b r i x l i c h i p c h i p . Los pajaritos cantan muy bonito. Sa nake b ichank li ch ipch ip.

Cigarra, grillo. Asij. Una cigarra entr en la olla. X ok jun asij sali uk al. Las cigarras apestan. Chuheb ru li asij. Cigarrillo, tabaco. Sikl, may (sin.). Ve a comprarme cigarros!. Loqchaq insikl. Yo no te ped cigarrillos. Maawasik l xinpatzaawe. Cilndrico, rollizo. Bolbo. La viga tiene forma redondeada. B olb o rix li tz amb a. Cimiento. Xxe tzak, xtoon kabl (sin.). El cimiento se est hundiendo. Yo chi sob e k xxeli tz ak. Cinco (Nm. Car.). Hoob. Quiero cinco jocotes. Twaj hoobrum. Cintura, centro, medio. Yiibej, yiitoq. El nene est en medio. Sa yiib ej wank li k uula al. El rbol se parti por la mitad. Xtoqe k saxyi li che . Ciprs. K isis. No vayan a cortar el ciprs. Meeeyokli k isis. All hay una mata de ciprs. Wank jun toon k isis le . Cirujano, descuartizador. Cho onel. Yo ser cirujano. Laa inaq aj cho onel. Cirujano, el que abre los animales por el estmago vacindolo. Aj cho onel. El cirujano cur a la seora. Xk irtasi li qana chin laj choonel. Yo le tengo miedo al cirujano. Ninxiwa laj cho onel.

" $

254

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Ciudad. Nimla tenamit. La ciudad se ve hermosa de noche. Chinaus nak utunk chi q eq li nimla tenamit. Me gustara ir a pasear a la ciudad. Twaj raj xik chi behek sa nimla tenamit. Claridad, luz (del da), ambiente despejado. Saqenk. En la casa hay claridad. Saqenk sali kab l. El da est despejado. Saqenk ru kutank. Claro, aclarado. Ch olcho. Estn claras tus ideas?. M a c h olcho laanaleb. Tenemos claro lo que vamos a hacer. Ch olch o chi qu k a ru tqab aanu. Clase de atole blanco. Saqjuy. Una olla de atole regaron. Xexhoy jun uk al saqjuy. Clase de culebra venenosa. H o m . El sembrador fue mordido por la culebra venenosa. Xtiwek l a j a w i n e l x b a a n l i h o m . En el monte hay muchas culebras venenosas. X i i k i l e b h o m s a pim. Clase de frijol (se da en forma de arbustos). Che kenq. Ya nadie siembra che kenq. Maaani chik na awok chekenq . Clavar. T ojok. La pata de la mesa no la clavaron bien. Ink aus xe xt oj roq li meex.

Clnica de mujeres. B anleb aal ixq. Mi vecina se muri en la clnica de mujeres. Xkam li wechkabal sa b anleb aal ixq. Clnica para hombres. B anlebaal winq. En la clnica para hombres se acab la medicina. X oso k li b an sa b anleb aal winq. Clnica para nios. B a n l e b a a l kok al. En la clnica para nios hay un montn de bebs. Numtajenaqeb chi k uula al sab anleb aal kok al. Clips, grapas. Chapleb hu. Traes clips. Taak am chaq chaplebhu. El nio trag una grapa. Xnuq jun chaplebhu li ch ina al. Cocer (de cocina). C h i q o k . Mi hermana coci un pavo. Xchiq jun pu li wanab . Las madres estn cociendo tamales. Yookebchi chiqok ob en li na b ej. Cocer maz, hacer nixtamal. B uchik. Las mujeres estn cocinando maz. Yookeb chi buchik li ixq. Hiecieron una olla de nixtamal. Xe xb uchi jun uk al ixim. Cocido. C h i q b il. Carne cocida. Chiqb il tib . El alimento todava no est cocida. Toj maji chiqbil li tzekeemq. Cocinera. Aj chiqonel, aj k uub anel. El cocinera prepara buen pollo. Laj chiqonel chaab il kaxlan naxk uub .

" %

Kaxlan aatin Q'eqchi'

255

" &

Cocuyo, lucirnaga. Kukay. Slo en la noche veo a las lucirnagas. Ka aj wichi q eq nake wil li kukay. Codo. Rit uq m, ch uuk um. El gato me mordi el codo. Xhachrit wuq m li mis. Tu codo est hinchado. Siip rit aach uuk um Cofre, caja. Kaax. Este cofre es para guardar mi ropa. Re xk uulankil int ikr a kaax waayi . Cojo, renco. Yeq, yeeq. El cojo se cay en el lodo. Xt ane k sasulul li yeq. Soy renco. Yeeqin. Cola. Ye. La cola del caballo es larga. Nim xye li kawaay. Le machuqu la cola del gato. Xinyeqxye li mis. Colador. Tz ileb . Cunto te cost el colador?. Jonimal xak e li tz ileb . Colador de metal. Ch iichli tz ileb . Colar. Tzilok. Colamos el frjol. Xqatz il ru li kenq . Col el agua de masa. Xintz il ru li q emha . Colchn, cubrecama. Ru chaat. Mi cubrecama se ensuci. Xtz ajno k ru inch aat. El gato orin el colchn. Xchu u ru ch aat li mis. Colgado (ser). L u k u b a a k . Fue colgado en el horcn. Xlukub aak chi ru li oqech. Colgado (sobre el hombro). Jeljo. Tengo el matate colgado en hombro. Jeljo li champa inb aan.

Colgado. Tuytuuk, luklu (sin.). El mono est colgado en el pino. T uyt uuk li b atzseru uj chaj. En dnde est colgada la red?. Bar t uyt u li soq . Colgar. Ch ilib ank, lukub ank. Colgu la olla. Xinchilib li ukal. Mis hermanos estn colgando mazorcas. Yookebchi ch ilib ank hal li was. Colgar. Tuyubank, lukubank. Tu sombrero lo colgu en el clavo. Xint uyublaapunit chi ru klaawx. Colibr gigante. Paptz unun. Mat un colibr grande. X i n k a m s i j u n paptz unun. Coliflor. Chikchookil ichaj. El nio no quiere coliflor. I n k a n a r a j chikchookil ichaj li chinaal. El c o l i f l o r s e p u d r i . X q a a k l i chikchookil ichaj. Collar, trementina de rbol, raz del verbo tapiscar, xido. Q ol. El collar de la seora es precioso. C h inaus li xqol li qanachin. Trementina de pino. Xq ol chaj. Colmillo. Tz ie. Mi colmillo se raj. Xjachek xtzi we. El colmillo es filoso. Q es li xtz ie. Colmoyote (especie de gusano que se introduce en el cuerpo). Huluban. Hay un colmoyote en mi cabeza. W a n k j u n h u l u b a n s a injolom.

256

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Colocar en una superficie una cosa de forma alargada. B arab ank. Dej tendida la viga en la calle. Xinb arabli tz amb a sab e. Vctor dej su pierna tendida debajo de la mesa. Xbarab roq laj Bit rub el meex. Colono, jornaleros. Aj xamaan. Hace tiempos murieron muchos colonos. Naabalebaj xamaan xekamjek junxil. Columpiar, hamaquear. T u u y a s i n k . Quin est hamaqueando a t hermanito?. Ani yo chi t uuyasink re laawiitz in. El patojo est columpindose en la hamaca. Nat uuyank saabli al. Comadreja. S a q b i n , b a q l a q k o t , b a q l a q x u l . L a s comadrejas no se dejan agarrar. Moko nake xk e ta ribli saqb in. Comadrona. Aj xokol kuulaal. La comadrona ya est muy anciana. Jwal cheek aj chik laj xokol k uula al. Comal de metal. Chiichkil. A mi abuela le regal un comal de metal. Xinsi jun xch iich kil wixa an. Comal pequeo de barro. Kokk il. El comal pequeo se quebr. Xjore k li kokk il. Comal. K il. Me quem la mano con comal. Xink at wuq m chi k il. En tu

comal salen buenas tortillas. Chaab il wa na el salaak il. Comedor o lugar para comer (mesa). Walebaal. En el comedor compramos pollo frito. X q a l o q k ilimb il kaxlan sali wa leb aal. No vayan a ensuciar nuestra mesa. Meetz ajni qawa leb aal. Comejn. K a m s . La ceiba tiene comegen. Wankebk ams chi ru li inup. Quemamos a los comejenes. Xqak atebli k ams. Comer (cosas duras; como elote). K uxuk. Nos comimos tu tostada. Xqakux laakorech. La rata est comiendo mazorca. Yo chi k uxuk hal li ch o. Comer, alimentarse. T z a k a n k , tzekank, waak. Comimos la carne. Xqatzaka li tib . Mis hijos comen bien. Sa nake tzakank linkok al. Comerciante. A j y a k o n e l . El comerciante vende caro. Terto nakayink aj yakonel. Mi abuela es comerciante. Aj yakonel li wixa an. Comerlo. Xtzekankil xtiwb al. El nio est comiendo el chile. Yo xtiwb al li ik li kachin. Los chompipes se comen. Nake'tiwek' li ak ach. Cometa. B utz chahim. Vimos pasar un cometa. Xqil chi nume k jun b utz chahim. En el cielo hay muchos
" /

Kaxlan aatin Q'eqchi'

257

cometas. N a a b al butz chahim wankebsachoxa. Comezn, picazn, arde, cosquillas. Katzkatz. Mi hombro arde. Katzkatz intelb . Los aradores dejaron ardor. Katzkatz xe xkanabli kaq ik . Comido (condicin de estar comido). Wa b il. El gato comi el pan. Wabil li kaxlanwa xbaan li mis. El alimento ya est comido (consumido). W a b i l c h i k l i tzekeemq. Comit de la comunidad. A j jolominel k aleb aal. Los del comit de la comunidad se fueron de paseo a Tikal. Xko oheb' chi b ehek Tikal laj jolominel k aleb aal. Compaerismo, solidaridad, comunin. Komonil. Estudiar en compaerismo es bueno. Us tzolok sa komonil. Todos tenemos que vivir en comunin. C h i j u n i l o t e n t o n a q toowanq sakomonil. Compaero (del mismo grupo). Komon. El muchacho que est ebrio es compaero de Juan. Xkomon aj Xiwan li al tkalaaq. Es mi compaero. Inkomon. Compaa, compaero. Echbeen, ochbeen Va a venir a visitarnos mi compaero. Chalk re li wechb een chi q u l a ninkil. No ir slo, tengo

" (

compaa. Moko injunes ta tinxik wank wechb een. Comparar, relacionar. Juntaq eetink. Compara tu casa con la ma. Juntaq eeti laawochoch rik in li we. No es bueno que te compares con l. Moko us ta taajuntaqeeti aawibrik in. Compararlo, unirlo. Xjuntaq eetankil. Comparar el cielo con la tierra no es bueno. Moko us ta xjuntaqeetinkil li choxa rikin li r u u c h i c h o c h . J u a n s e e s t comparando con el presidente. Yo xjuntaq eentikil riblaj Xiwan rik in li awa b ej. Compartido. Komoninb il, wotzb'il. Nosotros trabajamos en comunin. Sa komoninb il nakoo awk laa o. Nuestra comida es compartida con los pobres. Komoninbil rix qawa rikineb li neb a . Compartir, hacer algo en grupo. Komonink. Nosotros compartimos en trabajo de la siembra. Xqakomoni rix li awk. Vamos a compartir tu pan?. Ma tqakomoni laakaxlanwa. Completar, ajustar. Tzaqobresink. Ajusta la lea!. Tz aqob resi li si . Complet el frijol. Xtzaqobresi li kenq . Completarse, alcanzar (para algo), ajustarse. T z a q l o k . Mi

258

Kaxlan aatin Q'eqchi'

dinero alcanz para comprar. Xtz aqlok lintumin re loq ok. Compositor musical. Aj tziibanel b ich. Mara es compositora. Lix Mar aj tz iib anel b ich. Comprador de cardamomo. A j l o q o l t z i . El comprador de cardamomo compra muy barato. Kub enaq naloq ok aj loq ol tz i . Comprador de ganado. Aj loqol wakax. Vctor es comprador de ganado. Aj loqol wakax aj Bit. Encarcelaron a un comprador de ganado. Xe xke satzalam jun aj loq ol wakax. Comprador de marranos. Aj loq ol aaq. El comprador de marranos hiede. Chu ru laj loq ol aaq. Comprador. A j l o q o n e l . El comprador no tiene ni un centavo. Maajun xtumin laj loqonel. Los compradores son muy tacaos. Aj pixeblaj loq onel. Comprar. Loq ok. Vamos al mercado a comprar. Yo o chi loq ok sak ayiil. Compr una res. Xinloqjun wakax. Compresor , trituradora. Aj keol pek. Mi trituradora se descompuso. Xpo e k linke ol pek. Con. Rik in, ruk in (sin). Voy a ir con mi abuela. Xik we rikin inna chin. Pagu mi comida con mi dinero. Xintoj linwa rik in intumin.

Concreto, mezcla, pared. Tzak. Nuestra casa es de concreto. Tz ak li qochoch. Me golpe la cabeza en la pared. Xinten injolom chi ru tz ak. Conejo. Imul. El conejo mat a mi gallina. Xkamsi linkaxlan li imul. El conejito creci. Xniman li ch ina imul. Confesar, pedir perdn. Xootonink maak, xootank. El pecador se est confesando. Yo chi xxootonink laj maak. Martn le pidi perdn a Dios. Xxootonink chi ru Ajaw laj Tin. Confites, dulces, caramelos. Kok kab. En la escuela estn regalando caramelos. Yookebchi sihok kokkab satzoleb aal. La ancianita fabrica confites. Nayiibank kok kab li ch ina cheekal ixq. Conjunto, por grupo. Chi chuut. Por grupos llegaron las personas. Chi ch uut xe k ulunje k li poyanam. Conocimiento. Nawom. El anciano tiene muchos conocimientos. K i xnawom li cheekel winq. Conquistar, ganar, triunfar. Eechanik. Mi hijo gan un regalo. Xreechani jun maatan linyum. Por fin Vctor conquist a la mujer. Xreechani aj wili ixq laj B it. Consejero, asesor. Aj k ehol na leb . El consejero nos llam la atencin. Xooxq us laj k ehol na leb . Mi to es consejero. Aj k ehol na lebli wikan.

" )

Kaxlan aatin Q'eqchi'

259

Conserje. Aj saab esinel. El conserje realiza buen trabajo. Nak anjelak chi us laj saab esinel. Constructor, constructivo. A j yiib'anel. Dios es el constructor de ideas. Li ajaw aj tuqub'anel na leb . Constructor. Aj kablanel. La casa del constructor es bonita. Ch ina us li rochoch laj kab lanel. El constructor fue lastimado por la viga. Xtenek xb aan li tz amb a laj kab lanel. Construir casa. Kab lak. Todava ests construyendo casas?. Ma toj yookat chi kablak. Constru un cochiquero. Xinkab la jun rochoch waaq. Construir casas de bajareque. Q u t u n k . Mis familiares estn construyendo casa de bajareque . Yookebchi q utunk kab l linkomon. Construir casas de concreto. Tzakab k. Estamos construyendo casa de concreto. Yooko chi tz akab k. Construir nido. Sokink. La gallina est construyendo nido. Yo chi sokink li xa'an kaxlan. Contador de tiempo, astrlogo. Aj q e. El astrlogo nos invit a comer. X o o x b o q c h i w a ak laj qe. El astrlogo tiene dos hijos. Wan kiib xkok al laj q e. Contador(refiere al contador de electricidad) Ajleb aal kaxlanxaml.

Nuestro contador se descompuso. Xpo e k li qajleb aal kaxlanxaml. Contar, conteo, enumerar. Ajlank. Al nio le gusta contar estrellas. Sa naril ajlank chahim li ch ina al. La seora cuenta sus pollos. Li qana chin narajla li xkaxlan. Contento, felz. Sa xchool. El joven est feliz. Sa xch ool li al. Contrario, revs, torcido. Bech, jech . Tu ropa te la pusiste al revs. B echxaak e laat ikr. La mesa esta torcida. B echli meex. Contribuido, bajado, rebajado. Kub sinbil. La mercadera tiene el precio rebajado. Kub sinb il xtz aq li k'ay. Los nios ya estn bajados del autobus. Kub sinb ilebchik li kok al sali b eeleb aal ch iich . Cnyuge, compaero (a) de hogar. Sum aatin. Cmo se llama t cnyuge?. Ani xk ab alaasum aatin. Cooperativa. K o m o n t e n q . En nuestra aldea naci una cooperativa. Xtikaak jun komon tenq sa qak aleb aal. Copal, salo. Pom. Qu oloroso es el aroma del copal. K'a'jo' sununkil xbook li pom. El copal se acab. X oso k li pom. Copiar, repetir. K a n u m s i n k . El trabajador repiti su limpia.

# =

260

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Xka numsi li raq im laj k anjel. Ella hace dos veces la limpieza. Ka numsink naxb aanu re li mesom. Corneado, herido. Xeqel. El cerdo est herido. Xeq el li kuy. Domingo ha sido corneado por la res. Xeqel xb aan wakax laj Ku . Cornear, puyar, herir, dar pualadas. Xeq ok. El toro corne al hombre. Xxeqli winq li wakax. El muchacho nos iba a apualar. Xooxxeqraj li al. Corozo, suyacal. Mokooch. El techo de la casa es de corozo. Mokooch xb een li kab l. Debajo de la mata de corozo descansamos. Xoohilank rub el mokooch. Correa, cinta de zapato. Jitbaxaab, kaamal xaab. La correa de mi zapato se revent. Xt upe k xjit b al inxaab . Correcaminos. Rak achtzuul, ixnam t z ' i k . No pudimos capturar al correcaminos. Inka xooruhank xchapb al li rak achtzuul. Corredor. Xmu kab l. La seora est sentada en el corredor. Chunchu li qana chin saxmu li kab l. El corredor est resbaloso. Yolyol ru li xmu kab l. Corregido, reprendido, educado. Q usbil, tijb'il. Mi hijo ya fue reprendido. Q usbil chik li walal.

Somos educados por eso donde quiera somos bienvenidos. Tijb ilo jo kan naq k ulb ilo yalaq b ar. Corregir (los malos actos), reprender, amonestar. Q usuk. Hay corrges a tu hijo por que ya no hace caso. Taaq us laawalal xb aan naq ik achik na ab ink. Mi padre me reprendi. Xinxq us linyuwa . Correr. Aanilak. Correr en el camino es muy bonito. Ch ina us aanilak sab e. Corretear. Aanilasink,. Fuimos correteados por un gran perro. Xooaanilasiiik xbaan jun mama tz i . Anteayer corrimos a un tacuazn. Kab ajer xqaanilasi jun aj uch. Corriente de ro. X k a w o q . La corriente del ro nos arrastr. Xooxkelo xkaw oq li nima . Cortado. Yokbil. Mi mano est cortada. Yokbil li wuqm. Mis zapatos estn cortados. Yokb il linxaab . Cortar (con cuchillo o tijeras). S e t o k . Cort las mangas de mi camisa. Xinset ruqlinlepon. Quin cort la tela?. Ani xsetok re li t ikr. Cortar (cabello) Besok. Mi abuelo nos cort el pelo. X b es qismal linyuwa chin. Cortar o buscar lea. S i i b k . Vayan a buscar lea!. Ayuqex chi
261

# 1

Kaxlan aatin Q'eqchi'

# 2

si ib k. En la ciudad ya no hay donde ir a buscar lea. Satenamit maab ar chik tatxik chi si ib k. Cortar, tiempo de cosecha. Ch oqok, sikok. Estamos cortando caf. Y o o k o c h i c h o q o k k a p e . Comenz el corte de cardamomo. Xtikla ch oqok tz i . Cortarlo (con cuchillo o machete). Xyok b al. Terminaste de cortar el monte que est detrs de la casa?. Ma xachoy xyok b al li pim wank chi rix kab l. Como cuesta cortar las espinas. Ch a aj xyok b al li k ix. Cortarlo (con cuchillo o machete). Yok ok. Mis hermanos estn cortando lea. Yookebchi yok ok sili was. Corte, morga. Uuq. Tu corte est sucio. Tzajn laawuuq. Compre un corte para mi mam. Xinloqjun ruuq inna . Corteza (capa que cubre el tronco de los rboles). X k o p c h e . Nosotros dormimos sobre la corteza de los rboles. Chi ru xkop che nakoowar laa o. La corteza del rbol es gruesa. Pim ru xkop li che . Corto, tunco, sin punta. Tup. Tu garabato es corto. Tup roq laalokoch. La aguja no tiene punta. Maak'a' ru'uj li akuux. Cosa buena, cosa fina. C h a a b il e e c h e j . Nuestro padre nos trajo

cosas finas. Xk am chaq qachaab il eechej qayuwa . Cada vez que llega el ao nuevo siempre esperamos cosas buenas. Naqiibeni chaabil eechej rajlal naq nachal li akchi hab . Cosa para ser cargado (carga que se lleva en hombro). P a q o o m . Tenemos mucha carga. N a a b a l qapaqoom. Qu llevas cargado?. K a' ru laapaqoom. Cosas para remendar. X i i t i i l . Todava tengo mucho que remendar. Toj naab al inxiitiil. V a preguntarle a la seora s tiene algo que remendar!. Patzchaq re li qana chin ma wank xxiitihom. Cosas, bienes. K aaq re ru, eechej. Los patos regaron las cosas. Xe xpaji li k a aq re ru li patux. Gracias a Dios tengo bienes. Wank k a aq re ru we b anyox re li Ajaw. Coser. Bojok. El pantaln que cos ayer se rompi. Xpeje'k li wex xinb oj ewer. Por favor coseme mi ropa. B oj lint ikr b aanu usilal. Cosido varias veces. B ojinb il. Ropa cosida. B ojinb il li t ikr. Cosido. B ojb il. Mi ropa est cosida. B ojb il li waq . Costilla. Ch ixb , xuukuy. Me fractur las costillas jugando. Xintoq chaq linch ixbsab atz unk.

262

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Costilla. Xuukuy. Dos costillas se me fracturaron. Xtoqe k kiibinxuukuy. A Alberto le extrajeron un hueso de la costilla. Xe risi jun xb aqel xxuukuy aj B eet. Costra, postilla, escama de pez. Pat, meer, rix. Saqu la costra de mi grano. Xwisi xpat inxox. Las escamas del pez parecen monedas. Chanchan li tumin xpat li kar. Cotuza. Aaqam. Pedro atrap una cotuza debajo de la mata del zapotal. Xram jun aaqam aj Lurub el saltul. Las cotuzas son muy bonitas. Ch inqi usebli aaqam. Cxis. Ru uj juruch , tuch. El seor se golpe su mdula espinal . Xten xjuruchli qawa chin. Coyol. Map. Es rico chupar el coyol. Sa xtz ub al li map. El coyol es dulce. Kili map. Coyote. Xojb'. Los coyotes acabaron con mis animales domsticos. Xexchoy linketomq li xojb'. Vamos conmigo a cazar coyotes. Yo o chi wix chi yohob'k xojb'. Crneo. Xbaqel jolom. Me duele el crneo. Ra xb aqel injolom. Al hombre se le parti el crneo. Xjachek xb aqel xjolom li winq. Crayn. B o n l e b . Los crayones pintan bien. U s n a k e ' b o n o k l i b o n l e b . Le hice punta a los crayones. Xinjotz ru uj li b onleb .

Crecer (el monte o el cabello). Chamo k, pimo k. Mi cabello creci. Xchamok wismal. El monte est creciendo. Yo chi chamo k li pim. Crecer, aumentar de tamao (generalmente se utiliza ste verbo cuando se habla en plural). Nimqok. Los bananos ya estn grandes. Xe nimqo k chik li tul. Ya crecimos. Xoonimqo k chikan. Crecer, empeorar. K'iik, nimank. La enfermedad de Domingo empeor. Xnimank xyajel laj Ku . Mi hermanito creci. Xnimank li wiitz in. Crecer. K iik. Mi hijo no crece. Ink a naki linyum. Mis pollitos estn creciendo. Yookebchi k iik linkok kaxlan. Crecido. K iijenaq. Mi hija ya est crecida. K iijenaq chik linko . Ests crecido. K iijenaqat. Crecimiento. K iijik, kijik. En tu crecimiento llorabas demasiado. Makach in naq nakatyaab ak chaq sa laakiijik. El nio todava est en crecimiento. Toj yo chi kiik li ch ina al. Creencias. K auxl paabaal. En el mundo hay un montn de creencias. Makach in k a uxl paab aal wank sa ruuchichoch. Lo que dices son puras creencias. Yal k a uxl paab aal a nakaye.

# 3

Kaxlan aatin Q'eqchi'

263

Cresta de gallo. Pere, peren. La cresta del gallo es roja. Kaq xpere laj tzo . La cresta del pollo es bonita. Ch ina us xpereli kaxlan. Criatura llorosa que est esperando hermano, llorn. Chaq im. T hijo es llorn. Chaq im laawalal. Cruce de caminos. X a a l a b e , xaalb'e. Me quedar en el crucero. Saxxaalab e tinkanaaq. Hay cuatro cruces de camino. Wank kaahib xxaalab e. Cruce de ro. Xxaliha . La canoa se volte en el cruce del ro. Xb alq uuk li jukubsali xxaaliha . Cruzado. Jalpaq. Nuestro camino est cruzado por el ro. Jalpaq ru li qab e xb aan li nima . Cuadrado, cuatro esquinas. Kaaxukuut. Nuestra casa es cuadrada. Kaaxukuut li qochoch. La mesa es cuadrada. Kaaxukuut li meex. Cualquiera, a quienquiera, a quien sea. Yalaq. La mujer de Juan le habla a cualquiera. Yalaq ani naraatina li rixaqil aj Xiwan. Cunto?. Jarub, jo'nimal. Cunto cuesta?. Jo'nimal xtzaq. Cuntos somos?. Jarub o. Cuarenta y cinco (nmero cardinal). Oob roxkaal. En la

# 4

reunin solamente llegamos cuarenta y cinco. Oobroxk aal aj wixoohulak sali ch utam. Cuartel, destacamento, zona militar. Rochoch aj puub. Estn destruyendo el cuartel del ejrcito. Yookebxjuk b al li rochoch aj puub . Cuarto (nmero ordinal). X k a . Cuarta vez. Xka sut. Llegamos al cuarto da. Xoohulak saxka kutank. Cuarto creciente. Al po, al poh. La luna est en cuarto creciente. Al li po anaqwank. Cuarto de bao. Atibaal. La nia se cay en el bao. Xt ane k li ch ina ixqa al sali atib aal. Cuatro (nmero cardinal). Kaahib. Tengo cuatro marranos. Wank kaahibinkuy. Somos cuatro. Kaahib o. Cuatro mil (nmero cardinal). Lajeeboqob. Tengo cuatro mil ob cuerdas de milpa. Wank lajeeboq k aam ink al. Cubeta. K amlebha. Mi cubeta se raj. Xjachek li kamleb ha. La cubeta es pequea. K a c h i n l i k amlebha . Cucaracha (insecto). P a a c h a c h . Las cucarachas transmiten enfermedades. Nake k ehok yajel li paachach. Mat una cucarachita. Xinkamsi jun ch ina paachach.

264

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Cucharn pequeo. Pichik. Los cucharones pequeos hacen mucho ruido. Jwal xiknake xye li pichik . Cuchillo (cuchillo con cabo de hueso). Saqib aq. Domingo se cort con cuchillo. Xyokriblaj Kuchi saqib aq. Culgalo!. Lukub, tuyub (sin.). Cuelga la red!. Lukub li soq. Culgate de la rama del rbol!. T'uyub' aawibchi ru li ruq m li che . Cuello, pescuezo. Ja j, ja aj, kux. Me duele el cuello. R a i n j a aj. Le cortamos el pezcuezo del pollo. Xqayokxja aj li kaxlan. Cuento, leyenda, historia, conversacin, pltica. Seeraq, saaraq. La anciana sabe muchas leyendas. Naxnaw kiila seeraqli cheekel ixq. Cuerda para medir de 24 varas (variable). Eetaal. Esa pita es mi cuerda para medir. A k aam aan li weetaal. Compramos una cuerda para medir. Xqaloqchaq jun eetaal. Cuernos, cachos. X u k u b . Los cuernos de la vaca son grandes. Ninq xxukubli xa'an wakax. Cuero, chicote. Tzuum. Cuero de venado. Xtz uumal kej. Te voy a dar chicote. Hoon nink e aatz uum. Cuerpo que est por caerse. Lomlo. La mesa est por caerse. Lomlo aj chik li meex.

Cuerpo, msculo. T z e j w a l e j , tibelej. Me duele el cuerpo. Ra intz ejwal. Cueva, altar. Ochoch pek. Nos da miedo entrar a la cueva. Nakooxiwak chi ok sali ochoch pek. El gua se perdi en la cueva. Xsach chaq sali ochoch pek laj k amolb e. Cuidar, darle mantenimiento, estar al tanto. Ch oolanink. Tienes que cuidar la milpa para que no se muera. Taach oolani li awinq re naq inkatkamq. Estete al tanto de tu trabajo. Ch oolani laak anjel. Culebra, serpiente. K anti. En el camino est enrollado una serpiente. Q otq o jun k antisab e. Cultura. Yehom b aanuhom. La cultura de nuestros antepasados todava vive entre nosotros. Toj yo yo saqayank li xyehom xbaanuhomeb qaxe qatoon. Cumplir aos. C h i h a b ink. Ayer cumpl veinte aos. Junmay chihab' xinchihaab i ewer. Cua. K aan. Ponle cua a la mesa. K e xk aan li meex. Cuado. B alk. Itzamna es mi cuado. Inbalk aj Itzamna. Eres nuestro cuado. Qab alkat. Curado. Banb il. Mis hijos ya estn curados. B anb ilebchik linkok al. Estamos curados. B anb ilo.

# 5

Kaxlan aatin Q'eqchi'

265

Cralo!. B an. Te digo que cures a tu hermanito!. B an laawitz in chankin. Crame!. B anin. Curandero, doctor. Aj ilonel. El doctor cur a la gente. Xk irtasiheb li poyanam laj ilonel. El doctor me desparasit. Xrisi linlukum laj ilonel.

Curar, tratamiento. B a n o k . Curamos a la perra. Xqab an li xa'an tz i . Don Sebastian cur a mi padre. Xb an linyuwaqawaB ex. Cuxin (cierto rbol). Choochokl, choochok. El cuxin es bueno para la sombra del caf. Us li choochokl cho q xmu kape.

# 6

266

Kaxlan aatin Q'eqchi'

D
Dado. B'uuleb'. Prsteme su dado. Into'nihaq aab'uuleb'. Danto, tapir. Tixl. Los dantos estn en va de extincin. Yookeb' chi lajk li tixl. Dicen que la carne del danto es de cuatro clases. Kaahibpaay len xtib el li tixl. Danzante (del baile de venado). Aj xajol kej. El bailador de venado se cans de bailar. Xlubk chi xajok laj xajol kej. Nosotros somos bailadores de venado. Laa o aj xajol kej. Dar algo inmediatamente. K e e k u n k , k e e k e n k , k ' e e h u n k . Dselo rpido!. k eeke re. Al perro le d hueso inmediatamente. Xink eeke xb aq li tz i . Dar consejo en el matrimonio. K ab ayoxink, chiresink (sin.). El seor aconsej a mis padres cuando se casaron. Kixchi'resiheb' l i n y u w a l i q a w a c h i n n a q ke sumlaak. El gua espiritual est dando consejos matrimoniales. Yo c h i k a b a y o x i n k l a j t i j c h i r i x sumlaak. Dar de beber. K'ehok chi uk'ak. Dominga le dio de beber a sus visitas. Xk'eheb' chi uk'ak li rula' lix Tumin. Dar ms peso. Aalob resink. Nuestra ropa nos dio ms peso. Xooraalob resi li qaq . Dar vuelta (alrededor de algo). Sutink. Vaya a dar vuelta alrededor del estadio. S u t i c h a q r i x l i batz'ub'aal. Los nios estn dando vueltas. Yookeb' chi sutink li kok'al. Dar, ceder. K ehok. Todava est dando alimento. Toj yo chi kehok tzakeemq. Al pobre le dimos dinero. Xqak e xtumin li neb a . Darse como nuera. Alibaak. Mara se fue de nuera. Xkoo chi alib aak lix Mar. De boca abajo. Hupuuk, huphu. El nene est boca abajo en la cama. Hupuuk li k'uula'al chi ru li ch'aat. De cabeza. Xulxu. El mico est de c a b e z a . X u l x u l i m a x . Los muercilagos duermen de cabeza. Chi xulxu nake'wark li sotz'.

De lado. Xipxo, salso. La olla est de lado. Xipxo li uk al. La mesa de lado. Xipxo li meex. Mi hermana est durmiendo de lado. Salso li wanab' chi wark De diez, por diez (nmero distributivo). Lajeetqil. Hay pones tus mazorcas de diez en diez. Chi lajeetq taak e laahal. De ellos. Reheb. El chompipe es de ellos. Rehebli ak ach. De esta manera, as, de esta forma. Jo ka in, jo kin, kama in. De sta forma trabajaron nuestros antepasados. Jo ka in xe k anjelak li qaxeqatoon. Yo te dije as. Jo ka in xinye aawe.
# 8

kenq . Tenemos diferentes ideas. Wan k iilapaay qana leb . Debajo, abajo. Chi rubel. El gato est comiendo debajo de la mesa. Yo chi waak li mis chi rubel meex. Debajo de ti. Chawub el. Deber, trabajo, tarea. K a n j e l . Todava hay trabajo que hacer. Toj wank kanjel baanuuk traj. Te dejaron tarea?. M a x e x k a n a b aak anjel. Decir (generalmente es utilizado con tercera persona singular). Chu uxk. Te fue dicho. Chu ux aawe. Vyanse les fue dicho!. Ayuqex chu uxk eere. Decir. Yehok. Te dije que no tengo dinero. Xinye aawe naq maaka intumin. Decirlo de un solo, avisar a todos. Junyehok. Slo se los dices una vez. Junyehok aj witaayehebchaq re. Decirlo, avisarle, anunciarlo. Xyeeb al. Me vinieron a avisar de que maana habr reunin. Xe k ulunk xyeeb al we naq twanq ch utam hulaj. Te estoy diciendo que no voy a ir. Yookin xyeebal aawe naq ink'a' tinxik. Decisin, firmeza. Kawilal chool. Mustrales t firmeza. K ut xkawilal aach ool chi ruheb .

De noche. Chi qeq. Nos vamos de noche. Chi qeq tooxik. Mi abuelo vino de noche. Chi qeq xkulunk linyuwa chin. De tras, atrs, con l. Chi rix. De tras de la casa. Chi rix kab l. Me voy a ir con mi hermana. Xik we chi rix li wanab . De tres niveles. Oxkoot. Nuestra casa es de tres niveles. Oxkoot li qochoch. El muchacho construy una casa de tres niveles. O x k oot li rochoch li al xyiib . De varias clases, diferentes. K iilapaay. Traje frijoles de diferentes clases. Xink am chaq k iilapaay chi

268

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Decorador de inmuebles, de interiores, el que adorna casas. Aj uutzu jinel kabl. El decorador dej hermosa mi casa. X q e m a l xkanabli wochoch laj uutz ujinel kab l. Dedos de la mano. Ruuj uqm. Me fractur los dedos de la mano. Xintoq ru uj wuq m. Sca tus dedos de all!. Isi ru uj aawuqaran. Defecar, cagar. K otak. Juanito est defecando detrs de la casa. Yo chi k otak laj ch ina Xiwan chi rix kab l. Dejado. Kanab anb il. All fue dejado y nadie lo tiene que sacar. Aran kanab anb il ut ma ani t-isinq re. Dejar. Kanab ank. T esposo te dej dinero. Xkanabaatumin laab eelom. No dejes de estudiar. Maakanab tzolok. Dejarlo. Xkanabankil. Ir a dejarte ms tarde. Tinxik aakanabankil jo wan. Djelo (modo imperativo/ exhortativo del verbo dejar). Kanab . Djalo ah!. Kanabaran. Ve a dejarlo a la orilla del ro. Kanab chaq chi re nima . Delgado (tela), fino, medio hondo (el ro). Jay. Tus tortillas estn delgadas. Jay laawa. El ro no est . bajo. Moko jay ta li nima

Delgado, flaco. B aq, b'aq xtib'el. Mi cerdito est muy flaco. Baq xtib'el linchina kuy. Estoy muy delgado. B aq intib el. Delicado, se enoja rpido. Ch inpo . Ese muchacho es delicado. Ch'inpoli al a an. La mam del nio es delicada. Ch inpoxna' li ch'ina'al. Demanda, pedido, solicitado. Patzb il. Nuestro trabajo ya fue solicitado Ak patz b il chik qak anjel. Esa mujer ya fue pedida. Tz aamanb il chik li ixq a an. Demasiado, bastante, mucho, abundante. Numtajenaq, xiikil (sin.). En el pueblo hay demasiada gente. Numtajenaqebpoyanam sa tenamit. En la noche llovi demasiado. X i i k i l h a b x k e c h i q eq. Democracia, vivir en comunin. Juntaq eetil wank, wank sakomonil. Nosotros vivimos en democracia. Wanko sajuntaq eetil wank. Dentro de, all. Chi sa', aran. All est el dinero. Aran wank li tumin. El animal est dentro de la cueva. Chi sa' li jul x ok li xul. Denunciado, acusado. Jitbil. El ladrn ya ha sido denunciado en la alcalda. Jitbil chik laj elq sa poopol. Ya han sido denunciados?. Ma jitb ilebchik.

# 9

Kaxlan aatin Q'eqchi'

269

Denncialo, acsalo (modo imperativo del verbo acusar). Jit. Ve a acusarlo con su pap!. Jit chaq rik in xyuwa . Denncialo en la municipalidad!. Jit sapoopol. Denunciar, acusar, quejarse. Jitok, qabank. El nio se quej con su abuela. Xjitok li chinaal chi ru xnachin. La mujer denunci a su esposo. Xjit chaq xb eelom li ixq. Derecha. Seebal. Mano derecha. Seeb al uq m. La seorita se sent a mi derecha. Xchunla sainseeb al li t ujixq. Derretimiento, deshacerse. Ha o k. La panela se est derritiendo. Yo chi ha o k li kab .
# 0

de repente desaparecieron. Sachaamilebli poyanam sak ayiil naq x ewuuk. La lluvia se calm de repente. Kotzaamil li hab . Desaparecer, ausentarse, extraviarse. S a c h k . Nos extraviamos en la montaa. Xoosach chaq sak iche . Me ausent un da. Jun kutank xinsach. Desaparicin, momento en que se pierde algo o alguien. S a c h i k , sachjik. Hace un mes que mi esposa desapareci. Jun po chik xsachik li wixaqil. Desarmado (hace tiempo). Jukenaq. La municipalidad hace tiempo que est desarmada. Juk enaq chik li poopol. Ese tambin hace tiempo que lo desarmaron. Junxil juk enaq aj wia an. Desarmado, destruido. Jukbil. La casa est destruida por la inundacin. Juk b il li kab l xbaan li b ut. Mi juguete est desarmado. Jukbil linb atz uul. Desarmar, descomponer, deshacer, destruir. J u k u k . Desarm la silla. Xinjukli tem. Los muchachos se fueron a desarmar casas. Xkohebli al chi juk uk kab l. Desatado, desamarrado. K ixbil, hitb il. El toro est suelto. K ixb'il li k ol wakax.

Derretir, deshacer. H a l e s i n k , ha resink. El sol derriti tu helado. Xha resi laapek b il hali saq e. Derrumbar. U q u k . El huracan derrumb muchos rboles. Makach in chexruqli kaqsut iq . Derrumbarse. Uqek. La roca se derrumb. X uq e k li mamapek. El puente se derrumb por la inundacin. X uq e k li q a xb aan li b ut . Derrumbe. U q ul. Fue aplastada nuestra casa por el derrumbe. Xnat e k li qochoch xb aan li uq ul. Desaparecer (de repente). Sachaamil. Cuando atardeci la gente

270

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Descansar. H i l a n k . Estamos descansando. Yooko chi hilank. Hubieran descansado. Xexhilank raj. Desde, siempre. Chalen. Aqu siempre llueve. Arin naxke habchalen. Su conducta siempre es as. Chalen chaq re jo kan xnaleb. Desear, antojar. Chiqink, atawank (sin.). El chicharrn que est en el mercado lo deseamos. Xqach'iqi li chiron wank sa kayiil. Los nios desean mis tortillas. Nake rataw linwa li kok al. Deseo, antojo. C h iqil, chiqul. La mujer tiene antojos. Yo xch'iqil li ixq. Desgranado. Iximamb il. Los elotes tiernos ya estn desgranados. Ak i x i m a m b i l l i r a x h a l . Muchas mazorcas estn desgranadas. Naab al hal iximamb il. Desgranador (a). Aj wechonel, aj iximanel (sin.). El desgranador tiene bastante maz. Naabal rixim laj wechonel. El desgranador se cans de estar sentado. Xlub k laj iximanel chi chunam. Desgranar granos tiernos, despepitar frijol. Chepok. Hay despepitas el frijol. Taach ep li kenq . Mi mam est desgranando elotes para hacer atol. Yo chi ch epok ajn innare uq unib k.

Desgranar semilla para siembra. Iximank iyaj. Estamos desgranando semilla para la siembra. Yooko chi iximank iyaj. Desgranar. Iximak, wechok. Vamos a ir a desgranar. Xik qe chi iximak. Desgrana un poco semilla. Ixima b ayaq iyaj. Deshacer, descomponer, descoser. Juk ok, po'ok, pejok, b'orok. La casa la deshicieron. Xexjuk li kabl. Descos mi camisa. Xinpej linlepon. Deshecho, descosido. B'orb'il pejb il. La tela est descosida. Pejb'il li t ikr. El techo de la casa est deshecho. B orb il xb een li kab l. Desierto. Chaqi ch och . En el desierto construimos casas. Sachaqi ch och xookab lak. Desigual, no paralelo, torcido, desnivelado. Jech , yokotz, yokox. Tu mesa est desnivelada. Jechru la meex. El horcn lo pusiste torcido. Jechxaak e li oqech. Deslizarse, arrastrarse. Jololibk. Tu hija se est arrastrando en el suelo. Yo chi jololibsachochlaako. Mara se desliz sobre la tabla. Xjololibk sa xbeen tzalamche Xmar. Desmayarse. Lub e k. La muchacha se desmay. Xlub e k li ixqa al.

# !

Kaxlan aatin Q'eqchi'

271

Desmoronado. Hambil. La pared de nuestra casa est desmoronada. Hamb il xtz akel li qochoch. Desmoronar, deshacer. Hamok. El nio est desmoronando tierra. Yo chi hamok ch ochli ch ina al. El hombre deshizo la olla con piedra. Xham chi pek laawuk al li winq. Desmoronarse. Hamek. El cerro se est desmoronando. Yo chi hame k li tzuul. Desnudar (a alguien). Turubank, t usub ank, yak ab ank. Mi hermano se desnud. Xt urubribli was. Desnudez. T u r a m . No vayas a mostrar tu desnudez!. M a a k u t aat uram. Cuando vimos la desnudez de la mujer se sonroj. Naq xqil xt uram li ixq xxutaanak. Desnudo. T urt u, t ustu, yak'yook. Mi ropa est mojada por eso me qued desnudo. T aqt aq li waqjo kan naq xinkana chi t urt u. Los nios estn desnudos. T urt uukebli kok al. Desocupado, vaco, aseado. Y a m t e s i n b i l . L a c a s a e s t desocupada. Yamtesinb il sali kab l. Las tinajas estn vacias. Yamtesinb il xsa ebli kukb'. Desocupar, vaciar, limpiar. Yamtesink. Limpia dentro del pozo. Yamtesi xsali kumb. La mesa la desocupamos. Xqayamtesi ru li meex.

Desocuparse, calmarse, disiparse. Yamaak. La mujer se desocup. Xyama ru li ixq. La lluvia se calm. Xyama li hab . Desodorante, perfume. Sununkil ban. Me compr un desodorante. Xinloqjun insununkil b an. Despacio. Chimil, timil, yaalal (sin.). Nosotros caminos despacio. Chimil nakoob ehek laa o. Habla despacio!. Aatinan chi timil. Despedido (decir adis). Chaq rab inb il. El hombre ya est despedido. Chaq rab inb il li winq. Fuimos despedidos (ya nos dijeron adis). Chaq rab inb ilo. Despedir. C h a q r a b i k . Estaba despidindose cuando llegu. Yo chi chaq rab ik naq xinhulak. Despertador. A j s i n e l . Tengo un despertador. Wan jun wajsinel. Nos despertamos temprano por nuestro despertador. E q la (qela) xooaj xb aan li qajsinel. Despertar a cada rato. Ajyank. Mi madre se estuvo despertando Na ajyank innachi q eq. Despertar repentinamente. Ajaamil. Cuando escuch el trueno me despert inmediatamente. Ajaamilin naq xwab i l i k a a q . El beb se despert repentinamente cuando ladr el perro. Ajaamil ru li k uula al naq xwohok li tz i .

# "

272

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Despertar. Ajsink. La mujer despert al seor. Xrajsi li qawa chin li ixq. Mi abuelo est despertando. Yo chi ajsink linyuwa chin. Despierta!. Ajen. Tu mam dice que despiertes!. Ajen chan laana . Despirtalo!. Ajsi. Despierta a tu hermanito! Ajsi laawiitz in. Despierto. Ajo. Mis padres estn despiertos. Aj ookeblinyuwa . Estoy despierto. Aj ookin. Desplantar, raleo. Jekink oq. Mi abuelo est raleando la milpa. Yo chi jek ink roq k al inyuwa chin. Desprendido, desmoronado. Hamho. La oreja de tu comal est desprendida. Hamho xxik laak il. Despus, en el futuro. M o q o n . Ta l v e z en el futuro construiremos casa. Mare moqon t o o k a b l a q . E l v i e n e d e s p u s . Moqon chaq aan. Destripado, exprimido. Ya b y o , nat no (sin.). El nio destrip con su mano el tomate. Yab yo li pix saruq m li al. El banano est estripado. Yab yo xsa li tul. Destripado, masajeado o frotado. B iqb il, jilb'il. El pie del nio ya est frotado con ungento. Biqb il chi b an li roq li ch ina al. Mi cuerpo ya est masajeado. jilqb il intib el.

Destripar, masajear, frotar. Biqok, jilb'il. Frot el hombro del nio con medicina. Xinb iq li xtelb' li k uula al chi b an. Destripar, prensar, atrancar. Natok, pitzok (sin.). Atraca la entrancada. Natrix li okeb aal. Por poco y la ceiba nos prensaba. Kach in chik ma xooxnatli inup naq xt ane k. Destuzar. Bichok hal. Hasta que destuces las mazorcas vas a comer. Toj taab ichli hal tojanaq tatwa aq. Somos muchos destuzando mazorcas. Naab alo chi b ich ok hal. Detenerlo, finalizarlo, suspen derlo. Xraqbal. El gobierno va a suspender las clases. Ok re xraqb al li tzolok li awa b ej. Detergente en polvo. K aj xabon, poq xab on. Baarse con detergente no es bueno. Ink aus atink chi ru k aj xab on. Deuda (en general). K a s o m . Tenemos muchas deudas. Naabal qak asom. Deuda. K as. Nuestra deuda. Qak as. Cunto debes?. Jarubaak as. Devolver. Q ajsink. El pollo lo devolv porque est caro. Xinq ajsi li kaxlan xb aan naq terto xtz aq. Devulve el juguete!. q ajsi li b atz uul.

