DENEY 9:

Z-DNM VE KUTUP KONUMUNA GRE SSTEM

DAVRANIININ NCELENMES
1. Deneyin Amac
Bu deneyde, z-dnm ele alnacak ve sistem (transfer) fonksiyonunun kutup ve
sfrlarnn konumlarna gre sistemin davran ele alnacaktr. FIR ve IIR sistemler ele
alnacak ayrca balang koullar ve deien giriler nedeni ile oluan geici durum
cevaplar tek yanl z-dnm ile incelencektir.
2. Z-Dnm
Daha nce ele aldmz Fourier Dnm, sinyal analizinin temelini oluturduu gibi
z-dnm de sistem analizinin temelini oluturmaktadr. Ayrk Fourier dnm, ayrk
sinyalleri kompleks stel seriler eklinde ifade etmektedir. Bu ifade ekli, sistemin frekans
cevab ( )
i
H e

y kullanarak sistemin frekans domenindeki davrann tanmlad iin son

derece avantajldr. Sinuzoidal durgun-durum cevab (steady-state response) ( )
i
H e

kullanlarak ok iyi bir ekilde incelenebilmektedir. Ayrca mutlak toplanabilir herhangi bir
( ) x n dizisine sistemin cevab, ( )
i
H e

ile ( )
i
X e

arplarak kolayca elde edilebilmektedir.

Ancak bu avantajlarna ramen ayrk Fourier dnmnn iki nemli eksii vardr.
Bunladan birincisi, pratikte kullanl birok sinyalin ( ( ) u n , ( ) nu n vb.) ayrk Fourier
dnm mevcut deildir. kincisi, balang koullar veya deien giriler nedeni ile
sistemin geici cevab, ayrk Fourier dnm kullanlarak hesaplanamaz. Bu nedenle bu iki
problemi gidermek iin ayrk Fourier dnmnn geniletilmi hali olan z-dnm ele
alncaktr. ift yanl dnm versiyonu ok geni bir iaret dizileri snfnn ve sisteminin
analizine olanak tanr iken, tek yanl dnm versiyonu ise balang koullar ve deien
giriler nedeni ile oluan geici sistem cevabn analiz etmeye olanak tanr.
2.1 ift Yanl (The Bilateral) Z-dnm
Ayrk zamanl bir ( ) x n sinyalinin ift yanl z-dnm;
( ) [ ( )] ( )
n
n
X z Z x n x n z

=
= =

(1)
eklinde elde edilir. Z-dnm, zaman dnemindeki bir sinyali frekans domeninde bir
kuvvet serisine dntrr. Burada z, kompleks frekans olarak adlandrlr ve z genlik,
reel frekans olmak zere
i
z z e

= formundadr. Eer 1 z = olursa,

i
z e

= , yarap bir olan

ve birim ember olarak adlandrlan bir ember olacaktr. Eer yaknsama blgesi (Region Of
Convergence; ROC) birim emberi iine alyorsa bu durumda birim ember zerinde z-
dnm, ( ) X z aadaki gibi hesaplanabilir.
| | ( ) ( ) ( ) ( )
i
i i n
z e
n
X z X e x n e F x n

=
=
= = =

(2)
Bu sonuca bakarak, ayrk Fourier dnm ( )
i
X e

, z-dnm ( ) X z nin zel bir durumu

olarak grlebilir.
2.2 Z-Dnmnn zellikleri
a. Lineerlik
| |
1 2
1 2 1 2
( ) ( ) ( ) ( ); :
x x
Z x n x n X z X z ROC ROC ROC + = +
b. Zamanda teleme
| |
0
0
( ) ( ); :
n
x
Z x n n z X z ROC ROC

=
c. Frekansta teleme
( ) ( ); : ile leklenmi
n
x
z
Z x n X ROC ROC

( =


d. Zamanda ters evirme
| |
1
( ) ( ); : ters evrilmi
x
Z x n X ROC ROC
z
=
e. Konvolusyon
| |
1 2
1 2 1 2
( )* ( ) ( ) ( ); :
x x
Z x n x n X z X z ROC ROC ROC =
2.3 Sistem (Transfer) Fonksiyonu
Frekans cevab fonksiyonu ( )
i
H e

ya benzer olarak, sistem fonksiyonu (veya transfer

fonksiyonu) olarak adlandrlan ( ) H z de tanmlanabilir. Ayrca ( )
i
H e

dan farkl olarak,

snrl giri snrl k kararl (BIBO stable) olmayan sistemler iin de ( ) H z mevcuttur.
Sistem fonksiyonu ( ) H z aadaki ifade ile verilir.
| | ( ) ( ) ( )
n
n
H z Z h n h n z

=
= =

(4)
Z-dnmnn konvolsyon zellii kullanlarak, sistemin k
( ) ( ) ( ) :
h x
Y z X z H z ROC ROC ROC = = (5)
olarak elde edilir.

