T.C.

M LL E# T M BAKANLI#I

MEGEP
(MESLEK E# T M VE #RET M S STEM N N GLEND R LMES PROJES )

ELEKTR K ELEKTRON K TEKNOLOJ S

ENDSTR YEL ELEKTRON K UYGULAMALAR

ANKARA 2007

Milli E itim Bakanl# # taraf#ndan geli$tirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Ba$kanl# #n#n 02.06.2006 tarih ve 269 say#l# Karar# ile onaylanan, Mesleki ve Teknik E itim Okul ve Kurumlar#nda kademeli olarak yayg#nla$t#r#lan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlar#nda amalanan mesleki yeterlikleri kazand#rmaya ynelik geli$tirilmi$ retim materyalleridir (Ders Notlar#d#r). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazand#rmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amac#yla renme materyali olarak haz#rlanm#$, denenmek ve geli$tirilmek zere Mesleki ve Teknik E itim Okul ve Kurumlar#nda uygulanmaya ba$lanm#$t#r. Modller teknolojik geli$melere paralel olarak, amalanan yeterli i kazand#rmak ko$ulu ile e itim retim s#ras#nda geli$tirilebilir ve yap#lmas# nerilen de i$iklikler Bakanl#kta ilgili birime bildirilir. rgn ve yayg#n e itim kurumlar#, i$letmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ula$#labilirler. Bas#lm#$ modller, e itim kurumlar#nda rencilere cretsiz olarak da #t#l#r. Modller hibir $ekilde ticari amala kullan#lamaz ve cret kar$#l# #nda sat#lamaz.

 NDEK LER
AIKLAMALAR .............................................................................................................. iv G'R'* ................................................................................................................................. 1 ,RENME FAAL'YET'-1 ................................................................................................ 3 1. ENDSTR'YEL ELEKTRON'K DEVRE UYGULAMALARI ...................................... 3 1.1. '$lem De i$kenleri ile Arabirim Olu$turma............................................................... 3 1.1.1. '$lem (Proses) lm ve Kontrol................................................................... 3 1.1.2. Bilgisayar Kontrol ile Klasik Kontroln Kar$#la$t#r#lmas# ................................ 6 1.1.3. S#cakl#k, Bas#n, Nem, A #rl#k ve Seviye lm ve Kontrol.......................... 8 1.1.4. Pozisyon (Konum) Sensrleri ve Uygulamalar# ................................................28 1.1.5. H#z#n llmesi ve Kontrol ............................................................................29 1.2. Motor Kontrol ve Servo Sistemleri ..........................................................................30 1.2.1. Elektronik Servo Mekanizma Prensipleri..........................................................31 1.2.2. Motor Kontrol Sistemleri..................................................................................39 1.3. Nmerik Kontrol Sistemleri.....................................................................................40 1.3.1. Nmerik Kontrol Tan#m# ..................................................................................40 1.3.2. Nmerik Sistemin al#$mas# ............................................................................43 1.3.3. Nmerik Makinelerin al#$mas# .......................................................................44 1.3.4. Nmerik Kontrol Uygulamalar# ........................................................................46 1.4. Programlanabilir Kontrolrler (PC) .........................................................................49 1.4.1. Programlanabilir Kontrolrlerin Temel Amac# ve Bilgisayar ve Robotlarla 'li$kisi .......................................................................................................................49 1.4.2. Basit PC Sistemi ..............................................................................................49 1.4.3. Programlama Format# .......................................................................................51 1.4.4. Ak#$ Diyagram# Haz#rlama ve Program Kodlama .............................................56 1.4.5. Arabirim Olu$turma .........................................................................................58 1.5. Endstriyel Robotlar ...............................................................................................59 1.5.1. Endstriyel Robotlara Genel Bak#$ ...................................................................59 1.5.2. Endstriyel Robotu Olu$turan Kontrolrler, Elle al#$t#rma ve Yakalay#c# Paralar# ....................................................................................................................60 1.5.3. Endstriyel Robotun S#n#fland#r#lmas# ..............................................................61 1.5.4. Endstriyel Robotlar#n Gnmzdeki Uygulamalar# .........................................61 1.5.5. Ek Bilgi Kaynaklar# Listesi ..............................................................................62 1.6. Is#............................................................................................................................63 1.6.1. Is#n#n zelli i ..................................................................................................63 1.6.2. S#cakl#k ve llmesi.......................................................................................63 1.6.3. Is# Miktar#n#n llmesi...................................................................................63 1.6.4. Genle$me ve Bzlme......................................................................................65 1.6.5. Hl De i$imi....................................................................................................65 1.6.6. Is# Transferi......................................................................................................66 1.6.7. Is# ve '$ 'li$kisi.................................................................................................67 1.6.8. Gazlar#n Bas#nc#, Hacmi, S#cakl# #, A #rl# # ve Gaz Sabitleri Aras#ndaki 'li$ki .67 1.6.9. Gazlar#n Genle$mesi ........................................................................................69 1.6.10. Gazlar#n S#k#$t#r#lmas# ....................................................................................69 1.6.11. Kapal# evrim................................................................................................70 1.6.12. Carnotun Is# Motoru (Nicolas Leonard Sadi Carnot) .......................................70 1.7. Otomatik Proses Kontrol Elemanlar#n#n Prensipleri .................................................72 i

1.7.1. Otomasyon.......................................................................................................72 1.7.2. Enerjili Kontrolrler .........................................................................................73 1.8. Otomatik Proses Kontrol Valfleri (Vanalar#)............................................................75 1.8.1. Kontrol Valflerinin nemi ...............................................................................75 1.8.2. Kontrol Valf e$itleri ve Yap#lar# .....................................................................75 1.8.3. Valf Motor e$itleri .........................................................................................78 1.8.4. Valf Motorlar#n#n ve Kontrol Valflerinin Uygulamas#.......................................79 1.8.5. Vana Konumlay#c# Temel Fonksiyonu..............................................................81 1.8.6. Vana Konumlay#c# Uygulamalar# .....................................................................81 1.8.7. Maksimum Ak#$#n Minimum Ak#$a Oran# ve Valf Sabiti..................................81 1.8.8. S#v#, Gaz ve Buhar iin Kontrol Valflerinin Boyutuna Gre Ayarlanmas# .........82 1.9. Proseslerde Bas#n lme ve Kontrol Elemanlar# ....................................................83 1.9.1. Bas#n lmnde Dikkat Edilecekler .............................................................83 1.9.2. Kalibrasyon Standartlar# ve Metotlar# ...............................................................90 1.10. Ak#$kanlar#n Ak#$#n# lme ve Kontrol Elemanlar# ...............................................93 1.10.1. Ak#$kanlar#n Ak#$# .........................................................................................93 1.10.2. Mekanik Ak#$ Metreleri..................................................................................97 1.11. S#cakl#k lme ve Kontrol Elemanlar#...................................................................99 1.11.1. Temel Kavramlar ...........................................................................................99 1.11.2. Termal Sistem e$itleri ................................................................................102 1.12. S#v# Seviyesi lme ve Kontrol Elemanlar# .........................................................105 1.12.1 Gstergeler....................................................................................................105 1.12.2. Kald#rma Seviye Kontrolrleri......................................................................105 1.12.3. Statik ve Diferansiyel Bas#n Seviye Kontrolrleri .......................................108 1.12.4. Gama Radyasyon Seviye Kontrolrleri .........................................................109 1.12.5. Seviye Kontrolrlerinin Elektriksel 'letkenli i..............................................109 UYGULAMA FAAL'YET' .........................................................................................111 LME VE DE,ERLEND'RME ...............................................................................113 PERFORMANS DE,ERLEND'RME .........................................................................114 ,RENME FAAL'YET'-2 .............................................................................................115 2. ENDSTR'YEL ELEKTRON'K S'STEM UYGULAMALARI ..................................115 2.1. Gerilim ve Frekans Kontrolrleri...........................................................................115 2.1.1. AC Gerilim Kontrol .....................................................................................115 2.1.2. DC Gerilim Kontrol .....................................................................................121 2.1.3. Frekans Kontrol ...........................................................................................127 2.1.4. Motor Kontrol Devreleri.................................................................................127 2.2. Bozucu Olmayan Test Ayg#t# ................................................................................132 2.2.1. Bozucu Olmayan Teste Genel Bak#$ ...............................................................132 2.2.2. Bozucu Olmayan Test Metotlar# .....................................................................132 2.2.3. Her Metodun al#$ma Prensibi, '$lem Basamaklar#, Kimyasal ve Donan#m 'htiyalar# ................................................................................................................135 2.2.4. Bozucu Olmayan Test Cihazlar# ile al#$#rken Al#nmas# Gereken n Tedbirler ................................................................................................................................137 2.3. Diren Kayna # Ayg#t# ..........................................................................................137 2.3.1. Diren Kayna #na Genel Bak#$ .......................................................................139 2.3.2. Kaynak Sresini Hesaplama (Kestirme)..........................................................140 2.4. Dielektrik ve 'ndksiyonla Is#tma ..........................................................................141 ii

2.4.1. Dielektrik Is#tman#n Tan#m# ...........................................................................141 2.4.2. 'ndksiyon ile Is#tman#n Tan#m# .....................................................................143 2.4.3. Dielektrik Is#tma Uygulamalar# Listesi ...........................................................146 2.4.4. 'ndksiyon ile Is#tma Uygulamalar# Listesi.....................................................147 2.4.5. Dielektrik Is#tma Biriminin al#$mas# ve Devresi ...........................................148 2.4.6. 'ndksiyon ile Is#tma Biriminin al#$mas# ve Devresi.....................................149 2.5. Vin, Baskl ve Tutma ('$leme) Aralar# ...............................................................149 2.5.1. Vin e$itleri .................................................................................................149 2.5.2. Elektronik Baskl e$itleri.............................................................................161 UYGULAMA FAAL'YET' .........................................................................................165 LME VE DE,ERLEND'RME ...............................................................................166 PERFORMANS DE,ERLEND'RME .........................................................................167 MODL DE,ERLEND'RME.........................................................................................168 CEVAP ANAHTARLARI ...............................................................................................171 NER'LEN KAYNAKLAR ............................................................................................173 KAYNAKA ..................................................................................................................174

iii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KO'UL YETERL K 523EO0089 Elektrik Elektronik Teknolojisi Endstriyel Bak& m Onar&m Endstriyel Elektronik Uygulamalar Endstriyel elektronik devre uygulamalar# ve endstriyel elektronik sistem uygulamalar# ile ilgili bilgi ve becerilerin kazand#r#ld# # renme materyalidir. 40/32 Elektronik Enstrmantasyon ve Kontrol modlnden ba$ar#l# olmak Endstriyel elektronik uygulamalar#n# yapmak Genel Ama Gerekli ortam sa land# #nda endstriyel elektronik uygulamalar#n# yapabileceksiniz. Amalar 1. Endstriyel elektronik devre uygulamalar#n# yapabileceksiniz. 2. Endstriyel elektronik sistem uygulamalar#n# yapabileceksiniz. Ortam: Atlye ve laboratuvar, dershane, lme laboratuvar#.

MODLN AMACI

E# T M #RET M ORTAMLARI VE DONANIMLARI

Donan#m: Bilgisayar, e$itli sensrler ve valfler, NC ve PC

tezghlar#. Her renme faaliyetinden sonra o faaliyetle ilgili de erlendirme sorular#yla kendinizi de erlendireceksiniz. retmeniniz, renme faaliyeti sonunda sizlere lme arac# uygulayarak sizin uygulamalarla kazand# #n#z bilgi ve becerileri lerek de erlendirecektir.

LME VE DE#ERLEND RME

iv

GR' GR'
Sevgili *renci, Gnmzde nesnelerin byk o unlu u otomatik ve geli$mi$ teknolojiyi kullanan makinelerle retilmektedir. Makineler sadece elektronik ya da sadece mekanik olmaktan #kmakta; elektronik, hidrolik, pnmatik ve mekani in bir arada kullan#ld# # endstriyel sistemler $eklinde geli$tirilmektedir. S#cakl#k, bas#n, ak#$, nem, a #rl#k, seviye vb. lm ve kontrol iin tasarlanan e$itli sensrler elektronik devrelerle birlikte kullan#l#r ve istenilen valf, rle, kontaktr, motor vb. eleman ya da sistemin kontrol yap#l#r. Dedektr veya alg#lay#c# olarak da adland#r#lan sensrler, duyarl# oldu u herhangi bir kaynaktan gelen etkiyi ya da uyar#y# alan ve duruma gre cevap verebilme yetene i de olan devre elemanlar#d#r. Bir sistemde genellikle $u geler bulunur: Kat# s#v# veya gaz $eklinde i$lenecek ya da kontrol yap#lacak bir malzeme Elektrik, #s#, #$#k, bas#n, nem, a #rl#k vb. $eklinde alg#lanacak bir i$aret Alg#lanan i$aretleri ak#m, gerilim, diren vb. cinsten anla$#labilir #k#$ verilerine dn$trecek bir devre Ak#m, gerilim, diren vb. $eklindeki #k#$ verilerini okuyup de erlendirecek bir bilgisayar veya elektronik devre sistemi Sonular# k#yaslayan veya belirli bir referansa gre de erlendiren bir kaydedici Endstriyel elektronik sistemler geli$tike insan#n yk hafifleyecek; ancak yeti$mi$ teknik elemana olan ihtiya azalmayacakt#r. Bu geli$mi$ sistemleri haz#rlayacak, onlar# verimli $ekilde kullanacak, gerekti inde onar#m#n# yapacak ve geli$melerine katk#da bulunacak olan sizlersiniz. Siz kendinizi iyi yeti$tirdi iniz oranda sistem ierisindeki yerinizi peki$tireceksiniz. Bu modl olu$turan endstriyel elektronik uygulamalar#n# renmek iin gerekli dikkati ve zveriyi gsterece inize inan#yoruz. Ba$ar#lar...

#RENME FAAL YET -1 #RENME FAAL YET -1

AMA
Endstriyel elektronik devre uygulamalar#n# yapabileceksiniz.

ARA 'TIRMA ARA 'TIRMA

Bu faaliyet ncesinde $unlar# yapman#z# tavsiye ederiz: 1. 2. 3. 4. 5. Motor kontrol ve servo sistemleri ara$t#r#n#z. Bu amala internet ortam#ndan da faydalan#n#z. Nmerik kontrol ve sistemlerini inceleyiniz. Bunun iin Makine Teknolojisi alan#na ait atlyelerdeki makinelerin kullan#mlar#n# hakk#nda n ara$t#rma yap#n#z. Endstriyel robotlar konusunu ara$t#r#n#z. Kontrol valfleri, bas#n lme ve kontrol elemanlar# hakk#nda bilgi edininiz. Ak#$kanlar#n ak#$#n#, s#cakl# # ve s#v# seviyesini lme ve kontrol elemanlar# hakk#nda ara$t#rma yap#n#z.

Elde etti iniz bilgileri bir rapor hlinde haz#rlayarak s#n#f#n#zda retmen ve arkada$lar#n#za sununuz.

1. ENDSTR YEL ELEKTRON K DEVRE UYGULAMALARI

1.1. ,lem De*i,kenleri ile Arabirim Olu,turma
1.1.1. ,lem (Proses) lm ve Kontrol
'$lem de i$kenini srekli olarak alg#layan ve len enstrman ayg#tlar#na verici (transmitter) denir. 1.1.1.1. ,lem De*i,kenleri llen i$lem de i$keninin i$lenmesinde a$a #daki yntemlerden biri tercih edilir: Pnmatik i$aret olarak do rudan kullan#labilir. Gstergelerde kullan#labilir. Yaz#c#larda ya da kaydedicilerde kullan#labilir.

Vericiler T harfi ile ifade edilir. Bir vericiye genellikle iki harften olu$an bir isim verilir. 'lk harf llen i$lem de i$keninin sembolnden, ikinci harf vericiyi sembolize eden T harfinden ibarettir. rne in; ak#$ vericisi FT, bas#n vericisi PT, seviye vericisi LT harfleriyle gsterilir. Ayn# $ekilde yaz#c#lar ve kaydediciler de vericilerde oldu u gibi harflerle ifade edilir. Yaz#c# ya da kaydediciyi (recorder) ifade etmek iin R harfi kullan#l#r. rne in; ak#$ yaz#c#s# FR, bas#n yaz#c#s# PR, seviye yaz#c#s# LR harfleriyle gsterilir. 1.1.1.2. Kapal& Dng Kontrol Sanayide kullan#lan kontrol sistemleri a#k ve kapal# dng olmak zere iki ana gruba ayr#l#r. Bir dngnn, a#k da olsa kapal# da olsa, mutlaka en az birer girdisi ve #kt#s# olmal#d#r. Girdi i$lenerek #kt# elde edilir. Girdinin i$lenmesi otomatik olarak ya da insan kontrolyle yap#labilir. Her ikisi iin de dngnn a#k m#, kapal# m# oldu una karar vermek zordur. nk a#k dngleri de otomatik olarak olu$turmak mmkndr. A#k dng ile kapal# dng aras#ndaki temel fark; kapal# dngde geri besleme sisteminin bulunmas#d#r.

Giri$

'*LEM

#k#$

'ekil 1.1: A&k dng kontrol

*ekil 1.1de grld gibi a#k dng kontrolde giri$ bilgisi do rudan i$leme tabi tutulur. E er *ekil 1.2de grld gibi #k#$tan i$lem nitesine belli $artlara ba l# bir geri besleme varsa bu kapal# dng olur.

Giri$

'*LEM

#k#$

Geri beleme D#$ $artlar

'ekil 1.2: Kapal& dng kontrol

1.1.1.3. Sensrlerin S&n&fland&r&lmas& Sanayide kullan#lan sensrler alg#lad#klar# ya da duyarl# olduklar# i$lem cinsine gre s#n#fland#r#l#r. Tablo 1.1de belli ba$l# i$lemleri alg#lamakta ve lmekte kullan#lan sensr cinslerinin adlar# ve uluslararas# kullan#mdaki sembolnn al#nd# # yabanc# dildeki kar$#l# # grlmektedir.
Tablo 1.1: Sensrlerin kullan&ld&klar& alanlara gre s&n&fland&r&lmas&

SENSR C'NS' A #rl#k Ak#$kanl#k Bas#n H#z 'letkenlik Seviye S#cakl#k Yo unluk
1.1.1.4. Hata Kayna*& Devreleri

ULUSLARARASI KAR*ILI,I Weight Flow Pressure Speed Conductivity Level Temperature Density

SEMBOL W F P S C L T D

Kapal# dng kontrol sistemlerinde, #k#$ i$areti rnekleme devresi arac#l# #yla al#n#r ve hata kayna # devresine uygulan#r. #k#$ta olmas# gereken zellikler referans kayna #nda retilerek hata kayna # devresine uygulan#r. *ekil 1.3teki $ema genel kullan#m# a#klar. rne in; bu $ema 220V AC gerilimi, 12V DC gerilime evirmek amac#yla kullan#lacak olursa; giri$e 220V $ebeke gerilimi uygulan#r ve #k#$tan 12V DC gerilim al#n#r. Referans kayna # ise 12V sabit de erdedir. Hata kayna # devresi #k#$tan al#nan i$aret ile referans i$aretini k#yaslar ve arada fark varsa, hata i$areti retip i$lem kat#na gnderir. '$lem kat#, hata kayna #ndan gelen hata i$aretine gre #k#$ gerilimini dengeler.

Giri$

'*LEM

#k#$

Hata kayna # Referans kayna #

rnekleme devresi

'ekil 1.3: Kapal& dng kontrol sisteminde hata kayna*&n&n yeri

1.1.2. Bilgisayar Kontrol ile Klasik Kontroln Kar,&la,t&r&lmas&

Modern $artlarda ve teknolojik geli$melere uyumlu $ekilde imalat yap#lmas#, srekli kendini yenileme ve hata pay#n# en aza indirme iste inin bir sonucudur. Gemi$teki imalat aletlerinde insan gc, a #rl#kl# olarak kullan#lmaktayd#. Gnmzde insan gcnn yerini makineler almaktad#r. Makinelerin bilgisayarlarla kontrol edilmesi sonucu, hata pay# son derece azalm#$ ve retim h#z# ok artm#$t#r. 1.1.2.1. Kapal& Dng Kontrol Bilgisayarlar#n endstriyel kontrol amac#yla kullan#lmas#n#n yay#lmas#yla birlikte, kontrol i$lemi kolayla$m#$; ancak makinelerin kontrolne olan ba #ml#l#k artm#$t#r. rne in; bir bilgisayar#n ar#zalanmas#, sistemin durmas#na sebep olabilmektedir. Kapal# dngler ierisinde bilgisayar kontrolnn etkinle$tirilmesi ar#zalar#n etkisini azalt#r. Kapal# dng kontrol sistemleri; denetleyici bilgisayar kontrol ve do rudan bilgisayar kontrol olmak zere iki ayr# $ekilde kullan#lmaktad#r. 1.1.2.2. Denetleyici Bilgisayar Kontrol *ekil 1.4te verilen blok $emada da grlece i zere sensr, kontrol birimi ve hareketlendiriciler, tesiste kapal# dng kontrol sistemine uygun al#$maktad#r. Byle bir sistemde bilgisayar#n grevi; gerekti inde ayar noktalar#ndan yeni de erleri otomatik olarak girmek, ayarlar# kontrol alt#na almak, veri ve kay#t i$lemlerini dzenli $ekilde tutmakt#r. Byk tesislerde kapal# devreler birbirleriyle etkile$im hlindedir ve birbirlerine ba #ml# olarak al#$#r. Tesisin btnn etkileyecek basit bir de i$iklik birok kontrol biriminin ayar noktas#nda de i$iklik gerektirecektir. Sistemdeki denetleyici bir bilgisayar, operatre merkez kontrol imkn# sa layacakt#r.

Operatr komutlar# Bilgisayar

Analog/dijital dn$m

Ekran

Kay#t
Ayar noktas#

Kontrol birimi Sensr Hareketlendiriciler

Tesis

'ekil 1.4: Denetleyici bilgisayar kontroll sistemi

1.1.2.3. Do*rudan Bilgisayar Kontrol Bilgisayar#n srekli ve do rudan dhil oldu u sisteme, do*rudan bilgisayar kontroll sistem (direkt say#sal kontrol, DPC veya DDC) denir. Tesiste devrede bulunan sensrlerle elde edilen veriler analog/dijital dn$m (ADC) devresinde dijital i$aretlere evrilerek bilgisayar#n i$leyebilece i formata dn$trlr. Operatr komutlar#na uygun olarak ve bilgisayarda kay#tl# bulunan referans de erlere gre k#yaslama yap#larak hareketlendirici elemanlara gerekli sinyaller gnderilir. Bilgisayar #k#$# dijital oldu undan hareketlendiricilere gnderilen sinyaller, dijital/analog dn$m devresinde analog i$aretlere dn$trlr.

Ekran Operatr komutlar# Bilgisayar Kay#t

Analog/dijital dn$m

Dijital/analog dn$m

Sensr Tesis

Hareketlendiriciler

'ekil 1.5: Do*rudan bilgisayar kontroll sistemi

Denetleyici bilgisayar kontroll ile do rudan bilgisayar kontroll sistemlerinin her ikisi de ayn# amac# yerine getirmekle birlikte ikisi aras#ndaki temel fark $udur: Bir denetleyici sistemde bilgisayar#n ar#zalanmas# durumunda e$itli zorluklara ra men sistem tamamen durmadan al#$mas#n# devam ettirebilir. Do rudan bilgisayar kontrolnde ise bilgisayar, sistemin ana paras#d#r ve bilgisayar ar#zaland# #nda tesisin i$leyi$i durur. 1.1.2.4. Bilgisayar Kontrolnn Avantajlar& Endstriyel uygulamalarda bilgisayar kontrolnn avantajlar# $unlard#r: Verileri kolayca s#ralay#p kaydedebilir. Tesisin genel i$leyi$ini rahatl#kla denetleyebilir ve kontrol alt#nda tutabilir. Devre karma$#kl# # azal#r, sistem basitle$ir ve h#zlan#r. Srekli i$leyi$te maliyet d$er, tesisin genel bak#m# kolay ve h#zl# olur. 7

1.1.2.5. Bilgisayar Kontrol Yaz&l&m& ve Donan& m& Bir tesiste kullan#lan bilgisayar#n sisteme katk#s#, byk lde bilgisayar#n uyaca # ve genellikle program ad# verilen yaz#l#mlarla ili$kilidir. Bilgisayarlar#n anlayaca # $ekilde makine dilinde program yazmak hem ok zor hem de ok zaman al#c#d#r. Kullan#c#n#n pratik olarak k#sa srede program yazabilmesinin iki yntemi vard#r. Yntemlerden biri komutlar# $ekillerle izerek bilgisayara girmek, di eri de yksek seviyeli programlama dillerinden birini kullanmakt#r. Yksek seviyeli programlama dilleriyle yaz#lan programlar, derleyici ya da yorumlay#c# olarak adland#r#lan i$lemlerle makine diline evrilir. Derleyici ve Yorumlay&c&n&n Kar,&la,t&r&lmas& Derleyici evrim d#$# al#$#r, program yaz#ld#ktan sonra derlenerek makine diline evrilir ve kullan#c#n#n yazd# # kaynak programa olan ihtiya biter. Yorumlay#c# evrim ii al#$#r, program yaz#ld# # s#rada makine diline evrilir ve kullan#c#n#n yazd# # program srekli korunur. Derleyici, yorumlay#c#dan 5-10 kat daha h#zl# al#$#r. Derleyici kullan#c#n#n ilk yazd# # programa ihtiya olmad# #ndan yorumlay#c#ya nazaran daha az bellek kullan#r. Derleyicinin kullan#m# zordur, al#$an program zerinde do rudan de i$iklik yap#lamaz. Kullan#c#n#n yazd# # ilk program zerinde de i$iklik yap#l#r. Derlendikten sonra bilgisayarda i$letilir. Yorumlay#c#n#n kullan#m# kolayd#r, program zerindeki herhangi bir de i$iklik k#sa srede yap#larak i$leme konur.

Bir tesiste bilgisayar#n istenilen amaca uygun $ekilde hizmet verebilmesi iin e$itli evresel birimlerle ileti$imine ihtiya vard#r. A$a #daki zelliklerden gerekli olanlar duruma gre tercih edilir: Say#sal giri$ler Say#sal #k#$lar Analog giri$ler Analog #k#$lar Operatr arabirimleri (tu$ tak#m#, klavye, gsterge, monitr vb.) evrebirimleri (yaz#c#, kaydedici vb.) Sistemdeki di er bilgisayarlar

1.1.3. S&cakl&k, Bas&n, Nem, A*&rl&k ve Seviye lm ve Kontrol

S&cakl&k lm ve Kontrol

Bir arala veya cihazla llebilen #s# derecesine s&cakl&k denir. S#cakl#k termometre ile llr. Ba$ka bir ifadeyle e er ortada termometre ile llebilen bir de er varsa bu s#cakl#kt#r. 8

Termometreler leklendirilirken de i$ik birimler kullan#lmaktad#r. En yayg#n olan# C ile gsterilen celsius (eski ad#; centigrade) lekli olanlar#d#r. Celsius skalas#nda buzun erime s#cakl# # 0C, kaynama s#cakl# # ise 100Cdir. Baz# lkelerde F ile gsterilen fahrenheit le i kullan#lmaktad#r. Buna gre buzun erime s#cakl# # 32F, kaynama s#cakl# # ise 212Fdir. Gerekle$ebilecek en d$k s#cakl#k derecesi olan -273Cyi ba$lang# de eri alan ve leklendirmesi Cye benzeyen termodinamik l birimine Kelvin denir ve K harfi ile gsterilir.
Tablo 1.2: S&cakl&k birimlerinin birbirine dn,m

Tablo 1.3: S&cakl&k birimlerini birbirine dn,trme formlleri

Resim 1.1: Sanayi tipi termometre rnekleri

Bas&n lm ve Kontrol

Bir yzey zerine etkide bulunan gcn yzlm birimine d$en miktar#na bas&n denir. Sembol P, birimi paskal olup pa ile gsterilir.

Durgun s&v&lar&n bas&nc&: S #v#lar ak#$kan olduklar#ndan konulduklar# kab#n $eklini al#r ve temas ettikleri yzeylerin tamam#na bas#n uygular. Bu bas#nc#n de eri $u $artlarda de i$ir: Bas#n de eri s#v#n#n derinli iyle do ru orant#l# olarak de i$ir. Derinlik artt#ka bas#n da artar. Bas#n de eri s#v#n#n yo unlu uyla do ru orant#l# olarak de i$ir. Yo unlu u byk olan s#v#n#n bas#nc# da byk de erli olur. Bas#n yer ekimi ivmesiyle do ru orant#l#d#r. Yer ekimi ivmesinin byk oldu u yerlerde bas#n de eri de byk olur.

rnek: Derinli i 20 metre olan suyun, bulundu u kap taban#na uygulad# # bas#n ka paskal olur? (Suyun yo unlu u = 1000kg/m3, yerekimi ivmesi = 10Newton/kg)

Bas&n birimlerinin birbirine dn,m: Bas#n metrik sistemde birim metrekareye etki eden Newton (N/m2) ya da paskal olarak ifade edilir. Paskal#n 1000 kat# kilo paskal (kpa) ve 100kpa ise bar olarak adland#r#l#r. Ayn# $ekilde 101,3kpa de erindeki bas#n 1 atmosfer bas#n olarak kabul edilir ve 1 atm $eklinde k#salt#l#r. 0 o C s#cakl#kta ve deniz seviyesinde 1 metrelik bir boruyla yap#lan deneyde borudaki c#va (Hg) yksekli i 76 cm olarak lld nden 1 atm = 76 cm-Hg olarak kabul edilmi$tir. 'ngiliz sisteminde ise birim in kareye etki eden pound (per square inch - psi) kullan#l#r.

10

Tablo 1.4: Bas&n ls birimlerinin birbirine dn,m

Kapal# kaplardaki gazlar#n bas#nc#n# len aletlere manometre denir. Analog ve dijital gstergeli olanlar# vard#r; ancak deneylerde o unlukla s#v#l# manometreler kullan#l#r. S#v#l# manometre U $eklinde cam borudan yap#lm#$t#r ve genellikle ierisinde c#va bulunur. Manometrenin iki ucuna sadece atmosfer bas#nc# (Patm) etki etti inde borunun her iki taraf#ndaki c#va seviyesi ayn#d#r. Borunun bir ucuna d#$ar#dan bir bas#n (P) uyguland# #nda bu atmosfer bas#nc#na eklenir (Patm+P) ve uygulanan bas#n miktar#nca borunun di er taraf#ndaki c#va ykselir. C#van#n eski seviyesi ile yeni seviyesi aras#ndaki fark a ile, borunun her iki taraf#ndaki seviye fark# h ile gsterilmi$tir (*ekil 1.6).

'ekil 1.6: C&val& U tipi manometre

Ak&, lm ve Kontrol

Bir ak#$kan#n bir hat boyunca srekli olan hareketine ak#$ denir. Ak#$kanlar kat#, s#v# veya gaz hlinde olabilir. 11

Ak#$ lmlerinde a$a #daki yntemler kullan#l#r: Hacimsel ak#$ lm: Helisel vidal# ak#$ ler, dner lobe ak#$ ler, trbin ak#$ ler, ark sistem ak#$ ler, diskli sayalar Ktlesel ak#$ lm: Kuvvetler dengesi ile ktlesel lm, de i$ken alanl# ak#$metre (rotametre) H#z lm metodu ile ak#$ lm: Pitot boru ile h#z lm, anemometre, k#s#lma etkisi (ventri metodu k#s#lma, orifis metodu k#s#lma, nozul metodu k#s#lma, ventri-nozul metodu k#s#lma), ventri boru h#z lm, orifis ak#$ lm, nozul ak#$ lm Elektromanyetik ak#$ lm Ultrasonik ak#$ lm

Do rusal ve dner hareketlendiricilerle h#z kontrol debi ile, kuvvet veya moment kontrol ise bas#n vas#tas#yla sa lan#r. Bas#n kontrol iin genellikle tahliye valflerinden (*ekil 1.7), debi kontrolnde ise debi kontrol valflerinden faydalan#l#r (*ekil 1.8).

'ekil 1.7: Tahliye valfi sembol

'ekil 1.8: Debi kontrol valfi sembol

Nem lm ve Kontrol

Havadaki su buhar# miktar#na nem denir. Nem lmlerinde mutlak, nisbi ve spesifik olmak zere genellikle de i$ik ifade kullan#l#r. Mutlak nem (su buhar# yo unlu u), 1m3 havan#n ierdi i su buhar#n#n a #rl# #na ba l#d#r. 1m3 havan#n iindeki su buhar#n#n a #rl# #na mutlak nem denir. Mutlak nem iin kullan#lan birim gram/m3 tr. Nisbi nem; herhangi bir s#cakl#ktaki havan#n ta$#d# # su buhar#n#n, ayn# s#cakl#kta ta$#yabilece i azami su buhar#na oran#na nisbi (ba*&l) nem denir. Spesifik nem ise bir gaz ierisinde bulunan nem a #rl# #n#n gaz a #rl# #na oran#d#r. Mutlak nem iin kullan#lan birim gram/m3 tr. Nem lmede iki e$it metot kullan#l#r. Biri psikrometrik lmler, di eri higrometre kullan#larak yap#lan lmlerdir. Psikrometriler havaland#rma $ekline gre iki k#sma ayr#l#r: Basit psikrometreler (do al vantilasyonlu tip): Bir kuru ve bir #slak termometrenin meydana getirdi i tak#ma psikrometre denir. 12

Suni havaland#rmal# psikrometreler: Bu tip psikrometrelerin basit psikrometrelerden fark#; aspiratr vb. suni havaland#rma kayna #na sahip olmalar#d#r.

Higrometre, havan#n nisbi nemini do rudan gsteren aletlere denir. Dijital ve analog yap#l# olanlar# mevcuttur. Meteorolojide sal# higrometreler kullan#lmaktad#r. Sal# higrometre, bir sa demetinin havadaki nisbi nem oran#na gre uzay#p k#salmas# esas#na uygun $ekilde al#$#r. Higrograf: Bulundu u yerin nisbi nemini devaml# olarak kaydeden aletlere higrograf denir (*ekil 1.4). ,ba dolab&: Yakla$#k hacmi 0,25m3 olan ve ierisi nem emecek cinsten uhayla kaplanm#$ dolaba i$ba dolab# denir. Nemi ayn# oranda etrafa da #tabilmek iin dolap k$esine kk bir vantilatr yerle$tirilmi$tir (Resim 1.5). Bu dolapta tutulan aletin %96 nisbi nem gstermesi gerekir ve buna uygun kalibre edilir.

Resim 1.2: Dijital ve analog higrometre

Resim 1.3: Psikrometre

Resim 1.4: Higrograf

Resim 1.5: ,ba dolab&

13

A*&rl&k lm ve Kontrol

Yer ekiminin, bir cismin moleklleri zerindeki etkisinin olu$turdu u bile$keye a*&rl&k denir. Birimi gramd#r. 0 derecede bir desimetrekp suyun a #rl# # 1kg olarak kabul edilmektedir. A #rl#k lmleri terazi, kantar, baskl vb. lme aletleriyle yap#l#r.
Tablo 1.5: Gram&n s ve as katlar&

Seviye lm ve Kontrol

Seviye lmnde olduka de i$ik yntemler kullan#lmaktad#r. lm i$lemi kat#, s#v# ve gaz iin farkl# $ekillerde yap#lmaktad#r. rne in; bir deponun derinli ini ya da yksekli ini d#$ar#dan lmek iin lazermetreler kullan#l#r. Bunlara lazerli mesafe ler de denilmektedir. Dijital olarak retilen bu cihazlar#n kullan#m# pratik, maliyeti d$ktr. Resim 1.6da verilen cihazlarla 1,5mm hassasiyetle 5cmden 200 mye kadar olan lmler yap#labilmektedir.

Resim 1.6: Dijital lazermetre

Resim 1.7: Tank seviyesi lm cihaz& elemanlar&

14

Tanklarda yak#t seviyesini lmek iin alg#lay#c# eleman olarak genellikle magnetostriktif zellikli cisimler kullan#l#r. Magnetostriktif zelli i; cisme manyetik alan uygulanmas# sonucunda cismin $ekil de i$tirmesidir. Magnetostriktif zellikli maddelerin, manyetik enerjiyi mekanik enerjiye, mekanik enerjiyi de manyetik enerjiye dn$trme yetene i bulunur. *yle ki; magnetostriktif zellikli bir cisim, manyetik alan etkisi alt#nda b#rak#ld# #nda boyut de i$tirir, gerilir veya uzunlu u de i$ir. Bu durumda manyetik enerjiyi mekanik enerjiye dn$trm$ olur. Ayn# $ekilde d#$ar#dan gerilme yaratan bir d#$ kuvvet uygulan#rsa, maddenin manyetik durumu de i$ir. Bu durumda da mekanik enerjiyi manyetik enerjiye dn$trm$ olur. Magnetostriktif zelli ine sahip maddeler, bu zelliklerinden dolay# hem harekete geiren hem de alg#lay#c# cihazlarda kullan#labilmektedir. Resim 1.7de bu zellik kullan#larak yap#lm#$ tank seviyesi lm cihaz#n#n paralar# grlmektedir. 1.1.3.1. Kullan&lan Sensrler S&cakl&k Sensrleri

S#cakl#k sensr olarak termistr (PTC ve NTC), termostat vb. elemanlar kullan#l#r. Termistr

Is#yla direnci de i$en pasif devre eleman#na termistr denir. Termistrlerin diren de i$imi do rusal olmamakla birlikte yine de elektronik devrelerde de i$ik amalarla tercih edilir. Termistrlerin s#cakl#k alg#lamalar# oda s#cakl# # de erine kadar yksek olur. Daha yksek s#cakl#klarda diren de i$im miktar# kktr. Termistrler iki $ekilde imal edilir: o Pozitif kat say#l# diren (PTC- Positive Temperature Coefficient): S#cakl#kla do ru orant#l# olarak diren de eri de i$en termistr cinsine PTC denir. Negatif kat say#l# diren (NTC- Negative Temperature Coefficient): S#cakl#kla ters orant#l# olarak diren de eri de i$en termistr cinsine NTC denir.

Resim 1.8: NTC rnekleri

'ekil 1.9: Termistr sembol a) NTC b) PTC

15

Termostat

Kat#, s#v# ve gaz maddelerin #s#s#n# istenilen de erde ve belli aral#klarda tutmak amac#yla kullan#lan elektronik, mekanik veya elektromekanik devre elemanlar#na termostat denir. Is#y# alg#lamada kullan#lan e$itli termostat tipleri ve #s#ya duyarl# yar# iletken devre elemanlar# da vard#r.

Resim 1.9: Termostat rne*i

*ekil 1.10daki elektrik devresinde termostat#n alg#lama ucu, ortam #s#s#n# alg#layacak $ekilde d#$ar#ya #kar#lm#$t#r. Ortam so ukken termostat ierisindeki anahtar a#kt#r. *alter kapat#lsa bile termostat ierisindeki anahtar a#k oldu undan so utucu al#$maz. Ortam #s#s# artt# #nda termostat kontaklar# kapan#r ve so utucu al#$#r. Ortam #s#s# d$t nde so utucu tekrar devreden #kar. Termostat devredeyken ve so utucu al#$#r durumdayken $alter a#ld# #nda devre ak#m# kesilir ve so urucu al#$maz.

'ekil 1.10: Termostat&n so*utucu kontrolnde kullan&ld&*& rnek elektrik devresi

Elektronik Termostat e,itleri

Kablosuz programlanabilir termostat: Is#tma ve so utma sistemlerinin nemli kontrol birimlerinden olan programlanabilir termostatlar, kablolama problemi ya$anmadan telsiz olarak kullan#labilmektedir. Resim 1.10daki cihaz ile 7 gnlk zamanlama yap#labilmektedir. Ayr#ca montaj# basit ve donmaya kar$# korumas# mevcuttur.

16

Resim 1.10: Kablosuz programlanabilir termostat

Termostat a$a #da belirtilen zellikteki yerlere monte edilir: Yerden 1,5 metre ykseklikte duvara ok kuvvetli hava ak#m#ndan uza a Hava almayan yerler d#$#na Gizli borular#n ya da bacalar#n gemedi i alanlara Oda termostat&: Resim 1.11deki mekanik termostat, ift borulu vanal# sistemlerde h#z anahtarl# ve yaz/k#$ ayarl# olarak kullan#l#r.

Resim 1.11: Mekanik oda termostat&

Dijital termostat: Resim 1.12deki cihazda sensr olarak NTC kullan#lmaktad#r. Cihaz zerinde 4 adet buton ve 2 adet 7 segmentli display vard#r. -9 C0 ile +99 C0 aras#ndaki istenilen #s# aral# #na ait alt ve st s#n#rlar butonlarla ayarlanabilir, bu de erler haf#zada saklanabilir. Cihaz#n #k#$ ular#, cihaz ierisindeki rlenin kontaklar#ndan al#nmaktad#r. So utma i$lemini yapacak cihaz#n kontrol Resim 1.12deki dijital termostat#n #k#$ kontaklar#ndan yap#l#r. Is# art#p st limite ula$t# #nda rle eker, so utucu al#$#r. So utma sonucunda #s# alt limit de erine d$t nde rle b#rak#r, so utucu durur. Is# st limite ykseldi inde so utucu tekrar devreye girer.

17

Resim 1.12: Dijital termostat

Resim 1.13te de i$ik termostat modelleri verilmi$tir.

Resim 1.13: Termostat rnekleri a) Kazan termostat& b) ift kontakl& termostat c) Dijital programlanabilir

Otomobillerde Kullan&lan Termostatlar

Termostatl& manifold &s& kontrol: Birok motor sisteminde egzos gazlar# kullan#larak hava - yak#t kar#$#m# #s#t#l#r. Bu kar#$#m#n #s#t#lmas# verimi art#r#r. Egzosdan at#lmas# gereken gazlar, motor so ukken d#$ar# at#lmaz, motor #s#nana kadar manifoldun s#cak tutulmas# gereken yerlerinde dola$t#r#l#r. Egzosdan gaz# d#$ar# salacak #s# kontrol valfi, termostat zelli ine sahip bir yaya ba l#d#r. Gergin durumdaki termostat zellikli yay #s#nd# #nda gev$er. Yay#n gev$emesiyle #s# kontrol valfinin pozisyonu de i$ir ve gaz egzosdan d#$ar# at#l#r. Termostatl& motor &s&s& kontrol: Radyatr ile motor aras#ndaki so utma suyunun ak#$#n# ve #s#s#n# kontrol alt#nda tutmak ve motorun ihtiya duydu u ideal al#$ma #s#s#n# sa lamak amac#yla kullan#lan mekanik kontrol eleman#na termostat denir. Termostat; so utma suyunun dola$#m#n# kontrol ederek motorun istenilen ideal al#$ma #s#s#na ula$mas#n# sa lad#ktan sonra o #s# de erini korur. 18

Termostatlar#n iki ana grevi vard#r. Bunlar: Motor #s#s#n#n mmkn olan en k#sa zamanda ideal s#cakl# a ula$mas#n# sa lamak 'deal #s#y# motor al#$t# # srece sabit tutmak

Motor ilk al#$maya ba$lad# # anda so uktur ve termostat kapal#d#r. Bu s#rada so utma suyu do rudan motor ierisinde dola$#r. Motor suyu #s#nd#ka termostat, kendini kontroll ve istenilen miktarda aar. Belirli miktardaki su, motora girmeden nce radyatrde so utularak motorun ideal al#$ma #s#s#nda sabit kalmas#n# sa lar. Termostat#n ierisinde bak#r bir hazne bulunur. Bu bak#r haznenin ierisinde zel bir kat# kar#$#m bulunur. Motorun #s#s# artt#ka kat# haldeki kar#$#m eriyerek genle$ir. Genle$me sonucu termostat#n st taraf#ndaki piston yukar# do ru itilir ve termostat a#l#r. Is#yla do ru orant#l# olarak belirli miktardaki su radyatre gnderilerek motorun yava$ ve kontroll $ekilde so utulmas# sa lan#r. Bu kontroll gei$ s#ras#nda termostat, duruma gre kapan#p a#l#r. Kontroll a#l#p kapanma i$lemi motorun ideal al#$ma #s#s#n# yakalamak iin srekli olarak devam eder.