# #

Kaxlan aatin Q'eqchi'

273

Da hbil, tiempo de trabajar. K anjelab'aal kutank,. Los das hbiles comienzan en tres das. Oxej nake tikla li k anjelab'aal kutank. Hoy todava es da hbil. Toj k anjelab'aal kutank anaqwank. Da. Kutank, q e (sin.). Se fue de da. Chi kutank xko o. Mi gallo canta todos los das. Nab ichank rajlal kutank lintzoxul. Diablo, satans, demonio. Anum. Pareces diablo. Kama nat li anum. Dibujo, grfica, seal, copia. Eetalil. Hice un dibujo de la casa. Xinyiibjun reetalil li kab l. Scale copia a tu trabajo (deber). Isi reetalil laak anjel. Dice (verbo impersonal). Chaank, chaan, chank. Dice que ya lleg. Xhulak chik cha ank. Ve a traerlo te digo. Xok chaq chankin. Dicen (verbo impersonal). C h a n k e b . Me dijeron que es obligatorio que vayamos. Tento naq tooxik chankebwe. Dicen que muri. Xkam chankeb . Dicho. Yeebil. Nos dijeron que maana nadie ir a trabajar. Yeeb il qe naq ma ani txik chi k anjelak hulaj. Le dijeron por eso se escap. Yeeb il re jo kan naq x eelelik. Diecinueve (nmero cardinal). B eleelaju. Esa muchacha tiene
274

diecinueve aos. B eleelaju chihab wank re li ixqaal aan. Somos diecinueve trabajadores. B eleelajuho aj k anjel. Diente quebrado por caries. Xulum. Todos mis dientes estn quebrados. Xulum chi junil ruuch we. Diferentes, distintos. Jalanqjalanq. En el mundo se ven diferentes cosas. Jalanqjalanq k a q re ru taawil sa ruuchich och . Difcil, costoso, cuesta, sufrido Chaajk, raasa. Cuesta construir casas. Ch a aj yiib'ank kab l. Cuidar nios es difcil. Ch a aj ilok kok al. Diligente, trabajador, arrecho. Sak a, seeb'. La mujer es trabajadora. Sak a li ixq. Soy diligente. Seeb'in. Dinmico (a), extrovertido, atento. Aj'aj ru. Ese muchacho es dinmico. Li al a an aj'aj ru. La seorita es extrovertida. Ajs'aj ru li t ujixq. Dios , Ser supremo. Qaawa . Seor que ests en los cielos perdnanos!. Kuy qamaak at Qaawawankat sa choxaal. Direccin, acierto, el punto. Jayal. Sigue la direccin del camino. Taaqe xjayal li be. Tienes que acertar. Tz aqal xjayal taak e. Dirigirlo, guiarlo, gobernar. X j o l o m i n k i l . Don Miguel est

# $

Kaxlan aatin Q'eqchi'

dirigiendo el pueblo. Yo xjolominkil li tenamit qawaMek. Disminuir, calmarse (el dolor, hinchazn). Sahak, kotzk. El dolor de m pi se calm. Xkotzk xmay li woq. Disminuir, reducirse. J e b k . El cauce del ro est disminuyendo. Yo chi sahak roq li nima. Mi trabajo disminuy. Xjeb k link anjel. Disparar (sin objetivo). Puubak. El cazador est disparando. Yo chi puub ak laj yo. Disparar a algo. P u u b a n k . Le disparamos a un tigre pero fallamos. Xqapuub a jun hix ab an ink axqaket. Lorenzo se dispar. Xpuubariblaj Lench. Disponible, desocupado. Yamyook ru. Estamos disponibles. Yamyook qu. Distancia. Najtil. A qu distancia est el pueblo?. Jonajtil wank li tenamit. Distanciarse, alejarse, estar mucho tiempo en algn lugar. Najtirk. Nos alejamos de la ciudad. Xoonajtir rik in li nimla tenamit. Divino, sagrado, venerado. Loqlaj. Tierra sagrada. L o q laj ch och . Hay comida sagrada. Wank loq laj tzekeemj. Divisin habitacional, pared. Ka cham, maqb . No colocaste bien

la divisin en tu casa. Moko us ta xak e li maqbsalaawochoch. Doblado , torcido. Siq so, siqil El pescuezo de la res est torcido. Siq so xja aj li wakax. Todava est torcido t pi?. Ma toj siq so laawoq. Doblar (ropa, papel, otros). B asok. Mi compaero dobl mi libro. Xb as lintasal hu li wichb een. Dobl mi ropa. Xinb as li waq . Doblar rpidamente, accin inmediata. B aasukunk, baasink. Dobla tu ropa!. B aasuku laawaq . Doblar rpidamente. B asb asink. A Mara le urga ir por eso dobl rpidamente la ropa. Yal traj ru xik Xmar jo kan naq xb asbasi li t ikr. Doblamos los papeles rpidamente despus nos vamos. Tqab asb asi li hu tojonaq tooxik. Doblar, dominar, doblegar, agobiar (acto de doblar las matas pequeas de caf). Liqok. Los hombres estn doblando las matas de caf. Yookebchi liqok kape li w i n q . Doblaron la espalda del muchacho. Xe xliqrix li al. Doblar, enrollar. B olok. Enrroll mi chamarra. Xinb ol li wisb . Doblamos las hojas del pltano. Xqab ol xxaq li tul. Doblar, torcer.. Siqok. Me dobl la mano. Xinsiqwuq m. No te vayas a
275

# %

Kaxlan aatin Q'eqchi'

doblar la espalda all. Maasiqaawix aran. Doblarse de repente Basaamil. La chamarra se dobl repentinamente por el aire. B asaamil li isbxb aan li iq . Doler, volverse picante (el chile). Raho k. Me doli la mano por escribir. Xraho k li wuq m xb aan tz iib ak. El chile es picante. Ra li ik. Dolor de cabeza. Xtib l jolom, rahil jolom. No me siento bin por el dolor asa wankin xb aan de cabeza. Ink xtib l injolom. Tiene dolor de cabeza. Xtib l jolom reek . Dolor de muelas. Xul e. A Carlos le duele la muela. Yo xxul e laj Kalich. Dolor, sufrimiento. Raylal, rahilal. El dolor de m pi no se ha calmado. Majinakotz xraylal li woq. Tenemos un gran sufrimiento. Wank jun qanimla rahilal. Doloroso, picante (chile). Ra. El chile es picante. Ra li ik. Me duele el pi. Ra li woq. Don , seor. Qawa. Don Sebastin. Q a w a B ex. Ya lleg el seor Santiago?. Ma xk ulunk li qawa' Yaak. Donde sea, dondequiera, en varios lugares. Yalaq b ar. Los hombres dejaron las herramientas dondequiera. Yalaq b ar xe xkanabli k anjelob aal li winq. Pnlo donde sea!. K e yalaq b ar.
276

Dnde?,cul?. Partcula interrogativa. Bar. Dnde vive doa Francisca?. B ar wank qana Chiik. Cul quieres?. Bar wank taawaj. Dnde?. Bar. Dnde est mi honda de pita. B ar wank linjok . En dnde se escondi el ratn. B ar xmuq ribli ch o. Dorado. J o r a n b il. Yo quiero el il li kar twaj. pescado dorado. Joranb Hay hacen tortillas doradas. Joranb il wa teeyiib . Dorar. Jorank. Hay doran bien el pollo. Teejora chi us li kaxlan. Todava esper a que se dorar la carne. Toj xwiyb en naq xjorank li tib . Dormido. Warenaq. Estn dormidos (ellos). Warenaqeb. El vendedor todava est dormido. Toj warenaq laj k ay. Dormir. Wark. Voy a dormir. Ok we chi wark. Te dormiste muy temprano. Xatseeb an chi wark. Dormitorio, cuarto. Waribaal. En mi cuarto hay hormigas. Wankebsank salinwarib aal. Tu cuarto es grande. Nim laawarib aal. Dos (nmero cardinal). K i i b , wiib . Dos muchachos se cansaron. Xe lubkiib al. Los dos son mos. We sakiib .

# &

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Dramatizar, demostrar, ejemplificar. K u t b e s i n k . Demustrales tu hombra. K utb esi laawinqilal chi ruheb . Les demostr que yo puedo. Xink utb esi chi ruheb naq nakinru. Duende, demonio, diablo. Xiilik, anum. En la montaa hay duendes. Wankebxiiliksali kiche. A los demonios les gusta la noche. Sa nake ril li qojyink li xiilik .

Duendes, animales pequeos, pjaros. Kokxul. La montaa tiene duendes. Wank xkokxul li k iche. Los pjaros cantan muy bonito. Sa nake b'ichank li kokxul. Dulce. Ki. Mi caf est dulce. Ki linkape . El caf que me diste no est dulce. Moko kita li kape xaak e we.

# /

Kaxlan aatin Q'eqchi'

277

E
Echado (animal cuadrpedo). Tuntu. El perro est echado en la cama. Tuntu li tz isali ch aat. Echar races (las plantas), radicarse. X e i n k . La mata de gisquil est echando races. Yo chi xe ink li xtoon ch ima. Echarse (como perro todos animales cuadrpedos). Tunlaak. La vaca se ech. Xtunla li xa'an wakax. Educacin bilinge. Ka paayil tzolok. Nosotros recibimos educacin bilinge. Ka paayil tzolok naqak ul laa o. Educacin tecnolgica, educacin renovada. Ak tzolom. La educacin tecnolgica nos ayuda a desarrollarnos. Li ak tzolom nakooxtenq a chi wakliik. Educador, maestro. Aj tzolonel. El maestro nos ensea a escribir. Naxk ut chi qu li tziibak laj tzolonel. La maestra es bonita. Chinaus li laj tzolonel. Educando, alumno, estudiante, discpulo. Aj tzolom. Nosotros somos estudiantes. Laao aj tzolom. Los estudiantes juegan de noche. Nake b atz unk chi q eq laj tzolom. Ejecutor, hechor, constructor. Aj b a a n u h o m . Mi abuelo fue el constructor de esa casa. Li kiyiib'ank re li kab l a an, a'an linyuwa chin. l, se, eso, esa, ella. Aan. El lo hizo. A an xb aanunk re. Eso quiero yo. A an twaj laa in. Elstico, algo que se estira. Rinrin. Tu sombrero se estira. R i n r i n laapunit. Para jugar somos muy elsticos. Rinrino chi b atz unk. Electricista. Aj kuubanel kaxlan xaml. El electricista es mi amigo. Inlo'y laj k uub anel kaxlan xaml. Elote, mosquitos. Kux. Se acabaron los elotes. X osok li kux. Los mosquitos me picaron en el monte. Xine xtiw chaq li k ux sapim. Embarazada. Yajaj ixq, wank sa' j u ' a m . Doa Petronila est embarazada. Yaj aj ixq qanaPet. La mujer embarazada se cay. Xt ane k l i y a j a j i x q . Mi esposa est

embarazada. Wank sa y u a m l i wixaqil. Emborracharse, embriagarse. Kalaak. Domingo se embriag. X k a a l a a k l a j K u . Estamos emborrachandonos. Yooko chi kalaak. Embudo. B ut leb . Traiga el embudo. K am chaq li b ut leb . El embudo es de color verde. R a x x b o n o l l i b ut leb . Emigrar. Jalok na aj. La gente emigr a otro lugar. Li poyanam xexjal xna aj. Empedrar. Pekink. Empedramos el camino. Xqapeki ru li be. Los trabajadores estn empedrando caminos. Yookebchi pekink b e laj k anjel. Empezar algo sin terminarlo. Xeelank. El gato comi (empez) la tortilla. Xxeela li wa li mis. Slo empezamos a cortar el rbol. Ya l xqaxeela chaq xyok b al li che . Empleada domstica. Aj po ixq. A la domstica no le pagan. Inka nakextoj laj po ixq. La empleada domstica se llama Candelaria. Xkantel xk ab alaj po ixq. Empleado, trabajador. Aj kanjel. El trabajador se escap. X eelelik laj k anjel. Los trabajadores estn comiendo. Laj k anjelebyookebchi wa ak.

Empujar, inducir. T i i k i s i n k , chiikisink, miikisink. El muchacho empuj a su hermanito. Xtiikisi li riitzin li al. El diablo nos indujo al pecado. X o o x t i i k i s i s a m a a k l i anum. En cinco das. Ob ix, hob ix. En cinco das ir a visitarlos. Ob'ix tinxik cheerula ninkil. Francisco se casa dentro de cinco das. Ob ix tsumlaaq laj Paran. En cuatro das. Kohej, weej. En cuatro das compramos casa. kohej tqaloq qochoch. En cuatro das regreso. Weej tinsuq iiq. En nueve das. B elej. En nueve das iremos a pasear a Carch. Belej tooxik chi beek Karcha. En nueve das regreso. B elejin chaq. En ocho das. Waqxaqej. En ocho das iremos a ver mi mam. Waqxaq ej tooxik rilb al inna . En recado. Sa' juybil. Nosotros queremos la carne en recado. Sa juyb il tqaj li tib . El hongo en recado es sabroso. Sa sajuyb il li okox. En secreto, en voz baja. Sahasb'. Hablaremos en vos baja por el beb est dormido. Too aatinaq sahasb' xb aan naq warenaq li k uula al. Lo dijeron en voz baja por eso no lo escuch. Sahasb' xe xye jo kan naq ink axwab i.

# )

Kaxlan aatin Q'eqchi'

279

$ =

En seis das. Waq ej. Mi amigo viene en seis das. Waq ej chaq linlo'y. En tres das. Oxej. Dicen que mi to vendr dentro de tres das. Oxej len chaq li wikan. En un momento, ahorita. A k i , ake'. En un momento terminamos. Akinakooraqe k. Ahorita me duermo. Akinakinwar. En, dentro, adentro, a, al. Sa, se. Ponlo dentro de la casa. K e sakab l. Est en la mesa. Wank sameex. Enamorar, encargar. P a y o k . Pascual enamor a Mara. Xpay Xmar a j P a x . A doa francisca le encargamos tortillas. Xqapay wa re qanaChiik. Enano, chaparro. Met. Mi to es enano. Metli wikan. Encalado. Chuninbil. El agua est encalada. Chuninb il li ha . Que si mi ropa est encalada. Chuninbil pe lint ikr. Encalar, llenar de cal. Chunink, chununk. Encalamos las paredes de la casa. Xqachuni xtz akal li kab l. Encaminar, conducir, guiar. Beeresink. Llev de paseo a mi esposa a Guatemala. Xinbeeresi chaq li wixaqil Watemaal. Encaramado o montado (sobre bestia o algo). Lochochnak. Va

montado sobre el caballo. Nalochochnak chi xik chi rix li kawaay. El nio est encaramndose sobre la mesa. Nalochochnak li al sa xb een li meex. Encarcelar, apresar. Tzalamink. A nuestro vecino lo encarcelaron. Xextzalami li qechkabal. Nos encarcelaron sin ningn motivo. Xoohe xtz alami chi maak arajb al. Encargar. Ab enak, payok. Encargu carne a doa Ixchel. Xwab ena intib re qanaIxchel. Encendedor, fsforos, cerillos. Kaxlan tok. Prende el fuego con encendedor. Loch chi kaxlan tokli xaml. Encenderlo, prenderlo (el fuego). X l o c h b ' a l , x t z a b a l . Estamos encendiendo fuego para no sentir fro. Yooko xtz a b al qaxaml re naq ink a tqeek a ke. No hay con que prender axtz ab al li xaml. el fuego. Maak Encino. Ji. El encino es utilizado para lea. N a oksiik li ji choq si. Es encino tu lea?. Ma ji laasi . Encoger. Mochok. Quin encogi mi corte?. Ani xmochok re li wuuq. Cuando pases en el agua hay encoges tu pantaln. Naq tatnume q saha taamoch laawex. Encogido. Mochmo. Nuestra ropa est encogida. Mochmo li qaq . Mi pi est encogido. Mochmo li woq.

280

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Encorvado, jorobado. K o n k o , k'utzk'uuk. T espalda est doblada. K utzkuuk laawix. El palo est encorvado. K onk o li che . Endulzarse. Kiok. La naranja se endulz. Xki oli chiin. Energa elctrica. Kaxlan xaml. En nuestra aldea lleg la energa elctrica. Xhulak kaxlan xaml sa qak aleb aal. Enfermarse. Yajerk. Mi hija se volvi a enfermar. Xyajer wichik linrab in. Yo no me he enfermado todava. Maji nakinyajer laa in. Enfermedad. Yajel. Mi hijo ya no tiene ninguna enfermedad. Maak achik x y a j e l l i w a l a l . Pi de atleta (enfermedad de los pis causado por los zapatos). Xyajel xaab . Enfermero. Aj b anonel. Encontr un enfermero muy bueno. Xintaw jun aj b anonel jwal chaab il. Mi madre es enfermera. Aj b anonel linna . Enfermo. Yaj. Mi esposa est enferma. Yaj li wixaqil. Estamos enfermos. Yajo. Enfilado, ordenado, formado (en una fila). Tzoltzook. Las piedras estn ordenadas enfrente de la casa. Tzoltzo li pek chi ru kab l. Estamos por filas. Tzoltzooko. Enfilar, ordenar, formarse. Tzolobank. La lea la ordenamos

detrs de la casa. Xqatzolobli sichi rix kabl. Los nios se formaron frente a la Municipalidad. Xe xtzolob ribli kok'al chi ru poopol. Enfriado. Kehobresinbil. El atole est frio. Kehob resinb il li uq un. Hay que darle bebida enfriada. Kehob resinb il xhataak e. Enfriar (algo de lquido caliente se enfra utilizando dos tazas, intercambiando de una a otra.). T u u l e s i n k . Ya enfri tu caf. Xint uulesi laakape. Enfriar, refrescar. Kehob resink. La lluvia refresc el da. Xkehob resi li kutank li hab . Enfriame un poco de caf. Kehob resi b ayaq inkape. Engaado, mentido. Balaqinbil. No queremos ser engaados.Ink'a' naqaj b'alaq'iik laa'o. Nos quisieran engaar. Qab alaq inkil raj nake'raj. Engaador, mentiroso. Aj balaq, aj tik'ti'. Mi compaero es mentiroso. Li wochb een aj b alaq . Engaar, mentir. B a l a q i k , b alaq ink. Domingo le gusta engaar .Nahulak chi ru b alaq ink laj Ku Engrandecerlo, ampliarlo, agrandarlo. X n i m o b r e s i n k i l , xyu'b'al. Voy a ampliar mi casa. Ok we xyu'b'al li wochoch. El camino lo estn ampliando. Y o o k e b xnimob resinkil ru li b e.

$ 1

Kaxlan aatin Q'eqchi'

281

Engrapadora. C h a p l e b a a l h u . Compr una engrapadora para que no se revuelvan sus papeles. Xinloqjun chapleb aal hu re naq ink atyuuk i rib leehu. Es necesaria la engrapadora. Aajel ru li chapleb aal hu. Enhebrador. A j b a q o n e l . Ese anciano que est all es enhebrador. Aj b aqonel li cheekel winq a wan le . Enlodarse. Sululok. Se enlod otra vez el camino. Xsululok wichik li be. El patio se enlod. Xsululo k li neb aal. Enloquecer, volverse loco. Waxo k, waxirk. Vctor se volvi loco por su esposa. Xwaxok ru laj B it xbaan rixaqil. Al perro le dio rabia. Xwaxo k ru li tz i . Enmudecerse, volverse mudo. Memok, memirk. Me qued mudo cuando vi al muerto. Xinmemo k naq x w i l l i k a m e n a q . Cmo que enmudeciste?. Pexatmemo k b i . Enojado, bravo. Josq. Mi perro es bravo. Josqli tziNo le habl por que lo v enojado. Josqxwil jokan naq ink axwaatina. Enojo, ira, clera. Josqil. Por su clera est llorando. Yo chi yaab ak xbaan xjosqil. Estoy enojado con ustedes. Yo injosq il eerik in. E n r i q u e c e r. B'ihomo'k, b ihomob resink. Juan enriqueci a la

mujer. Xbihoomobresi li ixq laj Xiwan. Enrollado. Q ochqo. En t cabeza est enrollado un gusano. Q ochq o jun kuluk saaajolom. Enrollar. Q ochink, q ochok. Enroll el lazo. Xinq ochi li k aam. La culebra se enrroll debajo de la cama. Xq och ribli k antirub el ch aat. Ensalar, hechar demasiada sal a algo. Atz amink. La muchacha ensal la carne. Xratz ami li tibli ixqa al. Ensartado. Lapbil. Slo ensartado hicieron con la semilla de caf. Yal lapb il xe xb aanu re li iyaj kape. Ensartado. Laplo. El machete est ensartado en el suelo. Laplo li ch iich sach och . Ensartar. Lapok. Se ensart un palo en mi pie. Xlap ribjun chesawoq. Ensarta con machete a la serpiente. Lap chi ch iichli k anti . Ensartarse repentinamente o de una vez. Lapaamil. Cuando tiraron el palo se ensart de un solo en el suelo. Lapaamil chi choch li che naq xe xkut chaq. Delante de m se enterr repentinamente. Lapaamil chi wu. Enseado. K utb il. Su trabajo nos es mostrado. K utb il chi qu li xk anjel. Ensear, mostrar. K utuk. Yo ya te lo ense. Ak xink ut chik chawu. A

$ 2

282

Kaxlan aatin Q'eqchi'

m me ensearon una guacamaya. Xe xk ut jun mochi wu. Entender. Tawok ru. Entendieron lo que les dije?. Ma xeetaw ru li xinye eere. Lo entend. Xintaw ru. Enternecer. Alobresink. La mujer enterneci a Alfonso. Xralob resi laj Pons li ixq. Entibiar. Luhobresink, luuhasink. Entbiame un poco de agua. Luhob resi b ayaq inha . Entibiamos el caf. Xqaluhobresi li kape. Entrar (accin frecuentativa). Okyank. El muchacho a cada rato entra al escusado. Naokyank sa k oteb aal li al. Entrar, empezar, iniciar. O k . Entramos a la casa. Xoook sa li kab l. El gato comenz a comer. X ok chi wa ak li mis. Entrar, introducir, meter. Oksink. Entra a la casa a las visitas!. Oksihebsakab l li ula . La ropa ya la metimos dentro de cofre. Xqach'ik chik li t ikr sakaax. Entre cerros. X x a a l a t z u u l . Construimos casa entre cerros. Xookab lak saxxaalatzuul. Entre. X y a n q . Mtete entre tus hermanos!. Chik aawibsaxyanq laawas. Bsca tu juguete entre la basura. Siklaab atz uul saxyanq li mul.

Entregar. Q axtesink, q axtasink. Le entregu su pago. Xinq axtesi xtojb al. Cundo nos van a entregar la casa?. Joq e teeq axtesi li kab l qe. Entrevistador. A j p a t z o n e l . Al entrevistador slo le gustan las mujeres. Junes ixq nahulak chi ru laj patz onel. El entrevistador se sonroj. Xxutaanak laj patz onel. Entristecerse, volverse triste. R a h o k c h ool. Me puse triste. Xraho k inch ool. Domingo se puso triste por su mujer. Xraho'k xch ool laj Kuxb aan li rixaqil. Entullirse, acalambrarse. Sikirk. Se me acalambr el trasero de estar sentado. Xsikir wit chi chunam. A la anciana se le entull el cuerpo. Xsikir xtib el li cheekel ixq. Envejecer, volverse anciana. C h e e k o ' k , x a a n i r k . Ya te envejesiste. Tik xatcheeko'k . Envejecerse (objetos). Qeelo k. Tu cofre se arruin. Xpo laakaax. La ropa se gasta rpido (envejece). Junpaat naq eeloli t ikr. Envejecerse. Mamao k, mamairk. Envejec muy rpido. J u n p a a t xinmama o . Estamos envejeciendo. Yooko chi mama o k. Envidia. Kaqal. Tiene envidia por eso insulta. Kaqal reek jokan naq nahob ok.

$ 3

Kaxlan aatin Q'eqchi'

283

Envolver, arropar. B a t o k . L e hubieras puesto ropa al nio sino se va a enfermar. Xab at raj laawitz in wi ink atyajerq. Envolver, enrrollar. Lanok, b otok. El seor envolvi su comida en hojas. Xlan saqeen li xwa li qawa chin. Envolv el nio. Xinb ot li k uula'al. Envuelto, enrolado. Lanlo, botbo. El beb est envuelto en chamarra. B otb o saisbli k uula al. Envuelto. Lanlo, b otb o. El nio est envuelto en chamarra. B otb o saisb li chinaal. Estamos envueltos en trapos. B otb ooko sasuq'. Envuelto. Lanlo, b atb o. El nio est arropado para que no sienta fro. Batbo li chinaal re naq inka t r e e k a k e . Las tortillas estn envueltas en servilleta. Lanlo li wa sa t ikr. Envulvelo!. Lan, b'at. Envulve las tortillas!. Lan li wa. Epilepsia. Aaq yajel. La epilepsia es horrible. Yibru li aaq yajel. Epilptico. Aaq xyajel. Mi hermano es epilptico. Aaq xyajel li was. Es cierto que tu amigo es epilptico?. Ma yal naq aaq xyajel laalo y. Equilibrado, nivelado, apaciguado, tranquilo (el ro). Tuqtu. El terreno est nivelado. Tuqtu

ru li choch. Es medio da. Tuqtu wa leb . Eructar. Qixb ak. Quin eruct?. Ani xqixb ak. El nio est eructando. Yo chi qixb ak li k uula al. Eructo. Qixb. Tu eructo hiede. Chu laaqixb . Escalera. Eeb . La escalera se quebr. Xtoqek li eeb. Tu escalera est bonita. Ch ina us laaweeb . Escarabajo. B i t o n k o t . Los escarabajos parecen tortuguitas. Kama anebli kokkok laj b itonk ot. Los escarabajos viven en los rboles. S e r u u j c h e n a k e w a n k l a j b itonk ot. Escarbado. B ekb il, pikb il. El lugar donde ser enterrado el muerto ya est escarbado. Bekbil chik xnaaj li kamenaq. Escarbador. Pikonel. Escarbador de pozos. A j p i k o n e l k u m b . El escarbador se cay dentro del hoyo. Xt ane k sali jul laj pikonel. Escarbar rpido (accin inmediata). Pikoopiko, bekeebekee (sin.). El hoyo los escarbaron rpido. P i k o o p i k o xe xb aanu re li jul. Escarbar. B ekok, pikok. El pozo que escarbamos est hondo. Cham xsali kumbxqab ek.

$ 4

284

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Escasear, gastarse, acabarse, terminarse. Lajk, oso'k. El maz se termin. Xlaj li ixim. La vida de nuestros parientes lleg a su fn. Xlaj xyu amebli qech alal. Escasez de comida, hambruna. Wiej, weej. Muchos de nosotros murieron por la hambruna. Naab al qakomon xe kam xb aan li wi ej. Escaso. Majel. El maz es escaso. Majel li ixim. Escoba (instrumento para barrer). Mesuul, mesleb . Tu escoba no sirve. Yib ru laamesuul. La escoba. Li mesuul. Escobillo, hierba medicinal (nombre cientfico sida rhombifolia). M e s b e e l . El curandero vende escobillo. Nak ayink mesb eel laj ilonel. Escogedor (a) de caf, cardamomo. A j m o l o n e l . L a s escogedoras de caf estn comiendo. E b laj molonel kape yookeb chi wa ak. Escoger, depurar, recoger. Molok. Vamos a ir a escoger cardamomo. Xik qe chi molok tz i . Todava recogimos la basura y luego nos venimos. Toj xaqmol li mul tojonaq xoochal. Escogido, buscado, cortado (caf). Sik sook. El que nos va a dirigir ya est escogido. Sik sook chik ani

tjolominq qe. El caf ya est cortado. Ak sik b il chik ru li kape. Encogido. Mochb il. La chamarra es encogida. Mochb il li isb . Esconder objetos detrs de algo. B alab ank. Pusimos tablas detrs de la casa. Xqab alabtz alamchechi rix kab l. Esconder, enterrar. M u q u k . Mi abuela escondi mi dinero. Xmuq lintumin li wixa an. Nuestros vecinos fueron al entierro. Xkohebchi muquk li qechkab al. Esconderse repentinamente detrs de algo. B a l a a m i l . Rpidamente me escond detrs de la pared cuando vi a mi madre. B alaamilin chi rix li tz ak naq xwil linna . Escondido detrs de. B alb ook. El nio est escondido detrs de la casa. B alb ook li china al chi rix kab l. Estaba escondido detrs de ti. B alb ookin chaq chawix. Escondido, enterrado (por otro). Muqb il. Mi abuelo ya est enterrado. Muqb il chik linyuwa chin. Escondido, enterrado (uno mismo). M u q m u . Estamos escondidos. Muqmuuko. Mi esposa est enterrada aqu. Ayimuqmu li wixaqil.

$ 5

Kaxlan aatin Q'eqchi'

285

$ 6

Escrbelo. Tz iib a. Escribe tu nombre. Tz iib alaak ab a . Escrito, anotado, inscrito. Tz iib anb il. Estamos inscritos en la escuela. Tz iib anb ilo satzoleb aal. Escritor. Aj tziibanel. El escritor compone bonitos poemas. Ch ina us li uutz u jimb il aatin naxtz ii b a laj t z i i b . Yo ser escritor. A j tz iib anelaqin. Escuela, centro de estudios. Tzolebaal. Llegamos a la escuela. Xoowulak sa tzolebaal. Nuestra e s c u e l a e s b o n i t a . C h i n a u s qatzoleb aal. Escultor. Aj pechonel. El escultor se cort. Xyokriblaj pechonel. Mi sobrino es escultor. Aj pechonel li wikaq . Escupido. Chuubanb il. El pan est escupido. C h u u b a n b i l r u l i kaxlanwa. No ves que su ropa est escupido. Ma inka nakawil naq chuub anb il xt ikr. Escupir (a alguien). C h u u b ank. Carlitos me escupi. Xinxchuub a laj ch ina Kalich. Rosa escupi la tortilla. Xchuub a li wa Xroos. Escupir. C h u u b ak. No es bueno escupir en el agua. Ink aus chuub ak saha . No escupas la medicina. Ma chuub a li b an.

Esfera, redondo, redondeado. T ort o. La piedra es redonda. T ort o li pek. Jabn en bola. Tortookil xab on. Esmeril, piedra de afilar. Hux. En dnde encontraste tu piedra de afilar?. B ar xataw aahux. Afilar con esmeril es bueno. Chaab il ji ok chi ru hux. Espantapjaros. Poyab, xutax. Los pjaros se asustan por el espantapjaros. Nakexiwak li tzik x b a a n l i p o y a b . P a r e c e s espantapjaros. Kama anat li poyab . Espanto, fantasma. Anum. Fuimos asustados por un espanto en el camino. Xooxib eek xb aan anum sa b e. Eres espantoso. Anum aawu. Espantoso, da miedo. X i w a j e l , xuwajel. El perro da miedo. Xiwajel ru li tz i . Ests espantoso. Xiwajel aawu. Esparcido, regado. C h a cho. La comida est esparcida en el suelo. Cha cho li wa chi ru ch och . La gente qued esparcida en el pueblo. Chacho xekana li poyanam sa tenamit. Esparcir, regar (por todos lados). Cha b enk, cha lenk. Quin esparci b enk re li kenq . el frijol?. Ani xcha Las nias esparcieron el nixtamal en el camino. Xe xcha b e chaq li b uch sab'e li kokixqa al.

286

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Esparcirlo, regarlo. Xpajinkil. Los nios estn regando el maz. Yookeb xpajinkil li ixim li kok al. Especie de abeja negra silvestre. K aw. Fuimos correteados por abejas negras. Xooaanilaak chaq xbaan k aw. La miel de las aveja negras es muy buena. Jwal us xkab el li k aw. Especie de rbol (el mecate es til para amarrar casas). Q iib. En la copa del qiib hay muchos ik seru uj pajaritos. Xiikilebkoktz li q iib . Especie de hormiga colorada, apellido de la regin. Aj tzul. Una hormiga colorada me pic. Xinxtiw jun aj tz ul. Mi apellido es Tz ul. Aj Tz ul xsum ink ab a . Especie de palma para fabricar escobas. K u m u m . Yo barro con palma. Rik in kumum nakinmesunk laa in. Espectador, observador, testigo. Aj ka yanel. El observador se durmi. Xwar laj kayanel. El testigo ya no habla. Inka chik naaatinak laj kanawinak. Espejo. Lem. El espejo se quebr. Xjore'k li lem. El espejo brilla mucho. Nalemtz unk li lem. Esperanza (tipo de insecto de color verde). C h u c h u j a j s u ,

raxqeen, aj su saak, raxisu saak . En la grama hay muchas esperanzas. Xiikil chuchuj aj su sapach aya . Esperar. Iibenk, oybenk, iybenk. Doa Ixkik est esperando beb. Wan sa' yajel qanaIxkik. Todava me tienes que esperar. Toj tinaawiib e. Espesar, ensuciarse u obscurecerse (el agua de los ros). Sasok. El agua se ensuci. Xsaso k ru li ha . Espesarse. Q ilaak. Nuestra bebida ilaak ru li quk a . est muy espeso. Xq El atol se volvi muy espeso. Jwal sas ru li uq un. Espeso, agua sucia. Sas, t oqto. El caf est espeso. Sas ru li kape. El agua est sucia. Sas ru li ha . Espa. Aj xik. Capturamos a un espa. Xqachap jun aj xik. El espa est dormido. Warenaq laj xik. Espiar, vigilar, cuidar (darle una ojeada). Ch uukink. Hay me vigilas uuki we linkach in. a mi nio. Taach Te dije que dejaras de espiar. Xinye aawe naq taakanabch uukink. Espina, destelo, desamrralo. K ix. Me puy la mano con espinas. Xinkobwuq chi kix. Desata las correas de tus zapatos. K ix xk aamal aaxaab . Espinilla. T z e l e k . Me cort la espinilla. X i n y o k i n t z e l e k . Tu espinilla. Aatzelek.

$ 7

Kaxlan aatin Q'eqchi'

287

Esposa (en tr. gral.). Ixaqilbej. Ya eres esposa?. Ma ixaqilbejat chik. T eres mi esposa. Laaat wixaqil. Esposo, marido. B e e l o m e j . El esposo de doa Rosa se llama Manuel. QawaManuxkabali xbeelom qanaRux. El marido de Catarina es maestro. Aj kutunel li xb eelom Xkat. Espuma. Woqx. Espuma de jabn. Xwoqx xab on. El caf tiene mucha espuma. Naab al xwoqx li kape. Esqueleto, calavera. X b a q e l kamenaq. La muchacha se asust por el esqueleto. Xxiwak li ixqa al xb aan xb aqel kamenaq.
$ 8

Est trabado. Lit look, tiltook. El chompipe est trabado en el hoyo. Lit look li ak ach sajul. Estada, existencia, tiempo en que alguien est en algn lugar. Wanjik. Tengo cinco das de estar con ustedes. H o o b kutank inwanjik e e r i k i n . N u e s t r a e x i s t e n c i a . Qawanjik. Estado de varias cosas paradas. X a q a x i n k . Los zopilotes estn parados entre la basura. Nake xaqaxink li so sol samul. Los rboles estn parados. Nake xaqaxink li che . Estalactita, estalagmita. T u j b , t ujt . Las estalactitas que estn en la cueva son bonitas. Ch inqi us li t ujb wank sali ochoch pek. Estar enfermo, enfermizo. Y a j a j n a k . Lucas es enfermizo. Nayajajnak laj Kax. Estamos muy enfermos por el sol. Nakooyajajnak xb aan li saq e. Estar parado. Xaqam. Nos aburrimos de estar parados. Nakootitz chi xaqam. Estar pasando a cada rato (frecuentativo). Numyank. El nio a cada rato pasa enfrente de la visita. Nanumyank li ch ina al chi ru li ula . Cuando estuvo aqu pasaba a cada rato. Nanumyank ayinaq kiwank.

Esquina o vuelta. Xuk, balam. Me lastim la cara en la esquina de la casa. Xinten naq i wu saxxuk li kab'l. El muchacho est en la esquina de la casa. Sa' xxuk li kab'l wan li al. Est en alto, caro, alto (el precio). Terto. El pan est en alto. Chi terto wank li kaxlanwa. El maz est caro. Terto li ixim. Esta en fila, puesto en fila. Qerqo. Las personas estn en fila. Qerqookebli poyanam. Est en racimo. Chi kuut, tasb il. Los bananos que estn en el tapanco est en racimo. Chi kuut li tul wankeb xb eeni che .

288

Kaxlan aatin Q'eqchi'

E s t a r, tener, vivir. (indica existencia). Wank. Tengo dinero. W a n k i n t u m i n . Eramos pobres. Neb'a'o chaq junxil. Estril (mujer). X m a al, xma. Mi esposa es estril. Xma al li wixaqil. Estircol, liquido.(de chompipe) Mayta. Pisamos el estircol del chompipe. Xinyeqxmaytali ak ach. No pises el estircol. Maayeq li mayta . Estirado, alargado, alto. Ye yook. El pescuezo del pollo est estirado. Yeyook xchejaaj li kaxlan. Eres alto. Ye yook aawoq. Estirado. Rinro. El lazo est estirado. Rinro li k aam. Pedro tiene estirado el pie en el camino. Rinro roq aj Lu sab e. Estirar, extender una pita o lazo. Rinok, yu ok (sin.). A la gallina slo le estir el pescuezo y muri. Ya l xinyu' xja aj li kaxlan ut xkam. La piel del tigre lo estiramos. X q a r i n xtz uumal li hix. Estirarlo, ampliarlo. X y u b a l . Nuestra casa la estn ampliando. Yookebxyu b al li qochoch. Deja de estirar tus piernas!. Kanabxyu b al aawa . Estmago. S a e j . Te duele el estmago?. Ma ra aasa . El nio tiene grande el estmago. Nim xsali al.

Estornudar. Atisbak, atismak. La muchacha est estornudando por m. Yo chi at ismak chi wix li ixqa al. Al muchacho le sali sangre en la narz por estornudar. X el kiksaru uj li al xb aan at ismak. Estornudo. At ism, at isb . Estornud muy fuerte. Kaw xin atisimak. Estrella. Chahim. El cielo est lleno de estrellas. Numtajenaq chi chahim sali choxaal. Estrenar, inaugurar. Suruk, suluk. Un par de zapatos estren. Xinsur jun s u m a l i n x a a b . La mujer est estrenando corte. Yo chi suruk uuq li ixq. Estripar, exprimir. Yab ok. Al pollito lo destrip con el pi. Xinyabchi woq li ch ina kaxlan. La mujer se estrip el dedo. Xyabru uj ruq m li ixq. Estudiado, educado, instruido. Tzolb il. Hombre estudiado. Tzolb il w i n q . Ustedes son estudiados. Tzolb ilex. Estudiante, alumno, discpulo, educando. T z o l o m . Yo soy estudiante. Laain aj tzolom. Los estudiantes estn vacacionando. Yookebchi hilank laj tzolom. E s t u d i a r, preparar, educar. Tzolok. Estamos estudiando. Yooko chi tzolok. El maestro nos educ bien. Chaab il xooxtij laj k utunel.

$ 9

Kaxlan aatin Q'eqchi'

289

Estudio, educacin. Tzolbal. No tenemos estudios. Maak aqatzolb al. Estufa. Kaxlan chiqleb . Con estufa es rpido cocinar. Junpaat chiqok chi ru li kaxlan chiqleb . Es tuya la estufa?. Ma aawe li kaxlan chiqleb . Eternidad, inmortalidad. Payab il. La eternidad no es para nosotros. Moko qe ta li payab il. Eterno, inmortal. Payab. El alma es eterna. P a y a b l i a a m e j . S fueramos eternos seria bueno. Us naq payab o raj. Evaluacin, prueba, exmen. Yalb a ix. Ayer tuvimos evaluaciones. Xwank qayalbaix ewer. Me cost pasar la prueba. Raasa naq xinnumsi li yalb a ix.
$ 0

Taacholobe b chi ru chan naq te hulaq. Explicarlo, instruirlo. Xch olob ankil. Se lo est explicando. Yo xch olob ankil chi ru. Explquelo, corregir, instruir. Ch olob . Corrige a tu hijo. Ch olob xna leblaayum. Explcale su trabajo. Ch olobchi ru li xk anjel. Exprimido, ahorcado. Yatzb'il. El hombre muri ahorcado. Chi yatz yo xkam li winq. La ropa est exprimida. Yatz b'il li t ikr. Exprimir, trapichar. Yatzok. Mi chamarra slo lo exprim. Yal xinyatz li wisb. Mis tos estn trapichando caa. Yookebchi yatz ok utzajl li wikan. Exprimirlo, ahorcarlo. Xyatzb al. Intente ahorcar al pollo pero no pude. Xinyal xyatzbal li kaxlan inka x i n r u u k . Dile que se apure de exprimir la ropa!. Xseebaaq rib xyatz b al li t ikr cha'qat re. Extender. H e l o k . Mi madre est tendiendo ropa. Yo chi helok tikr linna . Tendiste el petate al sol?. Ma xahel li poop chi ru saq e. Extranjerismo. A b l i l a a t i n . En nuestro idioma se estn introduciendo muchas palabras extranjeras. Sali qaatinob aal yo xch ikb al chaq rib naab al ab lil aatin.

Evaporar, sacar vapor, expandir olor, aroma. Bookonk. Las flores aromatizan. Nab ookonk li atz um. El agua est sacando vapor. Yo chi b ookonk li ha . Excremento. K ot. No vayas a pisar el excremento. Maayeqli k ot. Hiede el excremento de pollo.Chu li xk ot kaxlan. Explicado, aclarado. Ch olob anb il. Lo que tenemos que hacer ya est explicado. Ch olob anb il chi qu li tqab aanu. Explicar, predicar. C h olobank. Explcales como van a llegar.

290

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Extravo, vereda, senda. Raqbe, ruq b e Los muchachos se vinieron por la vereda. Xe chal li al saraqb e.

F
Faja. K aamalsa , k aamasa . La faja es roja. Kaq li k aamalsa . Con faja amarro mi pantaln. Ninb akinwex chi k aamalsa . Falta, defecto. Xmajel. Defecto para ver. X m a j e l r i l o b aal. Falta de entendimiento. Xmajel xna leb . Farmacia. K ayibaal ban. En la farmacia hay una seorita. Wank jun tu j i x q s a k a y i b a a l b a n . La farmacia est all. Waleli k ayib aal b an. Fastidiar, molestar. Jotok. Ve a fastidiar a la calle. Ayu chi jot ok sa b e. Andrs est molestando mujeres en el mercado. Yo chi jotok ixq laj Lix sak ayiil. Favor. Usilal. Por favor pseme el tomate B aanu usilal numsi chaq we li pix. Slo vives pidiendo favor. Junes patz ok usilal nakab aanu. Fermentado, descompuesto, shuco (comida). C h a m . L a s tortillas estn descompuestas. Ch am li wa. La comida est descompuesta. Ch am li xtib el wa. Fermentar, descomponer, enshuquecer. Chamobresink. El calor enshuqueci el atol. Xchamobresi li uqun li tiq. Don Carlos nos fermentar boj. Tch amob resi qab oj qawaKalich. Ferretera. K ayib aal ch iich . En la ferretera venden caro. Terto nake k ayiink sak ayib aal ch iich . Fiar, deber. K a s o k . Fiamos un racimo de guineo. Xqak as jun kuut tul. Te acostumbraste a deber. Xatk aay chi k asok. Fiesta, cumpleaos. Nimq e. Vamos a ir a bailar a la fiesta. Xik qe chi

xajok sanimq e. Maana habr fiesta en nuestra casa. Hulaj twanq nimq e saqochoch. Fijarse, darse cuenta. K ehok eetal. Te fijas por donde se va. Taak e reetal bar txik. Me d cuenta de lo que hiciste. X i n k e r e e t a l k a r u xaab aanu. Fila, hilera. Qeer , kelam. Se quem una hilera de caf. Jun qeer kape xkatk. Ponganse en fila. K eemaq eeribsaqeer. Fila. Tzol. Una fila de gente. Jun tzol poyanam. La milpa est sembrada por surcos. Chi tzol awb il li k al. Fin, objetivo. Rajom, xyaalal. Cul es el objetivo de t trabajo?. K a' ru xyaalal laak anjel. S no tenemos que hacer aqui vmonos. Wimaaka qajom arin yo qeb . Fin, trmino. Raqik. La siembra lleg a su fin. Xhulak saxraqik li awk. Finada madre. Naalq. Mi finada madre no ofendi a nadie. M a ani kixjoblinna alq. All est la foto de nuestra finada madre. W a ran xjamb uuch qana alq. Fingir. B aanunk ib . Andrs solo finge dolor de cabeza. Yal naxb'aanu rib' laj Lix, naq ra xjolom. Para que te crean tienes que fingir. Taabaanu aawibre naq tate xpaab .
292

Firma. Juch . Esta es firma de Vctor. Xjuchaj B it a in. Firmeza, dureza. T u q t u u k i l a l , kawilal. Su firmeza le da fuerzas. Li xtuqtuukilal nak ehok xkawilal. La dureza del palo quebr mi machete. Li xkawil li chextoqok re linch iich . Fsica, gimnasia, ejercitarse. Chiq leenk ib . Hicimos ejercicios en el campo de juego. Xqachiq le qibsa li b atz ubaal. Hacer ejercicios es bueno. Us li chiq leenk ib . Fisonoma, kiosco, mirador. Ilob aal. Sobre el cerro que est all hay un mirador. Wank jun ilob aal sa xb een li tzuul wale . La fisonoma de tu cuerpo est buena. C h a a b il rilob aal laajunxaqalil. Flaco, seco, delgado (con o por alguna enfermedad). B ' a q , chelek . Muchacho delgado. B'aq aj al. Chompipe flaco. Chelekaj ak ach. Flauta. Xolb . Flautista. Aj xolb . Mi flauta no suena bien. Moko sa ta na eek ank linxolb . Flecha o arco (arma antigua). Simaj, tzimaj. Al venado lo matamos con flecha. Xqakamsi chi simaj li kej. Flexible, plegable, se dobla fcilmente. Liqliq. El palo es flexible. Liq liqrix li che . Eres muy flexible. Liq liqaawix.

$ "

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Flojo, tendido (dejar ropa, tela, bolsas, etc., sin arreglar). R o q r o . Tu pantaln est flojo. Roqro la wex. Dejaste la chamarra sin arreglar. R o q ro xakanabli isb . Flor de milpa, espiga. T z ' u t j , tz utuj. A la milpa le sali flores. X el xtz utjil li k al. Flor de piedra (flor que se da entre piedras). Xaqpek. En la pea hay bastantes flores de piedra. Xiikil xaq pek sali saqoonak. Flor. Uutzu uj, atzum (sin.). Las flores que se encuentran en la montaa son muy hermosas. Jwal ch ina useb li atz um natawmank sakiche .A Cecilia le regal un ramo de flores. Xinsi jun cheet ratz u m Xsees. Florear. Atz umaak. Cuando florearon las plantas adorno la casa. Chaq al ru xkana li kab l xb aan ratz uma li che. Cuando pas el presidente adornamos la calle con flores de u uji rik in atz um li plantas. Xquutz nimb e naq xnume k li awa b ej. Florecer de la milpa. Tzutjink . La milpa est floreciendo. Y o c h i tz utujink li k al. Florecer de toda planta. Atz umak. El caf comenz a florecer. X ok chi atz umak li kape.

Floricultor. Aj awinel atzum. Que hermosa es la casa del floricultor. Chaq al ru li rochoch aj awinel atz um. Foco, linterna. Kaxlan chaj. Mi hijo se llev la linterna. Xk am li kaxlan chaj li walal. Forma en que se deshace algo, deshaciendo. B ornak. La choza se est deshaciendo. N a b ornak li po lem. Forma en que se va alguien cargando algo en la cabeza. Bititnak. La mujer se est yendo cargando en la cabeza. Nabititnak chik xik li ixq. Fotografa, foto, retrato, dibujo. Jalamuuch, jalam u. Me tom una fotografa. Xwisi jun injalam uuch. La fotografa de la mujer est bonita. Ch ina us xjalam u li ixq. Fraccin. Jachb il ajl. En fracciones sacars tu trabajo. Taawisi laak anjel sajachb il ajl. Frazada, chamarra gruesa. Pimal isb . La frazada es cara. Terto xtz aq li pimal isb . Tu chamarra gruesa se moj. Xt aqaak laapimal isb . Freir K ilink. Estamos dorando carne. Yooko chi k ilink tib . Dor un pollo. Xink ili jun kaxlan. Frente, enfrente, sobre. Chi ru. Estamos parados frente a la casa.

