T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2062 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1096

Anadolu niversitesi lhiyat nlisans Program

SLM NAN ESASLARI

Editr Prof.Dr. Mehmet Sait ZERVARLI Yazarlar Prof.Dr. Mehmet Sait ZERVARLI (nite 3, 4) Prof.Dr. Ramazan ALTINTA (nite 9, 10) Prof.Dr. Yusuf evki YAVUZ (nite 7, 8) Prof.Dr. Mustafa SNANOLU (nite 5, 6) Do.Dr. Tevfik YCEDORU (nite 1, 2)

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2010 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

Genel Akademik Koordinatrler Prof.Dr. brahim Hatibolu (anakkale Onsekiz Mart niversitesi) Prof.Dr. Ali Erba (Sakarya niversitesi) Program Koordinatr Do.Dr. Cemil Ulukan Uzaktan retim Tasarm Birimi Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs retim Tasarmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yardmclar Ar.Gr. Mehmet Frat Ar.Gr. Nur zer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Betl Hackyl Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

slm nan Esaslar

ISBN 978-975-06-0745-5 4. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 73.000 adet baslmtr. ESKEHR, Nisan 2012

NDEKLER

nite 1: Din ve nan

2 22

nite 2: slam Dini ve nanc nite 3: Allah nanc nite 4: Melek nanc

. 40 60 82 100

nite 5: Kutsal Kitap nanc nite 6: Peygamber nanc nite 7: Ahiret nanc nite 8: Kader nanc

122 140 154

nite 9: nan ve Davran likisi nite 10: nanszlk

168

iii

 iv

NSZ

slm dininin temeli inantr. nk Mslman olmak iman etmekle balar ve bunun gereklerini yapmak, iyi bir insan ve iyi bir mmin olmakla devam eder. nan konusu her dinde olduu gibi slmda da baz temel esaslar erevesinde olur. Bu esaslar inancn ana ilkelerini ortaya koyar, bunlarn ieriklerini ve gerekelerini aklar. slm dininin inan esaslar itikat olarak isimlendirilir. tikat ise "Bir eye gnl balamak, dm atmasna kesinlikle inanmak ve btnyle benimsemek anlamlarna gelir. man etmekle e anlamldr. tikat esaslar bir btn olarak slm dininde kesinlikle inanlan ve inanlan hususlarda pheye yer vermeden doru kabul edilen deerler anlamna gelir. Yine bu kelimelerle ilgili dier bir terim de "akde", oulu "akid"tir. Kabul etme, benimseme ve gnlden balanma anlamna gelen inan slmda alt iman esas zerine kuruludur. Kaynaklarda ment esaslar olarak da bilinen bu ilkeler her Mslmann diniyle ilgili rendii ilk bilgilerdir. Allaha, Onun meleklerine, kitaplarna, peygamberine, hiret gnne ve kadere inanma olarak Kuran ve Snnette yer alan ve ayrntlar bildirilen bu ilkeler, Mslmanlarn ska tekrarladklar Kelime-i ehdette z olarak bulunmaktadr. Allahtan baka ilah olmadna ve Hz. Muhammedin Onun kulu ve elisi olduuna iman edildii zaman Hz. Peygamberin eliliiyle gelen btn inan esaslar kabul edilmi olmaktadr. Hatta Lilaheillallah olarak bilinen Kelime-i tevhd bile slam inanlarnn kayna olarak btn ilkeleri iinde toplar. Bu kitapta slmn ana esaslarn, yani tevhid ve ehadet kelimelerinde zetlenen, ment ierisinde sralanan, ayrca Kurn- kerm ve hadislerde btn ynleriyle aklanan temel prensipleri zl bir ekilde ve ak bir dille aktarm bulunuyoruz. Kitabn her bir blmnde bir inan esasn ele alarak her birini kendi btnl iinde vermeyi amalyoruz. Bununla beraber slm inan esaslarnn balamn ve nereye oturduunu gstermek iin ba tarafna iki nite ekledik. Birinci nitede giri mahiyetinde genel olarak din ve inan konusunu, ikinci nitede de slm dini inancn toplu olarak her bir inan esasnn dayanan ve arka plann gstermek zere ele aldk. Bu nitelerde imann tasdik boyutu, dille ifadesi, yansmalar ve ibadetle, ahlkla ilikileri belirgin bir ekilde sunulmaya allmtr. nc nitede slm inan esalarnn ba olan Allah inanc konu edilmitir. Din adan bakldnda Allaha iman aslnda insann yeryzne geli gayesidir. nsann dnyadaki asl grevi kinat yaratan yce gce inanmak ve onun emirlerini yerine getirmektir. nk ilah bir varla

inanmak, bir inanca sahip olmak insann temel zelliklerinden biridir. Bu yolla insan varlk ve olaylar hakknda dnerek iinde bulunduu durumu anlamaya alr. Akn bir varlk olan Allahn insanlarla ve tabiatla ilikisinin vastas meleklerdir. Bu sebeple drdnc nitede Melek inanc ilenmitir. man esaslarndan biri olan melekler duyu organlaryla alglanmas mmkn olmayan varlklardr. Melek inanc maddeci ve pozitivist anlaylara kar varln sadece grnen nesnelerden ibaret olmadn hatrlatp manev ve ruhan lemlerin bulunduunu da hatrlatt iin btn dinlerde olduu gibi slmda da nem kazanmtr. man esaslarnn bir dieri de Allahn melekler vastasyla insanlara gnderdii vahiy ve kitaplara inanmaktr. Bu da beinci nite olan Kutsal Kitap inancnn konusudur. Bu inan, Allah Tal tarafndan baz peygamberlere vahiy iletildiine ve bu vahiyle gelen kitaplarda bulunan her bilginin doru ve hak olduuna inanmaktr. Baka bir ifadeyle Allahn peygamberlere inan, ibadet, ahlkn yan sra birey ve toplumla ilgili hkmler ieren metinler gnderdiine kesin olarak iman etmektir. Vahyin ve kutsal kitaplarn insanlar arasndaki alcs ve teblicisi peygamberlerdir. Peygamberler Allahn kulu ve elisi olan ve insanlar arasndan seilen stn bireylerdir. Bu konu da altnc nitenin bal olan Peygamberlik inanc ierisinde ayrntlaryla ele alnmtr. Nitekim slm inancnda peygamberler Allahn izniyle Onun dinini insanlara tebli etmek, onlar hidayete ulatrmak, karanlktan aydnla karmak, aralarnda adaletle hkmetmek, anlamazla dtkleri konular halletmek, onlar slah etmek ve hirette mutluluklarn salamak gibi grevleri stlenmilerdir. Bundan da anlalaca zere vahiy ve peygamberliin hedefi dnya mutluluu kadar insanlarn lmden sonraki ebedi hayat olan hiret saadetidir. Bundan dolay hiret inanc en temel iman esaslardan biri olup kitabmzn yedinci nitesinde yerini almtr. Evrenin kozmolojik dzeninin yklmas anlamna gelen kymetin kopmasnn ardndan Allah tarafndan lenlerin tekrar diriltmesiyle balayacak olan ebed lemi ve onun eitli aamalarn konu alr. Sekizinci nitede ise Kader ve kaza inanc anlatlmtr. Kader Allahn canl ve cansz btn yaratklarna ilikin ezeli plann, kaza da bu plann gerekletirmesini aklar. Kader inanc Allaha, dolaysyla Onun sfatlarnn yan sra fiillerinin yetkinliine inanmann tabii ve kanlmaz bir sonucudur. Kitabn son iki nitesinde ise dorudan iman esaslarna girmeyen, ancak slm inan esaslaryla balantl olan iki nemli konuya yer verilmitir. Dokuzuncu nitede nan ve Davran ilikisine, onuncu nitede ise tarihte ve gnmzde insanlar megul eden nanszlk problemine yer verilmitir. Bylece inancn pratik boyutu ve inanmayla ilgili zihinlere taklan phelere cevap verilmek istenmitir. Bu bilgi ve tematik ileyi nda slm inan esaslarnn ilgili renci ve okuyuculara daha anlalr ve zmsenir hale geleceini umuyoruz. Kitabn ksa srede ortaya kmas iin gayret gsteren bata nite yazarlar olmak zere proje koordinatr ve yetkililerine teekkr bir bor biliyorum. Prof.Dr. M. Sait ZERVARLI (Editr)

vi

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Dinin gereklilii zerinde deerlendirme yapabilecek, Dinin kelime ve kavram anlamn tanmlayabilecek, nan terimi hakknda tartabilecek, Din ve inan ilikisi kurabilecek ve bu terimler zerinde yaplan tartmalar grp deerlendirebileceksniz.

Anahtar Kavramlar
Din lh Dinler nan Esaslar, man, Amel, slam Allah, Peygamber

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; evrenizdeki kiilerin dinle olan ilgilerini gzlemleyiniz. Ayn dine mensup olanlar arasnda farkllklar var mdr, dnnz. nanlarn insanlara neler kazandrdn deerlendiriniz. nan farkllklarnn topluma katklarn aratrnz.

Din ve nan

GR
Btn insanlk tarihinde dinin yeri olmutur. Tarihte hibir dine inanmayan topluluklar bulunmamaktadr. nsan hem iten hem de dtan kuatan ve onun dnce ve davranlarn temellendiren din, yce bir varla ballk ilkesine dayanmaktadr. Kendi ihtiyalarn karlamakta zaman zaman dt aresizlik durumu insana inan yoluyla bir k yolu bulma ihtiyacn dourmu ve gereksinim ilk alardan beri hep var olagelmitir. Dolaysyla insanlarda din duygusu ftrdir, yani iten gelen bir durumdur. nsann yce bir gce balanmas onun gcn artrd gibi olaylar karsnda kendisinin yeterli olabilecei kansn da glendirir. Dinin insana temin ettii birok prensip, insann ulv duygular tamasn salar. Nitekim eitli ekillerde icra edilen dua, yakar ve snma eylemleri insan yceltir. Allah karsnda duyduu sevgi ve Ondan korkmas kiinin i dnyasnda oluan youn duygular ortaya karmak suretiyle yalnzlk duygusunun atlmasna sebep olur. Kendisini evrende yapayalnz kalm hissetmemesine vesile olur. Bu da salam karakterli, problem zebilen, olaylar karsnda ezilip snklemeyen, iradesi kuvvetli bireylerin olumasn salar. Din insana hem bireysel isteklerinin ortaya kmasnda hem de madde karsnda eilmemesinde ilk elden yardm eder. Kii varl gerei bencil duygularn esiri olmaya yatkndr. Bu duygularn trplenmesi din sayesinde mmkn olur. Yine birey, sonsuz bir hrriyet ve snrsz bir gcn elinde bulunmasn arzu eder. Din bu isteklerin de bir snr olduu duygusunu insanlara hatrlatarak ancak sonsuz isteklerin sonsuz olan varla teslimiyetle mmkn olacan bildirir. Dinin insanlara yapt telkinler daha iyi bir birey oluturmaya ynelik olmas nedeniyle, insann yaratklar nnde ve tabiat olaylar karsnda aknlktan kurtulmasn ve dehete dmesini nlemeyi amalar. Din fertleri mukaddes duygu, ortak vicdan ve uur etrafnda birletirir. Toplumlarn ycelmesinde en nemli etkendir. Onlarn ykselmesine vesile olan en nemli kurumdur. nsanlar din sayesinde medeniyetler kurar. nsanlk tarihinin geliiminde dinin manevi ve zihni kurucu etkisi inkr edilemez Dinin sadece fiziki lem hakknda telkinde bulunmad, bunun yannda insann muhta olup da bir trl deerini takdir edemedii ahiret gibi grnmeyen dnyalar hakknda da bilgi sunduu bir gerektir. Bu inan sistemi insan uhrev sorumluluk duygularyla ahlaki davranlara yneltir. Dier taraftan sorumluluk uuruyla yaamaya gayret sarf eden bir fert olmay

tler. Geici dnya zevklerinin insan ruhunu tatmin etmeyeceini retir. Bylece insana ulv zevkler ve manev hazlar kazandrr. Bu zelliklerle bezenmi kimselerden oluan toplumlarda da bireylerin birbirini etkilemesi neticesinde bir ahlak ve fazilet yar balar. Bu sebepten ister hak ister batl olsun her toplumda mutlaka bir din kurumu olagelmitir. Her zaman diliminde ve her yerde insanolunun var olduu her srete din varln devam ettirmitir.
http://www.diyanet.gov.tr/turkish/dy/Diyanet-Isleri-Baskanligi-AnaMenu-dinibilgiler-95.

DN

Dinin Tanm
Din bilginleri genellikle din kelimesinin Arapa deyn kknden bir mastar veya isim olduunu kabul ederler. Temel anlam olarak dinin; itaat, ceza, mkfat, rf, adet, hkm, tutulan yol ve usul kelimeleriyle karland ifade edilir. Bu kelimenin Trke karlnin bor ve ykmllk anlamlarnda olduu dnldnde, kiinin varln meydana getiren, kendisinin demekle ykml olduu varla duyduu minnet ve i ball, yani itaati ifade ettii ortaya kmaktadr. Nasl ki insan kendisinden byk yardmlar grd, en zor zamanlarda destek yapan birine kar kendisini borlu hissettii kimselere kar minnettarlk duyuyorsa, btn ihtiyalarn karlayan varla btn benliiyle emirlerini yerine getirme, yasaklarndan kanma ve itaati etme istei duyar. te bu sorumluluk duygusu insanda din olarak tezahr eder. Dinin semantik olarak barndrd belirli bir zaman diliminde denmesi gereken bor anlamndaki deyn kelimesinden kalkarak kazand bu anlam, zaman iinde toplumda devaml tekrarlana tekrarlanan alkanlk haline gelen, baz davranlara dnen bir yn olmas itibariyle rf ve adet haline dnmektedir. Yapt davranlar ve i ballndan beklentisi mkfat ve ceza, bu hususta takip ettii metot da usul ve tutulan yol olarak dinin kelime kknden kan anlamlar ortaya koymaktadr. Btn bu anlamlar gz nne alarak genel bir din tarifi yapmak gerekirse din: nsann dnce ve inanca dayal deerlendirmelerini ieren zihinsel fonksiyonlar, her trl tavr ve davranlar, insann dier insanlar ve varlklarla olan ilikilerini dzenlerken dikkat etmesi gereken ilkeler, sosyal davranlarn belirleyen prensiplerdir. Bu tarif genel bir din tarifini iermekte ve kelime kknn artrd anlamlar iine almaktadr. Dinin bu genel anlamndan baka bir de slam asndan yaplan tarifi vardr. O tarife aada deinilecektir.
Szlk ve ansiklopedilere bakarak dinin anlamn ve tanmlarn aratrnz.

Dinlerin Snflandrlmas
Dinlerin eitli ekillerde snflamas yaplmtr. slam limleri genelde hak ve batl din eklinde bir snflama yapmlardr. Bu tasnifi yaparken Kurann baz ayetlerini dikkate almlardr. Kuranda Allah katnda din slamdr (l-i mrn 3/19), hak din (et-Tevbe 9/33) ve dosdoru din (er-Rm 30/30) nitelemelerinin yer almas, hak din olarak sadece slamn gsterilmesini gerekli klmtr. Buna ramen Kurann dier inan

sistemlerine din dediini belirtmek gerekir (bk. l-i mrn 3/85). Bu inan sistemlerinden ilahi vahye dayanmayanlara batl din demilerdir. lhi vahye dayanmakla birlikte Allahtan geldii eklini koruyamam Yahudilik ve Hristiyanlk gibi dinlere de muharref din adn vermilerdir. Klasik dinler tarihi kitaplar ise hak dinlere milel, batl dinlere de nihal adn vermilerdir. Dinlerin kaynana baklarak yaplan snflamaya gre, semavi dinler ve beeri dinler ayrm yaplmtr. Kutsal kitaplarnn bulunup bulunmamasna gre yaplan tasniflerde de Ehl-i kitap Yahudi ve Hristiyanlar, kitab olduu pheli dinler de Mecsiler ve Maniheistleri ifade etmek iin kullanlmtr. Dinler tek tanrl ve ok tanrl olmak zere de snflandrlm ve ilkel dinler, milli dinler ve dnya dinleri adlandrmalar yaplmtr. Bu konuda dinleri snflamann ok eitli yntemleri olduu bir gerektir. Ancak bu bilgileri gz nne alarak dinleri yerel kabile dinleri, mill dinler ve evrensel dinler eklinde ksma ayrarak anlamak uygun grnmektedir.

slam Dini
Kuran- Kermde din kelimesi doksan iki yerde gemektedir; ayrca yerde de din kelimesinin deiik trevleri yer almaktadr. slamn Mekke dneminde ilk zamanlar din insann iman ve ameline uygun olarak hesaba ekilecei hiret gnn ifade ederken, sonralar tevhid ve teslimiyet anlamna verildii grlr. nsann sadece Allaha kulluk etmesi ve Ona ortak komamas Mekkede nazil olan ayetlerin din kelimesine ykledikleri etkin anlamlardr. Bu erevede insandan din adna istenen Allaha kar grevlerini yapmas, Ondan baka hibir varla mbud olarak ynelmemesi, ihls ve samimiyet iinde btn hayatn Yce Allaha vakfetmesi, btn itenliiyle Ona ulatran yolda yrmesi ve Ona balanp teslim olmasdr. nsann Allaha btn samimiyetiyle ynelmesi sadece znt ve sknt zamanlarnda deil her zaman srmesi ve gafil bir hayat srmemesidir. slamn Medine dneminde din anlam olarak, tevhid kavramndan bir dine mensup olan insan topluluuna (mmet) gemitir. Kendini Allaha teslim edenler bir cemaat olutururken bunun dndakiler baka bir toplum olarak ifade edilmitir. slamn hak din olduu ve dier dinlerden ayrlan bir ynnn bulunduu vurgulanmtr. Artk bu safhadan sonra kimsenin slamdan baka bir din aramamas gerektii zerinde durularak slamn insanlar Allahn yoluna ileten tek din olduu zerinde srar edilmitir. Bu dine inananlarn mslmanlar olduu ve bunlarn Allah katndaki deerlerinin yceliine dikkat ekilmitir. u ayetler bu anlam algsn dorulamaktadr: Kim slamdan baka dine ynelirse bilsin ki kendisinden bu asla kabul edilmeyecek ve o, hirette hsrana urayanlardan olacaktr (l-i mrn 3/85). Allah yolunda hakkyla mchede edin. O, sizi seti; din hususunda size hibir zorluk yklemedi. Babanz brahimin dini de yleydi. Peygamberin size ahit olmas, sizin de insanlara ahit olmanz iin, O, daha nce de ve imdi de size Mslmanlar adn verdi. yle ise namaz kln, zekt verin ve Allaha smsk sarln. O, sizin Mevlnzdr. Ne gzel Mevl, ne gzel yardmc! (el-Hac 22/78).

slamn bu iki dneminin artlarnn deiik olmasna ve Kurnda din kelimesine yklenen anlam genilemesine gre tarif edilecek olursa gerek din: Allah tarafndan konulan, Hz. Muhammede gelen, insanlarn hem bu dnyalarn hem de ahiretteki mutluluklarn salayan, insanlarn birbirleri ve dier varlklarla ilikilerinde ilkeler koyarak onlarn mutlu olmalarn, insanlar arasnda ihtilaf ve ekimeleri nleyerek karlkl gven ve bar iinde yaamalarn temin eden ve akl sahiplerini hr iradeleriyle iyi ve gzele ynelten ilah kanunun addr. Bu tanmda dikkat edilecek olursa slamn dini insan hayatnn btn ynlerini kuatc olarak kendini takdim etmekte ve kendinden baka bir din aranmasn kabul etmemektedir. Son din olan slam, mkemmel ve en gerekli insan ihtiyalarn karlayacak hale getirilmitir. Bugn size dininizi mkemmel kldm, zerinize nimetimi tamamladm ve sizin iin din olarak slm beendim. (Mide, 5/3) ayeti bir gerei aklamaktadr. nk onu yaratan ona gre daha bilgili, ona gre daha mkemmel bir varlk olduuna gre, insann yapmas gereken Allaha bal bir hayat srdrmesidir. Allahn mutlak tasarruf ve hkimiyetine girmesi ve bu hususta ihmalkr davranmamas insann lehinedir. Bunun aksine davran ve inan kiinin yaratltan gelen zelliini zorlamas, suyu tersine aktmak istemesi olacaktr. slam limlerinin de din tarifleri vardr. Bu tariflerin gemi limler tarafndan yaplanlarnda, dinin insanlar z itibariyle hayr olana ynelten bir kanun oluuna ve Allah tarafndan gnderiliine dikkat ekilmitir. Son devir slam limlerinin yapt tariflerde de dinin, kiinin kendi abalaryla ulaamad, sadece vahiy kanalyla elde edebilecei gerekler btn veya insan geree balayan ey olduu zerinde durulmutur. ada baz bilginler dinin bu ekilde ksa tarifleri zerinde dururken, onun bir doktrin ve metot ynnn olduuna dikkat ekerler. Din mutlak hakikati grece olandan ayran bir doktrin ve hakikat zerinde dnmeye, mutlak olana balanmaya, insan varlnn gaye ve anlamna uygun bir biimde Allahn isteine gre yaamaya elverili bir metottur.

Dinin Kayna
Din, Allah tarafndan konulur. Ondan bakasnn din oluturma hakk yoktur. Bu sebeple din hkmlerin kayna da Allahtr. Onun dnda hi kimsenin din hkmleri deitirme ve yrrlkten kaldrma yetkisi yoktur. Bu genel kuraln iine Peygamberler de dhildir. Onlar da dine bir ekleme ve eksiltme yapamaz. lah vahiy dorultusunda Allahtan ald emir ve yasaklar insanlara aktarr ve onlarn anlayabilecei ekilde bu emir ve yasaklar onlara aklar. Bu yzden peygamberlerin dindeki konumu Allaha bal dolayl bir anlam tar. Btn gerek dinler Allahtan gelmi ve safiyetlerini koruduu mddete yrrlkte kalmlardr. Bu anlaya gre ilk insan ayn zamanda ilk peygamberdir. lk Peygamber Hz. demden son peygamber Hz. Muhammede kadar btn peygamberlerin getirdii hak dinlerin genel ad slmdr. Onlarn getirdii inan sisteminin ierii de Allahn varl, birlii ve sfatlarna inanmak, Onun mkemmel bir varlk olduunu kabullenmek, nbvvet ve hiret inancn benimsemek eklindedir. Bu hakikatler, slamn Allah tarafndan konulmu deimez ilkeleridir. Baz batl dnrler dinin kaynan atalara tapnma, ruh, tabiat olaylarndaki gizil g, kutsallk, korku ve mit olarak grmlerdir. Bu

sebepten slmn kaynan da Hz. Peygambere dayandrmak istemiler ve onun getirdii dine Muhammedlik (Muhammedanism) adn vermilerdir. slamda peygamberin konumunun dini meydana getirmek etmek deil insanlara doru bir ekilde ulatrmak olduunu gzden kardklar iin bu dnceye sahip olmulardr. Hlbuki slam limleri din tariflerinde Allah tarafndan konulmu ilh kanun tabirini kullanmak suretiyle bu ekildeki yanl anlalmalarn nne gemek istemilerdir.
Dinin kayna hakknda ileri srlen teorilerle ilgili aratrmalar yapp karlatrmalarda bulununuz.

nsann en gzel ekilde yaratlm olmas, onun kendini mutlu klacak bir takm prensipleri gelitirmesi, ayn zamanda metafizik ihtiyalarn gidermeye yetkin olduu anlamna gelmemektedir. Peygamberimiz Hz. Muhammed bile bu hususu insanlara aktarrken kendisinin bir beer olduunu n plana karmaktadr (el-sr 17/93). Peygamberin kendisini yetkili grmedii bir alanda dier insanlarn yetkinliinden sz edilmemelidir.

NAN
nan Trkede Bir dnceye gnlden balanmak, Allaha veya bir dine inanma, birine duyulan gven duygusu, bir kimse ya da eyin doruluunu, bykln ve gcn sarslmaz bir duygu ile benimsemek anlamna gelir. Arapa karl iman ve itikattr. Kelimenin hem Trke, hem de Arapa karlklarnn hemen hemen ayn anlam arlna vurgu yapmas, dinin insanlk tarihindeki yerinin ayn akisleri tadn gstermesi asndan nemlidir. Bu sebeple inan kelimesi, dini kavram olarak Arapada iman kelimesiyle karland iin bu konuya bal aklamalar bu erevede yaplacaktr. Zira Trkede inan, inan ve inan esaslar olarak karlanmaya allan bu kelime ve trevleri dini kavramn ieriini btnyle yanstma asndan yetersizdir. Trkede btn inan eitleri bu kelime ile karland iin tmne birden inanlar demenin batl itikatlar da kapsad unutulmamaldr.

mann Kelime ve Kavram Anlam

man Arap dilinde ok deiik manalara gelir. Bunlarn ne karlmas gerekenleri ise Emniyet ve gven iinde bulunmak, ikrar etmek, kabul etmek, emin klmak, skna kavumak, kalben msterih olmak, vicdani gven duymak ve i aydnl hissetmek gibi anlamlardr. Bu anlam zenginliinden de anlalaca gibi imann ne olduu veya ne olmas gerektii hususunu bir rpda tanmlamak zor grnmektedir. Arapada salamlatrmak, kesin karar vermek ve tasdik etmek anlamna gelen itikad da iman karl kullanlmaktadr. slam dncesinde bir terim olarak iman Hz. Peygamberin vahiy yoluyla getirdii tm hususlarda tereddtsz tasdik etmek ve getirdiklerine inanmak demektir. Allahtan alp din adna tebli ettikleri kesin inan ilkelerinde peygamberleri tasdik etmek ve onlara inanmak eklinde de tarif edilmektedir. Bu inanc benimseyen kiiye mmin dendii gibi, inancn

gereklerini tam bir teslimiyetle yerine getiren kiiye de Mslim denir. Bunun Farsadan geen oul ifadesine de Mslman denir. Allahn gzel isimlerinden (esm-i hsn) olan el-Mmin bu anlamyla Onun peygamberlerine indirdii vahye tabi olan kiilere verilmi olmaktadr. Bu anlamda mmin olanlarn Allahn gzel isminin anlamn her zaman tama sorumluluu vardr.

mann Mahiyeti
Bir kimsenin sevinli, zntl, fkeli veya baka bir psikolojik ve ruh durumu, dardan bakldnda anlalmasna ramen imanl olup olmadn bilmek byle deildir. Bu sebepten iman kalb bir fiildir. nsann d dnyasndan dorudan anlalmaz. Onun dil asndan ok eitli manalara gelmesi de, bu zelliini yanstmas asndan nemlidir. Kiinin iman etmi olup olmadn bilmek dinde son derece nemli grlmtr. nk dinin kendisine salad hukuk stat ona gre tayin edilmi olacaktr. Bundan hareketle imann ne olduu hususu slam limleri arasnda tartlm ve tam bir fikir birlii edinilememitir. Ortak bir gr bulunmamasna ramen imann mahiyeti hakknda olumu dnceleri meselenin kendi iindeki ilikileri asndan yle snflandrmak mmkndr: man-Tasdik likisi man ncelikle kalbin tasdik etmesi, yani onaylamasdr. man kalbin fiili olmas nedeniyle insann inanla ilgili hususlar (mmenn bih) kalben kabullenmesin arttr. Buradaki kalp ve tasdik szne de aklk getirmek gerekirse, insann karar verme meknnn kalp olduu, bunun da mecaz bir anlam tad belirtilmelidir. nk insann btn kararlarnn kalpten ktn sylemek mmkn deildir. Bu anlamn ona yklenmesinden maksat, insann karar merkezinin yani deerler dnyasnn kalp ile ifade edilmi olmasdr. te yandan hadislerde kalbin insan bedeninde gnahlarla kirlenebilen bir organ olarak nitelenmesi de bu hususun meczi olduunu teyit etmektedir. Tasdik kavram bir hkm veya bir haberi kesin olarak kabul etmek manasna gelir. Tasdikte kesin kabullenmenin gaybla ilgili hususlar kapsamas bir ilke olarak kabul edilir. Bunun gereklemesi iin de deerler dnyasn kesin olarak ikna etmi olmak gerekmektedir. Bu da iyi bir aratrma-soruturma ve bu abann sonucunda belirginleen eyi tercih etmeye baldr. te bu ekilde bir takm araylarn sonunda imana ulamada etkili olan hususun iradeli bir davran olduu ortaya kar. man eden kiinin iradesini bu ekilde kullanmas, onun kalben rahat, vicdanen huzur ve skn iinde olmasn gerektirir nsann arad, bulduu ve bulduklarnn iinden setii eyin kendisi iin ne kadar deerli olduu anlalr, idrak edilir. mann kalbin tasdiki olduunu syleyen dnrler de konunun bu ynne dikkat ekmilerdir.
Siz de inanmada kabul ve tasdikin nasl gerekleebilecei konusunda inceleme ve okumalar yapnz.

slm limlerinin byk bir ksm bu grtedir. mam Mtrid, mam Ear, Bakllan, Cveyn, Gazzal ve Ebul-Mun en-Nesef imann kalbin tasdikinden ibaret olduunu savunmulardr. Bu grlerine Kurndan ve hadislerden deliller sunmuladr. Bunun rnekleri ok olmakla birlikte birka rnekle yetineceiz. Kurn imann bu boyutuna eitli vesilelerle deinmektedir. yetlerde imannda tasdik boyutunun ihmal edilmemesini istenmekte ve dilleriyle ifade ettikleri halde bunu kalben kabullenmeyen kimselerin bulunduuna iaret etmektedir. Nitekim mnafklar hakknda Ey Peygamber! Kalpleri iman etmedii halde azlaryla inandk diyen kimselerden ve Yahudilerden kfr iinde koanlar seni zmesin denilmektedir (el-Maide 5/41). Yine baka bir yette konu edildii zere ktlk yllarndan birinde bir grup Medineye gelerek Hz. Peygambere inandklarn sylemilerdir. Hz. Peygamber de onlarn bu hallerinden etkilenmi ve onlara hazineden yardmda bulunmutu. Onlarn bu hali yette tahlil edilerek bu kabilenin kalben iman etmedii, sadece dilleriyle byle bir sz syledikleri haber verilmektedir. Bu durumdan hareketle akid limlerinin byk ounluu iman etmenin kalple gerekletiini ileri srerler ve delil olarak bu ayeti gsterirler: Bedevler inandk dediler. De ki, siz (gerekte) iman etmediniz, ama teslim olduk deyin. man kalplerinize yerlemedi (el-Hucurt 49/14). man konusu Hz. Peygamberin hadislerinde de geni bir yer tutmaktadr. Hz. Peygamberin hayatta olduu zamanda da ayn ekilde olaylar olmu ve onun da, tpk Kuranda olduu gibi karlanmas gerektii kanaati bu grteki kelamclar tarafndan benimsenmitir. Gnlden inanmann nemini ifade etmesi asndan u hadisler nemlidir: sme b. Zeyd bir gazvede yakalad adam ehadet kelimesini sylemesine ramen ldrm ve bunu gazve dnnde Hz. Peygambere vg de umarak; adamn zordayken gsterdii davrana aldanmadm, manasnda anlatmt. Hz. Peygamber smeye: ldrdn adam doru mu yoksa yalan m sylyordu, kalbini yarp baktn m? (Mslim, man, 41) demek suretiyle onu azarlamtr. Yine Eb Hureyre Y Resulallah! imizde yle eyler hissediyoruz ki, her birimiz bunu sylemeyi byk gnah sayarz demi, bunun zerine Hz. Peygamber de: Bu imann ta kendisidir buyurmutur (Mslim, mn, 60). slm limleri bu ve benzeri hadislerden hareketle imann kalpte olduunu belirtmiler ve doruluuna phe edilmeden inanlmas gerektiine delil saymlardr. mann gayb, ahlak ve derun dnyayla balantl olmas gerektii bir gerektir. Bunun iin kalbin iin iinde olmas mutlak art olarak grlrken, bunu dil ile sylemeyen bir kiinin mmin olmasn kabul etmek gerekmektedir. Kalbi iman ile dolu olan kiilerin bir zorlama annda bunu inkr etmeleri onlarn imanlarna zarar vermezken, hi gerei yokken iki yzllkten iman ettiini syleyip bir baka yerde bu halini inkr edenler mmin saylmamaktadr. slm hibir kimseyi imana zorlamamakta ve isteyenin iman etmek, isteyenin de kfir olmak hrriyetinin olduunu bildirmektedir. Ama baz yetlerde Allah dilerse insanlarn baka bir seeneklerinin olmayacana da dikkat ekilmektedir: Kim iman ettikten sonra Allah inkr ederse, kalbi iman ile dolu olduu halde zorlananlar dnda- kim kalbini kfirlie aarsa, ite Allahn gazab bunlaradr; onlar iin byk bir azap vardr (el-Arf 16/106).

De ki: Siz ona ister inann ister inanmayn; gerek u ki, bundan nce kendilerine ilim verilen kimselere o okununca, derhal yz st secdeye kapanrlar (el-sr 17/107). Eer Rabbin dileseydi, yeryzndekilerin hepsi elbette iman ederlerdi. O halde sen, insanlar inanmalar iin zorlayacak msn? (Yunus, 10/99). man-krar likisi krar, iten hissedilenlerin dil ile ifade edilmesine denir. Kiinin kalben kabul ettii iman esaslarn da vurmasnn nemi bellidir. Sebepsiz olarak onu terk etmemesi gerekir. Ancak Mrcie ve Kerramiyye mezheplerinin iman tanm inanlmas gereken inan esaslarn kalbin tasdiki olmakszn, dil ile ikrar etmek yeterlidir eklindedir. Bu mezhepler, Hz. Peygamberin u hadisini grlerine delil olarak gstermektedirler: nsanlar Allahtan baka tanr yoktur. Muhammed Onun elisidir deyinceye kadar onlarla mcadele etmekle emrolundum. Eer bunu sylerlerse, kanlarn, canlarn ve mallarn benden korumu olurlar. Ancak dinin verdii cezalar bunun dndadr. yzlerini hesaba ekmek ise Allaha aittir (Buhr, Cihad, 102; man, 17; Mslim, man, 8) Sz konusu mezhepler bu hadisi imann sadece dil ile ifadesinin yeterli olduu eklinde deerlendirmilerdir. Hlbuki bu hadis inan esaslarn dile getiren kiinin Mslman saylmasn ve ilgili hkmlerden faydalanmasn konu edinmektedir. mann mahiyeti ve hakikatinin sadece ikrar ile gereklemesi beklenmemelidir. Geri ikrar ile ifade edilenin dardan biri tarafndan doru veya yanl olduu eklinde deerlendirilmesi mmkn deildir. nsann ifadelerinin kendine ait olmas nedeniyle belki bir eit mmin olma ifadesidir. Yine de ikrar yalnz bana imann hakikati olarak deerlendirmek doru deildir. Mnafklar ve Mslman olmayanlar da bazen szle inandklarn dile getirmekte, ancak onlarn bu ifadeleri iman olarak deer kazanmamakta ve bu gibi kimselere Kuranda mmin denmemektedir. slamn Medine dneminde Hz. Peygambere gelerek ikrarda bulunan mnafklara verilen cevab Kuran yle belirtmektedir: Mnafklar sana gelerek ehadet ederiz ki sen Allahn elisisin, derler. Allah da biliyor ki sen elbette Onun Peygamberisin! Allah, mnafklarn kesinlikle yalanc olduklarna ahitlik eder (el-Mnafikn 63/1). Ayetten anlald zere insan ifadelerinde her zaman i dnyasnn sesini dilini aksettirmemektedir. Bu durumda her ikrar sahibi mmin deildir. man iin hem kabin tasdikinin hem de ikrarn birlikte olmas gerektiini syleyen limler de vardr. Birini dierine feda etmemenin lzumu zerinde duran bu bilginler genelde Hanef limlerdir. Buna gre insann kalbindeki tasdik son derece nemli olmakla birlikte onun da vurulmasn da ayn ekilde lzumludur. Bu limler kalpte gizlenenin ancak ikrar ile aa kaca kanaatini tarlar ve kiiye dini hkmlerin tatbiki iin art olarak grrler. Bununla birlikte ikrar, imann asl ve ilk rkn deil onun art olarak deerlendirirler. Bylelikle dilsiz olup konuamayan veya herhangi bir hastalktan dolay ifade edemeyen kimselerin mmin olduu hususunu ayrt etmi olurlar. Kiinin Mslmana zg hayat tarz, namaz klmas, zekt vermesi vs. kendisi hakknda bir kanaat uyandrmaktaysa da ikrar da erefle ifade etmesi ve bunu da yerine getirmesi gerekmektedir. Hz. Peygamberin Kalbinde buday, arpa ve hardal tanesi kadar iman olduu halde Allahtan baka ilah yoktur ve Muhammed Onun elisidir diyen kimse cehennemden kar (Buhr, man, 33; Mslim, man, 84) hadisi de buna bir delildir.

10

man-Bilgi likisi mann oluumunda bilginin nemi inkr edilemez. nsann bilgi edinme kaynaklar be duyu, doru haber ve akldr. mann bu yollarn her biriyle olan balants da bilinmektedir. nsanda oluan imann bilgiden sonra gerekletii ve onun zerine bina edildii zaman deerli olduu sylenmelidir. slam limleri bilginin, insan hayatndaki lzumunu nemsemilerdir. Bilgisiz insanla bilgili olann arasndaki uurumu en iyi anlatan onlardr. Ancak burada sz konusu olan husus, inanlmas gereken konular sadece bilmek iman etmek iin yeterli midir, sorusudur. Bu soruyu evet diye cevaplayan Cehmiyye ve Neccriyye mezhepleridir. Onlara gre kiinin iman esaslarn sadece bilmesi mmin olmas iin yeterlidir. Matrid ve Mutezil limler ise bunun yeterli olmadn ve eer bu yeterli olsayd her limin mmin olmas gerekeceini syleyerek onlar eletirmilerdir. Her limin mmin olmas ilkesi benimsenirse nitelik aranmakszn btn bilginlerin mmin olmas gerekecektir. Bu ise makul deildir, zira bizzat gnlk hayatmzda bunun byle olmadn gzlemlemekteyiz. Daha nce vurguland gibi imanda gayb ilkesi vardr. Gaybn, yani duyularla kavranamayan varlklarn bilgiye konu olmas mmkn deildir. Bu bakmdan bilgi iman edilecek hususlarn ieriini kapsamaktan uzaktr. Akl ve be duyu ile kavranabilir sahann dnda olan bu alan insana vahiy yoluyla bildirilmitir. Onlarn ispat veya kantlanmasnda bilgi en st mevkide olmakla birlikte, bizzat bilginin kendisi iman olmaktan uzaktr. mann bilgiden ibaret olmas halinde her cahilin kfir, her bilginin de mmin olmas gerekir diye limlerden itirazlar gelmitir. man bilgiyle zde olsayd Hz. Peygamberi bilen Yahudi ve Hristiyanlar ile Allah bilen eytann mmin olmas gerekirdi. Bu itiraz da gstermektedir ki bu iddia Kurnn ieriine aykrdr. man-Amel likisi slam dncesinde iman konusunda yaplan deerlendirmelerden biri de imann, kalbin tasdiki, dilin ikrar ve slamda emredilmi ibadet veya taat trnden birinin veya yasaklanm bir emrin yaplmamas, yani amellerin yerine getirilmesi eklindeki tanmdr. Bu gr sahipleri Hriciyye, Mutezile, ia ve Zeydiyye mezhepleri ile Selef limleridir. Onlarn savunduu temel gr, imann tasdik, ikrar ve slamn amel rknlerini bizzat yaplmasndan ibaret gren daha geni bir anlaytr. Ameli imandan bir para kabul edenlerin gerek Kurn- Kerm, gerekse hadislerden grlerini destekleyen baz delilleri vardr. Her eyden nce Kurnda, Ey iman edenler ve slih amel ileyenler eklinde birok ayet mevcuttur (mesel bk. el-Bakara 2/277, Yunus 10/9, Hd 11/23). Bunlar iman ve amel btnln yanstmakta ve ikisi bir arada zikredilmek suretiyle iman ve amelin birbirini tamamlayan unsurlar olarak grlmektedir. Yine Kurn- Kermde Kim bir mmini kasten ldrrse onun cezas, ebedi olarak cehennemde kalmaktr. Allah ona gazap etmi, onu lanetlemi ve onun iin byk bir azap hazrlamtr (en-Nis 4/93) denilmekte ve bir mmini ldrmenin cezas olarak ebedi cehennem gsterilmektedir. Ancak limlerin ounluu gnah ilemi kimselere Allah Telnn Kuranda mmin ifadesinin kullanldn, kiinin eitli sebeplerle ameli ihmal veya terk etmesinin onun imandan kmasn gerektirmediini savunmulardr. Nitekim Kuranda, iman edenler ve yararl i yapanlar

11

ifadelerinin ska tekrar edilmi olmas, imanla amel arasndaki sk ban bulunduunu hissettirmek iindir. Ayrca bugne kadar Mslmanlar ameli terk eden veya byk bir gnah ileyen mmine kfir dememitir. Bununla birlikte iman ve amel ilikisi zerinde durulurken slamn emrettii ve yasaklad her davrann son derece nemli olduu hususu gzden karlmamaldr. nk dinin temel inanlarna imanla birlikte onun temel hkmlerine de iman edilmesi gerekmektedir. Mslmann hayatna imannn yansmas ve hayatn dzenlerken hem iman hem de amel ilkelerinden unsurlar tamas gerekmektedir. man nemsemeli ama bunu yaparken amelin gereksizlii gibi bir anlay din alannda varsaymamaldr. Bunlarn biri dierinin alternatifi olarak grlmemelidir. Amelin iman kuvvetlendirdii, imann da kiinin hayatna etki ederek nitelik ynnden daha iyi bir hayat srmesine olumlu katk salad unutulmamaldr. Zira iman sadece kuru bir kabul, vicdanla snrl bir olgu deildir. man nuru insann iini aydnlatt gibi amel de mminin hayat tarzn dzenlemektedir. kisi bir arada olduu zaman mkemmel bir mmin tipi ortaya kmakta ve slamn sadece bir teoriden ibaret olmad davranlarla grlebilmektedir. slam dininin temel rknleri asndan hibir hkmn terki veya hafife alnmas sz konusu deildir. Allah Tel dilerse gnah ilemi mminleri af eder, dilerse onlarn durumlarna uygun ceza ve karlklar verir. Fakat kalbinde tasdik olan kimseyi neticede cennetle mkfatlandraca umulmaktadr.

mann Oluumu
slm dininde bir kimsenin mmin olabilmesi iin tevhid veya ehdet kelimelerini kalben kabul edip dillendirmesi yeterlidir. Bu imann en ksa ve kestirme yoludur. Tevhid yani L ilhe illallah Muhammedn Raslullah yani Allahtan baka ilah yoktur. Muhammed Onun resldr veya ehdet yani ehed en l ilhe illallah ve ehed enne Muhammeden abduh ve rasluh yani Ben Allahtan baka ilah olmadna ve Muhammedin Onun kulu ve reslu olduuna ahitlik ederim szlerini inanarak sylemek mmin olmann kapsn amak demektir. Bu ifadeler slama gre insan kurtulua gtrr. Bunu iten ve samimiyetle kabullenen kiilerde iman olumu demektir. Bu kapdan giren insan Allah katnda en deerli kimselerden olmutur. Artk bundan sonra sylenen szn arl hissedilerek bunun zerine ilave eyler koymak gerekir. Onlar da Allahn birliine, Onun sonsuz g ve kudret sahibi olduuna, Hz. Peygamberin Onun gnderdii son eli olduuna eksiz phesiz inanmaktr. Bu ekilde iman etmeye toptan (icmal) iman denilir. Allah, Onun elisini ve vahyini toptan kabul etmeyi gerektiren bu iman peygamber araclyla gelen btn ilh mesajlar kabul etmeyi iine alr. Mminin imandan sonra slamn daha temel inan esaslarna ynelmesi ve onlar hakkndaki iman ve bilgisini daha st seviyelere karmas gerekir. Bu ekilde ii detaylandrarak ayrntl bir ekilde tek tek iman esaslarna ak ve geni bir ekilde inanmaya tafsl iman denir. Bu ayrntl imann da ayr derecesi vardr. lk derecede Allaha, Hz. Peygambere ve hiret gnne inanmak gelir. kinci derecede Hz. Peygamberin Cibril hadisinde (Mslim, man, 1) belirttii hususlara ak ve net ekilde inanmaktr. Bu hadis erevesinde, Allaha, Onun meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, hiret gnne, ldkten sonra tekrar dirilmeye, cennet ve cehennemin

12

mevcudiyetine, orada insanlarn durumuna gre karlk bulup sevap veya azap greceklerine, Allahn btn evreni ve bu arada insan davranlarn dzenlemekte etkin g olduuna; kaza ve kadere ayrntl olarak iman etmektir. Bu noktada olan mmin iin uurunda olup neye niin ve neden inandn hem kendisine hem de dier kiilere aklayabilendir. man konular hakknda ayrntl bilgi ve donanma sahiptir. Ayrca phe ve endielerden uzak biimde inanla ilgili problemlerine cevaplar bulabilendir. Bu mminin kalbinde tasdik yerlemi, dilinde ikrar tam ve amellerin kendisini ssledii gzel bir Mslman rnei olduu muhakkaktr. Ayrntl inanmann nc derecesi ise Peygamberimizin bize ulatrd btn dini hkmleri itikad, ameli veya ahlak olmasna bakmakszn hepsini Allah ve Reslnn kastettii ekilde tek tek ve ayrntlaryla inanmaktr. Bize tevatr yoluyla ulaan dinin temel prensipleri (zarrt- diniyye) konusunda tereddt gstermeden olgun mminin yapmas gereken grevleri olduunu idrak etmektir. Emredilen veya yasaklanan dini hkmleri zevkle ifa edip bunlar bir yk olarak grmemek, helal ve haram hususunda titizlik gstermektir. Bu ekilde iman eden mmin inancndan zevk alr ve onu korumak iin gayret gsterir. Bylece ucuz ve sufl arzularn esiri olmaktan kurtulur. Kendisine olduu gibi dier insanlarn bana da herhangi bir olumsuzluun gelmesini istemez. te bu ekilde iman etmek, imann en st derecesidir.
mann oluumu kii iin son derece nemli olmakla birlikte yenilenen bir eylem olup olmadn aratrnz.

manda Artma ve Eksilme

man konusunda tartlan konulardan biri de mminin imannn artp eksilme kabul edip etmeyeceidir. mann artp eksilme kabul etmeyeceini syleyenler olduu gibi eitli halleri yaayan mminin bazen konumunu daha alt seviyeye drd, bazen de bu konumunu ycelttiini gz nne alarak, imanda artma ve eksilmenin olabileceini savunanlar olmutur. manda artmann hem nitelik hem de nicelik ynnden olacan syleyenler ayn zamanda amelin imandan bir cz olduunu savunan Selefiyye, Mutezile, ia, Zeydiyye ve Hariciyye mezhepleridir. Bunlarn yorumuna gre Kuranda mminlerin inan cokusunu belirten ayetler imann artp eksilen bir ey olduunu gstermektedir: Mminler ancak Allah anldnda kalbleri titreyen, kendilerine Allahn ayetleri okunduunda imanlar artan ve sadece Rablerine dayanp gvenen kimselerdir. (el-Enfl, 8/2) ve manlarn bir kat daha artsn diye mminlerin kalplerine gven indiren Odur (el-Feth, 48/4) gibi yetler bunlardan bazlardr. limlerin ounluu bu hususa temkinli yaklaarak Hz. Peygamber dneminde inanlacak hususlarda artma ve eksilmenin olabileceini kabul ederler. Ancak ondan sonra inanlmas gereken inan esaslar artmaz ve eksilmez. nk imanda herhangi bir deiikliin olmas tereddt haline iaret eder. Daha nce de bahsettiimiz gibi imanda pheye yer yoktur. Bu bakmdan imanda tereddt, kesin kabuln gereklememesi sayldndan imanda artma ve eksilmeyi reddederler. Ancak u da unutulmamaldr ki iman say ynnden artp eksilmese de nitelik ynnden bir derecelendirmeye tabi olabilir. mann oluumu balnda da sz edildii gibi mminlerin imanlarnda bir derecelendirme vardr. Yani kiminin iman zayf, kiminin iman daha kuvvetlidir. Baz

13

kimselerin iman tam ve kmil, bazlarnnki de zayftr. Baz kimseler iman iin art kantlar isterken bazlar buna ihtiya hissetmezler. Kuranda Hz. brahmin llerin diriltilmesi konusunda kalbinin mutmain olmas iin Allahtan kantlar istediinin bildirilmesi buna iaret eder (el-Bakara 2/260) Hz. Peygamberin iman ile dier kiilerin iman arasnda inanlmas gereken hususlar asndan deil de nitelik asndan byk farklarn bulunmas tabiidir. Onun iman ettii hususlara gsterdii titizlik ve metanetin dier mminlerde ayn oranda bulunmad aktr.

man ve slam
man ve slam kelimeleri Kurnda bazen e anlaml, bazen tamamen ayr bazen de i ie girmi anlamlarda yer alr. Bu nedenle slam limleri de bu konu zerinde farkl grleri savunmulardr. Ameli imann bir paras kabul edenler, iman ve slam ayrm dini metinlerde olsa da iman ve slam ayndr, birdir grndedir. mam Mtridye gre, Kurn ve Snnette ayr zikredilse da iman ve slam ayndr. nk imandan kan slamdan km olur, slamdan kan da imandan km olur. Kald ki iman ve slam baz ayet ve hadislerde ayn manaya kullanlmaktadr: Musa dedi ki: Ey kavmim, eer Allaha iman ettiyseniz (mmin) ve Ona teslim olduysanz (Mslim) sadece Ona gveniniz (Ynus 10/84). Bu ayette her iki kelime de birbirinin anlamna kullanlmakta ve aralarnda bir fark gzetilmemektedir. Yine hadislerde de bu anlam btnln gsteren kullanmlar vardr. Mesel slamn be ey zerine bina edildiini belirten hadiste Hz. Peygamber, Kelime-i tevhdi slam iinde zikretmitir (Buhr, mn, 1, 3) Bu gre gre aralarnda fark olmad iin mmin olan herkes Mslim ve Mslim olan herkes de mmindir. Dier taraftan bu iki kavramn ayr olduunu belirten bilginler de kendilerine ayet ve hadislerden destek bulmulardr. Onlara gre iman ve slam iki farkl kavramdr. man iten ballk, slam ise dtan boyun emek demektir. man kalp, slam organ iidir. mam Ear bu grtedir ve slamn imandan daha geni olduunu ve slamn iman kuattn syler. Bazlarna gre de iman balang, slam iin ortas ve ihsan ise iin kemalidir. Bunlarn delilleri arasnda Bedevlerin halini konu edinen (elHucrt, 49/14) ayet yer alr. Allah Tel onlarn durumunu Hz. Peygambere haber vererek inandk demi olmalarna ramen teslim olduklarn ve imann kalplerine girmediini haber vermitir. Yine Cibril hadisinde (Buhr, man, 37) iman, islam ve ihsan kavramlar ayr ayr Hz. Peygambere sorulmu ve her birine farkl cevaplar alnmtr. mann kalben teslimiyeti, slamn da organlarla yaplan ibadetler anlamn daha ok karlad yaygn bir anlay olmakla birlikte her birinde teslimiyetin esas olduunu unutmamak iin en doru yoludur.

Mukallidin man
Bir kimsenin evresindeki ana, baba, karde, komu, hoca ve deer verdii dier kiilere bakarak, hibir aratrma yapmadan inanmasna taklit, bu tr imana da taklid iman denir. Byle bir kiiye de mukallit ad verilir. slam dini, insana sevk ettii inan esaslarn aratrp, delil, akl, tefekkr ve dnceye dayandrarak iman etmesine nem vermitir. Byle iman trne tahkik iman, bu iman sahip kiiye de muhakkik ad verilmi ve en yksek

14

iman etme eklinin bu olduu belirtilmitir. Kurn, insann zerinde en ok hak sahibi olan ana ve babann dahi inanta taklit edilmesini yasaklam, kr krne atalar taklit etmenin yanln ska tekrarlamtr (el-Bakara 2/170; et-Tevbe 9/23; el-Arf 7/70, 173) Dinin anlalmasnda akln, tefekkrn nemi hibir zaman gz ard edilmemitir. Dini dncenin mutlaka akln rolyle ekillenmesini isteyen slam, taklit yoluyla mmin olmay deil, tahkik yani aratrma ve inceleme yoluyla mmin olmay tevik etmitir. Bununla birlikte genileyen slam corafyasnda herkesin Kuran dili olan Arapay bilmesi mmkn olmad iin mukallidin iman da ksmen kabul grmtr. Kurnn btn taklit yollarn kapatmad, iyi, gzel ve doru olann taklidine ak kap braktn belirten bir ksm limler belli artlarda taklid imann caiz olduunu savunmulardr. Nitekim Hz. Yakup lmnden nce ocuklarn etrafna toplayarak, kendisinden sonra kime kulluk edeceklerini sormu ve onlar da senin ve atalarn brahim, smail ve shakn ilah olan tek Allaha kulluk edeceiz; biz ancak Ona teslim olmuuzdur, demilerdir (Bakara, 2/133). Bu ayet onlarn yaptn ktlemek iin deil aksine yaptklarnn yerinde bir davran olduunu anlatmak iin Kurnda yer almtr. te bu ve benzeri ayetlerden hareketle baz slam limleri taklid imann geerliliine hkmetmilerdir. zellikle Eb Hanfe ve mam Mtrid mukallidin imannn geerli olduuna hkmetmitir. Eariyye mezhebi de onlarn bu grne katlmaktadr. Ancak bu iki mezhebe gre de mukallit, aratrmay terk etmesinden dolay sorumlu grlmektedir. Bu konuda en ok direten ise Mutezile mezhebi olup onlar, mukallidin imann geerli grmemi hatta mminin, akln kullanmak suretiyle iman esaslarn bakalar karsnda savunabilecek bir konumda olmasn istemilerdir. Taklid iman en ufak tereddt karsnda sarslabilir, inkrc veya deiik dnceli insanlar karsnda zayflayabilir durumda olduundan limlerin ounluu bir yandan mminlerin tahkik sahibi olmasn arzu ederken dier yandan mukallidin imann geerli saymtr. Allahn insana verdii akl nimetini gerektii ekilde kullanmak onu verene bir kran anlam tad iin iman konusunda buna daha ok dikkat etmek gerekir. Akln gerei gibi kullanmnn tevik edilmesine ramen iman sahasnda bunun gereklememi olmas geerliliini ortadan kaldrmayaca iin mukallidin iman genelde caiz grlmtr.
Siz de evrenizdeki mmin kiilere bakarak onlarn mukallit mi yoksa muhakkik mi olduklarn aratrnz.

manda stisna
man konusunda tartmalardan biri de ben inallah mminim demenin caiz olup olmaddr. Bu hususa imanda istisna denir. Bir yette Kesinlikle hibir ey hakknda in Allah (Allah dilerse) demeden Bunu yarn yapacam deme. Unuttuun zaman da Allah an! (el-Kehf 18/23-24) buyurulduu iin mminin yapaca her eyi takdir ve tayin etmede Allaha gvenmesi gerekir. O halde iman eden kimse de bir eylem gerekletirdiine gre o da inallah demek durumunda mdr? te bu konu tartlarak iman konusunda byle davranmann phe ve endie anlam tad zerinde durulmutur. limlerin bazlar imann kesinlikle phe ve tereddt tamamas gerektii daha nce belirtildii gibi ben inallah mminim demenin doru

15

olmad belirtilmitir. Nitekim bu gr savunan Matridiler, iman lafz dinde kesinlik ifade ettii iin istisna sz konusu olmadn savunmulardr. Bu gre gereke olarak gerek mminlerin imanlarnda phe ve tereddt tamadklarn belirten yet (el-Hucrt 49/15) ile mminlerin imanda kesin kararllklarn belirten te onlar gerek mminlerdir (el-Enfl, 8/74) ayetini ileri srmlerdir. Ayrca bir kimsenin burnunun olmasn inallah burnum var diyerek anlatmas nasl anlamsz ise imann da inallah mminim diyerek sylemesi anlamszdr. nanla ilgili konularda kuku olmaz dncesini benimsemilerdir. Dier taraftan Earler, imann hakikati ile ilgili deil ama olgunluk hali ve neticesiyle ilgili olarak imanda istisnay mmkn grm, yani ben inallah mminim demeyi mahzurlu saymamlardr.

mann Geerlilii
man bir kuruma kayt yapar gibi bir defalk olay olmayp, sahibini hirette ebedi kurtulua erdirmesi gereken bir husustur. Ancak imann hiret yurdunda kurtulua vesile olabilmesi iin baz artlar vardr. Mmin bu hususlar dikkate alarak yaantsn srdrd takdirde hem bu dnyada hem de hirette kazanl kacaktr. mann geerli olmasnn artlar yle sralanabilir: 1. man son nefeste veya ihtimallerin tkendii mitsizlik (yes) anyla snrl olmamaldr. Bu kimselerin imannn kabul olunmayaca hem ayetlerde hem de hadislerde belirtilmitir: Azabmz grdkleri vakit imanlar kendilerine fayda vermeyecektir (el-Mmin 40/85) ayeti ile Gne batdan domadka kyamet kopmaz. Gne batdan doup insanlar bunu grnce toptan iman edecekler fakat nceden iman etmemi kiilerin imanlarnn artk kendilerine fayda vermedii zamandr (Buhr, Fiten, 25; Rikak, 40) hadisi mitsizlik halinde iman etmenin geersizliini bildirmektedir. Akl ve beden sal yerindeyken, karar ve davranlar kendi irade ve kontrolnde bulunurken iman etmeyenin aresizlik halinde buna yeltenmesi i dnyasnn tam olarak yanstmayabilir. Allah Tel, gerek ve samimi olan davranlar kabul eder. 2. Kiide mmin niteliinin devam etmesi iin dinin esas ve hkmlerini yok sayan veya yalan ve sahtelie kaan bir davran sergilememelidir. Dini hkmler hafife alnmamal, alay konusu yaplmamal ve zerinde ulu orta konuulmamaldr. Mmin, kesin inan esaslarn veya farz olduu bilinen hususlardan birini inkr etmemelidir. Kt bir alkanlk olarak devam ettii iki imeye besmele ile balamak veya namazn, orucun farz olduunu inkr etmek gibi. 3. Hz. Peygamberin getirdii dini hkmlerin tamamn hi yksnmeden bir btnlk iinde kabul etmelidir. slamn inan ve ibadetleri arasnda bir ayrm yapmad gibi ahlk ve muamelat hkmleri arasnda da bir ayrm yapmamaldr. Din gerekleri yerine getirirken byklk gstermemeli, gururla dini esaslardan birini veya birkan inkr saylabilecek bir inan veya davran iinde olmamaldr. lah emir ve hikmet gerei gnderilen din esaslarn hepsini severek ve isteyerek yerine getirmelidir. 4. Mmin olan kimse alakgnll olmal, Allahn azab bana isabet etmez, diye dnmemelidir. badet ve taatim yerinde, Allah benden daha iyi kul mu bulacak? gibi dnmemelidir. Allah tarafndan hi kimsenin yapt

16

zayi edilmeden mnasip karlk verileceinin idraki iinde davranmal, azabndan emin olmamaldr. Buna mukabil, Allahn rahmetinden mit kesmemelidir. Benim kurtulu midim kalmad gibi dncelere kaplmamal ve Allahn kullarna merhametinin ok olduunu unutmamaldr. Ayetlerde kulun durumu ne kadar mitsiz olursa olsun Allahn onu af edebileceini hatrlanmaldr. Nitekim bir yette De ki: Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aan kullar! Allahn rahmetinden mit kesmeyin. nk Allah btn gnahlar balar. phesiz O, ok balayan ve ok esirgeyendir (ezZmer 39/53) denilmektedir.

zet
Dinin Tanm ve Snflandrlmas nsann fiziki ve maddi ihtiyalarn karlanmasnda kendi donanmlar yeterli olurken metafizik alan ilgilendiren manev ihtiyalarn gidermesi kendisini aan bir husustur. te onun gcn aan ihtiyalarn karlayan yce bir varln olduu inanc btn toplumlarda vardr. Bu adan din ftri bir duygudur, insann yaratcsna kar duyduu minnettarlk halinin yansmasdr. Dinin tanmnda var olan btn unsurlar dikkate alndnda bunlarn insan kaynakl olabilmeleri mmkn grlmemektedir. O sebeple slamda din ilah kaynaa dayal bir sistem olarak kabul edilmitir. Korku, mit ve kutsall dinin kayna olarak grmek daha ok dine beer bir kimlik ngren sosyal teorilerin rndr. nan man Hz. Peygamberi, vahiy yoluyla getirdii tm hususlarda tereddtsz tasdik etmek ve getirdiklerine inanmaktr. manda kesin kabul ve ikrar yani davurum aranr, ayrca bilgi, akl, istidlal ve tefekkrn iman eylemindeki arlkl pay gz ard edilmemelidir. mann tezahr olarak nitelenebilecek amelin yani din pratiklerin imandan bir cz olmas meselesi ounluk tarafndan kabul grmemitir. Hele terk edenin imandan kmas gr uta kalan anlaylar olarak alglanmtr. Amelin gereklilii inkr edilmezken onun mminin inancn etkileyen deil olgunlatrp kuvvetlendiren bir unsur olduu vurgulanmtr. nancn Oluumu nancn oluumu, yani bir kiinin mmin niteliini kazanmas tevhd ve ahadet kelimelerini itenlikle kabullenip bunu bakalarna ifade etmesiyle gerekleir. Kiinin bu ilk admdan sonra basamak basamak dinin hkmlerinde balln arttrmas esas alnmtr. mann artmasnn Hz. Peygamber dnemine ait bir konu olduu ve nicelik olarak artma ve eksilmeden sz edilmezken, nitelik asndan bunun imkn meselesi tartlmtr. Mukallidin man Bakasndan grerek inanmann geerli olup olmad konusu taklide prim vermeyecek ekilde ele alnmtr. Dinde esas olann aratrmak, dnmek ve Allahn verdii akl nimetini yerinde kullanmak olduu vurgulanmtr.

17

Ancak bireysel aratrmalarn zorluklar gz nne alnarak zm yoluna gidilmi, iyi ve doru eylerin taklit edilmesinin caiz olduu belirtilmitir. mann geerliliini hem korumak hem de devamlln salamak asndan dini ilkeleri hafife almamann ve onlara gnlden balanmann nemi ne karlmtr.

Kendimizi Snayalm
1. Din insana aadakilerden hangisini temin etmez? a. Ulvi duygular kazanmasn b. Olaylar karsnda diren kazanmasn c. Geim vastalar kazanmasn d. Ruh olarak geliip moral ve g kazanmasn e. Madde karsnda eilmeyip, metin olmasn

2. Aadakilerden hangisi dinin genel tarifi iinde yer almaz? a. Dnce ve inanca dayal deerlendirmeleri ierir. b. Her trl tavr ve davranlar ierir. c. nsann dier insanlar ve varlklarla olan ilikilerini dzenlerken dikkat etmesi gereken ilkeleri barndrr. d. Sosyal davranlarn belirlerken toplumlarn etnografyasna etki eder. e. nsan dncesinin erozyona uramasna etki eder.

3. Aadakilerden hangisi imann kelime karln iermez? a. Kendini borlu hissetmek b. Bakasna gven duygusu vermek c. Gven iinde yaamak d. Kalben skuna kavumak e. Kendisine doru grneni itiraf etmek

4. Aadaki limlerden hangisi iman kalbin tasdiki olarak grmez? a. mam Mtrid b. mam Ear c. mam Mlik d. Ebul-Mun en-Nesef e. Bakllan

18

5. Mukallidin imann caiz grmeyen mezhep aadakilerden hangisidir? a. Eariyye b. Matridiyye c. Cebriyye d. Mutezile e. Mrcie

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. e 3. a 4. c 5. d Cevabnz doru deilse Girii tekrar okuyunuz. Cevabnz doru deilse Dinin Genel Tanm baln tekrar okuyunuz Cevabnz doru deilse mann Kelime ve Kavram Anlam baln tekrar okuyunuz. Cevabnz yanl ise man Tasdik likisi baln tekrar okuyunuz. Cevabnz doru deilse Mukallidin man baln tekrar okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Dinin hem slam bilginleri hem de Batl dnrler tarafndan yaplar ok eitli tarifleri vardr. Seyyid erif Crcn dini akl sahiplerini peygamberlerin bildirdii gerekleri benimsemeye aran ilahi bir kanun diye tarif eder. slam dnrlerinde ksaca ilahi kanun olarak grlmekte olan din tarifleri byk farkllklar tamamaktadr. Ancak batl dnrler sz konusu olunca Herbert Spencer dini hereyin bizim bilgimizin stnde bir kudretin tezahr olduunu kabul etmek diye tarif ederken, Max Mller insann eitli adlar ve deien grler altndaki sonsuzu kavramasn salayan zihni bir melekesi veya yetenei eklinde tanmlar. Yine Mattehew Arnold din duyguyla ykselmi, alevlenmi, yanm bir ahlak ilmidir. derken, Emile Durkheim bir cemaatin meydana gelmesini salayan yin ve inanlar sistemi eklinde tarif etmektedir.

Sra Sizde 2 slam bilginleri dinin kaynann Allah olduu hususunda hemfikirdir. Batl dnrler dinin kayna hakknda eitli fikirler ileri srmlerdir. Baz arkeolojik bulgular onlarn dncelerinin deitirmi ve XVIII. asrdan buyana eitli teoriler gelitirilmitir. Kutsal kitaplarla atan teoriler zerinde geni tartmalar yaplm ve pozitivist ve materyalist sylemler dinin kayna konusundaki teorilere damgasn vurmutur. Evrimci anlayn da ihmal edilmedii tariflere R. Otto Hi kimsenin hortlaklarla din biri

19

ilikisi yoktur diyerek eletiri getirmitir. H. Spencer, dinin kaynan atalara tapnma olarak grrken, J. Frazer, by yoluyla dier varlklar kontrol altnna almak olarak grr.

Sra Sizde 3 Tasdik etmek haber verenin doruluunu kabul anlamnda genel bir terim olmakla birlikte iman iin kullanldnda gayb konularn ilgilendirir. Grnrler dnyasndaki eyler zaten insan tarafndan gzlemlendii iin onlar bir inan unsuru olarak dorulamaya ihtiya yoktur. Grnmez ve bilinmez bir dnyadan haber verildiinde bu haber dorulanrsa o zaman bu gayb tasdik olur. O haberin insann deerler dnyasna samimiyetle yansmas tasdikin gereklemesidir.

Sra Sizde 4 Mminin iman eylemini tamakla ne kadar erefli bir i yaptnn idraki iinde olmas ve sahip olduu bu deeri korumas gerekir. Buna gerekli dikkati gstermeyen cahil insanlarn iman tayp tamadklar konusunda zaman zaman pheler olumakta ve bunun bir aresi dnlmektedir. Elbette esas olan bir mminin bu seviyeye dmemi olmasdr. Buna ramen kiinin cehaleti sebebiyle dilinden ve elinden kt sz ve kfr gibi hatalar telafi anlamnda imann tazelenmesi gibi bir usul benimsenmitir. Bu da ona eitli vesilelerle kelime-i tevhd veya kelim-i ehdeti tekrarlatmaktr. man tazelemek ad altnda yaplan da budur.

Sra Sizde 5 Yaadmz toplum bir l alnacak olursa, onun iinde hem mukallit hem de muhakkik Mslman vardr. mann aratrmaya dayal olmas, bilgi ve akln yardmn almas arzu edilen ve rabet ettirilen bir husus olmakla birlikte herkesin akln ve aratrma kabiliyetini bu ynde kullanmad grlr. nsanlarn ok eitli meslek ve ynelilerinin olmas onlar din konusunda arzu edildii seviyede aratrma yapmaya elverili klmamaktadr. Bu sebeple mevcut mmin seviyesini iman eyleminde bilinlendirmek gerekmektedir. Bilinsiz mminler ifadesi Kurnn mmin nitelemesine uymamaktadr. Kiileri bilin seviyesi dk diye iman dairesinin dna itmek hem hakszlk hem de insafszlk olur.

