T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2059 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1093

Anadolu niversitesi lhiyat nlisans Program

DN ETM VE DN HZMETLERNDE REHBERLK

Editr Prof.Dr. Mehmet Emin AY Yazarlar Prof.Dr. Abdullah ZBEK (nite 1, 2) Prof.Dr. Mehmet Emin AY (nite 9, 10) Prof.Dr. Suat CEBEC (nite 7, 8) Prof.Dr. Zeki Salih ZENGN (nite 3, 6) Yrd.Do.Dr. Turgay GNDZ (nite 4, 5)

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2010 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

Genel Akademik Koordinatrler Prof.Dr. brahim Hatibolu (anakkale Onsekiz Mart niversitesi) Prof.Dr. Ali Erba (Sakarya niversitesi) Program Koordinatr Do.Dr. Cemil Ulukan Uzaktan retim Tasarm Birimi Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs retim Tasarmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yardmclar Ar.Gr. Mehmet Frat Ar.Gr. Nur zer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr.Dr. Asl Bykeren Kitap Koordinasyon Birimi Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Din Eitimi ve Din Hizmetlerinde Rehberlik

ISBN 978-975-06-0742-4 3. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 40.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013

NDEKLER

nite 1: nite 2:

Din Eitimi ile lgili Temel Kavramlar 2 Din Eitiminin Temelleri 22

nite 3: slm Eitim Tarihi 42 nite 4: Din Eitimi ve retiminde lkeler ve Yntemler 64

nite 5: ocukluk, Genlik ve Yetikinlik Dnemi Din Eitimi90 nite 6: Kreselleme, okkltrllk ve Din Eitimi nite 7: letiim Kavram ve Modelleri nite 8: 116

136

Din Eitimi ve Din Hizmetlerinde letiim 158 178

nite 9: Rehberlik Kavram ve lkeleri

nite 10: Din Hizmetlerinde Rehberlik 200

iii

 iv

NSZ

Yeryznde var oluundan beri, insanolu hibir dnemde dinsiz yaamamtr. nanszlk, belki bireysel bir tercih olarak var olmutur; ancak insanlarn toplum halinde inanszlndan sz etmek mmkn deildir. Bu zellie, batl psikologlar, insandaki inan tohumlar gzyle bakarken, slm, bu temel insan zellii ftrat olarak isimlendirmitir. Hz. Peygamberin verdii bilgiye gre, her insan ite bu ftrat zere dnyaya gelir, sonra evresi onu kendi dinlerine yneltir. Dolaysyla, her insann, kendisini yaratan bir yaratcnn varlna inanmaya ve bir din inanc benimsemeye hazr halde yaratldndan sz edilebilir. Din, aslnda insan her ynyle tatmin eden tek kurumdur. nsan zerine aratrmalarda bulunan bilim insanlarnn ortaya koyduklar grler erevesinde denilebilir ki, insan tm ynleriyle kuatan, onun biyolojik ve psikolojik, sosyolojik ve estetik, ksacas her anlamda sorunlaryla muhatap olmay ve sorularna tatmin edici cevaplar vermeyi sadece din baarabilmektedir. phesiz din, bu zelliini, onu her toplum iin ihtiya duyulan ekliyle gnderen Yce Yaratcdan almaktadr. Kurann ifadesiyle, Yaratan, yarattn bilmez mi hi te, insan yaratan ve onun bu dnyadaki ihtiyalarn da en iyi bilen Allah Tela, insanolu iin son dini slm, son peygamberi de Hz. Muhammed (sav) olarak takdir etmitir. slm, evrensellii ve Tevhid inancyla dier semavi dinlerden ayr bir zellik tarken, getirdii prensiplerle, insann hem bu dnyasna hem de ahiretine hitap etmektedir. Son yz ylda kaydedilen teknolojik ve bilimsel gelimeler, insana huzur getirmemi, baz durumlarda onu yalnzla bile itebilmitir. Hayat standardndaki ykselmeler ve kavuulan refah ortam, insan mutlu etmeye yetmemitir. Batl toplumlar psiko-sosyal ynden eitli krizler yaamaya balamlardr. Son yllarda modern toplumlarda Rehberlik ve Psikolojik Danma kavramnn bylesine nem kazanmasnn sebeplerinden biri belki de budur. nsanolu, ftrat itibariyle rehberlie muhtatr. Bu zellii sebebiyledir ki, ilk insan olarak yaratlan Hz.Adem, Allah Telnn kendisine tm isimleri retmesi, bilgiyle donatmas, ksacas rehberlii ve ynlendirmesiyle meleklere kar stnlk salamtr. ledii ilk hatadan sonra, bizzat Allahn kendisine rettii kelimelerle af dileyerek Onun honutluunu tekrar kazanmaya muvaffak olmas da dikkat ekicidir. Bu

nedenle, rehberlik faaliyetini ilk defa icra eden bizzat Allah Teldr denilebilir. Din hizmetlerinin ok geni bir alana yayld gnmzde, bu kavramla daha ziyade Diyanet leri Bakanl tarafndan verilen hizmetler kast edilmektedir. Son yllarda yaanan sosyal gelimeler, Bakanln rehberlik ve din danmanlk hizmetlerine de yansmtr. 2003 ylnda mftlkler bnyesinde kurulan Aile rad ve Rehberlik brolaryla ailevi ve toplumsal nitelikli problemlere zm bulmaya allmas bunun rneklerinden sadece biridir. Din Eitimi ve Din Hizmetlerinde Rehberlik adl kitap on niteden olumaktadr. lk nitelerde, din eitimiyle ilgili kavramlar ile din eitiminin psikolojik, sosyolojik, felsefi, kltrel, evrensel ve ekonomik temellerinden bahsedilmektedir. Hz. Peygamber dnemi eitim faaliyetlerinden balanarak gnmze dek sregelen din eitimi tarihi hakknda bilgilerin verildii nc niteyi, Din Eitiminde lke ve Yntemler izlemektedir. Daha sonra, ocukluk, Genlik ve Yetikinlik Dnemi Din Eitimi bal altnda, ilgili dnemlerde verilecek din eitimi ve retiminde dikkat edilmesi gereken hususlar zerinde durulmaktadr. Son yllarda kamuoyu tarafndan ilgiyle izlenen Kreselleme ve okkltrllk kavramlarnn ilendii konunun akabinde, letiim Kavramna ve iletiimin genel ilkelerine deinilmitir. Bu konuyu, Din Hizmetlerinde letiim bal altnda verilen bilgiler tamamlamaktadr. Son iki nite, Rehberlik, Psikolojik Danma ve Manevi Rehberlik kavramlar bata olmak zere, Din Hizmetlerinde Rehberlik konularna ayrlmtr. Prof. Dr. Mehmet Emin AY (Editr)

vi

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Eitimin kelime ve terim anlamn aklayabilecek. Eitim tanmlarn karlatrarak deerlendirebilecek. Din duygusunun insan hayat zerinde, dier duygulardan daha etkili olduunu deerlendirebilecek. Dinin kelime ve terim anlamn aklayabilecek. Gerek din ile din duygusuna dayal olarak oluan dini ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Ftrat Eitim Din slm Yaratc Peygamberlik (Rislet)

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Metin ierisinde tanm verilmeyen szckler iin ilgili szlk ve ansiklopedilere bavurunuz. Diyanet leri Bakanl tarafndan yaynlanan Yaayan Dnya Dinleri ve slma Giri adl eserlere bavurunuz. Suat Cebecinin, Din Eitimi Bilimi ve Trkiyede Din Eitimi adl eserinin ilgili blmlerini okuyunuz.

Din Eitimi le lgili Temel Kavramlar

GR
nsan ok ynl bir varlktr. Bata akl ve irade sahibidir. Bu sayede, kinattaki varlklar, olaylar ve olgular arasnda bulunan ilikileri grr ve hepsinin bir amacnn olduunu kavrar. Sonunda da kendi pozisyonu gerei yapmas gerekenler hususunda tercihlerde bulunur. Dnme, let yapma, konuma, dik yrme, kltr, medeniyet ve hukuk normlar oluturma, renme, iletiim kurma vb. zellikler insana aittir. Ayrca insan, fizik ihtiyalar yannda, iyilik, ktlk, sorumluluk, haset, kzgnlk, yardmlama, fedakrlk, sevgi ve nefret gibi pek ok duygular da tar. Ancak, insann insan olabilmesi iin, btn duygularnn dengeli bir ekilde ve mspet ynde eitilip gelitirilmesi gerekir. Yine insann iinde yle bir duygu vardr ki, fert ve toplum olarak, hayatn tm alanlarnda u ya da bu ekilde kendisini gsterir. Bu duygu, din duygusudur. Bunu anlamak iin, insanln miras olarak geriye braktklar zerinde dnmek kfidir. Bunlarn neredeyse tamamna yakn, bir ekilde, din bir inanc yanstmaktadr. Herhangi bir arkeolojik kaz sonucu elde edilen eyalar ve tarih eserler bunun en ak belgeleridir.

Resim 1.1: nsanlardaki inan ve ibadet duygusunu yanstan, Nemrut Dandaki tanr heykelleri, Budist Tapna, Sinagog, Kilise ve Cami resimleri.

ETM VE NSAN
Bundan nceki satrlarda insandaki din duygusunun yaratltan gelen bir zellik olduundan sz ettik. Eitim ve insan ilikisini farkl ynleriyle incelemeye gemeden nce unu ifade etmek gerekir ki, salkl bir din eitimi imkanna sahip olmayan insan eksik eitilmi olur. stelik bu eksiklik, hayatn btn alanlarn bir ekilde etkiler. Bunun sebebi aktr. nk din eitimi, dnya hayat ile birlikte insann sonsuz olarak yaayaca ebed hayatyla da ilgilenmektedir. Ancak salkl bir din eitimi iin, hem insan, hem dini, hem de eitimi iyi bilmek gerekir.

Eitime Duyulan htiya

nsan doduunda hibir ey bilmez; fakat o, dnme ve renme yetenekleriyle donatlm olarak dnyaya gelir (Nahl 16/78). Yeni doan bir ocua ve onun geliim evrelerine bakld zaman bu durum aka mahede edilir. Dier taraftan insann, kendi trne ait ideal davran gelitirmesi, yani ocukluk dnemini bitirip ergenlik dnemine gelebilmesi iin epeyce zaman geer. Bu neredeyse, ortalama altm yl yaayan bir insan mrnn bete birine tekabl eder. Bu da insann, ne kadar uzun bir sre ciddi bir bakma ve eitime muhta olduunu gsterir. Ayn mukayeseyi bir hayvan zerinden yaparsak, bu srenin onlarda ok ksa olduu grlr. Dolaysyla, bu gerek bize unu gsterir: nsan eitime muhta bir varlktr Bu sebepledir ki, Hz. Peygamber, eitimin doar domaz balayan bir sre olduuna ve anne-babann bu konudaki sorumluluklarna dikkat eker (Mslim, Kader, 22,23).

Eitim Kavram
Eitim kavram, Bat kaynaklarnda education kelimesiyle ifade edilmektedir. Kelimenin Latince kk educaredir. Bu, yetitirmek, ynetmek, ynlendirmek ve potansiyelleri ortaya karmak anlamna gelir. z itibariyle eitim, kiinin fizik, ruh ve zihn boyutu zerinde etkisi olan bir faaliyettir. Teknik ynden eitim ise birtakm bilgi, hner ve deerlerin gen nesle, eitli vastalarla amal bir ekilde aktarlmasn ve zmsetilerek bir ahsiyet oluturulmasn ifade eder. Fakat insana bir btn olarak baklmadndan, aktarlmas gerekenlerin neler olduu konusunda bir fikir birlii yoktur. Bazen inanlar, kltrler, corafya, yetitirilmek istenen insan tipi anlay, ideolojiler ve siyas faktrler de bunda etkili olmaktadr (Topu, 1970). Nitekim bu konuda eitim ve felsefe tarihlerine ksaca gz atmak yeterli olacaktr.

Konuyla ilgili geni bilgi edinmek iin Fikret Kanadn, Pedagoji Tarihi adl eserini okuyunuz.

Trkede eitim, eme fiilinden tretilmitir. Emek, bir anlamda, insan ikna etmek, demektir. Yalnz bunun iin bilgiler, hem niinlere dayal olarak retilmeli hem de problem zmnde kullanlmaldr. Eitim denilince, daha ok ocukluk dnemindeki tedbirlere vurgu yaplmaktadr. Aa yaken eilir atasz bunu ifade eder. u ataszleri de eitimin bu ynde anlalmasna yardmc olmaktadr: Demir tavnda iken dvlr. Bakarsan ba olur, bakmazsan da olur. Kltrmzde eitimi ifade eden pek ok sz ve kavram vardr. Mesel edep bunlardan biridir. Edep, hem tertipli ve dzenli olmay, hem de haddini bilmeyi ifade eder. Adam olmak deyimi ise yetitirilmek istenen insan tipine iaret etmektedir. Ayn ekilde, mektep-medrese grmek, mrekkep yalamak gibi deyimler de, eitimin niteliklerini anlatan kavramlardr. Terbiye kavram ise, genel olarak eitim retimle ilgili btn alanlar ifade eder. Kelime anlam itibariyle, gelitirme, artrma, sahipliini stne alma, zn ortaya karma, ocuu yetitirme anlamna gelen terbiye kelimesi, her trl eitim ve retim faaliyetini ifade eder. Nitekim Kuranda Allah Tel, kendisinin bir Rab, yani eitici ve nizam koyucu olduunu bildirmektedir. Bu adan bakldnda eitim, Yaratcnn da dahil olduu bir faaliyet olarak grnmektedir (Fatiha 1/1).
Kuranda tasvir edilen insan zelliklerine dair ayetlerden rnekler veriniz.

Eitim Tanmlar
Eitim tanmlar, toplumlarn inanlarna, felsefelerine, ihtiyalarna ve insan konusundaki anlaylarna gre deimektedir. Konuyu birka mislle anlatmaya alalm: Mesel Socratesi ele alalm. Ona gre insan, bilgilerini doutan getirir. Kendi haline braklrsa ktle meyleder. Yaplacak ilk i, insana kendisini tantmaktr. Sonra da iyilik ve mutluluu birlikte aramaya kmaktr. Socrates bu ii yaparken, soru-cevap metodunu kullanm ve kesinlikle bir eyler rettii intiban vermeden yapmtr. Onun amac, banazla, karcla meyletmeyen ve yaad hayat sorgulayan bir nesil yetitirmektir. renci seimi de ilgintir. Szgelimi, nce renci adaylarn yakndaki bir gle gnderip ne grdklerini sorarm. Eer srf kendisini grmse, rencilie kabul etmezmi. Socrates bu ynyle bir ahlk eitimcisidir de. Kendini bil, sz bu adan mehurdur. Bu sz deiik kompozisyonlarda, bizim kltrmzde de ok kullanlmtr. Nitekim, Yunusun lim kendin bilmektir sz herkes tarafndan bilinmektedir.

Bir baka filozof E. Durkheime gre insan toplum iindir. Eitimin amac, insan sosyalletirmektir. Bunun iin toplumda oluan deerlerin, yetikinler tarafndan gen kuaklara bir ekilde aktarlmas gerekir (Egemen, 1965). Yine Durkheime gre insann yetenekleri, sadece toplumun ihtiyalarna gre gelitirilebilir. Ahlk eitimi de, toplumsallama ile ilgili grev ve sorumluluklar esas alan bir yapda olup seklerdir. Elbette ki, ok farkl ekillerde insan anlaylar vardr. Haliyle, ona gre de eitim tanmlar var, demektir. Bu erevede, birka eitim tanmn daha aada zikretmek istiyoruz. Eitim; nsann daha mkemmel bir hayat yaamas iin hazrlanmasdr. Fertte gelimesi mmkn olan btn yeteneklerin en ileri noktaya kadar getirilmesi, yani mkemmelletirilmesi ameliyesidir. nsann bedensel, zihinsel ve manev potansiyelini, hi birini yok saymadan, birbirine paralel ekilde gelitirmektir. Eitimin tanm konusunda doru sonulara ulaabilmek iin, nce insan tanmlamak gerekir. O halde insan nedir? Psikolojiden, tbba; tarihten, corafyaya kadar, btn ilimler, belli bir bak asyla insan tanmlar. Bu arada, Yaratcsnn onu tanmlanmas da nemlidir. nk bir makineyi en iyi bilen onu imal edendir. O makineden en iyi verimi elde etmek iin imal eden kiinin talimatna uymak gerekir. Dolaysyla, Yaratcnn insan hakknda verdii bilgi ve yaama talimat da en az o kadar nem tar. Bu konuda Allah Tel tarafndan yneltilen soru da ok anlamldr: Yaratan bilmez mi? (Mlk 68/14). nsan yaratan, onu maddi ve manevi btn potansiyellerle donatan; sonra peygamberleri vastasyla rehberlik hizmeti sunan Allah Tel (Th 20/50), insana, kendisini tantmak iin ak ve net bilgiler vererek u noktalara dikkat eker: Bata, asl itibariyle insan topraktan yarattn bildirir (Ftr 35/11; fir 40/67; Rm 30/30). Ayrca, dier yaratl srelerini de eitli vesilelerle dile getirip zerinde dnlmesini ister. Btn bu aktarlanlar bize unu gstermektedir ki, srf insan tanmak ve ona gre bir eitim sreci uygulamak iin, ayn zamanda topra tm ynleriyle, biyolojik ve fizyolojik gereklii ile ok iyi bilmek gerekir. Haliyle bunlarla ilgili bilimleri de te yandan Allah Tel, insann skntl, acl ve imtihanl bir hayat iinde olduunu da sylyor (Beled 90/4). Nitekim hangi makama ve imkna sahip olunursa olsun, dnya hayatna objektif bir gzle baklnca, bu gerei anlamak zor deildir. Aka anlalyor ki, insan dnyaya bir elence ve dinlenme iin gelmemitir. in iinde bir hesap-kitap, bir sorumluluk ve sonunda bir mizan ve terazi, varlacak bir nih hedef vardr (Mevdudi, 1996). Bu sebeple, nihai

hedefe baaryla ulaabilmesi iin insann nne bu dorultuda bir eitim hedefi konulmaldr. Yaratcnn u noktaya dikkat ekmesi de ok nemlidir: O, insann iine iyilik ve ktlk duygusunu birlikte verdiini sylyor (ems 91/8-10). Buradan anlalan ise yaratltan getirilen bu duygularn farknda olunmas ve her birinin dikkate alnarak insann eitilmesidir. O halde diyebiliriz ki, btn mesele, insan btn boyutlaryla tanyp, yaratl gayesi dorultusunda bir eitim srecine tabi tutmaktr. Buna ister genel eitim, ister din eitimi denilsin; netice ayndr. Bu noktadan baklnca, gerek anlamda din eitiminin, ayn zamanda insan eitimi olduu grlr.
Kuran- Kerimden bu dnya hayatnn bir snav olduunu bildiren yetlere rnekler bulunuz.

nsan ve Din Olgusu

Bat dillerinde din iin kullanlan religion kelimesinin kk olan religo, boyun emek, itaat etmek anlamna gelmektedir. Dier bir kk religare kelimesi de balanma demektir. Her ikisi de, insann zayflna ve tabiatst bir gce balanmasnn zaruretine iaret etmektedir. phesiz bu ballk, hayata eitli ekillerde yansmaktadr. Bunlar yle sralanabilir: nsan, inand gcn nnde eilir. Ayn zamanda bu saygdan itaat ve kulluk doar. En ilkel kabul edilen bir dinde ve toplumda bile, bu inanca dayal bir hayat felsefesi ve sistemi oluur. Karlalan problemler, bu inancn penceresinden baklarak resmedilir. Kutsal gnler, trenler ve yasaklar ihdas edilir. Bu balanmaya bal olarak yeni sosyal ilikiler ve ahlk deerler meydana gelir. Zamanla dinin kltr ve medeniyete etkisi olur.

Buna gre din, insann Tanr, kinat, metafizik lem ya da kutsal kabul edilen varla ynelik inancn, duygusunu, tutumunu, ritellerini (ayinlerini), davranlarn ve bunlara dayal olarak oluturulan bir sistemi ifade etmektedir. Dinlerin baz ortak zelliklere sahip olmalar gereine ramen din ile ilgili tanm yapanlar ortak bir tanm zerinde birleememitir. Bununla birlikte gerek udur ki, din, ister vahye dayal (kitab) olsun, ister olmasn, hayatn btn alanlarn etkilemitir. Basklara maruz kalsa da insanlar onu hibir zaman vicdanlarna hapsetmemilerdir. nk din, insann znde var olan bir gerekliktir.
Konuyla ilgili olarak Diyanet leri Bakanl Yaynlar arasnda neredilen Yaayan Dnya Dinleri adl eserin ilgili blmlerini okuyunuz.

Tarih boyunca insan pek ok dinle muhatap olmutur. Ama bunun bir balangc, z ve asl olsa gerektir. Mevln Celleddin Rminin u tespiti, konuyu daha iyi anlamamza yardmc olur kanaatindeyiz. Btn kalp paralar, aslnda bir doru parann olduunu gsterir. Hz. Mevlnnn demek istedii u olsa gerek. Ortada bir gerek para var olduu iin kalpazanlar onu taklit ediyor. Kalp para denilen sahtesine kananlar da her zaman, kafalarndaki gerek para tasavvuruna dayanarak aldanyorlar. Bu da gsteriyor ki, her yanlta ve batlda bir miktar gereklik (hakikat) vardr. Yoksa kimse bunlara itibar etmezdi. Bu noktada unu da unutmamak gerekir. Diyelim ki, kalp para ile al-veri edenlerin says oald Hatta farz edelim ki, bir toplum tamamen buna dnd Yine de o ortamda gerek parann var olmad sylenemez (Glpnarl, 1990).. Peki, bu gerek para nasl bilinecek? nsan, kk yatan itibaren gerein, yani hakikatin aratrlmasndan zevk alacak ekilde bilinlendirilerek yetitirilirse, iz srerek asl kaynaa ulaabilir. Nice koyu Katolik ya da Budist kimselerin, aratrarak gerek bir Mslman oluu, bu hakikati bize aka gstermektedir. Sonu olarak denilebilir ki, aslnda tek bir din vardr. O da her eye gc yeten ve leme nizam veren bir Allah fikrine dayanmaktadr. Buna baz grler, dnceler, felsefeler ve ideolojiler tarafndan, Yaratc ve Hkim G gibi isimler de verilmitir. Byle bir g olunca, ister istemez, ona itaat eden ve boyun een varlklar da sz konusudur. O da iin kulluk ve itaat boyutudur. Bunca psikolojik, sosyolojik, mantk, kltrel ve tarihi gerekler gsteriyor ki, din insanla birlikte vardr. Bununla birlikte, dinin sonradan ortaya ktn ve evrimler geirdiini; ona artk bir daha ihtiya duyulmayacan iddia eden dnce ve ideoloji sahiplerinin varl da sz konusudur. Auguste Comte adl filozof buna rnektir. Comte, grlerini hal kanunu dedii bir evrim sreci ile yle aklamaktadr: Birincisi teolojik safhadr. Bu dnemde evren, insan iradesine benzer iradelerle ynetilmektedir. Olaylarn sebepleri tabiatst varlklardr. Bu sre ierisinde ayrca devre daha vardr. Bunlar: Fetiizm: Her eyin canl olduu inanc. Politeizm: Olaylarn grnmez varlklar tarafndan meydana getirildii inanc. Monoteizm: Varlklarn tek ve byk bir irade tarafndan ynetildii inanc.

kincisi metafizik safhadr. Bu aamada evrenin idaresi, ortaya kan olay ve ilikiler, soyut kavramlara atfedilerek aklanmaktadr. ncs ise pozitivist safhadr. Comte bu devreyi Rnesansla birlikte balatr. Buna gre olay ve olgular, bir sebep-sonu ilikisine dayanr. Ayrca bunlarn yasal aklamalar da yaplr. Bu bak as, bir daha dine de Tanrya da ihtiya duyulmayaca fikrinin olumasna yol amtr (Comte, 1952).

Gelinen bu noktadan sonra insana, nereden geldiini ve nereye gideceini dnmeden yaayaca bir hayat felsefesi sunulur. Bunun ad nsanlk Dinidir ve temel zellikleri unlardr: Manevi unsurlar ihtiva etmez, ama gelmi gemi dinlerin tecrbelerinden yararlanarak onlarn ilerisine gemeyi hedefler. Tanrs insanlk, peygamberi bilim adamlar, mucizeleri ise icatlar ve keiflerdir. nsanlara, mahede edilen lemin gerisindeki gc fark etmelerini engellemek iin, niinleri deil, olay ve olgular (deney sonularn) dndrtmek esastr. nk tek hakikat (gerek bilgi), deney ve tecrbe sonucu elde edilen yasalar ile toplumda retilen deerlerdir. nsanlar irat etmek iin baka mride gerek yoktur. badeti, insanlk yarar ve geliimi iin gayret etmek ve kendisini insanla feda etmektir. Gelimek, deimek ve dnyay kurtarmak temel ilkedir.

Haliyle bu din, gerek dinin alann daraltan bir din olup seklerdir. Ayrca bu din, Hmanizm olarak da takdim edilmektedir. kisi de ayn dnceyi tamaktadr. O da, kinat meseleleri izah edilirken Tanrya ihtiya duyulmamas anlamn tar. Bir baka ifadeyle, insan her ey iin yeterlidir.
Dinin ve ahlkn yerine geirilmek istenen bu anlay, gerek bir din intiba vermek iin kutsal mekan olarak kiliseler kurmu ayrca, tartlamaz ve phe edilemez dorular niteliinde birtakm domalar da icat etmitir. Mesel, kat davran kodlar, ideolojik olarak tasarlanm yaratl ve kymet hikyesi, kurgulanm dmanlar, doktrinlemi sistemler, kendini kaytsz artsz otoriteye adama, bunlardan birkadr.

Bu dinin ahlk, insann kendisini topluma adamas, yani diergamc (altruistic) olmasdr. Bir anlamda buna, bakalarn sevmek ve onlar iin yaamak da denilmektedir. Zamanla bu anlaytan yola klarak, hak ve hakikatten uzak kuru bir sevgi ve hogr retilmitir. Gnmzde bu anlayn izlerini tayan ve bu grlerin uzants olarak yaplan din izahlar byk bir tehlike arz etmektedir. Onun iin, bu fikirlerin temelinin bilinmesinde fayda vardr. Byk mtefekkir Mevln ve Hak a Yunus Emre bile zaman zaman, baz evrelerce maalesef, hmanist olarak nitelendirilmektedir. Halbuki her ikisinin de iledii sevgi anlay, Yaratan ile ilikilendirilen bir sevgidir Nitekim Yunus Emre bir beytinde yle demektedir: Elif okuduk tr. Pazar eyledik gtr, Yaratlm severiz. Yaratandan tr Konuyla ilgili olarak kltrmzde var olan u atasz de bunu aklar: yilik yap denize at. Balk bilmezse Hlik bilir. u bir gerek ki, bu sevginin ve dncenin temelinde hem tevhid inanc ve hem de nereden gelindiinin ve nereye gidileceinin uuru vardr.

Hmanizm hakknda geni bilgi edinmek iin http://tr.wikipedia.org/ wiki/ Hmanizm adresine bavurabilirsiniz.

Comteun gndeme getirdii Pozitivizme tekrar dnelim. Bu akmn en nemli etkilerinden biri de udur: Bilindii gibi bilgi, byk bir gtr. Bir zamanlar bu gc, Kilise ve ibirlii yapt evreler tekelinde tutuyorlard. Bu dnemdeki bask yznden, birok bilim adam, yaptklar almalar ve bulular sebebiyle aforoz edilmiti. Hatta idama mahkm edilenler bile olmutu. Galileo, bunlardan sadece biriydi. Kilise mahkemesi olan engizisyon, kendisinden srarla dnya dnyor szn geri almasn istemiti. Kilisenin, deneysel bilimlere ve bilim adamlarna kar taknd bu tavr, insanlarn dine kar soumalarna sebep olmutur. En sonunda bu yol vara vara, din-bilim atmasna kadar gtrlmtr. Netice itibariyle, deneysel bilim evreleri bu anlaya bakaldrm; ancak bunu yaparken tepkilerini, sadece bilimsel faaliyetlere kar kan Kilisenin din anlayna deil, haddi aarak, btn dinlere gstermitir. stelik oluan olumsuz hava, btn dinlerin bir tehdit unsuru olarak alglanmasna yol amtr. Ernest Renan, bu konuda arya kaanlarn ban ekmektedir. Onun bu konudaki mehur szlerinden birisi udur: Ancak halk deneysel bilim ve akl ile eitilip aydnlatlrsa, dinlerin bo inanlar kendi kendine yklr. Bir konferansnda, slmn bilime ve hikmete yer vermediini de gndeme getiren Renann szkonusu iddialarna Namk Kemal, Renan Mdafaanamesi isimli eserinde cevap vermi; tam aksine, slmn bilimi tevik ettiini ispat etmeye almtr. Bu arada, Mslmanlarn medreselerinin ve bilginlerinin ortaya koyduklar ilmin, Avrupa medeniyetini de etkilediine vurgu yapmtr (Namk Kemal, 1988).
Pozitivizmin savunduu grler din ve deneysel bilim ilikileri konusunda ne gibi sonular dourmutur? Aratrnz.

Dini Alglama Problemi

Deneysel bilim sonucunda gelien teknolojinin, slm dnyasnn din algsn nemli lde etkiledii sylenebilir. Namk Kemalin de dikkat ektii gibi, ilk dnem slm bilginleri, Kurann emrine uyarak tm varlklar zerinde youn bir tefekkrde bulunuyorlard. Bu sre, slm dnyasnda pek ok bululara ve keiflere zemin hazrlamt. Sonradan bu tefekkr anlay terk edildi. Arada baz kprdanlarn olmas yetmedi. Sonuta bu durum Mslmanlar, dinlerini savunamaz hale getirdi. Gnmz dnyasnda mslmanlarn geri kallar, slma girmek isteyenlerin nlerine de set ekmektedir. Artk bir ksm ateistlerin, iddialarn ispatlamak iin, hedef kitlelerin gzlerini slm dnyasndaki geri kala evirdikleri grlmektedir.

10

inde bulunulan artlar bu durumda iken, din eitiminin neminden bahsetmek, kolay olmasa gerek. te yandan, gerek rgn ve gerekse yaygn din eitimi alanlarnda da dini anlama ve alglama probleminin yaand, bir gerektir. Peki, bu vahim durum nasl halledilebilir? Bu soruya kifin u beytiyle cevap vermi olalm: Dorudan doruya Kurandan alp ilhm, Asrn idrakine syletmeliyiz slm.
slm dnyasnda tefekkr anlayn yeniden canlandrmak adna Muhammed kbal tarafndan kaleme alnan slmda Din Tefekkrn Yeniden Douu adl eseri okuyunuz.

Din-Bilim likisi
Batdaki din ve deneysel bilim atmasnn slm dnyasn da olumsuz ynde etkilediini yukarda ele almtk. imdi slmn bak asyla din ve deneysel bilim arasndaki ilikinin nasl olduuna bir gz atalm. Konuya balarken ncelikle, bilim ya da ilim kavram zerinde durmakta fayda vardr. nsan, doutan getirdii zellii ile merak ve ilgi sahibi bir varlktr. Grdkleri, duyduklar ve dokunduklaryla yetinmeyip, bunlarn arkasndaki srr anlamaya alr. Bu duygu baz hayvanlarda da vardr. nsanlk tarihinde yaplan icatlarn ve keiflerin ou, bu merak ve renme duygusunun eseridir. Demek ki insan, olaylarn ve olgularn grnen boyutlarnn tesinde, onlarn bal olduu sebep-sonu ilikilerini zmek ister. Sonra bu ilikilerden birtakm temel prensipler karr. Ardndan da bunlar let ve makine yapmnda ya da sosyal hayatta kullanr. Deneysel bilimde ise sre yle iler: Ortada bir olay ve olgu vardr. Bunlar aklamak iin birtakm sorular sorulur. Nedir, nasldr, niin byledir? Ardndan birtakm gzlemler ve deneyler yaplr. u olabilir, diye baz geici aklamalar (hipotezler) oluturulur. Eer olay ve olguyu aklamak iin birok hipotez ayn noktada birleiyorsa, ortaya bir teori kar. Bu da deneylerle dorulanrsa, ortaya bilim kar. Ardndan da u sorular sorulur: - Tmevarm metodunu kullanm m? - Yasa ve genellemelere ulalm m? - Evrensel mi? - Nesnel mi? - Dorulanabilme zellii var m?

11

- Akl ve mantk ilkelerine uygun mu? - Uygulanabilir mi? - Deiebilme ve kendini yenileme zelliine sahip mi? - Tekrarlanma zellii var m? - llebilir mi? Eer cevaplar evet ise, bu bulu sistemlere uygulanr. Ancak her zaman beraberinde soru iaretini tamas artyla Yukarda sralanan bilgiler, deneysel bilim elde etme metodunun zetidir. Bu bilgiler herkes tarafndan kabul edilebilir. Ancak herhangi bir bilgi henz hipotez ve teori safhasndayken ona bilim denilmeye kalklrsa, bu son derece yanl bir sonu ifadesi olur. te yandan, elde edilen bilgilere ya da varlan sonulara, hi deimez gzyle baklmamaldr. nk bir zamanlar bilim diye okutulan bilgilerin bir sre sonra artk itibar grmedii de bir gerektir. Szgelimi, milattan sonra ikinci yz ylda yaad tahmin edilen Batlamyus, evrenin merkezinin dnya olduunu sylemiti. Uzun yllar bu teoriye inanld. Hatta bilim olarak okutuldu. Kilise de bunu destekledi. Ta ki Kopernikin, dnyann gnein bir gezegeni olduunu ileri srmesine kadar bu gr kabul grd (zakpnar, 2002). Gnmzdeyse bu teori de ald. nk artk artk gnein, Samanyolunun bir paras olduu, onun da galaksiler sistemi iinde yer ald ynnde bilgilere ulald. Daha pek ok alanda, bu ve benzeri aklamalar, birbirini rtmekte ya da desteklemektedir. te burada, btn bu olup bitenlere, vahye dayal bir din, zellikle de slm, nasl bakmaktadr? sorusunu sormal ve cevabnn neler olacan deerlendirmeliyiz. Allah Tel kinat, belirli bir l ve kanuna bal olarak yaratmtr. Buna Kuran diliyle, Snnetullah denir.
Allahn koyduu kurallar anlamna gelen Snnetullah ifadesinin getii ayetleri Kuranda bularak anlamlar zerinde dnnz.

Deneysel bilimin yapt, bu alanda keif ve icat faaliyetidir. Ama kif ve mucit, maddenin asln ve bal bulunduu kanunu kendisi yaratm deildir. Maalesef bu ynde, yanl bir alglama ve alglatma sz konusudur. Kuran, insan srekli bu kanunlar dnmeye davet eder. zellikle de bunlara, Allahn varln, birliini, gcn ve kudretini ispat eden ve kullarna olan nimetlerini, ihsanlarn gsteren belgeler olarak baklp incelenmesini ister (Rm 30/20-26). Bu erevede, slm dini ile deneysel aratrmalarn bir problemi szkonusu deildir. Bilakis, bu aratrmalar ve sonular, Kurandaki gereklerin aa kmasna ve anlalmasna hizmet etmi olur. Allah Tel da zaten bunu istemektedir.

12

Sonu olarak izgileri doru ektiimizde, deneysel bilim ile vahyin bir noktada birletii grlr. nk ikisi de ayn kaynaktan gelen emirlerdir. Ate, yak emrini ald iin yakyor. Biz de onun bu zelliine ister istemez boyun eiyoruz. nsana da kendisini eliyle tehlikeye atmamas tleniyor.

BR DN ETM KONUSU OLARAK SLM

Zaman zaman, din eitimi kavram iinde yer alan dinin ne olmas gerektii konusu tartlmaktadr. Aslnda bu konu gayet aktr. Kim hangi dine inanyorsa, din eitiminin dininin de o olmas gerekir. Kanaatimiz odur ki, kim kendi dinini gerekten iyi renirse, doru dini bulacaktr. Bugn dnyada asl problem, din mntesiplerinin kendi dinlerinin zn anlama ve yaama problemidir. Din eitiminin gerekletirilmesi konusunda farkl yaklamlar szkonusudur. Bunlardan birisi Teolojik, yani lhiyat eksenli yaklamdr. Bu anlaya gre, kim hangi dini anlatyorsa, o dine inanarak ve tm grlerini savunarak anlatmas gerekir. Teolojik yaklama kar kanlar, bunun savunmac (apologetic) ya da itiraf (confessional) bir yaklam olduu zerinde durmaktadrlar. Onlar, zellikle kreselleme ve okkltrl toplum gereini dile getirerek, bu yaklama itiraz etmektedirler. te yandan bylesi bir yaklamla yaplan din eitiminin tarafl olaca da iddia edilmektedir. Ayrca, Teolojik yaklam savunanlarn, modernlik adna kmsendii de grlmektedir. Dier yaklam tarz ise Fenomenolojik yaklam tarzdr. Bu anlaya gre, din olgusal temelde aratrlp analiz edilmelidir. Bu gr daha ok Bat dnyasnn bir problemi olarak ortaya kmtr. nk din eitimiyle amaladklar ey, ocuklarn gerek bir Hristiyan yapmakt. Fakat olmad. nk modern dnyann gerekleri ile dinleri uyumad. Bu yzden okulda renilen din ile dars birbiriyle atr hale geldi. Bunun yerine, inan trleri belirtilmeden, sadece din olgusunu esas alan bir din eitimi yaklamn ortaya atm oldular. Eitim mant asndan deerlendirilecek olursa, Teolojik yaklamn daha pedagojik olduu sylenebilir.
Yukardaki konu hakknda tamamlayc bilgi edinmek iin nite 6da yer alan Kltr, Eitim ve Din likisi ile okkltrllk ve Eitim adl blmleri dikkatle okuyunuz.

Din eitiminde dinin asl ile hayata yansma ekli olan kltr ve medeniyeti de birbirinden ayrmak gerekir. Fakat aralarndaki irtibat da srekli canl tutulmaldr. zden uzaklamamak kaydyla dinin, farkl corafya, kltr ve medeniyetler ierisinde farkl yansmalar olabilir. Bu erevede pek ok mezhebin, tarikatn ve cemaatin ortaya kmasnda bir mahzur yoktur. nsanolunun farkl dnce ve anlaylarla yaratld gereinden hareketle bu sosyal gereklik objektif olarak kabullenilmelidir.

13

nk Kurann ifadesiyle, inan farkllklar, insanolunun yaratltan getirdii doal bir durumdur. Nitekim konuyla ilgili bir ayette yle buyurulmaktadr: ...Eer Allah dileseydi elbette sizi tek bir mmet yapard. Fakat verdii eylerde sizi imtihan etmek iin mmetlere ayrd. yle ise iyiliklerde yarn. Hepinizin dn Allahadr. O zaman anlamazla dm olduunuz eyleri size bildirecektir. (Mide 5/48). imdi konuya slm dini asndan bakmaya alalm. Allah Tel Kuran- Kerimde, din olarak sadece slm kabul edeceini, bunun dndaki din araylarnn ise kendisi tarafndan kabul grmeyeceini bildirmektedir (Mide 5/3). Bir dier deyile Allah, nihai noktada, dinden ne anlalmas gerektiini de aka ifade etmektedir.

slmn Kelime ve Terim Anlam

Kelime anlam itibariyle slm, bar ve teslim olmak anlamna gelir. Allah, bu teslimiyeti btn benlii ile yapanlardan vgyle bahsetmektedir: Kim muhsin olarak (iyilik ederek, iini gzel yaparak) zn Allaha teslim ederse onun mkfat Rabbi katndadr. Onlara korku yoktur, onlar zlecek de deillerdir. (Bakara 2/112) yilik ederek, iini gzel yaparak kendini Allaha teslim eden ve brahimin Allah birleyen dinine uyan kimseden, din bakmndan daha gzel kim vardr?... (Nisa 4/125). slmn terim anlam ise Allahn, peygamberler vastasyla gndermi olduu emirleri inanarak, dnerek ve severek kabul edip uygulamaktr. Buna gre slm, Allahn onaylad bir hayat tarzdr. Bu ayn zamanda, Allahla bark olmay da ifade eder. Zaten Onunla bar iinde olununca, dier varlklarla dargn ve kavgal olunmaz. ayet insan bir hata eseri yolunu yitirirse, yine Onun gsterdii yollarla arnr ve istikametini bulur. O halde btn mesele udur: Allaha inanan ve Ona teslim olan bir insan yetitirmek. te slma gre din eitimin asl amac budur. Yeri geldike yaplacak dier tarifler ise, bu amaca ulamak iin gerekli olan hedeflerdir. Bu eitimin temel program Kurandr. lk retmeni de, btn pedagojik esaslar uygulayarak eitim yapan Hz. Peygamberdir. imdiki din eitimcilerine den grev ise Kuran ve Snneti iyi anlayp kendi asrnn idrakine sunmaktr. Bu iin nasl olmas gerektiini daha iyi anlayabilmek iin, dinin kelime anlamlarn bilmek gerekir. nk her farkl anlam, amaca ulamann farkl bir basaman oluturmaktadr. Bundan sonraki satrlarda, dinin bu farkl anlamlarna deinilecektir.

14

Dinin Farkl Anlamlar

Din ( )Arapa bir kelime olup fiilinden tretilmitir. Sahip olma, rza ile boyun eme, inanma, eriat, millet, det, mezhep, karlk, hkm verme, ynetme, tedbir alma (idare etme, tasarlama, pln yapma, dzenleme), zorlama, galip gelme, hesaba ekmek, borlu ve alacakl olma gibi anlamlara gelir. imdi bunlardan birini seerek, konuyu aklamaya alalm. Mesel deyn mastarndan tretilen din ( )kelimesi, hem borlu hem alacakl anlamna gelmektedir. Bu adan baklnca din, verdii nimetlere karlk, insann Allaha bor demesidir. Bu demenin nasl yaplaca konusunda tm bilgiler, btn peygamberler vastasyla gnderilen kitaplarda ve emirlerde yazldr. Buna gre Kuran, Allaha olan borlarn denmesiyle ilgili bilgiler ieren son belgenin addr. Bu gerekten yola karak, yle bir din eitimi tanm yapmak da mmkndr: Din eitimi, Allaha borlu olduunun bilincinde olan ve bunu Kitap ve Snnetin izdii erevede deyen insann yetitirilmesidir. Konunun bandaki bilgilere tekrar dnerek u soruyu soralm: nsan Allaha neden borludur? nk insan, gerek sfat ve gerekse z itibariyle, varl Onun varlna muhtatr. Btn ihtiyalar karlayan ve hibir varla ihtiyac olmayan tek varlk ise Allahtr (Ftr 35/15). Kuran, eitli vesilelerle insan, bu konuda dnmeye davet eder (Mminn 23/12-14; Araf 7/172). Dier taraftan rzkn ve maln sahibi de Allahtr (Bakara 2/3). O vermeseydi, insann alacak, verecek, balayacak ve ihsanda bulunacak bir eyi olmazd. Nitekim Yunus Emre bu gerei yle ifade eder: Mal sahibi mlk sahibi, Hani bunun ilk sahibi? Mal da yalan, mlk de yalan, Gel biraz da sen oyalan! Gerekte maddi anlamda insann gvenebilecei, bel balayaca hibir eyi yoktur. Ama Allaha olan iman, gveni, iyi niyeti, sabr, tvbesi, hakkn ve haklnn yannda yer al, mit kesmeyii ve salih ameli vardr. Ayrca insann, eya ve olaylar hakknda dnebilme kabiliyet ve yetenei vardr.
nsan, dnya ve varlklar zerinde dnmeye davet eden yetlere rnekler bulunuz.

Btn mesele, insann bunlarn bilincinde olacak ekilde yetitirilmesidir. Bu adan, bu eitimin aile iinde ocukluktan itibaren verilmeye balanmas arttr.

15

ocukluk yllarnda verilecek din eitiminin nemi konusunda Mehmet Emin Ayn, Ailede ve Okulda deal Din Eitimi adl eserini okuyunuz.

Dnenin bir anlam da hesaba ekmektir. Hz. Peygamberin hadislerinden birinde yle bir ifade vardr: Zeki kimse, kendisini hesaba eken ve br dnya iin alp abalayan kiidir. (bn Mace, Zhd, 31; Darim, Mukaddime, 56). Fatiha suresinde geen din gn tabiri de, dnyadaki btn amellerin karlklarnn ve hesaplarnn grlecei gn demektir. Mn suresinde, dini yalanlayanlardan bahseden ayette szkonusu edilen din, kymet gnnde grlecek hesap anlamna gelmektedir. Tabidir ki bu hesap, her eyin karlnn en ince ayrntsna kadar grlecei bir hesaptr. Bu gerekten yola kldnda ise yle bir tanm yapmak da szkonusudur: Din eitimi, insanlar, lmden sonras iin doru hesap verecek ekilde hazrlamaktr. Dne kknden tretilen bir baka kelime de deyyndr. Bu ise, hkim, yarglayc anlamna gelir. Yine ayn kkten medne (oulu medin, mdn) ismi tretilmitir. Bu durumda: Medne (ehir): Hkimin bulunduu ve adletin uyguland yer demektir. Bylesi bir anlam zenginlii sonucunda denilebilir ki, medine (ehir), ayn zamanda dinin hkmlerinin uyguland yer anlamna da gelir. Nitekim Hz. Peygamber Medneden ayrld zamanlarda ehre bir hkim (deyyn), bir de namaz kldracak imam brakrd. Bu gerek gz nnde tutulduunda, Hicretten sonra neden Yesrib ehrine Medine denildii de aka anlalmaktadr. Medeniyet de dne kknden tretilmi olup dinin hayata yanstlmas demektir. Dolaysyla, medeniyet kavramn da anlamak iin, din kavramn ok iyi bilmek gerekir. Yukardaki rneklerde olduu gibi, teker teker dinin farkl anlamlarndan hareketle din ve din eitimi tanmlar yaplabilir. Yine Kurann geneline baklarak pek ok eitim tanm, amalar, hedefleri, mfredat ve metotlar karmak da mmkndr.
Din kelimesinin dier anlamlarn ihtiva eden ayetleri bulmak iin, MucemulMfehres adl esere veya herhangi bir Kuran fihristine bavurunuz.

Snnetle irtibatl olarak da din eitimi tarifleri yapmak mmkndr. Zaten Kuran da Hz. Peygamberin rnek alnmasn istemektedir (Al-i mran 3/31-32; Ahzb 33/21). Yalnz rnek alnrken, Hz. Peygamberin, insanlar iinden seilerek tm insanlk alemine gnderilen Son Peygamber olduu unutulmamaldr. Bylece, yeryznde insanolu yaad srece her ada onun rneklii ve eitimcilii geerli olacaktr.
Hz. Peygamberin hayatmza yansyan rneklii konusunda geni bilgi iin, http://www.sonpeygamber.info/ web adresine bavurabilirsiniz.

16

zet
Eitimin kelime ve terim anlamn aklayabilmek. Eitim, emek fiilinden tretilmi bir kelimedir. Bir nesneyi istenilen ynde emeyi ifade eder. Kltrel anlamda ise, insann bir konuda ikna edilmesidir. Terim anlam ise, arzu edilen istikamette, insann yetitirilmesi srecidir. Eitim yerine kullanlan terbiye kelimesi, eitim ve retimle ilgili btn faaliyetleri kapsar. Bat dillerinde eitimin karl iin, education kelimesi kullanlmaktadr. Eitim tanmlarn karlatrarak deerlendirebilmek. Farkl insan anlaylar ve hayat felsefelerine gre eitli eitim tarifleri yaplmaktadr. nk hepsinin yetitirmek istedii insan tipi, ama itibariyle farkldr. Onun iin, herhangi bir eitim tanm ile karlaldnda, arkasnda hangi dncenin yatt aratrlmaldr. Din duygusunun, insan hayat zerinde, dier duygulardan daha etkili olduunu deerlendirebilmek. nsan ok ynl bir varlktr. inde iyilik-ktlk, sevgi-nefret, korku-mit, mistiklik-materyalistlik, din, alk, cinsellik, kin, nefret, byklenme, haset vb. pek ok duygular vardr. Eitim srecinde btn bu duygularn dikkate alnmas gerekir. Ancak insanlk tarihine bakldnda, din duygusunun szkonusu duygular iinde en etkili duygu olduu grlmektedir. Bir mze ziyaretinde bile bu anlalabilir. Dinin kelime ve stlah anlamn aklayabilmek. Din, Arapa deyn kknden tretilmitir. Sahip olma, rza ile boyun eme, inanma, eriat, millet, det, mezhep, karlk, hkm verme, ynetme, tedbir alma, idare etme, tasarlama, pln yapma, dzenleme, zorlama, galip gelme, hesaba ekme, borlu ve alacakl olma gibi anlamlara gelir. Bat dillerindeki karl, religareden tretilmi religiondur. Balanma anlamna gelir. Terim olarak din, zayf olan insann gl kabul ettii bir varla snmas ve buna dayal hayatn ekillendirmesidir. Kuran stlahnda ise din, Allahn yeryzne koymu olduu nizama ve peygamberleri vastasyla gnderdii mesaja teslimiyeti, yani boyun emeyi ifade eder. Bunun ksaca ad, slmdr. Gerek din ile din duygusuna dayal olarak oluan dini ayrt edebilmek. nsan zayf varlk olduu iin, bir gce snmak ister. Bu noktada insan motive eden duygu, phesiz din duygusudur. nsann yeryznde varoluundan beri, asrlardr sregelen yaantsna bakldnda onun hibir zaman dinsiz yaamad grlr. nsan bu duygusunu tatmin etmek iin, bireysel ya da toplumsal boyutta, bazen gkteki Gnee, Aya ve yldzlara bazen de yeryzndeki atee, hayvanlara ve kutsal sayd birtakm varlklara tapmtr. Bu, kendisine kutsallk atfettii bir g olabildii gibi, basit bir ey de olabilir. Hz. merin Mslman olmadan nce, yolculuk esnasnda helvadan yaplan putlara tapp, sonra da acknca yemesi, buna ilgin bir misldir. Ancak bunlarn hi birisi gerek din deildir. Sadece din duygusunun ne derece gl olduunun gstergesidir.

17

Asl din, vahiy yoluyla Yaratc tarafndan gnderilen dindir. Bu ayn zamanda nebev rehberlik, dier deyile rislettir. lk insandan itibaren bu rehberlik hep yaplagelmitir. nsanda var olan bu din duygusu, sadece bu ilahi mesajn alcs/muhatab konumundadr.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi insanda din duygusunun varln ifade eder? a. Din savalar b. Ayn dinden olanlarn dayanmas c. Mezhep kavgalar d. Tarihi eserler e. Dinsiz bir insann olamayaca 2. Eitim ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Educare kelimesi, yetitirmek, ynetmek, ynlendirmek ve potansiyelleri ortaya karmak anlamna gelir. b. z itibariyle eitim, kiinin fizik, ruh ve zihn boyutu zerinde etkisi olan bir faaliyettir. c. Eitimle insana aktarlmas gerekenler hususunda inanlar, kltrler, corafya, vb. faktrler etkili olur. d. Aa yaken eilir atasz ocukluk dnemindeki eitimin nemini vurgular. e. Terbiye kavramnn, genel olarak eitim retimle ilgili btn alanlar ifade ettii sylenemez. 3.Din Eitimi konusuna farkl yaklamlar balamnda, aadaki cmlelerden hangisi dorudur? a. Ateistler Tanr konusunu dert edinmez. b. Teolojik din eitimi yaklamnda, anlatlan dine inanmak ve savunmak esastr. c. Eitimin tarifleri felsefi dncelere gre deimez. d. Socretesin imtihan bencillikle ilgili deildir. e. Eitim mant asndan Fenomenolojik yaklam daha pedagojiktir. 4. Aadakilerden hangisi nsanlk Dininin temel zelliklerinden deildir? a. Olaylarn grnmez varlklar tarafndan meydana getirildiine inanmalar b. Manevi unsurlar ihtiva etmemesi, ama gelmi gemi dinlerin tecrbelerinden yararlanarak onlarn ilerisine gemeyi hedeflemesi

18

c. Tanrsnn insanlk, peygamberinin bilim adamlar, mucizelerinin ise, icatlar ve keifler olmas d. nsanlara, mahede edilen lemin gerisindeki gc fark etmelerini engellemek iin, niinleri deil, olay ve olgular dndrtmenin esas olmas e. badetinin, insanlk yarar ve geliimi iin gayret etmek ve kendisini insanla feda etmek olmas 5. Eitimle ilgili tanmlar erevesinde, aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Socratese gre insan, bilgilerini doutan getirir. b. Eitim, insann daha mkemmel bir hayat yaamas iin hazrlanmasdr. c. Eitimin tanmlar toplumun inanlarna gre deimez. d. Durkheime gre insann yetenekleri, sadece toplumun ihtiyalarna gre gelitirilebilir. e. nsan bu dnyaya bir elence ve dinlenme iin gelmemitir.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. e 3. b 4. a 5. c Yantnz doru deilse, Giri ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Eitim Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Bir Din Eitimi Konusu Olarak slam konusunu gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, nsan ve Din Olgusu konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Eitim Tanmlar konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Allah sizden (ar teklifleri) hafifletmek ister. nk insan (sabr ve tahamml bakmndan) zayf yaratlmtr. (Nisa, 4/28). nsan hayr istedii kadar (bazen) erri de ister. nsan ok acelecidir. (sra, 17/11) Hakikaten insanlardan bir ksm gayet hrsl ve tatminsiz olarak yaratlmtr. Kendisine bir ktlk dokunuca szlanp feryad eder. Bir iyilie nail olunca da cimri kesilir. (Meric, 70/19).

19

Sra Sizde 2 Andolsun ki, sizi hem biraz korku ve alkla hem de mallardan, canlardan ve rnlerden eksiltmekle imtihan edeceiz. Sabredenleri mjdele! (Bakara, 2/155) phesiz biz yeryznde olan eyleri, yeryz iin bir ss kldk. Bylece insanlardan hangisinin amel bakmndan daha gzel olduunu denemek istedik. (Kehf, 18/7). Sra Sizde 3 Pozitivizm anlay, deneysel bilimin putlatrlmasna ve dinin afyon olarak grlmesine sebep olmutur. Aslnda deneysel bilimin nemini kimse inkr edemez. nk insann iini kolaylatran letler ve makineler bu sayede yaplmtr. Bunlar maddi zenginlik, refah ve savalarda stnlk de getirmitir. Ancak asl problem, materyalist evrenin deneysel bilimi, kendi hedeflerine ulamada bir ara olarak kullanmasndadr. Srf bu yzden, bir zamanlar hakikatin farkl yzleri olan din ve deneysel bilim, sadece dinle deil; akl, devlet ve hukukla da kavgal hale getirilmitir. Sra Sizde 4 Allahn teden beri sregelen kanunu budur. Allahn kanununda asla bir deiiklik bulamazsn. (Fetih 48/23). Kii kazd kuyuya kendisi der () Allahn kanununda asla bir deiiklik bulamazsn. Allahn kanununda asla bir sapma da bulamazsn (Ftr 32/43). Sra Sizde 5 te o akl- selim sahibi kimseler ayaktayken, otururken, yan taraflarna yaslanarak yatarken Allah anarlar, gklerin ve yerin yaratl hakknda dnrler ve derler ki: Ey Rabbimiz! Bunu bo yere yaratmadn. Seni tenzih ederiz. Sen de bizi ate azabndan koru. (Al-i mran, 3/191). nsanlar, devenin nasl yaratldna, gn nasl ykseltildiine, dalarn nasl dikildiine, yerin nasl yaylp dendiine ibretle bakmazlar m? (aiye 88/17-20)

Yararlanlan Kaynaklar
Attas, S. N. (1989), Modern a ve slm Dnn Problemleri, ev. M. Erol Kl, stanbul. Bagil, A. F. (1962) Din ve Laiklik, 2. bs., stanbul. Comte, A. (1952), Pozitivizm lmihali, ev. Peyami Erman, stanbul. Egemen, B. Z. (1965) Terbiye lminin Problemleri ve Terbiye Felsefesi, Ankara. Fazlur Rahman, (1981), slm, ev. Mehmet Aydn-Mehmet Da, stanbul. Glpnarl, A. (1990), Mesnevi erhi ve Tercemesi, 1-6, 3. bs., stanbul.

20

slma Giri, Temel Esaslar, (2007) Diyanet leri Bakanl Yay, Ankara Kanad, H.F. (1963) Pedagoji Tarihi, 4. bs., stanbul. Mevdud, E. (1996), Tefhmul-Kuran, ev. Muhammed Han Kayan vd., stanbul. Mengolu, T. (2000), Felsefeye Giri, 7. bs., stanbul. Namk Kemal, (1988), Renan Mdafaanmesi, Haz. Abdurrahman Kk, Ankara. Necati, M. O. (2005), el-Kuran ve lmun-Nefs, 8. bs, Kahire. zakpnar, Y. (2002), nsan Dncesinin Boyutlar, stanbul. Topu, N. (1970), Trkiyenin Maarif Davas, 2. bs, stanbul. Yaayan Dnya Dinleri, (2007), Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara.

21

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Din eitiminin gerekliliini, objektif ve bilimsel desteklerle aklayabilecek. nsann davranlarnn zelliklerine bakarak, hangisinin din duygusu ile meydana geldiini ayrt edebilecek. Din ile din kltr arasndaki ilikinin boyutlarn karlatrarak deerlendirebilecek. slm dininin getirdii mesajn temel niteliklerini, evrensellik asndan analiz edebilecek. Gnmzde arzu edilen yetimi insann temel zelliklerini tanmlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kltrel miras Demokrasi ve laiklik Medeniyet Varolu Din ve vicdan hrriyeti

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Kuranda, Arf Sresinin 172. yetinin tefsirini, Elmall Hamdi Yazr bata olmak zere muhtelif tefsirlerden okuyup zerinde dnnz. Sleyman Hayri Bolay ve Mmazer Trkne tarafndan hazrlanan, Din Eitimi Raporu adl aratrmay inceleyiniz. Ali Fuad Bagilin Din ve Laiklik isimli kitabndan Din Hrriyeti blmn okuyunuz.

22

Din Eitiminin Temelleri

GR
Din, insan kimliinin nemli bir parasn tekil eder. Onun yeryzndeki varlna anlam kazandran da dindir. Kiisel bir tercih olarak olarak baktmzda, din insann hayatn anlaml klan, ona yaama sevinci kazandran en temel deerdir. nsann, Ben kimim?, Nereden geldim?, Nereye gideceim? gibi sorularna din dnda bugne kadar tatmin edici cevaplar veren baka bir bilgi kayna da mevcut deildir. Fert asndan din bylesine nemli bir deer tarken, insann sosyal kimliinin belirleyicisi olduu da bir baka gerekliktir. nk dinin insana kazandrd kimlik, ayn zamanda sosyal bir kimlik ve sosyal bir aidiyet olarak karmza kmaktadr. Bugn Bat Trakya ve Balkanlarda yaayan Mslmanlar bunun rnekleri durumundadrlar. Dinin ferdi ve sosyal hayatmz iin bylesine nemli bir deeri olmasna karlk, slm dnyasnn son yzyllarda zellikle teknoloji alannda geri kal, toplumun temel dinamiklerinde sarslmalar meydana getirmitir. Bu durum ayn zamanda eitli alardan kendimizi sorgulamamza yol amtr. Sorgulanan konular arasnda eitim ve din eitimi problemelerine bal olarak laik bir lkede din eitiminin nasl yaplaca meselesi de vardr. Problemlerinin birbiriyle alakal ve kompleks bir yapda olmas sebebiyle, din eitimi, aslnda bir eitim meselesi olmas gerekirken, zamanla ekonomiden eitime, kltr ve sanattan siysete kadar her alan ilgilendirir hale gelmitir. Bu ise sonuta u gerei ortaya karmtr: Din eitimi meselesini halletmeden, dierlerini halletmek mmkn deildir. Dolaysyla, ncelikle niin din eitimi yaplmas gerektii konusu salam temellere oturtulmaldr. Bu balamda, bir inancn, ya da fikrin; bir hareketin, ya da kurumun temelinin olmas ne demektir? sorusunu yneltmek ve cevabn iyi kavramak gerekir. Hem insan hem de Mslman olarak, salkl bir din eitimi iin, pek ok dayanamz vardr. imdi bunlarn ne olduunu ele alalm.

23

Psikolojik Temeli
Bilindii gibi psikoloji, insan ve hayvan davranlarnn sebeplerini inceleyen bir bilimdir. nsan davranlarnn temelinde din bir gd (motive) var m, yok mu? sorusuna cevap bulmak adna, tarih boyunca yaanan olay ve olgulara baktmzda, bunun var olduu aka anlalmaktadr. Bu konuda baz psikologlar, lgnca deneyler bile yapmlardr. Kendi kendilerine sorduklar soru u olmutur: Acaba ocuu toplumdan izole edilmi bir ortamda hibir din eitim vermeden yetitirsek, yine de ondan din duygusunun tezahr olan bir davran grr myz? Bu soruya cevap bulmak iin tasarladklar deneyi gerekletirmilerdir. Ancak ocuun, yalnz brakld odann kk penceresinden szan a ynelerek duaya benzer bir davran sergilediine ahit olmulardr. Bilindii gibi insan, gerek anlamda dnldnde, zayf ve gsz bir varlktr. Onun iin aresiz kaldnda, hemen kendinden daha stn bir gce snma ihtiyac hisseder. Bu gerek, Kuranda yle ifade edilmektedir: nsann bana bir sknt gelince, yan yatarken de, oturup kalkarken de, bize (Allaha) yalvarp yakarr; ama ne zaman ki skntsn gideririz, bana gelen skntdan kendisini kurtaralm diye sanki bize hi yalvarp yakarmam gibi (nankrce) davranmaya devam eder. (Yunus 10/12). u sz bu gerei arpc bir ekilde anlatmaktadr: Den uakta ya da batan gemide ateist bulunmaz! lgisizlikler, bilgisizlikler, birtakm yanl eitim ve artlandrmalar sebebiyle din duygusunun st kapatlmaya allsa da, yeri geldiinde varlklarn ardndaki Yce Kudretin mevcudiyeti fark edilerek, mutlaka bir ekilde Ona yneli balar.
Eer insanda din duygusu olmasayd, kesinlikle ortaya kmazd. Bu hal, herhangi bir kaza geiren, bir doal afete maruz kalan, hasta olan ya da yaknlarndan birisini kaybeden kiilerde -daha nce dinle pek alakalar olmamasna ramen- kendisini apak gstermektedir. Hatta bu gibi kiilerin, bir mddet baz din vecibeleri de yerine getirdii gzlenmektedir. Btn bunlar, dinin insann ftratnda var olduunu ve eitli boyutlarda davranlarna yansdn gstermektedir.

Kuran- Kerimde, Elest Meclisi diye bir antlamadan (ahitten) bahsedilmektedir. Buradan anlalyor ki, tm ruhlar yaratt esnada, Allah Tel, insann ftratna varln sezme ve alglama yetenei yerletirmitir. Ardndan, Sizin rabbiniz Ben deil miyim? diye sormu; onlar da hep birden, Evet, bizim rabbimiz Sensin diye cevap vermilerdir. Sonra da onlar bu hadise konusunda birbirine ahit tutmutur. Bunun da sebebi, kymet gnnde, yaptklar bu sadakat yeminini hatrlamalar iindir (Arf 7/172). yle grnyor ki, insan bu muhteem varl ile Allah Telnn varlna bizzat delil tekil ediyor. Onun iin insan, ister daa, ister denize, ister ruhlara, ister herhangi bir puta tapsn; ister kitapl, ister kitapsz olsun, daima bir dine sahip olmutur. nk insan o Elest Meclisiinde verdii sz tutmaktadr. Bu duygu ile rmaklarn eninde sonunda denize kavumas

24

gibi, Yaratcy arar durur ve Ona kavumak ister. Bazen suyun mecras deiebilir; dalar, tepeler amak zorunda kalnabilir ellelerden dklp ovalarda dinlenilebilir Ama hep o istikamete, Rabbine, szn sahibine doru yol almaktadr insan! (Songar, 1990, 5)
Kuran- Kerimden, nsann iindeki din duygusunun yaratltan geldiini bildiren bir yet bulunuz.

Grlyor ki, insann yaratltan beri Yaratc ile irtibat vardr ve bu irtibat, bastrlm da olsa, eitli adlar altnda eitli yollarla devam etmektedir. Onun iin din eitimcisi, insanlardan hi umut kesmemelidir. Hz. Peygamberin naklettii u olay, bu adan ok nemlidir. Gemi dnemlerde doksan dokuz kiiyi ldrm bir adam vardr. inde bir sknt olmal ki, lim bir kii arar. Ona bir rhipten bahsederler. O da gidip doksan dokuz kii ldrdn; tevbesinin kabul edilip edilmeyeceini sorar. Rhip, olmaz yle ey der. Adam onu da ldrr ve sayy yze tamamlar. Sonra yine yeryznn en limini aratrr. Kendisine baka bir lim zat gsterirler. Doru ona gidip yz kii ldrdn, tevbesinin kabul edilip edilmeyeceini sorar. O da yle cevap verir: -Evet! Kabul edilir. Seninle tevben arasna kim girebilir? Filan yere git. Orada Allaha ibadet eden insanlar vardr. Onlarla birlikte Allaha ibadet et. Memleketine dnme. nk oras kt bir yerdir. Adam denileni yapar. Yalnz yolun yarsna varnca eceli gelir ve lr. Bu sefer onun hakknda rahmet melekleriyle azap melekleri mnakaa eder. Rahmet meleklerinin iddias udur: - Bu adam kalbi Allaha ynelmi olarak tevbe ede ede geldi. Azap melekleri ise; - O hibir hayr ilemedi, derler. Bunun zerine yanlarna insan suretinde bir melek gelir. Onu aralarnda hakem yaparlar. O da yle der: - ki yerin arasn ln; hangi yere daha yaknsa bu adam oraldr. O yeri lerler. Adamn gitmek istedii yere daha yakn olduunu tespit ederler. Bunun zerine ruhunu rahmet melekleri alrlar. (Buhari, Enbiya, 54; Mslim, Tevbe, 46, 47) Konuyla ilgili olarak Kuran- Kerimde de yle bir olay anlatlr. Hz. Yunus, peygamber olarak grevlendirildii toplumunun slah ve iflah olmalarndan midini kesince balarna gelecek azaba muhatap olmamak iin ardna bakmadan memleketini terk eder. Bir deniz kenarna varr ve rastlad ilk gemiye biner. Ne var ki, gemi ksa bir sre sonra, yknn arl sebebiyle batma tehlikesine maruz kalr. Dier yolcular kurtarmak iin tek seenek, birini suya atmaktr. ekilen kura Hz. Yunusa kar ve denize atlr.

25

nce bir bala yem olur. Her yer zifiri karanlktr Sorumluluunu bir tarafa brakp kamann, grev yerini izinsiz terk etmenin bedeli olarak bin bir trl sknt artk onu beklemektedir. Tam bu esnada, iinde tad o ftr duygu, Allaha yalvarma ve Onunla iletiim kurma gds harekete geer ve yle yalvarr: Allahm! Yaptm doru deildi. Senden baka snacak bir ilah da yok! (Enbiya 21/87). Bu derun yakar ses getirir. Btn arlara karlk vereceini bildiren Allah Tel, onu baln karnndan kurtarr ve tekrar eski grevine dndrr. Eitim ilkelerinin belirlenmesi asndan bu deneyim, fevkalde yksek bir deere sahiptir. te bunun iin Hz. Peygamber Kuranda, Sakn Yunus gibi olma! diye uyarlmtr (Kalem 68/48). Nitekim Hz. Peygamber de Allah Telnn izni ve emri olmadan tebli grevi ile grevlendirildii Mekkeden ayrlmamtr. Btn din eitimcilerinin, Peygamber varisi olmalar hasebiyle ayn uyarya muhatap olduklar sylenebilir. Bu balamda, din eitimcileri ve din hizmeti sunanlar iin u ilkeleri belirlemek mmkndr: Hibir zaman mitsizlie kaplmamal, Hidyetin, Allahn elinde olduunu bilmeli, Karamsar olmadan, iyi niyet, hogr ve sabrla grevlerine odaklanmal, Yaptklarnn karln, sadece Allah Teldan beklemelidirler.

nsanlarn slm semelerinde hangi faktrlerin rol oynad, hangi sebeplerin onlarn hidayetine vesile olduu hususunda Ali Ksenin, Neden slm Seiyorlar adl eserini okuyunuz.

Sosyolojik Temeli
bni Haldunun dedii gibi, insan doutan sosyal bir varlktr. Onun ftratnda, birlikte yaamaya ve yardmlamaya kar bir meyil vardr. nk hi kimse, bakasna muhta olmadan, tek bana hayatn stesinden gelemez. nsanlar ister kyl olsun, ister kentli. Farknda olmasalar da biribirlerinin hizmetisidirler. (Semek, 1973, 25) sz de bu geree iaret etmektedir: Bilindii gibi, dnyada imknlar snrl, ihtiyalar ise snrszdr. Bu gerek, pek ok bilimsel disiplinin kafa yorduu ve zerinde teoriler gelitirdii bir alandr. Mesel bir ekonomist kendi alann tanmlarken bu noktay temel alr ve der ki, iktisat, snrl imknlarn snrsz ihtiyalar karsnda dengeli bir ekilde datmdr. Hukuk ise unu savunur: Byle bir dnyada, ayn nesneye pek ok kii talip olacandan, ortaya ylma, yar, hasmlama, haset, kin ve kavga kmaktadr. Daha da ileri gidilip i kan davasna kadar varmaktadr. nsanlar bu kargaa ve vehametin bitmesi iin bir st hakem aray ierisine girmitir. Bu hakemin mecaz ad devlettir. yle grnyor ki devlet, adlet demektir.

26

Teker teker ele aldmzda, aa yukar btn dinler ve sosyal nizamlar, ihtiya-imkn ilikisi ile ilgili problemlerin zmne ynelik bir aba gsterir. Dzenlenen hukuk ve karlan kanunlar da ayn gaye iindir. Asl mesele, insanlar kavga ettirmeden bar iinde yaatabilmektir. Bunun olabilmesi iin, sosyal hayatn yardmlama, adlet ve kardelik esasna gre tanzim edilmesi gerekir; ki bylece toplumda bir gven ortam oluabilsin. Genelde din eitiminin sosyal temeli zerinde durulurken u soru sorulur: - Madem ki, kinattaki artlar bundan ibarettir. Buna gre din, toplumsal gven ortamnn olumasna nasl bir katk salayabilir? Soruya cevap verirken konuya slm dini asndan bakmaya alalm. ncelikle ifade etmeliyiz ki, slm, iyi insan yetitirmeyi hedefler. Bu ayn zamanda iyi vatanda da demektir. Bu tip bir insann zelliklerini yle sralayabiliriz: Yaratc ile de, yaratlmlarla da barktr. Elinden ve dilinden kimseye zarar gelmez. Denin dostudur. nsanlarn en hayrlsnn, insanlara faydal olan kii olduunu bilir. Gerektiinde bakalarn kendisine tercih eder. Kklerin de byklerin de hakkn korur. yi ve gzel olann yannda, kt olann da karsndadr. Hedefi hayr olan ilerde yarr. Bencil (egoist) deildir. Sadece iyilik ve gzellikte yardmlar. Bakalar tarafndan kendisine hak olarak bir ey verilse bile, vicdannda bunun tekrar hesabn yapar. Konutuunda yalan sylemez, bir ey vaad ettiinde dnmez, kendisine bir ey emanet edildiinde hiynet etmez. Al-veri yaptnda aldatmaz. Emaneti ehline verir. zerine bir i aldnda, onu en iyi ekilde yapmaya alr. Kendisi iin istediini bakalar iin de ister. Allahtan korkar, kuldan utanr.

27

Hakka, haklya ve haklla daima itibar eder. Rzkn ve maln asl sahibinin Allah olduuna inanr. Hi lmeyecek gibi dnya, yarn lecekmi gibi de teki dnya iin alr. lmin grevinin, iinde yaadmz kinatn srlarn aa karmak olduuna inanr ve buna bir ibadet duygusu iinde sahip kar. ster gizli, ister alen durumda olsun, her zaman Allahn gzetim ve denetimi altnda olduunun idraki iindedir. Allah ve peygamberin sz kendisi iin her zaman yksek bir deer ifade eder.

imdi, toplumdaki fertlerin bu amalar dorultusunda eitildiini dnelim. O zaman herkes hak ve sorumluluklarn bilir, zerine den grevleri en iyi ekilde yapar. Sralanan bu zellikler, bar ve huzur iinde yaayan bir toplumun olumasnda din eitiminin ne derece nemli olduunu aka ortaya koymaktadr.
Empati kurmay tevik eden bir hadis bulunuz.

Karmzdaki insann duygularn anlamak, olaylara onun gzyle bakabilmek anlamna gelen empati hakknda bilgi sahibi olmak iin, stn Dkmenin, letiim atmalar ve Empati adl eserini inceleyiniz.

Kltrel Temeli
Latince bir kelime olan kltr (culture), ekme, yetitirme, retme anlamna gelmektedir. Terim anlam ise, bir toplumun ya da milletin, inan, fikir, sanat, det ve gelenekleri, madd ve manev deerlerinin btndr (Ayverdi, 2006). Osmanl Trkesinde bu kelime hars ( )olarak ifade edilmektedir.
Kltr anlamnda kullanlan hars kelimesinin Kuranda hangi ayette getiini bulunuz.

Kltr denilince daha ok, bir toplumun sanat ve fikir eserlerinin btn kast edilmektedir. Bu nedenle, Kltr, bir halkn yaama tarzdr diye tanmlayanlar da vardr. phesiz kltr ile medeniyet arasnda da yakn iliki vardr. Eer kltre, insann rettii her ey diye baklrsa, medeniyet de kltrn iinde deerlendirilebilir. Ama ayrm sz konusu ise, yle denebilir: Bir dinin ya da fikrin, madd ve manevi boyutlarda, hayata yanstlmasna medeniyet denir. Bunun olumasnda baka toplum ve kltrlerin de katks vardr. Medeniyetin belirli bir toplumda ald ekle ise kltr denir.

28

Mesel Amerika dhil, btn Avrupa toplumlar arasnda mterek bir Bat Medeniyetinden bahsedilebilir. Bunun oluumunda bata Roma Hukuku, Yunan Felsefesi ve Hristiyanlk etkili olmutur. Ayn zamanda bu medeniyetin iinde, birbirinden ayr ve mstakil bir ngiliz, Fransz ve Alman kltr mevcuttur (Turhan, 1972). Buna gre, medeniyet genel, kltr ise zel olmaktadr. Kltr, madd ve manev diye ayranlar da vardr. Buna gre, bilimsel ve teknolojik rnler, ekonomi, yemek ve klk-kyafet madd kltr; din, dil, inan, hukuk, rf ve detler, sosyal ilikiler, tarih uuru, estetik, mimari anlay, yaz, sanat, edebiyat ve ahlk ise manev kltrdr. Tarihe bakldnda grlecektir ki, kltrlerin olumasnda akln ve aktivitenin olduu kadar, dinlerin de byk rol olmutur. nk din, kltrn hem mayas, hem de bir unsurudur. Onun iindir ki, en eski tarih kalntlarda, iletiim arac olarak kullanlan resim, yaz ve dilde mutlaka karmza din bir unsur kmaktadr. Sradan gibi grlen trenlerin arkasnda, musiklerde, ataszleri ve deyimlerde, mimari eserlerde, bir ekilde din motife rastlanmaktadr. Sanata baklrsa, onda da ou grnt dindir. nk sanat, her ne kadar toplumdan topluma ya da hayat anlaylarna gre izaflik arz etse de, asl itibariyle gzellii ve tenasb aramaktr. Bu araylarn sonucunda duygularn en iyi yanstld yer, genelde mabetlerdir. Ayrca toplumlar dini, mutlaka bir ekilde hayatlarnn her alanna tamlardr. Bu konuda Avrupallarn syledii yle bir sz vardr: Baktnzda Hristiyanl pek gremezsiniz. Ama o her tarafta vardr. imdi de kendi dinimize ve kltrmze bir gz atalm. slm dini kltrmz ve medeniyetimizi derinden etkilemitir. Mimarimizden musikye, dilimize, edebiyatmza, sosyal ilikilerimize, rf ve adetlerimize kadar, her alanda bunu grmekteyiz. Trkler Mslman olduktan sonra slm, hem maddi ve hem de manevi kltrlerine yanstmtr. Zikredeceimiz u birka esere bakmak bile bunu aka ispat etmektedir. Trklerin slmiyeti kabul ettikten sonra, ilk yazl eser olma zelliini tayan Yusuf Has Hacibin, Kutadgu Bilig isimli kitab, nemli bir rnektir. nk eser, Dou Karahanl Hkmdar Tabga Bura Han (Ebu Hasan bin Sleyman Arslan) iin kaleme alndndan dolay bir Siysetname saylr. Tamamen rumuzlar ve sembollerle yaplan bir anlatm tarz benimsendii iin alegoriktir. retmeyi hedef ald iin de didaktiktir. En nemli yn ise muhtevasdr. O da genelde, slm unsurlardan ibarettir. Kagarl Mahmud tarafndan 1072-1074 yllar arasnda yazlan Divn- Lgatit-Trk, gerek nszndeki ifadelerinde ve gerekse tespit ettii ataszlerinde, slm deerlere yer vermektedir. Edib Ahmed Yknek ise, Karahanl beylerinden Muhammed Dd Sipehsalara hediye ettii Atabetl-Hakyk (Hakikatler Eii) isimli

29

eserinde, Mslmanca nasl ahlkl olunacan, hadisler nda, didaktik bir slupla kaleme almtr. Anadoludaki slm dnceyi etkileyen nemli ahsiyetlerden biri olan Hoca Ahmed Yesev de Divn- Hikmetinde, genelde Allah ak ve Peygamber sevgisini ilemitir. Bu eserlere, Mevlannn Mesnevsini, Yunus Emrenin Divnn, Nasreddin Hocann nktelerini, Sleyman elebinin Mevlid olarak da bilinen Veslett-Nectn ilave edebiliriz. Musikimizin iinde de oka Allah, Kuran, tekbir, Peygamber, kader, cennet, cehennem, helal, haram, melek vb. kavramlar gemektedir. te yandan mimarimiz, sanatmz, hikye ve romanlarmz, iirlerimiz, szmz ve sazmz, destanlarmz, ataszlerimiz ve deyimlerimiz, dnlerimiz ve bayramlarmz, en mutlu ve en skntl gnlerimiz, hep din motiflerle doludur. Bu balamda sylenecek sz udur: slm iyi bilmeden, kltr ve medeniyetimizi anlamak ve bunlar salkl bir ekilde yarnlara tamak mmkn deildir. O halde, kltrmzn hem mayas ve hem de bir unsuru olan bu dini, tartmaya mahal kalmayacak ekilde renmek ve retilmesine ortam hazrlamak gerekir. Sonra unu da unutmamak gerekir: Eitimin grevlerinden birisi de, kltr mirasnn gen kuaklara aktarlmasdr. Ama bu i, din unsuru ayklanarak yaplmaya allrsa, geriye aktaracak pek bir ey kalmaz. Bu anlay biz bilincini yok ettii iin, kiiliin olumasn salayan sosyalleme ve dayanma ruhunu da zayflatr. Arkasndan yozlama ve yabanclama (benlikten uzaklama) balar. yle olunca da, toplumda ortak bir gelecek tasavvuru kalmaz. in baka bir yn daha vardr: Gittike daha ok kreselleen bir dnyada yayoruz. Bu da, ok kltrl bir ortamda yaamak anlamna gelmektedir. Haliyle, farkl kltrden insanlarla salkl iletiim kurabilmek ve bar iinde insanca yaamak iin, onlarn dinlerini ve kltrlerini bilme zarureti vardr. Okul programlar dzenlenirken, eitim elamanlar yetitirilirken, retim stratejileri gelitirilirken bunlarn dikkate alnmas, artk zorunluluk arz etmektedir. Bunun iindir ki, din konularn retimi, sadece din kltr ve ahlk bilgisi dersiyle snrl olmamal. Bir ortaretim mfredatnda yer alan tarih, edebiyat, dil, corafya, psikoloji, sosyoloji, felsefe, vatandalk ve salk bilgisi, insan haklar gibi derslerin tamamnda, bir ekilde dine ve din kltrne de yer verilmelidir. Aksi takdirde bu dersler gerei gibi anlalmaz.
Kresellemenin getirdii yeni durum karsndaki din eitimi hakknda, Beyza Bilgin tarafndan yazlan Kreselleme, Din ve Eitim adl makale iin http://www.diniarastirmalar.net/eskisayilar/17/sayi17.html adresine bavurabilirsiniz.

