Menadžment Plan Istorijskog Jezgra Cetinja

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA
VLADA CRNE GORE MINISTARSTVO KULTURE, SPORTA I MEDIJA
PODGORICA MAJ, 2009. GODINA
Izvodi iz Ugovornih obaveza Ovaj Plan je uraen uz finansijsku pomo UNESCO kancelarije u Veneciji - Regionalna kancelarija za nauku i kulturu u Evropi (UNESCO BRESCE) i Ministarstva spoljnih poslova Italije Cooperazione Italiana Upotrebljeni nazivi i prezentacija materijala u ovom tekstu ne podrazumijevaju ni na koji nain izraavanje miljenja Sekretarijata UNESCO u pogledu pravnog statusa bilo koje zemlje ili teritorije, grada ili podruja ni njihovih nadlenosti, niti odreivanja granica. Autor(i) su odgovorni za izbor i prezentaciju injenica sadranih u tekstu i u njemu izraenih miljenja, koja ne odraavaju nuno i stavove UNESCO niti su za njega obavezujui.
VLADA CRNE GORE MINISTARSTVO KULTURE, SPORTA I MEDIJA
PODGORICA MAJ, 2009. GODINA
1. 2. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 3. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5.
SAETAK UVOD Status Istorijskog jezgra Cetinja Granice Istorijskog jezgra Cetinja Granice zatiene okoline (bafer zona) Istorijskog jezgra Cetinja Znaaj Istorijskog jezgra Cetinja Integritet i autentinost Istorijskog jezgra Cetinja Stranci na Cetinju i o Cetinju MENADmENT PLAN IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJA Cilj Menadment plana Potreba za izradom Menadment plana Status Plana Osnov za izradu i donoenje Plana Proces izrade Menadment plana
4. IsTORiJsKi RAZVOJ i NAiN iVOTA IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJA 4.1. Istorijski razvoj 41.1. Nastanak Cetinja 4.1.2. Vrijeme Crnojevia 4-1.3. Cetinje u doba Mitropolita 4.1.4 Period dinastije Petrovia 4.1.5. Cetinje u Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca / Jugoslavija 4.1.6. Cetinje u oslobodilakom ratu 4.1.7. Cetinje u socijalistkoj Jugoslaviji 4.1.8. Cetinje u Saveznoj Republici Jugoslaviji i Dravnoj zajednici Srbija i Crna Gora 4.1.9. Cetinje nakon obnavljanja dravnosti Crnoj Gori 4.2. Nain ivota na Cetinju od sredine XIX vijeka do Prvog svjetskog rata 5. VRiJEDNOsTi IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJA 5.1. Kulturne vrijednosti 5.1.1 Kulturna batina 5.1.1.1. Nepokretna kulturna batina 5.1.1.1.1. Kulturni pejza 5.1.1.2. Pokretna kulturna batina 5.1.1.3. Nematerijalna kulturna batina
5.1.2 5.1.2.1 5.1.2.2. 5.1.2.3. 5.1.2.4. 5.1.3. 5.1.4. 5.2. 5.2.1. 5.3. 5.3.1. 5.3.2. 5.3.2.1. 5.3.2.2. 6. 6.1. 6.2. 6.3. 7. 8. 9.