( ) X z ( ) ( ) ( ) Y z X z H z =

( ) H z
Sistem
2.3.1 Fark Denkleminden Sistem Fonksiyonun Elde Edilmesi
DZD (dorusal zamanla deimeyen) bir sistem
1 0
( ) ( ) ( )
n M
k
k
y n a y n k b x n
= =
+ =

(6)
eklinde bir fark denklemi ile verildiinde, sistem fonksiyonu ( ) H z kolayca elde edilebilir.
ki tarafn z-dnm alnarak ve z-dnmnn zellikleri kullanlarak;
1 0
( ) ( ) ( )
n M
k
k
k
Y z a z Y z b z X z

= =
+ =

(7)
veya
0
1
1 1
0
0 0
1
1
( ) ( )
( )
( ) ( )
1
( )

( )
M
N
k
k
k
M M M M
N N N
N
b z
Y z B z
H z
X z A z
a z
b b
b z z z
b b
z z a z a

=


= = =
+
+ + +
=
+ +

(8)
olarak elde edilir. Yukardaki son ifadenin pay ve paydas arpanlarna ayrlm olarak
yazlacak olursa
1
0
1
( )
( )
( )
M
N M
N
k
k
z z
H z b z
z p
=
=

[
[

(9)
ifadesi elde edilir. Bu ifadenin paynn kkleri olan z

deerleri sistemin sfrlarn, paydann

kkleri olan
k
p deerleri ise sistemin kutuplarn oluturmaktadr. Bylelikle ( ) H z ,
dolaysyla da DZD sistem, z-domeninde sfr ve kutuplar kullanlarak da ifade edilebilir. Bu
gsterim zellikle basit filtre tasarmlarnda, sfr ve kutuplarn amaca uygun olarak
konumlandrlmasnda byk kolaylk salamaktadr.
Daha nce de bahsedildii gibi eer ( ) ' nin H z yaknsama blgesi (ROC) birim
emberi (
i
z e

= ) iine alyorsa bu durumda, birim ember zerinde ( ) H z hesaplanabilir ve

i
z e

= yazlarak da sistemin frekans cevab ( )

i
H e

aadaki gibi elde edilir.

( ) 1
0
1
( )
( )
( )
M
i
i i N M
N
i
k
k
e z
H e b e
e p

=
=

[
[

(10)
Bu durumda sistemin genlik cevab ifadesi,
1 2
0
1 2
( )
i i i
M
i
i i i
N
e z e z e z
H e b
e p e p e p

(10.a)

faz cevab ifadesi;
| | | |
1 1
sabit lineer
non-lineer
( ) 0 veya ( ) ( ) ( )
M N
i i i
k
k
H e N M e z e p


= =
( Z = + + Z Z

(10.b)
eklinde olacaktr.
2.3.2 Ayrk Zamanl DZD Sistemlerin Karakterize Edilmesi
I. Nedensellik
Nedensel bir ayrk zamanl DZD sistem iin zaman domeninde,
( ) 0, 0 h n n = <
olup ( ) h n sa yanl bir iarettir. Bunun z-domenindeki karl, ( ) ' nin H z yaknsama
blgesinin,
max
r en dtaki kutbun genlii olmak zere,
max
z r > olmas demektir. Yani
yaknsama blgesi ( ) ' nin H z tm kutuplarn ieren emberin d blgesidir.
Benzer olarak sistem nedensel deil ise ( yani ( ) 0, 0 h n n = > ) ise ( ) h n sol yanldr
ve ( ) ' nin H z yaknsama blgesi,
min
r en iteki kutbun genlii olmak zere,
min
z r <
eklindedir. Yani yaknsama blgesi ( ) ' nin H z hibir kutbunu iermeyen emberin i
blgesidir.
II. Kararllk
Ayrk zamanl bir DZD sistemin snrl girili snrl kl (SGS) kararl olmas ancak
ve ancak
( )
n
h n

=
<

koulunun salanmasyla mmkndr. Bu da ( ) ' nin H z yaknsama blgesinin birim emberi
( 1 z = ) iermesi gerektii anlamna gelir. Yani ( ) ' nin H z yaknsama blgesi birim emberi
kapsyor ise sistem kararldr.

III. Nedensel ve Kararl Sistemler
Yukardaki iki koul birletirildiinde, bir sistemin hem nedensel hem de kararl
olabilmesi iin ( ) ' nin H z tm kutuplarnn birim emberin i blgesinde yer almas gerektii
sonucuna varlr. nk sistemin nedensel olabilmesi iin yaknsama blgesi
max
z r >
olmaldr ve ayn zamanda kararl olabilmesi iin birim emberi de iermesi gerektiinden
max
1 r < olmaldr. Bu da en dtaki kutbun genliinin birden kk olmas demektir.
2.4 Tek yanl (One Sided) Z-Dnm
Bir ( ) x n dizisinin tek yanl z-dnm aadaki ekilde verilir.
| | | | | |
0
( ) ( ) ( ) ( )
n
n
Z x n Z x n u n X z x n z

+ +
=
=

(11)

Zamanda k kadar telenmi ( ) x n k dizisinin tek yanl z-dnm,
| | | |
( )
0
1
( )
0
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( )
n m k
n m k
m k m k
m k m
Z x n k Z x n k u n x n k z x m z
x m z x m z z

+ +
= =

+
= =
= =
(
= =
(

(12)
veya dier bir gsterimle
| |
1 2
( ) ( 1) ( 2) ( ) ( )
k k k
Z x n k x z x z x k z X z
+ +
= + + + + (13)
Yukarda elde edilen sonular, balang koullar sfrdan farkl olan veya girileri deien
fark denklemlerini zmek iin kullanlabilir. zmek istediimiz fark denklemi,
1 0
( ) ( ) ( ); 0
N M
k m
y n y n k x n m n
= =
+ = >