30

imdiyse, din motifin nasl madd ve manev kltr unsuru haline geldiini Kuran- Kerimdeki ayetler yardmyla belirlemeye alalm: Onlarn (varlkl olanlarn) mallarnda fakir fukarann ve isteyenlerin hakk vardr. (Zriyat 51/19). Kazancyla geimini salayamayan ve utancndan dolay isteyemeyen yoksullar iin, mal sahiplerinin malnda belirli bir hak vardr. (Meric 70/25). Konuyla ilgili bir Hadiste yle denilmektedir: Veren el, alan (isteyen) elden daha hayrldr. (Mslim, Zekt, 94, 95)
nsann ldkten sonra da sevaba kavuabileceinden bahseden ve bylece insanlarda vakf kltrnn olumasna ilham kayna olan hadisi bulunuz.

zellikle Osmanl dneminde, bazen camilerin avlularna, bazen de ehrin uygun grlen yerlerine, konuyla ilgili yetlerden ve hadislerden ilham alnarak Sadaka Talar dikilmitir. Buraya, varlkl olanlar sadakalarn gizlice koyarlar; ihtiya sahipleri de kimsenin grmedii bir vakitte ihtiyac kadar alrm. Bylece veren kime verdiini, alan da kimden aldn bilmezmi. Bylesi bir anlay ve uygulama, veren iin ihls, alan iin de iffet anlamna gelmektedir.

Resim 2.1: Sadaka ta

Burada dikkat edilmesi gereken husus, din ile kltr birbirinden ayrabilmektir. Gnmzde birisi kalkp, ilgili yerlere sadaka ta yerletirmeye alrsa, ok gemeden hayal krklna urar. Ama dinin nasl kltr haline geldiini anlama bakmndan, bu talar ok nemli belgelerdir. Bu balamda konu, gerek sanat tarihinde ve gerekse ilgili derslerde ele alnp zerinde dnlmelidir.
Sadaka talaryla ilgili bilgi iin http://www.karakalem.net/?Article =777 adresine; yine zellikle Osmanl Devletinde toplumun her kesimine hizmet veren vakflarla ilgili olarak da geni bilgi iin http://www.slmikariyer. com/konu/vakif-medeniyeti-osmanli.html adresine bavurabilirsiniz.

Felsef Temeli
nsan yaratl itibariyle grnen, dokunulan, duyulan ve hissedilenlerin gerisinde sebep arayan bir varlktr. Kk bir ocukta bile bunlar grmek

31

mmkndr. Nitekim oyuncaklar ile oynadktan bir mddet sonra, orasn burasn kartrmas; bazen de krma yoluna gitmesi, bir anlamda, o oyuncaa zelliini veren asl sebebi arama abas olsa gerektir. Felsefe kavram, sevgi anlamna gelen Yunanca phileo kelimesiyle, bilgi anlamna gelen sophia kelimelerinden meydana gelmitir. Buna gre felsefe (filosofia), bilgi sevgisi ya da bilgiyi sevmek demektir. Pythagoras, kendisini tantrken, Ben bir philosophosum dermi. Bununla, bilginin ve bilgeliin tutkunu olduunu anlatmak istermi. (Hanerliolu, 1977) Felsefe, var olanlarn varl, anlam ve sebebi zerine sorulan sorularla ortaya km bir disiplindir (Akarsu, 1979) grnde olanlara gre, felsefenin urat temel mesele, varln ilk sebebi, balangc ve zdr. Bu erevede, varln ne olduu, evrenin akll bir irade tarafndan ynetilip ynetilmedii, tesadfe yer olup olmad, felsefe tarafndan srekli sorgulanmtr. Varln ilk sebebinin ne olduu konusunda felsefe tarafndan verilen belli bal cevaplar arasnda, ruh, madde, yetkin varlk, idea, su, ate, say, atom, doa, Tanr, deime vardr. Bu konuda oluan sorular ise yle sralanabilir: Nereden geldim? Nereye gidiyorum? Grevim nedir? Hayatn anlam nedir? Neye inanmalym? Sonum ne olacak? Bu dnyadan sonra yeni bir dnya daha var m?

Grld gibi bu sorular, dorudan doruya insann varoluu ile ilgildir. Verilen cevaplar da, insana bak asn belirlemede temel tekil eder. Bu ise eitimin amalarnn ve sisteminin belirlenmesi asndan byk nem tar. Diyelim ki, insan doal ve toplumsal bir varlk olarak grlyor. O zaman eitim, doa ve topluma uyum sreci olarak anlalr. Srekli gelien ve deien bir varlk olarak telakki edilirse, bu durumda eitim, gelimeyi ve deimeyi denetleme sreci olarak karmza kar. Grld zere, eitim nasl tanmlanrsa, sistem de ona gre kurulur. imdi insann, Yce bir kudret tarafndan yaratlm varlk olduunu dnelim. O zaman eitimin tanm, Yaratcnn raz olaca insan yetitirme sreci olarak yaplr. Varolula ilgili sorulara en tatmin edici cevab din vermitir. Birka rnek verecek olursak, btn peygamberlere sorulan sorular, Ruh, Kyametin kopu vakti, ldkten sonra dirilme meselesi olmutur.

32

Ruh konusunda Allah Tel, ruhun kendi emrinde (buyruu altnda) olduunu, ancak bu konuda insana ok az bilgi (ya da bilgi retme kapasitesi) verildiini bildirmitir (sra 17/85). Kyametin kopuu sorusuna da benzer cevap verilmitir. Sana kyametin ne zaman kopacan soruyorlar. De ki: Onun bilgisi ancak Rabbimin katndadr. Onu vaktinde ancak O (Allah) ortaya karacaktr. O gklere de, yere de ar basmtr. O, size ancak anszn gelecektir. Sanki senin ondan haberin varm gibi sana soruyorlar. De ki: Onun bilgisi sadece Allah katndadr. Fakat insanlarn ou bilmiyorlar. (Araf 7/187). Bir de dirili sorusu vardr. Bu soru insanlar ok dndren ve ayn zamanda tedirgin eden bir sorudur. nk orada hesaba ekilme var Onun iin btn mesele, ayet dirili varsa phesi ve sorusu zerinde dnp dolamaktadr. Bir gn bey b. Halef adndaki bir kii, Hz. Peygamberin huzuruna rm bir kemikle gelir. Eliyle ufalayarak, Allah bunu, byle rdkten sonra diriltir mi diyorsun? diye bir soru yneltir. Hz. Peygamber, Evet, seni de diriltir ve atee koyar cevabn verir (Yazr, 1971). Bunun zerine u yetler indirilir: nsan kendisini tek bir sperm damlasndan yarattmz dnmez mi? Bir de bakarsn ki, apak bir tartma iine girmi. Yaratln unutup bize bir rnek sunarak rmken u kemiklere kim hayat verecek? der. De ki, Onlar ilk defa yaratan diriltecektir. Gerekten de O Allah her trl yaratmay bilir.(Yasin 36/77-79). Burada kemiklerin rm olmas, bey b. Halef tarafndan, diriliin olamayacana dair bir belge olarak sunuluyor. Allahn Hz. Peygambere vahyederek rettii delil ise, insann bizzat kendi yaratl olaydr. nk insan, sebebini neye balarsa balasn, yaratlm oluunu inkr edemez. te kyas, tam da bu noktaya yaplarak yle deniyor: Diriltmeyi, yine ilk defa yaratan yapacak! Burada bir konuya daha aklk getirmek isteriz. Felsefe ile din konusunu karlatranlar, genellikle dinin inanca, felsefenin ise akla dayandn iddia etmektedirler. Bylece hem akl tekellerine alm, hem de dinin verdii cevaplar kmsemi oluyorlar. Halbuki gerek hi de yle deildir. Kurana bakldnda, akln altrlmasna ne kadar nem verildii grlmektedir.
Kuran- Kerimde 66 yerde farkl ifadelerle geen ve daha ok dnmek anlamna gelen akl etmek kelimesi, slmn akla verdii deerin en ak rneklerinden biridir. Mucemul-Mfehres adl eser veya bir baka Kuran fihristi araclyla bu ayetlere ulamanz mmkndr.

Evrensel Temeli
Evrensellik, savunulan bir fikrin ve hareketin, dnyann her yerinde kabul grmesi ve uygulanabilirliini akla getirir. Bunu slm asndan deerlendirmek iin, nce bu dinin neler getirdiine bakmak gerekir.

33

Bir kere, Kuran incelendiinde, evrendeki hibir varla kaytsz kalnmad grlecektir. Ayrca Hz. Peygamberin de btn lemlere rahmet olarak gnderildii bildirilmektedir (Enbiya 21/107). Globalleen bir dnyada yayoruz. Haliyle bunun, ekonomiden eitime ve okkltrlle kadar, getirdii pek ok problem vardr. Bir zamanlar kendilerini gl gren toplumlar, ilerinde yaayan farkl kltr, etnik grup ve dine mensup insanlar asimile etmek (sindirmek) istemekteydiler. imdi ise entegrasyon (kaynatrma ve btnletirme) n plna kmtr. Son zamanlarda, ykselen bir deer olarak msamaha (hogr) n plna kmtr. Bu konuda slmn bak as ok daha genitir. nk slm dini, hogr olayna bir insan hakk olarak bakmaktadr. man konusunda zorlamann olamayacan, Kuran btn akl ile bildirmektedir (Bakara 2/256). Bu noktada, herkesin dini anlay kendisine aittir (Kafirn 109/6). slm hi kimsenin rkna, blgesine, soyuna ve slalesine eletiri getirmez (Hucurat 49/12). nk bunlarn hibirini, insan kendi iradesiyle belirlemez. Dolaysyla sorumlu da tutulamaz. Hz. Peygamberin de bu konuda yle bir ikaz vardr: Herkes Hz. demin neslindendir. O da topraktan. (Tirmizi, Tefsir-i Sure, 50) slmda stnlk imanda ve Allaha kulluk bilincine (takva) sahip olmadadr. Bunu gerekletirme noktasnda ise herkes eittir. Tarihe bakldnda grlecektir ki, btn dinler ve kltrlerde, can, akl, dini, mal ve nesli korumak esastr. Cinayet, yol kesme, hrszlk, haksz yere adam ldrme, rza tecavz, gasb, iki, zina ve rvet her devirde yasak kapsamndadr. slm dini zellikle kiilik haklarna dikkat etme konusunda ok titizdir. Hem de meseleye sadece insan hakk olarak bakmaz. slm tefekkr ile yetien Yunus Emre, yle demektedir: Benim bir karncaya ulu nazarm vardr! phesiz burada hikmetli bir baktan sz edilmektedir. nk Kuranda, hibir varln boa yaratlmadna zellikle dikkat ekilmektedir. (Al-i mran 3/191; Sd 38/27) Sonu olarak slm dini, btn insanlarn kabul edebilecekleri ve uygulayabilecekleri bir dindir. Onun iin, bu derece evrensel ilkelere sahip olan bir dinin eitimini yapmak, aslnda btn insanln yararnadr.
slmn evrensel zelliini ve dier dinler karsndaki farkl konumunu tespit etmek adna, Felsefe Tarihisi Alfred Weberin, Hristiyan niversalizmi ile Yahudi monoteizmini birletiren tek din slmiyettir. gr zerinde dnnz.

34

Hukk Temeli
nce hukuk kavram hakknda bilgi verelim. Hukuk, haktan gelmektedir. Kelime manas itibariyle hak, gerek, uygunluk, doruluk, mnasip durum, aslna uygun, makul, sahih demektir. Terim anlam itibariyle, bir konuda yetki kullanmn ifade eder. Ancak, bu yetkiler kullanlrken insanlarn snrlar amamalar ve bakalarnn haklarna tecavz etmemeleri iin dzenlemelere ihtiya duyulmutur. Bylece hukuk dzenlemeler ortaya kmtr. Hukuk ayn zamanda, yaptrm olan kural demektir. Kural koyma ve yaptrm uygulama yetkisi ise devlete aittir. Kesinlikle ihkak- hakka (herkesin hakkn kendisinin almasna) msaade yoktur. nk bu anlay kan davasna yol aar. imdi ise, din eitiminin yaplmasna temel tekil eden hukuk dzenlemelerin neler olduuna bir gz atalm. Tarih boyunca btn toplumlarda, din problem olmutur. zellikle de otorite evreleri, dini kendilerinin nnde bir engel olarak grmtr. Hz. Peygamberin teblie balad dnemi gz nne getirirsek, bunu btn akl ile grrz. nk dinin sunduklar, toplumda yetki kullanan evrelerin baz dncelerine ve yaama alanlarna eletiri getirmektedir. En bata da adlet konusu vardr. Yine tarihte din saikiyle karlan savalar olmutur. Hal Seferleri ve mezhep kavgalar buna rnektir. Bir de iktidar mcadeleleri vardr. Din, haliyle vicdanlara ve gnllere de hitap eden yn olmas hasebiyle, taraftar toplamada etkilidir. Burada baz evreler daha avantajl olmasn diye, Hristiyan dnyasnda din ile devlet ilerinin birbirine kartrlmamas ilkesi, yani laiklik gndeme gelmitir. Yine, bundan nce nite 1de de ele alnd gibi, Kilise Hristiyanlnn deneysel bilime ve bilim adamlarna bask uygulamas da bunda etkili olmutur. Dinlerin zn kaybedip hurafelere boulmasn da laikliin sebepleri arasnda saymak mmkndr. Kendi dneminde din bozulduu iin, nl filozof Socrates, bu yzden ahlk dine dayandrmamtr. Aslnda laiklik, -kelime ve terim anlam ile tarihi sreci bir tarafa braklrsa- toplumsal dzenlemede dinin referans alnmamas anlamna gelmektedir. Ancak bu dzenlemelerin iinde nelerin din olup olmad hep tartma konusu olmutur.
Szlkten, Laik kavramnn kelime anlamn bulunuz.

imdi, din eitiminin dayand hukuk dzenlemelere gz atalm. a. 1982 Anayasasnn 5. maddesinde devletin grevleri saylrken, insann madd ve manev varlnn gelitirilmesinden bahsedilmektedir. Yine, 10. maddede, herkesin kanun nnde, dil, rk, cinsiyet, siyas dnce, felsef inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eit olduu ifade edilmektedir. 15. maddede ise, kimsenin din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamayaca ve bunlardan dolay sulanamayaca bilirtilmektedir. 17. maddede de, Herkes yaama, madd ve manev varln koruma ve gelitirme hakkna sahiptir. denilmektedir.

35

24. madde Herkes, vicdan, din inan ve kanaat hrriyetine sahiptir. diye balamaktadr. Ardndan din kltr ve ahlk retiminin, ilk ve ortaretim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer ald bildirilmektedir. 136. maddede, Diyanet leri Bakanlnn laiklik ilkesi dorultusunda grevlerini kayt altna almaktadr. Ancak bu madde ile ilgili grev, 1961 Anayasasnn 154. maddesine gre 1965 ylnda karlan 633 sayl kanunla dzenlenmitir. Buna gre, bakanln grevleri unlardr: slm dininin inanlar, ibadet ve ahlak esaslar ile ilgili ileri yrtmek, din konusunda halk aydnlatmak ve ibadet yerlerini ynetmek. b. mam-Hatip Liseleriinin de almasnda dayanak olan ve 3 Mart 1924de karlan Tevhid-i Tedrisat Kanununun 4. maddesinde yle denilmektedir: Maarif Vekleti, yksek diniyat mtehassslar yetitirilmek zere Darlfnnda bir lahiyat Fakltesi tesis ve imamet ve hitabet gibi hidemat diniyenin ifas vazifesi ile mkellef memurlarn yetimesi iin de ayr mektepler kad edecektir. c. 1739 Sayl Mill Eitim Temel Kanununun 12. maddesinde, eitimde laikliin esas olduu, din kltr ve ahlk retiminin ilkretim okullar ile lise ve dengi okullarnda zorunlu dersler arasnda yer ald belirtilmektedir. d. Uluslar aras szlemeler erevesinde 10 Aralk 1948de kabul edilen nsan Haklar Evrensel Beyannamesi gelmektedir. 6 Nisan 1949 tarihinde lke olarak imza atlan bu szlemenin 18. maddesinde yle denilmektedir: Herkesin dnce, din ve vicdan zgrlne hakk vardr. Bu hak, din veya topluca, ak olarak ya da zel biimde renim, uygulama, ibadet ve dinsel trenlerle aa vurma zgrln ierir. e. Ayrca, lke olarak, altnda imzamz bulunan ocuk haklarna dair szlemeler vardr. Bunlarda da, ocuun, rk, din ve benzeri zelliklerinden dolay ayrmcla tabi tutulamayaca dile getirilmektedir. Btn bu hukuk dzenlemeler, din eitimi ve retiminin gerek yerel ve gerekse ulusal dzeyde yasal dayanaklar olduunu gstermektedir. Bu anlamda din eitimi bir haktr. Hak ise, insan boyutta, her zaman vazifeden nce gelir.
nsan Haklar Evrensel Beyannamesinde yer alan dier haklar iin http://www.belgenet.com/arsiv/sozlesme/iheb.html adresine bavurabilirsiniz.

Ekonomik Temeli
Genel olarak eitimin ekonomik temeli zerinde de ok durulmaktadr ancak burada temel sorun, bunun din eitimine nasl uyarlanaca konusudur. nce ekonomiden ne anlaldna bakmak gerekir. Ekonominin, kt kaynaklarn snrsz ihtiyalar karsnda adletli bir ekilde datmdr anlamna geldiini hatrlayalm. Dolaysyla burada iin iine ncelikle adlet girmektedir. Adaletin de her eyden nce bir ahlk kavram olduu unutulmamaldr. Tm dinlerde ahlkn mutlaka dinin kurallarna dayand

36

dnlrse, ekonominin gndeme geldii yerde, din eitiminin de rahatlkla gelecei aikrdr. Dier taraftan gnmzde eitim faaliyeti ve sreci, bir rn (kt) olarak kabul edilmektedir. Bu noktada yle bir soruyla da muhatap olunmakatdr: Eitim iin gerekleebilir? yaplan harcamalar, bu snrl kaynaklarla nasl

kinci olarak, eitimin grevleri arasnda, ekonominin ihtiya duyduu nitelikli insann yetitirilmesi yer almaktadr. Burada da eitim girdi olarak kabul edilmektedir. Buna bal olarak u soru da ok nem arz etmektedir: Ekonomik ve toplumsal kalknmann gereklemesi iin yeterli nitelikte ve sayda insan nasl yetitirilecek? Dnya genelindeki eitim sistemlerine bakldnda bu hususta pragmatik (faydac) bir yaklamn sz konusu olduu grlecektir. Bu anlayn uzants olarak eitim reten kurum ve kurulular bu sreci en az maliyetle gerekletirmek istemektedirler. Ya da en az maliyetle, kalitesi yksek bir eitim retmeyi hedef almaktadrlar. Bu hedefin gerekletirilmesi srecinde tabi olarak eitim-ekonomi, insan gc plnlamas, maliyet, verimlilik, harcama, gelir ve ihtiya gibi kavramlar sz konusu olmaktadr. Eitimin ekonomik temeli zerinde kafa yorarken, her eyden nce, bu kavramlarn birbirleriyle ilikilerinin de iyi kurulmas gerekmektedir. Bu ilikiler balamnda ele almamz gereken eitimde ekonomik temel, eitimin bir iyerinde girdi olarak kabul edilmesi fikrine dayanr. Bunun iin, eitilmi insann ekonominin gelimesine katkda bulunaca dncesinden hareketle, plnlamalarda ve dzenlemelerde konuya yer verilir. rnek olarak bir kalem fabrikas dnelim. Burada alan mhendislere iki ynl hedef gsteriliyor ve kendilerine deniliyor ki: Ya maliyeti artrmadan rnn fonksiyonunu artracaksn, ya da fonksiyonunu azaltmadan maliyeti dreceksin Eitilmi insann istihdam edilmesi, girdi maliyetlerini azalttndan, rn daha ucuza mal oluyor. Bu da rekbet ansn artrd iin, piyasada daha avantajl olmay salyor. te bu adan, eitim yatrm ve eitilmi insan kavramlar, byk nem tamaktadr. Ne var ki, bugn ekonominin iine baka girdiler de dahil olmutur. Szgelimi, hrszlk, yolsuzluk, rvet, i yavalatma, kar firmalarn ajanln yapma, bir girdi olarak kendisini iyice gstermektedir. Hem mal ve hem de can gvenlii ile ilgili yaplan harcamalar da hatr saylr bir maliyet demektir. Dnyann pek ok yerinde karnza una benzer ikazlar kabilir: Gvenliiniz iin bu alanda kamera vardr! Aslnda gzetleniyor olmak ve kiinin hayatnn en mahrem alanlarna kadar nfuz edilmesi ayr bir stres ve tedirginlik oluturmaktadr. Ancak kt niyetli insanlarn muhtemel zararlarndan korunmak iin bylesi nlemlere bavurmak kanlmaz hale gelmitir.

37

Gnmzde insanlarn sadece belli bir alanda iyi yetimi ve iyi bir eitim alm olmas onlar hakknda olumlu kanaat beslenmesine yetmemektedir. Artk bu zellikleri yannda i ahlk denilen bir eitimin de kazanlmas gereken bir zellik olduu dnlmektedir. Bu dnceden hareketle, artk herhangi bir istihdam alan iin, almayacak, satn alnamayacak ve zaaflarn kontrol edebilecek kiiler aranmaktadr. te tam bu noktada dinin ve din eitiminin nemi ortaya kmaktadr. Dinin, insann hayatnn tmn kuatc kurallarna dayanmayan hibir ahlaki anlayn, i ahlak denilen alanda sz sahibi olamyaca bir gerektir. M. kifin konuyla ilgili, Ne irfandr veren ahlka ykseklik, ne vicdandr; Fazilet hissi insanlarda Allah korkusundandr. Yreklerden ekilmi farz edilsin, havf Yezdnn Ne irfann kalr tesiri katiyyen, ne vicdann beyti, insanlardaki fazilet hissinin mutlaka Allah inanc, Allaha kar sayg ve Allah korkusuyla ilikili olduunu ortaya koymaktadr. yle gzkyor ki, salkl bir din eitiminden gememi insanlarn ekonomide istihdam edilmesi, her zaman, daha ok maliyet anlamna gelmektedir. Bu ise daha ok bedel deyerek yaamak demektir.
ocukluk yllarnda telkin edilen, haram mala el uzatmama dsturunun, insan hayatnda ve zellikle i ahlak konusunda ne kadar nemli bir rol oynad hususunda yazar Mehmet Kaplann, Byk Trkiye Ryas adl eserini inceleyiniz.

u noktay da gzden uzak tutmamak gerekir. Din eitimin amac, sadece kaliteyi artrmak ve maliyeti drmek deildir. Ama salkl ve yeterli bir din eitimi verilecek olursa, bu ynde beklenen amalarn kendiliinden gerekleecei de unutulmaldr.
sraf etmeme konusunda bir yet bulunuz.

zet
Din eitiminin gerekliliini, objektif ve bilimsel desteklerle aklayabilmek. nsan davranlarnn sebepleri arasnda din duygu vardr. Bastrlmaya allsa da yok edilemez; tahmin edilmedii anda, ortaya kar. Onun iin din eitimcisi, hidayet konusunda hibir zaman mit kesmemelidir. Ayrca din, kltr ve medeniyetin hem unsuru hem mayasdr. Varolu sorularna en tatmin edici cevab da din verir. Gnmz dnyasnda artk din ykselen bir deer olma durumundadr. Bu sebepten dolay, hukuki dzenlemelerde din ve vicdan hrriyetinin bir gerei olarak din eitimine yer verilmitir. nsann davranlarnn zelliklerine bakarak, hangisinin din duygusu ile meydana geldiini ayrt edebilmek. nsan, iinde hangi dnceyi tayorsa onu bir ekilde hayatna yanstr. Buna gre kiinin davranlarndan onun duygu ve fikirlerine ulamak

38

mmkndr. Dolaysyla, insann Kutsal karsndaki tavr, dua etmesi, mabed yapmas, din ayinlere katlmas, vakf kurmas, yardmlarda isminin gizlenmesini istemesi, genellikle dn duygunun bir yansmasdr. Din ile din kltr arasndaki ilikinin boyutlarn karlatrarak deerlendirebilmek. Gerek anlamda din, lh bir mesaj olarak peygamberler vastasyla gelmitir. En son din ise, Kuranla bildirilen slmdr. Din, farkl evrelerde deiik karakterlere brnebilir. zden ayrlmamak artyla bunlarn bir sakncas yoktur. Btn mesele, her devirde ilhamn Kurandan alnmasdr. nk bir devirde dini doru yanstan bir kltr, adet ya da rf, zamanla bu zelliini kaybedebilir. slm dinin getirdii mesajn temel niteliklerini, evrensellik asndan analiz edebilmek. Evrensellik, bir fikrin dnyann her tarafnda kabul edilebilirlik asndan deerlendirilmesidir. Bu adan slm dininin getirdii mesajlar evrenseldir. nk slm, gzel ahlk, adaleti, yardmlama ve dayanmay, bar, iyi niyeti, drstl, empatiyi, hak verme anlamndaki hogry, maln, cann, akln ve neslin korunmasn, bakalarna zarar vermemeyi, faydal insan olmay ve evreye kar duyarll emretmektedir. Gnmzde, arzu edilen yetimi insann temel zelliklerini tanmlayabilmek. Gittike kreselleen dnyamzda mal ve can gvenlii n plna kmtr. Onun iin, insann iinin ehli olmas da yetmemekte, gvenilir olmas da gerekmektedir. Bu adan din eitimi byk nem tamaktadr. nk din, insann hem aklna hem de vicdanna hitap eder. Vicdan ise ancak dinin telkin ettii kurallardan beslenir.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, dinin insan ftratnda var olduunu gsterir? a. Birisine yardm etmek b. Cami yaptrmak c. Bir dilenciye para vermek d. Bir kaza annda Yaratcya snmak e. Selam vermek

2. mkn ve ihtiyalarn eit olmamas sebebiyle ortaya kan problem, en iyi ekilde nasl zlr? a. nsanlar ikna ederek b. htiyalar ksarak c. mknlar artrarak d. Bask uygulayarak e. Adletle

39

3. Bat medeniyetinin oluumunda aadaki unsurlardan hangisinin dorudan etkisi yoktur? a. Yahudilik b. Hristiyanlk c. slmiyet d. Yunan kltr

e. Roma hukuku

4. bey b. Halefin dirilii inkr etmesinin asl nedeni nedir? a. Kendi gcyle Yaratcnn gcn mukayese etmesi b. Herhangi bir dirili grmemi olmas c. lenlerle iletiim kurulamamas d. ryen bir eyin yok olacana inanmas e. Hz. Peygamberi sktrma dncesi 5. slm, hogr olay aadaki kavramlardan hangisi ile aklamaktadr? a. Affetme b. nsan hakk c. Grmezlikten gelme d. Zorlamama e. Yardmc olma

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. e 3. c 4. d 5. b Yantnz doru deilse, Psikolojik Temeli konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Sosyolojik Temeli konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Kltrel Temeli gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Felsefi Temeli gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Evrensel Temeli gzden geiriniz. konusunu yeniden konusunu yeniden konusunu yeniden

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 O halde sen yzn doruca Allah birleyen olarak dine, Allahn insnlar zerinde yaratt ftrata (slma) evir. Allahn bu yaratnda hi deime yoktur. te dosdoru din budur. Fakat insanlarn ou bilmezler. (Rm 30/30).

40

Sra Sizde 2 Kendin iin istediini insanlar iin de iste ki, Mslman olasn! (Tirmizi, Zhd, 2) Sra Sizde 3 nsanlardan yleleri vardr ki, dnya hayatna dair (yaldzl) szleri senin houna gider ve szlerinin zlerine uyduu konusunda da Allah ahit tutar. Halbuki gerekte o en azl dmandr. O (gibiler) ibana geince yeryznde fesat karmaya hars (ekonomiyi ve kltr) ve nesli mahvetmeye alr. Allah ise fasad ve bozgunculuu sevmez. (Bakara 1/204-205). Sra Sizde 4 nsan ld zaman btn faaliyetleri sona erer. Ancak arkasnda faydal bir ilim, srekli hayra vesile olan bir eser ya da kendisi iin hayr duada bulunacak bir nesil brakm ise (hayattaym gibi) ameli devam eder. (Darim, Mukaddime, 46) Sra Sizde 5 Laik (laic), Hristiyan din adamlar snfndan (clergy) olmayan kimse demektir. Sra Sizde 6 Ey demoullar! Her mescitte ziynetinizi taknn (gzel ve temiz giyinin). Yiyin iin fakat israf etmeyin. nk O, israf edenleri sevmez. (Araf, 7/31).

Yararlanlan Kaynaklar
Akarsu, B. (1979), Felsefe Terimleri Szl, 2. bs., Ankara. Ayverdi, . (2006), Mislli Byk Trke Szlk, 2. bs., stanbul. Glpnarl, A. (1990), Mesnevi erhi ve Tercemesi, 3. bs., stanbul. Hanerliolu, O. (1977), Felsefe Ansiklopedisi, stanbul. Kprl, F. (2006), Divan Edebiyat Antolojisi, Haz.:Ahmet Mermer, 2. bs., Ankara. rnekleriyle Trke Szlk, (2000) Milli Eitim Bakanl Yay., stanbul. Semek, M. S. (1973), Fennt-Tedrs, Lit-Terbiyetid-Dniyye, Msr. Songar, A. (1990), Din ve nsan, Ankara. Turhan, M. (1972), Kltr Deimeleri, 2. bs., stanbul. Yazr, H. (1971), Hak Dini Kuran Dili, stanbul.

41

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; slmn eitime verdii deeri aklayabilecek, Hz. Peygamber dnemindeki eitim faaliyetlerini deerlendirebilecek. Medreselerin douuna zemin hazrlayan nedenleri aklayabilecek, Tanzimat sonrasnda din eitiminin geliimini aklayabilecek, Cumhuriyet dneminde rgn ve yaygn din eitimi alanlarndaki gelimeleri deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Tebli Yaygn/rgn din eitimi Ahlak eitimi Konu merkezli program

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; TDV slm Ansiklopedisinin Kttab, Mektep, Mescid-i Nebev ve Medrese maddelerini inceleyiniz. Muhammed Hamidullahn slm Peygamberi I-II adl kitabnn retim ve Eitim blmn inceleyiniz. Ahmet elebinin slmda Eitim-retim Tarihi adl kitabn inceleyiniz.

42

slam Eitim Tarihi

GR
slmn geldii dnemde Arap Yarmadasnda eitim imknlar olduka kstlyd. Yaygn ve gelimi bir alfabe olmad gibi okuma-yazma bilenlerin says da ok fazla deildi. Eitim ve iletiim yazl olmaktan ok szl olarak yaplmaktayd. Bununla birlikte Arap Yarmadas, corafi konumu asndan Msr ve Mezopotamya gibi bilimin ve eitimin gelitii blgelere uzak deildi. Bu blgelere ticaret amacyla yaplan seyahatler, ksmen de olsa bilgi aktarmna vesile olmutu. Bilim ve medeniyetin gelitii blgelere uzak olmamasna ramen Hicaz blgesinde idari, sosyal, ekonomik ve bilimsel yapnn fazla gelimedii, daha sade ve basit zellikler tad grlr. Ayn ekilde slm ncesi dnemde Araplar arasnda ciddi bir bilgi birikiminin olduunu syleyebilmek de mmkn deildir. slm ncesi Arap toplumunda zellikle iir ve hitabet gelimitir. Bunlar arasnda en nde gelen rnekler Muallakt- Seba adyla bilinir. iirlerde mertlik, cesaret, cmertlik ve eref temalarna yer verilmesi, tpk Allah inancnda olduu gibi, birtakm inan esaslar ile erdemlerin de cahiliye toplumunda tamamen yok olmadn gsterir. Kaynaklarda Cahiliye ad verilen bu dnem, bilgi ve inan yoksunluundan ok, bu konulardaki lszlk, davran ve ilikilerdeki yanllklarn yaygnlndan dolay bu adla anlmtr. Buna gre cahiliye ifadesi daha ok bir zihniyet yapsn tanmlamaktadr. Bu dnemde Arap toplumunda ocuklara okuma-yazma retilen ve Kttb ad verilen kurumlarn varlndan sz edilebilir. Ancak bu kurumlar say ve nitelik olarak gelimi deildir. Daha ileri dzeyde eitimin yapld kurumlar ise yoktur.
slm dnyasnda geleneksel rgn eitim kurumlar hakknda geni bilgi iin http://tr.wikipedia.org/wiki/Medrese veya http://www.osmanli. org.tr adreslerine bavurabilirsiniz.

43

HZ. PEYGAMBER DNEMNDE ETM FAALYETLER

Eitim, genel anlam ile insan davranlarnn belirli amalar dorultusunda deitirilmesidir. slm Dini, Allahn insanlar tarafndan yerine getirilmesini istedii buyruklar ierir. Bu buyruklarda insanlarn doru inan esaslarn benimsemeleri, bu inancn pekitirilmesi iin ibadetleri ve gzel ahlak yanstan davranlar yerine getirmeleri istenir. Btn bunlar, insanlardaki davran deiikliini amalamaktadr. Bu nedenle, Kurann nzil olmaya balamas ve Hz. Peygamberin ald bilgileri insanlara ulatrmas ile birlikte, doal olarak din eitimi faaliyetleri de balamtr. Tebli olarak da ifade edilebilecek bu faaliyet ierisinde Hz. Peygamber, ayn zamanda bir muallim (retmen) grevi stlenmitir. Hz. Peygamber tarafndan yrtlen bu eitim faaliyetlerinde ncelikle yetikinlerin hedef alnd grlmektedir. Hz. Peygamber, Allah Teldan ald vahyi insanlara bildirmi, anlalmas ve uygulanmas konusunda da bizzat rnek olmutur. O, tebli grevini yerine getirirken daima aklama, ikna etme ve sevdirme yolunu tercih etmi, bylece eitimde izlenmesi gereken yol konusunda da rnek olmutur. Aadaki ayetler, onun bu rneklii konusuna iaret etmektedir: Allahn rahmeti sayesinde sen onlara kar yumuak davrandn. Eer kaba, kat yrekli olsaydn, onlar senin etrafndan dalp giderlerdi. (l-i mran 3/159). Andolsun, Allahn Resulnde sizin iin, Allaha ve ahiret gnne kavumay uman, Allah oka anan kimseler iin gzel bir rnek vardr (Ahzab 33/21). (Ey Muhammed!) Rabbinin yoluna hikmetle gzel tle ar ve onlarla en gzel ekilde mcadele et. (Nahl 16/125). Kurana gre insan dnyaya geldiinde bilgiye sahip deildir; ancak eitilebilecek zelliklerle donatlmtr (Nahl 16/78). Bu nedenle, insann bilgi sahibi olmas ve eitilmesi, kendisi asndan bir hak, anne-babas asndan ise ihmal edilmemesi gereken bir grevdir. nk bilgi sahibi olmak, bir stnlk nedeni olarak kabul edilmitir: Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?.. (Zmer 39/9). Hz. Peygamber dnemindeki eitim din niteliktedir. Buna gre, eitimin amac ve ierii din merkezli olarak belirlenmektedir. Bu dnemde eitim almalar iinde Kuran retimi, hem okunmas ve ezberlenmesi hem de anlalmas ve kavranmas ile birlikte ok nemli bir yer tutmaktadr.
Kuranda eitimle ilgili dier ayetlerden rnekler bulunuz.

Mekke Dnemi
Hz. Peygamber dnemindeki eitim faaliyetlerini, hicretten nce ve sonra olarak iki ksmda incelemek gerekir. Mekke dneminde eitim faaliyetleri ierisinde sahabeden Erkamn Evi (Drl-Erkam) nemli bir merkez olmutur. Hz. Peygamber burada toplanan Mslmanlara, alm olduu vahyi tebli ederek eitimlerini gerekletirmitir. Nitekim Medineye muallim olarak gnderilen Musab b. Umeyr byle bir ortamda yetimitir. Hz.

44

Peygamberin eitim faaliyetleri bununla snrl kalmam, kendi evi yannda, ticaret yaplan panayrlar gibi, insanlarla temas kurmaya uygun olan yerlerde de bu faaliyetler devam etmitir. Ancak hicretten nceki dnemin skntlarla dolu olmas, dinin insanlara ulatrlmas amacn tayan eitim faaliyetlerini de olumsuz etkilemitir. Zaten hicretin yaplmasndaki temel ama da tebli faaliyetinin daha uygun artlarda, verimli biimde yaplmas arzusu olmutur.

Medine Dnemi
Medineye hicretten sonra eitimin yapld balca merkez Peygamber Mescidi (Mescid-i Nebev) olmutur. Mescid, ncelikle bir ibadet mekn olmas yannda, bata eitim olmak zere dier birok faaliyetin de yapld bir yerdir. Hz. Peygamberin mescidde gerekletirdii eitim, zellikle din bilgi ve uygulamalarn yapld, ashabn ahitliinde nzil olan vahyin bilfiil ve canl biimde aktarlp yaand bir eitimdir. Hadisler incelendiinde, mescidin byle bir eitim ortamnda merkez konumda olduu grlmektedir. Kendisine soru sorulmas ya da kendisinin gerek grd esnada yapt aklamalarn belirli bir program ierisinde gerekletii iddia edilemez. Bazen karlalan bir olay veya problem, sorulan bir soru, Hz. Peygamberin aklayc bilgiler vermesine vesile olabilmekteydi. Btn bunlar ayn zamanda din nitelii ok youn olan bir eitimin yapldn gstermektedir. Hz. Peygamberin arkadalar (Ashb- Kirm), byk oranda mescid erevesinde gerekleen bu eitim faaliyetine azam lde katlmaya almlardr. Buradaki eitime kadnlarn da katldklar, Hz. Peygambere bizzat sorular sorduklar; hatta onlara ayr bir gnn tahsis edildii de bildirilmektedir. Ancak sonraki dnemlerde slm dnyasnda kadnlarn eitimi konusunda birtakm olumsuzluklar yaanm ve bu arada kadnlarn eitim olanaklar da kstlanmtr. slmn temel kaynaklarnda, eitim hakk ve din sorumluluk asndan kadn-erkek arasnda herhangi bir ayrm yaplmamtr. Hz. Peygamber dnemindeki uygulamalarda da kadnlarn sosyal hayatn iinde olduklar grlmektedir. Buna ramen, sonraki dnemlerdeki olumsuzluklar ve kadnlarn eitimi konusundaki kstlamalar, herhangi din bir temele deil, tamamen kiisel yorum ve zellikle de geleneksel anlaylara dayanmaktadr (Ylmaz, 2005). Medineye hicretten sonra ina edilen mescidin kuzey tarafnda bulunan ve baz sahabilerin barnd Suffa da, eitim-retim yaplan bir baka nemli mekndr. Buras, mescidin bir paras olarak, Hz. Peygamberin etrafnda ilim renen grubun eitim merkezi olduu kadar, ayn zamanda bir barnma mekndr. Saylar 70 ila 400 arasnda deien ve tayin edilen muallimlerin nezaretinde eitim gren bu insanlar, slm dier insanlara retmek zere ihtiya duyulan yetikin lim zmrenin temelini de tekil etmilerdir.
Suffada yetien ve insanlara dini retmek zere gnderilen sahabilerden rnek veriniz.

Suffada Kuran retimi yapld gibi ayn zamanda okuma-yazma da retilmekteydi. Hatta okuma-yazma retimine ayr bir nem verildii sylenebilir. Szgelimi, Bedir savanda alnan mrik esirlerin, ocuklara okuma-yazma retmeleri karlnda serbest braklmalar, hem bilgiye hem de bilginin elde edilmesi ve yaygnlamasnda nemli bir ara olan yazya verilen nemi gsterir. Bu uygulama ayn zamanda, bilginin balbana bir

45

deer olarak kabul edildiini ve bu deerin, inanc ne olursa olsun, sahip olan kiiyle paylalabileceini gstermesi asndan da nemlidir. Bu dnemde Kttb ad verilen eitim kurumlarndan da sz etmek gerekir. slm ncesi dnemde yaz retilen yerler olarak az sayda da olsa varl bilinen bu kurumlar, sonraki dnemlerde de varln devam ettirmitir. Hz. Peygamber dneminde Medinede birok kttb bulunmaktayd. ocuklarn eitimine ayrlan kttaplarda okuma yazma, Kuran, iir ve din bilgiler retilmekteydi. Hz. mer dneminde valilere gnderilen genelgede ocuklara yaz, binicilik, yzme ve ataszlerinin (darb- mesel) retilmesinin istendii, ayrca Kuran ve hadis retimine de yer verilmesi gerektiine dair rivayetlerin bulunduu bilinmektedir.
Hz. Peygamber dnemindeki eitim almalar ile ilgili ayrntl bilgi iin akir Gztokun lk Dnem slm Eitim Tarihi adl kitabn okuyunuz.

ocuklarn eitimi amacyla genellikle mescitlerin yannda, mtevaz biimde ina edilen kttaplar, daha sonraki dnemlerde mektep, sbyan mektebi, ta mektep veya mahalle mektebi gibi adlarla varlklarn srdrmlerdir. Zaman ierisinde yaygnlaan bu kurumlarn, mescitlerin dnda bulunmasnn en nemli sebebi, ocuklarn cami temizliine gereken zeni gsteremeyecei endiesidir (Da/ymen, 1974; Ahmet elebi, 1983).

Medreselerin Kurulmasndan nceki Dnemde Din Eitimi

Hz. Peygamberin vefatndan sonra da slm dnyasndaki eitim almalar gelierek devam etmitir. Hulef-i Ridn ve Emevler devrinde hzl bir fetih hareketi ile Suriye, ran, Mezopotamya, Msr ve Kuzey Afrika blgeleri Mslmanlarn egemenlii altna girmitir. Kltrel adan son derece hareketli ve retken olan bu blgelerde Mslmanlarn siyas ve asker stnlnn kalc olabilmesinin yannda, kltrel adan ilerlemenin gerekletirilebilmesi iin de bilimsel almalara yer verilmesi gerekmitir. Gerek bu amala yaplan bilimsel almalar gerekse karlalan bilgi birikimi, Mslmanlar tarafndan alnm, kullanlm ve gelitirilmitir. slm dini bilgi ve lime deer vermekte, bilginin elde edilmesi ve paylalmasn gerekli grmektedir. Bununla birlikte, zellikle ilk dnemde Mslman toplum ile fethedilen blgelerde bilgi birikimi asndan nemli bir farkn olduu da ortaya kmtr. ncelikle bilginin gelimesinde ve paylalmasda nemli deeri olan yaznn, Mslmanlar arasnda yeterince yaygnlamad grlmtr. Arapann dilbilgisi (gramer) kurallarnn henz belirlenmemi olmas, bu dilin slma yeni giren toplumlara retilmesinde zorluklarla karlalmasna neden olmutur. Nitekim yaznn gelitirilmesi ve Arapa gramerinin belirlenmesi, ancak Emeviler dneminde Ebul-Esved ed-Del ve daha sonralar dilbilimci Sbeveyh tarafndan gerekletirilmitir. slm dnyasnda medreselerin kurulduu dneme kadar, eitim rgn deil, daha ok mescid ya da cami merkezli olarak yaygn nitelie sahip olmutur. Daha nceki dnemde olduu gibi bu dnemde de camiler, eitimin yapld balca merkezler olmutur. Camilerde oluturulan ilim meclislerinde ve ders halkalarnda eitim yaplmtr. Ancak bu tarz eitimin yetersiz ve baarsz olduu sonucunu karmak doru deildir. Zira hem din

46

ilimleri hem de dier alanlarda yaplan almalar, bu dnemde gl bir eitimin yapldn ortaya koymaktadr. Tefsir, Fkh ve Kelam ekollerinin gelimesi, Hadislerin toplanarak eserlerin hazrlanmas da yine bu dnemde gereklemitir. Matematik ve Fen bilimlerinde de nemli almalar yaplmtr. Bu alandaki almalarn balamasnda Hint, Yunan ve ran dillerinde yazlan eserlerin Arapaya tercme edilmesinin nemli katks olmutur. Yabanc kltrlere ait eserlerin toplanmas Emevler devrinden itibaren balamtr. Abbasler devrinde Badatta kurulan Beytl-Hikmede ise toplanan bu eserlerin tercmesi yaplmtr. Ktphane ve rasathaneden oluan BeytlHikme, bir aratrma ve tercme merkezi kimlii tamaktadr. Mslman olmayanlar tarafndan yazlan ve slm dini ile ilgili bilgiler iermeyen eserlerin tercme edilerek okunmas, anlalmas ve gelitirilmesi, Mslmanlarn bilgiye verdii deeri ortaya koyar. Tutucu ve dar grten uzak bu yaklam, bilginin herhangi bir millete veya inanca ait olamayaca, aksine evrensel deere sahip olduuna inanan bir anlayn rndr. Bu nedenle szn ettiimiz bu dnem slmn Altn a olarak adlandrlmtr. Emeviler dneminden itibaren am, Badat ve Kahire gibi merkezlerde hastane ve rasathaneler kurulmutur. Tp, Astronomi, Matematik, Kimya ve Felsefe alanlarnda yetien bilginler bu alanlarn gelimesine nemli katklarda bulunmulardr. Harezm, Cabir b. Hayyan, Brn, bn-i Sina, Kind, Abdlhamid b. Trk ve Farab bu bilginlerden birkadr.
Medreselerin kuruluundan nceki dnemde, slm dnyasnda ilim ve kltrn yaygnlamasnda rol oynayan baka hangi meknlardan sz edilebilir? Aratrnz.

MEDRESELERN KURULUUNDAN SONRAK DNEMDE DN ETM

Kelime olarak ders okutulan yer anlamna gelen Medrese, slm dnyasnda uzun yllar eitim ve retim faaliyetlerinin yapld kurumlara ad olmutur. Medreselerin ilk defa ortaya k sebepleri, zaman ve yeri hakknda farkl grler vardr. Genel kanaate gre, medreseler XI. asrdan itibaren kurulmaya ve gelimeye balamlardr. Bunlar arasnda en nl olan 1067 ylnda Badatta, Byk Seluklu veziri Nizaml-Mlk tarafndan kurulan Nizamiye Medresesidir. Nizaml-Mlk, Badat dndaki birok ehirde de yine ayn ad tayan medreseler kurmutur. Ayrca Karahanllar ve Gaznelilerin hkimiyeti altndaki yerlerde de kurulan medreseler vardr. Bu medreselerde, renci ve mderrislerin giderlerinin yan sra dier ihtiyalarnn, tahsis edilen vakflarn gelirleri ile karlanmas, verimli bir eitimin yaplabilmesi iin nemli bir imkn sunmutur. Medreselerin douunun asl nemli olan yan, sadece eitim amacyla kurulmu olmalardr. Yukarda bahsi edilen ve o zamana kadar bir eitim mekn olarak da hizmet sunan camilerin asl kurulu nedeni eitim olmamtr. Ayn zamanda eitim de yaplmasna ramen cami, asl olarak bir ibadet mekndr. Bununla birlikte medreselerin kurulmasndan sonraki

47

dnemlerde de cami-medrese-eitim ilikisi tamamen kaybolmam; mekn, ama ve faaliyet birliktelii son dnemlere kadar srmtr. Bu dncenin bir uzants olarak medreseler genellikle camilerin de bulunduu klliyeler ierisinde in edilmi, derse fazla sayda rencinin katlmas durumunda camiler de dershane olarak kullanlmtr. te yandan, medreselerde din ilimlerine arlk verilmi, buradan mezun olanlarn en nemli alma alanlarndan birisi de din grevlilii olmutur. Medreselerin kurulmasnn getirdii yeniliklerden bir dieri de eitimin rgn nitelikte kurumsallamas ya da rgn ve yaygn eitimin birbirinden daha da ayrmas olmutur. Denilebilir ki, Nizamiye Medresesinde belirli bir programn uygulanmas ve grevlilerin resm olarak atanmas daha dzenli ve kontroll bir eitimin yaplmasn salamtr. Medreselerin kurulmasna zemin hazrlayan sebepler birka maddede toplanabilir: Mescit ya da camilerde ders yapmann dourduu sakncalar ki, bunlarn banda ibadet eden insanlarn rahatsz olmalar saylabilir. Eitim faaliyetlerinin giderek younlamas sonucu renci saysnn artmas. Camilerin dersler iin yetersiz kalmas yannda rencilerin barnma, beslenme ve temizlik ihtiyalarnn dzenli olarak karlanmas ihtiyacnn domas. tikad grlerin savunulmas, yanl dnce akmlarnn ilim yolu ile engellenmeye allmas. Ynetim ve adalet ilerinde grev alacak eitimli personele duyulan ihtiyacn artmas.

Bu gerekeler yannda, medreselerin kurulmasnda dier kltrlerle olan etkileimin de tesiri olmutur. te yandan, geni bir corafyaya yaylan ve ileri dzeyde bilimsel almalarn yapld ortamda, rgn eitim kurumlarnn ortaya kmasn doal bir sonu olarak grmek gerekir. Vakflarla desteklenen, resmi nitelii olan ve belirli bir program ierisinde eitimin yapld Nizamiye Medresesi, zellikle Seluklu ve Osmanl medreseleri iin rnek olmutur. Bu nedenle, Badat Nizamiye Medresesi ilk kurulan medrese olarak bilinir. XI. asrdan sonra slm leminde medreselerin ok hzl bir ekilde yayld grlr. Seluklu hkmdarlar Anadoluda, bata Konya ve Kayseri olmak zere birok ehirde medreseler in etmilerdir. Bunlardan bir ksm gnmze kadar ayakta kalabilmitir.

Medreselerin retim Program

retim kurumlarndaki programlar incelenirken, retim amalarnn da incelenmesi gerekir. nk eitim, belirli amalar gerekletirmek zere yaplan planl faaliyetleri kapsar. retim program ise bu planl faaliyetin en nemli paralarndan birisidir. Kuruluundan itibaren medrese eitiminin en nemli amalarndan birisi, insanlar din konularda aydnlatacak ve rehberlik yapacak imam, viz ve

48

mft gibi din grevlilerinin yetitirilmesi olmutur. Ancak, yukarda medreselerin kurulmas sebepleri arasnda da belirttiimiz gibi, ynetim ve adalet hizmetlerini yerine getirecek kimselerin yetitirilmesi de medreselerin eitim amalar arasndadr. Bu nedenle, uygulanan programlarn btn bu amalar gerekletirebilecek zellikleri birlikte tamas gerekmitir.

Resim 3.1: Konyadaki Karatay Medresesinin Giri Kaps

Szn ettiimiz bu dnemde genel eitim ve din eitimi birbirinden ayr eitim alanlar olarak grlmemektedir. zellikle rgn eitimdeki amalar ve programn belirlenmesinde dinin nemli tesiri vardr. Bu nedenle, medrese programlarnda din ilimlerinin zel bir arl vardr. Bununla birlikte matematik ve fen ilimleri de programda ksmen yer almtr. Medreselerdeki retim programlarnda yer alan ilimler genel olarak meksd-let veya nakl-akl ilimler olarak snflandrlabilir. Meksd ya da nakl ilimler, retimi asl hedef olan ve kayna vahye dayal Tefsir, Hadis, Fkh gibi ilimlerdir. let ya da akl ilimler ise meksd ilimlerinin renilebilmesi ve anlalabilmesi iin gerekli olan Arapa, Mantk gibi ilimlerdir. Matematik ve Fen ilimleri de bu gruba girmektedir. Sbyan mekteplerindeki ilkretimden sonra balayan medrese eitimi orta ve yksek dereceleri kapsamaktadr. zellikle Anadolu Seluklulularndan itibaren genel medreselerin yannda Tp, Hadis ve Kraat alanlarnda ihtisas medreseleri de kurulmutur (Akyz, 2009).

Osmanl Medreseleri
lk Osmanl medresesi znikte kurulmutur. Fatih dnemine (1451-1481) kadar kurulan ilk dnem Osmanl medreseleri, daha nce Anadoluda kurulan medreselerin devam olarak kabul edilebilir. Fatih dneminden itibaren, Osmanllarda medrese tesis faaliyeti yeni bir hz kazanm ve Sahn- Semn

49

ad ile dnemin en byk medreseleri in edilmitir. Yksek tahsil iin kurulan sekiz medresenin yan sra, bunlara talebe yetitirecek ayrca sekiz medrese (Msla-i Sahn veya Tetimme) daha kurulmutur. Osmanllarda geni apl dier bir medrese kurma faaliyeti Knn devrinde (1520-1566) Sleymaniye Medreselerinin kurulmas ile gereklemitir. Medreselerin kurulmas sonraki yllarda da devam etmitir (Yakubolu, 2006). Osmanllarda medreselerin ve dersleri okutan mderrislerin, merkezde bal olduklar kurum, eyhulislmlk (Mehat) kurumudur. Ancak medreselerin Meihata bal olmalar, bu kurumun eitim, adalet ve din hizmetlerinde grevli kimselerden oluan memuriyetin ad olan lmiye zmresinin temsil makam olmasndan kaynaklanmaktadr. Bunun dnda medreseler, vakflara bal olarak kurulduklar iin idareleri, talebe kabul, mderris atamalar ve masraflarnn karlanmas da vakfn kurulu artlarna (vakfiye) bal olarak yaplmtr. Medrese tahsilini tamamlayan talebeye, iczet verilmektedir. czet, slm dnyasnda IX. asrdan beri var olan ve retme ruhsatnn verildiini ifade eden bir belgedir. Kurum adna deil, dersi okutan mderrisin kendi adna ve bizzat kendi onay ile verilen bu belgede, hoca ve talebenin adlar, retim izninin verildii ilimler ve kitaplar ile bir silsile halinde, icazet veren hocann ilmi ald limlerin isimleri yazldr (Baltac, 2005). Osmanl medreselerinde uygulanan program, yer verilen retim konular asndan daha nceki medreselerden farkl deildir. Medrese programlarnda bata Arapa olmak zere Tefsir, Hadis, Fkh, Kelam gibi din ilimleri yannda matematik ve fen bilimleri de yer almtr. Medreselerden mezun olanlar mderrislik ve sbyan mektebi muallimlii gibi eitim alanlarnda, ya da imam-hatip, viz ve mft olarak din hizmetlerinde grev almlardr. Medrese mezunlarnn en nemli grev alanlarndan bir dieri de kadlktr. Hukuk alannda grev yapan kadlarn yetitirilmesi grevi tamamen medreseye aittir. Medreseden mezun olan talebeler Matlab ad verilen deftere isimlerini kaydettirir ve atanma iin sra beklerlerdi. Mlzemet ad verilen bu usle gre, bekledikleri sre boyunca grevleri ile ilgili staj yaparlard. Daha sonra sras gelenler nce aa dereceli medreselere atanr, zamanla terfleri yaplrd. Medresede ders okutmakla grevli olan hocaya Mderris denir. Muid, mderrisin okuttuu dersi tekrarlayan grevlidir. Dnimend veya Suhte, medrese talebeleri arasnda belirli renim basamaklarn gemi, yetimi talebe anlamnda kullanlan bir ifadedir. Medresede renim gren rencilere talebe-i ulm da denilmektedir. Dersim ise halka da ak olan dersleri veren grevlilere verilen isimdir (Baltac, 2005).

Osmanl Medreselerinin Gerilemesi

Osmanl medrese sistemi XVI. asrdan itibaren bozulmaya balamtr. Bozulmadan kast, Osmanllarda ve genel anlamda slm dnyasnda bilimsel verimlilikteki azalma, buna karlk dnyada bu alandaki gelimeler karsndaki yetersizliktir. Eitim alanndaki gerilemenin tek bana gereklemedii, ilerleme ya da gerilmenin, toplumun farkl alanlarnda birlikte ortaya kt ve birbirlerinden etkilendii de unutulmamaldr. Med-

50

rese sisteminin bozulmaya balad XVI. asr, ayn zamanda Osmanl toplumunda idari ve ekonomik alanlarda da aksaklklarn balad dnemdir. Osmanl Devletinde belli-bal eitim-retim kurumlar olan medreselerdeki ilm faaliyetlerin zayflamas ve gerilemesinin sebepleri iki grupta toplanabilir: Medreselerdeki eitim ve ilim anlaynn gelimeye ve retken olmaya kapal hale gelerek hedefin, mevcut bilgilerin belirli kaynaklardan renilip aktarlmaya dnmesi. Rvet ve iltimasla, ilm yeterlilie sahip olmayanlara grev verilmesi ve eitim-retimde belirli kurallara uyulmamas.

lk sebep, eitim ve ilim anlay ile ilgilidir. Yukarda da belirttiimiz gibi, slm dnyasnda tecrbe ve dnceye dayal bilimlere olan ilgi azalm, eitim ve ilim alanlarnda belirli esaslarn dna klmamas gerektii biiminde bir anlay yaygnlamtr. Bu anlay, srekli gelien ve deien hayatn getirdii sorunlara yeterli zmlerin bulunmasn engellemitir. Dier taraftan Batda hzla artan bilimsel gelimeler, Osmanl Devletinin birok alanda problemlerle karlamasna da neden olmutur. kinci sebep ise daha ok medreselerin tekilat ve eitimin idaresi ile ilgili sorunlar iermektedir. Mderrislik, kadlk ve din grevlilii gibi hizmet alanlarnda yeterli niteliklere sahip olmayanlarn grev almalar birtakm aksaklklara neden olmutur. Bu arada, Osmanl Devletinin Batdaki gelimeler karsnda geri kalmas, karlalan problemlerin zm iin yollar aranmasn gerekli klmtr. Nitekim XVIII. asrdan itibaren artan bu zm araylarnda daha ok idare, askerlik ve ekonomi alanlarnda yaplan yenilikler ne kmtr. Eitim alanndaki yeniliklere ise ancak Tanzimat dneminde balanabilmitir.
Osmanl medreselerindeki eitim almalar ile ilgili ayrntl bilgi iin Kenan Yakubolunun, Osmanl Medrese Eitimi ve Felsefesi adl kitabn okuyunuz.

TANZMATTAN SONRAK DNEMDE DN ETM

1839 ylnda Tanzimat Fermannn ilanndan II. Abdlhamitin tahta getii 1876 yllar arasndaki zaman kapsayan Tanzimat dnemi, dier alanlarda olduu gibi, din eitimi tarihi asndan da nemli bir dnm noktasdr. Bu dnemde geleneksel eitim olarak tanmlayabileceimiz medrese tarz eitim bir yana braklarak yeni bir eitim sistemi kurulmutur. Yeni alan mektepler iin hazrlanan programlarda din derslerine de yer verilmitir. Medrese programlarnda din ilimlerinin arlkta olduundan bahsetmitik. Mektepler iin hazrlanan programlarda ise bu arlk azalm, dier derslere ayrlan sre daha fazla olmutur. Ayrca, medreselerin idaresinde, ayn zamanda dini temsil makam olan eyhulslmlk sz sahibi iken, yeni mektepler Maarif Nezaretine balanmtr. Bu gelimeler sonunda, eitim sisteminin dini anlaya dayand medreselerde yaplan din eitimden, programda din derslerine dier dersler gibi belirli bir yerin verildii din eitimi uygulamasna geilmitir.

51

Tanzimat dneminde bir yandan yeni bir eitim sistemi kurulurken, geleneksel eitim kurumlar olan medreseler de varlklarn srdrmtr. Bylece eitimde ideal ve ynetim birlii asndan sakncal bir durum ortaya kmtr. Tanzimat ve sonrasndaki din eitimi hakknda bilgi verirken bu kurumlar ayr ayr ele almak gerekecektir (Zengin, 2004).

Medreseler ve Din Eitimi

Tanzimat dneminde medreselerde din eitimi asndan herhangi bir deiiklik sz konusu olmamtr. Eitim alannda yeni bir sisteme geildii iin medrese tekilat ve programlarnda herhangi bir yenilik de yaplmamtr. Ayn durum 1876-1908 yllarn kapsayan II. Abdlhamit dnemi iin de geerlidir. Medreselerin yeniden dzenlenmeleri (slah) 1908 ylndan sonra II. Merutiyet dneminde gerekletirilmitir. II. Mertiyet dneminde medreselerin slah konusunda drt alma yaplmtr. Bunlardan ilki 27 ubat 1910 tarihinde hazrlanan Medris-i lmiye Nizamnamesidir. Bu dzenleme ile medreselerin 12 yllk retim sresini kapsamas planlanmtr. Ancak medreselerle ilgili asl kapsaml dzenleme, 30 Eyll 1914 tarihinde hazrlanan Islh- Medris Nizamnamesi ile gerekletirilmi, 1917 ylndaki dzenlemelerle mevcut yap korunarak, kk baz deiiklikler yaplmtr. 1914 ylndaki dzenleme ile stanbuldaki medreselerden bir ksm Drl-Hilafetil-Aliyye Medresesi adyla tek at altnda birletirilmitir. Bu alma sonunda medreseler, yeni alan mekteplere benzer ekilde retim basamaklarna, ayrca her basamak da snflara ayrlmtr. Buna gre orta retim, her biri 4 snftan oluan 1. ve 2. ksmlar olarak ikiye ayrlm, bunun da zerinde 4 yllk yksek retime yer verilmitir. Ayrca, 1915 ylnda Medresetl-Mtehasssn adyla, uzmanlk eitiminin yapld 2 yl sreli yeni bir kurum almtr. Bylece medrese eitiminin, uzmanlk eitimi de dhil, en ok 12 yl olmas planlanmtr. Medreselerin yeniden yaplanmas srasnda zerinde durulan nemli dier bir husus da programlarn, mekteplere benzer biimde yeniden dzenlenmesi olmutur. Yeni ders programlar birok ynden eskisinden farkl zellikler tamaktadr. Daha nce medreselerde okutulmayan Bat dilleri, Trke, Farsa, Beden Eitimi, Resim derslerinin yansra, Tanzimattan itibaren eitli seviyelerdeki mekteplerde okutulan baz derslerin de programa alndklar grlmektedir. Orta dereceli medreselerde, szn ettiimiz derslerle birlikte Arapa, Tefsir, Hadis, Kelam, Fkh, slm Tarihi gibi meslek derslerine, Matematik ve Fen derslerine; ayrca Tarih ve Corafya gibi kltr derslerine de yer verilmitir. Bylece, din grevlisi olarak tayin edilecek mezunlarn hem meslek bilgi ve hem de genel kltr bakmndan donanml ve yeterli olmalarnn salanmas hedeflenmitir. Yksek dereceli ve ihtisas medreselerinde ise Arapa ve din ilimlerine zellikle arlk verilmekle birlikte, bunlarn yannda yabanc dil, Felsefe, Eitim (lm-i Terbiye) ve Sosyoloji (lm-i tima) derslerine de yer verilmitir. Medreselerde yaplan yeniliklerin temel amac, toplumda ihtiya duyulan hem meslek alan hem de genel kltr asndan donanml ve nitelikli din grevlilerinin yetitirilmesidir. Yaplan almalar sadece stanbul medrese-

52

leri ile snrl kalmam, az sayda da olsa benzer yapdaki medreseler Anadoluda da almtr (Zengin, 2002). II. Merutiyet Dneminde yukarda bahsettiimiz genel medreselerle ilgili dzenlemelerin yannda, 1912 ylnda Medresetl-Vizn, 1913 ylnda da Medresetl-Eimme vel-Huteb adlar ile ayr medreseler de almtr. Drl-Hilfetil-Aliyye Medresesi adn alan genel medresenin retim program, mesleki eitim ile birlikte genel kltr derslerini de ierirken, bu medreselerde vaiz, imam-hatip ve mezzin gibi dorudan din hizmetleri ile ilgili personelin yetitirilmesi ya da kalifiye edilmesi amac ile meslek derslerine daha fazla yer verilmitir. Her ne kadar Drl-Hilfetil-Aliyye Medresesi mezunlarna da din hizmetleri alannda grev verilmekte ise de, din grevlileri iin mstakil medreselerin kurulmas bu dneme zg bir gelimedir. Medresetl-Vizn ile Medresetl-Eimme vel-Huteb 1919 ylnda Medresetl-rad ad ile birletirilmitir. Medreselerin dzenlenmesi ile ilgili dier bir alma da Kurtulu Savann devam ettii srada 1921 ylnda yaplmtr. Ancak medreseler, 1924 ylnda hazrlanan Tevhid-i Tedrisat Kanununun yrrle girmesinden sonra kapatlmtr.
Medreselerin slah almalarnn, daha sonraki dnemdeki din eitimi almalarna ne gibi etkisi olmutur?

Mektepler ve Din Eitimi

Tanzimat dneminde yeni kurulan eitim sistemi ierisinde mekteplerin kurulmas ve yaygnlatrlmasna nem verildiinden bahsedilmiti. lk, orta ve yksek derecelerde kurulan mekteplerde din derslerine de yer verilmitir. Bunlardan ilkretime ayrlan sbyan mektepleri, daha nceki dnemlerde de ocuklara ilk din bilgilerin verildii yerler olmutur. II. Mahmut tarafndan 1824 ylnda ilan edilen fermanda, ilkretim andaki ocuklarn mektebe devam etmeyerek altrlmalarnn, elde edecekleri bilgilerden mahrum kalmalarna neden olacandan ve cahilliin zararlarndan bahsedilerek, mektebe devam etmelerinin salanmas istenmektedir. Tanzimat dneminde de ayn hassasiyet devam etmi, bu mekteplerde okuma-yazma retimi ile birlikte Kuran okuma ve temel din bilgilerin retimi de yaplmtr. Orta dereceli mektepler olan rtiyelerde din derslerine daima yer verilirken, idadilerde ise ancak Tanzimattan sonra yer verilebilmitir. Yine zellikle II. Abdlhamit dneminden itibaren, mekteplere retmen yetitirmek zere kurulan Darlmuallimat (Kz retmen Okulu) ve Darlmuallimin (Erkek retmen Okulu) programnda da din derslerine yer verilmitir. Ulm- Diniye, Malmat- Diniye, Akid ve lmihal adlaryla yer alan din dersleri ierisinde inan, ibadet ve ahlk konularna yer verilmitir. Programlarn daha ok konu merkezli olduu, belirli bilgilerin kazandrlmasnn balca hedef olduu grlmektedir. Programlarda din eitimi ile ilgili olarak, bu derslerin dnda ayrca Kuran okuma, Tecvid ve Ahlk dersleri de yer almtr. Din dersleri ilk yllarda ilmihallerden okutulmu ise de sonralar ayr ders kitaplar hazrlanmtr. retimde, zellikle ezber ve soru-cevap yntemlerine yer verilmitir. Din dersleri iin, gnmzde olduu gibi alan retmenleri yetitirilememi, dersler genellikle medrese renimi grm kiiler tarafndan okutulmutur.

53

II. Abdlhamit dnemi, yeni eitim kurumlarnn lke sathna yaygnlatrlarak eitim imknlarndan herkesin yararlandrlmaya allmas ve modern eitimin kklemesi asndan zel bir nem tar. Ayn durum din eitimi asndan da geerlidir. 1876 ylnda hazrlanan ilk anayasa (Kanun- Esas) ierisinde eitimle ilgili esaslara da yer verilmitir. Buna gre, yasal dzenlemelere uygun olmak artyla eitim-retimin serbest olduu, mekteplerin devletin sorumluluu altnda olduu belirtilerek, ilkretim btn vatandalar iin zorunlu hale getirilmitir. Din eitimi ile ilgili olarak, farkl dinlere mensup olanlarn inan esaslarna dair retim haklarnn korunaca esas getirilmitir. Bunun dnda II. Abdlhamit dneminde ilk ve orta dereceli mektepler ile retmen okullarnda din derslerine ayrlan sre arttrlarak, yeni ders kitaplar hazrlanmtr. Bu dnemde din eitimi alanndaki nemli gelimelerden birisi de 1900 ylnda niversite (Darlfnn) ierisinde din bilimleri blmnn (Ulm- liye-i Dnye ubesi) kurulmu olmasdr. Bu giriim, ilk defa medrese dnda alan yksek dereceli bir din eitimi kurumu olmas ve gnmzdeki ilahiyat fakltelerinin balangc olmas asndan nem tar. Mezunlarnn din grevlisi ve din dersleri retmenleri olarak grevlendirilmeleri planlanan Ulm- liye-i Dnye ubesinin retim sresi 4 yl olarak belirlenmitir. Programnda Arapa, Tefsir, Hadis, Kelam, Fkh gibi din ilimleri ile birlikte, daha nce medrese programlarnda hi yer almayan Dinler Tarihi (Tarih-i Edyan) ve slm Tarihi dersleri yannda Felsefe, retim Yntemleri (Usl-i Tedris) ve Franszca gibi derslere de yer verilmitir. Bu kurum, an gerektirdii bilimsel yeterliliklere ve donanma sahip, ufuk sahibi din grevlilerinin yetitirilmesi asndan nemli bir giriimdir. Ancak bu kurum, yukarda bahsettiimiz 1914 ylndaki medrese slah almalarnn balamasndan sonra 1915 ylnda kapanmtr (Zengin, 2009).

CUMHURYET DNEMNDE DN ETM

Cumhuriyetin kurulmasndan sonra, daha nce balatlm olan yeni eitim sisteminin gelitirilmesi almalar yeni bir hz kazanmtr. 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen Tevhid-i Tedrisat Kanunu eitimle ilgili alnan en nemli kararlar arasndadr. Kanun, genel eitimde ideal ve lk birliini salamay hedeflemitir.
Tevhid-i Tedrisat Kanununun din eitimiyle ilgili maddesini hatrlaynz.

Kanunda getirilen hkme gre Bakanlk, din ilimleri alannda uzmanlar yetitirilmek zere niversitede lahiyat Fakltesi, ayrca imam ve hatiplik gibi din hizmetlerini yerine getirecek grevlilerin yetitirilecei okullar aacaktr. Daha nce medreselerden mezun kimselerin yerine getirdii bu grevler iin yeni kurumlarn almasyla birlikte, medreselerin varlk nedenleri de ortadan kalkm olmaktadr. Bu nedenle Kanunun yrrle girmesinin ardndan Maarif Vekleti tarafndan vilayetlere gnderilen genelge ile btn medreseler kapatlmtr. Grevli mderrisler vizlik grevlerine atanm, renciler ise eitli mekteplerde renimlerine devam etmilerdir.

Okullarda Din Eitimi

Cumhuriyet dneminde okullardaki din eitimini, mesleki eitim kurumlar olan mam-Hatip Okullar ve lahiyat Fakltelerinde yaplan din eitimi ile

54

ilk ve orta dereceli genel eitim amal okullarda yaplan din eitimi olarak iki ksmda incelemek gerekir.

lahiyat Fakltesi ve mam-Hatip Okullar

Trkiyede alan lahiyat Fakltesinin balangc, 1900 ylnda alan Ulm- liye-i Dnye ubesine dayanr. Ayn ekilde mam-Hatip Okullarnn ilk rnekleri II. Merutiyet yllarndaki medreselerin yeniden dzenlenmeleri srasnda almtr. Cumhuriyetin kurulmasndan sonra hazrlanan Tevhid-i Tedrisat Kanunu gereince, 1924 ylnda lahiyat Fakltesi ve mam-Hatip Okullar almtr. Ayrca, 29 merkezde alan mam-Hatip Okullarnda, ders mfredat ve kurumun ileyi esaslarnn belirlendii bir talimatname de hazrlanmtr. Programnda meslek dersleri yannda genel kltr derslerine de yer verilen mektepler 4 yl sreli ve ortaokul seviyesindedir. Ancak okullar uzun mrl olamam, yeterli sayda renci bulunamad iin saylar giderek azalm, nihayet Ktahya ve stanbuldaki okullar da 1929-1930 retim yl sonunda kapanmtr.
lahiyat Fakltesi ve mam-Hatip Okullarnn kapanmasndan sonra din grevlilerinin yetitii resmi eitim kurumlar olarak, ayn zamanda hafzlk eitimi de yaplan Kuran kurslar kalmtr. Bu dnemde din hizmetlerinde grevlendirilecek personelin temininde ciddi skntlar yaanmtr.

mam-Hatip Okullar 1951 ylnda tekrar almtr. Alan okullar eskiden olduu gibi 4 yllktr. 1955 ylnda 3 yllk dier ksm da alan mam-Hatip Okullarndaki toplam eitim sresi 8 yl olarak belirlenmitir. Bu okullarn, ortaokula dayal meslek lisesi stats kazanmalar 1974 ylnda gereklemitir. 1985 ylnda ilk Anadolu mam-Hatip Lisesi Beykozda almtr. 1997 ylnda hazrlanan 4306 sayl kanun ile zorunlu eitimin 8 yla kmas zerine mam-Hatip Liseleri bnyesindeki ortaokullara renci kayd sz konusu olmaktan kmtr. stanbul Darlfnunu ierisinde yer verilen lahiyat Fakltesinde retim sresi 3 yl olarak belirlenmitir. Faklteye kayt yaptrabilmek iin lise derecesinden mezun olmak gerekmektedir. Bu nedenle ortaokul seviyesinde mam-Hatip Okulu mezunlarnn kayt yaptrmalar sz konusu deildir. Faklte programnda yer verilen dersler arasnda, medreselerde de geleneksel olarak yer verilen din bilimleri yannda Din Felsefesi, slm Filozoflar, Tasavvuf Tarihi, Felsefe Tarihi, slm Bediiyat, slm Mezhepleri, Trk Din Tarihi ve slm Milletleri Etnografyas gibi derslere de yer verilmitir. Cumhuriyet dneminin banda niversiteye lahiyat Fakltesi adyla geri dnen yksek din eitimi, medreseden ok farkl, daha nceki niversite tecrbesine benzer zellikler tayan; ama genelde kendine zg bir yapya sahiptir. niversite iinde yer bulan yksek din retimi, ierdii retim alanlar asndan farkllam ve zenginlemitir. Szgelimi, medreselerde gelime imkn bulamayan Mezhepler Tarihi gibi baz alanlarn gelimesine ve Cumhuriyet sonras dnemde bilimsel yntemlerle allan mstakil bir alan olmasna imkn verilmitir. Fakltede, program ve aratrma yntemi asndan medreselerdeki klasik izginin dnda bir yolun takip edildii grlmektedir. lahiyat Fakltesi de mam-Hatip Okullar gibi yeterli sayda renci bulunamamas sknts ile karlamtr. 1933 ylnda yaplan niversite Reformu sonrasnda yeni alan stanbul niversitesi iinde lahiyat

55

Fakltesine yer verilmemi, bunun yerine slm Tetkikleri Enstits ad ile bir aratrma merkezi almtr (Zengin, 2009). Cumhuriyet dneminde yksek din eitimi 1949 ylndan sonra daha hzl bir geliim gstermitir. lahiyat Fakltesi ikinci kez, bu defa Ankara niversitesi ierisinde 1949 ylnda almtr. Ardndan da 1959 ylndan itibaren Yksek slm Enstitleri almaya balamtr. mam-Hatip Okulu mezunlarnn Yksek slm Enstitlerine kayt yaptrabilmeleri mmkn olmasna ramen, lahiyat Fakltesine kayt yaptrabilmeleri iin ayrca lise diplomasna da sahip olmalar gerekmitir (Ayhan, 1999). Faklte dzeyinde alan dier bir yksek din eitimi kurumu da 1971 ylnda Erzurumda alan slm limler Fakltesidir. 1983 ylnda slm Enstitleri lahiyat Fakltesine dntrlmtr. 1997 ylndaki dzenleme ile lahiyat Fakltelerindeki retim, lahiyat Lisans ve lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retmenlii olarak iki programa ayrlmtr. lkinde din grevlileri ile genel ve meslek liselerindeki din dersleri ve meslek dersleri retmenlerinin, dierinde ise ilkretim okullarndaki Din Kltr ve Ahlak Bilgisi derslerini okutacak retmenlerin yetitirilmesi hedeflenmitir. Ancak bu blm daha sonra 2006 ylnda Eitim Fakltelerine balanmtr. Diyanet leri Bakanlna bal olarak grev yapan din grevlilerinin daha ileri dzeyde eitim alabilmeleri iin 1989-1990 retim ylnda iki yl sreli lhiyat Meslek Yksek Okullar almtr. 1998-1999 ylndan beri renci kayd yaplmayan bu okullarn yerine, 1997 ylnda alnan kararla Anadolu niversitesi Akretim Fakltesine lahiyat nlisans Program almtr (Yazcolu, 2001).

lkokul, Ortaokul ve Liselerde Din Eitimi

Cumhuriyet dneminde ilk ve orta dereceli okullarda din derslerinin yer almas tartlm, bu nedenle de zaman ierisinde farkl uygulamalar yaplmtr. Bu farkllklar, din derslerine hi yer verilmemesi, seimlik veya zorunlu dersler arasnda yer almas biimlerinde grlmektedir. Cumhuriyetin banda 1924 ylnda ilkokullar iin hazrlanan ders programnda din eitimine Kuran retimi ile birlikte ikinci snftan itibaren, haftada iki saat olarak yer verilmitir. 1926 ylndaki dzenlemede ise dersin ieriinden Kuran retimi karlarak sadece dini bilgilerin retimine yer verilmi, ayrca sresi de bir saate indirilmitir. 3. snftan itibaren yer verilen ders iin hazrlanan ierikte iman, ibadet ve ahlak konularna yer verilmitir. Din dersleri 1930 ylnda ehir, 1939 ylnda da ky ilkokullar programndan kaldrlmtr. Programn hazrlanmasnda sadece belirli bilgilerin retilmesi biiminde konu merkezli bir yaklam deil, rencinin ilgisi, geliim dzeyi ve yaad evre gz nnde tutularak renci ve sorun merkezli anlay benimsenmitir. Ayrca, yeni ders kitaplar da hazrlanmtr. Program ve kitaplar konusunda yaplan almalar, olumlu ynde gelimeler olarak kabul edilmelidir. Din dersleri 1924 ylnda lise, 1927 ylnda ise ortaokul programlarndan kaldrlmtr.

56

Okul programlarnda din derslerinin yer almas 1949 ylndan itibaren tekrar gndeme gelmitir. Milli Eitim Bakanl tarafndan hazrlanan genelgede, 15 ubat 1949 tarihinden itibaren ilkokullarda din derslerine program dnda belirlenecek uygun zamanlarda, istee bal (ihtiyari) olarak yer verilecei belirtilerek, derslerde uyulmas gereken esaslar bildirilmitir. Buna gre 4. ve 5. snflarda yer verilen din derslerine ocuklarnn devam etmesini isteyen velilerin, yazl olarak okul idarelerine bavurmalar gerekmektedir. 1950 ylnda din dersleri program ierisine alnm; ancak sresi haftada bir saat olarak belirlenmitir. Derslerde Diyanet leri Bakanl tarafndan hazrlanarak, Talim ve Terbiye Heyetince okullarda okutulmas uygun grlen Din Dersleri adl kitap okutulmutur. Din derslerine ortaokullarda 1956, liselerde ise 1967 ylndan itibaren, yine istee bal olarak haftada bir saat sreyle yer verilmitir. 1982 ylnda hazrlanan Anayasann 24. maddesi ile din ve ahlak retimi, ilk ve orta dereceli okullarda zorunlu dersler arasna alnmtr. Madde yledir: Din ve ahlak eitim ve retimi, Devletin denetimi ve gzetimi altnda yaplr. Din kltr ve ahlak retimi ilk ve ortaretim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer alr. Bunun dnda din eitim ve retimi ancak kiilerin kendi isteine, kklerin de kanuni temsilcisinin talebine baldr. lkretimde 4. ve 8. snflar arasnda haftada iki, liselerde ise btn snflarda haftada bir saat olarak yer verilen dersin ad nce, Din ve Ahlak Bilgisi olarak belirlenmi, daha sonra 1986 ylnda Din Kltr ve Ahlak Bilgisi dersi olarak deitirilmitir. Derse katlm 1990 ylna kadar, din ve inan fark gzetilmeksizin btn renciler iin zorunlu tutulmu; ancak Mslman olmayan renciler, programda yer alan slm dininin inan ve ibadet konularndan lme ve deerlendirmede sorumlu tutulmamtr. 1990 ylnda alnan kararla, aznlk okullar dnda renim gren gayrimslim rencilerin bu derslere katlmalar zorunlu olmaktan kmtr.