Resim 1.14: Otomobillerde kullan&lan termostat tiplerinden rnekler

Su Saatlerinde ve Borularda Kullan&lan Termostatlar

Su tesisatlar#nda, yang#n borular#nda, akaryak#t borular#nda, pompa ve vanalarda donmay# engellemek iin kullan#lan termostatl# #s#t#c# kablolara thermalint denir. Thermalintin daha uzun boylu olan#na tracingset denir. Thermalint: zellikle su borular#n#n donmas#n# nlemek iin geli$tirilen thermalint; fi$li ve otomatik termostatl#, 1 metreden 48 metreye kadar belirli uzunluklara sahip #s#tma kablosudur. Thermalintin termostat# borunun en so uk noktas#na tutturulur. PVC bant yard#m#yla kablo boruya kolayl#kla monte edilir. Thermalintin montaj# yap#ld#ktan sonra minimum 15 mm kal#nl#kta thermaflex izole boru veya levha ile yal#t#m yap#l#r. Thermalintin kesilerek k#salt#lmas#, birbiri zerine gelecek $ekilde monte edilmesi ve rulo 19

hlindeyken prize tak#lmas# sak#ncal#d#r. S#cakl#k 40Cnin alt#na d$t nde termostat, otomatik olarak devreye girer ve thermalint #s#tmaya ba$layarak s#cakl# # 70Cye #kar#r. S#cakl#k 70Cnin zerine #kt# #nda thermalint otomatik olarak devreden #kar.

Resim 1.15: Thermalint a) Montaj ncesi grnm b) Termostat&n&n boruya montaj&

Tracingset: zellikle hassas s#cakl#klarda tutulmas# gereken borular iin geli$tirilen tracingset; 1 metreden 48 metreye kadar belirli uzunluklara sahip #s#tma kablosu ve tp $eklinde sensr olan bir d#$ termostattan olu$maktad#r. Is#tma kablosu ve tp $eklindeki sensr PVC bant kullan#larak boruya monte edilir ve minimum 15mm kal#nl#kta thermaflex izole boru veya levha ile yal#t#m# yap#l#r. Tracingsetin kesilerek k#salt#lmas#, birbiri zerine gelecek $ekilde monte edilmesi ve rulo hlindeyken prize tak#lmamal#d#r. D#$ termostat -400C ile +200C aras#nda ayarlanabilir. Termostat kapal# ya da a#k mekna yerle$tirilebilir. A#k mekana yerle$tirilmesi durumunda su yal#t#m k#l#f#na konur.
Tablo 1.6: Termostat devredeyken thermalint ve tracingsette harcanan g (16 W/m)

Thermalint Uzunluk (m) 1 2 4 8 10 14 18 24 36 Kapasite (watt) 16 32 64 128 160 224 288 384 576 18 24 36 48 64 73 100 110 125

Tracingset Uzunluk (m) Kapasite (watt) 288 384 576 768 1024 1168 1600 1760 2000

Tablo 1.6da da grld gibi, kablonun 1 metrelik k#sm# 16 watt kapasitededir. Toplam uzunluk de eri 16 ile arp#ld# #nda toplam kapasite de eri bulunur. Ak&, ve Bas&n Sensrleri

Resim 1.16da bas#n kontrol valflerinden rnekler verilmi$tir. 20

Resim 1.16: Bas&n kontrol valfi rnekleri

A*&rl&k ve Bas&n Sensrleri

Mekanik gerilmeleri elektrik sinyaline dn$tren elemanlara strain gauge denir. *ekil 1.11de strain gauge sembolik olarak gsterilmi$tir. Esnek taban# sndrecek $ekilde yanlardan d#$ar#ya do ru kuvvet uyguland# #nda #zgara $eklinde d$enmi$ iletken telin boyu uzar. Telin boyu uzay#nca kesiti azal#r ve direnci artar. Bas#nca ba l# olarak de i$im gsteren diren, kpr devresinde kullan#larak de i$ime ba l# elektrik sinyali elde edilebilir. Strain gaugeu olu$turan iletken nikel - bak#r, nikel - demir, nikel - krom, nikel - platin vb. ala$#m olabilir.

'ekil 1.11: Strain gaugeun yap&s& gsteren sembolik ,ekil

Bas#n ya da a #rl#k lmek iin *ekil 1.12deki gibi bir dzenek kurulur. Strain gauge, sabitlenmi$ esnek bir cisim zerine tutturulur. Esnek cismin hemen alt#ndaki kr e bas#n uyguland# #nda krk $i$erek esnek cisme tutturulmu$ strain gaugeu gerdirir. Bas#nla orant#l# olarak strain gaugeun de i$en direnciyle bas#n llebilir.

'ekil 1.12: Strain gaugelu bas&n len dzenek

21

Binalarda ve tnellerde, in$aat s#ras#nda ya da sonras#nda temelde, desteklerde veya karkaslarda ortaya #kan gerilmeleri lmek amac#yla Resim 1.17deki strain gauge modelleri kullan#l#r. Benzer $ekilde petrol boru hatlar#nda, tanklarda vb. yerlerde yk oran#n#, yo unlu unu ve uygulanan gerginli i kontrol etmede faydalan#l#r.

Resim 1.17: Strain gauge rnekleri

Resim 1.18de verilen strain gauge modelleri ile 150 gramdan 150 kilograma kadar olan a #rl#klar llebilmektedir. Strain gaugelar#n a #rl#k, bas#n, kuvvet, tork vb. lmek zere uygun metal dzeneklere yerle$tirilmesiyle load celller elde edilir.

Resim 1.18: 150 kilograma kadar olan a*&rl&klar& len strain gauge rnekleri

1.1.3.2. Uygulamalar Uygulama 1.1: NTC kontroll ve transistrl bir devre dzenleyelim: * ekil 1.13teki devrede NTC ile bir lamban#n kontrol yap#lmaktad#r. Oda s#cakl# #nda potansiyometre ayarlanarak T1 kesime gtrlr. T1 kesimdeyken; T2, R2 ve R4 zerinden gerekli polarmay# alarak iletime geer. Rle eker ve lamba sner. NTCnin #s#s# d$t nde T1 iletime geer, T2 kesime gider. Rle b#rak#r, lamba yanar. Byle bir devre, rne in civciv beslerken lambayla otomatik #s#tma amac#yla kullan#labilir. NTCnin yan#na yerle$tirilen lamba 22

NTCyi yeterince #s#tt# #nda NTCnin direnci d$er, T1 kesime, T2 iletime geer, rle eker, lamba sner. Lamba yerine #s#t#c# ba lanarak otomatik #s#nma sa lanabilir. Yaz#n so utma amac#yla vantilatr ba lanmak istenirse, rlenin NA ve NK kontaklar#ndaki ba lant#lar de i$tirilir ya da kontaklar de i$tirilmeden NTC yerine PTC ba lan#r.
+12V R1 P 470 K 100 NTC 10 K R3 T1 1K R2 1K
1N4001

NA O NK R 220 V N T2

R4 100 2 x BC237

NTC so uk => T 1 iletim => T 2 kesim => rle b#rak#k => lamba yan#k 'ekil 1.13: NTC kontroll transistrl rnek devre

Uygulama 1.2: NTC #s#t#ld# #nda #k#$taki lambay# yakan triyakl# bir devre dzenleyelim: * ekil 1.14teki devrede NTC so ukken P potansiyometresi ayarlanarak lamban#n snmesi sa lan#r. NTC #s#t#ld# #nda direnci d$er ve kondansatrn $arj sresi k#sal#r. Kondansatr zerindeki gerilim de eri diyak# iletime geirecek de ere ula$t# #nda triyak iletime geer ve lamba yanar. NTCnin #s#s# artt#ka lamban#n parlakl# # artar. NTC yerine PTC ba lanarak lamban#n #s#yla ters orant#l# yanmas# sa lan#r.

R1 P NTC C1

10K A2 470 K 100K 0,1. / 400V DB3 G A1

220V

AC 220V

NTC so uk => kondansatrn $arj sresi uzun => triyak tetikleme a#s# byk => lamba snk

'ekil 1.14: NTC &s&t&ld&*&nda &k&,taki lambay& yakan triyakl& rnek devre

23

Uygulama 1.3: OP-AMPl# bir devre giri$inde termokupl kullanarak bir #s#t#c#n#n kontroln yapal#m: *ekil 1.15teki devrede termokupl ba l# de il iken Vref noktas#nda yakla$#k 6V gerilim olur. Potansiyometre ayarlanarak 99K yap#ld# #nda Vgiri$ gerilimi de 6V civar#nda olur. Giri$ ular# aras#nda potansiyel fark# olmayaca #ndan #k#$ s#f#r olur. Devredeki gibi araya termokupl ba land# #nda termokupl so uk iken OP-AMP #k#$#n#n s#f#r olmas# iin potansiyometreyle ince ayar yap#l#r. Potansiyometre ayarlanarak Vgiri$ geriliminin Vref gerilimine e$it olmas# sa lan#r. #k#$ s#f#r iken LEDlerin her ikisi snk, transistr kesimde, rle b#rak#k ve #s#t#c# al#$#r durumdad#r. Termokupl #s#t#ld# #nda ular#nda gerilim retir. Bu durumda Vgiri$<Vref olaca #ndan OP-AMP#n #k#$ gerilimi pozitif olur. LED2 yanar, ayn# zamanda T iletime geer, rle eker ve #s#t#c# al#$maz. Devrenin kazanc# Rf olarak kullan#lan 1M potansiyometre ile ayarlan#r.

'ekil 1.15: Termokupllu &s&t&c& kontrol devresi rne*i (OP-AMPl&)

Uygulama 1.4: Transistrl bir devre giri$inde termokupl kullanarak bir #s#t#c#n#n kontroln yapal#m: Termokupl so ukken gerilim retmez ve T1 beyz polarmas# alamad# # iin iletime geemez. T1 kesimdeyken T2 iletime geer, rle eker ve #s#t#c# al#$#r.

24

'ekil 1.16: Termokupllu &s&t&c& kontrol devresi rne*i (transistrl)

Uygulama 1.5: #k#$#ndaki #s#t#c#y# kontrol eden OP-AMPl# elektronik termostat devresi dzenleyelim: *ekil 1.17de yap#m# basit ve uygulanabilirli i pratik olan elektronik termostatl# #s#t#c# kontrol devresi verilmi$tir. Devrede NTC so uk iken direnci yksektir. Bu durumda zerine d$en gerilim de yksektir. Potansiyometre ayarlanarak Vgiri$ geriliminin Vref. geriliminden yksek olmas# sa lan#r. Vgiri$ > Vref durumunda, OP-AMP beslemesi 12V simetrik besleme oldu undan #k#$ gerilimi, $aseye gre negatif olur. #k#$a ba l# LEDler birbirine ters ynde paralel ba l#d#r. *aseye gre #k#$, negatif oldu unda LED1, pozitif oldu unda LED2 yanmaktad#r. Vgiri$ > Vref oldu unda #k#$ negatiftir ve LED1 yanar. LED1 yanarken T transistr kesimdedir. Transistr kesimdeyken rle ekmez * ekil 1.17deki durumunda kal#r. Rlenin orta ucuyla birlikte NK ucu kullan#ld# # iin #s#t#c# (Lamba veya havya da olabilir.) al#$mas#na devam eder. Is#t#c#, NTCnin yan#na yerle$tirildi inde NTC #s#n#r ve direnci d$er. NTCnin direncinin d$mesi sonucu NTC zerine d$en gerilim miktar# da azal#r. Vgiri$ gerilimi NTC ular#ndan elde edildi inden Vgiri$ gerilimi de d$er ve Vgiri$ < Vref olur. Bu durumda OP-AMP#n #k#$ gerilimi pozitif olur ve LED2 yanar. OPAMP#n #k#$#ndaki pozitif gerilim transistrn iletime gemesini sa lar. Transistr iletime geti i anda rle eker ve #s#t#c#n#n al#$mas# kesilir. Bir sre sonra NTC so uyunca Vgiri$ > Vref. olur ve #s#t#c# tekrar al#$#r. Sabitlenecek #s# derecesi P pot.u ile ayarlan#r. Is# band# aral# # ise Rf direnci ile ters orant#l# olarak de i$tirilebilir.

25

'ekil 1.17: Elektronik termostat devresi (OP-AMPl&)

Uygulama 1.6: Strain gaugelu bir kpr devresinin al#$mas#n# a#klayal#m: * ekil 1.18deki kpr devresinde R1, R2, R3 ve R4 direnleri birbirine e$it oldu unda; kpr devresi dengede olur ve #k#$ s#f#r de erini al#r. E er direnlerden herhangi birinin de eri de i$ecek olursa, kprnn dengesi bozulur ve #k#$ta gerilim olu$ur. Kpr devresinin dengede kalma zelli inden faydalan#larak direnlerden birinin yerine *ekil 1.19daki gibi strain gauge ba lan#r. Strain gauge gerildi inde #zgara $eklindeki iletkenin boyu uzar, kesiti azal#r ve direnci artar. Strain gaugeun direnci art#nca zerine d$en gerilim de eri de artar. Dolay#s#yla VCD gerilimi, VCB geriliminden byk olur. Bylece gerilmeyle do ru orant#l# olarak kpr #k#$#ndaki gerilimin de eri artar. Kpr #k#$#nda elde edilen fark gerilimi ykseltilerek iste e ba l# olarak e$itli devrelerin kontrolnde kullan#l#r.

26

'ekil 1.18: Kpr devresi

'ekil 1.19: Strain gaugelu kpr devresi

Uygulama 1.7: Strain gaugelu kpr devresini kullanarak bir rleyi kontrol edelim: *ekil 1.20deki rnek devre $emas#nda, kpr devresindeki strain gaugeun direnci hangi de erde seilirse; di er direnler de ayn# de erde seilmelidir. Potansiyometrenin de eri ise bir miktar daha yksek olmal#d#r ki, kalibre yap#labilsin. Kpr devresi, giri$ gerilimini A ve C ular#ndan 12V olarak al#r. B ve D ular#ndan ise #k#$ gerilimi al#n#r. Tm direnler birbirine e$it ise #k#$ gerilimi s#f#rd#r. Strain gauge gerilirse, C-D aras#ndaki diren de eri artaca #ndan zerine d$en gerilim de artar. Bu durumda kpr devresinin #k#$ gerilimi $u formlle bulunur: V = VCD - VCB Formle gre B noktas# pozitif olmak zere B ve D ular#ndan #k#$ gerilimi al#n#r. Kpr #k#$#ndaki bu fark gerilim, OP-AMP#n giri$ ular#na uygulan#r. OP-AMP#n 2 numaral# (-) giri$ine kpr devresinin negatif #k#$l# ucu ba land# #ndan ve Op-amp, giri$indeki fark sinyali 1800 faz terslenmi$ $ekilde ykselterek #k#$#na aktaraca #ndan 6 numaral# #k#$ ucundaki gerilim pozitif olur. Gerilimin seviyesi yani devrenin kazanc# 1M/luk potansiyometre ile ayarlan#r. BC237; NPN tipli bir transistr oldu undan beyzine +0,7V geldi inde iletime geer. Rle eker ve LED yanar.

27

'ekil 1.20: Strain gauge kontroll rnek devre

rnek: *ekil 1.20de verilen kpr devresindeki direnlerin tmnn (pot ve strain gauge da dhil) 1K oldu unu ve strain gauge gerildi inde direncinin %10 artt# #n# kabul ederek OP-AMP giri$lerindeki sinyalin de erini bulal#m: Strain gaugeun diren de eri 1K ise gerilme sonucu direnci %10 artt# #nda diren de eri 1,1K olur. Bu durumda strain gauge zerine d$en gerilim de erinde de %10 art#$ olur. VAC = 12V oldu undan gerilme yokken VCD = VCB = 6V olur. Gerilme sonucu VCB ayn# kal#rken VCD = 6,6V olur. Forml kullan#larak kpr devresinin #k#$ gerilimi bulunur:

1.1.4. Pozisyon (Konum) Sensrleri ve Uygulamalar&

Pozisyon ya da konum lmek amac#yla lineer bir potansiyometreyi kullanmak mmkndr. Potansiyometrenin hareketli ayar ubu u, uygun $ekilde konum de i$ikli i llmek istenen mekanik aksama ba lan#r. Mekanik aksam#n konumu de i$tike potansiyometrenin orta ucu hareket eder. *ekil 1.21de P1 ve P2 potansiyometreleri orta ular#na gre kpr $eklinde ba lanm#$lard#r. rne in; E = 10V ise P 1 in orta ucu tam ortadayken Vref = 5V olur. E er P2 nin orta ucu da tam ortaya getirilirse Vg = 5V olaca #ndan Vref - Vg = 0 olur. Bu durum iin Kpr dengededir. denir. Kpr dengedeyken Vref ile Vg aras#nda potansiyel fark# olu$maz.

28

P1 Vref Vg

P2

'ekil 1.21: Potansiyometrelerin kpr ba*lant&s&

Sonu itibariyle * ekil 1.21deki devrede Vg geriliminin mekanik konum de i$ikli ine ba l# olarak de i$en gerilim kullan#larak mekanik bir pozisyon de i$ikli i elektrik i$aretine dn$trlm$ olur.

1.1.5. H&z&n llmesi ve Kontrol

Al#nan yolun harcanan zamana oran#na h&z denir. Sembol V, birimi metre/saniye ya da km/saattir (1metre/saniye = 3,6km/saat).
x t

V=

V = H#z (m/s) x = Yol (m) t = Zaman (s)

Hava, deniz, kara ta$#tlar# vb. aralar#n h#z#n# lmek iin radar (radio detecting and ranging - radyo alg#lama ve mesafe tayini), rzgr#n h#z#n# lmek iin ise anemometre (yeller) tipi ayg#tlar kullan#l#r. Endstriyel elektronik sistemlerinde h#z denildi inde genellikle elektrik motorlar#n#n h#z# ya da ba$ka bir ifadeyle devir say#lar# akla gelir. Bir hareket, birbirinin ayn# olan ve e$it zamanlarda yap#lan ba$ka hareketlerden olu$tu unda hareketlerin her biri veya bunlar#n yap#lmas# iin geen her zaman aral# #na devir denir. Devir zellikle dnen cisimlerde cismin birim zamanda att# # tur say#s#n# belirtmek iin kullan#l#r. Sembol n olup esas#nda birimi olmamas#na ra men ifadede kolayl#k olmas# bak#m#ndan dakikadaki devir say#s# devir/dakika $eklinde ifade edilir. Devir/dakika; RPM (Revolutions Per Minute - dakikadaki devir say#s#) olarak da gsterilir. 1.1.5.1. Uygulamada Kullan&lan Sensrler Dnen aralarda h#z# veya birim zamandaki devir say#s#n# len aletlere turmetre, takometre ya da takograf denir. Devir say#s# lmek iin a$a #daki yntemlerden biri tercih edilir:

29

Dnen makine miline temas ederek: Dijital ya da analog olarak retilen aletin u k#sm#nda bulunan plastik para, dnen mile temas ettirilir ve milin dn$ h#z# llr. Optik yntemle: Dijital olarak retilen bu cihazlar, mil zerine yap#$t#r#lan beyaz bir $eride #$#n gnderir. Mile gnderilen #$#nlar, mil dndke beyaz $eride arpar ve yans#r. Yans#yan #$#n say#s# kullan#larak devir say#s# bulunur. Dnen milden enerji alarak: Devri llecek makinenin dnen miline ba lanan kk bir alternatrn (takojeneratr) retti i AC sinyalin frekans ve gerilim de erleri kullan#larak devir lm yap#l#r.

Resim 1.19: Analog turmetre

Resim 1.20: Dijital takometre rne*i

Resim 1.21: Analog ara tipi takometre

1.2. Motor Kontrol ve Servo Sistemleri

Servo kelimesi servant servden gelir; hizmet eden demektir. Bir motorun yapt# # i$i kontrol edebilecek bir mekanizma eklenip bir $ekilde kontrol mekanizmas# yap#ld# #nda servo elde edilmi$ olur. Gnmzde servo sistemler endstrinin farkl# birok alan#nda uygulama yeri bulmaktad#r. zellikle endstriyel otomasyonda; h#z, tork, konumland#rma, ok eksenli hareket, lme ve bilgisayar destekli retim gibi alanlarda s#kl#kla servo sistemler kullan#lmaktad#r. Servo sistemler ile gerekle$tirilen bir uygulamada, yksek dzeyde duyarl#l#k ve kontrol sa lanabilmektedir; ancak servo sistemler, di er klasik kontrol 30

sistemlerine gre daha karma$#k ve maliyetlidir.

1.2.1. Elektronik Servo Mekanizma Prensipleri

Geri besleme eleman#; bir servo sistemin h#z#n#, motor milinin ve ykn bulundu u konumu lmek iin kullan#l#r. Uygulamalarda kullan#lan geri besleme eleman trleri * ekil 1.22deki diyagramda grlmektedir. Geri besleme eleman# motora ba l# bir $ekilde kullan#l#r ve genellikle motor ile ayn# h#zda al#$#r. Bu nedenle a$#r# h#zlarda #s#n#r ve rettikleri i$aretler, bulunduklar# manyetik alandan etkilenir. Geri besleme elemanlar#n#n sistemi olumsuz ynde etkileyecek bu etkilerinin azalt#lmas# gerekir.

'ekil 1.22: Servo motor geri besleme elemanlar&

1.2.1.1. Analog Sistemler Resolverler genellikle motorun so utma fan# taraf#ndaki miline akuple olarak al#$#r. Motorun bir dn$ iin, o andaki konumunun tespitinde kullan#lan bir geri besleme eleman#d#r. Resolver motor mili ile e$ zamanl# (senkron) dnen bir transformatr gibidir. *ekil 1.23te tipik bir resolver grlmektedir.

31

'ekil 1.23: Tipik bir resolver

Resolverin startor ve rotor sarg#lar# iki$er adettir. Statora uygulanan gerilim motorun dn$ h#z#na gre rotordan tekrar al#n#r. Bir resolverin stator ve rotor sarg#lar# *ekil 1.24te grlmektedir. Resolverden elde edilen analog #k#$ gerilimi motor milinin o andaki konumunu ve h#z bilgisini verir. Elde edilen bu i$aret say#salla$t#r#larak servo motor konum ve h#z kontrol iin kullan#l#r. Resolver i$aretinin i$lenme a$amalar# * ekil 1.25t eki blok diyagramda verilmi$tir.

'ekil 1.24: Bir resolverin sarg& yap&s&

32

'ekil 1.25: Resolver i,areti i,leme a,amalar&

1.2.1.2. Dijital Servo Sistemler Servo kontrolr bir servo motorun h#z ve torkunu kontrol eder. Gnmzde kullan#lan servo kontrolrler say#sal kontrolrlerdir. Say#sal kontrolrlerin rneksel (analog) kontrolrlere oranla a$a #daki stnlkleri vard#r: Bilgisayar destekli uygulamalar# kolayd#r. Di er birimlerle haberle$mesi kolay ve gvenilirdir. '$aret i$lemeleri kolayd#r. al#$ma ko$ullar# s#n#rlar#nda uzun mrldrler.

Gnmzde e$itli retici firmalar taraf#ndan retilen ok farkl# i$levlere ve glere sahip servo motor srcleri bulunmaktad#r. Her retici firman#n kendine zg geli$tirdi i teknik ve zellikler olmas#na ra men; tipik bir servo srcde bulunan zelliklerin o u ortakt#r. *ekil 1.22de e$itli servo srcler grlmektedir.

Resim 1.22: Dijital servo src rnekleri

33

Genel olarak bir servo src iki ana birimden olu$ur: G kayna # birimi (power supply module) Eksen birimi (axis module) G kayna # birimi; src iin gerekli besleme gerilimlerinin yan# s#ra, eksen kontrolleri iin gerekli gleri, motor frenleme gerilimini, src ve sistemi koruyacak birok koruma dzene i ile standart bir ileti$im portuna (RS 232, RS 485) sahiptir. Eksen birimi ise servo motor h#z ve torkunu kontrol eder. Bu kontrol iin gerekli elektronik donan#m# ierir. Gnmzde kullan#lan birok servo sistem, motorun yan# s#ra bu sistemde kullan#labilecek di er yard#mc# motor, sensr, anahtar vb. elemanlar#n da kontrol iin gerekli; say#sal giri$/#k#$, rneksel giri$/#k#$ ve kontrol elektroni ine de sahiptir. Di er bir ifadeyle; ayr# bir programlanabilir kontrolre gerek kalmaks#z#n sistemin kontroln yapabilecek donan#m ve yaz#l#ma sahiptir. RS 232 ve RS 485 ileti$im portu; servo srcnn merkezi bir kontrol birimine (PLC veya PC) ba lanmas# iin kullan#l#r. Endstriyel uygulamalarda 1500V gerilim korumas# sa layan ve a deste i veren RS 485 portu tercih edilir. Servo src sistemleri zerinde bulunan seri haberle$me kap#lar# kendilerine zg haberle$me protokollerine sahiptir. 1.2.1.3. Dnen Cihazlarda Konum Alg&lama Lineer olarak al#$an ayarl# direnler, en basit $ekilde pozisyon duyarl#k eleman# olarak dizayn edilebilir ve kullan#labilir. Ayarl# direnlerin orta ucundan konuma veya pozisyona gre de i$en bir gerilim al#narak pozisyon ya da konum de i$ikli i saptanabilir (* ekil 1.26). Dnel tip potansiyometreler, a#sal h#zlardaki de i$imleri alg#lamas# iin kullan#l#r. Potansiyometrenin orta ucu milin dn$ h#z#na gre yer de i$tirir. Burada dikkat edilmesi gereken zellik, yer de i$tirme miktar#nda veya a#sal h#zda meydana gelen de i$iklik oran#nda bir gerilim de i$iminin olu$mas#d#r. Yani lineerlik ok nemlidir. Dnel tip potansiyometrelerde ana problem, bunlar#n tam 3600 lik dn$ yerine 3000 3400 lik dn$ yapabilmeleridir.

'ekil 1.26: Dnel tip potansiyometrenin yap&s&

34

1.2.1.4. Referans Sinyaller A#k devre kontrol sistemlerinde geri besleme kullan#lmaz. Servo sistemlerde de a#k devre kontrol kullan#ld# #nda geri besleme olmaz. Bu durumda nmerik kontroll bir tezghta hareket ve h#z llemez. Sistem basit olarak tezgh tablas#n#n hedef konuma eri$ece ini varsayar. Sistemin gerek ba$ar#s#n# bilmenin bir yolu yoktur. A#k devre kontrol sistemlerinde hareket ve h#z# do ru $ekilde kontrol etmek iin step motor kullan#l#r. Step motor say#sal sinyali al#r almaz, ana mil belirlenen bir a# ile dnmeye ba$lar. Ad#m miktar#, motor tasar#m# ile belirlenir. Step motora gnderilen sinyalleri sayarak ve eksenel ynlendirici vidan#n ad#m#n# bilerek mesafe do ru olarak tahmin edilebilir. Pozisyonel geri beslemeye ihtiya yoktur. Pratikte, say#sal anahtar devresi ve bir g ykselticisi, step motoru tahrik etmek iin gereklidir. Bu elektronik grubuna evirici denir. 1.2.1.5. Dzeltme Sinyalleri Geli,tirme Kapal# dng tahrik sistemli geri besleme alt sistemleri, gerek #kt#y# izlemek ve istenen ile gerek sistem ba$ar#s# aras#ndaki herhangi bir uyumsuzlu u dzeltmek amac#yla kullan#l#r. Kapal# devre kontrol sistemleri, hem konum hem de h#z geri besleme ihtiyac# gsterir. Kontrol sisteminin sinyalleri saymas# gerekmedi inden ana mil tahrik mekanizmas# iin daha ok seim imkn# sa lan#r. Nmerik kontrol tahrik sistemlerinde konum dngs ve h#z dngs olmak zere iki geri besleme dngs vard#r. Konum dngs; komparatr, ykseltici devre, h#z dngs, zc ve arabirimden meydana gelen bir d#$ dngdr. '$lem s#ras#nda komparatr, CNC denetimden referans sinyali ve zcden konum geri besleme sinyalini al#r. Bu iki sinyal aras#ndaki fark mevcut konum hatas#n# verir. Komparatr, konum hata sinyalini retir ve bu sinyalle hatay# dzeltmek iin servo motoru tahrik etmesi amac#yla ykselticiyi besler. 1.2.1.6. Dzeltme Sinyallerini Uygulama Bir sistemde dzeltme sinyalinin olu$turulabilmesi iin kapal# evrim kontrol sistemi uygulanmal#d#r. Sistemin #k#$# rne in; * ekil 1.27deki gibi takometreyle llp geri beslendikten sonra arzu edilen giri$ de eri ile kar$#la$t#r#l#r. Bylece sistemin giri$i #k#$tan haberdar edilir. E er giri$te istenilen de er ile #k#$tan al#nan de er aras#nda herhangi bir uyumsuzluk olu$ursa, dzeltme sinyalleri kullan#l#r.

35

'ekil 1.27: Torna ve freze tezgh&nda takometre ile h&z lme

'ekil 1.28: CNC blok ,emas&

Servo sistemlerinde dzeltme sinyallerinin ba$ka bir uygulama alan# da CNC tezghlard#r. *ekil 1.28de grld gibi gelen sinyaller, kontrol nitesinin CPU (Central Prosses Unit) denilen lojik blmnde i$lenmektedir. Burada bilgiler konum ve teknolojik (ilerleme, h#z) bilgiler olarak ayr#lmakta ve tezgha G, X, Y, Z, F, S, T, M kodlar# $eklinde bunlar# de$ifre eden tezgh arayznden geirilerek gnderilmektedir. Hareketler, sensrler taraf#ndan kontrol edilmekte ve gerek de erler kontrol nitesine gnderilmektedir. Burada 36

teorik de erlerle kar$#la$t#r#ld#ktan sonra, hareket sinyalleri olarak tekrar tezgha gnderilmektedir. 1.2.1.7. H&z Dzeltme Bir do ru ak#m (DC) motorunun devir say#s# (h#z#), * ekil 1.29daki gibi DC motorun endvisine uygulanan do ru gerilim de eri ile orant#l# olarak de i$tirilebilir. Devir say#s# tako jeneratr taraf#ndan llerek devir kar$#l# # olan elektrik sinyali kontrol eleman#na gnderilir. Burada kontrol eleman# olarak bir i$lemsel ykselte (OP-AMP) kullanmak mmkndr. '$lemsel ykseltecin pozitif giri$ine referans de er, negatif giri$ine ise geri besleme devresi olan tako jeneratrden al#nan gerilim girilir. '$lemsel ykselte bu iki giri$in fark#n# glendirerek tetikleme devresine gnderir. Tetikleme devresi tristrlerin tetikleme a#lar#n# ayarlayarak do rultulan gerilimin de erini ayarlar. Motor, endvisine uygulanan gerilime gre belirli bir devirde dner. *ekil 1.29daki devrede motorun devrini d$rc bir etki geldi inde tako jeneratrde retilen gerilim, d$en devirle orant#l# olarak azal#r. '$lemsel ykseltecin negatif giri$ine gelen gerilim azal#nca referans ile aralar#ndaki fark ykselecek ve tetikleme eleman#, tristrlerin tetikleme a#lar#n# klterek do rultulan gerilimin de erini ykseltecektir. Gerilimdeki bu ykselme, azalan devrin set de erine tekrar gelmesini sa lar.

'ekil 1.29: DC motorun h&z dzeltme devresi rne*i

1.2.1.8. Faz Dzeltme Servo sistemlerde kullan#lan iki fazl# AC motorlar#n referans sarg#lar# ile kontrol sarg#lar#n#n senkronize al#$malar# iin ya ykselte #k#$#ndaki kontrol geriliminin faz# ayarlan#r ya da referans sarg#s#na seri olarak uygun de erde bir kondansatr ba lan#r. 37

1.2.1.9. Endstriyel Servo Sistemleri Programlama Grafiksel Programlama

Baz# srcler, programlamay# olduka kolayla$t#racak grafiksel programlama aralar# sunar. Kullan#c#n#n st dzeyde programlama bilgisi olmasa dahi rahatl#kla programlama aralar#n# grafiksel olarak kullanarak servo sistemi istedi i gibi programlayabilir. Resim 1.23te bir grafiksel programlama rnek ekran #kt#s# verilmi$tir.

Resim 1.23: Grafiksel servo sistem programlanmas&

D,k Dzey (Assembler) Programlama

o u servo src, donan#m yap#s#na uygun assembler programlamaya olanak tan#r. Assembler programlama esnek ve h#zl# olmas#na kar$#n iyi bir programlama bilgisi gerektirir. Bu nedenle servo sistemi assembler programlama iin hem programlama altyap#s# bilgilerine hem de o src iin gerekli zel assembler bilgilerine sahip olmak gerekir. Her src sisteminin assembler komutlar# ve yap#s# kendisine zg farkl#l#klar ta$#r; ancak 38

temelde yapt#klar# i$levler ve yap#lar# birbirlerine ok benzer. Resim 1.24te bir servo srcnn assembler programlama ekran #kt#s# verilmi$tir.

Resim 1.24: Bir servo srcnn assembler programlanmas&

CAM Programlama

Baz# ileri teknoloji servo srcleri, kendilerine zg CAM (Computer Aided Manufacture-Bilgisayar Destekli retim) programlara sahiptir. Bu CAM programlar# ile kolayl#kla baz# servo sistem uygulamalar# gerekle$tirilebilir; ancak bir endstriyel otomasyon iin o unlukla bir genel amal# SCADA (Supervisory Control And Data Acquisition Dan#$mal# Kontrol ve Veri Toplama Sistemi) program# kullan#l#r. Servo srclerin bu SCADA programlar# ile birlikte do rudan kullan#labilmesi iin de o SCADA iin yaz#lm#$ bir src program#n#n olmas# gerekir. E er geli$tirilecek uygulama kk apl# bir uygulama ise SCADA program# yerine yaz#lacak bir izleme ve kontrol program# kullan#labilir. Bu program# yazmak iin src parametrelerini grntleme ve de i$tirme amac# ile src haberle$me protokollerine ihtiya duyulur.

1.2.2. Motor Kontrol Sistemleri

1.2.2.1. Servo Motor Diyagramlar&n Okunmas& Bir servo sistem ile kontrol edilen motorun blok diyagram# *ekil 1.30da verilmi$tir. Byle bir sistemde kullan#lan motorun iki temel bykl nn bilinmesi ve kontrol edilmesi gerekir. Bunlardan biri motorun o andaki h#z#, di eri ise motor milinin konumudur. Motor h#z# takometre ile motor mili konumu ise resolver ile llr.

39

'ekil 1.30: Servo motor kontrol blok diyagram&

1.3. Nmerik Kontrol Sistemleri

1.3.1. Nmerik Kontrol Tan&m&
Nmerik kontrol (NC); bir makinenin i$leyi$inin say#sal de erlerden, harflerden, sembollerden olu$an kodlar yard#m#yla kontrol edildi i bir tr programlanabilir otomasyon $eklidir. Btn NC makinelerin kendilerine zg kapasite, operasyon yetenekleri ve bir tak#m karakteristik zellikleri vard#r. Bu sebeple makinelerin sahip olmad# # hibir operasyon zelli i o makineye yapt#r#lamaz. NC makinede haf#za bulunmad# #ndan bu tr makinelerde operasyon verileri s#ra ile okunur ve i$leme konlur. Bir i$ paras#n#n imalat# esnas#nda makinenin kontrol nitesi (Machine Control Unit) bir operasyondaki btn verileri okur ve makineye gereken i$lem operasyonlar#n# yerine getirir. Operasyonlar tamamland#ktan sonra bir sonraki operasyon verilerine geirilir. Bu i$lem s#ras#yla program sonuna kadar devam eder. 1.3.1.1. Birebir (Point-To-Point) Kontrol Noktadan-noktaya konumland#rma; yoklay#c# ucun (kesici tak#m#n) bir noktadan di er bir noktaya hareketi olarak tan#mlanabilir. Bu i$lem iin de i$ik tak#m tezghlar#nda farkl# yakla$#mlar grlse de kesicinin h#zl# hareket etmesi istenen durumlarda s#kl#kla kullan#l#r. H#zl# hareket esnas#nda kesme i$lemi gerekle$mez. Hareket, dz bir do ru boyunca veya a#l# olabilir. Ba$lang# ve var#$ koordinatlar# verilir, tezgh bunu makine kontrol nitesinde de erlendirerek hareketi gerekle$tirir. Baz# operasyonlarda noktadan noktaya hareket s#ras#nda kesme i$lemi de yap#labilir, byle durumlarda ilerleme h#z#n# kontrol alt#na almak gerekir. *ekil 1.31de grld gibi D1 deli inden D2 deli ine ift eksen hareketi yap#larak a#sal hareket edilir. D2 deli inden D3 deli ine tek eksende do rusal hareket edilir. Buradaki noktadan noktaya hareketler h#zl# olmal#d#r.

40

Do$rusal hareket A#sal hareket D3 dikey eksen D2 Biti noktas#

D1 Ba lang# noktas#

Yatay eksen

'ekil 1.31: Noktadan noktaya hareket ,ekilleri

1.3.1.2. evre (Contour) Kontrol evresel hareket kontrol; yoklay#c# ucun (kesicinin) nceden tan#mlanm#$ $eklin d#$ kenarlar#nda izleyece i yolun kontroldr. evresel hareket NC programlar#nda ba$lang# ve biti$ nokta koordinatlar#n#n belirlenmesi ve do ru hesaplanmas# gerekir. NC programlar#nda mant#ksal blm bulunmad# #ndan hareketleri do rusal ya da dairesel olarak tan#mlamak gerekir. Paran#n profili dairesel ya da do rusal olmayan blmlerden olu$uyor ise bu k#s#mlar#, do rusal olabilecek kk blmlere ayr#$t#rmak gerekir. Bu gibi durumlarda her kk k#s#m iin ayr# koordinat giri$i yap#lmal#d#r.

Resim 1.32: Kesicinin evresel hareketi

41

1.3.1.3. Mutlak (Sabit) ve Art&,l& Sistemlerin Kar,&la,t&r&lmas& Mutlak ve art#msal l sistemlerini kar$#la$t#rabilmek iin sistemleri ilk nce tan#mak gerekir. Mutlak (Absolute - Sabit) l Sistemi

Eksen hareketleri iin koordinat giri$leri para s#f#r noktas#ndan ba$lar ve biter. Yoklay#c# ucun hareket noktas# para s#f#r noktas#ndan ba$lar; X ve Y eksenlerinde ilerler. Aksi belirtilmedike makine kontrol niteleri bu l sistemini kullan#r.

'ekil 1.33: Mutlak l sistemi

Art&msal (Incremental) l Sistemi

Eksen hareketleri para s#f#r noktas#ndan ba$lar, hedeflenen noktada biter. 'kinci ve daha sonraki eksen hareketleri son gelinen noktay# para s#f#r noktas# olarak alg#lamak zorundad#r.

'ekil 1.34: Art&msal l sistemi

42

Sistem Kar,&la,t&rmalar& Programlamaya yeni ba$layanlar iin hareket komutlar#n#n verilmesi, mutlak l sisteminde daha kolay ve anla$#l#r olur. Art#msal da kesicinin son bulundu u nokta s#f#r kabul edildi i iin hareket komutlar#n#n verilmesinde, Kesiciyi ne kadar hareket ettirmeliyim? sorusu daima sorulmak zorundad#r. Bu da kar#$#kl# a sebep olabilir. Art#msalda, e er hareket komutunu verirken bir l hatas# yap#l#rsa; hatadan itibaren tm lleri de i$tirme zorunlulu u vard#r. Mutlakta, sadece hatal# l de i$tirilir. Makine kontrol niteleri mutlak l sistemini uygulayacak $ekilde n ykleme yap#lmaktad#r. Art#msal l sistemi kullan#lacaksa, gerekli kodun mutlaka nceden kontrol nitesine her program iin bildirilmesi gerekir. '$lenecek paran#n teknik resmi izilirken genel olarak mutlak l sistemine gre llendirilmesi yap#l#r. Bu da programlamada mutlak sistemi kullanma kolayl# # sa lar.

1.3.2. Nmerik Sistemin al&,mas&

'lk NC tezghlar#n kontrol sisteminde rle ve elektronik lamba tekni i, sonrakilerde ise geli$melere ba l# olarak s#ras#yla; transistrler, entegreler, mikroi$lemciler ve mikrodenetleyiciler kullan#lm#$t#r. Gnmzdeki tezghlar PLClerle kontrol edilmektedir. 1.3.2.1. Kontrolrlerin al&,mas& Proses de i$kenini otomatik olarak regle eden ayg#tlara kontrolr denir. C harfiyle gsterilir. Kontrolr ayn# anda llen de eri de gsteriyorsa, bu tip kontrolrlere gstericili kontrolr (indicator controller) denir ve k#saca IC harfleriyle ifade edilir.
Tablo 1.7: Gstericili kontrolrlerin kullan&ld&klar& alanlara gre tan&mlanmas&

KONTROLR C'NS' A #rl#k kontrolr Ak#$kanl#k kontrolr Bas#n kontrolr H#z kontrolr 'letkenlik kontrolr Seviye kontrolr S#cakl#k kontrolr Yo unluk kontrolr

SEMBOL WIC FIC PIC SIC CIC LIC TIC DIC

Nmerik kontrol; e$itli karakterleri kullanarak yap#lan kodlaman#n tezgha komut olarak verilmesi tekni idir. Tezgh, e$itli i$leme fonksiyonlar#n# yerine getirmek iin dzenlenen ve kodlanan bu adresli bilgi bloklar#na cevap verir. Bu fonksiyonlar tezgh#n 43

btn hareketlerini (rne in; ana milin dnme ynn, h#z#n#, tak#m seimini, so utucuyu a#p kapatmay# vb.) kontrol eder. 1.3.2.2. Src e,itleri Herhangi bir kontrol devresinin veya makinenin #k#$#na yk olarak motor, kontaktr, lamba, zil, gsterge, selenoid valf vb. elemanlar# ba lamak mmkndr. #k#$a ba lanacak ykten nce kullan#lan devreye src devresi denir. Bu yklerin kontroll $ekilde al#$mas#n# sa lamak amac#yla sensrler arac#l# #yla al#nan i$aretler src devreleri taraf#ndan yklere gnderilir. 1.3.2.3. Servo Elemanlar&

Kontrolr

Kontrol sistemi

Src

Motor

Yk

'ekil 1.35: Servo sistem elemanlar&n&n birbirlerine ba*lant&s&

*ekil 1.35te bir servo sistemi olu$turan elemanlar grlmektedir. Bunlar ve bunlardan ba$ka grlmeyen ba lant# ve elemanlar (g kablolar#, motor fren sistemi, redktr vb.), servo elemanlar#n# olu$turur.

1.3.3. Nmerik Makinelerin al&,mas&

1.3.3.1. Data ve Kontrol Giri,leri Nmerik makineleri i$letecek olan giri$ bilgileri, bilgi bloklar#n# ieren komutlar $eklinde verilir. Bir bilgi blo u, tezgh#n sadece bir i$leme fonksiyonunu tamamlayabilmesi iin yeterli komutlar grubudur. 1.3.3.2. Kontrol Sinyali &kartma Kontrol sinyali; kontrolrlerin kontrol sistemine uygulad#klar# nicelik veya ko$uldur. Ba$ka bir ifadeyle; sistemi kontrol eden esas kontrol sinyali, kontrolr #k#$#nda retilir. Kontrolr #k#$#ndaki bu kontrol sinyali son kontrol eleman#na gnderilir. Burada yeteri kadar kuvvetlendirilerek kontrol sisteminin kontrol de i$kenini de i$tirecek $ekilde bir dzeltme i$lemi meydana getirir. 1.3.3.3. Kapal&, A&k Dng ve Yard&mc& zellikler A#k dng kontrol sisteminde kontrolr #k#$#ndan elde edilen sinyal, #k#$# kontrol ederken giri$-#k#$ kar$#la$t#rmas# yap#lmaz. Bu sistemde #k#$#n llmesi ve geri besleme 44

yap#lmas# sz konusu olmad# #ndan, sistemin kararl#l# # yap#lan kalibrasyona ba l# olur. A#k dng sistemlerde giri$, bir program $eklinde verilir ve sistem bu program s#ras#na uygun $ekilde al#$#r. rne in; a#k devre kontrol sistemlerinde k#za #n hareketi ve h#z# llemedi inden tezgh tablas#n#n hedef konuma eri$ece i varsay#l#r. Sistemin gerek ba$ar#s#n# bilmenin bir yolu yoktur. Hareket ve h#z# do ru $ekilde kontrol etmek iin step motorlar (ad#m motoru) kullan#l#r. Step motor, say#sal (dijital) i$aretlerle al#$t# #ndan ana mil, say#sal sinyali al#r almaz belirlenen bir a# ile dnmeye ba$lar. Ad#m miktar#, motor tasar#m#na ba l#d#r. Step motora gnderilen sinyallerin say#s#na ba l# olarak mesafe do ru olarak tahmin edilebilir. Bu durumda geri besleme zorunluluk olmaz. Pratikte, say#sal anahtar devresi ve bir g ykselticisi, step motoru kontrol etmek iin yeterlidir. Byle bir elektronik devre grubuna evirici denir.