Yararlanlan Kaynaklar
Aydn, A (1969). slamda man ve Esaslar, stanbul. Glk, - Toprak, S (1988). Kelm, Konya. Glck, (1994). slm Akidi, stanbul. Gndz, (2007). Yaayan Dnya Dinleri, Ankara. Izutsu, T (1984). slam Dncesinde man Kavram, ev. Selahaddin Ayaz, stanbul, 1984.

20

bn T (1095). man zerine, ev. Salih Uan, stanbul. Klavuz, A. S (1984). man-Kfr Snr, stanbul. Klavuz, A. S (2009). Anahatlaryla slm Akidi ve Kelma Giri, stanbul. Sinanolu, M, man, DA, stanbul, 2000. Tmer, G, Din, DA, stanbul, 1994. Ycedoru, T (2006). Kurnda man Kavram, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 15/2. Ycedoru T (2007). tikd lkelerin Tespiti, Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 19.

21

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; slm dininin kelime ve kavram anlamn tanmlayabilecek, slm dininin ierii hakknda deerlendirme yapabilecek, slmn inan esaslarnn zellikleri hakknda tartabilecek, slm dinin temel yapsn kapsaml olarak grebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
slmn Kelime ve Kavran Anlam slmn nan Yaps ve zellikleri slmn badet ve Muamelat Esaslar ve nanla olan lgisi slmn Ahlk Esaslarnn nanla Olan lgisi

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; evrenizdeki kiilerin slm dini ile olan ilgilerini gzleyiniz, slm dini ile ilgili bilgileri hakknda aratrma yapnz. Ayn dine mensup olanlar arasnda inan esaslar ball farkllklar var mdr, gzlemleyiniz. nanlarn insanlara neler kazandrdn aratrnz. nan farkllklarnn topluma katklarn aratrnz.

22

slm Dini ve nanc

GR
slmn tanm ve slm dininin hem kelime hem de kavram olarak ele alnmas ve dinin inanlmas gereken temel inan esaslar bu nitenin konusudur. slm dininin inan esaslarnda bulunmas gereken temel zellikler ve onlarn neler olduu hususu ile onlarda olmas gereken dier zellikler de yine bu nite erevesinde ele alnacak ve inan esaslarnn deimezlik ilkesinin zerinde durulacaktr. nan esaslarnda bulunmas gereken temel zellikler olarak sralanabilecek hususlar bu dzlemde yakndan grlecektir. Allah tarafndan insanlara gnderilen ilhi vahiyde, insanlarn inanmas gerekli konular ilk peygamberden son peygamber Hz. Muhammed'e kadar ayn kalmtr. Hz. dem ilk peygamber olarak insanlara neyi tebli etmi ve ona uymalarn istemise dier peygamberler ve Hz. Muhammed de insanlardan ayn inan esaslarna teslim olmay istemilerdir. Bu anlamda btn peygamberler insanlara ayn dinin prensiplerini iletmilerdir. Peygamberlerin uyulmasn istedikleri temel esaslarda bir deiiklik olmad iin btn peygamberlerin insanlara ulatrdklar dinin genel ad bu anlamda slmdr. Bir bakma slm, btn peygamberlerin tebli ettii dinin addr. slm din adna mkemmel olan temsil eder. nsan tabiatn en iyi bilen Allah Telnn insanlara olan merhametinin tezahr ve son mesajdr. nsanlarn doru yolu en kolay ekilde bulmak iin kendilerine ltuf olarak verilen ilkeler btnldr. slmn tarihi VII. asrdan, Hz. Peygamberle birlikte balatlmasna ramen bu ynyle bakldnda bu din Hz. demle balam saylr. Aslnda insanln slmdan baka dini olmamtr. Allahn insanlk iin nerdii tek din slmdr. Bu dinin insan ftratna en uygun olduu ve ondan bakasnn insann gnl dnyasna hitap etmedii ve onun manevi ihtiyalarn tam olarak gideremedii bir gerektir. Dnyadaki hibir inan sisteminin slmn yerini dolduramayaca ve insanlar vicdan huzuru ynnden btnyle tatmin etmeyecei yine bu din tarafndan haber verilmektedir.

SLM DN
Arapa asl silm veya selm olan slm, szlkte: kurtulua ermek, boyun emek, teslim olmak, bar yapmak anlamlarna gelmektedir. Kelimenin eitli slm bilginleri tarafndan yaplan kk aratrmasnda; iradeli bir

23

bar ortamna giri ve boyun ei anlam etrafnda durulduu grlr. nkyat ve itaat merkezli bir anlam tayan slmn, her eye ve her halde bir boyun eii deil, sadece hakka boyun eii ifade iin kullanlr. Doruya ve hakka uymak, yanla ve ktye uymamak slm iardr. Allaha ve Onun buyruklarna boyun emek, itaat etmek ve isyan etmemek slmn insana nerdii temel ilkelerdendir. slm kelimesi Kurnda eitli anlamlarda geer. Bunlarn bir ksm, Allaha ynelme ve Ona teslim olma manasndadr. Rabbi ona Mslman ol, demi, o da lemlerin Rabbine boyun edim, demiti (el-Bakara 2/131) ayetinde esleme fiili, teslim olmak, boyun emek manasna gelmekte ve Allaha iten gelen bir balan ifade etmektedir. Bunun yannda tevhid inancna sahip olmak ve Allaha teslimiyetin gereini yapmak anlamnda da kullanld olmutur. Bu anlam itibariyle Kurnda Size azap gelip atmadan nce Rabbinize dnn, Ona teslim olun, sonra size yardm edilmez (ez-Zmer 39/54). ayeti ile teyit edilmektedir. Ayetlerde geen kelime anlamlar arasnda huzur ortamna girmek vurgusu da yaplmaktadr. slm dairesine giren kimseler rahat ve huzur iinde yaamay, bar tercih etmilerdir. Bu durumla ilgili ayette yle buyrulmaktadr: Ey iman edenler! Hep birden huzur ortamna girin. Sakn eytann admlarna tabi olmayn. nk o, sizin apak dmannzdr (el-Bakara 2/208). Bu dairenin dnda kalmak, slmn n grd huzur ortamn yakalayamamak anlamn da ierdii iin bir bakma slm dininin dndaki din ve anlaylarn insan huzurunu karlamaktan uzak olduu vurgusu da yaplm olmaktadr. Kurnda olduu gibi hadislerde de slm kelimesi gemekte ve Allahn insanla gnderdii son din anlam n plana karlmaktadr. Hadislerde, slmn bir din olarak insan ftratna en uygun ve insanln devam eden doruyu alglama saduyusuna en elverili bir din olduuna dikkat ekilmektedir. Burada ftrat kelimesiyle Allahn insan yarattnda i dnyasna yerletirdii yaratcsn tanma kabiliyeti kast edilmektedir. Hadislerin bazsnda slm dini iin, kolaylatrlm Haniflik (Buhr, man, 29) tanmlamas yaplmas bu dinin insann Allah tarafndan ihtiyalarn karlayan asl din zelliini aklamaktadr. nsanda var olan hakk tanma yatknl ile onun bu zelliine uygun dinin bir araya gelmesi, yeryznn hedeflenen bar ve gvenlie teslim olmu insann ortaya karacaktr. Allahn son din olarak insanla nerdii slmn, hadislerde inan, ibadet ve ahlk boyutuyla yaanmas istenmektedir. Hadislerde slmla ilgili geni kullanm, insanlk iin nerilen son dininin yine insanlara retmekle ykml peygamberin gayretini yanstmaktadr. slm limleri slm kelimesine Allaha tam teslimiyet, hkmlerine boyun emek ve emirlerine uymak anlamlar verdikleri gibi kiinin kendini her haliyle Allaha teslim etmesi ve Ona ortak komamakla birlikte sadece Ona kulluk etmesi eklinde mana vermilerdir. Yine slm Allahn Hz. Peygamber vastasyla gnderdii btn hkmleri itenlikle benimseyip onlara uymak eklinde de tarif edilmitir. slm kelimesinin kavram karl da aratrlmtr. Kelime kknden hareketle yaplan tariflerde, Allaha gerek bir teslimiyet ile boyun emek n plana kmaktadr. Cahiliye dneminin ortalama insannn ortak nitelii olan irk kavramna kar gelen ve hibir zaman Allaha irk komayan insan tipini temsil eden kii Mslman niteliini hak etmektedir. Bu erevede bakldnda bugn slm yle tarif edilmektedir: Hz. Muhammedin temel

24

reti ve esaslarn vahiy yoluyla Allahtan ald ve ilk uygulamalarn bizzat kendisinin gsterdii, zamanla Mslman toplumlar tarafndan insanln dier birikimlerinden faydalanarak evrilen din ve dnya grnn, insan, toplum ve devlet gibi insani konularda kendine has ilkeleri ve grleri olan tarihi tecrbenin, medeniyet ve uygarln genel addr. Bu tarifte de grlecei gibi slm ad altnda bulunan unsurlar hem ilah vahiy rn olanlar, hem Hz. Peygamberin rneklikleri, uygulamalar, hem de bu ilkelerin tarih iinde Mslmanlar elinde yapt yolculuk ve bunlarn dier insan birikimlerinden etkilendii ve onlardan tad motifler yer almaktadr. Mslmanlarn slm adna yaptklar uygulamalar da ondan kabul edilir. Dolaysyla slmn herhangi bir hususta ileri srlen gr veya bir probleme getirdii cevap iinde bu unsurlar doal olarak yer alr. Ama genel yaps itibariyle vahye dayanan bu din inan, amel ve ahlk ilkelerinden oluur. Her biri yeni bir anlay veya ondan nce Allahn insanlara gnderip devamn istedii bir ilkeyi kapsar. Bu hkmlerin hepsinde temel esas, samimiyet ve Ondan gelene boyun emek eklinde ortaya kt iin kelimenin kk anlam ou zaman n plana kar.
Siz de slm dininin toplumda farkl yansmalar hakknda aratrma yapnz.

SLM DNNN YAPISI

slm dini genel iskelet olarak: 1. 2. 3. slm dininin inanla (itikat) ilgili hkmleri, slm dininin davranlarla (mumelt) ilgili hkmleri, slm dininin ahlkla ilgili hkmleri,

olmak zere balk altnda incelenir. Biz bu hkmlerin hepsini inanla balantl ynleri asndan ele alacaz. Bu hkmlerin her birinin ayr bir slm bilim alannn konusu olduunu da hatrlatmamz yerinde olur. Her bir alann kendine ait metot ve konularnn bulunduu herkes tarafndan bilinir. Bizim ele aldmz yn slm Hukuku, Tefsir veya Hadis gibi ilimler asndan olmayacaktr. slm bilimlerin dinin eitli konularna bak alar da deildir. Ama btn dini hkmlerin inanc ilgilendiren bir yn olduu genellikle gz ard edilir, aadaki balklarda bu ynler ne karlacaktr.

slm Dininin nanla lgili Hkmleri

slm inanc her insandan Allaha mnev gnl bayla balanmay ve bunda samimiyet ve itenlik gstermeyi ister. nanlar dardan deerlendirilmesi pek mmkn olmayan ve insann yaratcsyla olan ban ihtiva eden ilkelerden ibarettir. nan konular temel olarak peygamberlere indirilen vahiyle belirlenir. Vahyin ierii de Allahn var ve bir olduuna, meleklere, kitaplara, peygamberlere, hiret gnne ve kaza ve kaderin iyi ve kt ynleriyle Allahtan olduuna inanmaktan ibarettir. Bunlar e indirilmek suretiyle Allah, peygamber ve hiret inanc olarak zetlendii gibi bazen de bire indirgenmek suretiyle Allaha iman olarak zetlenir. slm tevhit dinidir. Btn konular bu temel esas etrafnda rlr.

25

Dier ynden inanla ilgili hkmlere asl, yapp etmelerle yani ibadet ve muameltla ilgili olanlarna fer' esaslar denir. Bu ayrm inan esasnn dinde ne kadar nemli olduunu gstermek iindir. Dinin asl inan esaslar asl birinci derecede nemli, muamelat ilgilendiren fer'i konulardaki esaslar ise ikinci derecede nemli hususlardr. nk insan nasl inanyorsa yle yaar. nancn kaybeden veya inanc olmayan kiiler ise yaadklar gibi inanmak mecburiyetindedirler. slm dininin inan esaslar itikat olarak isimlendirilir. tikat ise "Bir eye gnl balamak, dm atmasna kesinlikle inanmak ve btnyle benimsemek anlamlarna gelir. man etmekle e anlamldr. tikat esaslar ise "slm dininde kesinlikle inanlan ve inanlan hususlarda pheye yer vermeden doru kabul edilen deerler" anlamna gelir. Yine bu kelimelerle ilgili dier bir terim de "akde", oulu "akid"tir. Akde "Gnlden balanlan ey" ve " kesinlikle inanlan deer" demektir. Terim olarak anlam ise Sahibi nezdinde hibir phe kabul etmeyen kesin hkm, inanlmas gerekli olan temel ilke, iman esasdr. Allah Telnn kullar hakknda belirledii hkmler slm dininde ana balk altnda incelenir. Bunlar; itikd, amel ve ahlk hkmlerdir. Bu hkmlerin tamam bir btn olarak slm meydana getirir. Bu hkmlerden sadece biri veya ikisi slm'n tamamn karlamaz. Yani mesel amel veya ahlk hkmler slm'n sadece bir vehesini temsil eder. Bu temsil slmn tamam sz konusu olduunda eksik demektir. Ancak inan esaslarnn bulunmamas veya eksik veyahut da yanl olmas halinde dini hkmlerin geri kalan ksm bir anlam ifade etmemektir. Mesel itikat esaslarn kabul etmeyen bir kii, ok amel etmi veya gayet ahlkl bir davran sergilemi olsa bile onun slmla bir ilgisi kurulamayacaktr. badetleri lzumsuz gren kii de ayn ekildedir. Kim iman kabul etmezse onun ameli boa gitmitir. O, hirette de ziyana urayanlardandr (el-Mide, 5/5; Nis 4/124; Enbiy 21/94) ifadesiyle bu hususa dikkat ekilmitir. Bu inan konularnn neler olduu ve neleri kapsad bu ders kitabnn tamamnn konusudur. Bu sebeple bu nitede bunlarn ieriklerinden de bahsetmeyeceiz. Her nite konu olarak setii bir inan esasn geni ekilde ele alacaktr. Biz bu konulara iaret etmekle yetinip esas konumuz olan inan esaslarnn itikat olma ynnden incelenmesine geeceiz. nan esaslarnn tespitini, bu esaslarn devamlln, onlara olmas gereken ball ve onlarn zelliklerini ele alacaz. slmn her eyden nce tevhid dini olmas sebebiyle en nemli yn, evrende Allahtan baka hibir varl mabut olarak kabul etmemektir. Bu balamda slmn inan esaslar baz ayrc zellikler tar. Bu esaslar iine girmesi gerekenler sadece inanc ilgilendiren hususlar olmayp dinin tamamn iine alacak temel hkmlerdir. slmn vahiy yapsndan ve Hz. Peygamberin hadislerinden elde edilmi btn hkmler belli artlar tamak artyla inan deeri tarlar. slmn inan esaslar Hz. Peygambere indirilen vahyin tamam olarak kabul edildiinden Kurnn tamam inan esas olarak deerlendirilir. Onlarn temel yaps ve uygulanmas slm oluturduu iin bir hkm itikat, amel veya ahlk olarak deer kazanmadan nce inan esaslarna dayanr ve bu ynyle deer ifade eder.
http://kutuphane.uludag.edu.tr/PDF/ilh/2006-15(2)/M5.pdf

26

nan Esaslarnn Devamll

slmn inan esaslar insann gayb dnyasna hitap ettii iin ilk insan ve ilk peygamberden bu yana var olan esaslardr. nsann fiziki ihtiyalar temelde deimedii gibi inanla olan ilikisindeki gereksinimi de deimemektedir. Bu anlam itibaryla inan esaslarnda zaman iinde hibir deiiklik olmamtr. Bu husus eitli ayetlerde vurgulanmtr. Bunlardan biri "Dini ayakta tutun ve onda ayrla dmeyin diye Nuha tavsiye ettiini, sana vahyettiimizi, brahim'e, Musa'ya ve sa'ya tavsiye ettiimizi Allah size de din kld" (e-r 42/13) yetidir. nsan ihtiyalarnn eitlilii yannda dine olan gereksinim hibir zaman ortadan kalkmamtr. lk insann deer ihtiyac ne ise son insann ona olan ihtiyac da ayn derecededir. nancn fert ve toplum hayatndaki faydalar zerinde durmak bu nitenin amalarn aabilir. Ancak unu ifade edelim ki, ahlk duygular insanlara din tarafndan kazandrlr. Beer kanun ve nizamlar yalnz balarna, insanlar ahlklie tevik etmeye ve birbirinin hakkna tecavz etmeyi nlemeye yeterli deildir. nk bu kanun ve nizamlar, daha ok ktlk yapanlara ceza vermekle yetinirler. Onlarn insanlar uyarc, hayra, iyilie ve ahlki olana yneltici etkileri yoktur. Esasen byle bir grev onlardan beklenmemelidir. Din ve onun vazgeilemez deerleri, gnl arl, vicdan temizlii ve ahlki gzellikler kazandran yegne kaynaktr. Bu kaynaktan beslenin kalbinde, vicdannda hak ile btl, doru ile yanl birbirinden ayrt etme zellii ortaya kar. Kanun veya nizamn bulunup bulunmamas veya otoritenin temsilcisinin orada olup olmamas dn deerlerle bezenmi bir insan iin bir farkllk meydana getirmez. Artk o doru olann yannda yer almasn bilecek deerlere sahiptir.

nan Esaslarnn Tespiti

tikada konu olan eyler iman esaslardr. Allaha, meleklerine, peygamberlerine, kitaplarna ve hiret gnne inanmak bu esaslardandr. Kur'n Kerm'de, inan esasna konu olan deerler tek tek saylmtr. Bu yetlerden bazlar unlardr: "Gerek iyilik, yzlerinizi dou ve bat ynne evirmeniz deildir. Asl iyi olan, Allah'a, hiret gnne, meleklere, kitaplara, peygamberlere inanan kimsenin yaptdr" (el-Bakara 2/177). "Ey nananlar! Allah'a, peygamberine, peygamberine indirdii kitaba ve daha nce indirdii kitaba inann. Kim Allah', meleklerini, kitaplarn, peygamberlerini ve hiret gnn inkr ederse, phesiz gerek bir sapkla dmtr" (en-Nis 4/136). Burada dikkat edilmesi gereken konu, yetin hemen banda zikredilen "Allah'a, peygamberine ve peygamberine indirdii kitaba inann" ifadesidir. Zikredilen iki ayette de iman esaslar halk arasnda "ament" diye bilinen Allah, melek, kitap, peygamber ve hiret inancn ortaya koymaktadr. Bu anlay muhtemelen Cibril hadisinden esinlenmektedir (Buhr, man, 37; Mslim, man, 1-7) Toplumumuzda da bu sebepten olsa gerektir ki imana konu olan hususlar bu erevede retilmektedir ve sanki inanca konu olan baka deer yokmu gibi bir anlay beraberinde getirmektedir. Halbuki yukarda da belirttiimiz gibi inan esaslar, Kurnn tamamn kapsar. Ayette ifadesini bulan konu da budur, yani Allah'a, Peygamberine ve Peygamberine indirilen kitaba iman edilmesi istenmekte ve emredilmektedir.

27

Akidemizin "hibir phe kabul etmeyen kesin inan esaslar" ayette bu ekilde ifadesini bulmaktadr. nan esaslarnn karld kaynak, Kurnn ve Hz. Peygamberin varl kesin olan hadisleridir. Yani hem ortaya knda hem de ne anlama geldiinde hibir kukunun bulunmad yet ve hadisler inan esasnn k yeri ve temel kaynaklardr. nan esaslar bu kaynaklardan tespit edilir. Baka bir ifadeyle inanca konu olan hkmler, Kur'n ve Hz. Peygamber'in tevatr derecesine ulam hadislerinin tamamndan ibarettir. Kurnda zikredilen her ey bir bakma inan esasdr. nanlmas, tasdik edilmesi, doruluundan hi phe etmeden gnlden balanlmas gereken bir inan esasdr. Bu sebeple, din hkmlerin hepsi bir bakma inan esasdr. Gybetin, kouculuun, yalancln kt olduunu inanmak Kuranda yer almalar sebebiyle inan esaslaryla balantl, ama bunlardan saknmak ahlk birer grevdir. Ahlk bir hkm olmalarna ramen bunlar inkr eden slmla alakasna zarar verirken buna uymayan kii sadece ahlkszlkla itham edilebilir. Bu erevede Kur'n ve mtevtir snnette yer alan btn hususlar bir ynyle inan esas olmakta ve inanlmas gerekli hale gelmektedir.
Siz de slm dinin inan esaslarnn belirlenmesinde izlenen metot hakknda aratrma yapnz.

nan Esaslarna Ballk

Kur'n ve mtevtir hadislerde zikredilen inan esaslarn benimsemenin ve onlar bir deer olarak alglamann keyfiyeti gnl balldr, itenliktir ve kendi deer sisteminin bir paras olduunu kabullenerek bu hususta hibir ikiyzlle imkn vermemektir. Bu esaslara gnlden balanldnda manevi dnyasnn olmazsa olmaz haline gelmekte ve en st haz unsuru olarak alglanmaktadr. Bu hususu belirten yette Allah Tel, hac grevini kalp huzuru ile ifa etmi ve gnahlarndan arnm kimselere hitaben yle buyurur: "Hac ibadetini bitirince babalarnz andnz gibi, hatta ondan daha kuvvetli bir ekilde Allah' ann" (el-Bakara 2/200) Yine bir baka ayette "De ki, eer babalarnz, oullarnz, kardeleriniz, eleriniz, hsm akrabanz, kazandnz mallar, kesata uramasndan korktuunuz ticaret, holandnz meskenler, size Allah'tan, Resulnden ve Allah yolunda cihat etmekten daha sevgili ise, artk Allah emri (azap) gelinceye kadar bekleyin, Allah fsklar topluluuna doruyu gstermez" (et-Tevbe 9/24) denilmektedir. tikat esaslarnn can ve maldan aziz bilinmesini belirten hadisler de mevcuttur. Bir gn Hz. mer, Hz. Peygamber'in huzuruna gelerek: "Ey Allah'n Resul! Seni canm hari her eyden fazla seviyorum" deyince Hz. Peygamber, Hz. mere bakarak "Ey mer! Byle yapmakla imann kemale ermedi (tikadn salam temeller zerine oturtmadn)." cevabn vermi, ne zaman ki Hz. mer: "Ey Allah'n Resul! Seni anamdan, babamdan, ailemden, oluk ocuumdan, malmdan ve nihayet canmdan da ok seviyorum" deyince Hz. Peygamber mer'e "te imdi, ite imdi imann tam olarak kemline erdi. Ya mer!" buyurmulardr (Buhr, el-Eymn ven-nzr, 2; Ahmed b. Hanbel, IV, 233, 236; V, 293; Hkim, Mstedrek, III, 516).
Siz de inan esaslarna ballk bildiren ayetleri aratrnz.

28

nan esaslarn benimsemenin ekli hakknda kltrde de sylenecek birok husus mevcut olmakla birlikte u mehur sz aktarmak yeterli olacaktr: "Allah katndaki dereceni renmek istiyorsan kalbinde Allah'a ne kadar yer ayrdna bak".
http://kutuphane.uludag.edu.tr/PDF/ilh/2006-15(2)/M4.pdf

nan Esaslarnn zellikleri

nan esaslarnn kendilerine has birtakm zellikleri vardr. Bunlar gerek Kurn- Kerm gerekse hadislerin kapsamlarndan karlmtr. Bunlar oaltmak mmkn olmakla birlikte zetle anlatmaya alacaz. Tarih iinde szlp gelen inan esaslaryla ilgili temel zellikler kelm ilminde birka noktada zetlenmitir. Bu zellikler kesinlik, deimezlik, aklk ve blnmezlik olarak sralanmaktadr. Bizim tercihimiz ise bunlar ihmal etmeden nem sralamas eklinde olacaktr. 1. nan esaslarnda zorlama yoktur. Kiinin, Hz. Peygamberin getirdii inan esaslarna zorlanmas ve dolaysyla neticesinde bir karlk beklemesi sz konusu deildir. tikat esaslarn kabullenmek veya kabullenmemek kiilerin kendi sorumluluu dhilindedir. Kur'n, bu konudaki tavrn net bir ekilde ortaya koymutur: "Kur'n'a ister inann ister inanmayn." (el-sr 7/107) De ki: Hak, Rabbinizdendir. yle ise dileyen iman etsin, dileyen inkr etsin (el-Kehf 18/29). Dinin inan esaslarn benimseme noktasnda bireyden istedii, kendi kararna tabi olmasdr. Bu sebepten Dinde zorlama yoktur. Artk dorulukla erilik birbirinden ayrlmtr. O halde kim ttu reddedip Allaha inanrsa, kopmayan salam kulpa yapmtr. Allah iitir ve bilir. denmitir. (elBakara 2/256) Bu noktada herhangi bir zorlamann veya bireyi sktrmann faydasz ve dinin hedefledii kendisiyle bark insan tipini gerekletirme amacyla eliiktir. te bu nokta tercih yapma ve karar verme asndan nemlidir. Zira kiinin gnl ba kuramad deerleri benimsemi grnmesi ikiyzl, mnafk tip olarak toplumda yer almasna sebep olacaktr. Bu durumdaki kii dinin arzulamad bir insan tipidir. Hr olarak tercihte bulunabilen insan, sadece bu tercihinden dolay mutluluk duyabilir veya hata yaptn kabullenebilir. Dinlerde var olan hiret inanc da bu safhadan sonra anlamllk kazanmaktadr. Bu sebeple insann inan esaslarn benimseme veya benimsememe durumu onun hrriyetinin bir parasdr. Kiinin kendisine ulaan ilh mesaja kulak verme veya vermemesi kendi kararna braklmtr. Ancak iman ynnde yapaca tercih her zaman vlmeye layk grlmtr. Kalp huzuru, vicdan duruluu arayan insanlarn iman etme yolunu tutmalar arzulanmtr. kiyzl, ii ve d baka, mnafk tipli insanlar Allahn arzu etmedii ve Kuranda en ok ktlenen kimselerdir.
Siz de dinde zorlamann olmayacana dair ayetleri aratrnz.

slmn z samimiyet, itenlik ve Allah rzasna dayanr. Onun iin inancn dnyev fayda beklentisinden uzak olmas gerekir. Bu husus slm'n temel bir ilkesidir. man karlnda dnyev fayda temin etme niyetinde

29

olanlar yetlerde knanmtr. Tarihte Erib denen bir kavim bu ekilde iman etmi ve onlar hakknda u yet nazil olmutur: "nsanlardan kimi Allah'a yalnz bir ynden kulluk ederler, yle ki: Kendisine bir iyilik dokunursa buna pek memnun olur, bir de musibete urarsa ehresi deiir (dinden yz evirir). O, dnyasn da, hiretini de kaybetmitir. te bu apak bir ziyann ta kendisidir" (el-Hac 22/11). nanc tam olan kiilerin dnyada grdkleri fayda da oktur. nsann kendisiyle eliik olmamasndan duyduu gnl huzuru hi de azmsanacak bir durum deildir. Bu durumu len bir dnyev lek yoktur. 2. nan esaslar kesin bilgi verir ve yakn ifade ederler. Kur'n ve mtevtir snnette yer alm olmas hasebiyle verdikleri bilgiden phe edilmez. ek ve phe burada inkr ve kfr saylr. nanan kii imannn bu nitelikte olmasna dikkat eder. nan esaslarna kr krne balanlmaz. Bu noktada taklit slm mezheplerinin tamam tarafndan ho karlanmam ve istidlalin terk edilmesinden dolay bireyin sorumlu olduu belirtilmitir. slm inan sistemi kalp ve vicdana hitap etmenin yannda kesin delillere ve ak akl yrtmelere yer verir. Kur'an buna: " De ki: Doru iseniz delillerinizi getirin (el-Bakara 2/111) eklinde iaret etmektedir. 3. nan esaslar ak ve sadedir. Ne istedii apak, ayan beyan ve nettir. Muhatabn bunlar alglamada bir problemi olmayacak niteliktedir, mphem ve mulk deildir. Emredilen de yasaklanan da gayet ak bir ekilde belirtilmitir. Hlbuki bir Hristiyann teslis akidesini izah etmesi, bir Yahudinin de milli tanr anlayn anlalr hale getirmesi olduka gtr. Dolaysyla dier inan sistemlerinde grlen karmaklk ve mulklk slm inan esaslarnda yoktur. slm mezhepleri arasnda gr ayrlklar bulunmakla birlikte bunlarn hibiri kesin inan esaslar zerinde deil, zann inan esas hkmleri erevesindedir. Hibir itikd frka mesel hiretin varl konusunda ihtilaf etmez, belki hiret hayatnn nasl olaca hususunda eitli grler beyan eder. Baz itikd hkmler etrafnda slm tarihi boyunca ihtilaflar yaanmtr. Bu sebeple onlarn kesin ve ak olma zellikleri ortadan kalkmtr. Bu eit inan esaslarna zann inan esaslar denir ve ilgili itikadi mezhebin dnya gr olarak nitelendirilebilir. Mesel Mtrid mezhebinin anlayna gre peygamberlik iin erkek olma art, Earlere gre art deildir. Bir Mslmann bu iki alternatif dnceden birine inanmas inan esasna zarar vermez. Bu gibi fikir ayrlklar dolaysyla mezhep mensuplarnn birbirini ithamlar da doru ve yerinde deildir. Zann olan inan esaslarnda kesinlik, aklk, beeri mdahaleye kapallk gibi zellikler aranmaz. Bunlar ayn zamanda dnce eitlilii getirmesi asndan bir fikir zenginliidir. 4. tikat esaslar bir btndr, blnme ve paralanma (tecezz) kabul etmez. Biri olmazsa dierleri de mevcut olmaz. Bu esaslar ya toptan kabul edilir, ya da biri dahi inkr edilmi olsa, toptan reddedilmi gibi olur. Bir ksmn kabul edip bir ksmn reddetmek slm'n btnln bozmak, dini tahrif etmek anlamna gelir; Allah'a inanp da peygamberine inanmayan kii slm dairesinde deildir. slmn her eyini kabul eden ama temel inan veya ibadetlerden birini veya birkan kabul etmeyen kii slm dairesinden uzaklar. Kur'n- Kerimde Yahudilere hitaben "Yoksa siz kitabn bir ksmna inanp bir ksmn inkr m ediyorsunuz! Sizden yle davrananlarn cezas dnya hayatnda rsvalk, kyamet gnnde ise en iddetli azaba

30

itilmektir" (el-Bakara 2/85) denilmek suretiyle inan esasnda blnmeye yer olmadna dikkat ekilmitir. 5. slm inan esaslar zamana, zemine, mekna, fert ve toplumlara gre deimez (l yeteayyer), daima sabit kalrlar, ezeli ve ebed hakikatler olarak inanlrlar. Peygamberden peygambere, mmetten mmete, frkadan frkaya gre deimezler. Hz. dem ve mmeti neye inanmakla mkellef ise Hz. Peygamber ve mmeti de ona inanmakla mkelleftir. Bu itibarla inan esaslar zaman iinde, alara gre deimedii gibi, artma ve eksilme de kabul etmez. Kur'n ve Hz. Peygamberin mtevtir snnetinde nasl ifadesini bulmu ise yle kalr. Hibir kimse veya kurulu, slm inancnda olmayan bir esas ona dhil etmeye veya olan bir ksm ondan karmaya yetkili deildir. nan esaslarna beer mdahale yaplamaz, ilave veya eksiltme yapma imkn yoktur, byle bir giriim daima geersizdir. Hz. Peygamber Kim hakkmzda olmayan bir eyi uydurursa merduttur."(Buhr, Sulh, 5) diyerek bu tr giriimlere kaplar kapatmtr. Ayetlerde de bu husus reddedilmitir (bk. l-i mrn, 3/19). 6. slm inan esaslar insan ftratna en uygun bir yapya sahiptir. Bugne kadar inan esaslarndan hibiri, ilme veya akla aykr olduu hususunda bir ispata maruz kalmam ve bir tenkide uramamtr. nsann ftr ve doal yaratl slm inan esaslarna uygundur. nk gnl huzuru ve vicdan rahatl iin tavsiye edilen ilkeler de ayn kaynaa dayanmaktadr. Birok yet ve hadislerde bu hususa iaret edilir: Sen yzn Hanf olarak dine, Allahn insanlar ftrat zere yaratt dine evir. Allahn yaratnda deime yoktur. te dosdoru din budur; fakat insanlarn ou bilmezler (er-Rm 30/30). slm inan sistemi, birden fazla ilah anlayna yer veren sistemlerle, tamamen inkr eden sistemler arasnda orta bir yol tutarak yaratcnn bir tek olduunu kabul etmi ve mutedil bir yol tutmutur. u nokta zellikle vurgulanmaldr ki, slm, orta bir yoldur, mutedildir ama uzlamac ve eklektik deildir. Dier sistemlerle birlikte olmay kendi esaslarndan taviz vererek gerekletirmez. Onun btn din ve inan sahiplerine yaknl ve uzakl ayndr. Her din ve inan sahibinin kendi olmasn arzular. Kimlik ve kiilik sahibi bireyler arzulad gibi muhataplarnn da ayn ekilde ahsiyetli olmasn arzu eder. slmn en ok ktledii insan tipi kiiliksiz mnafk tiplerdir.
Siz de slmn dier din ve inanlara nasl bakt konusunda bir aratrma yapnz.

nancn esas ve zn Allah Tel'nn bir, esiz ve benzersiz olduuna iman oluturur. slmn btn inan esaslar Allah'a imanla balar, Ona inanmak bir lde inanc tamamlamak, inanmamak ise inanc yok etmek anlamna gelir. nk Allah'a imann ierisinde, gnderdii peygamberi kabul etmek, indirdii kitab benimsemek ve kitabnda zikrettii hususlar tasdik etmek vardr. Bu bakmdan bir mmin iin Allaha iman, inan esaslarnn tamamn iine alr. Ksaca slm, kendisiyle, evresiyle ve toplumuyla bark mminler hedeflemektedir. Onun insan iin getirdii ilkeler bu gayeyi gerekletirmesine imkn vermektedir. Bu inan esaslarnn her biri, bireyi her ynyle elikilerden korumay amalamaktadr. Onlara uyan bireyler kimlik ve kiilik sahibi olarak toplumlarna rnek olabilecek insanlar haline gelebilmektedir.

31

slm Dininin Davranlarla lgili Hkmleri

slm dininin sadece inan esaslar deil ayn zamanda davranlarla yani amelle ilgili hkmleri de vardr. Muamelat esaslar denilen bu hkmler daha ok fkh ilmini ilgilendirir. Kaynaklarda davran ve fiillerle ilgili olarak genelde ana konu ilenir: badetler, muameleler ve cezalar. badetler kuldan Allaha ynelik yaplan samimi davranlardr. badetlerde esas olan riyasz bir ekilde Allaha ynelmek ve sadece Ona kulluk etmektir. nan esaslarndaki tevhid ilkesi ibadetlerde de geerlidir. Hibir Mslman Allahtan bakasna ibadet etmedii gibi Ondan bakasna kulluk gsterisinde de bulunmaz. Ancak sana kulluk ederiz ve yalnz senden medet umarz (Ftiha, 1/5) yetinde vurguland gibi, Ondan bakasna kulluk slmda yasaklanmtr. badetler Allah Tel tarafndan farz klnr, Hz. Peygamberin gsterdii gibi yaplr. Onlara da kimse ilave ve eksiltme yapamaz. Din metinler ayn zamanda ibadetlerin de kaynadr. badetler sadece Allah rzas iin yaplr, niyet ve uygulamada Ondan bakasn anmak caiz deildir. Mslmanlar Peygamberlere iman ederler, ama onlara asla tapmaz ve ibadet etmezler. badetler de inan esaslar gibi dinin deimez ilkeleridir. Yapl ekilleri fiil mtevtir snnete dayanr. Tabii ki burada sz konusu olan farz ibadetlerdir. Bu yn itibariyle btn farz ibadetler inan esas deeri tar. Bir Mslman ibadetleri aksatyor veya hi yerine getirmiyorsa bu bir hatadr ve ona yakmayan bir davrantr. Ancak onlar inkr etmesi dinin kendini inkr etmesi anlam tar. badetler hem yapllar hem de zamanlar itibariyle dinin en temel yapsn oluturur. Bu ynlerini ele almak dier bilim dallarna ve zellikle slm ibadet esaslar dersine olduu iin burada ayrntlarna girilmeyecektir. slm dininin muamelt diye adlandrlan insandan insana yaplan ve karlkl ilikileri ieren hkmleri adalet ilkesine dayanmaktadr. kili ilikilerin esas Allah tarafndan konulmu, eitliliklerine ramen vazgeilmez olarak insanlarn hakkna riayet edilmesi istenmitir. Zira gl olmak hak sahibi olmak anlam tamamaktadr. Sadece dindana kar deil btn insanla kar adil olmak Mslmanln temel davrandr. Hibir din ayrm yapmadan her hak sahibine hakkn vermek bu dinin iardr. yilikte bulunmak ve Allah Telnn koyduu hkmlere uymak konusunda Mslmanlarn birbirine destek olmas istenirken, kin ve dmanlk yaymak ve Allahn izdii snrlar konusunda kimseye msamaha gsterilmemesi gerektii ska vurgulanmtr (bk. Mide, 5/2). kili ilikilerde dzenlemeler yaplabilir ama hibir zaman ikili ilikilerin ilkesinde bir deiiklik yaplamaz. lkesi itibariyle karlkl muameleler de inan deeri tar. Bir kiinin ticaretinde adil olmamas Mslmanlara yakmayan bir davran ve bu ynyle gnaha girmektir. Ancak ticarette adaleti inkr Allahn izdii hududu lzumsuz grmektir, bu da inan alanna girer. slmn amel hkmleri erevesinde ele alnan cezalar, yaplmas kesinlikle yasak olan fiilleri ileyenlere verilmitir. Bunlarda asl olan ibret olmas ve bunu grenlerin kesinlikle o fiilleri ilemekten saknmasdr. nsanlarn birbirlerine zlm etme yetkisi yoktur. Buna ramen yine de biri haddi ap bakasnn hakkn ihlal ederse onu cezalandrmak ve bu konuda suluya msamaha gstermemek slm dininin bir zelliidir. Toplumun bar iinde yaamas iin bu cezalar vazgeilmez olarak grlmtr, zira

32

slm dininde kimsenin su ileme ayrcal yoktur. te bu sebeple hak edene cezalarn tavizsiz uygulanmas istenir. Bu konuda suluya kar bir acma duygusunun ceza vermenin nne gememesi Allahn kullarndan istedii bir farzdr (en-Nr 24/2).

slm Dininin Ahlkla lgili Hkmleri

slm dininin ahlk ilkeleri Kurna dayanr. Kurn insann hem bu dnyada insanlarla olan ilikisinin hem de hiretle ilgili davranlarnn Allahn rzasna uygun olmasn ister. Nitekim mminlere, beden ve kalbin temiz tutulmas, kirletilmemesi hususunda tavsiyeler yaplr (el-Bakara 2/222) Mminler kendilerine emredilen iman ve amel ilkeleri dorultusunda yaayacaklar ve bylece erdemin hkim olduu bir toplum meydana getireceklerdir. Kendi arzu ve heveslerinin peinden komayacaklar ve kt rnek olmayacaklardr. Kendilerine bu konuda Hz. Peygamberin snnetini ve yaayn rnek alacaklar ve onun nderliinde dnyev istek ve hazclktan mmkn olduunca uzak duracaklardr. Kendilerinden istenen temel grev, Allahn btn hkmlerine sayg ve sorumluluk uuruyla yaamaktr. Onun emir ve yasaklarn inemekten saknma ve bu duyguyla takvya uygun olarak hayat dzenlemeye zen gstermektir. slmn ahlk ilkeleri Hz. Peygamber tarafndan yaanp uygulamaya geirildiinden kuru bir teoriden ibaret deildir. Hz. Peygamber de bu ilkeleri vahiyden almtr. O yzden Hz. ieye onun ahlkndan sorulduunda, onun ahlk Kurndr demitir. Bizzat kendisi de ahlk gzelliini tamamlamak iin gnderildiini belirtmitir (Muvatta, Hsnl-hulk, 8) slmn ahlk ilkeleri bu adan bakldnda iki kaynaa dayanmaktadr: Kurn ve sahih hadisler. Onlara uymayan toplumdaki rf ve adetler Mslmanlar iin ahlk deer tamaz. nsan deerli bir varlk olduu iin erdemsiz davranlarla mr tketmemelidir. Onun hayatnn her an deerlidir ve bu deere uygun davranlar gstermek iin mrn yaamaldr. Mminlerin her ahlk davran ilh bir niteliin ortaya kmasna vesile olmaldr. nsan kt davranlarn deitirmeli ve bu niyetinde samimi olmal, ura gstermelidir. Onun bu duygu iinde hayat srmesi dier insanlarn huzuru asndan da nemlidir. Ahlkn inan esaslaryla olan ilgisi sz konusu olduunda, ahlk ilkeleri bulunmayan bir dinin hak din olamayacanda phe yoktur. slmn ahlk hkmleri bir ynyle inan esasdr. nk kaynak itibariyle Kurna dayanr. Kurnda var olan her ahlk ilkesi de inan deeri tar. Mesela bir kimse bakasyla alay edip onu kmserse bu bir ahlkszlktr. Onun asndan muhtemelen hirette bununla ilgili kt bir sonu doacaktr. Ama bir kimse bakalaryla alay etmek ve onlar kmsemek gnah deildir derse bu bir ahlkszlk deil, Allahn toplum dzeni iin koyduu esas inkrdr. Byle inand srece zaten toplum adna bir deer yklenmemi olacaktr. slm ise sorumlu ve bu duyguyu kendisi iin olduu kadar iinde yaad toplum adna da tayan bireyler amalamaktadr. slm dininde Allah yaratklarna kar merhametli olmak, onlar incitmemek esastr. Her eyi O yarattna gre, Onun yaratt her eye Onun adna sayg gstermek, bir esastr. Ahlkl mmin insana sayg gstermek durumunda olduu gibi dier btn varlklara ve evreye kar da ayn saygy korumaldr. Bu sebeple ahlk, hem insandan insana olan ilikileri hem de insandan dier varlklara olan ilikileri belirler.

33

Sonu olarak slm dinini bu nemli ilke oluturur. nan bunlarn en nemlisidir. Amel ve ahlk hkmleri de bu inan esaslarna dayanr. Bir bakma hibiri dieri iin terk edilmedii gibi dayandklar ilke itibariyle bunlarn hibirinin dierine stnl olmaz. slm dininin ana iskeleti olan inan, aslnda amel ve ahlk iinde barndrmaktadr. Bunlardan birinin eksiklii mminin deerini drr. nsanla rnek ve onlarn da doru yolu bulmalarna vesile olmak grevini zedeler.

zet
slm Dini Boyun eme ve itaat merkezli bir anlam tayan slm, sadece hakka boyun eii ifade eder. slm kelimesi Allaha ynelme ve Ona teslim olma bir ksm da Allaha iten gelen bir balan ifade eder. nsanda var olan hakk tanma yatknl ile onun bu zelliine uygun dinin bir araya gelmesi, yeryznn hedeflenen bar ve gvenlie teslim olmu insann ortaya karaca ngrs yaplr. slm kelimesinin kavram karl eitli ekillerde tarif edilmitir. Kelimenin kknden hareketle yaplan tariflerde, Allaha gerek bir teslimiyet ile boyun emek n plana kmaktadr. Gnmzde yaplan tanmda slm iine dhil edilebilecek her ey ifade edilmitir: Hz. Muhammedin temel reti ve esaslarn vahiy yoluyla Allahtan ald ve ilk uygulamalarn bizzat kendisinin gsterdii, zamanla Mslman toplumlar tarafndan insanln dier birikimlerinden faydalanarak evrilen din ve dnya grnn; insan, toplum ve devlet gibi insani konularda kendine has ilkeleri ve grleri olan tarihi tecrbenin, medeniyet ve uygarln genel addr, eklide tarif edilmektedir. Yaps itibariyle vahye dayanan slm, inan, amel ve ahlk ilkelerinden oluur. Her biri yeni bir anlay veya ondan nce Allahn insanlara gnderip devamn istedii bir ilkeyi kapsar. Bu hkmlerin hepsinde esas olan samimiyet ve Ondan gelene boyun emektir. slm Dinin Yaps nan esaslar insandan Allaha gnl balldr. nan konular peygamberlere indirilen vahyin ieriidir. Allahn var ve bir olduuna, meleklere, kitaplara, peygamberlere, hiret gnne ve kaza ve kaderin iyi ve kt ynleriyle birlikte Allahtan olduuna inanmaktan ibarettir. Bu dinin en nemli yn, evrende Allahtan baka hibir varl tanr olarak kabul etmemektir. nan esaslarnn kendilerine has birtakm zellikleri vardr. Bunlar Kurn- Kerm ve hadislerden karlmtr. nan esaslarnda zorlama yoktur. Dinin bireyden istedii kendi kararna tabi olmasdr. nan esaslar kesin bilgi verirler ve onlara kr krne balanlmaz. Bu noktada taklit btn slm mezheplerine gre ho karlanmamtr. slm inan esaslar zamana, zemine, mekna, fert ve toplumlara gre deimez, Daima sabit kalr, ezeli, ebed ve sabit hakikatlerdir. slm inan esaslar insan ftratna en uygun bir yapya sahiptir. nan esaslar her trl arlktan, ifrat ve tefritten uzaktr.

34

slm dininin sadece inan deil ayn zamanda ibadet ve ahlakla ilgili esaslar da vardr. slm dinini bu nemli ilke oluturur. nan esaslar en nemlidir. Amel ve ahlk hkmleri de bu inan esaslarna dayanr.

Kendimizi Snayalm
1. slm kelimesinin anlamnda bulunmayan zellik aadakilerden hangisidir? a. Boyun emek b. Teslim olmak c. Kurtulua erdirmemek d. Teslim etmek e. Bar yapmak

2. slm kelimesinin Kurndaki anlam aadakilerden hangisidir? a. Allaha ynelme ve Ona teslim olma b. Allaha iten gelen bir balan c. Allaha teslimiyetin gereini yapmak d. Tevhit inancn evrene yayma dncesine sahip olmak e. Huzur ortamna girmek

3. Gnmzde yaplan slm dini tarifi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Vahiy yoluyla Allahtan alnmtr. b. Hz. Muhammedin temel reti ve esaslarn ierir. c. lk uygulamalarn bizzat Hz.Muhammedin kendisi gstermitir. d. Zamanla Mslman toplumlar tarafndan insanln dier birikimlerinden faydalanmtr. e. nsanlk tarihinin btn birikimlerini kapsar.

4. Aadakilerden hangisi slm inan esaslarndan biri deildir? a. Kesinlik b. Deikenlik c. Aklk d. Blnmezlik

e. Beeri mdahaleye ak olmamak

35

5. Aadakilerden hangileri slmn inan esas kapsamna girmez? a. Mslmanlarn aile hukuku ile ilgili birikimleri b. slmn ibadet hkmleri c. slmn muamelat hkmleri d. slmn kouculukla ilgili hkmleri e. slmn zina hakkndaki hkmleri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. d 3. e 4. b 5. a Cevabnz doru deilse slmn Kelime ve Kavram Anlam baln tekrar okuyunuz. Cevabnz doru deilse slmn Kelime ve Kavram Anlam baln tekrar okuyunuz Cevabnz doru deilse slmn Kelime ve Kavram Anlam baln tekrar okuyunuz. Cevabnz yanl ise nan Esaslarnn zellikleri baln tekrar okuyunuz. Cevabnz doru deilse niteyi tekrar okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 slmn kelime olarak pek ok karl ve bir tanm vardr. Bu anlam genilii ayn zamanda slm dininin zengin bir yaant kayna olduunu gsterir. Onun yayld corafyada bir gezinti yaplacak olsa, hatta sadece kendi lkemiz ele alnsa ok eitli uygulamalarn olduu grlecektir. Bu husus slmn kendini btn insanla takdim edebilme, onlarla uyum salayabilme zellii ve evrensel bir din olduunun kantdr. Temel inan ve ibadet ilkelerine aykr olmayan rf ve adetleri, kendinden nceki dinlerin tahrif olmam hakikatlerini benimsemesi onun evrensel olan ihtiyalara verebildii cevaptr. Hi deimeyen ilkeleri yannda zaman ve mekna gre hkmlerin deiebilecei ilkeleri onu evrenselletirmektedir. Onda herkesin aradn bulduu ve bulduunda mutluluk duyduu bir din olma kabiliyeti vardr.

Sra Sizde 2 slm dininin inan esaslar kesin kaynaa dayanmaktadr. Kuku ve endie belirten hususlar inan esas olmazlar. O yzden hem Kurn hem de hadisler kaynak olarak deerlendirilirken onlarda bir ihtilafn olmamasna riayet edilir. Doruluu ve manaya uygunluu kesin olanlar birinci derecede inan esas, doruluu kesin manaya uygunluu pheli olanlar ise ikinci derecede inan esas olutururlar.

36

Sra Sizde 3 Mmin olanlar imanlar gerei inanca konu olan esaslarn tamamna gnlden balanrlar. Kurn, vahyedilen kitapta bahsi geen btn konularn pheden uzak ve i dnyann kesin kabul olmas gereken konular olduunu bildirir. Bir ey kesinlik ifade ediyorsa ona gven duymak gerekir. yleyse inanca konu olan btn konular dinin temel kaynaklarnn teyit ettii kesin inanlar olmaldr.

Sra Sizde 4 slm dini hak bir dindir. En son ve en mkemmel dindir. Dnya ve hiret dengesinin olmas asndan olduu gibi insanlar aras ilikilerden tutun da dier varlklarla olan ilikilerde bu dinin belirledii hakikatler uygulanr. Her varlkla olan iliki bir dini esasa baland gibi insandan insana olan ilikiler de belli esaslara balanmtr. Hibir ekilde dinde bir zorlama olmamas gerekir.

Sra Sizde 5 slm insana insan olarak bakar. Onun btn ihtiyalarn karlamas ve bunu yaparken de skntya girmemesi gerektiine inanr. Elbette her iin bir zorluu vardr. Fakat inan konusunda insanlar vicdan rahatl yaamas gerekirken sadece inanlar yznden olumsuz bir fiile maruz kalmamaldrlar. Onun inancn sorgulamak ve ona verilecekse bir karlk vermek Allahn iidir. nan Allaha kar taknlan bir duygu olduu iin onun karln da O verecektir.

Yararlanlan Kaynaklar
Atay, H (1998). Kuranda man Esaslar, Ankara. Aydn, A (1969). slmda man ve Esaslar, stanbul. Glk, - Toprak,S. (1988). Kelm, Konya. Glck, (1994). slm Akidi, stanbul. Gndz, (2007). Yaayan Dnya Dinleri, Ankara. Harman, . F, slm DA, stanbul, 2001 zutsu, T (1984). slm Dncesinde man Kavram, ev. Selahaddin Ayaz, stanbul. Klavuz, A.S, Akid DA, stanbul,1989. Sinanolu, M, slm, DA, stanbul, 2000. Topalolu, B, slm, DA, stanbul, 2001. Tmer, G, Din, DA, stanbul, 1994.

37

Ycedoru, T (2006). Kurnda man Kavram, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 15/2. Ycedoru, T (2007). tikadi lkelerin Tespiti, lhiyat Fakltesi Dergisi, 19. Seluk niversitesi

38

 39

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; slam dininde Allahn varln ispatlamak amacyla ortaya atlan deliller hakknda bilgi edinmi olacak, Allahn isimleri ve sfatlar ile bunlarn anlamlar hakknda donanml olacak, Tevhd kavramnn slam dinindeki nemini benimseyeceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Allah sbt-I Vcip Huds ve mkan, Gaye ve Nizam Tevhid ve irk Esm- Hsn Selb Sfatlar-Sbt Sfatlar

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinden Allah, sbt- vcib, Hudus, mkn, Esm-i hsn ve Giyyet maddelerini okuyunuz. Bekir Topalolunun Allah nanc kitabndan Allahn Varlnn Delilleri blmne gz atnz. Metin iinde tanm verilmeyen szckler iin Kelm Terimleri Szlne baknz.

40

Allah nanc

GR
slam dininin iman esaslarndan ilki Allaha imandr. Allahn varlna iman bu dinin inan sisteminin zn oluturur. Btn dini tasavvurlar ve varlklar arasndaki ilikileri ekillendiren bu inan ortaya konmadan dier iman esaslarn benimsemek mmkn deildir. Nitekim bir hadiste man nedir? sorusuna ilk olarak Allaha iman etmektir cevab verilmitir. (Buhri man, 37) slam dinine girmek de Allahn varln ve birliini kabul etmekle gerekleir. Allaha iman, ayn zamanda insann yeryzne geli gayesidir. nsann dnyadaki asl grevi kinat yaratan yce gce inanmak ve onun emirlerini yerine getirmektir. Bu ynyle iman, Allaha balln da gstergesidir. Peygamber tarafndan getirilen esaslarn btnn kuatan iman, hayatn btn alanlarn dzenleyen bir etkiye sahiptir. Kii inancnn gereini yerine getirirken buna ters den davranlardan uzak durur. Bylece hem kendi i dnyasnda huzur bulur hem de evresine rnek davranlar sergilemi olur. lah bir varla inanmak, bir inanca sahip olmak insann temel zelliklerinden biridir. nsan srekli olarak varlk ve olaylar hakknda dnerek iinde bulunduu ortam anlamaya alr. Bylece o tabiata hkim olan, kudret sahibi bir yaratc fikrine kolayca ular. Bu nedenle tarih boyunca tm toplumlarda bir yaratc fikrinin olduu grlr. Irklar, lkeleri, dil ve kltrleri birbirinden farkl olan insanlar, her ne kadar bu yaratcnn niteliklerinde farkl anlaylara sahip olmularsa da onun varlndan asla phe etmemilerdir. Tarihin eitli dnemlerinde puta, atee, gnee ve yldzlara tapnma eklinde kendini gsteren bu ihtiya inanmann tm insanlar kuatan evrensel bir nitelikte olduunu gstermektedir. nkrn (inanszlk) en u noktasna ulam olan kiiler bile zor durumda kaldklarnda yce bir gce snmlardr. Ancak baz durumlarda dtan gelen olumsuz etkiler ahsiyeti henz olgunlamam insanlar imanda pheye drebilmitir. Bu duruma bazen nefsn arzularn da eklenmesiyle insan kendini inkr karanlnda bulabilmitir.
Bu konuyu daha iyi anlamak iin aada adresleri verilen sitelerden yardm alnabilir. http://www.islamiyet.gen.tr/sifatlari.php http://www.sonpeygamber.info/Islamin-Allah-Inanci http://www.wikipedia.org/Allah

41

ALLAHIN VARLII
Allahn varl, varlk trlerinin en st mertebesini ilgilendirmesi nedeniyle kendine zg bir nitelik tar. Onun zt duyularla idrak edilemedii iin, Allah kantlamak ancak Onun dndaki varlklardan hareketle mmkn olabilir. Bu nedenle Allahn varlna inanmak, zihinsel faaliyette bulunmann yannda gnln harekete geirilmesi ve iradenin eitilmesiyle mmkndr. mann asl deerini de bu tekil eder. ayet bu konunun matematik ispat mmkn olsayd, ceza ve mkafat gerektiren bir nemi de olmazd. Nitekim Kuranda, inancn duyularla idrak edilemeyen mutlak varla kaytsz artsz ball esas alan bu yn, gayba iman olarak belirtilmi ve mminlerin zelliklerinden saylmtr. (el-Bakara 2/3) Tanrnn varl meselesi ilk dnem Yunan Felsefesinin de temel konularndan birini oluturur. Bu dnemde Eflatunun hareketin niha kaynan ruha balamas ve Aristonun ilk sebep (illet-i ul) veya ilk hareket ettirici (muharrik-i evvel) teorisini benimsemesi ile birlikte Tanrnn varl konusu tartlmaya balanmtr. lk a Yunan filozoflar tarafndan evrendeki varlklarn kaynana ulamak amacyla ortaya atlan kozmolojik kantlar sonralar Kitb- Mukaddesin ulhiyyet anlay ile balantl olarak Yahudi ve Hristiyan teolojilerinde de yer almtr. Allah inanc insanda doutan varolan bir zelliktir. Kurn- Kermde yaratl annda varolan bu duygu ftrat kavram ile ifade edilir (er-Rm 30/84). Her insan bu yetenekle donatlm bir vaziyette dnyaya gelmektedir. Bu durumda insann inanmas, yaratlnda varolan bu zelliin ortaya karlmasndan ibarettir. Bir hadiste her doan insann bu ftrat zerine doduu ancak ailesinin mdahalesiyle yahudi, hristiyan veya Mecus olmaya yneltildii bildirilmektedir (Buhr, Ceniz, 80, 93; Mslim, Kader, 22). Ancak insan eitli i ve d etkenler nedeniyle bu yeteneini zaman iinde kaybederek inan ekseninden uzaklaabilmektedir. Birok yette insann yaratlnda varolan Allaha ynelme duygusu zerinde durulmakta, bu nedenle insann inanmaya yatkn olduu sylenmektedir. Nitekim aresizlik annda inanmayanlar dahil herkesin Allaha snp Ondan yardm dilemesi bu eilimin bir gstergesidir (bk. el-Enm 6/63-64; en-Neml 27/62). Bundan dolay yzyllar boyunca btn toplumlarda Allah ad yceltilmitir. Allah reddetmek anlamna gelen inkr ise aslnda toplumsal saduyuya aykr bir durum olup, Kuranda; inat, kibir, zulm, zorbalk, nankrlk ve saptrc d etkenlerin tesiri altnda kalmak gibi faktrlere balanmtr (el-Enm 6/33; Hd 11/59; en-Neml 31/32).

ALLAHIN VARLIINI KANITLAYAN DELLLER

lk dnemden itibaren fetihlerle birlikte genileyen slam corafyas eitli inkrc akmlarla karlamtr. Bunun sonucunda mslmanlar Allahn varln ve buna bal inan esaslarn ispatlamak durumunda kalmlardr. Bu faaliyetin dier bir nedeni ise insanlarn inanlarn temellendirme ve bakalarna aklama ihtiyac duymalardr. Allah zat gerei aklla idrak edilemeyen bir varlk olsa da bu husus Onu her trl bilgi alannn dna karmay gerektirmez. Akla inan sahasnda tam bir yetkinlik tanyarak

42

iman salt bir bilgi dzeyine indirgemek yanl olduu gibi, akln kullanmn sadece fizik alanla snrlamak da doru deildir. zellikle bu ikinci tavr, inancn ilevini kstlad gibi metodolojik olarak da bizleri dar bir pozitivist anlaya gtrr. Kuran srekli olarak grnr lem zerinde gzleme dayal bir dnme yntemi nermekte ve bunu imann bir gerei olarak gstermektedir. stlerindeki ge bakmazlar m? Onu nasl bina ettik, nasl donattk! Onda hibir dzensizlik ve eksiklik yoktur (Kaf 50/6). O, yeri yayp deyen, orada dalar, nehirler meydana getiren, orada her trl meyveden (erkekli-diili) iki e yaratandr. O, geceyi gndze bryor. phesiz bunlarda, dnen bir kavim iin (Allahn varln gsteren) deliller vardr (er-Rad 13/3). Allah o su ile size; ekin, zeytin, hurma aalar, zmler ve her trl meyvelerden bitirir. Elbette bunda dnen bir kavim iin bir ibret vardr (en-Nahl 16/11). slamda Allahn varln ispatlamak iin yaplan tm faaliyetlere isbt vcip denir. slam limleri isbt-i vcibin gerekliliini imanda taklitten tahkike ykselme, yani kr krne balanmaktan bilin seviyesine ykselme ihtiyac ile aklarlar. Ayrca iman konusunda zihne gelebilecek pheleri gidermek iin de buna gereksinim duyulduunun altn izerler. te yandan insanlarn Allahn varlnn ispatna duyduklar ihtiya, karakterlerine ve yetime tarzlarna gre deiir. nanmak iin herhangi bir delile ihtiya duymayan insanlar yannda bu konuda mucize gibi olaanst hadiselere ya da gl akl delillere ihtiya duyanlar da vardr. Kuran- Kermde Allahn varlndan ok birliine vurgu yaplmaktadr. Bunun sebebi, insanlarn yaratc gc inkr etmelerinin zorluuna karn ona ortak komaya (irk) ynelik gsterdikleri eilimdir. Kurann geldii toplumun oktanrl yaps dnldnde bu hususun anlalmas kolaylar. Cahiliyye Araplar Allaha inanmakla birlikte ona ulamak iin putlar arac klyorlar ve onlara baz stn zellikler vererek Allaha irk kouyorlard. Kuran bu durumu aka yle ifade etmektedir. yi bilin ki, halis din yalnz Allahndr. Onu brakp da baka dostlar edinenler, Biz onlara sadece, bizi Allaha daha ok yaklatrsnlar diye ibadet ediyoruz diyorlar. phesiz Allah, ayrla dtkleri eyler konusunda aralarnda hkm verecektir. phesiz Allah, yalanc ve nankr olanlar doru yola iletmez (ez-Zmer 39/3). Kuranda ounlukla, lemin yaratlmln ve dzenli ileyiini ne karan bir ispat yntemi gze arpmaktadr. Her ne kadar ncllere dayal bir sistem iinde verilmese de tabiattan hareket eden (kozmolojik) ve varlklardaki gayelilii vurgulayan (teleolojik) delilleri Kuranda bulmak mmkndr. Bylece kendiliinden meydana gelmesi imknsz olan evrenin ve onun varlklar arasndaki uyum Allahn varlna delil klnmaktadr. Kuranda fk ve enfs olarak ifade edilen, d ve i lemin varlklar arasnda grlen dzen, ahenk ve gzellik yce bir yaratcnn varlna en ak delil olarak sunulmaktadr. (Fussilet 41/53) Ayetlerde belirli bir l ve plan ierisinde yaratlan varlklar, kendisi hakknda bilgi vermek iin deil, Allah gsteren bir iaret (yet) olarak ele alnmtr. Bylece Allahn varl, evreni ve iindeki varlklar aklayabilmenin kanlmaz art haline getirilmitir. Nitekim bir yerde, gkler ve yer dururken Allah hakknda phe

43

edilmesi, anlalmaz ve tuhaf bir durum olarak grlmtr. (brahim 14/10). Kuranda Allahn varlna gtren akl yrtme metodu hakknda baz mahhas rnekler de bulunmaktadr. Mesel; Hz. brahimin srasyla yldz, ay ve gnein ulhiyyet ihtimalini bunlarn kaybolularndan dolay devre d brakarak bunlarn tesinde ve tm bunlar yaratan bir yce varla iman edilmesi gerektii sonucunu karmas bunlardan biridir: te bylece brahime gklerdeki ve yerdeki hkmranl ve nizam gsteriyorduk ki kesin ilme erenlerden olsun. zerine gece karanl basnca, bir yldz grd. te Rabbim! dedi. Yldz batnca da, Ben yle batanlar sevmem dedi. Ay doarken grnce de, te Rabbim! dedi. Ay da batnca, Andolsun ki, Rabbim bana doru yolu gstermezse, mutlaka ben de sapklardan olurum dedi. Gnei doarken grnce de, te benim Rabbim! Bu daha byk dedi. O da batnca (kavmine dnp), Ey kavmim! Ben sizin Allaha ortak kotuunuz eylerden uzam dedi. Ben, hakka ynelen birisi olarak yzm, gkleri ve yeri yaratana dndrdm. Ben, Allaha ortak koanlardan deilim (el-Enm 6/76-80). slm limleri Allahn varln genelde kozmolojik ve teleolojik delillere dayal bir yntem iinde ispatlamaya almlardr. Bu amala limler arasnda huds, imkn ve gaye ve nizam delilleri hret bulmutur. Bu delillere modern dnemde ortaya kan din tecrbe ve ahlk delillerini de ilave etmek mmkndr. a. Huds Delili: Huds delili, evrenin yaratlm olduu ve her yaratlmn da bir yaratcya muhta olduundan hareketle Allahn varln ispata alan bir delildir. Bu delile birok yette temas edilmektedir. Kuranda canl cansz btn kinatn kendi kendine varolamayaca dile getirilmekte, bylece insan hem kendisi hem de d dnya zerinde dnmeye davet edilmektedir: De ki: Gklerin ve yerin Rabbi kimdir? Allahtr de. De ki: O'nu brakp da kendilerine (bile) bir faydas ve zarar olmayan dostlar (mbudlar) m edindiniz? De ki: Kr ile gren bir olur mu? Ya da karanlklarla aydnlk bir olur mu? Yoksa Allaha, Onun yaratt gibi yaratan ortaklar buldular da bu yaratma ile Allahn yaratmas onlara gre birbirine mi benzedi? De ki: Her eyin yaratcs Allahtr. O, birdir, mutlak hkimiyet sahibidir (er-Rad 13/16). Rabbiniz gkleri ve yeri alt gnde yaratan, sonra ara hkmeden, gndz durmadan kovalayan gece ile bryen; gnei, ay, yldzlar hepsini buyruuna boyun edirerek var eden Allahtr. Bilin ki yaratma da emr de Ona aittir (el-Arf 7/54). Kinat oluturan cisimlerin srekli olarak bir deiim iinde bulunduu gzlenmektedir. Bu deiim, canszlardan balayarak bitkilere, hayvanlara ve insana doru ilerledike giderek hzn artrmaktadr. Da, ta, dere, tepe vb. cansz varlklar ile sistemin byk paralarn oluturan gkcisimleri de bu kanunun iinde yerini alr. evremizde salt gzlem metoduyla bile farkedilebilen bu hareketlilik kinatn sonradan varolduunu gsterir. Bu durumda tm bu varlklar hareket ettiren ve deiimlerini salayan bir gcn olmas gerekir. nk madde kendi kendisini varedemedii gibi sebepsiz yere meydana gelmesi de mantkszdr. Bu akl yrtmenin bir sonucu olarak o halde tm varlklarn bir yaratcnn bulunduu ortaya kar. Huds

44

delilinde cisimlerin deikenliinden yola klarak tmevarm yntemiyle lemin sonradan yaratld ve dolaysyla bir yaratcya muhta bulunduu ispatlanr. Fizik, kimya ve astronomi gibi pozitif bilimlerle megul olan bilginler, madde zerinde yaptklar incelemeler sonucunda tabiatn sonradan yaratld kanaatine varmlardr. Bu limler bugn mevcut tabiat dzeninin bir gn bozulaca konusunda da hemfikirdirler. Kelm limleri bu delili daha ok cevher-araz esasna dayal bir yntem iimde ele almlardr. Buna gre kinat oluturan cisimler bir z (cevher) ile bu zn tad vasflardan (araz) meydana gelmitir. Bu yap iinde arazlar kendi balarna var olamayan nitelikleri oluturur. Bu nedenle, arazlardan bamsz varln srdremeyen cevherlerin de kendi balarna varlklar olamaz. Bylece cevher ve arazlardan oluan cisimlerin varolmak iin baka bir varla muhta olduu ortaya kar ki, O da Allahtr. lk defa Mutezile kelmclar tarafndan kullanld bilinen huds delili, sonralar Snn kelmclar tarafndan da farkl biimlerde ilenmitir. Bu delile bn Rd ve bn Sina gibi slam filozoflar tarafndan eletiriler yneltilmi zayf bir delil olduu belirtilmitir.

b. mkn Delili mkn delili, bir nceki delilin aksine daha ok slam filozoflar tarafndan kullanlmtr. Varlklar zorunlu (vcib) ve zorunsuz (mmkn) varlklar olmak zere ikiye ayran bu delile Aristoda da rastlanmaktadr. limlere gre zorunlu varlk varl kendinden olan ve varolmak iin bir bakasna muhta olmayan varlktr. Bu zellik sadece Allahta mevcuttur. Mmkn varlk ise kendi kendisini varedici gce sahip olmayan ve varolmak iin bir bakasna ihtiya duyan varlktr. Bu nedenle varlk ve yokluu birbirine eit olan mmkn varln meydana gelmesi iin, onun varln yokluuna tercih edecek bir gcn olmas zorunludur. nk mmkn olan varlklar, kendi kendilerinin varlk sebebi olamazlar. Kinat oluturan canllar da mmkn statsndedir. Bu nedenle bu nesnelerin varolmalar bir varln onlar tercih ederek varetmesine baldr. Farabi ve bn Sina tarafndan tam olarak ortaya konulan bu delil, ehristaniden itibaren kelm bilginleri tarafndan da kullanlmaya balanmtr. Bu delile de eitli itirazlar yneltilmi, ncllerinin kesinlik deeri tamad sylenmitir. Bunun gibi lemin varln yokluuna tercih eden gcn bizzat kendisinin olabilecei ya da onun iinde bulunan bir cevherin (ruh) bunu gerekletirebilecei dile getirilmitir.
Huds ve imkn delillerini birbirlerine benzeyen ynleri ve farkllklar asndan karlatrnz.

c. Gaye ve Nizam Delili: slm dncesinde gaye ve nizam delili olarak bilinen teleolojik delil, temelde evrende bir dzenin olduu ve bu dzendeki her varln belirli bir gayeye ynelik olarak yaratld nclnden hareket eder. Neticede, bu dzenin kendiliinden meydana gelemeyecei dolaysyla da bir yapcsnn olmas gerektii sonucuna ular. Buna gre lemin varlklarnn belirli bir estetik btnlk ve uyum iinde ileyii sonsuz kudret sahibi bir varln

45

kantdr. Her eyi yaratp nizam veren ve her eyin varln bir lye gre belirleyen Odur (el-Furkn 25/2). Kurn- Kermde Allahn varl ve kudretine vurgu yaplrken ska kullanlan bu delil, geni kesimlere hitap eden sade ve anlalr bir yntemi olduu iin Gazzl, bn Rd, bn Teymiyye ve bnl-Kayyim elCevziyyenin de iinde bulunduu birok lim tarafndan tercih edilmitir. bn Rd bu delili hikmet ve inyet delili olarak tanmlanmtr. Yakn dnemde hzlanan tabiat aratrmalar nedeniyle evrende mevcut bu hassas dzen btn aklyla kefedilmi, dolaysyla Allaha giden yolda gaye ve nizam delili giderek n plana kmtr. Evren zerine yaplan incelemelerden kan sonuca gre; her varlk yaratl, fonksiyonu ve dier varlklarla olan mnasebeti bakmndan hayret verici bir nizama, esiz bir tasarma sahiptir. Mesel, insan vcudunu ele aldmzda, onu tekil eden organlarn insann ihtiyacn giderecek ve hayatiyetini srdrecek bir biimde yaratld grlr. yle ki bu organlardan herhangi birinin bir kaza sonucu kaybedilmesi durumunda onun yerine bir bakasnn gemesi mmkn olmamaktadr. Bilim ve tekniin bu kadar ilerledii bir ada btn bilginlerin bir araya gelmesi bile bunu temin edememektedir. Bu nedenle, bunca insan, hayvan, bitki ve cansz varlkta grlen bu fevkalde stn sanatn bir sanatkrnn olmas gerekir. zerinde yaadmz tabiatn bu fevkaldelii tarih ncesi asrlardan itibaren bilim ve dnce insanlarnn dikkatini ekmi, bu konuda bir ok yorum yaplmtr. eitli rklara sahip insanlar, farkl trde hayvanlar, trl trl bitkiler, dayla, ovasyla, nehirleri, denizleri, ay, mehtab, gnei ve yldzlaryla kinat denilen bu harikulde dzen, bir taraftan filozoflar dnmeye sevkederken dier yandan limleri konuturmu, airleri de coturmutur. Bu esiz intizam sradan insann bile dikkatinden kamamtr. Karncasndan devesine, su kabarcndan gkkubbesine, sivrisineinden yldzna kadar her ey, btnyle tabiat belli bir plan, program erevesinde ve belirli bir gayeye ynelik olarak varln devam ettirmektedir. Herhangi bir aksama ve bozulma olmakszn varln srdren bu sistemin nasl meydana geldii konusunda farkl grler ortaya atlmtr. Materyalistlerin bu soruya verdikleri cevap sadece tesadften ibarettir. Darwinistlere gre ise bu dzen milyonlarca yllk bir evrimin sonucudur. Pozitivistler ise bunun makul bir izahn yapmaktan uzaktrlar. Bu trden izah denemeleri daima akl ve vicdan ikna etmekten uzak kalm, ilerleyen pozitif bilimlerden de destek grememitir. Tabiat oluturan tm varlklar belirli gayeleri yerine getirmek iin nceden stn zelliklere sahip bir varlk tarafndan tasarlanmtr. Ku umas iin geni kanatlarla yaratlm, ylan srnmeye elverili bir yapda varedilmitir. Evrenin en kk canlsnda grlen bu nizam hibir eyin babo olmadn, gayesiz ve geliigzel yaratlmadn ispatlamaktadr. Nitekim Allah bir ayette yedi kat g kat kat yarattn ve Rahmann yaratnda bir uyumsuzluk ve dzensizlik grlemeyeceini ak bir dille ifade etmektedir (el-Mlk 67/3). Tabiatn yapsn ve ileyiini inceleyen pozitif bilimler gelitike gaye ve nizam delili de kuvvetlenmekte, itibar kazanmaktadr. Modern bilimin her buluu Allahn varl iin bir delil tekil eder. On drt asr nce inen yetlerin ifade ettii incelikler gnmz bilim anlayyla ok daha iyi anlalmaktadr. Aada verilen yette evrenin oluum dnemine ait bilgiler bulunmaktadr.