Yaygn Din Eitimi

Yaygn din eitimi, rgn eitim ortamlar dnda bata cami ve Kuran kurslar olmak zere, farkl geliim ve bilgi seviyesindeki kimselerin katld ortamlarda yaplan din eitimidir. Bu ortamlara tarihi srete tekke ve zviyeler de katlabilecei gibi gnmzde cezaevleri, huzurevleri, hastaneler ve yetitirme yurtlar da dhil edilebilir. Yukarda, rgn eitim kurumlar olan mektep ve medreselerdeki din eitiminden bahsedildi. Bunlarn yannda zellikle camilerde vaaz ve hutbeler aracl ile yaygn din eitimi faaliyetleri de yaplmtr. zellikle cuma gnleri yaplan bu etkinlikler, din bilginin insanlara ulatrlmasnda nem tamtr. Bu hizmetleri yapan imam ve hatipler medreselerden yetimilerdir. Meslek yeterlilie sahip olmas gereken imam ve hatiplere, resm olarak atandklarna dair belge olarak berat verilirdi. lk defa 1870 ylnda hazrlanan Tevcih-i Ciht Nizamnamesi ile bu grevlere atanacaklarn atanma esaslar iin belirli kurallar getirilmitir. Osmanl dneminde hutbelerin Arapa okunmas ve yer verilen konularn birbirinin tekrar biiminde olmas, insanlarn din konularda bilgilendirilmeleri hususunda nemli bir imkndan yararlanamamalar sonucunu

57

dourmutur. Bu nedenle Cumhuriyet dneminde Trke hutbeler hazrlanm ve okunmutur. Tekke ve zviyelerde tasavvuf retiler erevesinde ahlk eitim yapld gibi esnaf birlikleri olan Ahilerin tekkelerinde meslek eitimi ile birlikte ahlk eitimi de verilmitir. Gnmzde cami ve Kuran kurslarnda yaplan yaygn din eitimi hizmetleri 1924 ylnda kurulan Diyanet leri Bakanl tarafndan yerine getirilmektedir. Kuran kurslar ile ilgili ilk ynetmelik 1971 ylnda hazrlanm, zaman ierisinde eitli deiiklikler yaplmtr. Son ynetmelik ise 3.3.2000 tarih ve 23982 sayl Resmi Gazetede yaynlanmtr. Buna gre kurslar uzun sreli ve yaz kurslar olarak iki ksma ayrlmaktadr. 32 haftalk uzun sreli kurslara temel eitimini tamamlayan, yaz kurslarna ise ilkretim 5. snf bitiren renciler alnmaktadr. Programlar 2005 ylnda yenilenen kurslarda, Kuran okuma ile birlikte temel dini bilgiler verilmektedir. Bu kurslarda ayrca hafzlk eitim program da bulunmaktadr.
Diyanet leri Bakanlna bal olarak faaliyet gsteren btn Kuran kurslarnn almas ve denetlenmesinde Milli Eitim Bakanl ile ibirlii yaplmaktadr.

zet
slmn eitime verdii deeri aklayabilmek. slm Dini, getirdii inan, ibadet ve ahlak esaslar erevesinde insanlarn davranlarn deitirmeyi amalamtr. Dinin varln srdrebilmesi de bilinmesi ve kavranmasna baldr. Bu nedenle slm, eitime nem vermi, bilgi sahibi olmay stnlk nedeni olarak grmtr. Bilgi bir deer olarak grlm, elde edilmesi, paylalmas tevik edilmitir. Eitim, insann yaratcsna ve evresindekilere kar sorumluluklarn yerine getirebilmesi iin ihmal edilemeyecek bir grev olarak kabul edilmitir. Hz. Peygamber dnemindeki eitim faaliyetlerini deerlendirebilmek. lk vahyin gelmesi ile tebli ve eitim almalar da balamtr. Bu dnemdeki eitim, Mekke ve Medine dnemlerinde farkllar. Mekke dneminde bu eitim daha ok evlerde yaplrken, Medine dneminde mescit merkezlidir. Suffa hem barnma hem de eitim mekn olmutur. Bu dnemde, kadn ve erkek yetikinlerin olduu gibi ocuklarn eitimi de hedeflenmitir. Eitim sadece belirli meknlarda deil her ortamda yaplmtr. Medreselerin douuna zemin hazrlayan nedenleri aklayabilmek. lk zamanlarda mescit nemli bir eitim mekn olmutur. Ancak mescitlerin ayn zamanda ibadet mekn olmas, ibadet edenlerin rahatsz olmalarna neden olabilmitir. Saylar artan talebelerin gerekli altyap ihtiyalarnn karlanmas, yanl dnce akmlarnn gelimesinin engellenmesi ve devlet idaresinde grev alacak insanlara duyulan ihtiya, daha dzenli ve rahat bir eitim iin mstakil eitim kurumlar olan medreselerin ortaya kmasna zemin hazrlamtr.

58

Tanzimat sonrasnda din eitiminin geliimini aklayabilmek. Tanzimat dneminden itibaren yeni kurulan mekteplerde din eitimine yer verilmitir. Yksek din eitimi alannda medrese dnda Darlfnnda Ulm- liye-i Dnye ubesi kurulmutur. Geleneksel eitim kurumlar olarak medreselerdeki eitimin yeniletirilmesi ise II. Merutiyette gerekletirilmi, ayrca din hizmetleri alanndaki grevlilerin zel olarak yetitirilecei kurumlar tesis edilmitir. Cumhuriyet dneminde rgn ve yaygn din eitim alanlarndaki gelimeleri deerlendirebilmek. Tevhid-i Tedrisat Kanunu din grevlilerinin yetitirilecei kurumlarn almasn ngrmektedir. Bu dnemde, okullarda din eitimi 1939-1949 yllar arasnda yer almamtr. Sonraki yllarda ise istee bal veya zorunlu statlerde yer verilmitir. 1924 ylnda alan mam-Hatip Okullar ve lahiyat Fakltesi kapanmasna ramen, 1949 sonrasnda tekrar alm ve saylar artmtr. Yaygn din eitimi ise Kuran kurslar ve camilerde, Diyanet leri Bakanlnn sorumluluu altnda yrtlmektedir.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, Hz. Peygamberin ilk teblie balad dnemdeki din eitimini, hedeflenen kitle asndan en doru ekilde tanmlar? a. Genel eitim b. rgn eitim c. Yetikin eitimi d. Yaam boyu renme e. zel eitim

2. Medrese retim programnda yer alan aadaki derslerden hangisi meksd ilimleri arasndadr? a. Astronomi b. Tefsir c. Arapa d. Matematik e. Mantk

3. Aadaki eitim ortamlarndan hangisi yalnz Hz. Peygamber dnemine aittir? a. Cami/mescit b. Kttab/sbyan mektebi

59

c. Suffa d. Medrese e. Tekke

4. Darlfnun ierisinde Ulm- liye-i Dnye ubesinin kuruluu hangi yl gereklemitir? a. 1949 b. 1924 c. 1914 d. 1900 e. 1839

5. Aadakilerden hangisi Tevhid-i Tedrisat Kanununun hazrlan amalar arasnda saylamaz? a. Din eitiminin kaldrlmas b. Laik eitime doru adm atlmas c. Daha nitelikli bir eitim sisteminin kurulmas d. Eitimin ynetiminde birliin salanmas e. Eitimde ama birliin salanmas

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. b 3. c 4. d 5. a Yantnz doru deilse, Hz. Peygamber Dneminde Eitim Faaliyetleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Medreselerin retim Program konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Medine Dnemi okuyunuz. konusunu yeniden

Yantnz doru deilse, Mektepler ve Din Eitimi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Cumhuriyet Dneminde Din Eitimi konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Yaratan Rabbinin adyla oku! O, insan alakdan yaratt. Oku! Senin Rabbin en cmert olandr. O, kalemle yazmay retendir, insana bilmediini retendir. (Alak 96/1-5);

60

te bu temsilleri biz insanlar iin getiriyoruz. Onlar ancak bilginler dnp anlarlar. (Ankebut 29/43); Sizden, hayra aran, iyilii emreden ve ktlkten men eden bir topluluk bulunsun. te kurtulua erenler onlardr. (l-i mran 2/104); Ey iman edenler! Size, Meclislerde yer an denildii zaman an ki, Allah da size genilik versin. Size, Kalkn, denildii zaman da kalkn ki, Allah iinizden inananlarn ve kendilerine ilim verilenlerin derecelerini ykseltsin. Allah yaptklarnzdan hakkyla haberdardr. (Mcadele 58/11).

Sra Sizde 2 Yemene gnderilen Muaz b. Cebel.

Sra Sizde 3 Medreselerin kuruluundan nceki dnemde ilim ve kltrn gelimesi ve yaygnlamasnda rol oynayan balca meknlar, saraylar, kitap dkknlar, ilim adamlarnn evleri ile devlete ya da ahslara ait ktphanelerdir. Saraylarda yaplan ilm tartmalar, hem ilm faaliyetleri canl tutmu hem de tartma kltrnn devamn salamtr. Yine kitap dkknlar ve ilim adamlarnn evleri, bilginlerin ve ilim yolcularnn urak meknlar olmas bakmndan ilim ve kltrn paylald yerler olmutur. Devlete ve ahslara ait ktphaneler ise ilim yolcularna kitap temininde nemli roller stlenmilerdir.

Sra Sizde 4 Medreselerin slah ile orta ve yksek derecelere, orta dereceli medreseler de 1. ve 2. basamaklara ayrlmtr. Ayrca programlar da hem meslek hem de genel kltr dersleri asndan eitlendirilmi ve zenginletirilmitir. Bu yap ve program daha sonra Cumhuriyet dneminde alan mam-Hatip okullarna model oluturmutur.

Sra Sizde 5 Din eitimi asndan en nemli yasal dayanak hkmndeki Kanunun 4. maddesindeki hkm yledir: Maarif Vekleti, yksek diniyat mtehassslar yetitirilmek zere Darlfnunda bir lahiyat Fakltesi tesis ve imamet ve hitabet gibi hidemt- diniyenin fs vazifesiyle mkellef memurlarn yetimesi iin de ayr mektepler kd edecektir.

Yararlanlan Kaynaklar
Ahmet elebi. (1983), slmda Eitim retim Tarihi, ev. Ali Yardm, stanbul. Akyz, Y. (2009), Trk Eitim Tarihi, 14. bs., Ankara.

61

Baltac, C. (2005), XV-XVI. Yzyllarda Osmanl Medreseleri I-II, stanbul. Da, M.-ymen, H. R. (1974), slm Eitim Tarihi, Ankara. Gztok, . (2002), lk Dnem slm Eitim Tarihi, Ankara. Kazc, Z. (1995), Anahatlar ile slm Eitim Tarihi, stanbul. Yakubolu, K. (2006), Osmanl Medrese Eitimi ve Felsefesi, stanbul. Yazcolu, M. S. (2001), lahiyat nlisans Program, A...F. Dergisi, 42, 1-9. Ankara. Ylmaz, H. (2005), Camilerin Eitim Fonksiyonu, stanbul. Zengin, Z. S. (2002), II. Merutiyette Medreseler ve Din Eitimi, Ankara. Zengin, Z. S. (2004), Tanzimat Dnemi Osmanl rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi (1839-1876), stanbul. Zengin, Z. S. (2009), Medreseden Darlfnuna Trkiyede Yksek Din Eitimi, Adan

62

 63

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Din eitimi ve retiminin ilkelerini tanmlayabilecek, retim stratejilerini ayrt edebilecek ve aklayabilecek, retim stratejileri ile retim yntemlerini ilikilendirebilecek, Din eitimi ve retiminde kullanlan belli bal retim yntemlerini ayrt edebilecek ve aklayabilecek, Din eitimi ve retiminde hangi durumlarda hangi yntemin seilmesi gerektiini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Din eitimi ve retimi retim ilkeleri retim stratejileri retim yntemleri

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Etkili bir din eitimi ve retimi faaliyetinin yaplabilmesi iin neler yaplabilecei zerinde dnnz. Mustafa caln Din Eitimi ve retiminde Metotlar kitabnn Din Eitimi ve retiminde Kullanlabilecek Balca Metotlar balkl blmn okuyunuz. Mehmet Zeki Aydnn, Din retiminde Yntemler isimli eserini inceleyiniz.

64

Din Eitimi ve retiminde lkeler ve Yntemler

GR
nsan, doutan getirdii birtakm kabiliyetlerle dnyaya gelir. Dier canllardan farkl olarak insann geliimi yava seyreder ve yakn evresindekilerin yardmna, bakmna ve eitimine daha ok ihtiya hisseder. ocuun bedensel, psikolojik ve sosyal geliiminde her zaman, yakndan uzaa doru, evresinin etkisi byk olur. ocuk, din adan sorumluluun balangc saylan ergenlik dnemine ulatnda, pek ok bakmdan gelime gstermi ve artk hayatn ykn ekmeye ksmen hazr hale gelmitir. Bedensel, psikolojik ve sosyal ynlerden olduu gibi, ocuun ahlk ve din geliiminde de phesiz ailenin ve yakn evresinin rol byktr. Bu dnemde ocua sunulan din hakkndaki her ey ve bunlarn sunulu ekli onun ileriki yaamnda dine olan yaklamn belirleyici etkiler yapacaktr. Ayn dinin farkl biimlerde aktarm, baka bir ifadeyle, din bilgi, duygu ve davranlarn kazandrlmasnda esas alnan ilkeler ve izlenen yntemler, ocuun ya da gencin dine kar olumlu veya olumsuz bir tutum sergilemesinde etkili olacaktr. Bu etki, ocukluk ve genlik dnemindeki kadar belirgin olmasa da, phesiz ki hayatn sonraki dnemlerinde de devam eder. Bu bakmdan tm yaam boyu din eitimi ve retiminde istenilen baarnn salanabilmesi iin, baz retim ilke ve yntemlerinin bilinmesinde yarar vardr. Bu ilke ve yntemler sayesinde din eitimi ve retimi maksada daha ok hizmet eder hale gelecek ve daha verimli sonular elde edilebilecektir. Bu nitede; Din Eitimi ve retiminde lkeler bal altnda, bireysellik, btnlk, aklk ve amaca dnklk ilkeleri ele alnacak ve her biri hakknda zl bilgiler verilecektir. Din Eitimi ve retiminde Yntemler bal altnda ise, retim stratejileri hakknda ksa bilgi verildikten sonra anlatm, soru-cevap, tartma, problem zme, gsteri, gzlem gezisi ve rnek olay incelemesi yntemleri incelenecektir.
retim ilke ve yntemleri konusunda bilgi sahibi olmak iin u adrese bavurabilirsiniz: www.egitim.aku.edu.tr/metod00.htm

DN ETM VE RETMNDE LKELER

lke; szlkte, baka eylerin kendisinden tredii ilk madde, e, unsur; temel dnce, temel inan; temel bilgi; her trl tartmann dnda saylan

65

ncl, mebde, prensip ve doru davran kural olarak tarif edilir. Felsefi bir terim olarak ilke,zamansal, mantksal, epistemolojik ya da ontolojik dzende ilk olana verilen addr. Her alanda olduu gibi din eitimi alannda da eitim srecine ve niteliine etki eden, din eitimi ve retiminde kullanlacak yntem ve tekniklere esas tekil eden birtakm ilkeler bulunmaktadr. Bunlardan en nemlileri; bireysellik, btnlk, aklk ve amaca dnklk ilkeleridir.

Bireysellik
nsan kiilii, doutan getirdii zelliklerin evre ile girilen etkileim sonucu gelitirilir ve yenilerinin eklenmesiyle ekillenir. Herkesin boyu, arl, sa ve gz rengi, zeks ve toplumsal zellikleri farkldr; biri dieri ile ayn deildir. Bu farkllama, kiinin bedensel, zihinsel, duygusal, toplumsal, ahlk ve din zelliklerinde de grlr. Bireysel farkllklarn bir ksm geliimseldir; yani kiinin bulunduu yan geliim zelliklerinden kaynaklanr. Yedi yandaki bir ocuk ile on be yandaki bir gencin ya da krk yandaki bir yetikinin bedensel, zihinsel ve duygusal farkllklarn buna rnek olarak verebiliriz. Bu farkllklar her zaman geliimsel olmayabilir. nsanlarn zihinsel, duygusal ve bedensel potansiyelleri yaratl itibariyle de farkllk gsterir. Yani zek dzeyleri, duygu durumlar ve yetenek alanlar gibi doutan getirilen farkllklar grmek mmkndr. Ayn ya dzeyinde olup ve ayn koullarda yetitii halde bu zellikleri itibariyle birbirinden farkllaan bireyler de bulunmaktadr. rnein; zihinsel zellikleri bakmndan ele alacak olursak, baz insanlar szel-dilsel zekya sahiptirler; dinleme becerileri yksektir, kelime oyunlarn severler, szel olarak iyi iletiim kurarlar ve hafzalar gldr. Bazlar ise, mantksal-matematiksel zek sahibidirler; gl muhakemeleri vardr, soyut ve kavramsal dnebilir ve sebep sonu ilikilerini kolayca anlarlar. Ayn ekilde, grsel-uzamsal, mziksel-ritmik, bedensel-kinestetik gibi dier zek alanlarnda farkllaan bireylerin olduunu da bilmek gerekir.
Zek trleri hakknda geni bilgi iin Howard Gardnerin, Zihin ereveleri: oklu Zek Kuram adl eserini okuyunuz.

Bireysel farkllklarn baka bir ksm da evresel etkilerle oluur. Ayn yalarda ve birbirine yakn geliimsel zelliklere sahip olduklar halde birbirinden farkl evrelerde yaayan insanlar, bulunduklar yerin artlarndan etkilenirler. Din ve kltrel farkllklar, iklim koullar, toplumsal yap ve sosyal hayat, gelenek ve grenekler ve daha pek ok ey, evresel etkiler kapsamnda saylabilecek hususlardr. Birey, iinde yaad evrenin bu artlarndan zamanla etkilenir. Bir ksm filozoflarn, insan evrenin rndr eklindeki tanmlamalar, evrenin birey zerindeki etkisini ortaya koyan gzel bir ifade biimidir. evresel faktrlerin birey zerindeki etkisi, bizi, farkl evrelerin farkl zelliklere sahip bireyler ortaya karaca sonucuna gtrr. evresel etkiler, ou zaman yakndan uzaa doru gittike ayrr ve derinleir. Kimi zaman ocuun en yakn evresini oluturan anne ve babas arasndaki kiisel farkllklar, ocuun kiilik geliimine farkl ekillerde yansr. Bazen de birbirinden farkl dil ve kltre sahip lkelerde yetien insanlarn evresini kuatan etkiler sz konusudur. Bunlarn her biri, farkll

66

ve etki gc orannda bireyleri etkiler ve onlarn da birbirlerinden ayrmasna ve farkllamasna neden olur. O halde, deiik evrelerden gelen bireylerin eitiminde bu farkllklarn da dikkate alnmas gerekir. te bireysellik ilkesi, bireyin farkllaan bu zelliklerini eitim srecinde dikkate almay ifade eder. Bu ilke dorultusunda bir din eitimcisi, muhataplarndan her birinin ayr bir kiilii olduunu, bireysel farkllklar bulunduunu bilmeli ve eitim retim esnasnda bu farkllklar gz nnde bulundurmaldr.

Btnlk
Btnlk, genel anlamda, her eyin, bir baka eyle ilikili ve balantl olduu dncesinden kaynaklanr. Eitimde btnlk, rencinin bedensel, zihinsel, duygusal, ahlk ve toplumsal ynleriyle bir btn olarak ele alnmas, birine nem verilirken dierinin ihmal edilmemesi gerektiini ifade eder. Din eitimi asndan btnlk, insan sadece bir ka yn ile deil, btn ftr kabiliyetlerini gelitirmeyi ifade eden bir kavramdr. Byk mtefekkir Muhammed kbalin ifadesiyle, din, ne mahza tefekkr, ne srf histir, ne de ancak amel. Din eitimi ve retimi de ne sadece zihinsel bir aba, ne srf duygusal bir ifade ve ne de bedensel bir hareket ile gerekleebilecek bir faaliyet olacaktr. Belki bunlarn tamamn iine alan, insann hem akl melekelerini, hem duygusal motivasyon gcn hem de beden terbiyesini gerektiren bir ura olacaktr. Btnlk, bireyin farkl btn ynlerini eitmeyi ifade eden bir kavram olduu gibi, ayn zamanda toplumun btn fertlerini eitmeyi ifade eden bir kavram olarak da grlmelidir. Nasl ki, bireyin bir ynn eitip dierini ihmal etmemiz mmkn deilse, toplumun baz fertlerini eitip dierlerini darda tutmak da ayn ekilde doru deildir. Bu nedenledir ki, beikten mezara kadar ilim renilmesi istenmi ve ilim renmenin kadn erkek her Mslman zerine farz olduu ifade edilmitir.

Aklk
nsann, evreden gelen etkileri ya da mesajlar doru alglamas ve eksiksiz bir ekilde anlamlandrabilmesi iin, iletilerin net, mesajlarn ak ve anlatlanlarn anlalr olmas gerekir. Soyut konular, mmknse somut rneklerle aklanmaldr. Eitimci, zihnindeki bilgiyi ve gnlndeki duyguyu muhatab ile paylarken st kapal ifadelerden, anlalmaz terkiplerden, soyut ifadelerden mmkn olduka kanmaldr. Yine o, ders konusunu ilerken ve dncelerini ifade ederken, rencinin seviyesine dikkat etmeli, onun bildii kelimelerle ve onun kavrayabilecei cmlelerle anlatmay tercih etmeli, onun yakn evresinden ve yaantlarndan rnekler vererek anlatlanlar anlalr klmay bilmelidir. Konular anlatrken, somuttan soyuta, bilinenden bilinmeyene, yakndan uzaa doru bir yaklam sergilemeli ve tedrici bir yol izlemelidir. Allah Tel, insanlara rehber olarak gnderdii Kuran- Kerimi, byk bir ksm anlalmas olduka kolay olduu iin, mbn, yani apak olarak tanmlamtr (Neml 27/1; Ysin 36/69). Peygamberler de, gnderildikleri topluma kendilerini takdim ederlerken, Ben apak bir

67

uyarcym (Hud 11/25) diyerek kendilerine verilen grevin apak tebli olduunu ifade etmiler (Mide 5/92; Yasin 36/17) ve anlalr bir dil kullanmalarnn, grevlerinin nemli bir paras olduunu belirtmilerdir.
Kuran- Kerimin apak bir kitap, peygamberlerin ise apak birer uyarc olduklarn belirten dier ayetleri, Mucemul-Mfehres adl eser veya herhangi bir Kuran fihristi yardmyla bulunuz.

Amaca Dnklk
Her eitim sisteminin mutlaka birtakm amalar ve gerekletirmek istedii hedefleri vardr. Eitim faaliyetleri belli baz amalar dorultusunda yaplrlar. Nasl bir insan yetitireceiz? Hangi din ve ahlk zellikleri kazandracaz? gibi sorulara nceden cevap verilmeksizin, bir eitim faaliyetinin planlanmas ve uygulanmas mmkn deildir. Herhangi bir eitim etkinliinin, nceden belirlenen amalar dorultusunda yaplmas esastr. Eitim retimde kalc yaantlar kazandrmann yolu, genelden zele doru amalar belirlenmesinden ve retmenin neyi, niin reteceini aka bilmesinden geer. Eitim retimde amalardan sadece retmenin deil, rencilerin de haberdar olmas son derece nemlidir. Bylece renci de kendisine kazandrlmak istenen davranlar hakknda bilgi sahibi olacak ve bu sayede renmesi kolaylaacaktr. Allah Tel, ilah kitaplar insanlar dnp t alsnlar diye gndermitir. Kurann gnderili sebebi olarak da, insanlar karanlklardan aydnla karmak, dalaletten hidayete ulatrmak ve doru yola iletmek olduu belirtilir. Peygamberlerin gnderililerinin de ayn amaca ynelik olduu grlr. lah eitimin belli bir ama dorultusunda gerekletii u ayetlerde zl bir ekilde ifade edilir: Allah Tel buyuruyor ki: Sizi karanlklardan aydnla karmak iin kuluna ak ak ayetler indiren Odur. phesiz Allah size kar ok efkatli, ok merhametlidir. (Hadid 57/9). Bu Kuran sana indirdik ki ayetlerini dnsnler ve akl selim sahipleri t alsnlar. (Sd 38/29). Biz elileri sadece mjdeleyiciler ve uyarclar olarak gndeririz. (Enam 6/48).

DN ETM VE RETMNDE YNTEMLER

Genel anlamda yntem, hedefe ulamada izlenen en ksa yol olarak tanmlanr. Eitim retim srecinde, renme olayn gerekletirmek amacyla bavurulan tm yollara da retim yntemleri denir. retim yntemleri, eitim hedeflerinin gerekletirilmesinde ve eitim durumlarnn dzenlenmesinde ok nemli bir yere sahiptir. Uygun retim yntemleri kullanlmas durumunda, renmeler daha ksa srede ve daha kolay bir ekilde gerekleir, daha kalc olurlar. retim yntemlerinin belirlenmesi ve seiminde ise daha nceden benimsenen retim stratejileri etkili olur.

68

retim Stratejileri
Strateji, bir amac gerekletirmek iin ie koulan yntem, teknik ve taktiklerin btnn ifade eden bir kavramdr. Eitim durumlarnn dzenlenmesi, yzlerce ara-gere ve onlarca yntem ya da tekniin deiik biimlerde bileenlerine gre yaplabilir. Bunlardan bir ksmnn tercih edilmesini ve belli bileenlerle olumasn gerektiren yaklamlar retim stratejileri terimi ile ifade edilir. retim yaklamlar olarak da bilinen retim stratejilerinin genel olarak belirlenmesi, kullanlacak ara-gerelere, yntem ve tekniklere belli llerde iaret eder ve belli renme ve retme durumlar iin daha uygun seimler yapmamza imkn verir. retim stratejileri, nasl retelim? sorusuna cevap vermek iin uygun yntem ve tekniklerin seilmesine nclk eder. Bu balamda, diyebiliriz ki, sunu yoluyla retim stratejisi, bulu yoluyla retim stratejisi ve aratrma yoluyla retim stratejisi insanlk tarihi boyunca bavurulan belli bal retim stratejilerindendir. Sunu yoluyla retim stratejisi, aklayc, yorumlayc bir yaklamla kavram ve genellemelerin retildii, konunun retmen tarafndan renmeye en uygun ekilde organize edilerek sunulduu, retmen-renci arasnda youn bir etkileimin yaand bir retim stratejisidir. Sunu yoluyla retme yaklamnda, retmen rencilerin derse aktif bir ekilde katlmn salamaya alr. Konunun takdiminde arlk szel ifadelerde olmakla birlikte eitli rnekler, resimler ve emalarla farkl duyu organlarna da hitap etmeye nem verilir. Sunu yoluyla retimde, genelden zele doru bir yol izlenir. Herhangi bir konu ile ilgili n renmelerin yeterli olmad ve konunun yeni renilmeye baland durumlarda, Birok kavram arasndaki ilikilerin kurulmas gerektii ve kavramlar ile ilgili yeterli bilgiye sahip olunmad durumlarda, sunu yoluyla retim stratejisi tercih edilir.

Bulu yoluyla retim stratejisi, bireyin kendi deneyimleri yoluyla yaparak ve yaayarak renmeyi nceleyen bir yaklamdr. Keif yoluyla retme yaklam olarak da bilinen bu retim stratejisinin uygulanmasnda tmevarmc bir mantk izlenir. rencinin, kendi etkinlikleri ve gzlemlerine dayal olarak bir yargya varmas tevik edilir. rencinin kendi kendine renmesi tevik edilir. Bununla birlikte baary artrmak iin retmenin ynlendirici rolne ihtiya duyulur. Bulu yoluyla retme yaklamnda renci, kendisine sunulan rneklerden yola karak, retmenin rehberliinde kavramlara ve genellemelere kendisi ular. renmeyi retme, sorun zme becerisini gelitirme, uygulama, analiz ve sentez gibi st dzey bilisel davranlar kazandrmak hedeflendiinde, renci etkinliine dayal bir renmenin gereklemesi istendiinde bu retim stratejisi tercih edilebilir.

Sunu yoluyla retim ve bulu yoluyla retim stratejilerinin ortak ynleri nelerdir? Karlatrarak bulunuz.

Aratrma-inceleme yoluyla retim stratejisi, rencinin bir problem durumu ile kar karya getirilerek zmeleri iin harekete gemelerini,

69

aratrma ve inceleme yoluyla sonuca ulamalarn amalayan bir yaklamdr. Bu yaklamda, renci problemi tanmlar, problemin zm iin denenceler (muhtemel zm yollar) dnr, bu denencelerin doru olup olmadklarn tespit etmek iin veri toplar ve bu verileri deerlendirmek suretiyle sonuca ular. rencilerin ilgi ve merak duygularnn harekete geirilerek problem zme becerilerinin gelitirilmesi amalandnda, renci merkezli bir renme gerekletirilmek istendiinde bu retim stratejisi tercih edilebilir.

retim stratejilerinin seiminde, konunun mahiyeti yannda rencilerin ya ve geliim dzeyleri mutlaka dikkate alnmaldr. Din eitimi ve retiminde, retim stratejileri yannda, yntem seimini etkileyen baka faktrler de bulunmaktadr. imdi ksaca bunlardan bahsedelim.
retim stratejileri hakknda geni bilgi iin Sleyman Akyrekin Din retimi: Model, Strateji, Yntem ve Teknikler isimli eserinin nc blmn inceleyiniz.

Yntem Seimini Etkileyen Faktrler

Eitim-retim faaliyetlerinde kullanlabilecek yntemlerin seiminde baz faktrlerin rol oynad bilinen bir gerektir. Bu ayn zamanda eitimretimin baarya ulamas iin eitimci tarafndan gzetilmesi gereken bir husustur. imdi bu faktrlerin neler olduuna deinelim.

Dersin Muhtevas
Her retim metodu her derse ve her konuya uygun olmayabilir. Baz konular, zellikle baz yntemlerin kullanlmasn gerektirebilir. rnein, din meknlarn tantm, ibadetlerin nasl yaplaca, inan esaslarnn retimi konularnn her biri iin ilk akla gelebilecek yntemler farkldr. Din meknlarn tantm iin gzlem gezisi, ibadetlerin nasl yaplaca konusu iin gsterip yaptrma, inan esaslarnn retimi iin ise anlatm ve soru cevap en uygun yntemler olacaktr. Konunun muhtevasna gre, kazandrlmak istenen hedef davranlar da deiebilecektir. retim yntemleri hedefe en uygun ve en ksa yoldan ulamak iin bavurulan yollardr. O halde varlmak istenen hedefin durumuna ve zelliine gre de retim yntemlerinin deimesi mmkndr. Bilisel davranlarn, duyusal davranlarn veya psiko-motor davranlarn kazandrlmas iin farkl yntemlerin kullanlmas sz konusu olacaktr. Namaz nasl klnr konusunu anlatrken rencilere kazandrmak istediimiz davranlar psiko-motor davranlardr. Dolaysyla, ilk akla geleceklerin banda, gsterip yaptrma yntemi gelir. nancn bireysel ve toplumsal hayattaki yeri konulu bir derste akla gelecek yntemlerin banda ise anlatm, soru-cevap ve tartma metotlar gelir.

70

rencilerin zellikleri
Yukarda, eitim ilkelerinden bireysellik ilkesini ilerken de ifade edildii zere, insanlar birbirinden farkl zelliklerle dnyaya gelirler. Bu zellikleri, iinde yaanlan evrede daha da farkllar. Ayrca, ya, cinsiyet, sosyal ve kltrel farkllklar da eitim retim srecinde dikkate alnmas gereken hususlardr. nsanlarn ilgileri, ihtiyalar, anlay dzeyleri, motivasyonlar, kavrama kapasiteleri ve hzlar da birbirinden farkllk gsterir. retim yntemleri, muhatabn bu zellikleri dikkate alnarak seilmek durumundadr. Okul ncesi ocuklarn din ve ahlk eitiminde kullanlacak yntemler ile ergenlik dneminde kullanlacak yntemler ayn olmayacaktr. Okulncesi dnem ocuklarn eitiminde, szel etkileime dayal yntemler yerine, grsel arlkl, etkinlik merkezli yntemlerin tercih edilmesi daha uygun olacaktr. Ergenlik dneminde ise, yeri geldiinde, analiz ve sentez basamanda ilem yapmalarna imkn verecek tartma veya problem zme yntemleri rahatlkla kullanlabilecektir.

retmenin zellikleri
Bir retmende bulunmas gereken en nemli niteliklerden biri de retim yntemlerini etkili bir ekilde kullanabilmesidir. Eitim retim srecinde retmen, konunun gerektirdii ve rencilerin seviyelerine uygun yntemleri seip kullanmak durumundadr. Bununla birlikte, retmenin kiilik zellikleri, ald eitim, iinde yetitii aile ve sosyo-ekonomik evre vb. faktrler de retmenin yntem seimine etki edebilir. Baz retmenler, ileri dzeyde iletiim ve ynetim becerilerine sahiptirler; dolaysyla etkileimli yntemleri ustalkla kullanabilirler. Bazlar ise daha geleneksel ve daha otoriter bir karaktere ve eilime sahiptirler; bu yzden retmen merkezli yaklamlar ve yntemleri benimser ve daha rahatlkla kullanabilirler. Ksaca ifade etmek gerekirse, retim yntemlerini kullanma yatknlklar bakmndan retmenler arasnda farkllklar vardr. Tpk futbolcularn her birinin, sahada farkl alanlarda yeteneklerini daha iyi sergileyebildikleri gibi. Ancak bilinmelidir ki, eitim durumunun gerektirdii btn retim metotlarn en iyi ekilde kullanabildikleri lde retmenlerin baarlar artacaktr.

Zaman, Maliyet ve Fiziksel mknlar

Baz yntemler, hem ders ncesinde uzun bir hazrlk, hem de ders srasnda ok zaman gerektirdii iin, kimi zaman ders konusunun daha ksa srede ilenebilmesi maksadyla belli retim yntemleri tercih edilebilmektedir. rnein, anlatm yntemi, sadece konunun tmyle aktarmnn nemsendii durumlarda, zaman bakmndan en ekonomik yntem olduu iin bavurulan yntemlerin banda gelir. Okulun teknolojik baz imknlara sahip olup olmamas, ders ara ve gerelerinin bulunup bulunmamas da retim ynteminin seiminde etkili olur. rnein, bilgisayar, tepegz, projeksiyon, epidiyaskop, video player, iyi bir ktphane vs. gibi daha ok mali imknlara bal teknik donanm ve

71

eitim alt yaps, retim yntemlerinin seiminde belirleyici olur. Eitim retim yaplan meknlarn byk veya kk oluu, dar veya geni oluu, biimi, sra dzeni vs. gibi fiziksel zellikler de yntemlerin seimini etkileyecektir. rnein, grup tartmas ynteminin, sabit sralar yerine hareket edebilen oturaklarn bulunduu bir ortamda yaplmas daha uygun olacaktr. Ayrca, yntemlerin seimine tercih edilen retim stratejisi de etki eder. rnein; Sunu yoluyla retim stratejisi erevesinde bir ders planlanyorsa, byk olaslkla anlatm yntemi veya gsterip yaptrma yntemi kullanlacaktr. (Bkz. ema 1). RETM STRATEJS Sunu Yoluyla retim Stratejisi RETM YNTEM Anlatm Soru-Cevap Gsterip Yaptrma Soru-Cevap rnek Olay ncelemesi Problem zme Grup almas ve Tartma Soru-Cevap Problem zme rnek Olay ncelemesi Grup almas ve Tartma Gzlem Gezisi

Bulu Yoluyla retim Stratejisi

Aratrma-nceleme Yoluyla retim Stratejisi

ekil 4.1: retim stratejilerinin retim yntemleri ile ilikisi

nan konular, hangi retim stratejileri ile ve hangi retim yntemleri kullanlarak retilebilir?

Din Eitimi ve retiminde Kullanlabilecek Baz Yntemler

Din eitimi ve retimi srecinde kullanlabilecek belli bal retim yntemleri unlardr:

Anlatm Yntemi
Szl anlatma dayal birok dersin, zellikle sosyal derslerin retiminde ska kullanlan ve neredeyse insanlk tarihi kadar eski bir yntemdir. Genel olarak, konular bir sraya ve dzene gre anlatma ve aklama metodu olarak bilinir. Takrir ve dz anlatm adlaryla da anlan bu yntem, sadece okullarda deil, toplumsal etkinliklerin byk bir blmnde vazgeilmez konuma ve retim yolu olarak kabul grm, gemite yksek bir mevkie sahip olmutur. Ancak, zamanla ktphanelerin kurulup yaygnlamas, okuma materyallerinin her yerde rahata ulalr hale gelmesi, bu yntemi gzden drm; takrir yntemiyle dersini sunanlara gpta ile baklmaktan vazgeilmitir. Eitimcilerin ou, bu metodun olabildiince az kullanlmasndan yanadrlar. Hatta, renciyi pasifletirdii, insan adeta bilgileri emen bir

72

snger konumunda grd, ou zaman rencilere soru sorma ve dncelerini aklama frsat vermedii iin, anlatm ynteminin en etkisiz yntemlerden biri olduunu ifade edenler de olmutur. Halbuki anlatm yntemi ustaca kullanldnda olduka faydal olabilir ve baarl sonular ortaya karabilir. Anlatm yntemini, retmenin srekli konutuu ve rencilerin de sessizce dinlemek zorunda olduklar bir yntem olarak dnmek doru deildir. Dinleyici kitlesinin byklne bal olarak, srekli retmenin veya din eitimcisinin konutuu durumlar olabilecei gibi, daha kk dinleyici gruplaryla ders yaplrken, karlkl iletiime imkn veren bir anlatm tarz da tercih edilebilir. nformal dz anlatm olarak da tanmlanan (Snmez, 1991) bu yntem trne gre, szel iletiim hem tartma hem de karlkl soru sorma biiminde de geliebilir. ster kalabalk kitlelere hitap ederken ister daha kk gruplarla ders ilerken, eskiden beri sklkla bavurulan bu yntem, insann konuan bir varlk olmasndan tr bundan sonra da sklkla kullanlan bir yntem olmaya devam edecektir. zellikle din eitimi ve retiminde, yzyllardr cami krslerinden vaizler, minberlerden imam-hatipler, cemaate hitap ederken bu yntemi kullanmlardr. Gnmzde de ayn yntem kullanlmaktadr; byk ihtimalle gelecekte de kullanlmaya devam edecektir. Kullanrken dikkat edilmesi gereken hususlara riayet edildii srece, anlatm ynteminin, din eitimi ve retiminde ou zaman bavurulabilecek ve baarl sonular elde edilebilecek bir yntem olduunu sylemek mmkndr. Anlatm yntemi, bilgileri daha az bir zaman iinde ve kalabalk dinleyici kitlesi ile paylamaya imkn veren bir retim yntemidir. Szl anlatma arlk verdii iin, anlatmay gerektiren her trl derste kullanlabilir. Bilgilerin dzenli, bir sraya gre ve aamal olarak sunumu en iyi ekilde ancak anlatm yntemi ile mmkn olur. Anlatm Yntemi Kullanlrken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Anlatm yntemini kullanrken retmen, mesajlarn renciye ulap ulamadn, anlattklarnn doru anlalp anlalmadn srekli kontrol etmelidir. Bazen anlatan kiinin anlatmak istedikleri ile dinleyen kiinin anladklar ayn olmayabilir. Bu durumda bir iletiim sorunu yaanyor demektir. eitli yoklama yntemleri ile rencilerin anlatlanlar doru anlayp anlamadklar test edilmeli ve gerekirse ilgili konular tekrar aklanmaldr. retmenin konuma tarz, ses tonu, hareketleri, jest ve mimikleri, grnm, giyim kuam, anlatmndaki akl ve rencilerle gz temas, bu yntemi baarl bir ekilde uygulamada etkili olan hususlardr. Bu yzden, kuru bir anlatm yerine, konunun gerektirdii ekilde sesin artrlp azaltlmas, jest ve mimiklerle desteklenmesi, gz temas ile dinleyenlerin ilgilerinin canl tutulmas, ne ok hzl ne de ok yava olmayacak ekilde orta bir yol tutulmas bu yntemin daha faydal bir ekilde kullanlmasna yardm edecektir. Anlatm sresi, dinleyicileri skmayacak, dikkatlerinin dalmasna meydan vermeyecek uzunlukta olmal, konunun ieriine, dinleyici kitlesinin ya ve ilgi dzeylerine de bal olmakla birlikte, 15-20 dakikay amayacak uzunlukta olmasna dikkat edilmelidir. Daha uzun sreyle bu yntemi kullanmak gerektiinde, dikkatleri canl tutmak iin

73

konuyla ilgili fkra, rnek olay, yaanm bir hadisenin aktarm gibi, zihinlerde gnlk hadiselerle balantl somut resimler oluturacak, mizah ile desteklenecek anlatmlar tercih edilmelidir. retim yapacak kii konuya ok iyi hazrlk yapmaldr. Konuyu hangi sra ve dzen iinde takdim edeceini, ne tr rneklerle daha iyi bir ekilde anlalmasn salayacan nceden dnp tasarlamaldr. Konunun nceden tasarlanan sra ve dzen iinde verilebilmesi iin, en azndan belli balklarn bir kada veya tahtaya yazlarak ya da yanstclarla perdeye yanstlarak hatrlanmas salanabilir. Dnceler, bir soru veya problem ekline sokularak rencinin ilgi ve merak artrlmal, etkileimli anlatm yntemi tercih edilerek rencilerin dersi kolaylkla takip etmeleri salanmaldr. Tm bilginin yalnzca retmen tarafndan verilmesi yerine, zaman zaman cmleler yarda braklarak rencilerin tamamlamalar istenebilir. rnein; Allahn sfatlar konusu ilenirken, bir kan saydktan sonra, duraksayarak rencilerden konuyu bilenlerin tamamlamalar beklenebilir. Bu yntem, zellikle daha nce ilenmi konularn tekrar hatrlanmas istendiinde kolaylkla bavurulabilecek bir yntemdir. retmen, anlatm ara ve gerelerle zenginletirmeli; anlatm srasnda dier retim materyallerinden yararlanmaldr. Konuya uygun resimler, ekiller, kavram haritalar, varsa ilgili eya, levha, fotoraf, harita veya slaytlardan yararlanmal; bylece rencilerin ayn anda farkl duyu organlarna hitap etmelidir. Bu tarz anlatm hem konuyu somutlatrr, hem ilgiyi canl tutar, hem de renmeyi kolaylatrr ve kalcln artrr. Dinleyici kitlesinin zellikleri dikkate alnmal, bireysel farkllklar gz nnde bulundurulmaldr. Kullanlan dil, verilen rnekler ve yaplan aklamalarda, ortalama dinleyici seviyesine gre bir anlatm yolu tercih edilmeli; anlatm, ak, anlalr ve yaln olmaldr. Anlatm srasnda, rencilerin szl ya da szsz tepkileri izlenmeli, anlalmayan hususlarda ilave aklamalar yaplmaldr. Ayrca dersin veya konunun uygun blmlerinde veya sonlarnda zeti yaplarak, anlatlanlarn hatrlanmas ve renilenlerin pekitirilmesi salanmaldr. Her eyden nemlisi, renciler retmenin dersini byk bir coku, ak ve evkle anlattn grmeli, kelimeler sadece grtlaktan kan basit bir sesin tesinde, canl ve somut anlamlar tamaldr. retmen anlatt konuyu nce kendisi benimsemeli, nemine inanmaldr. Konuyu anlatrken, kendini de konumaya katmal, anlattklarndan ncelikle kendisi heyecan duymaldr.

Din eitimi ve retiminde ders sresi arttka, tek bir retim ynteminin kullanlmas yerine, ders konusunun ve ders yaplan yerin imknlarnn izin verdii lde, eitli retim yntemlerinin birlikte kullanlmasna zen gsterilmelidir.

Soru-Cevap Yntemi
Anlatm yntemi gibi, soru-cevap yntemi de eitim tarihi kadar eski bir retim yntemidir. Sokrates tarafndan bir retim metodu olarak kul-

74

lanld iin Sokrates yntemi ve bulduru yntemi olarak da bilinir. Ayrca, eski kaynaklarmzda isticvab adyla anlr. retmenin, rencilere bir konu ile ilgili sorular sormas ve bu sorulara ald cevaplardan yeni sorular reterek soru-cevap sreci iinde rencinin konuyu kavramasn salamaya dayal bir yntemdir. retime, rencilerin merakn uyandran bir soru ya da problem ile balanr. renciler baz tahminlerde bulunmaya veya zm nerileri sunmaya tevik edilirler. Bu srete onlar, retmenin ynelttii sorularla, daha nceki gzlem, tecrbe ve yaantlaryla elde ettikleri bilgileri arasnda iliki kurarak, retilmek istenen kavram ya da ilkeyi kendileri kefederler. Bu yntemle iyi dnlm ve planlanm sorular araclyla rencinin etkin bir ekilde dnmesi salanr. Sorular, ou zaman retmen tarafndan sorulsa da, zaman zaman rencilerin de retmene ve arkadalarna soru sormalarna imkn verilerek ders etkileimli hale dntrlebilir. Aratrma sonularna gre, renciler kendilerine dorudan ders anlatlmasndan ok, dorudan uyarc nitelikte sorular yneltilmesi ile dersleri daha kolay renmektedirler. Yine retmenlerin snf ii davranlar zerine yaplan aratrmalar gstermektedir ki, retmenlerin ou, derste geirdikleri srenin yaklak te birini soru sormaya ayrmaktadrlar. Yine, retmenlerin derste sorduklar soru says ile renci baars arasnda da olumlu bir iliki olduu aratrmaclar tarafndan ortaya konan bir baka husustur. rencinin derse bir ekilde aktif katlmn salamas, onu dndrmeye sevk etmesi, kendini ifade etmesine ve sosyallemesine imkn vermesi, bildikleri ve bilmedikleri hakknda retmene dnt salamas, bilisel olarak st dzey renmelere zemin hazrlamas, analitik ve eletirel dnmeye sevk etmesi, ustaca kullanld srece rencinin zevkle katld bir yntem olmas, soru-cevap yntemini stn klan zelliklerdir. Bata Kuran- Kerim ve hadis-i erifler olmak zere temel din metinler incelendiinde, soru-cevap ynteminin farkl bir biim ve slupta ska kullanld grlr. zellikle Kuran- Kerimde, insan, varlk ve yaratl hakknda dnmeye sevk edici; hayat, lm ve lmden sonras hakknda dnmeye tevik edici, insanlarn yapp ettikleri hakknda z deerlendirme yapmalarn salayc sorulara, hemen her surede rastlamak mmkndr. Soru ve cevaplar, bazen ayn surede birbirini takip eden ayetlerde yer alrken, bazen de cevaplar ayn surenin daha sonraki ayetlerinde veya baka bir surede yer alrlar. Bazen cevaplar sorulan sorularn iinde gizlidir. Kurandaki soru cevaplarn byk bir ksm temsl anlatmlarla sunulur ve didaktik amalar tar. imdi Kuran- Kerimden soru ve cevaplara rnek olacak baz ayetler verelim: De ki, size gkten ve yerden kim rzk veriyor? O, kulaklara ve gzlere hkmeden kim? lden diriyi, diriden ly karan kim? leri idare eden kim? Hemen "Allah'tr" diyecekler. De ki, O halde Allaha kar gelmekten saknmaz msnz? (Yunus 10/31). De ki: Baksanza, eer suyunuz ekilse, size kim bir akarsu getirebilir? (Mlk 67/30). Ben sizi o aatan men etmedim mi ve eytan size apak dmandr, demedim mi? Dediler ki: Ey Rabbimiz! Biz kendimize zulmettik, eer bizi balamaz ve bize rahmetinle muamele etmezsen muhakkak ziyana urayacaklardan oluruz! (Arf 7/22-23).

75

Bir de onlar dediler ki: "Biz, bir kemik yn olduumuz ve ufalanp toz olduumuz vakit mi, gerekten biz mi, yeni bir yaratlla diriltileceiz? De ki: "ster ta olun, ister demir. sterse gnlnzde byyen baka bir yaratk olun, (Muhakkak ldrlecek ve diriltileceksiniz.) "Onlar: "Bizi kim tekrar diriltecek?" diyecekler. De ki: "Sizi ilk defa yaratm olan o kudret sahibi." Sana balarn sallayarak: "Ne zamandr bu." diyecekler. De ki: "Yakn olmas gerekir!" (sra 17/49-51). Ayrca, neden az kredersiniz?, kretmez misiniz?, akl etmez misiniz? neden dnmyorsunuz?, grmyor musunuz? gibi, insan dnmeye, ibret almaya sevk eden, insana dnya hayatnda sahip olduklarnn kymetini hatrlatmaya ynelten sorulara da ska rastlanr.
Mehmet anverin, Kuranda Tebli ve Eitim Psikolojisi isimli eserinin sorucevap (isticvab) metodu ksmn inceleyiniz.

Hz. Peygamberin hadislerinde de soru-cevap ynteminin ok etkin bir ekilde kullanld grlr. Peygamberimiz, kimi zaman herhangi bir konuda bilgi vermeden nce o konuya hazrlk amacyla soru sorar; kimi zaman bir rnek olay anlatr ve o olaydaki karakterlerle ilgili soru sorar, dikkatlerin belli bir konuya odaklanmasn salar; bazen de kendisini dinleyenlere bir eyler retmek maksadyla bilen birisine sorular sorard. Peygamberimizin zel bir soruya genel cevaplar verdii zamanlar olduu gibi, ayn soruya, muhatab olan kiinin bireysel farkllklarndan dolay, farkl cevaplar verdii de olurdu. Amellerin (yaplan ilerin) hangisi daha faziletlidir? eklindeki bir soruya, muhatabnn durumunu dikkate alarak Peygamberimiz: Yemek yedirmek, tandn veya tanmadn herkese selam vermektir, Allaha ve Resulne imandr, Vaktinde klnan namazdr, Anne babaya iyilik yapmaktr, Allah yolunda cihat etmektir, eklinde farkl cevaplar vermitir.

Soru-Cevap Yntemi Kullanlrken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Sorular, mmkn olduka ak ulu olmal, evet ya da hayr denilerek cevaplanacak trde olmamaldr. rencilere sorulan sorularn cevaplarn bulmakta zorlandklar hissedildiinde ipular verilerek cevab bulmalarna yardmc olunmaldr. nk bir ka kez st ste yanl cevap vermeleri durumunda rencilerin kendilerine gvenleri azalabilir ve daha sonraki sorulara cevap vermekten kanabilirler. retmenin soraca sorular basit, kolay takip edilir ve anlalr olmal, herhangi bir belirsizlik tamamal ve rencinin geliim dzeyine uygun olmaldr. Kim, Niin, Hangisi, Neden, Nasl, Ne zaman, Nerede gibi kelimelerin kullanlmasna zen gsterilmelidir. Soru sorduktan sonra dnmesi iin renciye yeterli zaman tannmaldr.

76

Sorulara rencilerin verecekleri muhtemel cevaplarn neler olabilecei retmen tarafndan dnlmeli ve gelmesi muhtemel cevaplarn yeni sorularla nasl ynlendirilecei ve konunun bir btn olarak anlalmasn salayacak ekilde nasl organize edilecei hususunda zihinsel hazrlk yaplmaldr. Sorular, genellikle tm snfa sorulmaldr. Bylece btn rencilerin ilgileri canl tutulmu olur. Cevabn kolay bir ekilde vereceini dndmz baz sorular, zaman zaman belli kiilere de yneltilebilir. Bylece, rencinin zgveni desteklenmi ve bireysel olarak o derse kar ilgisinin artmas salanm olur. Sorulara doru cevap veren rencilere, iyi, gzel, aferin, doru, ok gzel mkemmel vs. gibi olumlu tepkiler vermek suretiyle bu davranlar pekitirilmelidir. Doru cevap veremeyen renciler kesinlikle rencide edilmemeli ve bu hususa zen gsterilmelidir.

Grup Tartmas Yntemi

Grup almas, en az -alt veya daha fazla rencinin bir araya gelmesi, bir konuyu incelemesi, bir sorun zerinde konumas ve zm retmesi almasdr. Genellikle, grup ii ynetimin salanmas asndan ya retmen veya rencilerden biri grubun yneticiliini stlenir. En uygun olan, retmenin ynetici olmak yerine, tartmada kolaylk salayc rehber roln stlenmesidir. Bu yzden grup liderinin renciler arasndan birinin olmas ideal olandr. Bazen konuulanlarn kaydedilmesi iin bir de sekreter seilebilir. Grup lideri, grubun almalarn ynetir, tartmann seyrini kontrol eder; sekreter ise ortaya kan fikirleri, dnceleri kaydeder, dzenler ve sraya koyar. Grup tartmas olarak da isimlendirilen bu yntem, rencilerin renme srecine etkin katlmn salar, etkili iletiim kurma becerilerini gelitirir, bilgilerini ve dncelerini aka ortaya koyma ve birbiriyle paylama imkan verir, sorunlar daha iyi anlama, tanmlama ve zm yollar retme kabiliyetlerini gelitirir. rencilerin, belli bir soruna tek balarna getirebilecekleri zmlerden ok daha farkl zmler getirebileceklerini fark etmelerine yardmc olur. Bu yntemle, bir yandan renciler birbirlerinin dncelerini tanma frsat elde ederken dier yandan retmen, rencilerinin kendilerini ifade edebilme glerini kefetme imkn bulur. Bir grup ortamnda serbeste tartan renciler, bir yandan tartlan konu hakknda bilgi sahibi olurken dier yandan ilgi ve kabiliyetlerini kefeder; dnmeyi, konumay, soru sormay, cevaplamay, eletirmeyi, eletirilere katlanmay, eksiklerini fark edip tamamlamay, bakalarnn fikirlerine saygl olmay ve ho grl davranmay renir. Tartma yntemi, rencilerde liderlik ve yneticilik kabiliyetinin gelitirilmesine yardmc olur. renci merkezli bir yntem olduu iin rencilerin derse motivasyonunu artrr. rencilerin aidiyet duygularnn gelimesine yardmc olur. rencilerin konuma ve sorun zme yeteneklerini gelitirir. Din duygu ve dncenin gelitirilmesi ve ahlk tutumlarn kazandrlmasnda tartma ynteminden yararlanlabilir.

77

Tartma yntemi, bir ka zellii ile soru-cevap ynteminden ayrlr. Soru cevap ynteminde genelde retmen ve renciler arasnda bir etkileim sz konusudur. Tartma ynteminde ise ok ynl bir etkileim sz konusudur. (Bkz. ema 2).
retmen retmen

renci

renci

renci

renci

renci

renci

renci

renci

renci

renci

Tartma Ynteminde Etkileim

ekil 2.2

Soru-Cevap Ynteminde Etkileim

Tartma yntemi, kk grup tartmas, byk grup tartmas ve mnazara tarznda farkl biimlerde gerekletirilebilir. Kk grup tartmas, 3-6 kiilik gruplar tarafndan yaplan tartmalardr. Grup tartmas yntemi, genellikle kk gruplarda daha etkin bir ekilde kullanlabilir. Byk grup tartmas, daha kalabalk renci grubunun ya da snfn tmmn tartmaya katlmas ile gerekleen retici bir etkinliktir. Snf mevcudunun kk gruplara blnemeyecek kadar az olmas veya snfn bir btn olarak tartmaya dahil edilmek istenmesi durumunda byk grup tartmas yntemi kullanlr. Mnazara, iki grubun, bir konuyu kart iki tez halinde ele alarak dinleyiciler ve jri nnde savunmalardr. renciler kendilerine tannan sre iinde savunduklar grn haklln gstermek ve dier tarafn tezlerini rtmek iin dncelerini belli bir dzen ve mantk kurallarna uygun bir ekilde ortaya koyarlar, iddialarn eitli delillerle ispatlamaya alrlar. Grup almas ve Tartma Yntemini Kullanrken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Her eyden nce bu yntemle ders ilenmesi planlanrken, konunun ieriinin bu yntemle ilenmeye uygun olup olmadn iyi tespit etmek gerekir. Cevab ak, kesin ve herkese ittifak edilen konularn bu yntemle ilenmesi mmkn deildir. Ayrca tartma konular seilirken, rencilerin geliim dzeylerine uygun olmasna da dikkat edilmelidir. Henz somut dnme aama-

78

sndaki 10 ya ve ncesi ocuklardan ok soyut konular zerine, dersin amacna hizmet edecek ekilde, yararl tartma balatmalar ve srdrmelerini beklemek doru deildir. rnein, zektn iktisad ve sosyal hayatmza etkileri nelerdir? eklindeki bir soru, ancak lise andaki genler tarafndan detayl bir ekilde dnlp tartlabilecek ve yararl sonular elde edilebilecek bir konudur. Grup almas ve tartma srasnda uyulmas gereken kurallar ve ilkeler nceden belirlenmeli ve grup yelerine duyurulmaldr. Zaman alc bir yntemdir, dersin belirlenen sre iinde bitirilebilmesi iin iyi bir planlama yaplmas gerekir. n hazrlk yaplmaldr. Hangi konu veya sorunun, hangi alt balklar halinde, hangi dzen ve sra ile tartlaca nceden planlanmaldr. Ayrca tartma konular rencilere nceden verilip derse hazrlkl olarak gelmeleri salanabilir. Tartmann ak bir amacnn olmas gerekir. Tartma neticelendiinde konu ana hatlaryla konuulmu, en azndan belli noktalarda sonulara ulalm olmasnda yarar vardr. Sadece tartmak deil, tartmann bir sonu dourduunu rencilerin grmeleri, yeni tartma konular iin bir motivasyon unsuru olacaktr. Ortaya atlan ilgin gr, dnce ve kanaatler iyi deerlendirilmeli ve konunun zne ve dersin amacna hizmet edecek tarzda ynlendirilmelidir. retmen, zgr bir ortamda her rencinin dncelerini rahata syleyebilmeleri iin onlara gven vermeli ve grlerini aklamaya tevik etmelidir.

Problem zme Yntemi

Bilimsel aratrma yntemini temel alan bir renme yaklamdr. rencinin; (1) bir problemle kar karya getirilerek, (2) zm yollar hakknda dnmesi ve hipotezler retmesi, (3) zme ulaabilmesi iin veri toplayarak belli bir dzen iinde organize etmesi, (4) sonuca ulamas ve (5) sonular test etmesi aamalarn ieren, rencinin aktif bir ekilde renmeye katlmn gerektiren bir yntemdir. (Kkahmet, 1998). Bu yntemin uygulanma sreci yle aklanabilir: 1. nce retmen, karmak bir problem durumunu tasarlar. Bu daha nce yaanm gerek bir problem de olabilir, yaanmas muhtemel hayal bir problem de olabilir. renciler bu problem durumuna dahil olur ve onu kendilerine mal etmeleri iin zm srecinde aktif rol alr ve sorumluluk yklenirler. renciler mevcut durumu gzden geirerek, problemin zm ile ilgili tahminlerde bulunurlar, muhtemel zm yollarn aratrrlar. Toplanan verileri deerlendirir, ortaya kan muhtemel zmleri gzden geirirler ve en uygun olann seerler. Bulunan zm problem durumuna uygulayarak test ederler.

2. 3. 4. 5.

79

rnek vermek gerekirse; Son zamanlarda okulda yaanan bir ka hrszlk vakas problem olarak tasarlanr. Okulda yaanan bu hrszlk olaynn nedenleri ne olabilir ve nasl nlenebilir? konulu problemin, renciler tarafndan aratrlp zmlenmesi istenebilir. Konu bireysel olarak aratrlabilecei gibi bir grup almas halinde de hazrlanabilir. nsan, hayat boyunca srekli birtakm sorunlarla kar karya gelir. Bunlarn stesinden gelmede, karar verme ve zm retme becerileri yannda izlenecek yol ve yntemin byk nemi vardr. retmenler, gerek hayattan problemler seerek, rencilere eitli sorular ynelterek, onlarn hayata hazrlanmalarn salar, karar verme ve zm retme kabiliyetlerini gelitirir, gelecekte karlamalar muhtemel problemlere uygun zm yollar retme becerilerini kazandrr. Problem zmede tmevarm veya tmdengelim yollar izlenebilir. Problem zme yntemi, aratrma-inceleme yoluyla retim stratejisi iinde yer alr. Problem zme Yntemini Kullanrken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar rencinin ihtiya duyaca uygun ara ve gereler salanmaldr. zm istenen problem, konunun amalarna uygun olmal, n bilgilerle zlemeyecek nitelikte ve karmaklkta olmal, ok sayda zm yollar iermelidir. Problemler, mmknse rencilerin kendi yaantlarndan ve gerek hayattan seilmi olmal ve zm onlar iin bir anlam ifade etmelidir. retmen, gerektiinde rencilere rehberlik yapmal ve zme ulamalarn kolaylatracak tarzda yol gstermelidir. Bununla birlikte, retmen problemin zm srecinde dorudan mdahale etmemelidir.

Problem zme yntemi ile rnek olay incelemesi yntemi arasndaki farklar nelerdir? Karlatrarak bulunuz

Gsterip Yaptrma Yntemi

Gsterip yaptrma, bilgi kazandrmak, ilgi uyandrmak, gze ve kulaa ayn anda hitap etmek suretiyle iin nasl yapldn gstermek iin bavurulan bir retim yntemidir. Bir iin, hareketin veya davrann en uygun biimde ve ustaca nasl yaplabileceini gstermesi bakmndan nemli bir retim yntemidir. Gsteri veya demonstrasyon yntemi olarak da anlan bu yntem, bir yetenei, ortaya koymaktan veya bir eyin nasl yaplacann srelerini gstermekten te, onun ilkelerini de ortaya koyar. (Bilen 2002). Daha ok psiko-motor davranlarn retiminde kullanlmakla birlikte, grg kurallarnn ve pek ok din pratiin retiminde etkilidir. Namazn nasl klnaca, haccn nasl yaplaca, Kurann en gzel ekilde nasl okunaca vs. gibi pek ok konunun retiminde bavurulabilecek bir yntemdir.

80

Bu yntemin uygulanmasnda, rnek uygulama retmen tarafndan gsterilerek yaplr, gerekli yerlerde durularak baz hususlar aklanr, dikkat edilmesi gereken noktalar hatrlatlr. Uygulamaya gemeden nce gerekirse retmen tarafndan bir ka tekrar yaplr ve daha sonra rencilerden benzer ekilde yapmalar istenir. Gsteri ii, retim konusu yaplan davran ustaca sergileyebilen bir renciye de yaptrlabilir. Ayrca, grsel retim teknolojilerinden de yararlanmak mmkndr. nemli olan, davrann nasl yaplacann hem gze, hem de kulaa hitap edecek tarzda gsteriminin yaplmasdr. Gsterip Yaptrma Yntemi Kullanlrken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Gsteri iin nceden hazrlk yaplmal, gerekli donanm ve materyaller kullanma uygun hale getirilmelidir. retmen, uygulamann tm sreleri hakknda tereddde meydan vermeyecek ekilde bilgi sahibi olmaldr. Gsteri, herkesin rahatlkla grebilecei ve duyabilecei bir ortamda yaplmaldr. Gsterinin ardndan rencilerin uygulama aamasnda ortaya kan eksiklikler uygun bir ekilde annda dzeltilmelidir. Gsteri ok hzl veya ok yava olmamal, rencilerin temel ilkeleri kavrayabilecekleri bir hzda olmaldr. Gsteri uzun ve karmak ise, uygun aralklarla blmlenmeli, bir ksmnn retimi yaptrldktan sonra kalan ksma geilmelidir. Her renciye istenilen davran kazanmas iin yeterli zaman ve tekrar yapma imkan tannmaldr.

Gsterip yaptrma yntemi, yukarda verilen rneklerin dnda hangi konularn retiminde kullanlabilir? rnek veriniz.

Gzlem Gezisi Yntemi

Gzlem gezisi yntemi, bir dersin zel veya genel amalarn gerekletirmek zere, nceden hazrlanan bir plan erevesinde belli olaylarn, nesnelerin ve durumlarn, gerek mahallinde izlenmesi, gzlenmesi ve incelenmesine ynelik retim amal faaliyetlerdir. Gzlem yoluyla renciler, olaylar, nesneleri gerek biimiyle grmeyi renir, dorudan tecrbe edinir ve iinde yaadklar evreyi daha iyi renirler. Gzlem gezisi yoluyla elde edilen bilgiler daha anlaml ve kalc olur. renilen bilgiler gerek hayatla ilikilendirilir. Dier pek ok alanda olduu gibi, din eitimi ve retimi alannda da gzlem gezisi ynteminin etkin bir ekilde kullanlaca konular vardr. ocuk, iinde yaad evreni tanmadan, kendisini Yaratan gerei gibi tanyamaz ve bilemez. Yetikinler iin de durum ok farkl deildir. nsanlar Allah Telnn varln, birliini, kudretini, merhametini ve efkatini ancak

81

yaratt canl ve cansz varlklar hakknda bilgi sahibi olmakla anlayabilir. Bu yzden Kuran- Kerimde ska insanlarn evresindeki varlklar gzlemesi, ibret alacak ve ders karacak ekilde onlara dikkatle bakmas istenir. Bir ka rnek vermemiz gerekirse; (nsanlar) devenin nasl yaratldna, bakmazlar m? Ge bakmyorlar m nasl ykseltilmi? Dalarn nasl dikildiine, bakmazlar m? Yeryznn nasl yayldna bir bakmazlar m? (iye 88/17-20). phesiz ki, gklerin ve yerin yaratlnda, gece ile gndzn birbiri ardnca geliinde, insanlarn faydasna olan eyleri denizde tayp giden gemilerde, Allah'n gkten suyu indirip onunla, lm olan topra dirilterek zerine her eit canly yaymasnda, rzgrlarn bir dzen iinde ynden yne evrilmesinde, gk ve yer arasnda emre hazr bekleyen bulutlarda, akln ileten bir topluluk iin (Allahn varl ve birliine dair) deliller vardr. (Bakara 2/164). (Resulm!) De ki: Yeryznde dolan da yaratln nasl baladna bir bakn. leride Allah teki olumaya da vcut verecektir. Allah, her eye Kadr'dir. (Ankebut 29/20). Bir iek, bir bcek, bir aa veya ta, Fen Bilgisi dersinde bir ynden ele alp incelenirken, din eitimi ve retiminde de baka bir ynden retim konusu yaplacaktr. Ayrca pek ok tabiat olay, uzay, gne, ay ve evrenle ilgili gzlemler de dorudan veya dolayl olarak din eitimi asndan nem arz eder. Gzlem konular, phesiz ocuun yakn evresinden uzaa doru, basitten karmaa, kolaydan zora doru bir seyir takip etmeli, her yntemde olduu gibi bunda da gzlemcilerin geliim ve anlay seviyelerine uygunluuna dikkat edilmelidir. lkretim ve orta retim dzeyinde din eitimi ve retiminde gzlem gezisi yaplabilecek yerler, ilk bata mabetler, yani mescitler, camiler, kiliseler, havralar olmak zere, ktphaneler, din-tarihi mirasn kalntlar ve gstergeleri durumundaki yaplar, emeler, hanlar, kervansaraylar olabilir. Ayrca, yardmlama ve dayanma kurumlar, a evleri, huzur evleri, ocuk esirgeme kurumlar, hastaneler ve daha birok yer, gzlem gezisi yntemi kullanlarak retim konusu yaplabilecek yerlerdir. Gzlem gezisi, konunun zellii, gzlem yerinin durumu ve artlar dikkate alnarak bireysel, kk grup veya byk gruplarla gerekletirilebilir. Gzlem Gezisi Yntemini Kullanrken Dikkat Edilecek Hususlar retmenler, yaplacak gzlemle ilgili n aratrmalar yapmal, gezilecek yerle ilgili tam bilgi sahibi olmaldrlar. Geziden nce ayrntl bir gezi-gzlem pln yaplmaldr. Gzlem plnnda; gzlem tarihi ve sresi, gzlem yeri, gzlemin amac, neyin veya nelerin gzlenecei, hangi vasta ile gidilip-gelinecei, gzleme kimlerin katlaca ve gzlemin nasl yaplaca gibi hususlar ak bir ekilde yer almas gerekir. Gezi-gzlem plan hakknda renciler gezi ncesi ayrntl bilgi verilmelidir.

82

Eer gzlem gezisinin ocuklarla yaplmas planlanyorsa, velilerden mutlaka izin alnmal; bir kuruma bal olarak gerekletiriliyorsa kurum yetkilisinin bilgisi ve izni dahilinde gerekletirilmesine nem verilmelidir. Ayrca gezi-gzlem yaplacak yer, eer izin almay gerektiren bir kurum veya kurulu ise, nceden bavuru yaplp randevu alnmal, gerekli onay ktktan sonra planlama yaplmaldr. Gezi sonras, gzlem konular ile ilgili bir deerlendirme yaplmaldr.

rnek Olay ncelemesi Yntemi

rnek olay incelemesi yntemi, bir olay ya da sorunu yazl veya szl, grsel veya iitsel aralarla rencilerin dikkatine sunarak, sz konusu olay hakknda deerlendirme yapma, neden-sonu ilikisi kurma ve zm nerileri sunmaya dayal bir retim yntemidir. Bu yntemin amac, rnek bir olay zerinde somut hale getirilen bir mesele hakknda rencileri dndrmek suretiyle, empati yapma, alternatifleri dnme, analiz etme, problem zme, seme ve karar verme becerilerini gelitirmektir. rnek olay incelemesi yntemi, rencilerin, gerek hayatta karlaabilecekleri bir sorunu temsil olarak snf ortamna getirerek inceleme ve zme kavuturma imkn verir. renci merkezli bir yntem
olduundan rencilerin katlm yksektir.

Kuran- Kerimdeki kssalardan bir blm, peygamberlerin, sahabenin ve slm byklerinin hayatlarndan bir kesit, gemite yaanm bir hadise, ahlk ikilem ieren bir hikaye ya da masal, gnlk gazetelere, televizyon haberlerine konu olan bir olay, din eitimi ve retiminde incelenecek rnek olay konusu olabilir. rnek Olay ncelemesi Yntemini Kullanrken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar rnek olayn seiminde; retim konusunun hedeflerine uygunluuna, rencilerin ilgi, ihtiya ve yaantlaryla ilikili olmasna, ak, sade ve anlalr olmasna dikkat edilmelidir. rencilerin, dersin amalarna uygun bir ekilde dnmeleri ve zm retebilmeleri iin, rnek olayda yer alan karakterler hakknda sorulacak sorular nceden dnlmelidir. Baka bir deyile, olayn istenilen ynde tartlmasn salayacak kilit sorular hazrlanmaldr. rnek olaydaki sorunlar farkl alardan grebilmeleri iin olayn her bir kahraman ile empati yapmalarna imkan verecek sorular sorulmal, sorunu daha derinden fark etmelerine yardm edilmelidir. rencilerin yanl zmlemelere gitmeleri nlenmelidir. Bu yntemle birlikte, yeri geldiinde dier yntemlerin de uygulanmasna zen gsterilmelidir.

83

Tartma sonunda ortaya kan ilke ve sonular ile en ok gr birliine varlan dnceler belirlenip bir yere kaydedilmeli, rnek olayda elde edilen sonulardan ve deneyimlerden kurumlardaki almalarda ne ekilde yararlanlaca deerlendirilmelidir.

rnek olay incelemesi yntemi hakknda ayrntl bilgi iin Mehmet Zeki Aydnn, Ahlk retiminde rnek Olay ncelemesi adl eserini inceleyiniz.

zet
Din retiminin ilkelerini tanmlayabilmek. nsanlar, gerek doutan getirdii kabiliyetler ve gerekse yaam iinde zamanla oluan baz zellikleri itibariyle birbirinden ayrlrlar. Her bir birey, bedensel, zihinsel, duygusal, toplumsal ve daha birok zellikleri bakmndan kendine zg zellikler tar. Bireylerin bu farkl zelliklerinin din eitimi ve retiminde dikkate alnmas gerekir. Eitimde bireyin, tm kabiliyetlerinin dengeli bir ekilde geliimine ve eitimine dikkat edilmeli, birini nemseyip dieri gz ard edilmemelidir. Din eitimi ve retiminde din dnce, din duygu ve din hareketlerimizin bir btn olarak geliimine dikkat edilmelidir. Eitimde bir mesajn, muhatap tarafndan eksiksiz anlalabilmesi iin ak bir ekilde ifade edilmesi gerekir. Muhatabn geliim ve anlay seviyesini dikkate alarak verilmek istenen mesajn, ak, anlalr ve net bir ekilde iletilmesi gerekir. retim stratejilerini ayrt edebilmek ve aklayabilmek. Aklayc, yorumlayc bir yaklamla kavram ve genellemelerin retildii, konunun retmen tarafndan renmeye en uygun ekilde organize edilerek sunulduu, retmen-renci arasnda youn bir etkileimin yaand retim stratejisi sunu yoluyla retim stratejisidir. rencinin, kendi etkinlikleri ve gzlemlerine dayal olarak bir yargya varmasnn tevik edildii, bununla birlikte baary artrmak iin retmenin ynlendirici rolne ihtiya duyulan, rencinin, kendisine sunulan rneklerden yola karak, retmenin rehberliinde kavramlara ve genellemelere kendisi ulat retim stratejisi, bulu yoluyla retim stratejisidir. rencinin bir problem durumu ile kar karya getirilerek zmeleri iin harekete gemelerini, aratrma ve inceleme yoluyla sonuca ulamalarn amalayan retim stratejisi ise, aratrma-inceleme yoluyla retim stratejisidir. Aratrma inceleme sreci, problemi tanmlama, problemin zm iin denenceler gelitirme, bu denencelerin dorulamak iin veri toplama ve bu verileri deerlendirerek sonuca ulama aamalarndan oluur. retim stratejileri ile retim yntemlerini ilikilendirebilmek. Sunu yoluyla retim stratejisi tercih edildiinde, anlatm yntemi veya gsterip yaptrma yntemi kullanlabilir. Bulu yoluyla retim stratejisinde, soru-cevap, rnek olay incelemesi, problem zme, grup almas ve tartma yntemlerinden biri veya bir ka kullanlabilir. Aratrma inceleme yoluyla retim stratejisinde ise, soru-cevap, grup almas ve tartma problem zme, rnek olay incelemesi ve gzlem gezisi yntemleri kullanlabilir.

84

Din eitimi ve retiminde kullanlan belli bal retim yntemlerini ayrt edebilmek ve aklayabilmek. Anlatm, konular bir sraya ve dzene gre anlatma ve aklama metodudur. Szl anlatma dayal birok dersin retiminde kullanlr. Soru-cevap, retmenin, rencilere bir konu ile ilgili sorular sormas ve bu sorulara ald cevaplardan yeni sorular reterek soru-cevap sreci iinde rencinin konuyu kavramasn salamaya dayal bir yntemdir. Grup almas ve tartma metodu, en az -alt veya daha fazla rencinin bir araya gelmesi bir konuyu incelemesi, bir sorun zerinde konumas ve zm retmesi almasdr. Problem zme, rencinin; bir problemle kar karya getirilerek, zm yollar hakknda dnmesi ve hipotezler retmesi, zme ulaabilmesi iin veri toplayarak belli bir dzen iinde organize etmesi, sonuca ulamas ve sonular test etmesi aamalarn ieren, bir yntemdir. Gsterip yaptrma, bir iin, hareketin veya davrann en uygun biimde ve ustaca nasl yaplabileceini gsteren bir retim yntemidir. Gzlem gezisi, belli olaylarn, nesnelerin ve durumlarn, gerek mahallinde izlenmesi, gzlenmesi ve incelenmesine ynelik retim amal faaliyetlerdir. rnek olay incelemesi, bir olay ya da sorunu yazl veya szl, grsel veya iitsel aralarla rencilerin dikkatine sunarak, sz konusu olay hakknda deerlendirme yapma, neden-sonu ilikisi kurma ve zm nerileri sunmaya dayal bir retim yntemidir. Din eitimi ve retiminde hangi durumlarda hangi yntemin seilmesi gerektiini saptayabilmek. Dersin ierii ve konunun zellii; rencilerin geliim dzeyleri, ya, cinsiyet, sosyo-kltrel farkllklar, ilgileri, ihtiyalar; retmenin kiilik zellikleri, yntemleri kullanma yatknl, ald eitim, iinde yetitii aile ve sosyo-ekonomik evre; dersin retimi iin gerekli zaman, mali harcamalar, fiziksel meknn zellikleri, retim ynteminin seiminde etkili olur. Btn bu faktrlerin her biri gz nnde bulundurularak retim yntemlerini belirlemek gerekir.

Kendimizi Snayalm
1. Her eyin, bir baka eyle ilikili ve balantl olduu dncesinden kaynaklanan ve rencinin bedensel, zihinsel, duygusal, ahlk vb. tm ynleriyle ele alnmasn gerektiren din retimi ilkesi aadakilerden hangisidir? a. Amaca dnklk b. Bireysellik c. Btnlk d. Ekonomiklik

e. Yakndan uzaa ilkesi

2. Birok kavram arasnda iliki kurulmas gerektii ve kavramlar ile ilgili yeterli bilgiye sahip olunmad durumlarda ilk akla gelebilecek retim stratejisi aadakilerden hangisidir? a. Sunu yoluyla retim stratejisi b. Bulu yoluyla retim stratejisi

85

c. Keif yoluyla retim stratejisi d. Aratrma inceleme yoluyla retim stratejisi e. Takrir yoluyla retim stratejisi

3. Aadakilerden hangisi sunu yoluyla retim stratejisinde bavurulabilecek retim yntemlerinden biri deildir? a. Anlatm b. Takrir c. Soru-cevap d. Problem zme e. Gsterip yaptrma

4. Bir sorun zerinde konuulmas ve zm retilmesi almasdr. ok ynl bir etkileim sz konusudur. Dnmeyi, konumay, soru sormay, cevaplamay, eletirmeyi, eletirilere katlanmay, eksiklerini fark edip tamamlamay, bakalarnn fikirlerine saygl olmay ve ho grl davranmay retir. rencilerde aidiyet duygusunun, liderlik ve yneticilik kabiliyetinin gelimesine yardmc olur. renci merkezli bir yntem olduu iin rencilerin derse motivasyonunu artrr. rencilerin konuma ve sorun zme yeteneklerini gelitirir. Yukardaki ifade, aadaki retim yntemlerinden hangisini en iyi ekilde tanmlar? a. Anlatm yntemi b. Grup almas ve tartma yntemi c. Gsterip yaptrma yntemi d. rnek olay incelemesi yntemi e. Gzlem gezisi yntemi

5. Daha ok psiko-motor davranlarn retiminde kullanlmakla birlikte, grg kurallarnn ve pek ok din pratiin retiminde etkili olan, namazn nasl klnaca, haccn nasl yaplaca, Kurann en gzel ekilde nasl okunaca vb. gibi konularn retiminde ncelikle bavurulabilecek retim yntemi aadakilerden hangisidir? a. rnek olay incelemesi yntemi b. Problem zme yntemi c. Soru-cevap yntemi d. Grup almas ve tartma yntemi e. Gsterip yaptrma yntemi

86

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. a 3. d 4. b 5. e Yantnz doru deilse, Din Eitimi ve retiminde lkeler konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, retim Stratejileri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, retim Stratejilerinin Yntemleri ile likisini gsteren ema 1i inceleyiniz. retim

Yantnz doru deilse, Grup almas ve Tartma Yntemi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Gsterip Yaptrma Yntemi konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Kuran- Kerimin apak bir kitap olduunu belirten dier ayetler: Hicr 15/1; uara 26/2; Kasas 28/2; Hac 22/16; Duhan 44/2-3; Zariyat 51/50-51. Peygamberlerin apak birer uyarc olduklarn belirten dier ayetler: Hicr 15/ 89; Hac 22/49; uara 26/115; Ankebut 29/50; Mlk 67/26. Sra Sizde 2 Her iki retim stratejisinde de retmen ve renci arasnda etkileim sz konusudur. Her ikisi de rencinin renme srecine aktif olarak katlmn gerektirir. Her iki yaklam da bilisel bir nitelik tar ve anlaml renmenin oluturulmasn savunur. Sra Sizde 3 (1) Sunu yoluyla retim stratejisi, anlatm yntemi kullanlarak (2) Bulu yoluyla retim stratejisi, soru-cevap yntemi, (3) Aratrma-inceleme yoluyla retim stratejisi, soru-cevap yntemi ve gzlem gezisi yntemi kullanlarak anlatlabilir. Sra Sizde 4 Her ikisi de bir olay, bir problemi zmeye ynelik retim yntemi olmakla birlikte, problem zme ynteminin sreleri rnek olay incelemesi ynteminden farkldr. Problem zme ynteminde, bilimsel aratrma yntemlerinde izlenen sreler takip edilir. Yani, problemi fark etme ve tanmlama, hipotez gelitirme, veri toplama, sonuca ulama ve sonular deerlendirme. rnek olay incelemesi ynteminde ise, olayn kahramanlarnn yapp ettikleri, tutum ve davranlar zerine konuulur. rencilerin, olayn kahramanlar ile empati yaparak durumu deerlendirmeleri istenir.

87

Sra Sizde 5 (1) Abdestin nasl alnacan, (2) Cuma hutbesinin nasl okunacan, (3) Kurbann nasl kesileceini retirken gsterip yaptrma yntemi kullanlabilir.

Yararlanlan Kaynaklar
Akyrek, S. (2009), Din retimi: Model Strateji Yntem ve Teknikler, Ankara. Aydn, M.Z. (2009), Din retiminde Yntemler, Ankara. Bilen, M. (2002), Plandan Uygulamaya retim, Ankara. kbal, M. (1964), slmda Din Tefekkrn Yeniden Teekkl, ev. Sofi Huri, stanbul. cal, M. (2001), Din Eitimi ve retiminde Metotlar, Ankara. Doan, R.-Tosun, C. (2002), lkretim 4. ve 5. Snflar in Din Kltr ve Ahlk Bilgisi retimi, Ankara. Kkahmet, L. (1998), retim lke ve Yntemleri, 9. bs., stanbul. Senemolu, N. (2005), Geliim, renme ve retim, Ankara. Snmez, V. (1991), Program Gelitirmede retmen Elkitab, 3.bs., Ankara.

88

 89

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; ocukluk dnemi din eitiminin belli bal zelliklerini sralayabilecek, Genlik dnemi din eitiminin belli bal zelliklerini aklayabilecek, lk yetikinlik dnemi din eitiminin belli bal zelliklerini aklayabilecek, Son yetikinlik dnemi din eitiminin belli bal zelliklerini sralayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
lk ocukluk dnemi din eitimi Son ocukluk dnemi din eitimi Genlik dnemi din eitimi Yetikinlik dnemi din eitimi

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Din Psikolojisi isimli kitabnzn Dindarln Geliimi konusunu inceleyiniz. ocukluk veya genlik yllarnzda ailede ve okulda din eitiminiz asndan sizi olumlu ya da olumsuz ynde etkileyen mutlu veya mutsuz eden yaantlarnz oldu mu? Hatrlamaya alnz.