$ #

Kaxlan aatin Q'eqchi'

293

Xaqxooko chi ru kab l. Est sobre la cama. Wank chi ru ch aat. Frijol blanco. Saqikenq. El frjol blanco no me gusta. Moko nahulak ta chi wu li saqi kenq . Otra vez frijol blanco! Saqikenqwichik. Frjol de arroz, frijolillos. Mitz kenq , mixkenq(sin.). Quieres frijolillos?. Ma taawaj miz kenq . Los frijolillos se pudrieron. X q a li mitz kenq . Frijol enlatado. Butbil kenq. El frijol enlatado se enshuqueci. Xch amo k li b'ut'b'il kenq'. El frijol enlatado est caro. Terto xtzaq li b ut b il kenq. Frjol, riones. Kenq . Me duelen los riones. Ra inkenq . Sembramos dos cuerdas de frijol. Xqaw kiibkaam kenq . Fro, helado, fresco. Ke. El agua est fra. Ke li ha . Tus manos estn bien heladas. Jwal ke laawuq . Frotado, ungido. B iqlenbil. Mi sobrino est frotado con medicina. Biqlenbil sa ban li wikaq. Mi pierna est frotada. B iqlenb il li wa . Frotar, rozar, ungir. Biqink. Mi iqi madre me ungi medicina. Xinxb sab'an linna . Frutas dulces. Ki ilq een. En la casa hay muchas frutas. Naab al ki ilq een
294

$ $

wank sa kabl. Traje una red de frutas. X i n k a m c h a q j u n s o q ki ilq een. Fue acompaado. Echbeeninbil. No se fue slo fue acompaado. Echb eeninb il moko xjunes ta xko o. Ay e r fui acompaado. Echb eeninb ilin chaq ewer. Fuego, llama, luz. Xaml. El alacrn se cay al fuego. Xt ane k laj xook saxaml. Nuestro fuego se apag. Xchup qaxaml. Fuerza. M e t z ew. Parece que no comieras no tienes fuerza. Maak a a a m e t z e w c h a n c h a n i n k a nakatwa ak. Para trabajar se necesita fuerza. Metz ew naraj li k anjel. Fugarse, huir, escapar. Eelelik. El ladrn se escap de la crcel. Xeelelik sa tzalam laj elq'. Los pollitos se estn escapando. Yookeb chi eelelik li kokkaxlan. Fugitivo. Aj eelel. Ese hombre es fugitivo. Aj eelel a winq a an. Eres fugitivo?. Ma aj eelelat. Fulana, seora. Na ani. Qu dijo la seora?. K a' ru kixye qana ani. Dicen que se muri la fulana. Xkam len lix ani. Fumar. Mayib k, sik lik (sin.). Fumar no es bueno. Inka us li mayibk. Estamos fumando. Y o o k o c h i mayib k.

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Ftbol. Bolotz oq. A nosotros nos gusta jugar ftbol. Sa naqil b atz unk b olotz oq.

Futbolista. A j b o l o t z o q . Tu hermanito es futbolista. Aj b olotz oq laawiitzin. Cuando crezca ser futbolista. Naq tinnimanq laa inaq aj b olotz oq.

$ %

Kaxlan aatin Q'eqchi'

295

G
Gallina, pollo. Kaxlan, chiilan, tiilan. El pollo se perdi. Xsach li kaxlan. Tu gallina es de color negro. Q eq rix laakaxlan. Gallo. Tzoxul, tzokaxlan. El gallo est enfermo. Yaj li tzoxul. El tacuazn mat a mi gallo. Xkamsi lintzo xul laj uch. Ganadero. Aj kiirisinel wakax. El ganadero es fuerte. Kaw rib laj k iirisinel wakax. Ganado sin cuernos. Muuk. Tengo cuatro reses sin cuernos. Wankeb kaahibinmuuk wakax. Garabato (instrumento de palo que sirve para halar o arrastrar algo; ms utilizado por chapeadores). Lokoch, xook. Vctor jal la grama con el garabato. Xkelo li pachayachi lokoch laj Bit. Mi garabato se quebr. Xtoqe k linlokoch. Garganta, esfago. Xolol. Me arde la garganta. Naxamamnak inxolol. Al cantante se le llen de granos la garganta. Xxoxerk sa xxolol laj b ichanel. Garita. Ramlebaal. En la garita no hay nadie. M a a n i w a n k s a li ramleb aal. Garrapata. Sip. Las garrapatas del perro son grandes. Nimqebxsip li tz i . Garrapatas pequeas. Koksip. Garza. Xtz ik ha , jotz (sin.). La garza es blanca. Saq rix li xtz ik ha . Dicen que matar garzas es malo. Moko us ta len kamsink xtz ikiha . Gas propano, cilindro. Iqkas. El gas propano es caro. Terto li iq kas. Gas. Kas. Dicen que subi el precio del gas. Xterq uuk len xtz aq li kas. Gastar, perder, extraviar. Sachok. Tu sueldo slo lo gastaste. Ya l xaasach laatojbal. Mi amigo se perdi en la ciudad. Xsachk sanimla tenamit li wochb een. Gato de monte, especie de hierba comestible. Y a k l , y a k , ch ohix (sin.). Mi perro fue muerto por el gato de monte. X k a m s i lintz ili yak. Me doli el estmago por la hierba. Xraho k insaxbaan li yakl.

Gato. Mes, mis. Gato grande. Nimla mes. El gat se comi al ratn. Xk ux li ch o li mes. Gaviln. K uch. Gaviln blanco. Saqi kuch. El gaviln se llev al ratn. Xk am li ch o li k uch. Gemelo, cuache. Lut. La mujer va a tener gemelos. L u t t w a n q r e l i ixq. Los bananos son cuaches. Lut li tul. Gemir, llorar como perro. Tz uyink. El enfermo est gimiendo. Yo chi tz uyink li yaj. Gelogo. Aj nawonel ch och . Yo ser gelogo. Laa inaq aj nawonel ch och . Francisco es gelogo. Aj nawonel ch ochlaj Chiik. Germinado. Eloqo'k. Tu frjol ya est germinado. E l o q o k chik laakenq . Germinar (la semilla). Eloqo k. El maz est germinando. Yo chi el oqo k li ixim. Girasol. Sun. En el patio sembrar girasoles. Twaw sun sali nebaal. La iglesia est adornada con girasoles. Uutz u jinb il rochochil li tij chi sun. Gobernar. Awabejink. Hace aos nos gobern don Tekun. Najter xoorawa b eji qawaTekun. En estos das es muy difcil gobernar. Jwal

ch a aj awa b ejink saebli kutank a in. Gobierno, presidencia. Awab ejilal. Don Marcos comenz a laborar en el gobierno. X ok chi k anjelak sa li awa b ejilal qawaKux. Golondrina. Wilix. Las golondrinas anuncian lluvia. Habnake reek a li wilix. Las golondrinas slo vuelan por las tardes. Kaaj wiewu nake purik li wilix. Golpear (golpes duros). Pikank. Golpe con palo al caballo. Xinpik a chi cheli kawaay. El hombre se son la cabeza con la pared. Xpika xjolom li winq chi ru li tz ak. Golpear a alguien con los puos. B aqink. Cuando Pedro me insult lo agarr a puetazos. Naq xinxhobaj Luxinb aqi chi wuq . G o l p e a r, lastimar (con cosas redondas o abultadas). Buquk. Me lastim la espalda con la piedra. Xinb uqwix chi ru li pek. La cama lastima. Nab uq uk li ch aat. Golpear, patear (golpear con el puo o pi). T i ok. Pate al perro. Xint ichi woq li tz i . Al borracho lo golpearon con palo. Xe xt i chi che laj kalajenaq. Golpista. Aj jukul awab ejilal. El golpista muri. Xkam laj juku l awa b ej. El golpista es militar. Laj juk ul awab ejilal aj puub

$ /

Kaxlan aatin Q'eqchi'

297

$ (

Gordo. T inis, t unus, t unutz, t unt u t inich Mujer gorda. T inis ixq. Toms es gordo. T inis laj Max. Gorgojo, mico. Max. Hay gorgojos en el frjol. Wank max sali kenq . El mico est amarrado. B ak b ook li max. Gorra. B ireet. Todos tenemos gorras. Wank qab ireet chi junilo. La gorra del muchacho es roja. Kaq xbireet li ch ajom. Gorrin, colibr, picaflor. Tz unun. El gorrin est chupando la flor. Yo x t z u b a l l i a t z u m l i t z u n u n . Gorrioncillo. Ch ina tz unun. Gota. Tz uqul. Una gota de agua. Jun tz uquul chi ha . Gotear (llenarse de gotera una vivienda). Okesink. La municipalidad se llen de gotera. X okesin sali poopol. Gotear. Tz uquk, tz'uqluk. La sangre de su mano est goteando. Natz'uqluk xkikel li ruq m. La mujer me gote con sangre. Xinxtz uq chi kikli ixq. Gotera. O k e s . En mi cuarto hay gotera. Okes salinwarib aal. Grabadora. Chaplebaatin. Fiamos una grabadora. Xqakas chaq jun chaplebaatin. Gradas elctricas. Kaxlan eeb . Nos camos en las gradas elctricas. Xoot ane k chaq sali kaxlan eeb .

Grado de consanguinidad, parentesco. Echalalbejilal. El parentesco es el que los une a ustedes. Li ech alalb ejilal nachapok eere. Grama. Pachaya. En el patio hay mucha grama. Xiikil pach ayasali neb aan. La grama que est detrs de la casa la chapeamos. Xqakale li pach ayali wank chi rix kab l. Granadilla. Aakute . A nosotros nos gusta comer la granadilla. Saasa naqil xk uxb al li aakute . Grande. Nim. Tu casa es grande. Nim laawochoch. Soy grande. Nimin. Grandes (es utilizado slo en plural). Nimq. Casas grandes. Nimqikab l. Los venados son grandes. Nimqebli kej. Grandeza, inmensidad, inmenso. Nimal. La inmensidad del cielo con nada se puede comparar. Maak aaj ik in naru xjuntaq eetinkil xnimal li choxaal. Que inmensa es la ceiba. Makach in xnimal li inup. Granizo. Saqbach. Est cayendo granizo. Yo chi t ane k saqb ach. El granizo destruy la siembra. Xkamsi li awimj li saqb ach. Granjero. Aj kiiresihom ketomj. El granjero tiene perros. Wank xtz ilaj k iiresihom ketomj. T eres granjero. Aj k iiresihomat ketomj. Grano bucal, fuego o erupcin en el labio. Lab. En la boca tengo

298

Kaxlan aatin Q'eqchi'

granos. Wank labsa we. Parece fuego lo que tienes en los labios. Chanchan li labwank xtz uumal aawe. Granos, llaga. Xox. Estas lleno de granos. Makach in xox chawix. A mi llaga le est saliendo sangre. Yo chi elk xkik el linxox. Grillo. Chili. Los pollos comen k uxuk chilili kaxlan. grillos. Nake Nosotros pezcamos con grillos. Laa o nakookarab k rik in chili . Gris. Chaacha. El cielo est gris. Chaacha ru li choxa. El pantaln es gris. Chaacha li wex. Gritando. Chajcho'k re. El nio est gritando. Chajcho'k re li ch ina al. Estamos gritando. Chajcho'k qe. Gritar de repente. Chajaamil re. La mujer grit repentinamente cuando vio el gusano. Chajaamil re li ixq naq xril li kuluk. Gritar, andar despistado, andar boquiabierto. Japok e. El leador grit en el cerro. Xjap re laj sisa tzuul,. El comerciante se la pasa bostezando. Yal najapink re laj k ay. Gritar. Chajok e. Qichok e En mis sueos grit. Xinchaj we sainwara. Grita!. Chaj aawe. Grueso. Nim xsa . Pim El horcn es grueso. Nim xsali oqech. Mi ropa es gruesa. Pim li waq .

Guacal para batir cacao. B ukleb. El guacal se raj. X j a c h e k l i b ukleb . Guacal. Joom. En guacal tomamos atol. Xoo uk ak uq un sajoom. T g u a c a l e s t s u c i o . T z a j n r u laajoom. Guacamaya, moho. M o . L a guacamaya est volando. Yo chi purik li mo . En tu camisa hay moho. Wank mochi ru laat ikr. Guapinol. Paqy, paq. El guapinol tiene mal olor. Chu li paqy. Quieres guapinol?. Ma taawaj paqy. Guardado, reservado. K uulanbil. Esta guardada mi ropa?. M a k uulanb il li waq . Guardar. K uulank. Guarda tu dinero. K uula laatumin. Guardamos el machete. Xqak uula li ch iich . Guardera. Ilob aal kok al. El nio fue dejado en la guardera. Xkanab aak li ch ina al sali ilob aal kok al. Guardia, carcelero. Aj kaakalom tz alam. El carcelero est llorando. Yo chi yaab ak laj k aak alom tz alam. Guarumo, nom. cient. Cecropia. Pojor, aq l, ch oop. El guarumo tiene muchos gusanos. Makach inebsank chi ru li pojor.
$ )

Kaxlan aatin Q'eqchi'

299

Guayaba. Pata. La guayaba tiene gusanos. Motzoxsali pata. Estamos comiendo guayabas. Yooko chi ketok pata. Guayabita roja (nombre cientfico es Psidium). Ch amach . Nos di dolor estomacal las guayabitas. Xraho k qasaxb aan li c h a m a c h . Las guayabitas son sabrosas. Saasa li ch amach . Gua didctica. Cholobaal hu. El maestro utiliza su gua didctica. Laj k utunel naroksi li xch olob al hu. Gua espiritual A j m a y e j a n e l , katonel uutzuuj (sin.). El gua espiritual ya es anciano. Cheek chik laj mayejanel. Don Antonio es Gua espiritual. Aj k atonel uutz u uj qawa Toon. Gua, encargado. Aj kamol be, aj jolominel. El gua fue correteado por el perro rabioso. X aanilaak laj k amol b e xb aan li wax aj tz i . El encargado no vino a trabajar. Laj jolominel ink a xk ulunk chi k anjelak. Gipil. Po ot. Quin teji el gipil?. Ani xkemok re li po ot. Tu gipil es fino. Jay laapo ot. Gisquil, gisquilar. Ch ima. Me da cinco gisquiles. Ta a k e h o o b

inchima. La mata de gisquil est dando frutos. Yo chi uuchink li ch ima. Gusano (de color negro). Bitzkiri , pitzkiri , pirik'. El gusano da miedo. Xiwajel ru li b itzkiri . Fui picado por el gusano. Xintiwe k xb aan b itzkiri . Gusano alambre. Hay. En tu cabeza hay un gusano alambre. Wank jun hay saaajolom. Gusano barrenador. K a r k s. El gusano barrenador. L i k a r k s. Mataremos a los gusanos barrenadores. T q a k a m s i h e b li k ark s. Gusano medidor, cuarta (medida). K utub . Est midiendo el gusano medidor. Yo chi bisok li k utub . Slo le pones una cuarta de distancia. Jun kutubaj wixyanq taak e. Gusano peludo. Pitzkiri, pirik. La muchacha fue picada por el gusano. Xtiwe k xb aan pitzkirili ixqa al. Los gusanos me dan miedo. Ninxiwa ru li pitzkiri . Gusano verde que quema. Chajal. La nia fue picada por un gusano. Xtiwek xbaan chajal li china ixqaal. Los gusanos verdes son grandes. Ninqebli chajal.

% =

300

Kaxlan aatin Q'eqchi'

H
Ha comido (alguien que comi hace rato o tiempo). Wajenaq. El seor ya ha comido. Wa jenaq chik li q a w a c h i n . Ya hemos comido. Wa jenaqo. Ha sido acarreado. B eelanb il. Las pertenencias de mi to fue acarreado por los ladrones. B eelanb il xe xb aanu laj elqre li k a ru re li wikan. Ha sido demorado, detenido. Baybil. Ha sido detenido por la lluvia. B ayb il chaq xb aan li hab . Ha sido envuelto o arropado. B atinb il. Tu regalo ha sido envuelto en papel. B atinb il laamatan sahu. Ha sido escarbado. B e k i n b i l , pikinbil. Nuestra siembra ha sido escarbado por los pollos. B ekinb il chik li qawimq xb aanebli kaxlan. Ha sido hecho, estar hecho. Baanunbil. El mandado ya esta hecho. B aanunb il chik li taql. Dios nos hizo a nosotros. Baanunbilo xb aan li Ajaw. Ha sido jugueteado, burlado, ha sido apareada. Batzunlenbil. Esos panes ya fueron jugueteados por el gato. A k a x l a n w a a a n b atz unlenb il chik xb aan li mis. Ha sido soplado. Apusinbil. Sobre la mesa ya ha sido soplado el polvo Apusinb il chik li pojtzsaxb een li meex. Hablado. Aatinanb il. La mujer ya ha sido hablada. Aatinanb il chik li ixq. Hablar en secreto, susurrar , ak. La mujer se murmurar. Hasb pasa el da murmurando. Naxnumsi kutank chi hasb ak li ixq. por qu slo vives secreteando?. K a ut naq junes hasb ak nakab aanu. Hablar. Aatinak. Domingo le habl al nio. Xraatina li ch ina al aj Ku . Hace tiempo, antiguo, antes. Najter, mayer, junxil (sin.). El pap de ellos hace tiempo que se fu. Najter naxik li xyuwaeb. Esa aldea hace tiempo que se asent. Najter chik xxaqab ankil li k aleb aal a an. Hace tres das. Oxejer. Hace tres das llegamos a pasear a Carch. Oxejer koohulak chaq chi b ehek Karcha.

Hacer (no especfico). B aanunk. Ya hice lo que dijo tu abuela. Xinb aanu chik li k a' ru xye laawixa an. Iremos a hacer algo. Xik qe xb aanunkil. Hacer almcigo. M u u n i n k . El anciano est haciendo almcigo de cardamomo. Yo chi mu unink tz ili cheekel winq. Hacer bola algo, redondear. T orob ank. La seora hizo la masa en forma de bola. Xt orobli q em li qana chin. Hacer bulla (un grupo o varias personas). Choqoqnak. La gente como hace bulla. Nake choqoqnak li poyanam. Hacer bulla (varias personas). Xejbak. La gente est haciendo bulla. Nake xejb ak li poyanam. Hacer muchos agujeros en la tierra, escarbar rpidamente. Bekink, pikink. El cerdo escarb varios hoyos en el corredor. Xb eki xmu li kab l li aaq. Hacer muecas con los labios en forma de burla o desprecio hacia otra persona. Biyok. La muchacha se burl de nosotros. Xooxb iy chi re li ixqa al. No es bueno que te burles de la gente. Moko us ta naq taab iyebli poyanam. Hacer muecas, gestear. Bitz ok. La mujer est haciendo muecas. Yo chi b itz ok li ixq.

% 2

Hacer olocausto. Utzuk, mayejak. Los sembradores realizaron olocausto en los cerros y montes. Xkohebchi utz uk laj awinel satzuul. Hacer prricos, hacer ejercicios. Chok yank. El hombre hace prricos. Nachok yank li winq. Hacer prricos endurece los msculos. Li chok yank nakawob resink tz ejwal. Hacer ruido. C h o q i n k . Los muchachos estaban haciendo ruido por eso no dorm. Nake choqink li al jokan naq inkaxinwar. Estabas haciendo ruido en tus sueos. Yookat chi choqink saaawara. Hacer tamalitos de elote. Iswahib k. Mi madre est haciendo tamalitos de elote. Yo chi iswahib k linna . Hacer, ejecutar, operar. B aanunk. Realic un buen trabajo. Xinb aanu jun chaab il k anjel. Hicimos lo que nos ordenaste. Xqab aanu li xaye qe. Hacerlo hondo, hacer crecer. Chamob resiik. La milpa creci por la lluvia. Xchamok li k al xb aan li hab . Hacerlo polvo, pedacitos, migaja. K ajink. Hicimos pedacitos una gran piedra. Xqak aji jun mamapek. Hay haces migaja el pan. Taakaji li kaxlanwa. Hacerlo sonar, llamarlo. Xyaab asinkil. Juan se fue llamar a

302

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Manuel. Xko o laj Xiwan xyaab ankil aj Manu . El msico est ejecutando marimba. Laj wajbyo xwajb ankil li tusb il cheson. Hacha. Maal. Rajamos el palo con el hacha. Xqatzir chi maal li che. Dnde compraste el hacha?. B ar xaloqli maal. Halcn. W e e j k a n , c h i n i x . Los halcones comen serpientes. Nakekuxuk kantili weejkan. El halcn. Li weejkan. Hamaca. A b . E s d i v e r t i d o columpiarse en la hamaca. Saasa t uuyank sali ab . Revent la hamaca de mi pap. Xint up li rabinyuwa . Hambre, apetito. Tz okajik. Tenemos hambre. Yo qatz okajik. El hambre lo mat. Tz okaak xkamsink re. Haragn, perezoso. Q e n k u n , qemkun. Mi esposa es perezosa. Q emkun li wixaqil. Hasta, ahora, hace un momento (partcula adverbial de tiempo). Toja, toje, tojo . Acaba de pasar. Tojaxnume k. Hasta ahora nos habl. Tojaxooraatina. Hasta, todava (partcula adverbial que indica un espacio de tiempo). Toj. Todava comi antes de irse. Toj xwa ak naq xko o. Dice que viene hasta maana. To j hulaj chaq chank.

Hechicera, hechizo, brujo. Tuul. El hechizo lo mat. Tuul xkamsink re. Hechicero, brujo. Aj tuul. Un brujo nos corri. Xooraanila jun aj tuul. El hechicero se muri. Xkam laj tuul. Hecho hondo, profundo. Chamob resinb il. El hoyo es hecho profundo. Chamob resinb il li jul. Hecho manojo. C h e e t i n b il. Las flores estn puestas por manojos. Cheetinb il li atz um. Hechura, mandado, obligacin. B a a n u h o m . Todava tengo un mandado por eso no voy a jugar. Toj wank jun inbtaqlankil jo kan naq ink a tinb atz unq. Nuestro mandado se nos olvid. X s a c h s a q a c h o o l l i qab aanuhom. Hediondo, hiede, apesta. Chu. El perro apesta. Chu ru li tz i . Tienes olor a estiercol de pollo. Chu xk ot kaxlan chawu. Helecho espinudo (nombre cientfico polipodiaceae ptesis). K ixch ut. No toques el helecho con espinas. Maacheli k ixch ut. All hay grandes helechos con espinas. Ninqi k ixch ut wankebaran. Helecho. Ch ut. Sembramos una mata de helecho en el patio. Xqaw jun toon c h u t c h i r u n e b a a n . Pareces helecho. Kama at li ch ut.

% 3

Kaxlan aatin Q'eqchi'

303

% 4

Hembra (aves). Tux. Gallina. Tux kaxlan. Herbicida. Katb apim. El herbicida no sirve para nada. Maak ana ok wi li k atb apim. Herencia, pertenencia. Eechej. Mi abuelo me dej herencia. Xkanab w e e c h e j i n y u w a c h i n . Esta es herencia de los visitantes. Reechejebli ulaawaayi . Hermana de hombre. Anabej. Mi . hermana es enojada. Josqli wanab Maana me casar con tu hermana. Tinsumlaaq rik in laawanabhulaj. Hermana mayor (entre mujeres). Chaqna. All viene mi hermana. Waayichaq inchaq na . Hermana mayor de mujer, mayor. C h a q b e j . Es mayor que yo. Chaq b ej chi wu. Mi hermana mayor. Inchaq . Hermano mayor (de hombres). Asb ej. Mi hermano tiene veinte aos. Jun may hab wank re li was. Mi hermano se llama Carlos. Aj Kalich xk ab ali was. Hermano menor, ser menor. Iitz inb ej. Domingo es menor que Vctor. Iitzinbej laj Kuchi ru laj Bit. T eres mi hermano menor. Wiitz inat. Hermano menor (ser). Iitzinbejil. Es bonito estar en condicin de

hermano menor. S a w a n k s a iitz inb ejil. Hermosa (o), galn. Chaq al ru. La mujer es hermosa. Chaq al ru li ixq. Hernia. Mojtz . A mi madre la operaron por su hernia. Xe xcholinnaxb aan li xmojtz. Le duele su hernia. Ra xmojtz . Herramientas. K anjelob aal. Quin escondi mis herramientas?. Ani xmuquk re link anjelob aal. Hervir o calentar. Q ixnank. Ve a calentarte cerca del fuego!. Ayu chi q ixink xk atq li xaml. Calentamos un ixna b ab ay ha . poco de agua. Xqaq Hierba. Ichaj. La hierba no me gusta. Ink anahulak chi wu li ichaj. En la milpa hay hierbas. Wank ichaj sa k al. Hierbabuena, menta. I s k i j , isk i ij. Traes hierbabuena. Taak am chaq isk i j. Los pollos comen hierba xket isk i j li kaxlan. buena. Nake Hierro, metal, machete. Chiich. El sembrador se cort con machete. Xyokriblaj awinel chi chiich. Cuchillo. Ch ina ch iich . Hierva comestible (pie de danto). Roqtixl. Encontramos una canasta de pata de pie de danto (hierba). Jun chakach roqtixl xqataw chaq. Esta hierba se llama pie de danto. Roqtixl xk ab ali ichaj a in.

304

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Hgado. Saaseb/ Ch och . Quieren comer hgado de res?. Ma teeraj xtiwb al xsaasebwakax. De la clera la seora se le revent el higado. Xpuk e k xsaasebli qana chin xb aan xjosq il. Higuerillo. Nombre cientfico Ricinus. Aseetipuub . Que oloroso es el higuerillo. S u n u n k l i aseetipuub . Hija de hombre. Rabin. Mi hija ya creci. Xnimank chik linrab in. Qu hermosa es tu hija!. Q axal ch ina us laarab in. Hijillo (cierta enfermedad que ataca a los bebs cuando una perra tiene cras). Numay, numay tzi , xbook tzi(sin.). Mi hijo se enferm de hijillo. Xtawe k xb aan numay linkach in. Hijo (mijo), querido (trato carioso de los padres hacia los hijos). Wa . Hijo ven ac!. Kim arin a wa . Vamos a trabajar hijo!. Yo o chi k anjelak a wa . Hijo (trmino sagrado). Ajawal. Todos somos hijos de Tepew y Quq kumatz. Chi junilo rajawalo aj Tepew ut aj Q uq kumatz. Hijo de mujer. Yum. Mi hijo se llama Pablo. Aj Paawl xk ab alinyum. Tus hijos ya crecieron. X e ninqank laayum.

Hijo. Alalbej. Mi hijo es haragn. Aj q em li walal. Soy hijo de don Francisco. Ralalin qawaChiik. Hilvanado, hilado. K aamamb il. El algodn est hilvanado. K aamamb il ru li tuux noq . Hilvanar, hilar. K aamak. El anciano est hilando. Yo chi k aamak li ch ina cheekal winq. Himnario. Bichleb, bichlebaal. Compraste tu himnario?. Ma xaaloq laab ichlebaal. Don Francisco me regalar un himnario. Qawachiik tsi jun inb ichleb aal. Hinchado, inflamado. Siip. Tengo el estomago inflamado. Siip insa. Carlos tiene la cara hinchada. Siip ru laj Kalich Hincharse, inflamarse. S i p o o k . Nuestros pies se hincharon por ehek. caminar. Xsipook li qoq chi b Se me hinch la boca por mi muela. Xsipook sawe xb aan linka . Hipar, tener hipo. Chuqubak. El muchacho tiene hipo. Yo chi chuq ub ak li al. Hipo. Chuq ub. El muchacho ya no tiene hipo. Xkotz xchuqub li al. Tengo hipo. Yo inchuq ub . Hogar, familia. Junkabal. Ya tengo familia. Wank chik injunkab al. Este es tu hogar?. Ma ha in laawochoch.
305

% 5

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Hoja (de plantas). Xaq. Hoja de pltano. Xaqtul. Las hojas del rbol se secaron. Xchaqik xxaq li che . Hoja de afeitar (gillete), instrumento para afeitarse. Jooleb . Me cort con hoja de afeitar. Xinyok wib chi ru li jooleb. No vayas a tocar mi rasuradora. Maach elinjooleb . Hoja de milpa. Xaqkal. La taltuza hace su nido con hojas de milpa. Naxyiibxsok li b a chi ru xaqk al. Hoja de pino. Xaqchaj. La casa la adornamos con hojas de pino. Xquutz u ji li kab l rik in xaqchaj. Las hojas del pino son olorosas. Sununk xb ook li xaqchaj.
% 6

Hoja. Xaq. Las hojas del rbol se secaron. Xchaqik xxaq li che . Hojas de tabaco. Xaqmay. En la aldea venden tabaco. Nake k ayink xaqmay sakalebaal. Un rollo de tabaco. Jun b oot xaqmay. Holln. Ab a aq, Ab aq. En la casa hay mucho holln por el fuego. M a ka ch in ab aq wank sakab l xb aan li xaml. Hombre. Winq. Soy hombre. Winqin. El hombre se fue a pasear. Xko o chi b ehek li winq. Hombro. X b een telb. Tu hombro est quemado. K atal xb een aatelb .

Pon la carga en tus hombros!. K e li iiq xb een aatelb . Honda de pita. Jok, rant in. Mat a la serpiente con la honda de pita. Xinkamsi li k antichi jok . Honda. Rantin, jok. La honda se revent. Xt upe k li rant in. Tirar con honda o con fuerza. Rant inink. Hondo, crecido. Cham. El ro est hondo. Cham li nima . Tu pelo est crecido. Cham laawismal. Honestidad, rectitud, firmeza, estabilidad, fortaleza. Tiikilal. El seor vive con firmeza. Satiikilal wank li qawachin. Trabajen con honestidad y nadie hablar de ustedes. K anjelanqex satiikilal ut maani t-aatinaq cherix. Hongo (trmino general). Okox. El hongo es sabroso cuando es cocido entre hojas en cenizas. Saasa li okox salancha. No toques ese hongo es hongo del diablo. Maach eli okox a an rokox aj tza. Hongos (color caf). A s a m . Que sabroso comer hongos. S a a s a xtzekankil li asam. En la milpa hay in asam sa muchos hongos. Makach k al. Honrar, apreciar , estimar. Oxloqink. Nosotros honramos a nuestros padres. Naqoxloqihebli qanaqayuwalaa o.

306

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Hora, tiempo. Hoonal. Qu hora es?. Joq e hoonal. Horcn de. Roqechal. Ese palo me va a servir para horcn de mi casa. Tk anjelaq cho q roqechal wochoch li chea an. Horcn. Oqech. El horcn se pudri. Xq umeto'k li oqech. De qu palo son tus horcones?. K a' ru cheul laawoqech. Horizonte. X t o o n c h o x a . Observamos el sol cuando se oculta en el horizonte. Naqil naq na'ok li saqe sa xtoon choxa. El horizonte est bien rojo. Kaqkaq xtoon choxa. Hormiga arreadora, apellido de la regin, modo imperativo del verbo trenzar. Tzul. La hormiga arreadora me pic. Xinxtiw aj tzul. T eres de apellido Tzul?. Ma aj Tz ul xsum aak ab a . Hormiga negra (grande). Xoroq ooq, xoloqooq, puq'ikot. Una hormiga negra me pic. Xinxtiw jun xoroqooq. En el azcar hay hormigas negras. Wankebxoroq ooq sali k ajkab . Hormiga, llaga. S a n k . F u i m o s picados por hormigas. Xootiwek xb aan sank. Mi pie tiene llaga. Sank reekli woq.

Hormiguero. X m u l s a n k . En el hormiguero hay una serpiente. Wank jun k antisaxmul sank. Horrible, espantoso, despreciable. Xikobaal. Esa tierra es horrible. Xik ob aal ru li ch ocha an. Dicen que nosotros los hombres somos horribles. Xik ob aal len qu laa o winq. Hoyo. Jul. En el camino hay un gran hoyo. Wank jun mamajul sali b e. El cerdo se cay en el hoyo. Xt ane k sajul li aaq. Hoyuelos (de la cara). Xob. Cuando la muchacha se re se le notan los hoyuelos. Nak utunk xxobli ixqa al naq naseek. No tengo hoyuelos. Maak ainxob . Huella. Nums. Aqu est la huella del tigre. Waayi xnums li hix. En el camino hay muchas huellas. Xiikil nums sali b e. Hurfano, persona pobre sin casa ni familia. Neb a yox. El hurfano se muri. Xkam li neb ayox. Hueso de la pechuga (de los animales). Cholok . El gallo tiene el hueso de la pechuga pequea. Kach in xcholoklaj tzo xul. Hueso. Baq. A los perros les gusta mucho los huesos. Sa nake ril li b aq li tz i . Me fractur un hueso del pie. Xintoq jun xb aqel woq.

% 7

Kaxlan aatin Q'eqchi'

307

Husped, posada. O c h o c h n a a l . Somos huspedes. Aj ochochnaalo. A doa Ixmukane le pedimos posada. Xqapatzchaq qochochnaal re qana Ixmukane. Huevo. Molb. El perro se comi el huevo. Xlow li molbli tz i . Huevo de pava. Xmolbak ach. Humareda, humo. Buutz. En la roza hubo mucha humareda. Makach in b uutzx el sali k atok. Humear, humareda (forma en que sale el humo). B ukuknak. En la casa est saliendo humareda. Nab ukuknak chi elk sib j sali kab l. Hmedo. Lanlan. Tu pantaln todava est hmedo. Toj lanlan laawex. Tierra hmeda. Lanlan ch och .
% 8

Humilde, amable, pacfico. Q un x c h o o l . Nuestros vecinos son a m a b l e s . Q u n e b x c h o o l l i qechkabal. Soy humilde. Q un inch ool. Humo. Sib. En la casa hay mucho humo. Makachin sib sa kabl. Maak'a' sib' sa' kab'l. No hay humo en la casa. Hundirse, sumergir. Subek. La canoa se hundi en el agua. Xsub e k sahali jukub . Huracn, tornado. K a q s u t i q , kaqsuut iq. El huracn destruy la casa. Xjukli kab l li kaqsuut iq . Se avecina un huracn. Chalk re jun kaqsuut iq .

308

Kaxlan aatin Q'eqchi'

I
Ichintal. Xe ch ima. Los ichintales son grandes. Ninqebli xe ch ima. Van a vender el ichintal?. Ma teek ayi li xe ch ima. Idea nueva, costumbre nueva, conocimiento nuevo. Aknaleb. En la escuela adquir nuevos conocimientos. Naab al li akna leb xintaw satzoleb aal. Juan tiene una idea nueva. Wan jun rakna leblaj Xiwan. Idear, planear, pensar. Alank sa choolej. Pensamos construir una casa a la orilla del ro. Xqak'a'uxla kab'lak chi re nima . Idioma, lengua. Aatinob aal. Nuestro idioma se llama qeqchi. Qeqchi xk ab ali qaatinob aal. Escrib mi idioma en papel. X i n t z iiba li waatinob aal sahu. Incienso. K a x l a n p o m . Huele a incienso en la calle. Sununk kaxlan pom sab e. Inciso. Ch olil, ch olal. El libro tiene muchos incisos. Naab al xch olil li nimla hu. Inclinado. A n o . L a c a s a e s t inclinada. An o li kabl . Ustedes estan inclinados sobre la pared. An ookex chi ru li tz ak. Inclinar. Anab ank. Inclin el horcn en la pared. Xin anabli oqech chi ru li tz ak. Indagar, estar preguntando (accin frecuentativa). Patzink. En la aldea estuve preguntando pero dicen que nadie lo conoce. Xinpatz ink chaq sak aleb aal ab an ma ani len nanawok ru. Indica el tiempo o aspecto progresivo. Y o o k . Estamos caminando. Yooko chi b ehek. Estn agarrando al pato. Yookebxchapb al li patz. Indicador de gnero masculino, acompaa a los nombres. Aj, laj. Carlos lleg a Carch. Xhulak aj Kalich Karcha. Miguel cay al ro. Xt'ane'k laj Mek sanima . Infierno. X b a l b a . Todos los pecadores irn al infierno. Te xik sa xb alb a chi xjunileblaj maak. El

infierno est en la tierra. S a ruuchich ochwank li xb alb a. Inflado, hinchado. T z a n t z o . La tinaja est inflada. Tzantzo xsali kukb'. Inflador. Keeb a iq . El inflador no sirve. Ink aus li k eeb a iq . Infringir leyes. Q etok chaqrab. Los ladrones infringen la ley. Nake q etok chaq rablaj elq . Ingrediente. Xyu. Ingrediente para tamal. Xyu oben. Al frijol no le echaron ingredientes. Moko xe'xk e ta xyu li kenq . Iniciarlo, comenzarlo, empezarlo. Xtikib ankil, xyoob ankil (sin.). Los albailes estn comenzando a construir. Yookebxtikib ankil kab lak laj tz ak. Injerto. Raxtul. Un injerto cay sobre m. Xtane k jun raxtul sainb een. Sembr una mata de injerto. Xwaw jun toon raxtul. Inquilino. Aj tokabl. El inquilino escap. X eelelik laj to kabl. Don Sebastin es inquilino. QawaB ex aj to kab l. Inscribir, anotar. Tz iib ank . En la escuela estn inscribiendo. Yookeb chi tziibank sa tzolebaal. Yo inscrib a tu hijo. Laa in xintz iib ank re laakach in.

Inspido, desabrido. Sup. Nuestra comida est inspida. Sup xtibel qawa. Frijol desabrido. Sup aj kenq . Instrumento musical (marimba, guitarra, arpa, etc.). Wajb. El instrumento musical suena bonito. Sa naxye li wajb. Mi instrumento musical. Inwajb . Instrumento para amarrar. B ak leb . Busqu muchas pitas para amarrar. Naab alebb ak lebxinsik . Mi pita para amarrar se pudri. Xq umetok linb ak leb . Instrumento para aserrar (serrucho, sierra, etc.). Jachleb c h e . Compren un su serrucho. Loq omaq junaq eejachlebche . Instrumento para curar. B anleb. El metal que est sobre la mesa sirve anlebli ch iich wank para curar. B chi ru meex. Instrumento para escarbar; azadn, pala, piocha. Jokleb', b ekleb , pikleb . Se quebr el mango de mi piocha. X t o q e k r u q m l i n b e k l e b . Juan compr un instrumento para escarvar. Xloq jun xpiklebaj Xiwan. Instrumento para medir. B islebaal. EL instrumento del vendedor no pesa cabal. Ink atz aqal nab isok li xb isleb aal laj k ay. La

% 0

310

Kaxlan aatin Q'eqchi'

balanza se perdi. X s a c h l i b isleb aal. Instrumento para medir: libra, guacal, metro, etc. B i s l e b . Robaron nuestra libra. Xerelq a li qab isleb . La seora perdi su libra. Li qana chin xtz eq xb isleb . Instrumento que sirve para limpiar, borrador. M a s l e b , sachleb'. No tengo con que limpiar. Maak ainmasleb. Se robaron mi borrador. Xe relq a linmasleb . Insultar. Hob ok. El ladino nos insult. Xooxhobli kaxlan winq. No insultes nadie. Maa'ani taahob . Insurgente, guerrillero. Aj rubel p i m . Fueron capturados cinco insurgentes. Xechapek hoob aj rub el pim. Domingo es subversivo. Aj rub el pim laj Ku . Inters, porcentaje. Ral tumin. Me pagaron muy poco inters de m dinero. Maakaaj wiral intumin xextoj. La seora tiene inters por su dinero. W a n k r a l x t u m i n l i qana chin. Introducir, meter. Kujuk, chikok (sin.). Introduce en tu bolsa el dinero. Kuj li tumin salaab oox. No vayas a meter tu mano en la tinaja. Ma kuj aawuqsali kukb'. Inundacin. B u u t i h a , b u t . Nuestras siembras fue llevado la

inundacin. Xk ame k xb aan b uutli qawinj. Inundarse, rebalsarse el agua. B utink, butirk. El arroyo se inund. Xbutink li roqha. Hace tiempo se inundaba el ro. Nab ut ink li nimajunxil. Intil, idiota. Xyajyox. Santos es un intil. Xyajyox laj Sant. Inventado, comenzado, iniciado. Yoobanbil, tikibanbil (sin.). El trabajo ya fue iniciado. Yoob anb il chik li k anjel. Inventar chismes. P a k ok aatin. Matilde le gusta inventar chismes. Sa naril pak ok aatin lix Mat. Inventar, comenzar. Y o o b a n k . Comenzamos a comer. Xqayoob aq waak. La mujer invent mentiras contra m. Xyoob aatin chi wix li ixq. Invierno. Habalqe. El invierno ya comenz. Xtikla chik li hab alq e. El invierno trae mucho lodo. Makach in sulul naxk am chaq li hab alq e. Ir. Xik. Estamos yendo a nuestro trabajo. Yooko chi xik saqak anjel. Cundo te vas?. Joq e tatxik. Irse corriendo. Rumb ak. El ladron de pollos se fue corriendo. Narumb ak chi xik laj elqkaxlan. Nos venimos corriendo. Nakoorumbak naq xoochal.

% !

Kaxlan aatin Q'eqchi'

311

Izote. K uuk iil, k uuk il. En lmite de nuestro terreno sembramos izote. X q a w k u u k i i l s a x n u b ' a j l l i qach och .

Izquierda (adverbio que indica direccin). Tze. Mano izquierda. Tz e uq m. Vamos para la izquierda. Yo oqebsatz e.

% "

312

Kaxlan aatin Q'eqchi'

J
Jabal, coche de monte. K icheaaq. La carne del jabal es sabrosa. Sa xtib el li k icheaaq. Fuimos correteados por los jabales. Xooaanilasiik chaq xb aanebk icheaaq. Jabal. Chakow. El jabal es parecido al cerdo. Kama an li aaq li chakow. El cazador mat un jabal. Xkamsi jun chakow laj yo. Jaguar, pataxte (planta que da frutos). B aalam. A los jaguares les gusta comer carne. Ebli b aalam sa nakeril ketok tib. El pataxte es delicioso. Saasa ru li b aalam. Jalador. Kelob aal. Compr un jalador para sacar la basura. Xinloq jun kelob aal re risinkil li mul. Jams, nunca, no (partcula negativa). M a a j o q e, maajaruj, maajaruq, maajunwa. Nunca voy a creer lo que dicen. Maajoq e tinpaab li nakexye. Jams saldremos de e too elq nuestra propiedad. Maajoq sali qana aj. Jejn, mosquitos. Suq. Aqu no hay jejenes. Maakaebsuq arin. Los mosquitos nacen en los charcos. Sa pumpuukil hanake yo laak li suq. Jeringa, instrumento para tirar. Kutleb . La punta de la jeringa es grande. Nim ru uj li kutleb . Cuando los perros llegan busco con que tirar. Naq nake hulak li tz ininsikinkutleb . Jcara. K aam joom. Detrs de la casa est sembrada una mata de jcara. Awb il jun toon kaam joom chi rix kab l. La jcara da sombra. Nak ehok mu li k aam joom. Jilote (elote tierno). Och. A las xaras les gusta los jilotes. Sa nake ril li och li ch ejej. Jilote. Aq pan. Abundan los jilotes en la milpa. Numtajenaq li aq pan sali kal. Las xaras estn comiendo los jilotes. Yookeb xketb'al li aq pan li ch ejej. Jilotear. Aq pano'k. Hoy hace un ao ya jilote la milpa. Junab er anajwank ak x aq pano k chik li k al. Jiote (enfermedad de la piel de los animales). Sal. El perro tiene jiote. Sal rix li tz i .

Jocote. Rum. Les compr jocotes. Xinloq chaq eerum. El jocote se pudri. Xq a li rum. Joven, muchacho. Ch ajom. Andrs se cas muy joven. Toj ch ajom naq xsumla laj Lix. Somos jvenes. Ch ajomo. Joven, seorita, muchacha. T ujixq, tuq ixq. Todava eres joven. Toj t ujixqat. Juego, algo por jugar. Batzum. Lo atz um que tengo es lo que juego. Inb a wank wik in. Juez. Raqol aatin. Don Marcos es juez. Aj raqol aatin qawaKux. El juez es mal hombre. Lab al winq laj raqol aatin.
% $

Juguete. B atz uul. La seora le regal un juguete al nio. Xsi jun xb atz uul li chinaal li qanachin. Tengo muchos juguetes. Wank naaba l inb atz uul. Juguetear, desperdiciar. B a t z u n l e n k . Los nios desperdiciaron las tortillas. Xexbatzunle li wa li kokal. Mi hermanito cuando se ba desperdici mucha agua. Naab al ha xb atz unle li wiitz in naq x atink. Junco comestible. Kala . El junco es sabroso en tamal. Saasa sali kala sa' ob'en. Voy a ir a buscar juncos. Xik we aj kala . Junco. B ayl, b ahil. Con junco salen buenas canastas. Chaab il li chakach nael chi ru bayl. El junco corta. Nayok ok li b ayl. Juntar (granos), amontonar. Tzoqobank. Junt maz en el suelo para los chompipes. Xintzoqobixim sach ochrehebli ak ach. Juntar. Molkank. Hay me juntas veinte pollos. Taamolka junmay inkaxlan. Todava voy a juntar caf. Toj tinmolk anq kape. Juntarse repentina o rpidamente. Molaamil. Cuando nos dimos cuenta la gente ya estaba reunida. Molaamil li poyanam naq xqak e reetal.

Jugar balompi. Batzunk bolotz o q . Fuimos a jugar balompi. Xoohulak chaq chi b atz unk b olotz oq. Jugar lotera. B uuluk. Estamos jugando lotera. Yooko chi b uuluk. Domingo slo jugando loterias se mantiene. Junes b uulik najxb aanu laj Ku . Jugar, hacer deporte, acto de aparear. B atz unk. Estamos jugando ftbol. Yooko chi b atz unk b olotz oq. Llevaron a mi perra para que sea apareada por el macho. Xe xk am chi b atz unk linxa'an tz i .

314

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Juntarse, emposarse. (agua en el suelo). Pumlaak. El agua se junt en el camino. Xpumla li hasali b e. Jute. Pur. Traje un matate de jutes. Jun champa pur xinkam chaq. Jutes pequeos. Kokpur. Jutear, agarrar jutes (en el ro). Purub k. Nadie quiere ir conmigo a agarrar jutes. Ma ani naraj xik chi wix chi purub k. Juventud (de hombres). Ch ajomal. No desperdicies t juventud, estudia!. Ma yal aatz eq laach ajomal, tzolon. Mi juventud ya pas. Xnume k chik linch ajomal.

Juventud (de mujer). Tuqixqilal. La juventud de la mujer pasa rpido. Junpaat nanume k li tuq ixqilal. Juzgar, hacer cuenta. Birok rix. Nuestros paisanos nos juzgaron. Xe xb ir qix li qakomon. No hicieron bien la cuenta de nuestro pago. M a a m i n t z a q a l x e x b ir rix li qatojb al.

% %

Kaxlan aatin Q'eqchi'

315

L
Labios. Xtzuumal e. Me mord los labios. Xinhachxtz uumal we. El fro te quem los labios. Xk at xtz uumal aawe li ke. Lactar, darle mama al hijo. Turesink. Dale de mamar a tu hijo para que deje de llorar. Turesi laakach in re naq tkanabyaab ak. A doa Matilde no le gusta dar de mamar a su hijo. Moko nahulak ta chi ru tu resink qanaMat. Ladear, colocar objetos de lado. Salabank. Puse la olla de lado. Xinsalabli uk al. Ladinizarse (actuar como ladino). Kaxlan winqo'k. En la ciudad te ladinizaste. Xatkaxlan winqo'k chaq sanimla tenamit. Lado. Pak al. Solamente pintaste un lado de la casa. Jun pakal aj wi xabon re li kabl. Pasemos al otro lado de la calle. Nume qo jun pak al li b e. Ladrillo (de barro). Xan. Nuestra casa tiene ladrillos. X a n s a li qochoch. Ladrn. Aj elq . El ladrn fue mordido por el perro. Xtiwe k laj elqxb aan li tzi. El ladrn se llev mi pollo. Xk am linkaxlan laj elq . Lagartija, sonaja. Chujchuj. Me asust por la lagartija. Xinxiwak xb aan li chujchuj. A mi hijo le compr una sonaja. Xinloq jun tzojtzoj li walal. Lagarto. Ayin, ayiin, ahin. Con la piel de lagarto hice un par de zapatos. Xinyiibjun sumal inxaabchi ru li rix ahin. Comer lagarto es muy delicioso. Saasa xtiwb al li ayiin. Lgrimas. Xyaal u. Lmpiate las lgrimas con pauelo!. Mes xya al aawu chi sut. Nos sali lgrimas por el humo. X el xya al qu xb aan li sib . Laguneta, laguna. K ' a k n a a b , k a k n a a b . Nos baamos en la laguna. X o o a t i n k c h a q s a li kaknaab. La laguna est bien naab . limpia. Saqsaq ru li kak Laja, piedra lisa y delgada. Baax. En la orilla del ro recogimos muchas lajas. Naabal li b aax xqaxok chaq

chi re nima. Que bonita es la laja. Ch ina us li b aax. Lamer, golpear. Piqok. El perro lami el plato. Xpiqli persekli tz i . Al muchacho le d un puetazo en la frente. Xinpiqchi wuqxpeekem li al. Lamer. Reqok. El perro lami la carne. Xreqli tibli tz i . La nia se lame las manos. Xreq ruqm li ch ina ixqa al. Lamiluz, iluminador. A j k e h o l saqenk. El iluminador est en alto. Naj xteram laj k ehol saqenk. Yo tengo un iluminador. Wan jun ink ehol saqenk. Lmina de zinc. Kaxlan kim. En el techo de mi casa colocaron lminas. X e x k e kaxlan kim sa x b een w o c h o c h . El presidente regal lminas. X s i h o k k a x l a n k im li awa b ej. Lmpara de gas nen. B o l o saqenk. Por la lmpara se ilumina nuestra casa. Nakutano k saqochoch xb aan li b olosaqenk. En la noche es necesaria la lmpara. Aajel ru li b olosaqenk chi q eq. Lapicero. Kaxlan tz iib leb . Tienes lapicero?. M a w a n k a a k a x l a n tz iib leb . Lpiz, lapicero, pluma. Tz iib leb . Lpiz. Tziiblebche. Tengo dos lapiceros. Wank kiibintz iib leb .