46

nanmayanlar bilmiyorlar mki gkler ile yer nceleri bitiik bir halde iken biz onlar ayrdk, canl olan her eyi de sudan yarattk? Hl inanmayacak m onlar? (el-Enbiy 21/30). Bir baka ayette ise yeryz iin suyun neminden ve rzgrlarn alamadaki etkisinden bahsedilmektedir: Biz rzgrlar alayc olarak gnderdik ve gkten bir su indirdik de onunla su ihtiyacnz karladk. (Biz bunlar yapmasaydk) siz yeterli suyu depolayamazdnz (el-Hicr 15/22). Aadaki yette insan evrende Allah tarafndan yaratlan bu esiz dzen zerinde dnmeye arlr: O, gkten su indirendir. te biz her eit bitkiyi onunla bitirdik. O bitkiden de kendisinde stste binmi taneler bitireceimiz bir yeillik; hurmann tomurcuundan sarkan salkmlar; zm balar; bir ksm birbirine benzeyen, bir ksm da benzemeyen zeytin ve nar baheleri meydana getirdik. Meyve verirken ve olgunlat zaman her birinin meyvesine bakn! Kukusuz btn bunlarda inanan bir toplum iin ibretler vardr (er-Rad 13/3-4). phesiz gklerin ve yerin yaratlmasnda, gece ile gndzn art arda gelmesinde, insanlara faydal olan eylerle ykl olarak denizde yzp giden gemilerde, Allahn gkten indirip de l haldeki topra canlandrd suda, yeryznde her eit canly yaymasnda, rzgrlar ve yerle gk arasnda emre hazr bekleyen bulutlar ynlendirmesinde dnen bir toplum iin deliller vardr (el-Bakara 2/164). slam dnce tarihinde isbt- vcib amacyla yukarda zikredilen deliller dnda baka deliller de kullanlmtr. Bunlardan dn tecrbe delili, insann ahs tecrbesiyle yaad ve sonuta onu inanmaya gtren manevi deneyimleri esas almaktadr. Buna gre tm insanlarn farkl corafyalarda benzer tecrbeleri yaamas, ortak bir dini temelin varln ispat etmektedir. Kurn- Kerimde Allahn varlnn, insanlar tarafndan tabi olarak kabul edilecek bir konu olarak telkk edilmesi ise ftrat delilinin ortaya kmasn salamtr. Buna gre rklar, lkeleri, dil ve dinleri farkl olmasna ramen tarih boyunca btn milletler evrende hakim bir yaratcnn varln zorunlu kabul etmilerdir. Bu yce yaratcya her zaman tapnlm, O her dilde bilinmi ve her lisanla anlmtr. Modern dnemde ortaya kan ahlak delili ise, Allahn varln bir bilgi meselesi olmaktan ok erdemli bir hayatn n art olarak ele almaktadr. Buna gre insann ahlk olarak en iyiye ulamas iin bunu salayacak bir varln (Tanr) mevcudiyeti gereklidir.
Size gre isbt- vacip konusunda yukarda zikredilen delillerden hangisi halk ikna etme konusunda dierlerine gre daha etkilidir?

Allahn Birlii
slm dininin insanla sunduu ulhiyyet anlaynda tevhid dncesi byk bir nem tar. slamn Allah kavram etrafnda rgledii sistemin merkezinde bu dnce bulunur. Allahn birliini ifade eden tevhid, inancn yapsna rengini veren en temel ilkedir. Bu nedenle slm dinine Tevhid Dini denildii de bilinmektedir. Bu inancn gerei olarak Allah, hem dnce hem de davran boyutunda tevhide zarar verebilecek her trl fiilden uzak tutulur. Evrende olup biten her eyi bir olan Allaha

47

dayandrmak insan dier tanrlara ballktan kurtaraca gibi onun gerek anlamda zgrlemesini salar. Bu gerek Yalnz sana ibadet eder ve yalnz senden yardm dileriz cmlesiyle Fatiha suresinde (1/4) belirtilmekte ve tm mslmanlar tarafndan gnde yaklak krk defa tekrar edilmektedir. slmiyetin ortaya kndan nce Araplar, ulhiyet hakknda Allahn anna yakmayacak baz inanlara sahiptiler. Onlar, putlara tapnyor, tabiat varlklarna tanrsal zellikler veriyorlard. Ayrca onlar putlarn zerinde yce kudret sahibi bir Tanrnn varln da kabul ediyorlar, putlarn o Tanrya arac olacana inanyorlard. Bu dnemde Hristiyanlar, l bir tanr anlayna (Baba, Oul, Rhul-kuds) sahiptiler. Yahdiler ise Uzeyri Allahn olu kabul ederek tevhid ilkesini ihlal etmekteydiler. Kuran- Kerim ehl-i kitab bu tr inanlardan sakndrarak bir olan Allah inanc etrafnda birlemeye armtr (l-i mrn 3/64). slm dini kendi tanr inancyla badamayan tm bu sapmalar ve yanl anlamalar bertaraf ederek Allahn birliini pheye yer kalmayacak bir biimde aklamay hedeflemitir: O, dounun da batnn da Rabbidir. Ondan baka hibir ilh yoktur. yle ise Onu vekil edin (el-Mzzemmil 73/9) Ondan baka hibir ilh yoktur. Yaatr, ldrr. O, sizin de Rabbiniz, nceki atalarnzn da Rabbidir (ed-Dhn 44/8). lahnz tek bir Allahtr. Ondan baka ilah yoktur. O rahman ve rahimdir (el-Bakara 2/163). slm dini gerek manada tevhid inancn insanla sunmu, gnllere yerletirmitir. Kurn- Kermde mslmanlar, btn insanln faydalanmas iin yaratlan ve her tr arlktan sakndrlan mutedil bir mmet olarak nitelenmektedir (el-Bakara 2/143). Bu zellik en arpc biimde tevhid inancnn yaatlmas srasnda gze arpar. Allahn bir ve tek olduunun benimsenmesi, Onun zatnda, sfatlarnda, fiillerinde ve ibadet edilmede tek kabul edilmesi demektir. slm dininde, Allah Telya ortak komak, onun einin, benzerinin, ya da denginin olduunu sylemek irktir. yle ki bu fiil, gnahlarn en bydr. Allah kendisine ortak koan affetmeyeceini ve bu kimselerin cennete giremeyeceini haber vermektedir. phe yok ki Allah kendisine ortak koulmasn (irki) affetmez. Bundan baka diledii kimselerin gnahn balar (en-Nis 4/48). Hakikat u ki Allah kendisine ortak koan kimseye cenneti haram klar. Onun varaca yer ateten ibarettir (el-Mide 5/72). Btn peygamberler geldikleri toplumda tevhid ilkesini yerletirmeye ve ona zarar verebilecek bozulmalara engel olmaya almlardr (bk. Lokman 31/13; el-Enbiy 21/66). Son Peygamber olan Hz. Muhammed de bu hususu aka bildirmi, davranlaryla da yol gstermitir. O, tevhid inancnn henz yerlemedii bir dnemde kabir inancn yasaklam, Allahtan baka herhangi bir ey zerine yemin edilmesini ise menetmitir (Eb Davud, Ceniz, 68; Tirmiz, Nzr 8). Ne var ki insanlar, zamanla dnce tembelliine saplanp bedensel arzularn cazibesine kaplarak varlklarn gerek sebebini unutmular, bunun yerine arac sebeplere ya da dnyev menfaatlere itibar gsterebilmilerdir. irk, dn olduu gibi bugn de, insanln kendini kaybederek bayalamasna ve basit baz dncelerin etkisiyle bolua dmesine sebep olmaktadr. Akln kullanan insan,

48

iradesini balayan bu zincirlerden syrlmakta, hem fikren hem de ruhen irk bataklndan kurtulmaktadr. Kuran irk hastalna yakalanan bir insann psikolojisini yle tasvir eder: Allaha ortak koan kimse, gkten den ve kular tarafndan kaplan ya da rzgr tarafndan uzak bir yere srklenen kiiye benzetilir (el-Hac 22/31). Ayrca Kuranda irk, dnyada baz menfaatler gerei taknlan bir tavr olarak gsterilmekte ve bu kiileri ahirette bekleyen tehlikelere iaret edilmektedir: brahim, onlara dedi ki: Srf aranzda dnya hayatna mahsus bir sevgi (ve kar) uruna Allah brakp birtakm putlar edindiniz. Sonra kyamet gnnde kiminiz kiminizi inkr edip tanmayacak; kiminiz kiminize lnet edecektir. Barnanz cehennem olacaktr. Yardmclarnz da olmayacaktr (el-Ankebt 29/25). slam limleri, Allahn birlii konusunu nakl deliller yannda akl delillerle de ispatlamaya almlardr. Bu konuda, yeryznde Allahtan baka tanrlar olmas durumunda tabiattaki dzenin bozulacan beyan eden ayetlerden (Ayetler iin bk. el-Enbiy 21/22; el-sr 17/42; el-Mminn 23/91) yola kan limler burhn- temn olarak bilinen bir delil oluturmulardr. Bu delile gre tabiatta gzlemlenen kozmolojik dzen Allahn bir olduunun delilidir. Aksi halde ok tanrl bir dnyada kargaann olmas kanlmazdr. nk er ya da ge bu tanrlarn iradeleri atacak ve sonuta evrene bir karmaa ve dzensizlik hkim olacaktr.
Tevhidin zdd olan irkin eitleri hakknda dnerek buna rnekler veriniz.

Allahn simleri ve Sfatlar

a. Allahn simleri: Tek bana Allahn varlna inanmak, Onun btn evreni yarattn ve idare ettiini kabul etmek yeterli deildir. Kulluk uurunun olumas iin Onun vasflar hakknda bilgi sahibi olmak gerekir. Aksi halde Allahn varln tam mnasyla idrak etmi olmayz. nk Allah inkr daha ok, Onun sfatlarn bilmemekten veya yanl anlamaktan domaktadr. Bu nedenle varln benimsediimiz Allah sfatlaryla tanmal, Onun bizimle ve btn varlklarla ilikisini anlamalyz. Allah Telnn kendine has yapsn oluturan ztn idrak etmek mmkn deildir. Onun zt hakknda syleyeceimiz yegne ey, Onun varolduudur. Yce Allah gzle grmek, duyu organlaryla idrak etmek ya da Onun niteliklerini akl yrterek tespit etmek sz konusu olamaz. Bu durumda Allah tanma konusunda tek bir vastamz kalmtr ki, o da haberdir. Kinatn yaratcs, bilgi edinme yollarndan doru haber vastasyla yani vahiyle bizlere tantlmtr. Son peygamber olan Hz. Muhammed, Allahtan ald talimatla bize Onu retmitir. Kuranda Allah en z biimde anlatan surelerin banda hls suresi gelir: De ki O Allah birdir. O Sameddir. Dourmamtr, dorulmamtr. Hibir ey Ona denk deildir (el-hls 112/1-5). Burada bizlere Allahn tasviri deil tavsifi yaplmtr. Tasvir suretlendirmek, ekillendirmek anlamna gelir ve bir eyin zihinde eitli ekillerde canlandrlmas iin anlatmlarda bulunmay ifade eder. Allah

49

Tel iin byle bir durum sz konusu deildir. Kuranda putperest mrikler Allah hakknda bu trden tasavvurlar nedeniyle knanm, Allahn bu yaktrmalardan uzak olduu belirtilmitir. Tavsif ise vasflandrmak, bir eyin zelliklerinden bahsetmek demektir. Cenb- Hakkn tavsifi, varlna inandmz zt hakknda baz manalardan bahsetmektir. Allahn ztn duyu organlaryla kavramak mmkn olmadna gre Onun zt ve mahiyeti hakknda dnmek de doru deildir. Nitekim bir hadiste Allh'n yarattklar zerinde tefekkr edin, fakat zt zerinde dnmeyin. Zr siz, Onun kadrini (lyk olduu ekilde) asl takdr edemezsiniz." buyrulmaktadr. Allah Onunla ilgili aklmza ve hayalimize gelen her trl suretten uzaktr. Bu konuda limler arasnda Hatrna gelen her ey, Allah ondan baka bir ey cmlesi hret bulmutur. Kuranda Allahn dnya hayatnda duyu organlaryla idrak edilemeyecei vurgulanmaktadr. Gzler onu idrak edemez, ancak O gzleri idrak eder (elEnm 6/103). Allah kalbi mutmain olsun diye kendisini grmek isteyen Hz. Musaya bunun mmkn olmadn belirtmitir (el-Arf 7/143) Allah Tely tanmamza yarayan mna ve kavramlara isim ya da sfat denilir. Kuranda Allahn sfatlarndan deil isimlerinden bahsedilmektedir. Kuranda en gzel isimlerin Onun olduu bildirilmekte ve bu isimlerle Ona dua etmemiz istenmektedir. Ayette geen esml-hsn yani en gzel isimler tabiri zamanla Allahn isimlerini niteleyen bir kavram haline gelmitir. limler yetlerde ve hadislerde Allaha nispet edilen yzlerce isim tesbit etmilerdir. Bununla birlikte ounluun gr, Onun isimlerinin sonsuz olduu ynndedir. Allahn bizlere bildirdii isimleri yannda bildirmedii ve kendi zel ilminde (gayb ilmi) tuttuklar da olabilir. (Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 9). slm limleri esm-i hsn listesinde bulunan isimleri eitli ekillerde snflandrmlardr. Bunlardan zt isimler; mutlak manada Allahn zatn ilgilendiren; el-Evvel, es-Samed, el-Kudds, el-Cell gibi isimlerdir. Kinati ilgilendirenler ise, tabiatn yaratlna ve ileyiine temas eden; el-Hlik, el-Br ve el-Musavvir vb. manalardr. Esm-i hsndan insanla ilgili olan ilh isimler ise; el-Adl, el-Hakem ve el-Fetth gibi insana ynelik olanlardr. Esm-i hsn konusunda rivayet edilen bir hadiste Allah Telnn doksan dokuz isminin olduu ve bunlar sayann cennete girecei bildirilmektedir (Buhari, Tevhid 12; Mslim, Zikr, 5, 6). Bu hadisin metninde yer alan saymak ifadesi ezberlemek, kaynaklarndan derlemek, bunlarn gerei ile amel etmek ve mnalarn dnmek eklinde de yorumlanabilir. Baz kaynaklarda bu doksandokuz isim saylmtr. (Tirmiz, Daavt, 82) Zamanla bu liste slam dnyasnda mehur olmu, dua ve niyaz amacyla okunmutur. Ayn zamanda bu isimler hat sanatnn konusu haline gelmi, esm-i hsn mslmanlar tarafndan levha halinde evlere aslmtr. Baz yrelerde sabah namaznn ardndan Har sresinin son yeti okunduktan sonra bu doksan dokuz ismin zikredilmesi adet haline gelmitir. lh isimler Yce Allah tantmas yannda Onun kintla ilikisini kuran manalardr. Allah, el-Hayy isminin gerei olarak canllara hayat vermi, onlar el-Hlk ismiyle yaratm, el-Kdir ismi ile kinatn devamn salamtr. Bu isimlerin insan davranlar zerinde de etkileri bulunmaktadr. Szgelimi Allahn el-Basr (gren), olduunu bilen kimse her ortamda davranlarnda dinin belirledii erevenin dna kamaz. Allahn es-Sem (iiten) olduuna gnlden inanan kii, dilini kt szden

50

alkoyar, Onun er-Rahmn ve er-Rahm (esirgeyen-balayan) olduunu kavrayan ise asla mitsizlie dmez, et-Tevvb (tvbeleri kabul eden) olduuna inanan ise tvbe kapsndan uzaklamaz. Cenb- Hakkn bu gzel isimleri incelendiinde ilerinde ounun dorudan ilh rahmet, merhamet, esenlik balayclk ltufkrlk, iyilik gibi mminlerin lehine olan manalara delalet ettii grlr. Bununla birlikte zt- ilhinin gazap ynne iaret eden isimler de vardr. Bu husus slamiyetin korkudan ok sevgiye dayanan bir din olduunu, Cenab- Hakkn kullarna olan muamelesinde merhamet tarafnn ar bastn gstermektedir.
Esml-hsndan aada Trke anlamlar verilen isimleri bularak karsna yaznz. Varlnn balangc olmayan Her eye gc yeten Her eyi hakkyla bilen Tm varlklar yaratan Btn gnahlar balayan : : : : :

b. Allahn Sfatlar: Kuran- Kerimde Yce Allahn zt, eitli sfatlarla nitelenmitir. Allaha nispet edilen bu manalar, msbet cmlelerle ifade edildii gibi menfi cmlelerle de ifade edilebilmektedir. slm limleri kaynaklarda geen bu zellikleri eitli ekillerde snflandrmlardr. Bunlardan Allah Telnn ne olmadn bildiren ve olumsuz bir manay ondan uzaklatran sfatlar ounlukla selb veya tenzih sfatlar olarak isimlenmitir. Bu manalar ulhiyyet makamna yakmayan, eksiklik ve acziyet ifade eden kavramlardr. Allahn ne olduunu anlatan msbet manalara ise sbt veya zt sfatlar ad verilmi, kinatn yaratl ve idare ediliiyle ilgili nitelikler ise fiil sfatlar olarak isimlenmitir.

1. Selb/Tenzih Sfatlar Bu sfatlar Allah nna yakmayan, acziyet ve eksiklik ifade eden, yaratlmlk zellii tayan ve bu sebeple de Ondan nefyedilmesi (tenzih) gereken sfatlardr. Bu tr sfatlar saylamayacak kadar oktur. nk ne kadar eksiklik ve acz kavram varsa, ne kadar yaratlmlk zellii mevcut ise o kadar da selb sfat var demektir. Selb sfatlarn hedefi her trl irk ibesini bertaraf ederek tevhid inancn tam manasyla ispat etmek, yaratanla yaratlan arasnda ortak bir noktann bulunmadn akllara ve gnllere yerletirmektir. Bu nedenle Hibir ey onun benzeri deildir (e-r 42/11) yeti tenzih akidesinin zn oluturur. slm limleri, eitim retimde kolaylk salamak ve bu vasflarn anlalmasn temin etmek amacyla ayetler nda baz terimler tespit etmiler ve selb/tenzih sfatlar ylece sralamlardr.

51

a) Vcud: Allahn varolmas, yokluunun dnlmemesidir. Allahn varl kendine zel bir durumdur ve dier varlklarn vcudundan tamamen farkldr. Allahn vcd sfat ayn zamanda nefs yani sadece ona zg bir sfat olarak tanmlanr. b) Kdem: Allahn varlnn balangcnn olmamasdr. Cenb- Hak bir zamanlar yokken sonradan var olan, baka bir deyile yaratlan bir varlk deildir. Onun gerek zt, gerek ise sfatlar iin sonradan olmuluk ya da yaratlmlk sz konusu deildir. O, zt ve sfatlaryla kadmdir, ezeldir. Evvel Odur, hir Odur, Zhir Odur, Btn Odur. Her eyi hakkyla bilen yine Odur (el-Hadd 57/3). c) Beka: Allahn varlnn sonunun olmamasdr. Onun varl sonsuza kadar (ebed) devam eder. O, fni ve lml deildir. Ondan baka her ey fndir, yok olmaya mahkmdur. Mezar talarna yazlan ve lmsz olan sadece Odur ifadesi bu gerei dile getirir. bki kalacaktr (er-Rahman 55/27). d) Kyam binefsih: Allahn kendisiyle kim olmas ve bu hususta bakasna ihtiya duymamasdr. Yce Allah kendi kendisinin varlk sebebidir. Hlbuki Allahtan baka dier varlklar, hem var olabilmek hem de belli bir zamana kadar da olsa varlklarn srdrebilmek iin baka sebeplere ve artlara muhtatrlar. Her ey fndir. Ancak azamet ve ikram sahibi Rabbinin zt Ey insanlar siz Allaha muhtasnz. Allah ise zengindir ve vlmeye layk olandr (el-Ftr 35/15). e) Vahdniyet: Tek ve bir olan, ei, orta bulunmayan. Yukarda, Allahn Birlii konusunda da anlatld gibi Cenb- Hak ztnda, sfatlarn da, fiillerinde ve ibadet edilmede birdir. Onu ei, benzeri, orta, yardmcs ya da rakibi yoktur. Eer yerde ve gkte Ondan baka tanrlar olsayd ikisi de bozulurdu (el-Enbiy 21/212). f) Muhlefetn lil-havdis: Allahn sonradan olan yaratklara benzememesidir. Allah stat olarak yaratlmlk zellii tayan her eyden uzaktr. Hibir ey onun benzeri deildir (e-r 42/11).

2. Sbt Sfatlar Bu sfatlar Allahn zatna nispet edilen ve Onun ne olduunu belirten niteliklerdir. Cenb- Hakkn bu sfatlarla nitelenmesi ve bunlarn ztlarndan uzak tutulmas (tenzih) zorunludur. slm limleri eitli maksatlar iin ayet ve hadislerden yola karak bir sbt sfatlar listesi belirlemeye almlardr. limlerin temas ettii bu yedi sfat ylece sralayabiliriz. a) Hayat: Allahn canl ve diri olmasdr. Cenb- Hak ebed ve daim bir hayatla diridir. Canllarda hayat vasfnn devam iin eitli fizik ve biyolojik artlara ihtiya vardr. Yaratlmlara ait olan bu artlarn hibiri yaratan iin sz konusu deildir.

52

Allah, kendisinden baka hibir ilh olmayandr. Daima diridir ve yarattklarn gzetip durandr (Bakara 2/255). b) lim: Allah Telnn bilme sfatdr. O, gizli-ak, yakn-uzak, kkbyk her eyden sonsuz ve snrsz olan ilmiyle haberdardr. nsanlarn bilgisi zaman, mekn gibi baz artlara, bunun gibi gz, kulak vb. vastalara bal klnmtr. Bu adan Allahn ilmi, insanlarn ilminden tamamen farkldr. Allah Telnn ilim sfat nnde zaman, mekn ve madde engeli bulunmad gibi O, bu konuda herhangi bir vastaya da muhta deildir. O, her eyi hakkyla bilendir (el-Bakara 2/29). c) Sem: Yce Allahn her eyi iitmesidir. Allahn tm sfatlarnda olduu gibi iitme sfat da kemal derecesindedir. O, hibir vasta ve arta bal olmakszn ve hibir engele taklmakszn her eyi iitir. nsanlar ise sadece duyma eikleri iinde bulunan sesleri iitebildikleri gibi bunun iin baz organlara ihtiya duyarlar. phesiz Allah, iitendir, bilendir (el-Bakara 2/181). d) Basr: Allahn her eyi grmesidir. nsanlarda grme olaynn meydana gelebilmesi iin belli fiziki artlarn olumas gerekir. Allah Tel ise herhangi bir arta bal olmaszn her eyi grr. phesiz Allah btn yaptklarnz grr (el-Bakara 2/110). e) Kudret: Allahn her eye gcnn yetmesidir. Allahn varlna inanan ve bu harikulade kainatn nasl yaratldn tefekkr eden her insan Onun sonsuz bir kudrete sahip olduunu phesiz kabul eder. phesiz Allah, gc her eye hakkyla yetendir (Bakara 2/109). f) rade: Allahn dilemesi ve istemesi anlamna gelir. rade sfat ilh fiillerin her hangi bir bask ve zorlama olmakszn Onun arzu ve isteiyle meydana gelmesi demektir. Evrende bulunan her varlk, Onun iradesine tabidir. Onun iradesi olmakszn kinatta tek bir yaprak bile kmldamaz. Bunun gibi Onun istek ve dilekleri nnde hibir engel yoktur. Bir eyi diledii zaman, Onun emri o eye ancak Ol! demektir. O da hemen oluverir (Yasin 36/82). g) Kelm sfat: Allahn konuma sfatdr. Bu sfatn bir eseri olarak elimizde kelmullah dediimiz Kurn- Kerm vardr. Bundan ncede Allah insanla ilahi kitaplar araclyla konumutur. Allah Telnn konumas insanlarda olduu gibi harfler, sesler ve konumaya yarayan organlar araclyla deildir. Cenb- Hak bunlardan mnezzeh ve ycedir. Musa, tayin ettiimiz vakitte bizimle bulumaya gelince Rabbi onunla konutu (Araf 7/143). Sbt sfatlar Allah-lem ilikisi asndan nem tamaktadr. slam limleri Allahn lemle ilikisini bu sfatlar araclyla srdrdn sylemektedirler. Bu sfatlardan ilim, nesne ve olaylar zerindeki bilinmezlik vasfn ortadan kaldrrken, kudret sfat yaratcnn kinatn yaratlmasna g yetirmesine olanak tanmakta, irade sfat ise ilh kudretin mevcut alternatifler iinden birini semesinde etkili olmaktadr. lem bu sfatlarn

53

koordinasyonu ile meydana gelmekte ve varln devam ettirmektedir. Tm bu sfatlarn varl ise phesiz hayat sfatna baldr. Sfatlar konusunda limler arasnda baz ihtilaflar yaanmtr. Bunlardan biri, sbt sfatlarn tasnifi konusunda gndeme gelmitir. Mtrdler kudret sfatndan ayr bir tekvn (yaratma) sfatnn varln savunurlarken, Earler ilim, irade ve kudret sfatn yaratma iin yeterli grmlerdir. a limleri ise sbt sfatlar kendi iinde zt ve fiil sfatlar olmak zere ikiye ayrmlardr. Sfatlar konusunda en byk fikir ayrl ise Allahn ztyla sfatlarnn ne tr bir iliki iinde olduunu izah noktasnda yaanmtr. Mutezile mezhebi tevhid anlaylarnn bir gerei olarak, Allahta okluk yarataca endiesiyle Allahn sfatlarn Onun ztndan ayrlmayan manalar olarak grmtr. Bu nedenle onlar, Allahn zatndan bamsz sfatlarnn olmasn doru bulmamlardr. Ear ve Mturid mezhepleri ise Allahn sfatlarnn Onun ztndan ayrlabileceini ancak bu durumun tam manada bir bamszlk dourmayacan belirtmilerdir. phesiz limler iinde iinde bu iki farkl gr uzlatrmaya alan teebbsler de olmutur. Ancak bu tartmalar tm mezheplerin zerinde birletii, Allahn noksanlklardan uzak olduu ve keml sfatlarla muttasf bulunduu eklinde zetlenenen ortak gr deitirmemekte, daha ok tanmlama ve sistemletirmede kendini gstermektedir. limler arasnda sfatlar konusunda yaanan en ciddi tartmalardan biri kelm sfat zerinde vuku bulmutur. Allahn kelm sfatnn nitelii zerinde duran limler onun ezel (kadm) ya da yaratlm (hdis) olmas zerinde ihtilaf etmilerdir. Mutezile mezhebi, Allahn kelm sfatnn yaratlm olduunu iddia ederken, Ehl-i Snnet kelmclar bunun aksini sylemi ve bu tartmalar iddete varan sonular dourmutur. Sorunu zmek amacyla Allahn kelm sfatn lafz ve mnev eklinde ikiye ayran limler; Yce Allahn zatnda bulunan mana anlamnda kelm sfatnn kadm, ancak bunun harf ve seslere dnen eklinin (Kuran- Kerim) ise hdis olduu sonucuna varmlardr. Sfatlar konusu iinde yeralan bir dier husus ise naslarda geen ve zahir mnalaryla Allaha nisbet edilmesi mmkn olmayan kavramlardr. Bunlar sonraki dnem kaynaklarnda haber sfatlar olarak anlmtr. Ayet ve hadislerde zikredilen el (yed), yz (vech), gz (ayn), ayak (kadem) gibi kavramlar slm limlerinin byk ounluu tarafndan slmiyetin tenzih inancna uygun bir ekilde yorumlanmtr.

3. Fiil Sfatlar lh sfatlar iinde Allah-kinat-insan ilikisini ifade edenler, fiil sfatlar grubunu oluturmaktadr. Bu sfatlar da dier sfatlar gibi sonsuz olup daha ok yapmak, yaratmak ve oluturmak anlamlarna gelen tekvn kavramyla ifade edilmektedir. Matrid limler tekvn sfatn sbti sfatlara dahil ederken, Earler onu mstakil bir sfat olarak grmemilerdir. Onlara gre fiili sfatlar dorudan sfat olmayp ilim, kudret ve irade sfatlarnn fonksiyonlardr. Yukarda da getii zere kinatta mevcut oluum, Allahn ilim, kudret, irde ve yaratma fiillerinin bir sonucudur. O, yoktan varettii kinat babo brakmam, hayatn sreklilii adna mdahaleyi srdrmtr. Kinatta gerekleen her fiil, Allahn onu bilmesi, dilemesi ve kudretiyle yaratmasnn bir sonucudur. Bu husus Kuranda yle bildirilmektedir:

54

Yaratmay ilkin balatan da tekrar eden de Odur. Bu i Ona pek kolaydr (el-Ankebt 29/19).
Haber sfatlar olarak bilinen niteliklerin szlk anlamlaryla Allaha nisbet edilmesi neden mahzurlu grlmtr? O halde bu niteliklerin Kuranda zikredilmesinin hikmeti ne olabilir?

zet
Allah nanc slam dininin iman esaslarnn ilki Allaha imandr. Allahn varlna iman ayn zamanda bu dinin inan sisteminin zn oluturur. Ayrca iman, insann en temel zelliklerinden biri ve doutan gelen ftr bir ynelitir. nsan srekli olarak varlk ve olaylar zerinde dnerek iinde yaad kinat anlamlandrmaya alr. Bylece o, tabiata hkim olan, sonsuz kudret sahibi bir yaratc fikrine kolayca ular. Allahn Varl Allahn varl, varlk trlerinin en st mertebesini ilgilendirdii iin kendine zg nitelikler tar. nsanlar, inanlarnn kr krne taklitten kurtararak hayatlarn anlaml klmak ve akidelerini savunmak amacyla inandklar varlklar zerinde dnmeye ve onu ispatlamaya almlardr. Allahn Varln Kantlayan Deliller slm dncesinde kelamclar ve filozoflar Allahn varln genelde kozmolojik ve teleolojik delillere dayal bir yntem iinde ispatlamaya almlardr. Bu amala limler tarafndan huds, imkn ve gaye ve nizam delilleri hret bulmutur. Huds delili kinat oluturan cevher ve arazlarn yaratlm zellii tad, dolaysyla bunlardan oluan evrenin de yaratlm olaca sonucuna ular. Sonuta her yaratlm (hdis) olan bir yaratcya ihtiya duyduu iin, Allahn varl da ispatlanm olur. Daha ok slam filozoflar tarafndan kullanlan imkn delili ise bakasna muhta olan mmkn varlklarn var olmak iin zorunlu bir gce ihtiya duymasn esas alr. slm dncesinde gaye ve nizam delili olarak bilinen teleolojik delil ise, evrende esiz bir dzen olduu ve bunun kendiliinden meydana gelemeyecei esasna dayanmaktadr. Bu delil, hem kelmclar hem de filozoflar tarafndan ska kullanlm, Kuranda aka belirtilmesi nedeniyle de dn bir delil olarak dlmtr. Buna gre varlklarn belirli bir estetik btnlk ve uyum iinde ileyii, sonsuz kudret sahibi ilh bir varln kantdr. Allahn Birlii slmda tevhid kavram ile ifade edilen Allahn birlii itikadi adan Allaha zatnda ve sfatlarnda ortak kabul etmemeyi, davran plannda da bu dnceyi zedeleyecek tavrlardan uzak durmay amalar. Kuran Allahn varlndan ok birlii zerinde durmaktadr. Allahn birliine yapt bu

55

vurgu nedeniyle slm dini Tevhid Dini olarak da isimlenir. Tevhid ilkesi ilk peygamberden en sonuncusuna kadar btn peygamberlerin zerinde titizlikle durduu bir konudur. Tm peygamberler geldikleri toplumu tevhidin zdd olan irkten kurtarmay amalamlardr. Evrende olup biten her eyi bir olan Allaha dayandrmak ve Onun dndaki tanrlara bamllktan kurtarmak Kurann da ncelikli hedeflerindendir. Allahn Sfatlar Allah Tely tanmamza yarayan mna ve kavramlara isim ya da sfat denilir. Kuranda en gzel isimler esml-hsn kavramyla ifade edilmekte ve Ona bu isimlerle dua etmemiz istenmektedir. Kuranda Yce Allaha nispet edilen manalar ise alimler tarafndan sfat kavramyla ifade edilmitir. slm limleri kaynaklarda geen bu zellikleri genel olarak ksmda snflandrmlardr. Bunlardan ilki olan selb/tenzh sfatlar, acziyet ve eksiklik ifade ettii iin Onun anna yakmayan zelliklerden Allah tenzih etmeyi amalar. Sbt sfatlar, Allahn zatna nispet edilen ve Onun ne olduunu belirten sfatlardr. lh sfatlar iinde Allah-kinat-insan ilikisini ifade edenler ise fiil sfatlar grubunu oluturmaktadr.

Kendimizi Snayalm
1. Huds ve imkn delilleri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Huds delili daha ok kelm limleri, imkn delili ise slm filozoflar tarafndan kullanlmtr. b. Huds delili lemin yaratlmlndan ve sonradanlndan, imkn delili ise, lemin yaps itibaryla bir baka varla muhta olmasndan hareket ederek Allahn varln ispata alr. c. Huds delili Kuranda imkn deliline gre daha net bir biimde ifade edilmitir. d. Her iki delil de belirli ncllerden hareket ederek Allahn varln ortaya koymaya alr. e. Huds delili tmevarm yntemini imkn delili ise tmdengelim yntemini kullanmaktadr.

2. lem, tm unsurlaryla birlikte deiken bir yapdadr. Yukardaki cmle aadaki isbt- vcip delillerinden hangisinin ncl olabilir? a. mkn Delili b. Gaye ve Nizam Delili c. Ftrat Delili d. Huds Delili e. Dn Tecrbe Delili

56

3. Aadaki yetlerden hangisinde gaye ve nizam deliline iaret edilmektedir? a. phesiz Allah btn yaptklarnz grr (el-Bakara 2/110). b. Yerleri ve gkleri yaratan Allahta bir phe olur mu? (brahim 14/10). c. Gklerin ve yerin yaratlnda gece ve gndzn ardarda geliinde dnenler iin (Allahn varlna) deliller vardr (li mrn 3/190). d. (brahim) Ben, hakka ynelen birisi olarak yzm, gkleri ve yeri yaratana dndrdm. Ben, Allaha ortak koanlardan deilim (elEnm 6/76-80). e. De ki: Her eyin yaratcs Allahtr. O, birdir, mutlak hkimiyet sahibidir (er-Rad 13/16).

4. Aadakilerden hangisi Allahn sbt sfatlarndan biri deildir? a. Vahdaniyet b. Yaratma c. Hayat d. lim e. Grme

5. Allahn kendi kendine kim olmas ve bakasna ihtiya duymamas anlamna gelen selb sfat aadakilerden hangisidir? a. Vcd b. Kyam bi nefsih c. Kdem d. Bek e. Muhlefetn lil-havdis

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. d 3. c Yantnz doru deilse, Allahn Varlnn Kantlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Allahn Varlnn Kantlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Allahn Varlnn Kantlar blmn yeniden okuyunuz.

57

4. a 5. b

Yantnz doru deilse, Allahn Sfatlar blmn yeniden okuyunuz, Yantnz doru deilse, Allahn Sfatlar blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Huds ve imkn delilleri hedefleri bakmndan ortaktr. Her iki delil de kinatn yaps itibaryla yaratlm olduunu ispatlamaya almaktadr. Ayrca bu iki delil, bunun iin benzer ncllerden hareketle tmevarm yntemini kullanmaktadr. Bunun birlikte birinde huds dierinde ise imkan kavram zerinden ispat faaliyeti yrtlmektedir. Aralarndaki bir dier fark ise, huds delilinin kelmclar, imkn delilinin ise slam filozoflar tarafndan kullanlmasdr. Sra Sizde 2 limler tarafndan Allahn varln ispat iin ortaya atlan deliller iinde phesiz gaye ve nizam delili dierlerine gre daha ikna edicidir. nk kinatta yaayan herkes etrafnda olan biten bu dzenin farkndadr. Bu nedenle de bu dzenin kendiliinden olamayacan ve bir yaratcs olmas gerektii fikrini kolayca kavrayabilir. Ayrca bu konuda gelen onlarca ayet bu delilin halk tarafndan anlalmasn kolaylatrmaktadr. Sra Sizde 3 Tevhid inanc asndan byk sakncalar tayan irk kavramnn eitli grnmleri vardr. Bunlardan byk irk, Yce Allaha her ynyle denk olabilecek ikinci bir tanrnn varln dnmektir. Dier bir irk eidi ise, yaratklara ar hrmet gstermektir. Buna gre ahslara olan ar ballk ve onlar insan olma vasfnn stne kartacak bir yceltme ya da onlarn gnahsz olduunu dnmek irktir. Tabiat varlklarna tanrsal zellikler yklemek de irktir. Bunlara ilave olarak, gelecekten haber vermeye almak da irk saylr. nk Kuranda gayb ancak Allahn bilecei belirtilmektedir.

Sra Sizde 4 Varlnn balangc olmayan Her eye gc yeten Her eyi hakkyla bilen Tm varlklar yaratan Btn gnahlar balayan : el-Evvel : el-Kdir : el-lim : el-Hlk : el-Gafr

Sra Sizde 5 Baz ayetlerde yz (vech), gz (ayn), el (yed), arn zerine oturmak (istiv), yukardan aaya inmek (nzl), gelmek (mec) gibi baz kavramlar Allaha

58

nisbet edilmitir. Bu manalarn zhiren, ilk anlamlaryla Allaha isnad sorunludur. nk bu durum, Allah ve kul arasnda bir benzeme meydana getirir ve tenzih asndan sknt dourur. Bu nedenle, limler bu kavramlar slamn ulhiyet anlay asndan en uygun biimde yorumlamaya almlardr. Bu kavramlarn Kuranda metafizik bir varlk olan Allaha nisbet edilmesinin nedeni ise, soyut manalarn insanlarn zihninde mecaz yoluyla anlalmasn kolaylatrmaktr.

Yararlanlan Kaynaklar
Atay, H (1992), slam nan Esaslar, Ankara. Aydn, M (1990), Din Felsefesi, zmir. Topalolu, B (2006), Allah nanc, stanbul. Topalolu, B; Yavuz, Yusuf ; elebi, . (2002). slamda nan Esaslar, stanbul. Topalolu, B-elebi (2010). Kelm Terimleri Szl, stanbul. Trkiye Diyanet slam Ansiklopedisi, Allah, Huds, mkn, sbt- Vcip, Giyyet maddeleri.

59

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; slamda meleklerin grevlerini ve zelliklerini aklayabilecek, slam dininde cin kavramna verilen anlam ve cinlerin zelliklerini zetleyebilecek, slamda eytan kavramna verilen anlam ve eytann zelliklerini listeleyebilecek, slamda grnmeyen varlklarn yaratl gayelerini aklayabilecek ve bunlar karlatrabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Melek Cin eytan Gayb

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Diyanet Vakf slam Ansiklopedisinden Melek, Cin, Azrail, Cebrail, Mikail, srafil ve Gayb maddelerini okuyunuz. Metin iinde tanm verilmeyen szckler iin Kelm Terimleri Szlne baknz. Kuran ve Hadislere Gre eytan kitabna gz atnz. slam nan Esaslar kitabndan Meleklere man blmn okuyunuz.

60

Melek nanc

GR
slm dinine gre varlklar; grnen (kesf) ve grnmeyen (latf) varlklar olarak ikiye ayrmak mmkndr. Grnen varlklar insann da iinde bulunduu, fizik yapya ve bir hacme sahip olan tm madd varlklar kapsamaktadr. Bu canllar, duyu organlaryla alglanabildii iin varlklar konusunda herhangi bir tartma yoktur. Grnmeyen varlklar ise, duyu organlaryla alglanabilecek madd bir yapya sahip olmadklarndan, bunlar hakknda bilgi edinme yolumuz ancak vahiydir. slam dininin iman esaslarndan biri de meleklerin varlna inanmaktr. Melekler, duyu organlaryla alglanmas mmkn olmayan varlklardr. Onlar hakkndaki tek bilgi kaynamz Kurn- Kerimdir. Bu nedenle onlarn mahiyetleri hakknda vahyin dnda sylenen eylere itibar edilmemesi gerekir. Pozitif bilimlere dayanarak meleklerin varl veya yokluu hakknda kesin bir sonuca varmak da mmkn deildir. Bununla birlikte insan akl, meleklerin varln kavrayabilir. nk varlklar lemini duyulur alanla snrlamak doru deildir. Nitekim birok ayette Allah, yerde ve gklerde grmediimiz birok ordular yarattn bildirmektedir. Mslmanlarn her gn namazda krk defa okuduu Fatiha suresinin banda geen Hamd lemlerin Rabbi olan Allahadr ayetindeki lemler ifadesi bu dnyalara iaret etmektedir. slamda melek inanc ayn zamanda cin ve eytan ad verilen varlklarn bulunduunu kabul etmeyi de gerektirir. Yce Allah, bu varlklarn mevcudiyetinden Kurnda aka bahsetmektedir. Duyu organlaryla idrak edilememe konusunda meleklerle ortak zellie sahip olan cinler ve eytanlar, grevleri ve yaratl amalar bakmndan onlardan farkldrlar. Evrende, farkl iklimlerde, deiik mahiyetlere sahip varlklarn bulunmas, insann idrak sahasn genileten ve onun dncelerine derinlik kazandran bir durumdur. Bylece insann gayb kavramn alglamas da kolaylar. slamda gayb kavram duyular tesi lemi de iine alan geni bir anlam ieriine sahiptir. Bu alan, teden beri tm toplumlarn merak ettii konulardandr. alar boyunca btn dinlerde ve kltrlerde bu leme ait varlklar olduu kabul edilmi, eitli ekillerde bunlarla balant kurulmaya allmtr. Bu durum gayb kavramnn tm insanlarda ortak olduu ve doutan ftr bir zellie sahip bulunduu anlamna gelir. Kuranda gayba iman mminlerin zelliklerinden saylmaktadr. Kuran; melek, cin ve eytan gibi gayb varlklardan bahsederek hem insanlara bu konuda bilgi vermekte hem de onun bu varlklarla olan iletiimini dzenlemektedir.

61

Nitekim halk iinde bu trden varlklar hakknda insanlarn inancn zedeleyen birok yanl anlayn bulunduu bir gerektir.
Bu konuyu daha iyi anlamak iin aada adresleri verilen siteden yardm alnabilir. http://www.wikipedia.org/Melek

MELEKLER
Szlkte kudret, kuvvet ve elilik yapma anlamlarna gelen mlk, lek, elk kklerinden tremi olan melek, terim olarak; Allah tarafndan yaratlan, eitli ekillerde grnebilen, zor ilere g yetirme zelliine sahip, ancak iyi nitelikte iler yapabilen, erkeklik ve diilik vasflar bulunmayan ve Allaha itaatten ayrlmayan nurani varlklarn addr. Kurn- Kermde ve sahih hadislerde meleklerin varlna inanmak, iman esaslar iinde saylmaktadr. Burada meleklerin zellikleri ve grevleri hakknda da bir ok bilgi verilmektedir. Ayet ve hadislerde meleklerin fizik olarak grnmeyen varlklar olduu, insanlardan ve cinlerden farkl olarak ktan (nr) yaratldklar belirtilmektedir. Bunun gibi meleklerin Hz. demin yaratlndan nce var olduklar ve Allahla konutuklar da ifade edilmektedir. Kurn- Kermde meleklerin yiyip imedikleri, iri csseli ve gl bir yapda bulunduklar ve bu glerini temsil eden kanatlara sahip olduklar bildirilmektedir. yette geen kanat (cenh, oulu ecniha) kelimesi, ku vb. hayvanlarda bulunan uma organ anlamna gelebildii gibi; taraf, yan, el ve kudret manalarnda da yorumlanabilir. Kuranda mriklerin, meleklerin diilii ve onlarn Allahn kzlar olmalar hakkndaki iddialar sert bir dille reddedilmi, meleklere dman olanlarn Allaha da dman olduklar belirtilmitir (el-Bakara 2/97-98).

Meleklerin Varlna man

nsan yeryzndeki dier canllardan ayran nemli farklardan biri de, irade sahibi olmasdr. rade sahibi varlk, nnde bulunan seeneklerden birini tercih edebilecek durumdadr. Allah Tel, insann dnyaya geli gayesini imtihan olmak eklinde belirlemitir. nsan, dnya ad verilen bu imtihan alannda iradesini zgr bir ekilde kullanmak iin, onu iyilie ya da ktle tevik eden varlklara muhtatr. Bu nedenle, insan ktle armak iin eytan, iyilie davet etmek iin de melekler yaratlmtr. nsann meleklere inanmas demek, meleklerin telkin ve teviklerine gre hareket edip mevcut yeteneklerini bu ynde ykseltmesi gerektii anlamna gelir. Bunun sonucu olarak o, eytanlarn her trden kt telkinlerinden ve fitnelerinden de uzak durur. Melek inanc, maddeci ve pozitivist anlaylara kar varln sadece grnen nesnelerden ibaret olmadn hatrlatp manev ve ruhan lemlerin bulunduunu da hatrlatt iin btn dinlerde olduu gibi slmda da nem kazanmtr. Allahn rzasna uygun, drst ve ahlkl bir hayat yaamaya kendini adam olan mmin, kinatta bu idealleri temsil eden ve en st mertebede yaayan grnmez varlklarn bulunmasndan manevi bir destek alr ve ayn seviyeye ulamak iin aba sarf eder. Buna karlk insanlar ktle tevik eden eytanlardan da uzak durur. rade gcyle iyi ve kt arasnda tercihte bulunabilen insanlar, kendilerine anlatlan melek ve eytan

62

davranlar zerinde dnme ve karlatrma yapabilme imkn bulurlar. Nasl ki peygamberler yaamlaryla, vahiyle gelen teorik ilkelerin somutlamasn salyorlarsa, melek modeli de ulalmas beklenen hedef asndan benzer bir ilevi grmektedir. Allahn melekleri yaratmasnn phesiz daha baka gayeleri ve hikmetleri de vardr. Kuranda belirtilen erevede Allaha teslimiyetin sembol olan melekler, fizik lem ile ulhiyet makam arasnda bir kpr vazifesi grmektedirler. eitli ayetlerde Cenb- Hakkn kinat melekler araclyla sevk ve idare ettii vurgulanmaktadr. Bunun gibi melekler, Allah Telnn mesajlarnn insanla iletilmesinde de etkin rol oynamaktadrlar. Onlar araclyla peygamberlere iletilen vahiy, Allah tarafndan insanlara iletilen emir ve yasaklar ihtiva etmektedir. Melekler Allahn emirlerini insanla ileten bir eli konumundadr. te yandan meleklerin insanlara dua ve istifar etmesi, onlarn mminlerle dostlua dayal bir ba kurmasn salamaktadr. Bir ayette Allaha inanan ve istikamet zere yaayan kiilere mrlerinin sonunda meleklerin geldikleri ve onlara korkmamalarn ve geride braktklar iin zlmemelerini telkin ettikleri haber verilmektedir. (Fussilet 41/30) Melekler insanolunun srekli olarak yannda bulunan, onu koruyan kollayan, yaptklarn kaydeden varlklardr. Bu durum insanda bir tr kontrol duygusu oluturur. Her durumda sahipsiz olmadn kavrayan insan, bylece kendini gvende hisseder. Bu uur insann davranlarna olumlu manada tesir eder ve onun srekli olarak iyilik istikametinde ilerlemesini salar. Modern dnemde gelien, Kuran ayetlerini bilimsel gelimeler nda yorumlayan anlaylarn da etkisiyle, melekleri rzgr, imek gibi tabiat gleriyle zdeletiren baz yaklamlar olmutur. Bu trden bilimsel yorumlar, evreni mekanik bir ileyie indirgeyecei gibi dinin znde var olan manev rehberlik duygusunun da yok olmasna yol aar. Latf ve nuran bir yapda bulunmalar, melekleri dier varlklardan farkllatrmakla birlikte onlarn gerek bir varlk tr olmasna engel olmaz. Ayrca yet ve hadislerde meleklerin grevlerine iaret eden ifadeler, tabiattaki ileyiin ilh bir kontrol altnda bulunduunu vurgulamaya yneliktir. Dolaysyla melekleri bu grevlere karlk gelen tabiat olaylaryla eletirmeye gerek yoktur. Kinatn sadece be duyunun kapsamna giren nesnelerden olumad, madd alann mkemmel bir ileyi iin tek bana yeterli saylamayaca, ruh vb. birok grnmeyen varlk sayesinde maddenin hayatiyet kazand inancn benimseyenler, naslarda Allahn mahlkat sevk ve idare etmesine araclk ettii bildirilen meleklerin duyular st gerekliini de kabul eder.
Meleklerin varlna inanmann insan psikolojisi zerinde ne gibi etkileri olabilir? Bu konuyu zellikle Kuranda varl zikredilen kirmen ktibn meleklerini dnerek cevaplaynz.

Meleklerin zellikleri ve Grevleri

Kuran- Kerimde meleklerin zellikleri ve grevleri hakknda eitli bilgiler verilmektedir. Buna gre, Allah tarafndan kendilerine verilen grevleri eksiksiz olarak yerine getirmekle ykml olan melekler, gnah ilemekten uzak varlklardr. Onlar sadece Allahn emriyle hareket ederler ve asla ona itaatsizlik etmezler. Melekler bu zellikleriyle gnah ileme yeteneine sahip olan insanlardan ve cinlerden ayrlmlardr. Bu erevede, Kuranda

63

Allahn insan yaratma dileine meleklerin itiraz eder bir tarzda yaklamas, onlarn bu yaratlna aykr gibi grnse de bunun gr bildirmek veya gerei renmek amacyla sylendii ileri srlmtr. Nitekim ayetin devamnda ve konuyla ilgili dier ayetlerde meleklerin mutlak bir teslimiyet iinde olduklar aka grlmektedir: Hani, Rabbin meleklere, Ben yeryznde bir halife yaratacam demiti. Onlar, Orada bozgunculuk yapacak, kan dkecek birini mi yaratacaksn? Oysa biz sana hamdederek daima seni tesbih ve takdis ediyoruz. demiler. Allah da, Ben sizin bilmediinizi bilirim demiti (elBakara 2/ 30). Ayet ve hadislerde geen ifadelerden hareketle meleklerin zelliklerini u ekilde sralamak mmkndr: 1. Melekler nurdan yaratlm varlklardr. Meleklerin hangi maddeden yaratldna dair Kuranda ak bir bilgi yoktur. Fakat bir hadiste cinlerin ve eytanlarn ateten, Hz. demin toprak ve amurdan, meleklerin ise nurdan yaratld belirtilmektedir (Mslim, Zhd 10). 2. Meleklerde erkeklik ve diilik zellii yoktur. Bu nedenle mriklerin, melekleri Allahn kzlar sanmalar batl bir inantr. Kurn- Kerim onlarn bu dncelerinin yanlln ortaya koymaktadr: Onlar Rahmann kullar olan melekleri dii kabul ettiler. Acaba meleklerin yaratllarn m grmler? (ez-Zuhruf 43/19; es-Sfft 37 /149150). 3. Melekler, yorulma, usanma vb. bedensel zelliklerden arnmlardr. Onun huzurunda bulunanlar, Ona ibadet hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar bkp usanmakszn gece gndz Allah tesbih ederler (Fussilet 41/38). 4. Melekler; Allaha isyan etmeyen, Onun emrinden dar kmayan, kendileri iin ngrlen grevleri eksiksiz yapan ve asla gnah ilemeyen varlklardr: Onlar, stlerindeki Rablerinden korkarlar ve kendilerine ne emrolunursa onu yaparlar (en-Nahl 16/50). Burada, Kuranda Ademe secde etmeyerek Allaha isyan eden blisin, meleklerden deil, cinlerden olduunu belirtmek gerekir (el-Kehf 18/50). 5. Melekler son derece gl ve stn zelliklere sahip varlklardr. (Kuran) ona, stn glere sahip, muhteem grnml (Cebrail) retti (en-Necm 53/5). Ey iman edenler! Kendinizi ve ailenizi, yakt insanlar ve talar olan ateten koruyun. O atein banda gayet kat, etin, Allahn kendilerine verdii emirlere kar gelmeyen ve kendilerine emredilen eyi yapan melekler vardr (et-Tahrim 66/6).

64

(Kuran), phesiz deerli, gl ve Arn sahibi katnda itibarl, orada (meleklerce) itaat edilen, gvenilir bir elinin (Cebrailin) getirdii szdr (et-Tekvr 81/19-21). 6. Bir ayette meleklerin kanatlar olduu belirtilmektedir. Ayette geen kanat ifadesini dier dnyev varlklarn kanatlarna benzeterek anlamak doru deildir. nk bu kanatlarn mahiyeti bilinmemektedir. Hamd, gkleri ve yeri yaratan, melekleri ikier, er, drder kanatl eliler yapan Allaha mahsustur. O, yaratmada dilediini artrr. phesiz Allahn gc her eye hakkyla yeter (el-Ftr 35/1). 7. Normal artlarda gzle grnmeyen melekler, Allahn emir ve izni ile eitli ekillere girebilmektedirler. Peygamberler onlar asl suretleri ve brndkleri biimleri ile grebilirler. Nitekim Cebril (a.s.), Hz. Meryeme bir insan eklinde grnm, Hz. brahime insan eklinde gelen melekler onu bir evlat ile mjdelemilerdir. (Ey Muhammed!) Kitapta Meryemi de an. Hani o ailesinden ayrlarak dou tarafnda bir yere ekilmi ve (kendini onlardan uzak tutmak iin) onlarla arasnda bir perde germiti. Biz, ona Cebraili gndermitik de ona tam bir insan eklinde grnmt (Meryem 19/16-17). And olsun elilerimiz (melekler), brahime mjde getirip Selm sana! dediler. O, Size de selm dedi ve kzartlm bir buza getirmekte gecikmedi. Ellerini yemee uzatmadklarn grnce, onlar yadrgad ve onlardan dolay iinde bir korku duydu. Dediler ki: Korkma, nk biz Lt kavmine gnderildik. brahimin kars ayakta idi. (Bu szleri duyunca) gld. Ona da shak mjdeledik; shakn arkasndan da Yakbu. brahimin kars ayakta idi. (Bu szleri duyunca) gld. Ona da shak mjdeledik; shakn arkasndan da Yakbu. brahimin kars ayakta idi. (Bu szleri duyunca) gld. Ona da shak mjdeledik; shakn arkasndan da Yakbu (Hd 11/69-73). 8. Melekler de dier varlklar gibi gayb bilemezler. nk gayb sadece Allah bilir. Meleklerin bildii gayb, Allahn onlara bildirdikleriyle snrldr. De ki: Gktekiler ve yerdekiler gayb bilemezler, ancak Allah bilir. Onlar, ldkten sonra ne zaman diriltileceklerinin de farknda deildirler (en-Neml 27/65). Melekler, Allahn deme rettii varlklarn isimlerinin ne olduunu bilememiler, Hz. dem, Allahn emriyle, varlklarn isimlerini syleyince de Yce Allah; gklerin ve yerin gaybn ancak kendisinin bildiini belirtmitir. Allah, deme btn varlklarn isimlerini retti. Sonra onlar meleklere gstererek, Eer doru syleyenler iseniz, haydi bana bunlarn isimlerini bildirin dedi. Melekler, Seni btn eksikliklerden uzak tutarz. Senin bize rettiklerinden baka bizim hibir bilgimiz yoktur. phesiz her eyi hakkyla bilen, her eyi hikmetle yapan sensin dediler. Allah, yle dedi: Ey dem! Onlara bunlarn isimlerini syle. dem, meleklere onlarn isimlerini bildirince Allah, Size, gklerin ve yerin gaybn phesiz ki ben bilirim, yine aa vurduklarnz da, gizli tuttuklarnz da ben bilirim demedim mi? dedi (el-Bakara 2/31-33)

65

Grevleri Melekler, Allah tarafndan verilen grevleri eksiksiz yerine getiren itaatkr varlklardr. Ayetlerde onlarn ulhiyetle ilgili grevleri yannda insanlarla ve tabiatla ilgili grevlerinin de olduundan bahsedilir. Meleklerden insanlarla ilgili grevleri olanlar daha ok onlarn ruh ve manev hayat ile ilgilenmektedirler. Allah tarafndan mmkndr: meleklere verilen grevleri ylece sralamak

a. Allah hamd ile yceltmek: Meleklerin Kuranda belirtilen grevlerinden ilki; Yce Allah hamd ile yceltmek, Ona secde etmek, Onu gece gndz takdis etmek ve emrolunduklar dier ileri yerine getirmektir. phesiz Rabbin katndaki (melek)ler, Ona ibadet etmekten byklenmezler. Onu tespih ederler ve yalnz Ona secde ederler (el-Arf 7/206). (Onlar Allah) Hi ara vermeksizin gece ve gndz tespih ederler (elEnbiya 21/20). b. Peygambere salat ve selam getirmek: Kuranda meleklerin grevlerinden biri de peygamberlere salat ve selam getirmektir: phesiz Allah ve melekleri Peygambere salt ediyorlar. Ey iman edenler! Siz de ona salt edin, selm edin (el-Ahzb 33/56). c. Mminlere hirette efaat etmek ve insanlara dnyada hayr duada bulunmak: efaat, kyamet gnnde gnahkrlar hesabna Allahtan balanma dilemektir. Kuranda meleklerin inanan kullar iin Allahtan efaat dilediklerinden bahsedilmektedir: Ar tayanlar ve onun evresinde bulunanlar (melekler) Rablerini hamd ederek tespih ederler, Ona inanrlar ve mminler iin (yle diyerek) efaat dilerler: Ey Rabbimiz! Senin rahmetin ve ilmin her eyi kuatmtr. O hlde tvbe eden ve senin yoluna uyanlar bala ve onlar cehennem azabndan koru. Ey Rabbimiz! Onlar da, onlarn babalarndan, elerinden ve soylarndan iyi olanlar da, kendilerine vaadettiin Adn cennetlerine koy. phesiz sen mutlak g sahibisin, hkm ve hikmet sahibisin. Onlar ktlklerden koru. Sen o gn kimi ktlklerden korursan, ona rahmet etmi olursun. te bu byk baardr (el-Mmin 40/7-9). Bunun yannda meleklerin herhangi bir ayrmda bulunmakszn dnyadaki tm insanlar iin dua ettikleri de belirtilmektedir: Neredeyse gkler (Onun azametinden) stlerinden atlayacaklar. Melekler ise, Rablerini hamd ile tespih ederler ve yeryzndekiler iin balanma dilerler. yi bilin ki Allah, ok balayandr, ok merhamet edendir (e-r 42/5). d. nsanlar iyi ilere sevketmek, onlar korumak amacyla takip etmek: Melekler, eytanlarn aksine insanlar iyi ilere yneltirler. Her insann biri melek, biri de eytan olmak zere iki arkada bulunmakta, Kuran,

66

birincisine hid, ikincisine sik (sevkeden) demektedir. Bu melekler insanlarn yapt iyi ilere ahitlik edecek olan meleklerdir. Herkes beraberinde bir sevk edici, bir de ahitlik edici (melek) ile gelir (el-Kf 50/21). Ayrca Kuranda, insan takip eden bir refakatinin bulunduundan da sz edilir. nsan hibir sz sylemez ki onun yannda (yaptklarn) gzetleyen (ve kaydeden) hazr bir melek bulunmasn (Kaf 50/18). nsan nnden ve ardndan takip eden melekler vardr. Allahn emriyle onu korurlar. phesiz ki, bir kavim kendi durumunu deitirmedike Allah onlarn durumunu deitirmez. Allah, bir kavme ktlk diledi mi, artk o geri evrilemez. Onlar iin Allahtan baka hibir yardmc da yoktur (erRad 13/11). e. Peygamberlere vahiy getirmek: Allah Tel, insanlar gibi meleklerden de eliler setiini, Nuha ve ondan sonraki peygamberlere vahiy indirildii gibi Hz. Muhammede de vahiy gnderildiini ve Cebrailin, Kuran Peygamberin kalbine indirdiini haber vermektedir: De ki: Her kim Cebraile dman ise, bilsin ki o, Allahn izni ile Kurn; nceki kitaplar dorulayc, mminler iin de bir hidayet rehberi ve mjde verici olarak senin kalbine indirmitir (el-Bakara 2/97-98). f. Peygamberlere ve mminlere madd ve manev destek olmak: Kuranda meleklerin mminleri skntl ve zntl anlarnda teselli ettii, kfirleri ise skntya soktuu belirtilmektedir. Nitekim Kurn- Kermde Hz. snn Rhul-kuds ile desteklendii, meleklerin Allaha inanp doru yolda yryenlere manev destek verdikleri haber verilmektedir: Andolsun ki, siz son derece gsz iken Allah size Bedirde yardm etmiti. O hlde Allaha kar gelmekten saknn ki kretmi olasnz. Hani sen mminlere, Rabbinizin, indirilmi bin melek ile yardm etmesi size yetmez mi? diyordun. Evet, sabrettiiniz ve Allaha kar gelmekten sakndnz takdirde; onlar anszn zerinize gelseler bile Rabbiniz nianl be bin melekle size yardm eder (el-Bakara 2/123-125). Hani Rabbinizden yardm istiyor, yalvaryordunuz. O da, Ben size ard arda bin melekle yardm ediyorum diye cevap vermiti. (el-Enfl 8/9). Sonra Allah, Resul ile mminler zerine kendi katndan gven duygusu ve huzur indirdi. Bir de sizin gremediiniz ordular indirdi ve inkr edenlere azap verdi. te bu, inkrclarn cezasdr (et-Tevbe 9/26). g. nsanlarn yaptklarn kaydetmek: Kurn- Kermde insann yannda bulunan iki melein katiplik yaparak onun tm yaptklarn kaydettikleri belirtilmektedir: Hlbuki zerinizde muhakkak bekiler, deerli yazclar (kirmen ktibn) vardr (el-nfitr 82/10-11). h. Tabiatn ynetimi ve ilh kanunlarn icrasyla megul olmak: Kuranda lemi idare eden varlklara yemin edilmesi, insanlarn cann alan lm meleinden sz edilmesi, meleklerin yalanc peygamberlerin ve

67

kfirlerin cann alacaklarnn bildirilmesi vb. hadiseler meleklerin ilahi kanunlarn icrasnda grevli olduklarn gsterir. (Kfirlerin ruhlarn) iddetle skp karanlara, (mminlerin ruhlarn yava yava) kolaylkla ekip alanlara, (emrolunduklar eye sratle) yzp gidenlere, sonra yarp ne geenlere, sonra ileri dzenleyenlere (btn bu vazifeleri yapan meleklere) yemn olsun (ki, ldkten sonra mutlaka diriltileceksiniz!) (en-Nzit 79/1-5). De ki: Sizin iin grevlendirilen lm melei cannz alacak, sonra Rabbinize dndrleceksiniz (es-Secde 32/11). Bunun gibi, ar tayan ve onun etrafnda dolaan meleklerin varl dnldnde, onlarn tabiat kanunlarnn icrasnda olduka etkili olduklar anlalr. nk ar kavram kinatn ilh varlk tarafndan idare edilmesinin semboldr. Dolaysyla meleklerin ar yklenmesi, onlarn kainatn idaresine vasta edildikleri anlamna gelir. Melekleri de, Rablerini hamd ile tesbih edip ycelterek Arn etrafn kuatm hlde grrsn. Artk kullarn arasnda adaletle hkm verilmi ve Hamd lemlerin Rabbi olan Allaha mahsustur denilmitir (ez-Zmer 39/75). Ar tayanlar ve onun evresinde bulunanlar (melekler) Rablerini hamd ile tespih ederler, Ona inanrlar ve inananlar iin (yle diyerek) balanma dilerler: Ey Rabbimiz! Senin rahmetin ve ilmin her eyi kuatmtr. O hlde tvbe eden ve senin yoluna uyanlar bala ve onlar cehennem azabndan koru (el-Mmin 40/7). h. lh cezalar yerine getirmek: Zor dnemlerinde mminlere destek olan melekler, Allahn kfirlere takdir ettii cezalarnda uygulaycsdrlar. Nitekim Allah tarafndan Lt kavmini cezalandrmak iin gnderilen melekler, nce Hz. brahime uramlar ve geli amalarna ona yle aklamlardr: Elilerimiz (melekler) brahime mjdeyi getirdiklerinde, Biz, bu memleket halkn helk edeceiz, nk orann ahalisi zalim kimselerdir dediler (el-Ankebt 29/31). Kurn- Kerim, kyamet gnnde ve sonrasnda kfirleri bekleyen azab anlatrken de meleklerin fonksiyonlarna temas etmektedir: Melekler, kfirlerin yzlerine ve artlarna vura vura ve haydi tadn yangn azabn diyerek canlarn alrken bir grseydin (el-Enfl 8/50). 1. Cennet ve cehennemde grevli melekler: Kuranda hirette mminleri selamlayarak karlayacak olan cennet bekilerinden (er-Rad 13/23-24) ve cehennemlikleri korkutan grevli meleklerden (ez-Zmer 39/71-72) bahsedilmektedir. Bunlara genel olarak hzin ad verilmitir. Cehennem bekilerini temsil eden melek bir yette Mlik (ez-Zuhruf 43/77), cennet melei ise hadislerde (Syt, s. 67) Rdvn ismiyle geer. Cehennem grevlileri ayrca zebn olarak da adlandrlmtr (el-Alak 96/18).