(14)
eklinde olup balang koullar ise aadaki gibidir.
{ } { } ( ), 1, 2, ve ( ), 1, 2, y i i N x i i M = = (15)
rnek 2.1:
Fark denklemi
3 1
( ) ( 1) ( 2) ( ) ( 0)
2 2
y n y n y n x n n + = > olan ve balang koullar
( 1) 4 ve ( 2) 10 y y = = olarak verilen sistemin giriine,
1
( ) ( )
4
n
x n u n
| |
=
|
\ .
iareti uygulanyor.
a) Sistemin genel cevabn elde ediniz.
b) Sistem cevabnn homojen ve zel ksmlarn ve bu ksmlarn sistemin hangi zellikleri
ile belirlendiini belirtiniz.
c) Sistemin geici ve durgun durum(steady-state) cevaplarn ve bu cevaplarn, sistemin
hangi zellikleri ile belirlendiini belirtiniz.
d) Sistemin sfr-durum(zero-state) ve sfr-giri(zero-input) cevaplarn elde ediniz.
zm 2.1:
a) Verilen fark denkleminin tek yanl z-dnm alnacak olursa;

1 1 2
1
3 1 1
( ) ( 1) ( ) ( 2) ( 1) ( )
1
2 2
1
4
Y z y z Y z y z y z Y z
z
+ + +

( ( + + + + =

(16)
ve verilen balang koullar bu ifadede yerine konulacak olursa,
1 2 1
1
1
4
1 2
1 1
1
4
1 2 1 2 1 1 1
3 1 1
( ) 1 (1 2 )
2 2 1
1
9 1
2
1 1 2
4 2
( )
3 1 3 1 1 1
1 1 (1 )(1 )(1 )
2 2 2 2 2 4
Y z z z z
z
z z
z z
Y z
z z z z z z z
+

+

(
+ = +
(


+

= + =
+ +
(17)
ifadesi elde edilir. Bu ifade ksmi kesirlere ayrtrlarak aadaki ekilde yazlabilir.
2 1
3 3
1 1 1
1 1
2 4
1
( )
1 1 1
Y z
z z z
+

= + +

(18)
Bu ifadenin ters z-dnm alnarak sistemin genel zm olan ( ) y n aadaki gibi elde
edilir.
1 2 1 1
( ) ( )
2 3 3 4
n n
y n u n
(
| | | |
= + +
(
| |
\ . \ .
(

(19)

b) Yukarda elde edilen genel zm ifadesi aadaki gibi yeniden dzenlenecek olursa
sistemin cevab, homojen ve zel ksmlarn toplam olarak ifade edilmi olur.

zel ksm
homojen ksm
1 2 1 1
( ) ( ) ( )
2 3 3 4
n n
y n u n u n
(
| | | |
= + +
(
| |
\ . \ .
(

(20)

Homojen zmn kayna sistemin kutuplar, zel zmn kayna ise giriin kutuplardr.

c) Benzer ekilde genel zm ifadesi aadaki gibi dzenlencek olursa, sistemin cevab
geici cevap ve durgun-durum cevaplarnn toplam olarak ifade edilmi olur.
durgun-durum cevab
geici cevap
1 1 1 2
( ) ( ) ( )
2 3 4 3
n n
y n u n u n
(
| | | |
= + +
(
| |
\ . \ .
(

(21)

Geici cevabn kayna, birim emberin iindeki kutuplar, durgun-durum cevabnn kayna
ise birim emberin zerindeki kutuplardr. Birim emberin dndaki kutuplar ise sistemin
cevabn snrsz (unbounded) yapar.
d) Daha nce elde edilen
1 1
1
4
1 2 1 2
1
1 1 2
( )
3 1 3 1
1 1
2 2 2 2
z z
Y z
z z z z

+


= +
+ +
(22)
ifadesi iki ksmdan olumaktadr. Burada birinci ksm balang koullarnn olmad sfr-
durum cevab ( ) ( ) ( )
SfrDurum
Y z H z X z = , ikinci ksm ise herhangi bir giriin olmad
sfr-giri cevab ( ) ( ) ( )
SfrGiri BK
Y z H z X z = olarak yorumlanabilir. nk ikinci ifadenin pay,
sadece balang koullarnn oluturduu ifadedir ve dolaysyla ( )
BK
X z , ( )
SfrGiri
Y z kn
oluturan balang koullarna edeer bir giri olarak dnlebilir. Bu durumda
1
( ) 1 2 ( ) ( ) 2 ( 1)
BK BK
X z z x n n n

= = (23)
olacaktr ve dolaysyla
{ }
1, 2
bk
x
|
= olarak elde edilir. (22) denkleminin terz z-dnm
alnrsa, sistemin cevab, sfr-durum ve sfr giri cevaplarnn toplam olacak ekilde elde
edilmi olur.
sfr-durum cevab sfr-giri cevab
1 1 1 8 1
( ) 2 ( ) 3 2 ( )
3 4 2 3 2
n n n
y n u n u n
( (
| | | | | |
= + +
( (
| | |
\ . \ . \ .
( (