Lastimado, daado, golpeado. Chiqil. La espalda del hombre est lastimado. Chiqil rix li winq. Los bananos estn daados. Chiq ilkeb' li tul. Latifundista. Aj ramol choch. Los latifundistas son malos. Lab'eb' laj ramol ch och . Lavadero. Puch leb aal. Las mujeres estn platicando en el lavadero. Yookeb chi seeraqik li ixq sa p u c h l e b a a l . Ese lavadero es comunal. Re komon li puch leb aal a an. Lavado (Relat. a objetos o cosas). Ch ajb il. Esa mesa que est ah est lavada. Chajbil ru li meex wank aran. Los zapatos estn lavados. Ch ajb ilebli xaab . Lavado (ropa o tela). Puchbil. La ropa ya ha sido lavada. Puch b il chik li aqej. El pantaln ha sido lavado con jabn en polvo. Puch b il li wex chi poqxab on. Lavadora. K a x l a n p u c h leb. La lavadora desti la ropa. Xb'on rib' li tikr xb'aan li kaxlan puch leb . Te ensear a utilizar la lavadora. Tink ut chawu roksinkil li kaxlan puch leb . Lavamanos, lavadora, lugar donde se lava, lavadero. Ch ajleb aal uq'm. Quin ensucia el

% /

Kaxlan aatin Q'eqchi'

317

lavamanos?. Ani natzajnink re li ch ajleb aal uq'm. Dicen que hay una serpiente en el lavadero. Wank len jun k antisali ch ajleb aal uq'm. Lavandera. Kaxlan puchlebaal. Lleva tu ropa a la lavandera. K am laawaqsakaxlan puch leb aal. Lavar ligeramente. Puch puchink. Ve a lavar rpido al ro. Puch puch in c h a q s a n i m a . La mujer lav rapidamente su corte. Xpuch puch i li ruuq li ixq. Lavar. Chajok. Ve a lavar trastos al ro. Ayu chi chajok seksanima. Cundo lavaron la olla?. Jo'qe kech aj li uk al. Lazador. Aj kanonel. El lazador agarr una res. Xkan jun wakax laj kanonel.
% (

Lea. Si . El ancianito trajo una carga de lea. Xk am chaq jun iiq sili ch ina cheekal winq. Tus leas son muy pequeas. Q axal koklaasi . Leador. Aj siinel, aj siEl leador se perdi en la montaa. Xsach chaq laj si inel sak iche . Mis familiares son leadores. Aj si ineleblinkomon. Lengua. R u u j a q . Me mord la lengua. Xintiw ru uj waq . Eres lengua larga. Nim ru uj aawaq . Lenguaje hablado u oral. C h i Yeeb il. Me gusta el lenguaje oral. Nahulak chi wu li aatin chi yeeb il. Len, puma (americano). Kaqkoj. El hombre fue asustado por el len. Xxib eek li winq xb aan li kaqkoj. El ux jun len se comi una gallina. Xk kaxlan li kaqkoj. Letra, escrito, escritura. Tz iib . Mi letra. Intziib. Tu letra es buena. Chaab il laatz iib . Levantar. Waklisink, waklesink. El viento levanta mucho polvo. Xiikil poqs naxwaklesi li iq. Levanta tu cabeza. Waklesi laajolom. Levantarse, pararse, progresar. W a k l i i k . Los nios acaban de levantarse. Tojaxe wakliik li kok al. Nuestra aldea progres poco a poco. Timiltimil xwakliik qak aleb aal. Levntelo. W a k l e s i . F u i m o s levantados temprano. E q e l a

Lazar. Kanok. Vamos conmigo a lazar ganado. Yo o chi wix chi kanok wakax. Lac una vaca. Xinkan chaq jun xa'an wakax. Lechuza. Jochbaq, joobaq. Las lechuzas comen carne. Nake xket tib li joch b aq. Leer. Ilok ru hu. Estamos leyendo. Yooko chi ilok ru hu. En la noche no es bueno leer. Ink aus ilok ru hu chi q eq. Lejos, lejano. Najt. Nuestra casa est lejos. Najt wank li qochoch. Nuestro compaero se qued lejos. Najt xkana chaq li qechb een.

318

Kaxlan aatin Q'eqchi'

xoowaklesiik. El tronco fue levantado por el anciano. Xwaklesi xtoon cheli cheekal winq. Ley. Chaqrab. Tienes que hacer lo que manda la ley. Taab aanu li ka' ru naxye li chaqrab. Ante la ley no puedes ocultarte. M a a j u n w a t a t r u u q x m u q b a l a a w i b chi ru chaq rab . Liblula. Tuulux. En la orilla del ro hay muchas liblulas. Xiikilebtuulux chi re nima . Libro (cualquier tipo de texto). Tasal hu. Es tuyo el libro?. Ma aawe li tasal hu. El libro habla sobre leyes. L i t a s a l h u n a a a t i n a k c h i r i x chaq rab . Lder, gua de la aldea. Xjolomil kalebaal, k amolb e (sin.). Nadie quiere ser lder del pueblo. Ma ani naraj ok cho q xjolomil tenamit. Lima de afilar. Jileb. Prstame tu lima. Into niiq laaji leb . La lima se perdi. Xsachk li ji leb . Lmite de una tarea. Ru kaam. El lmite de la cuerda llega hasta aqu. Toj arin nahulak ru k aam. Lmite, lindero, confn. Nubaal, nub ajl. Este es el lmite de nuestro terreno. H a a n a in xnubaal li qachoch. Pnganle lindero a su propiedad!. K e e m a q x n u b a a l leena aj.

Limosnero. A j t z a a m t u m i n . El limosnero no se baa. Ink ana atink laj tz aam tumin. El limosnero est pidiendo comida. Yo xpatz b al xwa laj tz aam tumin. Limpiado, aseado. Mesb il. Mi cara est aseada. Mesb il xnaqwu. Estoy limpiado. Mesb ilin. Limpiar rpidamente. Mesbenk, mesmesink. Limpia el piso rpidamente!. Mesb e ru li tz ak. Limpiar, asear. M e s o k , m a s o k . Limpi la silla. Xinmes ru li tem. No limpiaste bien la casa. Moko us ta xames li kab l. Limpiar, asear. S a a b e s i n k . Limpiamos el patio. Xqasaab esi ru li neb aan. Asate!. Saab esi aawib . Limpiar, escardar (trabajar por alimento). A q i m b e e t a k . El muchacho se fue a limpiar. Xko o chi aq imb eetak li ch ajom. Limpiar, escardar. A q i n k . Limpiamos la milpa entre todos. Xqaq i li k al sakomonil. Limpiar es agotador. Tawaak li aq ink. Linaje, descendencia. Echalalb ejil, komonejil. Nuestra descendencia es Maya. Aj Maay li qech'alalb ejil. Liquidmbar (especie de rbol utilizado para madera y lea). Oqob . Con el liquidambar se hacen

% )

Kaxlan aatin Q'eqchi'

319

buenas mesas. C h a a b i l m e e x nayiibamank chi ru li oqob. T lea es de liquidambar?. Ma oq ob laasi . Liquidar, convertir en lquido. H a obresink. Derrite el granizo. Ha ob resi li saqb ach. Lquido, jugo. Ya al. La caa no tiene jugo. M a a k a xyaal li utzajl. Nosotros tomamos jugo de naranjas. Laa o naqukxya al li chiin. Listo, alerta. Kawalk. El estudiante es listo. Kawalk laj tzolonel. Listo, preparado, terminado. Yaalo'jenaq. Ya estamos listos. Yaalo'jenaqo chik. Nuestro alimento ya est preparado. Yaalo'jenaq li qatzekeemj.
& =

Junyaab asink teeb aanu li aatin a in. Slo lo llamas una vez. Junsut aj wi taayaab asi chaq. Llamar, citar, invitar. B o q o k . Invitamos a dos mujeres a comer. Xqab oqeb' kiibixq chi wa ak. Mi to nos invit a jugar. Xooxb oq chi b atz unk li wikan. Llamar. Ya a b a n k . Hace rato te llamaron. Xatexyaaba m a laq. Varias veces te llam pero no me escuchaste. Xatinyaab a naab al sut ab an ink axinaawab i. Llaves para desarmar, desarmadores. Juklebchiich. Compramos seis desarmadores. Xqaloqwaqibjuk lebch iich . Llegar a la juventud, volverse joven. Ch ajomo k. El hijo de doa Francisca ya es joven. Xch ajomo xyum qanaChiik. Llegar a ser hombre, volverse hombre. Winqilo k. Me hice hombre. Xinwinqilo k. Tus hijos se volvieron hombres. Xe winqilo k laayum. Llegar el medio da. Wa leb o k. Ya es medio da y no han terminado su tarea. Xwaleb o k chikan ut maji nakechoy leek anjel. Llegar, venir. K u l u n k . Lleg mi esposa. Xkulunk li wixaqil. Hasta aqu vino a morir. Toj arin xo'kamq.

Liviano, gil (persona), ligero, activo. Seeb. Mi carga no pesa. Seebli wiiq. El muchacho es gil. Seebli al. Llamado, invitado. B o q b il. Es invitado a comer. B oqb il chi wa ak. Somos llamados por el maestro. B oqb ilo xb aan laj k utunel. Llamador, invitador. Aj boqonel. Tu eres llamador. Aj b oqonelat. Llamar una sola vez, pronunciar una vez, pronunciar al mismo tiempo. Junyaab asink. Esta palabra la van a pronunciar al mismo tiempo.

320

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Llenar algo. N u j a b r e s i n k , nujob resink. Llena la olla con agua!. Nujab resi chi hali uk al. Llenar ceniza, ponerlo gris. Chahiik. La gallina fue llenada de ceniza por la seora. Xchahiik rix li kaxlan xb aan li qana chin. Llenarse de granos. Xoxerk, xoxirk. La cabeza del beb se llen de granos. Xnujak chi xox xjolom li k uula al. Mi brazo se est llenando de granos. Yo chi xoxerk lintelb . Llenarse de piojos. Ukirk, ukok. El perro se llen de piojos. X uk ir li tz i . Bate si no te vas a llenar de piojos. Atin wiink atat-uk irq. Llenarse, inundarse repentinamente. B u t a a m i l . Cuando nos dimos cuenta ya estaba inundado el ro. Ak xb ut ir li nima naq xqil. La canasta la llenamos de tomate rpidamente . Xqab uutikili pix sali chakach. Llenarse, satisfacerse (con la comida). Nujak. La tinaja se llen. Xnujak li kukb . Me llen por el tamal. Xinnujak xb aan li ob en. Lleno de abultamientos, lleno de bolas, con protuberancias. B u q ux. La mesa est llena de abultamientos. B uqux ru li meex. Tienes la espalda llena de uq ux aawix. alteraciones. B

Lleno de agujeritos. Kokkob . Mi ropa est llena de agujeros. Kokk ob ru li waq . Lleno de ceniza. C h a h i n b il. Tu cabeza est lleno de ceniza. Chahinb il sa aajolom. Lleno, llenado. Nujenaq, b'ut'b'il. El corredor est lleno de basura. Nujenaq chi mul xmu li kabl. La bolsa de mi pantaln est llena de piedras. B ut b u chi pek linb oox. Lleno, satisfecho (llenarse con comida). Nujenaq. La casa est llena de basura. Nujenaq chi mul sa li kabl. Ya estamos satisfechos. Nujenaqo chik. Llevar colgado algo en el hombro. Jelonk. Crgame mi red. Jelo we linsoq. Todava estas cargando naranjas. Toj yookat chi jelonk chiin. Llevar de o en la mano (a un nio o una bolsa). C h ilonk. Por favor lleve de la mano a mi nio. Ch ilo linchinaal baanu usilal. Slo trajimos en la mano nuestras tortillas. Yal xqach ilo chaq li qawa. Llevar, traer. K amok. Felisa est llevando agua. Yo chi kamok ha Xpelis. Traje tu hija. Xink am chaq laako . Llorar. Yaab ak. El beb no llora. Moko nayaab ak ta li k uula al. El invidente est llorando. Yo chi yaab ak li mutz .

& 1

Kaxlan aatin Q'eqchi'

321

Lloro, eco. Yaab . El eco de mi silbido se escucha en la montaa. Nak utunk x y a a b i n x u x b s a k i c h e . Al muchacho no puede llorar. Ink ana el xyaabli al. Llorn. Aj yaab. Mi hermanito es llorn. Aj yaabli wiitz in. Vctor slo se hace el llorn. Aj yaab' naq naxb'aanu rib laj B it. Lluvia. Hab . Ya viene la lluvia. Chalk re li hab . Mi abuela se moj por la lluvia. X t aqaak xba a n h a b li wixa an. Lo agrio, su acidez. Xrahil re. La naranja est muy acida. K ajoxrahil re li chiin. Lo agrio del limn. Xrahil re li lamunx.
& 2

Lo que hay que arreglar. Yiib ahom. Nosotros somos obra de Dios. Laa o xyiib ahom li Ajaw. Mi obra se deshizo. X j u k e k linyiib ahom. Lo que hay que decir. Y e h o m . Todava tengo algo que decirles. Toj wank inyehom eere. Lo que hay que lavar. Puchum. Mi abuelita tiene algo que lavar. Toj wank xpuch um li wixa an. No tienes mucho que lavar. Maak aaj wiaapuch um. Lo que hay que pelar(de una fruta o verdura). Bichom. Tenemos mucho que pelar por eso no iremos. Toj wank qab ich om jo kan naq ink a tooxik. Todas esas mazorcas son para que las destuzamos. Qabichom chijunil a hal a an. Lo tirado, lo vacunado. Kutum. All ran laakutum. est lo que tiraste. Wa Llegaron a los que tenemos que vacunar. Xe k ulunk li qakutum. Loco, tener rabia (los perros). Wax ru. El perro tiene rabia. Wax ru li tz i . Estas loco. Wax aawu. Lodo. Sulul. El carro se atasc en el lodo. Xtil sasulul li beelebaal chiich. Tus zapatos tienen lodo. Sulul ru laaxaab . Lombriz (Parsito). Lukum. El nio tiene lombrices. Wank xlukum li ch ina al.

Lo enseado, contenido. K utum. Esto es lo que has enseado?. Ma aan ain laakutum. El maestro todava tiene que ensear. Toj wank xk utum laj k utunel. Lo envuelto, lo empacado. B atom. Traje lo que ya empaqu para que vea si est bien hecho. Xinkam chaq l i n b a t o m r e n a q t a a w i l m a u s xinb aanu. Lo mismo. A an aj wi. Lo mismo te dije yo. A an aj wili xinye aawe. Lo pesado, lo que hay que pesar. B isom. Lo que pes. Inbisom. Mi hermano tiene mucho que pesar. Naab al xb isom li was.

322

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Lombriz de tierra. Milmich. Con lombriz de tierra pescamos. Nakookaribk chi ru milmich. Las lombrices de tierra son pequeas. Kok ebli milmich . Lombriz de tierra. Xlukum ch och , milmich(sin.). Los cerdos comen lombriz de tierra. Nake xket xlukum ch ochli aaq. Las lombrces de tierra se estiran. Nake xyurib ebli xlukum ch och . Lonja de chompipe. Xsu ak ach. Yo quiero la lonja del chompipe. Xsu ak ach twaj laa in. Loro. Chocho . El loro habla. Na aatinak li chocho . Candelaria tiene un loro. Wank jun xchochoXkantel. Lote, terreno. Xoral. Compr un lote. Xinloqjun inxoral. Ese es lote de don Macario. Xxoral qawaMak a an. Lucear, vagar. Chuukibk. T slo vagando vives. Junes chuukibk nakab aanu laa at. Los muchachos se fueron a lucear. Xkoheb' li al chi ch uukib k. Lucero de la maana, venus. A j i i q k u t a n k , K a q c h a h i m , x b een chahim. Qu hermoso es el lucero!. Chinaus laj iiq kutank. Pareces lucero!. Kama anat li kaqchahim. Lucirnaga. Mams, xamxul. La luz de la lucirnaga es bonita. Chinaus xxamlel li mams. No vayas a agarrar a las lucirnagas. Maachapebli mams.

Luego, rpido, pronto. T i k t o , chikcho, koko (sin.). Le dices rpido qu necesitamos. Tikto taaye re k a' ru naqaj. La lluvia vino pronto. Tikto xchal li hab . Lugar de descanso. H i l o b a a l . Nuestro lugar de descanso est limpio. Mesb il sa' qahilob aal. Arreglamos un lugar para descansar. Xqayiibjun hilob aal. Lugar donde se agarran juntes. Purib aal. Ese arroyo es lugar para agarrar jutes. Purib aal li roqhaa an. Ahora cualquiera llega al lugar de jutes. Yalaq ani chik nahulak sali purib aal. Lugar donde se hace fuego. Xamlebaal, xamluul. El lugar de nuestro fuego est mojado. T aqt aq xna'aj li qaxamluul. Lujoso, fino. Xq emal, chaab il (sin.). La cama que compraste es lujosa. Xq emal li ch aat xaloq . Mi camisa es fina. Xq emal inkamiis. Luna llena. Xwara po. Estamos en luna llena. Wanko saxwara po. En luna llena nunca vayan a sembrar. Maajunwa tex awq saxwara po. Luna, mes. Po. Voy a tardar un mes. Jun po tinb ayq chaq. Luna nueva. Al po. Lustrador. Aj b'onol xaab. El nio es lustrador. A j b ' o n o l x a a b li ch ina al.

& 3

Kaxlan aatin Q'eqchi'

323

M
Machacador. K ulte. Aqu est el machacador que pediste. Weli k ulte' xapatz. Arregl un machacador. Xinyiibjun k ulte . Machacar. Putzuk. Machaqu una taza de chile. Xinputzjun sekli ik. El tomate lo machacamos con palo. Chi chexqaputzli pix. Machacado. P u t z b i l . Tomate machacado. Putz b il pix. Macho (aves). Tzo. Chompipe. Tzo ak ach. Pato. Tzopatz. Machucado, pisado. Yeqb'il. La mano de la mujer est machucado. Yeq b'il ruqm li ixq. El zapote est machucado. Yeq b'il li saltul. Machucar. Yeqok. El caballo nos pate. X o o x y e q l i k a w a a y . La muchacha machuc la mano del nio. X y e q ruqm li chinaal li ixqa al. Madre cacao. K ante. A la orilla de la carretera sembraron madre cacao. X e r a w k a n t e c h i r e n i m b e . Verdad que ste es madre cacao?. K antea in peyaal. Madre. N a b ej. Mi hermana ya es madre. Na bej chik li wanab. Mi madre es bondadosa. C h a a b il linna . Madurar, cocerse. C h a q ak. Los injertos maduraron. Xe'chaqak li raxtul. El frijol ya se coci. Xchaq ak chik li kenq . Maduro, amarillo. Q a n . Los guineos estn maduros. Q anebli keneyi tul. La casa es de color amarillo. Q an xb onol li kab l. Maduro, cocido. Chaq . El zapote ya est maduro. Chaqchik li saltul. El frijol est cocido. Chaqli kenq . Maestro. Aj k utunel. El maestro nos rega. Xooxch iila laj k utunel. El maestro es bueno. C h a a b il laj k utunel. Mago. Aj nawal. El anciano que est all es mago. Aj nawal li cheekal winq wan le . Maguey. Ike. Don Vctor compr mucho maguey. Xiikil ik e xloqqawa B it. El maguey seco se quem. Xk at li chaqi ik e.

Maguey silvestre (Adecuado para fabricar costales). M a w . Los trabajadores estn cortando el maguey silvestre. Yookebxyok b al li maw laj k anjel. Maz. Ixim. Nosotros tenemos maz. Wank qixim laa o. El maz es amarillo. Q an ru li ixim. Majunche. Chakontul, chaatul. Mi hermanito est comiendo majunche. Yo chi lowok chakontul li wiitz in. Frito es rico el majunche. Sa chi k ilinb il li chakontul. Mal aconsejar. Takchi ink. A nuestro vecino lo mal aconsejaron por eso se emborrach. X e x t a k c h i i l i qechkab al jo kan naq xkalaak. No vyas a mal aconsejar a mis hijos. Maatakchi iheblinkok al. Mal consejo. Takchi. El hombre fue a dar malos consejos en la aldea. Li W i n q x h u l a k c h i t a k c h i ink sa k aleb aal. Mal de ojos. B e . Mi hermanito tiene mal de ojos. B e seru li wiitz in. Tu tienes mal de ojos. B e salaawu. Malanga comestible. B alu. Que grandes son las hojas de la malanga. Maak ajoxninqal li xxaq li b alu. Es sabroso comer la malanga. Saasa xlowb al li b alu. Malanga venenosa. M a r a a q . La malanga (venenosa) no es

comestible. M o k o n a k uxe ta li maraaq. Las hojas de la malanga venenosa son grandes. Ninq x xaq li maraaq. Maldad. Maa usilal. El pecador tiene el corazn lleno de maldad. Numtajenaq maa usilal saxch ool laj maak. Por tu maldad irs al infierno. T a t x i k s a x b a l b a x b a a n laamaa usilal. Maleta, lugar para llevar carga. Iiqobaal, iiqaal, jelool tikr. La maleta es de cuero. Re tzuum li iiqob aal. Consegu un maletn. Xintaw jun wiiqob aal. Malo. Lab . Ese hombre es malo. Lab li winq a an. Eres muy malo. Q axal lab at tz aqal. Mamar. Tu uk. Los cerditos maman. Nake tu'uk li kokaaq. El nio ya est grande y todava mama. Nim chik li al ut toj natu uk. Manchado, sucio. Chuluk. Tu ropa est manchada. Ch uluk ru laawaq . Estoy sucio. Ch ulukin. Mandado, comisin. T a q l . Mensajero, mandadero. Aj taql. V a hacer el mandado que te dije!. Baanu chaq li taql xinye aawe. Mandado, enviado (alguien). Taqlanb il. No lo regaes porque slo fue enviado. Maach iila xb aan naq yal taqlanb il.

& 5

Kaxlan aatin Q'eqchi'

325

Mandar, enviar. T a q l a n k . El muchacho lo mandamos a baar. Xqataqla chi atink li al. Mara me envi una carta. Xtaqla chaq jun inhu Xmar . Mano. Uq m, uqb . Rama de rbol. Ruq m che . Slo tenemos dos manos. Kiibaj wiquq m. Manojeado, est en manojo. Chetcho. El banano est agarrado en manojos por el mono. Chetcho li tul xb aan li max. Manojo de ajo (veinticuatro trenzas de ajo). M a n s . Deme un manojo de ajo. K e j u n m a n s wanx. Manojo, ramo. Y o o j , c h e e t . Un manojo de frijol. Jun yooj chi kenq . Traje un manojo de hierbamora. Jun cheet maak uy xink am chaq. Mar. Palaw. El mar pareciera que no tuviera fin. Chanchan maak axraqik li palaw. El agua del mar es salada. Pitz pitzli ha' re li palaw. Marchitarse. Tzumaak. La flor se marchit. Xtz umaak li uutz u uj. La flor de naranja se marchita por el sol. Natz umaak ratz um li chiin xb aan li saq e. Marco, balanza. Peex. La balanza no sirve. Moko us ta li peex. El maz lo pesas con balanza. Chi peex taab is li ixim.
326

Margen, orilla, borde, pedazo (de algo que sobra). Xmaril. El lmite del pueblo llega hasta la orilla del ro. Toj chi re nima nahulak xmaril li tenamit. Pedazo de corte. Xmaril uuq. Mariposa nocturna. Tzupxul. La mariposa nocturna apag la candela. Xchup li kanteel li tzupxul. La mariposa nocturna tiene polvillo. Wank xchahel li tz up xul. Mariposa. Peepem. Te pareces a una mariposa muy bonita!. Kama nat jun ch ina usil peepem. Las mariposas parecen flores sobre la grama. Kama anebli atz um li peepem sa xb een li pach aya . Marranero, carnicero. Aj kamsihom aaq. Mi to es marranero. Aj kamsihom aaq li wikan. Martillo (instrumento para clavar). T ojleb. Ve a traer el martillo. Xok chaq li t ojleb . Martn pescador. C h e j c h e n . Matamos un martn pescador. Xqakamsi jun ch ejch en. No es bueno comer martn pescador. Moko us ta xtiwb'al li ch ejch en. Masa. Q em. Tu tortilla todava es masa (cuando no est bien cocida). Toj q em laawa. Los pollos comieron mucha masa. Naab al q em xe xlow li kaxlan.

& 6

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Masacuata (especie de vboras). Ajawchan. Matamos una masacuata. X q a k a m s i j u n a j a w c h a n . La masacuata trag una gallina. Xnuq jun kaxlan li ajawchan. Mscara, antifaz. K oj. La mscara da miedo. X i w a j e l l i k o j . Los bailadores de venado utilizan mscaras. Eblaj xajol kej nake roksi li k oj Masticar. Hablenk. El beb slo mastic la tortilla. Yal xhab le li wa li k uula al. La mujer est masticando chicle. Yo chi toq ib'k li ixq. Matar pavos, comer pavos. Ak achib k. Vamos a ir a comer pavo. Xik qe chi ak achib k. Matar, destazar. Kamsink. Matamos un gran danto. Xqakamsi jun mama tixl. Estn destazando reses. Yookeb chi kamsink wakax. Matarlo, asesinarlo. Xkamsinkil. Estn matando a la marrana. Yookeb xkamsinkil li xa'an kuy. Matate. Champa, qolebaal, kaat. Tu mtate es grande. N i m laachampa. El matate se rompi. Xpeje k li champa. Materia, pus. Pojk, poj. La herida de mi compaero tiene pus. Wank pojk s a x y o k o l a l l i w e c h b e e n . La materia est muy amarilla. Q anq an li pojk.

Material utilizado para limpiar la boca o los labios (bigotera). Masba e, mesba e. Psame una bigotera!. Numsi chaq junaq inmasb a e. La bigotera se ensuci. Xtz ajno k li masb a e. Matilisguate (nombre cientfico Tabebuia Rosea). Tzolkuk. Los matilisguates son rboles grandes. Ninqi cheli tzolkuk. El matilisguate. Li tzolkuk. Matraca. Lek lek che , k ark arche . Mi hermanito est haciendo sonar la matraca. Yo chi ch e ok lek lek che li wiitz in. Deja de hacer ruido con la matraca. Kanab' choqink rikin li lek lek che . Matriz. A l o b aal. La seora fue operada de la matriz. X c h o e ralob aal li qana chin. Mazo. Cheet. Un mazo de ajo. Jun cheet anx. Por manojos. Chi cheet. Mazorca (en gral.). H a l . L a s mazorcas son grandes. Ninqebli hal. Se robaron nuestras mazorcas. Xe relq a qahal. Mazorca con granos redondos, de color amarillo. Chaklich. Mis mazorcas son slo de granos redondos. Junes chaklichlinhal. Mazorca que tiene dos cabezas (tambin es utilizada esta palabra con frutas cuaches).

& 7

Kaxlan aatin Q'eqchi'

327

Paat, pa t. La mazorca tiene dos cabezas. Pa at li hal. Mecnico. Aj yiibanel chiich. El mecnico est muy sucio. Maka ch in x t z a j n i l l a j y i i b a n e l c h i c h . Kab raqan es mecnico. Aj yiib anel ch ichlaj Kab raqan. Mecapal de maguey. Ik eetaab . Mi mecapal de maguey se revent. Xtupe k li wik eetaab . Medida, (medida que se utiliza,puede ser, onza,libra, botella, litro, vaso,guacal ). B iis. Vndeme una medida (onza) de caf. K ayi jun biis inkape. Doa Petrona vende por medida. Chi b iis nak ayink qanaPet.
& 8

Medido, pesado. Bisbil. Nuestra comida la dan medida. Chi b isb il li qawa nake xk e. Medio de comunicacin. Puktesib aal esil. Un saludo mandamos en los medios de comunicacin. Xqataqla jun sahil ch oolejil sali puktesib aal esil. Ahora ya existen medios de comunicacin. Anajwank wankebchik puktasib aal esil. Medio da. Wa leb . Llegaremos hasta medio da. Toj wa lebtoohulaq. Ya es medio da. Wa lebchik. Medio oscuro, opaco, nublado. Moymoy. El da est nublado. Moymoy

ru kutank. Veo nublado. Moymoy nakin ilok. Medir con los brazos. Moqojink. Hay miden (con brazadas) el lugar de la casa. Teeb'is xna aj li kab l. Medir, pesar (modo imperativo o exhortativo del verbo medir o pesar). B is. Pesa el maz!. Bis li ixim. Medir, pesar algo. B isok. Pesamos cuatrocientas libras de maz. Xqab is jun oq obchi ixim. Hgannos el favor de medir nuestro terreno. Teebis qach ochteeb aanu usilal. Mejilla. Xuk e, kohej, xkatq e. Me lastim la mejilla en la pared. Xinten xxuk we chi ru tz ak. Tu mejilla est sucia. Tz ajn xxuk aawe. Mejor. Xkun. Mejor vete. Ayu xkun. Mejor que se vaya contigo. Xikaq xkun chawix. Menearse, moverse. Heetank. Dja de menearte!. Kanabheetank. Menstruar, lavar. P u c h u k . La muchacha menstru. Xpuchuk li ixqa al. Mara no lav mi ropa. Moko xpuchta li waqXmar. Mentira, engao. B a l a q . El presidente slo mentiras nos dice. Junes b alaqnaxye qe li awa bej. Con engaos fuimos llevados a votar. R i k i n b a l a q x o o k a m e k c h i juch uk.

328

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Mentira, mentiroso. T i k t i , chikchi. Eres muy mentiroso. Mankunat chi aj tik ti. Dijeron muchas mentiras de m. Makach in tik tixe xye chi wix. Mentiroso (a). Aj tik ti. Mi esposa es mentirosa. Aj tik tili wixaqil. El mentiroso tiene lengua larga. Nim ru uj raqlaj tik ti . Mercado. K ayiil. Hoy es da de mercado. K ayiil kutank anajwank. Vamos al mercado. Yo o sak ayiil. Mestizo, ladino, extranjero. Kaxlan winq, mu s ( s i n . ) . Dos ladinos murieron. Xe kam kiibkaxlan winq. Pareces ladino. Kama nat li kaxlan winq. Meter, introducir. C h ikok. Las naranjas las met en tu bolsa. Xinch ik li chiin salaachampa. El pollo meti su pata en la bebida. Xch ik roq sali uk ali kaxlan. Metido, introducido. Chikcho. El pjaro est metido en su nido. Ch ikch o li tz ik sali xsuk. Mi mano est metida en la miel. Ch ikch o li wuqsaxya al kab . Microbio, animalito. Mitzxul. En nuestro cuerpo hay microbios. Wankebmitz xul sali qatib el. Microscopio. Ilob aal mitz xul. En la escuela hay microscopio. S a tzoleb aal wank ilob aal mitz xul.

Miedo. Xiw. Tengo miedo. Yo inxiw. Mi hermano no tiene miedo por eso se va slo de cacera. Maak axxiw li was jo kan naq xjunes naxik aj yo. Miedoso. Aj xiw. Nuestro perro es miedoso. Aj xiw li qatzi. Nuestro amigo es miedoso. A j x i w l i qochb een. Miel de abeja. Xyaal kab . Compr una botella de miel. Xinloqjun meet xya al kab . Quin reg la miel?. Ani xhoyok re li xya al kab . Miel de caa. Melkab. La miel de caa no es rica. Kosa li melkab . Mi abuelo hace miel de caa. Nayiib ank melkablinmama . Migaja, harina, pedacitos. K aj. Otra vez dejaste aqu las migajas del pan. Arin wichik xakanabxk aj li kaxlanwa. Milpa (se le llama as desde que nace hasta que florece). Waj. Una mata de milpa. Jun toon waj. El aire bot la milpa. Xt an li waj li iq . Milpa. Kal, Waj (sin.). La milpa fue botada por el viento. Xkutek chi ch ochli waj xb aan li iq . Tu milpa se sec. Xchaqik laawaj. Mimbre. Che uxb , b ayl. El mimbre crece a la orilla del ro. Chi re nima nayo'laak li b ayl. El seor se cort la mano con mimbre. Xyokruq m li qawa chin chi ru b ayl.
329

& 9

Kaxlan aatin Q'eqchi'

& 0

Mralo (modo imperativo/ exhortativo del verbo ver). Il. Mira la estrella. Il li chahim. Mra tu trabajo!. Il laak anjel. Miserable, tacao. Pix. Eres un miserable no regalas nada. Maak a nakasi jwal aj pixat. Mi hermana es . tacaa. Aj pix li wanab Moco. Sam. Lmpiate el moco!. Mes laasam. Modo de vivir, estado de vida. Chan ru wank. El modo de vivir de Domingo es malo. Yibru wank aj Ku . Cmo estn mis parientes?. Chan ru wankebli wech'elal. Modo imperativo del verbo llenar. But. Llena la mazorca en utsasaak li hal. el costal. B Mojado (estar bien mojado). T oqx. Ests bien mojado. Jun t oqxat. Mojado, empapado. T a q t a q , tzuuq, juntzuuq (sin.). Estamos mojados. Taqtaqo. El suelo est mojado. T aqt aq li ch och . Mojado. B aqx. Cuando mi padre vino a noche estaba bien mojado. Jwal b aqx linyuwanaq xk ulunk chi q eq. El perro est mojado. B aqx li tz i . Mojar, empapar. T aqresink. Mi madre ya moj mi ropa. Xtaqresi chik li waq linna. La nia est regando las flores. Yo chi t aqresink atz um li ixqa al.

Mojar. Baqxink. Moj al gato con agua de masa. Xinbaqxi li mis chi q emha . Mojarra. C h a k t i , kixkar (sin.). Solamente pesqu una mojarra. Jun aj wichaktixinkari chaq. Mojarse. T aqaak, tz uqaak (sin.). Nos mojamos por la lluvia. Xoot aqaak xb aan li hab . Moler granos. Ke ok. Mara moli el caf. Xkeli kape Xmar. Moler maz con piedra (para hacer tortillas). Keek. Mi abuela est moliendo. Yo chi ke ek linmel. Moler por segunda vez la masa cuando est a punto de ser torteado. Litzok. Mi madre est repasando la molida de la masa. Yo chi litz ok q em linna . Molestar, causar molestias. C h aajkink, chiichiink (sin.). Nuestra ta nos caus molestia. Xooxch a ajki li qikana . No me gusta causar molestias. Ink anahulak chi wu ch a ajkink. Molestarse, enojarse. C h ajkok, chiichi ok (sin.). Don Andrs se molest con nosotros. Xch a ajko k qawaLix qik in. Ikib alam se molesta rpido. Jumpaat nachaajkok laj Ikib alam. Molesto, irritado, enojado. Ch iich ire. El hombre est molesto

330

Kaxlan aatin Q'eqchi'

por su esposa. Ch iichire li winq xbaan li rixaqil. Estoy molesto. Ch iich iwe. Molesto, se enoja luego, muy enojado. Tzak tzak. Domingo es muy enojado. Tzak tzakrix laj Ku . Los nios estn molestos por el calor. Tzak tzakebrix li kok al xb aan li tiq. Molido. Ke b il. A los pollitos les das maz molido. Ke b il ixim taak eheb re li kokkaxlan. Molleja. Jax. Yo quiero la molleja del pollo. Twaj xjax li kaxlan. En la molleja del chompipe hay un montn de maz. Makachin ixim saxjax li ak ach. Momento de irse, partida, ida. Xikik. Hace cunto que se fue al pueblo?. Joq e xxikik satenamit. La hora de mi partida lleg. Xhulak xq ehil inxikik. Momento de pesar o medir, lo pesado o medido. B i s o k . El achiote tiene cinco das de haberse pesado. H o o b k u t a n k c h i k xbisbal li xayaw. Esto es todo lo que la mujer pes. A a n a in xbisom li ixq. Momento de secarse. C h a q i j i k . Lleg la poca en que los ros se secan. Xhulak xq ehil naq nake'chaqik li nima .

Momento en que se llena algo. Nujak. Tu tinaja hace una hora que se llen. Jun hoonal chik xnujik laakukb . Momento en que se realiz el bao. Atinik. Yo ayer me ba. Ewer xin'atink laa in. Monja Blanca. Saqihix. Slo en Cobn hay monja blanca. Ka'aj wi Koban wank saqihix. La monja blanca es hermosa. Chaqal ru li saqihix. Mono. Batz. En la montaa fuimos asustados por un mono. Xooxxib eek chaq xb aan jun b atzsak iche . Los monos son colorados. Kaqebrix li b atz . Monolinge. Jun raatinobaal. El ladino es monolinge. J u n raatinob aal li kaxlan winq. Monotesta. J u n x p a a b aal, jun xpaab ahom. La gente es monotesta. Jun xpaab alebli poyanam. Montaa. K i c h e . Llegamos de cacera en la montaa. Xoohulak c h i y o h o b k s a k i c h e . Los ladrones estn escondidos en la montaa. Muqmuukebsakiche laj elq. Monte comestible en clima Fro. C h onte. Nosotros queremos el ch ontefrito. K ilinb il tqaj li ch onte laa o.
331

& !

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Monte comestible y medicinal. C h a t a t . E l c h atat cura enfermedades. Nab'anok yajel li ch atat. Monte o paja para techo. Aq. En la montaa encontramos bastante paja . Naab al aq xqataw chaq sak iche . Monte seco. Chaqi pim. Recogiste el monte seco?. Ma xaxok li chaqi pim. Al ganado le gusta el monte seco. Sa nake ril chaqipim li wakax. Monte. Pim. Detrs de la casa hay mucho monte. Xiikil pim chi rix kab l. Montn. B uuy, tuub . Un montn de mazorca se pudri en el monte. Jun b uuy li hal xq a sapim. Los pollos se murieron por montn. Chi b uuy xe kam li kaxlan.
& "

Mosquito. Utz , saqxul. A la orilla del ro hay muchos mosquitos. Xiikileb utzchi re nimha . El nene fue picado por los mosquitos. Xtiwe k xb aan utz li k uula al. Mostrarse o ensearse a cada rato (frecuentativo). K u t y a n k . El venado se les mostr varias veces y luego se fue. Xkutya ribli kej chi ruhebtojonaq xko o. Mover (agente). E e k a s i n k . Muvete!. Eek asi aawib . El perro movi la mesa. Xreek asi li meex li tz i . Moverse, hacerse a un lado. Jiqonk. Arrmese un poco. Jiqon b ayaq. Arrmate para all todava hay espacio. Jiqon le toj wank na ajej. Movimiento en forma sesgada, caminar de forma torcida. B e c h e c h n a k , j e c h e c h n a k . Francisco se fue caminando torcido. Nab ech ech nak chi xik laj Chiik. Mozote, especie de zacate (nombre cientfico bidens pilosa). Xubay. Dales zacate los ganados ganado!. K eehebxxub ay li wakax. Muchacha. Q a a l , i x q a a l . Muchacha cmo te llamas?. Ani laakaba qaal. La muchacha es hermosa. Ch ina us li ixqa al.

Mora. Tokan. La mora est cida. Ra re li tokan. No me fij cuando cort la mata de mora. Moko xink e ta reetal naq xinyokli tokan. Morder. Hach ok, tiwok. Me mord la lengua. Xintiw ru uj waq . Nuestro perro muerde. Nahach ok li qatz i . Mosca (comn). B ujl. En la casa hay muchas moscas. Makach in b ujl sa kab l. Mosca. Raxyaat. Sacude a las moscas. Yoolesiheb li raxyaat. Mat las moscas verdes. Xinkamsiheb li raxyaat.

332

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Muchacho o nio delgado y alto. Xerekal. El muchacho delgado lo hizo. A an li xerekal xb aanunk re. Muchacho, jven. Al. El muchacho se fue a estudiar. Xkoo chi tzolok li al. Muchas gracias. Banyox. Gracias doa Mara. Banyox qana M a r. Gracias por venir a dejar a mi hija. B anyox aawe naq xulaakanablinko . Mucho, bastante, demasiado (adverbio de cantidad). K i. Es bastante tu maz. K i laawixim. Quieres bastante?. Ma k i taawaj. Mucho, bastante. N a a b a l , makachin (sin.). La mujer tiene mucha mercadera. Naab al xk ay li ixq. Somos muchos. K'iho. Mudz, estupidz, ignorancia. Memil. Por tu ignorancia es que no encuentras trabajo. Xmaak aamemil naq ink anakataw aak anjel. Mudo. Mem. Mi hermano es mudo. M e m l i w a s . Pareces mudo. Chanchanat li mem. Muerte repentina (accidental). R a x k a m k . La mujer se muri repentinamente. Raxkamk x ok re li ixq. Muerto, fallecido. Kamenaq. El tigre est muerto. Kamenaq li hix. Dicen que est muerto. Kamenaq len.

Mujer. Ixq. La mujer es hermosa. Chaq al ru li ixq. La mujer me bes. Xinxtz ubli ixq. Multiplicandor. Aj puktasinel ajl. Este nmero es multiplicandor. Li ajl a in aj puktasinel. Mundo. Ruuchich och . El mundo es inmenso. Jwal nim li ruuchich och . S el mundo es nuestro cudemoslo. Wiqe li ruuchich ochqilaq. Mueco de cera, cera de abejas silvestres. Tz aak. La nia compr una mueca de cera. X l o q jun xpak'b il tz aak li ixqa al. Los nios estn jugueteando la cera de abeja. Yookebchi batzunlenk tzaak li kok al. Municipalidad, alcalda. Poopol. En la municipalidad habr una reunin. Twanq jun chutam sa p o o p o l . Yo trabajo en la municipalidad. Nakink anjelak sali poopol. Murcilago. Aj tz uum xik, sotz. El murcilago chup a mi gallina. Xtz ub linkaxlan laj tz uum. En la cueva hay muchos murcilagos. Xiikileb' aj tz uum sali ochoch pek. Murcilago. Sotz , tzuum xik (sin.). Los murcilagos chupan sangre. Nake tz ub uk kikli sotz . En la cueva hay muchos murcilagos. Xiikileb sotzsali ochoch pek.
& #

Kaxlan aatin Q'eqchi'

333

Musgo. Q ux. El musgo es bueno para adorno. Chaabil choq uutzuj li q ux. En la ceiba hay mucho musgo. Xiikil q ux chi rix li inup. Msico. Aj wajb . El msico toca muy bonito. Ch ina us nawajb ak laj wajb . Muy (superlativo), demasiado. Num. El frjol est muy salado. Num atz am li kenq . Muy maduro. Num chaq . Muy aseado, limpio, blanqueado, claro. Saqsaq. El ro est muy claro. Saqsaq ru li nima . Ests muy limpio. Saqsaq aawu.

Muy maduro o cocido. Chaq chaq . El banano est muy maduro. Chaq chaqli tul. La carne est bien cocida. Chaq chaqli tib . Muy suave, delicado, frgil. Q unq un. La chamarra es muy suave. Q unq un ru li isb. El palo es muy frgil. Q unq un li che .

& $

334

Kaxlan aatin Q'eqchi'

N
Nacer. Yolaak. Aqu nacimos. Arin xooyo laak. Mi siembra no ha nacido. Majinayo laak li wawimj. Nacido, tumor quiste. Sakijoj. En mi nalga tengo un nacido. Wank jun sakijoj chi sa' xko wit. Me duele el nacido. Ra linsakijoj. Nacionalidad. T e n a m i t u l , a l a l k'ajolb'ejil. De qu nacionalidad a' ru aatenamitul. eres?. K Nada, no hay. Maaka. Ya no hay achik k ay. No tenemos venta. Maak dinero. Maak aqatumin. Nadar. N u m x i k . Los patos estn nadando. Yookebchi numxik li patz. En el mar es muy peligroso nadar. Xiwxiw numxik sali palaw. Nadie, ninguno (partcula negativa). Maajun. No hay ninguno. Maajuneb . Ya no hay tortillas. Maajun chik wa. Nalgas, glteos. Xko it. Me duelen las nalgas. Ra xko wit. La mujer se lastim las nalgas. Xxten xko rit li ixq. Nance. Chi. Reglame un poco de nance!. Si b ayaq inchi . Voy a cortar nance. Xik we aj chi . Naranja. Chiin. Quieres naranja?. Ma t a a w a j c h i i n . La naranja tiene gusanos. Motzoxsali chiin. Naranjo (especie de rbol). K anxan. Traje un trozo de naranjo. Jun kurul k anxan xink am chaq. Los leadores buscan naranjo. K anxan nake xsik laj si . Nariz, fosas nasales. Xsa u uj. En mi nariz entr un mosquito. X ok jun utz xsa w u uj. A Miguel le est saliendo sangre en la narz. Yo chi el kikxsaru uj laj Mek. Nariz. U uj. Nuestra nariz. Qu uj. En la narz me sale sangre. Na el kik sa wu uj. Natalidad, criar. K iiresink. Nuestra abuela fue la que nos cri. Qamel xk iiresink qe. Mi hermana cri cinco nios. H o o b kokal xkiiresi li wanab . Natural, aborigen, indgena, maya. R a l c h o c h . Muchos aborgenes se murieron. Naab alebaj ralchoch xekamjek. Nosotros somos indigenas. Laa o aj ralch och .

& &

Navaja, raspador. J o t z l e b . Prstame el raspador. To ni we li jotzleb. Cunto cuesta la navaja?. Jo nimal xtz aq li jotzleb . Necedad. Jipil. Ser necio no es bueno. Ink aus li jipil. La necedad te vuelve intil. Li jipil tsach aawankil. Necesario, obligatorio. Tento. Es necesario que trabajemos. Tento naq tookanjelaq. Ayudar a nuestros prjimos es obligatorio. Tento tqatenq ahebli qas qiitz in. Necesario. A a j e l . Es necesario estudiar. Aajel ru li tzolok. Necio. Jip. Mi hijo es necio. Jip li walal. Me dijeron que soy muy necio. Jwal jip chankebwe. Negociar (mercadera). Yakok. Mi padre est negociando terrenos. Yo chi yakok ch ochlinyuwa . Tu no sabes negociar. Moko nakaanaw ta yakok laa at. Negociarlo, hacer trato. Xyakbal. La seora est negociando su corte. Li qana achin yo xyakb al li ruuq. Negro, espanto. Q eq. Tus ojos son negros. Q e q s a aawu. Fuimos asustados por el espanto (el negrito). Xooxib eek xb aan aj q eq. Nieto, nieta. Iib ej, mamb'ej. El seor ya tiene nietos. Wan chik ri li qawa chin. Waykan es mi nieto. Wi laj waykan.