Giri$ Giri$ Kontrol sistemi #k#$

Kontrol sistemi

Kontrolr

#k#$

Kontrolr

Src

'ekil 1.36: A&k dng

'ekil 1.37: Kapal& dng

Kapal# dng kontrol sisteminde kontrolr #k#$#ndan elde edilen sinyal, #k#$# kontrol ederken giri$-#k#$ kar$#la$t#rmas# yap#l#r. Bu sistemde #k#$ llerek geri besleme yap#l#r. Geri besleme i$lemi; pozitif geri besleme ve negatif geri besleme olmak zere ikiye ayr#l#r. Pozitif geri beslemede #k#$, giri$e ayn# ynde etki eder. Buna gre #k#$ta herhangi bir art#$ meydana gelecek olursa; bu, giri$ ile toplanarak hata sinyalinde bir art#$ olu$turur. Dolay#s#yla bu i$lem, #k#$#n daha da artmas#na sebep olaca #ndan bu i$lemin sistemin kontrolne faydas# olmaz. Bu sebeple pozitif geri besleme, zel durumlar hari, bu tr sistemlerde kullan#lmaz. Negatif geri beslemede ise, #k#$taki de i$imler giri$e ters ynde etki eder. Buna gre #k#$ta herhangi bir art#$ meydana gelecek olursa; bunun giri$ ile fark#n# alarak hata sinyalinde bir d$$ olu$turur ve #k#$#n istenilen de ere dnmesi sa lan#r. Negatif geri besleme endstriyel sistemlerin en nemli zelli idir ve daima hatay# en kk de erde tutmaya veya s#f#r yapmaya al#$#r. 1.3.3.4. Kontrol Programlar& iin Kitle leti,im Aralar&n& (Medya) Belirleme Bir kontrol program# $u zelliklere sahip olmal#d#r: 45

Program#n yaz#lmas# ve de i$tirilmesi pratik olmal#d#r. Gerek zamanl# kontrolde h#z# d$k kalmayacak kadar h#zl# olmal#d#r. Giri$ ve #k#$ say#s# yeterli kapasitede olmal#d#r. Hata izleme ve kontrol i$lemlerinde kolayl#k sa lamal#d#r.

Program#n yaz#lmas# veya sonradan zerinde de i$iklik yap#labilmesi amac#yla, kolay kullan#ml# programlama elemanlar# tercih edilir. Programlama cihaz# kullan#c# ile kontrol sistemi aras#ndaki ileti$imi sa layan en nemli elemand#r. Programlama cihaz# olarak komple bir bilgisayar sistemi kullan#labilece i gibi duruma gre basit yap#da monitr, klavye ve mikrodenetleyici de kullan#labilir. Daha kk hacimli uygulamalar ve basit i$lemler iin mini programlama cihazlar# kullan#l#r. Mini programlama cihazlar#n#n tu$ tak#m# ve ekran# tmle$ik olarak bir arada bulunur. Ekran olarak katot #$#nl# tp (CRT) yerine, likit kristal ekran (LCD) kullan#l#r.

1.3.4. Nmerik Kontrol Uygulamalar&

1.3.4.1. Frezeleme Freze tezgh#nda kullan#lan tabla hareketleri 3 boyutta sa lan#r (X,Y,Z). Bunun nedeni; kesicinin sabit, tablan#n (i$ paras#) hareketli olmas#d#r. Resim 1.33te grlen niversal freze tezgh#n#n tabla hareket millerinin bir ucuna DC ad#m motorlar# ba lanm#$t#r ve hareket buradan sa lanmaktad#r. Bu ad#m motorlar#n#n, dolay#s#yla tabla hareketlerinin kontrol bir kontrol nitesi taraf#ndan yap#lmaktad#r.

Resim 1.33: NC freze tezgh& rnekleri

1.3.4.2. Delme Delme i$leminde tabla hareketi 2 boyutludur (X ve Y). Bu boyutlara ilaveten bir ba$ka boyut (Z) olan derinlik boyutu da ayr#ca verilerek delme i$lemi gerekle$tirilir. *ekil 1.34te basit bir el matkab#n#n nas#l NC makineye dn$t grlmektedir. 46

Resim 1.34: NC delme tezgh&

1.3.4.3. Rayba ekme Makine imalat#nda delme, raybalama i$lemleri birbirini takip eden s#ral# i$lemlerden say#l#r ve i$lem $ekli ayn#d#r. Sadece kesici $ekli biraz farkl#l#k gsterir. Bu nedenle delme i$leminde kullan#lan bir tezgh raybalamada da rahatl#kla kullan#labilir.

Resim 1.35: Raybalamada da kullan&lan NC delme tezgh& rnekleri

47

1.3.4.4. Tornalama Makine imalat#nda s#kl#kla kullan#lan bir tezght#r. Dnen bir i$ paras#ndan iki ana eksen (X,Z) do rultusunda hareket eden kesici yard#m#yla tala$ kald#ran makineye torna tezgh& denir.

Resim 1.36: NC torna tezgh& rnekleri

Resim 1.37: CNC torna tezgh& rnekleri

1.3.4.5. Sondaj Uzun mesafeli delme i$lemlerine sondaj denir.

48

1.4. Programlanabilir Kontrolrler (PC)

1.4.1. Programlanabilir Kontrolrlerin Temel Amac& ve Bilgisayar ve Robotlarla li,kisi
Endstriyel uygulamalarda kullan#lan gnmz robotlar#, nmerik kontroll (NC) tak#m tezghlar#n#n geli$mi$ uygulamalar#d#r. Torna tezghlar#, frezeler, ta$lama tezghlar#, matkap tezghlar# vb. nmerik kontroll tak#m tezghlar# sadece belirli i$leri yapabilecek yetene e sahiptir. Robotlar ise genel amal# makineler olup gerekti inde boya, kaynak vb. de i$ik i$lemleri yapabilir. Endstriyel uygulamalar iin tasarlanan robotlar, insan grntsnden farkl#d#r. Robotlar genellikle nceden belirlenmi$ i$lem s#ras#n# izler. zellikle; kaynak ve boya yapan robotlar otomotiv sektrnde yayg#n olarak kullan#lmaktad#r.

1.4.2. Basit PC Sistemi

Bir merkez i$lem biriminin (CPU Central Processing Unit) basit $ekilde giri$/#k#$ (I/O Input/Output) birimlerine ba lanmas#yla PC (Programmable Control) elde edilir. PCnin giri$leri say#sal i$aretlerle kontrol edilir. Ayn# $ekilde #k#$lardan da rle, kontaktr vb. ama/kapama yapabilecek elemanlar#n kontaklar#ndan kullan#lmak zere say#sal i$aretler al#n#r. 1.4.2.1. Blok Diyagram Basit bir programlanabilir kontrolrn (PC) blok diyagram# * ekil 1.38de verilmi$tir. CPU; makine komutlar#n# i$lemek iin aritmetiksel ve mant#ksal devreleri ieren, giri$/#k#$ ve bellekler aras# koordinasyonu sa layan ve bilgisayar sisteminin beyni olarak grev yapan birimdir.

Programlama nitesi

Sensrlerden

Giri$ (I - Input)

CPU (merkezi i$lem birimi)

#k#$ (O - Output)

#k#$ elemanlar#na

D#$ haf#za
'ekil 1.38: Basit PC sisteminin blok diyagram&

49

1.4.2.2. Programlay&c& (Giri, &k&, ,lemci) Programlama nitesi olarak herhangi bir bilgisayar kullan#labilece i gibi, do rudan cihaza ait el programlama nitesi de kullan#labilmektedir. Programlama nitesi sadece program girilirken ya da kay#tl# program zerinde dzeltme yap#l#rken kullan#l#r. Bu i$lemler d#$#nda ba l# kalmas#na gerek yoktur, sklebilir. Giri$ birimleri; d#$ ortamdan bilgi almak amac#yla kullan#lan birimlerdir. Giri$ birimi olarak e$itli sensrler, anahtarlar, butonlar vb. elemanlar kullan#labilir. #k#$ birimleri, d#$ ortama bilgi aktarmak amac#yla kullan#lan birimlerdir. #k#$ birimi olarak rle, kontaktr, d$k ak#ml# motor, lamba, vana, selenoid, gsterge vb. elemanlar kullan#labilir. 1.4.2.3. Haf&za (PROM ve ROM) Say#sal bilgileri geici veya kal#c# olarak depolayan birimlere haf&za ya da bellek (memory) denir. Bellekler verileri ya da programlar# saklamak amac#yla kullan#l#r. PCnin standart yapaca # i$lemlerle ilgili sabit bilgiler sadece okunabilir bellekte (ROM) kay#tl#d#r. Kullan#m s#ras#nda tm bilgiler ve programlar geici belle e (RAM) aktar#larak buradan al#$t#r#l#r. Geici belle in byk ve h#zl# olmas# bilgisayar#n performans#n# art#r#r. Mikroi$lemcinin do rudan adresleme yapt# # ve ok k#sa srede eri$im sa lad# # belleklere ana bellek (RAM, ROM vb.) denir. Rastgele eri$imli bellek (RAM - Random Access Memory); yaz#lmas# ve okunmas# paralel olan ve enerjisi kesildi inde zerindeki bilgiyi kaybeden yksek h#zl# bellek trdr. Sadece okunabilen bellek (ROM - Read Only Memory); zerindeki bilgiyi srekli olarak saklayan, elektrik enerjisi kesildi inde etkilenmeyen bellek trdr. ROM zerine yazma i$lemi imalat s#ras#nda yap#l#r. Kullan#lmak zere ROM zerine yazma i$lemine programlama denir. Program yaz#ld#ktan sonra sadece okuma i$lemi yap#labilir. De i$ik ROMlar retilerek programlama a$amalar# ve yntemleri geli$tirilmi$tir. Buna gre ROMlar de i$ik grupta toparlanabilir: PROM, EPROM ve EEPROM. PROM (Programlanabilir ROM - Programmable ROM): Programlanmas# yaln#zca bir defa olmak zere kullan#c# taraf#ndan yap#labilir zellikte olan, sadece okunabilir bellek trne PROM denir. Program# yazmak iin zel bir devreye ihtiya duyulur. PROM imalat s#ras#nda tm #k#$lar# 0 olacak $ekilde retilir. Hcreleri semek iin kullan#lan tm sat#r ve stunlar birbirine diyotlarla ba l#d#r. Diyotlara seri olarak birer sigorta vard#r. 'malat s#ras#nda bu sigortalar#n tm sa lam durumdad#r. Sat#r ve stun bu sigorta ve diyot zerinden birbirine ba l# oldu undan 0 bilgisi ierir. Kullan#c#n#n yapt# # programa uygun olarak 1 yap#lmas# gereken hcrenin ba l# oldu u sigorta att#r#l#r. Bu hcrenin sat#r ve stun ba lant#s# kesilir ve hcre 1 bilgisine sahip olur. Sigorta att#r#ld#ktan sonra tekrar eski durumuna getirilmesi mmkn de ildir. EPROM (Silinebilir PROM - Erasable PROM): Programland#ktan sonra ultraviyole #$#kla veya gne$ #$# #yla silinerek tekrar programlanabilen, sadece okunabilir bellek trne EPROM denir. 50

Programlanan bir EPROM zerindeki bilgiler, silinene kadar sabit olarak kal#r. Silme i$lemi iin EPROM zerindeki cam pencereden yakla$#k 20 dakika boyunca ultraviyole #$#k uygulan#r ya da sresi gne$ #$# # $iddetine gre belirlenen bir sre boyunca gne$ #$# # alacak $ekilde bekletilir. Programlama s#ras#nda katalog bilgilerinden ya da zerinde yazan de erlerden faydalanmak suretiyle uygulanan gerilimle istenilen adresler programlan#r. Yap#lan programda de i$iklik yapmak zordur. Belli bir adres aral# # silinemez. Silme i$lemi s#ras#nda EPROM zerindeki tm bilgiler silinir. EEPROM (Elektrikle silinebilir PROM Electrically Erasable PROM): Programland#ktan sonra elektrik enerjisiyle silinerek tekrar programlanabilen, sadece okunabilir bellek trne EEPROM denir. Programlanan bir EEPROM zerindeki bilgiler, silinene kadar sabit olarak kal#r. Programlama s#ras#nda katalog bilgilerinden ya da zerinde yazan de erlerden faydalanmak suretiyle uygulanan gerilimle istenilen adresler silinebilir ya da programlanabilir. Yaz#lan program zerinde de i$iklik yap#labilir. 'ste e ba l# olarak belli bir adres aral# # silinebilir. Silme i$lemi s#ras#nda EEPROM zerindeki i$lem yap#lmayan di er bilgiler de i$mez ve programland# # $ekliyle kal#r.

1.4.3. Programlama Format&

1.4.3.1. Boolean Matemati*i Lojik ifadeleri sadele$tirmek amac#yla kullan#lan zel matematik trne Boolean matemati*i denir. Lojik devre tasar#mlar# yap#l#rken hem daha sade hem de daha ekonomik devreler elde etmek amac#yla Boolean matemati inden faydalan#l#r. Boolean matemati inin de i$kenleri 1 ve 0d#r. Uygulama s#ras#nda VE (AND), VEYA (OR) ve DE,'L (NOT) i$lemleri kullan#l#r. #k#$lar bu kap#lara gre dzenlenir. VE i,lemi: #k#$ A x B (A arp# B) olarak ifade edilir. Bu i$lemde temelde iki de i$ken olmakla beraber, daha fazla de i$ken de kullan#labilir. A ve B de i$kenlerinin en az bir tanesinin 0 olmas# durumunda sonu daima 0d#r. A ve B de i$kenlerinin her ikisinin de 1 oldu u durumda sonu 1dir (Tablo 1.8). OR i,lemi: #k#$ A + B (A art# B) olarak ifade edilir. Bu i$lemde de iste e ba l# olarak ikiden fazla de i$ken kullan#labilir.. A ve B de i$kenlerinin en az birinin 1 olmas# durumunda sonu daima 1dir. A ve B de i$kenlerinin her ikisinin de 0 oldu u durumda sonu 0 olur (Tablo 1.9). INVERT i,lemi: #k#$, giri$teki de i$kenin DE,'Lidir. Bu i$lemde bir de i$ken vard#r (Tablo 1.10).
A=A ifadesinde A, An#n de ili ya da A, An#n bar # $eklinde okunur.

Lojik ifadelerin sadele$mesine yard#mc# olan baz# zel kurallara Boolean matemati*i kurallar& denir (Tablo 1.11).

51

Tablo 1.8: VE i,lemi A 0 0 1 1 B 0 1 0 1 A.B 0 0 0 1

Tablo 1.9: VEYA i,lemi A B A+B 0 0 0 0 1 1 1 0 1 1 1 1

Tablo 1.10: DE# L i,lemi A A 0 1 1 0

Tablo 1.11: Boolean matemati*i kurallar&

KURAL 0.0=0 1.0=0 0.1=0 1.1=1 0+0=0 1+0=1 0+1=1 1+1=1 A.0=0 A.1=A A.A=A A.A=0 A+0=A A+1=1 A+A=A A+A=1 A=A AIKLAMASI Bir VE kap#s#n#n her iki giri i 0 ise #k# 0'd#r. Bir VE kap#s#n#n giri lerinden herhangi biri 0 ise #k# 0'd#r. Bir VE kap#s#n#n tm giri leri 1 ise #k# 1'dir. Bir VEYA kap#s#n#n her iki giri i 0 ise #k# 0'd#r. Bir VEYA kap#s#n#n giri lerinden herhangi biri 1 ise #k# 1'dir. Bir VEYA kap#s#n#n tm giri leri 1 ise #k# 1'dir. Bir VE kap#s#n#n giri lerinden herhangi biri 0 ise #k# 0'd#r. Bir VE kap#s#n#n giri lerinden biri 1, di$eri A ise #k# A'ya ba$l#d#r. A = 1 ise #k# = 1, A = 0 ise #k# = 0 olur. Bir VE kap#s#n#n giri lerinin tm A ise #k# A'ya ba$l#d#r. A = 1 ise #k# = 1, A = 0 ise #k# = 0 olur. Bir VE kap#s#n#n giri lerinden biri A, di$eri A ise 1.0 = 0 oldu$undan #k# 0'd#r. nk A = 1 ise A = 0, A = 0 ise A = 1 olur. Bir VEYA kap#s#n#n giri lerinden biri 0, di$eri A ise #k# A'ya ba$l#d#r. A = 1 ise #k# = 1, A = 0 ise #k# = 0 olur. Bir VEYA kap#s#n#n giri lerinden herhangi biri 1 ise #k# 1'dir. Bir VEYA kap#s#n#n giri lerinin tm A ise #k# A'ya ba$l#d#r. A = 1 ise #k# = 1, A = 0 ise #k# = 0 olur. Bir VEYA kap#s#n#n giri lerinden biri A, di$eri A ise 1+0 = 1 oldu$undan #k# 1'dir. nk A = 1 ise A = 0, A = 0 ise A = 1 olur. Bir de$i kenin de$ilinin de$ili de$i kenin kendisine e ittir.

Verilen lojik ifadeyi sadele$tirmeden oldu u gibi lojik devresini izmek iin $u ncelik s#ras#na uyulur: nce parantez ileri, sonra DE,'Ller, ard#ndan arp#mlar, son olarak da toplamlar dikkate al#n#r. DE,'L i$lemlerinde DE,'L (INVERT) kap#s#, arp#m i$lemlerinde VE (AND) kap#s#, toplama i$lemlerinde VEYA (OR) kap#s# kullan#l#r. Parantez ilerinde de ayn# ncelik s#ras#na uyulur. E er bir DE,'L alt#nda paranteze al#nmam#$ toplam ve arp#mlar varsa, nce arp#m, sonra toplama i$lemine ait izim yap#lmal#d#r.

52

Tablo 1.12: Lojik kap&lar (&k&,& DE# Llenmemi,)

Tablo 1.13: Lojik kap&lar (&k&,& DE# Llenmi,)

53

rnek: Q = A + B ifadesinin lojik devresini izelim:

rnek: Q = A.B.C ifadesinin lojik devresini izelim:

rnek: Q = A + A.B

ifadesinin lojik devresini izelim:

rnek: A$a #da verilen lojik devrenin #k#$ ifadesini bulal#m:

rnek: A$a #da verilen lojik devrenin #k#$ ifadesini bulal#m:

1.4.3.2. Ladder Diyagram Ladder (merdiven) diyagram, PCye izimlerle program olu$turmak iin kullan#l#r. Ladder diyagramla rahat ve kolay program yazabilmek iin Boolean matemati inin ve elektrik kumanda sisteminin iyi ve do ru bir $ekilde renilmesi gerekir. Tablo 1.14te elektrik devre sembollerinin ladder diyagram sembolleri grlmektedir. Ladder diyagramda kullan#lan ba$latma sembol ayn# zamanda a#k kontak semboldr. Benzer $ekilde durdurma sembol de kapal# kontak sembol olarak kullan#l#r. Diyagramda kullan#lan elemanlar# tan#mlamak iin her birine numara verilir. Numaralar 0.0, 0.1, 0.2 $eklinde verilir. Giri$ elemanlar# I ile, #k#$ elemanlar# ise Q ile ba$lar. rnek; I0.0, Q0.0 gibi

54

Tablo 1.14: Ba,lama ve durdurma butonlar& sembolleri

Elektrik sembol Ba$latma (start) butonu Normalde a#k kontak

Ladder sembol

Durdurma (stop) butonu Normalde kapal# kontak

Ladder diyagram sembolleriyle rnek bir devre olu$turmak iin nce devrenin normal $artlarda nas#l al#$t# #n#n incelenmesi gerekir. rne in; start-stop butonlar#n# kullanarak bir mhrleme devresini, nce elektronik devre olarak kural#m. Mhrleme devresi, rleyi al#$t#racak butona, rlenin normalde a#k konta #n#n paralel ba lanmas#yla olu$turulur. Rlenin al#$mas#n# durdurabilmek iin besleme hatt#na seri olarak normalde kapal# buton ba lan#r. Devredeki rlenin kontaklar#ndan biri mhrleme devresinde kullan#laca # iin g kontrol devresinde kullan#lacak bir konta a daha ihtiya olur. Bu nedenle rle, en az iki kontak tak#m#na sahip olmal#d#r. *ekil 1.38deki devrede stop butonu normalde kapal#, start butonu normalde a#kt#r. Start butonuna bas#ld# #nda rlenin a ucu 12V besleme kayna #n#n + ucuna ba lan#r. Rle enerjilenir ve kontaklar konum de i$tirir. Rlenin mhrleme konta # start butonuna paralel ba l# oldu undan start butonu b#rak#lsa bile rle enerji almaya devam eder. Bylece rle kontaklar# mhrlenmi$ olur. Kontaklar# serbest b#rakmak iin rlenin enerjisinin kesilmesi gerekir. Bunun iin normalde kapal# durumdaki stop butonuna bas#larak rlenin enerjisi kesilir. Kontaklar serbest kalarak normal konumlar#na dner. Stop butonu b#rak#ld# #nda mhrleme olmaz. Mhrleme olmas# iin her defas#nda start butonuna tekrar bas#lmas# gerekir. 220V Stop Start a 12 V
+

0
AC 220V

'ekil 1.38: Mhrleme i,lemine ait elektronik devre izimi rne*i

55

Mhrleme i$lemine ait elektrik kumanda $emas# ise * ekil 1.39da verilmi$tir. *emada C olarak adland#r#lan ve seri ba l# olan eleman (rle ya da) kontaktrdr. Kontaktrn normalde a#k konta # start butonuna paralel ba l#d#r. Kontaktre ba l# olarak al#$an kontaklar#n tm kontaktrle ayn# ismi ta$#r. Kontaktre K ad# verildi inde, buna ba l# al#$an kontaklara da K ad#n#n verilmesi gerekir. Start butonuna bas#lmad# # srece C kontaktr ekmez. Kontaktrn $emada gsterilmeyen ve g devresinde kullan#lan di er konta # ekmeyece i iin yk al#$maz. Start butonuna bas#ld# # anda kontaktr enerji al#r ve eker. C konta # kapanarak start butonunu k#sa devre yapar. Start butonu b#rak#lsa dahi kontaktr ekili durumda kal#r. Kontaktr b#rakt#rmak iin stop butonuna basmak gerekir.

'ekil 1.39: Mhrleme i,lemine ait elektrik kumanda ,emas& izimi rne*i

*ekil 1.40ta ladder diyagram izim rne i verilmi$tir. Q0.0 #k#$ eleman#d#r. I0.1 eleman#na paralel ba l# Q0.0 konta # #k#$taki Q0.0 eleman#na aittir ve birlikte al#$#r. Normalde a#k olan I0.1 kapat#ld# #nda #k#$ eleman# enerji alarak normalde a#k konta #n# kapat#r. Bu durumda I0.1 a#lsa bile #k#$ enerji almaya devam eder. Normalde kapal# I0.0 konta # a#ld# #nda #k#$ eleman#n#n enerjisi kesilir. *ekil 1.40taki devre * ekil1.39 ile rahat kar$#la$t#r#lma yap#ls#n diye bu $ekilde verilmi$tir. Bu devre, kullan#lan cihaz#n dizayn#na ba l# olarak hata verebilir. Yayg#n kullan#mda normalde kapal# kontakla ba$lamak tercih edilmez.

I0.0

I0.1

Q0.0

Q0.0
'ekil 1.40: Mhrleme i,lemine ait ladder diyagram izimi rne*i

1.4.4. Ak&, Diyagram& Haz&rlama ve Program Kodlama

Program#n yaz#m#n# gerekle$tirmeden nce ak#$ diyagram#n# izmek karma$#k ve uzun mant#k i$lemlerinde kolayl#k sa lar. Ak#$ diyagram#n#n izilmesi ile program ierisindeki komutlar#n hangi mant#k s#ralamas#na gre yap#laca # grsellik kazan#r. Bylece hatas#z program yaz#m# sa lanabilece i gibi, yaz#lan program#n hata gsterdi i durumlarda program takibinde kolayl#k sa lanm#$ olur. 56

Ak#$ diyagram sembolleri * ekil 1.41de verilmi$tir. Semboller ierisine k#sa hat#rlat#c# metinler yaz#larak program#n yaz#m# ve anla$#labilirli i sa lan#r. Kimi zaman bu yaz#lar programc#n#n seece i semboller dahi olabilir.

'ekil 1.41: Ak&, diyagram sembolleri

Ak#$ diyagram sembolleri kullan#larak haz#rlanan mhrleme i$lemine ait izim rne i * ekil 1.42de verilmi$tir. Ak#$ diyagram# zerinde gerekli kontroller yap#ld#ktan sonra e er herhangi bir yanl#$l#k veya mant#k hatas# yoksa, program kodlama i$lemine geilir. Unutulmamas# gerekir ki; her cihaz#n kendine zg kodlama sistemi vard#r, buna uyulmas# gerekir.

'ekil 1.42: Mhrleme i,lemine ait ak&, diyagram izimi rne*i

57

1.4.5. Arabirim Olu,turma

Dijital - analog ve analog - dijital eviriciler, bir sisteme veya bir bilgisayara gerekli olabilecek dijital veya analog verileri sa lar. Bilgisayarlar veya say#sal (dijital) sistemler 1 ve 0 gibi bilgilerin kullan#ld# # binary (ikilik) sistemde i$lem grr. Bu nedenle say#sal devrelerde kullan#lacak her trl bilginin i$lenebilmesi iin binary olmas# esast#r. rne in; elektronik terazi veya elektronik termometre gibi cihazlar, fiziksel de i$imi alg#lay#p ncelikli olarak bu fiziksel verileri dijital bilgilere evirmek suretiyle i$lem grr. Yine ikilik (1 ve 0) olarak dijital tabanda i$lenen bilgileri, devre #k#$#ndan analog olarak verebilir. rne in giri$ine dijital olarak girilen bir bilgi, #k#$tan giri$ ile orant#l# bir gerilim veya ak#m olarak al#nabilir. Bir ba$ka rnekte ise bilgisayara ba l# mikrofon ve hoparlrn al#$mas# incelenebilir. Mikrofon #k#$#ndaki analog sinyal, ADC (analog - dijital evirici) taraf#ndan dijital sinyale evrilerek bilgisayar devrelerinde i$lenir. Bu dijital sinyalin hoparlrden duyulabilmesi iin analo a evrilmesi gerekir. Bu i$lem de DAC (dijital - analog evirici) taraf#ndan yap#l#r. Basit olarak retilen sade haldeki programlanabilir kontrol cihazlar#n#n giri$ ve #k#$lar# dijitaldir. Bu tr cihazlara do rudan analog sinyal reten sensr vb. giri$ elemanlar#n# ba lamak iin ilave arabirimler kullanmak gerekir. Bunu kolayla$t#rmak iin yeni retilen programlanabilir kontrol cihazlar#nda analog giri$i dijitale (ADC), dijital #k#$# da analo a (DAC) eviren arabirimler bulunur. Dolay#s#yla bu arabirimler ile mevcut cihazlara do rudan analog giri$ yap#labilir. 1.4.5.1. Analog Giri, Bas#n, s#cakl#k gibi fiziksel de i$imi veya ak#m, gerilim gibi analog elektrik sinyalini, 1 ve 0 gibi dijital bilgilere dn$trme i$lemine analogdan dijitale evirme ve bu i$lemi yapan devrelere de analog dijital eviriciler denir. ADC ya da A/D $eklinde gsterilir. rne in mikrofon, #s# ve #$#k sensrleri gibi elemanlar#n #k#$# analog sinyaldir. Say#sal sistemlerde giri$ bilgisi olarak analog sinyal kullan#laca # zaman bu sinyallerin ikilik sisteme evrilmesi gerekir. Bu amala ADC devreleri kullan#l#r. Prensip olarak A/D evirici, giri$indeki analog bilgiyi, #k#$#nda ikilik bilgiye dn$trr. Bir analog i$aret, dijital i$arete evrilirken belirli aral#klarla rnekleme yap#l#r. Her bir gerilim aral# # iin dijital bir de er kar$#l# # vard#r. Her nokta iin ayr# bir de er kar$#l# # olmaz. Bu nedenle olu$acak hatalar# nlemek olduka zordur. ADC devrelerin en nemli zellikleri; znrlk, do ruluk ve evrim sresidir. E er programlanabilir kontrol cihaz# zerinde ADC arabirimi yoksa, bu cihaza do rudan analog giri$ yap#lamaz. Araya analog dijital evirici (ADC) devresi eklemek gerekir (*ekil 1.43).

58

Analog i$aret

ADC devresi

Dijital i$aret

Programlanabilir kontrol cihaz#

'ekil 1.43: Analog giri,i dijitale dn,trmek iin arabirim olu,turma

1.4.5.2. Analog &k&, 1 ve 0 gibi say#sal giri$ bilgilerinin, ak#m veya gerilim olarak #k#$tan elde edilmesine dijitalden analo*a evirme ve bu evirme i$lemini yapan devrelere de dijital analog eviriciler denir. Bunlar DAC veya D/A olarak k#salt#labilir. Dijital - analog eviriciler, giri$inde 1 ve 0 lardan olu$an dijital veriyi elektriksel gerilim veya elektriksel ak#ma evirir. evirme i$leminde belirleyici neme sahip iki zellik vard#r. Bunlar; eviricinin hassasiyeti (znrl ) ve do rulu udur. E er programlanabilir kontrol cihaz# zerinde DAC arabirimi yoksa, bu cihaz#n #k#$#ndan analog elemanlar do rudan srlemez. Araya DAC devresi eklemek gerekir (*ekil 1.44).

Programlanabilir kontrol cihaz#

Dijital i$aret

DAC devresi

Analog i$aret

'ekil 1.44: Dijital &k&,& analo*a dn,trmek iin arabirim olu,turma

1.4.5.3. Paralel Giri, &k&, Programlanabilir kontrol cihazlar#n#n retim dizaynlar#na ba l# olarak giri$ ve #k#$ say#lar#n# art#rmak mmkndr. rne in; bir cihaz zerinde sekiz giri$ varsa ve yeterli de ilse, cihaza ait ilave giri$ modlleri kullan#l#r. 'lave giri$ modllerindeki giri$ say#lar#, genellikle sekiz ve katlar# $eklindedir. Ayn# $ekilde ilave #k#$ modlleri kullanmak suretiyle #k#$ say#lar# da art#r#labilir.

1.5. Endstriyel Robotlar

1.5.1. Endstriyel Robotlara Genel Bak&,
Endstriyel robotlar insan faktrne ihtiya duymadan al#$an otomasyon makineleridir. Ba$ka bir ifadeyle; birden fazla endstriyel i$ yapabilecek $ekilde programlanabilme yetene ine ve birok serbestlik derecesine sahip, bilgisayar kontroll programlanabilen mekanik cihazlard#r. Endstriyel bir robotta olmas# gereken zellikler $unlard#r: 59

Programlanabilirlik: Endstriyel robotun hareketleri en ba$ta operatr taraf#ndan belirlenebilir. Bu hareketler kontrol sistemi iindeki bilgisayar taraf#ndan belle e al#n#r. Robotun bu hareketleri tekrar ve do rulukla yapmas# emredilir. E er yap#lan i$ de i$irse, robota yeni hareketler retilebilir ve bylece robot yeni i$e kolayca uyarlanabilir. Operasyon byk lde yaz#l#m kontrol alt#nda oldu undan robotlar yumu$ak otomasyon olarak d$nlebilir. ok ynl hareketlilik: Endstriyel robotlar boyutlu manevra yapabilir. e$itli endstriyel i$lere uyarlanabilen birok endstriyel robota alt# serbestlik derecesinde hareket sa lanabilir. Robotlar#n belli uygulamalarla kullan#l#$l# #n# art#rmak iin ek serbestlik dereceleri de sa lan#r. Robotun eri$ebilece i boyutlu blgeye robotun al&,ma zarf& denir. Tutucu u esnekli*i: Endstriyel robotlar#n de i$tirilebilir k#ska $eklinde elleri vard#r. Birok endstriyel i$, tak#mlar#n, paralar#n veya e$itli imalat i$leri yapan cihazlar#n ta$#nmalar#n# veya idare edilmelerini ierir. Bu i$lemin o u e$itli byklk ve $ekildeki nesnelerin tutulmas# veya kavranmas#yla ilgilidir. Evrensel bir tutucu cihaz tasarlamak hemen hemen imkns#z oldu undan ve robot uygulamalar#n#n esnekli ini korumak iin robotlar#n o u e$itli ellerle donat#l#r. Bunlara u etkileyiciler denir ve o u zaman zel bir i$ iin tasarlanm#$lard#r. Bunlar mekanik, elektromekanik ve pnmatik cihazlar olabilir veya sadece kanca ile tutucular $eklindedir. Robotlar#n ayn# anda birden fazla grev yapmas# ola an hle gelmektedir. Bylece u etkileyicileri bir i$ten di er i$e geebilir. Bu, CNC tak#m tezghlar#nda ola an otomatik tak#m de i$tiricilerine benzemektedir.

1.5.2. Endstriyel Robotu Olu,turan Kontrolrler, Elle al&,t&rma ve Yakalay&c& Paralar&

Endstriyel robotlar boyutlu al#$ma zarf# iinde manevralar yapabilir ve bu zarf#n geni$letilmesi, kullan#lan robotlar#n konfigrasyonuna ve geometrisine ba l#d#r. Drt robot konfigrasyonu a$a #da verilmi$tir: Kartezyen: Bu konfigrasyon drtgen konfigrasyon olarak da adland#r#l#r. adet birbirine dik eksen, boyutlu drtgen $eklinde bir al#$ma zarf# olu$turur. Silindirik: Bu konfigrasyonun geometrisi yatay dzlemde dner hareket, d$ey ve yatay dzlemde liner hareketler ierir. 'sminden de anla$#laca # gibi bu konfigrasyonlarla silindirik al#$ma zarf# elde edilir. Kutupsal: Bu konfigrasyona kresel konfigrasyon da denir. Kolun tek bir do rusal hareketiyle beraber yatay ve d$ey dzlemde dner hareketlerin kombinasyonu ile olu$ur. al#$ma zarf# byk lde kresel fakat taban#n#n stndeki l blgeye eri$ilmemesinden dolay# konik $ekillidir. Mafsall&: Bu konfigrasyona a&sal konfigrasyon da denir. Yakla$#k olarak insan vcudunun eklemlerine benzeyen eklemli hareketler sa lan#r. al#$ma zarf# kreseldir.

60

1.5.3. Endstriyel Robotun S&n&fland&r&lmas&

1.5.3.1. D,k Teknoloji LTR D$k teknolojili robotlar; a#k dng kontrol alt#nda al#$an cihazlara benzemektedir. Bu tip robotlar, i$ olsun ya da olmas#n programlanm#$ i$lem s#ras#n# aynen uygular. 1.5.3.2. Orta (Ara) Teknoloji MTR Orta s#n#f teknolojiye sahip robotlar, evre $artlar#na duyarl#d#r. Grnt ve yakla$#m (temas) sensrleri eklenerek i$leyecekleri para mevcut oldu unda harekete geecek $ekilde programlanm#$lard#r. 1.5.3.3. leri Teknoloji HTR 'leri teknolojiye sahip robotlar#n di er robotlara gre stn zellikleri; karar verme, seenekleri en uygun $ekilde de erlendirme vb. ak#ll# davranma yeteneklerine sahip olmalar#d#r.

1.5.4. Endstriyel Robotlar&n Gnmzdeki Uygulamalar&

1.5.4.1. Pres Ykleme Sanayide insan hayat#na verilen nem artt#ka, al#$ma an#nda insan hayat# iin tehlikeli olan baz# makinelerin al#$mas#nda da robotlar#n kullan#m# artmaktad#r. 'nsandan kaynaklanan hatalar (dikkatsizlik, a$#r# gven vb.) sonucu boya, pres, dkm, kaynak gibi i$ler iin hem i$in serili i a#s#ndan hem de insan organlar#n#n yedek paras# olmad# #ndan robot kullan#m# yayg#nla$m#$t#r. Robotlar#n bir zelli i de, uzun vadede insan istihdam#ndan daha ucuza mal olmalar#d#r. zellikle metal levhan#n so uk veya s#cak $ekillendirilmesi an#nda kullan#lan presler, insan hayat# iin tehlikeli makinelerdir. Bu nedenle en yayg#n kullan#m buralarda olmaktad#r. 1.5.4.2. Bas&nl& Dkm Dkm an#nda olu$an s#cak gazlar#n insan hayat#n# tehdit etmesi zerine bu i$ kolunda da robot kullan#m# yayg#nla$m#$t#r.

61

1.5.4.3. Kaynak Seri imalat bantlar# geli$tike ve sanayi mamul retiminde otomasyona geildi i mddete robotlar#n her alanda kullan#lmas# ka#n#lmaz bir sonutur. Altta iki resim grmekteyiz her ikisi de otomobil sanayinde ekilmi$tir. Resim 1.45te insan gc ile i$ yap#lmakta, Resim 1.46da ise ayr# robotla hatas#z, h#zl# ve ok dar bir alanda al#$ma yap#lmaktad#r.

Resim 1.45: Otomasyon i,isi

Resim 1.46: Gaz alt& kayna*& robotlar&

1.5.5. Ek Bilgi Kaynaklar& Listesi

Her trl endstriyel robot programlanmal#d#r. Programlama yapman#n e$it modu vard#r: Gezinerek programlama: Bu modda robot uzaktan kontrol ile gitmesi gereken yerlere gtrlr. Bu i$lem; ya nmerik klavye yoluyla ya da retme anahtar# yoluyla yap#l#r. Her pozisyonda kontrol sistemi belle inde pozisyonu muhafaza edecek bir retme d mesine bas#l#r. Yklendirerek programlama: Buna, burunla ynlendirilmi$ programlama da denir. Bu sistem operatrn fiziksel olarak robotu istenen yol ve olaylar aras#nda ynlendirmesini ierir. Kontrol sistemi, tm hareket s#ras#n#n tamam#n# belle e al#r ve aynen tekrar retebilir. Bu mod, operatr tecrbesinin ve el becerisinin tekrar istenildi i yerler olan sprey boyama gibi uygulamalarda idealdir. Uzaktan Programlama: Bu mod, istenen yolu gerekte gemeden bir robotun hareketlerini programlamak iin kullan#l#r. Ayr#ca robotun yapt# # hareketleri dzenlemek veya de i$tirmek iin uygun bir yol olarak da kullan#l#r. Bu programlama, zel bir robot programlama dili kullanarak bilgisayar taraf#ndan yap#l#r. 62

1.6. Is&
1.6.1. Is&n&n zelli*i
Bir cismin uzamas#na, genle$mesine, buharla$mas#na, erimesine, s#cakl# #n#n artmas#na vb. bir i$ yapmas#na neden olan fiziksel enerjiye &s& denir. Is# ile s#cakl#k birbirinden farkl# ifadelerdir. E er ortada termometre ile llebilen bir de er varsa, bu s#cakl#kt#r. Is# ise, belirli s#cakl#ktaki bir cisimden, daha d$k s#cakl#ktaki bir cisme s#cakl#k fark#ndan dolay# geen enerjidir.

1.6.2. S&cakl&k ve llmesi

Bir arala veya cihazla llebilen #s# derecesine s#cakl#k denir ve termometre ile llr (S#cakl# #n llmesiyle ayr#nt#l# bilgi iin 1.1.3. S#cakl#k lm ve Kontrol ba$l# #na bak#n#z.).

1.6.3. Is& Miktar&n&n llmesi

Is# miktar# kalorimetre ad# verilen lme ayg#tlar# ile llr. Is# miktar# lmnde herhangi bir cismin s#cakl# #n# belli bir de erden ba$ka bir de ere de i$tirmek iin harcanan enerji bulunur. Resim 1.47de diferansiyel taramal# kalorimetre (DSC) grlmektedir. DSC, rnek #s#t#l#rken, so utulurken ya da sabit bir s#cakl#kta tutulurken so urulan ya da sal#verilen enerji miktar#n# ler. Bu teknikte, referans ile rnekten gelen ya da uzakla$an #s# fark# s#cakl# a veya zamana ba l# olarak gsterilir. DSC'de, rnek s#cakl# # ile referans rnek s#cakl# # ayn# tutulur. E er rnek ile referans aras#nda bir s#cakl#k fark# saptan#rsa, s#cakl# # ayn# tutmak iin rne e verilen enerji (g) miktar# de i$tirilir. Bu yolla rnekteki faz de i$imi s#ras#ndaki #s# transferi miktar# saptanabilir. DSCnin uygulama alanlar#: Cam gei$ s#cakl# # Erime, sblimle$me Faz de i$imi Is# kapasitesi Termal genle$me Korozyon Oksitlenme / indirgenme Termal kararl#l#k

63

Resim 1.47: DSC

Resim 1.48: Laboratuvar tipi kalorimetre

Is# enerjisindeki de i$meyi bulmak iin, maddenin ktlesi ile s#cakl# # llr. Ard#ndan madde #s#t#l#r veya so utulur. Daha sonra son s#cakl#k lm yap#l#r. Maddenin zgl #s#s#n# kullanarak madde taraf#ndan al#nan veya verilen #s# enerjisi bulunabilir. Is#daki bu de i$me, s#cakl#k fark#n#n, ktle ve zgl #s# ile arp#m#na e$it olur: Al#nan veya verilen #s# = S#cakl#k de i$imi x Ktle x zgl #s# 0H = 0t . m . cp rnek: 10 graml#k su, 5Cden 20Cye kadar #s#t#lm#$t#r. Su taraf#ndan al#nan #s#y# hesaplayal#m: 0H = 0t . m . cp 0H = (t2 - t1) x m x cp 0H = (20C-5C) x 10 g x 4,18 J/gC 0H = 15 C x 10 g x 4,18 J/gC 0H = 627 Joule

64

1.6.4. Genle,me ve Bzlme

Bir madde #s#t#ld# #nda, maddenin parac#klar#n#n kinetik enerjisi artar. Enerjileri artt#ka parac#klar daha h#zl# hareket eder. Parac#klar h#zl# hareket ederlerken birbirleriyle ok $iddetli $ekilde arp#$#r. Bu s#k ve $iddetli arp#$malar parac#klar# birbirlerinden uza a itebilir. Madde iinde itilen parac#klar sebebiyle, maddenin hacmi artar. Madde genle$meye u rar. Buna rnek olarak; kprlerin o unda kpr ile yol yata # aras#nda a#kl#k b#rak#l#r. Yaz#n s#cakl#k art#$#nda asfalt genle$ir ve bu a#kl#k sebebiyle kprde s#k#$ma olmaz. So ukta bu aral#k geni$tir. S#cakl#k artt#ka aral#k da klr. S#v#larda da, kat#lara benzer tarzda genle$me ve bzlme sz konusudur. rne in; benzin deposu t#ka basa doldurulmu$ olsun. Gece s#cakl#k d$er ve sabahleyin benzin seviyesi depo kapa #n#n alt#na iner.

1.6.5. Hl De*i,imi
Termodinamik bir sistemin, bir dizi zellikle tan#ml# bir denge hlinden (durumundan), ba$ka bir denge haline gei$i hl de i$imi diye adland#r#l#r. 'inde buz bulunan bir kab#n s#cakl# # lld nde -20C olsun. Buzu hafif ate$te #s#tal#m ve her 30 saniyede s#cakl# #n# lelim. Ald# #m#z s#cakl#k derecelerini zamana kar$# bir grafikle gsterelim (* ekil 1.45). Birka dakika sonra, s#cakl#k art#$# durur. Sadece buzun eridi ini fark edebiliriz. Buzun erimesi sona erdikten sonra s#cakl#k yeniden artmaya ba$lar. Buz erirken verilen #s#n#n hepsi, suyu buz (kat#) hlde tutan kuvvetleri yenmek ve paralamak iin harcanm#$t#r. Buzun erime noktas# s#f#r derece celcius'tur. Bu derecede, bir graml#k su (buz) 334 Joule'lk enerji olarak kat# hlden s#v# hle geer. Kat# hlden s#v# hle gei$ iin gerekli olan enerjiye suyun gizil ergime &s&s& denir. Suyu #s#tmaya devam edelim ve grafi i izelim. S#cakl#k 100 dereceye ula$#nca, art#$ yeniden durur. *imdi, su kab#n# bir kapakla kapatal#m. Bu durumda s#cakl# #n tekrar art#$# iin uzunca bir zaman beklemek gerekir. Bu zaman s#ras#nda su buhara dn$m$tr. Suyu kat# hlden s#v# hle dn$trmek iin gerekli olan enerjiden daha fazla bir enerjiye s#v#-gaz dn$m iin ihtiya duyulacakt#r. Bir graml#k suyu s#v# hlden gaz haline dn$trmek iin 2260 Joule'lk enerjiye ihtiya vard#r. Bu enerjiye buharla$ma #s#s# ad# verilir.