(24)

3. Matlab Uygulamas
DZD ayrk zamanl sistemler karakterize edilirken, sistemin nedenselliinin ve
kararllnn kutuplarn konumlarna bal olduu belirtilmiti. imdi bu durum rneklerle
incelenecek ve kutup ve sfrlarn konumlarna gre sistemin cevabnn nasl deitii
MATLAB ile ele alnacaktr. Ayrca balang koullarnn olmas durumunda sistemin
cevbnn elde edilmesi durumu da incelenecektir.

rnek 3.1
Aada transfer fonskiyonu verilen sistemin sfr-kutup diyagramn ve birim drt
yantlarn 0.4, 0.6, 0.9, 1, 1.5, 1.5, 0.8, 0.4 p = deerleri iin elde ediniz. Kutbun
konumu ile sistemin birim drt yant ve sistemin davran arasndaki ilikiyi aklaynz.
Transfer Fonksiyonu: ( )
z
H z
z p
=

zm 3.1
zme ilikin Matlab kodlar ve grafikler aada yer alyor.
p=0.4;
b=[1];
a=[1 -p];
subplot 221
zplane(b,a); title('p=0.4')
subplot 222
impz(b,a); title('p=0.4')

p=0.6; % 0.9, 1, 1.5, -1.5, -0.5
a=[1 -p];
subplot 223
zplane(b,a); title('p=0.6')
subplot 224
impz(b,a); title('p=0.6')

lgili Matlab kodlar altrldnda elde edilen grafikler ekil 3.1 de yer almaktadr. Bu
ekillere baklacak olursa kutuplar birim emberin ierisinde olduu srece birim drt yant
mutlak toplanabilir olmakta ve sistem kararl davranmaktadr. Ancak kutup birim emberin
dna ktnda ( 1.5 ve 1.5 p = iin) birim drt yant artan n deeri iin sonsuza
gitmekte ve sistem kararsz olmaktadr. Ayrca kutbun reel ksm pozitif olduunda sistemin
birim drt yant pozitif deerler alrken, negatif olmas durumunda ise pozitif ve negatif
deerler almaktadr.


-1 -0.5 0 0.5 1
-1
-0.5
0
0.5
1
Sfr-Kutup Diyagrami
0 2 4 6 8
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
p=0.4
Birim Drt Yaniti
-1 -0.5 0 0.5 1
-1
-0.5
0
0.5
1
Real Part
I
m
a
g
i
n
a
r
y

P
a
r
t
0 5 10 15
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
n (samples)

A
m
p
l
i
t
u
d
e
p=0.6
-1 -0.5 0 0.5 1
-1
-0.5
0
0.5
1
0 20 40 60 80
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1

A
m
p
l
i
t
u
d
e
p=0.9
-1 -0.5 0 0.5 1
-1
-0.5
0
0.5
1
Real Part
I
m
a
g
i
n
a
r
y

P
a
r
t
0 2 4 6 8
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
n (samples)
p=1


ekil 3-1: Kutup konumuna gre sistemin davran

-1 0 1
-1
-0.5
0
0.5
1
p=1.5
0 10 20 30
0
2
4
6
8
x 10
5
-1 0 1
-1
-0.5
0
0.5
1
Real Part
I
m
a
g
i
n
a
r
y

P
a
r
t
p=-1.5
0 10 20 30
-10
-5
0
5
x 10
5
n (samples)

A
m
p
l
i
t
u
d
e
-1 -0.5 0 0.5 1
-1
-0.5
0
0.5
1
Real Part
p=-0.8
0 10 20 30 40
-1
-0.5
0
0.5
1
-1 -0.5 0 0.5 1
-1
-0.5
0
0.5
1
Real Part
I
m
a
g
i
n
a
r
y

P
a
r
t
p=-0.4
0 2 4 6 8
-0.5
0
0.5
1
n (samples)
rnek 3.2
Birim drt yant aadaki gibi verilen sistem iin
a) / 3 O = iken 0.5, 0.8 ve 1 k = deerleri iin sistemin sfr kutup diyagramn ve birim
drt yantlarn elde ediniz.
b) 0.8 k = iken / 4, / 2, 3 / 2 O = deerleri iin sistemin sfr kutup diyagramn ve
birim drt yantlarn elde ediniz.
c) Birim drt yantna bakarak sistemin tr hakknda yorum yapnz (FIR, IIR).
Sistemin Birim Drt Yant: ( ) sin( ) ( )
n
h n a n u n = O
2 2
sin( )
( ) sin( ) ( ) ( )
2 cos( )
n
k z
h n k n u n H z
z k z k
O
= O =
O +

zm 3.2
a) lgili Matlab kodlar ve grafikler aada yer almaktadr.
lear all; close all; clc;
omega=pi/3;
k=0.5;
b=[0 k*sin(omega)];
a=[1 -2*k*cos(omega) k^2];
subplot 321
zplane(b,a);
subplot 322
impz(b,a,20); title('k=0.5')

k=0.8;
b=[0 k*sin(omega)];
a=[1 -2*k*cos(omega) k^2];
subplot 323
zplane(b,a);
subplot 324
impz(b,a,20); title('k=0.8')