Umjetniko stvaralatvo Knjievno stvaralatvo Likovno stvaralatvo Pozorino i filmsko stvaralatvo Muziko stvaralatvo Istorijske vrijednosti Nauno-obrazovne vrijednosti Prirodne vrijednosti Floristiko-faunistiki aspekt Drutveno-ekonomske vrijednosti Drutvene vrijednosti Ekonomske vrijednosti Turizam Saobraaj FAKTORi, RiZici i PRiJETNJE KOJE uGROAVAJu VRiJEDNOsTi IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJE Faktori i rizici koji ugroavaju kulturne i prirodne vrijednosti Faktori i rizici koji ugroavaju drutveno- ekonomske vrijednosti Prijetnje koje ugroavaju vrijednosti POTENciJALi IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJA ViZiJA IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJA OPTi ciLJEVi MENADmENT PLANA IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJA
10. KLJuNA PiTANJA MENADmENTA IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJA 10.1. Politiki i pravni okvir 10.1. 1 Normativni okvir zatite 10.1.2. Institucionalna zatita 10.1.3. Urbani razvoj i planska dokumenta nakon II sjetskog rata 10.1.3.1. Urbani razvoj 10.1.3. 2. Planska dokumenta 10.1.4. Saradnja organa i institucija sa privatnim sektorom 10.1.5. Vlasnitvo 10.1.6. Finansiranje i planirani razvojni projekti Stanje kulturne batine
10.2.1. Stanje nepokretnih spomenika kulture 10.2.2. Stanje objekata tradicionalnog graditeljstva 10.2.3. Stanje pokretnih spomenika kulture 10.2. 4 Konzervacija i restauracija 10.2.4.1. Institucionalni kapaciteti u oblasti konzervacije 10.2.4.2. Konzervatorski principi i praksa 10.3. Stanje ivotne sredine 10.3.3.1. Kvalitet vazduha 10.2.3.2. Kvalitet zemljita 10.3.3.3. Kvalitet vode 10.3.3.4. Zagadjenja prirodne sredine 10.4. Infrastrukrura 10.4.1. Komunalna infrastruktura zatienog podruja 10.4.1.1. Vodosnabdijevanje 10.4.1.2. Odravanje istoe i tretman vrstog otpada 10.4.2. Elektroenergetska infrastruktura 10.4.3. Telekomunikaciona infrastruktura 10.4.3.1. Potanski i telegrafski saobraaj 10.4.4. Saobraajna infrastruktura zatienog podruja 10.5. Menadment u turizmu 10.6. Kadrovski potencijal i edukacija 10.6.1 Kadrovski potencijal 10.6.2. Edukacija 10.7. Prijedlog mjera 11. 11.1. 11.2. 11.3. 11.4. ImPLEmENTAciJA Odgovornosti i administracija Finansiranje i sredstva Revizija Menadment plana Monitoring Menadment plana
AKciONi PLAN MENADmENT PLANA IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJA ANEKsi LisTA sKRAENicA LiTERATuRA
SAETAK
1
1. SAETAK
Istorijsko jezgro Cetinja je spomenik kulture I kategorije, zbog izuzetnih vrijednosti koje posjeduje urbana aglomeracija sa umjetnikim i kulturno-istorijskim kvalitetima pojedinanih spomenika. Ovo zatieno jezgro predstavlja skladan spoj raznorodnih elemenata, pojedinano zatienih objekata, parkovskih struktura, pravilne urbane matrice. Istorijsko jezgo Cetinja je primjer jedinstvenog i autentino ouvanog urbanizma malih gradova, prilagoenog okruenju, sa arhitekturom visokog kvaliteta. Zatita, ouvanje i razvoj Istorijskog jezgra, kao multifunkcionalnog organizma, sa kulturnim, politikim, javnim, stambenim i ekonomskim aktivnostima je izazovan i odgovoran posao. Za njegovu uspjenost neophodna je dugorona posveenost svih struktura drutva. Ustanovljavanje efikasnog sistema upravljanja, zatita, valorizacija i promocija kulturne batine, obaveza su sadanjih generacija, kako bi i budue generacije, sa pravom, Cetinje osjeale centrom istorijskog i nacionalnog identiteta, pamenja i trajanja crnogorskog naroda. Menadment plan