68

Meleklerin Says Kurn- Kerimde meleklerin trlerini ve saylarn ancak Allahn bildii belirtilmektedir. Kurn Cehennemin ileri ile grevli meleklerin bulunduunu belirttikten sonra onlarn saysnn on dokuz olduunu bildirmektedir. nkr edenler iin bir imtihan vesilesi olduu aklanan bu husus, meleklerin saysn ancak Onun bildiini gstermektedir (elMddessir 74/31) Bu ifadelerden yola karak meleklerin adedinin saylamayacak kadar ok olduunu anlamaktayz. Meleklerin Grlmesi Bir ksm ayetlerde ve hadislerde meleklerin zel grevler srasnda eitli madd suretlere brndkleri (temessl) ve peygamberlerle konutuklar haber verilmektedir. Hz. brahimin Lut kavmini cezalandrma grevini yerine getirirken kendisine misafir olan melekleri insanlardan ayrt edemeyerek onlara yiyecek hazrlamas (Hd 11/69-70) ve Cebrlin Hz. Meryeme insan suretinde grnp bir ocuunun olacan haber vermesi (Meryem 17/17-19), meleklerin farkl kimliklerle peygamberlere ve dier insanlara grndn gsterir. Ayrca Hz. Peygamber, kendisine vahiy getiren Cebrili asl hviyetiyle grmtr (en-Necm 53/5-7; Buhr, Bedl-halk, 7) Vahyin muhatab ve insanlara tebli edicisi konumunda bulunan peygamberlerin meleklerle dorudan iletiimde bulunmalar, onlar grp seslerini iitmeleri doaldr. Dier insanlarn melekleri fizik konumda grmeleri ise mjdeleme, ceza verme gibi baz zel durumlarda gereklemitir. Ancak meleklerin Allahn ltuf ve inayetiyle zor durumda kalan mminlere destek vermeleri (l-i mrn 3/123-125), mbarek gecelerde yeryzne inerek inananlarn oluturduu manev bar ortamn paylamalar (el-Kadr 97/4-5) veya Kuran dinlemeye gelmeleri mmkndr. (Buhr, Fezill-Kurn, 15)
Dier ilh dinlerdeki melek inanc hakknda bilgi edinerek bunu slmiyetin melek inancyla karlatrnz.

Meleklerin Trleri
Kurn- Kermde, gklerin ve yerin ordularnn Allaha ait olduu ve mminlerin bu grnmeyen ordularla desteklendii beyan edilir. Meleklerin says ve trleri hakknda kesin bir bilgi olmamakla birlikte ayet ve hadislerde eitli grevlerle vazifeli baz meleklerin bulunduu ifade edilmitir. Hatta bunlarn bir ksm Cebril ve Mkil gibi zel adlarla isimlenirken, bir ksm da lm melei ve ar tayanlar gibi sadece grevleri ile zikredilmitir. imdi bu meleklerden ve grevlerinden ksaca sz edelim: Drt Byk Melek Kuranda ad ya da vazifesi belirtilen meleklerden en nde gelenleri literatrde drt byk melek olarak da zikredilen; Cebril, Mikil, Azril ve srfildir. Bu meleklerin banda gelen Cebril, vahiy meleinin zel addr. Bu melek, Kurn- Kermde yerde Cibrl ismiyle gemekte (rnek olarak el-

69

Bakara 2/97), ayrca Rh, Rhul-emn, Rhul-kuds ve Resl isimleri ile de iaret edilmektedir. Kurn- Kermde sadece bir yette geen Mikil, tabiat olaylaryla grevli melein addr. Hadislerde Mkil, rzk ve rahmet melei olarak da nitelenmitir (Msned I, 274). Azril ise eceli gelenlerin ruhunu kabzetmekle grevli olan melein zel addr. Kuranda Azrail ismi gememekle birlikte, bunun yerine lm melei (melek1-mevt) ile yaam sresi bitenlerin ruhunu alan meleklerden sz edilmektedir (en-Nisa 4/97; el-Enm 6/61). Kurn- Kermde srfil ad gememekle birlikte, birok ayette kyametin kopmas ve hiret hayatnn balamas srasnda Sra fleme olayndan (en-Neml 27/87) ve yeniden dirilii haber veren bir arcdan (elKamer 54/6) bahsedilmektedir. Ancak hadislerde sz konusu duyuruyu yapacak olan srfil meleinin ad byk melekler arasnda saylmtr (Mslim, Saltl-msfirn, 200). Mukarrebn Melekleri Bu meleklere illiyyn veya kerrbiyyn melekleri de denilmektedir. Bunlar Kurnda ulhiyet makamna en yakn melekler olarak zikredilirler (en-Nisa 4/172). Bu meleklerin Allah Telnn huzurunda bulunduklar, Ona srekli olarak ibadet ettikleri ve gece gndz Onu ycelttikleri kaydedilmektedir. Ar tayan ve onun evresinde bulunan melekler de bu gruba girer (ezZmer 39/75; el-Mmin 40/7) Hafaza ve Kirmen Ktibn Melekleri Bu melekler insanlar koruyan ve onlarn iyi ve kt fiillerini kaydeden meleklerdir. Kurnda bu melekler; koruyanlar, izleyenler, yazc eliler, kar karya olan iki melek, gzetleyip yazmaya hazr olanlar ve deerli yazclar eklinde eitli ifadelerle nitelenmektedirler (bk. ez-Zuhruf 43/80; er-Rad 13/10-11; Kf 50/18; el-Enm 6/61). Cennet ve Cehennemde Grevli Melekler Kurn- Kermde Cennette ve Cehennemde grevli olan baz meleklerin bulunduu bildirilmektedir. Bunlardan Cennette bulunanlar, mminleri te bu size vaat edilmi olan mutlu gnnzdr (el-Enbiy 21/103) hitabyla karlayacaklar, mminler, blk blk Cennete sevkedilip kaplar kendilerine aldnda ise onlara yle diyeceklerdir: Selm size! Tertemiz geldiniz. Artk ebed kalmak zere girin buraya (ez-Zmer 39/73). Ayrca bu meleklerin, Adn cennetlerine, babalarndan, elerinden ve ocuklarndan iyi olanlarla beraber girecek kimselerin yanna her kapdan vararak, Sabrnza karlk size selm olsun! Dnya yurdunun sonu ne gzeldir! diyecekleri de haber verilmektedir (er-Rad/13-23-24). nkr edenlerin ise blk blk Cehenneme srklenecekleri, kaplarn onlar iin alaca ve Cehennem bekilerinin onlara, Size, iinizden Rabbinizin ayetlerini okuyan ve bugne kavuacanz haber veren peygamberler gelmedi mi? (ez-Zmer 39/71) diye soracaklar

70

bildirilmektedir. Ayrca ayetlerde Cehennemin banda iri gvdeli, sert tabiatl, Allahn buyruklarna kar gelmeyen ve sadece kendilerine emredilen ileri yapan meleklerin bulunaca da ifade edilmektedir (etTahrm 66/6). Hrt-Mrt Kuranda ad geen bu iki melein Bbil halkn imtihan etmek ve onlar sihir konusunda bilinlendirmek iin gnderildii belirtilmektedir. Geldikleri toplumu inanszla kar uyarma grevi bulunan bu meleklerin gnahkr olarak nitelendirilmesi doru deildir. Her eyden nce slam inancnda melekler gnah ilemekten uzak varlklardr. Sleymann hkmranl hakknda eytanlarn (ve eytan tynetli insanlarn) uydurduklar yalanlarn ardna dtler. Oysa Sleyman (by yaparak) kfre girmedi. Fakat eytanlar, insanlara sihri ve (zellikle de) Babildeki Hrt ve Mrt adl iki melee ilham edilen (sihr)i retmek suretiyle kfre girdiler. Hlbuki o iki melek Biz ancak imtihan iin gnderilmi birer meleiz. (Sihri caiz grp de) sakn kfre girme demedike, kimseye (sihir) retmiyorlard. Bylece (insanlar) onlardan kii ile karsn birbirinden ayracaklar sihri reniyorlard. Hlbuki onlar Allahn izni olmadka o sihirle hi kimseye zarar veremezlerdi. (Onlar byle yaparak) kendilerine zarar veren, fayda getirmeyen eyleri reniyorlard. Andolsun, onu satn alann hirette bir nasibi olmadn biliyorlard. Kendilerini karlnda sattklar ey ne ktdr! Keke bilselerdi! (el-Bakara 2/103). Yukardaki ayet dnda Hrt ve Mrt melekleri hakknda Kuranda ve hadis herhangi bir kitaplarnda bilgi yoktur. Bu melekler hakknda Yahdiler arasnda yaygn olarak anlatlan hikyelerin slam inancyla uyumas ise sz konusu deildir. Bu hikyelerde Hrt ve Mrt iledikleri gnah yznden gkyzne dnmelerine izin verilmeyen varlklar olarak anlatlmaktadr. Tefsirlerde ise genel olarak bu meleklerin, insanlar sihirbazlarn sihrinden korumak ve onlarn tuzaklarn etkisiz klmak iin insanlara sihrin iyzn retmek amacyla gnderilen iki melek olduu kaydedilir. Buradan hareketle meleklerin masumiyeti kelmclar arasnda da tartma konusu olmu, Mutezile ve Ehl-i snnet limlerinin ounluu onlarn gnah ilemedikleri ynnde gr belirtmilerdir. Mnker-Nekr Bu melekler, kabirde sorgu ii ile grevli olan meleklerdir. Bu meleklerin ad hadislerde gemektedir. Burada, l defnedildiinde Mnker ve Nekr adlar verilen siyah tenli, mavi gzl iki melein ona geldii, baz sorular sorduu ve verdii cevaplara gre kabrini genilettii ya da daraltt belirtilmektedir. (Tirmiz, Ceniz, 70)

Meleklerin stnl
slam inan esaslarn ele alan akid kitaplarnda, meleklerin mi yoksa peygamberlerin mi daha stn olduu konusu (tafdl) tartlmtr. Bu husus, itikad ilgilendiren temel bir mesele olmamakla beraber, varlklar aras hiyerari ve insana verilen deer asndan nemlidir. Bu konuda ortaya atlan grler, byk lde konuyla ilgili olan naslarn yorumlanmasndan kaynakland iin itikd adan bir balayclk tamamaktadr. Mutezile

71

mezhebinin ounluu, meleklerin Allaha yakn olmalar ve nefsin isteklerinden yoksun bulunmalar nedeniyle peygamberlerden ve dier insanlardan stn olduunu savunmutur. slm filozoflar ile baz Ear ve Mutezil kelmclar da bu grtedirler. Buna karlk Ehl-i snnet ve limlerinin ou, peygamberlerin, bir ksm ise mminlerin, meleklerden stn olduu grndedirler. Bu kiiler, peygamberlerin ve insanlarn dier varlklar iindeki yksek konumuna dair ok sayda ayetin bulunduunu ve burada meleklere retilmeyen baz bilgilerin Hz. deme verildiinden bahsedildiini, ayrca bir ayette meleklerin insana secde etmelerinin istendiini delil getirmektedirler. Ayrca bu limler, insann tabiatnda bulunan menfi eilimlere ramen, iradesini kullanarak ibadetlere ve iyiliklere ynelme kapasitesini gelitirdiinin altn izmilerdir.
Meleklerin Allah-insan-tabiat stlendiklerini belirtiniz. iletiimi konusunda ne gibi grevler

DER GRNMEYEN VARLIKLAR

Allah tarafndan melekler dnda, duyu organlaryla alglanmayan baka latf varlklarn bulunduu Kurnda bildirilmektedir. Cinlerden ve eytanlardan oluan bu zmre, meleklerden farkl olarak sfl bir yapda yaratlmlardr. Yani onlar melekler gibi sadece iyilii temsil etme yeteneinden yoksundurlar. Bunlardan cinler iradelerini, hem iyilik hem de ktlk ynnde kullanabilirken eytanlar ise ktln temsilcisi olmulardr.

Cinler
Szlkte rtme, gizleme manasna gelen cenne fiilinden treyen cin kelimesi, duyularla idrak edilemeyen ve insanlar gibi ilah emirlere uymakla ykml tutulan varlk trnn addr. Kurn- Kermde cinlerin Allaha itaat eden melekler ile Ona isyan eden eytanlardan ayr bir statde bulunduklar beyan edilmektedir. Cinler de aynen dier gayb varlklar gibi varlklar vahiy yoluyla ispatlanan varlklardan olup onlar inkr etmek kfre girmeye sebep olur. Kurn- Kerimde genel olarak cinlerle ilgili u bilgiler verilmektedir. Buna gre cinler de insanlar gibi Allaha kulluk etmeleri iin yaratlmtr. Cinlere de peygamber gnderilmi, bir ksm iman etmi, bir ksm kfir olarak kalmtr. Son Peygamber olan Hz. Muhammed, insanlara olduu gibi cinlere de Allahtan ald emirleri iletmitir. Cinler insanlara nispetle daha stn bir gce sahiptirler. Mesel ksa srede uzun mesafeleri katedebilir, insanlarca grlmedikleri halde insanlar grebilir, insanlarn bilmedii baz hususlar bilebilirler. Fakat gelecei (gayb) onlar da bilemezler. Cinler gkteki meleklerin konumalarndan gizlice haber almak isterlerse de buna imkn verilmez. Cinler insanlarda olduu gibi evlenip oalrlar, doar, lr, yer ve ierler. blis de cinlerdendir ve onun insanlarn yan sra cinlerden de yardmclar vardr. Baz cinler, Hz. Sleymann emrine girerek ordusunda hizmet grm, mabet, heykel, byk anak ve kazan gibi baz nesnelerin yapmnda insanlarla birlikte almlardr. Kuranda el-Cin (72/1-28) adyla mstakil bir sure bulunmakta ve burada cinlerin kendi aralarnda yaptklar konumalarn Peygambere vahyolunduu bildirilmektedir.

72

Hadislerde de cinlerle ilgili baz bilgiler bulunmaktadr. Burada, her insann yannda bir cin bulunduu, bunlarn mminlere vesvese vermeye alrlarken, Kuran okunan yerde bu etkilerini kaybettikleri bildirilmektedir. Ayrca hadislerde Hz. Peygamberin cinlerle konutuu ifade edilmektedir. Bir rivayette Resl-i Ekrem geceleyin bir grup cinle bir arada bulunmu, onlara Kuran okumu, sabah olunca da durumu ashabna anlatmtr (bk. Msned, VI, 153, 168; Buhr, Menkbul-ensr, 132, Salt, 75) Cin inancna eski toplumlarda da rastlanmaktadr. Kurn- Kerm kendinden nceki milletlerde var olan bu inanc dzelterek snrlarn izmitir. slm ncesinde Araplar, cinleri, melek ve eytanlarla birlikte yar tanrsal zellie sahip bulunan varlklar olarak kabul etmekte ve onlarn ktlklerinden emin olmak iin kurban kesip tapnmaktaydlar. slm dini bu anlay reddederek onlarn da insanlar gibi uur ve irade sahibi, Allaha kar sorumluluu olan varlklar olduunu, insanlar gibi Allaha kulluk etmek iin yaratldklarn, kendilerine eliler gnderildiini ve ilerinde inananlarn ve inanmayanlarn bulunduunu haber vermektedir. Ayet ve hadisleri incelediimizde, cinlerin kendilerine zg bir yapya sahip bulunduklar, eitli ekil ve bedenlere girebildikleri (temessl) anlalmaktadr. Kurn- Kermde cinlerin atas saylan cnnn ise kark ve ok zehirleyici bir ateten yaratld beyan edilmektedir (er-Rahman 55/15). Hz. ieden rivayet edilen bir hadiste, insann amurdan, meleklerin nurdan, cinlerin ise kark ateten yaratld belirtilmektedir (Mslim, Zhd 10). Kuranda cinler hakknda ksa ve zet bilgiler verilmesine karn baz slm bilginleri onlarn mahiyeti konusunda birbirinden farkl grler ileri srmlerdir. Gazzli, cinlerin gayr-i madd cevherlerden olutuunu ne srm, meleklerin, cinlerin ve eytanlarn bu adan birbirlerine benzediklerini belirtmitir. Earlerin ounluuna gre ise; cinler, madd cevherlerden olumakla birlikte, her eye gc yeten Allah onlar duyularla alglanamayan bir yapda yaratmtr. slm filozoflar ise cinleri, cisman olmayan cevherler olarak kabul etmilerdir. nsanlarn cinleri grp gremeyecekleri hususu ise tartmaldr. Cinlerin insanlarla ilikileri ve birbirlerine kar etkileri hususunda da limler arasnda gr birlii yoktur. Kuranda cinlerle insanlar arasndaki iliki, Hz. Sleyman kssas dnda olumsuz bir biimde anlatlmaktadr. slam limlerine gre cinler, uzun yaadklar ve meleklerden haber szdrabildikleri iin insanlarn bilemedikleri baz hususlara vakf olabilirler. Ayetlerde cinlerin, yeryznde kendilerine yakn grdkleri kiileri (khinler) aldatmak ve ynlendirmek iin gkyzn dinleyip oradan baz szler kaptklar haber verilmektedir. Ancak daha sonra onlara engel olmak iin zerlerine ate uleleri (ihb) gnderildii, zerlerine yldzlar atlarak talandklar, bylece gn eytanlardan korunduu bildirilmektedir (el-Cin 72/9). Reslullah cinlerin gkten ardklar szlere kendilerinden eklemeler yaparak khinlere ulatrdklarn bildirmektedir. Bir rivayette, khinlerin gaipten haber vermelerinin hibir deerinin olmad belirtilmitir. Ayrca Hz. Peygamber khinlerin iddialarnn bazen doru ktnn sorulmas zerine, bunun kulak hrszl trnden, cinlerin yzlerce yalanla beraber khinlere fsldad szlerden ibaret olduunu sylemitir (Buhari Tb 46). slm limlerinin byk ounluu, cinlerin gkten haber armasnn, son peygamberin gnderilmesi ile birlikte sona erdii grndedir.

73

Cinlerin insanlarla olan ilikisi bakmndan zerinde durulmas gereken hususlardan biri de; halk arasnda cin arpmas olarak bilinen ve cinlerin insan bedenine girerek onu ruhen ya da bedenen hasta etmesi eklinde dile getirilen anlaytr. Kurn- Kermde konuyla ilgili olarak, eytan arpmas, cinlenme ve vesvese ve telkinle insan etkileme eklinde ifadeler bulunmaktadr. Kuranda geen bu trden ifadelerin byk ounluu, dmanlar tarafndan Hz. Peygambere yneltilen ithamlardr ya da bu ithamlara cevap vermek iin zikredilmektedir. Bu dnemde yksek makamlardan insanlara ulaan bilgilerin (ilham) kaynann cinler olduuna inanan mrikler, Kurann da kaynann cinler olduu dnmlerdir. Bu nedenle onlar Peygamberi cinlenmi anlamna gelen mecnun eklinde nitelemilerdir. Kuran, Hz. Muhammede indirilenlerin Allahn vahyi olduunu aka beyan etmektedir. Btn bunlardan sonra cinlerin insanlarla madd temas ve fiziksel zarar ieren bir iliki tr dnda, ilham verme, haberdar etme, telkinde bulunma ve vesvese verme eklinde bir etkileimde bulunduklar ileri srlebilir. Bu adan halk iinde cinlerle insanlarn evlenmelerini mmkn gren anlay doru grmek sz konusu deildir. nk bu iki tr, farkl yapya sahip ve farkl lemlere ait varlklardr. amzda cinlerin canlln ruhtan alan ve ezelde var edilen nlardan, ufolardan veya enerjiden yahut baz hadislerde hastalklarn sebepleri olarak gsterilmeleri dikkate alnarak mikroplardan ibaret olduu tarznda birtakm grler ileri srlm ise de bunlar ilm bakmdan temellendirilemeyen teorilerdir. Zira duyular tesi bir varlk tr olmalar bakmndan onlar hakknda sadece vahiy yoluyla bilgi alabiliriz.
Halk arasnda cinlerle ilgili ne gibi yanl anlaylar bulunmaktadr. Bu anlaylar Kuranda ve hadislerde cinler hakknda yer alan bilgilerle karlatrdnzda ne gibi sonulara ulaabiliriz?

eytan
Dil bilginleri eytan kelimesinin yanmak, helk olmak, ar derecede kzmak anlamlarna gelen eyt mastarndan ya da uzak olmak, muhalefet etmek anlamlarna gelen atn kknden gelebilecei zerinde durmaktadrlar. Hangisinden gelirse gelsin kelimenin olumsuz bir mana ihtiva ettii aktr. Birinci kkten geldii takdirde eytan, ateten yaratlm, helke uram, yz sararm ve kan ekilmi varlk, ikinci kkten tredii kabul edildiinde ise hayrdan ve rahmetten uzaklatrlm, erde ileri giden, haddi aan varlk anlamna gelmektedir. Terim olarak ise eytan; ateten yaratlan, insanlar saptrmaya alan, azgn, kibirli ve gzle grlmeyen ruhan varlk eklinde tanmlanmaktadr. Kurn- Kermde bu manada geen blis kelimesinden iki nemli olay etrafnda bahsedilmektedir. Bunlardan ilki, Hz. Ademin yaratlmas srasnda meleklerin Allaha secde etmesinin emredilmesi, ancak buna karlk blis adndaki varln kibirlenerek bu emre itaatsizlik etmesi ve bu sebeple Allahn rahmetinden kovulmasdr. Dieri ise blisin Cennette Adem ve Havvay kandrarak yasak meyveden yemelerini temin etmesi ve bunun zerinde onlarn Cennetten kovularak yeryzne inmelerine sebep olmasdr (bk. el-Bakara, 2/34-38; en-Nis, 4/118-120; el-Arf 7/11-25).

74

Kurnda blsin mahiyeti hakknda fazla bilgi verilmemekle birlikte ateten yaratld vurgulanmaktadr. O, eytan cinsinin ilk ferdi olarak deme secde etmeme nedeni sorulduunda; ateten yaratldn ve bu nedenle demden stn olduunu belirtmektedir (el-Hicr 15/32-35). Kuranda blisin cinlerden olduu belirtilmekle birlikte slm limleri bu konuda farkl grler ileri srmlerdir. Bir grte eytann balangta melek iken Allahn emrine kar gelmesi sonucu bu rtbeyi kaybettii belirtilmektedir. Bir dier grte ise onun cinlerin atas olduu iddia edilmektedir. Baz limler ise eytann melek ve cin dnda nc bir tr ruhan varl nitelediini sylemekte, blsi ise bu trn ilk rnei olarak gstermektedirler. nsanoluna, onu yksek ve ruhan bir seviyeye ykseltecek ulv duygular yannda onu aalarn aasna drecek trden sfl duygular da verilmitir. Allah Tel hayat sarkacnn bu iki tarafna karlk, insanlar iyiye ve gzele yneltmesi iin melekleri, ktle sevketmesi iin ise eytanlar yaratmtr. eytann vazifesi insanda mevcut olan bu arzular uyandrmaktr. Kuranda onun bu durumu ylece haber verilmektedir: (eytan) Dedi ki: "Senin izzetin adna andolsun, ben, onlarn tmn mutlaka azdrp kkrtacam. Ancak onlardan muhlis olan kullarn hari! (Allah), "te bu haktr ve ben hakk sylerim" dedi. Andolsun, senden ve ilerinde sana tabi olacak olanlardan tmyle cehennemi dolduracam!" (Sd, 38/81-85). Buna karlk insann, tmyle eytann aldatmasna terk edilmedii, ilh vahye gnl balayanlarn onu malp edebilecekleri bildirilmektedir: dem, Rabbinden birka kelime telakki ederek tvbe etti. Allah da tvbesini kabul etti. Benden size ne zaman bir hidayet rehberi gelir de kim onun izinde giderse, onlara bir korku yoktur, onlar mahzun da olmazlar buyurmaktadr (el-Bakara 2/37). Kurn- Kermde eytan kelimesi bir yerde cinlere ve insanlara nispet edilmitir (el-Enm 4/112). Burada geen cin eytanlar mminlerin yannda bulunarak onlara vesvese vermeye alan cinler; insan eytanlar ise insanlara vesvese veren, onlara kfr telkin eden, azgn ve aldatc kiilere iaret etmektedir. Baz hadislerde, ak kaplara ve esneme srasnda insann azna eytann girebilecei, bunun gibi onun insann damarlarnda gezinebilecei bildirilmektedir (Mslim, Zhd 56; Tirmiz, Rad 17). Bu ifadelerden hareketle eytan, insan ftratnda mevcut olan ktl emreden nefs-i emmre olarak yorumlayanlar da olmutur. Kuran ve hadislerde yer alan bilgilerden, eytann d lemde varl bulunan bir yapya sahip olduu ve buradan insanlar etkilemeye alt anlalmaktadr. Hlbuki nefis insann iindedir ve ona dardan telkinde bulunmak sz konusu olamaz. eytan, Allahn huzurundan kovulduktan sonra, Cenb- Haktan cezasnn kyamet gnne ertelenmesini istemi, bu isteinin kabul edilmesi zerine Hz. demden itibaren insanlar hak yoldan uzaklatrmak iin elinden geleni yapacan belirtmitir. Kuran, eytann insanolunun apak bir dman olduunu ve bu durumun kyamete kadar devam edeceini bildirmektedir. eytan bu srede insan Allahn yolundan evirmek iin aba harcayacaktr. Bu amala o, insanlara fark edemeyecekleri bir ynden yaklamakta, drt bir taraftan kuatarak ona ktlkleri gzel gstermektedir. Ayrca eytan bo kuruntular ve yalanc vaatlerde insan kandrarak Allahn

75

emirlerini inetmeye almakta, onu haram ilere tevik etmekte, vesvese vermek, hile ve tuzaklar kurmak suretiyle insanlar birbirine drmektedir. Kuran onun vesvese ve tuzaklarndan Allaha snmay tavsiye buyurmaktadr (bk. en-Ns 114/1-6). eytann ilmihal kitaplar ile vaaz ve nasihate dair eserlerde kar durulmaz bir g olarak tasvir edilmesi ise doru deildir. Bu trden bir anlay insanlar cebir ve mitsizlie itecei iin yanltr. Halbuki Kuranda onun tuzaklarnn zayf olduu ve insanlar zerinde bir yaptrm gcnn bulunmad bildirilmektedir (en-Nisa 4/76).
eytana tapmak olarak bilinen satanizm hakknda ksaca bilgi veriniz.

zet
Meleklere man slam dininin iman esaslarndan biri de meleklere imandr. Melekler, Allah tarafndan nurdan yaratlan, zor ilere g yetirebilme zelliine sahip bulunan, ancak iyi nitelikte iler yapabilen, erkeklik ve diilik vasflar bulunmayan ve Allaha itaatten asla ayrlmayan nrn varlklardr. Meleklere iman ayn zamanda cin ve eytan gibi dier duyu tesi varlklarn olduunu da kabul etmeyi gerektirir. Tm bu gayb varlklar hakkndaki tek bilgi kaynamz ise vahiydir. Bunun gibi insan akl, duyular tesi bir varlk alannn bulunmasn imknsz gremez. Meleklerin zellikleri ve Grevleri Kuran- Kerimde ve hadislerde meleklerin zellikleri ve grevleri hakknda bilgiler verilmektedir. Melekler nurdan yaratlm olup, erkeklik ve diilik zellikleri yoktur. Yorulma, usanma vb. bedensel zelliklerden arnmlardr. Melekler; Allaha isyan etmeyen, kendilerine verilen grevleri eksiksiz yapan ve asla gnah ilemeyen varlklardr. Melekler son derece gl ve stn zelliklere sahip olup, Allahn emir ve izni ile eitli ekillere girebilmektedirler. Melekler dier varlklar gibi gayb bilemezler. yet ve hadisler nda meleklerin ulhiyetle ilgili grevleri yannda insanlarla ve tabiatla ilgili grevlerinin de olduu anlalmaktadr. Onlar Allah hamd ile yceltirken, Peygambere salat ve selam getirirler. Melekler, mminler iin hirette efaat, insanlar iin ise hayr duada bulunurlar. nsanlar iyi ilere sevketmek, onlar korumak amacyla takip etmek de grevleri iindedir. Melekler peygamberlere vahiy getirerek ulhiyet makam ile insan arasnda ba kurarlar. Bunun gibi peygamberlere ve mminlere madd ve manev destek olurlar. nsanlarn yaptklarn kaydeden, tabiatta ilh kanunlarn icrasyla megul olan melekler de vardr. Ayrca melekler ilh cezalar yerine getirmede de etkin olup, Cennet ve cehennemde grevli olanlar da vardr. Meleklerin Trleri Kuran- Kerimde meleklerin trlerini ve saylarn ancak Allahn bildii belirtilmektedir. Kuran- Kerimde ve hadis-i eriflerde baz meleklerin ad zikredilmektedir. Bunlardan drt byk melein ad, Cebril, Mikil, Azril ve srfildir. Cebrail vahiy meleinin, Mikil, tabiat olaylaryla grevli olan melein, Azril eceli gelenlerin ruhunu kabzeden melein, srfil ise

76

kyametin kopmas srasnda sra fleme olayndan sorumlu olan melein addr. Bunlarn dnda Kuranda belirtilen mukarrebn melekleri Allahn huzurunda bulunurlar ve Ona srekli olarak ibadet ederler. Hafaza ve kirmen ktibn melekleri, insanlar koruyan ve onlarn iyi ve kt fiillerini kaydeden meleklerdir. Ayetlerde cennet ve cehennemin bekiliini yapan meleklerden de bahsedilmektedir. Kuranda ad geen Hrt ve Mrt, insanlar sihir konusunda bilinlendirmek iin yeryzne indirilen iki melektir. Mnker ve Nekr ise hadislerde belirtilen ve kabirde sorgu ile grevli olan meleklerdir. Dier Grlemeyen Varlklar Kurn- Kerimde melekler dnda mevcudiyetinden sz edilen latif varlklar, cinler ve eytanlardr. Cinler ve eytanlar, grevleri ve yaratl amalar bakmndan meleklerden olduka farkldrlar. Ateten yaratlan cinler, insanlar gibi ilahi emirlere uymakla ykmldrler. Ancak onlar insanlara nispetle daha stn bir gce sahiptirler. nsanlarda olduu gibi evlenme, oalma, doma, lme, yeme ve ime zelliine sahiptirler. Ayet ve hadisleri incelediimizde, cinlerin kendilerine zg bir yapya sahip bulunduklar, eitli ekil ve bedenlere girebildikleri (temessl) anlalmaktadr. nsanlarn cinleri grp gremeyecekleri hususu ile onlarn insanlarla olan konusunda tartmalar vardr. Ancak hadislerde cinlerin mminlere vesvese vermeye altklar bildirilmektedir. Kuranda ad geen eytan, Allaha kar geldii iin Onun huzurundan kovulan bunun zerine insanlar saptrmak iin elinden geleceini yapacan syleyen ve bunun iin trl hile ve tuzaklar kuran ruhani varln addr. Ateten yaratlan eytan, azgn ve kibirli yapsyla cennete giden yolda insanolunun ezel dmandr. O, insan ktle yneltmek iin trl yntemler denemekte, insanlara fark edemeyecekleri ynlerden yaklamakta, bo kuruntularla ve yalanc vaatlerde kandrmaya almaktadr. Kuran onun vesvese ve tuzaklarndan Allaha snmay tavsiye buyurmaktadr.

Kendimizi Snayalm
1. Ad Kuranda gememekle birlikte grevlerinden bahsedilen iki melek aadakilerin hangisinde birlikte ve doru verilmitir? a. Azril-Mikail b. Cebril-srfil c. Azril-srfil d. Mikail-Cebril e. Azril-Cebril

2. Aadakilerden hangisi meleklerin grevlerinden biri deildir? a. Mminleri desteklemek, kfirlerin kalbine korku salmak b. Tabiatn sevk ve idaresi ile megul olmak c. Peygamberlere vahiy getirmek

77

d. lahi kanunlar icra etmek e. Gayb bilmek iin aba sarf etmek

3. Aadakilerden hangisinde, meleklerin ve cinlerin ortak zellikleri doru verilmitir? a. Her ikisi de ateten yaratlmtr. b. Farkl ekillere girebilirler. c. Her ikisinin de iradeleri vardr. d. radelerini iyilik ve ktlk istikametinde kullanabilirler. e. Cinler gayb bilirler ancak melekler bilemezler.

4. eytan ile ilgili hakknda aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Hile ve tuzaklar ok gldr ve asla kar konulamaz b. nsan eitli ynlerden yaklaarak aldatmaya alr. c. nsana vesvese vererek tuzana drmek ister. d. Ateten yaratld iin insana stnlk iddia etmitir. e. nsann apak bir dmandr.

5. Aadaki meleklerden hangisinin grevi sadece ulhiyetle ilgilidir? a. Hafaza b. Azrail c. Mikail d. Mukarrebn e. Kirmen Ktibn

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. e 3. b 4. a 5. d Yantnz doru deilse, Meleklerin Trleri blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Meleklerin Grevleri blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Meleklerin zellikleri ve Cinler blmlerini yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, eytan blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Meleklerin Trleri blmn yeniden okuyunuz.

78

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Meleklerin varlna inanmak psikolojik adan eitli faydalar salar. Srekli olarak yannda koruyucu meleklerin bulunduunu idrak eden insan kendini gvende hisseder. Ayrca yapt iyiliklerin ve ktlklerin yazldn bilen insan davranlarna dikkat eder. Yapt her iyi davrann insanlar takdir etmese bile Allah tarafndan grldnn farknda olur, rahatlar. Bunun gibi yalnz bana bile ktlkten uzak durur. Ayrca meleklerin varl insana evrende yalnz olmadn hissettirir. Bunun gibi melekleri dnmek insanda gzel duygular artrr.

Sra Sizde 2 Dier ilah dinlerde de slam anlatmlara birebir benzemese de melek inanc vardr. Btn Yahudi mezhepleri meleklerin varln kabul etmektedir. Ancak Yahudilikte baka kltrlerin de etkisiyle iyi melek-kt melek ayrm vardr. Yahudi inancnda, ate, rzgr, bulut gibi tabiat olaylarndan, mevsimlerden ve yln her bir gnnden sorumlu meleklerin olduu dnlr. Byk melekler olarak Uriel, Raguel, Rafael, Mihael, Gabriel, Sariel ve Jeremielin ad geer. Yahudi inancna gre melekler ateten yaratlm varlklardr. Byk ounluk meleklerin insanlardan stn olduunu kabul eder. Meleklerin yar iradelerinin bulunduu sylenmekle birlikte gelecei bilmedikleri kabul edilir. Yahudiler iinde meleklere cinsiyet verenler de vardr. Hristiyanlktaki melek inanc da byk oranda Yahudilie benzemektedir. Onlar da iyi melek kt melek ayrm yaparlar. yi melekler Allahn huzurundan yeryzne inmezler. Melekler arasnda bir snflandrma vardr. Bamelek Mikaelin yannda cehennem melei ve tabiat olaylarn yneten melekler bulunur. Hristiyanlkta meleklerin ate ve dumandan yaratld belirtilmekte varlklar iinde ilk yaratlann melekler olduu sylenmektedir. ncillerde melekler srekli olarak baz bedenlere brnrlerse de meleklerin insanlara benzer bir bedeninin olmad kabul edilir. Baz istisnalar hari meleklerin cinsiyetinin olmadna inanlr.

Sra Sizde 3 Melekler, Allah-insan-tabiat iletiiminde nemli grevler stlenen varlklardr. Onlar, Allahn insanlarla iletiimi konusunda bir tr elilik vazifesi grrler. Allahtan aldklar mesajlar insanlara iletirler. Tabiat olaylarnn icrasyla grevli melekler vardr. Eceli gelen insanlarn ruhunu kabzetmekle grevli olan melek bylece insann hiret hayatnn balamasna sebep olur. Melekler srekli olarak insan koruyarak ve onun yannda bulunarak insann Allahn kontrolnde olduunu gsterirler.

Sra Sizde 4 Kelime olarak eytana tapnma anlamna gelen satanizm, ilk olarak Ortaa Avrupasnda Hristiyanla kar bir tepki olarak balamtr. Ancak sonralar btn dinlere ve kutsal deerlere kar bir bakaldry temsil eder hale gelmitir. Satanizm; eytann en nemli zellii olan muhalefet ve bakaldry esas alr. Gnmzde Avrupada ve Amerikada yaygn olan bu hareket maneviyattan uzak olan genleri etkisi altna almaya devam etmektedir.

79

Sra Sizde 5 Halk arasnda cin arpmas denilen anlayn cinlerle ilgili yanl bir dnceden kaynakland grlmektedir. Kuranda bulunan ayetlerde cinlerin insana zarar verebilecei bildirilmekle birlikte bunun daha ok vesvese vermek ya da manev adan etkilemek trnden gerekleebilecei vurgulanmaktadr. Bunun dnda halk arasnda cinlerle evlenmek hatta onlardan ocuk sahibi olmak ya da onlar etkisi altna girmek trnden iddialara da rastlanmaktadr. Bu inanlar cincilik ad verilen bir sektr de dourmutur. Bunun gibi halk arasnda cinlerle grtn, konutuunu syleyenler de bulunmaktadr. Bu trden anlaylar dinin ana kaynaklarna uygun olduunu sylemek mmkn deildir.

Yararlanlan Kaynaklar
Atay, H. (1992), slam nan Esaslar, Ankara 1992. Ate, A. O. (1995) Kuran ve Hadislere Gre eytan, stanbul 1995. Ate, S. (2002). nsan ve nsanst Varlklar: Ruh, Melek, Cin, nsan. stanbul. Cebeci, L. (1989). Kur'an- Kerime Gre Melekler. Kayseri. olak, A (2000). Kurn ve Hadislere Gre Melek Kavram. Ankara. Erba, A (1998). Melekler lemi: lahi Dinlerde Melek nanc. stanbul. Topalolu, B Yavuz, Y. . elebi, . (1998), slam nan Esaslar, stanbul. Topalolu, B. - elebi, (2010) Kelm Terimleri Szl, stanbul 2010. Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Melek maddesi.

80

 81

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; nan esaslar iinde kutsal kitaplara inanmann yerini aklayabilecek, Vahiy kavramn tanmlayabilecek, Tevrt, Zebr ve nclin zelliklerini aklayabilecek, Kurn- Kermin niteliklerini ve dier kutsal metinlerden farklarn gsterebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
lh Kitap-Suhuf Vahiy Tevrt Zebr ncl Kurn- Kerm

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin ment, Kuran ve Nbvvet maddelerini okuyunuz. Bekir Topalolu, Yusuf evki Yavuz ve lyas elebinin slmda nan Esaslar adl eserin lh Kitaplar blmn okuyunuz. Trkiye Diyanet Vakf slm Aratrmalar Merkezinin yaymlad lmihal I: man ve badetler adl eserin Akaid blmnn Kitaplara man baln okuyunuz.

82

Kutsal Kitap nanc

GR
Kitaplara iman, Allah Tal tarafndan baz peygamberlere kitaplar vahyolunduuna ve bu kitaplarda bulunan eylerin hepsinin doru ve hak olduuna inanmak veya Allahn peygamberlere inan, ibadet, ahlkn yan sra birey ve toplumla ilgili hkmler ieren metinler vahyettiine kesin olarak iman etmek diye tanmlamak mmkndr. Kurn- Kermde (O takva sahipleri ki) onlar sana indirilene de, senden evvel indirilenlere de inanrlar (el-Bakara 2/4), nsanlar bir tek mmetti (kimi iman etmek kimi kfre sapmak suretiyle ihtilafa dtler). Allah, (rahmetinin) mjdeciler(i, azabnn) haberciler(i) olmak zere (onlara) peygamberler gnderdi ve beraberlerinde -insanlarn ihtilfa dtkleri eyler hakknda aralarnda hkm vermek iin- hak kitaplar da indirdi (el-Bakara 2/213), (Habibim) onlar seni yalanlarsa, senden evvelki o apak mucizeleri, sahifeleri ve nr verici kitaplar getiren peygamberleri de yalanlam olurlar (l-i mrn 3/184) ve Ey iman edenler, Allaha, Onun peygamberine ve gerek o peygamberine yet yet indirdii kitaba, gerek daha evvel indirdii kitaba iman edin. Kim Allah, meleklerini, kitablarn, peygamberlerini, hiret gnn inkr ederek kfir olursa o, muhakkak ki (doru yoldan) uzak bir sapklkla sapp gitmitir (en-Nis 4/136) melindeki yetlerde Allahn peygamberlerine vahyettii kutsal kitaplara iman dile getirilmektedir. Allahn peygamberlerine indirdii ilh kitaplara inanmadka insanlar mmin olarak nitelenemez. Kuranda ayrca Allaha, meleklerine, hiret gnne ve peygamberlerinin yan sra kitaplarna da inanmak bata peygamberler olmak zere btn insanlara emredilmitir. Aslnda peygamberler araclyla insanlara gnderilen ilh kitaplara iman etmek ncelikle peygamberlere inanmann bir gereklilii ve sonucudur. Peygamberlere iman etmek bir anlamda onlarn Allahtan vahiy aldklarn ve bu vahiylerin Allah tarafndan indirilen suhuf veya kitaplarda mevcut olduunu tasdik etmektedir Buna gre ilh kitaplara inanmak peygamberlere iman tamamlayan bir mahiyete sahip bulunmaktadr. Dolaysyla ihtiva ettikleri yetler arasnda ayrm yapmadan ilk suhufa, Hz. brahime ve Hz. Musaya verilen suhufa, Tevrat, Zebur, ncil ve Kurana iman etmek gerekir (el-Bakara 2/85; l-i mran 3/3-4; en-Nis 4/163; en-Necm 53/36-37; el-Hadd 57/26-27; el-Al

83

87/18-19). Fakat sz konusu ilh kitaplardan/metinlerden Hz. brahim ve Musann sahifeleri gibi bazlar tamamen kaybolmutur. Bazlar Tevrat, Zebur ve ncil gibi vahyedildikleri orijinal hallerini koruyamamlardr. Hz. Muhammede vahyolunan Kurn- Kerm, Allahn vahyettii haliyle orijinalliini korumu, hibir bozuklua uramadan gnmze kadar gelmitir. Biz bozulmu ve deitirilmi (tahrif ve tebdil edilmi) olan kitaplarn u andaki ekillerine deil, Allahtan gelen ve bozulmam olan ilk ekillerine inanyoruz. Nitekim iman esaslarnn sraland mehur Cibrl hadisi bata olmak zere baz hadislerde de Hz. Peygamber kendisine indirlen Kurana ve nceki peygamberlere indirilen ilh kitaplara iman etmek gerektiini bildirmitir (Buhr, man, 37; Mslim, man, 5; Tirmiz, Fiten, 63). te yandan insanlara Allahn rzasna uygun olarak kulluk grevlerini yerine getirebilmeleri ve dnya ve hirette mutlu olabilmelerini salamak zere gnderilen peygamberlerin lmlerinden sonra insanlarn rehberlik iin bavuracaklar ilh kitabn bulunmas ve ona iman edilmesi akln da kabul edecei bir eydir. lh kitaplara iman Allahn insanlar iin faydal bilgiler ve hkmler ihtiva eden kitaplar indirdiini tasdik etmek diye de tanmlanmaktadr.
man esaslar iinde kitaplara iman daha iyi aklayabilmek iin Bekir Topalolu, Yusuf evki Yavuz ve lyas elebinin slmda nan Esaslar adl kitabnn lh Kitaplar blmn okuyunuz. man esaslar iinde kitaplara imann yerini deerlendiriniz.

VAHY
Allahn kendi iradesini eitli yollarla semi olduu peygamberlere bildirmesine vahiy denilmektedir. Tanrdan insana ynlendirilmi olan bu iliki akn/ilh bir mahiyete sahiptir. Metafizik lemden fizik dnyaya bilgi akn salayan bu iletiimin mahiyeti, zaman ve ekli tamamen Allahn iradesiyle belirlenmitir. Kuranda vahiy olayn dile getiren deiik fiiller ve ifade tarzlar kullanlr. Ancak bir tecrbe olarak vahyin mahiyetiyle ilgili bilgilere rastlanmamaktadr. Bu durum nbvvetin vkf olunamayan srlarndandr. Fakat Allahn mesajn peygamberlerine hangi ekillerde ulatrdna dair bir takm bilgiler mevcuttur. Kuranda ilh bilginin peygamberlere aktarlmasn ifade eden temel fiil fsldamak, telkin etmek, sratli bir ekilde iaret etmek, yaz yazmak, ilham etmek anlamlarna gelen vahydir. Vahyi terim olarak, Allahn, peygamberlerine diledii bilgileri dorudan veya bir vasta ile kendisinden geldiine phe edilmeyecek ekilde ve allmam bir tarzda gizlice bildirmesi diye tanmlamak mmkndr.

lh Hitabn ekilleri
r sresinin Allah bir insanla ancak vahiy yoluyla veya perde arkasndan konuur veyahut bir eli gnderip izniyle ona dilediini bildirir (e-r 42/51) melindeki yetinde Allah-peygamber diyalogunun farkl ekillerde gerekletii ifade edilmektedir.

84

Dorudan vahyetme
Vahyin bu ekli herhangi bir vasta olmadan ilham, manann kalbe aktarlmas veya ry yoluyla gerekleir. Musann annesine (Th 20/3738), ayrca brahime de smaili kurban etmesi (es-Sfft 37/102) iin yaplan vahiy rya ile olmutur. Mfessirler vahyin bu eklinin peygamber olmayanlar iin de gerekletiini belirtmiler, Musann annesi peygamber olmadna gre onun iin sz konusu olan vahyin peygamberlerinki ile ayn trden olamayacan belirtmilerdir. Peygamber, vahyin kalbine Allah tarafndan brakldndan phe etmeyecek ekilde kesin bir bilgiye sahip olur. Peygamberler dndaki insanlara vki olan ilham ise kesin bilgi kayna saylmaz. Ry Kuranda dorudan bir vahiy ekli olarak takdim edilmemekle birlikte Hz. brhime olunu kurban etmesi ynndeki emrin ryda verilmesi (es-Sfft 37/102-105) ve Hz. ieden rivayet edilen: Reslllaha gelen vahiy, uykuda ryay- saliha (sadka) eklinde balamt, grd her rya sabah aydnl gibi ak seik gerekleirdi (Buhr, Bedl-Vahiy, 3) eklindeki hadisten hareketle rynn da bir eit vahiy olduu kabul edilmitir.

Perde Arkasndan Konumak

Bu hitap eklinde Allah, peygambere perde arkasndan konuur. Bu da ilh kelmn belirli bir cisimde (mesel aata) yaratlmas suretiyle gerekleir. Allahn perde arkasndan konumasnn anlam, grlemeyecei ekilde konumas demektir. Aslnda engel kalkm olsa bile yine Allah grmek mmkn olmayacaktr. Hz. Musaya Tur danda yaplan vahiy (Meryem 19/52) bu trdendir.

Eli le Vahiy
Allahn peygamberlere hitabnn nc eklinde vahye Cebrail isimli melek araclk etmektedir. Cebrail ya bir insan suretinde ya da asl ekliyle ilh mesaj ulatrr. Hz. Peygamber: Bazan melek bana adam eklinde grnr, benimle konuur ve ben de sylediini iyice bellemi olurum (Buhr, Bedl-Vahiy 3) buyurarak vahyin bu trne aklk kazandrmtr. Vahye melein araclk yapmas ulhiyet lemi ile insan tabiatn birbirine benzememesi sebebiyle aralarnda dorudan bir ilikinin kurulamamas eklinde izah edilmitir. Vahyin gelii ounlukla bu ekilde gereklemitir. Sonra peygamberler vastasyla dier insanlara yaplan tebli ve telkinlerin de bu ksma dhil olduu ifade edilmitir.

Vahyin Mahiyeti
Kuranda vahyin mahiyetine dair herhangi bir aklama yaplmamtr. Onun mahiyeti Allah ile peygamberleri arasnda nbvvetin bir srr olarak kalmtr. Buna ramen slm limleri bu konuyu tartmaktan, gr beyan etmekten de geri duramamlardr. Vahyin lafz ve mnadan ibaret olduu, Cebrilin onu Lehv-i Mahfzdan bu ekilde alp indirdii ifade edilmitir. Cebrilin sadece mnalar indirdii, Peygamberimizin de onlar anlayp, bilip Arapa ifade ettii kanaatine de varanlar olmu ve Onu, er-Rh-ul-

85

Emn indirdi. Senin kalbine, uyarclardan olman iin (e-uar 26/193194) yetini de delil gstermilerdir. Bir dier gr de, Cebraile sadece mnann ilk edildii, onun da bu mnalar Arapa ifade ettii ve ylece indirdii eklindedir. te yandan vahyin lafzyla olduu gibi korunmasnn nemi ve gereklilii Kuranda da vurgulanmtr. Hz. Peygamber, vahyi alrken onun kelime ve cmlelerini olduu gibi ezberlemenin ve korumann son derece gerekli olduunu gayet iyi biliyordu. Nitekim bu husustaki tel Onu abucak tekrarlamak iin dilini hareket ettirme. Onu (senin kalbinde) toplamak ve (sana) okutmak bize der. Sana Kuran okuduumuz zaman okunuunu takip et (el-Kyme 75/16-18) yetleriyle uyarlm ve rahatlatlmtr. Kuranda vahyin mahiyetine dair ifadelere rastlanmamakla birlikte, vahyin gerek peygambere ulatrlmasnda gerekse peygamber tarafndan hi bir deiiklie uratlmadan insanlara ulatrlmasnda son derece hassas davranld grlmektedir. Hz. Peygamber Kuran lafz ve mna olarak telakk etmi ve ylece tebli etmitir. Kurann vahyinde lafz ve mna ayrmnn sz konusu olduu eklindeki iddialar Kuranlikten uzak temelsiz tartmalar olmaktan te bir deer tamamaktadr. Kurann vahyediliindeki deimezlii yannda Kuran biz indirdik onun koruyucusu da elbette biz olacaz! (el-Hicr 15/9) yetiyle ilh mesajn doruluunun zaman st olduu da mjdelenmitir.
Kurann ilgili yetlerinden hareketle vahyin ekilleri ve mahiyeti hakkndaki grleri kitaplara iman asndan deerlendiriniz.

LH KTAPLAR
Allahn peygamberlerine gnderdii kutsal sayfalarn, kitaplarn vahiy olmalar bakmndan fark sz konusu deildir. Kurn- Kerm ve Hz. Peygamberin hadislerinde belirtildiine gre peygamberlerin bazlarna sayfalar (suhf) vahyedilmiken bazlarna da kitap gnderilmitir.

Suhf (Sayfalar)
Suhf sahife kelimesinin oulu olup yazl kt paralar anlamna gelmektedir. Sayfalar halinde kaydedildii iin Kurn- Kerm de suhf eklinde isimlendirilmise de (Abese 80/13; el-Beyyine 98/2) byk ilh kitaplar dnda baz peygamberlere gnderilen vahiyler kk risleler halinde kaydedilmi ve onlara suhf ad verilmitir. Kuranda Yoksa Msnn ve (Allahtan ald emri) vazifesini tastamam yerine getiren brhmin sayfalarnda (suhuf) olan (un)lardan haberdr m edilmedi? (en-Necm 53/36-37) ve Gerekten iyi temizlenen ve Rabbinin adn zikredip de namaz klan kimse umduuna erimitir. Belki siz dnya hayatn (hiretten) stn tutarsnz. Hlbuki hiret daha hayrl daha sreklidir. phesiz ki bunlar, evvelki sayfalarda brhm ile Msnn sayfalarnda vardr (el-Al, 87/1419) melindeki yetlerde Hz. Ms ve brhme indirilen sayfalardan bahsedilmektedir.

86

yette Hz. Msya nispet edilen sayfalarn Tevrttan nce ona vahyedilen kk hacimli metinler olduu belirtilmektedir. Ayrca Eb Zerrden nakledilen bir rivayete gre Allah Tal, Hz. te 50, drise 30, brahime 10 ve Musaya 10 olmak zere toplam 100 sayfa indirmitir. Ancak Hz. brhm ve Msya indirilen sayfalarn dnda Kuran ve tevtr derecesine ulaan hadslerde bu konuda bilgi bulunmamaktadr. Peygamberlere vahyedildiini bildiimiz sayfalardan gnmze kadar ulaan olmad iin muhtevalarndan haberdar deiliz. Ancak Kurann ilgili yetlerinden suhufun Allahn varl-birlii, sfatlar, peygamberlik, kader, hiret gibi akaid meselelerinin yan sra ibadet, muamelt ve ahlka ilikin bilgileri/hkmleri ierdii anlalmaktadr.

Kitaplar
Kitap, yazlarak biraraya getirilen bilgilerle bunlarn yazld malzemeyi ifade eder. slm metinlerde ncelikle Kurn- Kermi nitelemekle beraber, genelde Allah Talnn insanlara tebli etmek zere peygamberlerine bildirdii vahiylerin iki kapak arasnda toplanm haline verilen addr. Suhufun dnda kalan bu kitaplar da Tevrat, Zebur, ncil ve Kur'n- Kermden ibarettir. Bunlarn Allah tarafndan gnderilmi kitaplar olduklarna topluca iman etmek farzdr.

Tevrat
Kanun, eriat anlamlarna gelen Tevrat Hz. Musaya indirilen kitabn addr. Tevratn aslnn Allahn kelm olduuna ve Hz. Musaya vahyolunduuna inanmak her mslman iin gereklidir ve bunun inkr kfre gtrr. Kuranda phesiz ki, Tevrt biz indirdik. Ki onda bir hidayet ve bir nur vardr. Kendisini (Allaha) teslim etmi, olan (srail) peygamberler(i), Yahudilere onunla hkmederlerdi. limler, fakihler de Allahn kitabn muhafaza etmeye memur olduklar iin (yine hkmlerini onunla verirlerdi). Hepsi de onun (Allah tarafndan gnderilmi olduu) zerinde (ittifakla) ahit idiler... (el-Mide 5/44) melindeki yette belirtildii gibi Tevrt insanlar hidayete ynlendiren ve hakk btldan ayran bir nur, bir rahmet ve bir t olarak tanmlanmtr (ayrca bk. el-Bakara 2/53; el-Enm 16/91; el-Arf 7/45; Hd 11/17; el-Enbiya 21/49). te yandan Kuranda Tevratn sriloullarna miras olarak brakld (el-M'min 40/53), mm bir peygamberin geleceini bildirdiini bildirdii halde bunun gizlenerek veya metinden kartlarak yerine baka eyler yazlmak suretiyle Tevrt metninin tahrif edildii (el-Bakara 2/75; en-Nis 4/46; el-Mide 5/13, 68) belirtilmektedir. Yahudi geleneinde Tevratn yeri ok nemlidir. Onun kelime kelime Rab Yahova tarafndan vahyedilmi bir kitap olduu kabul edilmitir. Mehur yahudi filozofu bn Meymn da bu grtedir. Gnmzde bu grn zellikle Ortodoks Yahudiler arasnda yaygn olduu, Reformist ve Liberal yahudilerin ise Tevrata vahiy kaynakl olmayan ifadelerin karm olabileceini kabul ettikleri ileri srlmtr. Yahudilerin kutsal metni Tanahn ilk blmn oluturan Tevrat be blmden meydana gelmektedir:

87

Tekvin (Yaratl): Evrenin ve ilk insann yaratlndan, Hz. dem ve Havvann iledii ilk sutan, onlarn yeryzne inilerinden, Hz. Nuh, brahim ve sriloullarnn Msra girilerinden ve oradaki hayatlarndan bahseder. Hurc (k): sriloullarn Msrdan karmak zere Hz. Musann Rab Yahova tarafndan grevlendirilii, onlar Firavunun zulmnden kurtararak Msrdan karmas, Hz. Msnn Sn danda Rab Yahovadan On Emiri almasndan bahseder. Levililer: badetler, din ayin ve bayramlar, gnahlarn kefareti, yiyecekler, kurbanlar ve evlilik gibi konulara ait hkmleri konu eder. Adt (Saylar): sriloullarnn ldeki hayatlar, Hz. Musann vefatndan sonra onlarn Sina dandan ayrlp Kenan lkesine girmeleri srecini ele alr. Tesniye: Hz. Msnn lmnden ve defnedilmesinden, On Emir ve dier din hkmlerden bahseder. Yahudiliin kutsal kitabn Hristiyanlar Eski Ahid (Old Testament) diye isimlendirirler. nk onlara gre Tanrnn Hz. sa Mesihin ahsnda kendileriyle yapt ahid, son ahid olup bunu ifade eden kitap Yeni Ahid (New Testament) iken Yahudilerin Tanryla ahdini dile getiren kitap ise Eski Ahiddir. Yahudiler ise kendi kutsal yazlarn Torah (Tevrat), Nevim ve Ketuvm eklindeki ana ksmn ilk harflerinden meydana gelen Tanah kelimesiyle isimlendirirler. Tanah meydana getiren otuzdokuz kitab yle sralamak mmkndr: Torah (Tevrt): Tekvin, k, Levililer, Saylar, Tesniye. Nevim (Peygamberler): a) lk Peygamberler: Yeu, Hkimler, I.-II. Samuel, I.-II. Krallar. b) Sonraki Peygamberler: Yeremya, Hezekiel, aya, Hoea, Yoel, Amos, Obadya, Yunus, Mika, Nahum, Habakkuk, Tsefanya, Haggay, Zekarya, Malaki. Ketubm (Kitaplar): Mezmurlar, Sleymann Meselleri, Eyp, Neideler Neidesi, Rut, Yeremyann Meselleri, Vaiz, Ester, Daniel, Ezra, Nehemya, I.-II. Tarihler. Yahudi kutsal metni Tanah oluturan kitaplarn yazya geirilmesi ayn zamanda olmamtr. Uzunca bir sre ifah olarak nakledilen bu kitaplar, milttan nce X. yzyldan milttan sonra I. yzyla kadar geen sre iinde yazya aktarlmtr. Tanahn byk bir ksm brnce, ok az bir ksm ise (Ezra 4/8-6/18; 7/12-26; Daniel 2/4-7/28; Yeremya 10/11 ve Tekvin 31/47'de iki kelime) rmce yazlmtr. Milttan nce III. asra doru Tanahn en az ayr metni mevcuttu: Bu metinlerden biri daha sonra Masoretik (Yahudilerce muteber addeddilen brnce metin) denilen nshaya esas tekil eden metin, ikincisi Smirlerce muteber olan metin, ncs ise ksmen de olsa Yunanca tercmeye asl tekil eden metindir. Bugn Yahudilerce muteber saylan Tanah metni Yahudi din limleri tarafndan nceki metinlerden faydalanlarak milttan nce V. yzyldan X. yzyla kadar yaplan almalar neticesinde tespit edilmi brance metindir. Bugn elde bulunan en eski masoretik metin nshas 820-850lerde istinsah edilen ve

88

sadece Tevrt ihtiva eden nshadr. Tanahn en eski tam nshas ise X. asrn ilk yllarnda istinsah edilen Halep kodeksidir. Yahudiliin kutsal kitab olan Tanah oluturan kitaplarn liste halinde resmen onaylanmas da (kanonizasyon) olduka ge bir dnemde, milttan sonra 90-100 yllarnda toplanan Jamnia Sinodunda gereklemitir. Tevrtn yazl bir metin olarak otorite kazanmas Kral Yoiya (m.. 640608) zamannda balamtr. Tevrat, Ezra tarafndan Musa'n eriat Kitab olarak okunmu ve takriben milttan nce IV. yzylda resmen kutsal kanun olarak tannmtr. Nevim (Peygamberler) grubunu tekil eden kitaplar, Rut, Tarihler, Ezra, Nehemya, Mersiyeler ve Daniel kitaplar hari, milttan nce III. yzyln balarnda resmen kutsal kitaplar listesinde yer alm, Ketuvm ksmn oluturan kitaplar ise milttan nce IV. ve II. yzyllar iinde gruplandrlmlardr. Tanahla ilgili olarak Hristiyanlarn kabul ettikleri kutsal kitaplar listesi Yahudilerinkilerden farkl olup, skenderiye ve Diasporada kullanlan Yunanca Kitb- Mukaddesteki btn kitaplar iermektedir. Bu listeye yahudilerle Protestanlarn apokrif, Katoliklerin deuterocanonique dedikleri kitaplar da dahildir ki onlar da ylece sralamak mmkndr: Tobit, Judith, Hikmet, Siracide, Baruch, Yeremyann Mektubu, I.-II. Makkabiler kitaplaryla Ester (10/4-16/27) ve Daniel (3/24-90; 13-14). Son yz yldr Hrsitiyan aratrmaclar tarafndan Kitb- Mukaddesin metnine ynelik gerekletirilen almalar neticesinde Tanah (Eski Ahid) kitaplarnn pek ok nshasnn bulunduu ve Tevratn dahi farkl kaynaklardan derlendii ileri srlmtr. Julius Welhausen (. 1918) Tevratn, J harfi ile temsil edilen Yahvist (Milttan nce X. yzyla dayanmaktadr), E harfi ile temsil edilen Elohist (m.. IX. yzyl), D harfi ile temsil edilen Tesniye (m.. VIII. yzyl), P harfi ile temsil edilen Din adamlar (m.. VI. yzyl) eklinde drt kaynann bulunduunu ileri srmtr. Sz konusu almalar neticesinde Eski Ahid'in dier kitaplarnn da bahsettikleri dnemlerden ok sonra szl gelenekten yazya geirildii belirtilmitir. Ancak Ortodoks Yahudi geleneinde Tevrtn yan sra Tanahn dier blmlerini oluturan Nevim ve Ketubm kitaplarnn da kutsallna inanlr. Talmud geleneine gre, Yeu kitabn Yeu, Hkimler ve Samuel kitaplarn Samuel, Krallar kitaplarn ise Yeremya, Tanrnn ilh vahyiyle yazmtr.

Zebur
Kuranda Dvda da Zeburu verdik (el-sr 17/55) buyrulmaktadr. Yazl kitap anlamna gelen Zeburdan Kuranda bahsedilmekte ve ondan baz bilgiler de nakledilmektedir (en-Nis 4/163; el-sr 17/55; el-Enbiy 21/105). Mslmanlarn Allah tarafndan Hz. Dvda Zebr isimli bir kitabn indirildiine inanmalar gerekir.

89

Kuranda Zebur hakknda fazla bir bilgi bulunmamakla beraber Yahudi ve Hristiyanlar, Yahudi kutsal metni Tanahn Ketubm blmnde bulunan Mezmurlarn mevcut haliyle Hz. Dvd'a ait olduu grndedirler. Baz slm limlerine gre Kuranda Hz. Dvda verildii bildirilen Zebr Mezmurlardr. Nitekim Kuranda geen Andolsun biz Zikirden sonra Zeburda da yeryzne slih kullarm vris olacaktr diye yazdk (el-Enbiy 21/105) melindeki yete benzer bir ifade bugnk mezmurlarda da vardr (Mezmur, 37/29). te yandan Mezmurlarn bugnk brance metinlerinin ounlukla eksik ve hatal olduu, metinler zerinde sk sk dzeltmeler ve yorumlar yapld, ibadetlerde kullanlmalar sebebiyle birok defa istinsah edildii ve bu almalarn eitli hatalarn meydana gelmesine sebep olduu belirtilmektedir.

ncil
Kuranda Arkadan da (bu peygamberlerin), izlerince Meryem olu say kendinden nceki Tevratn bir tasdikisi olarak- gnderdik. Ona da iinde bir hidayet ve bir nur bulunan ncili -ondan nceki Tevratn bir tasdikisi ve takva sahipleri iin bir hidayet ve t olmak zere- verdik (el-Mide 5/46) buyrulmaktadr. Mjde veya yeni reti anlamna gelen ncil Hz. Isya vahyedilmi olan ilh kitaptr. Mslmanlarn Allah Talnn Hz. sya ncl adnda bir ilah kitap vahyettiine inanmalar gerekir. Hz. saya vahyolunduu bilinen ncl orijinal haliyle gnmze ulaamd gibi Hristiyanln ilk alarnda birbirini tutmayan yzlerce farkl ncl ortaya kt. Her grup ve toplumun kendine has bir ncili bulunmaktayd. Suriyedeki Hristiyanlar Matta, Yunanistandakiler Luka, Romadakiler Markos nclini kullanmlardr. Yuhanna ncili ile bu say drde km, yzlercesi arasndan sz konusu drt ncl Hristiyan kutsal metnine dhil edilmitir. Hristiyanln kutsal kitab Eski ve Yeni Ahidden meydana gelen Kitb Mukaddestir. Hristiyalar Tanrnn sayla yapt ahdi yeni kabul etmiler ve bu ahdin yazl belgeleri addedilen metinlere de Yeni Ahid (New Testament) ismini vermilerdir. Trente Konsili'nde (1546) tespit edilen ekliyle Yeni Ahid, Matta, Markos, Luka ve Yuhannaya gre nciller, Resullerin leri, Pavlusun Mektuplar (14), Genel Mektuplar (7) ve Yuhannann Vahyi olmak zere yirmiyedi kitaptan meydana gelmektedir. Hz. s rmce konutuu halde nciller ve Yeni Ahidin dier kitaplarnn hepsi Grekedir. Hristiyan kutsal kitabnda sya vahyedilen veya onun kaleme aldrm olduu bir metin bulunmamaktadr. Hristiyan inancna gre Tanrnn ezel, ebed ilah vahyi sada gereklemitir, vahiy sann kendisi olup, Yeni Ahid metinleri ise o vahyi tasvir etmektedir. Yeni Ahidi oluturan kitaplar ayn zamanda ortaya km ve ayn tarihte yazlm olmayp, uzun sre ifah olarak nakledilmi, daha sonra yazya geirilmitir. Yeni Ahid klliyat iinde en erken yazlanlar say salnda gremeyen Pavlusa ait mektuplardr. Pavlusun Mektuplar milad 50'li yllardan 95-100 yllarna kadar tarihlendirilmekte, Markosun ncli 65-70, Mattann ncili 70-80, Lukann ncli 70-80 ve Yuhannann ncili 90l yllara tarihlendirilmitir. Yeni Ahiddeki dier mektuplarn yazya geirili tarihleri ise 64 ile 150 tahilerine kadar gtrlmektedir. Bir baka gre gre Matta ve Luka ncilinin tarihi 90l yllara da gtrlmektedir.