k=1;
b=[0 k*sin(omega)];
a=[1 -2*k*cos(omega) k^2];
subplot 325
zplane(b,a,20);
subplot 326
impz(b,a); title('k=1')


ekil 3-2: As sabit genlii deien kutbun sistemin davranna etkisi

Sistem kompleks bir kutba sahip ise ayn zamanda bu kutbun kompleks elenii olan
baka bir kutbu daha olmak zorundadr. ekil 3.2den de grld zere sistem, / 3 =
alarnda genlikleri k olan kompleks konjuge iki kutba sahiptir. Kutuplar birim emberin
ierisinde olduu srece sistemin davran kararldr. Kutbun genlii bire eit olduunda
sistem kritik durumdadr.
Kutbun reel ksmnn poizitif veya negatif olmasna gre sitemin farkl davrand
daha nce de belirtilmiti. Pozitif reel ksma sahip kutuplar, kutbun asna eit olan bir
frekansla osilasyona neden olurlar. ekil 3.2deki sonulara dikkat edilecek olursa kutbun
as / 3' tr ve 2 / 2 f f = = ise;
/ 3 1 1
6
2 6
f T
f

= = = =
olacaktr. ekil 3.2deki birim drt yantlarnn periyoduna baklacak olursa 6 rnekte bir
tekrarland ve dolaysyla kutbun asna eit bir frekansla osilasyon yapt grlr.



-2 -1 0 1 2
-1
0
1
Sfr-Kutup Diyagrami
0 5 10 15
-0.5
0
0.5
k=0.5
Birim Drt Yaniti
-2 -1 0 1 2
-1
0
1
I
m
a
g
i
n
a
r
y

P
a
r
t
0 5 10 15
-0.5
0
0.5
1
k=0.8
-2 -1 0 1 2
-1
0
1
Real Part
0 10 20
-1
0
1
n (samples)

A
m
p
l
i
t
u
d
e
k=1
b) lgili Matlab kodlar ve ekiller aada yer almaktadr.
k=0.8;
omega=pi/4; % pi/2, 3*pi/4
b=[0 k*sin(omega)];
a=[1 -2*k*cos(omega) k^2];
subplot 321
zplane(b,a);
subplot 322
impz(b,a,20); title('omega=pi/4')

ekil 3.3deki sonulara baklacak olursa a) kknda elde edilen sonulara benzer olarak
/ 4 ve / 2 = alar iin drt yantnn periyodu srasyla 8 ve 4 rnekten olumaktadr
ve sistem kutbun asna eit bir frekansla osilasyon yapmaktadr. nk bu a deerleri iin
kutbun reel ksm pozitiftir. Ancak 3 / 4 = as iin bu durum geerli deildir, nk bu
a deerinde kutbun reel ksm negatiftir.

ekil 3-3: Genlii sabit as deien kutbun sistemin davranna etkisi

c) Birim drt yant sonsuz olduundan sistem IIR bir sistemdir.


-2 -1 0 1 2
-1
0
1
0 5 10 15
-0.5
0
0.5
1
omega=pi/4
-2 -1 0 1 2
-1
0
1
I
m
a
g
i
n
a
r
y

P
a
r
t
0 5 10 15
-1
0
1
omega=pi/2
-2 -1 0 1 2
-1
0
1
Real Part
0 5 10 15
-1
0
1
n (samples)
omega=3pi/4
rnek 3.3
Giri-k ifadesi ( ) ( 2) ( ) ( 1) y n py n x n x n + = + fark denklemi ile verilen sistemin;
a) Sfr kutup diyagramn ve frekans cevabn, 0.25, 0.64 ve 0.81 p = iin izdiriniz.
b) Sfr ve kutuplarn konumlar ile frekans cevab arasndaki ilikiyi yorumlaynz.
Kutuplarn birim embere olan uzaklnn frekans cevabna etkisini yorumlaynz.
c) Verilen p deerleri iin sistemin trn belirtiniz. 0 p = sistemin birim drt yantn
izdiriniz ve bu durumda sistemin trn ve nedenini belirtiniz.
zm 3.3
a) lgili matlab kodlar ve grafikler aada yer almaktadr.
p=0.25;
b=[1 1 ];
a=[1 0 p];
poles=roots(a); % sistemin kutuplar
ampl=abs(poles) % kutuplarn genlii
ang=angle(poles)/pi % kutuplarn as

subplot 321
zplane(b,a)
[H,w]=freqz(b,a); title('p=0.25')
subplot 322
plot(w/pi,abs(H)); ylabel('|H(w)|')

p=0.64;
a=[1 0 p];
subplot 323
zplane(b,a)
[H,w]=freqz(b,a); title('p=0.64');
subplot 324
plot(w/pi,abs(H)); ylabel('|H(w)|');

p=0.81;
a=[1 0 p];
subplot 325
zplane(b,a)
[H,w]=freqz(b,a); title('p=0.81')
subplot 326
plot(w/pi,abs(H));
ylabel('|H(w)|'); xlabel('Normalized Frequency*(pi)
rad/sample')


ekil 3-4: Sfr-kutup konumunun genlik cevabna etkisi
b)
Fark denkleminden ve ekil 3.4den grlecei zere, sistemin
/ 2 i
pe

olmak zere iki adet
kompleks elenik kutbu, 0 ve 1.
i
z z e

= = olmak zere iki adet sfr bulunmaktadr. (10.a)