90

ocukluk, Genlik ve Yetikinlik Dnemi Din Eitimi

GR
nsan, bakma ve korunmaya muhta bir varlk olarak dnyaya gelir. Hayatn tm sorumluluklarn yklenebilecek, din ve dnyev grevler stlenebilecek bir aa gelinceye kadar en yakndan balamak zere evresinin etkisi, destei ve eitimi ile geliir ve olgunlar. Yaratl itibariyle, zaman zaman hatrlatmalara, uyarlara, bilgi ve bilin tazelemeye ihtiya duyan bir varlk olarak insan, genlik ve yetikinlik dneminde de dorudan veya dolayl olarak eitime gereksinim hisseder. Bu yzden, beikten mezara kadar ilim talep ediniz sz Mslmanlarca yzyllardr nemsenen ve titizlikle uyulan bir tavsiye olmutur. nsann eitime en ok ihtiya hissettii alanlarn banda, var olmann, ncesi ve sonras da dahil, btn boyutlaryla ilgilenen din alannn geldiini sylemek rahatlkla mmkndr. Kendini fark etmeye balad kk yalardan itibaren insan, varlklarn ve olaylarn mahiyetini, neden? ve niin?lerini aratrmaya, olup bitenlere bir anlam vermeye alr. Bu anlam aray onu, niha olarak kutsal ile buluturur. Eitim tarihi asndan bakldnda, Smer, Msr, Babil ve Asur gibi eski alarda kurulmu devletlerde, tapnaklarn ounun birer okul haline getirildiini gsteren izler vardr. lk formal eitimin din kurumlarda balam olmas da anlamldr. Hatta, son bir ka asr istisna edilirse, doum ile lm arasnda hayat, tmyle din bir anlama sahip ve eitim kurumlar da bir ekilde dinle ilikili idi. Genel olarak din eitimi ise, dier eitim konularnn ve kurumlarnn tamamen dnda ve onlardan ayr bir faaliyet deildi. Gnmzde ise, modern ala birlikte gelen yaam felsefesi, dnya gr, aile ve toplum dzeni, hayat daha paral ve kategorik anlama ve biimlendirmeye dnk bir abay da beraberinde getirmitir. Dinin, yaygn olarak yaanarak deil de retim yoluyla aktarlmas sz konusu olmutur. Bunun bir neticesi olarak, din eitimi ayr bir ura alan haline gelmi, geliim dnemlerine gre din eitiminin ilkesel ve metodik artlarn ortaya koymutur. Bu blmde ocukluk, genlik ve yetikinlik dnemi din eitiminin esaslar hakknda bilgiler verilecektir.

91

OCUKLUK DNEM DN ETM

Hz. Peygamber, Her ocuk ftrat zere doar. Sonra anne babas onu ya Yahudi, ya Hristiyan, ya da Mecusi yapar. Eer anne babas Mslman iseler, ocuk da Mslman olur. (Mslim, Kader, 22, 25) buyurarak insann belli bir din geliim potansiyeli ile dnyaya geldiini, daha sonradan evrenin etkisiyle farkl din inanlara yneldiini ifade etmitir. Sz konusu hadisin eitli varyantlarndan ve devamnda verilen rnekten de anlalaca gibi, insann din geliimi iin gerekli z anlamndaki ftrat hali, ocuk konumaya balayncaya kadar devam eder. Bu da yaklak 2 ya civardr. ocuun konumaya balad dnem, ayn zamanda konuulanlar anlad, evre ile etkileime girdii, geliim basamaklarnn henz banda olmasndan dolay daha ok etkilenen taraf olduu bir dnemdir. Bu yzden, daha nceki yalarda ocuun salkl geliimi iin alnan tedbirlerin tesinde, tatbiki olarak eitimin balad ya, ocuun konumaya balad dnemdir. ocuun din geliim zelliklerini dikkate alarak ocukluk dnemi din eitimini, ilk ocukluk ve son ocukluk dnemi din eitimi olmak zere iki balk altnda inceleyeceiz.
ocuun eitiminde tedbir ve tatbik evreler hakknda geni bilgi iin brahim Canann, Hz. Peygamberin Snnetinde Terbiye isimli eserinin ikinci blmn inceleyiniz.

lk ocukluk Dnemi Din Eitimi

Genellikle 2-6 yalar aras ilk ocukluk dnemi olarak kabul edilir. Yrme ve konuma gibi zgrlk ve g duygusu veren baarlarn yaand 2. ya, ocuk iin deta bir mutluluk adr. evresindeki her ey, artk onun ilgisini eker, merakn uyandrr. Bu ada en ok kullanlan szlerden biri grmek istemek olur. Yaklak 2,5-3 yalarnda ocuklar din sorularla ilgilenmeye balar. 4-5 yalarna doru bu ilgi dorua ular. Bazen, yetikinlerin cevap vermekte zorlandklar sorular sorarlar. lk ocuklukta, yaanlan dnyaya olan ilgi ve bu dnyann srlarn merak duygusu olduka gldr. ocuk, nereden ve nasl geldiini dnr ve sorar. Kendi varoluuna dair bilgi sahibi olmak ocukta adeta vazgeilmez bir duygudur. Bu dnemde Allah, melek, peygamber, cennet, cehennem, eytan kavramlar henz srlarla rtldr; fakat ocuk bunlar zerindeki sr perdesinin kalkmasn iten ie ister ve tatmin edici bir cevap bulamamann rahatszln hisseder. ocukta din bilincin uyanmasnda, her eyden nce ocuun doal geliimi son derece nemlidir. Din geliim, sadece din duygu ve dncenin geliimine bal bir durum deildir; bunlarla birlikte ocuun bedensel, duygusal, dilsel, bilisel ve sosyal geliimleri ocuun din geliiminde dorudan etkili olur. ocuun ailesi ve yakn evresindeki dier yetikinlerin tutumu da ocuklarn din geliiminde ve eitiminde azmsanamayacak bir etkiye sahiptir. Bu yalarda ocuk, aile iinde byklerini taklit ederek byr. Aile bireyleri, kiilik ve karakter bakmndan olgun, tutarl ve dengeli iseler, ocuklarn da kiilik ve karakterleri ayn ekilde tutarl ve dengeli geliir. Ayn ekilde, aile bireylerinin din duygu ve dnceleri, tutum ve davranlar da bu dnemde ocuklar zerinde nemli etkiler brakr. Olumakta olan kiilikleri, byk lde aile bireylerinin yaantlar ve ailede

92

teneffs edilen din atmosferin etkisi altndadr. Bu yalarda ocuun belirgin zelliklerinden birisi, anne babaya benzeme abas ve onlar taklit etme arzusudur. Kz ocuu anne ile bir arada bulunmaktan, onunla i yapmaktan ok holanr ve ona hayrandr. Annesinin houna gidecek ileri yapmaya zen gsterir. Erkek ocuu da babasna veya baba yerine geen birine hayrandr. Onun gznde babasndan daha becerikli, daha akll ve daha gl kimse yoktur. Yrynde, konumasnda babasn, bilinli veya bilinsiz olarak benimsedii belli olur. Ona gre babas en gl insandr; arkadalaryla tarttklarnda, babasna onlar ikyet edecei tehdidinde bulunur ve onun herkesi dvebileceini dnr. ocuk dindarlnn uyanmasnda evre byk bir etkendir. ocuun iinde yaad evre belli bir kltr eidinin zelliklerini yanstr. ocuun dini de bu evre iinde geliecek ve kendine zg rengini alacaktr. Aile, ocuun evresinin merkezini oluturur. ocuun din ve ahlk geliim ve eitiminde annenin birinci derecede rol oynayan kii olduu, genel olarak uzmanlarn gr birlii ettikleri bir husustur. Anne en nemli din ve ahlki zdeleme objesidir. Bir ahlki davrann ocuk tarafndan iselletirilmesi byk lde bir modelle zdeleme yoluyla gerekleir. Din yaantnza en ok etkisi olduunu dndnz kii kimdir? diye sorulduunda yetikinlerin byk bir ksm, annem, babam ya da ailem, eklinde cevap verirler (Ay, 2005). ocukta ahlk ve adalet duygularnn gelimesinde de anne baba tutumlarnn byk etkisi vardr. Bedensel ihtiyalar yannda ocuun sevgi, efkat ve ilgi gibi ruhsal ihtiyalarnn karlanmasnda en etkin rol stlenmi olan annenin disiplin anlay, ocuun vicdannn ekillenmesinde derin izler brakr. Bunun yannda babann disiplin ve otoritesinin, g ve aktivitesinin de ocuun vicdan geliiminde, annenin roln btnleyici bir etkisi bulunmaktadr. Ailede ana-baba tutumlar, ocuun kiilik ve benlik geliimini etkileyen nemli evre faktrlerindendir. Yaplan aratrmalarda, ana-babalarnn tutumlarn demokratik olarak alglayan ocuklarn benlik kavramlar ile otoriter ve ilgisiz olarak alglayan ocuklarn benlik kavramlar arasndaki fark, demokratik ana-babalarn ocuklarnn lehine, deitii grlmektedir. Yani ana-babas demokratik tutuma sahip olan ocuklar daha olumlu ve salkl bir benlik kavram gelitirebilmektedirler. Ailede ilikilerin karlkl sevgi-sayg ve hogr temeline dayand, sorunlarn konuarak ve danarak zmlendii, ocuklara sz hakk tannd, paylama ve ibirlii yannda herkesin uyaca kurallarn belli olduu, ancak bu kurallara uymann baskyla, korkuyla deil, herkesin gnll olarak benimsemesiyle salanmaya alld, aile iinde disiplini salamada amacn sindirmek deil, grev ve sorumluluk duygusu kazandrmak olduu bir aile ocuk iin gven verici, salkl ve demokratik bir ailedir. Bu zellikleri haiz demokratik tutumun benimsendii ailelerde yetien ocuklarn adalet duygularnn daha erken gelitii, ahlki yarg yeteneklerinin daha abuk olgunlat yaplan pek ok aratrma tarafndan tespit edilmitir. ocuk dinle ilgili nemli kavramlar, hkmleri ve davran biimlerini evresinden almaya yeteneklidir ve bunu kabul etmesi tabii bir davrantr. ocuklar, nasl yetikinlerin dillerini nce kelime ve kavramlar halinde almaya kabiliyetli ise, ayn doallkta onlarn dinlerini ve ahlklarn da kabul etmeye yeteneklidirler.

93

Anne baba din prensipleri ocuklara szle anlatmak yerine bizzat yaayarak rnek olmaya zen gstermelidirler. nk ocuklar szden ok davranlardan ve hareketlerden etkilenirler. ocuun dinini renmesi, dilini renmesi kadar tabii olmaldr. Anne baba ne kadar gzel bir Trke konuursa ocuun da konumas ihtimal ki o lde gzel olacaktr. Ayn ekilde, anne baba ne kadar dindar ve gzel ahlkl insanlar olursa, ocuun da hibir zorlanma olmakszn ayn ekilde dindar ve gzel ahlkl bir insan olmas sz konusudur. Denilebilir ki, ocuk eitimi kavram, ocuklar zerinde gerekletirilmesi gerekenlerden ziyade eitimci konumundaki kiilerin kendi zerinde gerekletirilmesi gerekenleri daha ok akla getirmelidir. Yani eitimci ya da bu konumdaki anne-baba, ocuunun nasl bir din ve ahlk ahsiyeti olmasn istiyorsa, nce kendisi yle olmal, ocukta grmek istedikleri olumlu davranlar kendisi sergilemeli, olumsuz davranlardan nce kendisi kanmaldr. Konukun ifade ettii gibi; eitli duygu durumlarnn tecrbe edilerek benlie mal edildii bu dnemde din eitim, zihinsel odaklar yerine daha ziyade duygu dnyasna hitap etmelidir. ocua ar gelmesi kuvvetle muhtemel olan itikad gerekler szel olarak deil, bir yaay ve duyma biimi olarak sunulmaldr. Tabiidir ki bunun yolu da byklerin, zellikle annenin, retmeyi arzu ettii din yaantnn kendi inan ve tavrlarnda zmseyerek yaamasndan gemektedir. (Konuk, 1994, 100). Ksaca okul ncesi dnemde ocuk, din bir atmosferin iinde byklerin hal ve hareketlerini gzlerken onlarn yzlerindeki saygy, bakal ve ciddiyeti fark etmeli ve dinini yaayarak renmelidir. ocuklarn edilmelidir: sorularna verilecek cevaplarda u hususlara dikkat

1. ocuk neyi sormusa ona cevap verilmeli, soru cevaplandrlmadan nce soruyu sordurtan sebepler renilmeye allmaldr. rnein, ocuun yeni bir kardei dnyaya gelmitir. Bu, onun iin annesini kendisiyle paylaacak yeni bir ortak olduu gibi kendisinin eskisi gibi biricik olma ayrcaln elinden alacak davetsiz misafirdir. Byle bir atmosferde ocuk, bu bebek nereden geldi? diye sorduunda, bunu bize Allah verdi eklinde verilecek bir cevap, belki de onun Allah ile arasndaki ilk souk deneyim olacaktr. Zira, ocuun huzurunu bozan, keyfini karan bu olayn paydalar arasnda Allah da yer almaktadr. 4-6 ya dnemi, korkularn kayglarn ve endielerin youn olduu bir dnemdir. ocuun Allah kavramn bu korkularla ilikilendirmemesine dikkat edilmelidir. Henz, ne herhangi bir suun faili, ne de herhangi bir cezann muhatab olacak kadar yetkin ve sorumlu olmayan ocua, Allah bir korku objesi olarak tantmann hi bir anlam ve gerei yoktur.
Korkuya dayal din retiminin olumsuz rnekleri ve ocukta salkl bir Allah tasavvurunun geliimi hakknda bilgi iin Mehmet Emin Ayn, ocuklarmza Allah Nasl Anlatalm isimli eserini okuyunuz.

2. Anne babann cevaplamakta zorland sorularla karlat durumlarda, soruyu cevaplamadan geitirmek, ocuu susturmak, konuyu deitirmek, nasl ifade etmesi gerektiini bilmedii halde cevaplamaya almak gibi tavr taknmalar doru deildir. Bunun yerine ocua aklkla, bu soru gerekten gzel bir soru, fakat cevabn ben de bilmiyorum. Bilen birine soralm veya kitaplardan aratralm diyebilmeli; nasl cevap verilecei tasarlandktan sonra ocukla paylalmaldr.

94

3. ocuun sorduu her soruyu, din retimi iin bir frsat bilerek, dorudan Allah ile ilikili olarak cevaplamak da doru deildir. Bunun yerine, olaylar yakn sebeplerine dikkat ekerek aklamak daha yerinde olacaktr. ocuk, ilk elden deil de, evrendeki her eye ibret gzyle bakmasn renerek, sebep sonu ilikisi kurmaya alarak, sebepler zincirinin niha bir halkas olarak Allah tanmas ve bilmesi daha doru olacaktr. rnein; ocuun yamur nasl yaar?, aalar nasl byr?, insan neden lr eklindeki sorular, Allahn gc, kudreti ve evrendeki hakimiyetini ocua gsterme frsat olarak grlp, yamurlar yadran Allahtr, seni de aalar da byten Allahtr, nk Allah ona o kadar mr vermi eklinde cevaplamak mmkndr. Ancak, bu tr cevaplar, ocuun olaylar zinciri hakknda dnmesini engelleyecek, evrendeki dzen ve intizama dikkat kesilmesine frsat vermeyecek, anlaml, iten ve derin bir Allah inanc gelitirmesi nnde bir engel tekil edebilecektir. Hatta Allahn, kar konulmaz bir gce sahip olmas yannda her eye mdahil olmas, btn istedii her eyi yapabilmesi, ocukta iten ie bir kzgnlk duygusu gelimesine bile neden olabilecektir.
ocuklar ailede sevgi ile ve gven iinde bytlrse, ocuklarn zihinsel geliimi desteklenir ve renme istekleri canl tutulursa, ocuklar gven iinde byr ve hayata olumlu gzlerle bakabilirlerse, ocuklar duygularn iir, mzik, oyun gibi eitli faaliyetler yoluyla ifade edebileceini renir ve bu etkinlikleri kavrama yeteneini gelitirirlerse, ocuklarn hayal gc beslenir ve zenginletirilirse, ocuklar tabiat sevgisi ile byr, tabiatta olanla ilgilenirse, ocuklar evresindeki insanlarla iyi geinmeyi ve onlara sayg duymay renirlerse,

Eer;

Okul ncesi dnem daha sonraki yllarda din kavramlarn anlalabilmesi ve itenlikle yaanan din bir hayat iin temel olabilecektir .

ekil 5.1 : Okul ncesi Dnemde Din Eitimi Kaynak: Seluk, M. (1990). ocuun Eitiminde Dini Motifler, Ankara, s. 93teki emadan esinlenerek hazrlanmtr.

nsann Allah gerei gibi tanmas, ancak Onun yarattklar ve evrende olup biten hadiseler hakknda bilgi sahibi olmakla mmkn olur. O halde ocua Allaha iman retimi yaplrken, nce yarattklar hakknda bilgiler verilmeli, yaratl sreci tantlmal ve niha olarak her eyin yaratcs ve sahibinin O olduu inancn gelitirmesine imkn verilmelidir. Yukardaki rneklerden biri ile konuyu aklamak gerekirse; ocuun yamur nasl

95

yaar ? sorusuna, Gne suyu str, snan su buharlar ve gkyzne kar, oradan yamur olup yeryzne yaar eklinde cevap verilebilir. Eer bu cevap yeterse, ilk aamada daha ileri aamaya gitmenin gerei yoktur. Burada ocua verilmek istenen, ocuu bu gizemli olaylar zincirinden haberdar etmektir. Sonraki aamalarda ocuk, bu olaylar zincirinin gerek failini belki de bizim aka gstermemize gerek kalmadan kendiliinden kefedecektir. Zira, evrendeki her ey Onun varln gsteren iaretlerdir. Din eitimcisinin grevi de ilk olarak Onu deil, Onun varln gsteren iaretleri bilmek ve tantmaktr. Okulncesi dnemin, ileriki yllarda yaanacak olan din hayata bir hazrlk dnemi olduu unutulmamaldr. Gzlem yapmak, yaanlan dnyay gerektii kadar doru, ak bir ekilde tanmak, iyi grebilmek, dokunmak, duymak, dinlemek, olaylar arasnda ba kurmak okul ncesi dnemde kazandrlmas gereken alkanlklar olmaldr. ocuklarn evresindeki eya ve tabiat gzelliklerine kar ilgi ve meraklarn canl tutmak, sevgi ve sempati duymalarn temin etmek, evreden aldklar izlenimleri ve gzlemleri, duygular, tasarmlar ifade etmelerine imkn vermek bu dnemde ncelikli olarak gerekletirilmesi gereken grevler olmaldr. (Seluk, 1990).
Somut dnme aamasnda olduu dikkat alnrsa ilk ocukluk dneminde Allaha iman retiminde zellikle nelere dikkat edilmelidir? Aratrnz.

Son ocukluk Dnemi Din Eitimi

ocuk geliimi ile ilgili eserlerde ortalama olarak 6 ile 11-12 yalar aras Son ocukluk Dnemi olarak tanmlanr. Bilisel geliimleri asndan bu dnemi, orta ocukluk (7-9) ve ileri ocukluk (10-12) olmak zere farkl aama halinde ele almak da mmkndr. Son ocukluk dnemi, ocuun renmeye daha yatkn bir hale geldii bir dnem olmas bakmndan renme a olarak isimlendirilmitir. Hz. Peygamber de bir hadisinde, ocuklarnz 7 yana ulatklarnda onlara namaz retiniz (Ebu Davud, Salat, 25) buyurarak bu dnemi, ibadet retimi iin bir balang an olarak belirlemitir. Din geliimle ilgili yaplan aratrmalara gre, Trkiyede ocuklar 7 yandan itibaren inanla ilgili konularla yakndan ilgilenmekte ve 10-12 yalarndan itibaren de metafizik alana ilikin sorular sormaktadrlar. (Yavuz, 1987; Yldz, 2007). Bu dnem ocuklar, 7 yandakiler dahil, Allaha gven iinde inanrlar. 7-9 yalar arasnda ocuklarn din kavramlar renmeleri ve konuma diline aktarmalar olduka gelimitir. Bu yalar arasnda ocuklarn dua ve namaz gibi ibadetlere kar ilgi ve meraklar 10-12 yalara gre daha canldr. Bununla birlikte 7-9 ya grubundakilerin ilgileri daha duygusal bir karakter arz ederken, 10-12 ya grubundakilerin ilgileri ve din pratikleri yerine getirme istekleri daha bilinli bir hal alr ve inanlar akl kontrolden geirilmeye balanr. lahi dinlerdeki, Tanrya ait mekndan mnezzeh olu, yani Allahn her yerde oluunu ifade eden sfat ilk ocukluk yllarnda anlalamazken, 7 yandan itibaren biraz daha anlalr hale gelir. Bu dnemde ocuklar,

96

grlmedii halde varln ok iyi bildikleri rzgar, hava gibi, Allahn varlna da inanmakta tereddt etmezler. lk ocukluk dneminde eker ve oyuncak istemek iin yaplan egosantrik (ben-merkezci) dualarn yerini, son ocukluk anda, hastalklardan ve felaketlerden korunma, anne-babasnn ve sevdiklerinin sal ve iyilii isteklerini dile getiren dualar alr. Artk, yaplan dualarn, srf ahs istekleri dile getirmenin tesinde Allah ile kendisi arasnda bir ba kurmak gibi nemli bir ilevinin olduu fark edilmeye balanr. Daha nce de ifade edildii gibi, Allahn yarattklarn incelemeden, Onun yaratc sfatn anlatp kavratmak; sevgi ve merhametle davranmann, iyilii ve adaleti uygulamann rneklerini gstermeden, Onun Rahman, Rahm ve dil sfatlarn benimsetmek olduka gtr. Ailede din eitiminin dayand temel, sevgi ve gven duygulardr. ocuun ailede sevgi ve gvene dayal bir atmosfer iinde bymesi onun genlik ve yetikinlik alarnda inanan bir insan olmas, dinini sevmesi, Allah sevmesi ve Ona gven duymasnn n artdr. ocukluk dneminde ailede kendisini kt olan her eyden koruyacak ve ona zarar verecek eylerden uzak tutacak gvenli bir ortamda yaamasn salayacak birilerinin varl hissi, genlikte ve yetikinlikte, onu btn ktlklerden koruyacak, darda, zorda kaldnda yardm elini uzatacak, yardm istendiinde mutlaka kendine yardm edecek Yce Yaratcya olan inan ve gven duygusuna dnecektir. Ailede o sevgi ve gveni yaamayan ocuun, bydnde Allaha inanmas, onu sevmesi ve Ona gven duymas da olduka g olacaktr.

GENLK DNEM DN ETM

Ergenlik veya genlik dnemi iin genellikle blu olay balang kabul edilir. Blua erme, genel olarak ocukluktan ergenlie geiin bir iareti olarak grlr. ocukluk dneminin sonlarnda ve ergenlik dneminin balarnda grlen boy artnn genlik dnemine geite nemli bir belirti olduu kabul edilirse, boy art hznn en yksek olduu yalar kzlar iin 11-12, erkekler iin 13-15tir. Bu dnemde, gencin vcudunda, boyunu ve bedensel yapsn deitiren hzl deiiklikler olur. Zihinsel yapsnda ve ilgilerinde gelime grlr; her iki cins de fiziksel ve fizyolojik (hormonal) olarak cinsel gelimelerini tamamlarlar. Bludan sonra kzlar iin 1416, erkekler iin 1517 yalar aras ergenliin ortalar olarak dnlebilir. Bu yalar arasndaki genler bludaki hzl deimeleri ksmen arkada brakrlar ve 16-17 yalarna doru hem yalar hem de okuduklar snf seviyesi itibariyle gelecekleri ile ilgili nemli kararlar almak durumunda kalrlar. 16-17 yalarndan sonra ergenlik dneminin sonlar yaanr. niversite yllarna denk gelen 18-19 yalar, artk gencin kendi kendisiyle ve evresiyle bir denge dneminin yaand yllardr. nsan hayatnn en nemli geliim evrelerinden biri phesiz genlik dnemidir. Birtakm geliim zellikleri itibariyle dier dnemlerden ayrlan genlik a, yava yava grev ve sorumluluklarn stlenildii, yetikinler arasna katlma srecinin yaand ve din adan mkellef olarak kabul edildii bir dnemdir.

97

Geliim psikolojisi asndan insan, bl ile balayan ergenlik dneminde, akl ve kavrama gc bakmndan, sorumluluu kabul edebilecek asgari olgunlua ular. zellikle din ve ahlk geliimi itibariyle ocuk, yaklak on iki yalarnda dini anlamaya ve ona yakn ilgi gstermeye balar. Onun iin bu yalar, psikolojide din uyan veya din geliim a gibi ifadelerle tanmlanmaktadr. ocukta soyut kavramlar anlama kapasitesi de bu yalarda geliip olgunlamaya balar. Bunun yannda olaylar birletirme ve onlar hakknda bir sonuca ulama kabiliyeti ancak, ortalama olarak ocuk 15 zek yan tamamladnda aka grlr. Yine bu yalarda deiik fikirler hakkndaki telkinlere kar koyma kabiliyeti geliir. Ksaca birey bu dnemde, iinde bulunduu fizik, sosyal ve kltrel evresi hakknda bilgi toplamaya, kendi akl ve kavrama gcyle grler gelitirmeye, mevcut gr ve kanaatleri kabul ya da reddetmeye balar. Bu yalar bireyin, bilginin objesi ya da kendisi ile dorudan aktif olarak ilikiye girdii bir dnemdir. Geliim dnemleri iinde ergenlik, belki en kesin entelektel ve moral etkilerin yaand adr. Ergenlik dnemi, deta entelektel bir aln yaand ve din alannn da bundan nasibini ald yllardr. Bu yzden genlik dneminde din ve ahlk konular entelektel ilgi ve merak alanlar bakmndan ilk sralarda yer alr. Gerek anlamda ahlk saylabilecek bir davrann, belli lde bilgi ve hr iradeyi gerektirdii dnldnde ergenlikandan nce tam olarak gelimi ekliyle dindar ve ahlkl olmann mmkn olamayaca sylenebilir. Genlik dnemi, zihinsel ve duygusal geliim zellikleri itibariyle dine ok yakn, dinle ok ilgili ve ilikili bir dnemdir. Bu dnemde gl bir ekilde hissedilen kendini ve hayat tanma ve anlamlandrma arzu ve ihtiyac genci bir ekilde din dnce, din anlay ve din pratiklerle buluturur. Bu buluma kalc da olabilir, gencin hayatna ve davrana etki etmeyecek ekilde snk de kalabilir; ya da gencin din inanlara aykr bir tutum gelitirmesiyle de neticelenebilir. Gencin dine kar olumlu ya da olumsuz tavrn belirlemede aile yaps, anne babann din inanc ve yaants, din pratiklere olan ilgisi veya kar tutumu nemli oranda etkileyici olur. Genlik dnemi, geliim zellikleri itibariyle gencin kimliinin gl bir ekilde ina edildii, benlik araynn gerekletii bir dnemdir. Bu yzden, cevaplanmas hayat derecede nem tayan bir takm sorular, gizli veya ak bir ekilde bu dnemde ortaya kar. Bunlar, ben kimim, neyim, niin varm, neden varm, daha sonra ne olacam? tr sorulardr. Genlik, kendisinden balayarak var olan her eyin sorguland, eski bir deyimle knhne vkf olma duygusunun gl bir ekilde hissedildii bir dnemdir.

Genlik Dnemi Geliim zellikleri ve Din Eitimi

Genlik dneminin en nemli zelliklerinden biri soyut dnmenin balad bir evre olmasdr. Bla yaklaan ocuk, fiziksel zellikleri asndan olduu gibi zihinsel ve duygusal zellikleri asndan da olduka aktif bir dneme girer. Zihin ve dnce hayat gerek derinlik ve gerekse genilik ynnden byk bir kapasite kazanr. Ayrca, soyut dnebilme zellii sayesinde gen din gereini daha doru alglayabilir; Tanr, melek, cin, ahiret vs. gibi soyut kavramlar daha iyi anlayabilir. Bu kabiliyet 11-12 yalarndan itibaren daha belirgin bir ekilde gelimeye balar. Ergenlie yakn yllarda zihin ve dnce hayat her bakmdan byk bir kapasite kazanr. Bu dnemle birlikte balayan soyut dnme kabiliyeti,

98

ergeni farkl varsaymlar zerinde dnmeye gtrr. Bu dnemde duygu hassasiyeti ve kapasitesi de zirveye ular. Bu bakmdan asl anlalan ve kavranlan bir din hayat, 12-13 yalarnda grlmeye balar. Onun iin bu yalar, din uyan ve geliim a olarak kabul edilir. Din uurun uyanyla birlikte, ocukluk dneminde derinine nfuz edilmeden, tam anlamyla kavranlmadan olumu olan din inancn yerini, ergenlikte uurlu bir din inan almaya balar. Ergenlik dneminde gelien sembolik dnebilme kabiliyeti gence, iinde yaanlan gerek dnya ile dorudan ilikili olmayan dncelere imkn verir. Normal zek geliim dzeyindeki ocuklarda Allah tasavvuru, 14-15 yalarna doru maddi ieriini kaybedip ruhan bir nitelik kazanr. nsan, yaklak 1224 yalar arasndaki geliim dnemi boyunca zellikle kendini belli eden iki nemli gce sahip olur: Akl melekeler ve cinsellik duygusu. Bu iki g, gizemli bir ekilde birbiriyle ilikilidir; fakat ayn zamanda birbirine zt zellikler tar. nsan doasnn st ve alt olmak zere iki kutbundaki bu iki g arasnda ergenlik dneminde yaanan gerginlikten, pek ok din, ahlk ve insan zellikler doar. Bu nedenle ergenlik dnemindeki cinsel duygularn, genel olarak insanln, zelde bu duygular youn bir ekilde yaayan gencin stn insan zelliklerini ortaya koyabilmesi iin hayat derecede nemi bulunmaktadr. Eer insanlar cinsel igdlerinden yoksun olsalard, insanlk iin belki de ne ahlktan, ne edebiyattan, ne felsefeden ve ne de sanattan sz etmek mmkn olurdu. Cinsellik duygusu, cinsel hayata imkn veren btn arzular, heyecanlar ve gdleri ifade eder. Bu duygu insan neslinin, kendisiyle aklanabilen en byk varlk nedenidir. Din ve ahlk eitiminde en nemli ve en anlaml olgu, varlk olgusudur. Bu olguyu besleyen her ey ayn derecede anlamldr. Bu nedenle cinsellik duygusu, insann varlk boyutuna gl etkisinden dolay, din ve ahlk eitiminde ilenecek temel duygularn en nemlilerinden biri olma zelliini tar. Genlik dneminde birey, kendisini, ben neyim, kimim, niin varm, yaamn gayesi nedir? trnden sorularn gizli bir etkisi altnda hisseder. nk insan, dnen bir varlktr. Dnmek, onu dier btn varlklardan ayran nemli bir zelliktir. Dnmek, sorgulamaktr, anlamlandrma abasdr. nsan, kendi z varlna ve yaad dnyaya ilikin en ciddi sorgulamay, akl ve duygu cokunluunun yaand genlik dneminde yapar. Modern psikolojide benlik kavramlarnn nemine yaplan vurgu, slm dnce, kltr ve eitim tarihinde kendini bilme kavramyla ifade edilmitir. Kendini bilme, manev temel zerine kurulu btn byk medeniyetler gibi slm kltr ve medeniyetinde de insan eitimi konusunda en nde tutulan hususlardan biri olmutur. nsann madd ve ruh boyutunu dikkate alan kendini bilme eylemi, dier btn varlk lemini doru olarak tanyabilmenin de n koulu saylmtr. slm limleri insan, yaratlmlarn hepsi kendisinde derlenen bir hlasa olarak kabul ettiklerinden, kendini bilen insann dier varlklar da bilebileceini ifade etmilerdir. Benlik duygusu gencin, iinde yaad dnya ile olumlu ilikiler gelitirmesi, insan dzlemde dzenli ve mutlu bir hayat srmesi iin temel bir duygudur. Benlik duygusu, bir taraftan din ve ahlk eitimine imkn veren ftr bir kabiliyet iken, dier taraftan, etki altnda olduu eitim sistemince biimlendirilen ve gelitirilen bir duygudur. slm dini, insann benlik duygusunu, din ve ahlk bir hayat iin esas bir nitelik olarak grr.

99

Hatta insann kendini tanma abas neticesinde madd ve manev boyutuyla kendisi hakknda ulat bilin dzeyi, onun din ya da din d ynelimleri iin tayin edici bir zellik arz eder. Benlik, hem din ve ahlk eitimine imkn veren bir zellik, hem de bu eitim sistemi tarafndan insann ftr nitelikleri erevesinde etkilenen, biimlendirilen bir yapdr. Din ve ahlk eitiminin duygu boyutundaki en nemli grevi, genlik dneminde oluum aamasnda olan benlik kavramn, en olumlusundan en olumsuzuna kadar farkllk ve deiiklik arz eden madd ve fizik zellikler yerine, insan trnde aynleen, sadece ona zg ftr ve manev zellikler temelinde oluturmasn salamaktr. nsann kendini doru bir ekilde tanmas ve anlamas, slmn hedefledii din ve ahlk hayatn zn tekil eder. Kuranda tebliin en etin muhataplar arasnda dikkati eken kesim, bu ynlerden zaaflar olan kiilerdir. Baka bir ifadeyle, Kurann problem edindii ve eitimini hedefledii duygular arasnda benlik duygular ilk srada yer alr. nk benlikle ilgili duygularn iki zt kutupta menf bir geliim gstermesi, bir tarafta ar derecede zayf bir benlikle insann kendini inkra srkledii, dier tarafta ise, kendini ycelterek tanrlk iddiasnda bulunduu maraz sonularn ortaya kmasna neden olmaktadr. Genlik dneminde bir ihtiya olarak kendini belli eden bamszlk duygusu, insann kendi potansiyelini kullanma ve kendisi olma imknn hazrlayan bir duygudur. Bamszlk duygusu, evrenin olumlu ve olumsuz balarndan kurtulup, her eyi yeniden dnme ve kendi zgr iradesi ile kendi yaantsn kurma yolunu aar. Bir ihtiya olarak beliren bu duygu, ergenlik ann ayrc bir zelliidir. Bamszlk, gencin kendi zgn yaantsn kurmas ve bir birey olarak var olabilmesi iin zorunlu bir geliim evresidir. Din geliim asndan da byle bir aamann, gerekli hassasiyet gsterilmemesi durumunda ortaya kacak muhtemel sakncalar yannda, pek ok faydas gzden uzak tutulmamaldr. Kuranda en ok yerilen hususlardan biri, kr krne atalarn yolunda gitme davrandr. Kuran, insann davranlarn belirleyen etkilerin, onun uzak ya da yakn evresinden gelmesi yerine, kendi ftr dnsel ve duyusal kabiliyetleri ile yce deerler ve inan esaslar arasnda oluan bir yarg sreci neticesinde ortaya kmasn istemektedir. nk din adan yetkin ve sorumlu bir birey olarak gen, kendi bana karar verme ve davranlarnn olumlu ya da olumsuz sonularn kendisi sahiplenmek durumundadr. Ergenlik dneminde ortaya kan bamszlk ihtiyac yannda gl balanmalar da paradoksal bir ekilde bu dnemde geliirler. Bamszlk ihtiyac, hibir zaman baboluk ve otorite yokluunu gerektiren bir arm yapmamaldr. Genlik dneminde bamszlk duygusu yetkin bir otoritenin gencin kendini ifade edecek davranlara izin ve imkn veren tutumuyla ancak salkl bir yapya kavuur. Srekli yakn bir takip ve youn bir tazyikle genci epeevre kuatan; doru-yanl, sevap-gnah, iyi-kt kalplaryla dar bir alanda skp kalmasna neden olan ve kendine ait bir hareket alan brakmayan otoriteci anlay, gencin bamszlk duygularn olumsuz ynde etkiler. rad olarak davranlarna kendisinin hkmetmesine ve kendi isel yarg srecini altrmasna izin ve imkn vermez. Dinle ilgili sorular ve pheler ergenlik dneminde yaygn olarak grlr. 1418 yalar arasnda imanla ilgili phe, kararszlk ve atmalar ortaya kabilir. Gencin ahs bir din anlayna ulama srecinde geleneksel din kalplar tenkit ve deerlendirmeye tabi tutarken karlaabilecei bir

100

durumdur. Din phe, benliin geliimi, bamszlk duygusu ve ihtiyac, tenkiti dnme, kendini ifade etme aamasndaki gencin geici bir sre yaayabilecei bir tecrbedir. Genlik dnemindeki din phe imann zdd deil, bir unsuru olarak ortaya kar. Bununla birlikte bu sre bazen daha nceden var olan inanlarn reddine kadar giden bir yol izleyebilir. 1718 yalarna doru pheler yava yava yatr. Ergenlik dneminde yaanan bu pheler, ocukluk ve ergenlik dneminde yeterli din eitimi alm genler iin ounlukla din duyguyu saflatrc ve daha uurlu bir dindarla gtrc etkiler yapar. Nitekim Hz. Peygamber (sav)in ashabndan baz kimselerin ona gelerek: Gnllerimizden yle eyler geiyor ki, herhangi birimiz onlar sylemeyi bile byk (bir su veya gnah) sayyoruz. eklinde ifade ettikleri phelerini, Hz. Peygamber, Hakikaten byle bir ey hissettiniz mi? Eer bu doruysa, te ak ak iman budur (Mslim, man 209) diyerek vmektedir.

Genlik Dnemi Din Eitiminin lkeleri

ocukluk dnemi yaantlar ve eitimi, genlik dnemi iin bir temel oluturmaldr. phesiz, din ve ahlk hayatn temeli ocukluk anda atlr. ocukluk dneminde bilinsizce kabul edilen ve ie atlan dnme ekilleri, davranma biimleri ve birtakm davran kalplar, genlik dneminde herhangi bir bocalamaya dmeden ve ok youn aba sarf etmeden benzer ekilde davranmay kolaylatrr. Fakat bireyin, bizzat kendisinin znel bir katlmla din ve ahlk bir davran kendine mal etme sreci genlik dnemi ile balar. Ailenin gen zerindeki etkisi, daha ziyade ocukluk dnemindeki yaantlarn sonular olarak ortaya kar. Bu yzden ailenin, genlik dneminde ocuklarnn sahip olmasn istedii dnce ve deer sistemini, ailede kendileri yaamak ve yaatmak suretiyle kazandrmalar en tabii yoldur. nk ailenin kk yalarda ocuk zerindeki ayrcalkl etkisi, genlik dneminde byk oranda g kaybeder. Bununla birlikte, potansiyel olarak ergen dini zerinde en etkili olan faktrlerin banda yine anne baba gelir. Modern aratrmalar da gstermektedir ki genlik ana girmesiyle birlikte ocuk ailenin etki alanndan uzaklamakta ve kendine yeni bir evre ve yeni zdeim modelleri seer. Fakat bu yeni zdeim modellerinin seiminde, ocukluk dneminde ailede hkim olan deerlerin etkisi devam eder. nk ocuklar genellikle atma ve huzursuzluk kayna olacak arkadatan ziyade, ortak deerleri paylaan arkada model olarak seerler. Genlerin din eitiminde sosyal ortamlarn ve din kurumlarn nemi unutulmamaldr. Bl dnemiyle birlikte gente ortaya kan kendini tanma ve btnleme ihtiyac, beraberinde bakalaryla diyalog eklinde kurulan iletiim ortamnda giderilmeye allr. nk diyalog, iletiimin en yksek dzeyidir ve ancak taraflarn birbirine karlkl deer verdii, sayg duyduu bir iletiim ortam iinde gerekleir. Deiik sebeplerle motive olan din duygu ve dncelerin davranlara dnme aamasnda benzer davran kalplarn ieren rol modelleri, kiiye byk davran kolayl salar ve dolayl olarak eitici bir fonksiyon grr. Ayn eyleri dnen ve birbirine benzer davranlarda bulunan insanlarn bir arada bulunmas, genlere ayr bir g ve gven verir. Bu nedenle genlerin, sahip olduklar her trl

101

potansiyeli gerekletirebilecekleri ve kendilerini ifade edebilecekleri bir arkada evresi ve toplumsal ortam, onlarn din, ahlk ve dier ynlerden salkl geliimleri iin byk nem tar. Sosyal hayatn kurum ve kurallaryla yava yava ekillenmeye balad slmn Medine dneminde, Hz. Peygamberin Mekkeli (Muhacir) ve Medineli Mslmanlar (Ensar) arasnda din temele dayal olarak tesis ettii kardelik messesesi, Asr- Saadetin byle bir diyaloga en st dzeyde imkn salayan en nemli uygulamalarndan biridir. Bilindii zere, slm eitimi ilk balarda cami merkezli olarak balam ve uzun yllar devam etmitir. Mabetler, insann kendini kutsala en yakn hissettii ve sembolik btnlemenin gerekletii, ruh boyutunun inceldii ve etkiye ak bir hale geldii mekanlardr. Bir mzik eseri gibi okunan din dualar ve kutsal kitabn blmleri, iinde ibadet edilen camiin fecri andran yar karanl ve sessizlii ve btn cemaatin birden inler gibi dua okuyuu, gencin comu duygular zerinde byk etkiler yapar. Mabetler, sadece ibadet yerleri olmayp, ayn zamanda din ve ahlk sohbetlerin yapld, din ilimlerin renildii, yaanan hayatla ilgili problemlerin konuulduu ve zmler arand, Mslmanlarn pek ok konuda birbiriyle istiare ettii ve fikir al veriinde bulunduu yerlerdir. Bu nedenle din ve ahlk eitiminde mabedin de ayr bir yeri vardr.
Cami ve mescitlerin nemi hakknda ayrntl bilgi iin, kitabnzn 10. nitesindeki ilgili blm okuyunuz.

slm eitiminde mabedin bireysel yn yannda, Mslmanlar iin zorunlu olan gnlk, haftalk ve yllk kimi ibadetler iin birer toplanma yeri olmalar bakmndan sosyal taraf da bulunmaktadr. Kiinin kendi ailesi dna karak daha geni evreden arkada edinme ihtiyacnda olduu genlik dneminde, benzer inan ve deer sistemine bal topluluu bir araya getiren cami, bu ynde nemli bir fonksiyonu yerine getirir. Genlerle arkada olabilmeli ve onlara arkadaa davranlmaldr. Fransz eitimci J.J. Rousseau, Genlik dneminde arkadaln sesi kadar insan kalbini mteessir ve hassas yapan baka bir kuvvet yoktur, gen kalbine insanln ilk tohumlarn ekecek an, arkadalk hissinin doduu andr, derken, genlik dneminin bu zelliine ve nemine dikkat ekmitir. inde bulunduu gl bamszlk duygular ile yapt her eyi kendi iradesi ve onay ile yapm olmay nemseyen gen, arkadaa yaklama kendini aar, ona kar kendini gvende hisseder; yarglayc ve stten bakan klasik yetikin tutuma kar hissettii tepkici ve korunmac bir tavr taknmaz. Gen, deer verdii kiilerden grd davranlar benimseyerek uygulamaya alr. Yetikinlerin nasihatlerinden ok zdeleme yoluyla bilgi ve tecrbe kazanr. Bir taraftan anne baba etkisinden syrlrken dier taraftan kendine yeni rnekler seer. Bir retmen, bir sporcu, bir sinema yldz, bir din grevlisi, bir yazar, siyasi bir lider ya da tarihi bir ahsiyet onun benzemek istedii kimse olur. Gen, yeni bir kiilik gelitirirken takdir ettii rnek insanlardan kendi benliine yeni eyler katarak kendi kimliini bulmaya alr. Gencin bamszlk duygular desteklenmeli, salkl bir zgrleme sreci yaamasna yardmc olunmaldr. slm anlayta insan, erefli mevkiini akl ve irade sahibi bir varlk olmasndan alr. slm adan insann kendi iradesiyle davranma

102

zgrln elde ederek sorumlu bir varlk olma konumuna ykseldii genlik dneminde, bamszlk duygularnn, kiiyi kendine sahip olacak ve kendini ynetebilecek imkn ve gce kavuturacak ekilde desteklenmesi ve bylelikle gencin insan olgunluunun gelimesine yardmc olunmas gerekir. nk din ve ahlk bir davrann en ncelikli art, bireyin kendi zgr iradesiyle katlmn gerektirir. Ayrca, genlik dneminde uyanan bamszlk duygular, insan snrlayan kendi arzular ve evrenin tesirlerinden kurtarc ve zgrletirici rol oynar. Dolaysyla bamszlk duygular, din eitiminde, insan ruhuna ilemi olumsuz etkilerin ve yanl kabullerin ortadan kaldrlma srecini balatan ve bu sreci kolaylatran bir grev de ifa eder.
Gelimekte olan bamszlk duygular ve zgrleme sreci dikkate alndnda genlik dnemi ibadet eitiminde zellikle dikkat edilmesi gereken hususlar neler olmaldr?

Genlik dnemi din ve ahlk eitiminde din eitimcisinin niin ya da neden trnde sorulara verecei cevaplar ve getirecei aklamalar, gencin entelektel alanda, srasyla bilgi, anlama ve hikmet dzeylerini takip eden bir geliim gstererek derinlik kazanmasna yardmc olmaldr. Genlerin ou, kendilerini inanca ulatran aklc bir yolda yrmeyi severler. Din eitimcisi, genci yetersiz ve yanl akl yrtmelere gtren bilgi yanllarn ve metodik hatalar dzeltmek suretiyle onun entelektel boyutta daha baarl bir sre yaamasna yardmc olmaldr. Genlik dneminde din eitimi, dinin ruhunu ve gencin geliim zelliklerini bilen kiiler tarafndan verilmelidir. Toplumumuzda zaman zaman Yce Yaratcy, bir kaba kuvvet olarak gstererek, gence kendi olma imkn veren bamszlk duygularn bask altna almaya alan ve Ona kar isyan duygularnn ortaya kmasna neden olabilen yanl uygulamalar grlebilmektedir. Bunun yannda btnden kopararak gerek anlamnn tesinde anlk ve gndelik bir disiplin arac olarak kullanlan gnah, cehennem azab gibi korku mefhumlar da gencin zgrce hareket ederek kendi potansiyelini gerekletirmesini olumsuz ynde etkilemekte, kendi hassas tabiatn ve kendini zgrce ifade etme zelliini kaybetmesine neden olabilmektedir. Genleri din ve ahlk bir hayat yaamaya sevk eden etkenler arasnda entelektel yapda olanlarn yannda, duygusal yapda olanlar da mevcuttur. nk genlik dnemi, entelektel ilgi ve merakn yannda duygusal cokunluun da yaand bir dnemdir. Ergenlik dneminde grlen bu youn duygu ve heyecan cokunluu, bir ksm anne babalar ve eitimcileri telalandrsa da, gerekte, eitimi zorlatran bir neden olmak yerine, eitimi mmkn klan, olumlu ynde deiim ve geliimi hzlandran ftr bir zelliin canllk kazandn gsterir. Din ve ahlk eitiminin, bilgiyi artrmak, bireylerin birlikte yaamak iin gerekli olan temel ilke ve deerleri retmek gibi amalarnn yannda, edinilen bilgi ve deerler dorultusunda davranmay salama, din terminoloji ile ifade edilirse, ilmi ile amel etmeyi temin etme noktasnda gerekli motivasyonu oluturmak gibi eyleme dnk amalar da mevcuttur. Eylemi motive eden ise tek bana akl deildir. Din insann, kendisi, bakalar ve Tanrs ile ilikisini ileyen bir olgu olduu gibi, ahlk da bakalarnn varln dikkate almay ve bakalarn da kendi varolu dzeyinde kavramay salayan isel bir mekanizmadr. Bunun iin genlik dnemi din ve ahlk eitiminin temel grevi, insann kendisiyle, dier insanlar, tm canl/cansz varlklar ve btn bunlarn varolu kayna

103

olan Yce Varlk arasndaki ilikileri dzenlemek ve salkl bir zemine oturtmak olmaldr. Gencin dorudan davranlar hedef alnmamaldr. Genlik dneminde dorudan davrann hedef alnmas, delikanlnn gelimekte olan benlik duygularna, bamszlk arzusuna aykr bir eylem, kiiliine bir mdahale olarak alglanabilir. Hlbuki kazandrlmak istenen herhangi bir davrana ynelik bir bilginin, muhatabmzn davrann deitirmeye ynelik kastl bilgi hviyetine brndrmeden objektif bir gereklik olarak sunulmas, insann bilgi-davran btnlyle ilgili ihtiyacnn doal bir sonucu olarak istenen davrann ortaya kmas veya terk edilmesi ihtimalini beraberinde getirecektir. Zaten, eitimcinin grevi de buraya kadar olmaldr. Bundan te bir davran, gencin, duygu, dnce ve davran dnyasn kendi inisiyatifinden kopararak esir almaya kalkmak olur ki bu hem insana sayg, hem din ve hem de etik adan kabul edilemez bir durum olur. Anne babann veya din eitimcisinin, dorudan davrana ynelik mdahale yerine, o davran yerine getirmesini kolaylatracak bilisel ve duyusal destek mekanizmalarn harekete geirmesine yardmc olacak bir tutum ve davran tarzn benimsemesi zellikle genlik dnemi iin en doru yoldur. Ergen ocukla etkili bir iletiim kurulabilmesi iin, onun, kk bir ocuk deil, yetikin bir birey olarak kabul edildiini gsterecek bir konuma tarz ve davran biimi benimsenmelidir. ocuklarnzn blu ana eritiklerini hissettiiniz anda, o zamana kadar kendisine kar kullanm olduunuz konuma tarzn bir daha ele almamak artyla, derhal braknz. Her ne kadar henz mridiniz ise de, artk talebeniz deildir; arkadanzdr, adamdr ve kendisine bundan sonra bu ekilde muamele ediniz diyen Rousseau da genlik dneminin bu yapsna dikkat ekmektedir. Genler tarafndan sorulan sorulara verilecek cevaplarda dikkatli olunmaldr. Daha nce ifade edildii gibi ergenlik dnemi, din phelerin yaand bir dnemdir. Gen, inanyor olsa bile, iinde bulunduu a gerei inanlarna destek arar. Bunu yaparken bazen sanki inanmyormu veya din inanlar nemsemiyormu gibi bir tavr taknabilir, aykr sorular sorabilir. Bu sorulara kar dikkatli ve uyank olunmaldr. Zira, genlik dneminde hibir dnce, fikir ve inan salam ve deimez bir yapya henz kavumu deildir. Dolaysyla sorulara ani ve olumsuz tepkiler verilmemeli, sorunun neden ve ne amala sorulduu iyice kavranmaldr. Bu sorulara kar dikkatli, sabrl, genci ve sorularn nemseyen bir yaklamla ikna edici samimi cevaplar, sahip olunan inanlarn teyidi veya yeni bir inanca kap aralayan yepyeni bir balang olabilir. Genlerle etkili bir din iletiimin kurulabilmesi iin iletiim an altst eden davranlardan ve ifadelerden kesinlikle kanlmaldr. Azarlamak, mahkm etmek, barmak, nutuk ekmek, hkmetmek, emir vermek, uyarmak, eletirmek, terslemek, kzmak, muhatap almamak ve duyarsz davranmak. Bir din eitimcisi, din herhangi bir konuyu genle tartrken, muhatab ne kadar haksz konumda olursa olsun, dorudan onun ahsn hedef alarak bir yarglama ve mahkm etmeye kalkmamaldr.

104

nsan, eref-i mahlkat olarak yaratlmtr; yaratltan getirdii zle benliinde yksek bir deer tar. Bu deer duygusu salkl bir insanda hayatn her aamasnda varln devam ettirir. Bu deer duygusuna ynelik bir ypratma ya da zedeleyici tavr veya saldr mutlaka karlk grr. Bu ayn zamanda insann en temel duygularndan biri olan kendini koruma igdsnn de bir sonucudur. Dolaysyla, insana deerli konumunu hatrlatacak, deer duygularn okayacak yaklamlar, iletiim asndan mspet bir sonu dourur. Genlerin karsnda iyi birer t yerine iyi dinleyici olunmaldr. Genler, karlarnda iyi nutuk eken birini grmek yerine iyi bir dinleyici bulmak isterler. Bykler ou zaman birincisini, yani nutuk ekmeyi ve t vermeyi tercih ederler. nk yllarn kazandrd hayat tecrbesinin onlara rettii ok ey vardr. Gen ise bunlarn oundan henz mahrumdur. Anne baba, byk olmalar ya da dnen retmekle sorumlu bulunmalarndan dolay tadklar grev ve merhamet duygularnn da etkisiyle kendilerini hep nasihat etme makamnda grrler. Aslnda bunda yadrganacak bir taraf yoktur. Yeter ki bu nasihatler sadece kl (sz) ile deil de ayn zamanda hl (davranlar ve yaant) ile olsun. Fakat genleri ou zaman isyann eiine getiren, adeta doktor reetesi gibi tekrarlanan szl nasihatlerdir. Bu dnemde iyi bir dinleyici olmak, hem onlar bir muhatap olarak grdmz ifade eder, hem de anlamamza yardmc olur.
Genlik dnemi din ve ahlk eitimi hakknda daha ayrntl bilgi iin Turgay Gndzn, slm, Genlik ve Din Eitimi isimli eserinin Din ve Ahlk Eitiminin Boyutlar konusunu okuyunuz.

YETKNLK DNEM DN ETM

slm inancna gre bilgi edinmek, erkek veya kadn, her mslmann yerine getirmekle ykml olduu bir grevdir. slmda bilginin sadece toplumun belli bir kesimini ilgilendiren bir yan olduu gibi btn bireyleri ilgilendiren bir yan da vardr. Bilgilerin snflandrmasnda herkesin edinmek zorunda olduu bilgiler farz- ayn bilgiler kategorisinde ele alnr. nsann, bata hem cinsleri olmak zere, tm canl ve cansz varlklar ve Allah Tel ile ilikisini dzenleyen, grev ve sorumluluklarn belirleyen kurallar renmesi bu kategoride ele alnan bilgi trdr. Din adan kiinin bu bilgilere hayat boyu sahip olma zorunluluu, eitimi sadece ocukluk ve genlik dnemine has bir etkinlik olmaktan karm ve beikten mezara kadar hayatn her evresinde ihtiya duyulan bir faaliyet haline getirmitir. Yetikinlik dneminin kendine has birtakm geliim zellikleri vardr. Yetikinler, biyolojik, psikolojik ve sosyal alardan dier ocuklar ve genlerden farkllk arz ettikleri gibi, eitim ve retimin muhatab olmalar bakmndan da farkllk arz ederler. Yetikinlik dneminde etkili ve baarl bir din eitimi yaplabilmesi iin, her eyden nce bu dnemin geliim zelliklerinin bilinmesinde yarar vardr. Yetikinlik dnemi, geliim zellikleri bakmndan ilk yetikinlik, orta yetikinlik ve son yetikinlik (yallk) olmak zere safhada incelenir. Bunlarn her birinin kendine has birtakm hususiyetleri vardr.

105

lk Yetikinlik Dnemi
Gen yetikinlik olarak da isimlendirilen bu dnem 18-22 ile 35-40 yalar arasn kapsar. nsan hayatnn pek ok adan en youn olduu bir dnemdir. Birey, evlenme, i sahibi olma, yuva kurma vb. geleceini etkileyen ve belirleyen nemli kararlar bu dnemde alr. lk yetikinlik, ergenlikte yaanan din phe, kararszlk ve alkantlarn grece durulmaya balad; din hayatta bir dengelenme, yeniden yaplanma, eski inan ve alkanlklar gzden geirip dzenleme ynnde gelimeler yaand bir dnemdir. Bu dnemde yetikin nceki dneme ait olan din inanlardan syrlarak kendi din inan ve anlayn kurmaya balar. Bu ayn zamanda anne babasnn sahip olduu inanlara da mesafeli durulabilecek yalardr. Bu aamada, din ve din yaay ile gen yetikin arasnda ksa sreli bir soukluk yaanabilir. Daha nceden deer verilen baz ibadet biimleri kiinin gznde eski deerini yitirebilir. Nitekim aratrmaclarn tespitlerine gre bu yalarda din pratiklerin yerine getirilme orannda bir d yaanmaktadr. Birtakm din deerler, adet, gelenek ve grenekler ilk yetikinlikte aktarlmaya balanr. Bu yalar ocuk sahibi olma ve ocuk yetitirme grevinin stlenildii, anne baba ile ocuk arasndaki etkileimin en youn biimde yaand yllardr. Bu dnemin balarndaki ksm din ilgisizlik, daha sonraki yllarda evlenip bir aile kurmann ve anne-baba olmann kiiye ykledii sorumluluklarn harekete geirdii din uyaranlarla birlikte ortadan kalmakta ve tekrar dine kar yeniden bir ilgi uyanmaya balamaktadr. Bununla birlikte bu dnemde gen yetikinin, nceki yaantlarnn ya da kurduu yeni hayatn olumsuz etkileriyle din yaaytan tamamen uzaklamas ve dine olduka mesafeli durmas da mmkndr. lk yetikinlik dneminde normal seyrinde devam eden din geliim, dnemin ortalarndan itibaren ruhi yaayta bir derinlik kazanr, bireyin kendisi ve evresiyle hesaplama, hayatn genel bir muhasebesini yapma sreci balar. Dnem boyunca yaanan bu sreler, bir ok sknt ve bunalmlar yannda din bilinte genilemeye yol aar. Kii bu dnemin sonlarnda din gerei derinden kavramaya balayarak kendine mal etmeye ve iselletirmeye ynelir. (Hkelekli, 1993).
Aratrmaclarn tespitlerine gre, ilk yetikinlik dneminde din pratiklerin yerine getirilme orannda bir d yaanmaktadr. Sizce bunun nedeni ne olabilir? Aratrnz.

Orta Yetikinlik Dnemi

Orta yetikinlik dnemi 35-40 ile 55-60 yalar arasn kapsayan, gemiin kiiye salad imknlarn azalmas ve gelecekte karlalacak olan snrlamalarn fark edilmesiyle balayan bir dnemdir. lk yetikinlik dneminin sonlarna doru din bilinte yaanan genileme orta yetikinlik dneminin balarnda tekrar bireyin dine ve din pratiklere olan ilgisini artrr. Bu dnemde din hayatn ve onun insan ynelttii hedeflerin, baz insanlar iin giderek artan bir taleple arzu konusu haline gelir. Birok kii, sradan din hayattan, din arzunun stn olduu davrana doru geliim gstermekte veya geleneksel din hayattan, daha iten tasavvuf bir hayata gei yapmaktadr.

106

nsan hayatnda 40 yan bir dnm noktas olduu kabul edilir. Bu yala birlikte, kii artk mrnn nemli bir ksmn geride braktn ve yaamn snrl olduunu alglamaya balar. Kii artk nndeki zamann ksaldn fark eder ve hayatn kanlmaz olarak lmle son bulaca duygusu kendini hissettirir. ocuklarn evden ayrlmas, aile bireylerinin ve dostlarn kayb, yaknlarn lm, vb. olaylar kiiyi hayatn anlam zerinde dnmeye zorlar. Buna paralel olarak, o gne kadar ki baarlarn, hedeflerini, isteklerini gzden geirir. Bir anlamda hayatn yeni bir muhasebesi yaplr. Bu muhasebe ile birlikte, hayattan beklenenlerle bireyin yaad arasndaki farkn aklna bal olarak kii mitsizliklere ve bunalmlara srklenebilir. Orta ya krizi denen bu srecin atlatlmasnn ardndan birey, kendi benliinin daha derinden farkna varr; baarlar ve baarszlklaryla kendini daha gereki bir ekilde deerlendirir. Btn bu yaanan sre ierisinde insanlar iin din ve din deerler ayr bir nem tar.
lk ve orta yetikinlik dnemi din eitimi hakknda geni bilgi iin Mustafa Kylnn, Yetikinlik Dnemi Din Eitimi adl eserini okuyunuz.

Son Yetikinlik (Yallk) Dnemi

leri yetikinlik olarak da ifade edilen bu dnem 55-60 ve sonraki yllar kapsar. Yaamn ilk dnemlerinde dine ilgi duyan ve din bir yaant iinde hayatn srdren kiiler, genellikle yallk dneminde de bu ilgilerini ve din yaantlarn daha youn bir ekilde devam ettirmektedirler. Fakat yan ilerlemesiyle en st noktaya ulaan din, ergenin zirveye ulaan dininden farkllk gsterir. Genlerin eilim ve kabulleri u veya bu ekilde ani olarak deiiklik gsterebilirken ileri yalarda hem duygular hem de zihin daha yerleik bir hal alr. Son yetikinlik dnemi, biyolojik, fizyolojik ve psikolojik bakmdan ok nemli deiikliklerin yaand bir dnemdir. Yallkta ortaya kan bedensel deiiklikler ve bu yalara zg baz rahatszlklar kiinin bireysel ve sosyal yaamnda kstlamalar oluturur. Kii, eskisi kadar aktif bir yaam sremez. Bu da yaly ciddi bir ekilde etkiler. Geen on yllar iinde nice zor ilerin stesinden gelinmi ve nice baarlara imza atlmtr. imdi ise ok sradan baz ilerde bile yardma ihtiya duyar hale gelmilerdir. Bunlarn yannda, toplumsal stat ve saygnln yitirilmesinin getirdii rol yoksunluu, yalnn kendisini deersiz ve ie yaramaz olarak hissetmesine yol aar. Gerek aile fertleri, gerekse toplum iinde kendini desteksiz grmeye balayan, etrafndakilerin kendisinden uzaklatn dnen kii, artk hayatn kimseye muhta olmadan srdrebilmek iin gelecei ile ilgili bir teminat arayna koyulur. Bu dnemde, din hayatn nemsendii, anne baba ile ocuklar arasndaki ilikilerin dni prensipler dorultusunda kurulmasna zen gsterildii ailelerde, kendilerine bakp hizmet edecek ocuklarn varl yal iin nemli bir destek kayna olur. Bedensel gerileme ve bu dneme zg baz rahatszlklar bir yana, bu dnemde yaanan ayrlk kayplar en ciddi duygusal sarsntlar oluturur. Kendi yatlarnn birer birer teki aleme g etmesi yannda, kimi zaman yaanan evlat, torun, yakn akraba lmleri, yaam koullarnn ve i hayatnn gerektirdii evden ayrlmalar yalda yalnzlk ve soyutlanma duygularn besler. Bu dnemde din inan, hayata tutunabilme ve gelecek

107

endielerini ksmen de olsa bertaraf etme hususunda yal iin nemli bir psikolojik destek salar.
Son yetikinlik (yallk) dnemi din eitimi hakknda geni bilgi iin M. Akif Klavuzun Yallk Dnemi Din Eitimi adl eserini okuyunuz.

Yetikinlik Dnemi Din Eitiminin lkeleri

Problem merkezli bir retim tarz benimsenmelidir. "rendiim bu bilgiyi nasl kullanrm" ya da bu bilgiler benim ne iime yarar sorusu, yetikinler tarafndan sorulan belli bal sorular arasnda yer alr. Yetikinler, rendikleri bilgilerin hemen bir ihtiyac karlamasn nemserler; daha sonralar kullanacaklar bilgilere veya ilgi duymadklar soru ve sorunlara cevap tekil eden bilgilere ou zaman ihtiya hissetmezler. Yetikin bireyin inanla ilgili konularda pheleri ve ilgileri varsa, daha ok inan konularnn; ibadetleri yaparken eksiklik hissettii baz pratik konularda bilgilenme ihtiyac duyuyorsa ibadet konularnn retim konusu yaplmas gerekir. Ksaca, yetikinin hayatnda zm bekleyen bir meselesine cevap bulabilecei bir ders, yetikinin daha ok ilgisini ekecektir. Bu yzden problem merkezli bir retim tarz benimsenmelidir. retim konularnn seiminde, bireysel ilgi ve ihtiyalar yannda toplumsal sorunlar da dikkate alnmaldr. Dini konular, soyut bir anlatm tarznda sunulmak yerine rnekler, hikayelerle daha somut bir hale getirilmelidir. Yalanma dnemindeki bireyler rendikleri bilgilerin ana hatlarn ve bunlardan karlacak sonular daha kolaylkla hatrlayabilirler. Konular, soyut anlatmlar yerine, masal, hikaye, kssa, mesel ve gerek yaam olaylaryla somutlatrlmal, gerek dzlemde olmasa bile hayali olarak renkli ve hareketli bir ierik kazandrlarak verilmeye allmaldr. Kuran- Kerimin de yetikin muhataplara ynelik en etkili hitap tarznn, pek ok ayette yaplan benzetmeler, anlatlan kssalar, verilen meseller olduunu biliyoruz. Yetikin din eitiminde, Kuran- Kerimin bu metodu kullanlmaldr. Yetikinlerin deer ve anlam duygular beslenmelidir. zellikle yallk dneminde din eitiminin desteklemesi ve glendirmesi gereken duygularn banda hayatn anlam dolu olduu duygusu gelir. Modern yaamda anlam yokluunun beraberinde getirdii ykm en ar biimde yallk dneminde hissedilir. nk, kanlmaz olan kayplar ve lm gerei ile bu dnemde daha yakn bir ekilde yz yze gelinir. Yetikinlerin anlam duygular, din inan ve deerlerle beslenmeli hayata daha olumlu bakmalar salanmaldr. retim zaman ve sresi konusunda esnek davranlmaldr. Yetikinlerin, ayn zamanda baka bir ile megul olmalar gz nnde bulundurularak, eitim retim iin, uygun bir zaman dilimi seilmelidir. Bu konuda genel bir eilim yoklamas yaplarak en uygun zaman belirlenebilir. Ayrca, zellikle ileri yalarda renme hz yavaladndan retim temposu yavalatlmal ve konularn retimi daha uzun bir zamana yaylmaldr. Yallk dneminde renme hz, genlere gre ortalama 1/3

108

orannda azalr. Bu yzden retim sresi belirlenirken yetikinlerin bulunduklar ya dzeyi dikkate alnmal ve retim sresine uyumlar hususunda esnek davranlmaldr. Yetikinlerin din etkinliklere katlmlar tevik edilerek, zellikle ileri yalarda toplumsal ilikileri canl tutulmaya allmaldr. ster ky olsun, ister kasaba, ister krsal kesim olsun ister metropol, dinin her yerde sosyal hayata biim veren, onu kucaklayan ve kuatan ayr bir yeri vardr. Bununla birlikte, insanlar aras ilikilerin en aza indii zellikle mega kentlerde, toplu halde gerekletirilen, insanlarla bir arada kutlanan, haftalk, dnemlik, yllk kutsal gnler, geceler ve bayramlar, tarumar olan toplumsal yapy bir nebze olsun derleyip toparlayacak frsat zamanlardr. Mabetler ise bu frsatlarn en verimli bir ekilde deerlendirilip madd ve manev faydaya dnt meknlardr. Bu frsatlardan yararlanmalar iin yetikinler tevik edilmeli, katlmlar glk arz eden ileri yatakilere kolaylklar gsterilmeli ve yardmc olunmaldr. zellikle yal bireylerin, deiime ayak uydurmada zorlandklar gerekesiyle eitim etkinliklerine katlma frsatlar engellenmemeli, aksine motive edilmelidir. Her yan renme hzna uygun davranld srece btn yetikinlerin renme srecine katlmalar ve baarl bir ekilde tamamlamalar mmkndr. zellikle ileri yataki yetikinler, iinde bulunduklar an yetersizlikleri nedeniyle retim d braklmamaldrlar. Yetikinlerin lm bilinci kazanmalarna yardmc olunmaldr. Yalanma dneminin en belirleyici zelliklerinden biri de, lm gereinin pek ok vesile ile ve her an kendini gsterdii, lme yaklam olma korkusunun derinden yaand bir dnem olmasdr. Kontrolsz seyrettii zamanlarda kayg ve depresyona neden olabilecek bu durum, ancak lm bilincinin kazanlmas ile ortadan kaldrlabilir; ya da en azndan hafifletilebilir. Bu adan yalanma dneminde gerekletirilen din eitimi ve kazandrlan lm bilinci, yallarn hayatn son safhasna daha sakin ve daha serinkanl ve daha teslimiyetle girmelerine imkn verir.
nsanlarda lm bilinci, din eitimi asndan, zellikle hayatn hangi evrelerinde ihtiya duyulan din-psikolojik bir duygu durumu ve bilin halidir? Neden? Dnerek bulmaya alnz. lm ve lm bilinci hakknda ayrntl bilgi iin Erol Gkann, lme: lmn ve Geride Kalanlarn Psikolojisi adl eseri inceleyiniz.

zet
ocukluk dnemi din eitiminin belli bal zelliklerini aklayabilmek. ocuklar henz somut dnme aamasndadrlar. Bu yzden melek, cin, eytan, Allah gibi soyut kavramlar anlayamazlar. Bu dnem ocuu pek ok eyi taklit yoluyla renir. ocuun ailesi ve yakn evresindeki dier yetikinlerin tutumlar da ocuklarn din geliiminde ve eitiminde byk bir etkiye sahiptir. Aile, ocuun evresinin merkezini oluturur. ocuun din ve ahlk geliim ve eitiminde anne birinci derecede rol oynar. Bu yzden Anne baba din prensipleri ocuklara szle anlatmak yerine bizzat yaayarak

109

rnek olmaya zen gstermelidirler. ocuklarn evreye olan ilgi ve meraklar canl tutulmal, sorduklar sorular dikkat ve zenle cevaplandrlmaldr. Okulncesi dnem, sonraki yllarda yaanacak dini hayata bir hazrlk dnemidir. Son ocukluk a renmeye daha yatkn, din ilgilerin daha canl ve ibadetlerin daha istekli ve bilinli bir ekilde yaplmaya baland bir dnemdir. Bu dnemin sonlarna doru soyut dnebilme kabiliyeti gelitiinden Allah tasavvurlar daha gelikindir. Genlik dnemi din eitiminin belli bal zelliklerini aklayabilmek. Genlik dneminin soyut dnmenin balad bir evredir. Soyut dnebilme kabiliyeti sayesinde gen din gereini daha doru alglayabilir. Ergenlik dneminde gelien sembolik dnebilme kabiliyeti gence, iinde yaanlan gerek dnya ile dorudan ilikili olmayan dncelere imkn verir. Normal zek geliim dzeyindeki ocuklarda Allah tasavvuru, 14-15 yalarna doru maddi ieriini kaybedip ruhan bir nitelik kazanr. Genlik dneminde birey, kendisini, ben neyim, kimim, niin varm, yaamn gayesi nedir? trnden sorularn gizli bir etkisi altnda hisseder. Genlik dneminde bir ihtiya olarak kendini belli eden bamszlk duygusu, kiiye kendi potansiyelini kullanma ve kendi olma imknn hazrlar. Bu duygu, evrenin olumlu ve olumsuz balarndan kurtulup, her eyi yeniden dnme ve kendi zgr iradesi ile kendi yaantsn kurma yolunu aar. Dinle ilgili sorular ve pheler ergenlik dneminde yaygn olarak grlr. 1418 yalar arasnda imanla ilgili phe, kararszlk ve atmalar ortaya kabilir. 1718 yalarna doru pheler yava yava yatr. Ergenlik dneminde yaanan bu pheler, ocukluk ve ergenlik dneminde yeterli din eitimi alm genler iin ounlukla din duyguyu saflatrc ve daha uurlu bir dindarla gtrc etkiler yapar. lk yetikinlik dnemi din eitiminin belli bal zelliklerini aklayabilmek. lk yetikinlik, ergenlikte yaanan din phe, kararszlk ve alkantlarn grece durulmaya balad; din hayatta bir dengelenme, yeniden yaplanma, eski inan ve alkanlklar gzden geirip dzenleme ynnde gelimeler yaand bir dnemdir. Bu aamada, din ve din yaay ile gen yetikin arasnda ksa sreli bir soukluk yaanabilir. Daha nceden deer verilen baz ibadet biimleri kiinin gznde eski deerini yitirebilir. Birtakm din deerler, adet, gelenek ve grenekler ilk yetikinlikte aktarlmaya balanr. Bu yalar ocuk sahibi olma ve ocuk yetitirme grevinin stlenildii, anne baba ile ocuk arasndaki etkileimin en youn biimde yaand yllardr. lk yetikinlik dneminde normal seyrinde devam eden din geliim, dnemin ortalarndan itibaren ruhi yaayta bir derinlik kazanr, bireyin kendisi ve evresiyle hesaplama, hayatn genel bir muhasebesini yapma sreci balar. Dnem boyunca yaanan bu sreler, birok sknt ve bunalmlar yannda din bilinte genilemeye yol aar. Kii bu dnemin sonlarnda din gerei derinden kavramaya balayarak kendine mal etmeye ve iselletirmeye ynelir. Bu dnemde problem merkezli bir retim tarz benimsenmeli, dersin soyut bir anlatm tarznda sunulmak yerine rnekler, hikayelerle daha somut bir hale getirilmesi salanmal, yetikinlerin deer ve anlam duygular beslenmeli ve retim zaman ve sresi hususunda esnek davranlmaldr. Son yetikinlik dnemi din eitiminin belli bal zelliklerini aklayabilmek. Son yetikinlik dnemi, biyolojik, fizyolojik ve psikolojik bakmdan ok nemli deiikliklerin yaand bir dnemdir. Yaamn ilk dnemlerinde dine ilgi duyan ve din bir yaant iinde hayatn srdren kiiler, genellikle

110

yallk dneminde de bu ilgilerini ve din yaantlarn daha youn bir ekilde devam ettirmektedirler. Fakat yan ilerlemesiyle en st noktaya ulaan din, ergenin zirveye ulaan dininden farkllk gsterir. Son yetikinlikte din inan, hayata tutunabilme ve gelecek endielerini ksmen de olsa bertaraf etme hususunda yal iin nemli bir psikolojik destek salar. Bu dnemde problem merkezli bir retim tarz benimsenmeli; dersin soyut bir anlatm tarznda sunulmak yerine rnekler, hikayelerle daha somut bir hale getirilmesi salanmal; deer ve anlam duygular beslenmeli, retim zaman ve sresi hususunda esnek davranlmal, yallarn din etkinliklere katlmlar tevik edilerek, zellikle ileri yalarda toplumsal ilikileri canl tutulmaya allmal; yal bireylerin, deiime ayak uydurmada zorlandklar gerekesiyle eitim etkinliklerine katlma frsatlar engellenmemelidir.

Kendimizi Snayalm
1. Yaanlan dnyaya olan ilgi ve bu dnyann srlarn merak duygusu olduka gldr. Nereden ve nasl geldiini dnr ve sorar. Kendi varoluuna dair bilgi sahibi olmak adeta vazgeilmez bir duygudur. Bu dnemde Allah, melek, peygamber, cennet, cehennem, eytan kavramlar henz srlarla rtldr. Bu ada en ok kullanlan ifadelerden biri grmek istemek olur. Yukarda zellikleri verilen geliim dnemi aadakilerden hangisidir? a. lk ocukluk b. Son ocukluk c. Genlik d. lk yetikinlik e. Son yetikinlik

2. Din uyan a olarak bilinen, soyut dnmenin balad, bamszlk duygusunun gl olduu, din phelerin yaanabildii geliim dnemi aadakilerden hangisidir? a. Son yetikinlik b. lk yetikinlik c. Genlik d. Son ocukluk e. lk ocukluk

3. Yetikinin hayatnda zm bekleyen bir meselesine cevap bulabilecei bir ders, yetikinin daha ok ilgisini eker. Yukardaki bilgi ncelikle aadakilerden hangisinin gerekliliini ifade eder? a. Deer ve anlam duygularnn beslenmesi b. retim zaman ve sresi konusunda esnek davranlmas

111

c. lm bilincinin kazandrlmas d. retim programnn problem merkezli olmas e. Dersin rnekler ve hikayelerle somut hale getirilmesi

4. Bu dnemde, Allaha gven iinde inan sz konusudur. Din kavramlar renmeleri ve konuma diline aktarmalar olduka gelimitir. Bu yalar arasnda dua ve namaz gibi ibadetlere kar ilgi ve meraklar canldr. Dnemin sonlarna doru soyut dnme kabiliyeti geliir. Yukarda zellikleri verilen geliim dnemi aadakilerden hangisidir? a. lk ocukluk b. Son ocukluk c. Genlik d. lk yetikinlik e. Son yetikinlik

5. zellikle ileri yalarda renme hz yavalar ve kiiden kiiye gre deiir. Ayrca konular daha uzun bir zaman dilimi iinde renilebilir. Bu yzden konularn renilmesi daha uzun zaman alabilir. Bu geliim zellikleri, yetikinlik dnemi din eitiminde ncelikli olarak hangi ilkenin gerekliliini ifade etmektedir? a. Deer ve anlam duygularnn beslenmesi b. lm bilincinin kazandrlmas c. retim programnn problem merkezli olmas d. Dersin rnekler ve hikayelerle somut hale getirilmesi e. retim zaman ve sresi konusunda esnek davranlmas

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. c 3. d 4. b 5. e Yantnz doru deilse, lk ocukluk Dnemi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Genlik Dnemi Din Eitimi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Yetikinlik Dnemi Din Eitiminin lkeleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Son ocukluk Dnemi Din Eitimi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Yetikinlik Dnemi Din Eitiminin lkeleri konusunu yeniden okuyunuz.

112

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Dorudan Allahn zat yerine, evrendeki canl ve cansz varlklar tantlmal, ocuun sevgi ve gven duygular beslenmeli, Allahn btn varlklar yaratan, yaatan ve seven Yce bir Varlk olduu ifade edilmelidir. Ksaca, Allahn sonsuz kudrete sahip yce bir varlk olduunu, Onun yarattklarn tanmak suretiyle fark edebilmesi iin ocuun evresine olan ilgi ve dikkati srekli canl tutulmaldr. Allahn zat ile ilgili birtakm aklamalar yapmaktan kanlmal, ocuun Allah ile ilgili benzetmelerinin, bulunduu ya gerei ve geici olduu bilinmeli, onun Allah yetikinler gibi btn noksanlklardan mnezzeh bir varlk olarak tasavvur etmesinin bu yalarda mmkn olmad hatrdan karlmamaldr. Sra Sizde 2 Genlik dneminde dorudan bir davrana ynelik mdahale ya da bir iin emri vaki bir slupla yerine getirilmesinin istenmesi, iinde bulunduu geliim dnemi gerei gen tarafndan ho karlanmaz. badet eitiminde de, ncelikle yaplmas gereken gencin niin ibadet etmesi gerektii hususunda iten, objektif, aklayc ve ikna edici bir bilgi ile aydnlatlmasdr. Bu bilginin kim tarafndan, ne zaman verildii de nemlidir. Gencin kimliine ve kiiliine nem veren, sayg duyan, ona iten ve samimi davranan birinden gelecek etkilere gen her zaman aktr. Fakat, onu yetersiz gren, yukardan seyreden, kastl olarak bir dnceyi ya da inanc empoze etmeye kalkan kiiye kendini kapatr. Bu dnemde, kendi olma abas iindeki gence, herhangi bir ibadeti yapmas veya bir davran benimsemesi iin ar srarc olunmamaldr. Zira gen, aslnda yapmas gerektiini bildii halde, srf srarlarmz sonucu yapt demesinler diye sz konusu ibadeti yapmaktan kanr. Bu geliim zelliinden dolay genlik dnemi, dorudan deil, dolayl etkilerin daha ok fayda salad bir dnemdir.

Sra Sizde 3 lk yetikinlik dnemi, evlenme, i sahibi olma, yuva kurma, ocuk bytme, ev idaresini renme, vatandalk grevlerini stlenme gibi pek ok geliim grevlerinin baar ile stesinden gelinmesi gereken bir dnemdir. Bu dneme has younluk, din pratikleri yerine getirmede grlen dn nedenlerinden biri olabilir. Dnemin balarnda yaanan bu ksmi ilgisizlik, hem kltrel hem de manevi anlamda dinin yardm ve desteine daha ok ihtiya duyulan sonraki yllarda ortadan kalmaktadr. Sra Sizde 4 Din eitimi asndan lm bilinci, ocukluk dnemi dnda hayatn hemen her safhasnda var olmas gereken bir duygu durumudur. nk lmle, yaamn beklenmedik herhangi bir safhasnda karlamak, tedavisi mmkn olmayan hastalklara yakalanmak her zaman mmkndr. Bununla birlikte kayplarn en ok yaand yllar insan hayatnn orta yetikinlik ve zellikle son yetikinlik dnemidir. Bu yzden lm bilincine, insann yaamn daha bilinli ve yararl bir ekilde devam ettirmesi, yaanan kayplara metanetle katlanmas ve kanlmaz sonu daha suhuletle karlayabilmesi iin en ok yallk dneminde ihtiya duyulur.

113

Yararlanlan Kaynaklar
Ay, M.E. (2005), Din Eitiminde Mkafat ve Ceza, 3. bs., stanbul. Ay, M.E. (2008), ocuklarmza Allah Nasl Anlatalm, 20. bs., stanbul. Ay, M.E. (2010), Ailede ve Okulda deal Din Eitimi, 6. bs., stanbul. Gndz, T. (2003), slm Genlik ve Din Eitimi, stanbul. Hkelekli, H. (1993), Din Psikolojisi, Trkiye Diyanet Vakf Yay., Ankara. Klavuz, M. A. (2006), Yetikinlerin Din Eitimi Programlarnn Planlanmas, M. Faruk Bayraktar (editr), Yetikinlik Dnemi Eitimi ve Problemleri, stanbul. Klavuz, M. A. (2003), Yalanma Dnemi Din Eitimi, Bursa. Konuk, Y. (1994), Okul ncesi ocuklarda Din Duygunun Geliimi ve Eitimi, Ankara. Kyl, M. (2004), Yetikinlik Dnemi Din Eitimi, stanbul. Seluk, M. (1990), ocuun Eitiminde Din Motifler, Ankara. Yavuz, K. (1987), ocukta Din Duygu ve Dncenin Gelimesi, Ankara. Yldz, M. (2007), ocuklarda Tanr Tasavvurunun Geliimi, zmir.