Nia. C h ina ixqaal. La nia es preciosa. Chaq al ru li ch ina ixqa al. La mujer di a luz una nia. Jun ch ina ixqa al xwank re li ixq. Niez, infancia, inmadurez. Kach inal, kak'alil. La infancia as es. Kama an li kok'alil. Todava mostras t u i n m a d u r e z . T o j n a k a k u t laakach inal. Nio. China al, El nio est llorando. Yo chi yaab ak li ch ina'al. Se cay el nio en el lodo. Li ch ina al xt ane k sasulul. Nixtamal (maz cocido). Buch. El nixtamal se quem. Xkat li buch. Qu cantidad de nixtamal hay?. Jo k ehal li b uch wank. Nixtamal quebrantado (molido). Pochom. La mujer todava tiene nixtamal que quebrantar. Toj wank xpoch om li ixq. La muchacha reg su nixtamal quebrantado. X h i r xpoch om li ixqa al. No, partcula negativa. M a . No vayas a machucar al patito. Maa yeq li china patz. No vayas a botar el beb. Maat an li k uula al . No. Ink a . No quiero. Ink anawaj. No vino. Ink axchal. Noche, oscuridad. Q o q y i n k , q o j y i n k , a a k a b ( s i n . ) . Nos quedamos en la oscuridad. Xookanaak

336

Kaxlan aatin Q'eqchi'

saqojyink. No quiero que vengan de noche. Inka nawaj texchalq sa q ojyink. Nombrar, llamar. K a b a i n k , k ab a inink, b'oqok. De uno en uno los vamos a llamar. Texqak ab a i sa junqal. El maestro est llamando. Yo chi b'oqok laj k utunel. Nombre. K aba . Mi nombre es Tzinakan. Aj Tzinakan inkaba. Cmo te llamas?. Ani laak ab a . Nopal. X x a a b q a a w a , x x a a b qamama. En el lmite de nuestra propiedad sembramos nopales. Xqaw xxaabqaawasaxnub aajl li qana aj. Vndame una mata de nopal!. K ayi jun toonaq xxaabinqaawa . Norte. R e l e b a a l i q . Nosotros venimos del norte. Laao xoochal chaq sareleb aal iq . Iremos a buscar tierra al norte. Tooxik sareleb aal iq xsik b al qana aj. Nosotros (pronombre personal). Laao, looo, haao. Nosotros no queremos ir. Laa o ink anaqaj xik. Nosotros vendremos maana. Hulaj toochalq laa o. Nube. Choql, choq. Las nubes del cielo parecen algodones. Kamali tuux noq li choql wankeb sa choxa. Que

hermoso se ven las nubes cuando bajan. xchaq al ru nak utunk li choql naq nakub e. Nuera. Alibej. La nuera de doa Rosario est enferma. Yaj li ralib qanaRux. Nuestro, de nosotros (prefijo posesivo preconsonntico de primera persona plural). Q a . Nuestra mazorca. Qahal. Nuestro juguete. Qab atz uul. Nuestro. Q e , q e e c h . La casa es nuestra. Qe li kab l. Nueve (nmero cardinal). B eleeb . Tengo nueve hijos. Wankeb beleeb inkokal. Somos nueve. B eleeb o. Nuevo. Ak. El corte de mi mam es nuevo. Akli ruuq inna . Soy nuevo. Ak in. Nmero decimal. Alanel ajl. Los nmeros decimales son infinitos. Ink ana osoroqeblaj alanel ajl. Nmero, cifra. Ajl. El nmero de mi casa es diez. Lajeebrajlil li wochoch. Nutria, perro de agua. Xtzi ha. En la orilla del ro vimos una nutria. Xqil jun xtzihachi re nima. La nutria da miedo. Xiwajel ru xtz i ha .

& /

Kaxlan aatin Q'eqchi'

337

O
Obedecido, cumplido. Paabajel. Todo lo que el padre de familia dice es cumplido. Chijunil k a' ru naxye li y u w a b e j p a a b a j e l . Los mandamientos de Dios no son obedecidos. M o k o p a a b ajel ta xchaq rabli Ajaw. Objetivo, operacin. Ajom. Nuestro objetivo es pasar el invierno. Li qajim aan xnumsinkil li habalqe. Mi objetivo es ser millonario. B ihoomo k li wajom. Objeto de forma aplanada (papel, tabla). Perel. Una hoja de papel. Jun perel hu. Deme una tortilla! (Por su forma plana). K e jun perel inwa. Objeto hecho de barro. Ch'och' uk'al. Olla hecha de barro. ch'och' uk al. Objeto para beber: taza, vaso, guacal. Ukleb. Psame la taza. Numsi chaq we li uk leb . Agua para beber. Uk lebha . Obligado. Minb il. Vine obligado. Chi m i n b il xinchal. Talvez slo es obligado el nio a cantar. Mare yal minb il ru li ch ina al chi b ichank. Obligar, a la fuerza. Minok. No lo obligues. Maamin ru. Obreros. Aj kanjeleb. Los obreros no fueron pagados. Ink axe toje k laj k anjel. Mis familiares son obreros. Ebli wech alal aj k anjeleb . Obscurecer, nublar. Moyk. El fuego me nubl la vista. Xmoy sewu li xaml. La nia est alumbrando con foco. Yo chi moyok chi kaxlan chaj li ixqa al. Obscurecerse, nublarse. Moyk. El cielo se est nublando. Yo chi moyk li choxaal. Ocho (nmero cardinal). Waqxaqib . Mi hija tiene ocho aos. Waqxaqibhabwank re linko . Somos ocho. Waqxaqib o. Ocho mil (nmero cardinal). Jun chuy. En la reunin hay ocho mil personas. Wankebjun chuy poyanam sali ch utam. Ochocientos (nmero cardinal). Kiib oqob, kao q ob. Tengo ochocientas cuerdas de terreno. Wank kiiboq obk aam inch och .

Odiar, despreciar. X i k u u c h i n k , tz'eqtaanank. Nuestro vecino nos odia por nuestras pertenencias. Nakooxxik uuchi li qechkab al xb aan li k a' ru qe. Odiar no es bueno. Moko us ta li xik uuchink. Ofender, despreciar, insultar. Majewank. No es bueno ofender a las personas. Moko us ta xmajewankileb' li poyanam. Nuestro padre nos ofende. Nakooxmajewa li qayuwa . Ofendido. Majewanb il. El seor fue ofendido por eso no vino. Majewanb il l i q a w a c h i n j o k a n n a q i n k a x k u l u n k . F u i m o s o f e n d i d o s . Koomajewaak. Oferta, forma imperativa o exhortativa del verbo ofrecer. Yeechi. La mercadera est en oferta. Yeechili k ay. V a ofrecer los tamales!. Yeechi i chaq li ob en. Ofrecer. Yeechiink. Mi vecino me ofreci una cuerda de terreno. Xyeechii jun kaam choch we li wechkab al. A mi mam le ofrec un corte. Xinyeechi i jun ruuq inna . Ofrenda, tributo, diezmo. Mayej. Ya dimos nuestro tributo. Ak xqak e chik qamayej. En dnde est tu ofrenda?. B ar wank laamayej. O r, escuchar. hacer caso, obedecer Ab ink. Yo escuch lo que dijo el maestro en la escuela. Xwab i

li ka ' r u x y e l a j k u t u n e l s a tzoleb aal. Carlitos no le hace caso a su mam. Laj china Kalich ink a na ab ink chi ru li xna . Oler, olfatear. Utz uk. El gato oli el pan. Xrutzli kaxlanwa li mis. Olemos el aroma de las flores. Naqutzxb ook li atz um. Olla. U k al. Olla de barro. Choch uk al. Una olla de frijol. Jun uk al chi kenq . Olor a humo. Sik sik. Tienes olor a sikaawu. humo. Sik Oloroso. Sununk. La flor es olorosa. Sununk li atzum. Ustedes estn olorosos. Sununk eeru. Olote. B a q l a q , b a j l a q . Ay e r quemamos muchos olotes. Naab al b aqlaq oqak at ewer. El olote no se quema cuando est mojado. Moko nak at ta li b aqlaq naq t aqt aq. Ombligo. Ch up. Me duele el ombligo. Ra inch up. El ombligo del nio se llen de granos. Kixoxerk xchup li ch ina al. Operado, abierto. Chochook. El ayote est abierto. Cho chook xsali k um. Dejaron al cerdo con la panza abierta. Xexkanabchi chochook xsali kuy. Operar, descuartizar. Chook. Ese seor realiza cirugas. Nachook li

& )

Kaxlan aatin Q'eqchi'

339

/ =

qawa chin a an. Descuartizamos un jabal. Xqachojun chakow. Ordenado, formado (en fila o grupo). Tustu. Las piedras estn ordenadas a la orilla del ro. Tustuukebli pek chi re nima. Nos dejaron formados una hora. Jun hoonal xookanab aak chi tustu. Ordenar, jatear, formar (en fila, en grupo). T u s u b a n k , t u s u k . Ordenamos los bananos en el tapanco. Xe'qatus chaq li tul b enche . Oreja (sustantivo que al poseer pierde el sufijo ej). Xikej. Dicen que mis orejas son grandes. Nimq len linxik. Mis oidos. Inxik. Orejn. Paqmaal. El orejn es de color verde. Rax rix li paqmaal. Orejn muerto. Kamenaq paqmaal. Orfandad. Neb a yoxil. Yo digo que es doloroso vivir en orfandad. Ra wank saneb a yoxil naq ninye laa in. rgano genital, partes del cuerpo, estructura de algo. Chaalej, cha alil. El muchacho se lastim los rganos genitales con palo. Xten xchaal li al chi che . Es necesario cuidar las partes del cuerpo para que no se enfermen. Tento taa ilmanq li cha alej re naq ink a tyajerq. Orgulloso. Q etq et. Con Pedro no es ameno hablar es muy orgulloso. Moko

sa ta aatinak rikin aj Lu jwal q etq et. Orientador en acto ceremonial. Aj chiresinel. El orientador tiene muchos conocimientos. L a j chi resinel numtajenaq li xnawom. Oriente. Relebaal saqe. Nuestros familiares se fueron direccin al oriente. Xkohebli qakomon saxjayal releb aal saq e. Orificio, hoyo, agujero. Hopolal, kob olal. Tu jarrilla tiene agujero. Wank xhopolal laaxaar. Le hice agujero a la cerbatana. X i n k e xhopolal li puub che . Origen, fbrica, lugar de produccin, en el sembrado. Roqel. Fui a comprar mi pantaln hasta la fbrica. Toj saroqel xinloq chaq linwex. El frijol lo trajimos desde el sembrado. Toj saroqel xqak am chaq li kenq . Originar, consebir, brotar, surgir. Siyaak, sihaak. Nuestros antepasados surgieron de la tierra. S a c h ochx e siyaak chaq qaxe qatoon. Orina. Chu. La orina del beb tiene mal olor. C h u x c h u li ku u l a al. Tengo ganas de orinar. X c h a l inchu . Orinar, (a alguien). Chuunk. El perro nos orin. Xooxchu u li tz i .

340

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Orinar. Chu uk. Dnde voy a orinar?. B ar tinchu uq. Quiero orinar. Chu uk twaj. Oropndola (ave). K u b ul. Las oropndolas agujerearon las naranjas. Xexk ob oxi li chiin li kub ul. Las oropndolas tienen el pico amarillo. Q anebruuch re li k ub ul. Oso hormiguero. Tz uqtzun. El oso hormiguero asusta de noche. Naxib enk li tz uqtzun chi qeq. El oso hormiguero tiene narz larga. Nim ru uj li tz uqtz un.

Otro , diferente. Jalan. Yo quiero un pantaln diferente. Jalan li wex twaj laain. Cuando te peinas te ves distinto. J a l a n n a k a t - i l o k n a q nakatt e ok. Oxgeno, respiracin. Musiq . No le tapes la respiracin al beb. Maatz ap xmusiqli k'uula'al. Oyente. Aj abinel. En esta reunin nosotros somos oyentes. Laao aj ab inel sali ch uutam a in.

/ 1

Kaxlan aatin Q'eqchi'

341

P
Pacaya (nombre cientfico hamaedora), apellido. K i b . Fuimos a buscar pacayas. Xoohulak chaq aj k ib . Pacayas grandes. Ninqi k ib . Pacaya silvestre (con espinas). K i x k i b . Asamos las pacayas silvestres. Xqapom li k ixk ib . Est de venta la pacaya silvestre?. Ma k ay li k ixk ib . Pacaya silvestre amarilla. Q ank ib . La pacaya amarilla no es rica. Moko sa ta li qankib . En el monte v una mata de pacaya amarilla. Jun toon q ank ibxwil chaq sapim. Pache, aplanado. P a t z p o . Los tamales se ven aplandas. Patzpo nake'k'utun liob'en. La piedra es pache. Patz po li pek. Padre de familia. Yuwab ej. Tu pap. Aayuwa . Arturo ya es padre de familia. Yuwa b ej chik laj Turuch. Pas extranjero. A b l i l t e n a m i t . Pasado maana ir a un pas extranjero. Oxej tinxik sajun ab lil tenamit. Paja. K im. La paja se quem. Xk at li k im. En la montaa ya no hay paja. Maak achik k im sak iche . Pjaro carpintero (grande). Tzentzerej. El pjaro carpintero tiene la cabeza colorada. Kaq xjolom li tzentzerej. El pjaro carpintero agujere el rbol. Xkobli cheli tzentzerej. Pjaro carpintero (pequeo), tambin a los mentirosos se les llama as. Pich, korechech. El pjaro carpintero est agujereando la ceiba. Yo xk ob al li inup li pich . T eres mentiroso. Laa at aj pich . Pjaro nocturno, Pujuyero. Pujuyuk, pujuyeer. Los pujuyeros slo se ven de noche. Kaj wi chi qeq nake k utunk li pujuyk. Pjaro trampero. T z e n t z e y u , tzuntzuyu . Los pjaros tramperos se extinguieron. Xe laj xe osoli tzentzeyu . Pjaro. Tz ik. El pjaro vol. Xpurik li tz ik. Pajuil. Chakmut. En el almuerzo comimos pajuil. Chakmut xqatiw sa

wa leb . Es bonita la cresta del pajuil. Ch ina us xperen li chakmut. Pala. Leklebchoch. Prstame un rato tu pala!. Intoniiq junpaataq laaleklebch och . Palabra. Aatin. Me gusta escribir palabras en el papel. Nahulak chi wu tz iib ank aatin sali hu. El papel est muy blanco. Jwal saq ru li hu. Palabras aumentativas. Nimob resinb il aatin, yu b il aatin. En qeqchi existen muchas palabras aumentativas. Naab al li yu b il aatin wan saq eqchi . Palabras nuevas, neologismos. Ak aatin. En nuestro idioma se estn introduciendo palabras nuevas. Y o o k e b c h i o k a k a a t i n s a li q a a t i n o b aal. Automvil es un eeleb aal neologismo. Akaatin li b ch iich . Palma de corozo, man. X a q mokooch. Construimos casa con la lak rik in palma de corozo. Xookab xxaq mokooch. Palma silvestre. T z i m i m , s i m i m . Palma silvestre verde. Rax tzimin. Las palmas silvestres son largas. Nimq roq li tzimin. Palmera (variedad). Che k ib. Las palmeras que estn a la orilla del mar estn bonitas. C h i n q i u s e b li che k ibwankebchi re palaw.

Palo de pito. Tzinte. La fruta del palo de pito es roja. Kaq ru li tz inte . El palo de pito se sec. Xchaqik li tz inte . Palo humoso (especie de rbol). Kaq'ut. Los leadores cortaron el palo humoso. Xe xyokli kaq'ut laj si inel. Palo jiote, indio desnudo (rbol). Kaqaj. En la montaa hay muchos palo jiotes. Xiikil kaqaj sak iche . El palo jiote es oloroso. Sununk li kaqaj. Palo para sembrar (estaca). Awleb . Mi estaca se quebr. Xtoqe k li wawleb . Palo seco. Chaqi che. Con palo seco fuimos pegados. Chi chaqi che xookete. El palo seco arde bien. Sa nak at li chaqi che . Palo, rbol. Che. Corre al gato con palo. Aanila chi cheli mis. Se cay el rbol sobre la casa. Xt ane k li che saxb een li kab l. Paloma silvestre. Mukuy, aj uut (sin.). La carne de la paloma silvestre es sabrossima. Maakajo xsahil x t i b e l l i m u k u y . Las palomas silvestres asustan. Nakexibenk li mukuy. Paludismo. Raxkehob. La anciana tiene paludismo. Raxkehobreekli cheekel ixq. Por el paludismo te vuelves anmico. Tatpuchirq xb aan raxkehob .
343

/ 3

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Pan. Kaxlanwa. El pan todava est caliente. Toj tiq li kaxlanwa. El perro se comi el pan. Xket li kaxlanwa li tz i . Panadera. K ayib aal kaxlanwa. La panadera es de don Federico. Re qawaLiik li k ayib aal kaxlanwa. Paal. Lamb ak uula al. Trae el paal del beb. K a m c h a q x l a m b a l k uula al. Los paales estn sucios. Tz ajn ruhebli lamb ak uula al. Pantaln. Wex. Pantaln nuevo. Ak wex. Hasta ahora estren mi pantaln. Tojoxinsul linwex. Pantalones cortos (pantaloneta, calzoneta, bermuda). T u p w e x . Nosotros jugamos en pantaloneta. N a k o o b atzu n k s a t u p w e x . El pantaln corto est roto. Pejel li tupwex. Pantaloneta (pantalones cortos). C h o t w e x . Compr una pantaloneta negra. X i n l o q jun inq eqi ch otwex. Pnte pantaloneta. K e aach otwex. Pantano. Saab, bulb u x (sin.). Mi gatito cay en el pantano. Xt ane k sa li saablinch ina mis. Dicen que en el pantano hay lagartos. Wankeblen ayin sali saab . Pauelo, vez. Sut. Mi pauelo se moj. Xt aqa linsut. Pauelo blanco. Saqil sut.
344

Panza, buche, barriga. P u j . La panza de la res apesta. Chu xpuj li wakax. Ayer comimos panza. Puj xqatiw ewer. Papas fritas. Kilinb il kaxlan is. Tu eres vendedor de papas fritas. Laa at aj ka y k ilinbil kaxlan is. Me regalaron papas fritas. X e x s i ink ilinb il kaxlan is. Papas. Kaxlan is. Ellos quieren papas en recado. Te raj kaxlan is sajuyb il. La papa se pudri. Xq aak li kaxlan is. Papaya. Putul. Las papayas estn madurando. Yookebchi qanok li putul. Por fn me termin la papaya. Toj reetal naq xinchoy li putul. Papel higinico. Mesb a it. Ve rpido a comprar papel higinico!. Looq iki chaq mesb a it. Este papel higinico raspa. Najochok li mesb a it a in. Papelera, librera. K ayibaal hu. Es tuya la librera?. Ma aawe li k ayiib aal hu. Papera. B uqja aj. La papera del nio es grande. Nim li xbuqjaaj li ch ina al. Paquetera, estantera. Kaxlankaq. Tu bolsa la puse en la paquetera. Xink e laachampa sali kaxlan kaq . Par, pareja. Sumal. Un par de aretes. Junsumal li ka xik. Esa muchacha es mi pareja. Insumal li ixqa al a an.

/ 4

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Partcula. Xkaj aatin. Se usa mucho las partculas en Q'eqchi'. Na'oksimank li xk'aj aatin sa' Q'eqchi'. Parabrisas. Masb alem, mesb alem. Busca algo con que limpiar el vidrio!. Sikjunaq masb alem. Las parabrisas de carro ya no sirven. Ink achik us li xmasb alem li ch iich . Parado (como los animales cuadrpedos). C h a k c h o . El venado est parado. Chak cho li kej. Estamos en cuatro extremidades sobre el petate. Chak chooko saxb een li poop. Parado (hace tiempo o hace rato), cesado, calmado. Xaqlijenaq. Se ha parado sobre la mesa. Xaqlijenaq saxb een li meex. Parado (por algn motivo), cesado, interrumpido, anb il. Ha sido suspendido. Xaqab parado en el patio. Xaqab anb il chi ru neb aan. La siembra se suspendi porque empezo a llover. X'achab'aak li awk xb aan li hab . Parado, cesado, suspendido, interrumpido. X a q x o , k u t k u . Estamos parados. Xaqxooko. El gallo est parado sobre la piedra. Xaqxo laj tzo xul xb een li pek. Parar algo (en cuatro patas o la forma de la rama de los

rboles). Chak ab ank. Tu mesa la puse en la sala. Xinchak ablaameex sa hilobaal. No te vayas a parar sobre el maz. Ma chak abaawibsa xb een li ixim. Parar, detener, suspender, interrumpir. X a q a b a n k . Detuvimos la camioneta. Xqaxaqab li b eeleb aal ch iich . Se par delante de m. Xxaqabribchi wu. Pararse a cada rato. Xaqxotk. El patojo a cada rato se para en la cama. Naxaqxotk li al chi ru ch aat. Pararse rpidamente sobre algo (en cuatro extremidades), o montar a caballo. Chaakukunk. El hombre mont rpidamente al caballo. Xchaak uku ribli winq chi r i x k a w a a y . El gato se par rpidamente sobre las tortillas. Xchaak uku ribli mis xb een li wa. Pararse rpidamente. Xaqlikink. Cuando el maestro entra me paro rpidamente. Nakinxaqlikink naq n a o k l a j k u t u n e l . Prate de inmediato!. Xaqlikin. Pararse, detenerse repentinamente. X a q a a m i l . Cuando vi el muchacho estaba parado en el agua. Xaqaamil li al sahanaq xwil. Pararse, ponerse de pi. Xaqliik. Nos paramos. X o o x a q l i . Los

/ 5

Kaxlan aatin Q'eqchi'

345

estudiantes se pararon de uno en uno. Chi junjunq xe xaqli laj tzolom. Parcial, incompleto, no alcanza, insuficiente, inpuntual. Inka tzaqal. Mi comida es insuficiente. Ink atz aqal inwa. No lleg a tiempo. Ink atz aqal xk ulunk. Parece, con todo. Anchal. Te quiero ool con todo mi corazn. Anchal inch nakatinra. Parece que viene la mujer. Tchalq anchal li ixq. Parecido, idntico. Chanchan. El nio es idntico a su pap. Chanchan xyuwali ch inaal. Pareces perro. Chanchanat li tz i . Pariente, parentesco. Ech alal. Tu alalat. Ya eres mi pariente?. Ma wech lleg su pariente. X k u l u n k l i rech alal. Parque. Centro de distraccin. Ajsibaal u. Llegamos a pasear al parque. Xoohulak chaq chi b eek sa ajsibaal u. El parque es hermoso. Chaq al ru li ajsib aal u. Parrilla, asador. Chinaal tib , Sisaal tib. En la parrilla vamos a azar la carne de marrano. Sa chinaaltib tqapom li aaq. Parte operada, cicatriz. Choolal. Volv a lastimar mi operacin. Xinten wichik linchoolal. La herida de la seora es grande. Nim li xcho olal li qana chin.
346

Partes, rganos. Cha al. Las partes de mi cuerpo ya no estn sanos. Ink a chik us incha al. Partido, rajado, dividido, fraccionado. Jachbil. La lea est rajada. Jachb il li si . El pan que nos dieron est partido. J a c h b il li kaxlanwa xe xk e qe. Partir, aserrar, rajar, dividir, fraccionar. Jachok, xerok. Voy a ir a rajar lea. Xik we chi tz'irok si . El machete parti la piedra. Xjach li pek chi ch iich. Partir, rajar algo (por el rayo). Xerok, xelok. El rayo parti la ceiba. Xxer li inup li kaaq. Pasadizo, banqueta, lugar donde se pasa. Beeleb aal. Hay un perro muerto en la banqueta. Wank jun kamenaq tz isali b eeleb aal. Pasado maana. K a b ej. Pasado m a a n a r e g r e s a m o s . K a b e j toosuq iiq chaq. Pasado maana ir al mercado. Kab ej tinxik sak ayiil. Pasajero. Aj beenel, behenel. El pasajero no tiene dinero. Maaka xtumin laj b eenel. Paso, va, pasadizo, lugar de paso. Numleb aal. El derrumbe tap el paso. Xtz ap li numleb aal li uq'ulk. Aqu construmos un pasadizo. Xqayiibjun numleb aal arin.

/ 6

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Patear. Lapok chi oq. Mi hermano nos pate. Xooxlap chi roq li was. Te voy a patear. Hoon nakatinlap chi woq. Paterna pequea (fruta de rbol). Chalum. La paterna pequea est dulce. Kili chalum. Patio. Nebaal, nebaan. Los nios estn jugando en el patio. Yookebchi b atz unk li kok al sali neb aal. El patio est mojado. Taqtaq ru li neb aal. Patria, estructura fsica. Ch och el, sululel. Aqu est nuestra patria. Arin wank qachoch el. Que nunca se te olvide cual es tu patria. Maajunwa tsachq saaach ool k a' ru laach och el. Patrimonio cultural. K aaq ru re tenamit, xmaatan tenamit (sin.). El gobierno no sabe manejar el anaxnaw patrimonio cultural. Ink xch oolaninkil li k a ru re li tenamit li awab ej. Pavimento, asfalto. Tzakil be. El auto anda rpido en el asfalto. Junpaat nab eek li ch iichsatz akil be. El asfalto es ancho. Nim ru li tz akil b e. Pavo silvestre. P u . El pavo es sabroso en caldo de chile. Sa li pu saxya al ik. Fuimos a cazar pavos. Xoohulak chaq aj pu .

Pavo, chunto, chompipe. Akach. Nosotros comimos un pavo. Xqatiw jun akach. Mi chompipe ya est grande. Nim chik li wak ach. Paxte, estropajo. X m a c h p a l a w . Cuando te baes hay usas paxte. Taawoksi li xmach palaw naq tat-atinq. El paxte no raspa la piel. Moko najochok ta tz uumal li xmach palaw. Paz, tranquilidad, en armona. Tuqtuukilal. Es bonito vivir en paz. Sa wank satuqtuukilal. La paz conduce al desarrollo. Li tuqtuukilal nak amok sawaklisink ib . Pecado, delito, falta, culpa. Maak. Por mi culpa se cay. Yal inmaak naq xt anek. Ante Dios tienes muchas faltas. Xiikil aamaak chi ru li Ajaw. Pecho de mujer, leche materna. Tu . El beb quiere leche materna. Li k ula al naraj tu . Pechos pequeos. Koktu . Pecho. Re maqab , maqab, rech ool (sin.). Me duele el pecho. Ra re inmaqab . Peculiaridad. Ak xyuam, ak re. Es de por si que ese muchacho es fuerte. Ak re naq kaw ribli al a an. De por s yo soy moreno. Ak we naq qeq intib el. Pedir esposa, peticin de mano de la novia. Tzaamank. Mis finados abuelos fueron los que pidieron la
347

/ 7

Kaxlan aatin Q'eqchi'

mano de mi esposa. I n m e l i l q xe tz aamank re wixaqil. Fui a pedir comida. Xintz aama chaq inwa. Pegado, estar al lado de alguien sin despegarse. Latzlo. El papel est pegado en tu espalda. Latzlo li hu chawix. Los nios estn pegados a ti. Latzlookebli kok al chak atq. Pegajoso. Ch aqch aq. La mesa est pegajosa. Ch aqch aq ru li meex. La mano del nio est pegajosa. Ch aqch aq ruqli ch ina al. Pegamento. L a t z l e b , l e t z l e b . Psame el pegamento. Numsi chaq we li latzleb. El pegamento se reg. Xhoye k li latzleb . Pegar con palo o rama (accin frecuente). B ajb ajink. Le pegu al perro con palo. Xinb ajb aji chi che li tz i . Pegar con una rama o con palo. Bajok. El nio nos peg con palo. Xooxb aj chi cheli ch'ina'al. Pegar, golpear. Sak ok. Nuestro pap nos peg por traviesos. Xooxsakli qayuwaxbaan qaxulil. Ya no le pgues!. Maasakchik. Pegar, injertar planta. L a t z o k , letzok. El nio peg tu fotografa en la silla. X l a t z l a a j a l a m uuch li ch ina al chi ru tem. Mi abuelo est injertando naranjas. Yo chi latzok chiin linmama .
348

/ 8

Peinar. T e ok. Te hubieras peinado el pelo. Xat eraj laawismal. La mujer se est peinando en el espejo. Yo chi t e ok li ixq chi ru lem. Peine. Xiyab. El peine est sucio. Tzajn ru li xiyab. Prstame tu peine!. Into niiq laaxiyab . Pelado. B ich b o. La naranja ya est pelada. B ich b o chik rix li chiin. Pelador de frijol. Aj pechol kenq. El pelador de frijol se cans. Xlub k l a j p e c h o l k e n q . El nio es carpintero. Aj peechli ch ina al. Pelar (frutas). Bichok, michok. Pel la cscara de los pltanos. Xinb ichrixeb' li saqitul. Qutale la cscara al mango. B ichrix li mank. Peletera. K ayibaal tzuum. Dicen que asaltaron en la peletera. Xe elq ak len sali k ayib aal tz uum. El dueo de la peletera falleci. Xkam laj eechal k ayib aal tz uum. Peligroso (cuando el camino no es transitable: lodo), pendiente. Xiik . El camino esta peligroso. Xiik ru li b e. Caminamos por pendientes y no nos ocurri nada. Xoobehek chaq sali xiikut maak ax ok qe. Peligroso. X i w x i w . Ese ro es peligroso. Xiwxiw ru li nimaa an. En la montaa es peligroso andar slo. Xiwxiw behek sa junesal sa li k iche .

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Pellizcar. C h uyuk. Domingo nos pellizc. Xooxchu y a j K u . No pellizques a tu hermanito. Maach uy laawiitz in. Peln, calvo. Tojoch. Don Juan es calvo. T ojoch qawa' Xiwan. Pelota. B olotz. Mi mam me regal una pelota. Xsi jun inb olotz inna . El nio quiere una pelota. Traj jun xb olotz li ch ina al. Peluquero. Aj b esonel. El peluquero corta bien el pelo. Chaab il nab esok laj b esonel Pea. Saqoonak. La pea se ve desde aqu. Toj arin nak utunk li saqoonak. Pensado (ser), ser recordado, extraado. K a uxlaak. Talvez son recordados los nios por su abuela. Nake k a uxlaak tana li kok al xb aan li xmel. Fui extraado por Lucrecia. Xinxk a uxla lix Luk. Pensado, extraado. Kauxlanb il. Los consejos que nos dan los guas son pensados. K a uxlanb il li na leb nake xye qe laj k amolb e. Dicen que somos extraados. K a uxlanb ilo len. Pensamiento, idea, opinin, preocupacin. K a uxl. Tengo una idea. Wank jun ink a uxl. Cul es tu preocupacin?. K a' ru laak auxl. Pensar, extraar. K auxlak. Estoy pensando. Yookin chi k a uxlak. El

Maestro slo vive pensando. Junes k a uxlak naxb aanu laj tzolonel. Pensar, extraar. K a uxlank. Ya pensamos lo que le vamos a decir. Xqak a uxla chik k a' ru tqaye re. Ayer te extraamos. Xatqak a uxla ewer. Pepita de aguacate. Xtumb'il o. Me ca por la pepita de aguacate. Xintanek xbaan li xtumb'il o. El mudo nos tir con pepita de aguacate. Xooxkut chi ru xtunb il o li mem. Pepita de ayote. Sakil. La naranja es sabrosa con pepita. Sa li chiin rik in sakil. Inhal la pepita. Xinjiqli sakil. Pepita. Naq. Me tragu la pepita de naranja. Xinnuqxnaqli chiin. El ayote no tiene pepitas. Maak axnaq li k um. Pequeo (a). Babay. China. Slo poca carne me regalaron. B ab ay aj witibxe xsi we. El nio todava est pequeo. Toj kach'in li ch ina al. Perderlo, extraviarlo, gastarlo. Xsachb al. Mi hermano fue a gastar su pago. Xko oxsachb al xtojb al li was. Perdido, extraviado, borrado, gastado (dinero). S a c h s o . Nuestros nombres estn borrados del libro. Sachb'il li qak ab asali tasal hu. El gatito est perdido. Sachso li ch ina mis.
/ 9

Kaxlan aatin Q'eqchi'

349

Perdiz. K ayay. Agarramos una perdiz. Xqachap jun k ayay. Vamos a cazar perdces. Yo o aj k ayay. Perezoso, haragn, necio. Jok. Aj q em Mi perro es muy perezoso. Jwal jok lintz i . Eres muy haragn. Q axal jokat. Perica. P u y u c h . Las pericas no aprenden a hablar. Moko nake xtzol ta aatinak li puyuch . El gato se comi la perica. Xk ux li puyuchli mis. Perico ligero. Sakol. Yo pens que los pericos ligeros eran grandes. Sa inch ool laa in naq nimqebli sakol. En el monte no hemos visto ningn perico ligero. Maajun sakol naqil sa pim.
/ 0

ch ina ixqa al xk ira ab an toj yo chi ile'k. Perro cazador. Aj tzak. Baalam es cazador. Aj tzak laj b aalam (nombre de perro). Perro macho. K oltzi. Me vas a vender tu perro?. Ma taakayi we l a a k o l t z i . Pareces perro. Chanchanat li tz i . Perro, apellido de la regin, cardamomo. Tz i . Su perro. Xtz i . El perro ladr. Xwohok li tz i . Persona que cura el secreto. Awasinel. Fuimos curados por el que cura el secreto. Xook irtasiik xb aan laj awasinel. Persona que detiene, atajador. Aj ramonel. El atajador bes a una mujer. Xtz ub ru jun ixq laj ramonel. Los soldados agarraron al atajador. Xe xchap laj ramonel eblaj puub . Persona que elabora tamalitos de masa. Aj pochonel. La tamalera hace ricos tamalitos. Sa li kok'poch naxyiiblaj pochonel. Persona, gente, ser humano. P o y a n a m . Dos personas fueron capturadas. Xe chape k kiibpoyanam. Don Alberto es una persona muy amable. Chaab il poyanam qawaB eet. Persuadido, convencido, consolado. Q unbesiik. Fuimos

Perico. K el, k erk , puyuch . Yo tengo una perica. Wank jun ink el. El gato se comi a la perica. Xk ux li k elk' li mis. Periodista. Aj tziibanel esil. El periodista no dice la verdad. Ink a yaal naxye laj tziibanel esil. El periodista esta triste. Ra xchool aj tz iib anel esil. Perito Contador. Aj bironel tumin. El perito contador tiene buen sueldo. Chaab il xtojb al laj b ironel tumin. Tu eres perito contador. Laa at aj b ironel tumin. Pero. A b an. Se alivi la nia pero todava est en tratamiento. L i

350

Kaxlan aatin Q'eqchi'

convencidos por la hija del Rey. Xooq unb esiik xb aan li rab in Ajaw. Persuadido, convencido, consolado. Q unb esinb il. Cuando el nio llora es consolado. Q unb esinb il li ch ina al naq nayaabak. Hace tiempo doa Guadalupe me consolaba. Junxil q unb esinb ilin chaq xb aan qanaLuup. Persuadir, contemplar, enamorar, convencer, consolar. Q unbesink. Ve a convencer a tu padre para que nos d permiso!. Q unbesi chaq laayuwa re naq tooxkanabchi xik. Convenciste a la muchacha?. Ma xaq unb esi li ixqa al. Perulero (clase de gisquil). Saqichima. El precio del perulero aument. X t e r q u u k x t z a q l i saqich ima. Pesado. A a l . Mi hermanito pesa mucho. Aal chi us li wiitz'in. Pescador. A j k a r a n e l . Yo soy pescador. Laa in aj kar. El pescador est buceando. Yo chi muqa lik laj kar. Pescar. Karabk. Maana iremos a pescar. Tooxik chi karabk wulaj. Pesqu un juiln. Xinkari jun b ox. Pesor. Aalal. Nuestra carga tiene mucho pesor. Makach in raalal li qiiq. Pestaa. R i s m a l u . Tu no tienes pestaas. Maak arismal aawu.

Petate hecho de carrizo. Poopa aj. El petate hecho de carrizo no es muy bueno. Moko jwal us ta li poopa aj. Petate hecho de sibaque. P o o p . Dormimos sobre petate. Xoowar chi ru poop. Tiende el petate en el suelo. Hel li poop chi ru ch och . Pez, pescado. K a r. Fremos los pescados. Xqakili li kar. De qu tamao son los peces?. Jo tqninqal li kar. Pi de anciana (especie de arbusto). Roq xaan. Chapeen los arbustos que estn detrs de la casa. Kalemaq li roq xa an wank chi rix kab l. Pie. Oqej. Llegan a heder los pes si no son aseados. Nachuholi oqej wi inka taasaabes ru. Mis pis no tienen uas. Maak arixi jul woq. Piedra de moler, muela. Ka. Me extrajeron la muela. Xe risi linka .A mi mam le compramos una piedra de moler. Xqaloqjun xkainna . Piedra de ro. Q antilo y. Hctor me tir con piedra de ro. Xinxkut chi q antilo y laj Ek. La piedra de ro es dura. Kaw li q antilo y. Piedra. Pek. Me lastim con la piedra. Xinten wibchi ru li pek. El nio est tirando piedras en el agua. Yo chi kutuk pek sali hali ch ina al.

/ !

Kaxlan aatin Q'eqchi'

351

Piel. Tzuumal. La mujer se rasp la piel con las espinas. Xjoch xtz uumal li ixq chi k ix. Mi piel es obscura. Q eq intz uumal. Pijuy. Chiwan. Los pijuyes comen animales muertos. N a k e k uxuk kamenaq xul li ch iwan. Piloto, conductor de vehculos. Aj b eeresinel b eeleb aalch ich . Fue capturado el piloto de la camioneta Kichape k laj b eeresinel b eeleb aal ch iich . Piloy (especie de frjol). L o l . Sembr una cuerda de piloyes. Jun k aam lol xwaw. Pimienta de castilla. Kaxlanqeen. Es olorosa la pimienta. Sununk li kaxlanq een.
/

nake xk ayi li k aj. Por favor deme una taza de pinol. K e jun sekaq ink aj b aanu usilal. Pintado. Bonbil. Mi cuarto est pintado. Bonbil linwaribaal. Ya estn pintados tus zapatos. Ma ak b onb il laaxaab . Pintado. Bonbil. La mujer tiene la cara pintada. B onb il xnaqru li ixq. El interior de mi casa est pintada. B onb il xsali wochoch. Pintar. B onok. Nos pintamos la cara. Xqab on naq i qu. Hay pintan toda la casa. Teeb on chijunil li kab l. Pinto, rayado. Xepex, xepek. Mis caballos son pintos. Xepex rixeb linkawaay. Mi gallina es pinta. Xepek linkaxlan. Pintor. A j b o n o n e l , a j b o n . La hermana de Domingo es pintora. Li ranablaj Kuaj bononel. Yo ser pintor. Laa inaq aj b ononel. Pintura en polvo. K ajbon. Hay revuelven con agua la pintura en polvo. Te e y u u k i h a r i k i n l i k ajb on. Pintura. B o n . El muchacho se manch con pintura. Xsach ribsa b on li al. La casa la pint con pintura blanca. Saqi b on xinb on wili kab l. Pinturera, lugar donde se pinta. B onleb aal. La pinturera se quem.

Pimienta gorda. Pens. La cosecha de pimienta gorda ya va a empezar. Tiklaak re ch oqok pens. Pia. Chop. La pia es dulce. Kili ch op. Reglame una pia. Si junaq inch op. Pino, ocote. Chaj. Enciendan sus ocotes porque ya va a anochecer. Lechemaq eechaj xb aan naq ok re li qojyink. En la montaa ya no hay pinos. Maak achik chaj sali k iche . Pinol (bebida hecho a base de maz dorado). K aj. El pinol lo venden por medidas. C h i b iis

352

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Xk atk li b onleb aal. No tengo donde pintar. Maak ainb onleb aal. Pinzas o tenazas de cangrejo. Yax, ch it. El cangrejo me agarr los dedos con sus pinzas. Xchap ru uj wuq m chi ru xyax li tap. Pinzas grandes. Ninqi yax. Piojo. Uk. En mi cabeza hay piojos. Wankebuksainjolom. Los piojos transmiten enfermedades. Nake k ehok yajel li uk . Pita , lazo, soga. K aam. El lazo se revent. Xchoqeli k aam. Por qu amarras con pita t pantaln?. K a ut naq chi k aam nakab ak aawex. Pito, silbato fabricado con barro. B olol. A mi hijo le compr un silbato. Xinloqjun bolol re inkachin. El silbato suena bien. Sa naxye li b olol. Pizarlo, machucarlo. Xyeqbal. El cerdo est machucando los tomates. Yo xyeq b al li pix li aaq. Pizarrn. B alakkab . Los pizarrines son ricos. Saasa li b alakkab . Ve a comprarme un pizarrn. Loqchaq junaq inb alakkab . Pizca. B itzil, tz ipil. Una pizca de sal. Jun b itzil atz am. A los pollitos les dars masa por pizca. Chi bitzil taak ehebxq em li kokkaxlan. Pizote, apellido de la regin. Sis. Ese no es pizote. Moko sis ta a an. El

carpintero es pariente de los Sis. Rech alalebaj Sis laj peech'. Plan. K uub . Tenemos un plan. Wank jun qak uub . Ustedes elaboraron un buen plan. Chaab il k uubxeeb aanu. Planchado, afilado. J i b i l . Mi machete ya est afilado. Ji b il chik linchiich. Mi pantaln ya est planchado?. Ma ji b il ru linwex. Planchar, afilar. Jiok. Quieres planchar ropa?. Ma taawaj ji ok t ikr. Afil el cuchillo. Xinji li china ch iich . Planeado, arreglado, cocido, p l a n i f i c a d o . K u u b a n b i l . Nuestro alimento ya est cocido. K uub anb il qatzekeemq. El trabajo il li ya est planificado. Kuubanb k anjel. Planeado, arreglado,. K ubkuuk. La casa est bien arreglada. K ub k u chi us sakab l. Nuestras ideas estn bien planeadas. K ub k u li qana leb . Planear, cocer. K u u b a n k . Ya planificamos como se va a realizar. X q a k u u b c h i k c h a n k r u tbaanumanq. Las mujeres estn cocinando. Yookebchi chiqok li ixq. Planicie. Helo. Vamos a construir en la planicie. Sali helo tookab laq. La planicie est muy verde. Raxrax ru li helo.

/ #

Kaxlan aatin Q'eqchi'

353

Planta de hojas grandes (sirven para envolver tamales o comida). Moxl, q een (sin.). Envolvimos en hojas la carne. Xqalan samoxl li tib . Planta que sirve para hacer escobas. Aqaal. La planta para hacer escobas es bueno. Chaab il li aq a al cho q mesleb . Planta similar al platanal. Law. La masa la envolv con law. Xinlan chi ru law li q em. Plantas. Che k aam. Cuando salga el sol remojas las plantas. Naq tchalq saqe taataqresi li chekaam. Se estn secando las plantas. Yookebchi chaqik li che k aam. Plasticina. K a x l a n s e b . A los estudiantes les fue pedido plasticina. Xepatzek kaxlan seb reheb li tzolom. Pltano. Saqitul. Asa un pltano!. Pom junaq saqitul. Platicar, dialogar, conversar. Seeraqik, saaraqik. Mi abuela y la vecina estn conversando. Yookebchi seeraqik li wixaan ut li qechkab al. Les platiqu como es que surgieron nuestros antepasados. X i n s e e r a q i r e h e b c h a n k r u xe siyaak chaq li qaxeqatoon. Plato. Persek. El plato se quebr. Xjore k li persek . Cunto te cost tu plato?. Jo nimal xak e laapersek .

Pluma. K uk um, k uuk um, rismal xul (sin.). Arrancamos las plumas de chompipe. Xqamich xkukum li akach. Las plumas de quetzal son verdes. Rax li xk uuk um li q uq . Pobre. N e b a . Somos pobres. Neb a o. En Guatemala hay muchos pobres. M a k a c h i n e b n e b a Watemaal. Poder (hacer algo). R u h a n k . No pudimos arreglar el pozo. Moko xooruhank ta xyiibankil li kumb. Pude nadar. Xinruhank chi numxik. Poder, autoridad. Wankilal. Dios tiene autoridad sobre nosotros. Wank xwankilal li Ajaw saqab een. T no tienes poder. L a a a t m a a k a aawankilal. Poder, estar listo, terminar. Ruuk. Ya estoy listo, vamos. Xinru chikan, yo o. Nuestra casa ya est lista. Xru chik li qochoch. Podrido (madera, tela). Q umet. Tu lea est podrida. Q umet laasi . Hay pasan despacio sobre el puente porque est podrido. Yaalal texnumeq sa xb een li q a xb aan naq q umet. Podrido. Q aajenaq. El banano que comieron est podrido. Q aajenaq li tul xelow. Los tomates ya estn podridos. Q aajenakebchik li pix. Poesa, poemas. Uutz u jinb il aatin. A Carlos le gusta escribir poemas.

/ $

354

Kaxlan aatin Q'eqchi'

N a h u l a k c h i r u t z i i b a n k uutz u ujinb il aatin laj Kalich. Poeta, poetiza. Aj uutz u jinel aatin. El poeta gan un premio. Xreechani jun xmaatan laj uutzujinel aatin. Petrona es poetiza. Xpet aj uutz u jinel aatin. Polica municipal. Aj kaakalom poopol. El polica municipal se durmi. Xwar laj k aak alom poopol. El polica municipal se llama Pedro. Aj Luxk ab alaj k aak alom poopol. Pollito. China kaxlan. El pollito se muri. Xkam li ch ina kaxlan. El perro se comi al pollito. Xkux li china kaxlan li tz i . Pollitos. Kokkaxlan. Cuntos son los pollitos?. Jarub ebli kokkaxlan. Mis pollitos fueron muriendo. Xe kamje k linkokkaxlan. Pollo dorado, pollo frito. K ilinb il kaxlan. Comeremos pollo frito. Kilinbil kaxlan tqatzeka. El pollo todava est crudo. Toj rax li k ilimb il kaxlan. Polvo. Poqs, pojtz, poqtz, poq. El camino est lleno de polvo. Numtajenaq chi poqs sali be. El viento levant mucho polvo. Makach in poqs xwaklesi li iq . Poner boca arriba, voltear, acostar. Pakabank. Puse la olla boca arriba. Xinpakabli uk al. El

muchacho se acost boca arriba para dormir. Xpak abribli al chi wark. Poner de cabeza. X u l u b ank. La taltuza la puse de cabeza en el fuego. X i n x u l u b li ba s a x a m l . Nos pusimos de cabeza en el agua para observar los peces. Xqaxulubqib rilb alebli kar sali ha . Poner huevos. Molbek. La gallina puso huevos. Xmolb ek li kaxlan. Poner o tirar algo de cabeza. Xipk osink. El nio puso de cabeza la olla en el lodo. Xipkosi li uk al sa sulul li chinaal. Nos tiramos de cabeza en el ro. Xqaxipk os qibsa li nima . Poner por manojos. Cheetink. Los achiotes los pusimos por manojos. Xqacheeti li xayaw. Las flores los puse por manojos. Xincheeti li uutz u uj. Ponerlo de cabeza. Xulub ank. Deja de estar poniendo de cabeza a tu hermanito!. Kanab xxulubankil laawitz in. Ponerse de acuerdo. K'ehok ib' sa aatin. Llegaron a un acuerdo (ellos). Xe xk e ribsaaatin. Nos ponemos de acuerdo para salir juntos maana. Tqake qib sa aatin re naq wotz too elq hulaj. Ponerse rojo a cada rato, sonrojarse frecuentemente.