ifadesine baklacak olursa, genlik cevab sistemin sfrlarnn a deerlerine karlk gelen
frekanslarda klrken, kutuplarn alarna karlk gelen frekans deerlerinde ise yksek
deerler alr. Sfrn genlii birim embere yaklatka genlik cevab azalr ve sfr tam birim
emberin zerinde yer aldnda genlik cevab sfr olur. Aksine kutbun genlii birim embere
yaklatka, genlik cevabnn o frekanstaki genlik deeri de giderek artar ve kutup tam birim
ember zerinde olduunda genlik cevab maksimum olur. ekil 3.4e baklacak olursa
sistemin sfrnn olduu 0 frekans deerinde genlik cevab etkilenmemitir. nk bu sfr,
tam olarak orjinde yer almakta ve genlii sfr olduu iinde genlik cevab zerinde etkili
olamamaktadr. Ancak asndaki dier sfr, birim ember zerinde yer aldndan genlik
cevabnn bu frekans deerinde genlik deeri sfr olmutur. Benzer ekilde kutbunun olduu
/ 2 a deerinde ise genlik cevab yksektir. Ayrca kutup birim embere yaklatka
genlik cevabnn o noktadaki deeri de giderek artmakta ve birim embere en yakn olduu
durumda en yksek deeri almaktadr.
-2 -1 0 1 2
-1
0
1
I
m
a
g
i
n
a
r
y

P
a
r
t
p=0.25
Sfr-Kutup Diyagram
0 0.5 1
0
1
2
|
H
(
w
)
|
Genlik Cevab
-2 -1 0 1 2
-1
0
1
I
m
a
g
i
n
a
r
y

P
a
r
t
p=0.64
0 0.5 1
0
2
4
|
H
(
w
)
|
-2 -1 0 1 2
-1
0
1
Real Part
I
m
a
g
i
n
a
r
y

P
a
r
t
p=0.81
0 0.5 1
0
5
10
|
H
(
w
)
|
Normalized Frequency*(pi) rad/sample
Sistemin frekans cevabnn sfr kutup-konumu ile olan bu ilikisinden faydalanarak
filtre tasarmlar yaplmakta, geirilmek istenen frekans deerlerinde sistemin kutuplar,
bastrlmak istenen frekans deerlerinde ise sistemin sfrlar olacak ekilde tasarmlar
yaplmaktadr.

c) Sistemin transfer fonksiyonu:
1
2
1
( )
1
z
H z
pz

+
=
+

eklindedir. Verilen p deerleri iin transfer fonksiyonu ( ) ( ) / ( ) H z P z Q z = formundadr ve
IIR bir sistemdir. Ancak 0 p = alnacak olursa ( ) ( ) H z P z = olacak ve sistem FIR bir sistem
olacaktr.
rnek 3.4
Balang koullar ( 1) 2, ( 2) 3; ( 1) 1, ( 2) 1 y y x x = = = = ve fark denklemi
| |
1
( ) ( ) ( 1) ( 2) 0.95 ( 1) 0.9025 ( 2), 0
3
y n x n x n x n y n y n n = + + > ile verilen sistemin
giriine uygulanan ( ) cos( / 3) ( ) x n n u n = iareti iin sistemin cevabn elde ediniz.
zm 3.4
ncelikle sorunun analitik zmn tek yanl z-dnm alnarak elde edilebilir.
1 1 2
1 1 2
1
( ) ( ) ( 1) ( ) ( 2) ( 1) ( )
3
0.95 ( 1) ( ) 0.9025 ( 2) ( 1) ( )
Y z X z x z X z x z x z X z
y z Y z y z y z Y z
+ + + +
+ +
( = + + + + +

( ( + + + +

(25)
Verilen balang koullar yerine konulursa;
1 2 1
1 1 1
3 3 3
1 2 1 2
1.4742 2.1383
( ) ( )
1 0.95 0.9025 1 0.95 0.9025
z z z
Y z X z
z z z z

+ +

+ + +
= +
+ +
(26)
(26) denkleminin ikinci ksm balang koullarnn yerine konumasyla elde edildiinden
ak bir ekilde
1
( ) 1.4742 2.1383 ( ) 1.4742 ( ) 2.1383 ( 1)
BK BK
X z z x n n n

= + = + (27)
ve dolaysyla
{ }
( ) 1.4742, 2.1383
BK
x n
|
= (28)
olacaktr.
1
1 2
1 0.5
( ) cos( / 3) ( )
1
z
x n n X z
z z

= =
+
(29)
(29) denkleminde elde edilen sonu (26) denkleminde yerine konularak elde edilecek ( ) Y z
+

ifadesi ksmi kesirlere ayrlarak terz z-dnm alndnda sistemin cevab ( ) y n elde edilir.
imdi bu ksmlar Matlab ile elde edelim:
Balang koullar
| |
| |
( 1), ( 2), ( )
( 1), ( 2), ( )
Y y y y N
X x x x N
=
=