114

 115

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kltr, okkltrllk, kreselleme, dinleraras diyalog ve hogr kavramlarn tanmlayabilecek, Kltrler arasndaki farkllklarn toplumsal adan bir zenginlik olduunu ve dinlerin toplumsal atmalar hedeflemediini aklayabilecek, Mslman toplumlarn inan farkllklar karsndaki tutum ve uygulamalarn tarih sreci ierisinde aklayabilecek, Din eitiminin, inan farkllklarna anlayla yaklalmasn salayarak, dnya barnn salanmasna katkda bulunabileceini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
okkltrllk ve kreselleme Dinleraras diyalog Hogr okkltrllk ve eitim

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Sosyal Bilimler Szlndeki kreselleme ve okkltrllk maddelerini inceleyiniz. TDV slm Ansiklopedisinin Msamaha maddesini inceleyiniz. Nurullah Altan okkltrllk ve Din Eitimi adl kitabn inceleyiniz.

116

Kreselleme, okkltrllk ve Din Eitimi

GR
Kltr, madd ve manev unsurlardan oluan bir btn ve genel olarak bir hayat tarz olarak tanmlanabilir. nsan toplumlarna has olan kltr, ortak deerler etrafnda oluur. nsan ve toplumlardaki farkllklara paralel olarak kltrler arasnda da farkllklar vardr. Bu adan bakldnda kltrel farkllklar insan toplumlar ierisinde daima var olmutur. u halde okkltrllk, bir gereklik olarak insanlk tarihi kadar gerilere gtrlebilir. okkltrlk kavram, birbirinden az veya ok farkllaan kltrlerin bir gereklik olduu tezinden hareket eder. okkltrclk ise sz konusu bu farkllklarn toplum hayatnn eitli faaliyet alanlarnda dikkate alnmas, deer verilmesi anlamna gelir. Bu kavramla ilikili olan kreselleme ise modernlemenin dourduu bir sonu olarak, farkllklarn kapsam ve derinliinin daha nce olmad biimde birbirleriyle artan ilikilerini ifade eder. Byle bir srete artan insan ilikileri ierisinde inanlar da belirleyici ve dzenleyici nitelikler tamaktadr. Kltrleraras eitim ya da okkltrl din eitimi adlar altnda, sz konusu sreteki insan ilikilerinin karlkl anlay, sayg ve hogrye dayal olarak oluturulabilmesi konusunda almalar yaplmaktadr. Dinlerin retileri yannda kltrel birikim ve altyapnn nemli oranda belirleyici olduu bu almalarda slm dininin din farkllklar karsndaki tutumu, irade ve sorumluluk sahibi insanlarn tercihlerine karlmamas ve zor kullanlmamas biiminde zetlenebilir. Tarih srecimiz incelendiinde de bu yaklamn, birtakm olumsuz rnekleri ile beraber, byk oranda uygulamaya yanstld grlmektedir. Bu konudaki baar, farkl inan sahipleri arasndaki samimi ibirlii ve dayanmaya baldr. Bunun tesinde, farkllklara sayg ve yaama hakknn tannmasnn, bir eitim hedefi olarak kabul edilerek, ilgili dzenlemelerin yaplmas da gerekir. Eitimin bu hedefine ulamasnda, temelde bar ngren dinlerin katks olacaktr. Bu gerekliin yok farzedilmesi, sadece bu imkndan mahrum kalmay deil, din olgusunun atmaya zemin oluturmas sonucunu da dourabilecektir.

117

KLTR, OKKLTRLLK VE KRESELLEME KAVRAMLARI

Kltr, okkltrllk ve kreselleme (globalleme) birer terim olarak farkl anlamlar tamalarna ramen birbirleri ile ilikili kavramlardr. nce bu terimlerin ifade ettikleri anlamlar belirttikten sonra aralarndaki ilikiyi belirlemeye alacaz. Sosyal bilimlerle ilgili baz kavramlarda olduu gibi bu kavramn da birok tanm bulunmaktadr. Edward Tylora gre kltr ya da uygarlk, bilgi, inan, sanat, ahlk, gelenek olarak renilmi yapy ifade eder. Thurnwald, kltr bir toplulukta rf ve detlerden, davran tarzlarndan, tekilat ve tesislerden kurulu henkli bir btn olarak tanmlamaktadr. Wieslerin tanm ise ksa ancak kapsamldr: Kltr bir toplumun hayat tarzdr. Ziya Gkalp ise kltr, bir kavmin vicdannda yaayan kymet hkmlerinin toplam ya da biraz daha ak biimi ile bir milletin dn, ahlk, hukk, akl, estetik, lsn, iktisd ve fenn hayatlarnn henkli bir btn olarak tanmlamaktadr. Tanmlarda vurgulanan husus, kltrn bir milletin yaaynda yer alan ve onu dierlerinden ayrarak farkl klan, bylece kimliini oluturan dil, din-ahlk deer, bilgi ve sanata dair birikimleri olmutur. Kltr, eitim vastasyla renilen, aktarlan ve gelitirilen bir olgudur. nsan topluluklarna ait bir kavram olan kltr, zaman ierisinde ihtiyalar, doal nedenler, corafi artlar ya da zorlamalar sonucunda deiir ve geliir. Dier taraftan insanlar arasndaki genetik farklln yan sra anlama, kavrama ve yorum farkllklar da kltrn deimesinde rol oynayan unsurlar arasndadr. Bu durumda kltr kavram ierisinde yer alan dil, din, bilgi, sanat vs. gibi unsurlarn da deimesi ve farkllamas kanlmaz olacaktr. Bir lkede yaayan insanlarn bile tamamnn tek bir kltre sahip olduklar ileri srlemez. okkltrllk, kltr kavram ile ilikili olarak kltrler arasndaki farkllklara iaret ederek, bunun bir gereklik olduunu ieren kavramdr. okkltrllk kavram ile ifade edilen, bir toplum ierisinde birden fazla kltrel yapnn yaamas olgusu, ilk defa ada dnyada ortaya kmam; aksine tarih srete daima var olmutur (Parekh, 2002).
okkltrclk kavramnn hangi anlama geldiini bulunuz.

Kreselleme kavram, XX. yzyln ikinci yarsndan sonra iletiim ve ulam teknolojilerinin hzla yaygnlamas, artan uluslar aras ilikiler sonucunda bilim, hukuk, kltr, sanat, siyaset ve ekonomi alanlarnda dnyadaki lkelerin birbirine daha ok baml hale gelmeleri, ortak deer ve yaklamlar benimsemeye zorlanmalar sreci olarak tanmlanabilir. 1990lardan sonra dnya siyasetindeki dengelerin deimesi bu sreci daha da hzlandrmtr. Buna gre, kreselleme sreci ierisinde kltrleraras ilikilerin younlamasnn yannda, sonularnn snrlar aarak btn dnyay etkilemesi sz konusu olmaktadr. Bu durum okkltrlln daha da nem kazanmas sonucunu dourmaktadr.
Kltr ve kreselleme kavramlar hakknda daha geni bilgi iin http://tr.wikipedia.org/wiki/ adresinde ilgili kavram linklerine bavurabilirsiniz. Kltrleraras din eitimi hakknda ise Beyza Bilgin tarafndan kaleme alnan makaleler iin, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/ adresine bakabilirsiniz.

118

Her kavramn, insann sosyal hayatna yansyan ynleri bulunmas nedeniyle din ile de yakndan ilikileri vardr. Kavramlarn din ile ilikili boyutu kltr asndan deerlendirilecektir.
okkltrllk kavramna yaklam ve Bat dnyasndaki geliimi ile ilgili ayrntl bilgi iin Bhikhu Parekhin, okkltrll Yeniden Dnmek Kltrel eitlilik ve Siyasi Teori adl kitabn okuyunuz.

Kltr, Eitim ve Din likisi

Din ve kltr, her ikisi de insan ilgilendiren ve sosyal hayatta yeri, anlam ve deeri olan kavramlardr. Ayn ekilde din ve kltr, insanlar ortak deerler etrafnda btnletiren yapya sahiptir. Bu nedenle her ikisi arasnda dorudan ve yakn bir iliki vardr. ncelikle din, insan iin sz konusu olan bir gerekliktir. Dinin psikolojik boyutu olduu gibi sosyal boyutu da vardr; nk insan toplum halinde yaayan bir varlktr. nsann psikolojik ynn derinden etkileyen bir gereklik olan dinin, sosyal-toplumsal ynnn olmadn syleyebilmek mmkn deildir. Kltrn de insan toplumlarnn bir zellii olduu gz nne alndnda dinin kltrle olan ilikisi daha da belirginlemektedir. Din, kltr biimlendiren ve deer veren balca etken olmas asndan nem tar. Hukuk, estetik, beslenme, barnma ve deer yarglar gibi insan hayatnn ayrlmaz paralarnn nitelik ve deer kazanmasnda dinin belirleyici rol bulunmaktadr. Dier taraftan din ve inanma duygusunun insan/ftr/antropolojik nitelik tad da unutulmamaldr. u halde din, kltr ile birlikte, insan varlnn ve hayatnn gz ard edilemez bir gerekliidir. Din ve kltr arasnda byle bir iliki bulunmakla beraber her ikisi de farkl zellikler tar. Din, ilah kaynakl ve kutsal olma zellii tarken, buna karlk kltr insan kaynakldr. Kltr, yaptrm gcne sahip olmakla birlikte kutsal deildir. Din, kltr oluturan gelerin ve deerlerin biimlenmesinde etkilidir. Giyim, beslenme, barnma, sanat anlay, sayg ltlerinin belirlenmesinde dinin belirleyici etkisi vardr. Her din, ortaya kt toplum ierisinde kendi inan sistemi etrafnda yeni bir kltr oluturur. Var olan kltrel unsurlardan kendi retileri ile atanlar reddeder, dierlerini ise kendi bnyesi ierisinde dntrr. Buna karlk dinler de kltrden etkilenir. Nitekim ayn dinin, farkl toplumlarda az-ok farkl biimlerde anlalmas, aklanmas ve yorumlanmas gereinin altnda yatan ana tesirlerden birisi de bu etkileimdir. Mezheplerin ortaya kmasnda, taraftar ve destek bulmasnda, mezhebin taraftar bulduu toplumun kltr ile uyumlu olmasnn etkisi de vardr. Kltrel etkinin, dinin temel ve ilah znden uzaklamasna neden olacak kadar derinlere uzanmas ise slm literatrne gre, o dinin tahrife uramas anlamn tar. Din, alglanma ve yorumlanma farkllklarna gre daha alt gruplar ierisinde yaanabilir. Mezhep, tarikat vs. olarak adlandrlan bu yaplarn ortaya kmasnn nedenleri arasnda kltr de nemli bir rol oynar. Dinin ortaya kmasndan sonraki dnemlerde, yaylarak farkl kltrlerle muhatap olunmas, dinin anlalmas ve yorumlanmasnda karlalan kltrel unsurlarn etkisini de beraberinde getirmitir.

119

Burada sorgulanmas gereken husus udur: Din, kltrn unsurlarndan birisi midir; yoksa kltr ierisinde yer alan ve dier unsurlar da bir ekilde etkileyen ve bunlardan etkilenen bir temel deer midir? Bu konuda, D. M. Edwarsn da ifade ettii gibi gerekte dinin kltr unsurlar yelpazesinin bir yapra veya kltr aacnn bir dal deil, fakat aacn bizzat gvdesini oluturduunu belirtmek gerekir (Gnay, 1992, 63). Kltr ve din kavramlar ile yakndan alakal dier bir kavram da eitimdir. nsan hayat ile ilgili olan ve insanlarn davranlarn deitirmeyi amalayan din ve kltrn amalarn gerekletirebilmeleri, eitim aracl ile mmkn olabilecektir. Kltr ve dinin ngrd esaslar ve davran biimlerinin retilmesi, yaatlabilmesi ve nesilden nesile aktarlarak devamnn salanmas eitim yoluyla gerekletirilebilir. Bu nedenle kltr aktarm veya kltrleme, eitimin balca grevleri arasndadr. Bu sre ierisinde insann, iinde yaad topluma uyumlu olarak katlmas anlamna gelen sosyallemesi gerekleir. Buradaki uyum, kltrel deerlerini tanmak, yaatmak ve gelitirmek anlamn tar.
Kz ocuklarnn okula gnderilmesine gerek olmad anlaynda olduu gibi, kltr adna gnmze kadar gelen her davran biiminin korunmas gerektii iddia edilemez. Hayatn dinamizmi ierisinde kltrel unsurlar zamanla deiebilir. Deiimin ok hzl ve gelenekten tamamen kopuk olmas sorunlar dourabilir. Bu deiimin doru ynde olmasnda, sorunlarn daha az yaanmasnda, eitime ve doru temellere dayal olarak gerekletirilecek din eitimine nemli grevler dmektedir.

Kresellemenin din ve kltr zerinde olumsuz etkileri de olmutur. Kreselleme bir yandan yerel kltrlerin yaatlmasn hedeflerken, dier yandan, Bat kltrnn egemenliine yol aabilmektedir. Bu durum yerel kltrlerin anmasna ve egemen kltr deerleri ynnde deimesine sebep olarak, ortaya adeta karma bir kltr karmaktadr. Bylesi bir gelime ise milli kltrleri tehdit eden bir sre halini almaktadr. Buna bal olarak kreselleme, rettii deerlerle dinin geleneksel ve zgn yapsn kaybetmesine; ayrca inanlarn deer kaybna uramasna ve din ile ilikilerin zayflamasna neden olabilmektedir (apolu, 2008). Din ve kltr ilikisi ierisinde, kreselemenin bu alandaki olumsuz etkisinin giderilmesinde din eitiminin de katks olacaktr. nk din eitimi, ayn zamanda kltrel deerlerin glendirilmesi ve yaatlmasna katk salamaktadr.
Beslenme kltrmzde slm dininin etkilerine rnekler veriniz.

okkltrllk ve Eitim
Kltr ve eitim arasndaki ilikiden bahsettik. Tek bir kltre mensup toplumun olmayaca gereinden hareketle, okkltrl toplumda genel anlamda eitimin deerinden de bahsetmemiz gerekir. Farkllklar karsnda atmalara yol amayacak, tekinin de yaamasna imkn salayacak, saygl ve hogrl bir yaklamn gerekletirilmesi konusunda eitimden mutlaka yararlanlmas gerekir. Toplum iindeki farkllklar, gnmzde oulluk-oulculuk kavramlar ile ifade edilmektedir. oulluk kavram, deerler, kurallar, dnya gr ve inanlardaki okluk ve eitlilik olarak tanmlanrken, oulculuk (Pluralism), btn bu eitlilik ve farkllklarn sayg ile karlanmas ve

120

tannmas olarak kabul edilmektedir. Ne farkllklarn gz ard edilerek tek biimlilii salamaya almak ne de bu gereklii yok saymak, sonu itibariyle farkllklardan kaynaklanan problemlere zm getirmeyecektir. Gnmzde bu konuda yaplan almalarda, ounluun kendi kltrnn devamn istemeye hakk bulunmakla birlikte, dierlerinin sahip olduklar farkllklara sayg gsterilmesi, anlalmas, yaama hakknn verilmesi ve korunmas gerekliliine de vurgu yaplmaktadr (Kaymakcan, 2006). Farkllk insan hayatnn bir gerekliidir. Geni bir yelpaze ierisine yaylan farkllklar arasnda etkinlik dzeyi en derin ve etkili olan ise kltrler arasndaki farkllklardr. Eitim aracl ile kltr aktarm ve sosyalleme gerekletirilirken, farkllklarn doal oluunun kavratlarak, bunlarn insann renme ve retme kapasitesinin zenginlii olduu, bu nedenle de sayg duyulmas gerektii bilincinin verilmesi gerekir. Farkllklar nemsemeyen tekkltrl eitim, dar bir bak as oluturarak eletirel dnme yeteneinin geliimini engelledii gibi, saldrgan ve duyarszl da besler (Parekh, 2002). Okullardaki eitimin yannda, ayrca informal eitim ortam olarak zellikle aile ierisinde yaplan eitimde de bu konuda birtakm hazrlklarn yaplmas gerekir. Tarih boyunca farkl kltrlere sahip insanlarn birlikte yaadklar bilinmektedir. Ancak ulam ve iletiim teknolojilerinin gelimesi ile klen dnyada, insanlar ve kltrler arasndaki ilikiler ok daha ileri boyutlara ulamtr. Siyaset, ekonomi, spor, turizm vs. bu karlamalarn eitli boyutlarn oluturmaktadr. Dier taraftan, artan gler, ok farkl kltrlerin birlikte yaamalar sonucunu ortaya karmtr. Bu alanlardaki ilikilerin baars, kltrel farkllklarn bilinmesi ve gerekli saygnn gsterilmesine baldr. Byle bir bilincin oluturulmas ve paylalmas ise dnya barnn salanmasna nemli bir katkda bulunacaktr. Bu gelimeler, uyumlu bir toplumun oluturulmas ve srdrlebilmesi iin birlikte yaamann asgar ve temel artlarnn belirlenmesi konusunda eitimden yararlanmay gerekli klmtr. Sonuta, kltleraras eitim adyla bir ilgi ve alma alan domutur. okkltrl eitim almalarna gerekli nemin verilerek, eitimde insan haklar, farkllk, oulculuk gibi konularn zerinde durulmas da gelimi toplum olabilmenin ltleri arasndadr (Crk, 2008). Batda, lkelerindeki eitim sistemlerinde kltrel farkllklarn dikkate alnmasnn tarihi arkaplan eski deildir. Nohl, yaanan youn gler sonucu Avrupaya dardan gelenlerin toplum ierisinde kabul edilmeleri ve yer bulmalar srecini aklarken, ilk dnemlerdeki yaklamn asimilasyon biiminde gerekletiini, daha sonra bu yaklamdan vazgeilerek kltrleraras/okkltrl pedagojiye geildiini belirtir (Nohl, 2009). Eitim aracl ile gerekletirilmeye allan okkltrc yaklam, farkllklarn yok saylmamas esasna dayanr; ancak bunun toplumda paralanmaya yol amamas gerekir. Buna gre, kavramlar tek tarafl ve eksik dnlmemeli, almalar ama ve sonu dikkate alnarak gerekletirilmelidir. Eitimde farkllklarn gz nne alnmas, bunlarn eitim yoluyla derinletirilmesini deil, ortak paydalarda buluturulmasn hedefler. Eitim, bireysel adan farkllklar yok etmeyi deil gelitirmeyi hedefledii gibi, kltrel adan da farkllklarn yaatlmasn hedefler. Ancak bunun, gereki bir ekilde, atmaya yol amadan ve ortak deerleri zedelemeden gerekletirilmesi gerekir. Batda okkltrllk kavram daha ok etnik ve din farkllklar zerine in edilmitir. lkemizde ise bu kavram daha ok kltr ve inan farkllklar etrafnda dnmek gerekir.

121

OKKLTRLLK VE DN ETM
Farkl kltrlerin bir arada yaamalar gereinin, kreselleen dnyada daha da ne ktndan ve birlikte yaamann dourabilecei atma ve uyumsuzluklar nlemek amacyla kltrleraras eitim almalarnn yapldndan bahsettik. Din eitimi, genel eitim ile ortak amalar tar. nsanlar arasnda karlkl saygya dayal, bar ve hogr ortamnn oluturularak srdrlebilmesi, genel eitimin olduu gibi, din eitiminin de temel amalar arasnda yer alr. Bu ortak amalar, kltrleraras eitim almalar ierisinde din eitiminin de yer almasn gerektirmektedir. Farkl din mensuplarnn, nceki dnemlerde daha ok ayn corafya ve toplumda sz konusu olabilen snrl saylabilecek karlamalar, gnmzde kresel boyutta ve ok daha farkl alanlara yaylmtr. ster yerel ister kresel boyutta olsun, birlikte yaamann temel artlar arasnda tanma ve bilime nemli yer tutar. Bu kapsamda din, bir taraftan insan ve toplumlar dierinden ayran bir farkllama unsuru olmakla birlikte, dier taraftan bu farkllama karsnda tanma, bilme, sayg duyma ve kabul etme anlaynn kazandrlmasnda; ayrca farklln ilah kkene dayanan insan bir zenginlik olduu bilincinin kazandrlmasnda da nemli bir deere sahiptir. Din bir taraftan farkllamann temel nedeni olmakla beraber, farkllklara ramen birlikte yaamann salanabilmesi iin gerekli hogr ve saygy var edecek gce de sahiptir. Bu gcn doru anlalmas, yaatlmas ve gelitirilmesi eitim aracl ile mmkn olabilir. te bu noktada din eitimine nemli grevler dmektedir. nan da dhil olmak zere, farkllklarn, evrendeki en mkemmel varlk olan insann sahip olduu akl ve sorumluluk yannda, ayn zamanda ilah iradenin de sonucu olduu anlay, farkllklara sayg ve hogrnn temel hareket noktasn oluturmaktadr. Bu anlayn kazandrlmas, din eitiminin temel hedefleri arasnda yer almaktadr. Beyza Bilgin bu konuya dikkat ekerek yle demektedir: Son zamanlarda grld zere din ve dnya grnn ie karmad hibir anlamazlk bulunmadndan, karlkl anlay salayacak yeni tarz bir din eitimi ihtiyac da kyor ortaya. Birbirine yaklaan fakat henz birbirini yeterince tanmayan insanlarn birbirleri hakkndaki pein hkmleri, kesin kabulleri ve karlkl savunma tutumlar, daha iyi bir karlkl anlay gerekletirme hatrna almak zorunda. Bu yeni tarz eitim konusunda ailelerin ve cemaatlerin yan sra okullara zel grevler dyor(Bilgin, 2002, 20). Farkl inanlara sahip insanlar arasndaki ilikilerin gelitirilebilmesi iin ncelikle dinler arasndaki ilikinin doru ve gereki temellere oturtulmas gerekecektir. Din, kutsal olarak kabul edilen varlk ve insanlar arasndaki ilikileri belirledii gibi, dier yn ile kiinin dier insanlarla olan ilikilerini de dzenlemektedir. Btn dinler, inananlarna ncelikle inan ve ibadet esaslarn telkin eder. Ardndan, kiinin kendi dinine mensup dier insanlarla ve bu arada dier farkl din mensuplaryla ilikilerinde taknaca tavrla ilgili temel yaklamlar da belirler. Din, kltr ve eitim arasndaki ilikiyi hatrlayacak olursak, bu iliki erevesinde eitim, farkllklara sayg ve yaama hakkn tanma bilincini kazandrma amacn gerekletirirken, din yaklamn yannda, kltrel altyap ve birikimden de nemli lde

122

yararlanabilecektir. Tarihimize baktmzda bu konuda dier milletlere de rnek olabilecek zengin bir birikim ve altyapya sahip olduumuzu biliyoruz (Zengin, 2008). Bu birikim geleceimiz asndan da yol gsterici niteliktedir.
okkltrl toplumlarda din eitimi anlay ve uygulamalar konusunda ayrntl bilgi iin Recep Kaymakcann editrlnde hazrlanan okkltrllk Eitim, Kltr ve Din Eitimi adl kitab okuyunuz.

nsan ve toplum asndan birlikte yaamann doall, bunun kltr olarak ortaya kan sonular, bu sonular zerinde dinin etkisi ve eitimin amac birlikte dnldnde, aralarndaki ilikinin gz nne alnmas, kabul edilmesi ve dzenlenmesinin gereklilii de zorunlu olarak ortaya kmaktadr. Ksaca ifade edecek olursak, insanlar birlikte yaarlar, kltrleri vardr ve kltrlerine sahip karlar. Kltr iinde din, belirleyici bir role sahiptir. nsanlarn sahip olduklar kltrel deerler ve inanlarndan vazgemeden, birarada huzurlu yaayabilmeleri iin, birbirlerini tanmalar ve birbirlerinin varlna tahamml etmeleri gerekir. Bu amaca ulalabilmek iin, insan ve kltr zerinde derin etkiye sahip olan din gz ard edilmemelidir. Bunlarn gereklemesi iin insann, dier dinlere de kendi dini gibi inanmas, onlar doru olarak kabul etmesi ve inanr olmas da gerekmez; ancak kendisinden farkl inanlara sahip olanlar tanmas, bilmesi, onlar tercihleri ile ba baa brakmas, hogr ile karlamas gerekir.
Kuranda, insanlar arasnda var olan inan farkllklarnn, yaratl zellikleri arasnda olduunu ifade eden ayetleri bulunuz.

Din Farkllklara Bak

Kreselleme olgusuna bal olarak artan kltrleraras iliki ierisinde, bar iinde birlikte yaama anlaynn gelimesinde, dinlerin, kendileri dndaki teki dinlere baklar nemlidir. nk din eitiminin ierii, doal olarak ilgili dinin esaslarna bal olarak belirlenmek durumundadr. Dinler, insanlar iyi, doru, gzel ilere ynlendirme ve ahlk erdemlere ulatrma amacn tarlar. Ahlk davrana dayanak oluturan inan esaslarnn doruluu hususunda da iddialdrlar. Her din kendisinin doru olduunu iddia ediyorsa ve farkl dinlere inanan insanlarn birlikte yaamalar da neredeyse kanlmaz ise, o halde aralarnda uyum nasl salanacak, ilikilerindeki esaslar neler olacaktr? Daha nceden olduu gibi bugn de hangi dinin gerek (hak) olduu, dinler arasndaki farkllklarn nedenleri ve bu farkllklar karsnda dinler arasndaki ilikinin nasl olmas gerektii meselesi zerinde kafa yorulmutur. Bu sorulara verilecek cevaplar ve yaplacak aklamalar, farkl inanlara sahip insanlarn birbirlerine bak ve aralarnda kuracaklar ilikiler asndan nem tamaktadr. Bu konudaki sistemli almalarn daha ok din felsefecileri ve Hristiyan teologlar tarafndan yapldn belirtmeliyiz. Zira sz konusu yaklamlarn ortaya kmas ya da tartlmasndaki esas hareket noktasn, gnmz dnyasnda Hristiyanlarn dier dinlere yaklamnn ve buna bal olarak da dier dinlerin mensuplaryla din ilikinin nasl olmas gerektii meselesi oluturmaktadr. Bununla birlikte ileri srlen yaklamlarn, dier dinler merkeze alnarak deerlendirilmesi de mmkndr.

123

Dinlerin, kendileri dndaki dier dinlerin baklar konusunda farkl yaklamdan sz edilebilir: Dlayclk: Bu yaklama gre hakikat sadece kendi sahip olduklar dine aittir ve kurtulua erecek olanlar da sadece bu dinin mensuplardr. Dier din mensuplar ile olan ilikide temel hedef, onlarn da bu dine katlmalarn salamaya almaktr. Dlayc yaklamda, temelde u sorunun cevab aranr: Herhangi bir dine inanm olan bir kimsenin, kurtulu hususunda dier dinleri de kendi dini ile ayn ve eit olarak grmesi mmkn mdr? Bu sorunun ksaca cevab hayr olarak verilmektedir; ancak bu cevap, dier dinlere kar hogrl olmaya engel tekil etmemektedir. Dlayclar, dier dinlerle karlkl sayg esasna dayal ilikinin, diyaloun kurulmas; ancak bu diyaloun herkes ayn eyi sylyor noktasna tanmamas gerektiine inanrlar (Kyl, 2001). Kapsayclk: Bu yaklama gre tek bir din haktr; fakat bu din dier dinleri de kapsar. Kapsayc anlaya gre, dlayclarda olduu gibi yine tek bir din kesin doruluu temsil eder. Bununla birlikte teki dinler deersiz grlmek yerine, kesin doru olan bu dinin baz ynlerini yanstc veya ona doru bir ynelim oluturucu olarak grlrler. Kapsaycla zg anahtar kelimelerden biri hazrlayc, dieri de sadecedir. lki dier dinler iin, dieri de Hristiyanlk iin kullanlr. Bu anlaya gre Hristiyanlk, tam bir kurtuluun sz konusu olduu yegne dindir; dier dinler ise kurtulua hazrlktan baka bir ey deildir. oulculuk: Bu yaklama gre hakikat deeri asndan btn dinler eittir. Hibir din, dierini dlayacak ya da kapsayacak ekilde doruluk iddiasnda bulunamaz. Btn dinler ayn hakikate farkl biimlerde iaret eder. Din oulculuk, zellikle yaayan btn dinleri, Tanrya eit seviyede ulatran yollar olarak kabul ederek, hakikat deeri asndan dinler arasnda ayrm yapmay reddeder (Yaran, 2001). leri srlen bu grlerin her birisininin tartmaya ak ve cevapsz kalan taraflar bulunmaktadr. slm asndan deerlendirildiinde, slmn, din oulculuk olarak tanmlanan yaklam benimsemesinin sz konusu olmad, kapsayc yaklama daha yakn olduu ileri srlebilir. Kurann teki dinlere bak aada daha geni olarak ele alnacaktr. Ancak burada ksaca unu sylemek gerekir ki slm, farkl inanlar eit grmedii gibi, atma nedeni olarak da grmemekte, herkesi kendi inanc ile ba baa brakmaktadr. nan farkllklarna bak konusunda unu da sylemek gerekir. Her dinin inanr iin kendi dini doru olandr. Buna sayg duymak gerekir. Ancak bu kabul, dierinin yaama hakknn olmad anlamna gelmemelidir. Bu bilincin kazandrlmas ise eitim aracl ile mmkndr.

KURANIN NAN FARKLILIKLARINA YAKLAIMI

Kurana gre slm, genel olarak Hz. demden bu yana Allahn insanlara gnderdii dinin addr. Farkl peygamberlerin getirdikleri dinler, bir tek lha, dier bir ifadeyle Allaha inanmay ki buna tevhid diyoruz- esas alan ayn kaynaa dayanmaktadr. Bu dinler, inan konusundaki ortak paydalar

124

zaman iinde muhafaza etmilerdir. Temel inan esaslar dnda kalan ve dnya hayatna ynelik pratik uygulama alanlaryla ilgili dier esaslar ise zaman ve artlara gre farkllaabilmektedir. sa onlarn inkrlarn sezince Allah yolunda yardmclarm kim? dedi. Havariler Biziz Allah yolunun yardmclar. Allaha iman ettik. ahit ol, biz Mslmanlarz dediler (l-i mran 3/52). brahim ne Yahudi idi ne de Hristiyan. Fakat o, hanif (Allah tanyan, hakka ynelen) bir Mslmand. Allaha ortak koanlardan da deildi (l-i mran 3/67). Dini dosdoru tutun ve onda ayrla dmeyin! diye Nha emrettiini, sana vahyettiini, brhime, Msya ve sya emrettiini size de din kld. Fakat senin kendilerini ardn ey (slm dini), Allaha ortak koanlara ar geldi. Allah ona dilediini seer. tenlikle kendine ynelenleri de ona ulatrr (r 42/13). Buna gre genel anlamda slm, ilahi kaynakl dinlerin ortak addr. Kuran, daha nce gelen peygamberleri ve kitaplar kendisinin getirmi olduu inan esaslarnn dnda ve onlardan farkl olarak kabul etmemitir. Ayn kaynaa dayanan peygamber ve kitaplarn gnderilme nedeni, birbirlerini reddetmek deil, tevhid inancn desteklemektir: (Ey Muhammed!) Sana da o Kitab (Kuran) hak, nndeki kitaplar dorulayc, onlar gzetici olarak indirdik (Maide 5/48). Kuranda Hz. Peygamber ile gnderilen slm, hak ve gerek din olarak tanmlanmaktadr : phesiz Allah katnda din slmdr. (li mran 3/19). slm ile Allahn dini tamamlanm ve mkemmellie ulamtr: ...Bugn sizin iin dininizi kemale erdirdim. Size nimetimi tamamladm ve sizin iin din olarak slm setim... (Maide 5/3). Hristiyanlk ve Yahudilik, kendi tarihi sreci ierisinde hakikat olarak kabul edilmi, Kurann nazil olmasyla birlikte artk hakikat olarak kabul grmemesine ramen din ve sosyal bir gereklik olarak tannmtr. Bu kapsam iine dier dinler de alnmtr: nananlara, Yahudilere, Sabiilere, Hristiyanlara, Mecusilere ve mriklere gelince, Allah kyamet gn onlar arasnda hkmn verecektir. nk Allah her eye tank olmaktadr (Hac 22/17). Buna gre slm dndaki dinler yok saylmam, Allah katnda geerli olmadklar kaydyla, birer din olduklar kabul edilmi, mensuplar ile iliki kurularak, dlanmamtr (alkan, 2007). Kuran, insanlarn sahip olduklar farkllklar Allahn iradesi dhilinde, yaratln bir gereklii olarak kabul eder. Dil, rk, cinsiyet farkllklar gibi inan farkllklar da bu kapsama girer. Hak ve doru inan biimi slm olarak belirlenmekle birlikte, bu inanca sahip olmayanlarn ortadan kaldrlmas, yok saylmas gibi bir yaklam sz konusu deildir. Dier taraftan, hibir insann kendi bilinli tecihi dnda Mslmanl kabul etmesi Allahn arzu ettii bir durum deildir. Bu nedenle Hz. Peygamber de dhil olmak zere, bir mslmann, farkl inan sahibi bir baka insan slm inancna zorlamas sz konusu olamaz. Kuran byle bir tavr kesinlikle ho

125

grmez. Bu konuda mslmann yapabilecei tek ey, kendi inancn tantmak (tebli) ve kiiyi karar ile babaa brakmaktan ibarettir. Bunun tesinde zor ve bask altna almak gibi bir hakk kesinlikle bulunmamaktadr. Ey Muhammed! Rabbin dileseydi yeryznde bulunanlarn hepsi inanrd. yle iken insanlar inanmaya sen mi zorlayacaksn? (Yunus 10/99). Dinde zorlama yoktur. nk doruluk sapklktan iyice ayrlmtr (Bakara 2/256). Doru yolu gstermek Allaha aittir. Yolun erisi de vardr. Allah dileseydi hepinizi doru yola iletirdi (Nahl 16/9). De ki: Gerek Rabbinizdendir. steyen inansn isteyen inkar etsin (Kehf 18/29). Sizin dininiz size, benim dinim de banadr (Kfirn 109/6). Esasen Allah Telnn, insanlar imana mecbur klmak gibi amac da bulunmamaktadr. Aadaki ayetlerden, insanlarn inanlarn kendi bilinli tercihleri ile belirlemelerinin istendii, bask ve zorlama ile imann bir arada olamayaca; hatta bask karsnda iman inkr etmenin dahi deerinin olmad aka anlalmaktadr: Kalbi imanla dolu olduu halde zorlanan kimse hari, inandktan sonra Allah inkr eden ve bylece gsn kfre aanlara Allahtan gazap iner ve onlar iin byk bir azap vardr (Nahl 16/106). Biz dilesek, onlara gkten bir mucize indiririz de, ona boyun emek zorunda kalrlar (uar 26/4). Sen, onlar zerinde bir zorba deilsin (iye 88/22). slm inancna gre asl olan, dier inanlarn mensuplar ile bar, karlkl hogr ve uyum ierisinde yaamaktr. Dier taraftan farkl inanlara sahip kimselerin kutsal olarak kabul ettikleri deerlere hakaret de Kuran tarafndan hogrlmemektedir: Onlarn, Allah brakp tapndklarna svmeyin, sonra onlar da haddi aarak, bilgisizce Allaha sverler. Bylece her mmete yaptklarn ssl gsterdik. Sonra dnleri ancak rablerinedir. O, yapmakta olduklarn kendilerine bildirecektir (Enm 6/108). Kuranda savala ilgili ayetler de bulunmaktadr; ancak bunlarn sava ortamnda nzil olduklar, hakl nedenlere dayand, bunun dnda savamann yasakland grlmektedir. Sizinle savaanlara kar Allah yolunda siz de savan. Ancak ar gitmeyin. nk Allah ar gidenleri sevmez (Bakara 2/190). Kurann btnl ve Hz. Peygamberin hayat esnasnda dier din mensuplar ile ilikilerine bakldnda, ilikilerde btnyle kabul ya da reddetmenin olmad, olumlu ve doru olanlarn kabul, yanl olanlarnn ise reddedildii grlmektedir (Okuyan-ztrk, 2001). Nitekim Kurandaki , ne sizin kuruntunuza, ne de kitap ehlinin kuruntusuna gredir. Kim kt bir i yaparsa onunla cezalandrlr. O kendisine Allahtan baka ne bir dost, ne de bir yardmc bulabilir (Nisa 4/123) ayeti, kurtuluun kimsenin tekelinde deil, iman ve iyi ilerin yaplmasna bal olarak Allahn iradesinde olduunu ortaya koymaktadr.

126

slm, geldii gnden itibaren dier inanlarla da karlamtr. Bu karlamalarda Hz. Peygamberin dier dinlerin mensuplar ile olan ilikileri tamamen Kuranda belirlenen ilkeler dorultusunda olmutur. Daha sonraki dnemlerde slmn yayld blgelerde, mslmanlar bata Hristiyan ve Yahudiler olmak zere farkl birok inancn mensuplaryla birlikte huzur iinde yaamlardr. Bununla birlikte zaman zaman birtakm olumsuzluklar da yaanmtr. Bu olumsuzluklar Kurandan deil, ekonomik ve siyasi amalarn n plana kmasnn yannda kiisel yorumlamalardan kaynaklanmtr. Btn bunlara ramen, farkl dinler arasnda atmalarn yaand dnemler itibaryla karlatrldklarnda, Mslman toplumlarda yaananlarn, dierlerine gre hem ok daha az sayda olduu hem de daha yzeysel nitelik tad grlmektedir. Bu noktada, dinleraras diyalog kavramndan da bahsetmemiz gerekecektir. Farkl din mensuplar arasnda hogr ve anlay esasna dayal ilikiyi ifade eden bu kavram, geni anlam ile din eitiminin de amalar arasndadr. Dinleraras diyalog kavram, 1962-1965 yllar arasnda toplanan II. Vatikan Konsilinde alnan ve Kilisenin dier dnya dinleri ile diyaloa girme isteini ifade eden kararla birlikte, bir terim olarak kullanlmaya balanmtr (Gngr, 2002). Konuya slm asndan bakldnda, Hz. Peygamberin hayatndan itibaren Mslmanlarn farkl inan sahipleri ile belirlenen kurallar ierisinde, hogrl bir iliki ierisinde olduu grlr. Dolaysyla diyalog, slmn douundan itibaren yaanan bir gerekliktir. Diyalogdan beklenen amacn gereklemesi karlkl samimiyet, birbirini olduu gibi kabul etme ve dierine de yaama hakk tanma anlayna dayanr. Bunun da tesinde btn bunlarn yaantya dntrlmesi gerekir.
Hz. Peygamberin Hicret sonras dnemde dier inan mensuplar ile ilikilerine rnekler veriniz.

OKULLARDA DN ETM VE OKKLTRLLK

Kltrleraras din eitimi anlay ierisinde teki ne verilen deer ve bak asna bal olarak, konunun okul programlarnda yer almas da ayr bir nem tamaktadr. Bu erevede okul iin hazrlanan din dersinin ieriinin hangi ltlere gre dzenlenmesi gerektii meselesi karmza kar. Okullarda din derslerine zorunlu ya da semeli ders olarak yer verilmesi, her toplumun dokusu, ihtiyalar, din yaps ve geleneklerine gre farkllaabilir. Benzer ekilde, yer verilen din dersinin program da deiebilir. Din dersleri iin farkl yaklamlara bal olarak genel anlamda iki modelden bahsedilebilir: lki, sadece inanlan dine ait bilgilerin retimi ve kiinin dinine olan balln glendirmeyi amalayan yaklamdr. Dieri ise amac sadece belli bir dinin inanlarn benimsetmek deil, dinler hakknda bilgi vermek olan yaklamdr. kinci model, okkltrl toplumlardaki inan farkllklarna eit yaklama dncesini tamaktadr (Kaymakcan, 2007). Okuldaki din dersine yer verilirken, farkl inan sahiplerinin beklentilerinin de gzden uzak tutulmamas gerekir. Bu ihtiya karlanrken yukarda yer verdiimiz modellerin uygulanmas esnasnda birtakm farkllklarn ortaya kt grlmektedir. Nasl bir yaklam ve model esas

127

alnrsa alnsn gz nnde tutulmas gereken nokta, farkllklara nasl yaklalaca ve kendilerini tanmlamalar iin yeterli bilgiye yer verilmesi meselesidir. Ancak inan konusundaki farkllklarn hepsine birden yer verilmesinin pratikte mmkn olamayaca unutulmamaldr. Bu konuda izlenecek yolun belirlenmesinde, lkenin gerekleri, din yap ve gelenek belirleyici olacaktr. rgn eitim kurumu olarak okulun kendine has zellikleri vardr. retimin belirli geliim dnemlerine gre snflandrlmas, planl oluu ve belirli ilkelere bal olarak yaplmas bunlar arasnda saylabilir. Ayrca okuldaki eitimden, ynetim anlay ve ilkeleri de dhil, bir btn olarak toplumun beklentileri vardr. Btn bunlar okula, toplumun btnne hitabetme grevini vermektedir. Dier taraftan okulun, toplumdaki insanlar, varlnn ve sorumluluklarnn bilincinde olan bireyler olarak yetitirme ve onlarn beklentilerine karlk verme ykmll de bulunmaktadr. Byle bir ortamda din eitiminin yaplmas, btn bu ykmllkleri paylamas anlamna gelmektedir. Okullarda din eitimi yaplrken konu veya insan merkezli yaklam merkeze alnabilir. Bunlardan birinin merkezde olmas dierinin yok farzedilmesi anlamna gelmez. Geleneksel din eitimi anlaynda program daha ok konu merkezli olarak hazrlanr. Burada inan, ibadet ve ahlakla ilgili konularn aklanmas ve renci tarafndan bilinmesi balca amatr. renci ve sorun merkezli programda ise, sadece bilgi aktarma ve aklama ile yetinmek yerine, rencilerin yaadklar hayatn iinde karlatklar problemlere zm bulmalar iin yol gstermesi, sorularna tatmin edici cevaplar bulabilmelerini salamak, dersin ncelikli amac olarak kabul edilmektedir. Btn bunlardan sonra, kreselleen dnya gerekleri erevesinde yaplacak kltrleraras din eitiminin balca amalar yle belirlenebilir: Farkl inanlar karsnda doru bak as gelitirebilmek. Farkl din ve inanlarn din eitimindeki yerini, deerini ve nemini fark edebilmek. Farkl din ve inanlarn karlatrlmas sonucunda kendi inancnn deeri ve anlam hakknda deerlendirme yapmasna katkda bulunabilmek. Kiinin kendi kimliini tanmasnda tekinin deerinin olduunu fark edebilmesi. nsanlar gerekte kim olduklarn ya da neye inandklarn renmek iin tekinin bak asna ihtiya duyarlar. teki tarafndan sorgulanmak, kiinin neye, niin inandn anlama ve kavramasna yardm eder. Bu kapsamda tekinin her zaman yok farz edilen, dlanan, reddedilen ve kk grlen olmadnn farkna varabilmesine katkda bulunmak. Farkllklarn hayatn dinamik bir gereklii olduunun ve birlikte yaamann vazgeilemez bir zorunluluk olduunun fark edebilmesine yardmda bulunmak.

Trkiye ve Avrupada Okullarda Din Eitimi

Kreselleen dnyada barn salanmasnda eitim ve din eitiminin zel bir nemi vardr. nk din, insanlar arasndaki ilikilerin niteliini belirleyen

128

temel unsurlardan birisidir. nsanlarn birbirlerini deerlendirme ltlerinin, bak alarnn ve nyarglarn belirlenmesinde, dinlerin sylemleri ve bu sylemlerin anlalma biimleri byk lde belirleyici olmaktadr. Bu nedenle, doru, salkl ve tutarl bir temele dayanan din eitimi anlaynn oluturulmas ve uygulanmas insanlar, buna bal olarak milletler arasndaki ilikilerin olumlu ynde gelimesine byk katk salayacaktr. Son zamanlarda, zellikle Avrupa merkezli yaplan almalar ve alnan kararlarda da okullarda dinin retim konusu yaplmas gerektii ynndedir. Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT) tarafndan 2007 ylnda yaynlanan Toledo Okullarda Din ve nanlar Hakknda renme Raporu ve Avrupa Konseyinin Din Farkllk ve Kltrleraras Eitim: Okullar in Referans Kitap adl almalarnda, okullarda insan haklar ve demokrasi sylemi ile uyumlu olarak dinin retim konusu yaplmas gerektii vurgulanmaktadr. Yine Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan alnan kararlarda da okullardaki din dersinin ilkelerini ieren birtakm kararlar bulunmaktadr. Okullarda din eitimine yer verilmesi, yukarda bahsettiimiz kararlar sonucu ortaya km deildir. Din dersleri, lkemiz de dhil dnyann birok lkesinde daha nceki yllarda da okul programlarnda yer alm; ancak derse yer verilip verilmemesi, semeli ya da zorunlu olmas biimindeki stats konusunda tartmalar yaplmtr. 1990l yllarn banda, zellikle 11 Eyll 2001 sonrasnda evrensel deerler olarak insan haklar ve demokratik deerlerin glenmesi, bu deerler ile din eitimi ilikisi konusundaki almalara ayr bir boyut kazanmtr. Ciddi biimde ortaya kan gvenlik sorununun zmnde din eitiminin katksndan yararlanmak bir hedef haline gelmitir. Yukarda sz ettiimiz kararlar, bu sre ierisinde din derslerine okullarda yer verilmesi ve ieriinin de oulcu bir nitelie kavuturulmas gerektii dncesini glendirmitir (Kaymakcan, 2009). Bu gelimelerden sonra lkemizde ve zellikle Avrupada okullardaki din derslerine yer verilmesi konusu yannda, ama ve ieriinin nasl olmas gerektii konusunda da birtakm yeni gelimeler olmutur.

Trkiyede Okullarda Din Eitimi

Trkiyede Cumhuriyetin kurulmasndan bugne kadar okullarda din eitimine yer verilmesi konusu ok tartlmtr. Sre ierisinde programlarda din eitimine yer verilmedii dnemler olduu gibi, semeli ve zorunlu statde yer verilmesi biiminde uygulamalar da olmutur. 1982 ylndan itibaren Din Kltr ve Ahlak Bilgisi dersi adyla, ilkretimde 4-8. snflar arasnda haftada 2, ortaretimin btn snflarnda ise haftada 1 saat sreyle zorunlu olarak okutulmaktadr. Daha nceleri din derslerine okul programlarnda yer verilmesi tartma konusu yaplrken, son zamanlarda bu tartmalar, ieriin nasl oluturulmas gerektii konusunda younlamaktadr. Bu kapsamda, uygulanmakta olan programn farkllklar temsil dzeyi ve yeterlilii balca tartma konusu olmaktadr. Osmanl dneminin sonlarndan itibaren mekteplerde yer alan din derslerinin, Cumhuriyet yllarnda 1982 ylna kadarki dnemde hazrlanan programlarn slm dini merkezli olduu, dier dinlerin retimine hi yer verilmedii ya da baz ksa tantc bilgilerle yetinildii grlmektedir. 1982

129

ylndan sonra hazrlanan btn programlarda ise slm dndaki dinler retim konusu yaplmtr. Bu konularn programa alnmasnn temel nedeni, rencilerin kendi dinleri dndaki teki dinleri de tanmalar, din olgusunun insan ve toplum zerindeki etkilerini deerlendirmede daha geni bir bak asna sahip olmalarna yardmc olmaktr. Din konusundaki farkllklarn nedenlerini anlayabilmek, farkllklarla beraber dinler arasnda ortak paydalar olduunu, birlikte yaayabilmek iin bu ortak paydalarda bulumann gerekliliini kavratabilmek de amalar arasnda yer almtr. Bu anlay ve uygulamann kltrleraras ve oulcu nitelikteki bir programn gereklerini nemli lde yerine getirdii sylenebilir. lkemizde yaayan gayrmslim vatandalarmzn ocuklar, 1982-1990 yllar arasnda slm inan ve ibadet konularndan sorumlu olmamak artyla derslere katlmak zorunda iken, 9.7.1990 tarihinde Eitim ve retim Yksek Kurulu Bakanlnn kararna uygun olarak, derslerden tamamen muaf tutulmutur. Gayrmslimlerin zel okullarnda ise kendi dinlerine ait eitim yaplmaktadr. u halde lkemizde gayrmslimlerin, kendi inanlar dnda baka bir dinin eitimini almalar sz konusu deildir.
lkemizde Milli Eitim Bakanlnn denetim ve gzetimi altnda faaliyet gsteren aznlk okullar bulunmaktadr. Bu okullardaki din dersleri, ilgili aznlk cemaatinin inanlarna uygun olarak yaplmaktadr.

Her din ierisinde olduu gibi slm dini ierisinde de birtakm anlay ve yorum farkllklar bulunmaktadr. 1982 sonras hazrlanan programlarda ierik mezheplerst ve dinler alml anlayla dzenlenmi, bu husus lkretim okullar iin hazrlanan 2006 programnda da zellikle vurgulanmtr. Buna gre programda herhangi bir mezhebin esas alnmas sz konusu olmayp, yer verilen konular ve bunlarn aklanmasnda Kuran esas alnmtr. Kuran btn Mslmanlar iin temel kaynak olduuna gre, Kuran merkezli bir programn da ortak payday oluturaca dnlmektedir. Bununla birlikte dier farkllklar yok saylmam, farkllklarn nedenleri belirtilerek, farkl anlaylar birtakm temel zellikleri ile tantlmtr. Okuldaki eitimin zellikleri, derse ayrlan sre gibi konular gz nne alndnda, byle bir yaklamn lkemiz artlar ierisinde tutarl olduu ileri srlebilir.

Avrupada Okullarda Din Eitimi

Avrupadaki lkelerin tamamna yakn ksmnda devlet okullarnda din eitimine yer verilmekte; ancak anlay ve uygulamalarda farkllklar grlmektedir. Farklln temel nedenleri arasnda ihtiyalar, hukuki dzen, gelenek ve sosyal yap gibi nedenler saylabilir. Baz lkelerde programlarda sadece bir mezhep/dinin retimine yer verilirken, bazlarnda belirli bir temsil oranna ulaan dinlerin her biri iin ayr programlar hazrlanmaktadr. Tek bir program ierisinde btn dinlere eit olarak yer verilerek hazrlananan programlar da dier bir tr oluturmaktadr. Mesela talyada devlet okullarnda yalnzca Katolik mezhebine, Yunanistanda ise Ortodoks mezhebine yer verilmekte, teki dinlerin yan sra dier Hristiyan mezhepleri de retim konusu yaplmamaktadr. Almanyada devlet okullarnda din dersleri, din/mezhep merkezli olmakla birlikte, dier dinlere ksaca da olsa yer verilmektedir. Okullarda, ilgili dinin belli sayda rencisi olduu takdirde, birden ok dinin retimine yer

130

verilmekte; ancak her renci kendi inancna gre bunlardan birisini almaktadr. Din gruplar tarafndan alan zel okullarda ise ilgili dinin eitimi yaplmakta ve btn renciler de bu dersi almakla ykml tutulmaktadr. Din gruplar tarafndan verilen din derslerinin ierii ilgili dinin temsilcileri tarafndan hazrlanr; ancak devletin genel denetim grevi vardr. Din dersi almayan renciler moral/ahlak dersini alrlar. renci 14 yandan itibaren din dersini alp almamaya kendisi karar verir. Dersin retmenlerinin, ilgili cemaatin onayn almas gerekir. lkede son yllarda, ngilterede olduu gibi farkl dinlerin retiminin birlikte yapld dinleraras nitelikte din dersi uygulamalar da grlmektedir. Avusturyada yasalarn kabul ettii din topluluklara mensup renciler, kendi din derslerine katlabilmektedir. Ancak hangi din dersini alacan, zamannda okul idaresine bildirmemesi durumunda Katolik din derslerine katlmas sz konusu olmaktadr. Bu lkede her dinin dersi iin hazrlanan kitaplarn ierii ilgili cemaat tarafndan hazrlanmakta ve pedagojik yn dnda devlet mdahale etmemektedir. Din dersini almak istemeyenler moral/ahlak dersini alrlar. Devlet okullarndaki din dersi retmenleri devlet ya da ilgili cemaat tarafndan tayin edilmektedir. Belikada, okullarda seimlik ve harhangi bir mezhep/dine bal statde din derslerine yer verilmektedir. Ateistler ve dierleri iin de ahlak derslerine katlma imkn vardr. lkede 1975 ylndan itibaren slm din dersine yer verilmektedir. rencilerin bu konuda okul idaresine talepte bulunmas gerekmektedir. ngilterede devlet okullarnda uygulanan biiminde ise derslerde belirli bir dinin retimi yaplmaz. Batda giderek yaygnlaan ve fenomenolojik ya da dinleraras din eitimi olarak tanmlanan bu modele gre btn dinler eit olarak ve tarafsz biimde tantlr. Daha ok, farkl dinlerin mensuplarnn youn olarak bulunduu lkeler iin geerli olabilecek bu model, devletin tarafszl ve okul programnn birletirici olmas gerektii dncesine dayanmaktadr. Benzer uygulama sve iin de geerlidir. Bu lkede de din dersleri devlet okullarnda yer alan derslerden birisidir. Btn byk dinlerin retildii derslerde mfredat, devlet tarafndan hazrlanr. retmenler, ilgili dinlerin temsilcilerini derslere davet ederek kendi dinlerini ksaca anlattrrlar. Fransada ise devlet okullarnda genel olarak din derslerine yer verilmemektedir (Kse/Kkcan, 2008).

zet
Kltr, okkltrllk, kreselleme, dinleraras diyalog ve hogr kavramlarn tanmlayabilmek. nsanlar tarihi srete, kltr adn verdiimiz, hayat anlama ve deerlendirmelerini salayan deer ve gelenekler oluturmutur. Hibir toplum tek bir kltre mensup insanlardan olumad gibi, farkl kltrlere sahip insanlar da birbirleri ile temas halindedir. u halde okkltrllk doal bir sretir. Kreselleme, gnmz dnyasnda kltrleraras ilikilerin artma-

131

sna bal olarak etkileimin de younlamasn ifade eder. Dinleraras diyalog ve hogr kavramlar ise artan ilikilerin atmaya yol amamas iin ortak deerlerin oluturulmas hedefini tar. Kltrler arasndaki farkllklarn toplumsal adan bir zenginlik olduunu ve dinlerin toplumsal atmalar hedeflemediini aklayabilmek. nan, anlay, gelenek ve deerlerdeki farkllklar insanlar iin yaratltan gelen doal bir sonutur. Farkllklar hayat tekdze ve sradan olmaktan kurtaran, hayata anlam ve deer kazandran renklerdir. Aslnda dinler insanlarn ahlak erdemlerle donatlmalar amacn tar. Bunun bir uzants olarak dinler insanlar arasnda atmay deil, farkllklarla beraber birlikte yaamay hedefler. Bunun gerekletirilebilmesi iin de insanlarn birbirleri temas kurabilecei bar ortamnn salanmas gerekir. Hibir din haksz yere sava tlemez; nk byle bir sylem dinin varlk nedeni ile eliecei gibi, mesajlarn insanlara ulatrabilecei ortam kaybetmesi anlamna gelecektir. Tarihte din kaynakl olarak grnen atmalarn birounun gerekte siyas ve ekonomik nedenlere bal olduu grlecektir. Mslman toplumlarn inan farkllklar karsndaki tutum ve uygulamalarn tarih sreci ierisinde aklayabilmek. Kuranda btn farkllklarn, yaratltan kaynaklanan ve insan toplumlarnn temel zellikleri arasnda olduu olduu ifade edilerek, bunlarn atmaya dntrlmemesi gerektii zellikle vurgulanr. Bu yaklama bal olarak Mslmanlar zellikle farkl inanlara kar hogrl olmulardr. Din eitiminin, inan farkllklarna anlayla yaklalmasn salayarak, dnya barnn salanmasna katkda bulunabileceini aklayabilmek. Bar ve huzurun salanmas iin farkllklarn hayatn renkleri olduu ve hayatn anlamlandrlmasna katksnn olaca bilincinin kazandrlmas gerekir. Eitim bu noktada nemli bir aratr. Din eitimi bu bilincin kazandrlmasna nemli katklar salayacaktr. Din eitimi programlar hazrlanrken farkllklara sayg ve hogr ile bakn kazandrlmas bir hedef olarak grlmelidir. Din, farkllklarn ilah iradenin sonucu olduu ve sayg duyulmas gerektii dncesini glendirir. Dier dinlerin bilinmesi, kiinin kendi inancn daha yakndan tanmasn salar.

Kendimizi Snayalm
1. Hangisi okkltrc anlayn bir sonucu olarak deerlendirilemez? a. nancn seebilme zgrlnn salanmas. b. badet yapabilme zgrlnn salanmas. c. Dnceleri serbeste ifade edebilme imkannn salanmas. d. Eitim frsatlarndan yararlanabilme hakknn salanmas. e. Kltrel farkllklar arasnda deer biilerek en stn olannn dierlerinden ayrlmas.

132

2. Aadaki ifadelerden hangisi kltrn retilen bir deer olmas asndan, eitim-kltr ilikisini en etkili biimde ortaya koyar? a. Eitimin amalar, kltrel gelere bal olarak deiebilir. b. Kltr, zaman ierisinde deiebilir. c. Kltr, irs olarak nesilden nesile aktarlmaz. d. Kltr, bir deerler btndr. e. Bir toplumda eitime verilen deer, o toplumun kltrel seviyesi ile ilgilidir.

3. Aadakilerden hangisi okkltrl eitimin yaplmas iin bir gereke olarak ileri srlemez? a. Kltr ve eitim arasnda ilikinin bulunmamas b. Kltrleraras ilikilerin artmas c. nsanlarn birbirlerini farkllklar ile tanmalarnn bir ihtiya olmas d. Dnya barna katk salanmas e. Farkl kltrlerin yok olmasnn engellenmesi abas

4. Kurann, inan tercihi konusunda insanlarn zorlanmasn istememesinin temel nedeni aadakilerden hangisidir? a. nsan sevgisi b. nsann irade ve sorumluluk sahibi olmas c. Dier inanlardan farkl olma istei d. slam dinine kar tepkinin olumasn engelleme istei e. Ahiret inanc ile elimesi

5. Aadakilerden hangisi din farkllklara kar dlayc bak asnn ileri srd bir ifadedir? a. Btn dinler kurtulua ulatrr. b. Hakikat olarak grlen dinin dndakilerin bir deeri yoktur. c. Tek bir din haktr ama dierlerinin de hakikat pay vardr. d. Sadece bir din kurtulua ulatrr. e. Sadece ilah kkenli dinler hakikate ulatrr.

133

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. c 3. a 4. b 5. d Yantnz doru deilse, Kltr, okkltrllk ve Kreselleme Kavramlar konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Kltr, Eitim ve Din likisi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, okkltrllk ve Eitim konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Kurann Yaklam konusunu yeniden okuyunuz. nan Farkllklarna

Yantnz doru deilse, Din Farkllklara Bak konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 okkltrclk kavram, ayn toplum ierisindeki kltrel farkllklarn yok saylmamas ve kabul edilmesi anlamn tar. Sra Sizde 2 Domuz etinin ve ikinin yasaklanmas. Sra Sizde 3 Kuranda inan farkllklarnn, insanlarn yaratllarnn doal bir sonucu olduunu ifade eden birka ayet vardr: Rabbin dileseydi insanlar (ayn inanca bal) tek bir mmet yapard. Fakat Rabbinin merhamet ettikleri mstesna, onlar ihtilafa devam edeceklerdir. (Hd 11/118-119). ...Eer Allah dileseydi elbette sizi tek bir mmet yapard. Fakat verdii eylerde sizi imtihan etmek iin mmetlere ayrd. yle ise iyiliklerde yarn. Hepinizin dn Allahadr. O zaman anlamazla dm olduunuz eyleri size bildirecektir. (Mide 5/48). Allah dileseydi, sizi tek bir mmet yapard... (Nahl 16/93). Sra Sizde 4 Hz. Peygamber, hicretten sonra Yahudi ve mriklerle anlama yapmtr. Ayrca Hudeybiyede mrikler ve Necrandaki Hristiyanlarla da anlamalar yapmtr. Hz. Peygamber yapt btn anlamalara bal kalmtr. Dier dinlerin mensuplar ile ilikisi tebli esasl olmu, savaa ancak hakl ve zorunlu durumlarda bavurmutur.

134

Yararlanlan Kaynaklar
Alta, N. (2003), okkltrllk ve Din Eitimi, Ankara. Bilgin, B. (2002), slm Din Pedagojisinde slmdan Baka Dinlerin Anlatm, A.. lahiyat Fakltesi Dergisi 43 (2), 19-40. Ankara. Crk, . (2008), okkltrl Eitim ve Yansmalar, H. . Eitim Fakltesi Dergisi 34, 27-40. alkan, . (2007), Din Bir Tutum Olarak tekine Yaklamn Kuran Temelleri, C. . lahiyat Fakltesi Dergisi 11 (1), 7-28. apolu, . (2008), Kreselleme, Din ve Kltr, A.. lahiyat Fakltesi Dergisi 49 (2), 153-183. Gngr, A. . (2002), Vatikan Misyon ve Diyalog. Ankara. Kaymakcan, R. (ed.) (2006), okkltrllk Eitim, Kltr ve Din Eitimi, stanbul. Kaymakcan, R. (2007), Genlerin Dine Bak: Karlatrmal Trkiye ve Avrupa Aratrmas, stanbul. Kaymakcan, R. (2009), retmenlerine Gre Din Kltr ve Ahlak Bilgisi Dersleri Yeni Eilimler: oulculuk ve Yaplandrmaclk, stanbul. Kse, A.-Kkcan, T. (ed.) (2008), Avrupa Birlii lkelerinde Din-Devlet likisi, stanbul. Kyl, M. (2001), Dinsel Dlayclk (Ekslusivizm), Cafer Sadk Yaran, (Ed), slm ve teki iinde (ss. 29-65), stanbul. Marshall, G. (1999), Sosyoloji Szl, ev. Osman Aknhay/Derya Kmrc, Ankara. Nohl, A. (2009), Kltrleraras Pedagoji, ev. Nazl Somel, stanbul. Okuyan, M.-ztrk, M. (2001), Kuran Verilerine Gre tekinin Konumu, Cafer Sadk Yaran, (Ed), slm ve teki iinde (ss. 163-216), stanbul. Parekh, B. (2002), okkltrll Yeniden Dnmek Kltrel eitlilik ve Siyasi Teori, ev. Bilge Tanrseven, Ankara. Yaran, C. S. (2001), John Hickin Din Felsefesinde Dinsel oulculuk, Cafer Sadk Yaran, (Ed), slm ve teki iinde (ss. 127-160), stanbul. Ylmaz, R. (ed.) (2005), Kltrel eitlilik ve Din, Ankara. Zengin, Z. S. (2008), Tanzimat ve Sonras Dnemde Osmanl Toplumunda Gayrimslimler ve Din Eitimi, Deerler Eitimi Dergisi 6 (15), 139170.

135

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; letiim kavramn aklayabilecek, letiim srecinin ileyiini zetleyebilecek, letiim modellerini ayrt edebilecek, Farkl iletiim becerilerini tanmlayabilecek, Alanlara gre iletiim trlerini ayrt edebilecek, letiimin retim ve insan ilikileri ile ilgisini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
letiim sreci letiim modelleri Szl / yazl / nesnel / duygusal iletiim Akademik / ilikisel / yaantsal iletiim

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Bir ansiklopediden iletiim maddesini okuyunuz. letiim nedir sorusuyla internette inceleme yapnz. nitede geen btn ana balk, alt balk ve yan balklar karp bir araya getirerek nitenin muhtevasn bir btn halinde inceleyiniz.

136

letiim Kavram ve Modelleri

GR
letiim szc, gnmzde bilim insanndan sradan vatandaa, medya mensubundan yneticiye kadar geni kesimlerde kullanlan bir kavram haline gelmitir. Herkes bu kavram kendi alma alanna bakan ynyle ele almakta, ona kendi ilgi alanna gre bir anlam yklemektedir. Bununla birlikte kavramn insanlar arsnda iliki ve balantlarla salanan bir zihinsel paylam olduu, bu anlamda btn canllar arasnda iletiim olgusunun var olduu hususunda ortak bir kanaat mevcuttur. nsan dndaki canllarn basit ve snrl ilikilerindeki zihinsel balantlar ayn ekilde basit ve snrl olurken insanlar arasndaki zihinsel paylamlar, ilikilerindeki karmaklk lsnde youn ve ok ynldr. letiim konusu, nceleri hitabet, gzel konuma, beeri mnasebetler balamnda ilgi grrken zaman ilerleyip yeni ihtiyalar ortaya ktka kavramn kullanm alan genilemeye balamtr. Geen yzyln ortalarnda balayan iletiim aratrmalar eitim, propaganda, haberleme, reklam, halkla ilikiler alanlarnda verimlilii ve etkiyi artrma dncesine dayanyordu. Gnmzde dil, kltr, siyaset, din, diplomasi vb. ok geni bir alanda iletiim almalar yrtlmektedir. Artk hayatn vazgeilmez bir paras olarak deerlendirilen iletiim olgusu, psikoloji, sosyoloji, dilbilimi, ynetim bilimi, eitim bilimi gibi ok sayda bilimin ilgi alanna girmektedir. letiim, din eitimi ve din hizmetleri faaliyetlerinin verimli bir ekilde yrtlmesinde de dikkate alnmas gereken bir konudur. Bu nitede sz konusu faaliyetleri ilgilendiren ynyle insan insana iletiim hakknda bilgi verilecek; ancak uzaktan iletiim, kitle iletiimi, haberleme, medya konularna girilmeyecektir.

LETMN ANLAM VE KAPSAMI

Gnmzde ok geni bir alanda ilgi gryor olmasna karlk iletiim kavramnn ne anlama geldii sorusunun herkesin zerinde birleecei bir cevab bulunabilmi deildir. Bu zorluk kavramn ifade ettii olgunun karmaklndan deil, ok ynl bak alarna ve deerlendirmelere msait olduundandr. Herkes kendi alannn bak as ile deerlendirince birbirinden farkl ok sayda tanmn ortaya kmas kanlmaz olmaktadr. Yoksa iletiim olgusunun mahiyetini kavramada bir sorun bulunmamaktadr. Tanmlamadaki bu skntdan olmal ki, birok aratrmac da iletiimden ne

137

anlalmas gerektiine dair grn ortaya koyarken, kavram tanmlamak yerine sreci aklamay tercih etmitir. letiim deiik alanlar etkin bir ekilde ilgilendirdii iin bu konuda herkesin kendine gre bir tanm yapmas, bylece ok sayda tanmn ortaya km olmas normaldir. Tanmlarn iletiim kavramnn deiik ynlerine iaret ettiini sylemek yanl olmaz. rnein halkla ilikiler alannda giyim, kuam, nezaket ve zarafet, dilbiliminde slup ve ahenk, eitim alannda retim teknii, sosyolojide kltrel paylam, psikolojide duygu ve dncelerin paylam, politikada propaganda hususlar ne kmaktadr. Btn farkl yaklamlara ramen iletiim olgusunun nasl bir srete meydana geldii, yapsnn ve temel unsurlarnn neler olduu konusunda birbirine ok yakn bilgi ve deerlendirmeler mevcuttur. letiim ncelikle anlamlar, deerler, bilgiler, duygular ve fikirler zerinde bir paylam olarak kabul edilir. Yaplan farkl tanmlamalarda bu ortak hususu grebilmek mmkndr. Fiske, iletiimi, herkesin bildii ancak ok az kimsenin doyurucu bir ekilde tarif edebildii, aratrmaya elverili ancak ok sayda disipliner yaklama ihtiya duyulan bir insan etkinlii olarak grr. Ona gre olay doru kavrayabilmek iin iletiim alannda iki temel yaklama baklmas gerekiyor. Bunlar, Sre Ekol ve Gstergebilim Ekoldr. Sre Ekol, iletiyi tayan aralarn seimi ve kullanlmas zerinde durarak iletiim srecinin doru iletilmesi ve unsurlarnn etkinlii konular ile ilgilenir. Bu ekole gre mesajn kendisinden ok iletilme ekli iletiimin baarsn belirlemektedir. Gstergebilim Ekol ise, iletilen mesajlarn mahiyeti ile ilgilenerek bunlarn insanlar nasl etkiledii zerinde durur. Bu ekole gre mesaj hem kolay iletilebilir hem de kolay anlalabilir olmaldr. letiimin baarszl, iletiime giren verici ile alc arasndaki bilgi, kltr ve anlay farkndan kaynaklanr (Fiske, 1996). letiim olgusunu daha iyi kavrayabilmek iin insan insana iletiim ile kitle iletiimini ayrarak her biri iin ayr tanmlamalar yapmak gerektii de dile getirilmitir. Bu gre gre iki ayr iletiim olgusunun mahiyet ve unsurlar birbirinden farkldr. rnein, birinde iletiim srecinin tek ynl iledii, dierinde ise ift ynl olduu, birinde kanal denen eyin dierinde ara olduu ifade edilir. Yine tanmlayabilme problemini aabilmek iin iletiimi kaynakla alcnn konumlar bakmndan yz yze iletiim ve uzaktan iletiim diye ayrp kavramn tanmlamasn ve aklamasn buna gre yapmann doru olaca da dile getirilmitir. Tanmlamalar ve bak alar farkl da olsa btn bunlardan iletiimin canllar, zellikle de insanlar arasnda renmelerle balantl bir etki tepki sreci olduu aka anlalmaktadr. Etki ve ona karlk verilen tepki ayn anlam yanstyorsa doru bir paylam ortaya ktndan buna baarl iletiim denilir. Eer bir iletiim srecinde etki ile tepki ayn anlam yanstmyorsa buna bozuk veya yanl iletiim denildii gibi iletiimsizlik de denilmektedir. nsanlar arasnda yanl da olsa bir al-veri gereklemise bu durumda bir iletiimsizlikten sz edilemeyeceinden buna iletiimsizlik deil de bozuk iletiim demek daha dorudur. Buna gre ska yaanlan anlamazlklarn, atmalarn ve elikilerin temelinde yatan sebep iletiimsizlik deil iletiim bozukluudur.

138

Herhangi bir renme sonucu vermeyen iletiim kurmann mmkn olup olmadn dnerek renme-iletiim ilikisini aklaynz.

te yandan mesaj alan kiilerin alglama, yorumlama ve deerlendirme farkllklar, herkesin kendi kabiliyetine, anlayna ve kltrne gre mesaj zerinde seici davranma eilimi, iletiimde tabii bir verimsizlii kanlmaz klmaktadr. Ayn manzaray seyreden iki kii ondan farkl anlamlar karabilmekte, ayn konumay dinleyen iki kii konumann farkl noktalarn hatrlamaktadrlar. Bu durum, standart bir iletiim eyleminin kiilere ve ortama gre farkl sonular verebileceini gstermektedir. Konu zerinde yaplan almalarda iletiim olaynn temel olarak verici ile alc arasnda bir eylem transferi (transaction) zellii tad, ortaya kan anlamn alcnn varsaymlarna, n bilgilerine ve iletiimin iinde vuku bulduu artlara bal olduu belirtilir. Grnen o ki, her iletiim olaynda mesaj gnderen ile alan arasnda az veya ok daima bir deiim ve pazarlk mevcuttur. Dolaysyla iletiim bir nevi mzakere olup sunucunu nceden tahmin etmek mmkn deildir. Bu zellik iletiimin sbjektiflii olarak aklanmaktadr (Mc Quail-Windahl, 1993). Yani iletiimin etkisi ve baars, belli teknik ve kurallara bal olduu kadar, mesaj gnderen ile ona muhatap olann zelliklerine ve iletiim ortam deikenlerine de baldr.
letiim kavramnn kapsad alma alanlar konusunda bir bilgi edinmek iin http://www.ilet.gazi.edu.tr/ adresinden Gazi niversitesi letiim Fakltesinin blmlerinin programlarn inceleyiniz.

LETM MODELLER
letiim olgusunun nasl gerekletii, iletiim srecinin hangi unsurlar barndrd hususunda farkl aklamalar vardr. Aklamalardaki farkllklar hem iletiim konusundaki bilgilerin giderek gelimesinden hem de iletiimin ilikilendirildii alanlarn zelliklerinden kaynaklanmaktadr. letiim aratrmalar konusundaki ilk almalarn sosyal ve ekonomik alandaki gelimelere paralel olarak daha ok reklam, tantm, propaganda gibi pratik amalara ynelik olduu yukarda ifade edilmiti. Bu amalar doal olarak iletiime bak ve onu kavray ynlendiriyordu. Dolaysyla iletiim olgusu ilkin bu pratik amalara uygun olarak adna dorusal model veya matematiksel model denilen bir modelle aklanmtr.

Dorusal Model
letiimin, kaynaktan kan mesajn uygun aralarla alcya ulatrlmasyla sonulanan tek ynl bir ilem olarak aklanmasna dorusal model denilmektedir. Buna gre iletiim bilgi, haber, fikir ve kanaatlerin, istenilen kii veya kiilere aktarlmasndan ibarettir. Aktarlan iletinin doru olarak alcya ulat varsaymna dayanan bu modelde kaynak, mesaj, kanal ve alc olmak zere drt unsur bulunmaktadr. letiimin baars iin mesajn retilmesi ve iletilmesi hususunda bu drt unsurun birbirleri ile uyumlu almas gerekir.

ekil 7.1.: Dorusal iletiim modeline gre iletiim emas

139

letiimden ok iletim srecini anlatan bu aklama, gnmzde kitle iletiimi asndan ok da yanl saylmamaktadr. Hatta konferans, vaaz, nutuk gibi topluluklara hitap eklindeki bilgilendirme almalar iin dorusal iletiim modeli daha aklayc bir modeldir. Ancak tek ynl alma zellii gsteren alanlarda bile iletiimin dorusal bir ilem olarak grlmesinde potansiyel yetersizlik bulunduu bir gerektir. Bu yetersizlik daha ilk bata fark edilmi, alcnn mesaj eksik veya yanl alma ihtimalinin daima mevcut olduu, bunun nasl giderilecei konusu tartlmtr. Mesajn alcya eksiksiz ve doru olarak ulatndan nasl emin olunaca sorusunu soranlara kar dorusal modeli savunanlar olaya mesajn etkin dzenlenmesi asndan yaklaarak, ne sylerseniz o iitilir aklamasn getirmilerdir. Ancak bu aklama dorusal iletiim srecinin ileyiinden kaynaklanan probleminin zm iin yeterli bulunmam, mesaj etkili olsa da verimsizliin devam edecei iddia edilmitir. Modelin savunucular bu iddiaya kar da problemin, sistemin yetersizliinden deil, srece mdahale eden engelleyici ve yanltc ortam faktrnden kaynakland cevabn vermilerdir. Ancak bu aklamalardan ikna olmayan aratrmaclar, dorusal modelin aklad srecin bir iletim eyleminden ibaret olduu, iletiim geri bildirimle devam edebilecei zerinde younlamlardr.

Dairesel Model
Dorusal modelinin en nemli amaz olan mesajn dorulanamamas sorunu geribildirim unsuru ile zme kavuturulunca iletiimin tek ynl dorusal bir sre olmad anlald. Geribildirimle sre baa dndnden iletiimin dairesel bir dng olduu gerei ile karlald. Buna gre iletiim srecinin drt temel unsuru deimemekle birlikte bunlara, mesajn alcya doru ulamasn gvenceye alan beinci bir unsur olarak geribildirim eklenmi olmaktadr. Yansma da denilen bu beinci unsur mesaja muhatap olan alcnn cevab olarak devreye girdiinde sre alcda sonlanmayp devam etmi olmakta, mesaj alm olan kii kaynak durumuna, iletmi olan kii de alc durumuna gelmi olmaktadr. Alnan geribildirim zerine dzeltme veya onaylama yapldnda sre tekrar ilk halini almaktadr. Bylece iletiim sreci dairesel bir dng halinde srp gitmektedir.

ekil 7.2.: Dairesel Modelde letiim Dngs Kaynak: Sillars, 1995 (uyarlanarak alnmtr.)

Yz yze iletiimi tanmlamaya elverili olan dairesel sistemin ileyii, sadece be unsurun kabaca belirttiimiz dzen iinde srp gitmesinden ibaret deildir. Bilgi, mesaj, kodlama, kod ama, yanlsama kavramlar ile sistemin ayrntlarna dair aklamalar da olduka nemlidir.

140

Srecin baars bu kavramlarla belirlenen ilerin doru, yerli yerinde ve gereklerine uygun bir ekilde yrtlmesine baldr. Mesaj; bilgi konusu iinden muhataba iletilmek zere kaynak tarafndan belirlenen ve alcnn ihtiyacna uygun olacak ekilde dzenlenen ksmdr. rnein zihnimizde komuluk konusunda komuluun nemine, komuluk ilikilerine, komuluk haklarna, kt komunun zararlarna dair birok bilgi vardr. Komuluun nemine dikkat eken bir mesaj muhatabmza iletmek istediimizde nce bunlardan maksadmza uygun bir seim yaparz. Buna mesaj dzenleme denir. Sonra da bunu en gzel ifade edecek kelimeler ve cmleler bularak onlarla dile getiririz. Buna da kodlama denir. Baarl kodlama, yani kelime ve cmle seimindeki baarmz, muhatabn onlardan kast ettiimiz anlamlar doru ve eksiksiz karmasna baldr. Eer muhatabmz szlerimizden ne demek istediimizi tam ve net olarak anlamyorsa kodlama baarl saylmaz. Muhatabn szlerden anlam karmasna da kod ama denilmektedir. Kod amadaki baar ise kaynan kodlama becerisi ile ilgili olduu kadar alcnn bilgi, kltr, anlay, kavray dzeyi ve dil becerisi ile de ilgilidir. Demek ki, kodlama yaplrken kaynan kendince en uygun szleri bulmas yeterli deildir. Ayn zamanda bu szlerin muhatabn anlayna da uygun olmas gerekir.
letiimin baarl olmasn salayan en nemli husus, iletiim arac olarak kullanlan dilin her iki tarafn birlikte olabildiince ak ve net bir ekilde anlayabildikleri bir dil olmasdr. Anlalsn diye konuuyorsak muhatabmzn anlayaca bir ekilde konumalyz.

letiim srecinde gerek kodlama gerekse kod ama basamaklarndaki baarszlk yanlsama olarak ifade edilir. Bu da srecin iki noktasnda yanlsama ile karlama ihtimalinin her zaman mevcut olduu anlamna gelmektedir. Kodlamadaki yanlsama, iletilmesi dnlen anlam kaynan tam olarak ifade edememesinden, kod amadaki yanlsama ise alcnn muhatap olduu mesajn ifadelerini tam olarak anlayamamasndan doar. Karlkl konumalarda taraflarn yle demek istememitim, beni yanl anladnz, anlayamadm, ne demek istiyorsunuz, ben ne diyorum, siz neden bahsediyorsunuz eklindeki szleri yanlsamalar gsterir.

lemsel Model
letiimi dairesel bir ilem olarak benimseyen, ancak geribildirimi yeni bir mesaj kabul eden bir gr daha vardr. lemsel model denilen bu gre gre, iletiimde kaynak ve alc diye tanmlayacamz taraflar yoktur; her iki taraf ayn zamanda hem kaynak hem de alcdr. nk kaynan alcdan geribildirim almas, ayn anlam konusunda olsa bile ayr bir ileti olarak kabul edilir. Bu modele gre iletiim, tek bir kiinin (kaynan) becerisine ve yeteneklerine bal olarak yrtlen bir sre deil, iki tarafn birlikte yapabildii ve birlikte baarabildii bir etkinliktir. Etkilenen olmadan kimsenin etkili olamayaca gibi, herkes etkileyici olduu kadar da etkilenendir. ocuklar ebeveynlerini onlarn kendilerini etkiledii kadar etkilerler.

141

ekil 7.3. : lemsel modelde letiim Dngs

Grmeler, tartmalar, mzakereler ve insanlar arasnda birok alandaki ilikilerde hep bir tarafn mesaj ileten kaynak, dier tarafn da alc olmas dnlemez. Her iki taraf da birbirlerine mesaj verip alyorsa iletiim ayn zamanda bir alveri ve bir paylamdr. Dier bir ifadeyle, ilemsel model aklamasna gre, iletiim paylaldka var olan eydir.
Anlatlan iletiim modelinin aklamalarna uygun den gnlk hayattan birer rnek bularak aralarndaki farklar inceleyiniz. Burada verilenlerin dndaki iletiim modelleri ve ayrntlar konusunda bilgi edinmek iin Mc Quail-Windahln letiim Modelleri adl kitabn okuyabilirsiniz.