90

Yeni Ahid kitaplarnn resmen tannmas (kanonizasyon) sreci de uzun bir sreyi kapsamaktadr. lk dnem hristiyanlar kutsal kitap olarak Eski Ahid metinlerini kullanmlardr. Kilise babalarnn yazlarndan anlaldna gre ikinci asrn ilk yllarnda Hristiyanlarn bulunduu farkl blgelerde farkl nciller kullanlyordu. IV. asrn ikinci yarsnda Grek kiliselerinde muhtelif listeler hazrlanmtr. Bunlardan bir ksm Yuhannann dndaki kitaplar kendi listelerine alm, bir ksm ise Vahiy kitabn da listelerine katmtr. Grek kilisesinde Yeni Ahidin listesi IV. yzyln ikinci yarsnda tespit edilmitir. Vahiy kitabyla ilgili tartmalar da VII. asra kadar devam etmitir. Niha olarak ise 8 Nisan 1546da Trente Konsili'nde Yeni Ahide ait liste bugnk ekliyle resmen iln edilmitir. Yeni Ahidi oluturan yirmi yedi kitabn metnini ihtiva eden pek ok yazma vardr. Hepsi de Greke olan bu yazmalarn hi biri Yeni Ahid yazarlarna ait deildir. Orjinal nshalar muhafaza edilememitir. En eskileri papirus, dierleri parmen zerine yazlm olan, Yeni Ahidin tamamn veya bir ksmn ihtiva eden bu yazmalarn birbirlerinden de farkl olduklar kaydedilmektedir. Trente Konsilinde son eklini alm olan bugnk Yeni Ahid metninde dahi gerek nciller gerekse dier kitaplar arasnda elikilere rastlanmaktadr. Hristiyanlar Kitb- Mukaddesi oluturan yazlarn tamamnn ilham edilmi Tanr kelm olduuna inanmlardr. Onlara gre kutsal kitap, Kutsal Ruh tarafndan ilham edilmitir. Fakat zamanla metne ynelik tenkid almalar neticesinde kutsal metin yazarlarnn Tanrnn araclar olduklar ancak Tanrnn kutsal metinlerin biricik yazar olmad, bunlar yazanlarn da metne mdahele ettikleri dolaysyla kutsal yazlarn temel yap ve ekil asndan onlarn eserleri olduu inanc kabul grmeye balamtr.

Kurn- Kerm
lh kitaplarn sonuncusu olan Kurn- Kerm Peygamberimiz Hz. Muhammed (SAV)e indirilmi, Peygamberimizden de hibir deiiklie ve bozulmaya uramadan tevatr yoluyla bize kadar ulamtr. Allah Tal (Habbim) sana da hak olarak kitab (Kuran) -kendinden evvelki kitab(lar) tasdik edici (ve dorultucu) ve ona kar bir hid olmak zere- gnderdik. O halde (btn ehl-i kitab) aralarnda Allahn (sana) indirdii ile hkmet, sana gelen hakikaten (dnp de) onlarn hev (ve heves)lerine uyma (el-Mide 5/48) ve Kuran biz indirdik. Onun koruyucular da, bhesiz ki, biziz (el-Hicr 15/9) buyurmaktadr. Kurn- Kerm Hz. Peygambere yirmiiki yl akn bir sre iinde vahyolunmutur. Kaynaklarn verdii bilgilere gre Hz. Peygamber hayatta iken Kur'an kendisi ve sahabe tarafndan ezberlenmi, vahiy ktipleri tarafndan da yazya geirilmitir. Hz. Eb Bekir'in hilfeti dneminde Kur'n- Kerm vahiy ktibi Zeyd b. Sbit tarafndan ok hassas prensipler erevesinde bir araya getirilmi ancak oaltlmamt. nc halife Hz. Osman hicr 25 ylnda Zeyd b. Sabit, Abdullah b. Zbeyr, Sad b. el-s ve Abdurrahman b. Hris'ten oluan bir heyete daha nce biraraya getirilmi olan Kuran istinsah ettirmeye balamtr. Baz kraat farkllklarnn ihtilaflara sebep olmamas iin yaplan

91

bu alma sonucunda oaltlan mushaflar slm corafyasnn drt veya yedi byk merkezine gnderilmitir. slm limleri bu zelliklerini gz nnde bulundurarak Kuran ylece tanmlamlardr: Hz. Peygambere indirilen, mushaflarda yazl, Peygamberimizden bize kadar tevatr yoluyla nakledilmi, okunmasyla ibadet edilen, insanln benzerini getirmekten ciz kald ilh kelmdr. Kuran Hz. Peygambere vahyeden, gnderen Allah Taladr. Kuran, Allahn kelmdr. Cebrail onu Hz. Peygambere getiren aracdr. lh hitabn farkl ekilleri bulunmakla beraber Kuran Hz. Peygambere eli (Cebrail) ile gnderilmitir. Kuran Peygamberimizden bize kadar tevatr yoluyla ulamtr. Kur'n- Kerm, yaklak 23 senede blmler halinde vahyolunmu, bir defada toptan indirilmemitir. Bylece Kuran vahyolunduu srete kolayca ezberlenebilmi, manasnn anlalmas kolaylamtr. Bir yette Yce Allah nkr edenler: Kuran ona bir defada topluca indirilmeli deil miydi, dediler. Biz onu senin kalbine iyice yerletirmek iin byle yaptk ve onu tane tane okuduk (el-Furkn 25/32) buyurarak Kurann bir defada toptan indirilmeyiinin sebebini aklamaktadr. yetler bazan dorudan indii gibi, bazan da meydana gelen bir olay zmlemek veya Hz. Peygambere yneltilen sorular cevaplar mahiyette inerdi. Kurann, farkl yetlerde ramazan aynda, mbarek bir gecede ve Kadir gecesinde inmeye balad bildirilmektedir (el-Bakara 2/185; ed-Duhn 44/1-3; el-Kadr 97/1). Kadir gecesinin Ramazan aynda mbarek bir gece olduu dikkate alndnda yetler arasnda bir eliki olmad grlecektir. Kuran hem lafz hem de manas bakmndan mcizdir, bir benzerini oluturmakta bakalarnn ciz kald bir kutsal kitaptr: Eer kulumuza indirdiklerimizden herhangi bir pheye dyorsanz, haydi onun benzeri bir sre getirin. Eer iddianzda doru iseniz Allahtan baka ahitlerinizi (yardmclarnz) arn. Bunu yapamazsanz -ki elbette yapamayacaksnz- yakt, insan ve ta olan cehennem ateinden saknn... (el-Bakara 2/23-24) ve Yoksa onu uydurdu mu diyorlar? De ki onun benzeri olan on tane uydurma sre getirin (Hd 11/13) ve nsanlar ve cinler bu Kurann benzerini getirmek iin bir araya gelseler, birbirlerine destek de olsalar onun benzerini asla ortaya getiremezler (el-sr 17/88) melindeki yetlerde slp ve ierik bakmndan Kurann mciz bir kitap olduu gerei ilan edilmekte ve bu konuda iddia sahibi olanlara meydan okunmaktadr. Kurann lafz/sz ynnden mucize oluu Arap edebiyatnn ok gelimi olduu bir dnemde vahyolunmasna ramen, Araplara kendisinin bir benzerini getirmeleri iin meydan okuyarak onlar bu konuda ciz brakmasdr. Kuran mana ynyle de mucizedir. Hz. Peygamber okuma yazma bilmeyen bir kimse iken, kendisine vahyolunan Kuran, ierdii konularla ilgili gerekleri sunmaktadr. Onu anlayarak okuyan insanlarn zihninde ve kalbinde gven ve tatmin duygular uyanr. Ancak Kuran, lafz ve manann bir arada oluu sayesinde ilh kitap zelliini kazanmaktadr. Kuranda din olanlar yannda, baz bilimsel ve sosyal gerekliklere de

92

deinilmi, yeni bilimsel gelimeler onu teyit etmi, daha iyi anlalmasn salamtr. Bata Allahn varl ve birlii olmak zere itikd konular, iman esaslar Kurann ierdii konularn bandadr. Mslmanlarn mkellef olduu namaz, oru, hac, zekt gibi ibadetler, kiiler ve toplumlar aras ilikileri dzenleyen hkmler, bu hkmlerin ihlaline ynelik cezalar, insanlarn dnya ve hiret saadetlerini temin edecek ahlk hkmler, nasihat ve tavsiyeler, Allahn emirlerine uyanlara mkfat, uymayanlara ceza vaatleri Kurann temel konularnn banda gelir. Ayrca Allahn varl ve birliini ispat eden ilm gerekler ve tabiat kanunlarna iaret eden yetler, nceki mmetlere ve onlara gnderilen peygamberlere ait ders alnacak mesajlar ieren kssalar ve inananlarn Allah Talya snmalarna ve Onun yardmn talep etmelerine ynelik dualar da Kurandaki dier temalar oluturmaktadr. Bu ierik ve zellikleriyle Kuran insanlar ncelikle Allahn ilim, irade, kudret sfatlarn ve fiillerindeki hikmeti ortaya karp grnr klan eserleri zerinde dnmeye davet eder ve onlar Allahn leme yerletirdii ileyi kanunlarn incelemeye ynlendirir. Hz. Muhammed peygamberlerin sonuncusu, Kurn- Kerm de ilh kitaplarn sonuncusudur. Kuran, Hz. Muhammedin nbvvetini dorulayan en byk mucizedir. nceki peygamberlere gnderilen kutsal kitaplarn aksine Kuran gnmze kadar hibir deiiklie uramadan ve tahrif edilmeden gelmitir ve kyamete kadar bu zelliini koruyacaktr. Kurann getirdii mesaj evrensel olup kyamete kadar geerlidir. Yahudi ve Hristiyanlarn kutsal kabul ettikleri metinleriyle ilgili olarak Hz. Peygamber Sizler Ehl-i Kitab tasdik de, tekzip de etmeyin. Biz Allaha ve bize indirilene (Kurana); brahim, smail, shak, Yakb ve torunlarna indirilenlere, Musa ve saya verilenlerle Rableri tarafndan dier peygamberlere verilenlere, onlardan hibiri arasnda fark gzetmeksizin inandk ve biz sadece Allaha teslim olduk deyin (el-Bakara 2/136) buyurmak suretiyle Mslmanlarn taknmalar gereken tavr belirlemitir (Buhr, Tefsr 11).
Kitaplara iman asndan Kurann zelliklerini daha iyi aklayabilmek iin Marmara lhiyat Vakf slm lmihali adl eserin lyas elebi tarafndan yazlan Din Kavram ve slm Dini blmnn Kitaplara man ksmn okuyunuz.

Kurn- Kermi dier kutsal kitaplardan ayran hususlar aklaynz.

zet Kitaplara man

Kitaplara iman, Allah Tal tarafndan, baz peygamberlere kitaplar vahyolunduuna ve bu kitaplarda bulunan eylerin hepsinin doru ve hak olduuna inanmak veya Allahn peygamberlere inan, ibadet, ahlkn yan sra birey ve toplumla ilgili hkmler ieren metinler vahyettiine kesin olarak iman etmek diye tanmlamak mmkndr. Kuranda kitaplara iman dile getiren ok sayda yet bulunmaktadr.

93

Vahiy
Vahiy, Allahn, peygamberlerine diledii bilgileri dorudan veya bir vasta ile kendisinden geldiine phe edilmeyecek ekilde ve allmam bir tarzda gizlice bildirmesidir.

lh Kitaplar
Allahn peygamberlerine gnderdii kutsal sayfalarn, kitaplarn vahiy olmalar bakmndan fark sz konusu deildir. Kurn- Kerm ve Hz. Peygamberin hadislerinde belirtildiine gre peygamberlerin bazlarna sayfalar (suhuf) vahyedilmiken bazlarna kitap gnderilmitir.

Suhf (Sayfalar)
Kurn- Kerm de suhuf eklinde isimlendirilmise de byk ilh kitaplar dnda baz peygamberlere gnderilen vahiyler kk risleler halinde kaydedilmi ve onlara suhf ad verilmitir. Kurandaki birok yette Hz. Ms ve brhme indirilen sayfalardan bahsedilmektedir.

Kitaplar
Kitap, yazlarak biraraya getirilen bilgilerle bunlarn yazld malzemeyi ifade eder. slm kaynaklarda ncelikle Kurn- Kermi nitelemekle beraber, genelde Allah Talnn insanlara tebli etmek zere peygamberlerine bildirdii vahiylerin iki kapak arasnda toplanm haline verilen addr. Suhfun dnda kalan bu kitaplar da Tevrat, Zebur, ncil ve Kur'n- Kermden ibarettir. Bunlarn Allah tarafndan gnderilmi kitaplar olduklarna topluca iman etmek farzdr.

Tevrat
Tevrat Hz. Musaya indirilen kitabn addr. Tevratn aslnn Allahn kelm olduuna ve Hz. Musaya vahyolunduuna inanmak her mslman iin gereklidir ve bunun inkr kfre gtrr. Yahudi geleneinde Tevratn yeri ok nemlidir. Onun kelime kelime Rab Yahova tarafndan vahyedilmi bir kitap olduu kabul edilmitir. Yahudilerin kutsal metni Tanahn ilk blmn oluturan Tevrat, Tekvin (Yaratl), Hurc (k), Levililer, Adt (Saylar) ve Tesniye olmak zere be blmden meydana gelmektedir. Yahudi kutsal metni Tanah da Torah (Tevrat), Nevim ve Ketuvm eklindeki ana blmden olumaktadr.

Zebur
Kuranda Dvda Zebur kitabnn verildii haber verilmektedir. Yazl kitap anlamna gelen Zeburdan Kuranda bahsedilmekte ve ondan baz bilgiler de nakledilmektedir. Mslmanlarn Allah tarafndan Hz. Dvda Zebur isimli bir kitabn indirildiine inanmalar gerekir.

ncil
ncil Hz. saya vahyedilmi olan ilh kitaptr. Mslmanlarn, Allah Talnn Hz. saya ncil adnda bir ilah kitap vahyettiine inanmalar gerekir. Hz. saya vahyolunduu bilinen ncil orijinal haliyle gnmze ulaamad gibi Hristiyanln ilk alarnda birbirini tutmayan yzlerce

94

farkl ncil ortaya kt. Hristiyanln kutsal kitab Eski ve Yeni Ahidden meydana gelen Kitb- Mukaddestir. Trente Konsili'nde (1546) tespit edilen ekliyle Yeni Ahid, Matta, Markos, Luka ve Yuhannaya gre nciller, Resullerin leri, Pavlusun Mektuplar (14), Genel Mektuplar (7) ve Yuhannann Vahyi olmak zere yirmiyedi kitaptan meydana gelmektedir.

Kurn- Kerm
lh kitaplarn sonuncusu olan Kurn- Kerm Peygamberimiz Hz. Muhammede indirilmi, Peygamberimizden de hibir deiiklie ve bozulmaya uramadan tevatr yoluyla bize kadar ulamtr. Kuran Hz. Peygambere vahyeden, gnderen Allah Taladr. Kuran, Allahn kelmdr. Kuran hem lafz hem de manas bakmndan mcizdir, bir benzerini oluturmakta bakalarnn aciz kald bir kutsal kitaptr. Hz. Muhammed peygamberlerin sonuncusu, Kuran da ilh kitaplarn sonuncusudur. Kuran, Hz. Muhammedin nbvvetini dorulayan en byk mucizedir.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi slmn ilh kitaplar inancyla badamaz? a. Peygamberlere ilh kitaplar vahyeden Allah Taldr. b. Peygamberler Allahn mesajn insanlara ulatrrlar. c. Her peygambere bir kitap gnderilmitir. d. Hz. Muhammed son peygamber, Kuran da son ilh kitaptr. e. Hz. Peygamber kendisine indirilen Kurana ve nceki peygamberlere indirilen ilh kitaplara iman etmek gerektiini bildirmitir.

2. Vahiy ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Peygamberler istedikleri an vahiy alabilirlerdi. b. Peygamberlerin din adna tebli ettikleri, Allah tarafndan kendilerine vahyolunmutur. c. Vahiy, Allahn, peygamberlerine diledii bilgileri doruluundan phe edilmeyecek ekilde bildirmesidir. d. Vahyin mahiyeti, zaman ve ekli tamamen Allahn iradesiyle belirlenmitir. e. Kuran, Hz. Peygambere eli (Cebril) araclyla vahyedilmitir.

3. Yahudi kutsal metni ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Tevrt Hz. Msya vahyolunan ilh kitabn addr. b. Tevrt, Tekvin, k, Levililer, Saylar veTesniye olmak zere be blmden meydana gelmektedir.

95

c. Yahudi kutsal kitabnn ad Tanahtr. d. Yahudi kutsal kitab Tanahda Torah (Tevrt), Nevim ve ncl olmak zere ana blmden olumaktadr. e. Tanahn Nevim blmnde srail peygamberlere ait metinler bulunmaktadr.

4. Aadakilerden hangisi Hristiyan kutsal metni hakknda doru deildir? a. Hristiyan kutsal metni Kitb- Mukaddes, Eski ve Yeni Ahid olmak zere iki ana blmden olumaktadr. b. Yeni Ahidde Matta, Markos, Luka ve Efeslilere Mektup olmak zere drt ncl vardr. c. Yeni Ahidde ncller, Resullerin leri, Pavlusun Mektuplar, Genel Mektuplar ve Yuhannann Vahyi olmak zere yirmi yedi kitap bulunmaktadr. d. Pavlusun mektuplar Yeni Ahidin en erken yazya geirilen metinleridir. e. Hristiyanln kutsal metni Kitb- Mukaddes Eski ve Yeni Ahidi meydana getiren kitaplaryla Trente Konsili'nde tespit edilmitir.

5. Kurn- ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. lh kitaplarn sonuncusu olan Kurn- Kerm Peygamberimiz Hz. Muhammede indirilmitir. b. Kuran, hibir deiiklie ve bozulmaya uramadan tevatr yoluyla Hz. Muhammedden bize kadar ulamtr. c. Kuran, Hz. Muhammedin nbvvetini dorulayan en byk ve en kalc mcizedir. d. . Kuran, hem lafz hem de mnas bakmndan mcize zellii tar. e. Kuran, Hz. Eb Bekirin hilfeti dneminde kaydedilerek nshalar oalmtr.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. a 3. d 4. b 5. e Yantnz doru deilse, Kitaplara man konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Vahiy konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Tevrt konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz farklysa ncl konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Kurn- Kerm konusunu yeniden okuyunuz.

96

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 nsan Allahn peygamberlerine indirdii ilh kitaplara inanmadka mmin olamaz. Kuranda ayrca Allaha, meleklerine, hiret gnne ve peygamberlerinin yan sra kitaplarna da inanmak bata peygamberler olmak zere btn insanlara emredilmitir. Aslnda peygamberler araclyla insanlara gnderilen ilh kitaplara iman etmek ncelikle peygamberlere inanmann bir gereklilii ve sonucudur. Peygamberlere iman etmek bir anlamda onlarn Allahtan vahiy aldklarn ve bu vahiylerin, getirdikleri suhuf veya kitaplarda mevcut olduunu tasdik etmektedir. Buna gre ilh kitaplara inanmak peygamberlere iman tamamlayan bir mahiyete sahiptir.

Sra Sizde 2 r Sresinde (42/51) Allahn bir insanla ancak vahiy yoluyla veya perde arkasndan konutuu yahut bir eli gnderip izniyle ona dilediini bildirdiine dair Allah-peygamber diyalogunun (a) herhangi bir vasta olmadan ilham, manann kalbe aktarlmas veya rya yoluyla (vahiy); (b) Allahn peygambere perde arkasndan konumas, ilh kelmn belirli bir cisimde (mesel aata) yaratlmas ve (c) Allahn peygamberlere Cebrail isimli melek araclyla ilh mesajn bildirmesi olmak zere ekilde gerekletii anlalmaktadr. te yandan Kuranda vahyin mahiyetine dair herhangi bir aklama yaplmamtr. Onun mahiyeti Allah ile peygamberleri arasnda nbvvetin bir srr olarak kalmtr. Ancak Kuranda vahyin lafzla belirlenmesinin ve ylece korunmasnn nemi ve gereklilii de vurgulanmtr. Hz. Peygamber, vahyi alrken onun kelime ve cmlelerini olduu gibi ezberlemenin ve korumann son derece gerekli olduunu gayet iyi biliyordu. Hz. Peygamber Kuran lafz ve mana olarak alm ve ylece tebli etmitir. Kurann vahyinde lafz ve mana ayrmnn sz konusu olduu eklindeki iddialar ii bo tartmalar olmaktan te bir deer tamamaktadr.

Sra Sizde 3 lh kitaplarn sonuncusu olan Kurn- Kerm Peygamberimiz Hz. Muhammede indirilmi, Peygamberimizden de hibir deiiklie ve bozulmaya uramadan tevatr yoluyla bize kadar ulamtr. Hz. Peygamber hayatta iken Kur'an kendisi ve sahabe tarafndan ezberlenmi, vahiy ktipleri tarafndan da yazya geirilmitir. Kur'n- Kerm, yaklak 23 senede blmler halinde vahyolunmu, bir defada toptan indirilmemitir. Kuran hem lafz hem de manas bakmndan mcizdir, yani bir benzerini oluturmakta bakalarnn aciz kald bir kutsal kitaptr. Hz. Muhammed peygamberlerin sonuncusu, Kurn- Kerm de ilh kitaplarn sonuncusudur. Kuran, Hz. Muhammedin nbvvetini dorulayan en byk mucizedir. Kuran gnmze kadar hibir deiiklie uramadan ve tahrif edilmeden gelmitir ve kyamete kadar bu zelliini koruyacaktr. Kurann getirdii mesaj evrensel olup kyamete kadar geerlidir.

97

Yararlanlan Kaynaklar
Adam, B. (1997). Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrt, Ankara. Atar, F; elebi, ; Erdoan, M; Yaran, R. (2006). Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Vakf slm lmihali, stanbul. Atay, H. (1961). Kurana Gre man Esaslar, Ankara. Elmall, M. H. Y. (1979). Hak Dini Kuran Dili, stanbul. Hamidullah, M.. (1993). Kurn- Kerm Tarihi, ev. Salih Tu, stanbul. Harman, . F.. (1988). Metin, Muhteva ve Kaynak Asndan Yahudi Kutsal Kitaplar, stanbul. Harman, . F.. (1988), Ahd-i Atk, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul. Klavuz, A. S.. (1987). Ana Hatlar ile slam Akaidi ve Kelama Giri, stanbul. Tanyu, H.. (1988). Ahd-i Cedd, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul. Topalolu, B.; Y., Yusuf . elebi, . (2002). slamda nan Esaslar, stanbul. Trkiye Diyanet Vakf slm Aratrmalar Merkezi (ts.). lmihal, I-II, stanbul. Watt, W. M. (1982). Modern Dnyada slam Vahyi, ev. Mehmet S. Aydn, Ankara. Yldrm, S. (1983). Kurn- Kerm ve Kuran limlerine Giri, stanbul.

98

 99

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; man esaslar iinde peygamberlere imann yerini aklayabilecek, Nbvvetin gerekliliini tartabilecek, Nbvvetin zelliklerini listeleyebilecek, Peygamberlerin zelliklerini aklayabilecek, Vahiy kavramn tanmlayabilecek, Mucize kavramn ve eitlerini tanmlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Nebi-Nbvvet Resul-Rislet Nbvvetin imkn Nbvvetin Gereklilii Vahiy Mucize

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin Ament, man, Kfr, Nbvvet, Mucize ve Peygamber maddelerini okuyunuz. Bekir Topalolu, Yusuf evki Yavuz ve lyas elebinin slmda nan Esaslar adl eserin nbvvet blmn okuyunuz.

100

Peygamber nanc

GR
slm dininin en temel inan esaslarndan biri peygamberlere, Allahn mesajlarn insanlara ileten elilerine iman etmektir. Allah Tal, insanlara bildirmek istedii emir ve yasaklar peygamberleri vastasyla ulatrm ve onlardan da kendisinin semi olduu peygamberlere iman ve itaat etmelerini istemitir. Bu balamda Kim resle itaat ederse Allaha itaat etmi olur (en-Nis 4/80) buyrularak peygambere iman ve itaat Allaha iman ve itaatla zdeletirmitir. Allah btn peygamberlere Benden baka Tanr yoktur, u halde sadece bana kulluk edin! (el-Enbiy 21/25) temel esasn bildirmi ve Dini daima ayakta tutup muhafaza edin, onda ayrla dmeyin (e-r 42/13) buyurarak peygamberlere vahyettii mesajlarn ayn esasa dayal bulunduunu beyan etmitir. Bunun yannda peygamberlerin tebli ettikleri ibadet ekilleri ve insanlar aras mnasebetleri dzenleyen hukuk sistemlerinde baz farkllklar da olmutur (el-Mide 5/48). nananlara da nbvvetlerini tasdik asndan peygamberler arasnda her hangi bir ayrm yaplmamas emredilmitir (elBakara 2/285; l-i mrn 3/84).
www.sonpeygamber.info/peygamberlik

PEYGAMBERLK
Kendilerine hi bir ekilde kullukta bulunulmasn istemeyen peygamberler, Allahn izniyle Onun dinini insanlara tebli etmek, onlar hidayete ulatrmak, karanlktan aydnla karmak, aralarnda adaletle hkmetmek, anlamazla dtkleri konular halletmek, onlar slah etmek ve hirette mutluluklarn salamak gibi grevleri stlenmilerdir. Peygamberler gvenilir, doru, ileri grl, ihlsl ve sekin insanlardr (Sd 38/45-47). Allah insanlar tarafndan benimsenip ilh grevlerini yerine getirebilmeleri iin onlara mucize gsterme imkn bahetmi (l-i mrn 3/50; Ynus 10/13; brhim 14/5, 9) ancak bunu hi bir zaman Onun izni olmadan gerekletiremilerdir (er-Rad 13/38). Kuran mucize dnda peygamberlere manev destek bahedildiini de belirtmektedir (Hd 11/88; Meryem 19/50).

101

Peygamberler Allahn kendilerini grevlendirdii ve yardm ettii birer teblici ve uyarcdrlar. Tebli ettikleri hususlar kabule kimseyi zorlamadlar, kendileri de insan olduklar iin Allah katnda dier insanlar gibi kulluktan sorumlu idiler (el-Arf 7/6-7; el-sr 17/94-95; el-Enbiy 21/8).

Peygamberi fade Eden Terimler

Kurn- Kermde peygamberler iin kullanlan terimlerden biri insanlara Allahtan mesaj getiren kimse veya Allah katnda yksek makam sahibi kimse anlamlarna gelen neb, dieri ise kendisine belli bir grev verilerek bir yere gnderilen eli mnasna gelen resldr. Trkede Allahn mesajn tayan anlamnda Farsa peygamber kelimesi de neb ve resl terimlerinin yerine kullanlr. Peygamber, din bir terim olarak buyruklarn haber vermek zere Allahn insanlardan seip kendisine vahiy yoluyla kitap verdii kii diye tanmlanr. Allah insanlardan neb ve resller semi, sadece resllere deil, hem resllere hem de neblere kitaplar vermi; Hz. Ms, Harun ve smailden resl-neb diye bahsedilmitir (el-Hadd 57/25-26; esSafft 37/114-117). Kuranda ayrca peygamberler iin insanlara hayrl bir haberi mjdeleyen, haber veren kimse anlamnda ber ve mbeir; ileride gelecek tehlikeyi nceden sezip haber veren, insanlar bundan sakndrp uyaran manasnda sfat olan nezr; yol gsteren, doru yola ileten mnasnda hd; Allahn kulu anlamnda abd kelimeleri de kullanlmaktadr.
man esaslar iinde peygamberlere iman daha iyi aklayabilmek iin Bekir Topalolu, Yusuf evki Yavuz ve lyas elebinin slmda nan Esaslar adl kitabnn nbvvet blmn okuyunuz.

PEYGAMBERLN MKN VE GEREKLL

Peygamberliin mkn
slm kaynaklarnda nbvvet olarak bilinen peygamberlik insan aklnn mmkn grecei bir ey olup imknsz (muhal) olarak deerlendirilemez. Bu husus hem Allah Talnn zat hem de vahyin muhatab bulunan insan asndan ele alnabilir.

Allah Tal Asndan

Allah Tal konuan ve dileyen (kelm ve irade sahibi) yce bir varlktr. Onun yaratc oluu nasl kinat meydana getirmi ve bu sfatnn bir tecellisi/tezahr olmu ise konuan ve dileyen bir varlk oluunun da aa kmas gerekir. te nbvvet Onun bu sfatlarnn yansma ve tecellisidir. Nbvvetin imknsz olduu ileri srlrse Allahn konuma sfatnn tecelli ettiini sylemek imknsz hle gelir. rade sfat da nbvvetin imknn ortaya koyar. Allahn yaratklarna ilikin iradesini de onlara nbvvet araclyla iletmesi mmkndr.

102

nsan Asndan
Dnyadaki canl-cansz eitli varlklarn ok farkl zellikler tadklar bilinen bir gerektir. Her birinin deeri ve fonksiyonu deiik olup zellikleri itibariyle eitlilik arz ederler. nsanlar da doutan sahip olduklar kabiliyet ve zellikler bakmndan birbirinden farkldr. nsanlarn ounluu normal bir zek dzeyinde iken bir ksm stn zekl, dier bir ksm da normalin altnda bir zek seviyesindedir. Yani her insan ayn fizik ve ruh zelliklere sahip deildir. Ortak noktalar bulunduu gibi farkl taraflar da vardr. Grme duyusundan yoksun bir insana nispetle bu duyuya sahip bulunan kiinin varlk ve olaylar hakknda daha fazla bilgilere ulamas nasl kavranabilir ise farkl kabiliyette yaratlan bir insann metafizik lemle irtibat kurmas ve vahiy meleini grp ondan deiik bilgiler almas da akln kabul edecei bir eydir. Bu noktaya iaret eden Kurn- Kerm bizi kr olanla grenin bilgi bakmndan eit tutulamayaca hususunu dnmeye armtr (el-Enm 6/50). Ayrca peygamberlikle grevlendirilen insanlarn beden ve ruh kabiliyetleri ynnden stn bir yaratla sahip klndklarn, dier insanlarn ise fizik tesi lemle irtibat kuramayacaklarn aklam (Hd 11/28, 88), bylece nbvvetin aklen mmkn bulunduuna iaret etmitir.

Peygamberliin Gereklilii

nsan Ftrat/Yaratl Asndan

Allah Tal insan yeryznde halifesi klmakla (el-Bakara 2/30) dier yaratklar arasnda farkl bir konuma yerletirmitir. Kuranda insann evrende babo, kendi haline terk edilmedii (el-Kyme 75/36), Ben cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etsinler diye yarattm (ez-Zriyt 51/56) yetiyle de ona kulluk grevinin yklendii belirtir. Baz limler bu yetin cinleri ve insanlar benden bakasna ibadet etmeleri iin yaratmadm veya onlar bakasna deil, bana ibadet etmelerini emretmek iin yarattm eklinde anlalmas gerektiini belirtmitir. Kuranda insann bir takm zaaflarna da iaret edilmektedir. Onun skntlara tahamml etmekte zayfl (en-Nis 4/28; Fussilet 41/49), aceleci (el-Enbiy 21/37) olduu ifade edilmekte: nsana tarafmzdan bir rahmet (nimet) tattrr da sonra bunu ondan ekip alrsak tamamen mitsiz ve nankr olur. Eer kendisine dokunan bir zarardan sonra ona bir nimet ihsan edersek, bu defa ktlkler benden gitti der. u bir gerek ki insan mark ve kibirli bir varlktr (Hd 11/9-10) yetiyle de nankrl dile getirilmektedir. Yine Kuranda, Gerekten insan, pek hrsl ve sabrsz yaratlmtr. Kendisine fenalk dokunduunda szlanp feryat eder. Bolluk ve nimet geldiinde ise yoksullara vermeyip cimri davranr (el-Meric 70/19-22) beyanyla da insann hrsna iaret edilir. Bylelikle baz beer zellikler ve sosyal artlar karsnda kiinin deiik tutumlar sergileyebilecei gereine dikkat ekilmek istenmitir. Bunun da hedefi insann nbvvete, peygamberlerin yol gstericiliine olan ftr ihtiyacnn temellerini ortaya koymaktr.

103

nsann Hidayeti Asndan

Peygamberlik asl hedefi insanln hidayetine/Allahn rzasna uygun olan doru yolu bulmasna vesile olmaktr. Son Peygamberin tebli ettii Kurann ncelikle O, mttakler iin bir yol gstericidir (el-Bakara 2/2) eklinde nitelenmesi ilgintir. Allah Kuranda kendilerini de hidyete ulatrdn belirttii peygamberler hakknda Her toplumun bir yol gstericisi vardr (er-Rad 13/7), Onlar emrimizle doru yolu gsteren nderler yaptk (el-Enbiy 21/73) buyurmaktadr. Peygamberlerin Allahn dnini tebli etmek suretiyle insanlarn hidayetine vesile olmalar Nitekim kendi iinizden, size yetlerimizi okuyan, sizi mnev kirlerden arndran, kitap ve hikmeti ve bilmediklerinizi reten bir Resl gnderdik (el-Bakara 2/151) melindeki yetle dile getirilmitir.

nsanlar Arasndaki htilaflar

Peygamberlii gerekli klan bir baka husus da insanlar arasndaki eitli gr ayrlklardr. Kuranda gemi mmetlerin din olabilecei gibi, insanlar arasnda adaletle hkmedilmeyi gerektirecek muhtelif dnyev meselelerde de fikir ayrlklarna dtkleri anlatlr. Kuran bu noktada peygamberi btn yanl anlalmalar ve fikir ayrlklarn dil bir hkmle giderici bir konumda takdim etmektedir. nsanlarn eitli sebeplerle fikr ihtilaflara debileceine u yetle iaret edilmekte: nsanlar tek bir mmet idi. Sonra Allah, mjdeleyici ve uyarc olarak peygamberleri gnderdi. nsanlar arasnda, anlamazla dtkleri hususlarda hkm vermeleri iin, onlarla beraber hak yolu gsteren kitaplar da gnderdi. Ancak kendilerine kitap verilenler, apak deliller geldikten sonra, aralarndaki zulm ve hasetten tr dinde anlamazla dtler. Bunun zerine Allah iman edenlere, zerinde ihtilafa dtkleri gerei izniyle gsterdi... (el-Bakara 2/213) ve oluan fikir ayrlklarnn, doruyu/hakk gsteren kitaplarla gnderilmi peygamberler tarafndan bertaraf edildii vurgulanmaktadr. te yandan insanlar asl grevleri olan Allaha kulluu gereince yerine getirebilmek iin tabii olarak peygamberlere ihtiya hissederler. Buna gemi mmetlerin gerek itikad gerekse amel konularda fikir ayrlklarna dmeleri ilave edilirse bu ihtiyacn daha da arttn sylemek gerekir. nsanda en iyi ve en gzel olan elde etme ve buna sadece kendilerinin lyk olduu dncesi vardr. Anlamazlk halinde konuyu zmek iin yardmna mracaat edilecek, taraflarn gnllerini ve szlerini birbirine yaknlatracak her hangi bir kimse bulunmazsa onlarn birbirine dp fesat ve bozgunun balamas hzlanr. Dolaysyla Allah katndan gnderilecek emir ve nehiyleri toplumlara tebli edecek olan bir peygambere ihtiya kanlmaz bir husustur. Sonuta insan Allahn varln, baz eylerin iyi, bazlarnn da kt olduunu kendi akl ve dncesi ile bulsa da Allaha nasl kulluk edileceini ve din hkmlerin tamamn kendi gayretiyle bilemez. Peygamberler Allahn iradesini tebli ettikleri halde zamanla o konularda da ihtilaflar ortaya km ve insanlk tekrar tekrar ikaz edilmek durumunda kalmtr. stelik kiinin psikolojik yaps zaman zaman onu yanl eyleri tercih etmeye de sevketmitir. Dolaysyla fert ve toplumlarn dzeltilp gelitirilmesini gaye edinen, aralarnda adaletle hkmeden ve onlara gzel bir rnek oluturan peygamberlere olan ihtiyac kanlmazdr.

104


Kuranda belirtildii gibi insann Allaha kar kulluk greviyle balantl olarak peygamberlere duyulan ihtiyac temellendiriniz.

PEYGAMBERLN YAPISI

Bu Grev Sadece Allah Tarafndan Verilir

Peygamberlik Allah Telnn kullar arasndan setii ahslara lutfettii mnev bir grevdir. nsanlarn kendi istek ve abalaryla bu grevi elde etmeleri mmkn deildir. Peygamberlik bu adan vehbidir. srailoullarndan Allahn kullarndan diledii kimselere fazl-u kereminden ihsan etmesini kskandklar iin Allahn indirdiini (Kuran) inkr ederek kendilerini harcamalar ne kt eydir! (el-Bakara 2/90) eklinde bahseden yette yer alan Allahn fazlnn, peygamberlik olduu, dolaysyla srailoullarnn beklentisinden farkl olarak Allahn dilediini peygamber klaca, insanlarn bu makam kendi gayretleriyle elde etmelerinin mmkn olmad gerei vurgulanmtr.

Her mmete Peygamber Gnderilmesi

Kuranda her mmete peygamber gnderildii ve onlara kendi lisanlaryla hitap edildii prensibine vurgu yaplmtr. lgili btn yetler gz nne alndnda Allahn gemi milletlerin eitli kabilelerine varncaya kadar eliler gnderdii, ama bundan her memlekete, her kasabaya peygamber gnderildii sonucunun karlamayaca anlalmaktadr. En azndan peygamberlerin gnderildii yerlerin onun tebli faaliyetlerine msait vaziyette merkez bir konumda olduu ynnde bir takm ayrntlar belirginlemektedir. te yandan peygamber gnderilmedike azap edilmeyeceini bildiren yetler de insann sorumluluu ve ilh hitap ilikisi asndan nem arzeden bir dier noktay ne karmaktadr. O da insann kendi psikolojik yetenekleriyle Allahn varl ve hatta birlii uuruna ulasa da peygamber gelmeden ve onun teblii sayesinde bilinebilecek hkmler retilmeden insanlarn sorumlu tutulmayaca gereidir.

Peygamberlerin Says
Peygamberlerin says hakknda kesin bir rakam vermek mmkn deildir. eitli yetlerde baz peygamberlerin isimleri zikredilmekle birlikte bilgimizin dnda kalan baz peygamberlerin varlna da iaret edilmitir (en-Nis 4/164; el-Mmin 40/78). Baz kaynaklarda mslman tarihilerin, nebilerin saylarnn yzyirmidrtbin, resullerin de yzon olduunda gr birliine vardklar belirtilmitir. Bu rakamlar peygamberlerin saysnn yzyirmidrtbin, bunlardan da yzonnn resul olduunu bildiren Ahmed b. Hanbelin el-Msnedindeki bir rivayetten alnmtr. Bu konuda Kurann beyan asndan da isabetli olan saylarn zerinde durmadan peygamberlerin hepsinin Allah tarafndan gnderildiini kabul etmektir.

105

Peygamberlerin Cinsiyeti
Kuranda isimleri geen peygamberlerin hepsi erkek olup her hangi bir kadnn peygamberliinden bahsedilmemektedir. Ebl-Hasan el-Ear kadnlarn nebiliini kabul etmi, ancak onlardan resul gnderilmediini ifade etmitir. bn Kesr ise Allah Talnn melek araclyla Meryem (l-i mrn 3/42), Hz. Msnn annesi (el-Kasas 28/7) ve brhimin kars Sreye (ez-Zriyt 51/29-30) hitap etmesinin bazlar tarafndan onlarn neb saylmas iin delil kabul edilmise de sz konusu arlarn bunlar neb kabul etmeyi gerektirmeyeceini sylemitir. Kuranda kendilerine hitap olunduu iin kadnlardan da nebi dnlebilecei grn benimseyenler, nebi kavramn, genel kabul gren tanmndan farkl olarak, teblile grevli olmasa da kendisine Allahn vahyettii kimse eklinde tanmlamlar ve onlardan resul gnderilmediini de belirtmilerdir. Hlbuki nebi ile resul terimleri arasnda bir takm farklar bulunsa da her ikisi de teblile grevlidirler. Peygamber olduklar iddia edilen kadnlarn nbvvet kurumunun fonksiyonlarn yerine getirdiklerine dair her hangi bir bilgi de bulunmamaktadr.

Peygamber-Gayb likisi
Genel anlamda gayb, akl ve duyular yoluyla hakknda bilgi edinilemeyen varlk alan eklinde tanmlanabilir. Gayb, sadece Allahn bilgisi dhilinde olan ve O bildirmedii srece herkese kapal bulunan nesne ve olaylar anlamnda mutlak gayb ve yaratklarn yalnzca bir ksmnn vkf olabildii eyler anlamnda da greceli (izaf) gayb olmak zere ikiye ayrlmakta ve Allahn sadece peygamberlere vahiy yoluyla aklad ksm mutlak gayb kabul edilmektedir. Mesel meleklerin bilip de insanlarn bilmedii veya insanlardan bazsnn bilip bir ksmnn bilemedii konular izaf gayb trne girmektedir. Kuranda peygamberler de dhil olmak zere gayb kimsenin bilemeyeceini, gayb bilgisinin sadece Allaha ait olduunu belirten muhtelif yetler bulunmaktadr (el-Enm 6/59; Hd 11/123). Ancak Allahn kendi dilemesiyle baz gayb bilgileri peygamberlere vereceini dile getiren yetler de vardr (l-i mrn 3/179). Hz. Nuh kavmine Ben size Allahn hazineleri benim yanmdadr, demiyorum. Gayb da bilmem. Ben meleim, de demiyorum (Hd 11/27, 31) diye cevap vermitir. Resl-i Ekreme kyametin ne zaman kopacann sorulmas zerine kendisine Sana kyameti, ne zaman gelip atacan soruyorlar. De ki: Onun ilmi ancak Rabbimin katndadr. Onun vaktini Ondan bakas aklayamaz. Kyametin kopuu gklere de yere de ar gelmitir ve size anszn gelecektir. Sanki sen onu biliyormusun gibi sana soruyorlar... (el-Arf 7/187) mealindeki yet indirilmitir. Sonuta Kuranda mutlak gayb ancak Allah Talnn bildii ifade edilmekte, ulhiyyetle mutlak gayb bilme arasnda ilgi kurulmakta, Allaha ait saylan bu bilgiye Onun bildirmesi dnda ulalabileceine inanmak da tevhd anlayna aykr bulunmaktadr. Allahn peygamberlerine diledii kadar gayb bilgisi verdii belirtilmektedir. Bunun dnda peygamberlerin istedikleri zaman gayb bilgileri haber vermeleri sz konusu deildir.
Peygamberliin en belirleyici ynleri nelerdir?

106

PEYGAMBERLERN ZELLKLER

Doru Olmak
Allahtan getirdikleri mesajlar insanlara tebli etme ve bu mesajlar erevesinde hareket edip rnek olmak durumundaki peygamberlerden, drstl ihlal edip glgeleyecek yalan, hainlik, insanlarn mallarn mer olmayan yollarla elde etme gibi davranlar sadr olamaz. Bu tr fiillerin sradan insanlar iin dahi tasvip edilmesi mmkn olmadna gre, inandrc olmak durumundaki bir peygamber hakknda dnlmesi asla mantkl grnmemektedir. Bazan yalan syledii bilinen bir peygamberin halknn gznde inandrcl kalmaz, bylesinin tebli ettii konularda ne zaman doru, ne zaman yalan sylediini tesbit etmek ayr bir problem oluturur. Kuranda gerek peygamberlerin kendilerinin gerekse tebli ettikleri hususlarn doruluunu dile getiren aklamalar mevcuttur. Meryem Sresinde (19/41, 54, 56) Hz. brhim, smil ve drisin doruluktan ayrlmayan peygamberler olduklar belirtilmitir. Baka bir yette belirtildii gibi her mmetten bir hit olup (en-Nis 4/41) peygamberler insanlar zerine Allahn hitleridir. Bu ahitlerin yalanc olmas hi bir zaman sz konusu deildir. Peygamberlerin doruluu ile yakndan alkal bulunan dier bir husus da mucizedir. nk Allah Talnn yalanc bir kimseyi dorulayp destekleme balamnda mucize meydana getirmesi dnlemez.

Gvenilir Olmak
Peygamberlerin kendilerine verilen ilh rislet grevini yrtrken vahye herhangi bir ekleme, azaltma, tahrif veya deitirme yapmalar mmkn deildir. Reslullah ilh mesaj muhataplarna tebli ettii zaman, onlar Ya bundan baka bir Kuran getir veya bunu deitir! dediler. O da Onu kendiliimden deitirmem benim iin olacak ey deildir. Ben, sadece bana vahyolunan talimata uyarm. ayet Rabbime isyan edecek olursam, elbette byk gnn azabndan korkarm (Ynus 10/15) eklinde cevap vermitir. Kuranda Hz. Nuh, Salih, Lt, uayb ve Musann her biri kendisini gvenilir (emin) bir eli (e-r 26/107, 143, 162, 178; ed-Duhn 44/18) olarak nitelendirmitir. Allahn teblile grevlendirdii peygamberlerin kendi yaantlarnda gvenilmeyen insan olmalar, onlarn inandrcln ve muhataplarna rnek olmalarn engeller, tebli ettikleri konulardaki hyanetleri de tebliin muhtevasna gvensizlii doururdu. Peygamberler bu tr kt zelliklerden uzak olmulardr.

Sabrl Olmak
Peygamberlerin bir baka zellii de tebli faaliyetlerinde karlatklar glk ve skntlara kar sabrl davranmalardr. nsanlarn sahip olduklar dnce ve hayat dzeltmeye alan, allagelmi olandan ok farkl kurallar teklif eden ve bunlarn kabul edilmesi ynnde gayret gsteren peygamberlerin baz zorluklarla karlamamalar mmkn deildi. Bunlara

107

kar sabrl olmalar ynnde Allahn teviki ve manev destei olmasayd, peygamberlerin katlanmaya altklar skntlardan ok daha zor artlar iine dmeleri kanlmaz olurdu. Kald ki peygamberler ou zaman pek ok insann katlanamayaca zorluklarla karlamlardr. Kuranda nceki peygamberlerin kar karya kaldklar eziyetler karsnda metanet gsterdikleri dile getirilerek yle denilmektedir: Bize kurtulu yollarn gsterdii halde ne diye Allaha gvenmeyelim? Sizin bize verdiiniz eziyetlere de elbette katlanacaz. Tevekkl edenler yalnz Allaha gvenmelidir (brhim 14/12). Bu ayetlerin yannda Reslullaha dorudan sabr tavsiye eden pek ok ayete rastlanmaktadr (Ynus 10/109; elMddessir 74/7).

Zeki ve Anlayl Olmak

Peygamberler zeki, kavray ve akl muhakeme kabiliyetleri ynnden yetkin ahsiyetlerdi. Kuranda Hz. brhimin kavmini putlara tapnmaktan vazgeirmek yolunda girdii mcadelede onun zeksn yanstan ilgin rnekler mevcuttur (el-Enbiy 21/58-67). Son Peygambere de: Sen insanlar hikmet ve gzel tle Rabbinin yoluna davet etmeye zen gster, bir de onlarla yapacan mcadeleyi en gzel ekilde yrt (en-Nahl 16/125) eklinde hitap edilmesi onun delil getirme ve muhakeme yeteneinin st derecede olduunu gsterir. Peygamberler bu zelliklerin ztlarna sahip olsalard, tebli ve ikna faaliyetleri baarl olamaz, ok daha deiik skntlarla kar karya kalrlard.

Korunmuluk (smet)
slm itikadnda ismet, Allah tarafndan korunmuluklar anlamnda peygamberler iin kabul edilen zelliklerden biridir. smet, peygamberlerin gleri yetmekle beraber gnahlardan uzak kalma kabiliyetleridir. Peygamberlerin gerek szlerinde, gerek fiillerinde kendilerini lekeleyecek ve saygnlklarn zedeleyecek hatalardan korunmu olmalar eklinde tanmlanmtr. Ancak nbvvet iin zorunlu grlen bu sfatn mahiyeti ve peygamberlerin hangi sahadaki fiil ve icraatlarn kapsayaca konusunda farkl grler ileri srlmtr. Kuran, ncelikle peygamberlerin de dier insanlar gibi beer olduklarn kabul etmekte, kendilerinin de bakalarna tebli ettiklerinden sorumlu olacaklar ancak Allah Talnn onlar hidayete erdirerek peygamberlik grevine setiini belirtmektedir (el-Arf 7/6-7; el-Enbiy 21/8). Kuranda peygamberlerin ismetini ifade ettii kabul edilen bir takm yetler vardr. Hz. brhim, shk ve Ykub hakknda Biz onlar zellikle hiret yurdunu dnen ihlsl kimseler kldk. Dorusu onlar bizim katmzda sekin iyi kimselerdendir (Sd 38/46-47) buyurulmutur. Kuran asndan bakldnda peygamberlerin korunmu olduklar ortaya kmakta, ancak bunu nbvvet grevi verilmeden nce belirten ifadelere rastlanmamaktadr. Bu dnemle ilgili olarak Kurann zerinde durduu husus, onlarn yaadklar toplumda gvenilir ve saygn insanlar olduklardr (Ynus 10/16; Hd 11/62; el-Kasas 28/26).

108

Kurann ncelikle zerinde durduu husus peygamberlerin tebliiyle ykml olduklar konularda gerek d beyanlarda bulunmaktan, vahyi gizlemekten (el-Mide 5/67; Ynus 10/15; el-Hkka 69/44-47) ve tevhd anlayndan sapp irke dmekten (el-Enbiy 21/25; ez-Zmer 39/65) kesinlikle korunmu olduklardr. Bunlarn tesinde gvenilirliliklerini zedeleyecek zelliklerden ve tebli ettikleri ilkelerle elikiye derek muhataplarnn tevecchlerini kaybetmelerine sebep olacak fiillerden de uzak dururlar (Hd 11/88). Bu anlamda itikd mezheplerin, peygamberlerin tebli ve iman konularnda korunmuluklaryla ilgili grleri Kuran asndan da desteklenmektedir. Fakat mezheplerde peygamberlerin byk, kk ve nefret uyandran kk gnahlardan masumiyetlerine dair gelitirdikleri grlerinin daha ok gelenekle ve itikad sistemlerinin genel yapsyla uyumlu olacak tarzda ekillendii grlr. Nitekim kendi ismet anlaylarn belirledikten sonra Kurandaki baz yetlerin yorumlanmasnda ileri bir hassasiyet sergilemilerdir. Bunda mezheplerin sahip olduklar nbvvvet grlerinin genel karakterinin ve iinde yaadklar toplumun telakkilerinin etkin rol oynad dnlebilir. O yzden Kurann sunduu korunmuluk anlay itikd mezheplerin gelitirdii tarzda karmak deildir. Kuranda peygamberlerin tevhd konusundaki titizliklerini zaten belirtmeye gerek olmamakla birlikte teblide korunmuluklarnn belirgin bir ekilde vurguland, fiil ve davranlarnda ise hataya dtklerinde o ekilde terkedilmeyip Allah tarafndan uyarldklar ve doru yola iletildikleri grlmektedir. Peygamberlerin uyarldn gsteren yetlerin ou da onlarn baz ictihad hatalara dtklerini ve daha sonra Allah tarafndan daha iyiye doru yneltildiklerini ortaya koymaktadr.

Teblide Bulunmak
Allah Tal peygamberleri, kendi emir ve yasaklarn, dinin eitli hkmlerini insanlara ulatrmak zere grevlendirmi ve bu anlamda onlarn asl fonksiyonunu, kendilerine vahyedilenleri insanlara aktarmak, onlar Allahn yoluna armak ve hayrl sonla mjdelemek, inanmayanlar da karlaacaklar azabla uyarmak oluturmutur. Kuranda peygamberlerin ncelikli grevlerinin tebli olduu eitli ifadelerle ve defalarca belirtilmitir (el-Mide 5/99; en-Nahl 16/82; el-Ahkf 46/23). Allah Tal dini sadece insanlara has klmakla onlar ereflendirmitir. Gnderdii peygamberler daima hatrlatc konumunda bulunmu, hi bir zaman zorlayc bir rol oynamamlardr. Peygamberlere itaat da Allaha itaat saylmtr. nsann yaratlndaki temel gayeyi tekil eden Allaha kulluu gereince yerine getirebilmesi balamnda peygamberin teblii hayat nem arzetmektedir. Kuranda Ey Resl! Rabbinden sana indirilen vahiyleri tebli et. Eer bunu yapmazsan Onun sana tevdi ettii grevini yerine getirmemi olursun (el-Mide 5/67) buyurulmaktadr. Peygamberlerin kendilerine indirilen ilh vahyi insanlara aktarmalar srasnda kendilerince bir katkda bulunmalar mmkn olmayp ne vahyolunduysa aynen iletmek durumundadrlar. Peygamberlerin tebli faaliyetinin bir baka boyutu da Allahn kendilerine vahyettii mesajn kapal ksmlarn insanlarn anlayaca ekilde

109

aklamaktr. nsanlara, kendilerine indirileni aklaman iin ve dnp anlasnlar diye sana bu Kuran indirdik (en-Nahl 16/64; ed-Duhn 44/13) yetiyle Hz. Peygamberin aklayc rolne, insanlarn da bu beyanlara muhta olduuna iaret edilmitir. te yandan baz yetlerde peygamberin sadece insanlara mesaj ulatrmakla grevli olduu, onlar kabul etmeleri iin zorlamamakla uyarld grlr (el-Enm 6/107; el-Giye 88/21-22).

Beer Olmak
Kuranda peygamberlerin beer oluu, dier insanlar gibi beer sfatlara sahip bulunular sklkla vurgulanmaktadr. Ancak hitap ettikleri insanlar peygamberlerin kendi cinslerinden olmalarna srekli itiraz etmilerdir. Hz. Peygambere Ben ancak sizin gibi bir beerim (el-Kehf 18/110) demesi emredilirken ondan nce de yemek yiyen, arlarda yryen peygamberlerin gnderildii (el-Furkn 25/20), onlarn da eleri ve ocuklarnn olduu (erRad 13/88) belirtilmitir. Ayrca Biz onlar yemek yemez birer ceset klmadk ve onlar lmsz de deillerdir (el-Enbiy 21/8) ifadeleriyle peygamberlerin de lml varlklar olduuna dikkat ekilmitir. Dier insanlarla peygamberler arasndaki tek farkn Allahtan vahiy almaktan ibaret olduu belirtilmitir (el-Kehf 18/110; brhim 14/11). Ancak onlar bu imtiyazla beer statsnden karlmayp dier insanlar gibi sorumlu tutulmulardr (el-Arf 7/6-7; el-Ahzb 33/7-8). Kurnda peygamberlerin insanlardan seilmesine yneltilen itirazlara yer verilmitir. nkrclarn Bir beer mi bizi doru yola gtrecekmi? (etTebun 64/6) deyip yz evirmeleri nceki mmetlerin azaba uratlmalarnn sebebi olarak gsterilmitir. Nbvveti beer statsnn stnde grenler yle diyorlard: Bu ne biim peygamber, (bizler gibi) yemek yiyor, arlarda dolayor! Ona bir melek indirilmeli ve o da kendisiyle birlikte uyarc olmal deil miydi? Yahut kendisine bir hazine verilmeli veya yiyeceini salayaca bir bahesi olmal deil miydi? (elFurkn 25/7-8). Bu itiraza unu syle: Eer yeryznde yerlemi gezip dolaan melekler olsayd, elbette onlara gkten, peygamber olarak bir melek gnderirdik (el-sr 17/94-95) eklindeki cmleyle cevap verilmitir. Allah, peygamberlerini insanlar arasndan semek suretiyle insanlar iin kolaylk dilemitir. Zira peygamberlerin gnderilme sebeplerinden biri de insanlarn skntlarn bertaraf ederek, kendilerini dnya ve hiret mutluluuna kavuturmaktr (et-Tevbe 9/128). Bu ise ancak kendi cinslerinden olan, onlarla birlikte yaayan, eitli problemlerini ve skntlarn yakndan mahede eden bir kimsenin peygamber olarak grevlendirilmesiyle mmkn olur. Bunlarn dnda Allahtan gelen emir ve nehiylerin ve bunlarn ierdii hikmetlerin zihinlerde her hangi bir karkla meydan vermeyecek ekilde ulatrlmas ynnden de peygamberlerin beerden seilmesi zorunlu grlmtr. nk onlar, iinde yaadklar toplumlarn ve toplumu meydana getiren fertlerin kudret ve yeteneklerinin derecesini en iyi bilen, en isabetli ekilde deerlendiren kimselerdir. te yandan her canlnn ancak kendi trne meyleder bir ekilde yaratld unutulmamaldr. Dolaysyla insanlarn gereken sayg ve hrmeti gsterebilmeleri, Allahtan getirdikleri

110

mesajlar kabul edebilmeleri ve davetlerine her hangi bir phe ve tereddte dmeden karilk verebilmeleri iin peygamberler insanlardan seilmitir. Peygamberlerin meleklerden gnderilmesi ynndeki ar isteklere Allah Tal Eer peygamberi bir melek klsaydk muhakkak ki onu insan suretine sokar, onlar yine dmekte olduklar kukuya drrdk (el-Enm 6/9) karln verir. te yandan meleklerin peygamber olarak gnderilmesi, onlarn peygamberliine ok ak bir delil oluturaca iin kulun iradesini devre d brakrd. Bu durum da sorumluluun artlarn bozard. Oysa insanlar iradelerini kullanabilecekleri artlarn mevcudiyeti halinde sorumlu tutulmulardr.
Peygamberlerin zelliklerini onlarn temel grevleri asndan deerlendiriniz.

VAHY
Vahiy, genel anlamda Allahn kendi iradesini semi olduu peygamberlere eitli yollarla bildirmesidir. Metafizik lemden fizik dnyaya bilgi akn salayan bu manev iletiimin mahiyeti, zaman ve ekli tamamen Allahn iradesiyle belirlenmitir. r sresinin Allah bir insanla ancak vahiy yoluyla veya perde arkasndan konuur yahut bir eli gnderip izniyle ona dilediini bildirir (er 42/51) melindeki yetinde Allah-peygamber diyalogunun farkl ekilde cereyan ettii ifade edilmitir. Bunlardan ilki vahiy olup her hangi bir vasta olmadan ilham, manann kalbe aktarlmas veya rya yoluyla gerekleir. Hz. Musann annesine (Th 20/37-38), ayrca smaili kurban etmesi iin brhime (es-Sfft 37/102) gnderilen vahyin rya ile gerekletii ynnde rivayetler bulunmaktadr. lh hitabn yette ifade edilen ikinci ekli ilh kelmn bir ekilde yaratlmas suretiyle meydana gelir. Allahn perde arkasndan konumasnn anlam, grlemeyecei ekilde konumas demektir. Hz. Musaya Tur danda gerekleen vahiy bu trdendir (Meryem 19/52). Allahn peygamberlere hitabnn nc eklinde vahye Cebrail isimli melek araclk etmektedir (eli vastasyla vahiy). Cebrail ya bir insan suretinde ya da asl ekliyle ilh mesaj ulatrr. Vahyin gelii ounlukla bu ekilde gereklemi, bu tr vahyin ifade ettii zorunlu bilginin daha yksek olduu kabul edilmitir.

MUCZE
Allah nbvvetle grevlendirdii peygamberlerin doruluklarn kantlamak amacyla tabiat kanunlarn aan baz olaylarla onlar desteklemitir (elBakara 2/60, 87, 253; el-Hadd 57/25). slm itikadnda bu tr harikulde hal veya olaylara mcize denir. Mucizeler hi bir zaman insanlarn g yetirebilecei olaylar deildir Akid limleri mucizeleri idrak edilmeleri asndan genelde e ayrrlar:

111

Hiss (Madd) Mucizeler

nsanlarn duyularna hitap eden mucizelerdir. Allahn izni, iradesi ve gcne bal olarak gerekleen hiss mucizeler tabiat kanunlarn deitiren ilh fiillerdir. Bu itibarla yalnz peygamberlerin veya onlara teklifte bulunan insanlarn isteiyle gereklemezler. Kuranda haber verildiine gre inanmak arzusunda olanlarn imann, inanmak istemeyenlerin de inkrn kuvvetlendiren bu tr mucizeler pek ok defa vuku bulmutur.

Akl (Manev) Mucizeler

Mnev mcize veya bilgi mcizesi diye de anlan bu grup, insanlarn akl yrtme gcne hitap eden ve onlar akl kantlarla ba baa brakan gereklerden oluur. Bunlar dnmekle alglanabilen hususlar olup hiss mcizelerde olduu gibi belirli bir zaman ve meknla snrl deildir. Peygamberlerin gvenilir, doru szl, gzel ahlk sahibi, merhametli olmalar, iyilii emredip ktlkten sakndrmalar, ilh mesaj bizzat uygulayp insanlara rnek tekil etmeleri, retilerinin erdemli bir toplum iin vazgeilemez ilkeler konumunda bulunmas, tebli ettikleri vahiy rn metnin lafz ve muhteva bakmndan eriilmez bir stnlk tamas gibi hususlar bu trn kapsamna girer.

Haber Mcizeler
Peygamberlerin dorudan Allahtan veya melek araclyla aldklar vahiylere dayanarak verdikleri haberlerden oluur. Hz. sann insanlarn evlerinde ne yediklerini ve ne sakladklarn haber vermesi, Hz. Peygamberin gemi peygamberlerle kavimleri arasnda geen olaylar ve bu olaylarda cereyan eden konumalar ayrntl olarak bilip bunlar Ehl-i kitap limlerinin yannda nakletmesi bu tr mucizelerdendir.

Kuranda Szedilen Mucizeler

Kurn- Kermde baz peygamberlere verilen mcizelere temas edilmitir. Hz. brahim, kavminin tapnmakta olduu putlar gizlice krnca kavmi, daha nce sarfettii baz ifadelerden zaten bu ie niyetli olduunu bildiklerinden, onu sorumlu tutmular ve cezalandrmaya karar vermilerdir. Bu cezalandrmay da atete yakmak suretiyle belirlemiler ve onu yaktklar byk bir atee atmlardr. Fakat Allah: Ey ate! brahim iin serinlik ve esenlik vesilesi ol! buyurmak suretiyle onu atein yakclndan kurtarmtr. Bylelikle Cenb- Hak, putperestlerin Hz. brahime tuzak kurma teebbslerini hsrana uratm, brahimi Lt ile birlikte kavimlerinin bulunduu yrelerden alarak daha emin ve daha bereketli blgelere ulatrmtr (el-Enbiy 21/68-71). Hz. Salih Semd kavmini Allaha kar gelmekten saknmaya ve Ona itaat etmeye arm, fakat onlar bu arlara kulak vermeyip kendisini bylenmi olmakla sulam ve bir mucize getirmesini isteemilerdir. Bunun zerine Salih mucizesini yle sunmutur: te (mucize) bu dii devedir; onun bir su ime hakk vardr, belli bir gnn ime hakk da sizindir. Ona bir ktlkle ilimeyin, yoksa sizi byk bir gnn azab yakalayverir dedi. Deve kavmin iinde belli bir sre yaam fakat bir sre sonra

112

ilerinden kt niyetli baz insanlar deveyi kesmiler, bunun zerine iddetli bir zelzele ile mahvedilmilerdir (e-uar 26/141-156). Kuranda Hz. Yakub ile ilgili olarak da bir harikulde olaydan bahsedilir. Yakubun oullar yllardr ayr olduklar ve kendisinden de hi haber alamadklar kardeleri Yusufu belli merhalelerden sonra bulurlar. Bunu babalarna mjdelemek iin Msrdan ayrldklarnda onlardan ok uzakta bulunan Yakub etrafndakilere: Eer bana bunam demezseniz inann ben Yusufun kokusunu alyorum! demi. Onlar da: Vallahi sen hl eski aknln brakamadn diye karlk vermilerdir. Nihayet Ysufun gmleini tayan mjdeci gelip onu Yakubun yzne koyunca ma gzleri hemen grmeye balamtr (Ysuf 12/94-96). Hz. Musann da srailoullarn Msrdan kararak Firavunun elinden kurtarmak iin verdii mcadeleler esnasnda pek ok mucize gsterdii belirtilir. Allah Msy Firavuna gndermeden nce onu bir anlamda bu greve hazrlam ve kendisine as mcizesi ile parlayan el (yed-i beyz) mcizelerini vermitir (Th 20/17-23; en-Neml 27/12; el-Kasas 28/32). Firavun ve etrafndakiler Hz. Musann gstermi olduu mucizeleri sihir olarak nitelendirip kendi sihirbazlar ile yarmaya davet etmilerdir. Dzenlenen bir yarmada sihirbazlar maharetlerini sergilemiler, ip ve sopalar kouyor gibi gstermeyi baarmlardr. Grd manzaralar karsnda iinden korkmaya balayan Musaya Allah Tel korkmamasn, stn gelecek olann kesinlikle kendisi olduunu bildirmi ve ona: Sa elindekini at da, onlarn yaptklarn yutsun. Yaptklar, sadece bir byc hilesidir buyurmutur. Bunun zerine sihirbazlar secdeye kapanm Harunun ve Musann Rabbine iman ettik demilerdir (Th 20/65-70). Musa hakknda Kuranda yer alan bir baka harikulde olay da asas ile denizi yarmasdr. O, srailoullarn Msrdan gizlice karm, fakat Firavun ve adamlar arkalarna derek kendilerine yetimitir. srailoullar bir ara nerede ise yakalandklarn sanmlard. Bunun zerine Allah: Asan ile denize vur! diye vahyetmi, Musa Allahn emrini yerine getirince deniz yarlm ve kavmi karya geip kurtulmutur. tekiler de srailoullarn yakalamak dncesiyle denize girmi ancak hepsi de boulmutur (euar 26/63-66). Yine Hz. Musa kavmiyle birlikte Msrdan kp lde ilerlerken suya ihtiya duyulmutu. Allahn emriyle asasn taa arpm, tatan oniki gze su fkrmtr. Yine onlara Allah tarafndan kudret helvasyla bldrcn eti indirilmi ve bunlarla beslenmilerdir (el-Arf 7/160). Hz. Sleymn hakknda da karncann konumasn anlamas, kularla konumas, Sebe melikesinin tahtnn ok ksa bir sre iinde getirilmesi gibi hrikuldeler zikredilmitir (en-Neml 27/18-42). Hz. sann mucizeleri genelde tbb konularda cereyan etmitir. amurdan yapt kua flediinde canlanmas, kr ve alacaly iyiletirmesi, lleri diriltmesi, insanlarn evlerinde ne yeyip, ne biriktirdiklerini bilmesi, havrlerine gkten sofra indirmesi Kuranda onun nbvvetinin doruluuna delil tekil eden mcizeler olarak anlatlmtr (li mrn 3/49; el-Mide 5/110-115). Son peygamber Muhammed aleyhisselmn en byk mucizesi ise Kurn- Kerm olmutur. Kurann eitli yetlerinde benzerini getirmek ynnde insanlara meydan okumalar tekrarlanm, Allah Teldan baka her hangi bir kimsenin de Kurana denk olan bir metin getirmesinin mmkn olmad kesin bir ekilde ifade edilmitir (Ynus 10/38; el-Bakara 2/23-24).