(30)
eklinde verilen bir sistemin balang koullarna karlk gelecek edeer girii elde
edebilmek iin Matlabn hazr komutlarndan filtic() komutu kullanlr. Kullanmna ilikin
bilgiler aada belirtilmitir.
z = filtic(b,a,Y,X): b ve a vektrleri (8) denklemi formunda verilen sistem fonksiyonunun
srasyla pay ve paydasnn katsaylar, X ve Y ise (30) denklemi formunda verilen balang
koullar olmak zere sfr-giri durumuna karlk gelecek edeer giriin katsaylarn
verecektir.
z = filtic(b,a,Y): Eer 0 iin ( ) 0 n x n s = ise bu durumda Xi belirtmeye gerek yoktur.
Fark denklemi verilen sistemin transfer fonksiyonu;

1 2
1 1 1
3 3 3
1 2
( )
1 0.95 0.9025
z z
H z
z z


+ +
=
+
(31)
olduundan
1 1 1
, ,
3 3 3
b
(
=
(

, | | 1, 0.95, 0.9025 a = olur. imdi bu sistem iin balang
koullarna karlk gelen ( )
BK
x n edeer giriini filtic() ile elde edelim.
b=[1/3 1/3 1/3];
a=[1 -0.95 0.9025];
Y=[-2 -3];
X=[1 1];
X_bk=filtic(b,a,Y,X)

>> x_bk = 1.4742 2.1383
Bu sonu (28) denkleminde elde edilen sonu ile ayndr. imdi bu sonucu ve sistem
fonksiyonun katsaylarn kullanarak
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
SfrDurum SfrGiri BK
Y z Y z Y z H z X z H z X z
+ +
= + = + (32)
ifadesin elde edelim.

bX=[1 -0.5]; % X+(z) nin payi
aX=[1 -1 1]; % X+(z) nin paydasi
aY=conv(a,aX) % Y+(z) nin paydasi
bY=conv(b,bX)+conv(x_bk,aX) % Y+(z) nin payi

>>
aY =1.0000 -1.9500 2.8525 -1.8525 0.9025
>>
bY = 1.8075 0.8308 -0.4975 1.9717
Bu katsaylar (8) denklemi formunda verilen bir sistemin pay ve paydasnn katsaylardr.
imdi bu ifadeyi ksmi kesirlere ayrlm formunu elde etmek iin Matlab n reziduez()
komutunu kullanalm.
[r,p,k]=residuez(bY,aY)

r = 0.0584 - 3.9468i 0.0584 + 3.9468i 0.8453 + 2.0311i 0.8453 - 2.0311i
p = 0.5000 + 0.8660i 0.5000 - 0.8660i 0.4750 + 0.8227i 0.4750 - 0.8227i
k = []
Kutuplar polar formda ifade etmek iin genlik ve alarn elde edelim.
pGenlik=abs(p)
pAci=angle(p)/pi

pGenlik = 1.0000 1.0000 0.9500 0.9500
pAci = 0.3333 -0.3333 0.3333 -0.3333

1 2 3
/3 1
1
/3 1 /
4
3 1
2 3
( )

1.8075 0.8308 0.4975 1.9717
1 1.95 2.8525 1.8525 0.9025
0.0584 3.9468 0.0584 3.9468
1 1
0.8453 2.031
0 9
1
1 . 5
i i i
Y z
e z e
z z z
z z z z
i i i
z e z

+

=
= + +

+ +
+ +
+

+
/3 1
1 0
0.84
.95
53 2.0311
i
e z
i

+

/3 /3
/3 /3
(0.0584 3.9468 ) (0.0584 3.9468 )
(0.8453 2.0311 )(0.95) (0.8
( )

0.1169cos( / 3) 7.8937sin( / 3)

453 2.0311 )(0

.95)
(0.95
in in
i n n n in
y n e i i
e e i
n n
i
e

= +
+
= +
+
+
+ +
| | cos( / 3) 4.0623sin( ) 1.6906 , ) 0 / 3
n
n n n >
(33)
Sistem cevabnn farkl formlarda gsterilimi
- Durgun-durum cevabnn kayna birim ember zerindeki kutuplar, geici cevabn
kayna birim ember iindeki kutuplar olduundan sistemin cevab aadaki gibi yazlabilir.
| |
Durgun durum cevab
Geici cevap
( ) 0.1169cos( / 3) 7.8 (0.95) 1. 937sin( / 3) co 6906 s( / 3) 4.0623sin( / 3)
n
y n n n n n = + +

(34)
- Homojen zmn kayna sistemin kutuplar, zel zmn kayna giriin kutuplar
olduu iin benzer ekilde sistemin cevab aadaki gibi yazlabilir.
| |
zel zm
Homojen zm
(0.95 ( ) ) 1.6906cos( / 3) 4.0623sin( / 3) 0.1169cos( / 3) 7.8937sin( / 3)
n
y n n n n n = + +

(35)
- (26) denkleminin birinci ve ikinci ksmlarndan grlecei zere sfr-durum cevab
balang koullarnn olmad durum, sfr-giri cevab ise herhangi bir giri olmadnda
balang koullarnn oluturduu durum olduundan bu durumlar teker teker ele alp
karlk gelen klar elde edelim.
[r_sd,p_sd,k_sd]=residuez(b,a); % sfr-durum cevabnn ksmi
% kesir formu, sistemin kutuplar ve sfrlar
Genlik_sd=abs(p_sd) % sfr durum cevabnn kutuplarnn
% genlii
Aci_sd=angle(p_sd)/pi%sfr durum cevabnn kutuplarnn as