sadri identifikaciju, opise i menadment svih aspekata Istorijskog jezgra. Plan prepoznaje sva pitanja znaajna za zatieno jezgro, posebno rizike i prijetnje, predlae politike, daje smjernice i mjere u cilju ouvanja i korienja njegovih vrijednosti. Glavni cilj Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja je da zatiti, valorizuje i promovie vrijednosti kulturne i prirodne batine, odnosno obezbjedi djelotvornu zatitu izuzetnih vrijednosti i uspjeno upravljanje zatienom cjelinom. Kao strateki plan, koji prevashodno postavlja okvir za integralno upravljanje, doprinosi boljem razumijevanju vrijednosti Istorijskog jezgra, promovie resurse kulturne batine i njihovo korienje kao potencijal za napredak lokalne zajednice i njenih graana. Poglavlje 2 opisuje status, autentinost i integritet vrijednosti Istorijskog jezgra Cetinja, koji predstavljaju polaznu osnovu za sve upravljake aktivnosti i neophodan preduslov za razumjevanje njegovih kvaliteta. U cilju djelotvornije zatite Istorijskog jezgra, Planom se ukazuje na znaaj utvrivanja zatiene okoline i njenih granica, kao neophodnog instrumenta zatite naslijeenih vrijednosti. Plan daje u Poglavlju 3 ciljeve i evropske principe zatite nepokretnih spomenika kulture, koji arhitektonsku batinu integriu u jedan iri sistem cjelovitog ouvanja i zatite. U cilju uspjene izrade i sprovoenja Menadment plana, u proces njegove izrade ukljueni su relevantni dravni i lokalni organi, institucije, nevladine organizacije. Poglavlje 4 sadri istorijski razvoj Cetinja i nain ivota na Cetinju, s obzirom na to da je sveobuhvatno poznavanje istorijskih vrijednosti i tradicije osnova za upravljanje resursima.
1
U Poglavlju 5 su identifikovane i opisane izuzetne kulturne, prirodne i drutveno-ekonomske vrijednosti, radi prepoznavanja mogunosti koje one pruaju za razvoj Cetinja i ireg kulturnog i prirodnog okruenja. Menadment plan, u Poglavlju 6, sadri faktore koji ugroavaju vrijednosti, trenutne i budue prijetnje i izazove, meu kojima posebno mjesto zauzimaju nebriga i nekontrolisani urbani razvoj. Na osnovu svih saznanja, do kojih se dolo procesom izrade Menadment plana, u Poglavljima 7 i 8 prezentirani su potencijali razvoja i vizija za petnaestogodinji period. Budui razvoj Cetinja, Istorijskog jezgra i ireg okruenja mogu je putem promocije bogatog graditeljskog, istorijskog, kulturno-umjetnikog, ambijentalnog i duhovnog nasljea. Razvoj e biti temeljen na potovanju i unapreenju naslijeene kulturne batine i skladnoj interakciji izmeu zatite kulturnog i prirodnog ambijenta i savremenog razvoja. Poglavlje 9 sadri Opte ciljeve Menadment plana za ostvarenje vizije razvoja zatienog Istorijskog jezgra Cetinja, za viegodinji period. Poglavlje 10 bavi se kljunim pitanjima od kojih zavisi djelotvornost upravljanja kulturnom i prirodnom batinom Istorijskog jezgra Cetinja. U tom smislu, Planom su prepoznata najznaajnija pitanja koja se odnose na politiki i pravni okvir zatite, stanje kulturne batine i ivotne sredine, stanje infrastrukture zatienog podruja i menadmenta u turizmu, na kadrovske potencijale i, prijedlog mjera. Za implementaciju Menadment plana u Poglavlju 11 sadrana je detaljna struktura, finansiranje i obaveze upravljakog sistema i kontrolnih mehanizama. Poseban segment Menadment plana predstavlja Akcioni plan, koji ukazuje na prioritetne aktivnosti i mjere u kratkoronoj, srednjoronoj i dugoronoj perspektivi, sa nosiocima aktivnosti i indikatorima uspjeha.
UVOD
2.