LETM EKLLER VE ZELKLER

letiim, insanlarn sadece sz ve yaz yoluyla gerekletirdikleri bir etkinlik deildir. Resim, ekil, nesne, vcut hareketleri, giyim-kuam, dokunma gibi anlam ifade eden her ey birer iletiim arac olarak grev yapar. Anlamlarn insanlar arasnda paylalmasna imkn veren farkl aralarla kurulan iletiimlerin kendine zg usulleri ve yntemleri vardr. En mkemmel canl olan insan, igd ve reflekslerinin yan sra jest ve mimikleri, zengin davran ekilleri, geni dil ve eyay kullanma becerileri ile karmak davranlara sahiptir. retilme ve renilme sonucu kazanlan btn bu davranlar birer iletiim rn olduu kadar ayn zamanda birer iletiim aracdr. Bazen szle anlatlamayan eyler yazyla, el yz hareketleri ile belki bir izimle, ekille anlatlr. Bir tablonun, resmin, bir karikatrn anlattklar, szle ya da yazyla ayn derecede etkili anlatlamaz. Bir haritada ifade edilenleri anlatabilmek iin sayfalar dolusu yaz yazmak gerekir. nsann bir bak, bir dokunuu ile hissettirdii duygular, szlerle ifade edilemez. Bu zengin aralara ramen iletiim denilince ilk akla gelen ve en yaygn kullanlan becerisi szl iletiimdir. Ancak kullanlan aralarn trne gre farkl iletiim becerileri de vardr ve bunlar yerine gre szl iletiimden ok daha etkindirler. Kullanlan aralarn eidi kadar iletiim eklinden bahsetmek mmkn ise de aralarn ortak zellikleri ve yneldikleri duyu organlar bakmndan iletiim ekillerini gruplara ayrmak daha uygun ve pratiktir. Snflandrmay sadece szl iletiim ve szsz iletiim diye iki maddede yapanlar olduu gibi buna bir de grsel iletiimi ekleyerek e karanlar da vardr. Aralarn nitelikleri, kullanm farkllklar ve braktklar etki dikkate alndnda

142

iletiimleri szl, yazl, nesnel ve duygusal diye drt gruba ayrmak daha aklayc olmaktadr.
letiimler farkl aralarla farkl ekillerde gereklese de btn iletiimler belli grevleri yerine getiren etkinliklerdir: Her iletiimin etkinlii u grevlerden en az birini yerine getirir: Bilgi ve malumat salama kna etme ve kanaat oluturma Duygu ve duyarlk oluturma Gr ve anlay kazandrma Fikir ve dnce kazandrma

Szl letiim
Szl iletiim, mesajn szlerle iletildii iletiim eklidir. Szler ilk insanla birlikte var olan, bir insan grubu (toplum) iinde belirlenmi ortak anlamlar tayan sembollerdir. Belli kurallarla ilikilendirilen szlerin toplam, insanlar arasnda temel iletiim arac olan dili meydana getirir. letiimde kaynak kii iletmek zere zihninde biimlendirip hazrlad mesaj, kulland dilin szleri ile ifade eder, yani anlamlar setii kelimelere ykler. Buna iletiim dilinde mesajn kodlanmas denildii daha nce aklanmt. Szl iletiimde en temel sorun, mesajn alc veya alclar tarafndan doru ve eksiksiz olarak anlalmasn salayacak baarl bir kodlama yapabilmektir. nk dilin zenginlii ve szlerin farkl anlamlarda kullanlabilmesi sebebiyle bir anlam birden ok farkl szlerle kodlayp iletmek mmkndr. Ayn ekilde alcnn da szlerden konuann kast ettiinin dnda anlamlar karabilmektedir. rnein ok scaklk hissetmekte olduunuzu scaktan yanyorum, ate bast, scaktan bunaldm, terledim, buras ok scak oldu gibi farkl ifadelerle anlatabilirsiniz. Alc da bu ifadelerden hasta olduunuz, ortamdan skldnz, oradan uzaklamak istediiniz eklinde kastnzn aksine farkl anlamlar karabilir. Aslnda dil temel bir iletiim arac olarak ayn dili kullananlarn ortak anlama zeminini oluturur. Ortak dil zerinden nesnelere yaplan kodlamalar, kullanclar arasnda kendiliinden olumu bir uzlamaya dayanr. rnein zm kelimesiyle kodlanan nesne herkese gre ayndr. Eer o nesnenin farkl olanlar varsa siyah zm, kuru zm gibi onlar da nitelemelerle ayrca kodlanr. letiimdeki yanl anlamalarda sorun anlamlarn kelimelerle kodlanmasndan deil, dilin kullanmndaki farkl sluplardan, zel ve zgn tonlamalardan kaynaklanr. O bakmdan szl iletiimde en kestirme ve elverili yol herkesin rahatlkla anlayaca ortak dili kullanmaktr. nsanlarn en fazla bulutuklar ortak dil alan hi phe yok ki, gnlk dildir. Konumac gnlk dilden uzaklatka dinleyicinin i dnyasna nfuz etme, onunla paylam ritmini yakalama imknndan uzaklar. Entelektel dil ne kadar doru ve dzgn olsa gnlk dilin hkim olduu evrede ayn yeterince anlaml ve etkileyici bulunmaz, aksine skc ve bunaltc olur. Entelektel konumac da youn duygusal anlarda farknda olmadan gnlk dile dner, fke ve kzgnln gnlk dille yanstr. nk onun i dnyas da gnlk dille yorulmutur.

143

Elbette szl anlatmda konumaclarn kendi konuma tarzlar ve kendilerine zg ifade ve slup biimleri olacaktr. Herkesin ayn anlatm ve slup kalbnda bulumas beklenemez. Ancak anlatmn zgnl, yeni dil yaps tasarlamak, yeni kalplar ve terimler ihdas etmek eklinde olmamaldr. zgnln deimez ls, anlatm sresince dinleyici ile kurulan canl ve etkin iletiim ba olmaldr. Bu beceri, insandaki kvrak zeknn, etkileyici dil ve zengin kltrle birletirilmi sunumudur. Anlatmda kullanlan kalplarn iletiimde faydal ve etkili olabilmesi iin, bunlarn insan aklnn ve tecrbesinin oluturup sosyal hafzaya yerletirdii bildik kalplar olmas gerekir. Kimi hatipler sze eni ve zgnlk katabilmek iin yeni sz kalplar ihdas ederler. Bu ekilde zgn olmak adna retilen sosyal hafzaya yabanc ifade tarz, zihinleri kartracandan iletiim amacna da hizmet etmeyecektir. rnein sosyal hafzada asker hep kahramandr, aslan yiittir, prenses gzeldir, nar uludur. Askere kabaday, prensese mark, aslana gaddar, nara kaba sfatlarn yaktrr ve benzetmelerinizi bu sfatlarla yaparsanz iletiim amacnza uygun dmez. nk sosyal hafza, bu varlklar sizin yaktrdnz sfatlarla kodlamamtr.
letiimde ortak dil nemli olmakla birlikte herkesin ayn anlatm ve slup kalbnda bulumas beklenemez. nsanlarn kendilerine zg konuma tarzlar, ifade ve slup biimleri vardr. Herkes kendine zg konuma tarz ile iletiimlerini srdrr. Ancak anlatm zgnl, dili farkllatracak yeni kalplar ve terimler ihdas etmek deildir. zgnln deimez ls, iletiim sresince muhatapla kurulan canl ve etkin iletiim ban salayc olmaktr.

Szl iletiimde tek bana dilin sz gcne gvenmek her zaman beklenen baary salamaya yetmez. nk szlerde takip edebilme, anlama, ilikilendirme, hatrlama vb. birok ynden yetersizlik vardr. Szl iletiimlerde szle birlikte jestler, mimikler, resimler, ekiller ve dier uyarclarla anlatm desteklenmelidir. Uyarc malzeme sadece anlatm desteklemekle kalmaz, szn aresiz kald yerde devreye girerek tek bana iletiim arac grevi de yapar ve szden daha gl ve etkileyici anlatm salarlar. ster jest ve mimikler olsun, ister klk-kyafet, resim ekil gibi nesnel malzeme olsun gze hitap eden bu uyarclar, alcnn iitme duyusu ile birlikte grme duyusunu da ie koarak zihinsel dikkat ve muhakeme gcn artrr. Szel ve nesnel sembollerin birbirleri ile uyumlu bir sunu teknii ile devreye sokulmas, mesaja ynelen kiinin anlam davranndaki algsal dzenlemelerini etkiler, hayal gcn artrr ve muhakeme gcn ortaya karr.

Yazl letiim
Yazl iletiim, konumada kullanlan sembollerin ses kanal ile deil de yaz kanal ile kurulan iletiim eklidir. Aslnda yaz, konuulan dilin kt zerindeki izimlerinden, sz de azdan kan seslerinden ibarettir. Her ikisi de insan hafzasnda kelimeleri, cmle yaps, tamlamalar ve kurallar ile var olan dilin iki farkl ekilde tezahrdr. Yaz dili ve konuma dili diye ayrdmz ey dilin kendisi deil, onun da yanstl biimidir. nsan konutuu dili, yaznn dnda el, yz, vcut hareketleri ile de da yanstabilmektedir ki, buna da beden dili denilmektedir. letiim arac olarak yaz dilinin kendine has zellikleri, iletiim baars ile ilgili zorluklar ve avantajlar vardr. letiim srecinde sesler ortaya

144

ktnda kaybolurken yaz ortaya ktnda var olmaktadr. Bu farkllk, szl iletiimin alcnn alg tekrarna izin vermedii, buna karlk yazl iletiimin alg tekrarna olabildiince ak olduu anlamna gelmektedir. Bir sesi duyup ne dediini hemen anlayamayan kimsenin onu tekrar duyma imkn olmadndan, anlamad ile ya da doru yanl nasl anlad ise onunla kalacaktr. Yazl iletiimde ise byle bir saknca yoktur. Okuduumuz bir metni anlamadmz ya da doru anladmzdan emin olmadmz zaman istediimiz kadar tekrar okuma ansmz vardr. letiimde kaynak kii asndan da durum ayndr. letiime giren kiinin sz azdan ktnda alcya ulamadan nce onu deitirme ans yoktur. Yazy muhataba ulamadan nce istediimiz kadar deitirme ansna, kast ettiimiz anlam tam olarak ifade ettiinden emin olana kadar zerinde alma imknna sahibizdir. Yaznn bu zellii, yaz ile iletiim kurmay daha gvenli hale getirmektedir. Ayrca mesajn saklanmasn, kalcln ve asrlar sonrasna intikalini salayan da yazdr. nsanln bilgi ve kltr birikimi byk lde yazl iletiime dayanr. Konuulan dil yazya dkldkten sonra insanlk tarihinde gerek bir uygarlk dnemi balayabilmitir. Yazl iletiimin bir nemli avantaj da konumadaki kelimelerin yanl telaffuzundan doan yanl anlamalara (yanlsamalara) izin vermemesidir. Herkes kelimeleri farkl ive veya farkl diksiyonla syleyebilir ama yazda byle bir farkllk olmaz ya da ok az olur. Farkl yazlan kelimenin dorusunu tahmin etmek g olmadndan nadiren grlen bu yanllklar genellikle yanl anlamaya sebep olmaz. Yazl iletiimin bu avantajlarnn yannda elbette nemli dezavantajlar ve dikkat gerektiren yanlar da vardr. ncelikle yazya aktarlan szler, belli iaret ve sembollerden ibarettir. Sesteki titreim, tonlama, perdeleme ve bunlarn yanstt duygular yazda yoktur. Konumacnn, sesine aksettirip dinleyicinin hissiyatn harekete geirebildii duygularn yazda fark etmek zordur. Bazen bir sz bir kimseden duyar etkilenmeyiz; fakat ayn sz bir bakasndan duyduumuzda etkileniriz. Bu da szlerin tad duygularla iletiimi nasl etkilediini gsterir. Yazl anlatmda kelimelerin, metnin amac dnda sergiledii kanlmaz bir nyarg sorunu da her zaman mevcuttur. Bir kelimenin szlk anlam, onun terim anlamna ve yazarn kast ettii anlama kar bir nyarg oluturur. Yazara ramen yaz dilinin tad bu nyarglardan kurtulmak, yazarn mesaj kurgusunu zmekten daha zor bir itir. Byle olduu iin ayet ve hadis metinlerindeki kelimelerin tadklar nyarglar (ilk anlamlar) sebebiyle bu metinlerden insanlar farkl anlamlar karmaktadrlar. Yazdaki nyarglar sebebiyle bu kutsal metinleri anlamadaki aresizliimizi ounlukla tarihi olaylardan, gnlk hayattan ve uygulamalardan rnekler alarak zmeye alrz. Yaz, insan zihninde var olan dnceyi zihnin dnda resmetmeye yarayan bir nesne ve temsil kabiliyeti snrl bir sembol olduu iin soyut dnceleri aktarmada tabii bir yetersizlie sahiptir. Bu yetersizlii amak iin metni tekrar tekrar okumaktan baka aremiz yoktur. Szl iletiimde olduu gibi jest, mimik, ses tonu vb. takviye edici unsurlar kullanma ya da anlamadmz iletiyi aklatma imkn yoktur.

145

Dier yandan, konumann doal olarak insann azndan dklp gelmesine ramen yazda doallk ok azdr. nsan iinden geleni olduu gibi syler ama olduu gibi yazamaz. nk yaz, konumann aksine bilin dndan kendiliinden ve kanlmaz olarak kagelmez, yazda her kelime, her cmle bilinli olarak retilir. Konuma dilinin yazlmas sreci, bilinli olarak ekillendirilmi belirli kurallarn ynetimindedir. Bu bakmdan yazl iletiimin baars, hem kaynan (yazar) hem de alcnn (okuyucu) birlikte kodlama ve kod ama becerilerine yani yazarlk ve okuyuculuk yeterliklerine baldr.
Yazl iletiim konusunda ayrntl bilgi iin Hans D. Zimmermannn Yaznsal letiim adl kitabn okuyunuz

Nesnel (Grsel) letiim

Sz ve yaznn dnda gze hitabeden, insann grerek anlam karmasn salayan ok zengin grnt malzemeleri de iletiimde etkin bir yer tutmaktadr. nsanlarn oturu, yry biimleri, el ve yz hareketleri, eitli nesneler, resimler, ekiller, renkler aracl ile kurulan iletiime nesnel iletiim veya grsel iletiim denilmektedir. Nesnel iletiim, alcnn grme duygusu ile bilgilere, dier bir deyile nesnelerin tad anlamlara ynelmesi esasna dayanr. letiim dilinde gsterge denilen grlebilir her nesnel grnt bir uyarcdr. nsan herhangi bir grlebilir materyale baktnda uyarlr ve otomatik olarak renme meydana gelir. Nesnel iletiimde renmeyi salayan ey gstergenin kendisidir. Burada gsterge mesaj verici, mesajn kayna gibi grnse de insanlar aras iletiim olaynda onlar belli maksatlarla kullanan insan olduu iin gstergeler birer aratrlar. letiimde grsel malzeme ya tek bana iletiim arac olarak grev yapar ya da szl iletiimde iletiyi glendirici destek unsuru olarak kullanlr. Szler, grsel malzeme ile desteklendiinde daha gl iletiim salanr. Grsel malzeme szl iletiimde destek grevi yaptnda iki trl rol oynamaktadr. Biri szl iletiime derin bir boyut kazandrarak iletiimi zenginletirmek, dieri de szlerin yanl anlamalara sebep olmas durumunda dzeltici etki yapmaktr. Birincisine nesnelerin tamamlama ilikisi, ikincisine ise atma ilikisi denilmektedir. Szler yanl anlamda kullanldnda grsel aralar szlerle elierek doru anlam yanstrlar.
letiimde grsel aralar ya kendi bana mesaj iletme grevi ya da szl ve yazl iletiimlerde destek grevi yapar. Grsel aralarn iletiyi desteklemekte iki trl rol vardr: Birincisi, anlam glendirmek, ikincisi de anlam kaymalarn ve yanlsamalar nlemektir.

Nesnel aralarn verdii ipular ounlukla szel iletilerin verdii ipularndan daha az yanltcdr. Anne babalar ocuun yalan sylediini gzlerinden, yznden, duruundan ve hareketlerinden kolaylkla anlarlar. Bylece ocuun szl iletileri ile nesnel iletilerindeki atma ilikisi, anne babann yanlsamasn nleyici daha gvenilir bir ipucu vermi olur. Elbette nesneler szlerden veya kelimelerden soyutlanamazlar. Szle anlatlmayan bir nesne bilinmeyen bir eydir ve onunla herhangi bir mesaj iletilemez. Ayn ekilde kelimeler de nesnelerden bamsz deildir. Her kelime bir nesneyi temsil eder ve btn alglar barndran kelime daarc nesnelerin alglanmasn salamaya yneliktir. Biz szle iletiim kurarken nesnelerin sembolleri olan kelimeleri kullanr, onlardan nesnelere ulamaya alrz.

146

Nesnel aralar, insann kendinde olanlar ve dnda olanlar diye iki ksma ayrlr. nsann dndaki nesnel aralar, anlam ifade eden her trl ekiller, emalar, izimler, iaretler ve cisimlerdir. nsann kendinde olan el, yz hareketleri; duru, oturu, yry biimleri; klk-kyafetler eklindeki gstergeler btnne beden dili denir. Beden dili insanlar aras iletiimde bal bana bir iletiim arac olarak nemli bir yer tutmaktadr. nsan istese de istemese de beden dili ile iletiime girer, insanlara mesaj gnderir ve onlar bir ekilde etkiler. lk intiba ve izlenimler bu mesajlarla oluur. Szlerin anlattklar, beden dilinin anlattklar ile uyum iinde olduu zaman gl ve salkl bir iletiim kurulmu olur. Bu ikisi arasnda bir uyumsuzluk olduunda beden dili daha etkin duruma geer. nk insan duyduklarndan ok grdklerine inanma eilimindedir.
Beden Dili konusunda geni bilgi iin Judi Jamesin Beden Dili adl kitabn okuyunuz.

Konuulan dilin sembolleri gibi beden dilinin sembolleri de toplum hafzasnda ortak anlamlara kodlanmtr. Beden hareketleri toplumda herkes iim ayn anlama gelmektedir. Eer byle olmasayd beden dili iletiim dili olarak kullanlamazd. Sar ve dilsizlerle, dilini bilmediimiz yabanclarla tek anlama aracmz beden dilidir. Sylemediimiz belki de sylemek istemediimiz ok eyi beden dilimiz anlatr ve insanlarn hakkmzda doru veya yanl kanaatler edinmelerini salar. letiime girdiimiz kiiler beden dilimizden edindikleri nyarglarla bize ynelirler. Eer bir insan ilk bakta kiilikli, saygn biri gibi grnyorsa onunla ilgili her belirti bu grnty dorulayc bir delil kabul edilir, eer sradan ve ciddiye alnmaz biri gibi grnyorsa aksi kantlanncaya kadar onun hakkndaki bu n kanaat deimeyecektir.
Sosyal hayattan beden dili ile etkin iletiim salandna dair birka rnek bulunuz.

Duygusal letiim
Duygusal iletiim, duygularn paylam ile ilgili bir iletiim eklidir. Sevin, heyecan, korku, sevgi, nefret vb. duygular, szl ifadelerden ok temas, duru mesafesi ve duygusal yaklam gibi tutum ve davranlarla daha kolay ifade edilip aktarlr. Bir utanc, bir mahcubiyeti kiinin o anki duruundan daha etkin hibir sz anlatamaz. nsanlar yaant figrleri ve dokunularla duygularn, karsndakilere net bir ekilde anlatabilir, onlardan da ayn ekilde duygusal mesajlar alabilirler. Nesnel iletiimde olduu gibi duygusal iletiimde de kullanlan aralar grsel malzemedir. Bu ikisini birbirinden ayrmamza neden olan husus, ilkinde btn grsel aralarn kullanlmas ve her trl mesajn iletilmesi sz konusu iken ikincisinde sadece insana ait bir ksm gstergeler aracl ile duygusal mesajlarn iletiliyor olmasdr. Duygusal mesaj ileten gstergeler ise, duru ekli, duru mesafesi ve dokunulardr.
Duygusal iletiim, duygularn iletilmesini ve paylalmasn salayan bir iletiim trdr. Duygusal iletiimin temel arac olan beden dilinin kendiliinden duygular aa karma zellii vardr. Bu sebeple nsanlar ou kez saklamak istedikleri duygularn istemeden iletmi olurlar. stenilen duygusal iletiimin salanabilmesi, beden dilinin etkin bir ekilde kontrol edilmesine baldr.

147

Duru ekli
nsann iletiim esnasndaki duru ekli, onun znt, fke, heyecan, korku, aldrmazlk gibi duygularn aa vurur. Vcut organlar tek bana aldklar ekillerle belli anlamlar ifade etse de duygusal iletiimde asl olan vcudun grnen btn organlarnn anlaml btnldr. Duru bu btnl ifade etmektedir. Organlarn anlaml btnl ancak insann duygusal halini tam olarak da yanstmaktadr. Bu bakmdan aa kmasnn olumsuz sonular douracan dnp, insanlardan ruh halimizi ve duygularmz saklama ihtiyac duyduumuz durumlarda btn grnen organlarmz birlikte kontrol etmemiz gerekir. zellikle konferans, sohbet, snf gibi ortamlarda grup karsnda konuuyorsak duygularmz saklamak ok nemli olabilir. znt, fke, korku, endie vb. duygu younluumuz aa ktnda karmzdakilerle iletiimlerimiz arzu etmediimiz bir yne kayabilir veya bozulabilir. ok zgn veya fkeli bir retmenin snfta rencileri ile doru bir iletiim kurup verimli bir ders ilemesi gtr. Bu durumda vcudun dier organlarn ihmal edip sadece yz hatlarn kontrol ederek duygusal grnty saklamak gtr. Vcut bitkin, kollar sarkk, omuzlar dk vaziyette iken zoraki glmseme, znt halini saklamaya yetmez. Bazen de iyi bir iletiim kurmak ancak duygular aa vurmakla mmkn olur. nsann sylediklerini hissetmesi, onlar duyuyor ve yayor gibi anlatmas, duygularn ses tonuna ve vcut hareketlerine yanstmas, bylece muhatapla veya muhataplarla duygusal btnlk salamas, iletiimine g katar. En etkili hatipler, szlerine duygularn katp muhataplar ile duygusal ba kurmay baarabilenlerdir. Duygusal iletiim sosyal hayatta ve sosyal ilikilerde de nemli bir yer tutar. Yumuak huylu, uyumlu, bark, sevecen grnml kimselerle herkes kolay iletiime girer. Bu gibilerle iyi ilikiler ve anlamalar salanrken sert, kaba, hrn ve uyumsuz grnml insanlardan uzak durulur.

Duru Mesafesi
Duru ekli kadar duru mesafesi de duygusal mesajlar iermektedir. Bir kimsenin dieri ile arasndaki duru mesafesi onunla duygusal ilikisinin gstergesidir. Her insann zenle koruduu ve ihlal edilmesinden holanmad kiisel alan emberleri vardr. Bu emberler en yaknmzdan balayarak uzaklatka byyen i ie halkalar eklindedir. En yakn ember iindeki alan, bize en yakn ve mahrem olan ok sevdiimiz insanlara aittir, onlardan bakasnn bu alana girmesinden, bu lde bize yakn durmasndan holanmayz. Bundan sonraki ikinci emberin snrlad alan, arkadalklar alandr ve ancak samimi ilikiler iinde olduumuz kimseler bu alana girebilirler. nc emberin iindeki alan ise bildiimiz fakat iyi tanmadmz insanlarla aramza koyduumuz mesafeyi belirleyen sosyal alandr. En geni emberin evreledii alan da yabanclarla aramza koyduumuz ve kendimizi rahat hissettiimiz mesafeyi belirler.

148

Sosyal iliki mesafesi denilen ve insanlarn duygusal tavrlarn gsteren kiisel alan emberlerinin uzaklklar, kltrle ilgili bir husus olduu iin toplumdan topluma deiir. Yaplan bir aratrmada lkemizdeki sosyal iliki mesafeleri yle tespit edilmitir (Balta, 1994): En yaknlarmzla olan mahrem mesafe Arkadalarmzla olan samimiyet mesafesi Tandklarla resmiyet lsndeki sosyal mesafe Tannmayan kimselerle gzetilen genel mesafe : 0 25 cm. : 45 75 cm : 1 1,5 m :3m

En yakn mahrem mesafemizde bulunmas gereken bir kii bizden birka metre uzakta durmaya zen gsteriyor ve o mesafeden iletiim kurmak istiyorsa bu duru bizimle yakn olmak istemediine dair bir mesaj ierir. Ayn ekilde genel mesafede bulunmas gereken bir kiinin iyice yaknmza sokulmaya almas da bizimle samimi, dost veya arkada olmak istediine dair mesaj ierir.

Dokunu
Sylenemeyen veya szle ifadesi mmkn olmayan duygular iletmenin bir yolu da dokunmadr. efkat ve sevgiyle dokunu, scak ve samimi duygularla tokalama, kucaklama insanlara ok scak duygu paylam yaatr. Sihirli dokunu politika ve i evresinde muhatab etkilemenin en nemli arac olarak bilinir. Ancak dokunma her zaman olumlu duygular aktarmaz. Duruma ve kiiye gre olumsuz duygulara, beklenenin dnda duygusal tepkilere de yol aabilir. Bir kimsenin omzuna elini koymak, samimiyet ve destek anlamna gelebilecei gibi, bir stnlk belirtisi ve dokunulan kiiyi kmseme anlamna da gelebilir. Bu durum kiilerin kltrleri, kiilikleri ve anlaylar ile ilgili olduu kadar statleri ve cinsiyetleri ile de ilgili bir husustur. Bir retmenin kk ocuun ban okamas ile ergenlik ana gelmi kart cinsten bir rencinin ban okamas ayn ey deildir. Sosyal hayatta tanmadk insanlara dokunmak, kiilii ihlal ve saldr anlamna gelen yakksz bir durumdur. Bunu yapan insanlarn kaba, duyarsz, saldrgan olduklar kabul edilir ve zr dilemedike onlar hakkndaki bu kanaat deimez, bazen zr dilemek bile bu kanaati deitirmeye yetmeyebilir.

ALANLARA GRE LETM TRLER

nsanlar arasnda kurulup gelitirilen iletiimler, ya hayatn doal ak iinde farkl alanlarda ortaya kar ya da belli amalar gerekletirmek iin nceden planlanarak belli bir dzen iinde yrtlr. letiim almalarnda doru tespitler yaplmas ve belli durumlarda geerli genellemeler yaplabilmesi iin iletiimin alanlara gre snflandrlarak incelemesi yararl olmaktadr. Herkes iin hayatn ak iki ynl srp gitmektedir. Bunlardan biri kiinin yakn evresinde, ailesi ile birlikte srdrd zel yaantlar, dieri de daha geni evrede yrtt sosyal ilikilerdir. Her ikisi de duygu, dnce ve mahremiyet paylam asndan farkl alanlar olduu gibi her ikisinde kurulan iletiimlerin maksad da farkldr. Dolays ile bu alanlarda kurulan iletiimler birbirinden ayr olarak deerlendirilip aklanmaldr. Bunlardan, zel yaam alannda kurulan iletiimlere yaantsal iletiimler, sosyal ilikiler alanndaki iletiimlere de ilikisel iletiimler denilmektedir.

149

Bunlarn dnda kiiliin gelitirilmesi, topuma uyum ve intibakn salanmas, kltrel paylam, sosyal ve ekonomik geliim maksadyla her toplumda uzun soluklu ve youn eitim faaliyetleri yrtlr. Eitim faaliyetleri ancak dzenli ve planl iletiimlerle yrtleceinden bunlarn da ayr olarak incelenmesi gerekmektedir. Bu bakmdan tamamen eitim, retim ve bilgilendirme maksatl yrtlen btn iletiimler de akademik iletiimler grubuna girer ve bu balk altnda incelenir.

Akademik letiim
Bir kimseye veya gruba bilgi vermek, bir eyler retmek amacyla kurulan ve yrtlen dzenli iletiimlere akademik iletiim denir. Okulda retmenlerin, i ortamnda usta ve yneticilerin, gzlem ve inceleme gezilerinde rehberlerin, konferanslarn, vaizlerin, panelistlerin muhataplarna bilgi verme abalar bu kapsamdaki iletiimlerdir. Aslnda btn retici abalar, iletiim eylemlerinden baka bir ey deildir. Bu sebeple, iletiim bilimi asndan okuldaki retici ekinlikler, pedagojik iletiim olarak adlandrlmakta, okulun dndaki faaliyetleri de iine alan btn retici etkinlikler de akademik iletiim kapsamna girmektedir. Akademik iletiim becerisi, genel iletiimin bilinen verici-alc ilikisinden farkl bir ilemi gerektirmektedir. Bu iletiim trnde; amacnn belirlenmesinden, ona uygun mesajn seilip kurgulanmas, mesajn kodlanmas, iletilmesi, geribildirim alnp dorulanmasna kadar yaplmas gereken ilemlerinden hibiri tesadflere braklamaz. Bu srete yer alan her ilem bal bana belli becerileri gerektirir. nsann gnlk hayattaki kendi kabiliyetlerinin elverdii iletiim becerileri ve evreden zaman iinde edindii tecrbeler, akademik iletiimler iin yeterli olmaz. nk retim bal bana ayr bir maharettir, retim amal iletiimler de o lde mahareti gerektirir. Akademik iletiimi dier iletiimlerden ayran temel zellik vardr: 1- Akademik iletiim, tamamen retim ve bilgilendirme amaldr. 2- Akademik iletiim, nceden tasarlanan planl ve dzenli bir etkinliktir. 3- Akademik iletiimde kaynak kii, srecin baarsndan sorumludur. Akademik iletiimde retici konumundaki kaynak kii sistemin en temel esidir. Kaynak, belirlenmi amalar dorultusunda iletiimin btn unsurlarn dzenlemekle, verimli bir iletiim ortam oluturmakla ve sreci baarl bir ekilde yrtmekle ykmldr. Yrtlecek iletiim srecinin iyi bir renme ve bilgilenme imkn salayabilmesi iin, kaynan kendi kiisel iletiim tarzn bir tarafa brakp pedagojik esaslara uygun bir iletiim becerisi gelitirmesi gerekmektedir.
retme ve renme amal her etkinlik, salt anlam paylamndan te etkin bir sreci gerektiren akademik iletiimdir. Akademik iletiimlerde kavratma, inandrma, ikna etme, gdleme, yetkinletirme vb. ynndeki abalar ve tedbirler kaynan sorumluluu olarak srecin nemli bir ksmn oluturur

retim amal iletiimlerde ncelikle renenlerin geliim dzeyleri, anlama ve kavrama kapasiteleri, n bilgileri esas alnr. Bu bakmdan retmenin ne anlatt ve nasl anlatt deil rencinin ne anlad ve nasl anlad nemsenir. Akademik iletiimde mutlaka bilgilerin doru, eksiksiz ve yerli yerince renilmesi ynnde ciddi aba gsterilir. Bu konuda genel

150

iletiim tekniklerinin gzetilmesine ek olarak renci psikolojisi, renme psikolojisi, retim stratejileri, retim yntem ve teknikleri vb. konularda gelimi tecrbe ve bilgilerin de zenle kullanlmas gerekir. Bu bakmdan akademik iletiimlere profesyonel iletiimler de denilebilir.

likisel letiim
Sosyal bir varlk olarak insan, evresiyle srekli iliki ve etkileim iindedir. Gelenek ve grenekler, adetler, toplumsal iliki ve yaant kurallar, toplumsal kltr ve deerler, hep karlkl iliki ve etkileimlerle var olur ve geliir. nsan ilikiler, bu olgularn herkes tarafndan renilip benimsenmesini salayan faktrler olarak ayn zamanda iletiim grevi grrler. Toplumdaki btn ortak deerler bu yolla kazanldndan iletiimin farkl bir ekli olarak ilikisel iletiimden sz edilir. Hatta baz kuramclar, iletiim olgusunu sosyal etkileim ve paylam sreci olarak aklamlardr. letiimi sosyal etkileim olarak kabul eden iletiim kuramnda insanlarn birbirleri ile olan her trl temas ve ilikileri birer iletiim eylemi kabul edilir. Bu ekole gre ileti (mesaj), herhangi bir kimsenin herhangi bir arala ortaya koyduu eydir. letiyi ortaya koyan grsel ve szel gstergeler (aralar) ise, bir kiinin davranlarn, zihinsel ve duygusal durumunu, insanlar etkileme srecini belirleyen temel unsurlardr (Fiske, 1996). likisel iletiimde insann doal davranlar ve iliki kurma figrlerine dair tarz ve alkanlklar onun iletiimlerinin eklini ve niteliini belirler. Bu yzden din adaml, askerlik gibi saygn kabul edilen meslekleri temsil konumundaki kiilerden yaam biimini ve insan ilikilerindeki tarz ve alkanlklarn belli bir dzene koymalar beklenir. likisel iletiimde doru ve olumlu sonulara ulamann yolu evre ile uyumlu ve uzlamac ilikiler kurabilmek ve gelitirebilmektir. Bu hususlarda kiinin kendi zel tercihlerinden ok ortamn mterekleri ve toplumun genel kabulleri nemlidir. Yani uzlamay salayacak olan, kiisel tercihler deil toplumsal mtereklerdir. Sosyal hayat uzlamalardan ibarettir. Her birey sosyal btnn bir paras olabilmek iin uzlamac tutum gelitirmek zorundadr. Uzlamac tutum gelitirebilmek iin evredeki insanlarn deer yarglarn, yarglama tarzlarn iyi bilmek ve onlarda olumlu izlenimler brakacak buluma noktalarn yakalamak gerekir. Bu ayn zamanda doru ve salkl iletiim kurma anlamna gelir. Tutum ve davranlarmzla insanlara ne tr sinyaller gndermi, daha azmz amadan onlara neler sylemi, onlar ne ynde etkilemisek ve onlardan nasl etkilenmisek o ynde iletiim kurmuuz demektir.
Toplumda doru ve yararl iletiimler kurmada uzlamac tutumu dikkate alarak kendin iin ye ama bakalar iin giyin szn ilikisel iletiim asndan aklaynz.

nsanlar arasnda bir dncemizi, kanaatimizi akladmzda, bir tercihimizi ortaya koyduumuzda ya da bir davranta bulunduumuzda onlar etkileme niyetimizi de aa vurmu oluruz. Aslnda hepimiz byle bir niyeti her zaman iimizde tarz. nk konumalarmz, davranlarmz ve tercihlerimiz, insanlarn ilgi, beeni ve kabulnden bamsz deildir. Demek ki, btn ilikisel davranlarmzn temelinde ancak iletiim kavram ile aklanabilecek zihinsel bir sre vardr. Sosyal iliki ve etkileimlerle kurulan iletiimlerde tutum, davran ve yaantlar eklindeki gstergelerin rolleri nemlidir. Bu gstergeler, retme,

151

bilgilendirme, mesaj verme vb. amala giriilen iletiim etkinlii iin hazrlanm aralar veya gstergeler deildir. Bunlar, insan yaamnn doal bir paras olarak kendiliinden gelien ama sonu itibariyle iletiim arac olarak grev yapan gstergelerdir. Bu sebeple de genelde bunlara ait dzenlemeler (kyafet seimi, sa dzeni tercihi vb.) yaplrken iletiim kurma amacyla hareket edilmez. Bunlara ait dzenlemelerde gzetilen husus, topluma uyum salamak, dzeyli ve tatminkr ilikiler gelitirmektir. Durum byle olmakla birlikte, insan ilikilerine dair gstergelerin iletiim sonucu vermesi kanlmazdr. nsan davranlar ve ilikilerine dair gstergelerin ynl iletiimsel rol ortaya kmaktadr. Bunlar; (1) etkileimi ynlendirme rol, (2) duygular aa vurma rol ve (3) iletiimsizlii imknszlatrma roldr.

Etkileimi Ynlendirme Rol

Kiinin giyim-kuam, hal ve tavr, vcut hareketleri (duru, oturu, yry biimleri) ilk karlalan kii ile ne ynde bir iletiim kurulacann ipularn verir ve bir ilk izlenim (imaj) oluturur. Bu ilk izlenimin oluturduu etki, kurulacak iliki ve iletiimlere yn verecektir. lk izlenimin oluturduu etkiyle balayan iletiimler bu etki altnda, ilk izlenim istikametinde geliecektir. Dank ve dzensiz giyim-kuam, basit ifadeleri, ciddiyetsiz tavr ve hareketleri ile kt bir ilk izlenim brakan kiiyle dzeyli, aklc ve entelektel bir iletiim kurulamaz. Byle bir kimse kiisel gstergelerinin oluturduu ilk izleniminden farkl bir etki brakmak niyet ve amacnda olsa da bunu baarabilmesi olduka gtr.

Duygular Aa Vurma Rol

likisel iletiimin nemli bir fonksiyonu da duygularn aa vurulmasdr. steyerek bilinli bir ekilde duygularmz aklayabilir yahut glme, alama vb. ekillerde aa vurabiliriz. Bazen de duygularmz aklama ama ve niyeti tamakszn normal davran ve ilikilerimize devam ederiz. Bu takdirde duygularmz iliki ve davran biimlerimize yansyarak aa kar. Zira her insan, bulunduu toplumda var olan deerler ve deer yarglarna dair gstergeler tar. Moda, gelenek, adet, alkanlk ve bunlara dair iliki biimlerini gsteren klk-kyafetler, hal ve tavrlar, dil ve slup, i dnyamz aa vuran gstergelerdir. Toplumda btn bunlarla rglenen insan ilikileri, insanlar arasndaki duygusal paylam salayarak bir duygusal iletiim rol yapar. Syle bana arkadan, syleyeyim sana kim olduunu sz ilikilerin insann kiiliini aa vurma fonksiyonunu anlatmaktadr.

letiimsizlii mknszlatrma Rol

Gstergeler, anlam sembolleri olarak onlar alglayan herkese mutlak surette mesaj iletirler. Toplum iinde var olan, insanlarla birlikte bulunan herkes istese de istemese de tad gstergelerle etrafndakilere mesajlar iletmekten kurtulamaz. Dzgn veya dank kyafet, gl, haykr, laubalilik, efendilik, nezaket, kabalk, kibarlk, hlasa herhangi bir insani gsterge, bizim duygu ve dncelerimizde mutlaka birtakm izler brakr. Bu izler sebebiyle zevk ve eilimlerimiz ekillenir, moda diye bir olguyu kavrarz, baz kiilik tiplerinden holanmaz, baz tipleri severiz. Ayrca insanlar arasnda cereyan eden iliki, sonu itibariyle duygu, dnce, inan ve kanaatlerde bir al-veritir. ster kendiliinden veya tesadfi olsun; ister scak, samimi yahut souk ve isteksizce olsun btn

152

ilikilerde bu al-veri bir ekilde mevcuttur. nsanlarn birlikte olduklar, iliki kurduklar her yerde kanlmaz olarak iletiim de kurmu olurlar. Anlam tayan gstergelerden kurtulmak ve insanlardan uzak tek bana yaamak mmkn olmadna gre sosyal hayatta iletiimsizlik imknsz demektir.

Yaantsal letiim
Yaantmzn en scak, samimi, doal ve hasbi olarak getii, genel kiilik zelliklerimizin ve deerler sistemimizin gelitii yaam alan aile ortamdr. Aile iindeki bu zel yaam mtereklii ve st dzey paylam olgusu, aile bireylerinin birbirlerini etkileme ve ynlendirme rollerinin temelini oluturur. nk onlar baka hibir yerde olmadklar kadar sk bir ekilde birbirlerine baldrlar; sevgileri, nefretleri, umutlar, hayalleri aile mterekliinden bamsz deildir. Aile iindeki roller, allagelmi ve artk ailenin yaam biimi olarak yerlemi kurallara, adet ve usullere uygun bir ekilde icra edilir. Bu uyum ve dzen aile iinde davran normlar olumasn, bireylerin belli kalplara uygun hareket etmelerini salamaktadr. Aile iindeki iletiimler bu normlar erevesinde cereyan ettiinden, bireyler arasnda uyum ve dayanmaya dayanan yaam mtereklii, onlarn birbirleri ile iletiimlerine zel bir maksat tayin etmektedir. Bu durum aile iindeki iletiimleri dierlerinden ayrmakta, yaantsal iletiim denilen, ekli, muhtevas ve sreci ile ayr deerlendirilmesi gereken bir iletiim tr oluturmaktadr. Birok yetikin insan, memnun olmad ve ikyet ettii baz huylara sahip olduunu itiraf etmektedir. Kendi tercihleri olmayan bu zellikler onlara kk yalarda aile bykleri tarafndan kazandrlmtr. Yetikinler, hayata gzlerini atktan itibaren ellerinde byyen ve bir tercih kullanma imkn olmayan ocuu tamamen kendi tercihleri ile ekillendirirler. Bunu da genellikle kendi yaantsal iletiin tarzlar ile yaparlar. ocuklar her zaman ana-babalar ile szlerden ok davran ve yaantlarla iletiim kurarlar. Sevgi, sayg, kabul, ret, gzetme, paylama, dayanma, itenlik, drstlk, aldatma vb. davran figrlerinin salad iletiimler mterek yaantnn kanlmaz bir sonucudur.
nsanlarn kendi tercihleri olmayan baz huy zelliklerini aile iinde yaantsal iletiimlerle ebeveynlerinden aldklar bilgisinden hareketle baka hangi belirgin renmelerin yaantsal iletiimlerle kazanldna birka rnek veriniz.

Genel iletiimde verici ile alcnn kimliine ve statsne baklmakszn ikisi arasnda bir iliki olduu gerektir. Bu iliki, aile ii iletiimlerde bir tarafn bilen dierinin bilmeyen ayrm ile bilen lehine bir otoriteye dnmektedir. Yaantsal iletiimin en hassas ynlerinden biri mterek ve baml yaantnn doal sonucu olarak ortaya kan otoritenin dzenleni biimidir. Zira aile iinde otoriteyi var sayan ve kabullenen iletiim tarz hem gerekli, hem de sakncaldr. ocuklarn, istenmeyen davranlara srklenmemesi iin sevgi, sayg ve gvene dayal bir otorite gerekli olduu gibi bask, sindirme, korkutma eklindeki gc ve iddeti ifade eden otorite de sakncaldr. Yaantsal iletiimlerde ikinci nemli husus da gelimekte olan ve gelitike kendini gerekletirme arzusu artan ocuun zgrleme tutkusu ile ebeveynin korumaclk tutkusunun zt ynl ekimler oluturmasdr.

153

ocuun zgr davran gelitirme duygusunu ypratmadan, kendi bana yapabilme yeteneine olan gvenini sarsmadan onunla ynlendirici iletiime girip baarl olmak ciddi bir iletiim becerisini gerektirir. Ebeveyn bunu aile ii yaantlar dzenleyerek baarabilir. nk ocuklar yaant rneklerini model alp onlar taklit ederek hayata uyum ve intibak salamaya alrlar. nc nemli husus ise ortak yaantnn taraflar olan aile bireyleri arasnda istek, arzu ve beklentilerin ortak anlay ve hassasiyet dzleminde bir karlk bulamasnn gerekli olmasdr. Ayn yaam paylaanlarn hep ayn eylerden zevk alp ayn arzu ve isteklere sahip olmas beklenemez. Bu konudaki farkllklar ve kimi zaman ortaya kan eliik durumlar, iletiimlerde olumsuz figrler olarak yansma bulur. Szlerden ok hal ve tavrlarn, beden dilinin egemen olduu yaantsal iletiimlerde kontrolsz gelimeler ok ciddi anlamazlklara ve uyumazlklara yol aabilme potansiyeline sahiptir.
Aile ii iletiim konusunda ayrntl bilgi iin Thomas Gordonun, Etkili Anababa Eitimi Aile letiim Dili adl kitabn okuyunuz.

zet
letiim kavramn aklayabilmek. letiim her alann zelliine gre farkl ekilde tanmlanabilir. Farkl yaklamlarn birletii nokta, iletiimin bireyler arasnda bilgi, duygu ve dnce paylam olduudur. ki tarafn renme sonucu veren bir etki-tepki sreci yaamalar eklinde de aklanabilen iletiim olgusunun baars, baz teknik kurallara, ortama ve taraflar arasndaki kltrel farklara baldr. letiim srecinin ileyiini zetleyebilmek. letiim sreci; kaynan belirledii mesaj uygun ara veya aralarla alcya iletmesi, alcnn da bu iletiden anladn geribildirimle kaynaa iletmesi, kaynan ald bu geribildirimi dzeltmesi veya onaylamas ile devam eder. letiim modellerini ayrt edebilmek. letiim olgusunu aklayan model ne kmaktadr. Modeller, iletiimim gerekletii deiik alanlarn zelliklerine gre farkl aklamalar getirmesi bakmndan iletiim olgusunun btn boyutlar ile anlalmasna imkan vermektedir. letiim sreci drt temel unsurla ilemesine ramen sreci tamamlayan ve sonucu belirleyen kodlama, kod ama, yanlsama, geribildirim, ortam gibi hususlar da srecin nemli paralardr. Farkl iletiim becerilerini tanmlayabilmek. letiim aralarnn trne gre iletiim becerileri; yazl iletiim, szl iletiim, nesnel iletiim ve duygusal iletiim diye drt gruba ayrlr. Bunlardan her birinin kendine zg zellikleri, avantajlar ve sakncal ynleri vardr. Farkl iletiim becerileri, insanlar arasndaki iletiim kanallarn oaltmakta, hayatn karmakl iinde insanlarn anlaabilme imkanlarn zenginletirmektedir. Alanlara gre iletiim trlerini ayrt edebilmek. letiimlerin youn olarak yaand eitim-retim alan, sosyal ilikiler alan ve zel yaam alan birbirlerinden farkl belirgin zellikler gsterirler.

154

Bu alanlardaki iletiimler de hem gerekleme dzeni, hem de amalar ve sonular itibariyle farkl trden iletiimler olarak kabul edilir. Akademik iletiim, ilikisel iletiim ve yaantsal iletiim diye snflandrlan ayr iletiim trnn baarl bir ekilde yrtlmesinde her birinin kendine zg hassas ynleri bulunmaktadr. letiimin retim ve insan ilikileri ile ilgisini aklayabilmek letiimin, esas itibariyle insanlar arasnda bir etkileim ve paylam olmas bu paylamlarn her alanda ayn ekilde gerekleecei anlamna gelmemektedir. Eitim-retim alan, sosyal ilikiler alan ve zel yaam alanndaki etkileim ve paylamlar birbirinden kategorik farkllklar gstermektedir. Bu alanlardaki iletiimlerin verimli bir ekilde srdrlmesi ve istenilen sonularn elde edilmesi, alanlarn zellikleri ile iletiim olgusunun doru ilikilendirilmesine baldr.

Kendimizi Snayalm
1. letiim ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. letiim, bireyler arasnda anlamlarn paylalmasdr. b. letiim, renmelere bal bir etki-tepki srecidir. c. letiim, bireyler arasnda ancak konumakla gerekleen etkinliktir. d. letiim, bilgi, duygu ve fikirlerin sembollerle aktarlmasdr. e. letiim, duygu ve dncelerin karlkl alveriidir.

2. Aadakilerden hangisi dairesel iletiim modelinde iletiimin temel unsurlarndan biridir? a. Grlt b. Yanlsama c. Kodlama d. Kod ama e. Geribildirim

3. Aadaki etkinliklerden hangisi ilemsel iletiim modeli aklamasna uygun dmektedir? a. Radyodan haber dinlemek b. Televizyonda bir konuyu tartmak c. Camide vaaz etmek

155

d. Bir konferans dinlemek

e. Snfta ders anlatmak

4. Aadakilerden hangisi akademik iletiimin zelliklerinden biri deildir? a. Tamamen retim ve bilgilendirme amal olmas b. nceden tasarlanan planl ve dzenli bir etkinlik olmas c. Kaynak kiinin, srecin baarsndan sorumlu olmas d. Yanlsamalarn olmamas

e. Kaynan, en temel unsur olmas

5. Aadakilerin hangisi sosyal hayattaki insan ilikilerinin iletiimsel rol deildir? a. Anlamazlklar nleme b. Etkileimi ynlendirme c. Duygular aa vurma d. letiimsizlii imknszlatrma e. likisel iletiim salama

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. e 3. b 4. d 5. a Yantnz doru deilse, letiim Kavram ve Kapsam konusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse, Dairesel letiim bahsini yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse, lemsel letiim bahsini yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse, Akademik letiim bahsini yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse, likisel letiim bahsini yeniden okuyunuz

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 renme sonucu vermeyen iletiim mmkn deildir. Her iletiim mutlaka bir paylam zorunlu kldna gre paylalan her ey renilmi demektir. Sra Sizde 2 Dorusal modele rnek: mamn camide hutbe okumas Dairesel modele rnek: retmenin snfta ders anlatmas lemsel modele rnek: ki arkadan sohbet etmesi lkinde alc durumundaki cemaatin geribildirimde bulunmalar sz konusu olmadndan iletiim tekynl devam etmektedir. kincisinde retmen iletiimin kaynadr. rencilerin geribildirimleri ile sreci devam ettirdii iin ilem ift ynl ve daireseldir. ncsnde ise bir tek kaynak yoktur.

156

Taraflardan her ikisi de hem kaynak hem de alc durumundadrlar. Dolays ile sre, kaynak odakl deil ilem odakl dairesel dngdr. Sra Sizde 3 nsanlarn birbirlerine szsz olarak znt, fke, dargnlk vb tepkilerini gstermeleri, kendini beenmi, kibirli kiilerin duru ve yryleri, trafik polisinin kavakta trafii ynlendirmesi, teknik direktrn kenardan sahadaki oyuncular ynlendirmesi Sra Sizde 4 Yediimiz eyler bizim dmzdakileri ilgilendirmez. Fakat giydiklerimizle toplum iinde bulunduumuz iin kyafetimiz toplumun genel kabullerine aykr olmamaldr. Kyafetimizin toplumun genel kabullerine aykr olmas, uzlamazlk gstergesi olarak insanlarla olan iliki ve iletiimlerimizi olumsuz etkiler. Bakalar iin giyin sz insanlarla olumlu iliki ve iletiimler srdrebilmek iin uyumlu ve uzlamac davranlarda bulunmann gerekliliine iaret etmektedir. Sra Sizde 5 Cimrilik, cmertlik, girikenlik, ekingenlik gibi temel karakterler, adetler, alkanlklar, tarzlar.

Yararlanlan Kaynaklar
Balta, Z.-Balta, A. (1994), Beden Dili, stanbul. Ellul, J. (1998), Szn D, ev. Hsamettin Arslan, stanbul. Ergin, A.-Birol, C. (2000), Eitimde letiim, Ankara. Fiske, J. (1996), letiim almalarna Giri, ev. S. rvan, Ankara. Gordon, T. (2000), Etkili Anababa Eitimi Aile letiim Dili, ev. E. Aksoy), stanbul. Gke, O. (2001), letiim Bilimine Giri-nsanlar Aras likilerin Sosyolojik Bir Analizi, Ankara. James, J. (1999), Beden Dili Olumlu maj Oluturma, ev. M. Salam, stanbul. Katba, . (1999), Yeni nsan ve nsanlar, 10. bs., stanbul. Mc Quail, D.-Windahl S. (1993), letiim Modelleri, ev. M. Kkkurt, Ankara. Seluk, Z. (1994), Eitim Psikolojisi, Konya. Sillars, S. (1995), letiim, ev. N. Akn, M.E.B., Ankara.

157

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Din iletiimin mahiyetini aklayabilecek, Din eitimi ve din hizmetlerinde iletiimi deerlendirebilecek, Din iletiimde kaynan ve mesajn zelliklerini aklayabilecek, Din iletiimde aralar ayrt edebilecek, Din iletiimde dilin farkl kullanmlarn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Din eitimi Din hizmetleri Din iletiim Akademik/likisel iletiim

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Bir nceki nitenin zetini okuyunuz. Suat Cebecinin, renme ve retme Srelerinde Din letiim adl kitabn GR ksmn okuyunuz. Mevlt Kayann Din Eitiminde letiim ve Din Tutum kitabnn teorik ksmn inceleyiniz.

158

Din Eitimi ve Din Hizmetlerinde letiim

GR
nsan hayatnn en nemli olgularndan biri dindir. Herkes az veya ok din konusu ile ilgilenmekte, din inan ve deerlerle bir ekilde balantl bir hayat srmektedir. ok kimse de dine kar daha duyarl davranarak dinin gereklerini yerine getirmeye, davran ve yaantlarn din deerlere uygun olarak srdrmeye aba gstermektedir. Bu durum, dinin renilip bilinmesi, dinin gerei olan ilerin ve ibadetlerin hata ve yanllara dmeden doru ve dzgn bir ekilde yrtlmesini salayacak tedbirlerin alnmas ihtiyacn ortaya karmaktadr. Bu tedbirler biraz irdelenince dinin toplum bireylerine kimler tarafndan nasl retilecei, din grevlerin yerine getirilmesine kimlerin nasl yardmc olaca sorularyla karlalmaktadr. Toplumsal hayatnn gerei olarak birok ortak sorunun zm kamu grevi haline getirildii gibi din konularda herkesi ilgilendiren bu sorularn cevab olacak almalar da kamu grevi haline getirilmitir. Devlet bu grevlerin yrtlmesini salayacak kurumlar oluturmu, din eitimiretimi ve din hizmeti verecek elemanlar da yetitirip bu kurumlarn emrine vermek suretiyle bu kamu grevini yrtmektedir. phesiz ki din eitimi ve din hizmetlerinde grev yapacak olanlarn gerekli alan bilgisi, teknik bilgiler ve genel kltr bakmndan yetkin bir ekle yetitirilmesine allmaktadr. Youn bir ekilde insanlarla iliki ve iletiim kurmay gerektiren bu grevlerde alanlarn bilgi sahibi olmalar gereken konulardan biri de iletiimdir. Gnmzde hemen her alanda ilgi duyulan ve kullanlan iletiim teknikleri, din eitimi ve din hizmetlerinin verimli bir ekilde yrtlmesinde de olduka nemlidir.

DN ETM VE DN HZMET
Din eitimi, din bilgi, duygu ve deerlerin insanlara kazandrlmas, din hizmetleri de din uygulamalarn yerine getirilmesi ile ilgili alma alanlardr. Bu alanlarda Devlet tarafndan organize edilen dzenli almalar yrtlmektedir. Din eitimi ve retimi ile ilgili iler Milli Eitim Bakanl, din hizmetlerine dair iler ise Diyanet leri Bakanl tarafndan yrtlmektedir. Milli Eitim Bakanl toplumun ihtiya duyduu din eitimi ve retimi almalarn bu iler iin zel yetitirilmi elemanlar eliyle yrtmektedir. Farkl eitim dzeylerine gre hazrlanm programlarla yrtlen din eitimi

159

ve retimi almalar toplumumuzun manevi ynden geliip glenmesini, toplum bireylerinin mutlu, huzurlu, dengeli ve bilinli kiiler olarak yetitirilmesini hedef almaktadr. Din eitimi ve retimi faaliyetlerini Milli Eitim Bakanl ilk ve orta retim kurumlarnda din kltr ve ahlak bilgisi dersleriyle, orta retim dzeyinde de mam-Hatip Liseleri kanal ile yrtrken yksek retim dzeyinde de niversiteler, lahiyat Faklteleri kanal ile bu almalara katlmaktadr. Bir anayasal kurum olan ve din konusunda toplumu aydnlatmak ve ibadet yerlerini ynetmek grevi verilmi bulunan Diyanet leri Bakanl da bu grevi kapsamnda yaygn eitim faaliyetleri yrtmektedir. Kuran kurslar, yaz kurslar, irat faaliyetleri, seminerler, konferanslar vb. ekillerde yrtlen almalar bu kabildendir. Ayrca camilerde verilen vaazlar, ibadetin bir paras olarak okunan hutbeler de yine din eitim ve retimi kapsamnda saylabilecek etkinliklerdir. Bunlarn dnda din alanda yksek renim grm, eitli din eitimi ve din hizmeti grevlerinde alan temsil konumundaki kiilerin toplumda iliki ve yaantlarla kurduklar iletiimler yoluyla evrelerine din bilgi, duygu ve anlay kazandrma rol stlenmektedirler. Btn bunlar gsteriyor ki, toplumumuzda farkl ekillerde din eitimi ve retimi etkinlikleri yaygn olarak yrtlmektedir. Din hizmetlerine gelince, bu konuda da ayn ekilde geni bir alandan sz edilebilir. mamlk, vaaz, hutbe, cenaze ve defin, toplu dua, rehberlik, irat, uzlatrma gibi din grevlisinden beklenen btn iler birer din hizmetidir. lkemizde btn din hizmetleri yukarda da iaret edildii zere birer kamu grevi olarak kabul edilmekte ve Diyanet leri Bakanlna bal resmi grevlilerce yrtlmektedir. Dilimizde insana ynelik, onun sorunlarn zme, ihtiyalarn giderme, iini ve yaantsn kolaylatrma adna yaplan almalar hizmet kavram ile ifade edilmektedir. Hizmet aslnda insana ynelik, saygyla, zveriyle, iten gelerek yaplan almadr. Kamu grevlerine, zellikle de din grevlere hizmet denilmesi, kelimenin tad itenlik, gnlllk, fedakrlk anlamlarna vurgu yapmak iindir. Bu grevleri yrtenler, almalarnn karlnda cret alyor olsalar bile yapmakta olduklar ilerin emek-cret dengesinin tesinde nemli bir insani yn vardr. Dinimiz asndan bu almalarn insani ynnn yannda bir de manevi yn bulunmaktadr. Bylece din hizmetlerinin yasal, insani ve manevi olmak zere yn ortaya kmaktadr. Din hizmeti yrten grevlilerin bu ynde birlikte duyarllk gsterecek almalar yapmalar gerekir. Din eitimi ve din hizmeti almalar, insanlara ynelik ve insanlarla birlikte baarlacak iler olduu iin btnyle insanlarla kurulacak iliki ve iletiimlere dayanmaktadr. Sz konusu ilerin iletiim boyutu genel iletiim almalar kapsamna girmekle birlikte ayn zamanda din alanna zg bir alma alan oluturmaktadr. Bu alana din iletiim diyoruz.
Diyanet leri Bakanl Din Hizmetleri Dairesi Bakanlnn almalarn http://www.diyanet.gov.tr/turkish/dinhizmetleriweb/giris.htm web adresinden inceleyiniz.

DN LETM
Din iletiim kavram ksaca, din konulu mesajlar ieren iletiimleri ifade etmektedir. Bu iletiimler, sosyal hayatta ve aile hayatnda kendiliinden

160

gelien sohbet, konuma ve tartmalarn dnda tamamen din eitimi ve din hizmetleri alanlarnda younlamaktadr. Din eitimi ve din hizmetleri alanlarndaki iletiimler, insanlarn din bilgi edinmelerini, din tutum, davran ve anlay kazanmalarn salamaya ynelik iletiimlerdir. Unsurlar, dzeni ve ileyii bakmndan din iletiimin genel iletiimden bir fark yoktur. Genel iletiim iin ileri srlen btn ilke, kural ve teknikler din iletiim iin de geerlidir. Ancak bunlara ilaveten din iletiimlerde, din bilginin (mesajn) zelliine ve dinin ngrd iletiim usullerine dair bilgi ve aklamalar da yer almaktadr. Ayrca din iletiimlerde gzetilen, iletiimin ynn ve eklini belirleyen din ama da yine din iletiimi genel iletiimden ayran dier nemli bir husustur. Din eitimi ve din hizmetleri alanlarndaki din iletiimler, ama ve ekil ynnden farkllk gstermektedir. Din eitimi faaliyetleri, planl ve amal bir ekilde bilgilendirmeye, tutum, anlay ve davran kazandrmaya ynelik almalar olduundan bu faaliyetlerdeki iletiimler akademik iletiim kapsamna girmektedir. Dolays ile bu almalarda akademik iletiim sreci, onun ilke ve kurallar esas alnacaktr. Din hizmetleri kapsamnda yer almakla birlikte tamamen bilgilendirme ve retme eklinde yrtlen hutbe, vaaz, irat gibi etkinliklerde de yine akademik iletiim kurallar geerlidir. Dinin eitim ve retimi amaland iin bu almalarn tamam akademik din iletiimler olarak deerlendirilir. Din hizmetleri kapsamnda yer alan namaz kldrma, cenaze ve defin, doum, lm, hastalk, mahkumiyet, felaket vb. konulardaki yardm, destek ve ynlendirme almalar ise iliki ve ibirliklerine dayanmaktadr. nsan ilikilerine dair btn etkinliklerde olduu gibi din hizmetlerinde de ilikisel iletiimin kurallar geerlidir. Yine din konusuyla ilgili olmalar bu ilikileri dier sosyal ilikilerden ayr deerlendirmeyi gerektirmektedir. Yukarda da iaret edildii zere bu hizmetlerin sosyal ve kltrel niteliinden nce yasal, insani ve manevi nitelikleri bulunmaktadr. Din hizmetlerindeki ilikisel iletiimler bu nitelikleri de esas alacandan ilikisel din iletiimler olarak deerlendirilirler.
Din iletiimi ayr bir iletiim alan olarak ele almay gerektiren sebepleri aklaynz

Akademik Din letiim

retim amac gden planl ve dzenli iletiimlere akademik iletiim denildiini hatrlayalm. Dinin retilmesi amac gdlen iletiimlere dier bir ifadeyle din bilgi, duygu, tutum ve davran kazandrma amacyla giriilen iletiimlere de akademik din iletiim diyoruz. phesiz retim amal iletiimlerde belletme, kavratma, ikna etme, zmsetme eklinde abalar ne kmakta, bunlar da farkl iletiim becerilerini gerektirmektedir. Dinin retimi, inan, bilgi, duygu ve davran ynleri ile bir btnlk oluturduundan tek dze bir iletiim eylemi ile karlanamaz. Akademik din iletiimde olabildiince ok iletiim becerilerinin birlikte, i ie ve art arda kullanlmasna ihtiya duyulur. Yazsal, szel, nesnel ve duygusal iletiim becerileri yerine gre ve etkin bir ekilde kullanlacaktr. Ancak birlikte kullanlan farkl iletiim becerilerinde ayn anlamn iletilmesi, szel, grsel ve nesnel aralarn birbirleriyle uyumlu, badak olmas ve e zamanl (senkronize) olarak kullanlmasna baldr.

161

Din eitimi ve din hizmetleri alanlarndaki iletiimler, insanlarn din bilgi edinmelerini, din tutum, davran ve anlay kazanmalarn salamaya ynelik olduundan din iletiimlerdeki yanlsamalar, insanlarn manevi dnyalar ve onunla ilgili davran ve yaaylar konusunda telafisi olmayan olumsuz sonular verir.

Akademik din iletiimlerde iletilmek istenen mesaj, kullanlan aralarn oluturduu ematik erevede biim alr. letiimin alc tarafndaki kii daima bir ekilde biimlenmi din mesaja muhatap olur ve tepkisi buna gre oluur. Biimlenmeyi salayan szdr, ses tonudur, vurgudur, jest ve mimiklerdir, taknlan hal ve tavrlardr, klk kyafettir. Bunlar nasl bir kalp oluturur ise mesaj o kalpta ekillenecek ve o ekliyle iletilecektir. Eer anlatann szleri, jest ve mimikleri, hal ve tavrlar duygu younluu ieriyorsa mesaj duygu kalb iinde olacak ve alcda duygusal tepkiler oluturacaktr; eer ileti aralar (gstergeler) akl, mantk ve muhakeme motifleri sergiliyorsa alcnn tepkisi de o ynde aklc ve mantkl olacaktr. Akademik din iletiimlerde din, ahlak ve maneviyat konuan retici konumundaki kiilerin iletiim tarzna yansyan en nemli sorun, kullandklar aralar btnnde grlen onlarn duygusal gdleri ve bilin d tepkileridir. Kiiliimizin bir paras haline gelmi duygusal gdlerimiz ile kltr ve birikimlerimizin ynlendirdii bilin d tepkilerimiz farknda olmadan iletiimlerimizi etkilemektedir. Yani din konuurken kendi znel deerlendirmelerimizden syrlamayz. Bazen duygusal gdlerimiz veya bilin d tepkilerimiz iletmek istediimiz mesajla ve iletiim amacmzla uyumlu olmamakta, szlerimizin aksi ynde sonular retebilmektedir. Bu sorunu aabilmek iin kendi iletiim tarzmz konusunda duyarl olmak, iletmek istediimiz din mesajn bizim gd ve tepkilerimizle farkllaabileceini, bunun da yanlsamalara yol aacan gzden uzak tutmamak gerekir. Akademik din iletiimlerdeki yanlsamalar baka alanlardaki iletiim yanlsamalarna benzemez. nsanlarn manevi dnyalarn ve onunla balantl ilikilerini dzenleyen din konusunda, yanl bilgi, duygu ve kanaatlerin iletilmi olmas telafisi olmayan olumsuz sonular dourabilir.
Din iletiim konusunda ayrntl bilgi iin Suat Cebecinin, renme ve retme Srelerinde Din letiim kitabn okuyunuz.

likisel Din letiim

Din hizmetleri, insani ve manevi yn en gl insan ilikileri kapsamna girmektedir. Dzgn, usulne uygun olarak yrtlen bu ilikiler sonucunda duygusal ve zihinsel btnlemeler, sevgi, sayg ve dostluklar eklinde ok deerli sosyal kazanmlar elde edilir. Bu bakmdan din hizmetlerinden beklenen sonularn elde edilebilmesi iin bu almalarn ilikisel iletiim gereklerine, ilke ve kurallarna gre yrtlmesinin nemi byktr. Getirecei sonular, salayaca kazanmlar umursamadan yerine getirilen din hizmetlerinin baars rastlantlara kalm demektir. Toplumda slendikleri rol ve bulunduklar konum sebebiyle din hizmeti yrten grevliler hakknda ideal tutum ve davran beklentisi oluur. nsanlarn din algsndan ve dine yaklamndan da kaynaklanan bu beklenti, grevlileri birer sosyal retici etken durumuna getirmektedir. Bu noktada bir din hizmetin tam ve doru olarak yerine getirilmesi kadar belki ondan da

162

fazla nasl yerine getirildii, insanlarn bu ilikiden nasl etkilendikleri konusu nem kazanmaktadr. Din hizmeti esnasnda kurulan ilikilerin yeterince dzgn olmad, ilikisel iletiimlerin istenilen gl etkilenmeler salamad durumlarda din hizmetlerinin baarsndan sz edilemez. nsanlar birlikte olduklar, birbirleriyle karlatklar ve ilikiye girdikleri her yerde iletiim kurar ve karlkl etkileim yaarlar. Bylece zaman iinde belli normatif davranlar etrafnda birleerek toplumda srekli yenilenen ve gelien sosyal mtereklikler meydana getirirler. Bu mtereklikler, toplum bireylerini eken, srkleyen ller ve modellerdir. Kltrdeki yaant biimleri, din ve ahlki deerler, adet ve gelenekler, cinsiyete ve rollere uygun davran kalplar, eitimcilerin sosyal renme dedikleri modellemelerle, dier bir ifadeyle ilikisel iletiimlerle kazanlr. Din hizmetleri kapsamnda srdrlen faaliyetlerde de ilikiler bu adan deerlendirilmelidir. Din hizmeti yrtenlerin kiilikleri, davranlar ve insanlarla ilikileri, en etkin iletiimleri salamaktadr. Sevilen ve beenilen bir kiinin modellenmesi, rnek alnmas, taklit edilmesi sosyal hayatn deimez kurallarndandr. Bu bakmdan din grevlisi ncelikle kendi kiiliinin, tutum ve davranlarnn, iletiim tarznn insanlarla ilikilerde davran kazandrc rolnn bilincinde olmal, din hizmetlerinde kendi sosyal tutumunun etkileyici ve ynlendirici ynn ihmal etmemelidir. Cami ii ve cami d bireysel ve sosyal nitelikli din hizmetlerinde ideal iletiimler kurabilmek iin davran ve ilikilerde model bir kiilik ortaya koymak, ustaca sylenen szlerden ok daha etkilidir. Farkl alanlardaki din hizmetleri, insanlara din konularda yardmc olma, onlarda anlaml ve olumlu etkiler brakma gibi ortak bir amaca yneliktir. badette, doumda, lmde, hastalkta, dknlkte, felakette, huzursuzlukta, mahkumiyette, hlasa insanlarn manevi destee ve yardma ihtiya duyduklar her yerde onlarn yardmna gidenlerin kiilikleri, hal ve hareketleri, tutum ve tavrlar, en gl ve en kalc mesajlar iletir. Bu ilikisel figrler, yerinde ve kvamnda, gzel ve etkili szlerle de birleince din hizmetlerinin amacna ve ruhuna uygun sonular elde edilmemesi iin bir sebep kalmaz. Bununla beraber din hizmetlerindeki iliki ve iletiimlerin u esaslara uygun olmas gerekir: 1- Otoriter ve buyurgan davranmamak. 2- Usandrc ve bktrc olmamak. 3- Dosta, samimi ve hasbi davranmak. 4- Esnek olmak, taknt ve sabit fikirlilikten uzak durmak. 5- Gereksiz ve ilgisiz sz ve davranlardan kanmak. 6- Din grup normlar ile atma veya uyuma abas iine girmemek. 7- Eletirici, sorgulayc ve yadrgayc davranmamak.
Akademik din iletiim ile likisel din iletiimi karlatrarak aralarndaki farklar belirtiniz. nsan ilikileri konusunda adresini ziyaret ediniz. bilgi iin http://www.izafet.com/insan-iliskileri

163

DN LETMDE KAYNAK VE ZELLKLER

Din iletiimde kaynak, din retimi grevi ve din hizmetleri yrten ve bu grevler gerei insanlarla iletiime giren kiidir. Din iletiimde kaynak iletiim srecinin en nemli unsurudur, sadece mesaj retip onu uygun aralarla muhataplarna iletmekle kalmaz, muhatabn geribildirimlerini cevaplayp baarl bir sonu elde etmeye alr. Din iletiimde hedef (alc) durumundaki insanlarn olumlu din tutum gelitirmedeki baarlar, nemli lde kaynan iletiim becerisine baldr. Din deerleri insanlara aktarma ve onlarda olumlu din tutum ve davranlar gelitirme amacyla iletiime giren bir kiinin baar olabilmesi iin baz zelliklere sahip olmas gerekir. Bunlar da kaynan kiisel zellikleri ve kaynan iletiim becerisi diye ikiye ayrlr.

Kaynan Kiisel zellikleri

Uzmanlar baarl bir iletiim iin kaynan sahip olmas gereken kiisel zelliklerin neler olduu hususunda fakl grler ileri srm olmakla beraber hemen hepsinin benzer noktalar zerinde durduklar anlalmaktadr. Ortaya kan ortak husus, kaynan gvenilirlik, inanlrlk, uzmanlk ve ekicilik zelliklerine sahip olmas ynndedir. Bu zellikler din iletiim asndan da nemli ve gerekli zelliklerdir.

Gvenilirlik
Gvenilirlik kiinin drstl, samimiyeti, bilgi birikimi, konusuna hkimiyeti, yetenek ve yeterlikleri ile ilgilidir. Eksik ve yanl bilgiye sahip olan, bir konuyu derli toplu btnlk iinde net ve anlalr biimde sunamayan bir konumac gvenilirliini kaybeder. Gvenilirlik kiinin kendine gvenmesi, i istikrar, yetenek ve yeterliklerinin farknda olmas ile de yakndan ilgilidir. Din konudaki iletiimlerden insanlarn olumlu etkilenmeleri, beklenen anlay, tutum ve davranlar kazanmalar kaynak kiinin gvenilir olmasna baldr. nsan gvenmedii birinin gr ve fikirlerine, verdii bilgilere itibar etmez; onlarn doruluu hususunda phe ve tereddde der. Bu yzden Allahn emirlerini insanlara ileten peygamberler en gvenilir insanlardr ve gvenilirlik (emanet) peygamber olmann artlarndandr. Peygamberimiz Hz. Muhammed kendisine inanan ve inanmayan herkesin gvenini kazanmt. Onun yapt ilerin devam anlamna gelen almalar yrtenlerin de her bakmdan gvenilir kiiler olmalar gerekir.
Yeteneklerimiz ve yeterliklerimiz konusunda ounlukla olumsuz n yarglara sahibizdir. Ben bu iten anlamam, Herkesle kolay anlaamam, Toplum karsnda konumak benim iim deildir, Tartmay beceremem, Hitabetim zayftr gibi yeteneklerimizle ilgili saplantlarmz bizi snrlayverir, zgvenimizi zayflatr. letiimlerde ise zgvene sahip olmayanlarn gven verici olmas beklenemez.

nanlrlk
nsanlar, inandrcl yksek kaynaktan gelen bilgilere daima daha fazla deer verme, onlar ciddiye alma ve kolayca kabul etme eilimindedirler. Bu

164

tr bilgiler onlarn dnce, anlay ve tutum deitirmelerinde daha etkili olmaktadr. nandrc olmayan kaynaktan gelen iletiler itibar grmemekte, ierdikleri mesajlar ok deerli ve anlaml da olsa dinleyenler zerinde beklenen etkiyi yapmamaktadr. Bu bakmdan baarl bir iletiim salayabilmek ve gl bir etki brakabilmek iin kaynan gvenilir olduu kadar inandrc da olmas gerekir. Bir syledii dierini tutmayan, akl ve mantk kurallarna uymayan sylemlerde bulunan, bilerek gerekleri gizlemeye alan kimseler inandrc olamazlar. Bir din grevlisi, hutbe ve vaazlarnda veya baka din konumalarnda makam, mevki, maddi kar, itibar, hret amac gderse, bir din veya siyasi grubun, zmrenin, ideolojinin savunuculuunu yaparsa veya szlerinde bu ynde bir intiba brakrsa inandrcln kaybeder. nanlrlk, kiinin btn sz ve davranlarnda tutarl olmasyla da yakndan ilgilidir. Bir bilgiyi veya dnceyi insanlara aktaran kiinin tutum, davran ve yaantlar, o bilgi veya dnce ile badak ve btnleik deilse o kii tutarszdr. Kuran- Kerimde bu hususa dikkat ekilerek tutarszlk gsterenler uyarlmaktadr: Siz, kitab okuyup durduunuz halde insanlara iyilii emredip kendinizi unutuyor musunuz, aklnz ermiyor mu ? (Bakara, 2/44).

Uzmanlk
Uzmanlk, kiinin bir konu zerinde derinlemesine bilgi, beceri ve deneyim sahibi olmas demektir. Gnmzde en ayrnt konular bile bir uzmanlk meselesi haline gelmi ve her i uzmanlarnca yrtlr olmutur. Din konularda halk aydnlatma, sorunlarn zme, onlar din bilgi, tutum ve davran ynnden gelitirme grevi yrtenlerin de bu konularda belli donanmlara sahip olmalar gerekir. Bilgi zenginliinin yannda bu bilgilerin kime, ne lde ve nasl anlatlaca hususunda belli teknik birikime de ihtiya vardr. ok kimse geni bilgiye sahip olmasna ramen onlar aktarrken zihinsel kurgu, mantki silsile, sunu btnl, ifade becerisi gibi hususlarda baarl olamaz. Bilginin edinilmi olmas kadar onun kullanlmas, insanlara aktarlarak ie yarar klnmas da bir uzmanlk iidir.

ekicilik
Din konularda bilgi veren kiinin gvenilir, inanlr ve alannda uzman biri olmas kadar dinleyenler tarafndan sevilen biri olmas da ikna edicilik bakmndan nem tar. Dinleyenler tarafndan sempatik, cana yakn, anlayl ve kendilerinden biri gibi grlen konumaclarn ekicilii yksektir. Bencil, kibirli, sosyal ve kltrel aykrlklar tayan, dinleyenlerin ruh dnyasndan uzak kimseler iticidirler. Dinleyenler tarafndan itici bulunan bir hatibin konumalarnn insanlar etkileme ve tutum deitirme gc zayftr. Bunun aksine sevilen bir konumacy insanlar daha ok benimsemekte, onunla zdeleip kendine rnek almakta ve onun tutum ve davranlarn l kabul etme eilimine girmektedirler.

165

Kaynan letiim Becerisi

retim ve etkileme amal iletiimlerde iletiim srecinin bir dzen iinde yrtlmesi gerekir. Din iletiimlerde kaynak, srecin en nemli unsuru olduuna ve sreci ynetme sorumluluu bulunduuna gre kaynan iletiim becerisi nem kazanmaktadr. Okulda, camide ve toplumda salkl din iletiimler kurup insanlara olumlu din tutum, anlay ve davranlar kazandrabilmek, kaynan iletiim becerisine baldr. Kaynan iletiim becerisini iki konuda ortaya kmaktadr. Bunlardan biri, kaynan sre ynetimi, dieri de kaynan iletiim tarzdr.

Sre Ynetimi
letiim, birbirini takip eden bir dizi ilemler btn olduundan, kiinin iletiim becerisi, bu ilemlerin bir dzen iinde ve birbirleri ile uyumlu bir ekilde yrtlp iletiim dngsnn salanmas anlamna gelir. letiim sreci, srasyla u ilerin yerli yerinde yaplmas ile gerekleir: letiim amacnn belirlenmesi. Mesajn muhataba uygun ekilde dzenlenmesi. Mesajlarn alglanabilir ve anlalabilir aralarla iletilmesi. Muhatabn mesaja tepkisi gzlenerek geribildirimin alnmas. Geribildirimin deerlendirilerek dzeltme veya dorulama yaplmas.

Srecin herhangi bir noktasnda olabilecek aksaklk, iletiimi olumsuz etkileyeceinden, yukarda sralanan her ilemlerin bir sistem btnl iinde ele alnmas nem tamaktadr. letiimde sre ynetimi ancak bilgi, yetenek ve tecrbe ls ile baarlabilir. Herkesin ayn dzeyde iletiim yeteneine sahip olmas beklenemez ama bilgisizlik ve tecrbesizlik iyi bir hazrlkla alabilir. Yapt iin neminin bilincinde olan kararl ve gayretli kiilerin edindikleri bilgi ve tecrbelerle kendi beceri ve yeteneklerini rahatlkla gelitirdikleri bilinmektedir.

letiim Tarz
Her insann kendine zg bir konuma, duygu ve dncelerini aktarma ve insanlarla anlama tarz vardr. Bunun yannda giyim-kuam, beden hareketleri, duru ve yryler de herkese ait zgnlk alanlardr. Kii kardakine bu zgnlkleri ile ynelir, karsndaki de onu bu zgnlkleri ile alglar ve ilk tepkilerini bunlara gre verir. Bir kii yeni katld bir evrede nce giyim kuam, konuma tarz, tutum ve davranlar ile bir izlenim brakr. nsanlar gzlemlerine dayanarak onun kiilii, hayat tarz ve dncelerinin yn hakknda bir kanaat olutururlar. te kiinin evresi ile youn ilikilere ve ok ynl iletiim srecine girmeksizin insanlarda bir izlenim brakmasn salayan zellikleri onun iletiim tarzn oluturur.

166

Kiilere zg karakteristik zelliklerin genelde sabit ve deimez olduklar kabul edilir. letiim tarzn kiisel karakterle e tutanlar, bunun mr boyu deimeyecek olan bir nitelik olduunu sylemektedirler. Ancak bu, iletiim tarznn yerine gre kontrol edilemeyecei, askya alnamayaca ya da greve uygun yeni bir tarz gelitirilemeyecei anlamna gelmez. Konuurken cmle balarnda srekli eee.. sesi karmak, ska yani, ondan sonra vb. kelimeleri tekrarlamak, tespih kullanmak, byklar ile oynamak gibi alkanlklar, bunlarn dikkat ektii, ho karlanmad ortamlarda askya almak gerekli ve mmkndr. Bu tr alkanlklarn gerektiinde askya alnabilmesi de iletiim tarznn kontrol edilebilir olduunu gsterir.
letiim tarz konusunda ortaya kan olumsuzluklarla ba edebilmek kolay deildir. nsanlar alkanlklar ile yaarlar. Bu alkanlklarndan vazgemek, onlar kontrol altnda tutmak olduka gtr ama imkansz deildir. Sorumluluk duygusuna sahip bilinli kiiler, olumsuz iliki ve iletiimler yaamamak iin alkanlk haline gelmi iletiim tarzlarn duruma ve ortama gre kontrol etmeyi baarabilmelidirler.

Bir retmen, aile ortamndaki iletiim tarzn olduu gibi snf ortamna tayamaz, snf iinde retim ortamnn gereklerine uygun bir iletiim tarzn gelitirip uygulamak durumundadr. Bunu beceremedii takdirde iyi ve baarl bir retmen olabilmesi mmkn deildir.
Din iletiimde kaynan iletiim tarz ile sre ynetiminin, onun iletiimlerini nasl etkilediine birer rnek veriniz.

DN LETMDE MESAJ
Din mesaj Allahn insanlara bildirdii inan, bilgi, duygu ve davranlara dair retilerdir. Din hakknda konuan kiinin nce bunlar olabildiince doru anlam olmas, sonra da anlalabilir, faydal ve verimli bir ekilde iletmeyi baarabilmesi gerekir. letilmesi istenen din mesajn doru olarak intikalinin salanmas iin uygun kurgularn yaplmas, en uygun ifadelendirme yollarnn kullanlmas gerekir. Bu bakmdan din mesajn dzenlenmesi, iletiimde ciddi yeterlik ve yetkinlik gerektiren bir itir. Din hakknda konuan herkesin gerekli yeterliklere sahip olmas din bir sorumluluktur. Din iletiimlerde mesaj, mahiyeti ve muhataba salayaca kazanm itibariyle zihinsel mesaj, duygusal mesaj ve edimsel mesaj diye e ayrlr. Zihinsel mesaj, anlama ve kavramaya ynelik bilgileri ve anlamlar ierir. Bu tr mesajlar deliller getirilerek, ilikiler kurularak, rnekler verilerek ikna edici tarzda iletilir. Duygusal mesaj, duygularn ynlendirilmesine, iletiim amac dorultusunda sevgi, ballk, gven, mit, endie vb. tutumlar gelitirmeye yneliktir. Bu tr mesajlar duygusal iletiim yntemleri ile iletilir. Edimsel mesaj, yaantlar deitirmeye, ekillendirmeye yneliktir. Bu tr mesajlarn iletilmesinde de en etkin yol ilikisel iletiimler kurmaktr. Din konusunda bilgi aktarma, din duygu, tutum ve davran kazandrma amal konumalar gnlk yaantmzdaki olaan konumalar gibi deildir.