113

Mslman limler Kurann Hz. Peygamberin en byk mucizesi olduu hususunda gr biriliine varmlardr. Hatta bu konuda iczl-Kurn isimli mstakil eserler kaleme alnmtr. Kuran asndan bakldnda Mekkelilerin Hz. Muhammedden nceki peygamberlerin gsterdii gibi hiss mucizeler gstermesi ynndeki isteklerinin geri evrildii anlalr. Hatta muhtelif yetler onlarn talep ettii mcizelerin trn de haber vermektedir: Onlar: Sen, dediler, bizim iin yerden bir kaynak fkrtmadka sana asla inanmayacaz. Veya senin bir hurma bahen olmal; yle ki, ilerinden grl grl rmaklar aktmalsn. Yahut iddia ettiin gibi, zerimize gkten paralar yadrmalsn veya Allah ve melekleri gzmzn nne getirmelisin. Yahut da altndan bir evin olmal, ya da ge kmasln...( elsr 17/90-93). Bu konuda Kurann genel tavr ilgintir. Bu tr isteklere kar nceki milletlerin inkrcl hatrlatlm, her trl mucizeye kar inatlarndan vazgemeyecekleri bildirilmi, Kurann bir mucize olarak yeterliliine ve ebedliine dikkat ekilmitir. te yandan dier hiss mucizelerin geicilikleri, belli bir zaman ve mekna bamllklarnn yannda Kurann icznn devamllna iaret edilmi, her trl mucizeden daha nemli olduu hususu nemle vurgulanmtr. Kurandaki verilerden hareket edildiinde Hz. Peygamber mucize olarak akl mahiyet tayan Kuran takdim ettii sonucu kmakla birlikte limlerin ou ona bir takm hiss mucizeler de atfetmektedirler. Bunun yannda Kamer Sresinin Kymet yaklat ve ay yarld (el-Kamer 54/1) eklindeki ilk yeti dier kaynaklarda Resl-i Ekreme atfedilen ayn yarlmas mcizesine dellet ettii ynnde yorumlanmtr. sr ve Mirc olayna gelince Kuran sadece sry (Peygamberimizin Mescid-i Haramdan Mescid-i Aksya naklini) (el-sr 17/1) haber vermektedir. Mirc (gklere k) hadisesi ise hadislerle sabit olmutur. Son dnem limleri, ncekilere gre hiss-akl mcize ayrmna daha ok vurgu yapm ve akl mucizelere nem vermilerdir. Kuranda mucizeyle ilgili olarak zerinde durulmas gereken dier bir nokta mucizenin tamamen Allahn iradesine bal olarak cereyan etmesidir (er-Rad 13/38). Mucize gstermek peygamberlerin istedii anda kullanabildikleri bir kabiliyet deildir, onlar her konuda olduu gibi bu hususta da Allahn iradesine teslim olmak durumundadrlar. Nitekim Kuranda inkrclarn mcize taleplerinin, bunun ilh kudret erevesinde olduu zikredilerek geri evrildii grlmektedir (el-Enm 6/109: elAnkebt 29/50-51).
Hz. Peygamberin en gerekelerini aratrnz. byk mucizesinin Kurn- Kerm olmasnn

KURANDA GEEN PEYGAMBERLER

Hz. dem yaratlan ilk insan olduu gibi ayn zamanda peygamberlerin de ilkidir. Kuranda Allah demi seti... (l-i mrn 3/33) melindeki yet onun peygamberliini ifade etmektedir. demin nebi veya resul olduunu dorudan ifade eden her hangi bir yet mevcut olma-makla birlikte dem Rabbinden kelimeler almtr (el-Bakara 2/37) mealindeki yet Allahn ona hitap ettiini ykmllk ve sorumluluk yklediini bildirmektedir (el-

114

Bakara 2/33, 35; el-Arf 7/19). Ahmed b. Hanbelin Msnedinde yer alan bir hadise gre ilk peygamberin kim olduu eklindeki bir soruya Resl-i Ekrem demdir karln vermitir. te yandan Allah Nuha buyurduu eyleri size de din olarak buyurmutur (e-r 42/13) eklindeki yet insanla gnderilen ilk eriatn Nha verildiini ifade etmekte, bir baka deyile Nuh ilk resul olurken demin de neb olduu anlalmaktadr. Nuh zamanna gelinceye kadar insanlar arasndaki ihtilaflar zmleyecek bir eriatn olmad tahmin edilmektedir. Hz. demle birlikte Kuranda isimleri belirtilen peygamberlerin says yirmibetir: dem, dris, Nuh, Hd, Salih, brahim, Lt, smail, shak, Yakub, Yusuf, Eyyb, Zlkifl, uayb, Musa, Harun, Dvd, Sleyman, lyas, Elyesa, Yunus, Zekeriyy, Yahya, sa ve Muhammed olmak zere yirmibe adettir. Bunlarn dnda Kuranda isimleri geen Lokman, Zlkarneyn ve zeyir ile ad gememekle birlikte Musann gen adam diye kendisinden bahsedilen zatn peygamber olduklarna dair grler varsa da genel kanaat onlarn birer slih kul konumunda bulunduklar ynndedir. Kuranda btn peygamberlerin nbvvetlerine inanlmas ve aralarnda hi bir ayrma gidilmemesinin gerektii belirtilmektedir (el-Bakara 2/136. kr. el-sr 17/55). Bununla birlikte peygamberler arasnda derece farkllklarnn bulunduu kabul edilmitir (el-Bakara 2/253). Allah brahimi hall edinmek, Dvdu krallk ve nbvveti birlikte vermek, Sleyman insanlar, cinleri, kular ve rzgr emrine vermek, Hz. Muhammedi cinlere ve insanlara peygamber olarak gndermekle sekin klmtr. Hz. Peygamber, lemlere rahmet olarak gnderilmesi, mucizesinin (Kuran) kalc vasf tamas mmetinin okluu ve mesajnn kyamete kadar devam edii gibi farkllklarla dier peygamberlerden stn bir dereceye sahip olmutur. Kurn- Kermde Hz. Nuh, brahim, Musa, sa ve Muhammed zerinde zellikle ok durulmu, bunlara verilen tAlimatn nemli, mmetlerinin de fazla olduuna dikkat ekilmi, aldklar ar grev ve sorumluluk karsnda ylmadan azim ve sebat gstermeleri sebebiyle ll-azm peygamberler eklinde isimlendirildikleri ifade edilmitir. Peygamberliin Hz. Muhammedin nbvveti ile sona erdii, Muhammed, sizin erkeklerinizden hi birinin babas deildir. Fakat o, Allahn resl ve peygamberlerin sonuncusudur (htemn-nebiyyn) (elAhzb 33/40) melindeki yetle ifade edilmitir. slm limleri Hz. Muhammedle birlikte nbvvet messesesinin sona erdiini belirtmilerdir. slm dininin dinlerdeki gelime zincirinin son halkasn oluturduu, en uygun ve mkemmel din olduu gz nne alndnda bu durum tabiidir. te yandan slm dininden sonra etkili ve kll bir din hareketin zuhur etmemesi, bir takm iddiaclar ortaya km olsa da baarya ulaamamalar Hz. Muhammedin son peygamber olduunu ortaya koymaktadr. Nbvvetin Peygamberimizle sona ermesinden sonra bir ilh rehberlik anlay artk peygamberlerin gnderilmesine deil onlarn brakt mirasa sahip kmaya dayanmaktadr. Dolaysyla Hz. Muhammedin son peygamber ve Kurann en son vahiy olmas mslmanlara cidd bir sorumluluk da getirmektedir.

115

zet
Peygamberlere man Peygamberler Allahn kendilerini grevlendirdii ve yardm ettii birer teblici ve uyarcdrlar. Tebli ettikleri hususlar kabule kimseyi zorlamadlar, kendileri de insan olduklar iin Allah katnda dier insanlar gibi kulluktan sorumlu idiler. Nebi-Resul-Peygamber Nebi, insanlara Allahtan mesaj getiren kimse veya Allah katnda yksek makam sahibi kimsedir. Resul, kendisine belli bir grev verilerek bir yere gnderilen elidir. Peygamber, Allahn mesajn tayan kimsedir. Nbvvetin mkn Allah Tal konuan ve dileyen (kelm ve irade sahibi) yce bir varlktr. Onun yaratc oluu nasl evreni meydana getirmi ve bu sfatnn bir tecellisi olmu ise konuan ve dileyen bir varlk oluunun da tecelli etmesi gerekir. te nbvvet Onun bu sfatlarnn tecellisidir. Peygamberliin Gereklilii nsan yaratlndan getirdii baz zellikleri ve iinde bulunduu sosyal artlar karsnda farkl tutumlar sergileyebilecei gereinden hareketle Allaha kar kulluunu gerei gibi yerine getirebilmesi iin peygamberlerin mesajna ihtiya halindedir. Nbvveti gerekli klan bir baka husus da insanlar arasndaki eitli gr ayrlklardr. nsan, Allahn varln, baz eylerin iyi, bazlarnn da kt olduunu kendi akl ve dncesi ile bulsa da Allaha nasl kulluk edileceini ve din hkmlerin tamamn kendi gayretiyle bilemez. stelik kiinin psikolojik yaps zaman zaman onu yanl eyleri tercih etmeye de sevkedebilmektedir. Dolaysyla fert ve toplumlarn slahn gaye edinen, aralarnda adaletle hkmeden ve onlara gzel bir rnek tekil eden peygamberlerden mstan kalmalar dnlemez. Peygamberliin Yaps Peygamberlik Allah Telnn kullar arasndan setii ahslara lutfettii mnev bir grevdir. nsanlarn kendi istek ve abalaryla bu grevi elde etmeleri mmkn deildir. Kuran- Kermde, isimleri tek tek verilmese de, her mmete peygamber gnderildii ve onlara kendi lisanlaryla hitap edildii prensibine vurgu yaplmtr. Peygamberlerin says hakknda kesin bir rakam vermek mmkn deildir. Kuranda muhtelif yetlerde baz peygamberlerin isimleri zikredilmekle birlikte bilgimizin dnda kalan peygamberlerin mevcudiyetine de iaret edilmitir.

116

Kuranda isimleri geen peygamberlerin hepsi erkek olup her hangi bir kadnn peygamberliinden bahsedilmemektedir. Kuranda peygamberler de dhil olmak zere gayb kimsenin bilemeyeceini, gayb bilgisinin sadece Allaha ait olduunu belirten muhtelif yetlerden baka Allahn dilemesiyle baz gayb bilgileri peygamberlere vereceini dile getiren yetler de vardr. Peygamberlerin zellikleri Allahtan getirdikleri mesajlar insanlara tebli etme ve bu mesajlar erevesinde hareket edip rnek tekil etmek durumunda olan peygamberden, drstl ihlal edip glgeleyecek davranlar sadr olamaz. Onlar gvenilir insanlardr, kedilerine verilen grevi yrtrken ilh vahye ekleme, azaltma, tahrif veya deitirme yapmalar mmkn deildir. Onlar tebli faaliyetleri esnasnda karlatklar glk ve skntlara kar sabrl davranmlardr. Peygamberler zeki, kavray ve akl muhakeme kabiliyetleri ynnden yetkin ahsiyetlerdi. Kuranda peygamberlerin tebli ettikleri hususlarda hata etmekten korunmuluklarnn iyice vurguland, fiil ve davranlarnda hataya dtklerinde o ekilde terkedilmeyip Allah tarafndan uyarldklar ve doru yola iletildiklerinin ifade edildii grlr. Allah Tal onlar, emir ve nehiylerini, dinin eitli hkmlerini insanlara ulatrmak zere grevlendirmi ve bu anlamda onlarn asl fonksiyonunu, kendilerine vahyedilenleri insanlara aktarmak, onlar Allahn yoluna armak ve hayrl sonla mjdelemek, inanmayanlar da karlaacaklar azabla uyarmak oluturmutur. Kuranda peygamberlerin beer olduu, dier insanlarla peygamberler arasndaki tek farkn, Allahtan vahiy almaktan ibaret olduu belirtilmitir. Ancak onlar bu ayrcalkla beer statsnden karlmayp tebli ettikleri dini uygulama ynnden dier insanlar gibi sorumlu tutulmulardr. Vahiy Vahiy, Allahn, peygamberlerine diledii bilgileri dorudan veya bir vasta ile kendisinden geldiine phe edilmeyecek ekilde ve allmam bir tarzda gizlice bildirmesidir. Mcize Mucize, peygamber olduunu iddia eden kimsenin elinde doruluunu kantlamak iin Allah tarafndan yaratlan tabiat kanunlarna aykr olaydr. Mucizeler, insanlarn duyularna hitap eden hiss, akl yrtme gcne hitap eden ve onlar akl kantlarla ba baa brakan gereklerden oluan akl ve peygamberlerin dorudan Allahtan veya melek araclyla aldklar vahiylere dayanarak verdikleri haberlerden oluan haber olmak zere ksma ayrlabilir. Kuranda peygamberlere ok sayda mucizeler atfedilmekle beraber, Kurandaki verilerden hareket edildiinde Hz. Peygamberin mucize olarak akl mahiyet tayan Kuran takdim ettii sonucu kmaktadr. Ancak limlerin ou ona bir takm hiss mcizeler de atfetmektedirler.

117

Kendimizi Snayalm
1. Peygamberlik ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Peygamberlik grevi Allah tarafndan verilir. b. Peygamberler Allahn mesajn insanlara ulatrrlar. c. Peygamberler gayb bilirler. d. Hz. Muhammed son peygamberdir. e. nsanlar kendi abalaryla peygamberlik grevini elde edemezler.

2. Peygamberler ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Peygamberler doru ve gvenilir insanlardr. b. Peygamberler karlatklar zorluklara ramen sabrla grevlerini gerekletirmilerdir. c. Peygamberler muhakeme ve akl kabiliyetleri ynnden de yetkin insanlardr. d. Peygamberler beer olduklar halde hibir hata veya tercih yanl yapmamlardr. e. Peygamberler Allahn kendilerine vahyettii mesajlar insanlara olduu gibi iletmekle grevlidirler.

3. Aadakilerden hangisi peygamberlerin grevleri arasnda yer almaz? a. Allahn vahyettii mesajlar insanlara aktarmak b. Kendilerine vahyolunan ilh mesaj insanlara aklamak c. nkrclara kar Allahn yaratt mcizeleri gstermek d. Tebli ettikleri hususlar bizzat hayatlarnda uygulayarak insanlara rnek olmak e. nceki peygamberler ve mmetlerinden bahsetmek

4. Vahiy ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Peygamberlerin din adna tebli ettikleri, her ey Allah tarafndan kendilerine gnderilmitir. b. Peygamberler istedikleri her an vahiy alabilirlerdi. c. Vahiy, Allahn peygamberlerine diledii bilgileri doruluundan phe edilmeyecek ekilde bildirmesidir. d. Vahyin ierii, zaman ve ekli tamamen Allahn iradesiyle belirlenmitir. e. Peygamberlere gerekleen vahiy, her hangi bir vasta olmadan ilham veya ry yoluyla veya ilh kelmn belirli bir cisimde yaratlmas ya da Cebril isimli melein araclk etmesi eklinde gereklemitir.

118

5. Mucize ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Mucizeleri Allah yaratr. b. Mcize peygamberlik iddiasnda bulunan insanlarn elinde gerekleir. c. Mcizeler allm tabiat kanunlarna aykrdr. d. Peygamberler istedikleri zaman mcize gsterebilirler. e. Kuran, Hz. Muhammedin en nemli mcizesidir.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. d 3. e 4. b 5. d Yantnz doru deilse, Peygamberliin Yaps konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Peygamberlerin zellikleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Peygamberlerin zellikleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz farklysa Vahiy konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Mucize konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Allah, insan yeryznde babo kendi haline terketmediini ona kulluk grevinin yklendiini belirtir. Bu yetten hareketle slm limleri cinlerin ve insanlarn yaratlmasndaki temel gyenin kulluk olduunu, bunun keyfiyetinin ise ancak peygamberlerin teblii ile renilebileceini vurgulamtr. nsan, Allahn varln, baz eylerin iyi, bazlarnn da kt olduunu kendi akl ve dncesi ile bulsa da Allaha nasl kulluk edileceini ve din hkmlerin tamamn kendi gayretiyle bilemez. Dolaysyla fert ve toplumlarn slahn gaye edinen, aralarnda adaletle hkmeden ve onlara gzel bir rnek olan peygamberlerin yol gstericilii kanlmazdr.

Sra Sizde 2 Peygamberlik Allah Telnn kullar arasndan setii ahslara lutfettii manev bir grevdir. nsanlar kendi abalaryla bu grevi elde edemezler. Kesin saylarn bilemezsek de her mmete peygamber gnderilmi ve onlara kendi dilleriyle hitap etmilerdir. Peygamberlerin grevi kendilerine vahyolunan mesaj tebli etmektir. Peygamberler de dhil olmak zere gayb kimse bilemez, gayb bilgisi sadece Allaha aittir. Ancak Allah diledii baz gayb bilgileri peygamberlere vermitir.

Sra Sizde 3 Peygamberlerin asl fonksiyonunu, kendilerine vahyedilenleri insanlara aktarmak, onlar Allahn yoluna armak ve hayrl sonla mjdelemek, inanmayanlar da karlaacaklar azabla uyarmak oluturmutur. Byle bir

119

grevle ykml olan ve mesajlar erevesinde hareket edip rnek tekil etmek durumunda olan peygamberden, drstl ihlal edecek hi bir davran meydana gelmez. Onlar gvenilir insanlar olup tebli faaliyetleri esnasnda karlatklar glk ve skntlara kar sabrl davranmlardr. Kuranda onlarn beer olduu, dier insanlarla aralarndaki tek farkn, Allahtan vahiy almaktan ibaret olduu belirtilmitir. Ancak onlar bu ayrcalkla beer statsnden karlmayp tebli ettikleri dini uygulama ynnden dier insanlar gibi sorumlu tutulmulardr.

Sra Sizde 4 Hz. Peygamberin en byk mucizesi ise Kurn- Kerm olmutur. Kurann eitli yetlerinde benzerini getirmek ynnde insanlara meydan okumalar tekrarlanm, Allahtan baka her hangi bir kimsenin de Kurana denk olan bir metin getirmesinin mmkn olmad kesin bir ekilde ifade edilmitir. Kuran Arap edebiyatnn ok gelimi olduu bir dnemde vahyolunmasna ramen kendisinin bir benzerini getirmeleri iin meydan okuduu halde onlar bu konuda aciz brakmtr. Kuran mna ynyle de mucizedir. Hz. Peygamber okuma yazma bilmeyen bir kimse iken, kendisine vahyolunan konularda bir yanllk veya eliki tespit edilememitir. Onu anlayarak okuyan insanlarn zihninde ve kalbinde gven ve tatmin duygular uyanmtr.

Yararlanlan Kaynaklar
Atay, H. (1961). Kurana Gre man Esaslar, Ankara. elebi, . (1996). slam nancnda Gayb Problemi, stanbu. Elmall, M H. Y. (1979). Hak Dini Kuran Dili, stanbul. Erdem, M. (1993). Hazreti Adem (lk nsan), Ankara. Bulut H , Mcize, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, XXX, 350-351. Hatibolu, M S. (1986). Hz. Peygamberi Tezahrleri, slm Aratrmalar, sy. 2, s. 5-11. zmirli, . H. (1339-1341). Yeni lm-i Kelm, stanbul. Klavuz, A. S. (1987). Ana Hatlar ile slam Akaidi ve Kelma Giri, stanbul. Watt, W. M. (1982). Modern Dnyada slam Vahyi, trc. Mehmet S. Aydn, Ankara. Yanl Yorumlama

120

121

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; hiret lemi inancnn din ve fikr dayanaklarn renecek, hiret hayatnn nitelii ve aamalar hakknda bilgi sahibi olacak, lmden sonra diriliin nasl gerekleecei hakknda fikir edinecek, hiret lemi inancnn insan psikolojisine ve dnya hayatna salayaca olumlu katklar kavrayabileceksiniz

Anahtar Kavramlar
hiret, kyamet lm, kabir, berzah Bas, hair, hesap, vezin Cennet, cehennem

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; nsanlarn neden dnyaya geldiklerini ve bir mr yaadktan sonra neden ldklerini dnnz ve arkadanzla tartnz, Hayata ve lme mantkl bir aklama getirmeye ve anlam vermeye alnz, hiret lemine inanmamann birey ve toplum hayat asndan dourabilecei sonular aratrnz, hiret lemine inanmann insanlara kataca olumlu etkileri tartnz.

122

hiret nanc

GR
hiret leminin gerekleeceine inanmak slm dininin ana inan temelinden ve ment ierisinde yer alan alt iman esasndan birini oluturur. slmda Allahn varlna ve peygamberlere iman ettikten sonra hiret leminin kesinlikle gerekleeceine inanmak gerekir. Kader ve kaza Allah inancna, melekler ve ilh kitaplar da peygamber inancna dhil edilir. Hatta Kuran- Kermde inan esaslar Allaha ve hirete mn olmak zere bazen iki kta toplanr. nk peygamberler gndermek de Allaha ait bir fiil olarak deerlendirilir. hiret Arapa bir kelimedir. Szlkte son anlamna gelen hir kelimesinin yurt, ikamet edilen yer gibi anlamlara gelen dr szcne sfat olmasndan dolay ahiret ekline dnmtr. Buna gre hiret son yurt veya son ikamet yeri demektir. Ancak tamlama zamanla ksaltlp yaln hale getirilmi ve sadece hiret kelimesiyle ifade edilmitir. slm inanlarna ait bir terim olarak ise hiret Evrenin kozmolojik dzeninin yklmas anlamna gelen kymetin kopmasnn ardndan Allah tarafndan lenlerin tekrar diriltmesiyle balayacak olan ebed lem diye tanmlanr. hiret lemi inanc, lm ve kabir lemi, kymet alametleri, kymetin kopmas, evrenin yeniden yaratlmas, llerin diriltilmesi (bas badelmevt) ve toplanma yerine sevk edilmesi (hair), insanlarn hesaba ekilmesi (bas), yaplan eylemlerin llmesi ve derlendirilmesi (vezin) , srattan geilmesi, cennet ve cehenneme giri safhalarndan oluur. Bu nitede bu konular Kuranda ve hadislerde verilen bilgiler nda incelenecektir.
www.yusufsevkiyavuz.com

HRET LEM
Kuran- Kermde hiret lemine inanmak Allaha mnn ardndan zikredilerek nemine dikkat ekilir ve iyi davranlarda bulunmak artyla inananlarn hirette korku ve zntden kurtulacaklar bildirilir. hirete inanamak btn peygamberlerin insanlar inanmaya ard evrensel bir inan esasdr (el-Bakara 2/177; el-Mide 5/69; el-Ankebt 29/36). hiret lemi hakknda Kuranda kullanlan farkl isimler, bu lemin i yzn ifade edici mahiyettedir. Bunlardan anlaldna gre hiret gereklemesi hak olan, insanlarn kabirlerinden karldktan sonra diriltilip bir

123

araya toplanaca ve inanlaryla davranlarndan hesaba ekilip karlklarnn verilecei, iyi davrananlarla kt davranta bulunanlarn ayrt edilecei, dnyay boa ve yanl ilerle geirip gerekli hazrl yapmamaktan dolay pimanlk duyaca ebed bir lemdir. Kuranda, hiret leminin gerekleeceini kavramak iin, ancak gayb konular hakknda bilgi edinmek ve evrenin geleceini kefetmekle mmkndr. Nitekim Kuranda kyametin kendilerine gelmeyeceini ileri sren inkrclara verilen cevapta Gayb bilen Rabbime yemin olsun ki kyamet kesinlikle size gelecektir (Sebe 34/3) denilerek Allahn gayb bildiine ve evrenle ilgili her eyin btn olaylar aklayan bir gizli kaynakta, yani Levh-i Mahfuzda bulunduuna dikkat ekilir. Dolaysyla evrenin geleceine ilikin bilgilerden yoksun bulunan inkrclarn hiret leminin gereklemeyeceini iddia etmesi, uzak bir noktadan gayb talamak ve bir kanta dayanmadan tartma yapmaktan teye gemez (Sebe 34/5253). eitli yetlerde gayb bilgisi noktasna deinilerek hiret lemine ilikin inkrc iddialarn hibir kesin bilgiye dayanmad ve kesin kantlardan yoksun bulunduu yle ifade edilir: hiret lemi konusunda inkrclarn hibir bilgisi yoktur, onlar sadece zanda bulunur. Onlara apak deliller ieren yetlerimiz okunduu zaman doru sylyorsanz (lm) atalarmz getirin (diriltin) demekten baka bir delilleri yoktur (el-Csiye 45/24-25,32; ed-Duhn 44/34); lmden sonra dirili bize ve daha nce atalarmza vad olundu, bu ilk insanlarn uydurduu masallardan baka bir ey deildir (en-Neml 27/65;elAhkf 46/17); Geersiz (ve iddialarn kantlama gc bulunmayan kt) delil hirete inanmayanlarndr (tezini kantlayan ve kar tezi iptal eden) en stn delil Allahndr (en-Nahl 16/60). Kuranda ayrca insanlarn ounun sadece dnya hayatnn grnen ksmn fark edip hiret leminden gafil olduu bildirilir ve bunu akllarna sdramayanlara (er-Rm 30/6-7; Hd 11/7) ynelik olarak eitli akl delillere yer verilir. Bunlar aadaki ekilde bir araya getirmek mmkndr:

hiret leminin mkn ve Gereklilii

Allah evreni yokken yaratmtr, kozmolojik dzenini bozarak evreni yok ettikten sonra tekrar yaratabilir. Allahn bunu gerekletirebilecek bilgisi ve gc vardr. nk Allahn en yetkin varlk olmas bunu gerktirir. Allah evreni ilk defa yaratmaktan aciz olmad gibi ikinci defa yaratmaktan da aciz deildir. Bu aklen imknsz deil aksine mmkndr. Bir eyi bir kere yapabilen ikinci kez de yapabilir (el-Ankebt 29/19-20; Kf 50/15). Kuranda verilen bilgilere gre Allah evreni, kudretiyle ilk defa yaratm ve geniletmektedir, kyamet kopaca zaman ise evreni drerek onu ilk yaratmaya balad hale getirecek ve tekrar yaratacaktr (ez-Zriyt 51/47; El-Enbiy 21/104). Gnmz teorik fizik biliminde evrenin tek bir noktadan balayarak genilemekte olduu ve bu srecin zamanla geriye doru ileyeceini ileri

124

sren byk patlama teorisinin bilim adamlar arasnda itibar grmesi ve bu tezin tartlmas hiret lemi asndan byk bir nem tar. Kuranda hiret lemini felsef adan temellendirmek iin srarla dikkat ekilen dnceler ve zerinde durulan bilgiler, bu lemin aklen gerekli olduunu vurgulayc bir mahiyet tar. Bu itibarla Kuranda konuya dair olarak belirtilen dnceleri hiret leminin gereklilii adn verebileceimiz bu balk altnda toplamak mmkndr. hiret leminin gereklilii dncesi Kuranda farkl konulardan hareketle tartmaya alr. Bunlar da u alt balklarda incelenebilir:

Varoluun ve Hayatn Anlam hiret lemini konu edinen yetlerde belirtildiine gre evrenin ve orada ortaya kan hayatn var edilmesinin gerek, anlaml ve akla yatkn bir aklamas olmaldr (l-i mrn 3/191; el-Muminn 23/115; er-Rm 30/8; Sd 38/27; ed-Duhn 44/38-39; el-Ahkf 46/3; el-Kymet 75/36). ayet hiret lemi yoksa veya hayat bu dnya hayatndan ibaretse hayata ve varla, insan her bakmdan tatmin eden anlaml, makul, tutarl bir aklama getirmek imknsz hale gelir. nk dnya hayat az bir mutlulua karlk sknt, zorluk, ac ve zntlerle dolu ksack bir hayattr. Yoklukla son bulacak geici bir dnya hayat ve varlnn, insan akln tatmin edip rahatlatan bir anlam yoktur. Buna karlk mutlulukla dopdolu bir ebed hayat iin yaratlm olmak ise daha anlaml ve akla daha yatkndr (et-Tevbe 9/38; Ysuf 12/109; er-Rad 13/26; brahim 14/3;e-r 42/36). Evren ve insan oyun ve elence olsun diye deil aksine gerek bir ama dolaysyla yaratlm olmaldr, o da Yaratcy tanyp Ona teekkr etmek ve sonuta Onunla karlamak diye zetlenebilir (Ynus 10/7-8; elAnkebt 29/23; er-Rm 30/16;es-Secde 32/10; Fusslet 41/54). nsanlarn, dnyada akl yrterek ve vahiyler verdii peygamberleri araclyla varl hakknda bilgi sahibi olduu Allah ile karlamas, evrenin yaratlnn en bata gelen anlam ve amac olarak dnlebilir. Byle bir anlam ve ama ise akla yatkn ve tatmin edici olduu iindir ki ounluu itibariyle insanlar yaratln balangcndan gnmze kadar Allaha inanarak ve Ona ibadet ederek huzur bulmutur. Modern dnemde de ateist iken Tanrya inanp ynelmekle bunalmdan kurtulduunu ve huzura erdiini aklayan rneklere rastlanmaktadr. Baka bir ifadeyle yaratlm varlklarn mevcudiyeti yaratma eylemini, yaratma eylemi de bir yaratc varln bulunmasn zorunlu klar. Akln zorunlu grd sonu budur. Bu andan bakld takdirde hiret leminin varl aklen gerekli olur. Zira insanlarn dnya hayatnda gremedikleri yaratclaryla karlaacaklar bir lemn varl gereklidir.

nan ve Davranlara Karlklarnn Verilmesi Geree inanma veya inkr etme, iyilikte bulunma yahut ktlk yapma zgrl ve gcne sahip klnan insanlar dnyada farkl inanlar benimseyip deiik davranlar sergilemektedir. Kimi gerei onaylamakta veya redetmekte, kimi geree destek verirken kimi de bu geree kar mcadele etmektedir. Bir ksm insan iyilik yaparken bir ksm ktlk etmekte; bir ksm zulmederken bir ksm da zulme uramakta; baz insanlar dil bazlar da zalim olmakta; bazlar Allaha inanp buyruklarna uymakta,

125

bazlar da inkr edip buyruklarna isyan etmektedir. Akl, mslmanla kfirin, mttak ile gnahkrn, yeryznde yanl dzeltenle bozguncunun, dil ve zlimin ayrt edildii ve yaptklar ilere karlklarnn verildii bir lemin var olmasn gerekli grr (el-Bakara 2/281; l-i mrn 3/30, 185; elEnfl 8/37; el-Enbiy 21/47; Sd 38/28; el-Mmin 40/58; ed-Duhn 44/40; el-Csiye 45/21; et-Tebun 64/7 el-Mlk 67/1-2; el-Kalem 68/25-26; ezZilzl 99/6-8). ayet lmle her ey sona erecekse ve insanlarn yapp ettiklerine karlklarnn verilecei bir hiret lemi yoksa btn inan ve davranlar deer hkm bakmndan eit hale gelir. Bu ise insanlarn doruluu zerinde ittifak ettii adalet ilkesiyle badamaz ve kabul edilebilir bir tablo oluturmaz. Her insan yapt zerre kadar iyi ve kt davranlarnn karln grmelidir. u halde insanlar hiret leminin gerekli olduunu bu adan da dnerek bulabilirler.

Hakikatin Ortaya kp Herkese Tasdik Edilmesi Tarihin tanklk ettii erken dnemlerdenden itibaren insanlar hangi inan ve davranlarn doru ve gerek, hangilerinin yanl ve gerek d olduu konusunda srekli bir gr ayrl iinde olmu; hatta bu sebeple de birbirleriyle savap kan dkmtr. Bilgi a olan gnmzde de bu sre aynen devam etmektedir. htilaf edilen inan ve davranlar konusunda hak ile btln ortaya kaca; hakperestlerin doru, putperestlerin ise yanl yolda olduklarn kesinlikle bilecekleri ve btn gereklerin herkese zorunlu olarak bilinip tasdik edilecei bir lem bulunmaldr (en-Nahl 16/38-39; elHac 22/69; ez-Zmer 39/46; el-Mmin 40/70-75; el-Csiye 45/17). Aksi takdirde hakikatin insanlarca bilinip dorulanmas ve onaylanmas mmkn olmaz. Bu durum ise hakikatin yapsyla badamaz.

Evrensel Ahlk lkelerinin Hayata Geirilmesi Erdemli birey ve toplumlarn oluabilmesi ancak drst olmak karlksz olarak iyilikte bulunmak ve her trl ktlk yapmaktan saknmak, ktlk edenleri affedebilmek, muhtalara karlksz olarak yardm etmek gibi temel ahlak ilkelerinin hayata geirilip uygulanmasyla mmkndr. Hukuk ve siyaset bilimleri toplumsal dzeni salkl bir yapya kavuturmak iin almakla birlikte bunu salamakta yksek bir baar oranna ulaabildiini sylemek olduka zordur. Hukuk ve siyaset bilimlerinin ileri dzeyde bilgi retmelerine ramen gnmz dnyasnda su ileme oranlarnn yksek seviyelerde seyretmesi ve hapishanelerin sulularla dolu olmas buna iaret etmektedir. Btn yapp ettiklerinin hesabn hiret leminde yaratcsnn huzurunda vereceini dnen ve buna itenlikle inanan insanlar kendilerini buna hazrlamak amacyla gleri orannda erdemli davranlar yapmak gerektiini anlamakla kalmaz, eyleme geerek bizzat bunlar gerekletirmeye ynelir ve byk oranda da bunda baarl olur (el-Bakara 2/35; l-i mrn 3/114, 180; en-Nis 4/38-39; Fusslet 41/6-7). hiret lemine inanan insanlarn olturduu toplumlarda istee bal iyilik oranlarnn yksek, su ileme oranlarnn ise dk seviyelerde seyretmesi bunu kantlayc mahiyettedir. Bu adan dnyada gnmzde ortaya kan tablolar hiret lemi inancnn akl adan gerekliliini genelde teyit edicidir. Hadislerde hiret lemine inanmak alt mn esas arasnda yer alr. Ancak hirete inanmak farkl tabirlerle ifade edilir. hiret yerine lmden sonra dirili anlamna gelen el-Basl-hire veya son gn demek olan elyevmul-hire yahut cennet ve cehennemin hak olduuna hitlik etmek

126

anlamna gelen tabirler kullanlr (Buhr, mn 37; Mslim, mn 1, 5, 45). Hz. Peygamber, tutum ve davranlarn kontrol ederek hiret lemine hazrlk yapan insanlar akll; baya arzularnn peinden koarak hireti dnmeyenleri ise kendine hkmetmekten ciz, zavall kimseler olarak nitelemitir (Tirmiz, Sfatl-kyme 25). Ayrca dnyev davranlarn karlklarnn hirette verileceini bildirmi (Buhr, Menkbul-Ensr 45), hirete nisbetle dnya nimetlerinin ehdet parmana denizde isabet eden yer kadar az olduunu vurgulamtr (Mslim, Cennet 55). Dnya aclarnn hiretin tatllar sayld belirtilen dier hadislerde, insann dnyada ektii zorluklarn hirette mutlulua dnecei (Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 342), hireti kazanmak isteyen kimsenin dnya lksnden kanmas gerektii, bu kimselerin kalplerinin zenginleecei ve dolaysyla bakalarna muhta olmayacaklar belirtilmitir (Buhr, Libs 25; Tirmiz, Kymet 24, 30).
hiret lemi inanc olan birisi ile olmayan birisi arasnda ne gibi farkl davranlar olabilir?

HRET LEMNN SAFHALARI

hiret lemi inanc lmden itibaren meydana gelecek eitli safhalar ierir. Bunlar ylece sralanr: lm ve kabir lemi, kyamet almetleri, kyametin kopmas, evrenin yeniden in edilmesi ve llerin kabirlerinden karlp diriltimeleri, ardndan mevkf veya arast ad verilen bir yere sevkedilip bir araya toplanmalar, dnyada benimsedikleri inanlarla yapp ettiklerinden hesaba ekilip amellerinin llmesi, srattan geirilmeleri ve cennet veya cehenneme gnderilmeleri. Bunlarn her biriyle ilgi olarak kaynaklarda verilen ayrntlar u ekildedir:

lm ve Kabir Hayat
Allah insanlar hakknda hayat takdir edip yaratt gibi lm de yaratmtr. Kap kurtulmaya alsa da her insan lm bir gn tadacak, kurtulmak amacyla btn nlemleri alsa da lm mutlaka her insann bana gelecektir. Bununla birlikte Allahn izni olmadka hibir insan lmez, nk herkesin lm an Allah tarafndan belirlenip yazlmtr (el-Mlk 67/2; el-Cuma 62/8; el-Enbiy 21/35; l-i mrn 3/145). Ancak bunu yanl yorumlamamal ve lmn kendisine gelmesini beklememelidir. Aksine insan, Allahn yazs hakknda bilgi sahibi olmad iin yaamak amacyla imkn dhindeki btn arelere bavurmal ve hastalannca kesinlikle tedavi olmaldr. Kuranda ve hadislerde verilen bilgiler gre lm gzlemlendii gibi sadece biyolojik canlln sona erdii fiziksel ve tbb bir olay deildir. Aksine metafiziksel boyutu da bulunan ve insann dnyadan berzah denilen yeni bir leme (el-Muminn 23/100), bir baka deyile farkl bir varlk bilincine getii ve duyularla alglanamayan bir hadisedir. Nitekim Kuranda buna aka temas edilerek yle denilir: lm onlardan (mrikler) birine gelince yle der: Rabbim beni dnyaya geri gnder ki terk ettiim iyi iler yapaym, Hayr, onun syledii faydasz bir szdr, diriltilecekleri gne kadar nlerinde berzah vardr (el-Muminn 23/99100).

127

lmn metafizik boyutu, gayb lemine ilikin ilk tecrbelere alan bir kap olmasndan ve insann daha nce alglayamad melekleri grmesinden kaynaklanr. lm annda insan bu olay gerekletirmekle grevli melekleri grr. slm inancnda insann lm, meleklerin insann ruhunu bedeninden ekip almas anlamna gelir. lm ilerini yrtmekle grevli melek Azrail ve onun yardmclardr. Ruh ise anne rahminde yaratl annda insann bedenine melek tarafndan flenen ve onu dier canllardan ayran alglama gcdr. Kuranda buna iki ayette temas edilir. Birinde yle denilir: Allah insan amur halindeki topraktan yaratmaya balad, sonra soyunu deersiz bir svdan retti, sonra onu dzeltip tamamlad ve ona Ruhundan fledi (esSecde 32/7-9; el-Muminn 23/13-14). Bu yetlerde insann, z topraktan (kimyasal elementlerden) ibaret bulunan beden ve asl melee ait bir z olan ruh unsurlarndan teekkl ettii, bedensel yaratl tamamlandktan sonra rh yaratlnn gerekletirildii aka belirtilmitir. yette geen ruh ifadesi bunu kantlar. Zira Allahn Ruhu Cebrildir (Meryem 19/17-19). Ruh metafizik ve din bir kavram olduundan bilimsel bilginin konusu deildir. Dolaysyla bilimsel bilgiye dayanlarak dorulanamayaca gibi yanllanmas imkn da yoktur. lm vakti gelen insanlar lm melekleri ldrr. Melekler mminlerin ruhlarn incitmeden kolaylkla alr ve onlara mjde verir, kfirlerin ruhlarn ise iddetle ve dverek ekip alr, onlara o gn herhengi bir mjde de yoktur (el-Enfl 8/50-51; el-Furkn 25/22; esSecde 32/112; Muhammed 47/27-28; en-Nzit 79/1-2). Kabir lnn gmld eilmi toprak paras anlamna gelir. Kabirlerden oluan mekna kabristan ad verilir. Trkede kabir ve kabristan yerine mezar (ziyaret edilen yer) ve mezarlk tabiri de kullanlr. Kuranda belirtildiine gre Allah insanlar melekleri vastasyla ldrr, sonra diriler araclyla onlar kabre koydurur. Hz. demin oullarndan Kbilin, ldrd kardei Habili kabre koymas iin bir karga gndererek topra emesini salamak suretiyle ona yol gstermi, bylece len insanlarn kabre konulmas gerektiini de onlara retmitir (Abese 80/21; el-Mide 5/31). Bu bilgiler lleri kabre koymann din bir dayana bulunduunu ve bunun bir ykmllk olduunu gsterir. Kaynaklarda kabir, kyametin kopmasnn ardndan evrenin yeniden ina edilmesiyle dirilme gerekleene kadar lenlerin ruh hayatlarn geirdii bir mekn olarak kabul edilmi, Kuranda kfirlerin hiretten mitsiz olduklar gibi kabirlerde bulunanlardan da mit kestikleri vurgulanmtr (elMumtahine 60/13). te yandan dua etmek amacyla mnafklarn kabirleri banda durmalarnn Hz.Peygambere yasaklanmas (et-Tevbe 9/84) kabirlerde ruh bir hayatn bulunduuna dair bir kant saylmtr. Kabirde geen berzah hayat uykuya benzetilmi ve ruh bir alglama tarznda gerekletiine de iaret edilmitir (Ysn 36/52; en-Nzit 79/46). Hz. Peygamber de bir hadiste kabri hiret duraklarnn ilki olarak nitelemitir (Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 63-64). Akid kitaplar kabir leminde llerin sorguya ekildikten sonra azap veya nimet iinde bulunacaklarna dair bilgiler ierir. Bunlarn bir ksm sahih hadislerde, bir ksm yetlerde yer almtr. Bu konudaki bilgiler balkta toplanabilir:

128

nsanlarn Sorguya ekilmesi Sahih hadislerde belitildiine gre kabre konulan insan Mnker ve Nekr adl melekler tarafndan dine, Allaha ve Hz.Peygambere dair inanlar hakknda sorguya ekilir. Allahn mminleri dnya ve hirette kararl bir szle sbit klacan ifade eden yetin (brhm 14/27) kabirde sorguya ekilmeye ilikin olduu da ayrca hadislerde bildirilmitir (Buhr, Ceniz 67,86; Mslim, Cennet 70-74).

Slih Mminlerin Nimet inde Bulunmas lh buyruklara uyan mttak ve slih mminler kabirlerinde nimet iinde bulunacaktr. nk Kuranda belirtildiine gre Allah yolunda ldrlenlere l denilmez, aksine onlar diridirler, fakat dnya insanlar bunu anlamazlar, onlar Rableri nezdine rzklandrlmakta olup mutludurlar. Ayrca ehit olmayp dnyada kalanlara, hirette korku ve zntyle karlamayacaklar mjdesini vermek isterler (el-Bakara 2/154; l-i mrn 3/169). Hadislerde de sorguya ekilmenin ardndan iyi miminlerin kabirlerinin aydnlk ve geni bir cennet bahesi haline getirilecei ve cennetteki konumlarnn da kendilerine sabah ve akam gsterilecei bildirilmitir (Ahmed b. Hanbel, Msned, III,3-4; Mslim, Cennet, 65-66; Tirmiz, Ceniz, 71). Hayatta bulunanlarn onlarn bu durumunu anlamas mmkn deildir, zira alglama trleri ve bulunduklar lemlerin mahiyeti farkldr.

Kfirler ve s Mminlerin Azap inde Bulunmas Kfirlerin yan sra ilh buyruklara uymayan gnahkr mminler kabirlerinde azap iinde bulunacaktr. Buna aka iaret eden yetler ve bunlar tefsir eden hadisler vardr. yetlerde belirtildiine gre Hz.Msya inanmayan Firavun ve taraftarlar suda boulmalarnn ardndan hemen atee atldlar, halen sabah ve akam atee arz edilip kymet gn ise en iddetli azaba atlacaklardr (Nh 71/25; el-Mumin 40/60). Ayrca kfirler ve mnafklar cehennemdeki byk azaptan nce yakn bir azab tadacaklardr (es-Secde 32/21; et-Tr 52/47). Hadislerde bildirildiine gre ise Hz. Peygamber dualarnda kabir azabndan Allaha snm, cenaze namazn kldrrken ller hakknda bu duay tekarlam ve ayn duay yapmay ashabna tavsiye etmitir. Ayrca kabirde azap grenlerin seslerini duyduunu haber vermi, kabir skmas ve cehennemdeki yerin gsterilmesi tarznda azap trleri bulunduunu aklamtr (Ahmed b. Hanbel, Msned, III,103, 296; Mslim, Cennet 6769, Ceniz 86).

Kyamet Almetleri
Din bir terim olarak kyamet evrende oluan kozmolojik dzenin bozulmasnn ardndan yeniden olumas diye tanmlanr. Kuranda birden fazla kavramla ifade edilen kyamet hakknda en ok kullanlan isim kyametin kopma zaman anlamndaki Sat tabiridir. Sarsc anlamna gelen Rcife, korkun grlt demek olan Karia, Sahha ve ayrca Tmme gibi deiik adlarla da anlr. Kuranda belirtildiine gre

129

phesiz kyametin kopma vakti vardr ve mutlaka gelecektir, fakat bunun bilgisi Allah nezdindedir. Zaman gelince gz ap kapayncaya kadar ok ksa srede anszn onu ortaya karacak olan yalnzca Allahtr (el-Mumin 40/59; el-Kamer 54/50; en-Nahl 16/77; el-Arf 7/185; el-Mlk 67/26). Kuranda ve hadislerde kymetin kopmasndan nce almetlerinin gerekleecei aklanm (Muhammed 47/18; Buhr, mn 37), ancak bunlarn nelerden ibaret olduuna dair ayrntl bilgiler verilmemi, sadece kymetin kopmaya balamasndan nce gkten aaya doru inip insanlar bryecek olan azap verici bir dumandan ve bunu gidermesi iin Allaha dua edileceinden bahsedilmitir (ed-Duhn 44/10-12). Ayrca yeccmeccn (gei yerinin) alacandan sz edilmi, ancak bunun ne anlama geldii hakknda hibir bilgi verilmemitir (el-Enbiy 21/96). Kyamet alametleri konusunda bir ksm uydurma olduu kabul edilen ve Hz. Peygambere atfedilen rivayetler olduka fazladr. Bunlarn bir ksm din yozlamay ve ahlk bozuluu, bir ksm evrendeki kozmik dzenin ykln, dier bir ksm ise baz insanlarla ilgili harikulade olaylar konu edinir. ki tketiminin yaygnlamas, insanlarn yar plak dolamas, zinann aleni hale gelmesi, adam ldrme olaylarnn ve terrn artmas, faizin helal telakki edilmesi, ibadetlerin terk edilmesi gibi din hayatn yozlacan ve insanlarn ahlk bozulua srkleneceini haber veren kyamet almetleri evrendeki dzeninin yklndan ok bireyin ve toplumun kne dikkat ekmeye yneliktir. nk bu tr olaylara her devirde rastlamak mmkndr. Bunlar kyametin kk almetleri olarak deerlendirilir. Evrendeki kozmik dzenin ykln konu edinen rivayetler de kyametin nasl kopmaya balayacan bildiren ifadelerdir. Bu rivayetlere gre kyamet kopmadan nce gne batdan doacak, byk yer sarsntlar ve kntleri gerekleecek, yerkreden bir ate kp insanlar doudan batya sevkedecek, yldrmlar ve iddetli yamurlar olaan st bir ekilde oalacaktr. Baz insanlarla ilgili harikulade olaylar konu edinen rivayetlere gre kymetin kopmasndan nce Tanrlk iddias tayan Deccl adl ilgin bir insan ortaya kacak ve insanlar hak yoldan saptracaktr (Buhr, Fiten 26-27; Mslim, Fiten 100-110). Bunun ardndan Snnlere gre asl ad Muhammed b. Abdullah, ilere gre ise Muhammed b. Hasan olan ve Mehd diye bilinen mslmanlar kurtarc bir baka ilgin insan zuhur edip Deccal ldrecek, slm dinni ksa srede yayacak ve yereyznden ktlkleri kaldrp adaleti hkim klacaktr. Mehdnin ortaya kndan sonra Hz. s diri olarak yaad gkten, dil bir ynetici sfatyla inecek, ha kracak ve vergiler koyup refah salayacaktr (bn Mce, Fiten 33; bn Kesr, enNihye, 24-52; 145-146). Ehl-i Snnet ve iaya bal bilginlerin ounluu bu rivayetlere dayanmak suretiyle bir kyamet almeti olarak saptrc bir Deccaln yan sra onun karsnda mcadele eden kurtarc bir Mehdnin kaca ve onu destekleyici mahiyette Hz. sann gkten inecei inancn benimsemitir. Ancak bu rivayetlerin ierdii bilgilere, slm dinnin ana kaynan tekil eden Kuranda hibir ekilde temas edilmemitir. Selefiyye dndaki Snnlerin de kabul ettii bilgi anlayna gre bunlara inanmak zorunlu, yani dn terminoloji ile sylemek gerekirse farz deildir.

130

Deccal inancna ilikin rivayetler ise elikiler ierdiinden, baz bilginler sahih rivayetleri Deccaln ktl temsil eden insanlar olabilecei eklinde yorumlamak gerektiine hkmetmitir. Mehd inancnn dayanan tekil eden rivayetler de Buhr (. 256/870) ve Mslim (.261/875) gibi titiz davranan hadis bilginlerinin eserlerinde yer almamtr. Kuranda yer alan bilgilere gre kyametin anszn kopacak olmas gerei, Deccal ile Mehdnin ortaya k ve sann gkten inmesi gibi isnad ve metin kritii asndan kesin olmayan rivayetlerin tasvir ettii bu tr harikulade olaylar tereddtl klmaktadr.

Kyametin Kopmas
Kuranda belirtildiine gre kyamet Sra ilk defa frlmekle kopacak ve evrenin kozmik dzeni bozulacaktr. Sr ses karan ve eri boynuza benzeyen boru, borazan anlamna gelir. Sr ile eanlaml olan nkur tabiri de ses karmak manasnda kullanlarak kyametin korkun bir grltyle kopaca aklanr. lgili yet ve hadislerde bildirildiine gre grevli bulunan srfl adl melek (Mslim, Saltl-msfirn 200; bn Mce, kme 180) tarafndan Sra ilk defa flenince, Allahn diledii kimseler mstesna, gklerde ve yerkrede bulunan btn canllar lecektir (ez-Zmer 39/68). Yeryz sarslacak, dalar sklp parampara haline gelecek ve bunlar atlm renkli ynler veya kum yn gibi olacaktr. Uzay drlecek ve erimi maden gibi olacak, ay tutulup gnele bir araya gelecek, gne de drlp yldzlar decek ve dalp yok edilecektir (ez-Zilzl 99/1; el-Enbiy 21/104; el-Kyme 76/6-10; el-Murselt 77/7-13; et-Tekvr 81/13; el-Kria 101/1-5).

llerin Diriltilmesi
Sra ikinci defa flenince Allah evreni yeniden in edecek, yer baka bir yer olacak ve dmdz yaplacak, gkler de baka gkler haline getirilecek, yer kre ykn dar atacak, kabirler deilecek, ruhlar bedenleriyle birletirilip ller bir anda diriltilecek ve insanlar rpnp yaylan kelebekler veya ekirge srleri gibi blk blk mahere doru sevk edilecek ve hakr bir halde Allahn huzuruna varacak, o gn kfirler iin ok zor bir gn olacaktr (brhm 14/,42,48; el-nfitr 82/1-4; ez-Zmer 39/68-69; el-nikk 84/4; enNebe 78/16-17; el-Meric 70/42; en-Neml 27/87; el-Mddessir 74/8-9). Kuranda yaplan dirili tasvirlerine gre o gnde insanlar arasndaki soy yaknl fayda vermeyecek, herkes kendi derdine decek; kimse birbirine bir ey sormayacak, insanlar kardelerinden, anne-baba, e ve ocuklarndan kaacak, baz yzler ak, baz yzler kara olacaktr (Abese 80/33-42; elMuminn 23/101; l-i mrn 3/106). yet ve hadislerde lmden sonra dirili inancn hayretle karlayp inkr eden ve bu konuda bilgilenmek isteyen herkese eitli deliller sunulmutur. Bunlarn balcalar yle sralanabilir: nsan lk Yaratan lmnden Sonra Tekrar Diriltebilir nsan yaratmak, buna ilikin bilgi ve g sahibi olmay gerektiren bir eylemdir. Allah ilkin topraktan yaratt insan, ldrp topraa gmdrdkten sonra onu tekrar yaratmaya kadirdir. Hatta parmak ularn

131

farkl izleriyle birlikte eski ekline sokmaya da g sahibidir. nk buna dair bilgisi ve gc vardr. Topran insan cesedinden eksilttii unsurlar ve geride braktklarnn yan sra yaratlanlara dair her trl bilgi Levh-i Mahfuzda mevcuttur. Asl hayretle karlanmas gereken, Allahn lleri dirilteceine inanmamaktr. Zira akl bir eylemi bir kez yapabilenin onu ikinci kez daha kolaylkla yapabileceine hkmeder (er-Rad 13/5; el-sr 17/49; er-Rm 30/27; Lukmn 31/27; Ysn 36/78-79; Kf 50/2-5,15; elVka 56/61-62; el-Kyme 75/2-3).

Evreni Yaratan nsan Tekrar Yaratabilir Evren gibi son derece karmak bir ileyi dzenine sahip olan varlk lemini yaratan g, insan gibi daha kk bir varl daha kolay yaratabilir. nk evreni yaratmak insanlar yaratmaktan daha byk bir itir ve zordur. Gzlemlerimiz evrenin var olduunu bize kantlamaktadr. Bu sebeple bunu yaratan Allahn insanlar daha kolayca yarataca varsaylr (el-sr 17/9899; el-Mumin 40/57; el-Ahkf 46/33; en-Nzit 79/27).

l Toprakta Canllar Yaratan Toprataki lleri Diriltebilir Allah Tel iinde hibir canl varlk bulunmayan kupkuru ve bir anlamda l olan toprakta gkten indirdii yamur vastasyla pek ok bcek ve bitkiyi canlandrp yaratmakta ve bu olay her zaman insanlarn gzlemleri nnde tekrarlanp durmaktadr. l toprakta hayat yaratmakla topraktaki l insanlarn diriltilmesi birbirinin benzeri olaylardr. nsan akl iki benzer olaydan birini yapabilenin dierini de yapabileceine hkmeder (el-Arf 7/56; el-Hac 22/5-7; er-Rm 30/19; Ftr 35/9; Fusslet 41/39; Kf 50/9-11).

Tarihte llerin Diriltildiine likin rnekler Vardr llerin diriltmesini akllarna sdramayanlara veya bu konuda bir gzlem ve deney yaamak isteyenlere rnek olmak zere Allah gemite baz lleri dirilttiini haber vermitir. Hz. Ms zamannda srailoullar bu rnee ahid olmu, Hz.brahm bizzat ldrp paralara ayrd bir kuun diriliini gzlemlemi ve ad belirtilmeyen bir insan ldrldkten yz yl sonra diriltilmi ve lm eeinin diriltilii de kendinse izlettirilmitir (el-Bakara 2/55-56, 72, 243, 259-260). slm bilginlerinin tamam lmden sonra diriliin cisman, yani ruh ve beden birarada olaca grnde ittifak etmitir. lgili yetlerde verilen bilgiler bunu kantlamaktadr. Zira lp topraa kartktan sonra diriltileceklerini kabul etmeyen ve rm kemikleri kim diriltecek diyen inkrclara ilk defa yaratan diriltecek eklinde karlk verilmi (Kf 50/4; Ys 36/78-79), bylece kemiklerin cisim olarak diriltilmesi aka belirtilmitir. Ayrca kyameti anlatan yetlerde ruhlarn bedenlerle birletirilecei de vurgulanm (et-Tekvr 81/7), cennet ve cehennem tasvirlerinde de hiret hayatnn cismn olaca anlatlmtr. Hadislerde de lmden sonra cismn dirilie inanlmas gerektii bildirilmi (Buhr, mn 37), llerin, gkten inecek bir tr hayat suyunun toprakta rmeyen acbuz-zeneb adl bedenlere ait madd unsurlarla birlemesi sayesinde diriltilecei ve insanlarn bir bitkinin

132

topraktan k gibi sratle kabirlerinden kacan aklanmtr (Buhr, Tefsr 39/3; Mslim, Fiten 141-142; Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 322).

Hair
Arapa har kelimesi szlkte bir topluluu zor kullanarak bulunduu yerden karp bir meknda toplamak anlamna gelir. slm inancnda hair ise hirette diriltilen insanlarn hesaba ekilmek zere arast veya mevkf yahut maher denilen maydanda toplanlamarn ifade eder. Hair diriliten sonraki merhaleyi tekil eder. Kuranda bildirildiine gre insanlar, cinler, melekler ve tapnlan putlar hesaba ekilmek iin haredilecektir (l-i mrn 3/158; el-Enm 6/51, 72,128; Sebe 34/40; el-Ahkf 46/6). Kabirlerinden karlp diriltilen insanlar ekirge srleri gibi kendilerini arana doru koacak, herkesin yannda grevli iki melek bulunacaktr (Kf 50/21, 44; elKamer 54/7-8). lh buyruklara isyan etmekten saknan mminler Allahn huzuruna binekli eliler ve konuklar gibi parlak yzl olarak haredilecek; kfirler, zlimler ve Kurandan yz eviren gnahkrlar ise gzleri korkudan germi, zincirlere vurulmu, katrandan elbiseler giydirilmi, yzleri kara olarak kr, sar ve yzkoyun bir halde sevkedilecektir (brhm 14/49-50; el-sr 17/97-98; Meryem 19/68, 85-86; Th 20/102, 124-127; el-Furkn 25/34; en-Neml 27/83-85; Kf 50/44; Abese 80/38-42). Hadislerde de hairle ilgili tasvirler yaplmtr. Buna gre insanlar zerinde yol gsterici hibir iaretin bulunmad bembeyaz ve dmdz bir alanda haredilecek, hair srasnda insanlar yaln ayak, plak ve gnein scaklndan tr skntl bir sre yaayacaktr (Buhr, Rikk 44, Enbiy 8, Zekt 52). mrlerini iyilikle geiren mminler altn eerli binekler zerinde maher yerine gtrlrken kfirlerin liderleri yzkoyun, dierleri ise yaya olarak mahere sevk edilecektir (Ahmed b. Hanbel, Msned, I,155; Buhr, Rikk 45; Mslim, Cennet 59).

Hesaba ekilme
Arapa bir kelime olan hisbn dilimize uyarlanm ekli hesaptr. Sorumluluk yklenenlerin dnyadaki inan ve davranlarndan tr hirette hesaba ekilmelerine inanmak da hiret inanc iindeki konulardan birini oluturur. Kuranda hirete verilen isimlerden biri hesap gn anlamna gelen yevmul-hisb, bir dieri de ayrma gn manasndaki yevmulfasldr. Bunlar hirette mkelleflerin hesaba ekileceini vurgular. Kuranda verilen bilgiler gre nce peygamberler hesaba ekilip ilh vahiyleri insanlara tebli edip etmedikleri, ardndan da insanlarn bu vahiylere inanp inanmadklar sorulduktan sonra herkese, inancnn yan sra btn yapp ettiklerini sayp ortaya koyan ve dnyada yazc melekler tarafndan oluturulan kitap ki buna amel defteri de denilir- verilip dnya hayatnn deerlendirmesi yaplacaktr (el-Mutaffifn 83/7-9, 18-21). Bu kitaplar hataszdr, tahrif edilemez ve yazlar bozulup silinmez. Herkese kendi kitab verilecek ve kitabn okumas kendisine emredilecektir. Cenneti hak edenlere (ashbul-yemn veya ashbul-meymene) kitaplar sa taraftan, cehennemi hak edenlere (ashbu-iml veya ashbulmeeme) ise sol taraftan verilecek, kitab sadan verilenler kolay ekilde hesap verecek ve sevinli olarak ailesine dnecek, kitab sol taraftan veya

133

arka tarafndan verilenler keke kitabm bana verilmeseydi, bu kitaba ne oluyor ki kk-byk her eyi sayp dkm diyecektir (el-Enm 6/61; elsr 17/13-14; el-Kehf 18/49; el-Enbiy 21/94; ez-Zuhruf 43/8; el-Hkka 69/19-37; el-nikk 84/7-12). Hesaba ekilme esnasnda deri, gz, kulak, el ve ayak gibi organlarnn, insanlarn dnyada yapp ettiklerine ahitlik edecei de Kuranda verilen bilgiler arasnda yer alr (Ysn 36/59-65; Fusslet 41/19-21). nan va davanlarn deerlendirilmesi ise kurulalacak adalet terazileriyle gerekletirilecektir. Buna dn terminolojide vezin ad verilir. Yaplacak deerlendirmede hi kimse hakszla maruz kalmayacak, hardal tanesi kadar kk bile olsa her ey ortaya konulacaktr. Yaplan lmede iyilii ar basan mslmanlar kurtulua erenlerden olup cennete gtrlecek, iyilikleri hafif gelip ktlkleri iyiliklerinden fazla olanlar ise hsrana urayacak ve cehenneme atlacaktr. Allahn gnderdii vahiyleri inkr etmeleri inanszlarn amellerini boa ckartp geersiz kldndan onlarn hesaplarn lmeye gerek kalmayacaktr (el-Arf 7/8-9; el-Kehf 18/105-106; el-Enbiy 21/47; el-Muminn 23/102-104; el-Kria 101/6-11). Hadislerde de insanlarn inan ve davranlardan hesaba ekilmesi ve bunlarn llp deerlendirilmesine dair bilgiler mevcuttur. lgili rivayetlerde bu lme ve deerlendirmenin mizan ad verilen bir letle yaplaca belirtilir. Hadislerde hesaba ekilme ve mizan konusu inanlmas gereken esaslar arasnda saylr. Allah mizan vastasyla dilediini ykseltir ve dilediini alaltr, mminlere ltufta bulunarak mizana konulan iyi amelleri ar hale getirebilir. Mminlerin mizann olumlu ynde etkileyen davranlar, tevhd inancn benimsemek, Allah anp yceltmek ve hamdetmek, gerekli durumlarda hayvann Allah yolunda harcamak, temiz ve gzel ahlak sahibi olmaktr (Buhr, Tevhd 19; Mslim, Taharet 1; bn Mce, Mukaddime 13; Ahmed b. Hanbel, Msned, I,319, IV, 260, V, 246, 370, VI, 448). slm bilginlerinin byk ounluu hesaba ekilmeye inanmann mslmanlara farz olduu grnde ittifak etmitir.

Srattan Geme
Kuranda ok ak ifadelerle yer almamakla birlikte inizden cehenneme uramayacak kimse yoktur (Meryem 19/71-72) anlamndaki yetin yorumuna ve ok sayda hadis rivayetine dayanlarak hirette cehennem zerinde kurulmu srat ad verilen bir kprden geileceine inanlr. yette geen vrd tabiri cehenneme girmeyi deil yaknndan geme anlam da tayabilir. Ancak hadislerde cehennem zerinde bir kprnn bulunduu ve herkesin oradan gemek mecburiyrtinde olduu aka belirtilir. Bu rivayetlerde insanlarn inan ve davranlarna gre srattan kolayca veya zor bir ekilde geecei yahut kprde bulunan kancalara taklarak cehenneme decei haber verilmitir (Buhr, Ezn 129; Tevhd 24; Rikk 51; Mslim, mn 302, 326, 329). Srat ad verilen kprnn kldan ince ve kltan keskince olduuna dair rivayet ise sahih bir hadis deildir. Snnlerin tamam srata inanmak gereketiinde ittifak etmitir. Mutezile limleri de sratn varlna inanmay kabul etmi; ancak onu cennetlikler iin genileyen, cehennemlikler iin ise daralan bir yol eklinde yorumlamlardr.