UVOD
2.1. Status Istorijskog jezgra Cetinja Istorijsko jezgro Cetinja je, u skladu sa tada vaeim Zakonom o zatiti spomenika kulture (1960), zbog vrijednosti koje posjeduje kao svojevrsna urbana aglomeracija, sa umjetnikim i kulturno-istorijskim kvalitetima pojedinanih spomenika, Rjeenjem broj 01-711/1-6 od 29.07.1961. godine, dobilo status spomenika kulture. Istorijsko jezgro Cetinja, spomenik kulture I kategorije, koje zahvata 58 ha (kompaktno gradsko tkivo 33 ha, a parkovski kompleksi i pejzano zelenilo 25 ha), jedan je od najvrijednijih segmenata kulturne batine Crne Gore. Grad Cetinje i njegovo Istorijsko jezgro, ije vrijednosti nadmauju nacionalni okvir, predstavljaju istorijsko pamenje Crne Gore, polazite i stjecite duhovnosti i nacionalne samosvijesti. U njemu su, kao gnijezdu slobode, prijestolovali duhovni i svjetovni vladari, to je bio grad ambasada, grad kulturnog stvaralatva. Danas je Cetinje kulturno-umjetniki centar i Prijestonica obnovljene drave Crne Gore. Specifinost Istorijskog jezgra i grada Cetinja poziva i obavezuje sve strukture drutva da ouvaju, zatite i promoviu njegove izuzetne vrijednosti i da ustanove efikasne mehanizme upravljanja, kako bi se takav status iskoristio kao strateki potencijal za napredak lokalne zajednice i njenih graana. U tom smislu, neophodna je koordinacija i saradnja svih subjekata u sistemu zatite vrijednosti Istorijskog jezgra Cetinja, adekvatna pravna zatita i izrada planskih dokumenata koja e garantovati zatitu tih vrijednosti i omoguiti razvoj primjeren njegovom statusu. 2.2. Granice Istorijskog jezgra Cetinja
Istorijskom jezgru Cetinja su, dobijanjem statusa spomenika kulture, a u skladu sa tada vaeim Zakonom o zatiti spomenika kulture, odreene i granice ove spomenike cjeline: (Prilog: Mapa 1) Ljetna pozornica-Tablja- Cetinjski manastir- Vladin dom- zgrada Pobjede- zgrada Oboda- Crnogorska banka- preko stadiona- Obilia poljana- iza bolnice Danilo I- zgrada Bogoslovije- tamparija Obod- hotel Park dvorski park- staro igralite- Ljetna pozornica Opisane granice odnose se na zonu zahvata UP Istijsko jezgro Cetinje: Ulica Nikca od Rovina - ulica Vojvode Boa Petrovia- preko parcela 2339 2333 - 2332/1oko sjeverne granice parcele 2332/1 (Vojni stan)- ulica Kruni put do benzinske pumpe - iznad bolnice - uz rub parcele 3721/1 do ulice Vuka Miunovia - ulica Vuka Miunovia do Vladiine bate (put Cetinje-Budva) - oko parcele (spoljni rub) 4127 - 4128 - 4129 preko parcele 4130 - do granice K.O. Cetinje 2 - du granice K.O. Cetinje 2- preko parcele
12
3392, ukljuujui Medovinu i parcele 3388/1 - 3388/2 - 3387 - uz spoljnji rub parcele kompleksa Obod - preko vrsta rezidencije Predsjednika- iza upravne zgrade Oboda - do ulice Nikca od Rovina. S obzirom na to da opisno utvrene granice zatienog Istorijskog jezgra Cetinja ne daju precizne podatke, neophodne za poslove koji se odnose na njegovu zatitu, to su aktivnosti na izradi Menadment plana obuhvatile i adekvatno oznaavanje granica zatiene cjeline. Tokom vremena desile se se manje ili vee devastacija unutar Istorijskog jezgra. U nekim sluajevima potrebe savremenog drutva rezultirale su agresivnim intervencijama to je dovelo do umanjenja prvobitnih prostornih odnosa, potiranja zateenog