65

'ekil 1.45: Sabit &s&da s&cakl&k art&,&

Bir s#v# gaza dn$rken #s# enerjisi al#r. Ayn# $ekilde, bir kat# s#v#ya dn$rse, yine #s# enerjisi alacakt#r. Hl de i$ikli i s#ras#nda s#cakl#k sabit kal#r. Bir gaz bir s#v#ya yo u$urken #s# kaybeder veya #s# verir. Ayn# $ekilde, kat#la$an bir s#v# sahip oldu u enerjiyi kaybeder. Her iki durumda da s#cakl#k de i$mesi olamaz.

1.6.6. Is& Transferi

Is# transferini basit bir rnekle a#klayal#m: Bir odada masaya b#rak#lan s#cak bir fincan kahveyi inceleyelim (*ekil 1.46). S#cak kahveden evre havaya #s# gei$i olacak, kahve bir sre sonra so uyacakt#r; fakat hibir zaman kendili inden #s#nmayacakt#r. Ayn# $ekilde buzdolab#ndan #kar#l#p masaya b#rak#lan so uk bir kutu gazozu inceleyelim (* ekil 1.47). evrenin #l#k havas#ndan so uk gazoza #s# gei$i olacak, gazoz bir sre sonra #s#nacakt#r; fakat hibir zaman kendili inden ba$lang# s#cakl# #na dnemeyecektir. Bahsetti imiz bu iki rnek a#klamalardan da anla$#laca # gibi #s# transferinin belirli bir ynde gerekle$ebilece ini, tersi ynde olamayaca #n# ifade eder.

66

'ekil 1.46: Is& gei,i (s&caktan so*u*a)

'ekil 1.47: Is& gei,i (so*uktan s&ca*a)

1.6.7. Is& ve , li,kisi

Is# Transferi Kanununa gre; #s#, ancak s#cak bir kaynaktan daha so uk bir kayna a do ru kendili inden akar ve akan #s# miktar#n#n bir k#sm#n# i$e evirmek mmkn olur. Bu konuda yayg#n iki gr$ vard#r: Kelvin-Planck#n gr$: Hibir #s# makinesi sadece bir #s#l enerji deposuyla #s# al#$ veri$inde bulunup net i$ retemez. Clausiusun gr$: So uk bir cisimden daha s#cak bir cisme evreden i$ almadan #s#l enerji aktaran bir makine yap#lamaz.

1.6.8. Gazlar&n Bas&nc&, Hacmi, S&cakl&*&, A*&rl&*& ve Gaz Sabitleri Aras&ndaki li,ki
Otomobil lasti inin havas# kontrol edildi inde bas#nc# llm$ olur. Bas#n leri 200 kilopaskal# gsterir. Lastikteki bu bas#nca ne yol amaktad#r? Hava lasti e pompaland# #nda, hava s#k#$t#r#lm#$t#r ve hava daha kk bir hacme zorlanm#$t#r. Lastik ierisindeki gaz parac#klar# kinetik enerjiye sahiptir. Bunlar srekli hareket hlindedir. Bunlar hareket ederken hem birbirleriyle hem de lastik eperiyle arp#$#r. Lastik eperlerine arpan bu parac#klar#n kuvveti, lastikteki bas#nc# ortaya #karmaktad#r. Bas#n, birim alana isabet eden kuvvettir. E er gaz#n s#cakl# # art#r#l#rsa, gaz parac#klar#n#n kinetik enerjisi artar ve bu parac#klar daha h#zl# hareket eder. Bylelikle, lastik duvarlar#na parac#klar daha s#k ve daha byk bir kuvvetle arpar. Toplam kuvvet art#nca, bas#n da artm#$ olur. Bir lastikteki bas#nc# art#rman#n di er bir yolu da iine daha ok hava pompalamakt#r. Daha fazla say#da parac# #n lastik duvarlar#na arpmas# bas#nc#n artmas# demektir. Lastik iindeki havan#n bas#nc#, d#$ hava bas#nc#ndan daha fazlad#r. S#cak bir gnde ok uzak mesafe giden bir otomobilin lasti ini ele alal#m. Lasti e ne olabilir? Lastik byk bir olas#l#kla patlayabilir. Hava bas#nc#, barometre ad# verilen bir gerele llr. Bas#n birimi Paskal (Pa) d#r. Deniz seviyesinde hava bas#nc# 101 kilopaskald#r. 1000 Paskal 1kPad#r. C#val# bir 67

barometrede, 75 cm yksekli indeki c#va stunu 100 kilopaskal'l#k bir lm gsterir. Bir gaz#n s#cakl# #, bas#nc# ve hacmi aras#nda bir ba #nt# vard#r. Bu ba #nt#lardan bir tanesi Boyle Kanunu olarak bilinir. Boyle Kanunu $yle ifade edilebilir: S #cakl#k de i$medi i takdirde, bas#n art#nca bir gaz#n hacmi azal#r. Bir gaz#n parac#klar#n#n birbirine yak#n olmas# artan bas#n sebebiyle ortaya #kar. Bylece, hacim azalm#$ olur. Herhangi bir gaz#n 0C de 1 atmosfer bas#nc# alt#nda 1 m a #rl# #na gaz sabiti denir. Gaz sabiti R sembol ile gsterilir ve $u ba #nt#dan bulunabilir:

P = Atmosfer bas#nc# (N/m = Pa) v = zgl hacim (m/kg) T = Mutlak s#cakl#k (K) Gaz sabiti her gaz#n cinsine gre ayr# bir de er al#r. Verilen bu formlle normal $artlar alt#nda (0C ve 1 atm bas#n alt#nda) zgl hacmi (v) bilinen btn gazlar#n gaz sabiteleri hesaplanabilir. Tablo 1.15te baz# bilinen gazlar#n zgl hacim (v) de erleri verilmi$tir.
Tablo 1.15: Baz& gazlar&n zgl hacim de*erleri

68

Normal $artlar alt#nda havan#n gaz sabitini hesaplayal#m: Normal $artlar alt#nda 1atm = 101325 N/m2 dir. Yani P = 101325 N/m2 t = 0C ise T = t + 273 = 0 + 273 = 273K v = 1 / 1,293 = 0,773395205 m3/kg de erlerini formlde yerlerine koyal#m;

1.6.9. Gazlar&n Genle,mesi

*ayet bir gaz zerindeki bas#n azal#rsa, gaz genle$ecektir. Bir soda $i$esinin kapa #n# aniden aal#m; karbondioksit gaz# hemen d#$ar# #kar. *i$enin kapa # a#l#r a#lmaz gaz bas#nc# azal#r. Bir gaz daha kk bir hacme s#k#$t#r#labilir. Ayn# gaz daha byk bir hacmi doldurmak zere genle$ebilir. Gazlarla ilgili di er bir ba #nt# Charles Kanunu ile ifade edilir: Bas#n de i$medi i takdirde, s#cakl#k art#nca bir gaz#n hacmi artar. Gaz#n #s#t#lmas# onun genle$mesine yol aar. Is#t#ld#klar#nda gaz parac#klar#n#n kinetik enerjileri artar. 'inde bulunduklar# kap iinde daha h#zl# hareket edip kab#n eperlerine h#zla arpar. Kab#n duvarlar# esnek ise, gaz bunlar# y#kabilir. Hacimde bir art#$ sz konusudur. rne in; balondaki hava #s#t#l#nca, balon genle$ir.

1.6.10. Gazlar&n S&k&,t&r&lmas&

Gazlar yksek bas#ntan d$k bas#nca do ru hareket eder. S#k#$t#r#lan gaz#n bas#nc# artar ve istenilen yere s#k#$t#r#larak depolanabilir. rne in; bir pompa ile lastik tekerlek $i$irilirken, pompayla s#k#$t#r#lan gaz#n bas#nc# tekerli in bas#nc#ndan daha byk oldu unda gaz tekerlek ierine dolar.

69

1.6.11. Kapal& evrim

'ekil 1.48: Kapal& evrim sistem

Sistemi, evresinden ay#ran gerek veya hayali yzeye sistem s&n&r& denir. Sistemin s#n#rlar# sabit veya hareketli olabilir. Matematiksel a#dan s#n#r#n kal#nl# # s#f#rd#r; yani ktlesi ve hacmi yoktur. Kapal# evrimde, sistem s#n#r#ndan ktle giri$ ve #k#$# olmaz; ancak i$ ve #s# biiminde enerjisi kapal# sistemin s#n#rlar#ndan geebilir. Ayr#ca kapal# bir sistemin hacmi sabit veya hareketli olabilir.

1.6.12. Carnotun Is& Motoru (Nicolas Leonard Sadi Carnot)

Is# motorlar#; #s# enerjisini kullan#p bu enerjinin bir miktar#n# mekanik enerjiye dn$tren makinelerdir (* ekil 1.49). S#cak #s# kayna # (TH); yanma odas#, kazan, gne$ enerjisi, nkleer reaktr vb. #s#l enerji depolar#d#r. So uk #s# kayna # (TL); atmosfer, evre hava, akarsu, deniz, gl vb. d$k s#cakl#ktaki #s#l enerji depolar#d#r. Sisteme verilen #s# enerjisinin tamam# mekanik enerjiye dn$trlemez, sadece belirli bir yzdesi dn$trlebilir. Geri kalan k#sm# ise #s# enerjisi $eklinde evre havaya at#lmak mecburiyetindedir. '$e dn$trme yzdesine &s&l (termik) verim denir. Gnmzde i$ yapan makinelerin #s#l verimleri ok d$ktr. rne in; benzinli motorlar#n #s#l verimi %20dir. Yani bir otomobil motoru benzinin kimyasal enerjisinin yakla$#k %20sini mekanik i$e dn$trr. Dizel motorlar# ve byk gaz trbinlerinde #s#l verim yakla$#k %30, buharl# g santrallerinde ise %40 civar#ndad#r. A#klamalardan da grld gibi bu gn kullan#lan en verimli #s# makineleri bile ald#klar# enerjinin yar#dan o unu evre havaya, akarsulara, denizlere ve gllere at#k kullan#lmaz #s# olarak vermektedir.

70

'ekil 1.49: Is& motoru

Is#l verim, evrimin mkemmelli inin bir derecesidir. Yksek #s#l verim daha iyi makineyi ifade eder. Is# makinelerinde en yksek verime Carnotun #s# motoru ile ula$#l#r. Carnot evrimi s#cak #s# kayna # TH ve so uk #s# kayna # TL s#cakl#klar#nda bulunan iki #s#l enerji deposu aras#nda gerekle$en en yksek verimli evrimdir. Bu evrim Frans#z mhendis ve bilim adam# Nicolas Leonard Sadi Carnot taraf#ndan ifade edilmi$tir. Carnot evrimine gre al#$an #s# motoruna da Carnot &s& motoru denir. Carnot #s# motoru, buharla$abilen bir ak#$kanla veya gaz ile al#$abilir.

'ekil 1.50: Carnotun &s& motoru

71

Gerek motorlarda evrim ok k#sa srede gerekle$ir. Carnot evrimlerinde byk #s# de i$tiricilerine ve uzun srelere gerek vard#r. Bunun iin Carnot evrimi uygulamada gerekle$tirilemez; fakat gerek evrimlerin verimlerini Carnot evriminin verimiyle kar$#la$t#rmak ve gerek evrimlerde buna gre iyile$tirmeler yapmak mmkndr.

1.7. Otomatik Proses Kontrol Elemanlar&n&n Prensipleri

1.7.1. Otomasyon
Otomasyon; dar anlamda otomatik kontrol olarak tan#mlanabilir. Geni$ anlamda ise i$in insan ile ekipman aras#nda payla$#lmas#d#r. Toplam i$in payla$#m yzdesi otomasyon dzeyini belirler. D$k dzey i$lerin o unlu unun insan taraf#ndan, yksek dzey i$lerin ise makineler taraf#ndan yap#ld# # durumu anlat#r. 1.7.1.1. Kontrol Sistemlerinin zelli*i 'yi bir kontrol sisteminde aran#lan zellikler $unlard#r: Sistemde meydana gelen herhangi bir bozucu etkiden sonra bile de i$kenin de eri set de erinden minimum $ekilde sapmal#d#r. rne in; bir elektrik motoru bo$ta al#$#rken devir say#s# 1500 d/dk. ise yklendi inde de 1500 d/dk. olmal#d#r. Ani yk kalk#$lar#nda veya yklenmelerinde bile devir 1500 d/dk.ya fazla uzak olmamal#d#r. De i$im mmknse hi olmamal# veya en az olmal#d#r. Bozulma sonunda, normal al#$maya en k#sa zamanda dnebilmelidir. Ayn# $ekilde; motorun ani yklenmelerinde ve yk bo$almalar#nda devrinde mutlaka bir de i$iklik olacakt#r; ancak normal devrine dnme sresi ne kadar k#sa olursa o kadar iyidir. al#$ma $artlar#nda meydana gelen de i$melerden tr olacak sapma set de erinden minimum seviyede olmal#d#r. al#$ma $artlar#n# belirleyen giri$ de i$kenleri veya ortamda olu$an olumsuzluklardan ok fazla etkilenmemelidir.

1.7.1.2. Kontrol Eylemi (Faaliyeti) Negatif geri beslemeli kapal# devre sistem fikri, otomatik kontrol eyleminin ana temeli olmu$tur ve CNC kontrol sistemlerinde geni$ lde uygulanmaktad#r. Servo kontrol terimi CNC bir sistemin tak#m tezgh# eksen kontrolne uygulanmas#na verilen isimdir. Gerekte mekanik pozisyonun kontrol edilen miktar oldu u ve glendirme kullan#ld# # tam otomatik kapal# devre sistem servomekanizma olarak bilinir. Elektromekanik bir sistemin #k#$ bykl , ya motor milinden al#nan mekanik g veya jeneratr #k#$ ular#ndan al#nan elektriksel g niteli inde olup bu byklklerin istenilen zellikleri sa layabilmeleri iin ba$ka uygun byklkler yard#m#yla kontrol edilme olanaklar# vard#r. Pek ok de i$ik karakterleri kapsayan elektromekanik sistem byklkleri aras#nda en nemli grlenler $unlard#r: H&z: Dner makinelerin dn$ h#z#n#n birok durumlarda byk bir duyarl#l#kla kontrol edilmesi gerekir. 72

Moment: Halat#n tambur zerine sar#lmas# veya halat#n tamburdan bo$alt#lmas# hallerinde gerilmenin kararl# bir de erde tutulabilmesi iin, dndrme momentinin uygun geri besleme tertipleri ile kontrol edilmesi gerekir. Konum: zellikle tak#m tezghlar#nda tezgh#n devaml# olarak periyodik bir i$lem yapmas# hlinde tezgh#n baz# elemanlar#n#n do rusal ve a#sal konumlar#n#n ve hareket $artlar#n#n uygun geri besleme tertipleri ile kontrol alt#nda tutulmas# gerekir. 'vme: De i$ik h#zlarda al#$t#r#lan i$ makinelerinde bir h#zdan ba$ka bir h#za istenilen konumda ve istenilen zaman sresi iinde geilebilmesi iin h#z de i$iminin veya di er bir deyimle ivmenin kontrol edilmesi gereklidir. Gerilim: En belirgin rnek olarak AC g kayna # olarak kullan#lan senkron jeneratrlerin u geriliminin uygun geri besleme tertipleri ile devaml# olarak sabit tutulmas# olay# gsterilebilir. Frekans: Senkron jeneratrleri eviren buhar ve su trbini gibi evrici makinelerin dn$ h#zlar# de i$ik al#$ma $artlar# alt#nda dahi uygun geri besleme tertipleri ile donat#lan h#z reglatrleri yard#m#yla sabit tutularak elektriksel enerji kayna #n#n frekans#n#n de i$memesi sa lan#r.

1.7.1.3. Kendinden Enerjili Kontrolrler '$lenecek olan paralar#n i$leme programlar# tezgh#n belle ine depolan#r. Nmerik kontrolr tezgh# da bu programlar# bellekten ihtiya olduka okur. Uzun sren retim al#$malar#nda para program#, elektrik kesintilerinde ve tezgh# kapatma durumlar#nda belle i besleyen yedek batarya yard#m#yla bellekte tutulur.

1.7.2. Enerjili Kontrolrler

1.7.2.1. Kontrolr Ayarlar& Genelde nmerik kontrol tezghlar#nda ayarlar kontrol biriminden yap#l#r. Kontrol birimi ya tezgh#n iine monte edilmi$tir ya da operatrn pozisyonuna gre ayarlanabilen bir hareketli kol zerine monte edilmi$tir. Ergonomik olarak operatrn kollara, anahtarlara, tekerleklere eri$mek ve kullanmak istemesinden daha iyidir. Kontrol birimi taraf#ndan sunulan kolayl#klar ba$l#k alt#nda toplanabilir. Birincisi, e$itli tezgh zelliklerinin durumu ve pozisyonlar#n# bildirici sistemlerdir. 'kincisi, tak#m tezgh#n#n hareketlerini elle veya yar# otomatik olarak sa layan sistemdir. ncs, tak#m tezgh#n# programlamaya yard#m eden sistemdir. 1.7.2.2. Otomatik Kontrol Sistemlerinin Yetersizlikleri (Hatalar&) Tam otomatik olan kontrol sistemlerinin tasar#m# ve yeterlilikleri ile ilgili birok ana problem vard#r. Bu problemlerin stesinden gelen yol, tak#m tezgh#n#n performans#n# veya kalitesini belirleyecektir. Bu problemlerle ilgili incelenmesi gereken konu ba$l#klar#ndan ba$l#calar# $unlard#r:

73

Do*ruluk: Mhendislikte hibir $eyin tam do ru olmad# # kabul edilir. Hem boyutsal hem geometrik toleranslara referans gndererek retilen birok mhendislik paralar#, bu gere i belirtir. Bu referanslar bizlerin, ne kadar do ru olmayan $artlarda al#$t# #m#z# gsterir. Bundan dolay# bir $eyin belirtilen limitler iinde do ru oldu unu sylemek daha uygundur. CNC kontrol sistemi de bunun d#$#nda de ildir, ayn# s#n#rlamaya sahiptir ve belirli limitler erevesinde do rudur. Servo-kontrol sisteminin do rulu u k#smen tezgh k#za #n#n pozisyonunu gzlemek iin kullan#lan lme cihaz#n#n do rulu una, k#smen bu lme cihaz#n#n nas#l kullan#ld# #na ve k#smen de sistemde bulunan mekanik hatalara ba l#d#r. rne in; tezgh k#za #n#n lineer hareketini lmek, k#za # tahrik eden ynlendirici vidan#n dnme hareketini lmekten daha do rudur. Bu durum pozisyonal hatalara neden olan kay#plardan dolay#d#r. Her iki durumda da lme cihaz# imalat ynnden tamamen do ru olabilir. Ama sistem do rulu u bu cihazlar#n nas#l kullan#ld# #na ve di er mekanik kusurlara gre belirlenir Hassasiyet: Hassasiyet terimi, kontrol sisteminin tan#yabildi i en kk art#$ veya boyutu anlat#r. Do ruluk ile ayn# $ey de ildir. rne in; lme cihaz#ndaki bir lm gstergesi 20 blme blnd nde hassasiyet 20de 1 olur. Ama blnmeler e$it olarak yap#lmaz ise do ru olmaz. Tekrar edebilme: Belirtildi i gibi, kusursuz do ruluk elde edilemedi i iin boyutsal tolerans tan#mlanmal#d#r. Paran#n boyutlar#n#n bu tolerans limiti iinde olmas# do ru oldu unu gsterir. Belirli k#zak pozisyonunun arka arkaya tekrarlanmas# hlinde (ayn# para program#ndan birok paran#n yap#ld# # zaman oldu u gibi) k#za #n ald# # pozisyonlarda farkl#l#k olacakt#r. Bu farkl#l#klar sistemin tekrar edebilme lsdr. Gerekte, her tekrarlamada ayn# i$leme hatas# olmas#, de i$en i$leme hatas# olmas#ndan daha iyidir. Dengesizlik: Kapal# devre kontrol, negatif geri besleme yoluyla hatalar# belirli tolerans seviyesinde srekli dzeltmeye al#$t# #ndan daha do ru performans gstermeye meyillidir. Dengesizlik sistemin istenilen pozisyon etraf#nda dalgalanmas#d#r. Yksek h#zda hareket eden eksensel k#zak (h#zl# bir enine hareket), emredilen pozisyona ula$t# #nda hemen duramayacak kadar byk bir momente sahip olabilir. Bunun sonucu olarak hedefini geip onu a$acakt#r ve hata sinyali verecektir. Bu hata sinyali de k#zak motorunun ters hareket emri vererek k#za #n istenilen pozisyona varmas#n# sa layacakt#r. E er k#zak hedefin nnde kal#rsa proses tekrarlanacakt#r. Bu prosese avlanma denir. Dengesizlik kapal# dngl sistemin bir fonksiyonudur. nk tamamen geri besleme dngsnn, dng kazanc#n#n ve sistemin kar$#l#k verme durumuna ba l#d#r. Cevap verme: Kontrol sisteminin cevap sresi, giri$ #k#$ sinyalinin uygulanmas# ile kontroll durumun istenilen de ere varmas# aras#ndaki geen sredir. Bir kontrol sisteminin cevap verme h#z#n#n ayar#, minimum cevap sresi ile sistem dengesinin korunmas# aras#ndaki orta yoldur. 'stenilen pozisyona eri$mek iin k#za #n hareketsiz durumdan h#zlanmas#, srekli dengeye girmesi ve hedefi fazla a$mayacak $ekilde yava$lamas# karma$#k bir problemdir. Bu denge e$itli yk $artlar# alt#nda (yani enine hareket veya besleme alt#nda bo$ veya dolu tabla durumunda) srdrlmelidir.

74

Snmleme: A$#r# hedefi geme ve nnde kalma durumunu kar$#lamak ve avlanmay# minimuma indirgemek iin sistemde snmleme fonksiyonu olu$turulur. Belli miktarda snmleme, sistemdeki srtnmelerden dolay# vard#r. 'stenmeyen dalgalanmalar snmleme miktar# artt#ka daha abuk snecektir. Ama ok fazla snmleme, sistemin cevap vermesini gereksiz yere yava$latacakt#r. Snmlemenin etkileri araba amortisrlerinde ve kap# kapat#c#lar#nda grlebilir. Ayr#ca bu sistemlerde, snmlemenin kald#r#lmas# durumunda ne olabilece ini tahmin etmek zor de ildir. Kontrol mhendisli*i: Kontrol sistemini tasarlamak kolay de ildir. Karma$#k matematik kurallar#na ve iyi fizik kanunlar# bilgisine dayan#r. Ayr#ca mekanik, elektronik, pnmatik ve hidrolik konusunda uzmanlara da ihtiya vard#r.

1.7.2.3. Kaskat Kontrol Sistemleri Dijital srclerin getirdi i avantaj kullan#larak kaskat modunda iken bir DC motorun devri de i$tirildi inde, gerisindeki tm DC motor devirleri de ayn# oranda de i$tirilerek aralar#ndaki senkronizasyon bozulmam#$ olur. Bylece iki tezgh aras#ndaki bolluk ya da a$#r# gerginlik giderilirken gerideki tezghlar aras# h#z ili$kileri de i$tirilmeden ayar yapmak ok kolay hle gelir.

1.8. Otomatik Proses Kontrol Valfleri (Vanalar&)

S#v# ya da gaz#n ak#$ durumunu kontrol alt#na almak ve denetlemek amac#yla kontrol valfleri (vanalar#) kullan#l#r.

1.8.1. Kontrol Valflerinin nemi

Pompan#n retmi$ oldu u ak#$kan pompa gcne ba l# olarak borular yard#m#yla i$ yap#lacak blgeye iletilir. '$ yapma eleman# (silindir) her zaman ayn# gte ak#$kana gereksinim duymayabilir, bazen yksek bas#n, bazen d$k bas#n gerekebilir. Bu tip zel ayarlamalar# kontrol valfleri ile yap#l#r. Konutlarda kullan#lan e$meler buna rnek olarak verilebilir. Ak#$kan sistemi olarak s#v# (su, ya ), gaz (asetilen, hava), buhar (kurutma silindirleri) kullan#labilir. Her sistemin zelli ine gre kontrol valfleri yap#sal de i$iklikler gsterir.

1.8.2. Kontrol Valf e,itleri ve Yap&lar&

1.8.2.1. Bas&n Kontrol Valfleri Pompan#n retti i bas#nc#n dengelenmesine ve retilen gcn faydal# gce dn$mesine yard#mc# olur. Sistemin sigorta grevini yerine getirir. Ddkl tencere zerindeki bas#n kontrol valfi buna rnek olarak verilebilir. Tencere iinde olu$an bas#n kritik seviyeyi geti inde valf iindeki yay geri itilerek i hacimle d#$ ortam aras#nda yol a#l#r. Bylece ite olu$an fazla bas#n d#$ atmosfere at#larak sistem korunmu$ olur.

75

'ekil 1.51: Ayarl& bas&n kontrol valfinin sembol gsterili,i

Genel olarak al#$ma ilkesi; sistemin en yksek al#$ma bas#nc#na gre ayarlan#r, bas#n artt# #nda iindeki yay kuvveti yenilerek yay#n geri itilmesi sa lan#r. Ak#$kan#n yolu a#l#r ve bir miktar ak#$kan#n sistemden d#$ar# at#l#r. Emniyet Valfi

Emniyet valfinin i$levi; sistemin azami al#$ma bas#nc#n# belirlemektir. Normalde kapal# olan bu valf sistem iinde olu$an a$#r# bas#n olu$umlar#n# d$rmek ve srdrlebilir bas#nc# olu$turmak iin kullan#l#r. Bir hava kompresrnn pompas# tank iine devaml# olarak hava basar. Tank iinde olu$an bas#n, sistemin korunmas# amac#yla nceden belirlenmi$ al#$ma bas#nc#nda valf iindeki yay# geri iterek i bas#nc#n d#$a at#lmas#n# ve sistemin i bas#nc#n#n d$rlmesini sa lar. Bas&n Dengeleme Valfi

Sistem, bir yk kar$#s#nda al#$#rken olu$an bas#nc#n bir anda bo$almas#n# engeller. Hidrolik bir kriko, pompa yard#m#yla piston zerindeki yk kald#r#r; pompa al#$mas#n# durdurdu unda olu$an ykle piston a$a #ya do ru inmek ister. Bas#n dengeleme valfi kullan#larak ykn a$a #ya kontroll bir $ekilde inmesi sa lan#r. Bas&n S&ralama Valfi

S#ralama valfleri bir silindirin di erinden nce veya sonra hareket etmesi gereken durumlarda tercih edilir. Sistem bas#nc# nceden belirlenen bir de ere ula$t# #nda konum de i$tirerek ba$ka bir sistemi al#$t#rmas# ve gerekli bas#nc# olu$turmas# iin kullan#lmaktad#r. Bas&n D,rc Valf

Bu tip valfler sistemin belirli noktalar#ndaki bas#nc#n# ayarlamak amac#yla kullan#l#r. Normalde a#k olan bu valfler ayarlanarak k#s#l#r veya kapat#l#r.

76

'ekil 1.52: Bas&n d,rc valf sembol

1.8.2.2. Ak&, Kontrol Valfleri Bu tip valfler; sistemde i$ yapan elemanlara (silindirler) giden ak#$kan miktar#n# ayarlay#p al#$an eleman h#z#n#n denetlenmesinde kullan#l#r. Ak#$ kontrol valfleri silindir h#z#na do rudan etkidi i iin ya silindirin ak#$kan giri$ine ya da #k#$#na konur. Ak#$ kontrol valflerinin ak#$# yava$latma zelli ini, viskozite (ak#$kan ak#c#l# #), s#cakl#k dengeleme ve bas#n dengeleme zelliklerine gre s#n#fland#rmak mmkndr. Genel al#$ma ilkesi olarak; ak#$kan belirli bir boru kesitinin iinde belirlenmi$ bir bas#n alt#nda dola$#m yapar. Ayarlanabilir ak#$ kontrol valfi boru kesitini o altarak veya azaltarak ak#$kan#n bas#nc#n#, h#z#n# veya s#cakl# #n# kontrol alt#na al#r.

'ekil 1.53: Ak&, kontrol valf sembol

1.8.2.3. Yn Kontrol Valfleri '$ yapan eleman#n hareket ynne karar veren valf tipidir. Ak#$ ynn istenilen hatta vererek i$ yapma ynnn seilmesini sa lar. Ak#$kan#n, ak#$ ynnn de i$tirilmesi suretiyle, silindirlerin ve motorlar#n al#$t#r#lmas#, durdurulmas# ve hareket ynlerinin de i$tirilmesi amac#yla kullan#lmaktad#r. Bu tip valfler serbest olarak elle, mekanik olarak elektrikli kontrol elemanlar#nca, bas#nl# hava ve hidrolik bas#n yard#m#yla kumanda edilir. ek Valf

Tek ynde ak#$a izin verir, yksek bas#nta verimli, d$k bas#nta verimsizdir. Ak#$kanda bulunabilecek pisliklerin valf elemanlar#n#n aras#na girmesi durumunda etkisizdir. Ak#$kan bas#nc#yla ya da yay bask#s# ile al#$#r. nlerindeki bas#n artarsa, ak#$kan yolunu aar.

77

'ekil 1.54: Serbest ek valf

'ekil 1.55: Yay bask&l& ek valf

Srgl Yn Kontrol Valfleri

En basit anlam#yla; silindirin sa veya sol ynde hareket etmesine karar veren ve uygulayan valftir. *u ana kadar incelenen valfler iersinde en nemlisidir. '$ yapt#ran unsurdur. '$ yapt#rma e$idine gre iki hatl# (yol), hatl#, drt hatl# ve be$ hatl# olarak ak#$ ynn de i$tirerek kullan#rlar. Bu tip valflerde ak#$ hatt#na gre de i$ik kumanda usulleri kullan#lmaktad#r.

'ekil 1.56: Srgl yn kontrol valflerinin kumanda sembol rnekleri

1.8.3. Valf Motor e,itleri

Valflerin o u bir selenoid taraf#ndan elektrikle kumanda edilir. Selenoidler AC veya DC gle al#$#r. En yayg#n kullan#lanlar# DC beslemeli olanlard#r. Resim 1.49da selenoid valf e$itleri grlmektedir. Selenoid; ii bo$ demir ubuk etraf#na sar#lm#$ ince telli bobindir. 'i bo$ silindirin ierisinde rahatl#kla hareket edebilecek bir demir ubuk ya da piston vard#r. Bobine enerji uyguland# #nda olu$an manyetik alan#n ekim kuvvetiyle pistonu silindirin iine eker. Genellikle piston zerinde bir yay bulunur. Bobinin enerjisi kesildi inde bu yay pistonu eski yerine iter. Bu sayede elektrik enerjisiyle valf kontrol yap#l#r.

78

Resim 1.49: Selenoid valf rnekleri

1.8.4. Valf Motorlar&n&n ve Kontrol Valflerinin Uygulamas&

*ekil 1.57de bas#n, ak#$ ve yn kontrol valflerinin bir arada kullan#ld# # rnek uygulama devresi grlmektedir. *emada kullan#lan kontrol valflerine ait zellikler alt maddelerde a#klanm#$t#r. 1.8.4.1. Bas&n Kontrol Valfleri (Pressure Control Valves) Bas#n kontrol valfleri sistem iinde pompa sonras#nda veya sistemin gereksinim duyulan yerlerinde kullan#l#r. al#$ma an#nda s#kl#kla ayar de i$ikli i yap#lmas#na gerek yoktur. Sistemde boru kesit ap# genelde ayn# olaca #ndan al#$ma bas#nc#na ayarl# bas#n kontrol valfleri kullan#lmal#d#r. Baz# durumlarda sistemin belirli yerinde bas#nc#n d$mesi veya artmas# istenildi inden gerekli de i$ikli i yapabilmek iin elle ya da valf motorlu bas#n kontrol valfleri kullan#lmaktad#r.

Resim 1.50: Pnmatik bas&n kontrol valfi

79

'ekil 1.57: Kontrol valflerinin rnek uygulama ,emas&

1.8.4.2. Ak&, Kontrol Valfleri (Flow Control Valves) Ak#$ kontrol valfleri temel olarak silindir, motor h#zlar#n# kontrol alt#nda tutmak amal# kullan#ld# #ndan nceden veya al#$ma an#nda elle veya otomatik olarak kontrol edilir. Srtnme ve bas#n alt#nda ya #n #s#nmas# ak#$#n sistemati ini bozabilir. Kesitin daralmas#; bas#nc#n d$mesi ve h#z#n artmas# demektir. Dolay#s#yla bunlar dikkate al#narak ak#$ kontrol valfi seimi yap#lmal#d#r.

Resim 1.51: Pnmatik ak&, kontrol valfi

80

1.8.4.3. Yn Kontrol Valfleri (Directional Control Valves) '$ yapan elemanlar#n hareket ynlerinin tayininde kullan#ld#klar# iin bunlar#n kumandas#n#n dikkatli seilmesi ve amaca uygunlu u ok nemlidir. Karma$#k otomasyon sistemlerinde kullan#lan yn kontrol valfleri, selonoid yap#l# olanlardan seilmelidir. Gemi$in termik veya zaman rleli $artelleri yerine gnmzn PLC sistemleri ile bu tip valflere kumanda etmek daha basit ve kolay olmaktad#r.

Resim 1.52: Pnmatik yn kontrol valfi

1.8.5. Vana Konumlay&c& Temel Fonksiyonu

Sa l#kl# al#$an sistemlerde, sistemde dola$an ak#$kan#n ak#$#n# bir $ekilde kontrol etmek gerekir. Amaca hizmet eden elemanlar#n do ru ve bilinli yerle$tirilmeleri sistemin verimli al#$mas#n# sa lar.

1.8.6. Vana Konumlay&c& Uygulamalar&

*ekil 1.58te verilen basit bir hidrolik krikoyu inceleyelim; ama belirli bir ykn yukar# hareketini sa lamakt#r. Uzun sreli ak#$kan hareketi gerekmedi i iin el pompas#yla ak#$kan, sisteme bas#nl# olarak iletilir. Pompan#n iletti i ak#$kan#n geri gelmesini engellemek iin tek ynl ek valf devrededir. Pistonun dzenli olarak yk kald#rmas#na yard#mc# olmak ve yk kar$#s#nda a$a # ini$in engellenmesi iin ayarl# bas#n kontrol valfi bu a$amada devreye girer. Kapasite fazlas# yk varsa, bas#n kontrol valfi sistemi koruma ad#na devreye girerek ak#$kan# depoya bo$alt#r ve piston a$a # iner. Yk kapasite s#n#rlar#nda ise yk kar$#lar. 'stenildi inde tahliye valfiyle ak#$kan depoya bo$alt#larak pistonun tam olarak a$a # inmesi sa lan#r.

1.8.7. Maksimum Ak&,&n Minimum Ak&,a Oran& ve Valf Sabiti

Kontrol oran# (Sv); kontrol edilebilen maksimum ak#$#n, minimum ak#$a oran#d#r: Sv = Kvs / Kvo Menzillik tan#mlamas#yla da kullan#lan kontrol oran#n#n yksek olmas#, zellikle d$k kontrol aral#klar# olan vanalar iin nemlidir. Menzillik bir rnekle $yle a#klanabilir:

81

Kullan#lan vanan#n kontrol edebilece i maksimum ak#$ (Kvs) 60m3/h ve minimum ak#$ (Kvo) 1m3/h olsun. Sv = Kvs / Kvo = 60 / 1 = 60 olarak bulunur. E er bu vana ile ak#$ ihtiyac# 1,5m3/h olan bir sistem kontrol edilmek istenirse pek uygun olmaz. Sv de erinin 50/1 veya 40/1 olmas# uygun olur. E$it yzdesel vanalarda Sv de eri genellikle 50/1 olup lineer vanalarda 30/1e kadar d$er.

'ekil 1.58: Hidrolik kriko uygulama rne*i

1.8.8. S&v&, Gaz ve Buhar iin Kontrol Valflerinin Boyutuna Gre Ayarlanmas&
1.8.8.1. S&v& Sistemler Hidrolik sistemlerde yksek bas#nlar kullan#ld# # iin tm elemanlar#n bu bas#nlara dayanabilecek yap#da olmalar# istenir. Srtnme ve bas#n sonucu olu$an s#cakl#k nemli bir sorundur. Kapal# bir sistemde al#$#ld# #ndan ak#$kan#n fiziki $artlardan dolay# abuk bozulmas# ve bunun sonucunda da al#$an elemanlar#n verimli al#$amamas# bir ba$ka sorundur. Byk kuvvetler elde edilen sistemlerde al#$an elemanlar#n da byk bas#nlara dayan#kl# olanlar# tercih edilmelidir. 82

1.8.8.2. Gaz Sistemler Hava ya da di er bir ifadeyle pnmatik sistemler, gaz sistemler iersinde en ok kullan#lan sistemlerdir. Hava, s#k#$ma sonucu sisteme su b#rak#r, bu sebeple korozyon direnci yksek malzemeler kullan#lmal#d#r. Yksek bas#nlarda al#$#lmad# # iin kullan#lan elemanlar ufak boyutlu olup genelde alminyum veya plastik malzemelerden retilir. Ba$ka gazlar#n kullan#ld# # sistemlerde, ba lant#larda s#zd#rmazl#k olay#n#n nem kazanaca # d$nlmelidir. 1.8.8.3. Buhar Sistemleri Bu sistemler pnmatik sistemlere benzese de 100oC zerindeki s#cakl#k ve korozyon faktr bu sistem elemanlar#n# zorlayan faktrlerdir. Farkl# metallerin #s#s# kar$#s#nda farkl# genle$en elemanlar oldu u varsay#larak ayn# tr malzemeler kullan#lmal#d#r.

1.9. Proseslerde Bas&n lme ve Kontrol Elemanlar&

1.9.1. Bas&n lmnde Dikkat Edilecekler 1.9.1.1. Bas&n lm Cihazlar&
Bas#n lm cihazlar# hidrolik ve pnmatik sistemlerde ba land#klar# noktalardaki bas#nc# lerek kontrol alt#nda tutulmak istenen yerlerde kullan#l#r. Manometreler Manometreler hidrolik ve pnmatik sistemlerin her ikisinde de kullan#lmaktad#r. Hidrolik sistemlerde ak#$kan#n bas#nc#n#, pnmatik sistemlerde ise havan#n bas#nc#n# lmek iin kullan#l#r. Manometreler genellikle bas#n hatt#na ba lan#r. Sistemde bas#nc#n llmek istendi i yerlere de tak#larak buralardaki bas#nlar da kontrol edilebilir. Manometreler sert ko$ullar ve sallant#n#n oldu u endstriyel alanlarda, gemilerde geni$ kullan#m alan# bulur.

Resim 1.53: Mekanik manometre rnekleri Resim 1.54: Dijital manometre rnekleri

83

Taslak lleri

Manometre seiminde dikkat edilmesi gereken konular $unlard#r: Manometrenin al#$ma bas#nc# Ba lant# vidas#n#n ls D#$ ap#

Diferansiyel Elemanlar

Diferansiyel elemanlar; bas#n llen sistemde iki farkl# bas#n aras#ndaki fark# grmek iin kullan#l#r. Genellikle filtrelerindeki giri$ ve #k#$ bas#n farklar#n#, #s#tma ve so utma sistemlerinde #k#$ ve geri dn$ bas#nlar# aras#ndaki fark# grmek iin kullan#l#r.

Resim 1.55: Diferansiyel manometre rnekleri a)Bourdon tpl b) Diyaframl&

*ekil 1.59da diferansiyel elemanlarla bas#n lme sisteminin i yap#s# verilmi$tir.

'ekil 1.59: Diferansiyel elemanlarla bas&n lme sisteminin i yap&s&

84

Bas#nler iki giri$e sahiptir. Bunlar "+" ve "-" olarak i$aretlenmi$tir. Montaj esnas#nda nce pozitif bas#n sisteme verilmelidir. Skala zerinde llen bas#n, iki bas#n aras#ndaki farkt#r. Bu cihazlara fark bas#nlerleri de denilmektedir. Bu lm, bourdon tpl manometreyle veya diyaframl# manometreyle yap#l#r. Bu cihazlar, darbe ve titre$imin oldu u yksek dinamik yk alt#ndaki test noktalar#nda bas#n llrken snmleyici ak#$kanla (genellikle gliserinle) doldurulur. Krk

Krk tipi fark bas#n sensrleri 0 ile 1000 Pa aral# #ndaki bas#n de erlerini lmek iin kullan#l#r. Daha yksek bas#n de erlerinde krk zarar grece inden kullan#lamaz. Krkler, malzeme olarak bak#r ala$#m#, yap# olarak ince oluklu levha tipinde birbirine preslenmi$ olarak imal edilir. Krk ierisine bas#n uyguland# #nda, krk genle$erek uzar. Bu uzama de eri bas#nla ili$kilidir. Bas#n miktar#ndaki art#$ krkte mesafe de i$imi olarak alg#lan#r. Bu uzama de erini, e$itli alg#lay#c#larla ekranda de i$en bas#n de eri olarak okumak mmkndr.

Diyaframl& Cihazlar

'ekil 1.60: Diyaframl& cihaz&n i yap&s&

85

Diyafram; ince metal bir levha olup evresi boyunca yataklanm#$t#r. Genelde paslanmaz elik veya pirinten yap#l#r. zerine bas#n uyguland# #nda diyafram bir $i$me yapar. Bir mil veya mekanik bir dzenek, diyafram#n $i$mesinden kaynaklanan hareketle yer de i$tirir. Bu yer de i$tirme e$itli alg#lay#c#larla elektriksel verilere dn$trlr ve uygulanan bas#n llm$ olur (*ekil 1.60). *ekil 1.61de diyafram ve diyaframa belli uzakl#kta yerle$tirilmi$ bir iletken levha vard#r. Hem levhan#n hem de yerle$tirilmi$ olan plakan#n aras#nda yal#tkan olarak hava bulundu u iin burada bir kapasite lm sz konusudur. Diyafram zerine bas#n uyguland# # zaman diyaframda bir $i$me ve dolay#s#yla d kadar bir yer de i$tirme olur. Bu yer de i$tirme miktar# kapasitede de bir de i$iklik olu$turur. Dolay#s#yla uygulanan bas#nc#n de i$imi kapasitenin de de i$imi demektir. Gstergede minimum ve maksimum de erler aras#nda yap#lan bir lineer skalaland#rma bas#n de erini kapasite ya da bas#n de eri olarak lmeye imkn sa lar.

'ekil 1.61: Diyaframl& manometrenin i yap&s&na rnek

86

1.9.1.2. Bourdon Tp

'ekil 1.62: Bourdon tp

'ekil 1.63: Bourdon tpl manometrenin i yap&s&

Bourdon tp kullan#larak yap#lan bas#n gstergeleri, statik bas#n lmlerinde en ok kullan#lan ve ucuz olan cihazlard#r. Elastik eleman#n bas#n alt#nda $ekil de i$iminden faydalan#lmaktad#r. Bourdon tp o unlukla eliptik kesitli C $eklindeki bir borudan ibarettir. Borunun bir ucu sabit, di er ucu bo$tad#r. Bu boruya bas#n uyguland# #nda borunun ucunda ok ynnde elastik bir $ekil de i$imi meydana gelir (* ekil 1.62). Borunun bo$ ucunun de i$imi yay ve di$li mekanizmalarla dnme olarak ibreye iletilir (*ekil 1.63). 1.9.1.3. Spiral Bas&n Metreleri Spiral bourdon tpnn a#k ucuna bas#n uyguland# #nda kapal# uca ba l# ibre, spiralin a#lma iste iyle hareket eder (Resim 1.56). Tpn serbest ucundaki momentin de eri, tpn kal#nl# #ndaki de i$imle ters orant#l# olarak de i$ir.

Resim 1.56: Spiral bourdon tpnn al&,ma sistemi ve i yap&s&

87

1.9.1.4. Kimyasal Bas&n le*i Kimyasal bas#n manometreleri e$itli kimyasallarla al#$an sistemlerde kullan#l#r. Kimyasallar#n bak#r ala$#mlar#n# a$#nd#r#c# zelli i nedeniyle bas#n organ# paslanmaz malzemeden imal edilir. Paslanman#n istenmedi i yerler iin komple paslanmaz trleri, srekli inip #kan dinamik bas#nlar ve sars#nt#l# ortamlar iin gliserin dolgulu tpler tavsiye edilir. 1.9.1.5. Bas&n Gstergeleri ve Kaydedicileri Bas#n lm ve bas#n gstergelerinden baz#lar# Blm 1.1.3te ayr#nt#l# olarak a#kland#. Bu k#s#mda farkl# olarak atmosferik bas#nc#n llmesi ve kaydedilmesi a#klanacakt#r. Atmosferik bas#nc#n llmesinde ana metot vard#r: Atmosferik stunun, bir s#v# stunu ile dengesini kullanmakt#r. S#v# olarak alak buhar bas#nc#na sahip c#va kullan#l#r. En s#hhatli lm bu metotla yap#l#r. Bir zar#n veya bir metal levhan#n bir taraf#ndaki bas#n, di er taraftakinden farkl# ise zar#n $ekli de i$ir. Bu metottan yararlanarak aneroid (metal) barometreler ve barograflar yap#lm#$t#r. S#v#lar#n kaynama noktalar#, yzeyleri zerindeki bas#nca ba l#d#r. S#v# zerindeki buhar bas#nc#, zerinde duran atmosferin bas#nc#na e$it olunca buharla$ma ba$lar. S#v#n#n kaynama noktas# llerek barometrik bas#n bulunur. Mfetti$ barometresi olarak kullan#lan hipsometreler, bu metottan yararlan#larak yap#lm#$t#r.