167

lhi deerleri retmeye, bu deerler dorultusunda insanlara inan, duygu, tutum ve davran kazandrmaya ynelik konumalarn sradan szler olmayp dikkatle dzenlenmi din mesajlar iermesi zorunludur. Anlaml, yararl ve sonu verici iletiimler kurabilmek iin din mesajn belli zelikleri tamas gerekir:
evresel faktrlerin din mesaj iletme ve din tutum oluturmadaki etkileri konusunda Mevlt Kayann, Din Eitiminde letiim ve Din Tutum adl kitabn okuyunuz

Din Mesajn zellikleri

Kuran- Kerimin anlatm tarznda ilahi mesajn nasl kurgulanp sunulduunun arpc rnekleri vardr. Hz. Peygamber de hadislerinde dinin nasl anlatlp retilecei, din mesajn nasl dzenlenip sunulaca hususunda yol gsterici rnekler vermitir. Bunlardan hareketle din eitimi ve din hizmetlerine dair iletiimlere konu olan din mesajn temel zellikleri yle sralanabilir: 1- Mesaj din adan doru ve anlaml olmaldr. 2- Kolay anlalr olmaldr. 3- Muhatabn ihtiyalarna uygun olmaldr. 4- Din amaca uygun olmaldr. 5- Dzenli, sistemli ve hiyerarik olmaldr.
lh mesaj, Kuran- Kerimde bazen hikayeler ve kssalar iinde verilir; bazen de temsiller, tebihler ve mecazlar kullanlarak iletilir. Bazen akl ve manta ynelik formlar, bazen de duygusal formlar kullanlr. lh mesajda mjdeler, tevikler, dller eklinde zendirici unsurlar bulunduu gibi cezalar ve tehditler eklinde caydrc unsurlar da yer alr. Bazen de insanlardan kendi akllar, gzlemleri ve basiretleri ile gerei kavramalar istenir.

DN LETMDE ARALAR
letiim amacn gerekletirmek zere belirlenen iletiyi alcya tayan sembollere iletiim aralar denilmektedir. Aralar; konuma dili, beden dili, resimler, ekiller, grafikler, iaretler olarak kltrel ortamn zenginlii lsnde eitli ve karmaktrlar. Aralar temel niteliklerine gre kategorik olarak yazsal, szel ve grsel aralar olarak snflandrlr. Her grup aracn kullanl ekli, amac ve iletiime katklar farkldr. Bir iletiim eyleminde en elverili aracn kullanlmas esastr. nk bunlardan biri ile anlatlan bir anlam, bir bakas ile ayn etkinlikte anlatmak mmkn olmaz. Bununla birlikte ayn anda birden ok aracn birlikte kullanlmas iletiimin etkisini glendirir. Aralarn zenginlii ve bunlarn mesaj aktarmadaki uygunluu konusunda din iletiimin genel anlamdaki iletiimden bir fark yoktur. Sonuta her ikisinde de iletiim amac, mesajn ierii ve alcnn zellikleri, kurulacak iletiimde kullanlmas gereken aralarn trn, eklini ve niteliini belirleyen hususlardr. Ancak ierdii deerler itibari ile din mesajlarn iletiminde konuma dilinin, kavramsal dilin (din dili) ve beden dilinin ksmen farkl kullanm zellikleri vardr.

168

Din letiimde Konuma Dilinin Kullanm

nsanlar, iinde bulunduklar toplumun iletiim arac olan zel bir dil ortamnda yaarlar. Nesneler dnyas, kendiliinden salanan uzlamalar sonucu onlarn ortak dil kodlar ve dil yaplar ile anlam kazanr. Toplumlar kullandklar dil ile eyay ve olaylar nasl algladklarn, nesnel dnyaya kar ne tr yarglar oluturduklarn belirlemektedirler. Bu bakmdan dil bir toplumun dnya grn, dnce yapsn ve hayat tarzn yanstr. Szl iletiimde temel iletiim arac olan dilin en yaygn kullanm ekli allagelmi dz anlatm tarzdr. Gnlk hayatmzda hakimiyet kuran ve gnlk denilen bu tarz ayn zamanda iletiimlerimizin en kolay ve zahmetsiz yann oluturur. Halbuki bilginin gelitirilmesi, paylam ve kalclnn salanmas bu kadar basit deildir. Din bilgiler, kalcl en ok gerekli olan bilgilerdir. Gnlk dilin zaman iinde deiim geirmesine karlk din bilgiler deimezliini srdrmektedir. yleyse her devirde deiebilen bir dil yaps ile deimez deerleri ve dorular anlatabilmek nasl mmkn olacaktr? Bu sorunun cevab din iletiim asndan nemlidir. Din olgusu, hayatn kendisini, en doal ve sade yann oluturduu iin din konusundaki iletiimlerde gnlk dilin kullanlmas kanlmazdr. Dilin zaman iinde deiim gstermesi, zenginleme ve olgunlama olarak deerlendirilse de din deerler konusundaki deikenlik, aksine sapmay ve yozlamay gsterir. Deimez deer ve anlamlarn deiken bir dil yaps ile iletilmesi zor olmakla birlikte imkansz deildir. Dilde anlatm etkinletiren birok unsur da tarihi sre iindeki insan tecrbesi ile gelitirilmi, sze g katmann eitli yollar bulunmutur. iir, hikaye, kssa, fkra, atasz, deyim gibi anlatm kalplar bunlardandr. Bu sz kalplarn gnlk dile her zaman kolaylkla monte edip anlatm zenginletirmek mmkndr. Kuran ve hadislerde bu kalplarn ska kullanlm olmas gnmz din iletiim almalar iin yol gstericidir. Din deerleri insanlara anlatma ve retme konumunda olanlar, yerleik sz kalplarnda ne kadar zengin malzemeye sahip olur ve bunlar yerli yerince kullanrlarsa o lde baarl iletiimler salam olurlar. phesiz ki szel din iletiimde sz syleme ve dili etkin kullanma becerisi iletiimin baarsn tayin eden bir faktrdr. Bu konudaki glkleri aabilmek iin konumacnn u hususlara dikkat etmesi gerekir: - Konumada dil kurallarna riayet edilmeli, - Seilen kelimeler kast edilenin dnda baka anlamlara gelmemeli, - Kelimeler dzgn telaffuz edilmeli, birbirine kartrlmamal, - nemli cmleler vurgulu sylenmeli ve gerektiinde tekrar edilmeli, - Her cmle tek bana anlaml bir btn oluturmal, - ok uzun, karmak ve birleik cmlelerden kanlmal, - Szler, ses tonlamalar ile jestler ve mimiklerle desteklenmelidir.
Sosyal dil ile din iletiim kurmann zorluu nerededir, bunu amak nasl mmkn olabilir?

169

Din letiimlerde Din Dili ve zellikleri

Din dili, bir dine inananlarn din anlay ve kavraylarn, hayatlarna yn veren din tutum ve davranlarn anlatan sosyal dilin zgn bir eklidir. nsanlar bu dil sayesinde kendi din deerlerini, anlay ve kavraylarn renip gelitirir hem de onlar ifade ederler. Din dili sosyal dilin bir zgnlk alan olmakla birlikte sosyolojik ve antropolojik alanda deil inan ve maneviyat alannda rol oynayan bir kanaat dilidir. Din dilinin kanaate dayal olmas, onun mantki dorulama llerinden uzak olduu anlamna gelmez. Din dili bilimsel dilin deneysel dorulama llerine ihtiya duymakszn akl yrtme, analoji, determinist karmalar gibi zihinsel ikna yntemleri ile yetinir. Din kanaatler, zihinsel muhakeme yntemleri ile olutuu iin din aklamalarda deneysel dorulamaya ihtiya duyulmaz. Zira maddi olduu kadar da manevi yn ve inanma kabiliyeti bulunan insan iin, varolula ilgili din sylemin dayand vahiy ve ilham, bilimsel yntem ve abalarla retilen teorilerden daha ikna edici bir mantki temele sahiptir. Din dilinin kanaat oluturma nitelii, din sylemin doruluuna olan inan ile ilgili grnse de doruluun greceli oluu sebebiyle doru nerme, iletiimde tutarl nerme kadar ikna edici olmamaktadr. Bu sebeple de din iletiimlerde kullanlan din dilinin tutarllk nitelii, kanaat oluturmada doruluk niteliinden daha etkili olmaktadr. Din bir ifadenin tutarl olmasn salayan ey, o ifadenin kendisi ile birlikte tamamlayclarnn kast edileni tam olarak anlamamza imkan vermesidir. Bir ifadenin tek bana kast edilen anlama uygun olmas yeterli deildir ve onun tamamlayclar baka anlamlar ieriyorsa tutarszlk ortaya kar. rnein ok zgn olduunu syleyen bir kiinin vcut dili, jest ve mimikleri znt belirtisi gstermiyorsa bu kiinin anlatmnda tutarszlk vardr. Tutarl ifadedeki hkm gerekte yanl olsa bile tutarllk onun doru kabul edilmesini anlaml klar. Kanaat oluturmay salayan, din ifadenin tutarll sonucu ortaya kan anlamllk durumudur. Tutarszlk ise anlamszlk ierir. Her iletiim, insanlar iin bir anlam aray demek olduundan, iletiimlerdeki din dilinin anlamllk zerine bina edilmesi gerekir. Din anlatm, muhatabn verilen mesaj anlamasyla yetinmeyip onu, balanma ve tutum alma dzeyine tayncaya kadar gerekli ifade zenginliini ortaya koyar. Dolaysyla din iletiimde ulalmak istenen amalarn gereklemesine dair tedbirlerin tamamnn, kullanlan din dilinin yaps iinde bulunmas kanlmaz olmaktadr. Bu konuda ciddi yetersizlii bulunan kiilerden, insanlarla doru, anlaml ve ikna edici din iletiim kurmalar beklenemez. Ayrca din dili gerek yap bakmndan gerekse birok kelime ve kavram bakmndan sosyal dille nemli lde mtereklik iindedir. Buna ramen sosyal dilin dinden bamsz olarak gelimi olan ilevleri, din alannda ayn ekilde geerli olmaz. Zira sosyal dilin kendi kltrel seyri iinde gelien lleri, din dilinin anlam derinliine uymayabilir. Bu bakmdan her zel alanda olduu gibi din alannda da kullanlan dilin kendi anlam derinliine uygun ve kendi ifade mant iinde bir kavramsal ereveye ihtiya duyulur. Din iletiimlerde kullanlan din dilinin bu kavramsal erevesinin srarla korunmas gerekir.

170

Din dilinin zellikleri konusunda ayrntl bilgi iin Turan Koun Din Dili adl kitabn okuyunuz.

Din letiimde Beden Dilinin Kullanm

Gnlk hayatmzda en ok kullanlan iletiim aracnn konuulan dil olduu zannedilir. Halbuki szel olmayan aralarla zellikle de beden hareketleri ile kurulan iletiimlerin ok daha youn ve etkin olduu aratrmalarla ortay kmtr. Bedenin sessiz dilinin anlattklar, insanlar tarafndan szlerin anlattklarndan daha gvenilir bulunmaktadr. nsanlar elleri, kollar, durular, yz hatlar, baklar, giyimleri kuamlar hlasa bedenlerinin btn gstergeleri vastas ile her an iletiim kurarlar. Silinmesi g ilk izlenimler de bedensel gstergelerle kazanlr. Beden dili grsel aralar olarak muhatabn grme duyusuna hitap ettii iin brakt izler daha kalcdr. nsann grerek rendii, duyarak rendiinden; hem grp hem de duyarak rendii, grerek rendiinden daha kalcdr. Din iletiimlerde beden dilinin destekleyici ve dzeltici rolnn yanlsamalar nlemede ok nemli etkisi vardr. Szlerde her zaman mevcut olan potansiyel yetersizlik, din anlamlarn derinlii ve din dilinin iknaya dayanan nitelii sz konusu olunca daha da artmakta, iletiim iyice yanlsamalara ak hale gelmektedir. Bu sakncann bertaraf edilmesinde kullanlacak yegane unsur, szleri destekleyecek dier iletiim aralardr. Beden dili hemen her konuda en kolay kullanlan en etkili iletiim aracdr. Ancak iletiimde beden dili ile sz dilinin birlikte kullanld durumlarda bunlarn birbirleriyle uyumlu olmas her ikisinin ayn anlamlar iletmesi, birinin dierinden farkl anlamlar tamamas nemlidir. nsanlarn szlerden ok davran ve yaantlardan etkilendikleri din konusunda bu uyum ok daha nem kazanr. Beden dili, fonksiyonu ve kontrol edilebilirlii asndan fizyolojik olan ve olmayan diye ikiye ayrlr. Bedenin dilinin fizyolojik yn insan metabolizmasnn ortaya koyduu davranlar kapsamaktadr. Metabolizmann btn davranlar beyin tarafndan sinirler aracl ile ynetildiinden beden dilinin fizyolojik yn sinir dili olarak nitelendirilir. Bunun dndaki fizyolojik olmayan sa ve byk dzeni, taklar, giysiler de giyim-kuam olarak ele alnr.

Sinir Dilinin Kontrol

nsann beden dili olarak nitelendirilen vcut hareketleri, beyinden gelen sinirlerle ynetilir. Zihindeki duygular, dnceler, anlaylar sinirler yoluyla vcut organlarnn hareketlerine yansr. Bu yansmann oluturduu vcut organlarnn hareketlerinin anlaml btnne sinir dili denilmektedir. Yzn askl, kalarn atkl, dk omuzlar, titrek ses, soluk beniz vb. fizyolojik ekil almalar sinir dili olarak ifade edilir (ner, 2001). Yirminci yzyln sonlarnda California niversitesi retim yeleri John Grinder ile Richard Bandlerin beyin ve insan davranlar ilikisi zerine yrttkleri ortak almalar sonunda insan davranlarnn modellenmesine

171

dair bir teknik gelitirildi. Bu tekniin adna Sinir Dili Programlamas anlamnda NLP (Neuro Linguistic Programming) denildi. Daha sonra NLP konusundaki almalar kiisel gelimeyi salamada, profesyonel baarlar artrmada zellikle de retim ve iletiimde bir insan modelleme yntemi olarak geliti. Buna gre ruhsal yapmz ve dncelerimiz sinirler yoluyla vcudumuzu etkiledii gibi vcudumuzun durumu ile de iinde bulunduumuz psikolojik tepkisel younluumuzu deitirebiliriz. rnein fkeli veya zntl bir retmen rencileri olumsuz etkilememek iin snfa girmeden nce birtakm beden hareketleri yaparak bu halinden kurtulabilir. retmen bylece dinginleip rahatlayarak istenmeyen sinirsel tepkilerinin rencilerle iletiimlerini olumsuz ynde etkilemesini engellemi olur. Din iletiimlerde beden dilimizle ortaya koyduumuz iletilerin din deerlere uyumlu olmas gerektiinin bilincinde olsak da iletiim srasnda elimizde olmadan psikolojik tepkimelerimiz beden dilimize yansyarak iletiimimizi olumsuz yne gtrebilmektedir. rnein beden dilimizin ortaya koymas gereken olgunluk, nezaket, kibarlk, tevazu, ciddiyet, efendilik vb. anlamlar, sinir dilimizi kontrol edemediimizde kaybolmakta, tersine dnmektedir. Sinir dilinin kontrol, konumacnn szlerinin duygusal ieriine ve tonuna uygun iletiim pozisyonu almasdr. Bazen de szlerin ierii fkeli veya heyecanl tavr almay gerektirebilir. Dier bir ifadeyle iletiimde mesajn muhtevas, younluu, gncellii, duygu yn gibi hususlar, muhataplarda sinir dili beklentisini ortaya karabilir. Mesaj byle bir beklentiyi zorladnda iletiimin baars, konumacnn sinir dili kullanm becerisine bal olur. Mesela hzn ierikli bir mesaj iletirken beklenen sinir dili, yzn tebessml ve neeli grnts deil, zgn ve gergin grntsdr; sesin tok ve gr hali deil, dk perdeden titrek ve buulu halidir.
Sinir dili konusunda geni bilgi iin Mehmet nerin, NLP ve Baar adl kitabn okuyunuz.

Din letiimde Klk ve Kyafetler

nsanlarn klk kyafet tercihleri de beden dili gibi bir iletiim grevi yapar. Bir kimsenin dzenli, uyumlu ve temiz giyimi ile dzensiz, alelade veya ar derecede gsterili, uuk giyimi onun kiilii, hayat tarz ve dnya gr hakknda nemli ipular verir. Giysi vcudu gizler ama kiilii aa karr. nsan konumaya balamadan ve ilikiye girmeden nce karsndakinin kyafetine bakarak onun hakknda bir kanaat oluturur. Din temsil konumundaki bir kiinin klk kyafeti ile verdii grnt onun hakknda ok olumlu kanaatler oluturuyorsa bu kii hibir ey sylemeden de insanlara nemli din mesajlar veriyor demektir. Din iletiim asndan en uygun klk kyafet ekli, iinde bulunduumuz toplumun hassasiyetlerini ve genel kabullerini dikkate alarak kendimize ve konumumuza uygun olan tercih etmektir. Klk ve kyafetinde toplumun genel kabullerini dikkate almayan kiinin, hem kendine hem de dier insanlara kar saygsnn olmad dnlr. Byle bir kiinin insanlarla salkl iliki ve iletiim kurmas beklenemez. Pantolonu tsz, ceketi ve gmlei krk, cepleri torbalanm, sa sakal muntazam olmayan, ilk

172

bakta dank, ciddiyetsiz, umursamaz grnt veren bir retmenin veya din grevlisinin sylediklerinin insanlar zerinde olumlu etkiler yapmas gtr. Din hizmeti ve din eitimi grevi yrtenlerin temiz, dzgn, sade giyinmesi, gsterie kamakszn el, yz ve sa bakmna zen gstermesi gerekir. Bu konular deiken ve greceli olduu iin standart kalp ve ekiller yerine, kiinin her zaman bulunduu ortamda sayg grmesini salayacak biim ve dzenler tercih edilmelidir. Dinin ilk ve en yetkili ileticisi olan Hz. Peygamber her zaman sade ve temiz giyinir, slm tebli maksadyla grecei heyetlerin karsna en gzel elbiseleri ile kar, yanndakileri de bu hususta uyarrd (etin, 1998).
Din iletiimlerde szel dil ile beden dilinin birlikte kullanlmasnn yarar ve sakncas nedir?

zet
Din iletiimin mahiyetini aklayabilmek. Sosyal hayatta ve aile ii yaantlarda kendiliinden gelien sohbet, konuma ve tartmalardan ayr, tamamen din konulu mesajlar ieren iletiimlere din iletiim denilir. Bunlar, insanlarn din bilgi edinmelerini, din tutum, davran ve anlay kazanmalarn salamaya ynelik iletiimlerdir. erdii geleri ve ileyii bakmndan din iletiimin genel iletiimden farkszdr. Ancak din iletiimde, din mesajn zelliine ve dinin ngrd iletiim usullerine dair aklamalar da yer alr. Din eitimi ve din hizmetlerinde iletiimi deerlendirebilmek. Din mesajlar ieren iletiimlere din iletiim denir. letiimin unsurlar, dzeni ve ileyii bakmndan din iletiim ile genel iletiimin fark yoktur. Din eitimi konusundaki din iletiimler, akademik iletiim kapsamna girer ve akademik iletiimin ilke ve kurallarna gre aklanr. Din hizmetleri alanndaki iletiimler ise ilikisel iletiim kapsamnda ve onun kurallarna gre deerlendirilir. Din iletiimde kaynan ve mesajn zelliklerini aklayabilmek. Din iletiimlerde kaynan, gvenilirlik, inanlrlk, uzmanlk ve ekicilik eklindeki kiisel zelliklere, ayn zamanda sre ynetimi ve iletiim tarz olarak da iletiim becerilerine sahip olmas gerekir. Din mesaj ise insanlara din bilgi, duygu ve davranlar kazandracak doru, anlaml, dzenli, anlalabilir ve iletiim amacna uygun niteliklerde olmaldr. Din iletiimde aralar ayrt edebilmek. Din iletiimlerde aralar kltrel ortamn zenginlii lsnde eitli olabilse de bunlar kategorik olarak yazsal, szel ve grsel aralar diye tasnif edilir. Grsel aralar da beden dili ve nesnel malzeme diye iki grupta incelenir. letiimde en uygun aracn kullanlmas ve ayn anda birden ok aracn ie koulmas iletiimi glendirir.

173

Din iletiimde dilin farkl kullanmlarn aklayabilmek Din iletiimlerde; gnlk sz dili, din dili ve beden dilinin kendine zg kullanm zellikleri vardr. Gnlk dilin deiken yaps ve din dilinin kavramsal nitelii, din iletiimlerde dikkate alnmas gereken durumlardr. Beden dilinin, sinir dili ve klk kyafetler olarak ayrlan farkl zelliklerdeki yapsnn kontrol edilmesi, iletiim yanlsamalarn nleme bakmndan nemli bir husustur.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi din iletiime ait zelliklerden biri deildir? a. Mesajn din ierikli olmas b. Din bir amacn gdlmesi c. Yalnz din aralarn kullanlmas d. Kavramsal dilin kullanlmas

e. Dinin ngrd iletiim usullerinin gzetilmesi

2. Aadakilerden hangisi din hizmetleri alanndaki iletiimlerde uyulmas gereken esaslardan biri deildir? a. Otoriter ve buyurgan davranmamak b. Din grup normlarna uygun davranmak c. Usandrc ve bktrc olmamak d. Esnek ve uzlamac davranmak

e. Dosta, samimi ve hasbi davranmak

3. Kiinin klk ve kyafetinin, sz ve davranlarnn bulunduu ortama uygun olmasna gayret gstermesi din iletiimde kaynan hangi zellii ile ilgilidir? a. letiim tarz b. Sre ynetimi c. Tutarllk d. ekicilik

e. Gvenilirlik

4. Aadaki dil becerilerinden hangisi din hizmetlerinde daha etkin iletiim salar? a. Gnlk sosyal dil b. Szel dil c. Yazsal dil d. Kavramsal dil

e. Beden dili

174

5. Din dili ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Din dili, ikna edici mantksal bir temele sahiptir b. Din dili, birok kelime ve kavramda sosyal dille mterektir. c. Din dili, insan anlama noktasnda brakmayacak, balanma ve tutum alma dzeyine tayacak ifade zenginliine sahiptir. d. Sosyal dilin kltrel seyir iinde gelien lleri, dinin anlam derinliini ifadede yetersiz kalabilir.

e. Din dili, sosyal dilin kavramsal erevede bir zgnlk alandr.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. b 3. a 4. e 5. d Yantnz doru deilse, Din letiim konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, likisel Din letiim konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Din letiimlerde zellikleri konusunu yeniden okuyunuz. Kaynak ve

Yantnz doru deilse Din letiimde Aralar konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Din letiimde Din Dili ve zellikleri konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Din iletiim, din anlamlar zerinden kurulan iletiim olmas, din amacn gdlmesi, insani ve manevi ynnn n planda olmas, zel kavramsal dilin kullanlmas sebepleri ile ayr bir iletiim alandr. Sra Sizde 2 Dinin eitimi ve retimi amacyla kurulan iletiimlere akademik din iletiim, din hizmetleri yrtmek zere kurulan ilikilerdeki iletiimlere de ilikisel din iletiim denir. Akademik din iletiimlerde belletme, kavratma, ikna etme, zmsetme abalar ne karken, ilikisel din iletiimlerde yasal, insani ve manevi yndeki tutum ve davranlar nem kazanmaktadr. Sra Sizde 3 Nerede nasl konuulacan tayin edemeyen kiilerin uluorta ve yersiz szleri onlar mahcup duruma drr. Bu durum, kaynan sre ynetimi konusundaki yetersizliinin, onun iletiimini olumsuz etkilediini gsterir. Toplumda nemli bir konuma sahip olan kiinin sosyal statsne uygun olmayan giyim kuam, hal ve hareketleri, onun iletiim tarz olarak evresinde yadrganmasna, saygnln yitirmesine yol aar.

175

Sra Sizde 4 Sosyal dilin zaman iinde deiim gstermesi, deimez din deerlerin iletiminde sorun oluturabilir. Bunu aabilmek iin dilde yerlemi iir, atasz, deyim gibi sz kalplarn kullanmak; anlatm hikayeler, kssalar ve yaanm olaylarla rneklendirmek gerekir. Sra Sizde 5 Din iletiimlerde szel dil ile beden dilinin birlikte kullanlmas, anlam glendirip aralar zenginletirerek daha etkin iletiim salar. Her ikisinin, iletiimin amac konusunda uyumlu olmas gerekir. Bu uyum salanamad durumlarda beden dilinin szleri inkar eden, yalanlayan etkisi ortaya kar.

Yararlanlan Kaynaklar
Alder, H. (1998), N.L.P. Sinir Dili Programlamas, ev. Zarife Filiz, stanbul. Balta, Z.-Balta, A. (1994), Beden Dili, stanbul. Cebeci, S. (2003), renme ve retme Srelerinde Din letiim, stanbul. etin, A. (1998), Hitabet ve rad-Gzel Konuma ve nsanlar Etkileme Yollar, Bursa. Ergin, A.-Birol, C. (2000), Eitimde letiim, Ankara. Fere, F. (1999), Din Dilinin Anlam, ev. Zeki zcan, stanbul. Ko, T. (1995), Din Dili, Kayseri. ner, M. (2001), NLP ve Baar, stanbul. nkal, A. (1981), Rasulullahn slma Davet Metodu, Konya Uluda, S. (1984), slmda rad, stanbul.

176

177

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Rehberlikle ilgili tanmlardan yola karak rehberlikte yer alan ortak unsurlar tanmlayabilecek, Rehberlik eitlerini listeleyebilebilecek, Rehberlik ile Psikolojik Danma arasndaki ilikiyi aklayabilecek, Rehberlik ilkelerinin neler olduunu listeleyebilecek, Din Danma ve Rehberlik kavramn tanmlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Rehberlik Psikolojik Danma Din Danma ve Rehberlik Pastoral Care

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Yldz Kuzgunun, Rehberlik ve Psikolojik Danma adl kitabn inceleyiniz. brahim zgvenin, Grme lke ve Teknikleri adl kitabn inceleyiniz. Aytekin Bulut tarafndan kaleme alnan ve Diyanet leri Bakanl Yaynlar arasnda neredilen Din Eitiminde Rehberlik ve Psikolojik Danmanlk adl almay inceleyiniz. Nurullah Altan, Din Danmanln Teorik Temelleri adl makalesini okuyunuz.

178

Rehberlik Kavram ve lkeleri

GR
Teknolojik ve bilimsel alanlarda yaanan ba dndrc gelimeler, insanoluna beklenen mutluluu ve huzuru salayamam, baz durumlarda onu yalnzla bile itebilmitir. Hayat standardndaki deimelerin ve gelimelerin, insan mutlu etmeye yetmedii sylenebilir. Belki de, modern toplumlarda Rehberlik ve Psikolojik Danma kavramnn son zamanlarda bylesine nem kazanmasnn sebeplerinden biri budur. lk zamanlar, daha ziyade genlere i, iverenlere de ii bulmak amacyla balayan meslek rehberlik almalar, bugn artk hemen her alanda sunulan danma hizmetleriyle byk bir ivme kazanmtr. Gnmzde, Amerika Birleik Devletleri, rehberlik ve danma hizmetlerini profesyonel anlamda sunan lkelerin banda gelmektedir. Gerek teknoloji, gerekse bilim ve eitim alanlarnda oluturduklar rehberlik ve danmanlk anlay, bu lkelere hem para hem de uluslararas itibar kazandrmaktadr. Bu anlayn temelinde, insann, her alanda rehberlie muhta olduunu kabul etmek ve bu yndeki almalar nemsemek dncesi bulunmaktadr. nsanolu, ftrat itibariyle rehberlie muhta bir yapda yaratlmtr. Bu zellii sebebiyledir ki, ilk insan olarak yaratlan Hz.Adem, Allah Telnn kendisine tm isimleri retmesi, bilgiyle donatmas, ksacas rehberlii ve ynlendirmesiyle meleklere kar stnlk salamtr. ledii ilk hatadan sonra, yine Allah Telnn, kendisine devam ettirdii ilgisi, yol gstermesi ve rehberlii sayesinde hatasnn farkna varmay baarmtr. Bizzat Allahn kendisine rettii kelimelerle af dileyerek Onun honutluunu tekrar kazanmaya muvaffak olmas da dikkat ekicidir. Bu nedenle, rehberlik faaliyetini ilk defa icra eden bizzat Allah Teldr denilebilir. Zaman iinde Allah Tel peygamberler gndermek suretiyle insanlara doru yolu, gzel ve iyi olan davranlar retmitir. Her peygamberin, bir eitimci olduu kadar ayn zamanda mkemmel bir rehber olduu da grlmektedir. Buradan hareketle, eitimciliin ve rehberliin, ilk olarak Allah Tel, sonra da peygamberleri tarafndan icra edilen kutsal grevler olduunu syleyebiliriz. Dolaysyla rehberliin, ilhiyat alann yakndan ilgilendiren bir yn bulunduunu ve bu kavramn, ilhiyatlar iin son derece nemli olduunu ifade etmeliyiz.

179

REHBERLK
Rehberlik olgusunun insanlk tarihi kadar eski olduunu syleyebiliriz. Herhangi bir konuda uzman ya da bilgili birinin, bilmeyen birisine yardmc olmas, ona bilgi verip yol gstermesi, birlikte yaamamzn bir gereidir. Herkes ihtiyac olan bir konuda dierinin yardmna bavurmakta, zmleyemedii ve sknt ektii konularda yardm alma ihtiyac duymakta ve yardm alabileceine inand ve gvendii kimselere derdini amaktadr. Bazen, yardm almak deil sadece iimizi dkp rahatlamak, bylece ruhsal ve duygusal skntlarmzdan kurtulmak iin bile bir bakasnn bizi dinlemesine ihtiya duyarz. Hele nemli bir konuda karar veremediimiz, nasl bir yol tutacamz kestiremediimiz zamanlar olur. Salk konusunda iyi bir doktor, hukuki konularda iyi bir avukat bulma vb. dier konularda, bilgili bir kimsenin bize yol gstermesi kmsenemeyecek bir yardmdr. Bazen elimizde yazl bilgileri bulunan bir adresi bile yardm almadan bulamayz. Btn bunlar, rehberliin hayatmz ne denli kuattnn gstergesidir.

Terim Olarak Anlam ve Tanm

Rehberlik kavram, farsa yol gsteren, klavuz anlamndaki rehber kelimesinden tretilmitir. Buna gre rehberlik, yol gstermek ve klavuzluk etmek demektir. Burada, rehber ve rehberlik kavramlarnn bat dillerindeki karlklar zerinde de durmak istiyoruz. Bu kavramlarn szlklerde, isim ve fiil olarak ngilizce karl guide ve guidance; Almanca karl fhrer ve fhrung; Franszca karl ise guide ve conducteurdur.
Bat dillerindeki anlam karlklarndan da yola karak, rehberlik kavramnn, terim olarak geni bir anlam zenginlii tadn unutmaynz. Buna gre, Rehberlik ayn zamanda, tavsiye etmek, t vermek, akl retmek, haber veya bilgi vermek, sevk ve idare etmek, iaret etmek, yetitirmek, nderlik, liderlik etmek, irad etmek, yol gstermek, ynetmek, gtmek, yrtmek, ulatrmak, erdirmek, obanlk, bakclk, klavuzluk etmek, doru yolu gstermek, altrmak, baarya ulatrmak, bildirmek, gstermek, rnek tekil etmek, refakat etmek. anlamlarna da gelmektedir.

Rehberlik kavramyla ilgili pek ok tanm yaplmtr. Konuyla ilgili aratrma yapanlardan bir ksm onu tanmlamak, bir dier ifadeyle ne olduunu aklamak yerine rehberliin ne olmadn ortaya koymann daha isabetli olaca kanaatini tamaktadrlar. Ancak herhangi bir kavram anlayabilmek iin onunla ilgili nceden sylenenler hakknda bilgi sahibi olmak gerektii gereinden yola yle bir ortak tanm verilebileceini dnyoruz: Rehberlik, bir insana ya da insan grubuna, kendini anlamas, problemlerini zmesi, gereki kararlar almas, kapasitelerini gelitirmesi, evresine dengeli ve salkl bir biimde uyum salamas ve bylece kendini gerekletirmesi iin uzman kiilerce belli bir sre iinde yaplan yardmlardr. Grld zere rehberlik, kiinin kendisini ve evresini tanmasna, ona salanan imknlarn farkna varmasna frsat verilmesi; ama tm bunlarn sistematik ve profesyonel bir sre iinde gerekletirilmesi demektir (Shertzer-Stone, 1971; Baymur, 1975; Kepeolu, 1994).

180

Rehberlik kavramna ait farkl tanmlarda drt ortak unsur gze arpmaktadr. Bunlar, insan, yardm, sre ve uzman rehberdir. Bunlara ait ksa aklamalar, rehberlii daha yakndan tanmamza imkan salayacaktr. nsan: Her bir rehberlik faaliyetinde deimeyen gerek, kendini tanma ve yeteneklerini gelitirme noktasnda insana ya da insan grubuna yardmc olmaktr. Dolaysyla rehberlik faaliyetlerinde insan odak noktasdr. nsann olmad yerde rehberlikten sz edilemez. Yardm: Rehberlik ile ilgili tanmlarda ortak noktalardan biri de yaplan yardmdr. Ancak bu yardmn sistemli ve profesyonelce olmas sz konusudur. Yardm, sadece dinleme, bilgi verme, yol gsterme ve nasihat etme eklinde dnlmemelidir. Onun, insana bilgi aktarmyla beraber ayn zamanda seim hakk da tand unutulmamaldr. Dolaysyla bu yardm, problemi zme abas deil, problemin zm yollar ve eldeki imkanlar gstermedir. Sre: Rehberlik bir anda gerekleen ya da sonulanan bir yardm faaliyeti deildir. Aksine baz durumlarda uzun sreler ve sabr gerektiren bir olgudur. Dolaysyla her bir rehberlik faaliyetinde bir sre sz konusudur ve rehberlik hizmetlerinde baarl olmak iin sreklilik esastr. Uzman Rehber: nsana ya da insan grubuna yaplan yardmlarn sistemli ve profesyonelce olmas nasl bir gereklilik ise bu yardm yapacak kiinin de insan ve toplum psikolojisini bilen, eldeki bilgileri salkl bir ekilde deerlendirebilen ve profesyonelce rehberlik yapacak yeterlikte biri olmas gerekmektedir.

Amac
Eitim-retim sreci iinde, rehberlik hizmetlerinin genel olarak renciye eitli ynlerden yardmc olmay amaladn syleyebiliriz Ancak genel anlamda rehberlik faaliyetlerinde nihi ama, ferdin kendini gerekletirmesidir. Kendini gerekletirme, ilk olarak hmanist psikoloji ekolnn ortaya koyduu bir kavramdr. Bu kavramla, kiide varolan tm kabiliyetlerin, yeteneklerin, kapasitelerin ortaya konulmas, uygulama alanna sokulmas, kullanlmas ve gelitirilmesi kast edilmektedir (Nelson, 1982; Tan, 1992; Bakrcolu, 1994; Kuzgun, 1997).
Kaynaklarda, Kendini Gerekletirme kavramna karlk olarak verilen Tam Verimlilik (Fully-Functioning) ne demektir? Aratrnz.

Denilebilir ki insan, kendini gerekletirme abasn srdrrken nemli ya da nemsiz, bilinli ya da farknda olmadan birtakm tercihler yapmakta, kararlar almaktadr. Kiilerin karar verirken daha ok bilinli ve daha az gelii gzel davranmasna, d basklardan uzak kalmasna yardmc olmak, rehberliin en nemli amacdr (Kuzgun, 1997, 4).

Rehberlik eitleri
Konuyla ilgili kaynaklarda rehberlik eitleri ana balk altnda toplanmaktadr. Bunlar, fert saysna gre rehberlik, fonksiyonlarna gre rehberlik ve yapld alana gre rehberliktir.

181

Fert Saysna Gre Rehberlik

Rehberlik bir kiiye yapld gibi, birden fazla kiiye, yani gruba da yaplabilir. Rehberlik, Danman Rehber ile danan arasnda olursa buna Ferd Rehberlik ad verilir. Daha nce rehberliin tanmnda da grld zere, rehberlik, danman ile danan arasnda meydana gelen tesadfi grmeler deildir. Burada, organize edilmi ve planlanm profesyonel bir ynlendirme sz konusudur. Danman, birden fazla ferde, yani bir gruba ayn anda rehberlik etmekte ise bu eit rehberlie de Grup Rehberlii ad verilmektedir. Rehberlik, ferd yardm esas aldna ve ferdi hedeflediine gre, grup rehberliinin de son amac ferd rehberlie ulamaktr denilebilir (Kantarcolu, 1974).

Fonksiyonlarna Gre Rehberlik

Fonksiyonlarna gre rehberlik, konuyla ilgili eserlerde genie ele alnmaktadr. Detayl bilgileri ilgili eserlere brakarak (Tan, 1969; Baymur, 1971; Kantarcolu, 1992; Kepeolu, 1994) imdi rehberliin hangi fonksiyonlar icra edebileceini sralamak istiyoruz. Uyum Salayc Fonksiyon Eitim-retim srecinin her kademesinde, ya da hayatmzn her safhasnda bavursun ya da bavurmasn, rehber veya danman sfat tayan herkesin, rencilerinin ya da kendisine danan kiilerin yeni ortama uyum salayabilmesi iin baz tedbirler almas ve baz teknikler kullanmasdr. Bu, rehberliin uyum salayc fonksiyonudur. Yneltici Fonksiyon Rehberliin kelime olarak bir anlam da yneltmek olduuna gre, rehberlikte bireysel ayrlklara nem verildii gibi, bu ayrlklarn ve farkllklarn ynlendirilmesi de nemsenir. Bylece, her rencinin kabiliyet, ilgi, ihtiya, imkn ve arzular tannmaya allr ve kendisine en uygun ve tatmin edici bir alana ynelmesi salanr. Bu da rehberliin yneltici fonksiyonudur. Ayarlayc Fonksiyon Kendisine danmak maksadyla bavuran kimselerle yakn temas kurabilen danmanlar, onlarn problemlerini, kabiliyetlerini, ihtiya ve arzularn bildii gibi, mevcut imknlar ve toplumun isteklerini ve bu ereve iinde karlalacak problemleri de bilmektedir. te, danman tm bu bilgilere sahip olarak ilgili makamlara ve kiilere yardmc olacak bilgiler sunarak verilen eitimde baarl sonular elde edilmesini salamaya alr. Bu ise rehberliin bir dier fonksiyonu olan ayarlayclktr. nleyici Fonksiyon zellikle okullarda genel ruh sal artlarn salama yoluyla rencilerin uyumsuzluk ve davran bozukluu gelitirmelerini nleme abalarnn, kii ve toplum iin daha olumlu ve verimli bir tutum olduu anlalmtr.

182

Okullarda danmanlarn bu konuda gsterecei zen, ilgi ve verilen hizmetler, rehberliin nleyici fonksiyonunu tekil etmektedir. Dzeltici-yiletirici Fonksiyon Uyumsuzluk ve davran bozukluunu nleyici almalara ramen, bazen problemli ve rahatszl olan kiiler olabilir. Rehberlik, gerek psikoterapi gerekse dier ihtisas servislerini devreye sokarak insanlarn salkl bir ruhsal hayata sahip olmasnda, dzeltici, tedavi edici ve iyiletirici bir fonksiyon icra eder. Belki en nemli fonksiyonlarndan biri de budur. Ferdi Anlama (Tehis) Fonksiyonu Ferdin kiiliinin gelime yollarn ve imknlarn grmek iin onu etraflca tanmak, toplanan bilgileri tahlil etmek ve deerlendirmek gerekir. Bu da rehberliin, ferdi anlama (tehis etme-tanma) fonksiyonudur. Ferdi Gelitirici Fonksiyon Ferdin azam derecede geliebilmesini salayacak dnce ve hareket tarzlarn daha okuldayken yerletirmek ve ayn zamanda bu gelimeyi engelleyecek faktrlerden saknmak da rehberliin ferdi gelitirici fonksiyonudur. Bilgi Toplama Fonksiyonu nsnlarn okul, evre ve deiik hayat durumlarna intibak iin eitli mesleklere ve okullara ait bilgilere ihtiyac olmaktadr. te, rehberlik program ferde bu bilgileri salar. Bu ise rehberliin ilevlerinden biri olan bilgi toplama fonksiyonudur.

Yapld Alana Gre Rehberlik

Baz uzmanlar rehberliin, yapld alanlara gre tasnifinin pek mmkn olmayacan, bunlar birbirinden kesin snrlarla ayrmann doru olmadn ifade etmekte, ancak anlalr bir nitelik arz etmesi iin basit bir tasnife ihtiya duyulduunu da eklemektedirler. Bu uzmanlarn tasniflerinde birtakm kk farkllklar mevcuttur. Biz bu tasnifleri de gz nne alarak yle bir kategorik sralama yapabiliriz. Eitimle ilgili rehberlik. Kiisel problemlerle ilgili rehberlik. Psikolojik problemlerle ilgili rehberlik.

Eitimle lgili Rehberlik Fertler, beden yaplar, duygu zellikleri, psiko-sosyal durumlar ve zek seviyeleri ynyle birbirinden farkldrlar. Eitimde eitlik derken, ite bu ferd farkllk ve ayrlklar gz nne alnarak, bunlarn gerektirdii ihtiya ve isteklere cevap vermek akla gelmelidir. Zaten, eitimle ilgili rehberlik, ferdin kendi kabiliyet, ilgi, ihtiya ve imknlarna uygun bir retim daln seip bu yolda baaryla ilerlemesini salamak iin yaplan yardmlar olarak anlalmaktadr. te, eitimle ilgili rehberlik almalar bunu hedefleyerek aadaki hususlarda renciye yardmc olmaya alr.

183

renciye okul seiminde yardmc olur. Girilen okulda, kabiliyet ve ilgiye uygun bran veya snf seilebilmesinin yollarn aklar. Okula yeni balayanlar iin uyum salamalarnda yardmc olur. Derslerde karlalan glkler zerinde durur. rencilere okul almalarnda baar salayabilmeleri iin gerekli alma tekniklerini (ders, konferans dinleme, kitap seme ve okuma, ders konusu hazrlama, zet karma, not alma teknikleri) retir. stn kabiliyetli olan rencileri tespit edip onlarla zel olarak ilgilenir. rencinin okuyaca semeli derslerin seiminde ona yardmc olur.

Kaynaklarda, eitimle ilgili rehberlik olarak geen sz konusu kavramn kapsamna giren bu hususlar, orta retim kurumlarnda rehber retmenlerin grevleri arasnda kabul edilmektedir. Biz, bu tr rehberlii yksek retim kurumlarnda mesleki rehberlik ile birletirerek Bilimsel Rehberlik kavramyla ifade etmemizin daha uygun olacana inanmaktayz. Bir anlamda Akademik Rehberlik olarak da kabul edeceimiz bu tr faaliyetlerin, yksek retim kurumlarnda danmanlar ve retim elemanlarnca gerekletirildiini dnmekteyiz. Kurumlarn farkl zelliklerine gre bu tr rehberlikte birtakm farkllklar da olacaktr. Szgelimi, mhendislik fakltelerinde fabrika stajlar yaplrken, retmen yetitiren fakltelerde bu stajlar okullarda gerekletirilecektir.
Akademik rehberlik konusuna bir rnek olmak zere, lahiyat fakltelerinde retim yesi-renci diyalogu ve yrtlen rehberlik faaliyetleri ile ilgili olarak Mehmet Emin Ay tarafndan hazrlanan, Yksekretimde Rehberlik (lahiyat Faklteleri zerine Bir Aratrma) adl eseri okuyunuz.

Kiisel Problemlerle lgili Rehberlik Eitimle ilgili rehberlik ve meslek rehberlik alanlarna girmeyen, dorudan ferdin kiisel problemlerine ynelik rehberlie, kiisel problemlerle ilgili rehberlik denilmektedir. Ancak, Kantarcolunun da ifade ettii zere, bu alanlar birbirinden kesin snrlarla ayrmak pek mmkn deildir. nk madd sknt iinde olduu iin renimine devam etme imkn bulamayan ya da kald evde yeterli dzeyde alma ortamna sahip olmayan ve bu sebeple bunalma giren kiilerin problemlerinin, sadece bir tek alana indirgenerek zlemeyecei aktr (Kantarcolu, 1992, 62). Kiisel problemlerle ilgili rehberliin temel amac, kiinin kendini psikososyal bir realite olarak anlamas ve kabul etmesine, fizik ve sosyal evresini gerek boyutlaryla idrak ederek, kendi kabiliyet ve imknlarn bu realite iinde en iyi ekilde kullanabilmesine yardm etmektir. Bu suretle, engelleyici heyecan gerginliklerinden ve zntlerden kurtulan, sosyal ilikilerde daha etkili davranm ve hnerler gelitiren fert, daha verimli bir renme ve gelime oluumu iinde olacaktr (Tan, 1969, 82).
nsanda baka ne gibi kiisel problemlerden sz edilebilir? Aratrnz.

184

PSKOLOJK DANIMA
Son yllarda rehberlik ile birlikte anlmaya balanan, hatta baz aratrmaclar tarafndan ad rehberliin nne alnarak daha fazla nem atfedilen Psikolojik Danma, rehberlik kapsamnda bulunan nemli bir kavramdr. Hatta baz aratrclar, psikolojik danmay rehberliin z saymaktadrlar (Bakrcolu, 1994). Onun bu derece nem kazanmasnda, son yllarda psikolojik danmadan hz ve destek almayan rehberlik hizmetinin pek etkili olmadnn anlalm olmas da bir hayli rol oynamtr (zgven, 1999).

Terim Olarak Anlam

Psikolojik Danma bat meneli bir kavram olup Pyschological Counseling teriminin karl olarak kullanlmaktadr (Acar-Tanrda, 1995, 30). Counseling, ngilizce bir kelime olup counsel kknden tretilmitir. Bu kelime isim olarak danma, mavere, istiare, tedbir, ihtiyat, basiret, t, nasihat anlamlarna gelmekte, fiil olarak da nasihat etmek, t vermek, akl retmek gibi manalar tamaktadr. Grld zere, counseling kelimesi hem danmay, hem de t, nasihat ve akl vermeyi birlikte ihtiva etmektedir.

Tanm
Rehberlik kavramnda olduu gibi, Psikolojik Danmann da yaplm birok tanm vardr. Baz yazarlar, tanm yapmann kolay olmayacan, nk ferdin ve problemlerinin ok ynl, ok boyutlu ve kompleks yapda olduunu gereke gstermektedirler (Tan, 1992). Bununla beraber, konuyla ilgili baz tanmlar aktararak birtakm ortak noktalar belirlemek istiyoruz. Nelson, Psikolojik Danmay, kiide deime olmakszn onun hayatla ba etmede, kaynaklarn daha iyi kullanmasn salayan yardm sreci olarak grmektedir (Nelson, 1982). Gibson ve Mitchel ikilisi ise, Psikolojik Danma, bireyin karar verme ve problem zme ihtiyalarn karlayarak geliim ve uyumunu srdrmesine yardmc olmak amacyla bireyle yzyze kurulan ilikidir demektedirler (Gibson-Mitchel, 1990). Konunun uzmanlarndan biri saylan Yldz Kuzguna gre ise Psikolojik Danma, kiinin savunucu tutumunu brakp yeni yaantlara ak hale gelmesi iin yaplan yardmdr (Kuzgun, 1997). Yukarda sralanan tanmlarda baz ortak unsurlar gze arpmaktadr. Dikkat edilirse Psikolojik Danma, karlkl istek zere, danan-danman arasnda kurulan bir yardm alveriidir. Ancak bu yardm, psikolojik metod ve teknikler yoluyla olmaktadr. En nemli teknik ve metod ise sz ve jestlerin hkim olduu, yzyze karlkl grme (mlkat-diyalog) ve karlkl anlay ve gvene dayanan scak insan ilikileridir. Dolaysyla denilebilir ki, Psikolojik Danma, rehberlik hizmetleri iinde yer alan, fakat rehberlik hizmetlerinin daha ziyade bireysel ve duygusal boyutlarna arlk verilen profesyonel bir hizmettir (zgven, 1999). Bu ortak zelliklerden karlabilecek sonucu, Tann konuyla ilgili grlerinin yer ald u aktarmla belirlemek istiyoruz:

185

...Danma, kuru bir bilgi verme, retme ve t verme ii deildir. Zorlama yoktur. Taraflar kendi istekleriyle bir araya gelmitir. Emir, zorlama ve etki yerine, karlkl sayg ve insan scakl vardr. Her iki taraf da sosyal ilikilere ve deime belirtilerine duyarldr. stek ve kararlarda yetkili ve sorumlu, danandr. Danman yardm edicidir. Bu bakmdan danman, davranm bilimlerinde yetimi bir sanatkrdr. Yetimesi ve meslek gelimesi itibariyle bir bilim adam, uygulama itibariyle de bu bilgi ve teorileri kendi ahsiyet stiline uygun bir ekilde kullanan bir insan, bir sanatkrdr. (Tan, 1992, 35). Bu ifadeler, hem psikolojik danmann ne olup olmadn, hem de ideal bir danmann zelliklerini ortaya koymaktadr.

Amac
Psikolojik danmann amac bal altnda pek ok ey zikredilebilir. Konuyla ilgilenen aratrclarn tespitlerine gre psikolojik danma iin 40 civarnda ama belirlenmitir. lgili eserlerde grlen amalarn bir ksm belli bir korkudan kurtulmak gibi ok zel, bir ksm da mutlu bir hayat salamak gibi ok genel olmak zere geni bir yelpaze oluturmaktadr. Bu balamda, psikolojik danma iin u amalardan sz etmek mmkndr: Semptomlardan kurtulmak, kendine, evresine ve kltrne iyi bir uyum salamak, iyi bir ruh sal gelitirmek, belli kayg, korku ve fobilerden kurtulmak, kiiliini yeniden organize etmek, kendini anlamak ve kabul etmek, byyp gelimek, olgunlamak, sosyal ve biyolojik bir varlk olarak etkin bir fonksiyon kazanmak, iyi seme ve karar verme yetenei gelitirmek, varlnn bilincinde olmak Ortaya konulan bu ifadeler yannda, psikolojik danma iin konunun uzmanlarna gre farkl amalardan da sz edilebilir. Mesela Weiner, psikolojik danmay, kiinin kendini anlayabildii ve davranlarn kontrol edebilmesini rendii oranda yararland bir renme durumu olarak grmektedir. Ona gre psikolojik danma, iki kii arasnda, kiilerden birinin karsndakine onu anladn, ona deer verip sayg duyduunu ve ona yardm etmek istediini ilettii bir kiiler aras iletiimdir. Bu tanm erevesinde Weiner u drt amatan sz eder: Olumlu davranm deiiklii. Gittike artan kendini anlama. Gittike artan kendini kontrol. Danmandaki anlay, sayg ve yardm arzusunun danana iletimi (Tan, 1992).

Rehberlik ile Psikolojik Danma Arasndaki liki

Rehberlik ve Psikolojik Danma alannda balangtan itibaren gerekleen gelimeler gstermektedir ki, bireysel ilgi ve psikolojik etkileim olmadan yaplan yardmlar pek etkili olmamaktadr. Rehberliin bilgi verme hizmetlerinin bile tek ynl bilgi aktarm olmaktan kp duygusal bir iliki erevesinde yrtlmesi, bilgilerin benimsenmesi asndan byk nem tamaktadr. Bugn rehberlik kelimesi, biraz dtan yneltme, t verme ve tavsiyelerde bulunma srelerini hatrlatmaktadr. Rehberlik teriminin szlkteki bir anlam da yol gstericiliktir. Oysa gnmzde kiiye dtan yardm etmek, ona yol gstermek yerine, kiinin isel glerini kullanmak suretiyle kendi bana yrmesine imkn salayarak, kendi yolunu

186

kendisinin bulmas ve tercihlerini de yine kendisinin yapmas gerektiine inanlmaktadr (zgven, 1999).
Rehberlik ile Psikolojik Danma arasndaki ilikiyi bir rnek yardmyla aklamaya alnz.

Rehberlik lkeleri
Rehberlik ve Psikolojik Danma hizmetlerini yrtrken gz nnde tutulmas gereken birtakm genel ilkeler vardr. Sz konusu ilkeler, faaliyetlerin yrtld toplumlarda geerli olan insan anlayna ve eitim felsefesine gre deiebilir. Ancak aratrmaclar, rehberlik ve psikolojik danma etkinliklerinde hangi temel yaklamlarn gsterilecei, hangi esaslara gre hareket edilecei hususunda belli ereveler oluturmulardr. Kaynaklarda Rehberlik lkeleri, Psikolojik Danma lkeleri veya Psikolojik Danma ve Rehberliin lkeleri eklinde farkl balklar altnda sralanan maddelerin benzerlikler ve farkllklar tad grlr. (Kepeolu, 1975; Kuzgun, 1992; Bakrcolu, 1994; Tan, 2000; Cebeci, 2010) Bundan sonraki satrlarda, bu ilkelerin neler olduu, konuyla ilgili eserlerdeki bilgilerin ortak noktalarna deinilerek maddeler halinde ortaya konulacaktr.

nsan Saygya Deer Bir Varlktr

nsanlar dil, din, cinsiyet, yetenek, ilgi, deer, tutum, geliim zellikleri, fizyolojik, psikolojik, kltrel, sosyal ve ekonomik ynleri bakmndan birbirinden farkllk gsterirler. Ancak her insan sahip olduu zellikler bakmndan biriciktir. Dolaysyla dnceleri, tercihleri ve kararlar bakmndan saygya deer bir varlktr. Sayg tm bu zellikleri kapsamaldr. Rehber ya da danman, karsndaki insan deerli bir varlk olarak alglamal, onun ihtiyalarna kar duyarl olmal, onu dikkatle dinlemeli ve verdii kararlarda gerekli bilgi ve destei salamaldr. Taraflar birbirlerini btn farkllklar ile birlikte olduklar gibi kabul etmeli, birbirlerine inanmal, gvenmeli ve sayg duymaldrlar. Rehberlik hizmetleri yrtlrken bu hususlar gz nnde bulundurulmaldr.

Her nsan Seme ve Karar Verme zgrlne Sahiptir

Rehberlikte iki taraf iin karlkl bir yardm etkileimi sz konusudur. Yardm alan, ihtiyacnn farknda olarak bu yardm ilikisine girmi olduu iin bu srece katlmay kabul etmi demektir. Bu varsaym yardm alan kiinin karar verme, tercihte bulunma ve istedii ekilde hareket etme iradesini zedelememelidir. nk kiinin kendini gelitirmesinin, glklerle ba edebilmesinin n art, zgvene ve zgr iradeye sahip olmasdr. Danmann yardm etme istek ve arzusu eer rehberlik ilikisini danann zerinde bir bask ve zorlama ekline dntrecek olursa onun tercihte bulunma ve karar verme iradesine mdahale edilmi olur. Gnmzde insana kendi ynn izmesine, kendi hayat hakknda karar verme zgrlne sahip olmasna, kendi davranlarnn sorumluluunu stlenmesine ve eitli durumlarla ilgili yapt tercihlerle varoluunu ortaya koymasna frsat verilmektedir. Kiinin seme zgrln kullanabilmesi iin nnde seim

187

yapabilecei alternatiflerin olmas gerekir. Rehberlik, ancak kiiye seme zgrl tanyan evrelerde var olabilir ve rehberliin bir grevi de kiinin bu zgrln kullanabilmesi iin seenekleri alglayabilmesine ve doru tercihler yapmasna yardmc olmaya almaktr.
Kuran- Kerimin insann karar verme, irade ve seme hrriyetinden bahseden ayetlerinden bir rnek veriniz.

Her nsan Yardma htiya Duyar ve Yardm Almaldr

nsan biyolojik, psikolojik ve sosyal olarak geliimini salayabilmesi iin bakalarnn yardmna ihtiya duyar. Rehberliin amac da kiinin kendisini gerekletirmesine yardmc olmaktr. Bu nedenle her insan iin rehberlik hizmetleri ak olmaldr. Rehberlik hizmetlerini sadece normalden sapanlara, zrl ya da uyumsuz kiilere verilen bir yardm hizmeti olarak da grmemek gerekir. Rehberlik hizmetleri, koruyucu bir hizmet olduundan skntya den herkes bu hizmetlerden yararlanabilir. Ancak her rehberlik faaliyeti uyum salama, yneltme ve ayarlama diye sralanan temel fonksiyondan birini yerine getirmelidir. Her biri bir ihtiyaca iaret eden bu fonksiyonlardan herhangi birini yerine getirmeyecek olan bir rehberlik hizmetinden sz edilemez. Bu ihtiya rehberlik eden kii tarafndan hissedilmelidir. Aksi takdirde rehberlik giriimi lzumsuzluk, ukallk ve haddini bilmezlik eklinde yorumlanabilir.

Rehberlik Hizmetlerinin Yrtlmesinde Gizlilik Esastr

Rehberliin en nemli ilkelerinden biri de taraflarn birbirleri ile ilgili zel durumlarnn korunmasna dikkat etmektir. Rehberlik ilikisi, taraflar arasnda zel ve mahrem konularn konuulmasn ve paylalmasn gerektiren, karlkl gvene dayal zel bir iliki olduundan herkes kendisini dierinin srda kabul edip bilgilerini titizlikle saklamaldr. Rehberlik srecinde konuulan ve yaananlar hibir ekilde aklanamaz. Rehberlik hizmetlerinin yrtlmesi esnasnda bu mahremiyete sayg duyulmal ve danann srlarnn saklanmasna zen gsterilmelidir. Danann kendisi ile ilgili paylat srlar izni olmakszn hibir kurum veya kiiye iletilmemelidir. Danma ortamlarnda da bu gvenin oluturulabilmesi iin her safhada gizlilik ilkesine titizlilikle uyulmaldr.

Rehberliin Kendine Has Kurallar Vardr

nsanlar arasnda ve tamamen insani ynden olumlu gelimeler salama amac gden rehberlik hizmeti belli bir sistem ve dzen iinde yrtlmelidir. in bilimsel ve teknik yn uzmanlk ve yeterlik gerektiren bir husustur. Ancak bir de rehberliin sanat yn vardr. Her insann bilimsel ve teknik ynde yeterli olmasna ramen baarl rehberlik yapmas sz konusu olmayabilir. Rehberliin bu ynyle de nem arzettii unutulmamaldr. Daha ziyade rehberliin insan taraf olarak niteleyebileceimiz bu ksmna bakldnda, nezaket, sayg, kiilik haklarn gzetme, sulamama, mahcup etmeme, azarlamama, aalamama, kmsememe rehberliin kendine has kurallar olarak grlebilir. Ayrca moral verici, onurlandrc, yceltici, gven verici, benimseyici tutumlara dikkatle riayet etmek de rehberlik ilikisinin baars bakmndan olduka nemlidir.

188

Rehberlik Hizmetleri Profesyonel Bir Yardm Srecidir

Rehberlik hizmeti, karmak bir ruhsal ve duygusal yapya sahip bulunan insana ynelik bir grev olduu iin onu yrtenlerin bilgi ve beceri bakmndan belli yeterlik ve yetkinliklere sahip olmalar gerekir. nsan tanma, iletiim kurma ve ynlendirme tekniklerini bilme ve bunlar kullanabilme becerileri, sorun tahlil etme bilgileri, rehberliin ilke ve kurallar, alann imkan ve snrllklar eklinde sralanacak bir dizi uzmanlk bilgisi yannda psikolojik yatknlk ve kiisel olgunluk da rehberlik uzmanlarnda bulunmas gereken niteliklerdir. Rehberlik hizmetleri belli bir plan ve program dahilinde yrtlmektedir. Dolaysyla bu ii yrten kiiler de ilgili alanda yeterli eitim alm olmaldr.

Rehberlikte Gnlllk ve tenlik Esastr

Rehberlik hizmetlerinin yrtlmesi bir ynyle gnlllk esasna dayanr. Hi kimseye, bu hizmetlerden yararlanmas iin bask yaplamaz. Ayn ekilde rehberlik hizmetleri ile ilgili grevleri yapmas iin de hi kimse zorlanamaz. Rehberlik hizmetleri zorlamayla deil, katlm ve ibirlii ierisinde yrtlr. Bununla beraber rehberlikte itenlik de vazgeilemez bir zelliktir. nk rehberlik ilikileri, ancak karlkl konuma, etkin iletiim kurma ve etkileimi gerekletirme suretiyle yrtlebilir. Bu ayn zamanda rehberliin temel metodudur. Dolaysyla taraflar, zerine eildikleri problem ya da ulamak istedikleri ortak ama etrafnda olumlu olumsuz btn bilgileri, duygular, gr ve dnceleri ak yreklilikle birbirlerine aktarmal ve bunlar itenlikle paylamaldrlar. Bu konuda sadece szler yeterli olmaz. Burada btn iletiim ekilleri, beden dili, ses tonu, jest ve mimikler, klk kyafetler de devreye girmelidir.

Rehberlik Yaam Boyu Sren Bir Yardm Srecidir

Rehberlik hizmetlerinin koruyucu ve gelitirici bir fonksiyona sahip olduunu biliyoruz. Geliim ise insan hayatna paralel olarak doumdan lme kadar devam eden bir sretir. Bu srete, her geliim dneminin kendine zg grevlerinin yerine getirilmesinde insan zaman iinde yardma ihtiya duyabilir. Dolaysyla bireyin yaam boyunca ataca admlarda salkl kararlar alabilmesi iin bu hizmetlerden her zaman yararlanmaya ihtiyac vardr; ve insan hayat devam ettii srece rehberlie muhtatr.

Rehberlik Srecinde Deer Yarglar Asndan Rahat Olmak Esastr

nsanlar aldklar eitim ve yetitikleri evre artlarna bal olarak zgn fikir, dnce ve anlaylara sahiptirler. Ancak bunlar aa vurmak, genellikle kolay olmamaktadr. nsanlarn eletirmeleri, ayplamalar, sulamalar, reddetmeleri onlar aklama ve aa vurma konusunda caydrc olur. Herkesin dnceleri, kanaatleri, deer yarglar kendisi iin nemli olduu iin rehberlik ilikisinde bu konuya zen gsterilmeli, danan kii bu konuda kendisini rahat hissetmelidir. Son derece aykr ve uuk olsa da dile getirilen gr, kanaat, inan ve yarglar yadrganmamaldr. nk onlarn yadrganmas, eletirilmesi veya ayplanmas durumunda rehberlik ilikisinin olumlu bir ekilde srdrlmesi ve baarl sonular alnmas mmkn olmaz.

189

Rehberlik Hizmetleri nsana ve Topluma Kar Sorumludur

Eitim, insanlarda istendik davranlarn kazandrlmas amacn gder. Rehberlik faaliyetleri yrtlrken bu amaca dikkat edilmelidir. Kiinin, toplum destei olmakszn kendini gerekletirmesi mmkn deildir. steklerini toplumla atmadan gidermeyi renmesi noktasnda rehberlik hizmetleri gerekli destei salamaldr. Bu adan bakldnda rehberliin, ferdi toplumla kar karya getirme gibi bir ama tamad net olarak grlebilir. Aksine rehberliin amac, ferdin topluma dinamik ve salkl bir uyum gsterebilmesi iin gerekli duyarll ve beceriyi kazanmasna yardm etmektir. Toplum gz nnde bulundurulurken birey rencide edilmemeli, bireysel zelliklerini gelitirirken de toplumun varl unutulmamaldr. Aksi halde madalyonun bir yz yok edilmi olur.
Genel eitim ilkeleriyle rehberlik arasndaki ilikiyi tespit iin Hasan Mahmut amdibi tarafndan kaleme alnan Eitim lkeleri ve Rehberlik adl eseri okuyunuz.

DN DANIMA VE REHBERLK
nsann temel birtakm bedensel/madd ihtiyalar ve tatminleri yannda inanma, balanma, sadk olma, dayanma, gvenme, korunma, drstlk, iyilik, doruluk, adalete sahip olma vb. ruhsal/manevi ihtiyalar ve tatminleri de vardr. Bu ruhsal ynelimler kiiyi, bilgiye, sevgiye, umuda, aknla, balanmaya ve efkate ulatrr. Ruh ve beden ikilisi, insan btnn meydana getirdii iin bu ikiliden herhangi birine ait eksiklik ya da olumsuzluk bu btnln bozulmasna sebep olur. Maneviyat olgusu, insann sahip olduu iten ve zgn bir kapasite olarak hayatn her alannda ona cesaret ve gven veren bir enerjidir. Kiinin maneviyatnn yksek olmas, yapabilme ve baarabilme gcnn de yksek olmas demektir. Onun zaafa uramas ise ayn ekilde kiide mutsuzlua ve umutsuzlua sebep olarak yapabilme ve baarabilme gcn yok eder. nsann kendini gerekletirme ve varln gelitirme yolculuunda maneviyat bir enerji kayna olarak kullanmas her zaman kendi bana gerekletirebilecei bir hedef deildir. Bu sebeple, tarihin ok eski devirlerinden beri insanlar hem manevi skntlarndan kurtulmak hem de mkemmele ulama yolculuunda manevi enerji salamak iin hep bir yardm ve destek arama peinde olmutur. zellikle ruhsal bunalmlarda tabiplerden nce kendisinde manevi g bulunduuna inanlan din adamlar akla gelmi ve onlarn yardmna mracaat edilmitir. Gnmzde bile bu tr manevi nitelik tayan kiilere bavurup onlardan yardm bekleyenler yok deildir. Bu beklentinin en gereki ve en makul gerekesi, din ynden hata yaparak sorumlu duruma dme endiesi ve sululuk duygusundan kurtulup i huzuruna kavuma arzusudur. phesiz ki umutlarn, arzularn, endielerin ve korkularn dengelenmesinde, maneviyatn glenmesi ve zayflamasnda en etkin alan dindir, inantr. nsanlar inanc da manevi enerjiyi de birbirlerinden alrlar. Tarih bu al-veriin ekillendirdii ve din ahsiyetlerin n planda olduu farkl tecrbelerle doludur. slm toplumlarnda da ayn tecrbeler yaanm ve yaanmaktadr. Halen bu toplumlarda eitli sorunlarn zm hususunda, bilgilenme ve rehberlik konularnda din adamlarna ve din bilginlerine bavurma, nemsenen bir yol ve usul olarak devam etmektedir (Cebeci, 2010).

190

Geleneksel psikolojinin, insan ruhunun derinliklerinden gelen maneviyat olgusunu uzun sre grmezden geldii sylenebilir. Psikolojik aratrmalar ve klinik deneyler dnda tutulmas gerektiine inanlan maneviyat konusu, uzun bir sre kiilere zg bilim d bilinmez bir zel alan olarak grld. Abraham Maslowun kendini gerekletiren kiiler hakkndaki aratrmasna kadar ilgiye layk bir konu olarak kabul grmeyen maneviyat, bu aratrma sonucunda, karlanmas gereken nihai bir ihtiya ve nemli bir motivasyon alan olarak fark edildi. Maslow, Toward a Psychology of Being adl eserinde maneviyatn, bedensel ve ruhsal salmzn devam iin gereken ok temel bir unsur olduu kanaatine ulaarak aknlk ve bentesi olmazsa hepimiz hasta, saldrgan, nihilist ve mitsiz oluruz deerlendirmesinde bulundu. Gnmzde din danma ve rehberlik almalarnn, gemiin aksine byk bir hz kazand sylenebilir. Bunda, yirminci yzyln bandan itibaren maneviyat konusuna eilmeye balayan birtakm aratrmalarn ve zellikle son zamanlarda Amerikan Psikoloji Birlii (APA) ve batl psikologlarca yaplan almalarn byk rol olmutur (Cebeci, 2010).

Din Danma ve Rehberlik Terimi

Din danma ve rehberlik kavram bize bat dnyasndan gemitir. Bu kavram, Pastoral Care denilen ve genellikle rahiplerin ve papazlarn zellikle kilise dnda yrttkleri din danmanlk ve rehberlik hizmetlerini ifade etmektedir. Pastor kelimesinin papaz anlamndan yola karak din adamlarnn verdii manev destek, tavsiye ve t anlamnda kullanlan Pastoral Care, gnmzdeki din danma ve rehberliin temelini oluturmutur.
Pastoral Care kavramna lkemizdeki baz psikologlar, kelime yapsndan yola karak Vaizsel lgi karl vermektedirler. Ancak, yrtlen faaliyet balamnda bir deerlendirme yaplacak olursa, byle bir karln Pastoral Care kavramn karlamakta yetersiz kald ve ayn zamanda doru bir eviri olmad grlecektir.

Psikoloji ve sosyoloji gibi alanlarda belli bir bilgi birikimine sahip papazlar tarafndan daha ziyade Hristiyanl benimsetme, kabullendirme veya dine kar sempati uyandrma amal olmakla birlikte bu tr bir danmanlk ve rehberlik hizmetinin sonuta insani amalara ynelen, kiinin din ve ruhsal problemlerinin zmne katk salayan bir faaliyet olduu grlmektedir. Sonu olarak denilebilir ki, din danma ve rehberlik, insann problemlerine, inand dinin deerleriyle iliki kurarak zm getirmektir. Din danma ve rehberlie kaynaklk eden Pastoral Care kavram zerine Amerika ve Avrupada yaplm olan pek ok aratrma bu alann olduka geni bir ereveye sahip olduunu gstermektedir.
Pastoral Danma konusuyla ilgili olarak daha ayrntl bilgiler iin http://www. sanalpsikolog.com/Pastoral Danisma.doc adresine ve yine znur zdoann, nsan Anlamaya Ynelik Bir Yaklam: Pastoral Psikoloji adl makalesi iin http://www.dergiler.ankara.edu.tr/ adresine bavurabilirsiniz.

191

Din Danma ve Rehberliin Amac

Bir din hizmeti veya din eitimi faaliyeti olarak kabul edebileceimiz din danma ve rehberlik hizmeti, peygamberlerin stelendii grevlerden biri olan manev rehberlik faaliyetinden farkldr. Peygamberler, gnderildikleri toplumlarn hidayete ulatrmak ya da sapkn olanlarn slah etmek gibi hususlarda rehberliklerde bulunurken gnmzde bu faaliyet daha ziyade her dinin ballarna ynelik olarak, sahip olduklar sorunlarnn zmne katk, maneviyatlarn ykseltme ve i huzuru salama gibi amalar tamaktadr. Konuyla ilgili almalarda bulunan Clebsch-Jaeckle ikilisi, din danma ve rehberliin k noktas olarak din bir zellik tasa da esas itibariyle insan amalar hedeflediine dikkat ekerek bu hizmetin ayr fonksiyon icra ettiini ifade ederler. yiletirme fonksiyonu, kendi iinde ve kiisel ilikilerinde youn sorun yaayan insanlar zerinde teskin etme, rahatlatma ve rehabilite etme eklinde uzun sreli bir manev ilgi ve yardm ilemi olarak kendini gsterir. yiletirme fonksiyonu, kt durumdan kurtarma olarak da ifade edilebilir. Destekleme fonksiyonu, bireyin sosyal yaantsnda, i ve meslek hayatnda karlat uyum ve intibak glklerini ama konusunda ona yardm etme eklinde bir danmanlk destei olarak ortaya kar. nk insann her zaman bir ii baarma hususunda ihtiya duyduu azim, kararllk ve cesaretin ortaya kmasnda, kiinin tam bir motivasyonla ie koyulmasnda bu manevi destek nemli bir rol oynar. Ynlendirme fonksiyonu ise hayatta gidilecek bir yn arama, e ve meslek seme, kariyer deitirme durumlarnda danma hizmetinin etkili olmasdr. nsanlar, hayati konularda kolay tercihte bulunup karar verememekte, yetkin kiilerin fikir ve dncelerini almaya, onlarn yol gstericiliine ihtiya duymaktadrlar. Danma ilemi bu ihtiyac karlama fonksiyonuna sahiptir (Clebsch ve Jaeckle, 1994). Grld zere, genel rehberlik hizmetleri erevesinde yer alan bu fonksiyonlar din danma ve rehberlik alanna tanmtr. Geri bu fonksiyonlarn din danma ve rehberlik hizmetlerinde de beklenmesinde bir mahzur yoktur. Ancak din danma ve rehberliin bu fonksiyonlarla snrl kalmamas, bunlara ek olarak din ynden ikna etme dier bir ifadeyle din baa kabilmeyi salama ve uzlatrma fonksiyonlarnn da din danmada yer almas gerekmektedir (Cebeci, 2010).

Din Danma ve Rehberlik htiyac

nitenin ilk satrlarnda rehberlik faaliyetinin ilk insan Hz.Adem ile balayan bir tarihi gemie sahip olduundan sz etmitik. slm inancna gre ilk insan ayn zamanda ilk peygamberdir. Peygamberler ayn zamanda hem Allah Telnn rehberliine muhatap olan hem de insanlara rehberlik eden ahsiyetlerdir. Hz.Ademden son peygamber Hz.Muhammede kadar gnderilmi olan peygamberler, toplumlar iin en gzel rnek olmalar yannda ayn zamanda birer ahittirler.

192

Kuran- Kerimde her bir toplum iin mutlaka peygamber gnderildiinden ve peygamberlerin rnek ve ahit vasflarndan bahseden ayetlerden rnekler bulunuz.

slm dini yardmlamay ve dayanmay ibadet sayan, muhtalarn, aresizlerin, dknlerin ve sknt iinde olanlarn yardmna komay Mslmanlara grev olarak ykleyen bir dindir. Kuran- Kerimde yardmlanz, tavsiyeleiniz eklinde toplumsal birliktelie vurgu yapan emirler, Hz.Peygamberin bizden deildir, mmin olamaz diye balayp Mslmanlarn birbirlerinin sorunlarn kendi sorunlar gibi kabul etmelerini srarla tlemesi, bu dinin bireysellikten uzak mtereken yaanabilecek sosyal bir hadise olduunu ortaya koymaktadr (Cebeci, 2010). Konuyla ilgili ayetler, Mslmanlarn danma ve dayanma ruhuna sahip olmas gerektiini ortaya koymaktadr. slm dininin sosyal yaam bu denli nemsemesine ramen din danma ve rehberlik alanndaki bilimsel almalar yeterli dzeyde deildir. Bu almalara yaklak bir asr nce balayan Bat dnyas ise epeyce mesafe kat etmitir. Benzer almalarn slm toplumlarnda da hzla gelitirilmesinin bir ihtiya olduunu gsteren ok sayda ve ciddi sebepler vardr. slm toplumlarnda gzle grlr bir ekilde yaygnlaan din konulu sorunlar ve skntlar, din danma ve rehberlik konusunda bilimsel ve metodik almalar yaplmasn zorunlu klmaktadr. Bu konudaki din esaslar, kural ve tler bir araya getirilerek mevcut tecrbelerden de yararlanmak suretiyle mstakil bir din eitimi veya din hizmeti alan gelitirilmelidir (Cebeci, 2010). Konuya dair bilimsel alma yapanlardan biri olan Gka, sosyal hayatta din grevlilerinin ne denli nemli olduu hususunda unlar sylemektedir: lahiyatlar olmadan lm ve matemle ilgili konularda salk alanlarnn tek balarna baarl olmalar mmkn olmad gibi buna ne gleri ne bilgileri yeter. () Sadece lkemizin koullar gereke gsterilerek, lm bilincinin artmas, safsata ve hurafelerden kken alan lm korkusunun yenilmesi ve salkl bir matem yaants iin rehberlikleri inanlmaz faydalar salayacak insanlarn c gibi gsterilmesi, akllarn alaca bir durum deildir (Gka, 2009).

zet
Rehberlikle ilgili tanmlardan yola karak rehberlikte yer alan ortak unsurlar tanmlayabilmek. Rehberliin, bir insana ya da insan grubuna, kendini anlamas, problemlerini zmesi ve kendini gerekletirmesi iin uzman kiilerce belli bir sre iinde yaplan yardmlar olduu gz nne alndnda, tanmda yer alan ortak unsurlar, insan, yardm, sre ve uzamn rehber olarak ortaya kar. Bu unsurlarn bulunmad bir rehberlik faaliyetinden sz edilemez.

193

Rehberlik eitlerini listeleyebilmek. Rehberlik eitleri ayn zamanda rehberlik yaplan alanlar demektir. Buna gre rehberlik eitleri, fert saysna gre, fonksiyonlarna gre ve yapld alana gre rehberlik olmak zere ana balk altnda toplanabilir. Rehberlik ile Psikolojik Danma arasndaki ilikiyi aklayabilmek. Yaplan aratrmalar, bireysel ilgi ve psikolojik etkileim olmadan rehberlik adna yaplan yardmlarn etkili olmadn ortaya koymutur. Rehberlik bir dtan yneltme, t verme ve tavsiyede bulunma anlamna gelirken, psikolojik danma kiinin kendi isel glerini kullanarak eresine ve kltrne kar uyum salamak, karar verme yeteneini gelitirmek ve varlnn bilincinde olmay amalar. Ksacas rehberlik, kiiyi bilgilendirirken, psikolojik danma, ona sorunlarn ama konusunda yardmc olmaya alma srecidir. Rehberlik ilkelerinin neler olduunu listeleyebilmek. Rehberlik ve psikolojik danma hizmetleri yrtlrken gz nnde bulundurulmas gereken ilkelerin evrensel denilebilecek zellikleri vardr. Rehberlik faaliyetlerinin yrtld toplumlardaki insan anlay ve eitim felsefesine gre kk birtakm farkllklar bulunmakla birlikte bu ilkeler pek ok ynden ortak paydaya sahiptirler. nsann saygdeer bir varlk olduu, rehberliin profesyonel bir yardm sreci olduu ve yaam boyu srmesi gerektii, kiilerin zel durumlarna ve mahremiyetlerine saygl olmak gerektii gibi hususlar bunlardan birkadr. Din Danma ve Rehberlik kavramn tanmlayabilmek. Hristiyan din adamlarnn kilise dnda yrttkleri din danmanlk ve rehberlik hizmetleri Pastoral Care kavramyla ifade edilmektedir. Bu kavramla, din adamlarnn verdii manevi destek, tavsiye ve tler anlalmaktadr. Bylesi bir manevi destein amac dine kar sempati oluturmak, kiinin ruhsal ve din problemlerine dinin yardmyla zm bulmasna yardmc olmaktr.

Kendimizi Snayalm
1. Rehberlik faaliyetleri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Karlkl bir etkileimdir. b. Sistemli ve profesyonel bir yardmdr. c. Kii adna karar vermektir. d. Kiisel yetenekleri gelitiren imkanlar hazrlar. e. Kiinin kendini tanmasn salar.

2. Aadakilerden hangisi terim olarak rehberliin karl deildir? a. Tavsiye etmek b. Yol gstermek

194

c. Ynetmek d. Danmak e. Liderlik etmek

3. Aadakilerden hangisi Kiisel Problemlerle lgili Rehberlik alanna girmez? a. Ahlk kurallar, din ve ideallerle ilgili problemler b. Beden sal ile ilgili problemler c. Cinsiyet, ak ve evlilikle ilgili problemler d. Yerlemi korkular ve endieler e. Meslek yeterlikle ilgili problemler

4. Aadakilerden hangisi psikolojik danmann amalarndan biri deildir? a. Semptomlardan kurtulmak b. Kendini gerekletirmek c. yi bir ruh sal gelitirmek d. Kiiliini yeniden organize etmek e. Varlnn bilincinde olmak

5. Aadaki ifadelerden hangisi din danma ve rehberlik kavramn en doru ekilde tanmlar? a. Aile ii atmalarda kiilere din bilgiler veren danmanlk yapmaktr. b. nsanlara moral destek salamaktr. c. nan ve ibadetlerle ilgili sorulara cevap bulmaktr. d. nsanlara din tler vermektir e. nsanlarn problemlerine, inand dinin deerleriyle iliki kurarak zm getirmektir.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. d 3. e Yantnz doru deilse, Rehberliin Tanm konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Rehberliin Terim Olarak Anlam konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Kiisel Problemlerle lgili Rehberlik konusunu yeniden okuyunuz.

195

4. b 5. e

Yantnz doru deilse, Psikolojik konusunu yeniden okuyunuz.