134

Cennet veya Cehenneme Girme

lh buyruklara uyan mslmanlarn hiret leminde mutluluk ve huzur yurdu olan cennete; kfirlerin ve ilh buyruklara uymayanlarn ise azap yurdu olan cehenneme gireceklerine iman etmek slm dinindeki hiret inancnn son merhalesini oluturur. Cennet szlk anlam itibariyle sk bir ekilde bitki ve aalarla dolu olan bahe demektir. Din kaynaklarda ise iman edip ilh buyruklara uyan mslmanlarn hiret hayatann banda, iman ettii halde ilh buyruklara uymayan veya bu konuda srekli ihmalkr davranan gnahlakar mslmanlarn cehennemde bir sre ceza ektikten sonra girecekleri ve ebed olarak kalacaklar mutluluk yurdu anlamna gelir. limlerin ounluuna gre cennet yaratlmtr ve u anda mevcuttur. Gk tabakalarnn en stnde bulunduunu kabul edenler olduu gibi yerinin bilinemeyeceini ve hatta hiret lemi kurulurken yaratlacan savunanlar da vardr. Ancak ikinci gr fazla itibar grmemitir. Kuranda Adn, Firdevs, Nam ve Mev gibi deiik blmleri bulunduu bildirilen cennetle ilgili tasvirlerden anlaldna gre orada madd mekn ve tesislerden ibaret olan st ste kurulmu konaklar ve gzel meskenler, paha biilemez kymette ev eyalar ve hizmetiler, pnarlar, nehirler, st ve bal rmaklar, ikiler, tertemiz eler, ho kokular, rnleri kolayca toplanabilen eitli meyve aalar, nefis yiyecekler, deerli elbiseler, altn taklar ve ssler, insan gnlnn ve gzlerinin arzu ettii her ey, ksaca her trl lks ve konfor, kesintiye uramayan huzur ve bar, Allah grme ve onunla konuma bahtiyarl, bir de lmszlk vardr (etTevbe 9/72; es-Saf 61/12; ez-Zmer 39/20; Fusslet 41/30-32; ez-Zuhruf 43/71; ed-Duhn 44/51-57; Muhammed 47/15; et-Tr 52/17-28; er-Rahmn 55/12, 46-76; el-Vka 56/28-29). Kuranda cennet hakknda verilen bu bilgilerin benzerleri daha ayrntl bir ekilde sahih hadislerde de yer almtr. Kuran ve sahih hadislerde cennet, ksaca hibir insann tasavvur edemeyecei, hibir gzn grmedii, hibir kulan duymad ve hibir kimsenin hayal edemedii nimetlerin bulunduu mutluluk yeridir (es-Secde 32/17; Buhr, Tevhd 35; Mslim, Cennet 3-5). Cehennem ise szlk anlam itibariyle derin kuyu demektir. slm kaynaklarnda kfirlerin ve gnahkr mslmanlarn iinde azap grecekleri ve yaptklar kt eylemlerin karlnda cezalandrlacaklar yurt anlamna gelir. Kuranda cehennem kfirlerin, mnafklarn, zalimlerin, fsklarn ve mcrimlerin, ksaca ilh buyruklara inanmayan veya itaat etmeyen insanlarn cezalandrlaca bir yurt olarak tantlr. Yaplan tasvirlere gre hepsi de yakc ate anlamyla irtibatl olan cehennem, cahm, hviye, hutme, lez, sar ve sakar adl daha iddetli blmleri ve aa tabakalar vardr. Cehennem azab en hafif olan ve en stte bulunan tabakay tekil eder ve gnahkr Mslmanlarn ceza grecei yerdir. Cahm ise alevi ve s derecesi yksek olan en derin ate tabakasdr. Kuran ve sahih hadislerde yaplan tasvirlerden anlaldna gre cehennmede biyolojik ve psikolojik olmak zere iki trl azap uygulanacaktr. Biyolojik olan azap can yakc ve ldrc ate trleri, ateten yataklar ve elbiseler, dondurucu souklar, grevli meleklerce kullanlan demir topuzlar ve zincirler, kaynar sular ve katranlardan oluan iecekler, zakkumdan ve dikenli aatan yiyecekler, ksaca ifade etmek gerekirse insana eziyet verecek uygulamalardr. Psikolojik azap tr ise

135

ruhlara ztrap verme eklinde olup bu da dlama, aalama, Allah grmekten ve Onunla konumaktan mahrum brakma eklinde gerekleir (el-Mutaffifn 83/15; l-i mrn 3/77). Cehenneme girecek olan kimseler arasnda eitli yetlerde u gruplar saylr: Allah, Hz.Muhammed dhil olmak zere peygamberleri ve hiret hayatn inkr edenler, slm dniyle alay edenler, ilh buyruklara isyan ederek gnah ileyen ve ardndan tvbe etmeyenler, srekli namazlarn terkedenler, byklk taslayarak Allaha ibadet etmekten yz evirenler, Allah ve peygamberleriyle mcadeleye giriip yeryznde bozgunculuk yapanlar, haksz yere adam ldrenler, iffetli kadnlara iftira edenler, yalnzca dnyay kazanmak iin alanlar, yetim mallarn haksz yere yiyenler. Hadis kaynaklarnda daha baka gruplar da bunlara ilave edilmitir. slm bilginlerinin ounluuna gre cehennem de cennet gibi yaratlm olup u an mevcuttur ve cennete nispetle evrenin en alt ksmndadr. Cehennem azabyla ilgili olarak da slm bilginleri iki farkl grtedir. Bilginlerin ounluuna gre cehennemedeki biyolojik ve psikolojik azap trleri ebed olup sonsuza dek srecektir. lerinde ashaptan bazlarnn da bulunduu bir grup bilgine gre ise Allahn diledii kadar srdkten sonra azap sona erecek, Allah grmekten ve onunla konumaktan mahrum olmaktan ibaret bulunan psikolojik azap ebediyen srecek ve hibir zaman sona ermeyecektir.
slam dinine gre dnyay tamamen kt grerek, dnyadan el etek ekerek hirette kurtulua ulamak mmkn mdr? Aratrnz.

zet
hiret nanc hiret leminin gerekleeceine inanmak slm dininin ana inan esasndan birini oluturur. Kader ve kaza inanc Allah, melekler ve ilh kitaplar inanc da peygamberler gndermeye iman etmeye dhil edilir. Allahn varlna ve peygamberlere imandan sonra hiret leminin kesinlikle gerekleeceine inanmak gelir. hiret lemi Kuran- Kermde hiret nemi nedeniyle Allaha imann hemen ardndan zikredilir. hiret lemi hakknda Kuranda yevm (gn) kavramyla ilikilendirilerek kullanlan farkl isimler, bu lemin i yzn ifade edici mahiyettedir. Bunlardan anlaldna gre hiret gereklemesi hak olan, insanlarn kabirlerinden karldktan sonra diriltilip bir araya toplanaca ve inan ve davranlarndan hesaba ekilip karlklarnn verilecei, iyi davrananlarla kt davranta bulunanlarn ayrlaca, dnyay bo ve yanl ilerle geirip gerekli hazrl yapmayanlarn pimanlk duyaca ebed bir lemdir. Hadislerde hiret lemine inanmak alt iman esas arasnda yer alr. Hz. Peygamber tutum ve davranlarn kontrol ederek hiret lemine hazrlk yapan insanlar akll, arzularnn peinden koarak hireti dnmeyenleri ise kendine hkmetmekten aciz zavall kimseler olarak nitelemi, mkfat ve cezalarn gerek yaama yeri olan hirette verileceini bildirmitir.

136

hiret leminin Safhalar hiret lemi inanc lmden itibaren meydana gelecek eitli safhalar ierir. Bunlar lm ve kabir lemi, kyamet almetleri, kyametin kopmas, evrenin yeniden ina edilmesi ve llerin kabirlerinden karlp diriltimesi, ardndan mevkf veya arast ad verilen bir yere sevkedilip bir araya toplanmas, dnyada benimsedikleri inanlarla yapp ettiklerinden hesaba ekilmesi ve amellerinin llmesi, srattan geirilmesi, cennet veya cehenneme gnderilmesidir.

Kendimizi Snayalm
1. hirete inanan insann su ilemesi zorlar. nk yapt her eyin kaydedildiine ve hirette hesabn vereceine inanmak insanda sorumluluk bilincini gelitirir. Yukardaki paragrafta anlatlmak istenen temel dnce aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. Su ileyen kimseler cezasn bu dnyada ekmelidir. b. Sululuk duygusu, hirete olan inancmz zayflatabilir. c. hirete inanmak davranlarmza olumlu etki yapar. d. Sorumluluk sahibi olmayanlar ahirete inanmazlar. e. Ahiret inancnn dnya hayatndaki davranlarla bir ilgisi yoktur.

2. Kim zerre kadar bir iyilik yaparsa karln grr. Kim de zerre miktar bir ktlk yaparsa karln grr (Zelzele, 99/6-8). Buna gre yukarda anlam verilen ayetten hareketle aadakilerden hangisi sylenemez? a. yilikler ve ktlkler az olmas halinde dikkate alnmaz. b. nsan, dnya hayatnda yaptklarnn karln hirette grr. c. Allah adaletlidir, hi kimseye hakszlk yapmaz. d. Dnya hiretin tarlasdr. e. nanan kimseler dnya ve hiret mutluluu iin almaldr.

3. Aadakilerden hangisi hiret hayatnn aamalarndan biri deildir? a. Hesap b. Hair c. Srat d. Vakfe e. Cennet

137


4. Kymet Gn ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Kymet ancak Cuma gn kopacaktr. b. Kymet kopmadan nce insanlar saptrmak iin Deccal zuhur edecektir. c. Kymet kopmadan nce Hz. sa gkten inecektir. d. Kymet anszn kopacaktr ve ne zaman kopacan sadece Allah bilir. e. Kyametin bazlarnca tahmin edilebilmesi 5. Dnya hayat bir oyun ve elenceden baka bir ey deildir. Sorumluluk sahibi olanlar iin hiret yurdu muhakkak ki daha hayrldr. Hl akl erdiremiyor musunuz? (Enm 5/32) Buna gre yukarda anlam verilen yetten hareketle aadakilerden hangisi sylenemez? a. Dnya hayatnn insan aldatan bir yan vardr. b. Dnyadan tamamen el etek ekip sadece hiret iin uralmas gerekir. c. Dnya geicidir ve asl yaam ahirettir. d. Akll insan hirette ebed mutlulua ulamak iin dnya hayatn iyi deerlendirir. e. hiret niha yurdumuzdur.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. a 3. d 4. d 5. b Yantnz doru deilse hiret Hayatnn mkn ve Gereklilii blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse nan ve Davranlara Karlklarnn Verilmesi alt blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse hiret Hayatnn Safhalar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Kyamet Almetleri ve Kyametin Kopmas blmlerini yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Varoluun ve Hayatn Anlam ve Amac alt blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Btn yapp ettiklerinin hesabn hiret leminde Yaratcnn huzurunda verceini dnen ve buna itenlikle inanan insanlar buna hazrlanmak amacyla gleri orannda erdemli davranlar yapmaya kendilerini mecbur hissetmekle kalmaz, eyleme geerek bizzat bunlar gerekletirmeye ynelir ve byk oranda da bunda baarl olur. hiret lemine inanan insanlarn

138

olturduu toplumlarda istee bal iyilik oranlarnn yksek, su ileme oranlarnn ise dk seviyelerde seyretmesi bunu kantlayc mahiyettedir. Dnyada gnmzde ortaya kan tablolar hiret lemi inancnn akl adan gerkliliini teyit edicidir. Hayatn anlam ve amac zerinde dnerek insanlar yaratln balangcndan gnmze kadar Allaha inanarak ve Ondan hirette mkfat umarak huzur bulmutur, modern dnemde de ateist iken Tanrya inanp ynelmekle bunalmdan kurtulduunu ve huzura erdiini aklayan rneklere rastlanmaktadr. Bu andan bakld takdirde hirete inananlarn dierlerinden fark ortaya kar.

Sra Sizde 2 Dnya hayat hiretin kazanlmas iin sorumluluk iinde geirilmesi gereken bir zaman dilimidir. Bu sebeple ktlenen, aalanan ve hibir deer verilmeyen bir hayat deil aksine zen gsterilen ancak ar arzu ve heveslerinden saknlan bir hayat olmaldr. nsanlar dnya ve hiret saadetini bir arada kazanmak iin almaldr. Bu adan evren ve insan oyun ve elence olsun diye deil aksine gerek bir ama dolaysyla yaratlmtr, o da Yaratcy dnyada tanyp Ona teekkr etmek ve sonuta Onunla hiret hayatnda karlap sonsuz mutlulua kavumak diye zetlenebilir.

Yararlanlan Kaynaklar
Gllce, V (2001). Kuran--Kerimde hiret nancnn Temelleri. Erzurum. Karada, C (2008). slam Dncesinde hiret. Bursa. Paac, M (1994). Kur'an'da ve Kitab- Mukaddes'te hiret nanc. stanbul. Topalolu, B; Y, Yusuf ; elebi, . (2002). slamda nan Esaslar, stanbul. Turgay, N (1999). Kurn Asndan hiret. Diyarbakr. Trcan, G (2006). Kuranda hiret nanc. stanbul. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, Acbz-zeneb, Azap, hiret Cennet, Cehennem maddeleri.

139

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; slm dinin kader ve kaz inancna dair temel kavramlar zerinde dnebilecek, Kader ve kaz terimlerini tanmlayp aklayabilecek, Kuranda ve hadislerde kader hakknda verilen bilgileri uzlatrabilecek, Kader ve kaz kaknda ortaya kan doru ve yanl anlaylar ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kader ve kaz lim, irade ve yaratma sfatlar nsan fiilleri Cebriyye, Mutezile, ia, Ehl-i Snnet, Selefiyye, Mtrdiyye, Eariyye.

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Toplumda kader ve kaz inancna dair hangi inanlarn bulunduunu evrenizdeki deiik gruplardan sorunuz ve aranzda tartnz. nsann akl ve irade sahibi olmas ile zgr ve sorumlu bir varlk olmas arasndaki ilikiyi belirlemeye alnz. Her eyin ll ve uyumlu yaratldna dair ayetlerle evrendeki doal ve toplumsal yasalar arasndaki ilikiyi belirleyiniz. Yanl kader inancnn eylemlerimiz zerindeki olumsuz etkilerini aratrnz Kader inancnn doru bir ekilde renilmesinin insanlara kazandrdklarn aratrnz.

140

Kader nanc

GR
Kader ve kaza inanc Allahn ilim, irade, kudret ve yaratma sfatlarnn yetkinliine ayrntl olarak iman etmeyi ifade eder. Kader Allahn canl ve cansz btn yaratklarna ilikin ezeli plann, kaza da bu plann gerekletirmesini anlatr. Kader kelimesi szlkte bir eyin miktarn, eklini ve niteliini belirlemek; kaza ise hkmetmek, tamamlamak, emretmek ve yerine getirmek anlamna gelir. Terim olarak kader Allahn yarataca btn varlk ve olaylar ezelde ilim ve iradesiyle belirlemesi, kaza da Allahn varlk ve olaylara ilikin olarak ezelde belirledii plan gerekletirip yaratmas eklinde tanmlanr. Kader yerine bazen onunla e anlaml olan takdir terimi de kullanlr.
www.yusufsevkiyavuz.com, kader.

KURANDA KADER VE KAZ

Kuranda kader ve takdir kelimeleri Allaha nisbet edilmitir. Nitekim kader kelimesi bir yette yle yer almtr: Biz her eyi (belirlenmi) bir kadere gre yarattk (el-Kamer 54/49). Kaynaklarda bu yetin, Mekkeli mriklerin Hz. Peygamberle kader konusunda yaptklar iddetli tartma zerine nzil olduunun belirtilmesi ayette geen bi-kaderin kelimesine l deil, kader anlamnn verilmesini teyit eder. Buradaki kader kelimesine l anlam verilse bile lmek de sonu itibariyle bir belirlemede bulunmaktr. Kader tabirinin getii bir baka ayet de yledir: Allahn farz kld konularda peygamber iin bir zorluk yoktur. nceden gemi peygamberler hkknda da Allahn snneti budur. Allahn (Zeynebin Peygamberle evlenmesine dair) emri gereklemi bir kaderdir (el-Ahzb 33/38). Takdir kelimesi de hem insan, hem de tabiat varlklarn iine alacak ekilde ayetlerde yer almtr. Bu konudaki baz rnekler yledir: Aranzda lm biz takdr ettik ve takdrinin nne geileceklerden deiliz (el-Vka 56/60); (Fakat Ltun) kars mstesna, biz onun geri kalanlardan olmasn takdir ettik (el-Hicr 15/60); Takdirde bulunan ve hidayete sevkeden Allahn adn tesbh et (el-Al 87/3);

141

Allah her eyi yaratt ve mukadderatn belirledi (el-Furkn 25/2); Gne karar klaca yere doru akmaktadr, bu azz ve alm olan Allahn takdridir (Ysin 36/38). Bu yetlerde btn varlklarn Allah tarafndan yaratld ve kaderlerinin belirlendii aka bildirilmitir. Bu aklamalar kader ve takdir kavramlarnn Kuran kaynakl olduunu gstermektedir. Kaz kelimesi ise isim olarak deil sadece fiil kalbnda Kuranda yer almtr. rnek olarak u yet zikredilebilir: Allah gkleri yedi gk olarak yaratt (Fusslet 41/12). Bu ayette geen kaz fiili yaratmak ve icad etmek anlamnda kullanlmtr. Ayetlerde geen makz kelimesi de kaz anlamna gelir. Nitekim Hz. Meryemin Hz. sya hamile kalmasnadan sz eden yette zaten bu i olup bitmitir (Meryem 19/21) denilerek bu kelime kaz mnasnda kullanlmtr. Kuranda iman esaslarnn belirtildii yette (en-Nis 4/136) kadere iman etmeye yer verilmemitir. Ancak buna dayanarak slm dininde kader inancnn bulunmadn ileri srmek isabetli olmaz. nk kader inanc Allaha iman etmeye dhildir. Bu sebeple kader inancn, Allaha iman etmenin dnda ayr bir inan esas olarak ele almak mantksal bir hata yapmak anlamna gelir. Allah ise hata yapmaktan mnezzeh olan yce bir varlktr. Bu sebeple kader inanc Allaha, dolaysyla Onun sfatlarnn yan sra fiillerinin yetkinliine inanmann tabii ve kanlmaz bir sonucudur. Bu adan baklnca kader inancnn Kuranda ilh sfat ve fiillerden hareketle temellendirildii grlr. Buna gre kader inancn belirleyebilmek iin ilikili bulunduu ilh sfat ve fiillerin yan sra insann sorumluluu, irade ve fiil yapma zgrl ve gcne itikad adan nasl bakldn incelemek gerekir. Konuyla ilgili olarak Allahn ilim, irade, yaratma zat ve fil sfatlar ne kmaktadr. Bu arada bir de insanlarn sorumluluu ve irde gcn de ele almak gerekir.

lim Sfat ve Kader

Kuranda Allahn her eyi bilen ve ilmi bulunan yce bir varlk olarak tantlr. nk O Yaratan bir varlktr, yaratcnn bilmemesi ise dnlemez. Zira bilmek bir yetkinliktir, her eyi bilmek, zellikle her eyi var olmasndan nce bilmek en byk yetkinliktir. Allah en yetkin varlk olduu iin bu niteliklere sahiptir. Allahn ilim sfat yle tanmlanr: lim sfat Allahn, zaman ve mekn snr olmakszn kk-byk, gizli-aikr, madd-manevi her var olan gzlem yapmasna hakkyla bilmesi ve bu nitelie sahip olmasdr. Allahn ilmi her eyi kuatmtr, gaybn anahtar Onun katndadr, uzayda ve yerkrede gemite ve u anda var olan ve gelecekte vuku bulacak olan her eyi bilir. Kyametin kopaca zaman, ahirette insanlara soraca sorulara verecekleri cevaplar ve cehennemliklerin kendi aralarnda yapacaklar konumalar, hatta insanlarn gelecekte ne kazanacaklarn, ne zaman ve nerede leceklerini nceden bilir (Lokmn 31/34). Btn her eyi var olmadan nce bilmek Allah iin kolaydr, nk O her eyi ilk (ana) kitapta, yani Levh-i Mahfuzda sayp dkm ve yazmtr. Yerde ve gklerde zerreden daha kk ve daha byk ne varsa yaratmadan nce hepsini, insanlarn mrlerini, lm yeri ve zamanlarn, inkrclarn helak edilecekleri yeri ve zaman, felaket ve musibetleri, ksaca btn nesne ve olaylar aklayan ana kitabn satrlarnda yazya dkmtr.

142

Kuranda Allahn ilmine dair verilen bu ak bilgiler Onun yarataca btn varlk ve olaylar yaratmadan nce bildiini ve bilgisini ana kitap (ummul-kitb) veya gizlenmi kitap (kitab meknn) adn vedii Levh-i Mahfuzda yazdn kantlamaktadr. slam bilginlerinin byk ounluu ilh ilmin btn varlk ve olaylar kuatt ve meydana gelmeden nce bunlar Allahn bildii grnde birlemitir. u halde kaderin ana unsurunu vuku bulacak her eyi, yaratmadan nce bilip yazmas oluturduundan, varlk leminde Allahn ilminin en yetkin konumda olduuna inanmak slm dini asndan zorunludur.

rade Sfat ve Kader

Kuranda kader inancn temellendiren unsurlardan ikincisi Allahn irade sfatdr. rade, Allahn emirleri, hkmleri ve fiillerinde hr olduunu ve her eyi dileyebileceini ngren bir sfattr. Bu nitelik hem irade, hem de meiet kavramyla ifade edilir. Konuyla ilgili yetlerde belirtildiine gre Allah dilediini kesinlikle yapan en stn ve en yetkin iradeli varlktr. Diledii hkm verir, kullarndan dilediklerini hidayete erdirir, dilediklerini saptrr, dilediklerini alaltr, dilediklerine azap eder, dilediklerini balar, dilediklerini ykseltir. Allah dilemedike insanlar dileyemez, dileseydi btn insanlarn hepsini (iradeleri olmadan) hidayete erdirirdi ve herkes iman ederdi. Ancak O dileyenin iman ve dileyenin inkr etmesini irade etmi, iman edenleri hidayete erdirmeyi ve inkr edenleri saptrmay dilemi, yani kendi iradeleri olmadan iman etmelerini istememi ve onlar serbest brakmay tercih etmitir. Bu bilgilere gre Allahn yaratklarna ilikin iradesi mutlak, zgr ve nne geilemez olup insann irade hrriyetini snrlaycdr; iyi-kt, hayrer, gzel-irkin trnden evrende olup biten her ey Allahn iradesi dorultusunda gereklemektedir. lh irade, insanlarn sorumlu tutulduklar alanlara giren konularda iradelerini kullanmalarn da kapsayan ve tercihlerine bal olarak onlara yardm etmeyi veya onlar yardmsz brakmay da ieren bir niteliktedir. lh irade hikmet ve adalet ieren amalar da gzetir. Allah, diledii eylemleri yapabilmesi iin irade ve kudret sahibi bir varlk olarak yaratt insanlar kendisine iman edip itaatte bulunmak veya inkr edip asi olmakta serbest brakr. Bununla birlikte iman ve inkr veya itaat ve isyan alternatiflerinden birini setikten sonra ise insanlar istikametlere sevkeder, insiyatifi insanlarn elinden alr, zihinlerini ynlendirir ve bir tabiatn olumasn salar. Buna Kuranda tabul-kulb ad verilir. ayet insan iman ve itaat alternatifini tercih ederse Allah o ynde bir yardmda bulunma (tevfk), buna karlk inkr ve isyan alternatifini seerse, onu, seimi istikametinde gitmesi sonucunu douran yardmsz brakma (hzln) iradesini gsterir. Bylece insann, btn eylemlerinde iradesini Allahn iradesi dorultusunda kullanmasn isteyerek aykr davrananlar cezalandrmay diler ve zgrlk alann snrlar (er-Rm 30/38-39; el-Ahzb 33/29). lh iradeye dair ayetler Allahn dilemedii bir eyin evrende gereklemediini, geekleenlerin ise izin vermesinin bir sonucu olarak meydana geldiini, dilemesi halinde gerekleenlerin aksi bir tablonun vuku bulabileceini ve belirleyip yazdndan farkl bir kaderin ortaya kabileceini kantlayc mahiyettedir. Allahn lemlerin Rabbi oluunun gerek anlam da budur.

143

Yaratma Sfat ve Kader

Kader inancyla irtibatl olan ilh sfatlarn bir dieri yaratmadr. Fiil sfatlarn esasn tekil eden yaratma Allahn evren ve insan zerindeki tasarrflarnn kaynan oluturduundan kaderle irtibatldr. Yaratma sfat halk, cd, ibda kevn (tekvin) ve ina kavramlaryla ifade edilir. Allah Tel yaratclyla ncelikle evrenin kaderine hkmetmitir. Gk cisimlerini ve yer kreyi belli hacimde yaratm, gezegenlere belli yrngeler tayin etmi, yeryznde yollar, dalar, ovalar, nehirler var etmi, gkten ll bir ekilde yamur yadrarak tat, renk ve zellikleri farkl bitkiler bitirmitir. Btn bunlarn Allahn fiilleri olduuna dikkat ekilerek evrenin belirlenmi bir kaderi olduuna iaret edilmitir. Kuranda aklanan ilh fiillerin bir ksm insanlar aras ilikiler ve onlarn konumlaryla ilgilidir. Allah, yeryznde diledii ekilde remeleri iin erkek ve dii olmak zere insanlar farkl cinsiyette yaratm, onlara kalemle yazmay retip karada ve denizde yrtm, dier canllardan stn klm, biribirleriyle tanmalrn salamak iin farkl rk ve dillerde yaratmtr. eitli yetlerde insan trnn yapsna ve farkllklarna ilikin bir yaratmadan sz edilerek beer trne ait kaderle Allahn yaratma sfat arasnda sk bir balantnn bulunduuna dikkat ekilmitir. Kader inancnn merkezinde yer alan insanlara ait fiillerle ilh fiiller arasndaki ilikiye de Kuranda yer verilmektedir. Allah insanlar fiil yapma irade ve gcne sahip varlklar olarak yaratm ve bu sebeple fiillerinden sorumlu tutmutur. nsanlardan dileyen Allaha iman edip buyruklarna uyar, dileyen de inkr edip uymaz, dileyen iyi iler yapar, dileyen kt eylemlerde bulunur. Yapt iyi iler lehine, kt iler ise aleyhinedir. Ahirette yaptklarnn karln grecek, ya cenneti veya cehennemi kazanacaktr (elKehf 18/29; Meryem 19/63; es-Secde 32/19-20; Ysin 36/54-64; ez-Zmer 39/15). Ancak henz dnyadayken de Allah insanlarn fiilleriyle ilgilenir, bu sebeple de onlarn eylemlerine ilikin irade ve glerini iman ve itaat veya inkr ve isyan dorultusunda kullanmalarna bal olarak mminlerle kfirler hakknda farkl fiiller gerekletirir. Nitekim Allah iman edip buyruklarna uyanlar hidayete sevkeder, onlarn iman ve hidayetlerini artrr, kalplerine iman yazp onlara takvasn verir, onlara iman sevdirip inkr ve gnah irkin gsterir, karanlktan karp aydnla ulatrr ve artk onlar kimse saptramaz. Buna karlk inkr edip buyruklarna isyan edenlerin kalplerini katlatrp daraltr, gerei anlamalarn engeller, kalplerini mhrleyip kapatr, gerei grmekten mahrum kalmalar iin gzlerine perde eker, doru olan duymalarna mani olmak iin kulaklarna arlk verir. Ayrca gnahlarnn artmas iin onlara mhlet verir ve eytanla aralarnda dostluk balar kurar, isyanlarndan tr inkr onlara gzel gsterir, kalplerindeki inkr ve isyan hastaln artrr ve kendi yolundan evirir. Blye yapmakla da onlara zulmetmi olmaz, aksine bu ilh fiiller insanlarn kendi karar ve eylemlerinin bir sonucu olduundan kendi kendilerine zulmetmi olurlar. Ayrca ilh adalet, her iki zmreye de kararlarn gerekletirme imkn vermeyi gerkli klar. Grld gibi yaratma sfatnn kaderle ilgisi daha ok Allahn evrende varlk alanna km ve kacak her eyi kapsayan yaratclnn, insanlarn

144

sorumlu tutulduklar fiilleri de kapsamas asndandr. nk Kuranda Allah her eyin yaratcs olarak nitelenmitir. Bu sebeple insanlara ait fiiller de her ey ifadesinin kapsamna dhildir. Ancak Allahn yaratmas dorudan doruya ve arada bir vasta olmadan gerekleebilecei gibi bir sebep vastasyla da meydana gelebilir. Sorumluluk ve ykmllnn mantkl bir temele dayanmas akln kanlmaz bir gerei olduundan Allahn insanlara ait fiilleri yaratmas, irade ve kudretlerini oluturan zihinsel ve bedensel yaplar vastasyla gerekletirebilir. Ancak bu fiilleri yaratrken melekleri vasta klmas da mmkndr. Allahn yaratmasna ilikin ayetlerin rgs bunu ortaya koymaktadr.

nsanlarn Sorumluluu, rade Hrriyeti ve Kader

Kuranda Allahn insanlar gleri lsnde sorumlu ve ykml kld aka belirtilmi ve stesinden gelemeyecekleri ykmllkleri onlara yklemedii srarla vurgulanmtr (el-Bakara 2/233, 286; el-Enm 6/152). Dn ve dnyev ykmllklerine dair fiiller de her zaman insana nispet edilmi ve bu fiillerin sonularna katlanmas gerektii bildirilerek karlnda hem dnyada, hem de ahirette mkfat veya ceza grecekleri bildirilmitir. Ayrca iman veya inkr etmek, itaat veya isyanda bulunmak, iyilik yahut ktlk yapmak gibi fiillerin failinin, insanlarn kendileri olduu ska ifade edilmitir. Bu fiilleri gerekletirme gcnden yoksun olmalar halinde sorumlu tutulmalar zulm olur ve adalet mantyla badamaz. Hlbuki ilgili ayetlerde Allahn insanlara asla zulmetmedii ve akln gsterdii yoldan gitmemek suretiyle kendilerine yine kendilerinin zulmettii aklanmtr. Bu aklamalara gre insanlar fiillerinin failidirler ve bundan dolay da sorumludurlar. Sorumluluktan kamak iin yapp ettiklerini kaderin kendilerini zorlamasna balayamazlar ve sorumluluktan kurtulamazlar. Nitekim Allahtan baka tanrlar bulunduuna inanan mriklerin bu ekildeki bir inanc benimseyip putlara tapmalarn Allahn iradesine balamalar, bilgi temelinden yoksun bulunduu, dolaysyla byle bir inancn kesinlikle yanl olduu aka belirtilip reddedilmitir (el-Enm 6/148; enNahl 16/35). nk insanlar kendi istekleriye kendileri asndan tercihlerini kendileri belirlerler. Bu durum Allahn ilim, irade ve yaratma sfatlarnn yetkinliini hibir ekilde ortadan kaldramaz.
Kurandaki Allahn ilim, irade ve yaratma sfatlaryla, kulun sorumluluu arasndaki ilikiye iaret eden ayetlere siz de rnekler bulmaya alnz.

HADSLERDE KADER VE KAZ

Kader ve kaz inanc konusunda hadislerde farkl bilgiler mevcuttur. Hz.Peygambere atfedilen baz rivayetlerde kader inan esaslar arasnda saylmad halde (bk. Buhr, man 37; Tirmiz, Fiten 63), bir ksmnda iman edilmesi emredilen esaslar arasnda gsterilerek hayr ve erriyle (iyisi ve ktsyle) kadere inanmak gerektii belirtilmitir (Mslim, man 37; Tirmiz, man 4). Hadis kaynaklarnda yer verilen kadere dair rivayetlerin bir ksmnda, Kuranda belirtildii gibi her eyin Allahn ilmine gre yazld ve Allahn baz insanlar bilgisi dhilinde saptrd bildirilmitir (Buhr, Kader 1).

145

lgili rivayetlerde kadere ilikin olarak verilen dier ayrntlar de u ekilde yer alr: Allah her insann cennette ve cehennemdeki yerinin yan sra mmin (sad) veya kfir (ak) olacan yazmtr. Mmin olan kimse mminlerin fiillerini, kfir olan da kfirlerin fiillerini yapar ve herkese yapaca i kolaylatrlr (Mslim, Kader 6). ocuk ana rahminde teekkl ederken yzyirmi gn geince bir melek gnderilir ve bu melek ocua ruh fleyip cinsiyetini, rzkn, fiillerini, ecelini, mmin veya kfir olacan yazar. Kendisinden baka ilah bulunmayan Allaha yemin olsun ki sizden biriniz cehennetliklerin fiillerini yapar ve cennetle arasnda bir kar kadar mesafe kalr, (sonra kaderinin yazl bulunduu) kitap onu geer ve cehennemliklerin fiillerini yapp cehenneme girer. Sizden biriniz de cehennemliklerin fiillerini yapar ve cehennemle arasnda bir kar kadar mesafe kalr, (sonra kaderinin yazl bulunduu) kitap onu geer ve cennetliklerin fiillerini yapp cennete girer (Buhr, Kader1; Mslim, Kader 1-4). nsan (kaderde) cennetlik olduu halde cehennemliklerin fiillerini yapar, cehennemlik olduu halde cennetliklerin fiillerini yapar, ancak fiiller akbetlere gre deerlendirilir (yani kfirken mslman, mslmanken kfir olabilir), insanlarn fiilleri kadere ve kazya gre gerekleir. Hz.Ademin gnah ilemesi de hakknda nceden yazlan kadere gredir (Buhr, Kader 5,11; Mslim, Kader 10, 12,14). Bu rivayetlerin ilk bakta kaderin insanlar belli fiilleri yapmaya zorladna dair bilgiler ierdii sonucunu karmak mmkn ise de, Kuranda olduu gibi, hadislerde de anlamlar kapal olan ifadelerin bulunabileceini dikkate almak gerekir. nsann iradesiyle karar deitirmesi sonucu mslman veya kfir olmasn ve sonunda da cennete yahut cehenneme gitmesini kader kitabnn iermesi mmkndr. Kaderin yazld kitapta insann tercihlerine yer verilir. nsan hakknda yazlanlardan habersiz olarak tercihlerini yapar ve hayatn kendisi asndan ina eder. Nitekim bu hususu dorulayan hadisler de vardr. Bunlarn bir ksm yledir: nsan faydal olan yapmak iin gayret gstermeli ve Allahtan yardm dilemelidir, bana bir i gelince de keke yle yapsaydm yle olurdu dememeli, fakat Allahn kaderi demelidir (Mslim, Kader 34). Bu hadiste olup biten ey kader olarak nitelenmi ve insann bir ie koyulurken onun yararl olmas iin hem elinden geleni yapmas, hem de Allahtan yardm dilemesi gerektii tavsiye edileerek kader konusunda mslmann benimseyecei tavr ortaya konmutur. Ayrca Hz. Peygamber dier baz hadislerde belirtildiine gre dularnda kaderin ktsnden Allaha snm ve ayn ekilde dua etmeyi ashabna retmi, hastala yakalanan bir kimsenin tedavi olmas gerektiini ve bunun da bir kader olduunu aklamtr (Buhr, Kader 13; Tirmiz, Tb 21). Ashabn kader inanc Hz. Peygamberin yukarda belirtilen aklamalaryla rtmektedir. Nitekim ashabn ileri gelenrinden biri olan Hz. mer ama girmek zere iken ehirde veba hastalnn yayldn renince geri dnmesini kaderin tecellisinden ka olarak deerlendiren sahblere verdii cevapta hibir fiilin kaderin kapsam dnda kalmadn sylemitir. Bylece bulac hastalk bulunan bir mekna girmeyip nlem almann da bir kader olduuna dikkat ekmi ve gereklemedii srece verilecek karara gre Allahn kaderi deitirebileceine iaret etmitir.

146

Dolaysyla insann gerekletirmek zere nceden planlad fiilleri terk edip onlarn yerine alternatif fiilleri yapmasnn da bir kader olduunu belirterek yanl yorumlarn nne gemitir. te yandan yine Hz. mer iledii gnahlar kaderin etki ve zorlamasyla gerekletirdiini iddia eden bir kiiye de ceza vermitir. Yine ashabn limlerinden biri olan Hz.Ali de kendisine sorulan bir soruya verdii cevapta olup biten her eyin kader ve kazya gre gerekletiini ve hibir olayn bunun dnda kalmadn belirtmitir. Ayrca kaderin insanlar fiil yapmaya zorlamadn, aksine fiillerini kendi tercihleriyle yaptklarn sylemi, aksi takdirde insanlara fiillerinden tr mkfat veya ceza vermenin adaletle badamayacan aklam, ancak gayb yn dolaysyla kader meselesinin insanlarca tamamen anlalamayacana iaret etmitir.

FARKLI MEZHEPLERDE KADER VE KAZ

Ana kaynan oluturan vahiylerin Allah tarafndan Hz.Muhammede indirilerek tamamlanmas ve hadisler vastasyla aklanmasnn ardndan slm dini teesss etmitir. Grevini baaryla yerine getiren Resl-i Ekrem veft ettikten sonra mslmanlar bu iki kayna kendi abalaryla anlamak durumunda kalmtr. Bunun tabii bir sonucu olarak farkl anlaylar ortaya kmtr. Buna ek olarak din metinlerin dilsel yaps, siyasal-sosyal olaylarn gelimesi ve yabanc kltrle karlalmas gibi faktrlerin etkisiyle gr ayrlklar giderek birer mezhep haline almtr. nan alannda ortaya kan ve yazl kaynaklar oluturarak gnmze kadar gelmi bulunan ana itikd mezheplerin kader inanc zerinde birletii tek husus, Allahn btn varlk ve olaylar vuku bulmadan nce bilmesidir. Kaderi inkr etmekle sulanan Mutezile de dhil olmak zere itibar grm ve kitleleri kendine balayabilmi btn inan mezhepleri bu grte birlemi, bir anlamda bu konuda mezheplerin ortak gr teekkl etmitir. Mezheplerin bu ittifakna aykr olarak Allahn varlk ve olaylar vuku bulmadan nce bilmediini iddia edenler de olmutur. lk kelmclardan Cehm b. Safvn (.128/745), iann nclerinden Him b. Hakem (.179/795) gibi az sayda birka bilgin bu gr savunmutur. Ancak bunlarn grleri temel kaynaklara ve Allahn yetkinliini zorunlu gren akl bilgilere aykr bulunduundan fazla deer grmemitir. Allahn irade ve yaratma sfatlar asndan ise kader inancn benimseyen mezhepler arasnda eitli noktalarda ksaca u farkllklar ortaya kmtr:

Cebriyye
Cebriyye insanlara ait btn fiillerin ilh ilim, irade ve kudretin, yani kaderin zorlayc etkisiyle olutuuna inananlarn ortak addr. Cehm b. Safvnn nclnde gelien bu mezhebi benimseyenlere gre sorumlu tutulduklar ve hirette hesaba ekilecekleri fiiller bata olmak zere insann yapp ettiklerinin yan sra bana gelen her ey kaderin kanlmaz bir sonucudur. Allahn ilmi, iradesi ve yaratmas btn varlk ve olaylar kuattndan insann irade zgrl ve eylem yapma gc yoktur. nsan

147

her ynden kuatan kader izgisinin dna kmak mmkn deildir. nsanlarn kendi fiillerini yaratabildiini ileri srmek yaratclkta Allaha ortak tanmak anlamna gelir. Zaten insanlar istedikleri her fiili de gerekletirememektedir. Buna aykr bir inan din bilgilerle rtmedii gibi realiteyle de badamaz. Cebriyyeye bal mslmanlarn grleri slm bilginlerinin ounluu tarafndan isabetli bulunmamtr. nk Kuranda ve hadislerde sorumlu tutulduu fiillerde insanlarn irade ve g sahibi olduu aklanm, ayrca bu fiiller insanlara nispet edilmi ve karlnda mkfat veya ceza ngrlmtr. stesinden gelemeyecekleri fiilleri yapmalarn insanlardan isteyip onlar bu eylemleri tercih etmeye yneltmek ve ayn zamanda onlar gerekletirme gcnden yoksun brakmak Allahn adalet, hikmet ve rahmet sfatlaryla da badamaz (Mtrd, Kitbut-Tevhd, s. 319-320). Hayatn eitli aamalarnda insanlarn dilediklerini yapp edebilen varlklar olduklarn gstermek mmkndr. Bu gerei kabul etmemek akl ve bilimsel bilgilerle badamaz.

Mutezile ve ia
nan konularnda ncelikle akl bilgilere bavuran ve Kuan bu bilgilerin nda yorumlayan slm bilginlerinin oluturduu bir mezheptir. Mutezileye bal bilginler kader inancna dair metinleri arla varan bir aklclkla yorumlayp zellikle Allahn irade ve yaratma sfatlar asndan fakl bir sylem gelitirmilerdir. Bu yzden onlar mslmanlarn ounluunu tekil eden Snniler tarafndan yanl bir isimlendirmeyle Kaderiyye diye adlandrlmlardr. Aslnda bu adlandrma baz hadis kaynaklarnda uydurma kabul edildii halde Hz. Peygambere atfedilen bir rivayete dayanr. Bu rivayete gre Hz. Peygamber Kaderiyyenin bu mmetin Mecusleri olduunu sylemitir (Ahmed b. Hanbel, Msned, II,86). Bilindii gibi Mecusler biri hayr, biri de er tanrs olmak zere iki tanrnn var olduuna inanrlar. Mutezileye bal bilginler, insanlara ait fiillerin kendileri tarafndan yaratldn savunduklar iin baz Snn evrelerce iki yaratcnn varlna inananlara benzetilmilerdir. Hlbuki Kaderiyye adnn Mutezileye verilmesi kader konusuna baklaryla rtmemektedir. Mutezilenin ikinci kurucusu saylan Amr b. Ubeydin er-Red alel-Kaderiyye adn tayan bir eser yazmas bunu kantlamaktadr. Nitekim Mutezileye mensup olan bilginler de Kaderiyye terimini Ehl-i Snnet mezhebine mensup olanlar iin kullanm ve onlara ad olarak vermitir. Mutezile limlerine gre Allah ezel ilmiyle btn varlk ve olaylar meydana gelmeden nce bilir, ancak bu insanlarn fiil yapma irade ve gcn yok etmez ve herhangi bir zorlayc etki meydana getirmez. Allahn Levh-i Mahfuzda yazd olaylar sadece insanlarn bana gelecek olan felaketler ve musibetlerden ibarettir. nsanlarn fiilleri ana kitapta yazlsa bile bu yazya aykr fiiller yapmalar mmkndr. Yine onlara gre ilh irade asndan Allah insanlarn yalnzca iman, itaat ve iyilik trnden fiiller yapmasn diler, inkr, isyan ve ktlk trnden fiiller yapmasn ise dilemez. nk Allah insanlara iyilikleri emretmi, ktlkleri ise yasaklamtr, emrettiklerini dilemesi ve yasakladklarn da dilememesi aklen gereklidir. Bu sebeple ilh irade btn fiilleri kapsamaz.

148

Kaderle Allahn yaratma sfat arasndaki iliki incelendiinde Mutezileye gre insanlarn sorumlu olduu fiillerin Allah tarafndan deil kendileri tarafndan yaratlr. Fiillerini yaratamayan insanlarn hr olmalar ve sorumlu tutumlar adaletle badamaz. Allah insanlar doarken kfir veya mslman olarak yartamaz, onlarn iman ve itaatlerinin yan sra inkr ve isyanlarn da yaratmaz. ya bal limlerin ounluu da kader konusunda Mutezileye benzer grleri benimsemilerdir. Bu mezheplere mensup limlere gre insanlarn tercihlerine, tutum ve davranlarna bal olarak Allah dilerse Levh-i Mahfza yazdklarn deitirebilir.

Ehl-i Snnet Mslmanlarn byk ounluunu oluturan inan mezhebinin genel ad Ehl-i snnettir. Gnmzde bu mezhep Snnlik diye de anlmaktadr. Eb Hanife ve Onun ilim gelenei iinde yetien Mtrdnin nclnde kurulan Mtrdiyye ile Earnin grleri etrafnda oluan Eariyye adl iki ana Snn mezhep mevcuttur. Bunlar naslar ne karmakla birlikte Kuran ve sahih hadislerle akl ve bilimsel bilgileri uzlatrmay ana ilke olarak benimsemitir. Bu iki ekoln durumu tarihte byle olduu gibi gnmzde de ayn konumlar devam etmektedir. Ahmed b. Hanbelin nclnde oluan Selefiyye ise naslarn akl ve bilimsel bilgilerin nda yorumlanmasn genellikle kabul etmez.
Kader inanc konsunda Snnler arasnda baz yorum farklar vardr. Seleflere gre insanlarn sorumlu tutulduklar fiiller dhil olmak zere btn varlk ve olaylar Allahn ilim, irade ve yaratma sfatlarnn kapsam iindedir. Allah evreni yaratmadan nce onu yaratacan bilip bir kitapta yazm, sonra da onlar yaratmay dileyip yaratmtr. Kader ve kazya mn etmenin anlam budur. nsanlarn fiilleri kader ve kaz plannda bulunmakla birlikte Allah insanlar, fiillerinin meydana geliinde etkili bir sebep olan irade ve gce sahip klm, yani onlar eylem yapan bir varlk olarak yaratmtr. Bu sebeple fiilin failini yaratan ayn zamanda failin yapt fiilin de yaratcsdr. Bu u demektir: nsanlara ait fiiller dorudan doruya kendileri, dolayl olarak da Allah tarafndan yaratlr. Allahn her eyin yaratcs olmasn bu ekilde anlamak gerekir. Allahn her eyi kaderde yazmas kfirin iman, mslmann da inkr etmesini engellemez. nk dilediini yapan bir varlk olarak Allah, Kuranda belirtildii gibi Levh-i Mahfuzdaki yazy isterse deitirebilir. Kader ve kaz inancnda Mtrdlerle Earler arasnda nemli saylabilecek farklar yoktur. zellikle ilh ilim ve iradenin btn varlk ve olaylar kuatt, yani her eyin Allahn bilgisi ve iradesine uygun bir ekilde meydana geldii grnde birlemilerdir. Yaratma sfat konusunda da aralarnda gr ayrl yoktur. Buna gre Allah btn varlk ve olaylar dorudan doruya yaratr, ondan baka hibir yaratc yoktur. Bu sebeple insanlarn btn fiillerini de tercihlerine gre yaratan Allahtr. nsanlarn sorumluluu ise fiillerinin iman veya inkr, itaat yahut isyan, iyi ya da kt eklindeki niteliklerini irade ve kudretlerini kullanarak belirlemelerine, itikad terimle ifade etmek gerekirse fiillerini kesb etmelerine dayanr. Ancak u var ki Eariyyeye bal kelmclarn ounluu kesb kavramn dar anlamda yorumlam ve insanlar, fiillerinde zgr gibi

149

grnen ve fakat aslnda mecbur olan varlklar eklinde tanmlamtr. Bu yaklamlaryla Cebriyye mezhebine yakn bir yerde durmulardr. Earlere gre iradeleri de yaratlm olduundan insanlar fail olarak nitelenemezken Mtrdlere gre fiillerine ilikin cz iradeleri yaratlmamtr, bundan dolay da fail olarak nitelenirler. Fiillerini Allah yaratm olsa da bunlar tercih etmelerinden tr insanlar sorumludur. nsanlarn rzklar ve ecelleri de kaderin kapsamna dhildir. Rzk elde etmek iin almak ve hastalklardan kurtulmak iin tbb areler aramak da bir kaderdir. Dolaysyla insanlarn byle bir aba iine girmeleri kader inacna aykr deildir. Sonu olarak slm tarihinde oluan ana itikd mezheplerin kader ve kaz inancn benimsedikleri grlmektedir. Bu ana inan mezheplerince yaplan farkl yorumlardan Kuran ve Snnetle rteni ylece belirlemek mmkndr: Evreni ve iindeki her seyi yaratan Allahn, btn varlk ve olaylar meydana gelmeden nce bilip yazmak ve dileyip yaratmaktan ibaret olan kader ve kaz inanc insanlarn eylem yapma irade ve gcn yok etmez. Allah insanlarn kendi tercihleriyle iman ve itaat etmelerini dilemi ve yine kendi iradeleriyle inkr ve isyan etmelerine izin vermitir. Allah insanlarn sorumlu tutulduklar fiilleri dorudan doruya deil kendileri araclyla dolayl olarak yaratr. Allahn varlnn balangc ve sonu bulunmadndan zaman kavramnn Allah hakknda ifade ettii anlam, insanlar iin koyduu sistemdeki ileyie benzemez. O yzden insanlarn tercihlerinde yapacaklar deiikliklere gre Allah onlar hakknda yazd alternatif imknlardan dilediini silip dilediini sabit brakabilir. Bu da kader ve kaz inancnn mantkl bir temeli bulunduunu, ayrca insanlarn sorumlu tutulduklar fiillere ilikin tercih kapasitelerini yok etmediini gsterir.
Kader ve kaz konusunda mezhepler arasndaki gr farkllklarnn nedenlerini tesbit etmeye alnz.

zet
Kader ve Kaznn Tanm Kader Allahn, canl-cansz btn yaratklarna ilikin ezeli plann, kaza da bu plann gerekletirmesini anlatr. Kader ve kaz inanc Allahn ilim, irade, kudret ve yaratma sfatlarnn yetkinliine ayrntl olarak iman etmeyi ifade eder. Kuranda Kader ve Kaz Kuranda kader ve takdir kelimeleri Allaha nispet edilmitir. Nitekim Kuranda her eyin bir kadere gre yaratld belirtilmi, takdir kelimesi de hem insan, hem de tabiat varlklarn iine alacak ekilde ayetlerde yer almtr. Kuranda iman esaslarnn belirtildii ayette (en-Nis 4/136) kadere iman etmeye yer verilmemitir. Ancak buna dayanarak slm dininde kader inancnn bulunmadn ileri srmek isabetli olmaz. nk kader inanc Allaha, dolaysyla Onun sfatlarnn yan sra fiillerinin yetkinliine inanmann tabii ve kanlmaz bir sonucudur.

150

Hadislerde Kader ve Kaz Kader ve kaz inanc konusunda hadislerde farkl bilgiler mevcuttur. Hz. Peygambere atfedilen baz rivayetlerde kader, iman edilmesi gereken esaslar arasnda saylmad halde bir ksmnda iman edilmesi emredilen esaslar arasnda gsterilerek hayr ve erriyle (iyisi ve ktsyle) kadere inanmak etmek gerektii belirtilmitir. Hadis kaynaklarnda yer verilen kadere dair rivayetlerin bir ksmnda Kuranda belirtildii gibi her eyin Allahn ilmine gre yazld ve Allahn, saptrd insanlar ilmine gre saptrd bildirilmitir. nsann Sorumluluu, rade Hrriyeti ve Kader Kuranda Allahn insanlar gleri lsnde sorumlu ve ykml kld aka belirtilmi ve stesinden gelemeyecekleri ykmllkleri onlara yklemedii srarla vurgulanmtr. slm inancna gre insanlar sorumluluktan kamak iin yapp ettiklerini kaderin kendilerini zorlamasna balayamazlar ve sorumluluktan kurtulamazlar. nk insanlar zgr iradeleriyle tercihlerini yaparlar. Farkl Mezheplerde Kader ve Kaz Hz. Muhammed vefat edince mslmanlar Kuran ve hadisleri kendi abalaryla anlamak durumunda kalmtr. Bunun tabii bir sonucu olarak farkl anlaylar ortaya kmtr. nan alannda ortaya kan itikd mezheplerin kader inanc konusunda zerinde birletikleri husus, Allahn btn olaylar gereklemeden nce bilmesidir. Allahn irade ve yaratma sfatlar asndan ise kader inancn benimseyen mezhepler arasnda eitli noktalarda farkllk ortaya kmtr. Cebriyye gre insann irade zgrl ve eylem yapma gc yoktur. Mutezileye gre Allah ezel ilmiyle btn varlk ve olaylar meydana gelmeden nce bilir, ancak bu insanlarn fiil yapma irade ve gcn yok etmez ve herhangi bir zorlayc etki meydana getirmez. Kader inanc konsunda aralarnda baz yorum farklar bulunmakla birlikte genelde Ehli Snnet mezhepleri insanlar fiillerinin meydana geliinde irade ve gce sahip kabul etmilerdir. Dolaysyla onlara gre insanlara ait fiiller dorudan doruya kendileri, dolayl olarak da Allah tarafndan yaratlr. O yzden Allahn her eyin yaratcs olmasn bu ekilde anlamak gerekir.

Kendimizi Snayalm
1. Kader ve kaz kavramlar daha ok Allahn hangi sfatlaryla ilikilidir? a. lim, irade ve yaratma sfatlarya b. Kdem ve bek sfatlaryla c. Vahdeniyet (eriki olmamak) sfatyla d. Semi(iitme), basar (grme) ve kelam sfatlaryla e. Hayat sfatyla

151

2. Onun katnda her ey bir l iledir (Rad 13/8). Her eyi yaratp bir lye gre dzenleyen Allah yceler ycesidir. (Furkn 25/2) Yukardaki ayetlerden hareketle aadaki sonulardan hangisine ulalamaz? a. Her ey Allah tarafndan yaratlmtr. b. Her eyin yaratlmasnda bir dzen vardr. c. Allah her eyi bir lye gre yaratmtr. d. Evren geliigzel yaratlmtr. e. Evrendeki dzen Allahn varlnn iaretidir.

3. nsan Allahn iradesi karsnda rzgrn nndeki bir yaprak gibidir. Rzgr nereye sevk ederse yaprak oraya uar. Yukardaki beeri iradeyi inkr eden gr aadaki mezheplerden hangisinin kader ve kaz inanc ile rtr? a. Mutezile b. Cebriyye c. Eariyye d. Mturdyye e. ia

4. Binay salam ina ederseniz deprem olunca yklmaz, bu Allahn kaderidir. Binay salam ina etmezseniz deprem olunca yklr; bu da Allahn kaderidir. Buna gre aadaki sonulardan hangisi karlamaz. a. Bir i iin nce zerimize denleri yapmal sonra Allaha brakmalyz. b. Evden kmadan nce kapy pencereyi kilitlemeli sonra Allaha havale etmeliyiz. c. Hastalktan kurtulmak iin gerekli tedbirleri almakszn Allahtan ifa dilemeliyiz. d. Snavda baarl olmak iin nce almal sonra Allaha dua etmeliyiz. e. Kazalardan korunmak iin nce trafik kurallarna uymal sonra dua etmeliyiz.

5. zgrlk ve sorumluluk ilikisi ile ilgili aadaki verilen ifadelerden hangisi yanltr? a. nsan zgrl orannda yaptklarndan sorumludur. b. Herkes yapt davranlarn karln grecektir.

152

c. Allah kimseye gcnn stnde bir sorumluluk yklememitir. d. nsann snrsz zgrl ve snrsz sorumluluu vardr. e. zgr olmak babo ve sorumsuz olmay gerektirmez.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. d 3. b 4. c 5. d Yantnz doru deilse Kuranda Kader ve Kaza blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Yaratma Sfat ve Kader alt blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Cebriye alt blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse nsanlarn Sorumluluu, rade Hriyeti ve Kader alt blmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse nsanlarn Sorumluluu, rade Hriyeti ve Kader alt blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Kurn- Kermde bu konuda ok sayda yet vardr. Bunlardan bir unlardr: el-Bakara 2/7-11, 233, 286; en-Nis 4/168-169; el-Enm 6/25, 110, 152; elArf 7/27, 178; et-Tevbe 9/70, 127; Yunus 10/44; er-Rad 13/33; el-sr 17/45-46; Meryem 19/83; Ysn 36/8-10; es-Saf 61/5.

Sra Sizde 2 Resl-i Ekrem veft edince mslmanlar dinin iki kayna olan Kuran ve snneti kendi abalaryla anlamak durumunda kalmtr. Bunun tabii bir sonucu olarak farkl din anlaylar ortaya km ve buna ek olarak din metinlerin dilsel yaps, siyasal-sosyal olaylarn gelimesi ve yabanc kltrle karlalmas gibi faktrlerin etkisiyle bu farkllar giderek birer mezhep haline almtr. nan alannda ortaya kan ve yazl kaynaklar oluturarak gnmze kadar gelmi bulunan ana itikd mezheplerin kader inancnda zerinde birletii tek husus, Allahn btn varlk ve olaylar vuku bulmadan nce bilmesidir.

Yararlanlan Kaynaklar
Karada, C. (2009). Zaman Mekn inde nsan ve Kaderi. Bursa. Keskin, H (1997). slm Dncesinde Kader ve Kaz. stanbul. Mustafa S., . (1989). nsan ve Kader. trc. sa Doan. stanbul. Topalolu, B.; Yavuz, Y. .; elebi, . (2002). slamda nan Esaslar, stanbul. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, Kader Maddesi.

153

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; nan ve davran arasndaki ilikileri tanmlayp betimleyebilecek, Davrann hem kalbin ve hem de organlarn fiilleri olduunu fark edecek, nan ve davran balantsnn nereden kaynaklandn anlayacak, nan ve davran btnl veya kopukluunun kiiye ne kazandrp ne kaybettirdii zerinde dnebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
man, Mmin yi Davran, Kt Davran Riya, Riyakr Gnah, Gnahkr Nifak, Mnafk Kfr-Kfir

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; lgili yet ve hadisleri aratrnz, nan ve davran ilikisinin nemi zerinde dnnz, Konuyla ilgili nceki bilgilerinizi hatrlaynz, yeni kaynaklar aratrnz, nan ve davran ilikisinin evrenizde nasl alglandn belirlemeye alnz.

154

nan ve Davran likisi

GR
Geen nitelerde de ifade edildii gibi inan esaslar bir binann temelleri gibidir. nanl bir Mslman olmak, bir btn olarak slm kabul etmeyi, ona gnlden ballk gstermeyi, niyet ve eylemlerinde tam bir teslimiyet ve ciddiyet iinde olmay gerektirir. nanan bir ahs inancnn kendisine ykledii sorumluluu derinden kavrar ve bu inancm bana neyi gerektiriyor? sorusunu sorma ihtiyac duyar. Bu soruya bilgi ve uur dzeyinde doru cevap bulan bir mmin, dinin ilkelerini hayata geirme konusunda byk gayretler sarfeder. Bu adan bakldnda inancn herhangi bir ahsa ykledii ykmllkleri yerine getirip getirmemek, dinde samimiyetin ya da samimiyetsizliin bir gstergesidir. slm dininde inan ve davran veya klasik terminolojiyi kullanacak olursak iman ve amel ilikisi byk nem tad iin bu nitede her ikisi birlikte ele alnarak aralarndaki snr ve mesafeler belirlenmeye allacaktr. slam dinini benimsemek iman esaslarn kabullenmeyle balar, davran tarz olarak bireysel ve toplumsal hayatta tercihlerini gstermekle devam eder. Kurn- Kermde imann nasl olmas gerektii zerinde u ekilde durulur: man edenler ancak, Allaha ve Peygamberine inanan, sonra pheye dmeyen, Allah yolunda mallaryla ve canlaryla cihad edenlerdir. te onlar doru kimselerin ta kendileridir (el-Hucurt 49/15). Burada inancn her trl kukudan uzak olmas ve davran boyutu asndan inananlarn doru szl olmalarnn zorunluluu vurgulanmaktadr. Bununla da kalnmayp inancn gerek ibadetlerle ve gerekse objektif dorulama biimi olan ahlaki davranlarla kendisini yanstmas gerektiine iaret edilmektedir. Nitekim ilgili yette yle buyrulmutur: M'minler ancak o kimselerdir ki; Allah anld zaman kalpleri rperir. Onun yetleri kendilerine okunduu zaman (bu) onlarn imanlarn artrr. Onlar sadece Rablerine tevekkl ederler. Onlar namaz dosdoru klan, kendilerine rzk olarak verdiimiz eylerden Allah yolunda harcayan kimselerdir. te onlar gerekten m'minlerdir. Onlara, Rableri katnda yksek mertebeler, balanma ve cmerte verilmi rzk vardr (el-Enfl 8/2-4). Yukardaki yette korku anlamna gelen vecel ile gvenmek/dayanmak anlamna gelen tevekkl kavramlar ilevsel anlamda kalbin amellerinden; namaz ve zekt ise organlarn amellerindendir. nk ameller kategorisine giren bu davran trleri ncelikle kalbin iman etmesinin sonucudur. O

155

yzden inan, insan iradesini harekete geirdii iin davran adn tayan eylemlerin balang noktas ve kaynan oluturur. Ancak inancn dorulanmas, tasdikin davurumu olan ibadet ve amel gibi pratik uygulamalarn insan hayatnda somut olarak yerine getirilmesiyle kantlanr. Dolaysyla bilgi ve kantlamaya dayal inan, inananlar doru ve iyi davrana ynlendiren ok nemli bir isteklendirme aracdr. Dinde inan ve davran btnl ideal olandr. Davranlar insann niyet ve zgr iradesine bal olarak yapt amal ve bilinli eylemlerdir. Bu ynyle davran, fiil kelimesinden daha zel bir anlam ifade eder. nk fiiller bilgisiz ve amasz olarak yaplan ileri de iine alr. Buna gre her davran bir fiildir ama her fiil bir davran deildir. Szlkte i, alma, fiil, aba gibi anlamlara gelen amel/davran, din kaynaklarda emir, tavsiye ve yasaklara konu olan, sonunda ceza ve mkfat bulunan tutum ve davran anlamn kazanmtr. Kuran- Kermde mminlere emir ve tavsiye edilen her iyi davran inan kavramyla birlikte kullanlmtr. Bir davrann iyi olmasnn temel art inanla birlikte bulunmasdr. te o takdirde iyi davran inanca uygun ve o inanla ayakta durabilen davrantr. Elbette inan olmadan inansz bir insann yapt davran da kendine gre iyi davran olabilir. Ancak Kuran- Kerme gre inkra artlanm olan kimselerin dnyada yaptklar iyiliklerin onlara hirette, yani din ve inan boyutunda bir yarar yoktur (bk. el-Kehf 18/103 105; brahim 14/29). yi davran, mminin hayatnda inancn ete-kemie brnm halidir. Bunun iin iyi davran sahiplerine korku ve znt yoktur. Onlar, sadece ahiret hayatlarnda deil, dnya hayatlarnda da mutludurlar. nk kendilerinden nce, bakalar iin yaamaktadrlar. (Bkz. er-Rad 13/29). Bundan dolay iyi insanlar, bakalarna yaptklar her trl iyi davrana karlk maddi bir istek beklemezler ve Allahn honutluunu gzetirler. (Bkz. el-nsn 76/9). slam inancnda iyi insan, dini ve ahlaki anlamda olabildiince kusurlar asgari dzeye inmi kimsedir. yilii umulan, ktlnden de gvende olunun bu insanlar, yaratlmlarn en iyisidir. Kuran- Kerme gre: Allah onlardan, onlar da Allahtan honut olmulardr. (el-Beyyine 98/8.) Bu sebeple, akid kitaplarmzda insann yapt eylemlerin imanla ilikisi bir baka ifade ile inancn pratik deeri, buna bal olarak slama mensubiyetin temel ilkeleri balamnda slamn asgarisi zerinde durulmutur. Bunlardan ama, inan-davran btnln hayatlarnn btn alanlarnda koruyan iyi insanlar yetitirmektir. te nitemizin bundan sonraki blmnde inandavran ilikisini bu balamlarda ele alnp deerlendirilicektir.
www.diyanet.gov.tr ve www.kelam.org/ iman, amel terimleri.

NANCIN PRATK DEER

Kuran- Kerme gre Allah, yeri ve gkleri, dnya nimetlerini, hayat ve lm, hangilerinin daha gzel davranta bulunacaklar hususunda insanlar denemek iin yaratmtr (bk. Hd 11/7; el-Kehf 18/7; el-Mlk 67/2). Yine ayn maksatla insanlar yeryznn halifesi klmtr (Yunus 10/4). Ayrca Allahn ahit olmad hibir davran yoktur (Yunus 10/61). O ileride dnyada iken kimlerin daha gzel davranta bulunduunu ortaya karacak

156

ve hibir hakszla meydan vermeksizin herkesi davranna gre yarglayacaktr (et-Tevbe 9/94, 105; Ysn 36/54). Kuran- Kermde davran szc, yerine gre inantan bamsz, yerine gre inanla birlikte kullanlmtr. Davran szc inantan bamsz olarak kullanld zaman insann hem iyi ve hem de kt eylemlerini kapsar: Artk kim zerre arlnca bir hayr ilerse onun mkfatn grecektir. Kim de zerre arlnca bir ktlk ilerse onun cezasn grecektir (ezZilzl 99/7-8). Kim kt bir i yaparsa onunla cezalandrlr. O kendisine Allah'tan baka ne bir dost, ne de bir yardmc bulabilir (en-Nis 4/123). Fakat davran szc Kuranda inan kavramyla birlikte yer aldnda sadece iyi eylemleri ifade eder (bk. el-Bakara 2/62; Sebe 34/37; et-Tegbn 64/9). Bu balamda iyi davran dinin yaplmasn emir ve tavsiye ettii iyi, doru, faydal ve sevap kazanmaya neden olan btn eylemlerdir. Dolaysyla iyi davran, mkelleflerin dini-ahlki sorumluluklar olan ibadetler bata olmak zere toplum yararna gerekletirilen her trl olumlu sosyal faaliyetleri ve uygulamalar iine alr. Buna inancn tezahr diyebiliriz. Nitekim Kuran- Kermde inan ve iyi davran ilikisi aa metaforuyla ok gzel tasvir edilir: Grmedin mi Allah gzel bir sz nasl misal getirdi? (Gzel bir sz), kk salam, dallar ge ykselen bir aa gibidir. Bu aa Rabbinin izniyle her zaman meyvesini verir. t alsnlar diye Allah insanlara misaller getirir (brahim 14/24-25). Bu yette gzel sz, sembolik anlamda gzel aaca benzetilmitir. Aacn diri kalmas iin nasl ki bakma ve sulanmaya ihtiyac varsa, kalbdeki imann da iyi ve gzel davranlarla gelitirilmeye ve parlatlmaya ihtiyac vardr. Bu yette verilen gzel sz kalbin derinliklerine kk salan inanca benzemektedir. Kk salam olan inantan gzel ve iyi davranlar meydana gelir. Bu bakmdan mmin, topluma yarar salayan meyval bir aa gibidir. Ondan, inanl olmann bir gerei olarak, daima yararl davranlar retmesi istenir. mann olgunlamas asndan iyi davranta bulunmak son derece nem tamaktadr. Bu sebeple Kuran- Kermde imanla birlikte srekli iyi davran zerinde durulmu, ikisi bir arada zikredilmitir. Kald ki slamda te dnya yani hiret bu dnyada yaptmz iyi davranlarla ina edilecektir. Nitekim Kuran- Kermde, dnyada yaptklar iyi davranlara karlk hirette iyi bir hayat yaatlacak olanlarn durumu yle aklanr: O gn birtakm yzler vardr ki, nimet iinde mutludurlar. Yaptklarndan dolay honutturlar.(Gaiye 88/8-9). Kt ve irkin davranlar ise dinde yaplmas yasaklanan veya ho karlanmayan yanl, zararl ve gnaha yol aan davranlardr. Kuran- Kermde iki, kumar, falclk, haksz yere adam ldrme gibi gnahlar, eytann davran eklinde nitelendirilmi kt davran rnekleridir (bk. elMide 5/90; el-Kasas 28/15). Kt davran olanlar yalnzca ktlklerinin dengiyle cezalandrlrken, iyi ve yararl davranta bulunanlar fazlasyla dllendirilecektir (bk. en-Nr 24/38; Sebe 34/3738; el-Mmin 40/40; elAhkf 46/16). nanszlarn davranlar da ssz llerdeki serap ve derin denizdeki karanla benzetilmitir (en-Nr 24/39, 40).

157

Kuran ve snnette iyi davranlarn ak ve tam bir listesi verilmemitir. nsann yapt hangi davran, Kuran- Kerme ve Nebev Snnete uygun dyorsa, o iyi davrantr. Yukarda da deindiimiz gibi iyi davrann etkileri Allah ile insan, insanla evre ve insanla toplum arasndaki ilikilerde kendisini gsterir. Bunun iin iyi davrana snr izmek zordur. Evrensel lekte iyi davran, Allahn dinine ve akla aykr dmeyen, dnyada vg, hirette de mkfat gerektirecek olan her trl davran ekilleridir. yi davranlar insan hayatn iyi, gzel ve yararl olana dntrmede pratik sonular dourur. Biyolojik organlarla yerine getirilen iyi davranlardan ama, insann i dnyasn kemle doru deitirmesidir. Salam inan, gnl ball ve iyi davranla birlikte bulunduu zaman kkleir. Bu ikisinden birisine bir halel gelirse, imann pratik deeri tehlikeye debilir. u yette bu hususa iaret edilir: Hayr! Rabbine andolsun ki onlar, aralarnda kan ekimeli ilerde seni hakem yapp, sonra da verdiin hkme ilerinde hibir sknt duymakszn tam bir teslimiyetle boyun emedike iman etmi olmazlar (en-Nis 4/65). yette seni hakem yapncaya kadar pasaj, davran, tam bir tesilimyetle boyun emedike iman etmi olamazsnz pasaj da inan ynn oluturur. Bylece inan ve davran birlikte oluunda imann gzelliinin ortaya kt vurgulanm olur.

Din Davran Bakmndan nsanlar

nan esaslarn kabul eden insanlar din davran bakmndan drt gruba ayrmak mmkndr. Bunlar Allaha kar sorumluluk bilinci tayanlar, Allah gryor gibi itenlikle hareket edenler, gnah ileyenler ve riykr davrananlardr. imdi de bunlar ayrntl bir ekilde tanmlayalm.