C#val# barometreye gre bas#n lm standartt#r. Di er aletler c#val# barometreye gre ayarlan#r. Atmosferik Bas&n Birimleri

Bas#nc#n llmesinde muhtelif birimler kullan#lmaktad#r. Meteorolojik amalarla bas#n lmnde kullan#lan eski birim milibard#r. Ancak, WMO (World Meteorological Organization) taraf#ndan 1 milibara e$it olan hektopaskal (hPa), yeni bas#n birimi olarak kullan#lmaya ba$lanm#$t#r. Ayr#ca c#val# barometrelerden baz#lar# standart $artlar alt#nda mm veya in olarak taksimatland#r#lm#$t#r. Bu standart $artlar alt#nda 760 mmlik gerek skala yksekli ine sahip olan c#va stunu 1013,250 hektopaskall#k bir bas#n meydana getirir.

88

Resim 1.57: C&val& barometreler

Resim 1.58: Metal barometre

Resim 1.59: Barograf

Resim 1.60: S&kletli barograf

Barometre, atmosferik bas#nc# len alettir. Aneroid ve c#val# olmak zere iki tr vard#r. C#val# barometre, 1643 y#l#nda Toricelli taraf#ndan bulunmu$tur. Bu tr barometrelerin temel yap#s#; ii c#va dolu bir tpn, c#va dolu bir kaba a z# a#k taraf# a$a # gelecek $ekilde dald#r#lmas#d#r. Aneroid barometreler ise herhangi bir s#v# iermeyen ve bas#n de i$imlerine duyarl# metallerden yap#lan barometrelerdir. Barograf; barometrik de i$imleri ve bas#n de i$imlerini srekli kaydeden bas#nlerdir. Barograflar c#val# veya aneroid tipte olabilir ama genellikle ikinci tip kullan#l#r. Aneroid barograf ii bo$ bir veya birka hcreden olu$ur. Hcrelerden en alttaki sabittir ve en sttekine ise bir kalem monte edilmi$tir. Bas#n de i$imleri ile hcrelerde olan de i$imler kalem taraf#ndan kurulu bir saat zerine yerle$tirilmi$ diyagrama kaydedilir. Bu aletlerin en hassas taraf# s#cakl#ktan etkilenmeleri nedeniyle hata yapabilmesi ve ok kk 89

bas#n de i$imlerine zaman zaman tepki verememesidir. Bu nedenle zaman zaman standart barometre veya en yak#n barometre ile kar$#la$t#r#lmal# ve hata oran# dzeltilmelidir.

1.9.2. Kalibrasyon Standartlar& ve Metotlar&

Kalibrasyon; bir l aletine do ru lme yetene i kazand#rma (ayar) ve/veya bu yetene i test etme (kontrol) i$lemine denir. 1.9.2.1. Net A*&rl&k lmenin ncelikleri Test lekleri

Esnek lm elemanlar#na sahip bas#n lm cihazlar# sz konusu olunca, A #rl#klar ve ller Ynetmeli inde tan#mlanan spesifik bir kategori s#n#r#nda kalan hata e risinde ortaya #kan bireysel hatalar izin verilen bir hata $eridini geemez. Bu hata $eridinin iki s#n#r# vard#r; kalibrasyon hata s#n#r# ve geleneksel hata s#n#r #. Kalibrasyon hata s#n#r# yepyeni bir cihaz#n izin verilen en byk hata s#n#r#n# belirlerken, geleneksel hata s#n#r# ise cihaza belli bir say#daki dinamik ve srekli yklenmeler neticesinde ortaya #kan hatalar#n s#n#r#d#r. Bu yklenmeler A #rl#klar ve ller Ynetmeli i ile DIN 16005'te verilmi$tir.
Tablo 1.16: S&n&f blnmeleri ve hata s&n&rlar&

Bas # n lm Klas (S # n # f) Kl.0.1 Kl.0.2 Kl.0.3 Kl.0.6 Kl.1.0 Kl.1.6 Kl.2.5 Kl.4.0 lek Hatalar&

Kalibrasyon hata s # n # r #

Geleneksel hata s # n # r #

Tam skala sapmas # n # n %si 0.08 0.16 0.25 0.5 0.8 1.3 2 3 0.1 0.2 0.3 0.6 1 1.6 2.5 4

Histerezis; d$en istikametteki okuma bykl nden ykselen istikametteki okuma bykl nn #kar#lmas# ile hesaplan#r. S#n#rlar Tablo 1.16da grlen de erleri a$amaz. S#n#r de erleri pozitif olup negatif veya pozitif fazla-bas#n alt#ndaki ba$ ve son skala de er bykl ile (yani pozitif ve negatif fazla bas#n alt#ndaki lm alan# ile) ili$kilidir. Test yap#lacak bas#n lm ekipman#n#n hatas#, test yap#lacak cihaz#n kalibrasyon hata s#n#r#n#n %25'inden daha az olmal#d#r. Okuma, gstergeye hafife fiske att#ktan sonra yap#l#r. lm alan#na e$it olarak da #t#lan lm nokta say#s# $yledir: 90

Klas 0.1; 0.2; 0.3; 0.6 iin en az 10 nokta Klas 1; 1.6; 2.5 iin en az 5 nokta Klas 4.0 iin en az 4 nokta

Aral# #n ba$lang#c# ve sonu lm noktas# olarak al#n#r. A$a #da hassas s#n#f ve kullan#m alanlar# aras#nda pratikte bir ba #nt# ortaya #kmaktad#r: Klas 0.1den 0.6ya kadar olanlar: Laboratuvar ve atlyede hassas lmlerde, Klas 2.5'ten 4.0'a kadar olanlar: Hassasiyet gerektirmeyen gzlemlerde tercih edilir.

1.9.2.2. Bas&n lm ve Cihaz Ekipman Kontrol Bas#n lm ve kalibrasyon cihazlar# olarak analog manometre, dijital bas#n ler, bas#n kalibratrleri, kalibrasyon el pompas# vb. cihazlar kullan#l#r. Resim 1.61de 4 in ABS sert plastik gvdeli, darbelere kar$# yksek dayan#ml#, s#f#rlama ayarl#, bak#m ve rekalibrasyon gerektirmeyen analog test manometresi grlmektedir. Resim 1.62de bar grafik LCD ekranl#, seilebilir bas#n birimlerine sahip (psi, inH2O, inHg, mmH2O, mmHg, bar, mbar, Kg/cm), dijital manometre grlmektedir.

Resim 1.61:Analog test manometresi

Resim 1.62: Dijital manometre

Resim 1.63te pnmatik bas#n reteci, alminyum gvdesi, paslanmaz elik $aft ve el tutama #, 99999 sayabilen geni$ LCD ekran# bulunan ve psi, bar, kg/cm, inH2O, ftH2O, cmH2O, mH2O, kpa, mbar, inHg, mmHg ve torr birimlerini seme zeli ine sahip olan el tipi bas#n kalibrasyon seti grlmektedir. Resim 1.64te dhili sensr ile bas#n lm yapabilen korozyona neden olmayan gaz ve s#v#larla kullan#m#na uygun, e$ zamanl# bas#n ve ak#m lm zelli i olan dijital bas#n kalibratr grlmektedir. Resim 1.65te ise bas#n kalibrasyonu i$lemlerinde kullan#lan 200 bar hidrolik el pompas# verilmi$tir.

91

Resim 1.63: El tipi kalibrasyon seti

Resim 1.64: Dijital bas&n kalibratr

Resim 1.65: Bas&n kalibrasyonu el pompas&

1.9.2.3. Bas&n Uygulamalar&nda Dikkat Edilecekler Hatlarda veya yap# elemanlar#n#n giri$ ve #k#$lar#nda bas#nc# lmek iin hatt#n ilgili yerlerine bas#n gstergesi monte edilir. Mutlak bas#n ve ba #l bas#n olmak zere iki ayr# bas#n ifadesi kullan#l#r. l aletinin s#f#r noktas#n#n tan#m# mutlak vakum de eriyle belirlenmi$se, bu aletin gsterdi i de er mutlak bas#n de eridir. S#f#r noktas#n#n tan#m# mutlak vakum de eri yerine atmosfer bas#nc# esas al#narak yap#lm#$sa, bu aletin gsterdi i de er ba #l bas#n de eridir. Vakum de eri olarak mutlak lme sisteminde 1den kk de erler, ba #l lme sisteminde 0dan kk de erler al#n#r. 1.9.2.4. Bas&nc&n Otomatik Kontrol Bas#nc# kontrol etmek amac#yla bas#n kontrol valfleri kullan#l#r. Pnmatik bir sistemde de hava bas#nc#n# s#n#rland#rmak iin birok tipte kontrol elemanlar# kullan#lmaktad#r. ncelikle hava tank#na yerle$tirilmi$ bas#n kontrol niteleri, tank ve da #t#m hatlar# iindeki hava bas#nc#n#n s#n#rland#r#lmas# amac#yla kullan#l#r. Bu tr bir bas#n kontrol dzeni, kompresrn devreye girme ve devreden #kma noktalar#n# belirler. Sistemdeki hava bas#nc#, alak bas#n noktas#na d$t anda, kompresr kontrol devresi kompresr al#$t#rarak devreye sokar. Hava tank# bas#nc#n#n maksimum bas#n de erine ula$mas# hlinde ise kompresr #k#$ bas#nc# d$rlr ya da kompresr otomatik olarak durur. Bas#n ayar valfleri, sistemdeki bas#nl# havan#n bas#nc#n# cihaz#n emniyetli al#$abilmesini sa layacak bir seviyeye d$rerek kontrol eder. rne in; ana hat bas#nc# 17 bar, hatt#n besledi i cihaz ise sadece 6 bar bas#n iin tasarlanm#$ oldu u taktirde, ana hat bas#nc#n#n d$rlmesi gerekir. Bas#n ayarlay#c#lar#, genellikle hava istasyonlar#na ya da pnmatik cihaz#n mstakil paralar# zerine yerle$tirilir. Bunlar, #k#$ noktas#ndaki hava bas#nc#n#n yak#n tolerans s#n#rlar# iinde kontrol edilebilmesini sa lamak iin tasarlanm#$ hassas cihazlard#r ve al#$makta iken, tahliye valflerinin yapt# # gibi bas#nl# havay# atmosfere atmaz; fakat bas#nc# kontrol eder veya d$rr. 92

Herhangi bir ayar tertibat#na sahip olmayan bir pnmatik sistemde, kompresr al#$t# # srece hava s#k#$t#r#lmaya devam eder. Sistemde herhangi bir kontrol mevcut de ilse, bu durum borular#n ve sistem aksam#n#n patlamas#na neden olabilir. Bu tr bir hasar# nlemek iin, bas#n tahliye ve emniyet valflerine ihtiya vard#r. Tahliye ve emniyet valfleri de i$ik tasar#m ve al#$ma yntemlerine sahip olmalar#na ra men, ayn# koruyucu grevi yerine getirir. Tahliye valflerinin sistemi genel hasarlara kar$# korumas#na kar$#n, di er valfler sistemin de i$ik paralar#ndaki bas#nc# ayar eder. Ayar edilen bas#n de eri, daima toplam sistem bas#nc#n#n alt#ndaki bir seviyededir. 1.9.2.5. Bas&n Uygulamalar& in Ekipman Seimi Bas#n lm iin ana yntem vard#r. En basit yntem bilinmeyen bas#nc#, yo unlu u belli bir s#v# stununun retti i bas#nla dengelemeyi ierir. 'kinci yntem bilinmeyen bas#nc#n, bilinen bir alana etkimesini sa layarak alan zerinde olu$an bile$ke kuvveti do rudan ya da dolayl# lmeyi kapsar. nc yntem ise bilinmeyen bas#nc#n elastik bir elemana (alan# belli) etkimesini sa lamak ve ortaya #kan gerilim ya da uzama oran#n# lmeyi kapsar.

1.10. Ak&,kanlar&n Ak&,&n& lme ve Kontrol Elemanlar&

1.10.1. Ak&,kanlar&n Ak&,&
Ak#$, bir ak#$kan#n bir hat boyunca srekli olarak hareketidir. Ak#$kanlar maddenin hali $eklinde (kat#, s#v#, gaz) olabilir. Suyun nehirde ak#$#, petrol veya gaz#n bir boru hatt#ndan ak#$#, havan#n nefes olarak ci erlere al#n#p verilmesi, helezonlarla tah#llar#n ta$#nmas# vb. ak#$ sistemlerine birer rnektir. 1.10.1.1. Standart Temel Elemanlar Ak#$ lm iin bilinmesi gereken nemli fiziksel byklkler ak#$kan#n birim zamanda akan hacimsel olarak miktar# (hacimsel debi (m3/sn.)), birim zamanda akan ktlesel olarak miktar# (ktlesel debi (kg/sn.)) ve birim zamanda kat etmi$ oldu u yoldur (h#z (m/sn.)). Ak#$ kontrolnde ise genellikle ak#$ kontrol valfleri kullan#l#r. Ak#$ kontrol valfleri her iki ynde akan bas#nl# hava debisini kontrol eder (*ekil 1.64). E er ak#$ kontrol valfine ek olarak bir geri dndrmez valf ak#$ kontrol valfine paralel olarak konursa, ak#$ debisi sadece bir ynde etkilenir.

'ekil 1.64: ift ynl ak&, kontrol valf sembol

93

Tek ynl ak#$ kontrol valfi ak#$ kontroln sadece bir ynde gerekle$tirir (*ekil 1.65). Ger dndrmez valf, bir ynde ak#$a msaade etmez ve hava, ak#$ kontrol valf# zerinden akmak zorunda kal#r. Ters ynde ise hava geri dndrmez valfinin ak#$ yolunu amas# nedeniyle hava bu valf zerinden serbeste akar ve bir k#s#lmaya tabi tutulmaz. Bu tr valfler pnmatik silindirlerin h#z kontrolnde kullan#l#r. E er olana # varsa, do rudan silindir zerine tak#lmal#d#r.

'ekil 1.65: Tek ynl ak&, kontrol valf sembol

1.10.1.2. lmeler Ak#$ lmnde kullan#lan lme yntemlerinden baz#lar# $unlard#r: Hacimsel ak&, lm: Hacimsel ak#$ lmnde; helisel vidal# ak#$ ler, dner lobe ak#$ ler, trbin ak#$ ler, ark sistem ak#$ ler ve diskli sayalar kullan#l#r. Ktlesel ak&, lm: Kuvvetler dengesi ile ktlesel lm ve de i$ken alanl# ak#$metre (rotametre) yntemleri ktlesel ak#$ lmnde kullan#l#r. H&z lm metodu ile ak&, lm: Pitot boru ile h#z lm, anemometre ile h#z lm, k#s#lma etkisi ile h#z lme, ventri boru h#z lm, orifis ak#$ lm, nozul ak#$ lm yntemleri h#z lm metodu ile ak#$ lmnde kullan#l#r. Elektromanyetik ak#$ lmleri Ultrasonik ak#$ lmleri

Ktlesel ak#$ lmne rnek olarak *ekil 1.66da de i$ken alanl# ak#$metre (rotametre) rne i verilmi$tir. *ekilde de grld gibi skalaland#r#lm#$ cam bir tp ierisine yerle$tirilmi$ $amand#radan ibarettir. *amand#ra yzeyine s#v# ak#$kan#n yapm#$ oldu u bas#n etkisi ile cam tp ierisinde, yukar# do ru kald#rma prensibine dayan#r. *amand#ran#n kalkm#$ oldu u ykseklikteki skala de eri, cam tp ile $amand#ra aras#ndan geen ak#$kan miktar#n#, birim zamanda geen ktle miktar# (g/sn.) olarak gstermektedir. l aletinin yap#m#nda; skala aral#klar#, s#v#n#n kald#rma kuvveti, $amand#ran#n a #rl# #, kullan#lan s#v#n#n ne oldu u, cam tpn hacimsel de i$imi, $amand#ran#n yzey alan# gibi faktrler dikkate al#narak tasar#m yap#lm#$t#r. Rotametreler hem s#v# hem de gaz iin kullan#lmaktad#r. al#$acak zemine dikey olarak yerle$tirilir. lmn s#hhatli olmas# iin $amand#ran#n lm esnas#nda yzeylere herhangi bir srtnme yapmamas# veya s#v# gei$ini engelleyecek direnler gstermemesi gerekmektedir.

94

'ekil 1.66: Rotametre rne*i

1.10.1.3. Temel Elemanlar&n Seimi Kimya, plastik, tekstil, boya, deterjan gibi o unlukla s#v# ve ak#c# zellik ta$#yan kat# maddelerin ve rnlerin sz konusu oldu u sektrlerde bu malzemelerle ilgili olarak seviye, ak#$ gibi lmlere ihtiya duyulur. Yukar#da verilen lme yntemlerinden uygun olan biri tercih edilir. 1.10.1.4. Temel Elemanlar&n Uygulamalar& Ak#$#n lm, malzemenin bir yerden ba$ka bir yere ta$#nmas# ihtiyac#ndan kaynaklanmaktad#r. rne in; yak#t#n bir kara yolu tankerinden bir ba$ka depoya ktlesel aktar#m# gnlk ihtiyalardand#r. lm; bir malzeme ak#$#n#n niceli ini belirtmek iin ya da bir ak#m debisi olu$turmak ve onu kontrol alt#nda tutmak iin kullan#l#r. o u retimlerde fabrika verimi ak#m#n llebilme ve hassas olarak kontrol alt#nda tutulabilmesine ba l#d#r. Bununla birlikte bir ak#$ lm dzeni uygulanacaksa, bu lm dzeni retime ya da llecek gerece uygun ve ayn# zamanda yeterli olmal#d#r. Ak#$ lme i$lemi yapmadan sadece kontrol alt#nda tutulacaksa ak#$ kontrol valflerinden faydalanmak mmkndr. Ak#$ kontrol valfleri genel olarak ayarlanabilir $ekilde yap#l#rlar. 'stenen ayar seviyesi sabitle$tirilebilir. Ak#$ kontrol valfleri, silindir piston kolu h#z#n#n ayarlanmas#nda 95

kullan#labilir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta; ak#$ kontrol valfinin hibir zaman tam olarak kapat#lamayaca #d#r.

'ekil 1.67: ift ynl ak&, kontrol valfi

'ekil 1.68: Tek ynl ak&, kontrol valfi

'deal ak#$ ler; temini kolay, ucuz, mutlak hassasiyete sahip, sonsuz defa tekrarlanabilir ve sonsuza kadar tamir ve bak#ma gereksinim duymadan al#$#r olmal#d#r. Ancak pratikte byle bir ayg#t mevcut de ildir. rnek uygulama olarak elektromanyetik ak#$ lmn ele alal#m. Elektromanyetik ak#$ lerler; iletken zelli i gsteren s#v#lar#n boru ierisinde olu$turdu u manyetik alan#n llmesi prensibine gre ak#$ len sistemlerdir. Elektromanyetik ak#$ lm Faraday Kanununu esas al#r. Elektromanyetik ak#$ ler s#v#y# iletken olarak kullan#r. *ekil 1.69da grld gibi, elektromanyetik ak#$ ler seri ba l# iki bobine sahiptir. Bobin enerjilendi i zaman, s#v# etraf#nda ak#m etkisi ile bir manyetik alan olu$ur. Boru kenar#na iki iletken elektrot s#v# ak#$#na ve manyetik alana dik olarak yerle$tirilmi$tir. Boru ierisindeki s#v# ak#$kan#n h#z de i$imi manyetik alanda etki yaparak de i$imi elektrotlara iletir. Elektrotlar da l aletine sinyal gnderir. l aletinin alm#$ oldu u sinyalle gstermi$ oldu u de i$im, ak#$ h#z#n#n de i$imi ile lineer bir de i$im gsterir.

96

'ekil 1.69: Elektromanyetik ak&, ler

1.10.1.5. Temel Elemanlar& Yerle,tirme Temel elemanlara olan ihtiyalar belirlendikten sonra gerekli elemanlar uygun $ekilde yerle$tirilir. Ak#$#n kontrol edilece i noktalara ak#$ kontrol valfleri, lm noktalar#na da llecek olan bykl e uygun $ekilde ak#$ lm ayg#tlar# ba lan#r. rne in; $ehir $ebekesine ba l# bir yedek su deposunu ele alal#m. * ebekede su mevcutken su, $ebekeden kullan#l#r ve depoda su eksi i varsa $ebekeden tamamlanmas# istenir. *ebeke suyu kesildi inde depodaki yedek su kullan#l#r. Buna gre $ebekeden kullan#lan suyun miktar#n# lmek iin ana giri$e bir saya ba lan#r. Sayatan nce suyu kontroll $ekilde a#p kapatabilmek iin giri$e vana ve sayatan sonra da depodaki suyun $ebekeye dn$n engellemek iin tek ynl valf ba lanmak gerekir. Ayn# $ekilde ihtiyaca gre depo dn$ne hidrofor vb. ayg#tlar ba lanabilir. Sistemlerin tmnde t#pk# elektrik devrelerinde oldu u gibi devre $emalar# haz#rlan#r ve eleman ba lant#lar# bu $emalar zerinde gsterilir.

1.10.2. Mekanik Ak&, Metreleri

1.10.2.1. Krk ve Diyaframla Hareketli Manometreler Krk ve diyaframla hareketli manometreler konusu Blm 1.9.1.1de anlat#ld# #ndan burada tekrar edilmemi$tir.

97

1.10.2.2. Di*er lme e,itleri Vorteks ak#$ lerler; s#v#larda herhangi bir zellik aramaks#z#n ierisinden geen maddenin hacimsel bykl n hesaplayan ak#$ lm prensibine gre al#$#r. Genellikle buhar, bas#nl# hava, gaz ve s#v#lar#n ak#$ lmnde birok uygulama alan# bulan vorteks ak#$ lerler ok ynll ile en ok tercih edilen ak#$ lerler aras#ndad#r. Ktle ak#$ lerler; Endstriyel uygulamalarda massflowmeter olarak da bilinen ktle ak#$ lerler ierisinde geen maddeyi hacim ve yo unluk hesaplamaks#z#n sadece a #rl#k olarak lmektedir. Hatlarda t#kan#kl# a yol amad# # iin viskozitesi olan s#v#larda kullan#lan bu cihazlar, zellikle tekstil ve kimya sektrne tercih edilmektedir. 1.10.2.3. Ak&, lmleri En yayg#n ak#$ lme uygulamalar#ndan hacimsel ak#$ lmne rnek olarak *ekil 1.70de diskli saya rne i verilmi$tir. Evlerimizde kullanm#$ oldu umuz saya tipidir. Disk yalpal# bir hareket yaparak her bir tam dn$nde belirli bir hacimde s#v#y# giri$ten al#p #k#$a gndermektedir.

'ekil 1.70: Diskli saya rne*i

S#v#n#n ak#$ h#z#na veya geen debi miktar#na gre hareketi artan veya azalan disk bu sal#n#m miktar#n# st k#sm#nda bulunan di$li ark sistemine iletmekte ve diskin her bir sal#n#m# diskin iletmi$ oldu u ak#$kan miktar#nca di$li arklarda i$lem grmektedir. Di$li arklar#n di$li oranlar# ve en stte bulunan numaratr, birim zamandaki diskin iletmi$ oldu u hacim miktar#n# gstermektedir. 98

1.11. S&cakl&k lme ve Kontrol Elemanlar&

1.11.1. Temel Kavramlar
Tm lm sistemlerinde bir referans noktas# vard#r. S#cakl#k lmleri iin de referans noktas# olarak suyun donma s#cakl# # baz al#nm#$ ve bu s#cakl#k 00C olarak kabul edilmi$tir. Bilinen en d$k s#cakl#k ise bir maddenin molekler hareketinin durdu u, herhangi bir #s# enerjisinin olmad# # Mutlak 0 olarak ifade edilen de er, 0 Kelvin (0K) kabul edilmi$tir. S#cakl#k l birimleri aras#ndaki ili$kiler *ekil 1.71de verilmi$tir.

'ekil 1.71: Celcius, Fahrenheit, Kelvin, Rankine s&cakl&k ili,kileri

*ekil 1.71de verilen birimlerin birbirine dn$m iin $u e$itlik yaz#labilir:

C R F 32 K 273 = = = 100 80 180 100

99

1.11.1.1. Termokupl Devreleri ve Ba*lant&lar& Is#t#ld# #nda yap#s#na ve cinsine gre farkl# de erlerde gerilim reten birle$tirilmi$ metal iftlerine termokupl denir. Termo = #s#; kupl = ift anlam#ndad#r. Termokupllar rondelal#, vidal#, i ne ulu, nokta temasl#, yayl# vb. $ekillerde imal edilir ve direkt #s#tmal#, nokta temasl# ya da endirekt #s#tmal# olarak kullan#l#r. Gerekli durumlarda plastik veya metal koruyucu ierisine konur. Kal#nl#klar# 0,5mm - 3mm civar#ndaki llerde birle$tirilen iki ayr# cins metal, birle$me yzeyinden #s#t#ld# #nda birle$meyen ular#nda potansiyel fark# olu$ur. Her metalin retece i gerilim de eri yakla$#k olarak bellidir. Termokuplu olu$turan iftlerden her biri yaln#z ba$#na kullan#labilece i gibi baz# metallerin belli oranda birle$iminden olu$an $ekilde de kullan#labilir. Farkl# metallerin birle$tirilmesiyle olu$turulan metale yeni bir isim verilir. A$a #da bunlarla ilgili rnekler verilmi$tir: Alumel Konstantan Kopel Kromel = %94Nikel + %2,5Manganez + %2Alminyum + %1Silis + %0,5Demir = %55 Bak#r + %45 Nikel = %53 Bak#r + %47 Nikel = %89 Nikel + %10 Krom + %1 Demir

'ekil 1.72: Nokta temasl& termokupl

1.11.1.2. Termokupl Malzemeler ve Yap&s&, Termokupl lme Aletleri Termokupl yap#m#nda kullan#lan baz# metallerin 100oC #s#da retece i yakla$#k gerilim de erleri Tablo 1.17de verilmi$tir.
Tablo 1.17: Termokupl yap&m&nda kullan&lan baz& metallerin 100C0 de retti*i gerilim

rnek: Demir ve platin kullan#larak yap#lan bir termokuplun 100C0 de retmi$ oldu u gerilim de erini bulal#m: Tablo 1.17de grld gibi demir = 1,8mV gerilim retmekte, platinin retti i gerilim de eri ise 0 olarak verilmektedir. Buna gre termokuplun retti i gerilim de eri 1,8V olur.

100

rnek: Bak#r ve nikel kullan#larak yap#lan bir termokuplun 100C0 de retmi$ oldu u gerilim de erini bulal#m: Tablo 1.17de grld gibi bak#r = 0,76mV, nikel = -1,94mV gerilim retmektedir. Buna gre termokuplun retti i gerilim de eri 2,68mV olur.

Resim 1.66: Dijital termokupl

1.11.1.3. Elektrik Kar&,ma (Parazit) 'deal olarak termokuplu okuma cihaz#na ba layan kablo, termokupl ile ayn# metalden yap#l#r. Bununla beraber bunun endstriyel uygulamalarda iki dezavantaj# vard#r. 'lk olarak birok termokupl metalleri yksek elektrik direncine sahiptir. Byk fabrikalarda 1000 metre veya daha fazla a #r gsterge iletkenlerinin kullan#lmas#n# gerektirir. Bu pahal# olmakla beraber ayn# zamanda kablonun ta$#nmas#n# da zorla$t#r#r. 'kinci olarak duyarl# termokupllarda (rne in; B, R ve S tiplerinde) fiyat yksek olabilir. Bu sorunlar# ortadan kald#rmak iin denkle$tirme kablolar# kullan#l#r. Bu kablolar esas metalden yap#l#r ve direnleri termokupl malzemesinden daha d$ktr. S#n#rland#r#lm#$ bir evre s#cakl#k aral# # zerinden termoelektrik zellikleri termokupla uyan ala$#mlar kullan#l#r. J ve T tipleri gibi temel metal termokupllar# di erlerine gre ucuz ve d$k direnli metaller kullan#r. Bu sebeple normal olarak termokupl ile ayn# metalden kullanarak tesis edilir. 101

1.11.2. Termal Sistem e,itleri

1.11.2.1. Bourdon Eleman&, S&cakl&k Kar,&l&*& Metal termometreler cam termometrelere benzer prensiple al#$#r. S#v# haznesi metal olup genelde paslanmaz elikten yap#l#r. 'erisinde s#v# olarak c#va veya alkol kullan#l#r. Hazneye ba l# olan k#lcal boru ile di er ucu bas#n alt#nda genle$me yapan bourdon gsterge diye tan#mlanan bas#n lere ba l#d#r; ancak bu gsterge bas#n lmez, skalas# s#cakl#k lmne gre kalibre edilmi$tir. S#cakl# #n etkisinde kalan hazne ierisindeki s#v#n#n genle$mesi ile olu$an bas#n etkisi gstergede s#cakl#k olarak okunacakt#r. Haznenin metal olmas# l aletini dayan#kl# k#lmakta ve endstride yayg#n olarak kullan#lmaktad#r.

Resim 1.73: Metal hazneli termometre ve i yap&s&

102

1.11.2.2. Diren S&cakl&k Dedektrleri o u metal #s#t#ld# #nda elektriksel direnci artar. S#cakl#kla elektriksel diren lineer bir de i$im gsterir. Malzemenin bu zelli i kullan#larak s#cakl#k llebilir. Bunun iin iletken malzeme, bir kpr devresindeki direnlerden birinin yerine ba lan#r. Malzemenin direnci s#cakl#kla de i$ti inde kprnn de dengesi de i$ir. Bu de i$im elektronik bir devre ile s#cakl#k gstergesine iletilir. S#cakl#kla de i$en diren de eri $u formlle bulunur: Rt = R0 (1 + 1 t) Rt = Malzemenin t s#cakl# #ndaki diren de eri (2) R0 = Malzemenin oC s#cakl# #ndaki diren de eri (2) t = S#cakl#k de eri (oC) 1 = Malzemenin diren s#cakl#k sabiti
Tablo 1.18: Baz& metallerin . de*erleri

Metal Bak#r Gm$ Nikel Platinum

S#cakl#k sabiti (') 4,3. 10-3 3,9. 10-3 6,5. 10

-3

3,9. 10-3

rnek: Nikel bir malzeme 0oCde 1002 diren gstermektedir. S#cakl#k 20oCye #kar#ld# #nda direnteki de i$im miktar#n# bulal#m: Rt = R0 (1 + 1 t) = 100 (1 + 6,5.10-3 . 20) = 1132 Diren de i$im miktar#: 3t = Rt R0 = 113 100 = 132 1.11.2.3. I,&n&mla Yksek S&cakl&k lm (Pirometri) 960 Cnin stndeki s#cakl#klarda lm i$lemi, ITS-90 S#cakl#k le i Planck I$#n#m Kanununa gre olu$turulur. Bu yntem; uzaktan (llen nesneye dokunmadan) ve olduka h#zl# s#cakl#k lmlerine olanak sa lad# # iin demir-elik, tekstil, lastik, cam, k #t, imento, g#da vb. sektrlerde kullan#l#r. zellikle lm cihaz#n#n malzemeye zarar verebilece i veya cismin uzak ve ula$#lamayacak bir konumda oldu u durumlarda, askeri ve sivil amal# termal kamera ile gece gr$ drbnleri gibi sistemlerde tercih edilir.

103

1.11.2.4. Radyasyon Pirometri e,itleri Radyasyon pirometri; s#cakl# # lmek amac#yla kullan#lan bir cihaz trdr. Kar$#s#na tutulan s#cak metal ya da herhangi benzer bir materyalden yay#lan #s#n#n dalga boyunu lerek ba l# bulundu u bir evirici yard#m# ile say#sal bir de er olarak gsterir. Pirometre, hareket hlindeki bir cismin s#cakl# #n#, o cisme temas etmeden llmeyi mmkn k#lar.

Resim 1.67: Pirometre

1.11.2.5. S&cakl&k Kontrol Metotlar& S#cakl#k lme cihaz# olan termometre vb. cihazlar s#cakl# # okumak amac#yla kullan#l#rken, belki de endstriyel uygulamalarda s#cakl#k lmnn byk bir k#sm# kontrol amac#yla yap#l#r. Bu sebeple s#cakl#k kontrol edicilerin pek ok e$idi vard#r. Bunlardan baz#lar# $unlard#r: Termostat: Kontrol ili$kisi genellikle elektrik temas# olan bir ayg#tt#r. Ancak valf gibi baz# kontrol fonksiyonu do rudan lme hareketi taraf#ndan kontrol edilir. Bu tr bir cihazda, elektrik temas#n#n a#l#p kapanmas#n# sa layan, kat#lar#n genle$me prensibidir. Bunlardan ba$ka genle$me teknikleri de kullanmak mmkndr (motorlu ta$#tlarda kullan#lan termostatlar gibi). Temasl& kadranl& termometre: Termostattaki ilk geli$me, temasl# kadran termometrelerinin kullan#lmas#d#r. Bu cihaz#n kadran# ikinci bir ibre ta$#r. Bu ibrenin konumu kullan#c# taraf#ndan ayarlan#r. Gsterge ibresi ayar noktas# ibresi zerine geldi inde birbirleriyle elektrik temas# yapar. 'brelerden geen ak#m, yk kontrol eden elektrik rlesini al#$t#r#r. Elektronik devreli s&cakl&k kontrol: Elektronik cihazlara giri$ ya termokupl ya da diren termometreleriyle yap#l#r. o u elektronik kontrol edicilerde mikroi$lemciler kullan#lmaktad#r. Baz# cihazlar birden fazla s#cakl#k kontrol devresi ierebilir. Do al olarak devrede mikroi$lemci kullanmak, bilgisayara do rudan uygunlu un sa lanmas#n# basit bir i$ haline getirir.

104

1.12. S&v& Seviyesi lme ve Kontrol Elemanlar&

S#v# seviye lm, otomobil ve uak gibi aralar#n yak#t depolar#nda, ya lama sistemlerinde veya depolama amal# tanklarda byk nem ta$#maktad#r. Gnmzde teknolojinin de geli$mesiyle s#v# seviyesini belirlemede kullan#lan metot say#s# artmaktad#r.

1.12.1 Gstergeler
Tank ierisindeki s#v#n#n seviyesi hakk#nda bilgi sahibi olmak ve grntlemek amac#yla gstergeler kullan#l#r. Gstergeler, kullan#ld#klar# yer veya kullan#m alan#na gre farkl# trde olabilir. *ekil 1.74te s#v# seviye tespiti LED gsterge ile yap#lmaktad#r. Her LEDde yand# #nda s#v# seviyesinin tam dolu oldu u grlr. Sadece LED3 yan#yor ise s#v#n#n azald# # anla$#l#r. Bu yntemde s#v#lar#n iletkenli inden faydalan#l#r. Devre $emas#ndaki depo iinde bulunan iletken s#v#n#n seviyesi ykseldike deponun dibindeki diren ile devreyi tamamlayan elektrotlardan ak#m akacakt#r. Bylece elektrotlar#n beyzine ba l# transistrler iletime geer ve kolektrlerindeki LEDler yanar. *ekil 1.75te tank seviye gstergesi grlmektedir.

'ekil 1.74: Elektrot yntemiyle seviye lm

'ekil 1.75: Tank seviye gstergesi

1.12.2. Kald&rma Seviye Kontrolrleri

1.12.2.1. Yzen Tip 'amand&ra *amand#ral# seviye lme sistemleri, s#v#lar#n kald#rma kuvveti prensibine gre al#$an basit yap#l# sistemlerdir. Bu sistemde $amand#ra a$a # ynl yer ekimi ile s#v#n#n kald#rma kuvvetinden kaynaklanan yer ekimine z#t ynl iki kuvvete maruz kal#r (* ekil 1.76). Gnmz teknolojisinde gerilim blc zelli ine sahip s#v# seviye gstergeli $amand#ralar da bulunmaktad#r (*ekil 1.77). 105

'ekil 1.76: 'amand&ra yntemiyle seviye lm 'ekil 1.77: Gerilim blc ,amand&ra

Depolar#n doluluk durumu e$itli yntemlerle llebilmektedir. *amand#ral# seviye lm sistemlerini mekanik ve elektrik sistemli olarak iki gurupta incelemek mmkndr. *ekil 1.78de grld gibi mekanik sistemler genellikle bir makara etraf#ndan geirilmi$ ip ve ipin iki ucuna ba lanm#$ $amand#ra ve kar$# a #rl#ktan olu$ur. Kar$# a #rl#k $amand#ra a #rl# #ndan daha kk de erdedir. S#v# seviyesinin artmas#yla s#v# yzeyindeki $amand#ra suyun kald#rma kuvveti ile ykselerek kar$# a #rl#kta ipin gergin durmas#n# sa lar. S#v# seviyesi d$erse $amand#ra kar$# a #rl# a gre daha a #r oldu u iin s#v# seviyesi ile birlikte a$a # iner. *amand#radaki bu de i$im ipin dolanm#$ oldu u makarada dnme etkisi yapar. Makara zerine ba lanan bir ibre ve skalaland#r#lm#$ gsterge, s#v# seviyesindeki de i$imi gsterir.

'ekil 1.78: Mekanik sistemli seviye kontrolr

106

Baz# $amand#ral# sistemler mekanik olarak lm yapmaz. #k#$lar#ndan elektriksel veya optik sinyaller al#narak lm yap#l#r. Depo doluyken $amand#ra yukar# hareket eder ve potansiyometrenin direnci azal#r. Azalan diren potansiyometreden daha fazla ak#m geirir ve src kabininde bulunan depo gstergesi (ampermetre) ibresi maksimum de eri gsterir. Depo bo$ald#ka $amand#ra a$a # do ru iner ve potansiyometrenin de eri byr. Diren de eri byyen potansiyometre az ak#m geirir. Bu ise ampermetrenin ibresini sapt#r#r.

'ekil 1.79: Elektriksel sistemli seviye kontrolr rnekleri

1.12.2.2. Ta,&rmal& Tip 'amand&ra Uzun borusal bir $amand#ra, s#v#ya dald#r#ld# #nda derinlikle orant#l# olarak yukar#ya do ru bir kuvvet uygular. Bu tip $amand#ralar ta$#r#c#lar olarak da tan#mlan#r. o u uygulamalarda s#v# seviyesini lmek ya da seviyeyi gzle grmek amac#yla kullan#l#r. *ekil 1.68de ta$#rmal# tip $amand#ra kullan#lan elektrikli su #s#t#c#s# ve ay makinesi rne i verilmi$tir.

Resim 1.68: Ta,&rmal& tip ,amand&ra kullan&lan cihaz rnekleri

107

1.12.3. Statik ve Diferansiyel Bas&n Seviye Kontrolrleri

Hassas rezistif diyafram# kullanan statik alg#lay#c#lar, endstride statik bas#nc#n srekli olarak izlenmesi gereken uygulamalar iin geli$tirilmi$tir. Tank seviyelerinin izlenmesinde, endstriyel proseslerin geri besleme kontrol sistemlerinde ve iklimlendirme sistemlerinde kullan#lmaktad#r. Dinamik bas#n alg#lay#c#lar#, piezoelektrik etkiyi kullan#r. 400kHz gibi ok yksek bir frekans aral# #nda do rusal #k#$ verebilir ve byk statik bas#n de erlerinin zerindeki yksek frekansl# fakat kk genlikli dalgalanmalar# lebilir. Endstride pompa bas#nc#n#n, hidrolik ve pnmatik bas#n hatlar#n#n izlenmesi ve kontrol; ak#$ kaynakl# titre$imlerin incelenmesi, kavitasyon, su darbesi, pulsasyon, akustik lmler, havac#l#k testleri, valf dinami i, patlay#c# ve silah testleri, iten yanmal# motor testleri bu alg#lay#c#lar kullan#larak yap#labilmektedir. *ekil 1.80de grld gibi bas#n seviye kontrolrleri tank ierisine yerle$tirilmi$ bas#n lerlerde s#v# veya gaz bas#nc# ile elde edilen gerilimler bir voltmetre yard#m#yla grntlenir. zellikle otomobillerin ve uaklar#n su ve ya lmleri bu yntemle yap#lmaktad#r.

'ekil 1.80: Bas&n de*i,imi ile seviye lm

Bas#nl# hava kayna #ndan (kompresr vb.) gnderilen hava, ayar vanas#ndan geirilerek bir T ba lant# vas#tas#yla s#v# dolu kaba ve gsterge veya bas#n sensrne gnderilir (* ekil 1.81). Ayar vanas# ile bas#nl# hava miktar# ayarlanarak gsterge bas#n de eri s#f#rlan#r. Kap ierisinde s#v# seviyesi ykseldike hava borusundan kap ierisine gelen bas#nl# hava direnle kar$#la$aca # iin s#v# ierisinden atmosfere #kan kabarc#klar hlindeki hava miktar# azal#r ve hava borusu ierisine ters bas#n yapar. Bu ters bas#n gstergede i nenin sapmas#n# sa lar. Bu sapma de eri de i$imi s#v#n#n ykselmesi ile do ru orant#l#d#r. S#v# ne kadar ykselirse, o oranda bas#n gstergesinde sapma olur. Bas#n gstergesindeki bu sapma s#v# yksekli i olarak skalaland#r#l#p kalibre edilirse, gstergede s#v#n#n ne kadar ykseldi i okunabilir.

108

'ekil 1.81: Bas&n de*i,imi ile seviye lm

1.12.4. Gama Radyasyon Seviye Kontrolrleri

X veya gama #$#nlar# kullan#lan seviye lmlerinde kaynak ve alg#lay#c# *ekil 1.82de grld gibi kab#n d#$ taraf#na kar$#l#kl# olarak yerle$tirilir. Kaynak ve alg#lay#c# etrafa radyasyon samas#n diye kur$un muhafaza ierisine al#n#r. Kayna #n yayd# # #$#nlar kab# a$acak, kat#y# da alg#layacak sevide olmal#d#r. Bu durumda kap bo$ken kayna #n yayd# # #$#nlar alg#lay#c# taraf#ndan alg#lan#r. Kat# veya s#v# seviyesi kaynak ile alg#lay#c# aras#n# a$t# #nda alg#lay#c#n#n kaynakla olan ileti$imi kesilir.

'ekil 1.82: Tekli sabit seviye gstergesi

1.12.5. Seviye Kontrolrlerinin Elektriksel letkenli*i

*ekil 1.83te grld gibi s#v# seviyesinin llmesinde s #v# n# n iletkenli inden faydalan#lmaktad#r. ' letken iki ubuk, tank ierisine yerle$tirilip tank zerine ba lanm#$t#r. Bu ubuklar#n direnleri ohmmetre ile llmektedir. S#v#, ubuklardan daha a$a #ya d$t nde ohmmetre diren gstermez. S#v#, ubuklara ilk temas etti inde maksimum diren de eri okunur. S#v# seviyesi ykseldike diren de eri d$er. 109

Tank tam doldu unda diren minimum olur. Analog ohmmetrelerde diren de eri kldke ibre soldan sa a do ru hareket eder. Minimum ve maksimum diren de erleri aras# kalibre edilerek s#v# seviyesi llebilir.

'ekil 1.83: S&v&n&n iletkenli*inden faydalanarak seviyesinin llmesi

110

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

,lem Basamaklar&
A#k dng ile kapal# dngnn fark#n# tespit ediniz. Sensrleri, alg#lad#klar# byklklere gre s#n#fland#r#n#z.

neriler
'lgili konular# modlden inceleyiniz. Sensrleri incelemeden nce modlden ilgili k#s#mlara gz at#n#z. Hangi byklkleri, hangi sensrlerin alg#lad# #n# renmeye al#$#n#z.

Elektronik servo mekanizma prensiplerini ve motor kontrol sistemlerini modlden inceleyiniz. Motor kontrol ve servo sistemlerini rendi iniz bilgileri $u web inceleyiniz. sayfalar#ndan ara$t#r#n#z: http://uzak.mersin.edu.tr/UZAK/TP/En dElo/Eln-235/eln235.html 'lgili konular# modlden inceleyiniz. MEB yay#nlar#ndan B'LG'SAYARLI NMER'K KONTROL KONUSUNA G'R'* kitab#ndan nmerik kontrol Nmerik kontrol sistemlerini reniniz. sistemleri konusunu ara$t#r#n#z. Okulunuzda veya evrenizdeki i$yerlerinde CNC tezghlar#n# kullananlardan yard#m isteyiniz. Programlanabilir kontrolrleri incelemeden nce modlden ilgili kontrolrleri k#s#mlara gz at#n#z. Okulunuzda veya evrenizdeki i$ yerlerinde kullan#lan PLC cihazlar#n# inceleyiniz.