integriteta spomenike cjeline. Naime, uz intervencije novijeg doba koje su uskladjene sa osnovnim konzervatorskim principima i unoenje novih funkcija u Istorijsko jezgro Cetinja, to neosporno predstavlja doprinos revitalizaciji i unaprijedjenju ivota, evidentne su i intervencije koje su doprinjele razaranju ili devastaciji postojeih urbanih, ambijentalnih i arhitektosnkih vrijednosti (Hotel grand, stambeni objekat uz ulicu Nikca od Rovina, intervencije u bolnikom kompleksu, planirana gradnja autobuske stanice, niz objekata u Medovini, uz Bajovu i Ulicu vojvode Boa, izgradnja podvonjaka, kao i parkinga na starom stadionu). Zbog navedenih razloga, nakon sveobuhvatnog sagledavanja vrijednosti zatiene urbane cjeline, grada Cetinja i ireg podruja, od strane Koordinacionog tima i Radne grupe za urbanistiko- arhitektonske vrijednosti i utvrivanje granica Istorijskog jezgra i granica zatiene okoline, uz znaajnu pomo eksperta ICOMOS-a, Todora Kresteva, zakljueno je da je neophodno pristupiti redefinisanju granica Istorijskog jezgra Cetinja, u skladu sa zakonom propisanom procedurom, to je i preporuka u Izvjetaju Misije (19.25 januar, 2009. godine.) Kancelarije UNESCO BRESCE u Veneciji.
13
Mapa 1. Granice zatienog podruja Istorijskog jezgra Cetinja
14
2.3.
Granice zatiene okoline (bafer zona) Istorijskog jezgra Cetinja
Prilikom utvrivanja Istorijskog jezgra Cetinja za spomenik kulture nije utvrena njegova zatiena okolina (bafer zona), jer tadanjim propisima ovo pitanje nije bilo regulisano, odnosno takva obaveza nije postojala. Zakon o zatiti spomenika kulture iz 1991. godine, regulie to pitanje, tako to tretira pojam zatiene okoline spomenika kulture, odnosno prepoznaje potrebu odreivanja te okoline. Pri odreivanju granica zatiene okoline, posebno je vano imati u vidu da ova zona treba da pokriva neposrednu okolinu spomenika, znaajne vizure, kao i druge povrine, zgrade i elemente, koji su u funkcionalnom smislu znaajni za zatitu kulturnog dobra. Pored toga, neophodno je sainiti evidenciju pojedinanih spomenika kulture i objekata koji nisu zatieni, ali posjeduju spomenike vrijednosti, kao i javnih objekata, parkova i trgova unutar granica zatiene okoline, kako bi se utvrdila dozvoljena namjena zatiene okoline. Imajui u vidu da je zatiena okolina u funkciji uspjene zatite spomenika kulture, da predstavlja jo jedan novi nivo njegove zatite, proces izrade Menadment plana doprinio je da se potreba odreivanja zatiene okoline postavi kao jedno od najznaajnih pitanja vezanih za adekvatno upravljanje Istorijskim jezgrom Cetinja. Nakon sveobuhvatnog sagledavanja vrijednosti zatiene urbane cjeline grada Cetinja i ireg podruja, od strane Koordinacionog tima i Radne grupe za urbanistiko- arhitektonske vrijednosti i utvrivanje granica Istorijskog jezgra i granica zatiene okoline, uz znaajnu pomo ekseperta ICOMOS-a Todora Kresteva, formiran je preliminarni prijedlog granica zatiene okoline i Istorijskog jezgra Cetinja. Kako, shodno navedenom Zakonu, zatienu okolinu spomenika kulture odreuje Republiki zavod za zatitu spomenika kulture, tako e se preliminarni prijedlog granica zatiene okoline, smatrati validnim tek nakon razmatranja preliminarnog prijedloga granica od strane Zavoda i sprovoenja