Genlik_sd = 0.9500 0.9500
Aci_sd = 0.3333 -0.3333
r_sd = -0.0180 - 0.4054i -0.0180 + 0.4054i
k_sd = 0.3693
| |
Sfr-Durum
/3 /3
0.3693 ( ) (0.0180 + 0.4054 )(0.95) (0.0180 0.4054 )(0.95)
0.3693 ( ) (0.95) 0.036cos( / 3) 0.8108sin(
(
/ )
)
3
n in n in
n
n i e i
n
n
n n
y e

=
=
(36)
[r_sg,p_sg,k_sg]=residuez(x_bk,a); % sfr-giri cevabnn
%ksmi kesir formu edeer giriin kutuplar ve sfrlar
Genlik_sg=abs(p_sg)%sfr giri cevabnn kutuplarnn genlii
Aci_sg=angle(p_sg)/pi%sfr giri cevabnn kutuplarnn as

Genlik_sg = 0.9500 0.9500
Aci_sg = 0.3333 -0.3333
r_sg = 0.7371 1.7251i 0.7371 + 1.7251i
k_sg =[]
| |
Sfr-Giri
/3 /3
(0.7371 1.7251 )(0.95) (0.7371 + 1.7251 )(0.95)
(0.95) 1.4742cos( / 3) 3.45sin(
(
/ 3)
)
n in n in
n
i e i e
n
y n
n

+
=
=
+
(37)


DENEY 9 N HAZIRLIK
1.
a. Aada sistem fonksiyonlar verilen sistemlerin sfr kutup diyagramlarn, drt
cevaplarn ve frekans cevaplarn izdiriniz. Kutup durumuna gre sistemin
davrann yorumlaynz.
1 2 3 4
( ) ( ) ( ) ( )
3
1 0.5 0.5
2
z z z z
H z H z H z H z
z z z
z
= = = =
+
+

b. Giri-k ifadesi aadaki fark denklemi ile verilen sistemin sfr kutup diyagramn,
birim drt cevabn ve frekans cevabn izdiriniz. Sfr ve kutuplarn konumlar ile
frekans cevab arasndaki ilikiyi yorumlaynz. Kutuplarn birim embere olan
uzakln deitirerek frekans cevabndaki deiimi inceleyiniz.

( ) 0.81 ( 2) 0.095 ( ) 0.095 ( 2) y n y n x n x n = +

c. Birim drt cevab aadaki gibi verilen bir sistemin, sistem cevabn elde ediniz.
0.5, 1 ve a=2 a a = = deerleri iin sistemin sfr-kutup diyagramn ve drt cevabn
herbir a deeri iin ayr pencerelerde izdiriniz. Kutup konumlar ile drt cevab
arasndaki ilikiyi yorumlaynz.
( ) sin( ) ( )
3
n
h n a n u n

=
2. Aada fark denklemleri verilen sistemlerin sistem cevabn elde ediniz, birim drt
yantlarn elde ediniz ve izdiriniz. Birim drt yantlarna bakarak sistem trn (FIR,
IIR) belirtiniz.

a. Sistem1:
0.0455 ( ) 0.1703 ( 1) 0.0695 ( 2) 0.3094 ( 3)
0.4520 ( 4) 0.3094 ( 5) 0.0695 ( 6) 0.1703 ( 7) 0.0455 (
)
8)
( x n x n x n x n
x n x n x n x n
y n
x n
+ + +
+ +
=

b. Sistem2:
( ) 0.9853 ( 1)+0.9738 ( 2) 0.3864 ( 3) 0.1112 ( 4) 0.0113 ( 5)
( ) 5 ( 1) 10 ( 2) 10 ( 3) 5 ( 4) 5 ( 5)
y n y n y n y n y n y n
x n x n x n x n x n x n
+
= + + + + +

c. Sistem1 ve Sistem2 arasndaki fark belirtiniz.

d. Her iki sistem iin sistem fonksiyonlarn elde ediniz. Sistem fonksiyonlarna bakarak
bir sistemin FIR veya IIR olup olmadn yorumlayp yorumlayamayacanz
deerlendiriniz.

3. Giri-k ifadesi aadaki fark denklemi ile verilen sistemin verilen x(n) giri iareti ve
balang koullar iin genel zmn z-transformunu kullanarak bulunuz.

a. Sistemin toplam cevabn sfr giri cevab (zero input response) ve sfr durum
cevab (zero-state response) toplam olacak ekilde ifade ediniz. Bu cevaplarn
sistemin kutuplar ve giriin kutuplar ile olan ilikisini aklaynz.

b. Genel zm geici cevap (transient response) ile srekli durum cevab (steady
state response) toplam olacak ekilde ifade ediniz. Bu zmlerin, kutuplarn
konumlar ile olan ilikisini aklaynz.

Sistem:
( ) 0.4 ( 1) 0.45 ( 2) 0.45 ( ) 0.4 ( 1) ( 2) n 0 y n y n y n x n x n x n = + >

1
Giri: ( ) 2 ( ) ( )
2
Balang Koullar: ( 1) 0, ( 2) 3, ( 1) ( 2)
n
x n u n
y y x x
= +
= = =