Programlanabilir tan#y#n#z.

'lgili konular# modlden inceleyiniz. MEB yay#nlar#ndan B'LG'SAYARLI Endstriyel robotlar#n endstride NMER'K KONTROL KONUSUNA kullan#m alanlar#n# ara$t#r#n#z. G'R'* kitab#n#n 257-263. sayfalar#ndan endstriyel robotlar konusunu reniniz.

111

 Is# ile s#cakl#k aras#ndaki fark# modlden reniniz. Valflerin elektrikle nas#l kontrol edildi ini modlden inceleyiniz. Valfleri ve e$itli byklkleri len Bas#n lme elemanlar#n# modlden ve kontrol eden elemanlar# tan#y#n#z. reniniz. Atmosfer bas#nc# konusunu incelemek iin $u web sitesine giriniz: www.meteor.gov.tr/2006/genel/genelmetaletler.aspx

112

LME VE DE ERLEND RME LME VE DE ## ERLEND RME

A$a #daki cmleleri do ru veya yanl#$ olarak i$aretleyiniz. Faaliyette kazand# #n#z bilgi ve becerileri lnz. 1. '$lem de i$kenini srekli olarak alg#layan ve len enstrman ayg#tlar#na verici (transmitter) denir. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Bas#n yaz#c#s#n# ifade etmek iin PY harfi kullan#l#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Yaz#c# ya da kaydediciyi (recorder) ifade etmek iin Y harfi kullan#l#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* A#k dng ile kapal# dng aras#ndaki temel fark; kapal# dngde geri besleme sisteminin bulunmas#d#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Bilgisayar kullanmak verileri kolayca s#ralay#p kaydedebilme avantaj# sa lar. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Derleyici evrim d#$# al#$#r, program yaz#ld#ktan sonra derlenerek makine diline evrilir ve kullan#c#n#n yazd# # kaynak programa olan ihtiya biter. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Bas#n yer ekimi ivmesiyle ters orant#l#d#r. Yer ekimi ivmesinin kk oldu u yerlerde bas#n de eri byk olur. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Nem sensr olarak termistr (PTC ve NTC), termostat vb. elemanlar kullan#l#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Say#sal bilgileri geici veya kal#c# olarak depolayan birimlere haf#za ya da bellek (memory) denir. Bellekler verileri ya da programlar# saklamak amac#yla kullan#l#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* VEYA i$lemi: #k#$ A x B (A arp# B) olarak ifade edilir. A ve B de i$kenlerinin en az bir tanesinin 0 olmas# durumunda sonu daima 0d#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI*

2. 3. 4.

5. 6.

7.

8.

9.

10.

DE#ERLEND RME
Cevaplar#n#z# cevap anahtar#yla kar$#la$t#r#n#z ve do ru cevap say#n#z# belirleyerek kendinizi de erlendiriniz. Yanl#$ cevaplad# #n#z sorularla ilgili konulara dnerek renme faaliyetlerini tekrarlay#n#z. 113

PERFORMANS DE #ERLEND RME PERFORMANS DE #ERLEND RME

Bir arkada$#n#zla birlikte yapt# #n#z uygulamay# de erlendirme le ine gre de erlendirerek eksik veya hatal# grd nz davran#$lar# tamamlay#n#z.

De*erlendirme ltleri ,lem Basamaklar&

1. A#k dng ile kapal# dngnn fark#n# tespit ettiniz mi? 2. Sensrleri alg#lad#klar# byklklere gre s#n#fland#rabildiniz mi? 3. Motor kontrol sistemlerini yeterince inceleyebildiniz mi? 4. Nmerik kontrol sistemlerini yeterince inceleyebildiniz mi? 5. Programlanabilir kontrolrleri tan#yabildiniz mi? 6. Endstriyel robotlar#n sanayide kullan#m alanlar#n# belirtebildiniz mi? 7. Otomatik proses kontrol valflerini yeterince inceleyebildiniz mi? 8. Bas#n lme ve kontrol elemanlar#n# tan#yabildiniz mi? 9. Ak#$ ve s#cakl#k lme ve kontrol elemanlar#n# tan#yabildiniz mi? 10. S#v# seviyesi lme ve kontrol elemanlar#n# tan#yabildiniz mi? DZENL VE KURALLARA UYGUN ALI'MA 11. Mesle e uygun k#yafet (nlk) giydiniz mi? 12. al#$ma alan#n# ve aletleri tertipli, dzenli kulland#n#z m#? 13. Laboratuvar ortam#n#n temizli ine ve dzenine dikkat ettiniz mi? 14. '$lem basamaklar# s#ras#na uygun davrand#n#z m#? 15. Zaman# iyi kulland#n#z m#?

Evet

Hay&r

DE#ERLEND RME
Yapt# #n#z de erlendirme sonunda Hay#r $eklindeki cevaplar#n#z# bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsan#z renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksiklerinizi ara$t#rarak ya da retmeninizden yard#m alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplar#n#z#n tamam# Evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

114

#RENME FAAL YET -2 #RENME FAAL YET -2

AMA
Endstriyel elektronik sistem uygulamalar#n# yapabileceksiniz.

ARA 'TIRMA ARA 'TIRMA

Bu faaliyet ncesinde $unlar# yapman#z# tavsiye ederiz: 1. 2. 3. 4. 5. Gerilim ve frekans kontrolrlerini ara$t#r#n#z. Bozucu olmayan test ayg#tlar# hakk#nda n bilgi edininiz. Diren kayna # ayg#t# hakk#nda n ara$t#rma yap#n#z. Dielektrik ve indksiyonla #s#tma hakk#nda bilgi edininiz. Vin, baskl ve tutma aralar# hakk#nda ara$t#rma yap#n#z.

Elde etti iniz bilgileri bir rapor halinde haz#rlayarak s#n#f#n#zda retmen ve arkada$lar#n#za sununuz.

2. ENDSTR YEL ELEKTRON K S STEM UYGULAMALARI

2.1. Gerilim ve Frekans Kontrolrleri
Endstriyel elektronik uygulamalar#nda g kontrol yap#l#rken amaca uygun yntem seilir. rne in; basit bir #s#t#c#n#n termostat ile kontrol edilmesi yeterli olurken AC $ebeke gerilimiyle al#$an lamba, motor vb. basit yklerin kontrolnde de basit elektronik devreler kullanmak gerekir. Baz# durumlarda ise ok fonksiyonlu elektronik devreler kullanmak gerekebilir. ok basit gibi gzkmesine ra men DC gerilimi ykseltmek olduka zordur. D$rmek ise ok kolayd#r. rne in; otomobillerde kullan#lan DC 12V ak gerilimini 6V yapmak iin basit bir regle devresi yeterlidir; ancak 12V gerilimi 19V yapmak iin nce DC 12V, AC gerilime dn$trlmesi sonra transformatr ile 19 volta ykseltilmesi ard#ndan tekrar do rultulup filtre edilmesi gerekir.

2.1.1. AC Gerilim Kontrol

AC gerilimi kontrol etmek iin ilk akla gelen en basit yntem transformatr kullanmakt#r. rne in; $ebeke gerilimini AC 12 volta d$rmek iin 220V/12V d$rc transformatr kullan#l#r. E er elimizde AC 12V gerilim var ve bunu 220 volta #karmak istiyorsak 220V/12V d$rc transformatr bu amala da kullanabiliriz; ancak bu defa transformatrn 12V #k#$ ular#na elimizde mevcut olan 12 voltluk gerilimi giri$ yapar#z, 220V giri$ ular#n# da #k#$ olarak kullan#r#z. Baz# durumlarda transformatr kullanmak pek pratik olmayabilir. Evlerde kullan#lan triyakl# lamba karartma devrelerinde faz kontrol i$lemi 115

yap#l#r; AC gerilimin alternanslar#n#n tamam# yerine bir k#sm# kullan#larak g d$rlr. Bu $ekilde lamban#n parlakl# # ayarlan#r. 2.1.1.1. Aktif Cihazlara Genel Bak&, AC gerilimle al#$an cihazlardan o u do rudan $ebeke gerilimini kullan#r ve d#$ar#dan mdahaleye ihtiya duymaz. Lamba, buzdolab# vb. ayg#tlar do rudan $ebeke gerilimine ba lan#r ve $ebeke gerilimindeki dalgalanmalardan etkilenir. *ebeke gerilimi a$#r# d$t nde ya da ykseldi inde zarar grme ihtimalleri olduka yksektir. *ebeke geriliminde meydana gelen dalgalanmalar, baz# cihazlar#n g katlar#nda kontrol alt#na al#n#r. Televizyon, mzik seti, bilgisayar vb. cihazlar#n g devreleri AC 90V ile 250V aras#ndaki dalgalanmalar# rahatl#kla kontrol alt#nda tutabilir. Bunlardan ba$ka, gc kontrol edilerek al#$an cihazlar vard#r. Devir ayarl# matkap, parlakl# # ayarlanabilen lamba vb. cihazlar#n duruma gre kontrolnn yap#labilmesi iin d#$ar#dan kontrol d meleri vard#r. Bu tr cihazlar#n g ayarlamas# genellikle faz veya frekans kontrolyle yap#l#r. 2.1.1.2. ON-OFF Kontrol On-Off kontrolde giri$ gerilimi de eri (VG) referans seviyesinin (VR) alt#ndayken #k#$ sinyali (V) kapal#d#r (OFF). Giri$ de eri referans seviyesinin zerine #kt# #nda #k#$ sinyali a#l#r (ON). Bazen bunun tersi de olabilir, bu tamamen devre dizayn#na ba l#d#r. *ekil 2.1de verilen dalga $ekline gre giri$le #k#$ ayn# fazda al#$#r. Bu $u anlama gelir; giri$ de eri referans de erini a$t# #nda #k#$ vard#r, giri$ de eri referans de erinin alt#na d$t nde #k#$ yoktur.

'ekil 2.1: On-Off kontrol giri,/&k&, dalga ,ekilleri

116

On-Off kontrol sistemlerinde osilasyonu nlemek amac#yla referans noktas# geni$letilir. Bu geni$letme i$i histerisis band# ile olu$turulur. Histerisis band# olu$turma yntemlerinden birisi de schmitt tetikleyici devresi kullanmakt#r. Belli bir referans gerilimine gre iletime geme noktas# referans noktas#ndan byk, kesime gitme noktas# referans noktas#ndan kk olan devrelere schmitt tetikleyici devresi denir. Bilinen klasik tip devrelerde referans noktas# bir tanedir ve bellidir. Devre, iletime geti i noktan#n hemen alt#nda kesime gider. Schmitt tetikleyici devresinde alt tetikleme noktas# (ATN) ve st tetikleme noktas# (TN) olmak zere iki adet tetikleme noktas# vard#r (*ekil 2.2).
V V min. ATN TN V max.

'ekil 2.2: Histerisis e*risi

ATN ile TN aras#ndaki bant geni$li ine histerisis denir. Histerisis, zellikle kullan#lan ve olmas# istenen bir zelliktir. rne in; bir kalorifer kazan#n#n termostat# 500Cye ayarlans#n; s#cakl#k 500Cnin stne #kaca # anda devre durur. 500Cnin alt#na d$ece i anda tekrar al#$#r, k#sa sre sonra tekrar durur. Bu durum osilasyona sebep olur. Is#t#c# devresi srekli al#$#r, durur. Devreye histerisis zelli i eklendi inde, #s#t#c# devresi 550Cye kadar al#$#r, 550C olunca durur. S#cakl#k 450Cnin alt#na d$nceye kadar al#$maz. 450Cnin alt#na d$nce al#$#p #s#tma i$lemine geer, s#cakl#k 550C olunca al#$may# keser. Bylece kk s#cakl#k de i$imleri devrenin al#$mas#n# etkilemez ya da schmitt tetikleyici devresi giri$ine bir sinzoidal i$aret uyguland# #nda belli bir de ere kadar tetiklenmez, tetiklendikten sonra #k#$ de eri de i$mez. Giri$ belli bir seviyenin alt#na d$ene kadar da #k#$ gerilimi de erini korur. Devrenin bu zelli inden yararlanarak sinzoidal sinyaller kare dalgaya evrilebilmektedir. *ekil 2.3teki devrede T1 kesimdeyken RC1, RB1, RB2 direnleri kaynak gerilimine do rudan ba l# olduklar#ndan VB2 gerilimi T2yi iletimde tutar. #k#$ gerilimi minimum de erini al#r. Bu gerilimin de eri RC2 / RE oran#yla do ru orant#l# olarak de i$ir. T1 iletime geirildi inde VC1 noktas# ile VE noktas# potansiyelleri birbirine yakla$#r. VE > VB2 olaca #ndan T2nin B E aras# yeterli polarmay# alamaz ve T2 kesime gider. T2nin C E aras# direnci byr. #k#$ gerilimi maksimum de erini al#r.

117

'ekil 2.3: Schmitt tetikleyici devresi

'ekil 2.4: Histerisis band& kullan&lan On-Off kontrol giri,/&k&, dalga ,ekilleri

*ekil 2.4te referans noktas# geni$letilmi$ (histerisis band#) On-Off kontrol devresine ait giri$/#k#$ dalga $ekilleri verilmi$tir. Giri$ sinyali TN (st tetikleme noktas#) zerine #kt# #nda #k#$ maksimum, ATN (alt tetikleme noktas#) alt#na d$t nde #k#$ minimum olmaktad#r.

118

2.1.1.3. Faz Kontrol Kullan&m& AC ile beslenen devrelerde g kontrol yapman#n yntemlerinden biri de faz kontrol yntemidir. Bu yntem kullan#larak faz#n tamam# yerine bir k#sm# kullan#larak d$k g elde edilir. *ekil 2.5te de grld gibi pozitif bir alternans normal olarak 00 den ba$lar 1800 de biter. Negatif alternans ise 1800 den 3600 ye kadar devam eder.

'ekil 2.5: Pozitif ve negatif alternans dereceleri

Triyak#n iletime geirildi i noktaya ba l# olarak alternans#n izin verilen k#sm#ndan itibaren ak#m gei$i olu$ur. Ak#m geti i srece yk zerinde gerilim d$m olur. Yk zerindeki gerilimin etkin de eri tetikleme a#s# de i$tirilerek ayarlanabilir. Yk olarak lamba, #s#t#c#, niversal motor, kontaktr, kaynak makinesi, havya vb. kullan#labilir. Endktif yklerde triyak#n zarar grmesini nlemek amac#yla *ekil 2.6daki gibi triyaka paralel olarak bir diren (R2) ve kondansatr (C2) ba lan#r.

'ekil 2.6: Triyakla faz kontol yapan devre rne*i

rnek: *ekil 2.7deki devrede potansiyometrenin de erini de i$tirerek ve triyak#n 900 de tetiklendi ini varsayarak yk ve triyak zerindeki sinyalleri izelim. Triyak#n pozitif alternansta 900 de tetiklenmesi demek; ayn# zamanda negatif alternansta da 2700 de 119

tetiklenmesi demektir. Buna gre AC besleme geriliminin pozitif alternans#n#n 00 - 900 aras#, negatif alternans#n#n ise 1800 - 2700 aras# triyak kesimdedir. Triyak kesimde iken AC besleme gerilimi, oldu u gibi triyak zerinde grlr. Triyak kesimdeyken ayn# zamanda yk g alm#yor durumdad#r. Bu durumda yk zerinde gerilim d$m olmaz. Triyak iletime geti inde; triyak zerindeki gerilim s#f#ra yak#n olur. Triyak iletimdeyken lamba yanar ve AC besleme gerilimi yk zerinde grlr.

'ekil 2.7: Faz kontrol kullan&m& rnek dalga ,ekilleri

120

2.1.2. DC Gerilim Kontrol

Bir gerilim de erini ba$ka bir gerilim de erine evirmek iin ykseltme ya da d$rme yapmak amac#yla da kullan#lan devrelere konvertisr denir. Giri$ AC veya DC, #k#$ AC veya DC olabilir. Giri$le #k#$ ayn# zellikte olabilece i gibi farkl# zellikte de olabilir. Giri$ ve #k#$#n zelli i dikkate al#narak kullan#lacak devre tipi seilir. Giri$le #k#$ aras#ndaki ili$ki a$a #dakilerden herhangi biri olabilir:

*ekil 2.8de DCden DCye dn$mn e$itli a$amalar# grlmektedir. 'lk a$amada; DC giri$i ACye evirmek iin bir osilatr devresi kullan#l#r. Basit bir osilatr #k#$#nda kare dalga sinyal elde edilir. Frekans# 50 Hz olan sinzoidal gerilim elde edebilmek iin profesyonel elektronik devrelere ihtiya duyulur. Konvertisr; DCyi ACye eviren elektronik devrelerin genel ad#d#r. 'kinci a$amada; AC gerilim istenilen de erde de ilse, trafo yard#m#yla istenilen gerilim de erine dn$trlr. Genellikle profesyonel tip konvertisrlerde 12 voltluk ak ular#ndaki DC gerilim AC gerilime dn$trlp bir transformatre girilerek 220 volta ykseltilir. Bu gerilimle e$itli elektronik cihazlar al#$t#r#labilir. Son a$amada; AC gerilimi DC gerilime evirmek iin do rultma ve filtre devreleri kullan#l#r.

'ekil 2.8: DC / DC dn,m a,amalar&

2.1.2.1. ACden DCye ACyi DCye eviren devrelere do*rultma devresi denir. DC gerilim gerekli yerlerde direkt kullan#labilece i gibi, ak ya da $arjl# pilleri $arj etmekte de kullan#labilir. *arj amac#yla kullan#lan devrelerin #k#$lar# genellikle darbeli olur. zellikle filtre ya da 121

regle kullan#lmayabilir; ancak elektronik cihazlar# al#$t#rmak iin do rultma devrelerinin #k#$#na filtre ve regle devreleri ba lamak gerekir. Regleli do rultma devrelerinde, reglasyonu sa lamak iin zener diyot, transistr ya da entegre kullan#labilir. *ekil 2.9daki devrede P1 ve P2 ular# primer, S1 ve S2 ular# sekonder sarg# ular#d#r. Transformatrn primer sarg# ular# giri$, sekonder sarg# ular# ise #k#$ olarak kullan#l#r. Primer ular#na uygulanan gerilim, sekonder sar#m say#s#na ba l# olarak d$rlr ya da ykseltilir. *ekil 2.9daki devrede 220V olan giri$ gerilimi 2 x 12 volta d$rlmektedir. Prensip olarak primer sarg#s# giri$ olarak kullan#lmas#na ra men #k#$ olarak kullan#ld# #nda da al#$#r; ancak verim daha d$k olur. *ekil 2.9daki devrenin S0-S1 veya S0-S2 ular#na 12V ya da S1-S2 ular#na 24V uyguland# #nda P1-P2 ular#ndan 220V al#n#r.

'ekil 2.9: AC / DC dn,m iin do*rultma devresi rne*i

'ekil 2.10: Sabit 5V &k&, veren transistrl regle devresi rne*i

'ekil 2.11: Sabit 12V &k&, veren entegreli regle devresi rne*i

'ekil 2.12: Sabit -12V &k&, veren entegreli regle devresi rne*i

122

'ekil 2.13: &k&,& potansiyometre ile ayarlanabilen g kayna*& rne*i

2.1.2.2. DCden ACye DC gerilimi ACye evirmenin temel mant# #; kendi kendine sal#n#m yapan bir osilatr devresi yapmak ve retilen gerilimi transformatrle ykseltmektir. DC gerilimi, AC gerilime evirme i$lemi konvertisr devreleriyle yap#l#r. Tek Transistrl Konvertisr

*ekil 2.14teki devrede besleme gerilimi uyguland# #nda transistrn kolektr L2 zerinden, beyz ucu da direnle birlikte L1 zerinden +12 volta ba lan#r. Transistrn beyz ak#m# L1 zerinden de geer. L1den geen beyz ak#m#, L2 yoluyla kolektrden de ak#m gemesine sebep olur. Bobinlerden geen ak#m yava$ yava$ artarken bobinler zerinde manyetik alan olu$turur. L2, L1e manyetik etki yaparak beyz ak#m#n# art#r#r. Beyz ak#m# maksimum de erine ula$#nca sabit kal#r. Kollektr ak#m# da sabit de erde kal#nca, ak#mdaki de i$im duraca #ndan L2nin L1 zerindeki etkisi azal#r. Beyz ak#m# d$$e geer. Beyz ak#m#n#n azalmas# kolektr ak#m#n# da azalt#r. Kolektr ak#m#n#n d$$e gemesiyle L2 zerinde olu$an manyetik alan yn de i$tirir. L2, beyz ak#m#n# azalt#c# ynde L1e manyetik etki yaparak transistr kesime gtrr. Bobinler zerindeki manyetik alan s#f#rlan#r. Devre ba$lang# konumuna dnerek olaylar kendili inden tekrarlan#r. L1 ve L2 zerindeki manyetik alan L3 sarg#s# zerinde AC gerilim indkler ve floresan lamba yanar. L3 ular#ndaki AC gerilim lambay# yakmaya yetmezse, L3n sar#m say#s# art#r#lmal#d#r.

123

'ekil 2.14: Tek transistrl konvertisr

*ekil 2.14teki devrede kullan#lan transformatr, ferit nve (veya herhangi bir EHT transformatr nvesi) zerine sar#m ynlerine dikkat ederek sar#n#z. Sar#ma kk rakamdan ba$lan#r ve bobin ular# numaraland#r#l#r. L1 0,60mmlik bobin telinden 50 spir L2 0,60mmlik bobin telinden 50 spir L3 0,30mmlik bobin telinden 600 spir olarak sar#l#r. ki Transistrl Konvertisr

*ekil 2.15teki devreye enerji uyguland# # anda transistrlerden birisi tesadfi olarak iletime geer. nce T1in iletime geti i kabul edilirse; T1in beyzi R1 ve L2 zerinden +12 volta ba lanm#$ olur. T1in beyz ak#m# minimumdan maksimuma do ru artarken ayn# zamanda C-E ak#m# da L1 zerinden gemeye ba$lar. L1 zerindeki manyetik alan L2yi etkileyerek beyz ak#m#n# art#r#r. Ak#m maksimum de erine ula$ana kadar bobinler zerinde olu$an manyetik alan L3 zerinde de gerilim indklenmesini sa lar. T1in iletimi sresince T2nin beyzi R2 ve T1in C-E zerinden $ase potansiyelinde olur ve T2 kesimde kal#r. Bobinlerden geen ak#m maksimum de erine ula$t# #nda L1 zerindeki manyetik alan zay#flar ve L1 in L2 zerindeki manyetik etkisi ortadan kalkar, T1in beyz ak#m# azal#r. Beyz ak#m#n#n azalmas# kolektr ak#m#n# d$rr. Kolektr ak#m# maksimumdan d$$e geince zerindeki manyetik alan yn de i$tirir ve beyz ak#m#n# zay#flat#c# etki yapar. Beyz ak#m# s#f#rland# #nda T1 kesime gider. T2nin beyzi $ase potansiyelinden kurtularak R2 ve L zerinden +12 volta ba lan#r. T2 iletime geer. T2nin beyz ak#m#n#n minimumdan maksimuma do ru artmas#yla C-E ak#m# da L2 zerinden minimumdan maksimuma do ru akmaya ba$lar. L2nin olu$turdu u manyetik alan L1i etkileyerek T2nin beyz ak#m#n#n artmas#na sebep olur. Bu arada T2 iletimdeyken T1in beyzi T2nin C-E zerinden $ase potansiyelinde tutuldu u iin T1 kesimdedir. T2nin beyz ak#m# maksimum olunca C-E ak#m# 124

da maksimum olur. Ak#m sabit de erde kal#nca L2 zerindeki manyetik alan zay#flar. L2nin L1 zerindeki manyetik etkisi ortadan kalkar, beyz ak#m# azalmaya ba$lar. Kolektr ak#m# da d$$ gsterir. L2 zerindeki manyetik alan yn de i$tirir. Beyz ak#m#n# zay#flat#c# etki yapar. Beyz ak#m# s#f#rland# #nda T2 kesime gider ve T1 iletime geer. Bylece transistrler s#ras#yla iletime geerek L1 ve L2 sarg#lar#nda manyetik alan olu$turur. Bu manyetik alan L3 zerinde bir gerilim indklenmesini sa lar ve lamba yanar. Devredeki C1 ve C2, transistrlerin ilk anda uyar#l#p lamban#n ate$lenmesine yard#mc# olur.

'ekil 2.15: ift transistrl konvertisr

*ekil 2.15teki devrede kullan#lan transformatr; piyasada bulunan, haz#r besleme transformatrdr. Kullan#lan baz# transformatrlerin gerilimleri d$k kald# #ndan 2x12V trafo kullan#ld# #nda lamba yanmayabilir. Bu durumda besleme gerilimini art#rmak gerekebilir. Entegreli ki Transistrl Konvertisr

*ekil 2.16daki devrede 555 entegreli osilatrle kare dalga palsler retilir. Entegrenin 3 numaral# #k#$#nda pozitif darbe oldu unda T1 iletime geer. T2nin beyzi R4 ve T1in C-E zerinden $ase potansiyelinde olaca #ndan T2 kesime gider. 3 numaral# #k#$taki pozitif darbe s#f#ra d$nce T1 kesime gider, T1in kesime gitmesiyle, T2nin beyzi $ase potansiyelinden kurtularak L1 ve R4 zerinden +12 volta ba lan#r ve iletime geer. Yani transistrler s#ras#yla iletime geer. Biri iletimdeyken di eri kesimdedir. T1 iletimdeyken kolektr L1 zerinden +12 volta ba lan#r. Kollektr ak#m# L1 zerinden geerken bobinin endktif reaktans#ndan dolay# zorlukla kar$#la$#r. Ak#m minimumdan maksimuma do ru artar. Ak#m maksimum de erine ula$#rken, 3 numaral# #k#$ ile beyz aras#ndaki C3 kondansatr $arj olur. C3 $arj olduka beyz ak#m#n# d$rr. Beyz ak#m#n#n d$mesi kollektr ak#m#n#, dolay#s#yla L1 zerindeki manyetik alan#n de erini zay#flat#r. 3 numaral# #k#$taki pals, pozitiften s#f#ra d$nce T1 kesime gider. T2 nin beyzi $ase potansiyelinden kurtulur ve beyzi R4 ve L1 zerinden +12 volta ba lan#r. Beyz ak#m# L1 zerinden geerken minimumdan maksimuma do ru art#$ gsterir. Bu arada C4 $arj olmaya ba$lar. Beyz ak#m# 125

artarken kollektr ak#m# da L2 zerinden devresini tamamlar. L2 zerindeki manyetik alan L1 e etki ederek T2 nin beyz ak#m#n# art#r#r. C4 $arj olunca beyz ak#m#, dolay#s#yla da kollektr ak#m# d$$e geer. T1 in iletime gemesiyle T2 kesime gider. Devre frekans# P ile ayarlan#r. D1e paralel durumdaki P ve R2nin toplam de eri, R1 e e$it oldu unda 3 numaral# #k#$#n pozitif ve s#f#r durumlar# birbirine e$it olur. Bu D1 diyodu ile sa lan#r. D4 ve D5 zener diyotlar# T1 ve T2yi transformatrden dolay# olu$abilecek yksek genlikli piklerden korur.

'ekil 2.16: Entegreli ve iki transistrl konvertisr

Devre frekans# $u formlle bulunur:

Resim 2.1: Giri, DC 36-72V, &k&, DC 48V, 100Wl&k DC/DC konvertr

126

rnek: *ekil 2.16daki devrenin al#$ma frekans#n# hesaplayal#m:

2.1.3. Frekans Kontrol

Bir asenkron motorun h#z#n#, pratik olarak iki yntemle de i$tirmek mmkndr. Bunlardan ilki, motora uygulanan AC besleme gerilimin frekans#n# de i$tirmek di eri ise stator sarg#lar#n#n kutup say#s#n# de i$tirmektir. 2.1.3.1. Motor-Alternatr *ebeke frekans# de i$tirilmeden do rudan uygulanmak kayd#yla motorun devir say#s#n# de i$tirebilmek iin stator sarg#lar#n#n kutup say#s#n# de i$tirmek gerekir. Kutup say#s# ile devir say#s# ters orant#l#d#r. Tablo 2.1de de i$ik kutup say#lar#ndaki ve frekanstaki devir say#lar# gsterilmi$tir.
Tablo 2.1: De*i,ik kutup say&lar&ndaki senkron h&z de*erleri

Kutup say#s# 2P 2 4 6 8 10 12
2.1.3.2. Statik Frekans evrimi

*ebeke frekans# 50 Hz 60 Hz Senkron h#z (d/dak) 3000 3600 1500 1800 1000 1200 750 900 600 720 500 600

Asenkron motorun stator sarg#s# tek sarg#dan olu$turularak kutup say#s# sabitlenir. Bu durumda kutup say#s# sabit olmak kayd#yla uygulanan AC besleme geriliminin frekans# de i$tirildi inde asenkron motorun h#z# frekansla do ru orant#l# olarak de i$ir. Endstriyel uygulamalarda frekans de i$tirici olarak konvertisr ad# verilen cihazlar kullan#lmaktad#r.

2.1.4. Motor Kontrol Devreleri

Elektrik ak#m# ile olu$turulan manyetik alan kuvvetini kullanarak elektrik enerjisini mekanik enerjiye dn$tren makinelere motor denir. Elektrik motorlar# AC ve DC motorlar# olarak iki genel s#n#fa ayr#l#r. AC 220V ile al#$an elektrikli ev aletlerinde 127

genellikle niversal motorlar kullan#l#r. Ayr#ca tek fazl# ve fazl# asenkron motorlar da vard#r. Bunlar#n devir ayarlar# frekansla ya da tristr, triyak ayarl# devreler kullan#larak faz kayd#rma i$lemiyle yap#l#r. DC motorlar#n do al m#knat#sl# ve elektrom#knat#sl# (seri, $nt, kompunt) e$itleri vard#r. Bunlardan ba$ka zel tip step ve servo motorlar da bulunmaktad#r. Seri ve $nt sarg#l# motorlar DC gerilimle al#$#r. DC gerilimle al#$an motorlar#n devir kontrol, uygulanan gerilim de eri ile ayarlan#r. Devri d$rmek iin besleme geriliminin de eri d$rlr. Motorun dn$ ynn de i$tirmek iin seri veya $nt sarg#n#n ular# de i$tirilir. 2.1.4.1. DC Motor Kontrol DC motorlar ular#na uygulanan DC besleme gerilimi ile al#$#r (Resim 2.2). Uygulanan besleme geriliminin de eri de i$tirilerek motorun devri yani h#z# ayarlanabilir. Dn$ ynn de i$tirmek iin ise besleme ular# de i$tirilir. *ekil 2.17deki devrede S anahtar# kapat#ld# #nda motor enerji al#r ve dner. G kayna #n#n de eri de i$tirildike motorun devri de de i$ir. Motorun devri, uygulanan gerilim de eri d$rld nde azal#r, ykseltildi inde artar; ancak uygulanan gerilimin de eri motorun al#$ma gerilimini gememelidir.

Resim 2.2: DC motor

'ekil 2.17X: DC motorun al&,t&r&lmas&na ait rnek devre

*ekil 2.18deki devrede simetrik besleme gerilimi kullan#larak motorun B ucuna iste e ba l# olarak pozitif ya da negatif potansiyele sahip gerilim uygulan#r. A ucu $aseye ba l# olan motorun B ucuna uygulanan gerilimin yn de i$tirildi inde motorun devir yn de i$ir. Potansiyometrenin d#$ ular# +12V ile -12V aras#na ba l#d#r. Potansiyometrenin orta ucu tam orta konumda iken $aseye gre s#f#r potansiyelde olur. Orta ucun konumu de i$tirilerek orta utan, $aseye gre pozitif veya negatif potansiyele sahip de i$ik gerilim de erleri al#nabilir. Potansiyometrenin orta ucundaki gerilim art# olunca T1, eksi olunca T2 iletime geer. Potansiyometrenin orta ucu art# iken T1 iletime geti inde T3 de iletime geirir ve motor dner. Potansiyometre ayarlanarak orta ucu eksi yap#ld# #nda T2 iletime geer. T2nin iletimi T4 iletime geirir ve motor az ncekinin tersi ynde dner. 128

'ekil 2.18: DC motorun ynn de*i,tiren rnek devre

2.1.4.2. AC Motor Kontrol AC motor kontrol seri sarg#l# ve $nt sarg#l# olmak zere iki farkl# $ekilde yap#l#r. Seri Sarg&l& Motor Kontrol

Seri sarg#l# motorlarda, manyetik alan sarg#s#yla endvi sarg#s# seri olarak ba lan#r. Manyetik alan sarg#s# seri oldu u iin devre ak#m#n# engellemesin diye spir say#s# az ve tel kesiti byk olarak imal edilir. Endvi ular#na A-B, seri sarg# ular#na E-F denir. Seri sarg#l# motorlar DC gerilimle al#$t#r#l#r. Devirleri, uygulanan DC al#$ma gerilimiyle ayarlanabilir; ancak yke de ba #ml#d#r. Yksz, bo$ta dndrldklerinde devir say#lar# ok artar. Bu nedenle seri sarg#l# motorlar yksz al#$t#r#lmaz. Devir kontrolleri hassas olmamakla birlikte ok gl yap#ya sahiptir. zellikle vinlerde, kald#ralarda, asansrlerde, elektrikli trenlerde vb. yerlerde kullan#l#r. *ekil 2.19daki devrede tristr iletime geti inde motor gerekli enerjiyi alarak dner. DC ak#m, dalgal# oldu undan alternanslar her defas#nda s#f#rlan#r. Dolay#s#yla tristr her alternansta mutlaka tetiklemek gerekir. Bylece alternans#n de i$ik a#lar#nda tetikleme yap#larak tristrn iletime geme a#s# de i$tirilir. Potansiyometre minimuma getirilirse, tristr alternans#n ba$#nda tetiklenir ve motor h#zl# dner. Potansiyometre maksimuma do ru art#r#ld#ka tristrn tetikleme a#s# alternans#n sonlar#na do ru kayar ve motorun h#z# d$er. Motorun dn$ ynn de i$tirmek iin endvi ya da seri sarg# ular# de i$tirilir.

129

'ekil 2.19: Tristrl seri sarg&l& motor kontrol devresi

Snt Sarg&l& Motor Kontrol

*nt sarg#l# motorlarda manyetik alan sarg#s# ile endvi sarg#s# paralel olarak ba lan#r. Manyetik alan sarg#s# paralel oldu undan devreden a$#r# ak#m ekmesin diye spir say#s# ok ve tel kesiti ince olarak imal edilir. Endvi ular#na A-B, $nt sarg# ular#na C-D denir. *nt sarg#l# motorlar, DC gerilimle al#$t#r#l#r. Devirleri, uygulanan DC al#$t#rma gerilimiyle ayarlan#r. Devirleri ykten ba #ms#zd#r. Bo$ta rahatl#kla al#$t#r#labilir. Devir kontrolleri olduka hassast#r. Piyasada sabit h#z istenen yerlerde kullan#l#r. *ekil 2.20deki devrede AC 220V diyotlarla do rultulur. Tristr her alternansta yeniden tetiklemek gerekir. Tristrn tetiklendi i a#ya ba l# olarak motorun devri de i$ir. Potansiyometre minimum iken tristr 00 de tetiklenir ve motor maksimum h#zda dner. Potansiyometrenin de eri art#r#ld#ka tristrn tetikleme a#s# 00 den 1800 ye kadar kayar. Tristrn 1800 ye yak#n de erde tetiklenmesiyle motorun h#z# minimuma d$er.

'ekil 2.20: Tristrl ,nt sarg&l& motor kontrol devresi

2.1.4.3. niversal Motor Kontrol niversal motorlar, seri sarg#l# DC motorlara benzer. Bu tip motorlara hem AC hem de DC gerilim uygulanabildi i iin niversal ad# verilmi$tir. Devir kontrol, genellikle triyakl# faz kayd#rma devreleri ile yap#l#r. Yksz al#$t#r#lmalar# tavsiye edilmez. Evlerin o unda bulunan elektrikli ev aletlerinde genellikle niversal motorlar kullan#lmaktad#r. 130

Matkaplarda, elektrikli sprgelerde, vantilatrlerde, su pompalar#nda, elektrikle al#$an rayl# sistem kap#larda vb. yerlerde tercih edilir. *ekil 2.22deki devrede matkap motorunun devir kontrol triyak ile yap#lmaktad#r. Potansiyometre minimumda iken pozitif ve negatif alternanslar#n hemen ba$lar#nda (00 ve 1800 den hemen sonra) triyak tetiklenir. Alternanslar#n tamam#nda triyak ve yk zerinden ak#m akaca # iin matkap maksimum h#zda dner. Potansiyometrenin de eri art#r#ld#ka triyak#n tetikleme a#s# byyerek kayar. Matkab#n h#z# d$er. Alternanslar#n sonunda tetikleme olursa (1800 ve 3600 de) matkap dnmez. RC filtre devresi (R2 ve C2) paraziti nlemek iin kullan#lm#$t#r. 2.1.4.4. G Devreleri Otomatik kumanda devrelerinde, motor vb. yklerin kontrol edildi i devreye g devresi denir. G devresi, kumanda devresinden ba #ms#z olarak ve kumanda devresinin dikey veya yatay izilmi$ olmas#na bak#lmaks#z#n dikey olarak izilir (*ekil 2.21). rnek: fazl# asenkron motorlarda direkt yol verme kumanda ve g devresini TSE ve Alman normlar#na uygun olarak izelim:

'ekil 2.21: fazl& asenkron motorlarda direkt yol verme kumanda ve g devresi a) TSE normu b) Alman normu

131

'ekil 2.22: Triyakl& niversal motor kontrol devresi

2.2. Bozucu Olmayan Test Ayg&t&

2.2.1. Bozucu Olmayan Teste Genel Bak&,
Bozucu olmayan test; tahribats#z inceleme ya da de erlendirme olarak da bilinen NDT (Non-Destructive testing) dhili ar#zalar# ve bozulmalar# tan#mlamak ve nicelemek iin materyallerin, bile$enlerin ve ba lant#lar#n birka yntemle incelenmesini kapsar. NDTnin amac#; bozulmaya yol amadan, tan#nm#$ kabul ltlerine ya da y#llar boyunca tan#mlanm#$ bozulma profillerine dayanarak materyal zelliklerini de erlendirmektir. Ayr#ca retim ncesi rn kalite ve performans#n# sa laman#n yan# s#ra, mhendislik yap#lar#n#n da gvenli kullan#m#n# da sa lamakt#r. Bozucu olmayan test (tahribats#z muayene) bilhassa malzemelerin iinde grnmeyen kusurlar#n yerlerini tespit etmek amac#yla kullan#l#r. Hata ve kusur tespiti d#$#nda, kapal# bir malzemenin iinde bulunan ba$ka bir malzemenin miktar#n# bulmada, araba boya kal#nl# # lmede ve radar sistemlerinde kullan#lmaktad#r. Di er malzeme muayenesi e$itleri bozucu testlerdir (tahribatl# muayenelerdir). Bu bozucu test yntemlerinde, zel olarak retilmi$ bir numune paras# zerinde muayene i$lemi gerekle$tirilir ve numune sonuta tahrip oldu u iin bir daha kullan#lamaz. Sertlik lme deneyi, ekme deneyi, basma deneyi, e me ve burkulma deneyleri ba$l#ca tahribatl# muayene usullerini olu$turur.

2.2.2. Bozucu Olmayan Test Metotlar&

Bozucu olmayan test yntemleri ile a$a #daki i$lemler yap#labilmektedir: Malzeme kal#nl#k lmleri Yzey sertlik lmleri Ula$#lamayan makine blmlerinin ve borular#n endeskop cihaz# ile muayenesi Kaynak diki$leri, dvme ve dkm malzemelerinin i yap#s#nda olu$abilecek hata ve sreksizliklerin ultrasonik hata dedektr ile saptanmas# Malzemelerin yzeyinde ve yzey alt#nda olabilecek hatalar#n#n, girdap ak#mlar# metotlar#yla tespiti Malzeme yzey hatalar#n#n s#v# penetrant ve manyetik parac#k metotlar#yla tespiti Baca gaz# analizleri 132

Titre$im ve grlt lmleri Kapal# ve a#k meknlarda gaz kaa # lmleri Ah$ap, beton vb. malzemelerde bnye iindeki nemin lm Deniz ta$#tlar#n#n dinamometre ile ekme gc (bollard pull) testleri Kald#rma makinelerinde dinamometre ile kald#rma kapasitesi belirleme testleri

2.2.2.1. Gzle Muayene Metodu Gzle muayene yntemi; en pratik ve en ucuz bozucu olmayan test yntemlerindendir. Bu yntemin avantajlar#ndan baz#lar# $unlard#r: D$k maliyet '$lem esnas#nda uygulanabilirlik Hatalar#n k#sa srede dzeltilmesine izin vermesi Para kullan#m hlindeyken geli$en hatalar iin erken uyar#da bulunmas#

2.2.2.2. Manyetik Para Metodu Manyetik para metodu; demirli metallerde yzeydeki veya yzeyin hemen alt#ndaki kusurlar#n te$his edilmesi iin kullan#lan ve bozucu olmayan test yntemidir. rne in; yzey atlaklar# gibi kusurlar#n te$hisi ve yerinin bulunmas# iin kullan#lan h#zl# ve gvenilir bir tekniktir. Bir manyetik ak# malzeme boyunca gnderilir. Kusurun bulundu u mahalde bir s#zma alan# olu$ur. Bu alan, yzeye pskrtlm$ metal demir tozlar#n# eker. Bu metotla kusurun (atla #n) uzunlu u ok gvenilir bir $ekilde belirlenebilir; ancak atla #n derinli i belirlenemez. Bu test; karbon eli i, d$k ala$#ml# ve dkme demir vb. btn demirli metaller iin kullan#labilir. ncelikli kullan#ld# # yerler, kaynaklar ve #s# etkisindeki alanlard#r. 2.2.2.3. Elektriklenmi, Para Metodu Elektriklenmi$ para metodunda; kontrol edilecek iletken malzemenin bir k#sm#na veya tamam#na iki ucundan elektrik enerjisi uygulan#rken malzemenin belirli noktalar#ndan potansiyel fark# llr. Malzeme homojen ve sa lam ise ak#m en k#sa yoldan devresini tamamlar. E er malzemede herhangi bir atlak, kusur vb. varsa ak#m yolu uzar. Belirli mesafede ak#m yolu uzad# #nda buradaki potansiyel fark# normalden byk olur. Yap#lan lmler sonucunda malzemenin kusurlu k#sm# belirlenir. 2.2.2.4. Penetrans Metodu S#v# penetrans testi; gzle grlemeyen atlak vb. yzeysel kusurlar# belirlemek iin kullan#l#r. Malzeme yzeyine srlen s#v#, mevcut atlaklara nfuz eder. Belli bir sre sonra s#v# iyice ie i$ledikten sonra malzemenin yzeyi y#kan#r. Temizlenmi$ olan yzeye bir ila srld nde s#v#n#n nfuz etti i kusurlar grnr hle gelir. Bu noktalara belirti denir. Kabul ltleri endikasyonun kabul edilebilir veya edilemez bir kusur oldu unu belirler. S#v# penetrant testi genelde kaplanm#$ tabaka, kaynaklar ve #s#dan etkilenmi$ blgeler iin kullan#l#r. 133

2.2.2.5. Ultrasonik Metot Ultrasonik test; ultrason dalgalar# sayesinde, malzemenin i kusurlar#n# veya duvar kal#nl# #n# lerek paslanmay# ortaya #kartmak iin kullan#lan yksek frekansl# bir test yntemidir. Ultrasonik test ile malzemenin iine yksek frekansl# ses dalgalar# gnderilir. Bu dalgalar, isel kusur olan noktalarda bozulur. Malzeme duvar#n#n arkas#ndan dnen veya geriye yans#yan ses yakalan#p analiz edildi inde; kusurun yeri ve ynelimi a#s#ndan bilgi edinilir. Ayr#ca bu yntemle de malzemenin duvar kal#nl# # hakk#nda da yararl# bilgiler elde edilebilir.