zakonom propisane procedure. Odreivanje zatiene okoline i njenih granica predstavlja jedan od instrumenata koji imaju za cilj ouvanje spomenikog integriteta zatienog podruja, odnosno ouvanje izuzetnih istorijskih, ambijentalnih i arhitektonskih vrijednosti zateenih unutar granica zatienog podruja Istorijskog jezgra Cetinja. Iako samo po sebi naznaeno podruje zatiene okoline, usljed niza faktora (nedostatak autentinosti, kontinuiteta i integriteta), ne posjeduje vanredne vrijednosti koje bi ga uvrstile u spomeniku cjelinu, potovanje pojedinih autentinih elemenata i urbanistike matrice, kroz adekvatan stepen zatite, obezbijedie ouvanje spomenikog integriteta zatienog podruja Istorijskog jezgra Cetinja: Ulica Nikole Lekia- oko KP 2400; 2401- oko Obilia poljane- Kruni put (ukljuujui niz od KP 3743 do KP 3756/1 do granice KO Cetinje 2 - Kruni put- ulica Crnojevia (Magistralni put
15
Cetinje-Budva) ukljuujui naselje Pod granicom- Put (KP 3960/1)- oko (ukljuujui) KP 4071; 4084/1; 4082/2; 4163/1- put (KP 4180)- oko (ukljuujui) KP 4169; 4171; 4179; 4178;- put (KP 4200)- oko (ukljuujui) KP 4133; 4136; 4136/3- paralelno sa granicom Istorijskog jezgra, a na udaljenosti od 25 m iza Orlovog kra i Manastira prema naselju krke- preko KP 3392 oko kompleksa Obod- ulicom Peka Pavlovia- Bulevar Crnogorskih junaka- ulica Nikole Lekia 2.4. Znaaj Istorijskog jezgra Cetinja
Istorijsko jezgro Cetinja, prema Zakonu o zatiti spomenika kulture Crne Gore, predstavlja spomeniku cjelinu od izuzetnog znaaja, karakteristinu zbog skladnog spoja raznorodnih elemenata, pojedinano zatienih objekata, parkovskih struktura i pravilne urbane matrice. Cetinje je mjesto istorijskog i nacionalnog identiteta, pamenja i trajanja. Ono je uspjena zajednica koja uva, titi i unapreuje svoje kulturne i prirodne vrijednosti, koristei ih kao strateki potencijal razvoja. 2.5. Integritet i autentinost Istorijskog jezgra Cetinja
Danas najinteresantnije pracrnogorsko mjesto jeste Prijestonica Cetinje: prvobitno bijae manastir, zatim skromno selo, nekoliko puta orobljeno, opustoeno, razoreno i na kraju poligon en miniature velikih sila Evrope. One su za sobom ostavile tragove, na svoj nain neponovljive, ba kao to su crnogorska borbenost i slobodoumnost. Istorijsko jezgo Cetinja je primjer jedinstvenog i autentino ouvanog urbanizma malih gradova, prilagoenog okruenju, sa arhitekturom visokog kvaliteta. Istorijski kontinuitet Cetinja moe se pratiti kroz sauvanu nepokretnu i pokretnu kulturnu batinu, na kojoj su sve generacije ostavljale manje ili vie prepoznatljiv trag. Izgradnjom Dvorca Crnojevia 1482. godine i Manastira Crnojevia 1484. godine, zaeto je Istorijsko jezgro Cetinje, iji se razvoj moe pratiti sve do dananjeg doba. Na Cetinju i njegovom okruenju, srijeu se zrela arhitektonska rjeenja sakralne arhitekture u duhu renesanse (Cetinjski manastir). Intenzivnom urbanizacijom u XIX vijeku, poznati evropski arhitekte i graditelji toga vremena, mijenjaju arhitektonsku strukturu Cetinja. Od niza ruralnih graevina, karakteristinih za tradicionalnu arhitekturu ovog podruja, Cetinje postaje naselje urbanih osobenosti, grad eklektike arhitekture, od neoromanike, neobaroka i ampira, do secesije i kubistikih arhitektonskih rjeenja.