Danmann

Amac

Yantnz doru deilse, Din Danma ve Rehberlik Terimi konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Tam verimlilik kavramnn karl olarak da dnlen kendini gerekletirme, ayn zamanda kiinin her ynyle kendisini ve kapasitelerini sonuna dek gelitirebilmesi, daha verimli ve mutlu bir dzeye ulaabilmesi anlamna gelmektedir. Sra Sizde 2 nsanda korku ve kayg hali meydana getiren, olumsuz ya da deiik tavrlara ve heyecanlara sebep olan kiisel problemleri, beden sal ile ilgili problemler, bakalar ile geinme, bo zaman faaliyetleri gibi sosyal ilikilerle ilgili problemler, yerlemi korku ve endieler, kendine gvensizlik gibi heyecanla ilgili problemler, cinsiyet, ak ve evlilikle ilgili problemler, mli durumla ilgili problemler, ahlk kurallar, din ve ideallerle ilgili problemler eklinde ele almak mmkndr. Sra Sizde 3 Rehberlik ile Psikolojik Danma hizmetlerinin fonksiyonlarn ve birbiri ile ilikilerini, Yldz Kuzgun aadaki rnekle aklamaktadr. rencilerin saln koruyucu ve gelitirici nlemleri almak, renci kiilik ilevleri arasnda yer alr. Bunun iin okullarda salk kontrol yapan doktor ve hemire, yatl okullarda revirler vardr. Yksek retim kurumlarndaki salk, kltr ve spor daire bakanlklar da rencilerin saln korumak iin kurulmutur. Ancak, renciye bu olanaklar tantmak rehberliin grevidir. Ayrca rencinin saln korumak amac ile iyi ve ucuz beslenme yntemleri konusunda renciyi aydnlatmak da rehberliin Bilgi verme grevleri arasnda yer alr. Ancak, bir rencinin imanlndan dolay rahatsz olmas halinde Psikolojik Danma yardmna gerek vardr. Psikolojik danma, renciye beden kusurundan dolay, duyduu kklk duygusunu yenebilmesi, eksik ve kusurlu yanlarn, gzel ve iyi yanlar gibi kabul edebilmesi, kusurunu dzeltebilecei baz yntemleri grebilmesi hususunda yardmc olur (Kuzgun, 1997, 4). Sra Sizde 4 Biz insan kark bir nutfeden yarattk. Onu deneriz. Bu yzden onu gren ve iiten biri yaptk. phesiz ona yolu da gsterdik. Artk isterse kreder, isterse nankrlk... (nsan 76/3).

196

Sra Sizde 5 Her mmetin bir peygamberi vardr. (Yunus 10/47). Her kavmin bir mridi vardr. (Rad 13/7). Biz her milletin iinden, onlar Allaha kullua davet eden bir peygamber gnderdik. (Nahl 16/36).

Yararlanlan Kaynaklar
Acar, N.-Tanrda, R. (1995), Psikolojik Danma ve Rehberlik Terimleri Szl, Ankara. Alta, N. (2000) Din Danmanln Teorik Temelleri AFD., sy. 41. Bakrclu, R. (1994), Rehberlik ve Psikolojik Danma. 4.bs. Ankara. Baymur, F. (1971), Okullarda nemli Bir Sorun: Rehberlik, Ankara. Baymur, F. (1975), Rehberlik: Rehberlik Nedir? Ankara. Cebeci, S. (2010), Din Danma ve Rehberlik Ders Notlar, Sakarya. Clebsch, W.-Jaeckle, C. (1964), Pastoral Care in Historical Perspective, New York. Denker, A.-Davran, B. (1947) Almanca-Trke Byk Lugat, stanbul. Gibson, R.L.-Mitchel, M.H. (1990), Introduction of Counseling and Guidance (third ed.) New York. Gka, E. (2009), lme lmn ve Geride Kalanlarn Psikolojisi, stanbul. Kantarcolu, S. (1992), Orta Dereceli Okul retmenleri in Rehberlik, stanbul. Kepeolu, M. (1994), Psikolojik Danma ve Rehberlik, Ankara. Kuzgun, Y. (1997), Rehberlik ve Psikolojik Danma. 5.bs. Ankara. Nelson-Jones, R. (1982), Danma Psikolojisi Kuramlar (ed.Fsun Akkoyun), (bs.yeri yok) zgven, . E. (1992), Grme lke ve Teknikleri, 2.bs. Ankara. zgven, . E. (1999), ada Eitimde Psikolojik Danma ve Rehberlik, Ankara. zolu, . (1986), Eitimde Psikolojik Hizmetler ve Sorunlar, Ankara. Redhouse ngilizce-Trke Szlk, (1979), 6.bs. stanbul. Sara, T. (1985), Franszca-Trke Byk Szlk, stanbul. Shertzer, B.- Stone, S.C. (1971), Fundamentals of Guidance, 2.ed. Boston.

197

Steuerwald, K. (1974) Deutsch-Trkisches Wrterbuch, Wiesbaden. Tan, H. (1969), Rehberliin Esaslar, Ankara. Tan, H. (1992), Psikolojik Danma ve Rehberlik, stanbul. Weiner, I.B. (1975), Principles of Psychotheraphy, New York. Yeilyaprak, B. ve ark (1998), Mesleki ve Eitsel Rehberlik, 4.bs., Ankara.

198

199

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Din hizmetlerinde rehberlikle ilgili kavramlar aklayabilecek, Din hizmetlerinde rehberlik ilkelerini sralayabilecek, Din rehberlikte bulunanlarn sahip olmalar gereken zellikleri aklayabilecek, Din hizmetlerinde rehberlik alanlarn sralayabilecek, Din hizmetlerinde rehberlik aralarn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Davet / Dellet / Hidayet Hisbe / Muhtesib / rad / Mrid yimserlik / Samimiyet / Feragat/ Cami / Mescit Medya / Mzik Szl ve Yazl rad

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Sleyman Uludan, slmda rad adl eserini inceleyiniz. Ahmet Ltfi Kazancnn, Peygamberimizin Hitabeti adl eserini okuyunuz. Mehmet Emin Ayn, Peygamberimizin nsanlarla likileri adl eserini inceleyiniz.

200

Din Hizmetlerinde Rehberlik

GR
nceki nitelerden biri olan nite 8de din hizmetleri kavram hakknda bilgi sahibi olmutuk. Din hizmetlerinin, imamlk, vaaz, hutbe, cenaze ve defin, toplu dua, rehberlik, irat, uzlatrma gibi din grevlisinden beklenen btn iler anlamna geldiini bir kez daha hatrlatalm. Din hizmetlerinin yrtlmesi esnasnda nasl bir rehberlik yaplmas gerektii konusunu ise bu nitede ele almaya alacaz. nce dinin tanmlarndan birini hatrlayalm. Din, insanlara dnya ve ahiret mutluluunu salamak iin Allah Tel tarafndan Peygamberleri araclyla insanlara gnderilen kurallar btndr. O halde din, bizim iin hem dnya hayatmz hem de lm sonras ebedi hayatmzn ad olan ahiret mutluluumuz iin rehberliklerde bulunmaktadr diyebiliriz. Bugn din hizmetleri ok geni bir alana yaylmtr. Bu kavramla kast edilen daha ziyade Diyanet leri Bakanl tarafndan verilen hizmetlerdir. Son yllarda yaanan sosyal gelimeler, Bakanln rehberlik ve din danmanlk hizmetlerinde byk bir ivme yaanmasna vesile olmutur. nk gnmzde insanlar, geleneksel tebli ve irad faaliyetlerine ilave olarak din birtakm soru ve sorunlarn bizzat bu hizmeti sunan kiilerle dorudan grme ve karlkl konuarak zme talebinde bulunmaktadr. Hatta ou kez bununla da yetinmeyip verilen cevaplar ya da nerilen zm yollar konusunda ciddi ekilde tatmin edilmek istemektedirler. Diyanet leri Bakanl bu gelimeler karsnda, verdii din rehberlik hizmetlerinde birtakm yapsal dzenlemelere girimitir. Szgelimi, 2003 ylnda mftlkler bnyesinde kurulan Aile rad ve Rehberlik brolar araclyla ailevi ve toplumsal nitelikli problemlere zm bulmaya almaktadr. Yine yurtiinde ve yurtdnda grev yapacak olan din grevlilerinin insanlara sunacaklar rehberlik hizmetleri hususunda baarl sonular alabilmeleri iin de Hizmetii Eitim Kurs programlarna zel ihtimam gsterilmektedir. Din Hizmetlerinde Rehberlik konusunu daha ziyade, yaygn din eitimini ilgilendiren boyutlaryla ele alacamz ve konuyu din grevlileri tarafndan verilen din hizmetlerindeki rehberlikle snrlandracamz ifade etmeliyiz.
Konuyla ilgili almalar hususunda geni bilgi iin http://www. diyanet.gov.tr/turkish/dinhizmetleriweb/giris adresine bavurabilirsiniz.

201

DN HZMETLERNDE REHBERLK LE LGL KAVRAMLAR

Dinin sadece ahiret hayat iin deil, ayn zamanda dnya hayat iin de mutluluk amac tadndan sz etmitik. Din Danma ve Rehberlik konusunda karmza kan farkl kavramlar, slm dininin konuya ne kadar nem verdiini ortaya koymaktadr. Dinin renilmesi ve retilmesi, yaantmza anlam ve mutluluk katan kurallarnn hayatmza aktarlmas iin yaplan rehberlikte kullanlan ifadeler, ayn zamanda bir kavram zenginlii olarak karmza kmaktadr. imdi bu kavramlar alfabetik srayla ve dinin temel kaynaklar olan ayet ve hadisler yardmyla aklamaya alalm.

Davet
Szlkler, asl Arapa olan davet kavram iin, armak, gelmesini ve kabul etmesini istemek anlamlarn vermektedir. Propaganda anlam tayan Diye de davet kelimesiyle ayn kktendir. Diye, bilinmesi, kabul edilmesi istenen her hangi bir dncenin, fikrin ya da kanaatin, muhatabn dikkati ekilerek en gzel ekilde tantlmas demektir. Dolaysyla davet, hem Allah yoluna armay hem de slmn hkmlerini, emir ve yasaklarn insanlara en gzel ekilde anlatmay ifade etmektedir. Nitekim konuyla ilgili bir ayette yle buyurulmaktadr: inizden insanlar hayra aran, iyilikleri emreden ve ktlklerden sakndran bir topluluk bulunsun (l-i mran 3/104). Konumuz asndan bakldnda davet, insanlarn renme ve ikna olma ihtiyacna ynelik bir din danma ve rehberlik yntemidir. te yandan davet, bir din retimi grevi olduu kadar ayn zamanda bir din danma ve rehberlik grevidir. nk davet grevi, insanlar din dorulara ikna etmeyi, o dorular istikametinde tutum ve davranlar gelitirmelerini salamay hedef ald iin zel beceri isteyen bir itir. Bu konuda da aadaki ayet bize yol gstermektedir. Rabbinin yoluna hikmetle ve gzel tle davet et ve onlarla en gzel ekilde tart (Nahl 16/125). Burada, Allah yoluna davet etme iinin hikmetle, gzel tle ve en gzel tartma ile yaplmas gerektii aka belirtilmektedir. Hikmet, ustalkl ve anlaml sz syleme anlam tamakta, gzel t ise bugnk ifadeyle iletiim ve enformasyon tekniklerini kullanma anlamna gelmektedir. Ayette nc yol olarak verilen en gzel ekilde tartma ise polemik ve ekimeye varmayan, gerei aramay, ona ulamay salayan bir tartma yntemini ifade etmektedir (Cebeci, 2010). Davetin nasl yaplaca hususunda Hz. Peygamberin u tavsiyeleri de ynlendirici mahiyettedir. Kolaylatrnz, zorlatrmaynz; mjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz. (Buhri, lim 11) nsanlara durumlarna gre davrannz. (Ebu Davud, Edeb 22) nsanlara anlayabilecekleri ekilde konuunuz. (Mnv, 1972, III, 377) Ayet ve hadislerde dinin anlatm biimi olarak yer alan mjdeleme, kolaylatrma, uyarma, t verme, hatrlatma, etkileyici szlerle anlatma tavrlarnn her biri, davetin uygulan ekilleridir. Buna gre davet yaln bir

202

retim faaliyeti olmaktan te, din dorular kavratma, zmsetme ve din deerler ynnde dengeli ve itenlikli tutum ve davranlar kazandrma ynnde etkili bir din danma ve rehberlik hizmeti olarak deerlendirilmelidir.
Kuran- Kerimde dier davet yntemleri olarak sunulan inzar (uyarmak); tezkir (hatrlatmak); beyan (aklamak); tebir (mjdelemek) ile ilgili ayetleri bulunuz.

Dellet
Szlklerde bu kavramn karl, yol bilmeyenlere yol gstermek, tarif etmek, kiiye seyahatinde veya iinde klavuzluk etmek ve rehberlikte bulunmaktr. Bu kavramla ayn kkten gelen Dll ve Delil, bir ie nclk eden, ii nasl yapacan bilemeyenlerin nne derek rehberlik edenlere verilen isimlerdir. Hac grevi esnasnda, haclara ilgili yerler ve konular hakknda bilgiler veren ve rehberlik yapanlara Delil isminin verilmesi bu sebepledir. Ey iman edenler! Sizi elem dolu bir azaptan kurtaracak bir ticaret gstereyim mi size?.. (Saff 61/10) Hayrl bir ie delalet eden (rehberlik yapan) onu ilemi gibi sevap alr. (Ebu Davud, Edeb, 181)

Hidayet
Bu kavram, yol gstermek, birisinin doru yolu bulmasna, doru yola iletilmesine klavuzluk etmek anlamlarna gelmektedir. Kuran- Kerimde yol gsteren, rehber ve klavuz anlamlarna gelen Hd ve Hd kelimeleri de ayn kktendir. (Reslm bil ki) Sen ancak bir uyarcsn; ve her toplumun da mutlaka bir yol gstericisi vardr. (Rad 13/7). Konuyla ilgisi bulunan bir baka ayette ise hidayet kavramnn dorudan din rehberlik anlamnda kullanld grlmektedir. Yarattklarmz iinde her zaman hak yoluna rehberlik eden ve hak ile adaleti salayan bir topluluk vardr. (Arf 7/181).

rad
Kuran- Kerimde Rd, Reed, Red, Rid, Red ve Mrid eklinde geen kelimeler olgunluk anlamndaki Rd kknden gelmektedir. Rd ayn zamanda insanlara hak yolu gstermek, eksiklerini gidermelerine yardm etmek, hatalarn dzeltmek suretiyle olgunlatrmak, doru yola sevk etmek ve nasihatte bulunmaktr. Blu ana gelerek din ve ml ynden sorumluluk alacak olgunlua erimeye rd a, bu aa gelmi olana da Reid denir. nsanlara doru yolu gsteren, onlara bu konuda rehberlik edenlere Rid ve Mrid denir.

203

Kullarm, beni senden soracak olurlarsa, bilsinler ki gerekten ben onlara ok yaknm. Bana dua edince, dua edenin duasna cevap veririm. O halde, doru yolu bulmalar iin benim davetime uysunlar, bana iman etsinler. (Bakara 2/186). Herhangi bir kiiyi, ard yerde irad etmen (ona rehberlikte bulunman) bir sadakadr. (Tirmizi, Birr, 36)

Mavere
Mavere ya da dier bir deyile danma, bir konu zerinde karlkl gr bildirme, doru bir karar oluturmak iin gr al-veriinde bulunmak demektir. Benzer anlamlar tayan ra ve istiare kelimeleri de mavere kelimesi ile ayn kkten gelmektedir. Yine ayn kkten gelen Mavir kelimesi danman, Mstear kelimesi de danlan kii demektir. Mavere, bir sorunu tek bana zememe, doru bir sonuca varabilmek iin baka birisinin veya birilerinin gr ve dncelerine bavurma ihtiyacnn sonucu olan bir yardm ilikisidir. Mavere, Kuranda Mslmanlarn nitelik ve hareket tarzlarndan biri olarak sunulmaktadr: Onlarn (iman edip de Rabbine gvenenlerin) ileri, aralarnda mavere (danma) iledir. (r 42/38). Allah Tel, insanlarn doru kararlar vererek, doru iler yapmalarn istedii iin ve danlarak alnan kararlar sonucu yaplan ilerin doruluk ansnn daha fazla olmas hasebiyle Hz. Peygamberin ahsnda btn mminlere, ilerinde birbirlerine danmalarn emretmektedir: (Ey Peygamber!) hakknda onlara dan. (Al-i mran 3/159). Bu ayetler, mslmanlarn bir ortak akl oluturmak ve birlikte karar vermek suretiyle hayatta daha gvenli yol tutmalarn salamak bakmndan mavere ilikisinin ok nemli olduunu gstermektedir. Ancak bu ilikinin doru ve sistematik bir ekilde yrtlebilmesi ve baarl sonular elde edilebilmesi iin bunun din danma ve rehberlik anlay erevesinde ele alnmas gerekmektedir (Cebeci, 2010).

Nasihat
Tatl sz ve t anlamna gelen bu kavram da farkl ifadelerle Kuran- Kerimde ve hadislerde birok yerde gemektedir. Nasihat ayn zamanda, karsndaki kiinin iyiliini istemek ve ona kar samimi davranmak anlamna da gelir. Peygamberlerin, kendilerini nsih olarak nitelendirmeleri bu sebeptendir. (Nuh Peygamber) dedi ki: Ben size Rabbimin vahyettiklerini duyuruyor ve size iyiliiniz iin t veriyorum. Ben Allahtan gelen vahiy sayesinde sizin bilmediklerinizi biliyorum. (Araf 7/62). (Salih peygamber) Ey kavmim! And olsun ki, ben size Rabbimin gnderdii hkm duyurmu ve size iyiliiniz iin t vermitim. Ama siz t verenleri sevmiyorsunuz dedi. (Araf 7 /79). Din nasihatten ibarettir. (Nevev, 2005, II, 52)

204

Tavsiye
Doruyu ve gerei telkin etmek anlamna gelen bu kavram da Kuran- Kerimde gemektedir. Asr suresi buna rnektir. Zamana and olsun ki, insan gerekten ziyan iindedir. Ancak iman edip de salih amel ileyenler, birbirlerine hakk tavsiye edenler ve birbirlerine sabr tavsiye edenler mstesna (Asr 103/1-3).

Talim
Szlklerdeki karlna bakldnda talim retmek demektir. Kuran- Kerimde peygamberlerin grevlerinin birinin de retmek olduu belirtilmektedir. Hakikaten Allah, mminlere byk bir ltufta bulunmutur. nk onlara kendi ilerinden, ayetlerini okuyan, onlar (fena huy ve gnahlardan) temizleyip arndran ve onlara kitab (Kuran) ve Hikmeti reten bir peygamber gnderdi. ( Al-i mran 3/164). Hz. Peygamber, bu zelliini en ak ve net ifadeyle u hadis-i erifinde ifade etmektedir: Ben ancak bir retmen (muallim) olarak gnderildim (bn Mace, Snen, Mukaddime 229)
Kuran- Kerimden konuyla ilgili dier ayetleri bulunuz.

Tebli
Tebli, kelime olarak Allahn emirlerini, kullarna duyurmak, bildirmek anlamna gelir. Kuran- Kerimde peygamberlerin bir grevi de teblidir ve bu kavram farkl ifadelerle birok ayette geer. De ki, Allaha ve peygamberine itaat edin. Eer yz evirirseniz, artk onun zerine den, sadece kendisine yklenen vahyi duyurma ve aklama grevidir. Sizin zerinize den de, size yklenen itaat grevidir. Eer ona itaat ederseniz, doru yolu bulursunuz. Peygamberin zerine den, apak bir tebliden bakas deildir. (Nr 24/54).

Vaaz-Meviza
Nasihat etmek, t ve ders vermek anlamndaki bu iki kavram da Kuran- Kerimde birok ayette gemektedir. ki rnek verecek olursak: Lokman oluna t vererek yle dedi: Oulcuum! Sakn rabbine e koma. (Lokman 31/13). Bu Kuran, insanlara bir aklama ve takva sahipleri iin de bir hidayet ve ttr. (Al-i mran 3/138).
Rehberlikle ilgili olarak yukarda sralanan kavramlara eklenebilecek baka kavramlarn var olduunu unutmaynz. Emr-i bil-maruf, Nehy-i anil-mnker, tenbih, db- mueret ve tezkiye bunlardan birkadr.

205

DN HZMETLERNDE REHBERLK LKELER

Bundan nceki nitede, genel olarak rehberlik ve danma ilkelerinden sz etmitik. Din hizmetlerinde rehberlik konusunda da ayn ilkelerin geerli olduunu syleyebiliriz. Ancak bu ilkelere ek olarak baz hususlarn da gz nnde bulundurulmas gerektiini ifade etmeliyiz. Konuya girmeden nce, din hizmetlerinde ortaya konulacak rehberlik ilkeleri konusunda bize bir fikir vermesi bakmndan baz noktalara deineceiz. Bunlar, toplumsal hukuk alannda nemli grleri bulunan slm bilgini Mverd tarafndan, el-Ahkmus-Sultniyye adl eserde ortaya konulan hususlardr. Mverd, ad geen eserinde irad ve rehberlik greviyle grevlendirilmi mrid-rehber ile devlet tarafndan asayi ve dzeni salamak amacyla grevlendirilen muhtesib arasndaki farklar ortaya koyar. Sz konusu bu farklar ayn zamanda irad ve rehberlik hizmetiyle ihtisab faaliyeti arasndaki nemli ayrm tespit etmemize imkan salar. Yine bu bilgiler, irad ve rehberlik hizmetleriyle ilgilenen kiilerin yetki ve sorumluluklarn da belirler. Mverdye gre, toplumda asayii ve huzuru salamak anlamna gelen ve adeta gnmzn kolluk-gvenlik glerine edeer nitelikteki ihtisab tekilatna mensup muhtesib ile insanlara din anlamda rehberlik ve danmanlk yapan mrid arasnda aada belirlenen nemli farklar vardr. Her hangi bir ktl men etmek, muhtesib iin farz- ayndr. Ancak mrid iin byle bir art sz konusu deildir. Muhtesib bu grevini bir kenara brakarak baka bir ile megul olamaz. Ama mrid isterse irad ve rehberlik yannda baka ilerle de uraabilir.

Muhtesib, kendisinden yardm istenirse gitmeye mecburdur. Ancak mrid iin byle bir mecburiyet sz konusu deildir. Muhtesib tecesssten saknmak artyla ilenen ktlkler konusunda aratrma-soruturma yapabilir. Ancak mrid byle bir hakka sahip deildir. Muhtesib devlet tarafndan resmen tayin edilir. rad ve rehberlik faaliyeti yrten mrid iin byle bir tayin sz konusu deildir. Muhtesib grevini yerine getirirken yardmc elemanlar kullanabilir. Mridin ise byle bir hakk yoktur. Muhtesib, gerektii zaman suluya hapis, knama, nezarete alma gibi cezalar verebilir. Mridin ise byle bir cezalandrma yetkisi yoktur. Muhtesib yapt hizmete karlk maa alr. Mridin byle bir karlk beklentisi olamaz. Muhtesibin rf ve adetlerle ilgili hususlarda kendi itihadna gre karar verme hakk vardr. Mrid ise byle bir itihat hakkna sahip deildir. (Mverd, 1960, 240) Gnmzde rehberlik hizmetini yrten din grevlileri, devlet tarafndan tayin edilmi olabilirler ve hizmetlerine karlk maa da alabilirler. Fakat kanun ve ynetmeliklerle belirlenmi yetkilerinin dna karak kendi istek

206

ve arzular dorultusunda davranamaz ve gvenlik grevlilerinin stlenmesi gereken grevi stlenemezler (Uluda, 1997). Gerek yukarda aktarlan bilgiler, gerekse Psikolojik Danma ve Rehberlik konusundaki evrensel ilkeler balamnda, insanlara din konularda rehberlik yaparken ayrca dikkate alnmas gereken birtakm hususlar vardr. Cebeci, Kuran- Kerim ve Hz. Peygamberin uygulamalarna dayanarak u ilkeleri belirlemektedir: Muhatab dinlemek, anlamak ve sayg gstermek. Muhatabn kendini tam olarak ifade etmesini salamak. Bask ve zorlama yapmamak. Sorunlara ve tavrlara sayg gstermek. Fikirlerini en uygun zamanda ve tarzda sylemek. Muhatabn anlayna uygun slup kullanmak. Konuyla ve sorunla snrl kalmak. Alakgnll, nazik ve anlayl davranmak. zel durumlara ve mahremiyete sayg gstermek.(Cebeci, 2010)

Yukardaki maddelere eklenebilecek bir husus da udur: Din danma ve rehberlik uygulamalarnda baarl sonular almak iin zaman ve mekan faktrlerini dikkate almak ilkesini de unutmamak gerekir. nk insanlarn telkine ak olduu birtakm zamanlar ve mekanlar vardr. Kandiller, mbarek gn ve geceler yannda, mukaddes saylan mekanlarn da, din rehberliklerde baarl sonular alnmasnda nemli derecede rol vardr.
Farkl alanlardaki din hizmetlerinde insanlara din konularda yardmc olmak ve onlarda olumlu etkiler brakma hususunda baarl sonular elde edebilmek iin dikkat edilmesi gereken esaslar nelerdir, aratrnz.

DN REHBERLK GEREKTREN KONULAR

Din hizmetlerinde hangi konularda rehberlik yaplabilecei hususunda ok ey sylenebilir. Din alandaki almalar, aslnda din hizmetleri ve din eitimi diye iki alana ayrmak gerekir. Ancak nitenin ba tarafnda da ifade ettiimiz zere biz daha ziyade din hizmetleri alannda yaplabilecek rehberlikler zerinde durmaktayz. badet yerlerinin cami ve mescidler olmas ve din grevlilerinin de buralarda grev yapyor olmalar, din hizmetlerinin ibadet yerleriyle snrl olduunu dndrebilir. Oysa daha nce de ifade edildii zere, din insann sadece ahiret hayat deil, dnya hayatna dair konularda da belirleyici bir rol oynar. Ayn zamanda din, insana farkl trde sorunlar iin de zmler sunar. Bu sebeple, din hizmetlerinde rehberlik, hayatn her safhasn ilgilendirecek derecede kapsaycdr ve yle olmak durumundadr. Gerekten

207

de insanlar din ve maneviyat ile ilikili sorunlar yaayabilmekte ve bunlar da yine din rehberliklerle zebilmektedirler. nsanlar rahatlatp huzura kavuturmakta ve sorunlarn amalarna yardm etmede din ve maneviyatla balantl zmler daha iyi sonular verebilmektedir. Cebecinin konuyla ilgili grleri erevesinde, din rehberlik gerektiren konularn grup halinde ele alnmas mmkndr. imdi bunlar sralayalm. nan ve badetler nanszlk. Batl inanlar. Bidatler. Sosyal Yaantlar Din nitelie brnm yanl gelenekler. Kt alkanlklar (iki, kumar vs.) Zorla evlendirmeler. Tre cinayetleri. Kan davalar. Kazalar ve felaketler (sel, deprem, yangn) Bireysel Din Sorunlar Derin duygusal etkilere sahip olaylar (doum, lm, evlenme, iflas, terfi) Hastalk ve manevi huzursuzluklar. Fakirlik, dknlk, aresizlikler (Cebeci, 2010).
nanlarla ilgili rehberlik alanlarndan biri olan inanszlk problemi erevesinde karlalan Ateizm ve Satanizm akmlar hakknda geni bilgi iin http://tr.wikipedia.org/wiki/ adresindeki linklere bavurunuz.

DN REHBERLKTE BULUNANLARIN SAHP OLMALARI GEREKEN ZELLKLER

Din hizmetlerinde rehberlikte bulunacak kimselerin sahip olmas gereken en nemli zellik, alanlaryla ilgili yeterli bilgiye sahip olmalardr. Yarm doktor candan eder, yarm hoca dinden eder sz, salk ve din alanlarnda eksik bilginin ne denli olumsuz sonular douracann ifadesidir. Din grevlisinin alanyla ilgili yeterli bilgi yannda, grev yapt blgenin zel artlaryla ilgili donanma da sahip olmas gerekir. zellikle lkemizin dou ve gney blgelerinde yaayan insanlarn farkl bir mezhebe gre ibadet etmeleri sz konusudur. Bu itibarla, adgeen blgelerde grev yapacak din grevlilerinin, yrtecekleri rehberlik grevinde baarl olmalar iin bu mezhep hakknda yeterli dzeyde bilgi sahibi olmalar bir zarurettir. Alan bilgisi ve farkl mezhebe ait bilgi donanm yannda din grevlilerinin sahip olmalar gereken birtakm zellikler daha vardr. Bunlar ayn zamanda

208

rehberlik vazifesini yrtenlerin baarl olmalarnda da rol oynar. slmda rad adl eserinde Uluda, bu zelliklerin neler olduunu ortaya koymaktadr. Ad geen eserdeki bilgiler erevesinde konuyu zetleyerek ele alp inceleyeceiz.

yimserlik
yimser ve mitli olmayan kimsenin baarl rehberliklerde bulunmas, akla ve evkle almas mmkn deildir. Din grevlisinin sahip olmas gereken ilk zelliin iyimserlik olduu sylenebilir. Aslnda din, hem fertler hem de toplumlar iin srekli mit kaynadr. Bu bakmdan, din grevlisi ayn zamanda mit insandr. Herkesin midini kestii en olumsuz artlarda bile o midini kaybetmez ve iyimserliini muhafaza eder. yimserliin zdd olan karamsarlk ve ktmserlik ise rehberlik faaliyetini yrtenlerde bulunmamas gereken bir zelliktir. Hele bu dncenin mitsizlie (yes) dnmesi, slm dininde haram klnan bir husustur. Aktaracamz u ayet, mitsiz ve ktmser olmamak gerektiini ortaya koymaktadr: Allahn rahmetinden ve yardmndan midinizi kesmeyiniz. phe yok ki, Allahn rahmetinden inkrclardan bakas mit kesmez. (Yusuf 12/87). Hz. Peygamberin, daha Mslmanlarn says bir avu iken, Sanadan kan bir kimse tek bana Mekkeye seyahat edebilecek ve yol boyunca Allah korkusundan baka bir korkusu olmayacaktr buyurmas, iyimserlik ve mitli olmak hususunda gzel bir rnektir
mitsizlie kaplmamak hususunda dier ayetlerin neler olduunu Kuran- Kerimden bulunuz.

Hasblik
Din hizmetlerinin karlk ve menfaat beklenmeden yaplmas demektir. Peygamberlerin hepsinin, Bu hizmetime karlk sizden hibir cret beklemiyorum. Benim cretimi verecek olan lemlerin Rabbidir. (Hd 11/29, 51) ifadeleri hasblie rnektir. rad ve rehberlik faaliyetlerinin karlk beklenmeden yaplmas anlamnda, hasbeten lillah, rzen lillah gibi deyimler kullanlr. Sadece Allah iin ve Allahn honutluunu kazanmak iin yaplan hizmetlere karlk herhangi bir maddi menfaat beklemek, bylesine ulv hizmetin baya karlklarla bir tutulmas anlamna gelir. Kuran- Kerimde din hizmetleri karlksz yapanlara uyulmas hususunda birok ayet vardr. Onlardan biri, Sizden herhangi bir cret istemeyenlere uyunuz. nk onlar hidayete erdirilmilerdir. (Ysin 36/21) ayetidir. Hz. Peygamber de insanlara rehberlik etme konumunda bulunan kimselerin ihtiya duyulduu zaman bu bilgisini hibir menfaat beklemeden insanlarla paylamas gereini u anlaml hadisiyle tavsiye etmektedir.

209

Allah rzas iin renilmesi gereken ilimleri dnyevi maksat ve kazan iin retenler, ahirette cennetin kokusundan mahrum kalacaklardr. (Ahmed b. Hanbel, Msned, II,336)

Diergamlk
Kuran- Kerimde sr olarak geen bu kavram, bakalarn da dnmek, onlarn haklarn ve menfaatlerini kendinden nce tutmak demektir. Diergamlk, din hizmetlerinde rehberlik yapanlarn nemli bir vasfdr. Kuran- Kerimde, kendileri ihtiya iinde olduklar halde bakalarn kendilerine tercih ederler. (Har 59/9) ayeti, evindeki tek kiilik yemei misafirine ikram ederek geceyi a geiren bir Ensar ailesi (Medinenin yerli halk) hakknda nazil olmutur. Diergamln en byk rnei Hz. Peygamberdir. nk o, en byk efaat hakkn mmeti iin kullanmak zere Allah Telya niyazda bulunmutur. Yine, hicret esnasnda Hz. Peygambere bir zarar gelmemesi iin sndklar maarada ylan deliklerini ayayla kapatan Hz. Ebu Bekir; hicret gecesi Hz. Peygambere suikast yaplaca ihtimaline ramen onun yatana yatmay gze alan Hz. Ali; Tif seferi esnasnda atlan talardan Hz. Peygamberi korumak maksadyla siper olan Zeyd b. Harise ve Uhud savanda dman tarafndan atlan oklarn Hz. Peygambere isabet etmesine engel olmak iin vcudunu ona kalkan yapan Hz. Talha, slm Tarihinde esiz diergamlk rnekleri sergileyen isimlerdir.

Cmertlik
slm kltrnde seh ve cd kelimeleriyle de anlan cmertlik, eli ak olmak demektir. Bunun en ideal ekli biraz nce ele aldmz isrdr. Bu ise ihtiyac olduu halde bakasna ncelik tanmak demektir. Gerek isr, gerekse cmertlik, din grevlisinin muhatab zerinde, nasihatlerden daha fazla etkilidir. Hz. Peygamber, insanlarn ahlk bakmndan en mkemmeli ve ayn zamanda en cmerdiydi. Kendisini ziyarete gelen stannesi Halimeyi kyne uurlarken iki deve ve 40 koyunluk bir sr hediye etmiti. Yine Huneynde, kendi payna den ganimet iindeki hayvanlara zenerek bakan Safvan b. meyyeye, houna gittiyse senin olsun demi ve bu jesti onun mslman olmasna vesile olmutu. nsan, ihsann klesidir veya bir fincan kahvenin krk yl hatr vardr szleri, insanlarn grdkleri iyiliklerden etkilendiklerini ortaya koyar. Bu itibarla, rehberlik hizmetinde bulunan kiiler cmert olmal ve bu zelliin bir uzants olarak aada sralayacamz yntemlerle gnl kazanmaya almaldr. Hediye: Din grevlisi, cemaatine zaman zaman hediyeler vermelidir. Yine onlardan gelen hediyeleri de kabul etmelidir. Hediyelemek hususundaki u Peygamber tavsiyesi anlamldr. Hediyeleiniz. nk hediye kin ve nefret hislerini ortadan kaldrr. (Tirmizi, Vel 6). zellikle halk arasnda yerlemi olan, din grevlisinin verdii hediyelerde hayr ve

210

uur bulunduu anlayna sayg gsterilmeli ve buna layk olmaya gayret edilmelidir. Bununla birlikte, din rehberlikte bulunan kiiler, emri altndaki kimselerden ve kendisine ii den brokrat ve idarecilerden hediye kabul etmemelidir. nk bu hediyeleri kabul etmesi onu zayf konuma drr. Ayrca bunlar, evre tarafndan rvet ve iltimas olarak da alglanabilir. Yardm: Din grevlisi, insanlara fiilen ve bedenen yardmda bulunur ve inanr ki, kendisi Allahn kullarna yardm ettii srece Allah da ona yardm eder. (Nevev, 2005, II,228). Bahi ve hsan: Kahvehane, lokanta ve otel gibi yerlerde grevlilere az da olsa ikramda bulunmaldr. Bu, din grevlisinin insanlar zerinde olumlu imaj oluturmasna vesile olur. Sadaka: Muhta ve yoksullara tasaddukta bulunmal ve kendisine uzanan eli geri evirmemelidir. Allah versin veya inayet olsun ifadeleri, din grevlisine yakmayan szlerdir. kram: Kendisini ziyarete gelenlere yapaca yemek, ay, kahve vs. ikramlar, insanlar tarafndan nemsenmektedir. Din grevlisi, gerek bu konularda gerekse herhangi bir mal alveriinde ikramda bulunan taraf olmaya zen gstermelidir. Yukarda saylanlar dnda, cmertlik kapsamnda saylabilecek baz zellikler de vardr. Bunlar, bor isteyene vermek, gerektii zaman kefil olmak, herhangi bir eyay kirasz olarak kullanmak zere vermek, bakas adna vekil olmak, imknlar nisbetinde insanlara ziyafet vermek, ihtiya sahiplerine giyim yardmnda bulunmak veya buna nclk etmektir.

Fergat ve Fedakrlk
Din rehberlik faaliyetinde bulunanlarn tamas gereken zelliklerden biri de fergattir. nsann gerektii zaman kendi canndan bile vazgemesi anlamndaki fergat, her eyini Allah yolunda feda etmek, ideali uruna sahip olduu her eyden vazgeebilmektir. Allah Tel, yce idealler uruna cann feda edenleri yle vmektedir. Allah, mminlerden canlarn ve mallarn, karl cennet olmak zere satn almtr. (Tevbe 9/111). Din grevlisi, fedakrlkta bulunmal, ancak buna ramen yaptklarn nemsiz ve az grmelidir. O, hizmetlerinden dolay kimseye minnet etmemeli ve baa kakmamaldr. Din grevlisi mum gibidir. Bakalarn aydnlatabilmesi iin mutlaka yanmas gerekir.

Takdir Etmek
Allah Teala, insanlar farkl zelliklerde yaratm, onlara farkl kabiliyetler vermitir. Bir kimsede btn meziyetler toplanmad gibi kusurlar da toplanmamtr. Din grevlisi, kabiliyetlerin ortaya karlp gelitirilmesine ve kusurlarn giderilmesine nayak olmaldr. Her insan takdir edilmekten holanr. nk insan takdire ktr. Kendisine ait meziyetlerin, evresi tarafndan beenilmesini iddetle arzu eder. nsanlarn bu zafnn din rehberlikte bulunanlar tarafndan bilinmesi ve olumlu ynde kullanlmas gerekir.

211

Takdir ve gururu okamak, meddahlk ve yaclk olarak grlmemelidir. nk bunlar, olmayan bir meziyeti varm gibi gstermektir. Bir ynyle bu davran ikiyzllktr. Oysa takdir etmek, bir bakma hakk teslim etmek ve kadirinaslktr. Din rehberlikte bulunan kiiler bu gerei gz nnde tutarak takdir ve gurur okamay u ekillerle yapmaldr. Kendisinde bir meziyet ve kabiliyet bulunan kimseye bu zelliinin yzne kar sylenmesi: Hz. Peygamber, air Hassan b. Sabiti yzne kar takdir ederek ver o da ald bu his ve heyecanla daha gzel iirler sylerdi. Meziyetlerin ve kabiliyetlerin, kiinin gyabnda sylenmesi: Hz. mer, Hz. Bilalden gyabnda bahsederken unlar sylemiti: Ebu Bekir bizim efendimizdir. nk o Efendimiz olan Bilali zgrlne kavuturdu. Hz. merin, eskiden kle statsnde olan Hz. Bilali gyabnda, efendi, bey olarak vasflandrmas dikkat ekicidir. Muhatabn yetenek ve kabiliyetini veya sahip olduu meziyetini en gzel ekilde ifade edecek bir lakapla o kiiden bahsedilmesi. Yiit, lakabyla anlr diye bir sz vardr. nsanlarn hac, hoca, hafz, std gibi lakaplardan holanmalarnn bir sebebi de budur. Hz. Peygamber, lakap verme konusuna zen gstermitir. Mesel, Hz. Hamzaya Allahn Arslan; Hz. Zbeyre mmetin Havarisi; Hz. Cafere Tayyar; Hz. Ebu Bekire Sddk; Hz. mere Faruk lakaplarn vermitir. Yine, Hz. Osmana Zinnureyn; Hz. Aliye Eb Turab; Halid b. Velide Seyfullah ve Abdurrahman b. Sahr isimli sahabiye ise Eb Hureyre lakabyla hitap etmitir.
Din grevlisi, toplum iinde insanlarn birbirine verdikleri kt lakaplar hibir ekilde diline almamaldr. zellikle insanlara, doutan gelen birtakm zelliklerle, kr, topal vb. szlerle hitap edilmesi, Kuran- Kerimde Allah Tel tarafndan da yasaklanmtr (Hucurt 49/11).

Maziyi Unutma: Baz kimselerin mazisi karanlk, gemii kt olabilir. Byle kimseler tvbe ederek Allah yoluna ynelecek olurlarsa artk onlarn gemiini aratrmamaldr. Hatta bylelerinin eski hayatlarn rtbas etmek gerekir. Bu gibi kimselerin iyi taraflarn ne kararak onlar itibarl ve haysiyetli klacak ifadelerde bulunmak, onlar yeniden topluma kazandrmak adna nemlidir.

Samimiyet
Din grevlisi, yerine getirdii din rehberlik faaliyetlerinde inan, fikir, sz ve davranlar bakmndan her konuda itenlikle davranmal, onun bu konudaki samimiyetinden kimse endie duymamaldr. Dediini yapmal, yaptn sylemelidir. Grnd gibi olmal, olduu gibi grnmelidir. Bir insanda samimiyetin bulunmas iin u artlar tamas gerektii ifade edilmitir. hlas: badetlerin ve davranlarn sadece Allah Telnn honutluunu isteyerek yapmak demektir. Din grevlisi, samimi ve ihlasl davranmaya alr, ancak samimiyetinden bahsetmez. Samimiyet sylenen deil, yaplan ve uygulanan bir meziyettir; takdiri ise muhataba aittir. stikamet: stikamet de samimiyetin bir baka eklidir. Kullukta sapmadan yryn bir dier addr. Dorusu, kazanlmas g olan bu

212

mertebe, dinimizde kerametten daha stn kabul edilmitir. nk istikamet zere olmak bizzat ayetlerle emredilmitir (Fatiha 1/5, Hd 11/112). Sadakat: Yukardaki iki zellik yannda din grevlisinin z-sz bir, doruluktan ayrlmayan, verdii szde duran biri olmasn ifade etmektedir. Konuyla ilgili bir hadis-i erifte Hz. Peygamber yle buyurmaktadr: Doruluktan ayrlmayn. nk doruluk insan hayra, hayr ise cennete gtrr. Bir kimse srekli olarak doru olmaya alr ve doruluu aratrrsa, Allah katnda sddk olarak yazlr. (Mslim, Birr ves-Sla, 29)

Hogr
Msamaha ve tolerans kelimesiyle de ifade edilebilecek bu zellik, bakalarnn inan, dnce ve duygularna kar saygl ve anlayl olmak demektir. Bakalarnn kendisi gibi dnmesini salamak iin cebir ve iddet kullanmaya almak taassuptur. Taassup ise bakalarnn inanlarna saygl olmamak ve onlar kendisi gibi dnmeye zorlamaktr. Din grevlisi msamahaldr, dini adan gayretlidir ancak mutaassp deildir. Bu ikisini birbirinden ayrmak gerekir. Din grevlisi, dinin inan ve hkmlerine her zaman sahip kar, tenkitlere ve itirazlara cevap verir. Bu onun hem hakk hem de grevidir. Ancak taassubun her eidine kar olmaldr. nk Kuran- Kerimde Dinde zorlama yoktur. (Bakara 2/256)) buyrulmaktadr. Hz. Peygamber de Ben msamahal bir din olan hanf diniyle gnderildim. (Acln, Keful Haf I,51) buyurmu ve yaantsnda eitli zamanlardaki davranlaryla engin msamaha rnekleri vermitir.
Din grevlisi, rf ve adetlere uygun olan musiki, oyun ve elencelere engel olmamal, bilakis bu gibi hususlarn olumlu ynde gelitirilmesini desteklemelidir.

efkat ve Sevgi
Din grevlisi, rehberlik yapt her kiiye, bir babann evladna gsterdii efkati gstermelidir. Baba ocuunu her trl zarardan korumak istedii gibi, din grevlisi de muhatap olduu kiileri dnya ve ahiret zararlarndan korumaya almaldr. Hz. Peygamber, kendisini mmetine kar bir baba gibi grmektedir (Nes, Tahret, 36). Sadece mmetine kar deil, tm insanlara ve hayvanlara, bitkilere ve cansz varlklara bile efkat ve sevgi duyan Hz. Peygamberin, Uhud Dan gstererek Bu da bizi sever, biz de onu (Buhar, Mez, 27) buyurmu olmas, bu engin efkat ve sevginin ifadesidir. Hz. Peygamberin ayrc vasf olan Habbullah, onun hem Allahn en ok sevdii kii oluuna hem de Allah en ok seven kulu olduuna iaret etmektedir. te bu karlkl sevgiyle, en ok sevilen ve seven durumundaki Hz. Peygamberin efkati ve sevgisi, Allah Tel tarafndan kendisine bahedilen ayr bir zelliktir. Din grevlisi de vrisi olduu Hz.

213

Peygamberin bu zelliini tamaya gayret etmeli ve Yaratlan Yaratandan tr seven bir anlaya sahip olmaldr.
Mehmet Emin Ayn, efkat Peygamberi Hz. Muhammed adl eserinin ilgili blmlerini okuyunuz.

Sabr
Her konuda gerekli olan sabr zellii, din grevlisi iin kanlmaz derecede nemlidir. nk rehberlik ve irad faaliyetleri sabr iidir. Rehberliin ksa srede olup biten ve sonulanan bir durum olmad hatrlanacak olursa, sabrl olmann nemi ortaya kar. Acelecilik ve tezcanl olmak baarya ulamaya engeldir. badetlerin ifasnda, haramlardan uzak kalmada, felaket ve musibetler annda, zenginlik ve fakirlik artlarnda sabrl olmak farkl sabr trleridir. Din grevlisi bu gibi konularda hem kendisi sabrl olmal hem de bakalarna tavsiyede bulunmaldr. Sabrl olmak iin areler bal altnda unlar sylenebilir. Zafere, baarya ancak sabrla ulalacana kesin bir inanla inanmaldr. Allahn vadinin hak ve gerek olduuna, bu vadin mutlaka gerekleeceine inanmaldr (Rm 30/60). Btn peygamberlerin hedeflerine sabrla ulatklarn dnmelidir ve karlatklar skntlara sabr silahyla kar durmaldr (Ahkaf 46/35). nsanla k tutan btn rehberlerin ve nderlerin ancak sabrlaryla bu dereceyi kazandklarn dnmelidir (Secde 32/34). Hedefine ulamasa bile gayretlerin boa gitmeyeceine ve amacna ulam gibi sevap kazanacana inanmaldr (Yusuf 12/90).
Kuran- Kerimde sabrla ilgili dier ayetleri bulunuz.

DN HZMETLERNDE REHBERLK ALANLARI

Din hizmetlerinde rehberlik alanlar bal altnda, bu rehberlik faaliyetlerinin icra edildii yerler kastedilmektedir. Din grevlisinin hizmette bulunduu yerler ncelikle camiler ve mescitlerdir. Ancak din, kiinin dnya ve mutluluunu hedefledii iin sadece cami ve mescitler gibi manevi hayatmza ynelik mekanlar deil, gnlk yaantmzn getii yerler de din grevlilerinin rehberlik alanlardr. Bu bakmdan, konuya cami ve mescitlerle balayarak dier rehberlik alanlarna da deinmeye alacaz.

Cami ve Mescitler
Mminleri bir araya toplayan, buluturan anlamna gelen cami, onlar sadece beden ve madde olarak deil, ruh, kalb, zihin, fikir ve duygu olarak da birletirmelidir. Ancak o zaman camiye gelenler cemaat niteliine kavumu olurlar. Allah Telnn isimlerinden biri de el-Cmidir. Bu isim, evrendeki tm varlklar, birbirleriyle ztlklarna ramen bir araya toplayan, ayn evreni

214

paylamalarn salayan Allah Telnn, yce kudretine iaret etmektedir. Farkllklarn nemsenmedii ve herkesin eit sayld bir topluluk halinde, ayn duygularn paylald mekanlar olan cami ve mescitler, bu ynyle her rktan, her renk ve dilden Mslmanlar bir araya toplayan Kbe gibidir; ve camiler bu zellikleriyle Beytullahn yeryzndeki ubeleridir. Din grevlisi, Allahn evi saylan cami ve mescitlerde, bir bakma Allahn misafirlerini arlayan, onlara yol gsteren terifat gibidir. Ayn zamanda o, Allahn huzurunda cemaatinin temsilciliini yapan bir nderdir. Bu sebeple, grevini gerei gibi yerine getiren bir din grevlisi, Allah ile kulu arasnda bir aracdr. O insanlar Allaha, Allah da insanlara sevdirme abas iinde olan biridir. Cami ise din grevlisinin grev mahallidir. Camiler ve din grevlileri iin yaplan tanmlamalardan birka yledir: Cami bir hastane ve ifahanedir. mam ise bir gnl tabibidir. Cami bir aile yuvasdr. mam ise efkatli bir babadr. Cami bir okuldur. mam ise bilgili, dikkatli ve kltrl bir retmendir. Cami ayn zamanda bir huzur ve dinlenme yeridir. Dnyann ve hayatn verdii yorgunluun yerini, huzur ve mutluluun ald bir mekandr. Din grevlisi de burada, gerek i hayatlar gerekse kltrel yaplar ve ekonomik durumlar hakknda yakndan tand cemaatinin, tm dertleriyle dertlenen ve zm bulmaya alan biri olmaldr.

Hastaneler
nsann aczini ve zayfln ortaya karan hastalklar, ayn zamanda ona rehberliklerde bulunulmasn da kanlmaz klmaktadr. Hastalk esnasnda sahip olunan moral ve maneviyat destei, hastalklarn tedavisinde nemli bir katk salamaktadr. Yllar nce Dr. Alexis Carrelin yapt almalar ve aratrmalar, dua edenlerin tedavi srecinin daha ksa srdn ortaya koymutur (Carrel, 1983). Din grevlisi herhangi bir ekilde hastalkla muhatap olan kimselere aadaki yollarla rehberlik yapar. Hastalanan herkesi ayrm yapmakszn- ilk frsatta ziyarete gider ve hastaya acil ifalar diler. Uygun artlar oluursa Hz. Eyyubun kssasndan bahsederek hastay teselli eder. Doktor tedavisi ve mdahalesi gereken durumlarda hastann doktora gitmesini salar, bu konuda bilgi sahibi olmayanlara klavuzluk ederek ilgili doktorlarla temas kurmasna vasta olur. Gereken durumlarda hayrsever doktorlarla dostluk kurarak fakir, yoksul ve yetimlerin karlksz tedavi edilmesine nayak olur. Zaman zaman vaazlarnda koruyucu hekimlikten ve evre salna nem vermekten bahseder. slmn temizlie ve sala verdii ehemmiyeti anlatarak hastala yakalanmadan nlem almay salar. Verem, kanser, kolera ve tifo gibi tehlikeli ve bulac hastalklarla mcadele eden derneklerle ibirlii yaparak halk aydnlatmaya alr. Doktor tedavisi gerektirmeyen veya tedavinin cevap vermedii durumlarda, Kuran ayetleri ve Hz. Peygamberin tavsiye ettii dualar okuyarak hastaya manevi destek salar. Hasta yaknlarna ve hastaya

215

yaplacak telkinlerle, hastal kabullenme ve hastaya hizmet konularnda insanlara en ok tesirli olan kii din grevlileridir. Bu rehberlii en iyi ve verimli ekilde yapacak olan da yine din grevlileridir.

ocuk Yetitirme Yurtlar

Gerek ailevi sebeplerle anne babasndan ayr derek devletin korumas altna alnan, gerekse ebeveynini kaybetmek suretiyle yetim ya da ksz konumunda bulunan ocuklarn barnd mekanlar da din grevlisinin rehberlik yapaca yerlerdir. slm dininin yetimlere verdii nemi hibir din ve sistem vermi deildir. Konuyla ilgili birok ayet ve hadis, yetimlerle ilgilenmeyi emretmektedir. Yetim kelimesinin tek bana kalan anlam tad dnlecek olursa, anne babas hayatta olsalar bile herhangi bir sebeple onlardan ayr kalmak durumuna den ocuklar da yetim olarak kabul etmek mmkndr. Din grevlisi bu durumda olan ocuklarla ilgilenerek onlara rehberlikte bulunur. Hz. Peygamberin de bir yetim olduunu hatrlatarak onlar teselli eder.
Hz. Peygamberin de bir yetim olduundan ve Allah Tel tarafndan himaye edildiinden bahseden ayeti bulunuz.

Huzurevleri
Yallk dnemi, insann yaad hayata dair umutlarnn tkenmeye yz tuttuu yllardr. zellikle eini kaybetmi ve bu dnemi yalnz yaamak durumunda kalan yallar birtakm problemler beklemektedir. Artk bir ie yaramadn ve kendisini hayata balayacak unsurlardan mahrum kaldn dnen yallar, bir de yaknlarnn desteini gremiyorlarsa psikolojik problemler yaamaya balamaktadrlar. Huzurevleri, ounluu aile desteini yitirmi ve yalnzln, kendisi gibi insanlardan oluan grup iinde gidermeye alan insanlar iin bir snaktr. Buralar, ayn zamanda hayatlarnn son demlerini mutlu ve huzurlu geirebilmeleri iin din grevlilerinin zaman zaman ziyaret ettikleri mekanlar olmaldr. Allah Telnn yallara efkati ve engin merhametinden sz edilerek, ahiret hayatna hazrlk hususunda, bu kimsesizlie ya da ilgisizlie mahkum edilmi yallara mit verilmelidir.

Hapishaneler
Herhangi bir sebeple tutuklu ve hkml durumda bulunan, ksacas hrriyetleri ellerinden alnm olmakla cezalandrlan insanlara ilgi gstermek, bilgilendirmek ve rehberliklerde bulunmak da din grevlilerinin vazifeleri arasndadr. Peygamberler tarihinde Hz. Yusufun hapishane hayatna dair bilgiler vardr. Bu bilgilerin bir ksm Kuran- Kerimden alnmtr. lgili ayetlerde, Hz. Yusufun, grdkleri rya ile ilgili yorum isteyen zindan arkadalarna, nce Allahtan bahsetmesi dikkat ekicidir. Pek ok insann hapishane yllarn iyi bir ekilde deerlendirerek, sanat ve ilim adna belli birikim elde ederek tahliye olmasnda, kendisine verilen rehberlik hizmetlerinin nemli bir pay vardr.
Diyanet leri Bakanlnn cezaevlerine ynelik eitim hizmetleri hakknda adresine http://www.diyanet.gov.tr/turkish/dinhizmetleriweb/giris.htm bavurabilirsiniz.

216

Fabrikalar
i ve iveren ilikileri her toplumda var olan, eitli ideolojilerin grleriyle ekillendirmeye allan bir realitedir. Din grevlisi ne iinin ne de iverenin avukatdr. O sadece hakkn ve haklnn yannda olmaldr. zellikle byk bir kitle oluturan iilerle diyaloga girmeli ve onlarn sorunlarn yerinde tespit ederek zm nerileri getirmeli ve din ynden dorular telkin ederek rehberlikte bulunmaldr. ahlakn fabrika vb. yerlerde gerekletirebilmenin en nemli yolu, din grevlilerinin yapaca rehberliklerdir. Bunun iin din grevlisi belirli zamanlarda vaaz ve sohbetleriyle bu gibi kurumlara gitmeli, iilere ulaabilmenin yollarn aratrmaldr. Din grevlisinin bu abalar hem iiler, hem iverenler hem de lkenin salkl bir retimle ekonomik alanda kalknmas iin son derece anlamldr. Din grevlisi bu konuda yapaca rehberlikleri ihmal etmemelidir.

Dnyas
Bir nceki konuda genel anlamda iilere ynelik rehberlik almalarndan sz etmitik. imdiyse din grevlisinin i dnyasyla olan mnasebetlerinden bahsedeceiz. Gerekte din grevlisi, ne iktisat, ne tccar, ne de mteebbistir. Ancak o, bu dnya hayatnda helal rzk kazanmak adna almay telkin ettii gibi, sermaye sahiplerine de, altrd iinin hakkn, onun aln teri kurumadan verilmesini tler. Bu tlerde ve tavsiyelerde bulunabilmek iin de nce i dnyasyla diyalogunun bulunmas gerekir. Bu sebeple din grevlisi, iktisadi alana srt evirmeden, bu alandaki gelimeleri takip etmek durumundadr. Varlk sahibi insanlarn zekt, sadaka, fitre, kurban gibi mali ibadetleri yerine getirebilmeleri iin onlara bilgi destei salamas, ayn zamanda rehberlik yapmas anlamna da gelmektedir. te yandan, ahlak ynden bozulmu kimselerin elinde bulunan maddi imknlarn, toplumda israf, sefahat gibi birtakm olumsuz gelimelere kap aralayaca da unutulmamaldr. Din ve ahlak deerlerden yoksun bir servet, sahibine de topluma da fayda vermemektedir. Din grevlisi ite bu kritik noktada, i dnyasnda faaliyet gsteren insanlara rehberlikte bulunarak parasnn esiri deil, hkimi olunmas hususunda manevi destek salamaldr. Son olarak, slm dininin, ahiret hayatn nemsemekle beraber bu dnyadan da nasibini unutma. (Kasas 28/77) telkinini iyi tahlil etmek gerektiini ifade etmeliyiz. Buna ilave olarak, Hz. Peygamberin Medineye hicretinden hemen sonra mescid ve mektep yannda hemen bir ar kurdurmasn, iktisadi hayatn, ibadet ve ilimden ayr tutulmamasna dair nemli bir ynlendirme olduunu da eklemeliyiz.
Hz. Peygamberin ticari konulardaki tavsiyeleri, uygulamalar ve bu alandaki ilikileri iin Mehmet Emin Ayn, Bir Ticaret Erbab Olarak Peygamberimiz adl eserini okuyunuz.

DN HZMETLERNDE REHBERLK ARALARI

Din hizmetlerini yrtmekle grevli olan kiiler, insanlara rehberlik yaparken baarl sonular elde edebilmek iin birtakm aralar kullanrlar. Her eyden nce din grevlisi, insanlara rehberlik ettii konularda, kendisi iyi bir rnek olmaldr. Kuran- Kerim Hz. Peygamberi, en gzel rnek olarak tanmlamaktadr (Ahzab 33/21). Bu bilgi, insanlara rehberlik yapan kiilerin ilk zelliklerinin, gzel rnek olmak gerektiini ifade etmektedir. O halde

217

rehberlik grevi icra edenler, din ve ahlak ynden insanlara rnek olan, szleri ve davranlaryla insanlar irad eden, yaad rnek hayat ile bakalarnn da slahna vesile olan kimseler olmaldrlar. Bu temel zellie sahip olan din grevlisi, ayrca aada sralayacamz aralar kullanmak suretiyle insanlara rehberlik yapmaya almaldr.

Kitle letiim Aralar

Ksaca, medya diyebileceimiz kitle iletiim aralar, insanlara dini anlatmak, dorular bildirmek, yanllardan haberdar ederek sakndrmak amacyla gnmzde en etkin olarak kullanlabilecek ara durumundadr. Son yllarda teknoloji alannda yaanan ba dndrc gelimelerle bilgi ve iletiim teknolojileri, hayatmzn nemli bir ksmn igal etmi durumdadr. Gze, kulaa ve gnle hitap eden her trl ara, konunun nemini bilen kiilerce amalar dorultusunda kullanlmaktadr. Din grevlisi de bu aralar iyi tanmal ve gerektiinde bunlardan faydalanmaldr. Bu balamda, uluslar aras haberleme ve bilgi paylam salayan internet, sinema, tiyatro, radyo ve televizyon, din grevlisinin ilgi alannda olmaldr. nsanlara rehberlik yapabilmek iin bilgi ve donanm bakmndan onlardan daha ve iyi yeterli durumda olmak gerektii, gzden uzak tutulmamaldr. Gnmzdeki gen nesil din grevlilerinin, bilgisayar ve iletiim teknolojileri hakknda yeterli denilebilecek seviyede bilgi sahibi olmas memnuniyet vericidir. Ancak bu bilginin irad ve rehberlik faaliyetine dnebilmesi iin medyann gc ve etkisi konusunda detayl bilgilere sahip olunmal, ahs veya grubu adna aacaklar sayfalarla salkl din bilgiler edinmek isteyenlere imknlar sunulmal ve elektronik haberleme aralar etkin bir biimde kullanlmaldr.
nternetin sunduu snrsz imkanlarla, ilgili-ilgisiz pek ok kii veya kurum tarafndan oluturulan din-ahlak bilgi sitelerinin, ayn zamanda birok bilgi yanllna ve bilgi kirlenmesine sebebiyet verdii gereinden hareketle, dinin temel kaynaklar olan Kuran- Kerim ve Hadis-i eriflerin izdii erevede bilgiler veren siteler hazrlayarak insanlarn istifadesine sunmann nemi gzden uzak tutulmamaldr.

Kitle iletiim aralarnn insanlar zerindeki etkisi konusunda ar filmini rnek verebiliriz. Bir fikrin, bir olayn sinema diliyle anlatlarak insanlar ne denli etkilediinin rneklerinden biri olan bu ve benzeri filmlerin, irad ve rehberlik faaliyetlerindeki yeri ve nemi inkr edilemez. Din grevlisi, gerek sair zamanlarda, gerekse zellii bulunan mbarek gn ve gecelerde, aylar ve zellikle Ramazan aynda, blgesindeki yerel radyo ve televizyon imkanlarn kullanarak insanlara rehberlik hizmeti sunmaya almaldr. Yine, gze ve kulaa hitap eden ses ve grnt ieren kaset ve CD gibi aralardan da istifade etmesi gerektiinin bilincinde olmaldr.

Mzik
Gnmzde insanlar en ok etkileyen aralardan biri de mziktir. Mzik ayn zamanda irad ve rehberlik hizmetleri adna kendisinden faydalanlabilecek bir aratr. Asl itibariyle Yunanca olan ve perilerinmeleklerin dili anlamna gelen musaika kelimesinden Latinceye ve oradan da Arapaya intikal eden mzik/musik, slm medeniyetinde nemsenen bir sanat daldr. Kurallarna uygun bir ekilde ve belirli lde makam

218

katksyla okunmas istenen Kuran- Kerim, insanlarn gnllerine hitap etmekte ve manevi-ruhani duygular yaamalarna vesile olmaktadr. Yine, tasavvuf musiksi olarak bilinen, Allah ve Peygamber akyla yazlm iirlerin, ilahi, naat ve mnacat gibi metinlerin bestelenmi ekilleri de dinleyenlerde din duygu ve tecrbe anlamnda olumlu etkiler yapmaktadr. Geleneimizde nemli bir yeri olan Mevlid de, szleri ve kendine has musiksiyle insanlar yzyllardr etkilemektedir. Arasnda okunan salvatlar, ilahiler ve ardndan yaplan dualar, din duygulanma asndan nemlidir (Buyruku, 1995; Hkelekli, 2009). Din grevlisi, Mevlid merasimlerini frsat bilerek insanlara bu esnada ll bir rehberlik faaliyetinde bulunabilmenin yollarn aramaldr.
Mziin, din-tarih-kltrel boyutlar hakknda geni bilgi sahibi olmak iin Sleyman Uludan, slmda Musik ve Sem adl eserini okuyunuz.

Yazl rad Aralar

Bu balk altnda kitap, makale, bror, el ilan vb. yazl metinler zikredilebilir. Din grevlisi eer yazabiliyorsa bir eser yazma gayreti iinde olmaldr. Szgelimi, mam Gazli, yazd hya adl eseriyle, yz yllardr insanlara rehberlik etmektedir. Buna muvaffak olamyorsa, periyodik olarak makale yazma gayreti iinde olmaldr. Yazl irad aralarnn stn yn tekrar tekrar okunabilir olmasdr. Bazen zenilerek yazlm bir mektup bile nemli bir rehberlik arac olabilir. Nitekim baz slm bilginlerinin, ayn zamanda her biri muhatabn irad eden ve ona yol gstererek rehberlik yapan mektuplardan oluan Mektubat adl eserleri vardr. Yazl irad aralarna, karikatr, takvim, fkra, yk ve romanlar da dahil edebiliriz.
Yazl rad aralarnn nemini kavrayabilmek iin nite 7de, Yazl letiim blmne bavurunuz.

Szl rad Aralar

Din grevlisinin en nemli irad ve rehberlik arac olarak grmesi gereken szl irad aralardan ikisi de vaaz ve hutbelerdir. Bu ikisine seminer, konferans ve sohbetleri de ekleyebiliriz. Din rehberlik ve danmanlkta szn gc ve etkisi nemli bir yer tutar. Gerek sair zamanlarda gerekse mbarek gn ve gecelerde Cuma ve bayram gnlerinde yaplan vaazlar ve okunan hutbeler, din rehberlik ve irad faaliyetleri adna nemsenmelidir. Vaaz ve hutbelerin insanlar zerinde etkileri konusunda birok aratrma yaplmtr. Elde edilen sonular unu ortaya koymaktadr ki, iyi bir planlama ve zen gsterilerek hazrlanan vaaz ve hutbe metinleri dinleyiciler zerinde nemli derecede etki brakmaktadr. Sunum aamasndaki baarl performans ise vaaz ve hutbenin etkisinin daha uzun sreli olmasna imkan salamaktadr. Konunun nemine dayanarak vaaz ve hutbelerin hazrlk ve sunum aamasnda nelere dikkat edilmesi gerektiini maddeler halinde ele alacaz. Bundan byle yer yer vaaz ve hutbe yerine ksaca din hitabet ifadesi kullanacamz belirtelim.
Vaaz ve hutbelerin nemi ve cemaat zerindeki etkileri konusunda geni bilgi iin, Ramazan Buyruku tarafndan gerekletirilen aratrma sonularnn

219

deerlendirildii, Din Grevlisinin Mesleini Temsil Gc adl eserin ilgili blmlerini okuyunuz.

Din Hitabette Hazrlk Safhas

Din hitabetin, sradan bir hitabetten fark vardr. Bilimsel, ekonomik vb. alanlarda sz sylemek iin bile eldeki birtakm verilere dayanarak konumak esas olduu gibi, din hitabette de mutlaka dinin temel kaynaklarna dayal konumalar yapmak gereklidir. Din hitabetin dokmanlarn birka balk altnda ele almak mmkndr. imdi bunlara deinelim. Kuran- Kerim Ayetleri rad ve rehberlik faaliyetlerinde din grevlisinin mutlaka konuyla ilgili ayetleri bilmesi ve zikretmesi gerekir. Bu ayetlerin ezberden okunmas ise daha etkili olur. Kuran- Kerim, Allah Telnn insanlarla kurduu iletiim adna gnderilen son metindir. Zaman zaman Kuran- Kerimin tarihe mal olmu topluluklardan bahsettii grlr. Bu bahisler sonunda genellikle ayetler u cmlelerle biter: And olsun ki, bu anlatlanlarda, dnen, idrak eden kimseler iin byk ibret vardr... (uara 26/158,174,190) Kuran- Kerim inan, ibadet, ahlak ve toplumsal hayata dair konularda insanlara yol gsteren ve rehberlikte bulunan ayetler ihtiva etmektedir. O, dorudan verdii mesajlar yannda, peygamberlerin ve dier ahslarn hikayelerini aktarmak suretiyle de dolayl olarak irad ve rehberlikte bulunmaktadr. Din grevlisi, bylesine nemli bir kayna en aktif ve verimli bir ekilde kullanabilmek iin Kuran fihristleri bata olmak zere, Kuran konu alan eitli eserlerden de istifade etme yollar aramaldr. Ayetleri anlamak ve gnmz insanna anlatarak rehberlikte bulunabilmek iin farkl zellikteki tefsir kaynaklar da mutlaka din grevlisinin elinin altnda bulunmaldr. Hz. Peygamberin Szleri Allah Tel ile insanlar arasndaki elilik grevinin son halkas Hz. Muhammeddir. Onunla Peygamberlik grevi sona ermitir. Ancak Allah Tel onu Son Peygamber olarak gndermekle, slm dinini ve Kuran- Kerimi de alar st bir zellie kavuturmutur. Dolaysyla slm dini evrenseldir ve o sadece belirli bir topluma ve belirli bir zamana deil, tm insanla ve tm zamanlara ynelik mesajlarla ykldr. Hz. Peygamberin ahs ve mesajlar bu bakmdan nemlidir. Toplumu iinde kendisine daima gvenilen ve drstl ile bilinen Hz. Peygamber krk yalarnda peygamberlik grevi ile grevlendirilmi, belirli bir sre dnya hayat yaam ve her insan gibi ahirete gmtr. Ancak dier mucizeleri yannda en byk mucizesi olan Kuran- Kerimi mucizelii kendisinden sonra da devam eden en byk rehber olarak brakmtr. Bu byk mucizeyi ve yol gsterici rehberi doru ve yeterli bir biimde anlayabilmek iin onun sz ve davranlarnn tm anlamna gelen Snnetine bakmak gerekecektir. nk Hz. Peygamberin ahlak Kurandan ibarettir. Bu ahlak yakndan tanmak, ayn zamanda Kuran da doru anlamaya yardmc olacaktr. Hz. Peygamber, kendisinde Cevmiul-Kelim zellii bulunan bir peygamberdir. Yaad hayatta insanlar iin her ynyle rnek olacak zellikler tayan Hz. Peygamberin szlerini ve davranlarn, onunla arkadalk yapanlarn (Ashb- Kiram) dikkatle gzlemeleri ve izlemeleri sayesinde binlerce sz ve davran ihtiva eden bilgiler aktarlmtr.

220

Cevmiul-Kelim zelliinin ne anlama geldiini bulunuz.

Hadis-i erif olarak bilinen bu peygamber szleri, bazen tek cmleyle ok eyler ifade etmektedir. Din grevlisi, hadisler konusunda yeterli birikime sahip olmal ve yrtt rehberlik faaliyetlerinde yeri geldike bunlardan faydalanmaldr. Yaanm Hayat Hikayeleri Aslnda hikaye bal bana bir rehberlik aracdr. nk o, yaanm olaylardan hareketle yaanmakta olanlara k tutmaktadr. zellikle kutsal kitaplardaki hayat hikayeleri, Peygamberlerin balarndan geen hadiseler, mminlerin yaadklar ve tarihe yn veren ahsiyetlerin hayat hikayeleri, yaanan hayatta karlalan problemlere zmler bulma hususunda ve farkl konularda yaplabilecek rehberliklerde nemli bir aratr. Din grevlisi zellikle Kuran kssalar hakknda yeterli derecede birikim sahibi olmaldr. nk Kuran- Kerim, hadiseleri en saf ve en objektif biimiyle anlatmaktadr. Aktarlan bu bilgilerden ibret alnmasn isteyen ayetler, Allah Telnn bu vesileyle kullarna irad ve rehberlikte bulunduunu gstermektedir. Peygamberlerin ocukluk ve genlik yllar da pek ok eitici unsur ihtiva etmektedir. Bu balamda Hz. brahim, Hz. Yusuf, Hz. Musa, Hz. Lokman, Hz. Meryem, Ashab- Kehf ve dier ahsiyetler, zerinde nemle durulmas gereken hayat hikayelerine sahiptirler. Din grevlisinin gzden uzak tutmamas gereken dier bir konu da Hz. Peygamberin anlatt hayat hikayeleri ve bu hikayelerin kahramanlardr. Her biri ibret dolu bu hikayeler de rehberlik iin nemli aralardr. Son olarak, tarihe yn veren ilim, fikir, irfan ve sanat alannda iz brakan ahsiyetlerin hayat hikayelerinin de irad edici ve ynlendirici olduunu, rehberlik iin bunlardan da faydalanlmas gerektiini ifade etmeliyiz.

Dini Hitabetin Sunum Safhas

Din hitabetin dokmanlar olarak zikredilen Kuran- Kerim ayetleri, Hz. Peygamberin szleri ve yaanm hayat hikayeleri yannda, konuyla ilgili bilimsel bulgular ve tespitler, aktel rnekler, iir, atasz, vecize ve anekdotlar da dini hitabete zenginlik kazandran unsurlardr. Din grevlisi, adgeen bu aralardan oluan metnini, hitap edecei kitlenin anlayabilecei seviyeyi gz nnde tutarak dzenlemeli, konumasnn sresini iyi ayarlamaldr. Vaaz ve hutbelerin hazrlannda dikkat edilecek hususlar gzeterek hazrlanan metinlerin sunumunda da zel bir ihtimam gerekir. Bu balamda, din grevlisinin kelimeleri doru ve dzgn telaffuz eden, vurgu ve ses tonuna zen gsteren bir hitabet anlayna sahip olmas gerektiini ifade etmeliyiz. yi hazrlanm bir metnin tamamlayc unsuru, baarl bir diksiyondur. Din hitabetin dokmanlarnn ayet ve hadisler olmas, bunlarn da Arapa ve Farsa kelimelerle aktarlmak durumunda kalnmas, din grevlisinin kelimeleri aslna sadk kalarak telaffuz etmesi mecburiyetini dourmaktadr. Etkili bir sunum iin doru ve dzgn telaffuzun nemi her zaman gz nnde tutulmaldr.

221

Son olarak, gnmzdeki teknolojik gelimelere paralel olarak, rehberlik faaliyetleri erevesinde zellikle vaazlarn, interaktif aralarla (bilgisayar, projeksiyon cihaz) cemaate grsel desteklerle aktarlmasnn, baarl sonular alnmasna kap aralayacan syleyebiliriz.
Etkili bir sunum iin Din Dilinin de zenle kullanlmas gerekir. Bu konuda kitabnzn 8. nitesinde yer alan Dini letiimlerde Din Dili ve zellikleri adl blmn dikkatle okuyunuz.

zet
Din hizmetlerinde rehberlikle ilgili kavramlar aklayabilmek. Din, ahiret hayatndaki mutluluk yannda bu dnya hayatnda da huzuru salamay hedefledii iin insana yol gsterici ve rehberlik edici zellie sahiptir. slm dini, manev rehberlik de diyebileceimiz bu konuda, ilgili birok kavram ile adeta bu rehberlii pekitirme amacndadr. Davet, hidayet, irad ve nasihat bu kavramlardan birkadr. Din hizmetlerinde rehberlik ilkelerini sralayabilmek. Genel rehberlik ilkelerini gz nnde tutmakla birlikte, din hizmetlerinin yrtlmesi esnasnda dikkat edilmesi gereken birtakm ilkeler de vardr. ok eskilere dayanan ve temelleri Maverd isimli slm bilgini tarafndan ortaya konulan bu ilkeler, z itibariyle muhatabn kiilik haklarna, mahremiyetlerine ve fikirlerine saygl olmay telkin eder. Din rehberlikte bulunanlarn sahip olmalar gereken zellikleri aklayabilmek. Din hizmetleri gibi hassas bir konuda rehberlik yapanlarn sahip olmalar gereken birtakm zellikler vardr. Baarl olmak iin bunlar, olmazsa olmaz artlardr. yimserlik, hasblik, diergamlk ve cmertlik bunlardan birkadr. Din hizmetlerinde rehberlik alanlarn sralayabilmek. Din rehberlik faaliyetlerinin alanlar, ayn zamanda din hizmetlerinin yrtld alanlardr. Bu hizmeti yrten kiilerin, ncelikle grev yaptklar mekanlar (cami-mescit), bunun dnda hastaneler, hapishaneler, huzurevleri ve ocuk yetitirme yurtlar bu kapsamdadr. Ayn zamanda fabrikalar ziyaret etmek ve i dnyasyla diyalog iinde olmak da din grevlisinin ihmal etmemesi gereken bir durumdur. Din hizmetlerinde rehberlik aralarn aklayabilmek. letiim alanndaki genel kurallar, din hizmetlerindeki rehberlik faaliyetlerinde de geerlidir. Buna ilave olarak din hizmetlerinde medya, mzik, szl ve yazl aralar da nemli birer vastadr. Baarl rehberlikler, bu aralarn yerli yerinde kullanlmasna baldr.

222

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi din hizmetlerinde rehberlik ile ilgili kavramlardan biri deildir? a. rad b. Hidayet c. Nasihat d. Talim e. Samimiyet

2. Aadakilerden hangisi, din konularda rehberlik yaparken dikkat edilmesi gereken ilkelerden biri deildir? a. Muhatab dinlemek, anlamak ve sayg gstermek b. Bask ve zorlama yapmamak c. Zaman ve mekan faktrlerini nemsememek d. Sorunlara ve tavrlara sayg gstermek e. zel durumlara ve mahremiyete sayg gstermek

3. Aadakilerden hangisi din rehberlikte bulunanlarn sahip olmalar gereken zelliklerden biri deildir? a. mitsizlik b. Diergamlk c. Hasbilik d. Cmertlik e. Feragat

4. Din rehberlik gerektiren konulardan birinin sosyal yaantlar olmas asndan aadakilerden hangisi sosyal yaantlar ilgilendiren rehberlik konusu olarak dnlemez? a. Din nitelie brnm yanl gelenekler b. Batl inanlar c. Tre cinayetleri d. Kan davalar e. Zorla evlendirmeler

223

5. Aadakilerden hangisi rehberlik aralarndan biri deildir? a. Szl aralar b. Mzik c. Yazl aralar d. Medya e. Muhtesib

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. c 3. a 4. b 5. e Yantnz doru deilse, Din Hizmetlerinde Rehberlik ile lgili Kavramlar konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Din Hizmetlerinde Rehberlik lkeleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Din Rehberlikte Bulunanlarn Sahip Olmalar Gereken zellikler konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Din Rehberlik Gerektiren Konular konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Din Hizmetlerinde Rehberlik Aralar konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Ey rtsne brnen! Kalk ve insanlar uyar. (Mddessir 74/1-2). Yine de sen hatrlat ey Reslm. nk senin hatrlatman mminlere fayda verir. (Zriyat 51/55). (O peygamberleri) apak deliller ve kitaplarla gndermitik. Sana da bu zikri (Kuran) kendileri iin indirilen eyleri insanlara bildirip aklayasn diye indirdik. Olur ki, iyice dnrler. (Nahl 16/44). Sen ancak zikre (Kuran) uyan ve grmedii halde Rahman olan Allahtan korkan kimseyi uyarabilirsin. te sen, onu affedilmekle ve gzel bir mkfat ile mjdele! (Yasin 36/11). Sra Sizde 2 Nitekim (size nimetimi tamamladm gibi) iinizden, size ayetlerimizi okuyan, sizi hatalarnzndan ve kirlerinizden temizleyen, size Kitab ve hikmeti reten ve bilmediklerinizi bildiren bir peygamber gnderdik. (Bakara 2/151).

224

mmlere kendi ilerinden, onlara Allahn ayetlerini okuyan, onlar ktlklerden temizleyen, onlara Kitab ve hikmeti reten bir peygamber gnderen Odur. (Cuma 62/2). Sra Sizde 3 Konuyla ilgili olarak aratrma ve incelemelerde bulunan bilim insanlarnn tespitlerine gre, (Geni bilgi iin elinizdeki kitabn 8. nitesinde yer alan likisel Din letiim bal altnda verilen bilgilere bavurunuz.) din hizmetlerindeki iliki ve iletiimlerin u esaslara uygun olmas gerekir: 1- Otoriter ve buyurgan davranmamak. 2- Usandrc ve bktrc olmamak. 3- Dosta, samimi ve hasbi davranmak. 4- Esnek olmak, taknt ve sabit fikirlilikten uzak durmak. 5- Gereksiz ve ilgisiz sz ve davranlardan kanmak. 6- Din grup normlar ile atma veya uyuma abas iine girmemek. 7- Eletirici, sorgulayc ve yadrgayc davranmamak. Sra Sizde 4 Zaf ve geveklik gstermeyin, zlmeyin. Eer inanyorsanz, bilin ki en stn sizsiniz. (l-i mran 3/139). Sapk kiilerden baka Rabbinin rahmetinden kim mit keser? (Hicr 15/56). Allahn rahmetinden mit kesmeyin. Allahn btn gnahlar affedeceinden pheniz olmasn. (Zmer 37/53). Sra Sizde 5 Ey iman edenler sabrla ve namazla Allahtan yardm isteyiniz. phesiz ki Allah sabredenlerle beraberdir. (Bakara 2/152). Allah sabredenleri sever. (l-i mran 3/416). Ey Rabbimiz! zerimize sabr yadr ve ayaklarmz sabit kl. Bize, inkrclara kar yardm eyle! (Bakara 2/250). Sra Sizde 6 Rabbin seni bir yetim olarak bulup da himaye etmedi mi? (Duh 93/6). Sra Sizde 7 Cevmiul-Kelim: Hz. Peygamberin bir zellii olup, az szle ok eyler ifade edebilmek demektir. Mesela, Temizlik, imann yarsdr hadisi, tek cmlelik bir ifadedir. Ancak onun zerine birka sayfa yaz yazlabilir veya uzun bir sre konuma yaplabilir

225

Yararlanlan Kaynaklar
Acln, .(1352), Keful-Haf, I-II, 3.bs, Beyrut. Ay, M.E. (2007), efkat Peygamberi, stanbul. Buyruku, R. (1995), Din Grevlisinin Mesleini Temsil Gc, Ankara. Carrel, A. (1981), Dua, (Btn Eserleri 2) ev. Refik zdek, stanbul. etin, A. (1998), Hitabet ve rad-Gzel Konuma ve nsanlar Etkileme Yollar, Bursa. Hkelekli, H. (2009), slm Psikolojisi Yazlar, stanbul. Mverd, (1960), el-Ahkmus-Sultaniyye, Msr. Mnv, .M. (1972), Feyzul-Kadr, I-VI, Beyrut. Nevev, E. (2005) Riyzus-Salihn, ev. Y.Kandemir, .L.akan, R.Kk, stanbul. nkal, A. (1984), Rasulullahn slma Davet Metodu, Konya. Uluda, S. (1997), slmda rad, stanbul.

226