Resim 2.3: Ultrasonik test cihaz& Resim 2.4: Diren nokta kayna*& ultrasonik kontrol

2.2.2.6. Radyografik Metot Radyografi, hacimsel bir test yntemi olup test kay#tlar#n#n kal#c# ve ynetimin olduka duyarl# olmas#ndan dolay# ok yayg#n olarak uygulanmaktad#r. Test paras# bir kaynaktan #kan radyasyon demeti (X veya gama #$#nlar#) ile #$#nlan#r (uak bak#m merkezinde sadece X i$#nlar# ile radyografi muayenesi yap#lmakta olup 40-300kV aral# #nda ekim yapabilen X #$#n# tpleri mevcuttur). Radyasyon, malzeme iinden getikten sonra paran#n arka yzeyine yerle$tirilmi$ olan filme ula$#r. Sreksizlikler radyasyonu farkl# zay#flatacaklar#ndan, sreksizliklerin oldu u blgelerden geen radyasyonun $iddeti ve film zerinde olu$turaca # kararma da farkl# olacakt#r. Filmin banyo i$leminden sonra film zerindeki kararmalar sreksizliklerin belirtisi olarak grnr hle gelir. Bu yntem, demir veya demir d#$# metaller ve di er malzemelerde i ve d#$ hatalar#n tespiti iin uygundur. zellikle kaynakl# yap#lar#n i kusurlar#n#n belirlenmesinde kullan#l#r. Kaynak diki$lerinin filmleri al#n#r, cruf bulunan yerler, kaynak edilmemi$ blgeler, gaz kabarc#klar# ve atlaklar rntgen #$#nlar#n# daha fazla absorbe ettiklerinden filmde koyu olarak #kar. Hatal# blgeler bu $ekilde tespit edilebilir. 2.2.2.7. Endksiyon (Fukolt) Ak&m Metodu Bir metalden ak#m geirildi inde etraf#nda elektromanyetik dalgalar olu$ur. Bu elektromanyetik dalgalar#n yn, sa el kural# ile bulunur. 'letkeni uzunlamas#na avulayan sa elin ba$parma # ak#m#n ynn gsterirken di er drt parmak elektromanyetik dalgalar#n ynn gsterir. Homojen ve sa lam bir iletkenin etraf#ndaki elektromanyetik

134

dalgalar iletken boyunca ayn#d#r. Bunlar bir cihazla lld nde e er farkl# olan bir alan yakalan#rsa, buras#n#n kusurlu oldu u anla$#l#r. 2.2.2.8. Girdap Ak&mlar& Metodu Girdap ak#mlar# (Eddy-Current) yntemi elektrik iletkenli ine sahip olan btn metallere ve ala$#mlar#na uygulanabilir. Bu yntem kullan#larak atlak, korozyon, iletkenlik ve malzeme zerindeki boya veya kaplama kal#nl# #n#n llmesi mmkndr. Bu yntemin temel prensibi; bir alternatif ak#m bobini taraf#ndan olu$turulan de i$ken manyetik alan#n malzeme yzeyinde dairesel girdap ak#mlar#n# endklemesine dayan#r. Endklenen bu girdap ak#mlar#, bobindeki manyetik alana z#t ynde ikinci bir manyetik alan meydana getirir. Test paras#nda girdap ak#mlar#n#n olu$tu u blgede bir sreksizlik var ise, test malzemesi ve sreksizlik aras#ndaki elektrik direnci fark#ndan dolay# ak#mlar farkl# bir yrnge izlemek durumunda kalacakt#r. Bu farkl#l#k bobin (prob) taraf#ndan alg#lanarak sreksizlik de erlendirilir.

Resim 2.5: Girdap (Eddy) ak&m& metodu ile muayene

2.2.3. Her Metodun al&,ma Prensibi, ,lem Basamaklar&, Kimyasal ve Donan&m htiyalar&
Manyetik para metodu; zellikle demir ve elik gibi manyetik malzemelerin yzey ve yzeye yak#n sreksizliklerinin tespiti iin uygundur. Ferromanyetik malzemelerde magnet tozu metodu ile st yzeydeki veya st yzeye yak#n blgelerdeki bo$luk, atlak ve benzeri hatalar#n tespiti mmkndr. ok ince demir veya demir oksit tozlar# zel bir ya ile kar#$t#r#larak muayene edilen paran#n yzeyine srlr ve paradan manyetik bir ak#m geirilir. Hatal# yerlerde manyetik ak#m#n gidi$inde da #lmalar, dolay#s#yla kutupla$malar olur ve buralarda demir tozlar# toplan#r. Ayd#nlatmal# byte, fiberskop vb. ayg#tlar gzle muayene leri olan cihazlard#r.

135

Resim 2.6: Gzle muayenede kullan&lan fiberskop rnekleri

S#v# peneterans metoduyla st yzeye kadar devam eden fakat gzle grlemeyecek kadar ince k#lcal atlaklar bu yntemle tespit edilebilir. Kontrol edilecek yzeye srlen zel s#v#, ince atlaklardan ieri s#zar. Yakla$#k 5-10 dakika sonra yzey temizlenir; ancak boyal# zel s#v#n#n aralara s#zan lekeleri kal#r. Boya, mor tesi #$#k alt#nda ya parlak k#rm#z# ya da floresan etki gsterir. Bylece malzemelerdeki kusurlar rahatl#kla bulunur. Bu yntem manyetik muayenenin kullan#lamad# # madeni malzemeler iin de kullan#labilir. Ultrasonik testin prensibi, prob taraf#ndan retilen yksek frekanstaki (0.1-20 MHZ) elastik ses st dalgalar#n#n test malzemesi ortam#nda yay#lmas# ve bir sreksizli e arpt#ktan sonra tekrar proba yans#mas# temeline dayan#r. Prob taraf#ndan alg#lanan dalgalar (piezoelektrik olay# ile) elektrik sinyallerine dn$trlr ve katod #$#nlar# tp (CRT) ekran#nda malzeme i yap#s#n#n habercisi olan yank#lar $eklinde grlr. Ekran zerinde gzlenen ekolar#n konumlar# ve genlikleri sreksizli in bulundu u yer ve boyutlar# hakk#nda bilgi verir. Radyografik test; malzemenin i sreksizliklerinin belirlenmesinde, et kal#nl# # lmlerinde ve korozyon tespitinde faydalan#lan, X ve Y #$#nlar# kullan#lan ve bozucu olmayan test yntemidir. Radyografik testte; malzemenin arkas#nda bir negatif film veya daha geli$mi$ sistemlerde panel dedektr bulunur. Bir radyoaktif izotoptan veya bir X #$#n# tpnden #kan homojen bir #$#na maruz b#rak#l#r. Film banyo edildikten sonra, kal#nl#k ve yo unluk farklar#na bak#larak malzeme kusurlar# belirlenir. Daha geli$mi$ sistemlerde * ekil 2.23teki gibi malzemeye uygulanan X #$#n#, panel dedektrle alg#lan#r ve malzemenin yap#s# hakk#nda bilgi verecek $ekilde dijital sinyale evrilir. Bu sinyal kontrolr taraf#ndan i$lenerek monitre veya ba$ka bir #k#$ cihaz#na gnderilir.

'ekil 2.23: Radyografik metot ile bozucu olmayan test uygulamas&

136

Girdap ak#mlar# ynteminin temel prensibi; bir alternatif ak#m bobini taraf#ndan olu$turulan de i$ken manyetik alan#n malzeme yzeyinde dairesel girdap ak#mlar#n# endklemesine dayan#r. Endklenen bu girdap ak#mlar#, bobindeki manyetik alana z#t ynde ikinci bir manyetik alan meydana getirir. Test paras#nda girdap ak#mlar#n#n olu$tu u blgede bir sreksizlik var ise, test malzemesi ve sreksizlik aras#ndaki elektrik direnci fark#ndan dolay# ak#mlar farkl# bir yrnge izlemek durumunda kal#r. Bu farkl#l#k bobin (prob) taraf#ndan alg#lanarak sreksizlik de erlendirilir.

2.2.4. Bozucu Olmayan Test Cihazlar& ile al&,&rken Al&nmas& Gereken n Tedbirler
Her metot iin kullan#lan cihazdan ve kimyasallardan meydana gelebilecek tehlikelere kar$#, kullan#lan cihaz ve kimyasallar# ok iyi tan#mak, kullan#m bilgilerine tam anlam#yla sahip olmak gerekir. Ayr#ca gerekli koruyucu giysilere, maske ve benzeri donan#ma sahip olup kullanmak gerekir. Bozucu olmayan testlerin, bozucu olan testlere gre avantajlar#: Testler do rudan do ruya hizmette veya retimde kullan#lacak malzeme zerinde yap#l#r. Ayr# bir numuneye ihtiya yoktur. Testler retim band#nda gerekle$tirilebilir. Testler malzemenin tm veya istenirse, nemli k#s#mlar# zerinde yap#labilir. Malzemenin birok nemli k#sm# s#ras#yla veya ayn# anda incelenebilir. Bozucu olmayan testlerin biro u malzemenin farkl# k#s#m veya zelliklerine duyarl#d#r. Bylece istenilen hizmet trne gre birok zelli i lmek mmkndr. Bozucu olmayan testler, proseste yrtlen normal bak#m ve onar#m hizmetlerini aksatmadan gerekle$tirir. Bozucu olmayan testler, incelenen birim iin belirli srelerde tekrar kontrol yap#lmas#n# sa lar. Bylece, hizmetten veya bak#mdan do abilecek hasarlar ortadan kalkar. ok yksek olan malzeme veya retim maliyeti bo$a harcanm#$ olmaz. Bozucu olmayan testlerin haz#rl# # ok azd#r. Dolay#s#yla, kolayca uygulan#r. Birok bozucu olmayan test cihaz# portatif olup kullan#c#ya kolayl#k sa lar. Bozucu olmayan testlerin o u, h#zl# metot olup ok az insan gcne ihtiya duyar.

2.3. Diren Kayna*& Ayg&t&

Ayn# veya benzer cinsten iki malzemeyi #s#, bas#n veya her ikisini birden kullanmak suretiyle, ilave bir malzeme katarak veya katmadan yap#lan birle$tirmeye kaynak denir. Diren kayna #; iki veya daha fazla ince sac malzemeyi #s# ve bas#n faktrlerini kullanarak ilave bir malzeme katmadan yap#lan kaynak uygulamas#d#r. '$ paralar#ndan geen elektrik ak#m#na kar$# i$ paralar#n#n gsterdi i direnten sa lanan #s# ve ayn# zamanda bas#nc#n tatbikiyle yap#lan bir kaynak usuldr. Malzemeden geen elektrik ak#m#n#n meydana 137

getirdi i #s#n#n d#$#nda herhangi bir #s# tatbik edilmemektedir. Is#, kaynak edilecek k#s#mlarda ve bas#n kaynak makinesindeki elektrotlar veya eneler vas#tas#yla uygulan#r. Elektrik diren kayna # iin gerekli alak gerilim ve yksek ak#m $iddetinden elektrik gc, kaynak transformatrlerinden sa lan#r. Bas#n ise hidrolik veya mekanik donan#mlarla temin edilir. Diren Kayna*& e,itleri

Diren kayna #; nokta, diki$ ve al#n olmak zere ana gruba ayr#l#r. Bunlar#n alt gruplar# $yledir: Nokta kayna # Normal nokta kayna # Kabart#l# nokta kayna # Diki$ kayna # Srekli diki$ kayna # Aral#kl# diki$ kayna # Al#n kayna # Bas#nl# al#n kayna # Yakma al#n kayna #

Resim 2.7: Diren kayna*& ayg&t rnekleri

138

Resim 2.8: Diren kayna*& robot rnekleri

2.3.1. Diren Kayna*&na Genel Bak&,

2.3.1.1. Ate,leme *ekil 2.24te grld gibi nokta kayna # yap#lacak i$ paralar# iletken elektrotlar aras#na yerle$tirilir. Nokta kayna #n#n gerekle$ebilmesi iin i$ paralar#n#n da iletken olmas# $artt#r. Bir g kayna #n#n kontroll #k#$lar#na ba lanan elektrotlar zerinden k#sa sreli yksek ak#m geirildi inde ate$leme yap#lm#$ olur. Bu s#rada iletken i$ paralar# zerinden geen yksek ak#m, i$ paras#n# bir miktar eritir ve birbirine yap#$t#r#r.

'ekil 2.24: Diren nokta kayna*&

139

2.3.1.2. Yksek Ak& ml& (SCR) Tristrlerin Kullan&m& Yayg#n kullan#mda olan basit kaynak makinelerinin kontrolleri iki $ekilde yap#l#r. Birincisinde kontrol i$i trafo zerinde ya da trafoya seri ba l# bobin veya transdktrler ile yap#l#r. Trafo #k#$#ndaki kpr diyotlar sadece do rultma grevi yapar, kontrolde etkili de ildir. 'kinci tip kaynak makinelerinde transformatr #k#$#nda diyot yerine tristrlerden olu$turulmu$ kpr devresi bulunur. Hem g kontrol hem de do rultma i$i kpr zerinde kay#ps#z, verimli, hassas ve h#zl# olarak yap#l#r. 2.3.1.3. AC Kaynak ile DC Kayna*&n Kar,&la,t&r&lmas& Kaynak makineleri verdikleri ak#m $ekline gre iki ana gruba ayr#l#r. 'lki DC kaynak makineleri, di eri ise AC kaynak makineleridir. Basit DC kaynak makinelerinin biro unda transformatrden sonra sadece redresr bulunur. Redresr devresi kpr ba l# diyotlardan olu$abilece i gibi, diyot yerine tristrlerle de olu$turulabilmektedir. Diyotlu redresr kullan#lan kaynak makinelerinin kontrolleri transformatr zerinde ya da transformatre seri ba l# bobin veya transdktrler ile yap#l#r. Transformatr #k#$#ndaki kpr diyotlar sadece do rultma grevi yapar, kontrolde etkili de ildir. Kpr devresinde diyot yerine tristr kullan#ld# #nda, hem g kontrol hem de do rultma i$i kpr zerinde daha hassas ve h#zl# olarak yap#l#r. Kaynak i$leminde uygun miktarda g uygulamak esast#r. Bu nedenle gcn iyi ayarlanmas# ve ayarlanan gcn kaynak i$lemi boyunca mmkn oldu unca de i$meyip sabit kalmas# gerekir. Bu amala elektronik kaynak makineleri kullan#l#r. Tristr ve transistr kontroll elektronik kaynak makinelerinde $ebekeden ekilen fazl# alternatif ak#m do rudan bir transformatre girer. Burada ak#m#n frekans# de i$mez; ancak gerilim d$rlp ak#m ykseltilir. Sonra fazl# bir do rultma kprsnde do rultulup filtre edilerek sabit DC ak#m elde edilir. Elektronik devreli DC kaynak makinelerinin g kay#plar# minimum olup hassas ve h#zl#d#r. AC kaynak makinelerinin al#$ma sistemleri DC kaynak makinelerinden farkl#d#r. Baz# devrelerin ortak olmas#na ra men en byk fark, AC kaynak makinelerinde kullan#lan invertr devresidir. Kaynak makinelerinde kullan#lan invertr devresinin temel grevi; $ebekeden ekilen standart alternatif gerilimi do rultup tekrar 20kHz civar#ndaki daha yksek frekansl# alternatif gerilime dn$trmektir. Elde edilen bu yksek frekansl# alternatif gerilim bir transformatre uygulanarak kaynak i$lemine uygun de ere getirilir. Transformatr #k#$#nda frekans# de i$meyen bu gerilim, redresr devresinde do rultularak darbeli do ru ak#m elde edilir. AC kaynak makinesi olarak adland#r#lan bu makinelerin verdi i ak#m#n saniyedeki darbe adedi, darbe yksekli i, $ekli ve sresi makine zerinden ayarlanabilmektedir. Bu sayede her darbede bir damla olu$turuldu u gibi damlan#n bykl ne de etki edilebilmektedir. 'nvertrl AC kaynak makinelerinin kaynak ark# kararl#l#klar#, performanslar# ve kontrol kabiliyetleri ok yksektir. al#$ma frekanslar# 20kHz civar#nda yksek bir de erde oldu undan kullan#lan transformatrlerin boyutlar# olduka kktr. Buna ba l# olarak makinenin ebatlar# da kk ve hafif olmaktad#r.

2.3.2. Kaynak Sresini Hesaplama (Kestirme)

Btn diren kayna # usulleri, uygun bir ak#m $iddeti-kaynak zaman# dzenlemesini gerektirir. Kaynak blgesinin #s#nma ve so uma h#zlar#, zaman ekonomisi bak#m#ndan mmkn oldu u kadar yksek olmal#d#r. Demir esasl# malzemelerde bu h#z gevrek bir 140

kaynak diki$i meydana getirecek kadar yksek ise, ayr#ca bir normalle$tirme i$lemi gerekir. Nokta kayna #; elektrotlar taraf#ndan bir arada tutulan i$ paralar#n#n gerek elektrik ak#m#na kar$# gsterdikleri direnten elde edilen #s#yla, gerekse paralar#n blgesel olarak eritilip bas#n alt#nda birle$tirilmesiyle yap#lan i$lemdir. Kaynak diki$inin boyut ve $ekli, elektrotlar#n boyut ve $ekline ba l#d#r. Genel olarak nokta kayna #; s#k#$t#rma, kaynak, tutma ve serbest b#rakma olmak zere drt periyottan meydana gelir. 2.3.2.1. S&k&,t&rma S#k#$t#rma (basma) sresi; elektrot kuvvetinin ilk uyguland# # an ile kaynak ak#m#n#n ilk verildi i an aras#nda geen sredir. 2.3.2.2. Kaynak Kaynak sresi; kaynak ak#m#n#n geti i zaman aral# #d#r. 2.3.2.3. Tutma Tutma sresi; kaynak ak#m#n#n kesilmesinden sonra, elektrot kuvvetinin etkisinin devam etti i sredir. 2.3.2.4. Serbest B&rakma Serbest b#rakma; elektrotlar#n i$ paras# ile temasta olmad# #, zaman aral# #d#r.

2.4. Dielektrik ve ndksiyonla Is&tma

Elektrik ak#m#na yksek diren gsterme i$lemine dielektrik denir. Dielektrik maddeler kondansatrlerde s#ka kullan#l#r. Manyetik alan ierisindeki bir iletkenin konum de i$tirmesi veya manyetik alan#n yn de i$tirmesi gibi sebeplerle, iletkenin manyetik alana kar$# gsterdi i tepkiye indksiyon denir. Dielektrik #s#tmada #s#t#lan materyal elektrik ak#m# geirmeyen dielektrik zellikli madde iken; indksiyon #s#tmada #s#t#lan materyal elektrik ak#m#n# geirme zelli ine sahip bir maddedir. Geleneksel #s#tma yntemlerinde #s#nma yava$t#r ve homojen de ildir. 'ndksiyonla #s#tmada madde veya cisim lokal olarak #s#t#l#rken dielektrik #s#tmada madde veya cisim tm yzeylerde homojen olarak #s#t#lmaktad#r.

2.4.1. Dielektrik Is&tman&n Tan&m&

Termik i$lemine tabi tutulan maddenin elektrik enerjisini geirmeme zelli inden dolay# meydana gelen kay#plar nedeniyle madde zerinde #s# olu$turma i$lemine dielektrik #s#tma denir. Madde zerinde #s#tma i$lemi, mikrodalgalarla veya yksek frekansl# radyo dalgalar# kullan#larak yap#l#r.

141

2.4.1.1. al&,ma Prensipleri Dielektrik kay#plar ile #s#nan f#r#nlarda, termik i$leme tabi tutulacak olan ve elektri i geirmeyen maddeler, bir alternatif ak#m kayna #na ba l# iki metal levha aras#na yerle$tirilir. Dielektrik madde metal iki levhan#n olu$turdu u manyetik alandan elektriksel olarak etkilenmemekle birlikte, elektrik alan#na kar$# gsterdi i zorluktan tr dielektrik madde zerinde kay#p $eklinde #s# meydana gelir.

2.4.1.2. Kullan&lan Cihaz e,itleri

A$a #daki resimlerde ev tipi mikrodalga f#r#n (Resim 2.9) ile endstri tipi mikrodalga f#r#n (Resim 2.10) grlmektedir.

Resim 2.9: Ev tipi mikrodalga f&r&n

Resim 2.10: Endstri tipi mikrodalga f&r&n

2.4.1.3. Do*ru al&,ma Frekans&n&n nemi Elektromanyetik spektrumda frekanslar# 100Hz ile 300MHz aras#nda de i$en dalgalara radyo dalgalar#, frekanslar# 300MHz ile 300GHz aras#nda de i$en dalgalara da mikrodalgalar denilmektedir. Radyo dalgalar# veya mikrodalgalar haberle$me veya radar sistemlerinde kullan#ld# # gibi; endstriyel, bilimsel ve medikal amalarla da kullan#lmaktad#r. Mikrodalgalar; radyo ve televizyon yay#nlar#nda kullan#lan dalgalara yak#n oldu undan, kullan#m# s#ras#nda ortaya #kabilecek etkile$imleri nlemek iin sadece ulusal veya uluslararas# telekomnikasyon komisyonlar#nca onaylanm#$ frekanslardan #s#tmak amac#yla yararlan#l#r. Genel olarak ISM olarak k#salt#lan ve endstriyel, bilimsel ve t#bbi (Industrial, Scientific, Medical) bantlar olarak bilinen bu #$#nlar 896, 915, 2450, 5800 ve 24125 MHz frekansl# #$#nlard#r, sanayide 915 MHz frekansl# #$#nlar kullan#l#r. Elektromanyetik dalgan#n maddeye nfus etme miktar# dalgan#n frekans#na ve maddenin dielektrik zelli ine ba l#d#r. rne in; 2450MHzdeki mikrodalgalar saf suya 2,3cm girerken 915MHzdeki mikrodalgalar saf suya 20cmye kadar girmektedir.

142

2.4.1.4. Gvenlik Prosedrleri Dielektrik #s#tma mant# #na gre al#$an mikrodalga f#r#nlar ile yap#lan #s#tmada dikkat edilmesi gereken ba$l#ca hususlar $unlard#r: F#r#n#n kapa #n#n gere inden fazla a#l#p kapanmas#, kapak mente$esi ve tutmalar#, radyasyon birikimine neden olarak tehlikeyi art#rabilecek di er faktrlerdir. Mikrodalgalar vcut taraf#ndan emildi i iin gz, testis ve beyin gibi hassasiyeti fazla olan organlarda fazlas#yla etkili olabilir. Deri kanseri riski mikrodalga etkisi alt#nda artar. Kalp at#$#n# dzenleyen cihaz tak#l# olan ki$iler, mikrodalga riskini daha fazla ta$#maktad#r. Elektronik ayg#tlardan etkilenen bu cihaz, kalp at#$# dengesinin bozulmas#na neden olabilece inden, bu ki$ilerin f#r#ndan uzak durmas# gerekir. Mikrodalga f#r#nda #s#tma yap#lmak istendi inde, gnderilen elektromanyetik dalgalar# yans#tan malzeme (metal) kullan#lmamal#d#r. Yans#yan dalgalar elektrik ark# olu$turabilmekte ve patlamaya sebep olabilmektedir. Fazla pi$irme; mikrodalga kullan#m#nda yap#lan ok genel bir hatad#r. Bu yzden #s#tma zamanlamas# iyi yap#lmal#d#r. Zira yksek enerji seviyelerindeki #s#tma, kk miktarlar# ok k#sa srede pi$irebilir. Amerikan Ulusal Standartlar Enstits taraf#ndan yay#nlanan standartlarda tm vcudun maksimum 10mW/cm2 dzeyinde mikrodalgaya maruz kalmas# emniyet dzeyi olarak belirtilmi$tir. Bununla birlikte ek bir emniyet sa lamak iin, tketici tipi ve endstriyel tip mikrodalga f#r#nlarda s#zmalar, f#r#n yzeyinden 5cm uzakl#kta 1000mW/cm2 olarak s#n#rland#r#lm#$t#r.

2.4.2. ndksiyon ile Is&tman&n Tan&m&

Metal veya iletken bir malzemenin elektromanyetik alan ierisine konulmas# ile malzeme zerinde indklenen ak#mlar#n olu$turdu u #s#ya ba l# olarak materyallerin zelliklerini de i$tirmesi veya e$itli i$lemlerden geirilmesine yarayan #s#tma metoduna indksiyon ile &s&tma denir. 'ndksiyon #s#nmaya transformatr ekirde inde olu$an #s# kayb# rnek verilebilir. Bu #s# kayb# istenilmeyen bir kay#pt#r. 'stenilmeyen bu #s#y# faydal# #s# kayna #na dn$trmek amac#yla indksiyon ile #s#tmal# endstriyel sektrler geli$tirilmi$tir.

Resim 2.11: ndksiyon ile &s&tma sistemi rne*i

143

2.4.2.1. al&,ma Prensipleri De i$ken manyetik alan ierisinde bulunan bir iletken zerinde gerilim indklenir. 'ndklenen bu gerilim iletken zerinde, kendisine kar$# olu$turulan kar$# bir ak#m olu$turur (Lenz Kanunu). Bu ak#m iletkenin direncine ba l# olarak de i$ik glerde #s# enerjisi a# a #kart#r (P = I2.R).

'ekil 2.25: Lenz kanununun olu,um ,ekli

'ndksiyon #s#tman#n dezavantaj#; #s#t#lacak para zerindeki #s# da #l#m#n#n homojen olmamas#d#r. Kullan#lan iletkenin #s# iletkenli inin ok iyi oldu u durumlarda bile malzemenin her taraf#n# birbirine yak#n miktarlarda #s#tmak zor olmaktad#r. 2.4.2.2. Kullan&lan Cihaz e,itleri 'ndksiyon ile #s#tma cihaz rnekleri Resim 2.12 ve Resim 2.13te grlmektedir. Resim 2.12de s#zd#rmazl#k zelli i sa lanm#$ plastik kutu kapaklar#n#n a #z folyolar#n#n da tak#labildi i indksiyon #s#tma cihaz# grlmektedir.

Resim 2.12: ndksiyon ile &s&tma cihaz& rne*i

Resim 2.13te tavlama, eritme, lehimleme, sertle$tirme, tek kristal elde etme ve montaj amal# kullan#lan indksiyon f#r#n#na ait g kayna #, #s# istasyonu ve su so utma sistemi grlmektedir. Bu f#r#nlar ile indksiyonla #s#tma i$leminde 1000Cden byk olan #s# 144

do rudan ve 1 saniyeden daha az bir srede malzemenin iine da #t#l#r. 'ndksiyon #s#tma i$lemi sonucunda malzemeyi evreleyen alan etkilenmeden, #s# sadece paran#n iinde iletilir. Kullan#lan RF gc sonucunda duyarl# indksiyon #s#tma i$lemleri gerekle$tirilir. De i$ik byklkteki paralar# tekrar kalibrasyon yapmadan #s#tma imkn# sa lar.

Resim 2.13: ndksiyon ile &s&tma a)G kayna*& b)Is& istasyonu c)Su so*utma sistemi

2.4.2.3. Do*ru al&,ma Frekans&n&n nemi Do ru al#$ma frekans# iin ak#m nfuz derinli i olarak adland#r#lan byklkten faydalan#l#r. Ak#m#n malzeme yzeyinden itibaren eri$ebilece i derinli e ak&m nfuz derinli*i denir. Is#tmada iyi bir verim sa lamak iin #s#t#lacak paran#n kal#nl# # en az ak#m nfuz derinli inin drt kat# olmal#d#r. Pratik olarak do ru al#$ma frekans# da bu kurala gre belirlenebilir. Kk aptaki paralar#n #s#t#lmas# daha yksek frekanslara ihtiya gsterir. Belirli bir frekansla #s#t#labilen bir malzemeyi daha yksek frekanslarda da #s#tmak mmkndr. 2.4.2.4. Farkl& Bobin Formlar&n&n Kullan&m& Bobinler, iindeki magnetik ak# izgilerinin say#s#n#n azalmas#n# engelleyecek $ekilde tasarlanmal#d#r. *ekil 2.26daki bobinde indksiyon hemen hemen hi olu$maz. nk indktrn iinden geen ak#mlar birbirine ok yak#nd#r. *ekil 2.27 ve * ekil 2.28deki indktrlerde indksiyon olu$ur. 'ndktr halka say#lar# art#r#larak indksiyon de eri de art#r#labilir. 'ndksiyon de eri yksek olan bobinlerin ortas#na konulan magnetik zellikli malzemeler #s#n#r. 'ndksiyon olu$maz. indksiyon olu$ur.

'ekil 2.26

'ekil 2.27

'ekil 2.28

145

Malzeme #s#tmada kullan#lan bobinler yayg#n olarak $ekilde bulunur: Sadece bir yzeye gelen ak# ile #s#tman#n yap#labilece i pankek tipi bobinler Para ya da #s#t#lacak alan#n, bobinin iinde olmas# durumda, yani magnetik ak#n#n en yksek oldu u helisel (sarmal) bobinler Sadece bobinin d#$#ndaki ak#dan yararlanarak oyuklar#n #s#tmas#nda kullan#lan iten gemeli bobinler

En basit durumlarda, bobinler bklr ya da bobinlere paran#n konturuna gre form verilir. Bunlar yuvarlak, drtgen veya zel biimli olarak $ekillendirilir. Pankek bobinleri genellikle, sadece bir taraftan #s#tma gerekli oldu unda ya da paray# evrelemenin imkns#z oldu u durumlarda kullan#l#r. Helisel bobinler konik di$lileri ya da gittike incelen cisimleri #s#tmak iin kullan#l#r. 'leri oyuk cisimleri #s#tmak iin, iten gemeli bobinler kullan#l#r.

'ekil 2.29: Bobin ,ekilleri

A$a #daki $ekillerde indksiyonla #s#tmada kullan#lan farkl# yap#daki bobin formlar# grlmektedir. *ekil 2.30da dkme ve takoz #s#tma, *ekil 2.31de #s#l i$lem ve yzey sertle$tirme ve * ekil 2.33te kaynak ve folyo kaplama amac#yla kullan#lan rnek formlar gsterilmi$tir.

'ekil 2.30

'ekil 2.31

'ekil 2.32

2.4.3. Dielektrik Is&tma Uygulamalar& Listesi

Dielektrik #s#tma teknolojisi, endstriyel, bilimsel ve medikal sektrlerde s#kl#kla kullan#lmaktad#r. Bu sektrlere ait ba$l#ca uygulama alanlar# $unlard#r:

146

Sterilizasyonda (pastrizasyonda) Yemek pi$irmede Donmu$ g#dalar#n buzunun zlmesinde Unlu g#dalar#n pi$irilmesinde Elyaf#n kurutulmas#nda Kereste iindeki kurtlar#n yok edilmesinde Orman rnlerinin kurutulmas#nda Kmrn iyile$tirilmesinde Kimyasal uygulamalarda Kimyasal reaksiyonlar#n h#zland#r#lmas#nda Tekstilde boyanm#$ ilelerin kurutulmas#nda Ya l# #s#tma sistemlerinde Sellozik at#klar#n i$lenmesinde K #t ve karton retiminde kurutma i$lemlerinde Seramik ve porselen kurutma ve sinterleme i$lemlerinde Ah$apta olu$an mantarlar#n yok edilmesinde Plasti in ve kauu un kurutulmas#nda

2.4.4. ndksiyon ile Is&tma Uygulamalar& Listesi

'ndksiyon ile #s#tma teknolojisi; otomotiv, el aletleri, motor ve tar#m aletleri endstrilerinde s#kl#kla kullan#lmaktad#r. Bu endstrilerdeki ba$l#ca uygulama alanlar# $unlard#r: Metallerin temass#z #s#t#lmas# gereken durumlarda Dvmede (tavlamada) Is#l i$lemlerde Takoz #s#tmada Pota eritme ocaklar#nda Kaynaklarda Plastik hortum ve alminyum folyo kaplamada Ambalaj ve g#da $i$elerinde plastik kapak yap#$t#rmada

'ekil 2.33: Dkme ve takoz &s&tma uygulama rnekleri

147

'ekil 2.34: Is&l i,lem ve yzey sertle,tirme uygulama rnekleri

'ekil 2.35: Kaynak ve folyo kaplama uygulama rnekleri

2.4.5. Dielektrik Is&tma Biriminin al&,mas& ve Devresi

Mikrodalga; nkleer olmayan ve iyonize olmayan bir #$#n $ekli olup TV ve FM radyo dalgalar# gibi elektromanyetik dalgalar $eklinde yay#lan bir enerjidir. Mikrodalgalar, rnn iinden, #$# #n renkli camdan geti i gibi geer. rnde kal#c# hibir $ey b#rak#lmaz. Bu sebeple as#l rn maddesinin bnyesinde herhangi bir de i$iklik olmas#ndan bahis edilemez. Yani mikrodalga, rnler zerinde kanserojen bir etkiye sebep olacak de i$im meydana getiremez. Mikrodalga uygulanabilmek iin bir rnn dielektrik kayb#na sahip olmas# gerekmektedir. De i$ken bir elektromanyetik alan uyguland# #nda, madde iinde dipolar elektrik yklerinin olu$mas# gerekmektedir. Su moleklleri kolayl#kla dipolar elektrik ykleri olu$turabildi inden, su ieren yap#da her rn, mikrodalga ile #s#t#lmaya uygundur. Endstriyel kurutma uygulamalar#nda, nemin madde iinden h#zl# bir $ekilde uzakla$t#r#lmas# istendi inden mikrodalga ile #s#tma, endstriyel uygulama iin ok uygun bir sistemdir. Mikrodalga ile #s#tmada, herhangi bir alan uygulamadan nce, rnde serbest halde bulunan elektronlar, alan uygulamas# ile dzenli bir yap#ya geip dipoller olu$turur. Alan#n ok h#zl# bir $ekilde de i$tirilmesi, dzenli bir hle geen dipollerin bu alan# takip edememesine neden olur ve dolay#s#yla #s#nma olay# meydana gelir. rn iinde bu dipoller her yerde bulundu undan, rn bir anda #s#nmaya ba$lar. Bu olay rn iinde gerekle$ti inden, d#$ ortam, rnden #s#n#n yay#lmas# ile #s#n#r. Olu$an #s#, konvansiyonel sistemin tersine, rnn iinde daha s#cak olup d#$ yzeyde gerek buharla$ma gerekse #s#n#n #$#n#m# nedeni ile daha #l#kt#r. Bu hal, ierden d#$ar#ya do ru bir #s#tma olu$turur. 'erde s#cakl# #n daha fazla olu$u, rn iindeki bas#nc# art#rd# #ndan, rn iindeki nem, bas#nc#n itmesi ile ok daha h#zl# bir $ekilde rnn d#$ eperine ta$#n#r. Dolay#s#yla konvansiyonel sistemlerde oldu u gibi rnn d#$ eperinin, rnn ii kurumadan kurumas# mmkn de ildir. Mikrodalga sistemlerinde #l#k hava ak#m# kullan#larak yzey neminin rnden h#zla uzakla$t#r#lmas# suretiyle sistemin verimi daha da art#r#lmaktad#r. 148

2.4.6. ndksiyon ile Is&tma Biriminin al&,mas& ve Devresi

*ekil 2.36da basit bir indksiyon #s#tma devresi grlmektedir. Anahtar kapal# iken kondansatr gerilimi s#f#rd#r ve bobin V kayna # zerinden ak#m# depo eder. Anahtar a#larak seri RLC devresi olu$turulur ve e$ de er diren nedeniyle enerji #s#ya dn$r. Anahtar a#k durumda iken kondansatr gerilimi s#f#rdan tepe de erine ve tepe de erinden tekrar s#f#ra ula$#r.

'ekil 2.36: ndksiyon ile &s&tma devresi rne*i

2.5. Vin, Baskl ve Tutma ( ,leme) Aralar&

2.5.1. Vin e,itleri
A #r ykleri kald#rmaya ve bir yere ta$#maya yarayan aralara vin denir. Bu arac#n en nemli k#sm#; elle veya vitesle uygulanan bir gle hareket eden bir ark emberidir. Bu ember dnerek zerine sar#l# bir ipi ya da halat# harekete geirir. R#ht#m boylar#nda raylar zerinde hareket eden yar# hareketli vinler oldu u gibi, byk kamyonlara monte edilmi$ seyyar vinler de mevcuttur. Gemilerin gvertelerindeki vinler ise ufak buharl# makinelerle veya elektrikli motorlarla al#$#r. A$a #da belli ba$l# vin e$itleri s#ralanm#$t#r: Elektrikli Ceraskallar

Profil, yapma kutu veya yapma kiri$lerde rahata kullan#labilen monoray tip ceraskallar 1 ton ile 20 ton aras#nda kapasitelerde retilebilmektedir. Kanca mesafesini maksimuma #kartan tasar#m yap#s#yla d$k tavan yksekliklerinde rahatl#kla kullan#labilir. Sabit ayaklar zerinde veya radiuslu hatlarda al#$abilen araba grubuyla zel zmler sa lar.

149

Resim 2.14: Elektrikli ceraskal rnekleri

Portal Kprl Vinler

A#k saha veya i alanlarda de i$ik ta$#ma ve kald#rma gereksinimlerini kar$#lamak amac#yla gerek monoray gerekse ift kiri$ olarak kullan#l#r. Bu vinlerde radyo kontroll kumanda sistemi, kullan#m kolayl# # sa lar. Vin al#$ma alan#, stok alan# olarak da kullan#labilir. 5 tondan 50 tona kadar kald#rma kapasitesine sahiptir.

Resim 2.15: Portal kprl vin rnekleri

Gezer Kprl Tavan Vinleri

Endstriyel her trl tesiste kullan#labilen monoray ve ift kiri$ kprl tavan vinleri, tm hareketler iin ift h#zl# veya src kontroll olarak al#$#r. Kullan#m ve ykleme s#kl# #na gre s#n#fland#r#lan kprl tavan vinleri konvensiyonel hesaplamalar#n yan#nda sonlu elemanlar analizinden geirilerek kontrol edilir. Yksek yo unluklu kullan#mlar iin uygundur.

150

Resim 2.16: Gezer kprl tavan vin rnekleri

Merdane Ta,&ma Vinci

zel kanca sistemi sayesinde merdaneleri kavrayarak i$lem yapan, kanca sistemi motorlu, zel halat #k#$ a#lar#na sahip vin e$ididir.

Resim 2.17: Merdane ta,&ma vinci rne*i

Pergel Vinler

retim sahalar#nda kurulu tavan vinlerinin ykn azaltmak ve dar alanlarda tezghlara para ba lamak iin kullan#lan pergel vinlerin 250 kgdan 10 tona kadar al#$ma kapasiteleri bulunur. zellikle pe$ pe$e dizili i$ istasyonlar# aras#nda para nakli iin optimum zm sa lar.

151

Resim 2.18: Pergel vin rnekleri

Mobil Vin

Seyyar olarak kullan#labilen ve kald#rma kapasiteleri 500 tona kadar #kabilen aralard#r.

Resim 2.19: Mobil vin rne*i

Forklift

Fabrika ii malzeme istifleme ve ykleme veya yk ta$#mac#l# #nda kullan#lan aralard#r (Resim 2.20).

Resim 2.20: Forklift rne*i

152

Paletli Vin

D#$ meknlarda yk kald#rma, ykleme, kurtarma vb. amalarla kullan#lan aralard#r.

Resim 2.21: Paletli vin rne*i

2.5.1.1. Fonksiyonel Blok Diyagram Bir vin sistemi; ta$#ma, kontrol ve elektrik sistemi olarak temek fonksiyona sahiptir. Ta$#ma sistemi ile yatay veya dikey olmak zere yk iki ynde ta$#nabilir. Kontrol sistemi, vin hareketinin kontrol edildi i blmdr. Elektrik sistemi, vincin al#$mas# iin gerekli elektrik enerjisinin sa land# #, elektriksel da #t#m#n gerekle$tirildi i blmdr.
Vin

Ta #ma sistemi

Kontrol sistemi

Elektrik sistemi

'ekil 2.37: Vincin fonksiyonel blok diyagram&

A$a #daki resimlerde vin sistemine ait fonksiyonel zellikler (Resim 2.22) ve vin sisteminde kullan#lan elemanlar (Resim 2.23) grlmektedir.

153

Resim 2.22: Vin sistemine ait fonksiyonel zellikler

Resim 2.23: Vin sisteminde kullan&lan elemanlar

154

2.5.1.2. Kullan&lan Motor e,itleri ve Sebepleri Vinlerde bilezikli asenkron motorlar s#kl#kla kullan#lmaktad#r. Bilezikli asenkron motorlarda, rotorun sarg#l# olmas# ile bileziklerin getirdi i avantaj; devir say#s#n#n kolayl#kla ayarlanmas#n# ve kalk#$ momentinin de i$tirilebilmesi stnl n sa lar. Resim 2.24te vinlerde kullan#lan bilezikli asenkron motor grlmektedir.

Resim 2.24: Bilezikli asenkron motor

2.5.1.3. Kontrol Blmleri Analizi Vin kontrol blmleri temel olarak limit $alteri, a$#r# a r#l#k sensr ve kumanda sistemleri olmak zere blmden olu$ur. Limit 'alter

A$#r# yk, s#n#r a$#m# vb. problemlere kar$# gvenli al#$ma ortam# sa lamak amac#yla kullan#lan $alterlerdir.

a
Resim 2.25: Limit ,alterleri

b
a)A,&r& yk

c
b)S&n&r limit c)Turlu limit

A,&r& A*&rl&k Sensr

Resim 2.26da vin ve asansr sistemleri iin geli$tirilmi$ halat tipi yk alg#lay#c#s# grlmektedir. Kald#rma mekanizmas#nda bulunan hareketsiz elik halatlara tak#l#r ve halata binen yk alg#lar. Bu sensrler, a$#r# yk kontrolnn yan#nda kald#r#lan yk lme amal# olarak da kullan#l#r. 155

Resim 2.26: A,&r& a*&rl&k sensr

Kumanda Sistemleri

Vinlerin elektriksel olarak kumanda edildi i blmdr. Vinlerin hareketli aksamlar# iin gerekli olan elektrik enerjisi kablolarla ta$#n#r. Bu hareketli aksamlar, operatr taraf#ndan uzaktan kumandayla veya kablolu joystick ya da buton kumanda ile kontrol edilir.