/ %

Kaxlan aatin Q'eqchi'

355

Kaqyank, kaqmuqino'k. Cuando la mujer habla a cada rato se sonroja. Nakaqmuqino'k ru li ixq naq na aatinak. Poniente. Rokeb saqe. Vyanse sigan en direccin al poniente!. Ayuqex teetaaqe xjayal li rokeb saq e. Nuestros antepasados surgieron del poniente. S a r o k e b s a q e xe siyaak chaq qaxeqatoon. Pony. Kaxlan kuukiil. Sembramos una cuerda de pony. Xqaw jun k aam kaxlan k uuk iil. Por (indica quin causa la accin). Xb aan. Por el lodo me ca. Xint ane k xb aan li sulul. El hombre fue golpeado por el palo. Xtene k li winq xb aan li che . Por culpa de, causa de. X m a a k . Por tu culpa me ca. X i n t a n e k aamaak. Por poquito, poco a poco. Bayatq, b ayaq, kach inq. A los pollitos les das un poco de maiz. Taak ehebb ayaq ixim rehebli kokkaxlan. La mujer poco a poco se acerc a mi lado. Ch'inqilch'inqil xjeqe chaq li ixq chink atq. Porque (indica la causa o por qu sucede algo). X b aan naq. Trabaj porque mi pap me mand. Xinkanjelak xb aan naq xinxtaqla linyuwa . La milpa se cay porque
356

el viento es muy fuerte. Xtaneli kal xbaan naq jwal kaw li xke li iq . Posta. Tz ejk. Cuanto vale la posta?. Jo'nimla xtz'aq li tz ejk. Un pedazo de posta. Jun t'orol chi tz ejk. Pozo. Kumb . El pozo est sucio. Tz ajn xsali kumb . Una rana entr en el pozo. X ok jun amoch sali kumb . Precio, valor. Xtz aq. Cunto vale?. Jo'nimal xtz aq. Al maz se encareci. Xterq uuk xtz aq li ixim. Pregunta, solicitud. Patzom. Si tienen preguntas levanten la mano. Teetaqsi eeruq wi wank eepatz om. Tengo una pregunta. Wank jun inpatz om. Preguntar, solicitar, pedir. Patz ok. Rosita pidi un juguete. Xpatzjun x b a t z u u l x c h i n a R o o s . L e preguntaste qu quera?. Ma xaapatz re k a' ru traj. Preguntarlo, pedirlo, solicitarlo. Xpatzbal. El pobre est pidiendo dinero. Yo xpatz b al xtumin li neb a . Iremos a solicitar trabajo. Tooxik xpatz b al qak anjel. Prensar, destripar, atrancar a cada rato (accin frecuentativa). Natyank. Cuando ests dormida prensas a tu hijo a cada uulaal naq rato. Nakanatya laak

/ &

Kaxlan aatin Q'eqchi'

warenaqat. Ya me aburr de estar prensando mi estmago a cada rato. Xintitzxnat yankil linsa'. Preparar atole. U q unibk . Las cocineras estn preparando atole. Yookebchi yiib'ank uq un laj ke enel. Preposicin: dentro, a, adentro, de. Chi, sa(sin.). Iremos de cacera. Tooxik chi yohob k. El nio comenz a caminar. X ok chi b eek li ch ina al. Presidente. Awa b ej. El presidente es gordo. Nim xtib el li awa b ej. Hace aos ramos ayudados por el presidente. Junxil tenq anb ilo chaq xb aan li awa b ej. Prestado, alquilado. To ninb il. Esa casa est alquilada. To ninb il a kab l a an. Prstamo. To. En el banco estoy solicitando prstamo. Y o o k i n xpatz b al intosarochochil tumin. Inquilino. Aj tokab l. Prestar, tomar prestado, pedir prestado. Tonink, too n i n k . A Sebastin le presto dinero. Re aj B ex nintooni intumin. La casa de la seora la prestamos para hacer fiesta. Xqatooni rochoch qanachin re nimq ehik. Prestarlo, darlo prestado, alquilarlo (casa u otros). Xto oninkil. Voy a ir a prestar dinero.

Xik we xto oninkil intumin. Nuestros familiares estn alquilando la casa blanca. Yookebxtooninkil li saqi kab l li qech alal. Primero (nmero ordinal). Xb een. Mi primer hijo. Xb een walal. Primera vez. Xb een sut. Principal, cacique. A j x a n t . El cacique se llama Rax quqmo. Aj Rax quqmoxkabalaj xant. El principal est bebiendo. Yo chi uk ak laj xant. Probado, usado. Yalb il. Esa comida est probada. Yalbil li tzakahemj a an. Probar suerte, intentar, luchar por algo. Yalok qe. En la ciudad estamos probando suerte. Yooko chi yalok q e sanimla tenamit. Por ese terreno luch pero no pude lograrlo. Xinyal inqe chi rix li chocha an ab an ink axinru. Probar, pelear. Y a l o k . Los muchachos estn peleando. Yookeb chi yalok li al. Prob el pollo frito. Xinyal li k ilinb il kaxlan. Probarlo, intentarlo. X y a l b a l . Marcos se est probando el pantaln para ver si le queda cabal. Yo xyalb al ma tzaqal li wex chi rix laj Kux. Maana iremos a la ciudad a intentar a trabajar. Tooxik xyalb al k anjelak sanimla tenamit hulaj.
357

/ /

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Problema, dificultad, peligro. R a a x i i k . Pasamos por un gran problema. Xqanumsi chaq jun nimla raaxiik. Es muy difcil vivir en dificultades. C h a a j w a n k s a raaxiik . Procedimiento, pasos, proceso. B e e r e s i n k i l , x b a a n u n k i l . El procedimiento para casarse es as. Li xbeeresinkil li sumlajik kamaan a in. Procurador General de la Nacin. A j k o l o n e l s a c h a q r a b . El procurador general de la nacin no nos anakooxtenq a laj kolonel ayuda. Ink sachaq rab . Producir miedo a alguien (por el aspecto). Xiwaak. Al nio le da miedo la serpiente. Li k'anti' naxiwaak xb'aan li ch'ina'al. Profanado, se ha pasado sobre algo o alguien. Muxb il. La mujer ha pasado sobre mi pi. Muxb il li woq xb aan li ixq. Profanar valor espiritual (existe la creencia de que cuando la mujer pasa sobre alguna parte del cuerpo uno ya no crece). M u x u k . Los hombres profanaron nuestro altar. X e x m u x l i t i j l e b a a l l i w i n q . La mujer pas sobre mis pies. Xmux woq li ixq.

Profundidad, aldea de Chamelco, A.V. Chamil, chamal. Llegu a pasear a Chamil. Xinhulak chi b ehek Chamil. Que profundo est el ro. Maak ajoxchamil li nima . Prjimo, hermanos. A s i i t z i n . Nuestros hermanos hablan bien su i d i o m a . N a k e x n a w c h i u s l i raatinab'aaleb' li qas qiitz'in. Amemos a nuestros prjimos. Qarahaqebli qas qiitz in. Propietario. A j e e c h a l , ( r e ) . El propietario de tierras se muri. Xkam laj eechal re li ch och . El propietario de tierras es tacao. Jwal pix laj eechal ch och . Protegido contra el secreto u otra enfermedad. A w a s i n b i l . L a s personas ya estn curados. A w a s i n b ileb c h i k l i p o y a n a m . Estamos protegidos contra cualquier enfermedad. Awasinb ilo. Provocar enojo. Chiq ok josq il. Mis compaeros me provocaron enojo. Xe xchiqinjosq il li wechb een. No vaya a provocarle enojo a su hermano. Maachiqxjosq il laawas. Publicista. Aj puktasinel esil. Mi hermano es publicista. Aj puktasinel esil li was. Ustedes sern publicistas. Laa aqex aj puktasinel esil. Pudrirse (palo). Q umeto k. La viga se pudri. Xq umeto k li tz amb a.

/ (

358

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Pudrirse, se refiere a montes, verduras. Q aak. Mi semilla se est pudriendo. Yo chi q aak li wiyaj. Pueblo, ciudad. Tenamit. S se portan bien los llevo al pueblo. Texink am sa tenamit winakex ab ink. En el pueblo hay muchos ladrones. Xiikilebaj elq satenamit. Puente de hamaca. A b q a . El puente de hamaca es bonito. Ch ina us li ab q a. Puente. Q a. Es peligroso pasar sobre el puente. Xiwxiw nume k sa' xb'een li q a. El puente que est en el camino lo botaron. Xe risi li qa wank sali nimb e. Pues, que s, acaso. Bi. a caso no sabes mi nombre?. Ma ink ata b i nakanaw ink ab a . Est bueno pus. Usaq b i . Puesto boca abajo. Hupub anb il. La nena est boca abajo. Hupub anb il li ch'ina ixqa'al. Puesto de salud, hospital. B anleb aal. Cuando mi hermana se enferm fue a dar hasta el hospital. Toj sab anleb aal ru li wanabnaq

kiyajer. En el hospital no atienden bien. Inka us nakeb anok sa b anleb aal. Puesto, lugar, terreno. N a ajej. Donde podramos encontrar un buen lugar? Bar ta raj witqataw junaq chaab il na ajej. Pulga. K aq. El perro tiene pulgas. Kaq rix li tzi . Una pulga entr en mi pantaln. X ok jun k aq sainwex. Pulgada, jeme. K ojok. La tabla tiene una pulgada de grosor. Jun kojok xpimal li tz alamche . Pulmones. Pospooy. El pulmn es esponjoso. Potzpotz li pospo oy. Mis pulmones ya no sirven. Ink achik us linpospo oy. Punta, extremo, cima. R u uj. La punta de la aguja se quebr. Xtoqe k ru uj li kuux. El mico se subi en la cima del rbol. Xtaqe k li max seru uj li che . Puntero (rbol colorado). K olay. All hay un puntero. Walejun k olay. Conoces el rbol puntero?. M a nakanaw ru li k olay.

/ )

Kaxlan aatin Q'eqchi'

359

Q
Quebrada seca. Chaqi roqha . En la quebrada seca hay serpientes. Wankebk antisali chaqi roqha . Quebradas. Kokroqha . Mi terreno est lleno de quebradas. Kokroqha ru linna aj. Quebrado. Jorb il, jorenaq,toqb il. La tinaja est quebrada. Jorb il li kukb'. La olla hace tiempos que est quebrada. Junxil jorenaq li uk al. Quebrantado (el nixtamal). P o c h b il. Tu nixtamal ya est quebrantado. Poch b il chik laab uch. Quebrar (doblar en dos y quebrarle la columna vertebral, animal o persona). Q uchuk. Al nio le quebraron la columna. Xe xq uch rix li kach in. Al venado le doblamos la espalda. Xqaq uch rix li kej. Quebrar, deshacer (cosas secas o que se rompen en pedazos). Xujuk. El espejo los deshice con piedra. Xinxuj chi pek li lem. Las hojas secas las deshicimos con el pi. Xqaxuj chi qoq li chaqi q een. Quebrar, rajar. J o r o k . Marcos quebr el espejo. Xjor li lem laj Kux. El albail quebr la taza. X jor li sek' laj tz'ak. Quedarse. Kanaak. Mi dinero se qued en la casa. Xkanaak chaq lintumin sa kabl. Nos estamos quedando. Yooko chi kanaak. Quejarse de algn dolor (quejido frecuente). A y a y n a k . El muchacho se est quejando por su herida. Naayaynak li al xbaan li xtiq'ilal. Quejarse. Aylok. Nos quejamos de nuestro sufrimiento. Nakooaylok xb aan qaraylal. Quemado K atalk, katal. El monte est quemado por el sol. K atalk li pim xb aan li saq e. Estamos quemados. K atalko. Quemar. K atok. En nuestra aldea comenz la quema. Xtiklaak k atok s a q a k a l e b aal. Te volviste a quemar. Xak at wichik aawib . Quequexque morado. Kaqi ox. A los nios les gusta el quequexque

morado. Sa nakeril li kaqiox li kok al. Quequexque. Ox. Hay siembras una cuerda de quequexque. Taawaw jun k a a m a q l i o x . A s a m e u n quequexque!. Pom junaq wox. Querer, amar, apreciar. Ajok, rahok (sin.). Dinero queremos nosotros. Naqaj qatumin laa'o. Quiero un dulce. Twaj jun inkab . Querido, amado, apreciado. Raaro. Soy querido. Raarokin. Quetzal. Q u q . Las plumas del quetzal son bonitas. C h i n a u s xkuukum li quq. Los quetzales habitan en tierra fra. Sakehil ch och nake wank li q uq . Quin?. Ani. Quin es tu hermana?. Ani laawanab . Quin dijo que nos fueramos?. Ani xyehok re naq tooxik.

Quince (nmero cardinal). O laju, holaju. Mi hermana tiene quince aos. Li wanabwan o laju chihabre. Quinientos (nmero cardinal). O k aal xkaboq ob . En la reunin llegaron quinientas personas. X e h u l a k o k a a l x k a b o q o b poyanam sali ch utam. Quinto (nmero ordinal). R o . Quinto da. Rokutank. Quitar con los dedos la masa que queda en la piedra de moler. B irok, milok. La mujer est quitando la masa de la piedra. Yo chi birok q'em li ixq. La cocinera quit el resto de masa de la piedra. Xbir ru li ka laj ke nel. Quitar, excluir. Isink. Hay sacas al gato del banco. Taawisi li mis chi ru li tem. Estamos sacando ropa sucia. Yooko chi isink tz aj aj t ikr.
( 1

Kaxlan aatin Q'eqchi'

361

R
Rbano. Kaq is. Quieres rbanos?. Ma taawaj kaq is. Arranqu una mata de rbanos. Xinmichjun toon kaq is. Rabear, colear (mover la cola). B itzb itzink. El perro est moviendo la cola. Yo chi bitzbitzink li tzi. Cuando el perro nos movi mene su cola. Xbitzbitzi li xye li tzinaq xooril. Rabia, locura. Wax, waxil. Su locura lo mat. Xwaxil xkamsink re. Radiotcnico. Aj yiib anel abib aal aatin. El radiotcnico juega ftbol. Nabatzunk bolotz laj yiibanel ab ib aal aatin. Raz cuadrada. Aj puktasinel ajl chi rib il rib. Es difcil estudiar la raz cuadrada. C h a aj xtzolbal laj puktasinel ajl chi rib il rib . Raz. Xe. La raz del rbol es dura. Kaw xxeli che. La ceiba no tiene raz. Maak axxeli inup. Rana. Amoch. La rana salta muy alto. Jwal najt napiskok li amoch. La ranita se llama Catalina. Xkat xk ab a li ch ina amoch. Raspado. Jochb il, jokb il. La olla est raspada. Jochbil rix li ukal. Mi muslo est raspado. J o c h b i l ruuchiwa . Raspar, rayar, rasgar. J i c h o k , jokok, jochok, hochok Me rasp la mano con palo. Xinjich wuq m chi che. El muchacho rasp la mesa. Xjich li meex li al. Rasurado, raspado. J o o b il. Tu bigote est rasurado. Joob il laamach. Rasurar. Johok. Juan se rasur la cabeza. Xjo xjolom laj Xiwan. Todava me estoy rasurando. Toj yookin xjoob'al wib'. Ratn, apellido de la regin. Cho. El gato se comi al ratn. Xket li ch o li mis. Don Domingo Cho fue el que muri. QawaKuCh o li xkam. Rayado, firmado. Juch b il. El papel ya est firmado. Juch b il chik sali hu. Rayado, manchado. k o o k o x , ch'uluk. El chompipe es rayado. Kookox rix li ak ach. Rayo de sol. X k u t u m s a q e . No podemos ver bien por los rayos del

sol. Moko sa ta nakooilok xbaan xkutum saq e. Los rayos del sol son bonitos. Ch ina us xkutum saq e. Razonado. N a lebanbil. Todo lo dicho por la mujer ha sido razonado. Na leb anb il chijunil li xyehom li ixq. Razonar. N a l e b a k . Tienes que razonar tus actos. Taanaleba rix laab aanuhom. Razonamos lo que nos dijiste. Xqana leb a rix li xaaye qe. Reafirmar. K a sumenk. Fui a reafirmar lo que dije ayer. Xinka sume chaq li xinye ewer. Rebasado, pasado. Q a x b il. La altura de la casa la hicieron rebasada. Q axbil xteram li kabl xeke. Ya fuimos rebasados por el corredor. Q axb ilo chikan xb aan laj aanilanel. Rebasar rpidamente varias cosas. Q axbenk. A los leadores los rebasamos rpidamente en la montaa. Xqaq axb ehebchaq laj sisak iche . El muchacho nos rebas en el camino. Xooxq axb e chaq li al sab e. Rebasar, cruzar la calle, adelantarse a alguien. Q axok. Cruzamos la calle en compaa de la a n c i a n i t a . X q a q a x l i n i m b e qechbeen li cheekel ixq. Me cost rebasarlos. Raasa naq xexinqax chaq. Rebasarlo, pasarlo, atravesarlo, cruzar. Xq axb al, xnumsinkil (sin.).

A la ancianita la ayud a atravesar la calle. Xintenq a li ch ina cheekel ixq xq axb al li b e. No puedo cruzar el ro nadando. M o k o n a k i n r u t a xq axb al ru li nimasanumx. Recado de frijol. K ab. En la cena comeremos recado de frjol. Kab tqatiw chi q eq. La cocinera reg el recado de frijol. Xhoy li kab laj ke enel. Recado. Yu. Hchen en recado el tepezcuintle!. K eemaq sayu li halaw. El recado es sabroso. Sa li yu. Recepcionista, el que recibe visitas en las fiestas o cofradas. Aj kulul ula. La recepcionista le gusta rer. Sa naril se ek laj k ulul ula . Petrona es recepcionista. Aj kulul ulali Xpet. Recibir a cada rato (frecuentativo), llegar frecuentemente a algn lugar. K ulyank. Mi padre cada mes recibe dinero. Rajlal po naxk ulya xtumin inyuwa . A cada rato viene a vernos. Nak ulyank chi qilb al. Recibir curacin o proteccin contra alguna enfermedad. Awasiik. Nos dieron curacin para que no nos enfermemos. Xoo awasiik re naq ink atootawe q xb aan yajel. Recibir, salir al encuentro. K uluk. Estamos recibiendo regao. Yooko chi

( 3

Kaxlan aatin Q'eqchi'

363

( 4

kuluk chiil. Fui a recibir a mis amigos al pueblo. Xink ulebchaq li wochb een satenamit. Reclamar, alegar, criticar. Wechok. Le alegu por qu me insulta. X i n w e c h k a u t n a q nakinxhob. Mi abuela slo vive r e c l a m a n d o . J u n e s w e c h o k naxb aanu li wixa an. Recoger, levantar, traer algo (rpidamente). Xookikink. Ve a traer las tortillas rpidamente!. Xookiki chaq li wa. Recogimos la ropa rpidamente cuando la lluvia vino. Naq xchal li habxqaxookiki li t ikr. Recoger, traer algo. Xokok. Fu a recoger tu mandado. Xinxok chaq laataql. Francisco est recogiendo basura. Yo chi xokok mul laj Paran. Recogerlo, traerlo. Xxokb al. Se fue al pueblo a traer la medicina. Xko o xxokb al li b an satenamit. Estamos recogiendo la basura. Yooko xxokb al li mul. Recogido o llevado, levantado repentinamente o de inmediato. X o k a a m i l . El pato fue llevado repentinamente por el gaviln. Xokaamil li patz xbaan li kuch. Cuando mi padre vino nos levantamos de inmediato. X o k a a m i l o n a q xk ulunk inyuwa . Reconocido. K eeb il chi uhej. El nio

ya fue reconocido por su pap. K eeb il chi uhej li ch ina al xb aan xyuwa . Recorre!. Beeni. Recorre todo el mercado hasta que encuentres tomate. Beeni chaq li k ayiil toj reetal naq taataw chaq li pix. Recorrer. B eenink. Recorrimos todo nuestro terreno. Xqabeeni chaq chijunil li qana aj. Slo recorriendo el pueblo te mantienes y no trabajas. Yal b eenink tenamit nakab aanu ut ink anakatk anjelak. Recrearse, escarmentar, dar una leccin. Ajsink u. Le dieron un escarmiento al muchacho para que ya no robe. Xe rajsi ru li al re naq ink a chik t-elq aq. El recrearse alegra. Li ajsink u nasahob'resein ch oolej. Recreo. Hilaal, ajsibaal u. Lleg la hora del recreo. Xhulak xhoonal li hilaal. Recto, derecho. Tiik. La tabla est recta. Tiik ru li tz alamche . Vamos directo a la casa. Yoo chi tiik sa kab l. Rector, director. A j t a q l a n e l , xb eenil. El director de la escuela es muy amable. S a n a aatinak laj taqlanel re tzoleb aal. Red. Soq. La red es de maguey. Re ik e li soq . Una red de mazorca. Jun soqchi hal.

364

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Redondeado, cilndrico, circular. B orb o, b olb o (sin.). El palo tiene forma cilndrica. B olb o li che . El joven tiene la cara redondeada. B orb o xnaqru li ch ajom. Reducido. K o k o b resinbil. Las mangas de mi camisa estn reducidas. Kokobresinbil ruq linlepon. Reducir, disminuir, e m p e q u e e c e r. K o s o k , kok'ob resink. Reducimos las patas de la mesa. Xqakos roq li meex. Deberas reducir las alas de tu pato. Nakak osi raj xiklaapatz. Refaccin. Kolb ach ool. En la aldea venden refacciones. Nakekayink kolb ach ool sak aleb aal. Slo esto es mi refaccin. Ma kaaj wiain inkolb ach ool. Refrigeradora, congeladora. Kehob resib aal. Pon la carne en la refrigeradora. K e li tib s a li kehobresibaal. Es necesaria una congeladora. A a j e l r u j u n a q kehob resib aal. Regadera. Kira sibaal. En nuestra casa hay regadera. Wank kira sib aal s a q o c h o c h . La regadera se descompuso. Xpo ek li kira sib aal. Regado (cosas). Hirbil. El maz est regado en el suelo. Hirb il li ixim sa ch och .

Regado, derramado (lquido). H o y b il. En tu pantaln ha sido regado caf. H o y b il kape chi ru laawex. Regalar, obsequiar. Sihok. Qu le galar a mi abuela?. K a' ru tinsi re inna chin. En mi cumpleaos nada me regalaron. Maaka xexsi we sa linnimq e. Regalo o lo que hay que regalar. Sihom. Nadie trajo regalo. Maa'ani xk am chaq xsihom. Regaado, reprendido. Ch iilanb il. Somos reprendidos por nuestro padre. Ch iilanb ilo xb aan qayuwa . Regaar. Ch iilank. La seora rega a su hija. Xch iila li xkoli qana chin. Ese anciano regaa. A cheekal winq a an nach iilank. Regar (granos). Hirok. El pollo reg el frjol. Xhir li kenq li kaxlan. El patojo est regando maz. Yo chi hirok ixim li al. Regar, derramar. H o y o k . Slo regaron su bebida. Yal xexhoy li ruk a . Regu sangre de pollo en mi ropa. Xinhoy xkik el kaxlan chi ru li waq . Registrador civil. A j t z i i b om k a b a . El registrador civil no escribi correcto mi nombre. Ink a xtz iib a chi us link ab alaj tz iib om k ab a .

( 5

Kaxlan aatin Q'eqchi'

365

Regla. Jich leb , juch leb . La regla se quebr. Xtoqe k li jich leb . La regla es de metal. Re ch iichli jich leb . Reglas ortogrficas. C h a q r a b il tziib. Cuando escribas tienes que seguir las reglas ortogrficas. Tento taataaqe li xchaqrab il tz iibnaq tatz iib aq. Regresar a alguien. Suqisink. El seor regres a su esposa. Xsuqis chaq li rixaqil qawa chin. Regresar rpidamente. Chalkunk. Cuando me enferm mi madre vino a verme inmediatamente. Naq xinyajer xchalkunk linnachi wilb al. Cuando me llamaste vine inmediatamente. Xinchalkunk naq xinaab oq. Regresar, volver, retornar. Suq iik, sutq'iik. Maana regresaremos. Hulaj toosuq iiq chaq. Doa Marta regres a su casa. Xsuq iik sarochoch qana Maart. Regresar, volver. Q ajk, sutq iik. Mi compaero se regres a su casa. X q aj sa rochoch li wechbeen. Cundo regresaremos?. J o q e tooq ajq. Rer, sonrer. Seek. Por qu no s o n r e s ? . K a u t n a q i n k a nakatse ek. Me cans de reir. Xinlub k chi se ek. Rerse de alguien. S e e n k . Los trabajadores se rieron de la mujer.

( 6

Xe xse e li ixq laj k anjel. De qu te ris?. K a' ru nakase e. Rejoya. Xaal. Los ganados estn en la rejoya. Sali xaal wankebli wakax. Rellenado secuencialmente. B ut ux. Los muchachos rellenaron la calle. Xe'xb ut uxi li b e li al. Rellenar. B ut uk. Rellena el hoyo con tierra si no caeremos dentro. But ch ochsali jul wiink atoot ane k chi sa . Echamos la lea en la casa. Xqab utsisali kab l. Reloj. Ilobaal hoonal. El reloj es necesario. Aajel ru li ilob aal hoonal. Compr un reloj. Xinloqjun ilob aal hoonal. Remedio, medicamento, droga. B an. En el pueblo est cara la medicina. Terto xtz aq li b an sa tenamit. Toma la mecicina para que te alivies. Ukli b an re naq tatk iraaq. Remendado. Xiitinbil. Nosotros usamos ropa remendada. Xiitinb il t ikr naqoksi laa o. Remendar (cosas). Xiitink. Remend mi pantaln. Xinxiiti linweex. Quin remend la ropa de la anciana?. Ani xxiitink re raqli ch ina cheekel ixq. Remendarlo. Xxiitinkil. Mi madre est remendando mi pantaln. Yo xxiitinkil linwex linna. Eso se remienda rpido. Junpaat xxiitinkil a an.

366

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Remojado (la ropa), bebida fermentada. Tz aab il. La ropa est remojada. Tzaabil li tikr. Los hombes bebieron la bebida fermentada. Xerukli tzaabil li winq. Remojar. Tzahok. El muchacho se remoj la cara en el agua. Xtz a xnaq ru li al sa ha. Quin remoj mi pantaln?. Ani xtz ahok linwex. Remolino (de ro). Suutiha, sutha. Los pescadores estn siendo arrastrados por el remolino. Yookeb chi kelook xb aan suutihalaj kar. El remolino ha matado a muchos. Naab al xkamsihom li suutiha . Renovador. Akobresinel. Dios es renovador del mundo. A j ak ob resinel ruuchich ochli Ajaw. Renovar, volverlo nuevo. Ak ob resink. Don Sebastin renov su casa. Xrakobresi li rochoch qawaB ex. El descanzo nos renov. Xoorak ob resi li hilaal. Reparar, hacer. Yiib ank, baanunk. A mi hijo le hice un juguete. Xinyiib jun xb atz uul inkach in. Quin hizo t u c a m a ? . A n i x y i i b a n k r e laach aat. Repartidor de comida, mesero. Aj jek inel tzekeemq. El mesero quebr la olla. Xjor li ukal laj jekinel tzekeemq.

Repartidor de comida. Aj pukanel, aj puk. El repartidor de comida se cay con el alimento. Xt ane k ruk in li tzekeemq laj pukanel. Repartidor, divisor. Jekonel. Mi marido es repartidor de alimento. Aj jek onel tzekeemq linb eelom. Repartir. Jachink, jekok, jekink. Reparte las naranjas. Jachiheb li chiin. El maestro est repartiendo borrador. Yo chi jachink sachleb' laj k utunel. Repasar (al moler el maz), volver a moler. Hesok. Vuelve a moler el nixtamal. Hes ru li b uch. Reportero. A j x o k o l e s i l . Conversamos con un reportero. Xoosaaraq ik rik in jun aj xokol esil. El periodista est enfermo. Yaj laj xokol esil. Reposado, abultado. Pumpu. En el patio est reposado el lodo. Pumpu li sulul chi ru neb aal. Resbaladero, deslizador, patines. Jololib aal. Mi abuela nos compr un resbaladero. Xloqjun qajololib aal li wixaan. Constru un deslizador. Xinyiibjun jololib aal. Resbalado, arrastrado. Jolkosinbil, kelomb'il. La lea la trajeron arrastrado. Chi kelombil xe xkam chaq li si . Al ladrn se lo

( 7

Kaxlan aatin Q'eqchi'

367

llevaron arrastrado. K e l o m b ' i l xe xk am laj elq . Resbalar, arrastrar, deslizar. Jolkosink, kelonk. Los leadores estn arrastrando trozos de palo. Yookebchi kelomk chelaj sichi kurul. Yo me deslice en el bordo. Xinjolk osi chaq wibchi ru uul. Resbalar, rodar. Jolkok, kilkok, y o l k o k . Nos resbalamos en el lodazal. Xooyolk ok sali sulul. Resbalar. Kilk ok, jolk ok (sin.). En el estircol del pollo me resbal. Xinkilk ok sali xk ot kaxlan. Hay ves tu camino no vayas a resbalarte. Taawil laab e matkilk ok. Resbalar. Yolk ok. La mujer se resbal en el piso. Xyolkok li ixq chi ru li tz ak. Nos resbalamos en el lodazal. Xooyolk ok sali xiik . Rescatado , salvado, defendido. Kolbil. Hemos sido salvados de la muerte. K o l b ilo chaq chi ru li kamk. Rescatar, salvar, defender proteger. Kolok. Se protegi con la tabla. Xkol ribchi ru tz alamche . Mi esposa est salvando vidas. Yo chi kolok yu am li wixaqil. Reseco. Hamham. El terreno donde sembramos est reseco. Hamham ru li ch ochb ar wixoo awk.

( 8

Resembrar. Aawenk, aawink. Fuimos a resembrar el frijolar. Xqaawe chaq li kenq . Ayer fuimos a resembrar la milpa. Xoohulak chi aawenk k al ewer. Reservado. Ramb il, chapb il. Nuestro lugar est reservado. Ramb il qana aj. Resorte. Borb. Mi bicicleta tiene resortes. Wank xborblinbaqlaq ch iich . Respira (usted, t), modo imperativo del verbo respirar. Musiq an. Respira sino te mueres!. Musiq an wiink atatkamq. Respirar. Musiqak. Debajo del agua no se puede respirar. Inka naru musiq ak rub el ha . Responder (a alguien). Xsumenkil. El nio le est respondiendo a su mam. Yo xsumenkil xnali ch ina al. Le estoy respondiendo sus preguntas. Yookin xsumenkil li xpatz om. R e s p o n d e r, contestar (dar respuesta). Chaqbenk, sumenk (sin.). Cuando el borracho me maltrat le contest. Xinchaq b e laj kalajenaq naq xinxhob. No me vayas a contestar!. Minaachaq b e. Responder, contestar rpido. C h a q b ' e k e n k , s u m k e n k ( s i n . ) . Contstale luego a tu padre!. Sumke l a a y u w a . Le contest rpido. Xinsumke.

368

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Responder. Chaq ok. Cuando dijeron mi nombre no respond. M o k o xinchaq ok ta naq xe xye link ab a . Responde!. Chaq on. Respuesta, contestacin, momento de responder. Chaq ojonik, xsumenkil. Nuestra carta no tiene respuesta. Maak axsumenkil l i q a h u . Nuestra contestacin. Qasumenkil. Restos, sobras, (es ms utilizado cuando alguien guarda restos de comida). Xeel. Restos de alimento. Xeel tzekeemq. Voy a traer restos de mi comida. Tink am chaq inxeel. Retardado, atrasado. B a y b o . Apresrate ya ests atrasado. Baybookat chikan seeba aawib . Los trabajadores estn retardados. B ayb ookeblaj k anjel. Retoar. A l a b t e ik. Comenz a retoar la mata de naranja. Xyoob alab te ik li chiin. Retoo. Tuxb . Le sali retoo la caa. X elk xtuxbli utz ajl. Me lastim la frente con el retoo del palo. Xinten inpeekem chi ru xtuxbli che . Retoos Alab te. Estn bonitos los retoos del bananal. C h inaus ralab teli tul. Retorcer, enrollar pita, lazo al rededor de algo. B a c h i n k . Enrollamos la danta con lazo.

Xqab ach i li k aam chi rix li tixl. Nos retorcimos en la chamarra. Xqab ach i qibsaisb . Retrovisor. Ilob aal ixej. El retrovisor de la camioneta se quebr. Xjore'k li rilob aal ixej li b eeleb aal ch iich . Reunin. Ch utam. Las mujeres estn en una reunin. Wankebli ixq sajun chutam. Tienes que ir a la reunin. Tento naq tatxik sali ch utam. Reunirse, juntarse. Ch utlaak. Poco a poco nos estamos reuniendo. Timiltimil yooko chi chutlaak. La gente se reuni a la orilla del ro. Xe ch utlaak chi re nimali poyanam. Reventado. Tupul. El botn de tu camisa est reventado. T u p u l xb otonxil laalepon. El lazo del cerdo est reventado. T upul xkaamal li kuy. Reventar (pita, lazo, etc.). Tupuk. Revent las correas de mis zapatos. Xint up xk aamal inxaab . El lazo del ganado la reventamos entre cinco. X q a t u p x k a a m a l l i w a k a x s a hoob al. Reventar, hacer explotar algo. Puk uk, t'upuk. El maestro revent la pelota. Xpuk' li b olotz laj k utunel. Tu lo reventaste. Laa at xatt upuk re. Reventar. C h u p u k , t u p u k . Reventaron la manga de mi mtate. Xe xt up ruq m linchampa.
369

( 9

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Revolver, mezclar. J u n a j i n k . Revolvimos el frjol con el maz. Xqajunaji ru li kenqrik in ixim. Estoy mezclando pintura con agua. Yookin chi junajink b on rik in ha . Revolverlo, mezclarlo. Xyuuk inkil. El frjol lo estn revolviendo con el maz. Yookebxyuuk inkil ru li kenq rik in li ixim. Rezador. Aj tijonel, aj tij. Mi pap es rezador. Aj tijonel linyuwa'. Rezar, orar. T i j o k , c h i j o k . El sembrador fue a rezar al cerro. Xtz'aamank chaq satzuul laj awinel. Oramos por el enfermo. Xootijok chi rix li yaj. Rezo, oracin, plegaria. Tij, chij. Yo no s ningn rezo. Maajun tij ninnaw. Rigalo (modo imperativo de verbo regar). Hoy. Riega el agua. Hoy li ha . Ro. Nima, nimha. El ro se sec. Xchaqik li nima. Las mujeres va a lavar ropa hasta el ro. Toj sanima nake xik chi puch uk li ixq. Riqueza. Bihomal, bihomalil. Ese hombre tiene muchas riquezas. Makach in xb ihomal li winq a an. La riqueza lleva al pecado. Li b ihomal nak amok samaak. Robado. E l q a n b i l . Eso que mencionas ya ha sido robado. Li

nakaye ak elq anb il chik. Dicen que ese carro slo es robado. Yal elq anbil len li b eeleb aal ch iicha an. Robar, asaltar. Elq ak. Se robaron mi chamarra. Xerelqa li wisb. El hombre fue capturado por robar. Xchape k li winq xb aan elq ak. Roco. K'ajob'. Me moj el roco. Xinxtz'uqa's li k'ajob'. El monte est mojado por el roco. Tz'uuq li pim xb aan li k'ajob'. Rodear, dar vueltas. Sutuk, sutink. Los perros nos rodearon. Xoohe xsut li tz i . El gaviln est dando vueltas en el aire. Yo chi sutink li k uch sa iq . Rodearlo, dar vueltas, cercarlo. X s u t i n k i l . Domingo est dando vueltas. Yo chi xsutink laj Ku'. Fuimos a cercar nuestro terreno. Xoohulak chaq xsutinkil rix li qach och . Rodilla. Xb een aq. Me duele la rodilla. Ra xbeen waq. Su rodilla. Xbeen raq. Relo (modo imperativo del verbo roer), molstalo. H o t . Role la corteza al rbol. Hotrix li che . Role el hueso. Hotli b'aq. Roer. Hotok. El perro est roendo hueso. Yo chi hot ok b aq li tz i.El ok ratn est rondo el palo. Yo chi hot cheli ch o.

( 0

370

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Rojo. Kaq. Es de color rojo. Kaq xb onol. Mis zapatos son rojos. Kaq linxaab . Rollo, bordo o bulto de tierra. B ool. Un rollo de papel. Jun b ool hu. El venado est parado en el bordo. Xaqxo li kej sab ool. Rompecabezas. K a uxl b atz uul. Ve a comprar el rompecabezas. Ayu xloq b al li k a uxl b atz uul. Romper. Q ichok, pejok (sin.). Romp la chamarra de mi mam:. Xinq ich li risbinna . El patojo malcriado se rompi los labios. Xq ich xtz uumal re li xul aj al. Roncar, bufar, resoplar. Q uusank. El muchacho est roncando en su sueo. Naq uusank saru uj li al chi wark. Ropa camoflageado. Kookox tikr. Los soldados utilizan ropa c a m u f l a j e a d a . K o o k o x t i k r nakeroksi laj puub. Tu ropa es camuflageada. Kookox laawaq . Ropa interior, calzoncillo. Yach. No tengo ropa interior. Maaka inyach . La ropa interior est floja. Nim xsali yach . Ropa, manta para cubrirse. B aatal, t ikr. La ropa que compr la al ru seora est elegantsima. Chaq b aatal xloqli qana chin. Mi ropa se rompi. Xpeje k linb aatal.

Rosetas de maz, poporopo. Moqx. Cmprame rosetas de maz!. Loq inmoqx. Las rosetas de maz se endurecieron. Xkawu li moqx. Roto anteriormente. P e j e n a q . Cmo qu tu camisa esta rota?. Pe pejel b i laalepon. Roto por la orilla. Chemel. Est quebrada la orilla de tu comal. Ch emel re laak il. Roto, ahoyado. Tob ol. La base de ob ol rit li la tinaja est ahoyado. T kukb'. Roto. Pejel. Mi ropa est rota. Pejel li waq . Tu ropa interior est rota. Pejel laayach . Roto. Q ichil, pejel (sin.). La servilleta est rota. Q ichil xlanbal li wa. Cmo que la chamarra esta rota?. Peq ichil b i li isb . Rtulo, anuncio. Ilb a esil. Enfrente de la casa hay un rtulo. Wank jun ilb a esil chi ru li kab l. Roza. K alem. Esta es su roza. Aan a in li xk alem. Rozar. K a l e k . La roza ya va a empezar. Tiklaak re li k alek. Ests rozando?. Ma yookat chi k alek. Ruido de cerros que se escuchan en poca de siembra, retumbo, Dios del cerro. Mam. Eso que se escucha es el Dios del cerro. Xmam tzuul a jonaxye.

( !

Kaxlan aatin Q'eqchi'

371

Ruido que hacen las cosas que no estn engrasadas. Jiitzyank. El asiento como hace ruido. Najiitz yank li chunleb aal.

S
Sbana. Jayil isb . La sbana se moj. Xtaqaak li jayil isb. Dormir en sbana es bastante fresco. Keeke wark sajayil isb . Saber, conocer. Nawok, na ok. Hasta ayer supimos que nuestro to muri. Toj ewer xqanaw naq xkam li qikan. Saben cantar?. M a n a k e n a w b ichank. Saberlo, conocerlo, aprenderlo. Xnawbal. Hasta ahora lo estamos conociendo. Toj anaqwank yooko xnawb al ru. Fuimos a conocer donde muri. Xoohulak xnawb al b ar xkam chaq. Sabido, conocido. N a w b il,. Ya somos conocidos. Nawb il chik qu. Sabido, es conocido. Nawno, na b'il. Es sabido que ese es trabajo de ellos. Nawno naq a an li xk anjeleb . Sbila. Rik e tzuul, maw (sin.). Echa lquido de sbila en tu cabello para que crezca. K e xya al rik e tzuul sa aawismal re naq tk iiq. Sabor, sabrosura. Xsahil. El agua es inspida. Maak'a' xsahil li ha. Sentiste su sabor?. Ma xaweeka xsahil. Saborearlo. Yalok xsahil. La carne asada la saboreamos. Xqayal xsahil li pomb il tib . Hasta que lo sabore lo voy a dejar. Toj tinyal xsahil tojo naq tinkanab . Sa b r o s o , rico, bueno, a g r a d a b l e , c m o d o . S a . El aguacate es rico. Sa li o. Vivir en un bosque es agradable. Sa wank sa junaq k iche . Sacado. I s i n b il. Fue sacado el nixtamal del fuego?. Ma isinbil li

b uch sali xaml. Sacado nos hicieron. Isinb il xe xb aanu qe. Sacapuntas. Jotzbatziibleb. Tu sacapuntas se quebr. X j o r e k laajotzb atz iib leb . Sacar agua con algo (cuchara, traste, palangana). Lekok. Nos servimos bebida de la olla. Xqalek quk a sali uk al. Srvete atol con la taza!. Lek aawuq un chi sek . Sacudir varias veces (accin frecuentativa). Chiq lenk. Sacud varias veces la mata de naranja. Xinchiq le xtoon li chiin. Sacudir. C h i q o k , p u u x i n k . El muchacho est sacudiendo ok isbli al. chamarras. Yo chi chiq Sacudi Mara el polvo que est sobre la cama. Ma xchiqli poqtz wank chi ru li ch aat li Xmar. Sal. Atzam. Nuestra sal se acab. X oso k li qatz am. El frijol est muy salado. Num atz am li kenq . Sala de ciruga, quirfano, lugar donde se descuartizan animales. Cho lebaal. Por su enfermedad el seor fue llevado a la sala de ciruga. Xk ame k li qawa chin sacho leb aal xb aan xyajel. Me da miedo entrar a la sala de ciruga. Nakinxiwak chi ok sali cho leb aal. Salamandra. Al al. La salamandra es pequea. Ch ina b ab ay li al al. No

toques a la salamandra. Maach eli al al. Saliva. Chuub . Mi saliva se sec por la sed. Xchaqik linchuub xbaan chaqi eel. Limpia la saliva que est sobre la silla. Mes li chuubwank chi ru li tem. Saln comunal. Chutleb aal kab l. En el saln comunal estn bailando. Yookebchi xajok sali ch utleb aal kab l. Saln de baile. Xajleb aal. En el saln de baile no hay nadie. Maa'ani wank sali xajleb aal. En el saln de baile me ca. Xint ane k sali xajleb aal. Salpicar, regar (agua con algn recipiente). Repok. El carro nos salpic con agua. Xooxrep chi ha b eeleb aal ch iich . Saltar o brincar sobre algo. Piskonk. Arturo brinc sobre la culebra. Xpisk o li k antilaj Turuch. Estamos brincando piedras. Yooko chi pisk onk pek. Saltar. Piskok. Los pollos estn saltando en la cama. Yookeb chi piskok sa chaat li kaxlan. Yo brinqu en el ro. Xinpiskok sali nima . Salto, brinco. Pisk . Cuando el seor vio la culebra dio un brinco. Xk e jun piskli qawa chin naq xril li k anti .
373

( #

Kaxlan aatin Q'eqchi'

A qu altura llega tu salto?. Jonajtil nahulak laapisk . Saludo dirigido a los ancianos (buenos das, buenas tardes o buenas noches). Wachin, wa xin. Buenos das seor. Wa chin. Saludo. Sahil choolej. Mi amigo mand un saludo a su esposa. Xtaqla xsahil xch ool li rixaqil linlo y. Salvador, protector. Aj kolonel. Don Carlos es protector. Aj kolonel qawa Kalich. Sandalias, caite. P e r x a a b , tza r x a a b , Compr un par de sandalias. X i n l o q j u n s u u m a l perxaab . Las sandalias son negras. Q eq li perxaab .
( $

hay sapos. Wankebk oopoposali roqha . Sarampin. Atz um xox. El nio muri por el sarampin. Li ch ina al xkam xb aan li atz um xox. El sarampin mata mucha gente. Naab al poyanam naxkamsi li atz um xox. Sardina (pescado enlatado). B u t b i l k a r. L a s a r d i n a s e enshuqueci. Xch amo k li b ut b il kar. Ve a comprarme una sardina. Loq chaq junaq inb ut b il kar. Sarna.Tuux (especie de enfermedad que da comezn). Ich . El cerdo tiene sarna. Wank xtuux li aaq. Sartn (instrumento). K ilebaal. Compr una sartn. Xinloq jun kilebaal. Echa la manteca en la sartn. K e li manteek sali k ileb aal. Sastre. Aj b ojonel. El sastre redujo mi ropa. Laj b ojonel xk os li waq . No cose bien la ropa el sastre. L a j b ojonel ink aus nab ojok t ikr. Sastrera. Bojlebaal. La sastrera es de don Marcos. Re qawaKux li b ojleb aal. Sazn, maduro. Cheek, tiix. El ayote ya est sazn. Cheek chik li k um. El limn es sazn. Cheek li lamunx. Sazn, vejez, ancianidad, madurez. T i i x i l a l , c h e e k e l a l .

Sangre. Kik. Me sali sangre en la nariz. X e l k i k s a w u uj. Los murcilagos chupan sangre. Nake tz ub uk kikli sotz . Sanitario, escusado. Tzeqbaib, kotebaal. lleva a tu hermano al sanitario. K a m l a a w i i t z i n s a tz eqb a ib . El sanitario apesta. Chu xsali tz eqb a ib . Sano, duro, recio. Kaw. La tortilla est dura. Kaw li wa. El nio est sano. Kaw li k uula al. Sapo. K oopopo . Machucaste el sapo. Xayeq li k oopopo . En el riachuelo

374

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Cuando llegue mi vejez tendr canas. Naq thulaq lincheekelal tsaqoq wismal. La vejez trae enfermedad. Nak amok chaq yajel li cheekelal. Sazonar, madurar (utilizado tambin para referirse a las personas), envejecer. Cheekok. Los gisquiles sazonaron. Xcheeko li ch ima. Mi ta se est envejeciendo. Yo chi cheeko k li wikana . Sazonar, madurar, volverse amarillo. Q ano k. El zapote ya est sazn. Xqano k li saltul. La tela se volvi amarillo por la suciedad. Xq ano k ru li t ikr xb aan li tz aj. Se ha encaminado, se ha guiado, se ha llevado a pasear. B eeresinb il. El nio fue llevado a pasear al mercado?. Ma b eeresinb il chaq li ch ina al sakayiil. Somos guiados por un seor. B eeresinb ilo xb aan jun qawa chin. Se ha ido (hace tiempo). Xikenaq, xikjenaq. Nuestra mam hace tiempo que se fue a Guatemala. Xikjenaq Watemaal li qana . Se ha retrasado, tardado (hace tiempo). B ayjenaq. El muchacho se ha retrasado por su trabajo. B ayjenaq li al xbaan xkanjel. Yo ya estoy atrasado. B ayjenaqin chikan. Secado, disecado (por alguien). C h a q i h o b r e s i n b i l . P e s c a d o

disecado. Chaqihob resinb il kar. Mi pantaln est secado. Chaqob resinb il chik linwex. Secar. C h a q i h o b resink, chinank. Nuestra ropa la secamos al fuego. Xqachina li qatikr chi ru xaml. Mi cabello lo sequ. Xinchaqihob resi li wismal. Secarse repentinamente. Chaqaamil. Cuando nos dimos cuenta ya se haba secado el ro. Chaqaamil li nimanaq xqil. Secarse. C h a q i k . El ro se sec. Xchaqik li nima. La milpa se est secando. Yo chi chaqik li k al. Seco, asoleado, disecado. Chinanb il, chaqob resinb il (sin.). Carne disecada. Chinanbil tib . El caf est secado. Chinanb il li kape. Seco. Chaqi. La ropa est seca. Chaqi li t ikr. La lea no est seca. Moko chaqi ta li si . Secretario (a). A j t z i i b . Se descompuso la silla del secretario. Xpo e k li xtem laj tz iib . Secreto (Forma de defensa de uno mismo contra algo; un mal; una enfermedad). Awask. El nio tiene secreto por eso no sana. Awask reek li ch ina al jo kan naq ink anak ira. Cuando a los nios les d secreto cuesta que sanen. Naq awaskeb' li kok al raasa nake k iraak.
375

( %

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Sed. Chaqi'eel. Por poco nos morimos por la sed. Kach in chik ma xookamk xbaan chaqi'eel. Tengo sed. Yo inchaqi'eel. Seguirlo, perseguirlo. Xtaaqenkil. Los perros estn persiguiendo al jabal. Yookebxtaaqenkil li chakow li tz i. Estaba siguiendo las huellas del tepezcuintle. Yo o k i n c h a q xtaaqenkil xnums li halaw. Segunda limpia, limpiar dos veces. Ka aq ink. El seor limpi dos veces su siembra. Xka raq i li rawimj li qawachin. Vamos a comenzar la segunda limpia. Ok wichik qe sa ka aqink. Segundo (nmero ordinal). Xkab. Es mi segundo da de estudio. Xkab inkutank chi tzolok. Segundo. K ajk asal. Te tardaste diez segundos. Lajeebk ajk asal xatb ayk chaq. Faltan cinco segundos para las cinco horas. Hoobk ajk asal chik ma oobhonal. Semforo. Ilb anumlebch iich. El semforo tiene tres colores. Oxib xb onol li ilb anumlebch iich . Sembrar. Awk, awok. Entre la milpa sembramos chile. Xqaw ik saxyanq li k al. Semen. B ub / iyaj poyanam. Semilla. Iyaj. Guardemos maz para

semilla. Qak uulaaq ixim re iyaj. Yo quiero buena semilla. Chaab il iyaj twaj laa in. Seal. Reetalil. Trabaj, es por eso que sud. X i n t i q o b a k j o ' k a n n a q xink ajelak. Hay dejas sea por donde pasamos. Taakanabreetalil b ar wi xoonume k. Sealar. Eetalink. Mi to me seal con el dedo. Xinreetali chi ru'uj ruq m li wikan. Don Lucas se fue a medir tarea. Xkoo qawaKax chi b'isok k aam. Seor, rey Ajaw. El Seor est en todo el universo. Li Ajaw wan sachi xjunil ruchich och . Seora, doa (vieja, sin respeto). Xan, xa'an. Vieja Petrona. Xan Pet. Vieja Dominga. Xa'an Tumin. Seora, doa. Qana. Cmo est seora?. Chan xawil qana. Doa Candelaria. QanaCantel. Seorita, joven (mujer), soltera, virgen. Tuq ixq, tuqix, t ujixq. La joven es bonita. Ch ina us li tuq ixq. Sensacin. Eekobaal, eekahom. Tengo una mala sensacin. Naweek'a jun eek ahom ink'a' us. Sentado. Chunchuuk, k'ojk'ook. Me cans de estar sentado. Xintitzchi chunam. Deja a tu hijo sentado!. Kanabchi chunchuuk laakach in. La

( &

376

Kaxlan aatin Q'eqchi'

mujer est sentada a la orilla del ro. K'ojk'ook li ixq chi re li nima . El nio durmi sentado. K'ojk'ook xwark li ch ina al. Sentar. Chunub ank. No vayas a sentar al nio sobre la cama. Maachunubli c h inaa l c h i r u l i c h aat. Nos sentamos a descansar. Xqachunub qibchi hilank. Sentarse repentinamente. Chunaamil. La seora de repente qued sentada en el lodo. Chunaamil sasulul li qana chin. Sentarse. C h u n l a a k . Se me acalambraron los pies por estar sentado. Xsikirk wit chi chunlaak. Tu hermanito se sent sobre la mesa. Xchunlaak laawiitzin chi ru li meex. Sentido (anatoma). C h a a l i l eek ob aal. Los sentidos del cuerpo son necesarios para la vida. Aajeleb ru li cha alil eek ob aal sali yu amej. Tengo cinco sentidos. H o o b lincha alil eek ob aal. Sentido (de sentir). Eek anbil. Esa enfermedad es sentido por nosotros. Eek anb il qab aan a yajel a an. Sentido de la vista, ojos. Ilobaal, x s a u . Me arden los ojos. Nahumumnak sa' wu. Tus ojos todava estn buenos. T o j c h a a b i l laawilob aal.