Sorumluluk Bilinci Tayanlar

Gndelik hayatlarnda Allaha kar sorumluluk bilinci tayanlar, gerek anlamda inanan ve inanlarnn gereine gre iyi ve gzel davranlarda bulunanlardr. Bu nitelie sahip olan mminler takv sahibi olup gndelik hayatlarnda dinlerine ve dindarlklarna zarar verebilecek olan kt davranlardan kendilerini koruduklar gibi daima uyank bir tavr iinde olurlar. Gnahtan korunma anlamnda takvya sahip dindarlar zellikle Allaha ortak komaya gtrecek her trl sz ve davrantan uzak dururlar. Ayrca her biri Allaha isyan mahiyeti tayan kk ve byk gnahlardan kanrlar. Allah unutturacak her trl niyet, dnce ve davrantan gnl dnyalarn uzak tutmaya alrlar. te bunlar gerek anlamda kendisini gnah ilemekten koruyan takva sahibi dindar mminlerdir.

tenlikle Hareket Edenler

Bilin sahibi dindarlar ise yksek dzeyde her an Allahla birlikte olma duyarllna sahip olan kimselerdir. Bunlar ihsn sahibi olup Allah katnda gzel olan bir ii gerei gibi yerine getirirler, gzel davrann zndeki i gzellii d yzndeki gzellik ile ssleyip ortaya koyarlar. hsan mertebesi slmn kemalindendir. Cibril hdisinden (Mslim, man 1) rendiimiz kadaryla, inan ve davran gzelliine sahip olan muhsin yani ihsan sahibi,

158

Allah gryormu gibi davranlarnda titizlik gsteren kimsedir. Byle bir dindarlk algs tamamen insann kendi ferd abalaryla ulat bir sonutur. Bu tr bir dindarlkta iyi davran, ibadet alkanl ve ahlak deerlere ballk bir yaam biimi haline gelir. nanan bir insanda inanlarn davran tarzna dntrc bir aba ve gayret yoksa Allah sevgisi szden teye gidemez. Hlbuki iten bir sevgi insan sevilen varla kar gzel davranlarda bulunmaya ynlendirir. Hi kukusuz Allah iyilik yapanlarla birliktedir. Allahla birlikte olmak, Allahn bizden istedikleri sorumluluklar itenlikle yerine getirmek ve yasakladklarndan da itenlikle kanmak anlamna gelir. nk iyi insanlarn oluturduu bir toplum dzeninde yerine gre dil susar, hal ve davran konuur. Bu da sz ve davran arasnda btnlk kuran yaklamdr.

Gnah leyenler
Dinde Allahn emirlerini yerine getirmeyen veya yasaklarna uymayan kiilere gnahkr veya fsk denir. Kelime olarak bir eyden kan anlamna gelen fsk kavram, din dilinde iman ettii halde bile bile Yce Allaha ve Peygamber'e itaat etmeyen, din grevlerini terk eden ve gnah fiillerini ileyenlere denir. Buna gre her kfir fsktr, ancak her fsk kfir yani inansz deildir. Ehl-i snnet inancna gre inand halde byk gnah ileyen ve iledii gnahlarda da srar eden kimseler fsk kategorisine girer. nanl olduu halde gnahkr niteliini kazanan birey Allahtan balanma dilemeden lrse yaptklarna karlk olarak cehennemde cezasn eker, sonra da oradan karlarak cennete konulur. slam inancnda, fsklk vasfndan kurtulmann yegne yolu ncelikle inan ve iyi davran btnlne sahip olmak, sonra da Yce Allahn honut olmad fiil ve davranlardan uzak durmaya alrken eer gnaha bularsa gnahlardan dolay balanma dilemektir.

Riyakr Davrananlar
slam dinine gre hiret ameliyle dnya menfaati gzetmek anlamna gelen riy kt bir davran trdr. hiret amelinden maksat sz, beden ve servet yoluyla yaplan btn ibadetlerdir. Sz, beden ve servet yoluyla yaplan ibadetlerde gsterie yer veren kimseye riyakr veya mrai denilir. Bu tr kt karaktere sahip olan kimseler herhangi bir iyi davran Allah honut etmek iin deil, insanlarn beenisini kazanmak iin yaparlar. Ama insanlar zerinde manevi nfuz, an, hret ve dnyevi kar elde etmektir. slam inancnda bunun ad gizli irktir (Tirmizi, Hudud 24). Bu davrana sahip olanlar ibadetlere gsteri kartrr ve yaptklarndan dolay etraftan vg beklerler. Mmin btn davranlarn hirette hesap verebilecei bir zemin zerine kurar, Rabbine ibadet ederken veya din ve ahlk bir davran sergilerken beklentilerine Allahtan baka hi kimseyi ortak etmez (el-Kehf 18/110). Riyakr her ne kadar kalben inand iin mminse de davranlarn ihls ve samimiyet iinde yapmadndan dolay amelleri Allah katnda makbul deildir. (el-Bakara 2/264). nk ibadet ve dier din davranlar bakalarna gsteri iin deil sadece ve sadece Allah honut etmek iin yaplr.

159

yi davran nedir? Baka kaynaklardan okuyup aratrnz.

NAN VE DAVRANI LKSNN BOYUTLARI

Btn hareket ve eylemlerimizin bir dtaki yansmas, bir de bu yansmay hazrlayan ve harekete geiren i boyutu vardr. te bu i boyut, inan olgusudur. nancn gerek oluumunda, gerekse devamnda insan iradesi daima varln hissettirir. uurlu bir fiilin ortaya kabilmesi iin iradenin yannda kudret ve ilim de gereklidir. Davranlar dinin iyi ya da kt olularna gre deil, icra edildikleri organa baklarak taksim edildiinde gndeme i ve d boyut gelmektedir. Gerek dil, gerekse sair organlar vastasyla varlk sahnesine karlan btn bilinli fiiller zahiri/d boyutlar olan davranlardr ve bunlara bedenin davranlar denilir. slm inan sisteminde davranlarn i ve d boyutlar arasnda bir iliki biimi sz konusudur. mann temel rknnn kalple tasdik olmas i boyutu ilgilendirirken, tasdikin organlarla yansmas olan davranlar da d boyutu ilgilendirmektedir. le sk bir iliki halinde olan dtaki davrann insanlar iman ynyle olgunlatrd bir gerektir. Bu sebeple slm dini, inancn temel art olan i tasdikle yetinmez, aksine davranla birlikte onu olgunlatrmak iin srekli tevikte bulunur. nk bir kimsede inanla davran arasndaki oranlar cz bir orana dt zaman inancn varl etki ve risklere ak bir hale gelebilir. nan ve davran balamnda d boyutu oluturan davranlar i boyut ad verilen inantan soyutlandnda dola olarak eksiklik ortaya kar. Eksiklik ve kusurun olduu yerde olgunluk ve mkemmellikten sz edilemez. Mesel bir kimse nbvvetin gerekliliine iman etmeyip sadece getirilen ilah retinin deerler boyutuna vurgu yaparsa i boyuttan soyutland iin Allah katnda bir anlam ifade etmez. Demek ki imann temel rkn olan i boyut yerine getirilmedike sonu durumunda olan davranlar din sorumluluu ortadan kaldrmaya yetmez. Acaba ayet d boyut i boyuttan soyutlanrsa durum ne olacaktr? Burada iki durum sz konusudur: Birincisi i ve d boyut ayrlrsa her ikisi arasndaki iliki kopaca iin Kuranda i ve d arasndaki tutarszlk ad verilen nifak durumu ortaya kar. Bilindii gibi nifak, bir kimsenin dille inanl olduunu davurup iindeki gerek inkrn gizlemesidir. Kurn- Kerimde bu tr tutarszlklar yle dile getirilir: nsanlardan bazlar da vardr ki, inanmadklar halde Allaha ve ahiret gnne inandk derler. Onlar (kendi akllarnca) gya Allah ve mminleri aldatrlar. Hlbuki onlar ancak kendilerini aldatrlar ve bunun farknda deillerdir. Onlarn kalblerinde bir hastalk vardr. Allah da onlarn hastaln oaltmtr. Sylemekte olduklar yalanlar sebebiyle de onlar iin elm bir azap vardr. (el-Bakara 2/810). Bu yetlerde anlatlan ikiyzl dediimiz kimseler d boyut asndan Mslman portresi izmelerine karn i boyut asndan kalblerinde tasdik olmad iin yalanc konumuna dmlerdir. Dtaki dorulama

160

grnmne ramen ite bunun tam aksi, yani benimsememe durumu varsa inan bakmndan byle bir kimsenin durumunda tutarszlk vardr. kincisi ise d boyuttan soyutlanm i boyut hali birok sorun dourabilir. Mesel slamn artlarndan biri olan be vakit namazn farz oluuna inanmak bir inan konusudur, farziyetinin inkr edilmesi bir tr inanszla yola aar. Buna karlk bir kimse namazn farz oluuna inanmad halde namaz klarsa burada d boyut yerine getirilmi olur ama i boyut bulunmadndan bu kimsenin yapt davran manevi kazanlar getirmez. nk byle bir kimsede, namazn farz oluuna inanmak dediimiz i boyut olmad iin d boyutun yerine gelmesi bir anlam tamayacaktr (l-i mran 3/188). Ayn ekilde niyet ve amel btnl de samimi dindarln bir gereidir. slmn gerekletirmek istedii olgun ve iyi insan modeli de btn bu btnlklerden sonra ortaya kar.
Din davranlar yerine getirip getirmeme ve bu davranlarn gerekliliini kabul edip etmeme iman boyutu asndan nasl bir sorun dourur?

Arlk ve Gerilik Arasnda Denge Anlay

slam dnce tarihinde davran tamamen inancn bir paras sayan kesimler, ibadetleri tam olarak yerine getirmeyen kimseleri kfir sayacak kadar ileri gitmilerdir. Bu zihniyetlerin egemen olduu dnemlerde toplumsal bar bozulmu, mslmanlar arasnda birlik ruhu zaafa uramtr. Eylemi, inancn bir paras saymayan stelik de gnahn imana zarar veremeyecei inancn benimseyen anlaylarn egemen olduu dnemlerde ise helal ve haram duyarll nisbeten kaybolmutur. zellikle toplumsal hayatn eksenini oluturan ahlak deerler alannda ciddi zlmeler ba gstermitir. Bu arlk ve gerilik anlayna karn inan konularnda dengeli bir bak as benimseyen ekoller ise slmn asgarisinin kalbi tasdik olduunu sylemekle birlikte, olabildiince davrann gerekliliine kuvvetli bir ekilde vurgu yapmlardr. nk slam benimsemek topyekn olarak dini kabul etmek ve zmsemektir. slamn bireylerden istedii de inanmann yannda farzlar yerine getirmek ve haramlardan kanmaktr. Ancak bir kimseye Mslman isminin verilmesi dorudan din emir ve yasaklar yerine getirip getirmemekle llemez. Bu durum farzlarn bir ksmn eksik yapann slmdan kmasn gerektirmedii gibi onu mslman toplumdan dlamay hakl klmaz. Kald ki bir konunun inan hkmlerinden saylabilmesi iin onun temel kaynaklarda yer almas gerekir. Bunlar da Kuran yetleri veya doruluu kesin olan hadislerdir. Bir baka adan bakldnda da, inanc sesli olarak ifade etmek imann zne dhil temel bir rkn olmad gibi davran da inantan bir para deildir. Bundan dolay inan konularnda dengeli bir bak asn benimseyen Ehl-i snnet mensuplar, davran inancn deil, inan, davrann artdr kuraln koymular, davran inancn bir sonucu olarak grmlerdir. Dolaysyla mminler namaz kldklar, zekt verdikleri ve hacca gittikleri iin iman etmezler, iman ettikleri iin bu ibadet ve taatlar yerine getirirler. Bu ince farkn iyice anlalmas ve buna gre meseleye baklmas gerekir. nk davran inancn bir sonucudur. nanl olduu

161

halde gerek tembellikten, gerek nefsan arzulardan, gerek sosyo-ekonomik ve gerekse sosyo-kltrel artlardan dolay davranlarn ihmal eden kimseler dinden kmazlar. Byle bir kimsenin tanm, kfir deil, olsa olsa gnahkr mmindir.
Bir kimseye Mslman isminin verilmesinin n art nedir?

nancn Korunmas ve Davranlardaki Sreklilik

slamda inan ve gnl alanndan kmam bir hakikatin davran olarak ok fazla bir deeri yoktur. Gnl dnyamzda parlam olan inan nn daha gl bir ekilde evresini aydnlatmas ve varln devam ettirmesi ibadet ve taat gibi davranlarn srekliliine baldr. Eer insann iman hayatnda davranlar istikrarl bir izgi izlemiyorsa gl bir ekilde varln devam ettirmesi zordur. Hatta byle bir inan, bir takm vesveseler ve dardan gelebilecek olan etkili itiraz ve eletiriler karsnda tutunamayabilir. Davranlar hem inanc kuvvetli hale getirir, hem de mminin hiret azabndan kurtulmasna ve ebedi mutlulua kavumasna vesile olur. Her ne kadar slamn asgarisi Yce Allahtan gelen ilahi retiyi kalben kesin olarak tasdik etmek ise de, srdrlr bir inancn korunmas davranlarla beslenmesine baldr. slam inan sisteminde kesin tasdikin mahiyeti de gnll olarak benimseme ve kabul etmektir. yzden tasdik bir eit teslimdir. Bunun en kuvvetli delili de Sen bizi tasdik edici olmadn (Yusuf 12/17) yetidir. Tasdikin zel yeri kalptir, dil onun tercmandr. Kalb ile olan her tasdik ayn zamanda inkr ve itirazlar reddedip her seferinde daha gl bir ekilde balanmak demektir. O halde iman, hakik olarak kalbin tasdik etmesi, meczi olarak da tasdikin gereklerini organlarla yerine getirmektir. Zira davranlar da inancn bir rn ve meyvesi gibidir. Bundan dolay, davranlarla sslenen bir inancn etkisinin ykseklii unutulmamaldr. Bir kavramn mutlak kullanmyla baml ve snrl kullanm arasnda ayrm gzetilmelidir. Mesel Kuranda iman szc snrlama olmakszn kullandnda kavram en geni (doal) anlamnda anlalmaldr. yleki bu anlam genilii dini davranlar ifade eden slm kavramn da ierir. Fakat iman ve slm kelimeleri yanyana geldiklerinde, iman szcnn anlam alan snrlanr. O zaman iman kalbin i eylemi olur. mann meyveleri olan davranlarn her biri de onun muhtelif sonular haline gelir. Sonularn yok saylmas hibir zaman inancn da yok saylmas anlamna gelmez.
nancn korunmasnda srdrlr bir davrann rol nedir?

Davran nancn Bir Paras Deildir

nan ve davran ilikilerine Kuran ve Snnet nda bakldnda dini emir ve yasaklardan oluan davranlar inancn dorudan bir paras deil, onunla balantl ama farkl bir olgu olarak grmek mmkndr. Nitekim Ehl-i snnet limleri iman ve amelin farkl eyler olduu iddialarn pek ok yet ve hadisten hareketle gramatik olarak delillendirmilerdir. Bu grlerden bazlar yledir:

162

Kuran- Kermde inan ve davrann aras Trkede ve anlamna gelen Arap dilindeki vav balacyla birbirinden ayrlmtr. man edenler ve salih amel ileyenler.. (el-Bakara 2/277) yetinde nce inan sonra da davran zikredilmitir. Bundan baka davrann inantan baka bir ey olduuna dair pek ok yet vardr (Mesel bk. Ynus 10/9; Hd 11/23; elAnkebt 29/7, 9, 58; Lokmn 31/8; Ftr 35/7; Fussilet 41/8; e-r 42/22). Bu yetlerde davranlar, inan zerine atfedilmi, yani ilave edilmi olduundan ikisi ayr olgu olarak ele alnmak durumundadr. Arapa dil kurallarna gre atfedilen ey kendisi zerine atf yaplandan baka bir eydir. Eer davran, inancn bir paras olsayd, nce iman edenler, sonra da iyi davranta bulunanlar denmesine gerek kalmazd. Kald ki yetlerde geen inantan maksat kalb ile tasdik etmektir. Bu da gsteriyor ki, inan ile davran ayr ayr eylerdir. Elbette inanla davran arasnda sk bir irtibat vardr ama kendi anlamlar dnyasnda herbirisi farkl eylerdir. Davrann inantan bir para olmadna delil olan baka yetler de vardr. Mesela Allahn mescitlerini, ancak Allaha ve ahiret gnne inanan, namaz dosdoru klan, zekt veren ve Allahtan bakasndan korkmayan kimseler imar eder. te onlarn doru yolu bulanlardan olmalar umulur (etTevbe 9/18) yeti ibadet ve davranlar tek tek sayarak inancn zerine eklemitir. Her biri farkl olan namaz klmak ve zekt vermek gibi davranlar inanma zerine atfedilmitir. Dolaysyla burada atfedilenler arasndaki farkllk daha ak olarak ortaya kmaktadr. Kuran- Kermde yeni bir davran emredilmeden ya da henz bir davran ortada yokken bile iman edenler eklinde hitap tarzlarna rastlamak mmkndr. Buna en ak kant u yettir: Ey iman edenler! Oru sizden nce gelip gemi mmetlere farz klnd gibi size de farz klnd. Umulur ki korunursunuz (el-Bakara 2/183). Burada bir davran tr olan oru inantan soyutlanmtr. nan ayr, davran ayrdr. Ayrca u ayetlerde de durum bundan farkl deildir: Ey iman edenler! Allah'a ve Resulne itaat edin, iittiiniz halde O'ndan yz evirmeyin (el-Enfal 8/20, 27; en-Nr 24/21). Akca bu yetlerde ey iman edenler diye seslenilmi, sonra da mminlerin uymalar gereken emir ve yasaklar zikredilmitir. Bu ifadede olumlu ve olumsuz olan davranlarn inan gerekliinden ayr olduu aka ortadadr. Kuran- Kermde geen baz yetlerde byk gnah inanla birlikte zikredilmitir. u yet buna ok gzel bir rnek tekil eder: Eer mminlerden iki gurup birbirleriyle vuruurlarsa aralarn dzeltin. ayet biri tekine saldrrsa, Allah'n buyruuna dnnceye kadar saldran tarafla savan. Eer dnerse artk aralarn adaletle dzeltin ve (her ite) adaletli davrann. phesiz ki Allah, dil davrananlar sever (el-Hucurt 49/9). Bu yette byk gnah olan ldrme fiilini ileyenlerden mminler diye bahsedilmitir. Eer davranlar inantan bir para olsayd iyi davran olmayann inanc da olmamas gerekirdi. Ama yetten anladmz kadaryla mminlerden iki grubun birbiriyle vurumas byk gnah olmasna ramen yine de Yce Allah onlardan mminler/iman edenler vasfn kaldrmamtr. Bu durum da inan ve davrann ilikili olsalar da ayr ayr olgular sayldn gstermektedir. te yandan mtevatir hadisle byk gnahlarn balanma ihtimalinin bulunduu bilinmektedir. Hz. Peygamberden gelen birok rivayette de Allahtan baka ilah yoktur, diyen kimselerin cennete girecekleri (Buhar Bedl-halk 6; man 33) ifade edilmitir. Byk gnah balannca

163

kk gnahn balanma ihtimali daha yksektir. Dolaysyla gnahlar ne kadar byk olursa olsun, helal olduuna inanmadka hibir mslman iledii herhangi bir gnah sebebiyle inansz saylamaz. Btn bunlar iman ile amelin temelde ayr olduunu gstermektedir. Elbette inancn olgunlamas iin tasdik ve ikrar yeterli deildir. man nn hi snmeyerek daima parlamas ve bu parlakln her an bir kat daha artarak btn muhitini aydnlatmas iin ibadet ve gzel davranlarla takviye edilmesi gerekir. nk insan ibadet ve yararl davranlarda bulunmazsa kalben onlara olan ball da yava yava zayflamaya ve snmeye balar. Bundan dolay baz limler imann sonular olan sz ve davranlar meczi iman balamnda ele alarak imann artma ve eksilmesini Allaha itaat ve isyanla temellendirmilerdir.
Mecaz iman kalbin tasdikiyle gerekleen iman deil davranlarla ortaya kan durumdur.

Sonu olarak inanla iyi ve yararl davranlar birbirini besler ve destekler. Kuran- Kermde doru yolu bulanlarn doruluklarnn artmas, srdrlr iyi davranlara balanmtr: Allah doruya erenlerin hidayetini artrr. Kalc salih ameller Rabbinin katnda sevap bakmndan da daha hayrldr, sonu itibariyle de (Meryem 19/76). Bir kimse slamn btn eseslarna iman ettii halde tembelliinden, heva ve nefsan arzularnn ihtiraslarndan dolay iyi davranlar terk ederse inan dairesinin dna kmaz, ama gnahkr bir insan oluundan dolay cehennem azabna uratlabilir. Ancak bir yette phe yok ki ben, tvbe edip inanan ve salih ameller ileyen, sonra da doru yol zere devam eden kimse iin son derece affediciyim (Taha 20/82) buyrularak tvbe ve pimanlk yolu ak tutulmutur. Dolaysyla gerekli duyarllk gsterildii takdirde Yce Allahn yardm ve ilahi lutfu kurtuluun temel dayanak noktalar olacaktr (el-Arf 7/43).

zet
nan ve Davran slam dinine girmek iman ilkelerini kabullenme ile balar, davran tarz olarak tesirini bireysel ve toplumsal hayatta gstermekle devam eder. Dinde inan ve davran btnl ideal olandr. Davran insann niyet ve zgr iradesine bal olarak yapt amal ve bilinli bir itir. yi davran, dinin yaplmasn emir ve tavsiye ettii doru, faydal ve sevap kazanmaya neden olan btn eylemlerdir. Bunun ierisine bata ibadetler olmak zere toplum yararna olan her trl mer faaliyet girer. Davran bakmndan insanlar eitli gruplara ayrlrlar. Ehl-i snnet ekol dini davranlari imann asl bir ilkesi saymamtr. Davran ikincil bir ilkedir. nan davrantan davran da inantan baka bir eydir. nanc olduu halde byk gnah ileyen bir kimse, bunun gnah olduunu inkr etmedii ve gnah ilemeyi helal saymad srece dinden kmaz Takdir edilen gzel davranlar mminlerdeki derin inancn bir yansmasdr. Bunun iin iyi davranta bulunanlara korku ve keder yoktur. Onlar yalnz hiretlerinde deil, dnya hayatlarnda da mutlu ve huzurlu

164

olurlar. nk onlar bencil davranmayp bakalarn da dnrler. Onun iin slam dini iyi davranlar eylem haline getirmeyi ve kt davranlardan da kanmay istemektedir.

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki eylemlerden sonularndan biridir? a. Namaz klmak b. ki imek c. Yalan sylemek d. Yardmdan kanmak e. Kavga etmek hangisi inanmann davrana yansyan

2. hiret ameliyle dnya menfaati gzetmeye ne ad verilir? a. hsn b. Riy c. Takva d. Gnah e. irk

3. Snni limlere gre inancn temel rkn aadakilerden hangisidir? a. Dil ile ikrar b. Organlarla amel c. Kalb ile tasdik d. Dil ile ikrar, kalb ile tasdik ve organlarla amel e. Aklla dnmek

4. Arap dilinde art ve merut ayrl aadakilerden hangisine delil getirir? a. Davrann inantan para olduuna b. Sadece davrana c. Sadece inanca d. Davrann inantan ayr olduuna e. nan ve davrann birbiriyle ilgisinin bulunmadna

165

5. Davrann imann bir paras olmamas hangi anlama gelmez? a. Aralarnda fark olduuna b. Birbirleriyle ilikilerinin bulunduuna c. Birinin dierini beslediine d. Gnah ileyen mminlerin de inanl olduuna e. yi davranlar sergilemenin gereksizliine

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. b 3. c 4. d 5. e Yantnz doru deilse, yeniden okuyunuz. nancn Pratik Deeri konusunu

Yantnz doru deilse, Dini Davran Bakmndan nsanlar konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, slamn Asgarisi Kalbi Tasdiktir konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Arlk Gerilik Arasnda Denge Aray konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Davran nancn Bir Paras Deildir konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 yi davran imann pratiidir. Dinin emir ve yasaklarna uygun yaama, ibadet grevlerini yerine getirme, birey ve toplum hayatn ilgilendiren her trl iyi, gzel ve yararl davranlara verilen bir isimlendirmedir. Yapld takdirde dnyada vgye ve hirette de sevaba sebep olur. yi davranlara klasik kaynaklarda hasen davranlar da denir. yi davranlarn zdd ise dinimizde yaplmas yasaklanan, kt, zararl ve gnah kazandran davranlardr. Bunlara kabih davranlar da denir. Dnyada yergiyi ahrette de azab gerektirir. nsanlar davran bakmndan muttaki, muhsin, fsk ve mri diye drde ayrlr.

Sra Sizde 2 Allahtan gelen ilahi hkmleri diliyle ikrar ve kalbiyle tasdik eden kimse mmindir. Mmin olmann asgari art, kalbi tasdiktir. Bir kimse inanl olduu halde dini emir ve yasaklar inkr etmedii ve hafife almad srece dinden kmaz. Ancak davran kapsamna giren din ilke ve hkmlerin dinden olduuna reddetmek insan dinden karr. Ksaca dinde bir davran yerine getirip getirmeme ile bir amelin farz olduuna inanp inanma birbirinden farkldr.

166

Sra Sizde 3 Bir kimseye Mslman isminin verilmesinin n art, Allahtan gelen ilah retiyi kalbiyle tasdik etmektir. nk genel anlayta davran inancn art deildir. nancn temel art kalbi tasdiktir.

Sra Sizde 4 nancn korunmasnda, dini davranlar iyi bir destekidir. mann olgunlamasna ve glenmesine katkda bulunur. zellikle iman, bilgi ile temellendirilir ve ibadetlerle de beslenirse byle bir dindarlktan erdemli davranlar ortaya kar. nan ve davran hayatnn btn alanlarnda btnletirmi bir dindarn hirette cehennem azabndan kurtulmas ve trl trl cennet nimetleriyle karlamas mit edilir. Ancak sadece inanla yetinip davranlar ihmal etmek, iman nn zayflamasna yol aabilir.

Yararlanlan Kaynaklar
Akseki, A. H (1977). slm Dini, tikat, badet, Ahlak, stanbul. Altnta, R (2002). slm Dncesinde Tevhid ve Estetik likisi, stanbul. Aydn, (2001). Kelam Ekollere Gre man-Amel likisi, stanbul. Karada, C (2006). slamn nan Yaps, Bursa. Sln, M (2005). Kuran- Kerm Asndan man-Amel likisi, stanbul. Uluda, S (1991). Amel, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul.

167

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; nkrn ne olduunu farkl boyutlaryla beraber tanyacak, nanszln nedenlerini ayrntl bir ekilde anlayacak, nanszln bireysel ve toplumsal boyutlarn deerlendirebilecek, Bakalarn inanszlkla sulamann muhtemel sakncalar zerinde durabilecek,

nkrc akmlara kar tedbirli olmann yollar hakknda deerlendirmeler yapabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
nanszlk, inkr irk, kfr Nifak rtidat Tekfir

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; lgili yet ve hadisleri aratrnz, man ve kfr kavramlarn ansiklopedilerden okuyup anlamaya alnz, nkr ve inanszln gerekeleri olabilir mi? Dnnz. nanszlkla sulamay bir alkanlk haline getiren kimselerin psikolojilerini aratrnz.

168

nanszlk

GR
slm kaynaklarnda inanszlk anlamnda kullanlan kfr szlkte bir eyi rtmek ve gizlemek anlamna gelir. nanszln felsef karl ateizmdir. nsann doal yapsnda potansiyel olarak bulunan inan duygusunu rtmeye kfr veya inkr, herhangi birini inanszla nispet etmeye tekfir, kalbindeki inanc gizleyen kimseye de kfir ad verilir. Ayrca kfrn Allahn verdii saysz nimetlere kretmeyip nankrlk yapmak anlam da vardr. Nankrlk nimet verenin iyiliini gz ard etmek, onu yok saymak manasna gelir. Terim olarak kfr Allahn varln ve birliini, Kuranda ak ve kesin olarak belirtilen hkmlerin tamamn veya bir ksmn, nbvvetin gerekliliini ve lm tesi hayat kabul etmemek gibi inan ve davranlardr. Dolaysyla burada kabul ve tasdik anlamnda inantan yoksunluk, inan ilkelerini tamamen veya ksmen red durumu meydana gelmektedir. Ayrca gerein zerini rtme szkonusu olduu iin bu durumdaki kimselere kfir denilmitir. Kuran- Kerimde aka mutlak olarak kullanldnda imann zdd anlamna gelen inkr, Allahn birliini ve yceliini, peygamberin getirdiklerini inkr etmek manasnda kullanlmaktadr (l-i mrn 3/70; el-Enbiy 21/30; el-sr 17/9899). kinci tr kfr dediimiz nankrlktr. Allahn verdii saysz nimetleri inkr manas tar ve insan dinden karmaz. Bunlar insan inan bakmndan kfr snrna ulatrmayan gnahlardr (bk. en-Nahl 16/112). Ahlak anlamda bunun ad bir eit saygszlk ve erdemsizliktir. Hlbuki dini adan Allaha teekkr etmek, Onu takdir etmek anlamna gelir ve nimetlerin artrlmasna vesile olur (bk. el-Bakara 2/152). slam retide iman asl, kfr ise, eretidir. Her insanda inanma yetenei ve ibadete etme eilimi vardr. (Resulm!) Sen yzn hanf olarak dine, Allah insanlar hangi ftrat zere yaratm ise ona evir. Allah'n yaratnda deime yoktur. te dosdoru din budur; fakat insanlarn ou bilmezler. (er-Rm 30/30) yetinde geen ftrat szc, gerei, kabul ve kavrama yeteneidir. Bir rivayette ftrat yle geer: Her insan annesi, ftrat zere dnyaya getirir. Bundan sonra ebeveyni onu Yahudi, Hristiyan ve Mecusi yapar. Eer anne ve babas mslmansa, ocuk da Mslman olur (Mslim Kader 25). Grld gibi ocuklar kfre bulamam tertemiz bir yaratl zere dnyaya gelirler. Dini inanc kabul etmeye yatkn

169

olmalarna ramen sonradan evrenin basks ya da etkisiyle dine yaklam tarzlarnda deiimler yaanabilmektedir. Yukardaki dini metinlerden anladmz kadryla insan, dini istidat ve kabiliyetle dnyaya gelmektedir. Bu balamda her insan, kendisine verilen akl sayesinde Allahn varln ve birliini kavrayabilecek dzeyde yaratlmtr. Burada asl mesele, insanlarn yalnz varlk delilleriyle istidlal ederek Allah bilme g ve yeteneine deil, insann yaratlnn dorudan bu delillerden birisi olmas, her insann ftratnda sakl bir igd olarak bulunmasdr. nsanda inanma gc, her ne kadar nefis, eitim, evre vb. etkenlerle bastrlabilirse de hibir zaman Allah bilme olgusu, tmyle uur altndan sklp karlamaz. Btn bunlar inanmann insann doasnda asl, inkrcln da kksz olduunu ortaya koymaktadr. nsanda din duygusu doutandr. Nitekim ocuklar din istidatn uyanma ve gelimeye balad dnemden itibaren hibir telkin ve uyar szkonusu olmakszn olaylar arasnda nedensellik balantlar kurabilmekte, kendisi bata olmak zere evresinde olup bitenleri fark etme bilincini kazanabilmektedir. Her insann ahsiyeti ve hukuki ehliyeti ergenlik yana kadar gelime kaydeder. Ergenlik andan itibaren akln kullanma ve nedensellik balantlar kurma kabiliyeti gelitii iin dini sorumluluklar balar. nsan dini adan sorumluluk ana geldii zaman zgr iradesiyle ya iman ya da inkr eder. nk insann doal yaps, iman ve inkra ayn dzeyde kabiliyetlidir. Btn bu durum zeri rtlmemi ftratn din ile bark olduunu, insann imana yetenekli yaratldn, inkrn ise sonradan arz olduunu gsterir. Bununla birlikte insan bu iki fiilden her birini seebilir. Allah insann zgr irade ve seimine gre fiili yaratr. Byle olunca inan veya inanszln meydana gelmesinde irade ve yaratma olmak zere iki yn vardr. Her ikisi seme ve irade etme ynyle insana, yaratlma ynyle Allaha baldr. man ve kfr tercih konusunda zorlama szkonusu deildir. Allah kfr seene kfr, iman seene de iman verir.
Kfr ve eitleriyle ilgili daha ayrntl rnekler iin www.diyanet.gov.tr adresine bavurabilirsiniz.

Kuran- Kerimde kfr kelimesiyle e anlaml olarak geen baka szckler de vardr. Kuranda otuz alt yerde geen inkr szc; Allahn ayetlerini yalanlama (el-fir 40/81); nimetlerini (en-Nahl 16/83), peygamberlerini (el-Mminn 23/69); Kuran (er-Rad 13/36) ve hireti (en-Nahl 16/22) inkr balamnda kfrle edeer grlmtr. Ayrca Allahn ayetlerini inkr anlamnda chd (Hd 11/59; en-Neml 27/14); ilahi vahyin dorudan inkr edilmesi manas tayan kizb (ez-Zmer 39/3) de ilikili terimler arasndadr. nitenin aadaki blmlerinde kfrn ksmlar, inkr kavramnn kapsam, inkrn dou sebepleri, tekfir olay ve ada inkr akmlar zerinde durulacaktr.
nkr problemiyle ilgili ayrntl bilgi iin brahim Dncesinde nkr Problemi adl kitabn okuyunuz. Cokunun slam

170

KFRN KISIMLARI
Akid limleri meydana geli ekli, sebebi ve yeri itibariyle kfr eitlere ayrmlardr. Bunlarn balcalar unlardr: uurlu bir ekilde Allah, Hz. Peygamberi ve Onun Allahtan getirmi olduu esaslar kiinin kalbiyle kabullenmemesi, diliyle de inkr etmesidir. Kiinin kalbiyle Allahn ilah olduunu bilmesi, fakat diliyle inancn sylememesi inan esaslarn kabullenmeye yanamamasdr. Kiinin kalpten Allah ve gerei bilip, dil ile de zaman zaman bildiini aklamasna ramen kskanlk, kin, ihtiras, sapklk, an, hret, makam endiesi ve kavmiyetilik gibi sebeplerle kabullenmiyor grnmesidir (mesel bk. el-Bakara 2/34). nsann Allaha ve Resulne iman etmesi, fakat cehaleti sebebiyle dinde emir ve yasaklardan olan eyleri inkr etmesidir. Her ne kadar cehil kelimesinde bilgisizlik ve hafif mereblilik anlam varsa da iyiyle kty birbirinden ayrt edememe durumundan dolay kfr anlam da vardr (bk. elFeth 48/26). Kiinin inanlmas gereken eyleri, diliyle sylemesi, fakat kalbiyle tasdik etmemesidir. Mnafklarn durumu bu ksma girer. Kuranda onlarn iman iddialarndan yle bahsedilir: nananlara rastladklar zaman, inandk derler, elebalaryla kaldklarnda, biz phesiz sizinleyiz, onlarla sadece alay etmekteyiz derler. (el-Bakara 2/14; el-Mnfikn 63/3).
Herhangi bir kiinin bilgisizlii sebebiyle kfr olduunu bilmedii bir sz sylemesinden dolay hemen inanszlkla sulamak, slamn hogr anlayna uygun deildir Kfrn ksmlar arasnda yer alan cehalete dayal kfr bugn nasl anlamamz gerekir?

NKR KAVRAMININ KAPSAMI

nkr kelimesi Kuranda genel bir mana tamaktadr. Bu kelime her trl inanszl kapsamaktadr. Allahn varl ve birlii, peygamberlik, vahiy, ahiret gibi inan konularnn tamamn ya da bir ksmn inkr eden kimseler yerine gre kfir, mrik veya mnafk gibi isimler almaktadrlar. Her ne kadar inkr ettikleri konular ve aldklar nitelikler farkl olsa da anlam bakmndan hepsi de inanszlk noktasnda birlemektedirler. nitenin bu ksmnda irk, nifak ve irtidat terimlerinin inanszlk kavramyla ne ekilde balantl olduklar zerinde durulacaktr.

irk
Szlkte irk ortaklk manasna gelir. Din anlamda irk, Allahn ulhiyet, sfat ve fiillerinde ei ve orta olduunu kabul etmek ve Allahtan bakasna ibadet etmektir. Bu da putlara, aalara, hayvanlara, kabirlere, semav cisimlere, tabiat kuvvetlerine, ruhan varlklara ve insanlara ulhiyet vererek tapnmak eklinde meydana gelir. te Allaha, ulhiyet makamna yakmayan kusur, acizlik ve hata gibi eksiklikleri ifade eden sfat

171

mefhumlar yklemek irktir. Hlbuki ilh, insanlarn sevgi, mit, korku, gven, tevekkl, yardm, dua, kurban, adak vb. gibi tm ibadet trlerinde baland varlktr. Bu sebeple btn bu konularda Allahtan baka varlklar Ona ortak komamak gerekir. Ulhiyet ve ubudiyette tevhid dediimiz zaman, ilahl ve ibadetleri sadece Allaha has klmak anlalmaldr. Kfr, Allaha irkten daha umumi olup, irki de iine alr. Bu manada her mrik kfirdir ama her kfir mrik deildir. Mesel, Mecuslerde olduu gibi iki ilahn varln benimsemek hem irktir ve hem de kfrdr (el-Hacc 22/17). Hlbuki hiret gnne inanmamak kfrdr ama irk deildir. Ayrca Kurn- Kermde mriklerle Ehl-i kitap, kafirlerin iki ayr zmresi olarak zikredilir (el-Beyyine 98/1). Zira Hristiyanlar baba, oul ve ruhul-kudsten oluan esas ilah tanyor, Yahudiler de hahamlarn haram dedii eyleri haram, helal dediklerini de helal kabul ediyorlar, onlara rabb isnadnda bulunuyorlar. (et-Tevbe 9/31).
Kfr irkten daha genel olup irki de iine alr. Bu manada her mrik kfirdir, ama her kfir mrik deildir.

Allaha irk komak, gnahlarn en bydr. irk ile kfrn Allah tarafndan balanamayaca, bunun dnda kalan gnahlardan dilediini Allahn balayaca, irkin en byk zulm olduu belrtilmitir (bk. enNisa 4/48; Lokman 31/13). Allah inkr edenlerle Ona ortak koanlarn varaca yer, atetir (el-Mide 5/72). Byk irk Allahtan baka varlklar sevmede ve onlara tazimde ar gitmek suretiyle de ortaya kabilir. Kurana gre ulhiyetin en byk zelliklerinden birisi, sevilmektir. Allahtan baka herhangi bir varl Allah statsnde bir sevgiyle sevmek insan ortak komaya gtrme sebebidir (el-Bakara 2/165). Hristiyanlarn Hz. say tanrlatrmalarna sebep olarak ar hrmeti gsteren Hz. Peygamber bir rivayette yle buyurmulardr: Hristiyanlarn Meryem olu say ar bir ekilde vdkleri gibi, siz de beni vmeyin. Ben sadece Allahn kuluyum. Bu sebeple Allahn kulu ve elisi, deyin (AHmed b. Hanbel, Msned, I, 23, 24, 47, 55). nk Hristiyanlar Hz. say ar derecede vdler, nce Allahn olu, sonra da ilah yaptlar. Ayn ekilde Yahudiler de Uzeyir Allahn oludur demekle Allaha ortak kotular (etTevbe 9/30). Bundan dolay slm insan alanla, ilh alann snrlarnn gzetilmesi konusunda byk hassasiyet gsterir. Tevhid inancna gre hibir insan peygamber derecesine kamaz, hibir peygambere de insanst bir konum biilemez.

Nifak
Nifak dtan Mslman grnmek iten ise Allah, Resuln ve onun ilettiklerini yalanlamaktr. Nitekim Kurn- Kermde nsanlardan, inanmadklar halde, Allaha ve hiret gnne inandk diyenler de vardr (elBakara 2/8) hkm nifakn dil ile ikrar bulunduu kalb ile tasdikin olmadn vurgular. Dolaysyla nifak ehlinin, yani mnafklarn kalplerinde tasdik bulunmad iin itikadi adan kfir hkmndedirler ve cehennemde ebed olarak kalacaklardr (en-Nis 4/140, 145). Hi kukusuz nifakn fert ve toplum zerinde olumsuz etileri vardr. Bunun itikad ya da amel olmas fark etmez. tikad nifak inanca zarar verir ve insan vicdannda derin sarsntlar meydana getirir. Amel nifak yani davranlarda farkl davurumlara sahip olmak ise ahlaki anlamda ikiyzl

172

hareket etmek, insanda ahsiyet geliimini olumsuz ynde etkiler. Toplum fertleri arasnda gvensizlik dourduu gibi toplumsal balarn gevemesine ve bir arada yaama kltrnn yara almasna sebep olur.

rtidat
Szlkte irtidat ve ridde gelinen yola tekrar gerisin geri dnmek anlamna gelir. Dini bir terim olarak da slama girdikten sonra tekrar slamdan karak kfre geri dnmektir. Dinden dnen kimseye de mrted ad verilir. Kuranda dinden dnen kimselerin durumu yle anlatlr: inizden dininden dnp kfir olarak len olursa, bunlarn ileri dnya ve hirette boa gitmi olur. te cehennemlikler onlardr, onlar orada temellidirler (bk. elBakara 2/217; el-Mide 5/54; Muhammed 47/25). rtidat da itikd ve amel diye iki ksma ayrlr. tikd irtidat, Allah, Resuln ve Onun getirdiklerini inkr ederek bir baka dine ya da anlaya dnmektir. Kuran- Kermde Kim iman inkar ederse, phesiz amelleri boa gider (el-Mide 5/5; ayrca bkz. l-i mran 3/22; el-Ar 7/147; elKehf 18/105) buyrulmaktadr. Amel irtidat ise uursuzca dini uygulamalardan bir ksmn dine aykr uygulamalarla deitirmektir. Bir Mslman ister itikd, isterse amel planda olsun yaptklarna ok dikkat etmesi gerekir.
Bir inkr eidi olan irtidat kaa ayrlr, aklaynz?

Grld gibi inkr kavramnn kapsam alan olduka genitir. Kfir iman hakikatlerini gizleyip inkr eden; mrik, Allaha ortak koan; mnafk, kalpteki samimiyetini bozup diliyle iman ettiini syleyen; mrted ise imandan sonra kfre dnen kimse demektir. Bunlarn hepsi sonu itibariyle inkrda birlemektedir. nkrn da baz psikolojik ve sosyolojik nedenleri mevcuttur.

NKRIN PSKOLOJK VE SOSYOLOJK SEBEPLER

Psikolojik Sebepler
nkr yolunda psikolojik sebepler doruyu kabul etme yetenei bozulmu insanlarda daha ok grlr. nk inkr, gnl ve dnce hastaldr. Kurann maraz dedii (el-Bakara 2/10) inanszlk hastal daha ok vesvese ve kukuculua dayanr. Buna yakalanan kimse nyarglarndan kurtulamad ve be duyusunu gerekliin bilgisine kapatt mddete itikad krlk iinde yaamaya devam eder. Bu duruma yol aan ve insan inanlarndan soutmaya gtren sebeplerin banda srekli arzularnn peinden gitmek, ar isteklerden kurtulamamaktr. Hevalarnn dorultusunda giden kimseler kendilerine iman telkin edildiinde hemen onu reddedip baka deer yarglar reterek Allahn yol gstericiliine kar karlar (el-Kasas 28/50; el-Bakara 2/120; el-Enm 6/119). Kiisel kaprislerine uyanlarn arzular bazen vahiy bilgisine aykr bilgi retebilir (el-Arf 7/59, 60).

173

Kurana gre hev denilen baya arzular bir irk nedenidir. Hevasn kendine tanr edineni grdn m? (el-Furkan 24/43). Zira kendi tutkularn idealize edenle arzularn tanrlatran bir kimsenin durumu arasnda bir fark yoktur. Bu kimseler kendi elleriyle kendilerine hakikatin yolunu kilitlemi olurlar (el-Casiye 45/23). nsan inkra gtren psikolojik motivlerden biri de byklenmedir. Byklenme insann kendini bakalarndan stn ve byk grmesi, her trl hakka ancak kenrdisinin layk olduuna inanmasdr. Tekebbr ise insann hakk kabulden kanarak Allaha kar bbrlenmesi ve byklk taslamasdr. nkrcnn kalc bir vasf olan mtekbbirlik imana kesinlikle aykr bir tutumdur. Allah byklk taslayanlarn iman etmeyeceini bildirmektedir (el-Mmin 40/2728; en-Nisa 4/173). Nefiste karar klan bu kt duygunun etkileri kiinin gerei grmesine engel olur, grse bile itiraf etmeyi, Ona balanmay engeller (en-Neml 17/14). Kuranda, kibir hastalnn tedavisi iin insann kendi yaratl nesnesine bakmas nerilir (Abese 80/1719). Ayrca Kuranda kibirlenmek, kfirlerin en ayrt edici vasf olarak tasvir edilir. nsanda inkr besleyen psikolojik davran bozukluklarndan biri de kskanlktr. Kskanlk hak edenin elindeki nimetin elinden gitmesini ve alnmasn arzu etmektir. Kskan kimselerde bu durum bakasnn elindekine raz olmamakla kalmaz, bunun ilerisi o nimetin tekinin elinden alnmas iin zel bir alma yapmaya kadar gider. Kuran- Kermde kskan insanlarn sosyal hayattaki faaliyetleri u ekilde anlatlr: Kitap ehlinden birou hak kendilerine belirdikten sonra ilerindeki kskanlktan tr sizi, imannzdan sonra kfre dndrmek isterler. (el-Bakara 2/109). Onun iin Yce Allah, kskan insanlarn ktlk yapmasndan kendisine snmamaz tavsiye eder. (el-Felak 113/5). nanszln psikolojik sebepleri arasnda dnya sevgisi de ok nemli bir etkendir. Her insann yapsnda ebedilik dncesi vardr. Kendisinde yeterli dzeyde takva gelimemi insanlar aldatc zevk ve geinme diye tanmlanan (bk. el-Hadid 57/70) dnyann cazibesine tutularak onda ebedlii aramaya, Allaha ihtiya hissetmeme kalkabilirler. slm retisine gre bu dnya geicidir. Eer gerekten lmszlk ve ebed mutluluk isteniyorsa teki hayat ilkesi imdinin temeli klnmak zorundadr (el-Enfl 8/67). Kuranda dnya hayat ve metann yerilmesi bu hayatn kt olmasndan dolay deil, amac dnda kullanlmasndan dolaydr. Aksine eer dnya mal ve servetinin hakk veriliyorsa bu vlmektedir (el-Bakara 2/29). Bunlara ek olarak inkr sebepleri arasnda fevrilik ve nankrlk gibi baz psikolojik rahatszlklardan da sz etmek mmkndr.

Sosyolojik Sebepler
Kuran- Kerm fert ve toplum olarak insandan bahseder, ona hitap eder. nk o, insana inmitir. Toplum, eitli sosyal gruplardan oluan bir ilikiler adr. Bu sebeple Kuran, gerek inansz ve gerekse inanl toplumlarn yapsndan bahsederken, fertleri etki altna alan yegne gcn itimai faaliyetler olduunu belirtir (el-Bakara 2/243; el-Maide 5/49). Zira

174

insan, doar domaz bir toplum tarafndan evrelenir. Dolaysyla, insan zerinde etkili olan sosyal bask gruplar vardr. Bu gruplar, insann inan seiminde etkili olduklar gibi, inanszlk konusunda da etkindirler. Tarih ierisinde gelip gemi btn milletlerde kitleleri ynlendiren, toplumlara nderlik eden ve bakanlara danmanlk grevinde bulunan kiiler varolagelmitir. Ama btn zamanlar iin bu tr kiiler kt deildir. Olumlu anlamda danmanlk yapan kiiler de varolmutur (bkz. en-Neml 27/38). Burada olumsuzlanan, bilgisini ktye kullanan ve halkn inan seimine engel olanlardr. Toplumlarn inanszla yneltilmesinde nderlik yapan sosyal bask gruplarndan birisi de varlkl olmann martt kimselerdir. Kuranda geen mtref kavram ferdlikten daha ok toplumsall ifade de kullanlan bir kavramdr. Ortaklaa bir eylemi gerekletiren snf, grup baznda anlatlr. Bunlar servet ve taraftar okluu nedeniyle bir milletin ktlkte ba eken varlkl kesimidir (Bkz. Sebe 34/3435). slma gre zenginlik, toplumsal sorumluluklar getirir. Kiiye yalnzca bencil bir ekilde kendi zevklerine gre harcamay deil, bir bakma topluluk adna harcamay de tevik eder (el-Meric 70/2425). Allahn hakkn Ona ihanette kullanan, Onun, kullarna ynelik ilahi ltuf ve fazln hesaba katmayan, dnyalk sebebiyle mararak inkra gidenler hiret azabyla uyarlmlardr (el-Mminn 23/6465). nsan dier varlklardan ayran temel farkllk akl ve anlama yetisine sahip olmasdr. Btn bu yeterlilikleri sayesinde insan zgr bir ekilde tercihte bulunabilir ve yaptklarndan da sorumlu tutulur. Her ne kadar insan yukarda deindiimiz inanszla sevkeden psiko-sosyolojik bir takm nedenlerden sz edilse de btn bu nedenler mutlak bir yaptrm gcne sahip deildir. nsann inkr sebeplerine yenik dmesi ya da stesinden gelmesi, tamamen kendi zgr irade ve seiminin bir neticesidir.
nsan byklk taslayarak inkra sevkeden belli bal faktrler nelerdir?

MAN VE KFR ARASINDAK SINIR

Bir mslman kfre nispet etme manasna gelen tekfr tarihte bazen yanl ynlere ekilmi, bir ksm topluluklarn elinde hasmlara kar kullanlmtr. Hz. Peygamber ve slam bilginleri insanlar hakknda gelii gzel inanszlk sulamas yaplmamasn tavsiye etmelerine ramen ramen, Mslmanlarn bir dier Mslman kardeini kfre nispet etme gafletini gstermelerini nleyememitir. Mslmanlar arasnda grlen tekfir hadiselerinin bellibal sebepleri unlardr: slam dini akl kullanmaya, tefekkr ve zgr irade sahibi olmaya byk deer verir. Taassup ise muhalife kar itidal ve hogrden uzak, sert tutumlar ve ar din grleri tetikler. Taassup ve bir inanca kr krne bal kalma ya da artlanma hali, hogr, tahamml gsterme ve tekine sayg gibi deerleri ortadan kaldrr. iddet dilinin benimsenmesi dncelerin tkenmesi ve uygarlk bak asnn kaybolmasn da beraberinde getirir. Maalesef gemite ve gnmzde hogr ve tolerans ahlak gelimemi, belli bir biimde artlandrlan mutaassp kii ve zmreler slm dinini kendileri gibi anlamayan kii ve gruplar rahatlkla inansizlkla itham edebilmilerdir.

175

Tekfire ynelmenin bir dier nedeni de bilgisizlik ve kr krne taklitiliktir. Halk arasnda ihtilaflarn ok olmas da bilgisizlie dayanr. slm dininin yceliklerini ve insana verdii deeri bilmeyen cahil kimseler krkrne kendilerinden ncekilere bakarak ayn kanaat ve fikirleri paylamayan, slam dinini kendilerinin anladklarndan farkl anlayan ahslar dlamaktadrlar. te yandan maddi servet ile manevi nfuz ve hret elde etmek iin bakalarn tekfir etmenin irkinlii ise meydandadr. Kendinin ykselmesi iin nefsinde istidat ve irade bulamayanlar bakalarn sulayarak layk olmadklara yerlere gelmeye alrlar. Bu sebeplere ek olarak gelir dalmndaki adaletsizlikler, isizlik, eitimde frsat eitliinin olmamas, ifade zgrlnn ortadan kaldrlmas ve kapal bir toplum modeli yaama gibi etkenleri de sayabiliriz. Btn bu faktrler ister istemez dini bak as da dhil- her trl ar u hareketleri beslemektedir. Acaba bu nedenlerle birlikte dini adan bir bakasn dlamaclk olan tekfirin nne nasl geilebilir? Ehl-i snnet mensuplarnn tekfir konusuna yaklam ve iman-amel konusunda dengeli bir izgi izlemesi bu sorunu zmede katk salayabilir. Nitekim onlarn ehl-i kble tekfir edilemez ilkesi olduka aklaycdr. Nitekim Hz. Peygamberden gelen bir rivayette kblemize ynelerek bizim gibi namaz klan ve kestiimizi yiyen bir kimse Allah ve Resulnn gvenini kazanm saylr. O halde Allahn verdii gven ve emana aykr davranmayn buyrulmutur (Buhar, Salt 28; Eb Davud Cihad 95). Allahn ba, af ve rahmetinin geni olduunu gre hibir kimsenin Onun yolunu daraltmaya hakk yoktur. slam hogr dinidir, tekini kabullenme ve ikna bu dinde esastr. Bu bak as sadece gayr-i Mslimlere deil, slam toplumunda yaayan ama farkl slam yorumlarn benimseyen kimseler iin de geerlidir. slamn zengin entelektel gelenei, farkl yorum biimlerini bir realite olarak kabul eder. slamda din hkmlerin anlalmas ve yorumlanmas konusunda salam deillere dayanlarak farkl grlerin aklanmas ayrma deil rahmet olarak telakki edilir. Bu nedenle Allahn dininin tek olmas, ayr ayr metot izleyen din ekollerin ayn yolda birlikte yrmesine hibir ekilde engel olamaz. Hibir gr farkll inananlarn ne birbirini tekfir etmelerini ve ne de birbirlerine dman olmalarn meru klamaz.
Ben mslmanm diyen bir kimseye, sen Mslman deilsin deme hakk yoktur. Hibir insan bakasnn inan durumu hakknda lme ve deerlendirme yetkisine sahip deildir.

ADA NKRCI AKIMLAR

XVI. yzyln sonlarna doru Bat toplumlarnda retim ilikilerinin kkl deiimler geirmesine paralel olarak dinin alglan biimlerinde de kkl deiimler yaand. Endstriyel kapitalizm gelitike inanlarn nemini yitirecei, modernleme srelerinin doal bir sonucu olarak bireyin uurunda ve toplum katnda dinin gittike gerileyecei iddia edildi. Mantk pozitivist bir kalpta gelien ve metafizikle her trl ban koparm bir bilim anlay yerleilmeye alld. Btn bu bak alarn iselletirmi

176

bir zihniyette, git gide metafizikle olan ba olabildiince koparlm ve akn olana hereket etme alan snrlandrlmtr. XIX. yzyla gelindiinde gelime hzn daha da artrm olan baz dnce biimleri dine ve kutsala kar saldrgan bir tutum benimsemilerdir. zellikle ekzistansiyalist felsefenin ateist kanad insan hayatndan Allah inancn skp atmaya alarak insann yalnzla terkedilmesine sebep olmutur. Bu inkrc akmlarn temel felsefesi, insan Tanrya kar yceltme ve zgrletirme iddiasdr. ada inkrc akmlarn belli ballar unlardr:

Materyalizm
Bu dnce tarzna tabiatlk ve materyalizm ad verilir. Materyalizm, maddeyi varln temeli ve ezeli sayan, madde leminin tesinde herhangi bir varlk alan tanmayan ve Allah, ruh ve ahreti inkr eden felsef bir akmdr. Onlara gre maddenin stnde bir yaratc, etkileyici ve idare edici herhangi bir varlk yoktur. Materyalistler zihn ve ruh hadiseleri beynin fonksiyonlar, tabiattaki dzen ve ileyii de tesadf erevesinde izah ederler. Materyalizmin kk milattan nceki dnemlere kadar uzanr. Madde zerinde ilk tartmay balatanlar antik a Yunan dnrlerinden Demokrit ve Epikrdr. Bu filozoflar btn olay ve olgular mekanik nedenlerle aklar, atomu her varln ilk unsuru olarak nitelendirirler. Ancak materyalizm milattan sonra XVIII. yzyla kadar zayf bir akm olarak varln srdrm, Karl Marks gibi diyalektik materyalizmin savunucular eliyle XX. yzyln balarnda yeniden taraftar ve g kazanmtr. Batda din kart inkrc akmlarn gelime kaydetmesinde kilise mensuplarnn baskc din anlynn da etkili olduu unutulmamaldr. Fakat gnmzde olaanst bir ileyie sahip bulunan tabiatn pozitif bilim mensuplarnca incelenmesine balanp devam ettirilmesiyle birlikte materyalist yaklamlar giderek itibarn kaybetmitir. Materyalistlerin yaratc bir kuvvet olan Allah yerine koyduklar maddenin gnmzde bir enerjiden ibaret olduu aa kmtr. Mutlak, deimez bir temel saylabilecek cevher, maddeye ait bir asl ve bir z mevcut deildir. Dolaysyla bugnk ilmi ilerleyi karsnda materyalizm zayflamtr.

Darwinizm
Evrim teorisi diye anlan, ngiliz biyoloji bilgini Charles Darwin (1809 1882) tarafndan gelitirilen bu gr de maddenin yaratc kudret olan Allah tarafndan yaratlmadna inanm bir akmdr. Tekml nazariyesi de denilen bu akma gre canllarda grlen olaanstlkler, canllarla iinde yaadklar evreden gelen eitli tesirler arasnda uzun zaman srdrlen mcadeleler neticesinde kendiliinden meydana gelmitir. Evrim teorisinin iki temel gr vardr. Bunlardan biri doal seleksiyon ad verilen tabiatta kuvvetli olann zayf elemesi fikri, dieri de trler arasnda geiin varl iddiasdr. Darwinin insan trnn tekml yasalarna uygun bir takm merhaleleri (nebatat, hayvanat) getikten sonra bir

177

deiim neticesi olarak insanla dnt iddias sadece tahmine dayanr. Elbette Kuranda insann yaratl safhas bir tekml yasasna uygun olarak gereklemitir. Ama bu tekml, Darwinin iddia ettii gibi trler aras bir geie dayal deildir. Her trn kendine ait bir yaratl biimi ve sreti vardr. Dolaysyla insan ve maymun trnn her biri kendisine zg bir yaratla sahip olup trler aras gei yoktur. Dier taraftan Darwinin doal seleksiyon yasas tabiatta geerli olsayd kuvvetli yaratla sahip olan canl trleri zayflar tamamen yok ederdi. Milyonlarca sene gemesine ramen canllar arasnda denge hala korunmaktadr. Dolaysyla materyalizmin temellendirilme ayaklarndan birisini tekil eden Darwin evrim teorisi soyut ve temelsiz bir nazariyeden ibaret kalmaktadr.

Pozitivizm
Pozitivizm ad verilen olguculuk duyu-tesi alan tamamen dlayan, gerekliin bilgisini deney ve gzlemin sonularna balayan bir akmdr. Fransz dnr Auguste Comte (17981857) tarafndan kurulmutur. Bu dnceye gre pozitif felsefe, insan zeksnn ulaabilecei son aama kabul edilir. Toplumlar byle bir hedefe hal yasas denilen teolojik, metafizik ve pozitif hal srelerini yaayarak ulaabilirler. lerlemecilik nazariyesi de denilen bu akma gre, yasann nc halkasna ulaldnda artk dinlerin a kapanm olacaktr. Bu aamaya paralel olarak dinin yerini bilim, vahyin yerini sekler akl, mucizenin yerini de ilmi keifler alacaktr. Pozitivizmde din ve bilim birbirine rakip iki g olarak dnlmtr. Hlbuki bilim verilerle hareket eder. Dorulayamadn deil, yanlln ortaya koyduu eyi reddeder. Kald ki insan hayat salt rasyonalist ve olgusalc bir bak asyla aklanamaz. nsann etrafn kuatan dnyas sadece fizik alandan da ibaret deildir. Onun duygu, sanat, estetik ve din gibi fenomenlerle kuatlan bir byk metafizik dnyas vardr. Elbette bu alanlarn da aklanmasnda farkl yntemler kullanlr. rnek olarak bilim, varlklarn nesnel ynlerini konu edinir, bunlar incelerken deney ve gzlem yntemini kullanr. Felsefe ve din varla niin? sorusunu sorarken tabiat bilimleri ise nasl? sorusunu sorar. Dolaysyla bilim, din ve metafizik gibi konularda ancak agnostik bir tutum sergileyebilir. Hakikat sadece mikroskoplu bilim adamlarnn yntemleriyle deil, air, ressam ve peygamberlerin dile getirdikleri yntemlerle de aa karlabilir. Bu adan melek, cin, eytan ve ruh gibi ultramikroskopla bile varl grlemeyecek olan eylerin varln inkra kalkmak bilim diliyle nesnel bir tavr deildir. 21. yzyla gelindiinde btn dnyada dini canlanmann artmas pozitivizmin kehanetinin geersizliini ortaya koymutur. Kinat ve insan hayatn anlaml hale gelmesi iin akn bir varla balanmak kanlmazdr.
Bilim ve dinin yntemleri farkldr. Eer bu farkllk dikkate alnrsa bir atma szkonusu olamaz. Bilim varla nasl? sorusunu, din ise varla niin? sorusunu sorar.

Freudizm
nsan uurunu metafizik boyuttan kopararak salt akli aratrma alanyla snrlandran Sigmund Freud (18561939) tarafndan temelleri atlmtr. Ona

178

gre insana hkim olan ve onu yneten iki igd korku ve cinsiyet duygulardr. nsann davranlarna yn veren, ondaki anne-baba, vatan ve Allah sevgisi gibi yksek deerlere kaynak oluturan bu iki duygudur. zellikle cinsiyet igds bunda daha ok etkilidir. Freude gre insan psikolojisinde Allaha inanma eilimi yoktur. nsan bir yandan saysz korkularn, dier yandan eitli engeller karsnda tatmin edilemeyen cinsel duygularn basks altndadr. uur altndaki bu rahatszlk ekil deitirerek vatan sevgisi, insanlk sevgisi, Allah sevgisi tarznda kendini gsterir. Tpk zgrlne son derece dkn bir mahkmun gardiyan elbisesi giyerek hapishane kapsndan kp ka gibi! Dini inan, temayl ve hazlar, ahlak davran rneklerini, yksek insan duygular, aile balarn, sanat cinsel duygulara balamak, btn bunlarn sebep ve neticelerini ona indirgemek insan iin dnlebilecek en acndrc hal ve davrantr. Bu davran gzlem ve deneylere dayanan grler ilm bir kanaatten deil, sadece vehim, kuruntu, belki de bir ruh bunalm veya intikam duygusundan kayanaklanmaktadr. Kurn- Kerime gre byle bir dncenin ilham kayna nefsan arzularn ilahlatrm varlklarn eseridir (el-Csiye 45/2324).
Gnmzde yaygn olan ada inkrc akmlar nelerdir, rnekler verebilir misiniz?

Elbette ada inkrc akmlar, yeni inan biimleri ve felsefi grler bunlardan ibaret deildir. Belki bunlara deizm, okltizm, satanizm, ruh g gibi dier akm ve dnsel anlaylar da eklemek gerekir. nemli olan yaratc bir varl inkr ve onun gnderdii ilah retileri grmezden gelmenin salkl bir akln rn olmadn bilmektir. Bu grlere karlk olarak yaplmas gereken insana doruyu retmek ve dorunun lsn verebilmektir. Bundan sonra karar tamamen insann zgr irade ve seimine kalmtr.

zet
nanszlk nsann tabiatnda iman ftr, inanc inkr ise sonradan bulaan bir durumdur. Fakat insan gerei bilebilecek ekilde yaratlmtr. Hakikatin insana almas iin Yce Allah tarihin deiik dnemlerinde kitaplar indirmi, peygamberler gndermi, akl vermi ve yaratl delilleri ortaya koymutur. nanszlk Allah, Onun Resuln, yeniden dirilii ve ilahi retinin bir ksmn ya da tamamn kabul etmemektir. Mminlerin hayatnda inkr baz sz ya da davranlar boyutunda zaman zaman ortaya kabilmektedir. nkr Kavramnn Kapsam man hakikatlerini gizleyen, inkr edene kfir, Allaha ortak koana mrik, kalbi itikadn bozup diliyle iman ettiini syleyene mnafk, imandan sonra kfre dnen kimseye de mrted denir. Bunlarn hepsi sonu itibariyle inkrda birlemektedirler.

179

nkrn Psikolojik ve Sosyolojik Sebepleri Psikolojik inkr hastalklarndan bir ksm duygusal nedenlere dayanmaktadr. Bunlarn banda da kiiye zg ahsi kaprisler, byklk kompleksi, kskanlk, dnya savgisi ve nyargllk gelmektedir. Sosyolojik manada inkr sabaplerinin banda ise sosyal bask gruplar gelmektedir. man ve Kfr Snr nanszlk sulamas, yani tekfirin temel nedenleri arasnda fanatizm, artlanma, bilgisizlik ve taklit gelmektedir. Bir kimseyi inanszlkla itham etmek itikadi ve hukuki sonular douracandan ok tehlikeli bir giriimdir. Birok rivayetten rendiimiz kadaryla Hz. Peygamber tekfir etmenin tehlikelerine dikkat ekmilerdir. ada nkrc Akmlar ada inkrc akmlarn banda maddeyi varln esas sayan, maddenin stnde kutsal bir yaratc tanmayan, her trl duyu tesi alan redden bir materyalizm, dinlere hayat hakk tanmayan pozitivizm, yaratmay reddeden Darwinizm, hereyin nedeni olarak korku ve cinsellii ne karan Freudizm gelmektedir.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi inkr trlerinden biri deildir? a. Mutlak inkr b. nanc gizlemek c. nan esaslarn byklenme sebebiyle kmsemek d. nandn sylemesine ramen kalben inanmamak e. Gnah ilemek

2. nkr ile ilgili verilen aadaki hkmlerden hangisi yanltr? a. Dnya hayatnda mnafk olan kimseye Mslman muamelesi yaplr. b. Nankrlk anlamna gelen kfr sahibi dinden kmtr. c. irk, en byk hakszlktr. d. Gizli irk kfr deildir. e. rtidat bir inkarclktr.

3. Aadakilerden hangisi inkrn psikolojik nedenlerinden biri deildir? a. Arzularn peinden gitmek b. Byklenmek c. Kskanlk d. Ar dnya sevgisi e. Bask gruplar

180


4. Aadakilerden hangisi bir mslman tekfir etmek iin yeterli bir nedendir? a. Oru tutmamak b. ki imek c. Namaz klmamak d. l ve tartda hakszlk yapmak e. Allah inkr etmek

5. Aadakilerden hangisi ada inkrc akmlardan biri deildir?. a. Materyalizm b. Pozitivizm c. Postmodernizm d. Darvinizm e. Freudizm

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. b 3. e 4. e 5. c Yantnz doru deilse, Kfrn Ksmlar konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, nkr Kavramnn Kapsam konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, nkrn Psikolojik ve Sosyolojik Sebepleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz farklysa man ve Kfr Arasndaki Snr konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, ada nkrc Akmlar yeniden okuyunuz. konusunu

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Her ne kadar cehalete dayal inkr trleri kfr eitleri arasnda anlyorsa da dorudan dinden kmak gibi deerlendirilmemelidir. nsan, bilgiye muhatap klnmadan sorumlu tutulamaz. Dolaysyla slam konusunda bilgisizlik zr saylmaldr.

Sra Sizde 2 tikad irtidat ve amel irtidat diye ikiye ayrlr. tikad irtidat Allah, peygamberi ve onun getirdii ilahi retiyi inkr etmek suretiyle bir baka

181

inanca girmektir. Amel irtidat ise uursuzca dini uygulamalardan bir ksmn dine aykr uygulamalarla deitirmektir.

Sra Sizde 3 nsann kendisini sekinci grmesi, servet dknl, deiime direnme ve mevcut durumu koruma arzusu ve Allaha ramen yaama isteidir.

Sra Sizde 4 Gnmzde yaygn olan inkrc ada akmlar Materyalizm, Pozitivizm, Darwinizm, Freudizm, Satanizm gibi dini dlayan anlaylardr.

Yararlanlan Kaynaklar
Altnta, R (1995). Kuranda Hidayet ve Dallet, stanbul. Cokun, (2000). slm Dncesinde nkr Problemi, Konya. elebi, (2009). slmn nan Esaslar, stanbul. Gazali, E. H (1992). man-Kfr Snr, ev. A. Turan Aslan, stanbul. Klavuz, A. S (1990). man-Kfr Snr, stanbul. Uluda, S (1992). nan Konular ve tikadi Mezhepler, stanbul. Topalolu, B (2001). Allahn Varl, Ankara. Topalolu, B ve elebi, (2010). Kelm Terimleri Szl, stanbul.

182

183