Resim 2.27: Kumanda sistemi elemanlar& a)Buton b)Joystick c)Uzaktan kumanda

2.5.1.4. Gvenlik Uygulamalar& ' SA#LI#I VE ' GVENL # TZ# Tzk nu.: 1475 Kald&rma makinelerinde al&nacak gvenlik tedbirleri Madde 373 - Normal vinler ile oklu, rayl#, kprl, ayakl# kprl, tek rayl#, motorlu seyyar, seyyar atlye vinleri ve platformlu kald#r#c# arabalar, maunalar, elektrikli, pnmatik, hidrolik zincirli ve halatl# palangalar gibi kald#rma makineleri ve aralar#n tamburlar#, kald#raca # yke ve kullan#lacak halat#n ap, nitelik ve sarg# say#s#na uygun olarak yap#lacak ve iki yan# gerekli ykseklikte fatural# olacakt#r. Madde 374 - Kald#rma makinelerinin elik halat ular#, tambur iine sa lam bir $ekilde ba lanacak ve halat zerindeki kald#rma kancalar# en a$a # seviyede olduklar#nda, tambur zerinde en az iki tam devir yapacak boyda halat sar#l# kalm#$ bulunacakt#r. Madde 375 - Elektrikle al#$an kald#rma makinelerinde, belirtilen st ve alt noktalar geildi inde, elektrik ak#m#n# otomatik olarak kesecek ve tamburun hareketini otomatik $ekilde frenleyecek bir tertibat bulunacakt#r. 156

Madde 376 - Kald#rma makineleri, kabul edilen en a #r ykn en az 1, 5 kat#n#, etkili ve gvenli bir $ekilde kald#racak ve ask#da tutabilecek gte olacak ve bunlar#n bu yke dayan#kl# ve yeterli yk frenleri bulunacakt#r. Madde 377 - Elektrik veya bas#nl# hava ile al#$an ve yerden kumanda edilen kald#rma makinelerinin manevra halatlar#nda, dola$malar# nleyecek gerekli tedbirler al#nacakt#r. Madde 378 - Kald#rma makineleri ve aralar# her al#$maya ba$lamadan nce, operatrleri taraf#ndan kontrol edilecek ve elik halatlar, zincirler, kancalar, sapanlar, kasnaklar, frenler ve otomatik durdurucular, yetkili teknik bir eleman taraf#ndan ayda bir btnyle kontrol edilecek ve bir kontrol belgesi dzenlenerek i$ yerindeki zel dosyas#nda saklanacakt#r. Madde 379 - Kald#rma makinelerinde yklerin kald#r#lmalar#, indirilmeleri veya ta$#nmalar#, yeti$tirilmi$ manevrac#lar taraf#ndan verilecek el ve kol i$aretlerine gre yap#lacakt#r. Madde 380 - Bir kald#rma makinesinde birden ok i$i grevli bulundu u hllerde, kald#rma makinas# operatr, ba lay#c#, sapanc# veya di er grevlilerden yaln#z birinden i$aret alacak ve i$areti, operatr taraf#ndan kolayca grlebilecek yerlerde duracakt#r. Operatr, her kim taraf#ndan verilirse verilsin, her dur i$aretini daima yerine getirecektir. Madde 381 - Ykler dik olarak kald#r#lacakt#r. Bunlar#n e ik olarak kald#r#lmas# zorunlu oldu u hllerde manevralar, sorumlu bir eleman#n gzetiminde yap#lacak ve yk sallanmalar#na ve ykn kt durumuna kar$# gerekli tedbirler al#nacakt#r. Madde 382 - Kald#rma makinelerinin operatrleri, zellikle eritilmi$ maden potalar# veya elektrikli m#knat#slarla ta$#nan paralar# ve benzeri tehlikeli ykleri, al#$anlar zerinden geirmeyeceklerdir. Bu gibi ykler ta$#nmadan nce, operatr taraf#ndan sesli bir sinyal verilecek ve i$iler tehlikeli blgeden ayr#l#ncaya kadar, kald#rma ve ta$#ma i$leri durdurulacakt#r. Madde 383 - 'ndirilen bir ykn alt#ndan sapan halat#n#n ekilmesi iin kumanda vermeden nce i$areti, i$ilerin gvenli ini sa layacakt#r. Madde 384 - Kald#rma makinelerinin yksz hareket ettirilmeleri gerekti inde, istifi veya sapanc#lar, i$aretiye hareket i$aretini vermeden nce, denk veya sapan halatlar#n# kancalara uygun bir $ekilde takacaklar ve operatrler de kancalar#, yeter bir ykseklikte tutacaklard#r. Madde 385 - Operatrler, kald#rma makinelerinde bir yk as#l# bulundu u srece makinelerinin ba$#ndan ayr#lmayacaklard#r. Madde 386 - Elektrikli m#knat#sl# vin, dinlenme hlinde iken, m#knat#slar vin zerinde as#l# olarak yksekte b#rak#lmayacak, bunlar ya do rudan do ruya yere de dirilecek veya bu i$ iin yap#lm#$ platformlar zerine indirilecektir. M#knat#slar kullan#lmad#klar#nda, vin zerinden #kar#lacakt#r. Madde 387 - A#k havada al#$an vinlerin kabinleri kapal# olacak ve bunlar#n operatre en geni$ gr$ alan#n# sa layacak $ekilde yukar# kald#r#labilen srgl pencereleri bulunacak ve so uk havalarda, uygun $ekilde #s#t#lacakt#r. Madde 388 - Hareket hlindeki vin kabinleri iinde veya vin arabalar# zerinde, yaln#z grevli kimseler bulunacak ve vin operatrleri, hibir kimsenin yk zerine binmesine veya bo$ halat veya kancalara as#lmas#na izin vermeyecektir. Madde 389 - Kald#rma aralar#n#n kancalar#n#n gvenlik kat say#s# (ta$#ma gc), ta$#yacaklar# ykn en az; el ile al#$t#r#lanlarda 3 kat#na, mekanik olarak al#$anlarda 4 kat#na ve erimi$ maden veya yak#c# veya a$#nd#r#c# (korozif) maddeler gibi tehlikeli ykleri ta$#yanlarda ise, 5 kat#na e$it olacakt#r. Madde 390 - A#k havada ray stnde al#$an vinlerde, rzgr#n etkisi hesaplanacak ve bunlarda takozlama, ba lama yap#lacak ve srg gvenlikli fren tertibat# bulunacakt#r. 157

Madde 391 - Tek rayl# ask#l# vinlerde ask# milinin kopmas# hlinde, yk ask#ya alabilecek bir veya birka gvenlik ba lant#s# bulunacakt#r. Madde 392 - Ray stnde al#$an vinlerde, vincin ve vin arabas#n#n zerinde gidip geldikleri raylar#n her iki ba$#nda ve en az tekerleklerin yar# ap# yksekli inde takozlar bulunacak, kprl ve asma vinlerin, kpr ve vin arabas# tekerleklerinde, uygun el, kol ve ayak koruyucular# bulunacakt#r. Madde 393 - Tek rayl# vinlerin getikleri yollar, serbest tutulacak ve bu yollar, izgilerle a#ka belirtilecektir. Madde 394 - Ray stnde al#$an vinlerde, vin kabinine ve vin kpr geitlerine #kmay# sa layan sabit merdivenlerle vin kprlerin her iki taraf#nda ve kpr boyunca en az 45 santimetre geni$li inde geit veya sahanl#klar bulunacakt#r. Vin kabin geitlerinin kpr zerinde gvenle gemeleri sa lanamad# # hllerde, vin kprsnn her iki ba$#na ve kpr geitlerine dikey vaziyette en az 40 santimetre geni$li inde sa lam yap#l#, uygun $ekilde korunmu$ geit veya sahanl#klar yap#lacakt#r. Madde 395 - Vin arabalar#n#n geit ve sahanl#klar# ile bunlar#n alt#na ve stne rastlayacak sabit tesisler aras#nda 180 santimetreden az a#kl#k b#rak#lmayacakt#r. Madde 396 - Kpr ayakl# gezer vinlerin geti i yol boyu ve raylar#n her iki taraf# srekli olarak serbest tutulacak ve buralar en az 75 santimetre eninde olacakt#r. Madde 397 - Rayl# vinlerde kumanda tertibat#n#n ve operatrlerin bulundu u kabinler, yanmaz malzemeden ve a#k havada al#$anlar#nki de ayr#ca d#$ etkilere dayan#kl# malzemeden yap#lm#$ olacakt#r. Kabinler, operatrn btn manevra alan#n# kolayl#kla grmesini sa layacak ve manevra iin tehlikesizce d#$ar#ya sarkabilece i $ekilde yap#lm#$ olacakt#r. Kabinlerde, operatrleri yak#c# ve korozif maddelerin s#ramas#na kar$# koruyacak tedbirler al#nacak ve bunlar, zararl# uucu maddelerle, zehirli duman, gaz ve buharlardan en uygun ve etkili $ekilde korunacakt#r. Kabinler, titre$imleri nlemek iin, iyi ve sa lam bir $ekilde tespit edilmi$ olacakt#r. Ar#za hlinde vin operatrnn, kabini gvenlikle terk edebilmesi iin; kabinde lzumlu halat, ip merdiven veya di er uygun bir inme arac# bulundurulacakt#r. Madde 398 - Rayl# vinlerin kabin kap#lar#n#n sahanl#k veya geit seviyesinden 30 santimetreden daha yksekte bulundu u hllerde, bu kap#lar#n nne uygun basamaklar yap#lacak ve kabinlerde, kum dolu bir kova veya elektrik ak#m# iletmeyen madde ile doldurulmu$ bir yang#n sndrme aleti bulundurulacakt#r. Madde 399 - Rayl# vin kabinleri iinde bulunan ana $alterden ba$ka, kabin dam# zerine ve geitten kolay eri$ilir bir yere veya i$ yeri taban#n#n uygun bir yerine, yaln#z vini durduran ikinci bir ana $alter konulacakt#r. Madde 400 - Rayl# vinlerin ykseltmeyi s#n#rlay#c# tertibat#, do rudan do ruya vincin kasna # veya kancas# taraf#ndan harekete geirilecek uygun ak#m kesme tertibatl# ve ykn, beklenmedik bir anda inmesini nleyebilecek $ekilde yap#lm#$ olacakt#r. Bu tertibat, vincin, fren tesisat#na ba l# olarak al#$acak ve rayl# vin operatrleri al#$maya ba$lamadan nce ve al#$man#n bitiminde, bu tertibat# al#$t#rarak kontrol edeceklerdir. Madde 401 - 5 ton veya daha fazla yk kald#ran rayl# vinlerde, 2 elektrikli fren veya bir elektrikli ve bir mekanik fren bulundurulacakt#r. Madde 402 - A#k havada al#$an rayl# vinlerde, yk kancas#n# srekli olarak ayd#nlatabilecek ve vin zerine ba lanm#$ lambalar bulunacakt#r. Madde 403 - Vin kprlerinin hareketlerini kontrol iin, bu kprlerde kollu el frenleri veya pedall# ayak frenleri bulunacakt#r. 158

Madde 404 - Asma vin kaidelerinin tekerleklerinden, tekerlek koruyucular# ve bunlar#n yan#nda vinci tespit iin uygun tertibat bulunacakt#r. Madde 405 - Vincin veya kald#r#lan ykn hareketi esnas#nda al#$anlar# uyarmak iin operatr, sesi a#kca i$itilebilen zil, an vb. ile i$aret verecek ve bunlar hareket hlinde devaml# olarak alacakt#r. Madde 406 - Rayl# vinlerde ana $alterleri amadan nce operatrler, btn kumanda kol ve d melerinin stop durumunda oldu unu kontrol edecekler ve elektrik ak#m#n#n kesildi i hllerde, btn kumanda sistemini stop durumuna getirecekler ve bu durumu, ak#m tekrar verilinceye kadar de i$tirmeyeceklerdir. Kabinleri terk etmeden nce, rayl# vin operatrleri, btn kumanda tertibat#n# stop durumuna ve ana $alterleri de a#k duruma getireceklerdir. Madde 407 - Ayn# yk kald#rmak iin, iki rayl# vincin birlikte al#$t#r#lmas# hlinde, her iki vin operatrne, yaln#z bir i$areti taraf#ndan kumanda verilecek ve vinlerin hareketlerinde ahengi sa layacak zel tedbirler al#nacakt#r. Madde 408 - Yklerin, vinlerle as#l# olarak ta$#nmas#nda grevlendirilen i$areti veya i$iler, yklerinin nnde gidecek, ray makaslar#n# kontrol edecek ve yklerin bir kimseye veya herhangi bir engele arpmayacak bir ykseklikte ta$#nmas#n# sa layacaklard#r. Madde 409 - Rayl# vinlerin onar#m#nda, bu vinlerin alt#na d$emeli bir iskele kurulacak veya bir a ekilecek ve tekerlekleri iten ve d#$tan uygun $ekilde takozlanacakt#r. Madde 410 - Vince ait a #r paralar#n indirilip kald#r#lmas# iin vin zerinde ceraskal veya makaralar#n tak#labilece i elik kollar, halkalar veya benzerleri bulunacakt#r. Madde 411 - Rayl# vinler zerinde herhangi bir onar#ma ba$lamadan nce, btn kumanda tertibat#, stop durumuna getirilecek, iki ana $alter a#lacak ve bunlardan biri, s#k#ca ba lanacakt#r. Vin zerine ve uygun yerlere, onar#m yap#ld# #na dair uyarma levhalar# konulacakt#r. Ayn# ray $ebekesi zerinde ba$ka vinler al#$t# #nda, bunlar# uygun uzakl#kta durduracak takozlar konulacak veya ayn# i$i grecek ba$ka tedbirler al#nacakt#r. Madde 412 - Halat tamburlar#n#n ve millerinin veya motor bobinlerinin sklmesinden evvel kald#rma halatlar#, tamburlar zerinden #kar#lacakt#r. Ancak, bunun sa lanamad# # hllerde, tamburun ani olarak dnmesi nlenecektir. Madde 413 - Rayl# vinlerde yap#lan onar#m#n bitiminde, btn koruyucular# yerlerine tak#lacak ve vin harekete geirilmeden nce, onar#mda kullan#lan btn ara gere ve malzeme kald#r#lm#$ olacakt#r. Madde 414 - Motorlu seyyar vinlerin kald#racaklar# en a #r ykler, kabinlerin iinde veya d#$#nda yaz#l# olarak belirtilecek ve kollu vinlerde ayr#ca yat#kl#k ve ok mesafelerine gre kald#r#lmas#na izin verilen en a #r ykler, ayn# $ekilde gsterilecek ve bunlardan en a #r ykten fazlas# kald#r#ld# #nda, durumu bildiren sesli ve #$#kl# otomatik bir uyarma tertibat# bulundurulacakt#r. Madde 415 - Vin operatrlerinin kaymas#n# nlemek iin, motorlu seyyar vinlerin platformlar#, tahtadan veya damarl# metal plakadan yap#lm#$ olacak ve buharla al#$an motorlu seyyar vin kabinlerinin iinde, bir yandan di erine rahata gitmeyi sa layacak bir geit bulunacakt#r. Madde 416 - Motorlu vinlerle yk kald#r#l#rken veya vin yer de i$tirirken sesli ve #$#kl# uyarma yap#lacak ve bunlar#n gece al#$malar#nda farlar# ve arkalar#nda stop lambalar# yak#lacak ve kabinler uygun $ekilde ayd#nlat#lacakt#r. Madde 417 - Motorlu vinler ray zerinde hareket ettiklerinde, makaslar grevliler taraf#ndan idare edilecek ve operatrler, vin $asesini veya vin okunu herhangi bir yere de meyecek $ekilde ayarlayacak, al#$malar#n bitiminde veya geici duraklamalarda vinci frenleyecek, oklar# uygun mesnetler zerine yat#racak ve makineleri durduracaklard#r. 159

Madde 418 - Oklu vinlerde oklar#n yat#kl#klar#na ve vin arabas#n#n durumuna gre, ta$#nabilecek en a #r ykler, vin arabas#n#n veya okun uygun bir yerinde gsterilecek ve bunlarda en a #r ykten fazlas# kald#r#ld# #nda, durumu bildiren sesli ve otomatik bir uyarma tertibat# bulundurulacakt#r. Madde 419 - Seyyar vinlerin, platformlu kald#r#c# arabalar#n ve benzerlerinin tekerlekleri korunacak, bunlarda el ile al#$an sesli uyarma tertibat# bulunacak ve bunlar#n elektrikle al#$anlar#, uygun ve yeterli $ekilde topraklanacakt#r. Madde 420 - Geme (teleskopik) platform tipli kald#r#c# arabalarda, ykselen st k#sm#n birdenbire inmesini engelleyecek otomatik srgl veya benzeri uygun tertibat bulunacak ve bunlar elektrikle al#$t#klar#nda, platformun ykselmesini ve inmesini s#n#rlayacak bir tertibat, yklerin indirilmesini ayarlayan elektrikli veya mekanik bir fren bulunacakt#r. Bunlar ykl olarak yer de i$tirdiklerinde, devrilmelerini nlemek iin, platformlar yere yak#n tutulacakt#r. Madde 421 - Kald#rma ara ve makinelerinde meydana gelen herhangi bir aksakl#k hlinde, ykleri bulunduklar# durumda tutabilecek gte frenler bulunacakt#r. Madde 422 - Mauna tamburlar#n#n boy ve aplar#, yk halat#n# tek kat hlinde sarabilecek durumda olacak ve maunlar#n kumanda kollar#, uygun kavrama tertibatl# bulunacakt#r. Madde 423 - Buharla al#$an maunalarda, i$iler s#cak su veya buharla yanmaya kar$# korunacak ve egzoz borular#ndan #kan buharlar, operatrlerin gr$n azaltmayacakt#r. Madde 424 - Elektrikli maunalar#n durmas# hlinde, yk ask#da tutabilecek frenleri olacak ve bunlar#n kumanda kol ba$l#klar#, elektrik ak#m# geirmeyen maddelerden yap#lm#$ bulunacakt#r. Madde 425 - (Pnmatik) bas#nl# hava ile al#$an maunalar#n kumanda kutusu kollar#, b#rak#ld# #nda otomatik olarak kendili inden l noktaya gelecek tertibatl# olacakt#r. Madde 426 - El maunalar#, kald#r#lacak en a #r yke gre, kald#ra kolu veya kollar# zerinde yap#lacak bask#, adam ba$#na 10 kilogram# gemeyecek $ekilde yap#lm#$ olacak, bunlarda kald#ra kolu b#rak#ld# #nda, yk ask#da tutabilmek iin, tambur mili zerine gvenlik mandal#n#n oturaca # di$li bir kasnak veya ayn# i$i grebilecek otomatik sonsuz bir vida konulacak ve yklerinin indirilmesini ayar ve kontrol etmek iin, bir fren tertibat# bulundurulacakt#r. Madde 427 - En a #r yk iin, kald#rma ve ba lama (sapan) zincirlerinin ve kancalar#n#n gvenlik kat say#s# en az 5 olacakt#r. Zincirler bu zelliklerini yitirdiklerinde ve boylar# % 5ten fazla uzad#klar#nda ve bakla veya halka kal#nl#klar#n#n drtte birini geen bir a$#nma meydana geldi inde, bunlar kullan#lmayacakt#r. Madde 428 - Tamburlara sar#lan veya kasnaklar zerinden geen zincirler, belirli devrelerde ya lanacakt#r. Ancak, dkmhanelerde veya ya ve greslerin kuru veya benzeri maddeleri zincirler zerinde toplanabilece i yerlerde, kullan#lan zincirler ve sapan zincirleri ya lanmayacakt#r. Madde 429 - Yklerin kald#r#lmas#nda kullan#lan zincirlerde, d m ve bkm olmayacak, sert ve kesici k$eli ykler kald#r#l#rken, k$elerle zincirler aras#, uygun yast#klarla beslenecek ve k#r#lan bir kald#rma veya ba lama zinciri, telle ba lanmayacak veya c#vatalarla tutturulmayacakt#r. Madde 430 - Kald#rma ve ba lama zincirleri, kullan#lmad#klar# zaman, uygun kancalara as#lacak ve bunlar#n paslanmas# nlenecek, ezilmelere ve korozif maddelerin etkilerine kar$# korunacakt#r. 160

Madde 431 - elik halatlar#n gvenlik kat say#s# 6dan a$a # olmayacak ve halatlar#n ek yerleri, halkalar#, ba$l#k ve ba lant#lar# halatlar#n kald#raca # en a #r yke dayan#kl# olacakt#r. Madde 432 - 6 bkml elik halatlar#n 50 santimetre veya zel elik halatlar#n 1 metre boyunca dayan#mlar#n#, a$a #da gsterilen miktarlarda kaybetmi$ olanlar# kullan#lmayacakt#r. 7 telli elik halatlarda % 12, 19, telli elik halatlarda % 20, 37, telli elik halatlarda % 25, 61, telli elik halatlarda % 25, seal zel elik halatlarda % 12, gen bkml zel elik halatlarda % 15, nuflese zel elik halatlarda % 20. Madde 433 - elik halatlar#n ba lant# k#s#mlar#nda tellerin a$#nmas#, kopmas# ve ba lant#n#n gev$emesi gibi hllerde, halat#n 1-3 metresi, uygun $ekilde kesilecek ve halat#n ba$lar#, yeniden uygun $ekilde ba lanacakt#r. Madde 434 - Kald#rma veya ekme i$lerinde kullan#lan ip halatlar, iyi cins kenevirden veya benzeri elyaftan yap#lacak ve bunlar#n kopmaya kar$#, gvenlik kat say#lar# en az 3 olacakt#r. Madde 435 - Kald#rma ara ve makinelerinin alt k#sm#nda bulunan makaralar#n uygun koruyucular# olacak ve bu makaralar#n kaymalar# nlenecektir. Madde 436 - Kald#rma ara ve makinelerinin yk kancalar#; demir, dvme, elik veya benzeri uygun malzemeden yap#lm#$ olacak, yklerin kurtulup d$melerini nlemek iin, bunlardan gvenlik mandal# veya uygun gvenlik tertibat# bulunacakt#r. Madde 437 - E$it kollu sapanlarla uygun $ekilde ta$#namayacak ykler iin, kollar# e$it boyda olmayan sapanlar kullan#lacakt#r.

2.5.2. Elektronik Baskl e,itleri

A #rl#klar# tartmak amac#yla kullan#lan aralara baskl denir. ltkleri a #rl#k miktarlar#na gre terazi veya kantar isimleri ile de an#l#r. A$a #da belli ba$l# baskl e$itleri grlmektedir.

Resim 2.28: Ev tipi baskl

Resim 2.29: Market tipi baskl

161

Resim 2.30: Ask& terazi

Resim 2.31: Kantar

2.5.2.1. Fonksiyonel Blok Diyagram Elektronik baskller; alg#lay#c# (sensr), i$lem ve gsterge (#k#$) olmak zere temel birime sahiptir. Yk a #rl# # sensr arac#l# #yla i$lem blmnde k#yaslanmak zere aktar#l#r ve sonu dijital gstergeler zerinde grntlenir.

Alg#lay#c# (sensr)

( lem

Gsterge (#k # )

'ekil 2.38: Elektronik baskln fonksiyonel blok diyagram&

2.5.2.2. Birimlerin Devre Analizi Elektronik baskllerde alg#lay#c# (sensr) olarak o unlukla load cell kullan#l#r. A #rl# #n olu$turdu u gerilmeyi ya da burkulmay# elektronik yntemle lmeyi sa layan dn$trclere load cell denir. Gerilme ya da burkulma genellikle strain gaugelar (yk hcreleri) ile llr. Dolay#s#yla load cell yap#m#nda strain gaugelardan faydalan#l#r. Load celller elik karkasa sahip olmakla birlikte genellikle alminyum ereve zerine yerle$tirilen strain gaugelardan elde edilir. rne in; drt adet strain gauge farkl# ynlerde ve kpr $eklinde ba lanarak alminyum ereve zerine monte edilip ambalajland# #nda load cell elde edilir. Byle bir load celle farkl# ynlerden a #rl#k ya da kuvvet uyguland# #nda; a #rl#k ya da kuvvet alg#lama yetene ine sahip olur. Load celle kuvvet uyguland# #nda strain gaugeun yap#s#ndaki de i$im mekanik, optik, elektrik vb. yntemlerle alg#lanabilir. 162

'erisinden vida, kablo vb. yuvarlak cisim geirilerek cisimdeki genle$meyi alg#lama yetene ine sahip load cell tipine center - hole load cell denir. Resim 2.32de center - hole tipi load cell grlmektedir.

Resim 2.32: Center - hole tipi load cell rnekleri

*ekil 2.38de a #rl#k lmek amac#yla kullan#labilecek basit yap#l# load-cell kontroll OP-AMPl# rnek devre grlmektedir.

'ekil 2.39: Load cell kontroll a*&rl&k len devre rne*i

Devre $emas#nda kullan#lan load cell S100 tipidir. S100 tipi load cellin lm kapasitesi 50 gram ile 12,5 kg aras#nda de i$ir. Bu kapasite de erleri 50 g, 100 g, 200 g, 500 g, 1 kg, 2 kg, 5 kg ve 15 kg olarak retilmektedir. Tercih edilecek lm kapasitesi de eri load cell tipinin yan#nda S100 - 1Kg $eklinde belirtilir. S100n besleme gerilimi 10V DC ya da ACdir. Kpr empedans# 1K/ olup #k#$ oran# 1mV/V de erindedir. 'zolasyon direnci 50V DCde 1000 M/dur. al#$ma #s#s# -10oC ile +70oC aras#nda de i$mektedir. Ayr#ca elektriksel ba lant# yapmak amac#yla 30cm uzunlu unda k#rm#z#, mavi, sar# ve ye$il renklere sahip drt farkl# kablo bulunmaktad#r. S100 load celli de di er baz# load celller gibi kpr $eklinde ba lanm#$ strain gaugelardan imal edilmi$tir. Kpr devresinden #kan drt kablodan k#rm#z# beslemenin + ucuna, mavi ise $aseye ba lan#r. Sar# (+) ve ye$il (-) sinyal #k#$ ular#d#r. Besleme gerilimi uyguland# #nda kpr dengede ise yani load celle herhangi bir a #rl#k ya da kuvvet uygulanmam#$sa sinyal #k#$# s#f#r olur. Uygulanan a #rl#k ya da kuvvetin $iddetine ve 163

ynne ba l# olarak load cell ierisindeki strain gaugelardan baz#lar# gerilir. Bu gerilmeye ba l# olarak sar# ve ye$il ulardaki #k#$ sinyalinin de eri de i$ir. Devrede load cell zerine kuvvet uyguland# #nda OP-AMP#n 2 numaral# negatif giri$e sahip ucuna ba l# ye$il ucu eksi olacak $ekilde load cell #k#$ ular#nda sinyal olu$ur. OP-AMP giri$indeki fark sinyal potansiyometrenin de erine ba l# olarak ykseltilmi$ ve 180o faz terslenmi$ $ekilde #k#$tan al#n#r. 2.5.2.3. Kalibrasyon Prosedrleri Belirli ko$ullar alt#nda bir lme cihaz#nda bir referans malzemenin verdi i de erlerle, lm standartlar# ile gerekle$tirilen ve bunlara kar$#l#k gelen de erler aras#ndaki ili$kiyi kuran i$lemler dizisine kalibrasyon denir. Di er bir ifadeyle kalibrasyon; cihaz#n bilinen bir standartla kontrol edilmesi, k#yaslanmas#d#r. *ekil 2.40ta verilen rnek devrenin kalibrasyonu, devrede kullan#lan OP-AMP#n ofset ayar#n#n yap#lmas# ile gerekle$tirilir. OP-AMPlar#n tersleyen ve terslemeyen giri$ ular#, k#sa devre edildi inde #k#$ geriliminin s#f#r olmas# gerekir. Ancak entegre ierisinde kullan#lan giri$ transistrlerinin karakteristi ine ba l# olarak giri$ ular# k#sa devre edilse bile #k#$ta bir miktar ofset gerilimi olu$abilir. Giri$teki bu gerilim kazanca ba l# olarak #k#$ta hissedilir. A$a #da Op-Amp#n ofset ayar#n#n yap#ld# # devre grlmektedir. Ayn# zamanda bu devre a #rl#k lmnde kalibrasyonun yap#lmas#na basit bir rnek olu$turmaktad#r.

'ekil 2.40: OP-AMP&n ofset ayar&n&n yap&ld&*& rnek devre

164

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

,lem Basamaklar& neriler

AC gerilim ve DC gerilim kontrol DC gerilim ile AC gerilimin fark#n# konular#n# modlden inceleyiniz. tespit ediniz. http://uzak.mersin.edu.tr/UZAK/TP/End Gerilim ve frekans kontrolrlerini Elo/Eln-220/eln220.html adresinden inceleyiniz. konuyla ilgili bilgi ara$t#r#n#z. 'lgili konulara modlden gz at#n#z. MEB yay#nlar#ndan C'HAZ ayg#tlar#n# TEKNOLOJ'S' 3 Elektrik ve Radyasyon lmleri kitab#ndan tahribats#z muayene konusunu 268-279. sayfalardan inceleyiniz. 'lgili konular# modlden inceleyiniz.

Bozucu olmayan reniniz.

test

Diren kayna # ayg#t#n# inceleyiniz.

Dielektrik #s#tma ile ilgili konular# modlden inceleyiniz. 'ndksiyon ile #s#tmaya ait konular# Dielektrik ve indksiyonla #s#tmada modlden inceleyiniz. kullan#lan sistemleri ve cihazlar# Kullan#lan cihazlar# nce modlden tan#y#n#z. inceleyiniz ve internet ortam#nda Dielektrik ve indksiyonla #s#tman#n ara$t#r#n#z. fark#n# reniniz. Evinizde veya evrenizde mikrodalga f#r#n varsa, al#$ma sistemini ve kullan#m $eklini reniniz. 'lgili konular# modlden inceleyiniz. Vinleri, kullan#m alanlar#na gre Vin e$itlerini internet ortam#nda s#n#fland#r#n#z. ara$t#r#n#z. Basklleri, kullan#m alanlar#na gre Evinizde veya evrenizde baskl varsa, s#n#fland#r#n#z. al#$ma sistemini ve kullan#m $eklini Baskllerin al#$ma sistemini reniniz. Analog ve dijital basklden reniniz. hangisi avantajl#d#r? Ara$t#r#n#z.

165

LME VE DE ERLEND RME LME VE DE ## ERLEND RME

A$a #daki cmleleri do ru veya yanl#$ olarak i$aretleyiniz. Faaliyette kazand# #n#z bilgi ve becerileri lnz. 1. Otomobillerde kullan#lan DC 12V ak gerilimini 6V yapmak iin basit bir regle devresi yeterlidir. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Histerisis, zellikle kullan#lan ve olmas# istenen bir zelliktir. ( ) DO,RU ( ) YANLI* AC motorlar ular#na uygulanan AC besleme gerilimi ile al#$#r ve AC besleme ular# yer de i$tirildi inde dn$ ynleri de i$ir. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Malzemeyi delerek i k#sm#n# kontrol etmek bozucu olmayan test metotlar#ndand#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Evlerimizde kulland# #m#z mikrodalga f#r#nlar dielektrikle #s#tmada kullan#lan cihazlardand#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* 'ndksiyon ile #s#tma teknolojisi; otomotiv, el aletleri, motor ve tar#m aletleri endstrilerinde s#kl#kla kullan#lmaktad#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Kaynak i$lemi s#ras#nda s#k#$t#rma (basma) sresi; elektrot kuvvetinin ilk uyguland# # an ile kaynak ak#m#n#n ilk verildi i an d#$#nda kalan sredir. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Elektrikli ceraskal bir vin e$idi de ildir. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Uzunluklar# lmek amac#yla kullan#lan aralara baskl denir. ( ) DO,RU ( ) YANLI* A #rl# #n olu$turdu u gerilmeyi ya da burkulmay# elektronik yntemle lmeyi sa layan dn$trclere load cell denir. ( ) DO,RU ( ) YANLI*

2. 3.

4. 5.

6.

7.

8. 9. 10.

DE#ERLEND RME
Cevaplar#n#z# cevap anahtar#yla kar$#la$t#r#n#z ve do ru cevap say#n#z# belirleyerek kendinizi de erlendiriniz. Yanl#$ cevaplad# #n#z sorularla ilgili konulara dnerek renme faaliyetlerini tekrarlay#n#z. 166

PERFORMANS DE #ERLEND RME PERFORMANS DE #ERLEND RME

Bir arkada$#n#zla birlikte yapt# #n#z uygulamay# de erlendirme le ine gre de erlendirerek eksik veya hatal# grd nz davran#$lar# tamamlay#n#z.

De*erlendirme ltleri
,lem Basamaklar& 1. DC gerilim ile AC gerilimin fark#n# tespit ettiniz mi ? 2. Gerilim ve frekans# kontrol etmeyi renebildiniz mi? 3. Bozucu olmayan test metotlar#n# yeterince inceleyebildiniz mi? 4. Diren kayna # ayg#t# konusunu yeterince inceleyebildiniz mi? 5. Dielektrik #s#tmada kullan#lan cihazlar# tan#yabildiniz mi ? 6. 'ndksiyon ile #s#tmada kullan#lan cihazlar# tan#yabildiniz mi ? 7. Dielektrik ve indksiyon ile #s#tman#n fark#n# renebildiniz mi? 8. Vinleri, kullan#m alanlar#na gre s#n#fland#rabildiniz mi? 9. Basklleri kullan#m alanlar#na gre s#n#fland#rabildiniz mi? 10. Baskllerin al#$ma sistemini rendiniz mi ? DZENL VE KURALLARA UYGUN ALI'MA 11. Mesle e uygun k#yafet (nlk) giydiniz mi? 12. al#$ma alan#n# ve aletleri tertipli-dzenli kulland#n#z m#? 13. Laboratuvar ortam#n#n temizli ine ve dzenine dikkat ettiniz mi? 14. '$lem basamaklar# s#ras#na uygun davrand#n#z m#? 15. Zaman# iyi kulland#n#z m#?

Evet

Hay&r

DE#ERLEND RME
Yapt# #n#z de erlendirme sonunda Hay#r $eklindeki cevaplar#n#z# bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsan#z renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksiklerinizi ara$t#rarak ya da retmeninizden yard#m alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplar#n#z#n tamam# Evet ise Modl De erlendirmeye geiniz.

167

MODL DE#ERLEND RME MODL DE#ERLEND RME

A$a #daki cmleleri do ru veya yanl#$ olarak i$aretleyiniz. 1. '$lem de i$kenini srekli olarak alg#layan ve len enstrman ayg#tlar#na al&c& (receiver) denir. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Bas#n yaz#c#s#n# ifade etmek iin PT harfi kullan#l#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Yaz#c# ya da kaydediciyi (recorder) ifade etmek iin Y harfi kullan#l#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* A#k dng ile kapal# dng aras#ndaki temel fark; a#k dngde geri besleme sisteminin bulunmas#d#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Bilgisayar kullanmak verileri kolayca s#ralay#p kaydedebilme avantaj# sa lar. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Derleyici evrim ii al#$#r, program yaz#l#rken makine diline evrilir ve kullan#c#n#n yazd# # kaynak programa olan ihtiya biter. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Bas#n yer ekimi ivmesiyle do ru orant#l#d#r. Yer ekimi ivmesinin byk oldu u yerlerde bas#n de eri de byk olur. ( ) DO,RU ( ) YANLI* *amand#ralar s#v# seviyesi lmnde kullan#l#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Is# sensr olarak termistr (PTC ve NTC), termostat vb. elemanlar kullan#l#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Say#sal bilgileri geici veya kal#c# olarak depolayan birimlere haf&za ya da bellek (memory) denir. Bellekler verileri ya da programlar# saklamak amac#yla kullan#l#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* ROM bellek niteleri zerindeki bilgiler elektrik enerjisi kesildi inde silinir. ( ) DO,RU ( ) YANLI* VE (AND) i$lemi: #k#$ A x B (A arp# B) olarak ifade edilir. A ve B de i$kenlerinin en az bir tanesinin 0 olmas# durumunda sonu daima 0d#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* VE i$leminin elektriksel kar$#l# # paralel ba l# anahtarlard#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* 168

2. 3. 4.

5. 6.

7.

8. 9. 10.

11. 12.

13.

14. 15. 16.

DC 12V ak gerilimini 24V yapmak iin basit bir regle devresi yeterlidir. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Histerisis, zellikle kullan#lan ve olmas# istenen bir zelliktir. ( ) DO,RU ( ) YANLI* DC motorlar ular#na uygulanan DC besleme gerilimi ile al#$#r ve DC besleme ular# yer de i$tirildi inde dn$ ynleri de i$ir. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Malzemeyi keserek i k#sm#n# kontrol etmek bozucu olmayan test metotlar#ndand#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Malzemeyi gzle kontrol etmek bozucu olmayan test metotlar#ndan de ildir. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Tpl (LPGli) ocaklar dielektrikle #s#tmada kullan#lan cihazlardand#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* 'ndksiyon ile #s#tma teknolojisi; otomotiv, el aletleri, motor ve tar#m aletleri endstrilerinde s#kl#kla kullan#lmaktad#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Kaynak i$lemi s#ras#nda s#k#$t#rma (basma) sresi; elektrot kuvvetinin ilk uyguland# # an ile kaynak ak#m#n#n ilk verildi i an aras#nda geen sredir. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Elektrikli ceraskal bir vin e$ididir. ( ) DO,RU ( ) YANLI* A #rl#klar# lmek amac#yla kullan#lan aralara baskl denir. ltkleri a #rl#k miktarlar#na gre terazi veya kantar isimleri ile de an#l#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* Bakkal terazileri de baskl olarak adland#r#l#r. ( ) DO,RU ( ) YANLI* A #rl# #n olu$turdu u gerilmeyi ya da burkulmay# elektronik yntemle lmeyi sa layan dn$trclere termokupl denir. ( ) DO,RU ( ) YANLI*

17. 18. 19. 20.

21.

22. 23.

24. 25.

DE#ERLEND RME
Cevaplar#n#z# cevap anahtar#yla kar$#la$t#r#n#z ve do ru cevap say#n#z# belirleyerek kendinizi de erlendiriniz. Yanl#$ cevaplad# #n#z konularla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlay#n#z. Tm cevaplar#n#z do ruysa Modl De erlendirme sayfas#na geiniz. Modl ile kazand# #n#z yeterli i a$a #daki ltlere gre de erlendiriniz. 169

MODL PERFORMANS DE#ERLEND RME

Modl ile kazand# #n#z yeterli i a$a #daki ltlere gre de erlendiriniz.

De*erlendirme ltleri
,lem Basamaklar& 1. A#k dng ile kapal# dngnn fark#n# tespit ettiniz mi? 2. Sensrleri, alg#lad#klar# byklklere gre s#n#fland#rabildiniz mi? 3. Motor kontrol sistemlerini yeterince inceleyebildiniz mi? 4. Nmerik kontrol sistemlerini yeterince inceleyebildiniz mi? 5. Programlanabilir kontrolrleri tan#yabildiniz mi? 6. Endstriyel robotlar#n sanayide kullan#m alanlar#n# belirtebildiniz mi? 7. Otomatik proses kontrol valflerini yeterince inceleyebildiniz mi? 8. Bas#n lme ve kontrol elemanlar#n# tan#yabildiniz mi? 9. Ak#$ ve s#cakl#k lme ve kontrol elemanlar#n# tan#yabildiniz mi? 10. S#v# seviyesi lme ve kontrol elemanlar#n# tan#yabildiniz mi? 11. DC gerilim ile AC gerilimin fark#n# tespit ettiniz mi? 12. Gerilim ve frekans# kontrol etmeyi renebildiniz mi? 13. Bozucu olmayan test metotlar#n# yeterince inceleyebildiniz mi? 14. Diren kayna # ayg#t# konusunu yeterince inceleyebildiniz mi? 15. Dielektrik #s#tmada kullan#lan cihazlar# tan#yabildiniz mi? 16. 'ndksiyon ile #s#tmada kullan#lan cihazlar# tan#yabildiniz mi? 17. Dielektrik ve indksiyon ile #s#tman#n fark#n# renebildiniz mi? 18. Vinleri kullan#m alanlar#na gre s#n#fland#rabildiniz mi? 19. Basklleri kullan#m alanlar#na gre s#n#fland#rabildiniz mi? 20. Baskllerin al#$ma sistemini rendiniz mi?

Evet

Hay&r

DE#ERLEND RME
Teorik bilgilerle ilgili sorular# do ru cevaplad#ktan sonra, yeterlik testi sonucunda, tm sorulara Evet cevab# verdiyseniz bir sonraki modle geiniz. E er baz# sorulara Hay#r $eklinde cevap verdiyseniz eksiklerinizle ilgili blmleri tekrar ederek yeterlik testini yeniden yap#n#z.

170

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

#RENME FAAL YET -1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D Y Y D D D Y Y D Y

#RENME FAAL YET -2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D D Y Y D D Y Y Y D

171

MODL DE#ERLEND RME CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Y Y Y Y D Y D D D D Y D Y Y D D Y Y Y D D D D D Y

Cevaplar#n#z# cevap anahtarlar# ile kar$#la$t#rarak kendinizi de erlendiriniz.

172

NER LEN KAYNAKLAR NER LEN KAYNAKLAR

www.meteor.gov.tr/2006/genel/genel-metaletler.aspx www.elektrotekno.com/about18516.html www.sanpaotomasyon.com/servosuruculer.asp www.mikrotek.com/pdf/HADDEHANE.pdf www.mercateo.com www.testo.com.tr www.ak-teknik.com.tr www.sinarinstruments.com www.mavikitaplarserisi.com/tek_index.php www.mersin.edu.tr www.pakkens.com.tr www.plcprogramlama.com/sensors.htm www.akal.com.tr/urun.php?&urun_id=59 www.akyol.net/teknik/terazi www.makkimsan.com/?page=mikrodalga www.tdk.gov.tr wikipedia.org/wiki/Ana_Sayfa www.birimler.com/basinc_birimleri_converter.htm www.lima.com.tr/BasicTiger/Applications.asp www.mersin.edu.tr www.centrallab.metu.edu.tr/.../ta/dtk.php www.aof.edu.tr/kitap/EHSM/1221/unite06.pdf www.cihazpazari.com/Urun_List.asp?Kat=1&AltKat=40 http://uzak.mersin.edu.tr/UZAK/TP/EndElo/endelt2.html http://uzak.mersin.edu.tr/UZAK/TP/EndOto/kontrol.html http://uzak.mersin.edu.tr/UZAK/TP/EndElo/Eln-235/ss-10.pdf http://hpkon.mmo.org.tr/bildiri/1999-19.pdf

173

KAYNAKA KAYNAKA
MEGEP- Elektrik Elektronik Teknolojisi Alan& ereve *retim Program&, Ankara, 2005. MEGEP- Tan&t&m Modlleri, Ankara, 2005. MEGEP- Alan ve Dal Modlleri, Ankara, 2005. NOLTINGK, B.E, Cihaz Teknolojisi 1 Mekanik Aletler, ETAM A* Matbaa Tesisleri, Eski$ehir, 1994. NOLTINGK, B.E, Cihaz Teknolojisi 2 S&cakl&k ve Kimyasal Birle,imin lm, ETAM A* Matbaa Tesisleri, Eski$ehir, 1994. NOLTINGK, B.E, Cihaz Teknolojisi 3 Elektrik ve Radyasyon lmleri, ETAM A* Matbaa Tesisleri, Eski$ehir, 1994. NOLTINGK, B.E, Cihaz Teknolojisi 4 Enstrmantasyon Sistemleri, ETAM A.*. Matbaa Tesisleri, Eski$ehir, 1994. NOLTINGK, B.E, Cihaz Teknolojisi 5 Otomatik Cihazlar ve lme Sistemleri, ETAM A* Matbaa Tesisleri, Eski$ehir, 1994. LEATHAM, Barry, Janes BTECH, Bilgisayarl& Nmerik Kontrol Konusuna Giri,, ETAM A* Matbaa Tesisleri, Eski$ehir, 1994 PARR, E.A, Endstriyel Kontrol El Kitab& Cilt 2 Teknikler, Milli E itim Bas#mevi, 'stanbul, 1997. OTTER, Job Den, Programlanabilir Mant&k Denetleyicileri, Evren Ofset A.*. Web Ofset Tesisleri, Ankara, 1994. TEK'N, Engin, Metin BEREKET, Elektronik Atlye ve Laboratuvar 1, Kany#lmaz Matbaas#, 'zmir, 2003. TEK'N, Engin, Metin BEREKET, Elektronik Atlye ve Laboratuvar 2, Kany#lmaz Matbaas#, 'zmir, 2003. TEK'N, Engin, Metin BEREKET, Temel Elektronik, Kany#lmaz Matbaas#, 'zmir, 2003. TEK'N, Engin, Metin BEREKET, Dijital Elektronik, Kany#lmaz Matbaas#, 'zmir, 2003. TEK'N, Engin, Metin BEREKET, Endstriyel Elektronik, Kany#lmaz Matbaas#, 'zmir, 2005. TEK'N, Engin, Metin BEREKET, Mikroi,lemciler PIC16F84 Uygulamalar&, Kany#lmaz Matbaas#, 'zmir, 2005. E,MEN, Abdurrahman, Uygulamal& Teknik Resim, Kany#lmaz Matbaas#, 'zmir, 2006. TEK'N, Engin, Metin BEREKET, Bilgisayar (Donan&m) 10. S&n&f , ve ,lem Yapraklar&, MEB yay#nlar#, 2005. TEK'N, Engin, Metin BEREKET, Bilgisayar (Donan&m) 11. S&n&f , ve ,lem Yapraklar&, MEB yay#nlar#, 2005. TEK'N, Engin, Metin BEREKET, Elektrik Elektronik ve lme Uygulama Kitab&, Kany#lmaz Matbaas#, 'zmir, 2007. E,MEN, Abdurrahman, Tesviye Blm Ders Notlar&, 'zmir, 2005. YKSEL, Sezgin, Tesviye Blm Ders Notlar&, 'zmir, 2006. 174

ELT'K, Oktay, Elektronik Blm Ders Notlar&, 'zmir, 2006. AS'LSOY, Nihat, Elektronik Blm Ders Notlar&, 'zmir, 2006. ZMEN, Adil, Elektronik Blm Ders Notlar&, 'zmir, 2006. AKDA,, Ceyhan, Bilgisayar Blm Ders Notlar&, 'zmir, 2006. 'T, Metalrji Labarotuvar& 2 Deney Fy, 'stanbul. www.meteor.gov.tr/2006/genel/genel-metaletler.aspx www.elektrotekno.com/about18516.html www.sanpaotomasyon.com/servosuruculer.asp www.mikrotek.com/pdf/HADDEHANE.pdf www.mercateo.com www.testo.com.tr www.ak-teknik.com.tr www.sinarinstruments.com www.mavikitaplarserisi.com/tek_index.php www.mersin.edu.tr www.pakkens.com.tr www.plcprogramlama.com/sensors.htm www.akal.com.tr/urun.php?&urun_id=59 www.akyol.net/teknik/terazi www.makkimsan.com/?page=mikrodalga www.tdk.gov.tr wikipedia.org/wiki/Ana_Sayfa www.birimler.com/basinc_birimleri_converter.htm www.lima.com.tr/BasicTiger/Applications.asp www.mersin.edu.tr www.centrallab.metu.edu.tr/.../ta/dtk.php www.aof.edu.tr/kitap/EHSM/1221/unite06.pdf www.cihazpazari.com/Urun_List.asp?Kat=1&AltKat=40 http://uzak.mersin.edu.tr/UZAK/TP/EndElo/endelt2.html http://uzak.mersin.edu.tr/UZAK/TP/EndOto/kontrol.html http://uzak.mersin.edu.tr/UZAK/TP/EndElo/Eln-235/ss-10.pdf http://hpkon.mmo.org.tr/bildiri/1999-19.pdf

175