Sentido. Eekaal. Nosotros tenemos cinco sentidos. Laa'o wan hoob qeek aal. Sentir algo o padecer de algo (lo que se siente). Reek . Qu tiene?. K a' reek. El tiene paludismo. Raxkehobreek . Sentir, moverse (paciente). Eek ank. El techo de la casa se est moviendo. Yo chi eekank li xb een kabl. Que est parado ah que no se mueva. X a q x o o q a r a n m a eek ank. Spalo!, concelo!. Naw. Ve a conocerlo!. Naw chaq ru. Sptimo (nmero ordinal). Xwuq. Es mi sptimo da y todava no me han pagado. Xwuq inkutank ut maji nakine xtoj. Ser objeto de mal agero. Anumiik. El gato me hizo seales de mal agero. Xinranumi li mes. Lo que hemos hecho son seales de mal agero para nosotros mismos. Xqanumi qib . Ser abandonado, discriminado. Tz eqtaanaak. El Gobierno discrimin a la gente. Xe tz eqtaanaak li poyanam xb aan li Awa b ejilal. Ser abrazado. Q aluuk. El beb fue abrazada por su abuela. Xqaluuk li kach in xb aan li rixa an.

( /

Kaxlan aatin Q'eqchi'

377

Ser acarreado. B eelaak. El frijol ya fue acarreado. Xbeelaak chik li kenq . El maz ya fue acarreado por el anciano. Xb eelaak li ixim xb aan li cheekal winq. Ser acompaado. E c h b e e n i i k . Fuimos acompaados hasta la casa. Toj sakab l xoo echb eeniik. Ser acuclillado, agachado. Chok ob aak. Fuimos acuclillados en el camino. Xoochok'ob aak sab e. Ser acusado. Q ab aak. Fuimos acusados de robar. Xooqab aak chi elq ak. Ser adormecido. Wartesiik. El beb fue adormecido. X w a r t e s i i k l i k u u l a a l . Todava somos adormecidos. Toj nakoowartesiik. Ser agarrado, sujetado, capturado. C h a p e k. Dice que Domingo fue capturado. Xchape k len laj Ku'. La ardilla fue agarrada por el tigre. Xchape k li kuk xb aan li hix. Ser agujereado. H o p e k . El chilacayote fue agujereado con palo. Xhope k chi cheli q ooq . Ser alegado. C h o q i i k . F u i m o s alegados por el vecino. Xoochoqiik xbaan li echkab'al. El hombre fue alegado por su esposa. Xchoqiik li winq xb aan li rixaqil. Ser amarrado repentinamente, accin sorpresiva. B a k aamil.

Cuando sinti el perro ya estaba amarrado. Bakaamil li tzi naq xreeka. Domingo fue amarrado sorpresivamente por nosotros. B ak aamil laj Kuqab aan. Ser amarrado. Bakek, jitek. El perro fue amarrado por que muerde. Xb ak e k li tz ixb aan naq natiwok. Fue amarrada bien la vaca para que no se suelte. Xjit e k chi us li xa'an wakax re naq ink atkoqrib . Ser amontonado, juntado. B uyub aak, tuubaak. Las piedras fueron amontonadas en el camino. Xbuyubaak li pek sa be. Las naranjas fueron amontonadas debajo de la mesa. X b uyubaak li chiin rub el meex. Ser apagado. Chupe k. El fuego fue apagado por el aire. Xchupe k li xaml xb aan li iq . Ser arrebatado, ser despojado. Maq e k. Al nio le fue arrebatado su dulce. Xmaq e k li xkabli ch ina al. Se nos fue arrebatada nuestras tierras. Xmaq e k qach och . Ser arrullado, cargado (beb). Q u n e k . El beb est siendo arrullado. Yo chi q unek li kach in. A r r u l l a l n i o . X i n q u n l i ch ina al. Ser asado. Pomek. La carne no fue bien asada. Moko us ta xpome k li tib .

( (

378

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Ser aseado, limpiado. Saabesiik. La casa fue aseada por mi to. Xsaab esiik li kab l xb aan li wikan. Ser asustado. X i b eek, xibesiik, sebesiik. Fuimos asustados por el venado. Xooxib eek xb aan li kej. El muchacho fue asustado por su hermana. Xxibeek li al xbaan li ranab . Ser atajado. Ramek. Filomena fue atajada por el muchacho. Xramek Xpil xb aan li al. Ser atrasado por algo. Bayek. Mi abuela se atras por el trabajo. Xb aye k li wixa an xb aan li xk anjel. Fuimos retrasados por un carro en el camino. Xoob aye k sab exb aan jun b eeleb aal ch iich . Ser ayudado, auxiliado. Tenqaak. Fuimos ayudados por los vecinos a sembrar. X o o t e n q a a k c h i a w k xb'aaneb' li qechkab al. Ser baado. Atisiik. Fuimos baados por la lluvia. Xooatisiik xbaan li hab . Ser bendecido. Osobtesiik. El joven est siendo bendecido para que ya no peque. Yo chi osob tesiik li ch ajom r e n a q i n k a c h i k t m a a k o b ' q . Ustedes fueron bendecidos?. Ma xex osob tesiik. Ser besado, ser chupado. Tz ub e k. La mujer fue besada por Roberto.

Xtzube k li ixq xbaan aj Rob. Pedro bes a su hijo. Xtz ub li ralal laj Lu . Ser burlado, que se aprovechen de alguien, haber sido apareada ( la hembra por el macho) Batz unleek. Mi perra fue apareada por el perro negro. Xb atz unleek linxa'an tz ixb aan li q eqi tz i . Candelaria slo fue burlada por Juan. Yal xb atz unleek Xkantel xb aan laj Xiwan. S e r b u s c a d o . S i k e k . F u i m o s buscados por los compaeros. Xoosik e k xb aanebli komon. Ser cambiado. Jalek. Fue cambiada mi vida por Dios. Xjale'k linyu am x b aan li Ajaw. Al beb le fue cambiada la ropa. Xjalek li raqli k uula al. Ser cantado. B ichank. Fue cantado por los estudiantes. X b i c h a a k xb aanebli tzolom. Ser cantado. Bichaak. Fue cantado por los estudiantes. X b i c h a a k xb aaneblaj tzolonel. Ser cargado (en la cabeza). B itook. La canasta fue cargada por la nia. Xb itook li chakach xb aan li ch ina i x q a a l . Cargu un costal de mazorcas. Jun saak hal xinb ito. Ser cargado. Iiqaak. El chompipe fue cargado por el mudo. Xiiqaak li

( )

Kaxlan aatin Q'eqchi'

379

a k a c h x b a a n l i m e m . Fuimos cargados. Xoo iiqaak. Ser castrado. Kapuniik. El cerdo fue castrado. Xkapuniik li aaq. Ser cocido. Chiqek. El gisquil fue cocido. Xchiq li ch ima. Ser cocido. Chiqek. El gisquil fue cocido. Xchiq li ch ima. Ser colgado. T uyubaak, lukubaak (sin). El pan fue colgado para que no le entren hormigas. Xtuyubaak li kaxlanwa re naq inka t-taweq xb aan sank. Ser comido. Tzekaak, k uxe k, kete'k. La carne fue comida por el perro. Xkete k li tibxb aan li tz i . Ser compartido. Komoniik, wotze'k. El joven fue golpeado en grupo. Xkomoniik xsak b al li al. Ser contestado, respondido. Chaq b eek. La carta de la mujer fue respondida. Xchaq b eek chaq li xhu li ixq. Ser corregido, reprendido, amonestado. Q use k. Los alumnos fueron reprendidos por el maestro. Xequsek laj tzolom xbaan laj k utunel. Ser cortado el pelo. B ese k. El nio estaba llorando cuando le fue cortado el pelo. Yo chi yaab ak li ch ina al naq xb ese k li rismal.
380

Ser cortado. Yokek. El hombre fue cortado con cuchillo. Xyokek chi ch iichli winq. Ser cosido (ropa o tela). Bojek. Doa Mara solo cose buena ropa. Chaab il t ikr naxb oj qanaMar. Mi pantaln todava no ha sido cosido. Majinab oje k linwex. Ser curado, darse un tratamiento. B ane k. La mujer fue tratada por un curandero. Xb ane k li ixq xb aan jun aj ilonel. Ser dado, ser entregado. K ehek. Me fue dado comida. Xk ehe k chaq inwa. El muchacho fue chicoteado. Xk ehe k xtz uum li al. Ser desarmado. Jukek. El rancho se desarm. Xjuk ek li po lem. Ser desatado. Hitek, kixek. El marrano fue desatado. Xk'ixe k li aaq. Ser deseado. Ch iquuk. La carne fue deseada por la embarazada. Ch iq li yaj aj ixq rik in tib . Ser desgranado. I x i m a a k . L a mazorca fue desgranada por la ancianita. X iximaak li hal xb aan li ch ina cheekal ixq. S e r d e s n u d a d o . T u r u b a a k , t usub aak (sin.). Fuimos desnudamos urubaak sa' nima'. en el ro. Xoot Camilo fue desnudado. Xt usub aak laj Kamiil.

) =

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Ser desocupado, vaciado, limpiado. Yamtesiik. La casa de Pedro fue desocupada por los ladrones. Xyamtesiik rochoch aj Lu xbaaneb aj elq. El camino fue limpiado por la lluvia. Xch'je'k li b e xb aan li hab . Ser despertado. A j s i i k . Fuimos despertados por la msica. Xoo ajsiik xb aan xyaab wajb . Ser destripado, apachurrado. Nat ek, pitzek (sin.). El gato fue destripado por la piedra. Xnat e k li mis xb aan li pek. Ser exprimido. Yatz'e'k. La ropa no fue exprimido. Moko xyatz'e'k ta li t'ikr. La naranja fue exprimida por la mujer. Xyatz'e k li chiin xb aan li ixq. Ser devuelto. Q ajsiik. El dinero se nos fue devuelto. Xq ajsiik qe li tumin. Ser dicho. Yehe k. Te dijeron que no jugaras. Xyehek aawe naq inka tatb atz unq. A quin le han dicho?. Ani aj e xyehe k. Ser disparado. P u u b a a k . F u e disparado el gato. Xpuub aak li mis. Ser doblado, ser inclinado la nuca, bajarse el sol. Xulq iik. Baj el sol. Xulq i li saq e. Ser doblado. B asek. El bejuco fue doblado por el rbol. Xb ase k rix li che k aam xb aan li che . Mi espalda

se dobl por cargar mazorca. Xb ase k li wixk xb aan iiqank hal. Ser educado, ser instruido, ser orientado. Tzole k. Yo eduque a los nios. Laa'in xintzolebli kok al. Las mujeres fueron educadas en la ciudad. Satenamit xe tzole k chaq li ixq. Ser emborrachado. K a l t e s i i k . Fuimos emborrachados por la mujer. Xookaltesiik xb aan li ixq. Ser embrujado, hechizado. Tuulaak. La mujer fue embrujada por ser mala. Xtuulaak li ixq xbaan xlab al. Ser encalado. Chuniik. El perro fue encalado. Xchuniik rix li tz i . La piel del tigre fue encalada. Xchuniik li xtz uumal li hix. Ser encaminado, guiado, conducido. B e e r e s i i k . Nos condujeron en un automvil. Xoobeeresiik sa jun beelebaal ch iich . Ser enfilado, ordenado, formado (en fila). Tzolobaak. Las tablas fueron ordenados dentro de la casa. Xtzolob aak li tz alamchesali kab l. En la escuela nos ponen en filas. Nakootzolob aak satzoleb aal. Ser engaado, mentido. Balaq iik. El presidente nos volvi a engaar.

) 1

Kaxlan aatin Q'eqchi'

381

Xoobalaqiik wi chik xbaan li awa b ej. Ser engrandecido, aumentado. Nimobresiik. Le fue aumentado su poder por Dios. X n i m o b resiik xwankil xb aan li Ajaw. Ser ensalado. Atzamiik. Fuimos salados por el ro. Xooatzamiik xb aan li nima . Ser ensartado. Lape k. Al perro le fue ensartado un palo en el costado. Xlape k jun chexk at xsali tz i . Ser enseado. K u t e k . Fuimos sealados con el dedo. Xook ute k chi uq ej. Le estn mostrando la ropa. Yo chi k ut ek li t ikr chi ru. Ser entregado. Q a x t e s i i k . Los ladrones fueron entregados. Xe'q axtesiik laj elq . No nos ha sido entregado nuestro dinero. Maji naq axtesiik qatumin. Ser enviado, ser mandado. Taqlaak. Nuestro abuelo nos mand a trabajar. Xooxtaqla chi k anjelak li qamama . Ser envidiado. Kaqaliik. Por nuestras reses somos envidiados. Nakookaqaliik xb aan li qawakax. Ser envuelto repentinamente, rodeado. Bataamil. De repente fuimos envueltos en una chamarra cuando el aire lo avent sobre nosotros. B ataamilo saisbnaq xkut

chaq li iqsaqab een. Cuando me d cuenta ya estaba cubierto en una manta por mi madre. Ak b ataamilin chik xbaan inna s a tikr naq xweek a. Ser envuelto, ser arropado. B ate k. En la noche fuimos envueltos en chamarra. Xoob ate k saisbchi q eq. Cuando la mujer sali del ro fue arropada. Xb ate k li ixq naq x el chaq sanima . Ser escondido detrs de algo. B alab aak. Fuimos puestos detrs de la municipalidad. Xoob alab aak chi rix li poopol. Ser escondido, enterrado, ser cubierto. M u q e k . El nio fue escondido en la chamarra. Xmuqe k li k uula al sali isb . La siembra fue cubierta por el agua. Xmuqe k xb aan hali awinj. Ser escrito, anotado. Tziibaak. Lo que dije fue escrito?. M a xtz iib aak li xinye. Nuestros nombres fueron escritos en el libro. Xtz iib aak qak ab asali hu. Ser escupido. Chuub aak. La mujer fue escupida por el mudo. Xchub aak li ixq xb aan li mem. Cuando se di cuenta ya haba sido escupido. Ak xchuub aak chik naq xril. Ser esparcido. Cha leek, cha b eek. El arroz fue esparcido por los patos.

) 2

382

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Xcha b eek li aros xb aanebli patz. La sangre del cerdo fue esparcida en la pared. Xcha b eek xkik el li aaq chi ru li tz ak. Ser esperado. I i b e e k , i y b e e k , oyb eniik. Todava fuimos esperados por nuestros compaeros. T o j xoo iib eek xb aanebqichb een. La mujer todava es esperada por su mam. Toj na iibeek li ixq xbaan xna . Ser excluido, ser sacado. Isiik. Fuimos desalojados de nuestra casa. Xoo isiik saqochoch. El cerdo fue sacado del lodo. X isiik li aaq sasulul. Ser exprimido, ahorcado. Yatze k. El chompipe fue ahorcado con pita. Xyatzek li ak ach chi kaam. Las naranjas fueron exprimidas con la mano. Xyatz e k li chiin chi uq mej. Ser gobernado. A w a b ejiik. No somos bien gobernados por los ladinos. Moko us ta n a k o o a w a bejiik xba a n e b laj kaxlan winq. Ya no nos dejaremos gobernar por otras personas. Ink a chik tqakanabqibchi awa b ejiik xb aan jalan poyanam. Ser golpeado, pegado. Sakek. Fui pegado por mi mam. Xinsakek xb aan linna . El nio fue pegado en la escuela. Xsak e k li ch ina al sali tzoleb aal.

Ser guardado. K u u l a a k . F u e guardada mi comida?. Ma xk uulaak inwa. Ser hablado. A a t i n a a k . Fuimos hablados por nuestros padres. Xoo aatinaak xb aanebli qayuwa . Ser hecho, construido. B aanuuk. A l le hicieron el favor. Kibaanuuk usilal re a'an. Ser inclinado. Anab aak. La casa fue inclinada por el huracn. X anab aak li kab l xb aan li kaqsut iq . Ser insultado. H o b e k . Fuimos insultados. Xoohob e k. Ser inundado. Butirk. El ro se inund. Xb ut irk li nima . El pozo se est inundando. Yo chi butirk li kumb . Ser inventado, comenzado. Yoob aak, tiikib aak (sin.). Ayer fue comenzado la cosecha de cardamomo. Ewer xtikib aak li sik ok tz i . A la mujer le inventaron chismes. Xyoob aak tik tichi rix li ixq. Ser lamido. Reqek. El perro me lami la cara. Xreqxnaqwu li tz i . Ser lavado. C h ajek. La piedra de moler fue lavada. Xch aje k li ka . Ser limpiado, ser aseado. Mesek. Ha sido limpiada la mesa. Xmese k li meex. El nio est siendo aseado. Yo chi mese k li k uula al.

) 3

Kaxlan aatin Q'eqchi'

383

Ser llamado, ser invitado. B oqe k. Candelaria fue invitada a pasear. Xb oqe k chi b eek lix Kantel. Fuimos llamados. Xoob oqe k. Ser llenado. B ut e k. La mazorca fue llenada en el costal. Xb ut e k li hal sali saak. Ser llevado. K amek. Fui llevado a pasear. Xinkamek chi beek. Los nios fueron llevados a la escuela. Xe k ame k li kok al satzoleb aal. Ser machacado. Putz ek. El tomate fue machacado entre el tomate. Xputz e k li ik saxyanq li pix. Ser masajeado, ser sobado. Jilek. A la anciana le fue masajeada la espalda. Xjile k rix li cheekal ixq. Voy a ir a ser masajeado. Xik we chi jile k.
) 4

pantaln. Xchike k tumin sainb oox. El ladrn fue metido a la crcel. Xch ike k satz alam laj elq . Ser molestado. C h i i c h i i i k . Tuvimos problemas por los policas. X o o c h i i c h i i i k x b a a n e b a j k'aak'alenel tenamit. Ser molido. Keeek. Mi nixtamal no eek fue bien molido. Inkaus xke linb uch. Ser mordido. Hachek. El nio fue mordido por el perro. Xhach exb aan li tz ili ch'ina'al. Ser mostrado. K utbesiik. Nos fue mostrado como fueron asesinados. Xkutbesiik chi qu chank ru naq xe kamsiik. Fue mostrado lo que la mujer ha hecho. X k utbesiik li xb aanuhom li ixq. Ser movido. Eekasiik. Fue movido nuestra casa por el huracn. Xeekasiik li qochoch xbaan li kaqsuut iq . Ser obligado. Minek. Domingo fue obligado a sembrar. Kimine k ru laj Kuchi awk. Ser odiado, despreciado. X i k uuchiik. Margarita es despreciada por su madrastra. Naxikuuchiik Xliit xb aan xkabxna . Ser ofendido. Majewaak. Fuimos ofendidos por el gobierno. Xoomajewaak xb aan li awa b ej.

Ser masticado. Hableek. La carne fue masticada por le perro. Xhab leek li tibxb aan li tz i . Ser medido, pesado. B isek. El frijol fue pesado. Xb ise k li kenq . Nuestro terreno fue medido. Xb ise k li qach och . Ser mejorado. Chaab ilob resiik. La vida de la mujer fue renovada por ilob resiik xyu am li ixq Dios. Xchaab xbaan li Ajaw. Nuestra casa fue arreglada. Ser metido, introducido. Chikek. Fue metido dinero en la bolsa de mi

384

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Ser operado. C h o e k . Ayer fui operado. Ewer kincho e k. El enfermo fue operado ayer. Xchoe k li yaj ewer. Ser ordenado, jateado. Tusubaak. La mazorca fue jateada en la casa. Xtusubaak li hal sakab l. Fuimos ordenados por grupos. Xootusub aak chi ch uut. Ser orinado. C h u u u k . Fuimos orinados por el nio. Xoochuuuk xb aan li ch ina al. Ser parado, interrumpido, obstruido, detenido. Xaqabaak. El carro fue detenido por el soldado. Xxaqabaak li chiich xbaan laj puub . Fuimos detenidos en el camino. Xooxaqab aak sab e. Ser parte de algo, recibir algo, participar. Tz aqonk. Participamos a la hora de comer. Xootz aqonk sa' xhoonalil wa ak. Al muchacho le toc terreno. Xtz aqk ch ochli al. Ser partido, rajado, dividido. Jachek. La rama del rbol se est rajando. Yo chi jache k ruq m li che . La tabla se parti por el sol. Xjache k li tz alamchexb aan li saq e. Ser pedida (o). T z a a m a a k . Mi hermana ya fue pedida. Xtz aamaak chik li wanab . Candelaria fue pedida por Pedro. Xtz aamaak xb aan laj Lu lix Kantel.

Ser pellizcado. C h uyek. Fuimos pellizcados por la loca. Xooch uye k xbaan li kaan aj ixq. El beb fue pellizcado. Xch uye'k li k uula al. Ser pintado, ser lustrado (zapatos). B one k. La casa no fue bien pintada. Moko us ta naq xb one k li kab l. Mis zapatos fueron lustrados. Xb one k linxaab . Ser planeado, ser cocido. K ubaak. Esa reunin fue planificada hace uub aak a ch utam tiempo. Najter nak a an. Ser prepotente, creerse. Numtaak. Nuestros parientes se creen por su dinero. Nakenumta li qechalal xb aanebli xtumin. No es bueno ser prepotente. Moko us ta li numtaak. Ser primero. Xb eenwa. T primero. L a a a t x b e e n w a . P r i m e r o comeremos y luego nos vamos. Xb een wa toowa aq tojonaq tooxik. Ser probado, ser tentado. Yalek. La carne ya fue probada por el perro. Xyale k li tibxb aan li tz i . Fuimos tentados por el demonio pero no nos k xb aan dimos por vencido. Xooyale li maa us ab an ink axooluktaak. Ser profanado. Muxek. El lugar de nuestras ofrendas fue profanado. Xmuxe k xna aj li qamayej. Ser puesto boca abajo, echar la gallina cuando empieza a
385

) 5

Kaxlan aatin Q'eqchi'

empollar. Hupub aak. La gallina fue echada para empollar. Xhupub aak li kaxlan. La oya fue puesto boca abajo. Xhupub aak li auk al. Ser puesto de cabeza. Xulubaak. El loro fue puesto de cabeza en el humo. Xxulub aak li chochosali sib . Ser quebrantado (el nixtamal). P o c h e k . T u n i x t a m a l f u e quebrantado en el molino. Xpoch e k laab uch sali ke'b'ab'uch. Ser quemado. K atek. El perro fue quemado. Xk ate k li tz i . Sent que fui quemado. Xink ate k naq xweek a. Ser querido, amado. R a h e k . Fuimos queridos por la maestra. Xoorahek xb aan laj k utunel. Fui amado. Xinrahe k. Ser raspado, o sacar algo con azadn. Jokek. Fue raspado el lodo?. Ma Xjokek li sulul. Todava est sacando el excremento de los pollos. Toj yo chi jokek xk otebli kaxlan. Ser razonado. Nalebaak. Lo que hicimos todava fue razonado. Toj xna leb aak li k a' ru xqab aanu. Ser rebasado. Q axe k. El conejo fue rebasado por la tortuga. Xqaxe k li imul xb aan li kok. Ser recibido (sin saber por ulmank. Cada vez que mi quin). K

padre viene es bien recibido. Rajlal naq nachal linyuwanak ulmank chi us. Ser recibido. K u l e k . Fuimos recibidos por Carmen en el camino. Xook ule k sab e xb aan lix Kaarm. Ser recogido. Xokek. La nia fue recogida por su madre. Xxokexb aan xna li china ixqaal. Seremos recogidos maana por el avin. Hulaj tooxoke q xb aan li so sol ch iich . Ser recorrido. B eeniik. Ese pueblo fue recorrido por los nios. A tenamit a an xb eeniik xb'aaneb' li kok'al. Ser regado. Hoyek. El atol se reg en la mesa. Xhoyek li uqun sali meex. Tu bebida se est regando. Yo chi hoye k laawuk a. Ser regaado. C h iilaak. Fuimos regaado por el maestro. Xooch iilaak xb aan laj k utunel. Ser remendado. Xiitiik. Al hombre le fue remendada la ropa por su esposa. Xxiitiik raqli winq xb aan rixaqil. Ser resbalado, ser rodado, ser arrastrado. Jolkosiik. Los nios estn siendo resbalados en el bordo. Yookebchi jolk osiik li kok al chi ru uul. Ser respondido, atendido. Sumeek. Fuimos respondidos por el anciano. Xoosumeek xb aan li cheekal winq.

) 6

386

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Ser restado, mermado, ser disminuido. Jebek. El maz fue mermado. Xjebe k li ixim. Est siendo disminuido nuestro alimento. Yo chi jeb e k li tzekeem. Ser robado, ser asaltado. Elqaak. Fuimos asaltados en el mercado. Xoo elq aak chaq sak ayiil. Ser roto, romperse. Q iche k, peje k (sin.). El trasero de mi pantaln se rompi. Xq iche k sarit linwex. Ser sabido, ser conocido. Nawek, na e k. Ya se supo de que l lo hizo. Ak xnawek naq a an xb aanunk re. Fuiste reconocido?. Ma xnawek aawu. Ser sacudido, ser lastimado, daado. Chiqe k. La basura fue sacudida de la cama. Xchiq e k li mul c h i r u c h a a t . Mi espalda fue lastimada por el palo. Xchiq e k wix xb aan li che . Ser salpicado, regado (agua en recipiente). Repek. La mujer fue salpicada con agua sucia. Xrepe k chi tz ajn aj hali ixq. Fui salpicado con agua. Xinrepe k chi ha . Ser salvado, salvarse, ser rescatado. Kolek. Fue defendido por su padre. Xkole k xb aan xyuwa . Ninguno de ellos fue salvado. Ma ani rehebxkole k.

Ser secado, asoleado, disecado. Chinaak, chaqob resiik (sin.). La piel del venado fue disecada. Xchinaak li xtz uumal li kej. Ser secado. Chaqihob resiik. La tierra fue secada por el verano. Xchaqihob resiik li ch ochli saq ehil. La milpa fue secada por el sol. Xchaqihobresiik li k'al xb'aan li saq'e. Ser sentado. Chunubaak. Fuimos sentados en el piso. Xoochunub aak sach och . Ser sentido. Eek aak. El temblor fue sentido por las aves. X eek aak li hiik xb aanebli tz ik. Cuando se acerca una enfermedad se siente (es sentido). Na eek aak naq chalk re junaq yajel. Ser silbado. Xuxbaak. En el monte fuimos silbados por el demonio. Xooxuxb aak chaq xb aan maa us sa pim. Ser soado. M a t k iik, nauuchiik (sin.). Fuimos soado por la hermana de Marcos. Xoomatkeek xb aan li ranabaj Kux. Ser sumergido, remojado. Tzahe k. Mi ropa fue remojada en jabn. Xtzahe k li waqsaxab on. A Mara slo le fue remojado el cabello por su mam. Yal xtz ahe k rismal li Xmar xb aan li xna .
) 7

Kaxlan aatin Q'eqchi'

387

Ser tendido, abrirse la flor. Chire k. La flor se abri. Xchire k li uutz u uj. La chamarra fue tendida al sol. Xchire k li isbchi ru saq e. Ser tendido, sacudido. C h i r o k . Tend el gipil. Xinchir li po ot. El petate lo tendimos en el suelo. Xqachir li poop sach och . Ser terminado, acabado, finalizado. Choye k. Mi hermanito termin los panes. X c h o y e k li kaxlanwa xb aan li wiitz in. Ser tirado, o inyectado. K u t e k. Fuimos tirados con piedras. Xookute k chaq chi pek. Pedro est siendo inyectado. Yo chi kute k aj Lu . Ser tocado, tentado, palpado. Ch e eek. La masa fue tocada por la nia. Xch e eek li q em xb aan ch ina ixqa al. Ser torcido. B ach e k. Mi espalda fue torcida por el golpe del rbol. Xb ach e k li wix xb aan li xtenom li che . Ser torteado, chipoteado, cacheteado. Xore k. A Santiago le fue chipoteada la cara. Xxorek chi uq mej xnaqru laj Yaak. Las tortillas que torte mi ta estn ricas. Sa li wa xxore k xb aan li wikana . Ser torturado, sufrido. Rahob tesiik. Mi carga me hizo sufrir. Xinxrahob tesi li wiiq.

Ser tragado. Nuqe k. El hueso fue tragado por el perro. Xnuq e k li b aq xb aan li tz i . Ser trenzado (el cabello). Tzule k. Le fue trenzado el pelo por su hermana mayor. Xtzulek rismal xb aan li xchaq . No se deja trenzar (el pelo). Moko naxkanabta ribchi tz ulee k rismal. Ser visitado. Ulaniik. Nos visito mi abuela. Xoloorula ani inmel. Nuestros vecinos son visitados cada mes. Rajlal po nake ula niik li qechkab al. Ser visto, ser atendido por un sacerdote maya (curandero). Ilek. Fuimos vistos en la reunin. X o o ilek c h a q s a c h u t a m . El curandero est examinando a mi hermano. Yo chi ile k li wiitz in xb aan laj ilonel. Ser volteado. B alq usiik. Mi mam nos volte cuando estbamos durmiendo. Xoobalqusiik xbaan innasaqawara. Nuestra canoa fue volteada por la catarata. Xb alq usiik li qajukubxb aan li sos. Sereno (humedad de la atmsfera por la noche). Xchuke. El sereno est bajando. Yo chi kub eek xchu ke. Servidora, cuchara de madera. L e k b , lekleb. La servidora se quebr. Xjorek li lekb. Utiliza la

) 8

388

Kaxlan aatin Q'eqchi'

cuchara para eso est. Oksi li lekb , a an aj e naq wank. Servilleta. Lanbawa. La servilleta est mojada. T aqt aq ru li lamb awa. Dnde est la servilleta?. B ar wank li lamb awa. Servir, echar lquido en algo (taza, vaso, guacal). Yamok. Me serv un poco de agua. Xinyam b ayaq inha . Servirlo (agua con una taza, vaso o recipiente). X y a m b a l . El trabajador se est sirviendo bebida. Yo xyamb al ruk alaj k anjel. S e s e n t a . O x k a a l . M i t a cumpli sesenta aos. X b a a n u o x k a a l h a b l i w i k a n a . E n total somos sesenta. O x k a a l o chijunilo. Sexto (nmero ordinal). Xwaq. Al sexto da nos iremos. Saxwaq kutank tooxik. Shara (pjaro) de color azul. Ch ejej. Hay un montn de sharas en la siembra. Makach inebch ejej sa li awimj. S (condicional). Wi, wi. S quieres qudate. Witaawaj kanaaqat. S viene le dices que no estoy. Witkulunq taaye re naq maa anihin. S (partcula condicionante). Uy, wi (sin.). S quieres vete!. Ayu wi

taawaj. S tenemos masa tortearemos. Tooxoro q wi wank qaq em. Si fuera, si tuviera (partcula desiderativa). Xaq, raj (sin.). S yo tuviera dinero. Wank ta xaq intumin. Me hubiera ido con ellos. Xkohin ta xaq chi rixeb . S, partcula afirmativa. H e h e , heehe . Ests enfermo?. Ma yajat. S. Heehe . Siembra. Awimq, awimj. Este ao sali hermosa la siembra. Chaqal ru li awimj x el anaqwan. Yo tengo muchas siembras. Naab al li wawinj wank. Siete (nmero cardinal). Wuqub. El tacuazn ya mat siete pollos. Wuqubkaxlam ak xkamsi laj uch. Siete das. Wuqubkutak. Signos de puntuacin. K a j raltz iib . Ahora vamos a estudiar los signos de puntuacin. Anaqwank tqatzolebli k aj raltz iib . Silbar (a alguien). Xuxbank. A mi compaero le silb pero no me escuch. X i n x u x b a c h a q l i wechb een ab an ink axinrab i. A mi perro slo le silbo y viene rpido. Yal ninxuxba lintzi ut nachal sa junpaat. Silbar. X u x b a k . La mujer est silbando. Yo chi xuxb ak li ixq. Que si no puedes silbar. Moko nakatru ta pe chi xuxb ak.
389

) 9

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Silbido. Xuxb . El sonido de mi silbido llega hasta Cobn. Toj Kob an nahulak xyaablinxuxb . Tu silbido. Aaxuxb . Silencio, fresco. Keeko. El da est fresco. Keeko ru kutank. Estoy fresco. Keeko wu. Sin dentadura. B omb o, t omt o. El omb o sare perro no tiene dientes. B li tz i . Sin embargo. Abanan. Hoy te dar dinero sin embargo tendrs que trabajar. Anajwank tink e laatumin ab anan toj tatk anjelaq. Sirena. Ixqikar. Dicen que hay sirenas en el mar. Wankeblen ixqikar sali palaw. Sobra, resto. Rela . Resto de comida. Relatzekeemj. La seora dej resto de carne sobre la silla. Xkanabrela li tibqana chin saxb een li tem. Sobrevivir, pasar el tiempo sin hacer nada. Numsink kutan. A duras penas estamos sobreviviendo. Raasa naq yooko chi numsink kutank. Nos pasamos el da jugando. Xqanumsi kutank chi b atz unk. Sobrino (en general). Ikaq b ej. Ese nio es sobrino no es hermano menor. Li chinaal aan ikaqbej moko iitz inb ej ta. Socilogo. Aj nawonel komonilej. En el mundo hay muchos socilogos .
390

) 0

Naab alebaj nawonel komonilej sa ruuchich och . Socolear (accin en que se limpia el monte que hay debajo de los rboles, slo lo que el machete puede cortar). Pahok. Estamos socoleando la montaa. Yooko chi pahok kiche. Socoleamos el lugar de nuestro cardamomo. Xqapa xna aj qatz i . Sol. Saq e, qawasaq e. El sol no ha salido todava. Majina el qawa saq e. El sol est muy caliente. Jwal tiq li saq e. Soldado. Aj puub. El soldado mat una guacamaya. Xkamsi jun molaj puub. Nos burlamos del soldado. Xqeetz u laj puub . Soledad. J u n e s a l . La soledad enloquece. Nakaanobresink u li j u n e s a l . La mujer se qued en soledad. Xkana sajunesal li ixq. Sombra (que dan los rboles). Mu. Quedmonos en la sombra de la ceiba. Kanaaqo saxmu li inup. Nos asustamos por la sombra del rbol. Xooxiwak xb aan xmu li che . Sombra de cerro a la vuelta del cerro. B altzuul. Llegamos a pasear a la sombra del cerro. Xoohulak chaq chi b ehek saxb altzuul. Sombrero de junco. Kalapunit. Tu sombrero de junco todava es nuevo.

Kaxlan aatin Q'eqchi'

T o j a k l a a k a l a p u n i t . Usa el sombrero de junco. Oksi li kalapunit. Sombrero. Punit. El perro rompi mi sombrero. Xpej linpunit li tz i. Es tuyo el sombrero?. Ma aawe li punit. Sompopero. X m u l t e k e n . El sompopero est vaco. Yamyo xsali xmul teken. El tepezcuintle entr en el sompopero. X ok li halaw saxmul teken. Sompopo pequeo (forma su nido a ras del suelo, entre basura). Chahiq, chahik. Entre la siembra hay sompopos pequeos. Wankebchahiq saxyanq li awinj. Sonaja, chinchn. Tzojtzoj. A m me regalaron una sonaja. Xe xsi we jun tzojtzoj. Mi sonaja. Intzojtzoj. Sonar el silbato. B o l o l i b k . El hermanito de Pedro est haciendo sonar el silbato. Yo chi b ololib k li riitz in aj Lu . Soar. Matkek, na uuchik. Te so. Xatinmatk i. El todava est soando. A an toj yo chi matk ik. Sonido que producen objetos al caer (trastos, metal liviano). Tzilinb ak. El trasto son en el suelo. Natzilinb ak li seksach och . Sonido, ruido. Xyaab . Solo y estoy escuchando el ruido de la lluvia. Injunes yookin rab inil xyaabli hab .

El sonido del rayo llega hasta aqu. Toj arin nahulak xyaabli kaaq. Sonrisa, risa. Se . Qu bonita es tu sonrisa!. Ch ina us laase . Soplador. Waal. Su soplador. Xwaal. Soplador pequeo. Ch ina waal. Soplar. Apunk, apusink. El aire sopl mis hojas de papel. Xrapu linhu li iq . La muchacha est soplando el fuego. Li ixqa al yo rapunkil li xam. Su direccin, lo correcto. Xjayal. Sigue la direccin del cerro. Taaqe xjayal li tzuul. No dijiste lo correcto. Moko xjayal ta xaye. Su fruta, superficie, su cara. Ru. La superficie de la mesa est sucia. Tz aj ru li meex. El nio todava no se ha lavado la cara. Majinaxch aj ru li kach in. Su salida, partida. R e l i k . Hace tiempo que se fue de aqu. Junxil chik relik arin. Su, de l, para, de. Re, reech. La casa es de don Vctor. Re qawaB it li kab l. El banano es de l. Re li tul. Suave, esponjoso (algo que se hunde). Sob sob. Tu cama est suave. Sob soblaach aat. El pulmn es esponjoso. Sob sobli pospo oy. Suave. Q un. El tamalito de masa es suave. Q un li poch. Yo quiero un banano suave. Q un tul twaj laa in.

) !

Kaxlan aatin Q'eqchi'

391

Suavizarse. Q unok. Tu tortilla se suaviz. Xq unaak laawa. Subir, escalar, subida, cuesta. Taqsink. Sub los bananos sobre la mesa. Xintaqsi li tul chi ru meex. Nuestra carga se qued en la cuesta. Xkana sataqsink li qiiq. Subir, escalar. Taqe k. Carlitos subi al tapanco. Xtaqek beenche laj ch ina Kalich. Sbe!. Taqen. Subrayar, rayar, votar, firmar. Juch uk. Esta es la mesa que rayaste. Ain li meex xajuch. Vas a ir a votar?. Ma xik aawe chi juch uk. Suceder, realizarse, hacerse. Uxk. Dicen que en la montaa se realizan ceremonias. Na uxk len majejak sa kiche. As tambin sucedi en el pueblo. Kama an aj wix uxk sali tenamit. Sucedido, recibido. K ulbil. Esa noticia ya fue recibida. K ulbil chik li esil a an. Nuestro ragao ya f u e r e c i b i d o . K u l b i l c h i k qach iilankil. Suelo arenoso. P o q c h o c h . Mi terreno tiene suelo arenoso. Poqchoch ru linnaaj. Ustedes sembraron en suelo arenoso. Sa poqch ochxex awk. Suelto, desatado. Hitho, kixko , koq ko. La vaca est suelta. Hitho li xa'an wakax.

Sueo. Matk . Dice que fue besado en su sueo. Xtz ub e k len saxmatk . Sueo. Wara. El mudo tiene sueo. Yo xwara li mem. No tengo sueo. Maak ainwara. Suero oral. Atz am ha ilb an. Cuando Sakb alam se enferm le dieron suero oral. Naq xyajer aj Sakb alam xe xk e ratz am ha il b an. Sufijo pluralizador (ellos-as). Eb. Las mujeres. Ebli ixq. Ellos estn sentados. Chunchuukeb . Sulfatiazol. K ajban. A tu herida le echas sulfatiazol. Taak e k ajb an chi ru laayok olal. El sulfatiazol no arde. Moko ra ta li k ajb an. Sumergido, hundido (en lquido). Bulbuuk. La mujer tiene el pi sumergido en el agua. B ulb uuk roq li ixq sa ha. Nuestra cara est sumergida en el agua caliente. B ulb uuk qu sali tiqwalha . Sumergir o hundir repentinamente. B ulaamil. El gato se sumergi repentinamente en el boj. B ulaamil li mis sali b oj. De repente se sumergi la piedra en el atol. B ulaamil li pek sauq un. Sumergir, hundir (algo en lquido). Buluk. El adolescente se sumergi en el agua. Xb ul ribli al saha . Sumerg mi mano en la olla. Xinb ul wuqsali uk al.

392

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Sumergir, hundir. S u b u k . M e sumerg en el agua. Xinsubwibsa ha . Quin hundi mis zapatos en el lodo?. Ani xsub uk linxaabsasulul. Supervisor educativo. A j i l o l k utunel. El supervisor orient a los maestros. Laj ilol k utunel xch olob xna leb eblaj k utunel. Supervisor. A j i l o l k a n j e l . El supervisor nos rega. Xooxch iila laj ilol k anjel. S u p u r a r, volverse materia. Pojko k, pojkenk. Mi pi se llen de materia. Xpojkenk li woq. Tu cabeza se est llenando de materia. Yo chi pojkenk salaajolom. Sur. Rokeb iq. Los trabajadores vienen del sur. Sarokebiqnake chal laj k anjel. Sustituto, reemplazo, sucesor. Uuchil, eeqaj. Traje mi sustituto.

Xink am chaq wuuchil. Quin va a quedarse como su sustituto?. Ani tkanaaq cho q ruuchil. Susto en acto sexual (enfermedad). Chililk. El susto del acto sexual no se cura. Li chililk ink'a' ink'a' nak'iraak. Susto, admiracin. Huy, uy. Uy me asustaste!. Uy, xinaaxib e. Sustraer, disminuir, reducir. Jebok. Disminuye el mango de mi azadn. Jeb roq linjokleb. Hay disminuyes un poco la mazorca que est en la red. Chaajebb ayaq li hal wank sali soq . Susurro, hablar quedito. Hasb. Hasta aqu se oye el susurro del muchacho. Toj ayi naabimank xhasbli al.

) #

Kaxlan aatin Q'eqchi'

393

T
Tabaco, cigarrillo, veneno (de animales). May. Tu tabaco se moj. X t a q a a k l a a m a y . T i e n e s cigarrillos?. Ma wank may aawik in. Tbano (especie de insecto de color negro). Kas. Los tbanos pican. Nake tiwok li kas. El seor fue picado por el tbano. Xtiwe'k li qawa' chin xb'aan li kas. Tabaquero, fumador. A j m a y , mayinel. El fumador tiene los ojos colorados. Kaq seru laj may. Mi hermano es tabaquero. Aj mayinel li was. Tabla. Tzalamche. La tabla se cay sobre el gato. Xt ane k tz alamchesa xb een li mes. La tabla es de caoba. Re sutz ujl li tz alamche . Tableta, gragea. Nuqb il ban. Las tabletas no me gustan. Ink anahulak chi wu li nuq b il b an. Tacuazn. Aj uch, uch. Tacuazn muerto. Kamenaq uch. Le dispar a un tacuazn. Xinpuub a jun aj uch. Tallo de milpa. Roqwaj, roqkal. Cuando tapisques slo doblas el tallo de la milpa. Naq tatq olo q yal taab as rix li roqwaj. Taltuza. B a. Hay una taltuza muerta en el camino. Wan jun kamenaq b a sali be. Las taltuzas comen slo hierbas. Junes ichaj naxket li b a. Tamags (cierta clase de serpiente). Ootoy. El sembrador fue mordido por una tamags. Xtiwe k xb aan ooto y laj awinel. Tamal (de carne). Oben. Mi madre hizo tamales. Xyiib ank ob en linna . La carne del tamal es muy pequea. Jwal kach in xtib el li ob en. Tamalito de elote, elotasca. Iswa, k uluj, Pomq em. Los elotes ya estn buenos para tamalitos. Ak us chik cho q iswa li hal. Los elotes todava estn tiernos. Toj rax li hal. Tamalito de frjol (tiene forma alargada). Xut . El tamalito de frjol esta sabroso. Sa li xut . El tamalito de frijol tiene chile?. Ma wank rikil li xut . Tamalito de masa mezclado con frjol. X e p . Los tamalitos son

pequeos. Kok ebli xep. Echenle chile a los tamalitos!. K eemaq rikil li xep. Tamarindo. W a c h i i l . Nosotros degustamos del jugo de tamarindo. Naqukxya al wach iil. El tamarindo es cido. Ra re li wach iil. Tambin. Aj wi . Tu hermana tambin ir. Txik aj wilaawanab . Yo tambin soy hombre. Winqin aj wilaa in. Tapanco. Kaq , b eenche(sin). En el tapanco hay guineos. Wank qun tul saxb'een che'. Taparlo, cerrarlo. Xtzapbal. La carretera la estn tapando. Yookeb xtz apb al li nimb e. Bsca con que tapar la olla!. Sikxtz apb al re li uk al. Tapesco casero, parrilla de madera (para ahumar carne, colgado sobre el fuego). Chixb, pechk. El gato se subi al tapesco. Xtaqe k chi ru li ch ixbli mis. Tapisca. Q olom. Todava no hemos terminado la tapisca. Majinaqachoy li q olom. Tapiscado. Q olb il. La milpa ya est tapiscada. Q olb il chik li k al. Tapiscar. Q olok. Todava estamos tapiscando. Toj yooko chi q olok. Tapita, tapn. Chinatzapleb'. La tapita de la botella se perdi. Xsachk li ch inatz apb al re li meet.

Tardanza, retraso,. B a y j i k . Ya tenemos una hora de retraso. Jun hoonal chik qab ayjik. Tardar. B ayk. Me hizo tardar la lluvia. Xinxk chi b ayk li hab'. Tarde (tiempo). Najt kutank. Nos levantamos muy tarde. Najt kutank nakoowakliik. Tatarabuela. Xik ixaan, xik qana (sin.). Tu tatarabuela todava est viva?. Ma toj yo yo laaxik ixa an. Tataranieto. Xikin i. El tataranieto de don Francisco ya creci. Xnimank li xxikin i qawaChiik. Taxisco (nombre cientfico lasinthaea fructicosa). T z a aj. Cuando se quema el taxisco deja mucha ceniza. M a k a c h i n c h a naxkanabli tza aj naq nak atk. El taxisco es de color gris. Chaacha rix li tza aj. Tayuyo (elaborado con frjol molido). Sukuk. Cunto cuestan los tayuyos?. J o nimal xtzaq li sukuk. Los tayuyos pican. Ra rikil li sukuk. Tayuyo. Tzuuj. El tayuyo pica. Ra rikil li tz u uj. Vendedora de tayuyos. Aj k ay tz u uj. Taza, pocillo. Sek. Taza de barro. Ch ochsek . Slo nos quedan cuatro tazas. Kaahibaj chik qasek .

) %

Kaxlan aatin Q'eqchi'

395

T de limn. K iskim. El t de limn es oloroso. Sununk xha'il li k isk im. Dicen que el t de limm cura enfermedades. Nab anok len yajel li k isk im. Tecolote. W a r o m . Los tecolotes asustan en la noche. Nake xib enk chi q eq li warom. El tecolote es animal nocturno. Xxulel q oqyink li warom. Tecomate. Su. Yo llevo mi bebida en tecomate. Sasu nink am wuk a . Mi tecomate se raj. Xjache k linsu. Tejedor (a). Aj kemonel. En nuestro pueblo hay muchas tejedoras. Naab alebaj kemonel saqatenamit. Mi abuela es tejedora. Aj kemonel li wixa an.
) &

satuukaal. El temascal est caliente. Tiq xsali tuukaal. Temblor, terremoto. H i i k . Nos asustamos por el temblor. Xooxiwak xbaan li hiik. Murieron muchas personas al pasar el temblor. Naab al poyanam xe kam naq xnume k li hiik. Temprano. E q laak, eqela, qela. Temprano vamos a ir maana. Hulaj eqelaak tooxik. Yo temprano me levant. Eq laak xinwakli laa in. Tenamaste. K u b . El tenamaste todava est caliente. Toj tiq li k ub . Mi olla tiene tenamastes. Wankeb' xk ub el li wuk al. Tender. Chirib ank. La mujer fue quien tendi la ropa all. A an li ixq xchiribank li t'ikr aran. Tiende tu chamarra. Chiriblaawisb . Tendido (tela). Helho. La chamarra est tendida en el patio. Helho li isb sa li nebaal. Mi pantaln est tendido en el lodo. Helho linwex sali sulul. Tendido. Chircho, helho. La ropa est tendida al sol. Chircho li t ikr chi ru saq e. Los nios estn tendidos sobre el petate. Chirchookebli kok al chi ru li poop. Tenedor. Chikleb. Yo como con tenedor. C h i r u c h i k l e b a a l nakinwaak. No usamos tenedor. Ink'a' nakoo'oksink chileb'.

Tejer. K e m o k . Verdad que hace tiempo tejas?. Nakatkemok chaj junxil pe yaal. La seora teji un gipil. Xkem jun po ot li qana chin. Tela, trapo, ropa. T ikr. Tela nueva. Akt ikr. Lva la ropa!. Puchli t ikr. Telescopio. Ilobaal chahim. Los telescopios son caros. Tertookeb xtz aq li ilob aal chahim. Televisin. K a x m u . Saliste en la televisin. Xat-el sakaxmu. Te pasas el da viendo televisin. Nakanumsi kutank chi ilok kaxmu. Temascal. T u u k a a l . Baarse en temascal es saludable. Chaab il atink

396

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Tener hambre, apetito. Tzokaak. Tengo hambre. Tintzokaaq. En el trabajo nos da hambre. Nakooxtaw tz okaak sak anjel. Tener la cabeza inclinada para atrs, erguido. Jajook. El seor est durmiendo con la cabeza inclinada hacia atrs. Jajook chi wark li qawachin. Estoy con la cabeza inclinada en la cama. Ja jookin sach aat. Tener suerte. Elabk. Tienes suerte por eso te salvaste. Yal elab k aawe jo kan naq xatkole k. Tentacin. Aaleek. Por el pecado ca en tentacin. Xintane k saaaleek xb aan li maak. Tentado. Aalenbil. Ese hombre es tentado por el pecado. Aalenbil li winq a an xb aan li maak. Tepezcuintle. H a l a w . Los tepezcuintles comen zapote. Nake lowok saltul li halaw. Tepocate (renacuajo). Muluqut. En la tinaja entraron tepocates. Xeok m u l u q u t s a l i k u k b . Pareces nat li muluq ut. renacuajo. Kama Tercero (nmero ordinal). R o x . Vas a llegar hasta el tercer nivel del edificio. Tathulaq toj sarox tasal li nimla kab l. Soy el tercero. Roxin.

Terminado, acabado, finalizado. C h o y b il. La carne de res est terminado. Choyb il xtib el li wakax. Terminado, finalizado (hace tiempo). Raqjenaq. La cosecha de caf hace tiempo que termin. Raqjenaq chik li sik ok kape. Terminado, listo. Ruujenaq. La cal ya est lista. Ruujenaq chik li chun. Tu casa ya est terminada. Ruujenaq chik laawochoch. Te r m i n a r , a c a b a r, f i n a l i z a r rpidamente. C h o o y i k i n k . El trabajo lo terminamos rpido. X q a c h o o y i k i l i k a n j e l . Termina rpido tu comida. C h o o y i k i laawa. Terminar, finalizar, suspenderse. R a q e k. Terminamos de comer. X o o r a q e k c h i w a a k . Cuando terminen van a descansar. Naq texraqe q texxik chi hilank. Terminar. Ruujik, raqik. El trabajo lleg a su fin. Xraqe k li k anjel. Termmetro. B isleb tiq. Ya no funciona el termmetro. Ink achik us li b islebtiq. Territorio, regin. Teepal. Nosotros vivimos en el territorio de Cobn. Sa xteepal Kob an wanko. El territorio de los qe q c h i es grande. N i m xteepeb aleb' aj q eqchi .
) /

Kaxlan aatin Q'eqchi'

397

Tesorera. C h elebaal tumin. El muchacho que trabaja en la tesorera es enojado. Josqli al nak anjelak sa li chelebaal tumin. Dicen que robaron en la tesorera. Xe elq ak len sali ch e leb aal tumin. Tesorero municipal. Aj cheonel tumin poopol. El tesorero municipal fue retirado del cargo. X aalinasiik laj ch e onel tumin poopol saxk anjel. Tesorero. A j k uulanel tumin. El tesorero es un buen muchacho. Chaab il al laj k uulanel tumin. Testculo. Abaj, xnaq' it. Pedro se golpe los testculos con palo. Xten rab aj laj Luchi che . Mis testculos se inflamaron. Xe'sipook wab'aj.
) (

awk. Hace un mes que sembramos. Jun po chikan qawinik. Tienda de huevos.Huevera K ayib aal molb'. Nacieron pollitos en la huevera. Xe moqk kokkaxlan sa kayibaal molb'. La huevera ya cerr. Xtzapok chik li kayibaal molb'. Tienda. K ayibaal. La tienda est vaca. Yamyo sali k ayib aal. Quin se va a quedar en la tienda?. Ani tkanaaq sali k ayiib al. Tiene el pelo cortado. Besbil. Yo ya tengo cortado el pelo. B esb ilin chik. Tierra caliente. Tiqwal cho c h , chiqwal ch och . En tierra caliente se produce buena pia. Chaab il ch op naxk e satiqwal ch och . Tierra frtil (bueno para la siembra). Q e q i c h o c h , waakabch och , chaab il choch ( s i n . ) . Nuestro terreno es tierra frtil. Waakab' ch'och' li qach'och'. Tierra. Ch och . Me entr tierra en los ojos. X ok ch ochsewu. Tieso. Chek chek , tutz'tuuk. La tortilla est muy tiesa. Chek chekli wa. Mi chek pantaln est muy tieso. Chek linwex. El cadver esta tieso. Tutz'tuuk li kamenaq.

Tibio. Luulu. Tu bebida todava est tibio. Toj luulu laawuk a . Tiempo de llegada. K ulunik. Hace tiempo que llegu. J u n x i l c h i k ink ulunik. Tiempo de parase. Xaqlijik. Desde cuando ests parado?. Jo'q e aaxaqlijik. Tiempo de, fecha. Q ehil. Todava no le ha llegado la hora de morir por eso se salv. Majixqehil xkamik jo kan naq xkole k. Lleg el tiempo de que se vaya mi abuelita. Xhulak xq ehil xikik li wixa an. Tiempo o momento en que se realiz la siembra. Awk, xqehil li

398

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Tigrillo. C h o o h i x , s a q b ' a a l a m . Fuimos asustados por un tigrillo. X o o x i b e e k c h a q x b a a n j u n c h o o h i x . Los tigrillos estn extinguindose. Yookebchi lajk li chohix. El tigrillo se comi a los pollitos. Xkuxebli kokkaxlan li sakb aalam. Tijera de techo (en casa de paja). Saqche . Hay amarran bien las tijeras (de casa). Kaw teeb akli saqche . La tijera (de la casa) se pudri. Xq a li saqche . Tijeras. Besleb . La tijera tiene filo. Q es re li besleb. Las tijeras se quebraron. Xe'toqe k li b esleb . Tijereta (variedad de aves). Liklik. La tijereta no puede volar. Ink anaru chi xikank li liklik. La tijereta se muri. Xkam li liklik. Timbre. Chili b oqleb . Nuestra casa tiene timbre. Wank xchilib oqlebli qochoch. El timbre suena como chapulin. Kamali saakna eek ank li chili b oqleb . Tinaja. Kukb. En la tinaja hay un ratn muerto. Wank jun kamenaq ch o sali kukb . Quin quebr la tinaja?. Ani xjorok re li kukb . To (en general). Ikanbej. Mi to es bueno. Chaab il li wikan. Ese seor ya es to. Ikanb ej chik li qawa chin a an.

Tipo de rbol, palo suave (sirve para construir casas y balsas). B ach. El palo suave est muy blanco. Saqsaq ru li b ach. Tipo de hormigas. B aqsank. La picadura de las hormigas es dolorosa. Ra nakextiqli baqsank. Pareces hormiga. Kama anat li b aqsank. Tipo de pjaro. Balbalche. El pjaro canta bonito. Sa nab ichank laj b alb alche . Tirado, abandonado (cosas). Tz eqtz ook. La tortilla est tirada en el suelo. Tz eqtz ook li wa sach och . Tirado, botado o estar en cierto lugar. Tantook. El tomate est tirado en el suelo. T ant ook li pix sa ch och . El dinero est sobre la mesa. T ant ook li tumin chi ru meex. Tirado, esparcido. K u t i n b i l , pajinb il (sin.). Los patojos dejaron los bananos tirados. K u t i n b il xe xkanabli tul li al. Tirado, parado (en espera de algo). Kutku. Tu amigo est parado a la orilla del camino. Kutku chi re b e laalo y. El muchacho lo encontr tirado. Kutku xintaw li al. Tirado, tumbado, botado (por varias causas). Tanbil. Nuestro rancho ya fue tumbado por el huracn. T anb il li qapo lem xb aan li kaqsut iq .

) )

Kaxlan aatin Q'eqchi'

399

1 = =

Tirado, vacunado, inyectado. Kutbil. Estoy vacunado para no enfermarme. Kutb ilin re naq ink a tinyajerq. La basura ya est tirada. Kutb il chik li mul. Tirar con honda de pita. Jokibk. Vamos conmigo a tirar con honda. Yo o chi wix chi jok ib k. Tirar, inyectar, vacunar. Kutuk. El doctor no sabe inyectar. Ink anaxnaw kutuk laj b anonel. El mudo nos tir con palo. Xooxkut chi cheli mem. Ttere, marioneta. E e k a s i n b il batz uul. No llores te comprar un ttere. Matyaabak tinloq junaq aa eek asinb il b atz uul. Tobillo. Map oq. Me golpe el tobillo. Xinten xmap woq. Se te hinch el tobillo. Xsipook xmap aawoq. Tocar flauta. Xolbik, xolibk. El ciego est tocando flauta. Yo chi xolb ak li mutz . Tocar instrumento musical. Wajb ak . El ciego sabe tocar instrumento musical. Naxnaw wajb ak li mutz . Yo ejecuto el arpa. Ninwajb a li aarp. Tocar, tentar, palpar. C h e o k . Tentamos a la serpiente. Xqach eli k anti . Yo nada he tocado. Maak a ninch elaa in. Tocoyal. T upuy. Las mujeres de Cobn usan tocoyal. Nake osink t upuy

li ixqeb aj Koban. El tocoyal es largo. Nim roq li t upuy. Todava no (partcula negativa). Maji . Todava no ha llegado. Maji nahulak. Todava no gracias. Maji wan b anyox. Todo, total, producto, resultado. Chi junil /Chi xjunil. Dame todo lo que tienes. K e we chi junil li wank aawikin. Todos iremos. Chi junilo tooxik. Todo. Rek . Has bien tu trabajo. Rek taamol li ixim. Todopoderoso. N i m a j w a l . Dios todopoderoso que ests en el cielo aydanos!. Tenq aho at nimajwal Ajaw wankat sachoxa. Tol. Seel. Las tortillas ya no caben en el tol. Ink achik naok li wa sali seel. Un tol de tayuyos. Jun seel chi tz u uj. Tomado, bebido. Uk bil. Se toma el boj. Na uk eli b oj. Jarabe. Uk b il b an. Tomar boj. Bojibk. Los bailarines estn tomando boj. Yookeb chi bojib k laj xajonel. A Francisco le gusta tomar chicha. Sa naril b ojib k laj Chiik. Tomar fotografas, dibujar. Jalam uuchik, jalamb uuchik. A mi me gusta dibujar. N a h u l a k c h i w u jalam uuchik.

400

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Tomar, beber. U k ak. El atole lo tomamos. Xqukli uqun. El perro bebe en la tinaja. Na uk ak li tz isa li kukb . T o m a t e e x t r a n j e r o . C h e p i x . Sembramos mucho tomate extranjero. Naab al che pix xqaw. El tomate extranjero es cido. Ra re li che pix. Tomate. Pix. El jugo de tomate es rico. Sa xyaal li pix. Tomates grandes. Ninqi pix. Tonel. Bolchiich. Echen agua en e l t o n e l . K e e m a q h a s a l i b olch iich . En el tonel hay un ratn muerto. Wan jun kamenaq cho sa li b olch iich . Topgrafo. A j b isol cho c h . El topgrafo se llama Santiago. Aj Yaak xk ab alaj b isol ch och . Torcer los labios en forma de burla. Bechok, biyok, eetzunk. Una mujer me burl en el mercado. Xinxb echchaq jun ixq sak ayiil. Burlarse no es bueno. Inka us b ech ok. Torcer. Bachok. Torcimos el gran rbol que est en el camino. Xqab achli mamachewank sab e. La camioneta torci el puente. Xxb achli q a li b eeleb aal ch iich . Torcido. B a c h b o. El palo est torcido. B ach b ook rix li che .

Torito (torito construido de petate; utilizado en los bailes folklricos). W a k a x p o o p . Los danzantes estn bailando el torito. Yookeb xxajbal li wakax poop laj xajonel. Torteado, cacheteado. X o r b i l . Tamal torteado. Xorbil oben. Mi mam nos dej las tortillas torteadas. Xorb il qawa xkanabinna . Tortear, luna llena, dar cachetada con la mano. Xorok. Mis hermanas estn torteando. Yookebchi xorok li wanab . Mara me torte una tortilla gruesa. Xxor jun inpixtun Xmar. Tortearlo. Xxorbal. La mujer est torteando para sus hijos. Yo xxorb al xwahebxkok al li ixq. Tortilla de maz tierno (envuelto en hojas). Raxke. Hoy vamos a comer tortillas de maz tierno. Raxke tqawaa hoon. Tortilla. Wa. Psales las tortillas!. Numsiheb xwa. Tortillas calientes. Tiqwal wa. Tortillera (instrumento para hacer tortillas). Xorleb. La tortillera todava sirve. Toj us li xorleb. La tortillera se perdi. Xsach li xorleb . Tortuga. Kok. Una tortuguita. Jun c h ina kok. Las tortugas ponen muchos huevos. N a a b a l m o l nake xk e li kok.
401 1 = 1

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Tortuguillo (insecto). K an. Sobre la mesa hay tortuguillos. Wankebk an chi ru li meex. Torturado, sufrido. Rahob tesinb il. El soldado tortur el hombre. Xrahob tesi li winq laj puub . Torturar, hacer sufrir. Rahob tesink. La epidemia que pas nos hizo sufrir. Xooxrahob tesi li yajel xnumek. El seor tortur a su hijo. Xrahob tesi li ralal li qawa chin. Tosferina. Jiq. La tosferina mata. Nakamsink li jiq . Por qu ser que slo a los nios les ataca la tosferina. K a ta winaq ka aj wi eb' li kok al nake kete k xb aan jiq . Tostada. K orech. Reglame una tostada!. Si junaq inkorech. De quin es la tostada?. Ani aj e li k orech. Tostada, seco. Xujxuj. El pescado est bien tostado. Xujxuj li kar. Las hojas de los rboles estn bien secas. Xujxuj li xxaqebli che . Tostarse, secarse. Xujank. La tortilla se est tostando. Yo chi xujank li wa. La hoja se tost por el sol. Xxujank li q een xb aan li saq e. Trabajado, elaborado. K anjelanb il, yiib'anb'il. Mi casa est bien elaborada. Yiib'anb'il chi us li wochoch. Eso hace tiempo que est trabajado. Najter k anjelanb il a an.
402

Trabajadores municipales. A j k a n j e l e b s a ' p o o p o l . Los trabajadores municipales jugaron ftbol. X e b atzu n k b olotz laj k anjelebsa' poopol. Trabajar. K anjelak. Todava estoy trabajando no quiero ser molestado. Ink anawaj ch i ch i iik toj yookin chi k anjelak. Vte a trabajar!. Ayu chi k anjelak. Trabajo de limpia. Aqimj. Todava tengo mucho que limpiar. Toj naab al li waq imj wank. Don Domingo ya termin su limpia. QawaKuxchoy chik li raq imj. Trabajo intelectual. K a uxl k anjel. Nosotros hacemos trabajos intelectuales. K a u x l k a n j e l naqab aanu laa o. Trabar, atascar. T ilok. El automvil se atasc en el lodo. X t i l l i b eeleb aal ch iichsasulul. Mi pi se trab debajo de la piedra. Xt il li woq rub el li pek. Trabarse, atascarse. T ilk. Mi pi se trab en el hoyo. X tilk li woq sali jul. Tradiciones. Najteril naleb. En nuestro pueblo hay muchas tradiciones. Wank k i najteril na leb sali qatenamit. Traductor, intrprete. Aj jalol aatin. Lucas se gradu ayer de traductor.

1 = 2

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Ewer xk ul xk'anjel laj kax cho q aj jalol aatin. Mi hermano menor es intrprete. Li wiitz in aj jalol aatin. Tragado. Nuqbil. Est medicina es tragada. A in nuq b il b an. Tragar (accin frecuentativa). Nuq nuq ink. Me tragu rpidamente la medicina para que no me vean. Xinnuqnuqi li b'an re naq inka tineril. Slo tragaste rpido tu comida. Yal xanuq nuq i laawa. Tragar rpidamente. Nuq benk. El nio slo se trag su comida (rpido). Yal xnuq b e xwa li ch ina al. Tragar. Nuquk. Tu hermano est tragando pastillas. Yo chi nuq uk b an laawas. Talvez tragaste espinas. Mare k ix xanuq . Trampa. Chimb, raal, ral. La taltuza cay en la trampa. X ok sali ch imbli b a. Vamos a ir a trampear. Xik qe aj ch imb . Trampero. Aj chimb. El trampero atrap un tepezcuintle. Xchap jun halaw laj ch imb . Tranca. Ramlebnat leb . La carretera est obstaculizada. Wank ramlebsa li be. Pon la tranca detrs de la puerta!. K e l i n a t l e b chi rix xtz apb al li kab l. Transportar, acarrear. Beelank. Una camioneta nos transport hasta

la aldea. Xooxb eela jun b eeleb aal c h i i c h t o j s a k a l e b a a l . Acarreaste el agua?. Ma xaab eela li ha . Trapear. Jiok tzak. Cuando me levanto trapeo. Nakinji ok tz ak naq nakinwakliik. Trapo. Suq . Este trapo es para limpiar zapatos. Re mesok xaabli suqa in. Trasladar, pasar (algo de un lugar a otro). Numsink. Traslad a una anciana al otro lado de la carretera. Xinnumsi jun china cheekel ixq junpakal li nimbe. Tu cama la pasamos all. Xqanumsi laachaat le i. Trasladarse (de un lugar a otro). Q a x o n k . Nos trasladamos a la ciudad. Xooq axonk sanimla tenamit. Traslapar, cruzar. Jalpaqink. Cruza los palos en el camino. Jalpaqihebli chesali b e. Tren. Kantich iich . Todava no he viajado en tren. Majinakinb ehek sa kanti chiich. Me regalaron un trencito. Xe xsi jun inch ina k anti ch iich . Trenzado. Tz ulb il. La seorita tiene bien trenzado el cabello. Chaabil tz ulb il rismal li t ujixq. Trenzar. Tzuluk. La nia trenza su pelo. Naxtz ul rismal li ch ina ixqa al.

1 = 3

Kaxlan aatin Q'eqchi'

403

1 = 4

Tres (nmero cardinal). O x i b . Tengo tres hermanas. Wankeb' oxib wanab . Solamente tengo tres vacas. Oxibaj wilinxa'ann wakax wank. Tringulo, triangular, de tres lados. O x x u k u u t . L a m e s a e s triangular. Oxxukuut li meex. Tristeza. Rahil choolej. La muerte deja tristeza. Naxkanabrahil ch oolej li kamk. Troja. Rochochil hal. En la troja ya no hay espacio. Maak achik na ajej sa rochochil hal. Fui a dormir en la troja. Xinwar chaq sali rochochil hal. Tronco. Xtoonche. Mi pap est sentado en el tronco del rbol. Chunchu saxtooncheinyuwa. El tronco del rbol est duro. Kaw li xtoonche . Tropezar. T i c h k o k , t i x k o k . Me tropec con la piedra. Xintichk ok chi ru li pek. Mira tu camino no te vayas a tropezar. Il aab e mattichk ok. Trueno. Kaaq. El nio se despert por el trueno. Xaj xbaan li kaaq li ch ina al. Trueque. Jalok. Nosotros hacemos trueque con nuestras pertenencias. Jalb il naqab aanu k a' ru qe. T (pronombre personal). L a a a t . T lo hiciste. L a a a t xatb aanunk re.

Tucn, cucharn (varieda, de color verde). Raxpan. Los tucanes estn comiendo bananos. Yookebchi lowok tul li raxpan. Este huevo es de tucn. Xmolb' raxpan a waayi . Tucn. Selepan, pan Los tucanes tienen el pico grande. Ninqebruuch re li selepan. Turcelo!. Bach . Tuerce el bejuco que est all!. Bach li raxkaam wank aran. Tullido, paraltico, acalambrado. Sik. Dicen que Lorenzo es paraltico. Sik len laj Lench. Mi mano est acalambrado. Sik li wuq m. Tulumagillo. K u b t e . El tulumagillo es palo duro. Kawil che li kub te. Esto es tulumagillo. K ub teawaayi . Tnel. Pikb il jul. Debajo de la ciudad hay un tnel. Wank jun pikbil jul rub el li tenamit. Tnica. Jutt ikr. Compra una tnica. Loq junaq juttikr. La tnica es horrible. Yibru li jutt ikr. Turista. Aj numenel b e, aj numel. En Cobn llegan muchos turistas. Kob an naab al aj numenel b e nake hulakje . Le hablamos a una turista. Xqaatina jun aj numenel b e. Tusa (envoltura de la mazorca). H u m a l . El ganado come tusa.

404

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Nake lowok humal li wakax. Quema la tusa. K at li humal. Tuux (Sarcopiosis). Tuux, Tzaktzak xul. La carne del cerdo tiene sarna. Tuux xtib el li aaq.

Tuyo, suyo. Aawe. El pan que est sobre la mesa es tuyo. A a w e l i kaxlanwa wan saxb een li meex. Tu maz. Aawixim.

1 = 5

Kaxlan aatin Q'eqchi'

405

U
ltimo hijo, meique. C h i p , chiip, chiip. Soy el ltimo hijo. Ch i pin. A doa Matilde se le muri su ltimo hijo. Xkam li xch i p qana Matiil. Un montn (de granos, similar al puado). Tzoqol. A los pollos les das maz por puos. Chi tzoqol taake riximebli kaxlan. Por puos . Chi tzoqol. Un ratito. Junpaataq. Ven un ratito. Kim junpaataq. Una cantidad de granos (de maz, frijol; similar al puado), grupo. Tzooq. Un puo de frijol. Jun tzooq chi kenq . Una clase de banano (colorado). Kaqitul. Los pjaros se comieron los bananos colorados. Xe xket li kaqitul li tz ik. El banano colorado se acab. X'oso k li kaqitul. Una cosa redonda. Torol. Una bola de masa. Jun t orol qem. Una bola de jabn. Jun t orol xab on. Una mano, manojo de cinco mazorcas (distributivo). L e e k . La seora vende las mazorcas por manojo. Naxkayi chi leek li hal qanachin. A cmo el manojo de mazorca?. Jotq ninqal li leek li hal. Una penca (de bananos). Juntaas. Compramos una penca de bananos. Xqaloqjuntaas tul. Una vez. Junsut. Slo una vez jugu. Junsut aj wixinb atz unk. Slo una vez quieres ir?. Ma junsut aj wi taawaj xik. Ua. Ixi ij, ixi j. En mi bebida hay una ua. Wank jun ixi ij sali wuk a . Tus uas son grandes. Ninqeblaawixi ij. Unidad, uno en uno. J u n q a l i l . Vamos a pasar de uno en uno. Chi junqalil toonume q. Uniforme. Aqej junaj xbonol. El uniforme de los nios todava est nuevo. Toj akraq ebjunaj xb onol li kok'al. Universo. C h o x a a c h o c h . En el universo hay infinidad de cosas. Yalaq k a aq ru wankebsachoxaach och . El universo es inmenso. Jwal nim li choxaach och .

Uno (nmero cardinal). Jun. Una mujer. Jun ixq. Quiero una naranja. Twaj jun chiin. Untarlo, frotar. Xyulbal, xkilbal (sin.). Al muchacho lo estn untando de lodo. Yookebxyulb al chi sulul li al. Intenta frotar en aceite a tu hijo. Yal xyulb al saaseet laayum.

Urraca (especie de ave). Pap. En Ixcn no hay urracas. Maak a heb pap Ixkan. Ustedes. L a a ex. Ustedes fueron invitados ayer. Ewer xexboqek laa ex.

1 = 7

Kaxlan aatin Q'eqchi'

407

V
Vacaciones, descanso. Hilaal. Mi cuerpo necesita descanso. Hilank naraj intib el. Slo un da nos queda de descanso. Jun kutank aj chik qahilaal. Vaciarlo, desocuparlo, limpiarlo. Xyamtesinkil. Los ladrones vaciaron nuestra casa. Xe xyamtasi li qochoch laj elq'. Apurmonos a limpiar el patio. Qaseeb aaq qib' xmesunkil li neb aal. Vaco, despejado, desocupado. Yamyo. El da est despejado. Yamyo ru li kutank. La olla est vaca. Yamyo xsali uk al. Vagar, forma de caminar. Balalnak. En la tarde nos fuimos vagando. Nakoob alalnak chi xik ewu. Francisco estaba vagando en el mercado. Nab alalnak chaq aj Chiik sak ayiil. Vaina. Rochoch ch iich . La vaina de mi machete la quemaron. Xe xk at li rochoch inch iich . Vainilla (especie de bejuco). Che sibik. La vainilla es olorosa. Sununk li che sib ik. Valle. R u u t a q a. Nuestro ganando est en el valle. Wankebli qawakax c h i r u u t a q a. Construir casa en algn valle. Tinkablaq sajunaq ruutaq a. Vampiro. Xyuwa il sotz . En la cueva hay vampiros. Wankebxyuwa il sotz s a li ochoch pek. Matamos un vampiro. Xqakamsi jun xyuwa il sotz . Vano. Sipotz . El frjol es vano. Sipotz li kenq . Vapor, olor, aroma. Book. El olor del lodo apesta. Chu xb ook li sulul. El vapor de la tierra est caliente. Tiqtiq xb ook li ch och. Vaquero. Aj ilol wakax. El vaquero orde a las vacas. Xyatzxtu ebli xa'an wakax laj ilol wakax. Variedad de rbol que su corteza es utilizada para amarrar. Chahib . Yo construyo mi balsa con chahib. Rikin chahib ninyiib inpoyte . Variedad de rbol. Onk. El onk no es utilizado para lea. I n k a na oksimank cho q sili onk.

Variedad de banano pequeo. C h optul. Un racimo de bananos sazon. Xq ano k jun kuut ch optul. Yo quiero bananitos. Ch optul twaj laa in. Variedad de bejuco (til para amarrar lea y cercos). Qulb, quulb . Amarren su lea con bejuco. B ak amaq leesichi qulb . El bejuco cuesta que se reviente. Raasa nat upe li qulb . Variedad de ciempies. M e s u y, mutzuy. La piel del ciempis es rayado. B alakrix li mesu y. Variedad de frjol (ejotes). Q ap, qanachaq. Nosotros slo ejotes comemos. Junes q ap naqatiw laa o. El ejote slo se pudri. Yal xqa li q ap. Variedad de frjol, frjol colorado. Kaqikenq . Hay me vende una canasta de frjol colorado. Taak ayi jun chakachaq inkaqikenq . Arrancamos un manojo de frijol colorado. J u n c h e e t k a q i k e n q xqamich . Variedad de gusanos. C h u p i l . Ixmukane fue quemado por un gusano. Xk'ate'k xb aan chupil Xmukane. En el rbol hay muchos gusanos. Xiikileb li chupil saru uj che . Variedad de insecto. Aj xaml xul. Fui picado por las avispas en la montaa.

Xinkete k chaq xb aan aj xaml xul sa k iche . Variedad de mazorca. K ambob. Compr una red de mazorca. Xinloq jun soqk amb ob . Variedad de pacaya silvestre. Halawte. El halawte es rico en recado. Sa sajuyb il li halawte . Variedad de pltano. T z u l t u l . Pltano frito. K ilinb il tz ultul. Estn de venta los pltanos?. Ma kay li tz ultul. Variedad de tasisco (rbol). Kaqitzaaj. La lea es de palo de tasisco. Kaqitza aj li si . Este palo es de tasisco. Kaqitza aj li chea in. Variedad de tomate, tomate pequeo. Koyapix. Los tomates pequeos no nacieron. Ink axmoqk li koyapix. Los pollos terminaro los tomatillos. Xexchoy li koya pix li kaxlan. Varilla (utilizado para colocar paja). Xuxuul. Al constructor de casa se le cay su varilla. Xt ane k xxuxuul laj kab lanel. Vecino. Echkab al. Nuestro vecino se muri. Xkam li qechkab al. Vehculo, carro, automvil. B e e l e b a a l c h i i c h . Maana compraremos un automvil. Hulaj tqaloqjun qabeeleb aal chiich .

1 = 9

Kaxlan aatin Q'eqchi'

409

Ayer se embarranc una camioneta. Ewer kixik jun b eeleb aal ch iichsa taq a. Veintena, de veinte en veinte. Chi junqmay. De veinte en veinte divides los pollos. Chi junqmay taajek'iheb' li kaxlan. Veinticinco. O o b x k a ' k a a l . En veinticinco das dejar de trabajar. Tinkanabk anjelak saoobxkak aal kutank. Vejiga urinaria. Xnaaj chu. Mi vejiga urinaria se hinch. Xsipook xna aj inchu . Velar, desvelarse. Yo lek. Al difunto lo velaron dos das. Kiibkutank xe xyo le li kamenaq. No me gusta desvelarme. Ink anahulak chi wu yo lek. Ven ac, ven aqu. Kim arin, kim ayi . Ven aqu a mi lado!. Kim arin chink atq. Ven aqu, sintate!. Kin arin chunlan. Ven. Kim. Ven dice tu mam. Kim chank laana . Venado, apellido de la regin. Kej. El venado se nos escap. X eelelik chi qu li kej. Estamos cazando venados. Yooko chi yoob k kej. Venas. Ichm. La sangre corre en las venas. Li kiknab eek sali ich m. Vendedor de ajo. Aj kay anx. El vendedor de ajo se march. Xko o laj

1 = 0

kay anx. El vendedor de ajo tiene dinero. Laj k ay anx wan xtumin. Vendedor. Aj kay. El vendedor sabe negociar. Laj k ay naxnaw yakok. El vendedor se orin. Xchuriblaj k ay. Vendedor de granizadas. Aj kay saqb ach. El vendedor de granizadas es delgado. Baq xtibel laj kay saqb ach. Vendedor de helado. A j k a y pekinb il ha . El vendedor de helados es moreno. Q eq xtibel laj kay pekinb il ha . Vendedor de huevos. Aj kay mol. Al vendedor de huevos se enferm. Xyajerk laj k ay mol. Vendedor de zapatos. Aj k ay xaab . El vendedor de zapatos. Laj k ay xaab . Vender. K a y i n k . Ricardo est vendiendo cerdos. Yo chi k ayink aaq laj Rik. Vendimos nuesta casa. Xqak ayi li qochoch. Vendido (ser). K ayiik. El perrito fue vendido. Xk ayiik li ch ina tz i . Dicen que ser vendido. Tk ayiiq len. Vendido. K ayinbil. La tortilla est vendida. K ayinbil li wa. Ya est vendido?. Ma k ayinb il chik. Venidero, lo que se espera. Chaalel. Dicen que una epidemia viene sobre nosotros. Jun len yajel chaalel saqab een.

410

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Venir de un solo, venir junto con otros. J u n c h a l i k . Todos juntos venimos ayer. Junchaliko chaq ewer. Venir, regresar al instante, luego. Chaalukunk. Me vine rpido cuando me avisaron que estabas enferma. N a q x e x y e w e n a q y a j a t xinchaalukunk. Maana venimos luego. Toochaalukunq hulaj. Venir. Chalk. Ya vengo. Chalk we. Estaba viniendo cuando atardeci. Yookin chi chalk naq x ewu. Venta o mercanca en general. K a y i h o m . Todava tenemos mercanca. Toj wank qak ayihom. La venta no sirve. Yibru li k ayihom. Venta. K ay. Se robaron la venta. Xe relq a li k ay. Mi venta se acab. X osolink ay. Ventaja, beneficio, utilidad. Rusilal. Qu ventajas tiene si lo compro?. Ka ru rusilal wank re wi tinloq . Ese papel no tiene utilidad qumenlo. Maak arusilal li hu a an k atomaq. Ventilador. A p u s i n e l n a a j e j . Desarmamos el ventilador. Xqajukli apusinel na ajej. Pedro compr un ventilador. Xloq jun apusinel na ajej laj Lu . Ventosidad, pedo. Kis. Quin se ventosi?. Ani xkisik.

Ver ligeramente diferentes cosas, ojear. Ilb enk, il'ilink. Mi hermano se fue a ojear la milpa. Li was xko o chi ilbenk roqwaj. Hay ojeas tu siembra. Taawilb e laawawimj. Ver, mirar. Ilok. Me gusta ver las nubes. Nahulak chi wu ilok choql. V un tepezcuintle. Xwil jun halaw. Verano. Saq ehil,. En el verano iremos a la playa. Tooxik sa palaw sa saq ehil. El verano inicia dentro un mes. Sajun po ttiklaaq li saq ehil. Verdad, modo, calma, objetivo. Xyaalal. Tienen que hablar con la verdad. Sa xyaalal texaatinaq. Vayan con calma!. Ayuqex sa xyaalal. Verdad. Yaal. Lo que te dije es verdad. Yaal li xinye aawe. Verde, no maduro, crudo, azul. Rax. La carne todava est cruda. Toj rax li chib . El zapote no est maduro. Maji' chaq li saltul. Verduras. Xe pim. Para que ests sano come siempre verduras. Junes xe pim taatzeka re naq kawaq aawib . En el mercado est cara la verdura. Terto xtz aq li xe pim sak ayiil. Vergonzoso. Xutaanal. Lo que haces es vergonzoso. X u t a a n a l l i nakab aanu. Lo que dicen de nosotros es vergonzoso. Xutaanal li nake xye chi qix.
1 = !

Kaxlan aatin Q'eqchi'

411

Vergenza. Xutaan. Matilde no tiene vergenza de hablar delante de la gente. Maaka xxutaan Xmat chi aatinak chi ruhebli poyanam. No comi por su vergenza. Xbaan xxutaan naq ink axwa ak. Vestir, arropar. Aq unk. Mi hermana arrop al beb. Xraq u li k uula al li wanab . Vestuario, ropa. A q e j , b a a t a l . Mi ropa ya est llena de moho. Mo aj chik li waq. Ponle ropa al nio p a r a q u e n o s i e n t a f r o . K e xbaatal li chinaal re naq inka treeka ke. vte!. Ayu. vete para la casa!. Ayu sa kab l.
1 = "

Viento, aire, oxgeno. Iq . El viento levanta mucho polvo. Makach in poqs naxwaklis li iq . Ya no tengo oxgeno. Maak achik wiq . Viga, tendal. Tzamba. La viga se pudri. Xq umeto k li tzamba. La viga tiene comejn. K ams ru li tz amb a. Vino (hace tiempo). C h a l j e n a q . Nuestro to vino hace tiempo. Chaljenaq li qikan. Visita, visitante. Ula. La visita est sentada en el suelo. Chunchu li ula sach och . Tenemos cinco visitantes. Hoob ebqula . Vstelo!. A q u . Ponle ropa a tu hermanito!. Aq u a laawiitz in. Viuda. Xmalkaaan. La viuda est llorando. Y o c h i y a a b a k l i xmalka aan. La viuda est triste. Ra xch ool li xmalka an. Vivir. Amaq ink. Pedro est viviendo en Cobn. Yo chi amaqink laj Lu Kob an. Vivir es bonito. Ch ina us li amaq ink. Vivo. Yo yook. Mi abuela todava est viva. Toj yo yook li wixa an. Estamos vivos. Yo yooko. Volar . Xikank, purik, rupupik. El quetzal vuela mas alto que el guila. Jwal najt napurik li quqchi ru li t iw.

Vbora. K ambolay. La vbora se comi mi pollo. Xket linkaxlan li k amb olay. Las vboras son grandes. Ninqebli k amb olay. Vida (en general). Yu amej. Mi vida. Inyuam. Nuestra vida es sagrada. Loqli qayu am. Vieja, anciana (con menos respeto). Xa an. Doa Francisca ya est vieja. Xa an aj chik qanaChiik. Pareces vieja. Chanchanat li xa an. Viejo (cosas). Q eelk. Tus zapatos ya estn viejos. Q eelk aj chik laaxaab . El pantaln que compraste est viejo. Q eel li wex xaloq .

412

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Volar. Purik, rupupik, xik ank (sin.). El pato vol alto. Najt xpurik li patz. El pajarito todava no puede volar. Toj majinaru chi purik li ch ina tz ik. Volcn. K u. Hasta la cima del volcn llegamos. Xoohulak chaq toj saru uj k u. Cuando el volcn truena nos asustamos. Nakooxiwak naq namoqk li k u. Volteado. B alq usinb il. Las piedras que estn en el camino ya estn volteadas. B alq usinb ilebchik li pek wankebsab e. Voltear. Balqusink. Volteamos el gran tronco. Xqab alq usi li xmama toon che . Voltee las tortillas que estn en el comal. Xinb alq usihebli wa wankebsak il. Voltearse rpidamente. B alq ukunk. Cuando vi al borracho me voltee rpidamente. A k tinb alq ukunk naq xwil laj kalajenaq. Voltearse, ponerse de lado. Salq uuk, b alq unk (sin.). El nene se volte. Xsalq uuk li kach in. Voltearse. B alq unsink ib'. No me di cuenta cuando te volteaste. Moko xinke ta reetal naq xatbalqusi aawib'. Voluntad. Xtaql ch ool. Se va a ir por su propia voluntad. Xtaql xch ool naq xik re. Colaboramos por nuestra voluntad. X t a q l q a c h o o l n a q xootenq ank.

Volverse agua a cada rato. Hayank. Tu masa a cada rato se aguada. Naha yank laaq em. Volverse cebo (el caldo). Xeebok. El caldo de res se volvi cebo. Xxeeb o k li xya al wakax. Volverse ceniza, gris. C h a h o k , chahirk. La lea volvi ceniza. Xchaho k li si . Mi pantaln se volvi gris por el sol. Xchaachahok ru linwex xb aan li saq e. Volverse deseoso, tener antojos. Ch iqo k. Cuando vimos los tamales nos dio antojos. Xooch iqo k naq xqil li ob en. A las mujeres embarazadas les da antojos. L i y a j a j i x q nake ch iqo k. Volverse irrespetuoso, abusivo, mal educado (compararse con los animales). Xulok. Tu hijo se volvi mal educado. Xxulo k laayum. Si te vuelves mal educado te castigar. Witatxulo q tink e aalob . Volverse masa (tortillas, tamalitos o pescado). Q emo k. El pescado se volvi masa. Xqemok li kar. Los tamalitos se estn volviendo masa. Yo chi q emo k li poch. Volverse millonario, rico, adinerado. Bihomo k, b iyomok. Nos volvimos millonarios. Xoob ihoomok. El pobre se volvi millonario. Xb ihoomo k li neb a .
1 = #

Kaxlan aatin Q'eqchi'

413

Volverse negro. Q e q o k . L a chamarra se negre por el humo. Xq eqo k li isbxb aan li sib . Mi piel se obscureci en el sol. X q eqok lintib el chi ru saq e. Volverse peligroso, intransitable. X i i k o k . El camino se volvi peligroso por la lluvia. Xiik o k li b e xb aan li hab . Volverse sabroso, alegrarse. Saho k. El perro se alegr cuando vio a su dueo. Nasaho k li tz inaq xril aj eechal re. El frijo con chile sale muy sabroso. Sa na'el li kenqrik in ik. Volverse seorita, joven. T ujixqo k. Tu hija se volvi seorita. Xt ujixqo k chik laako . Vomitar, arrojar (a alguien). X a w a n k . El perro me vomit.

Xinxxa wa li tz i . El nio vomit la leche. Xxa wa li xtuli ch ina al. Vomitar, arrojar. Xa wak. La mujer est vomitando. Yo chi xa wak li ixq. Vomitarlo, arrojarlo. Xxawankil. El beb est vomitando su leche. Yo xxa wankil xtuli k uula al. Mi hija est vomitando sangre. Yo xxa wankil kiklinko . Vmito. X a aw. No machuques el vmito. Maayeqli xa aw. Voz. Xyaabkux, xyaabja aj. Su voz no se escucha (de l). Moko nak utunk ta xyaabxkux. Mi voz es ronca. Nim xyaabinkux. Vuelta. Q oot. Di una vuelta a la ciudad. Xink e chaq q oot satenamit. El carro me dej en la vuelta del camino. Xinxkanabsaxq oot b e li ch iich .

1 = $

414

Kaxlan aatin Q'eqchi'

Y
Y (conjuncin y). Ut. El pjaro y el gato. Li tz ik ut li mis. T y yo. Laa at ut laa in. Ya, otras veces acompaa a otros adverbios de tiempo. Chik. Ya comi. Xwaak chik. Ya no hemos llegado a Cobn. M a j i c h i k nakoohulak Kob an. Ya. Ak. Ya comimos. Ak xoowa ak. Ya se haba ido cuando llegu. Ak xko o naq xinhulak. Yo. Laa in. Que sea yo. Laa inaq. Y yo en dnde dormir Ut laain bar tinwarq. Yuca. Tzin. La yuca ya est sazn. Tiix chik li tzin. La yuca es sabrosa en caldo. Sa li tz in sakaalt. Yugo. B iitche . El yugo con que aran la tierra las mulas es muy grande. Jwal nim li b iitchenake xpik wili ch ochli muul. Compramos un yugo. Xqaloqjun qab iitche . Yunta, buey, par de mulas. B ooyx. Es bueno trabajar con bueyes. Chaab il k anjelak chi ru li b ooyx. La gente tiene bueyes. Li poyanam wankebxb ooyx.

Z
Zafado, arrancado. B o q b i l , botz'b'il. Mi pie est zafado. B oq b il li woq. Al chompipe estirado le hicieron el pescuezo. B oq b il xe xb aanu re xcheja aj li ak ach. El horcn est zafado. B otz b il li oqech. Zafar o arrancar (frecuentativo). B otz lenk. Los pollos arrancaron las matas de chile. Xe xb otz le li xtoon ik li kaxlan. Zafar, arrancar. Boq ok. Arranqu la yuca. Xinb oqli tz in. El hombre est zafando piedras en el cerro. Yo chi b oq ok pek satzuul li winq. Zafar. B otz ok, tob ok. El seor est zafando palos. Yo chi b otz ok cheli qawachin. Zaf mi pi del lodo. Xinb otzli woq sasulul. Zafarse, ser arrancado. Botzek. Mis zapatos se zafaron. Xb otz e k linxaab. Mis dientes se zafaron. Xe'b otz e k ruuch we. Zanahoria. B arb ookil q ani xe pim. Es rico comer la zanahoria en recado. Sa xlowb al li b arb ookil q ani xe pim sajuyb il. Zanate. Tz oq. El zanate hace mucho ruido. Xik naxye li tzoq. Zanate grande. Nimla tz oq. Zancudo, apellido de la regin. Ch en, ch een. Estoy lleno de granos por los zancudos. Xiikil xox chi wix xb aanebli chen. Es cierto de que t eres de apellido Ch en. Ma yaal naq laa at aj ch en. Zapatera. K ayiba a l x a a b . Ya abrieron la zapatera. Xexte chik li k ayib aal xaab . Zapatero. A j y i i b o m x a a b . El zapatero agrand mis zapatos. Xnimobresi linxaab laj yiibom xaab . El zapatero se perfor la mano. Xk obruq m laj yiib om xaab . Zapato de cuero. Tzu u m x a a b . Comprar un par de zapatos de cuero. Tinloq jun sumalaq intz uum xaab . Zapato, calzado. Xaab. No tengo zapatos. Maak ainxaab . Un par de zapatos. Jun sumal xaab . Zapote. S a l t u l . El zapote tiene gusanos. Motzo xsa li saltul. El

zapote est madurando. Yo c h i chaq ak li saltul. Zapuyul, pepita de zapote. Chunak. Me ca por la pepita de zapote. Xint ane k xb aan li chunak. No vayas a tirar la pepita de zapote. Maatz eq li chunak. Zona urbana. Xteepal tenamit. No me gusta vivir en la zona urbana. Ink a nahulak chi wu wank sa xteepal tenamit.

Zopilote. So sol. Los zopilotes son parecidos a los chompipes. Kama anebli akach li so sol. Los zopilotes estn amontonados en el camino. Tub tuukebli so sol sab e. Zorrillo. Aj paar, paarxuk. El zorrillo fue corrido por el perro. X aanilaak aj paar xb aan li tz i . Pareces zorrillo. Kama anat paarxul.

1 = /

Kaxlan aatin Q'eqchi'

417

Li Xtusulal Aatin a'in naq'axtesimank cho'q reheb' chi xjunileb' li komon nake'ilok ilok ru hu ut nake'tz'iib'ak Q'eqchi' ut Kaxlan aatin. Jo' wi' cho'q reheb' li saaj poyanam yookatqeb' chi tzolok sa' li junjunq chi tzoleb'aal. Cho'q reheb' aj wi' li komon aj q'eqchi' li nake'xnaw tz'iib'ak sa' li raatinob'aal. Naru aj wi' te'roksi li komon ak xko'heb' chi us li xtzolb'aleb'.

K'ULB'IL YOL TWITZ PAXIL Academia de Lenguas Mayas de Guatemala

You might also like