16
2.6. Stranci na Cetinju i o Cetinju Meu inostranim linostima, koje su Crnu Goru i Cetinje posjeivali u svojstvu hroniara ili putopisaca, treba navesti ime poznatog engleskog naunika i pisca J. G. Wilkinsona, 1844. godine, koji Cetinje naziva najmanjom prijestonicom Evrope, a vjerovatno i cijelog svijeta. Meu prvim strancima koji su due boravili u Crnoj Gori, je i poznati eski slikar Jaroslav ermak, koji je u nekoliko navrata posjeivao Crnu Goru, najprije od 1858. 1862. te 1865, kada u Crnoj Gori uestvuje i u ustanku protiv Turaka. Slikao je u duhu akademskog romantizma. Poznati su njegovi portreti crnogorskih junaka i crnogorske kraljevske porodice. Na njegovim najznaajnijim djelima posveenim Crnoj Gori prikazane su scene iz ratnih dogaaja i bojeva, na primjer: Crnogorka sa djetetom, Ranjeni Crnogorac, Ratni plijen i druge. Meu strancima, koji su se due zadrali na Cetinju je Valtazar Bogii, pravni i nauni radnik porijeklom iz Hrvatske. On je sastavio graanski zakonik Crne Gore, koji je kasnije postao i Opti imovinski zakonik Knjaevine Crne Gore. Takoe, Bogii je bio meu prvim crnogorskim ministrima pravde (1893-1899). Na Cetinju je posljednjih decenija XIX vijeka boravio i ruski naunik, revolucionar i publicista Pavel Apolonovi Rovinski. Objavljivao je radove iz oblasti etnografije, istorije, jezika. Bavio se izuavanjem Rusije, Sibira, eske kao i jugoslovenskih zemalja. Njegovo kapitalno djelo je Crna Gora u prolosti i sadanjosti, za koju je grau sakupljao 30 godina. U tom djelu je data svestrana i detaljna slika geografskih uslova, arheologije, etnografije, istorije i kulture Crne Gore. U knjizi Crna Gora holandski putopisac i knjievnik Henri Van Manderle je 1913. godine napisao ivot je tu veoma jednostavan, mada se mora priznati da se stranci, koji se nadju u Cetinju i koji imaju tu privilegiju da ih Kralj primi u audijenciju, to on rado ini, ubrzo obretu u sali za prijem sa predsobljem, namjetenom u otmenom stilu i bez suvie luksuza, ali ipak tako da stvarno djeluje kraljevski. Ljudi, ja sam ili u raju ili na Mjesecu, uzviknuo je Bernard o, iznenaen ljepotom, kada se popeo na Loven, a Katunsku nahiju nazvao Kamenim morem.
17
Putopisac Spiridon Gopevi, koji je u svojoj knjizi Crna Gora i Crnogorci iz 1875. godine opisao izgled Cetinja, uradio je prvi urbanistiki plan Cetinja. U kreiranju karakteristinog izgleda Istorijskog jezgra Cetinja sudjelovali su mnogi inostrani inenjeri, arhitekte i graditelji. Austrijski arhitekta Pakler je rekonstruisao i dogradio Dvorac kralja Nikole, dajui mu dananji oblik, projektovao zgradu Djevojakog instituta i izvrio trasiranje puteva koji su Cetinje povezali sa austrougarskom granicom i Rijekom Crnojevia. Dalmatinski arhitekta Josip Slade, uz izradu projekata puteva koji su povezivali Cetinje sa Kotorom i Rijekom Crnojevia, projektovao je izmeu ostalog Zetski dom kao i objekat Austrougarskog poslanstva. Bio je naelnik Graevinske uprave pri Ministarstvu unutranjih djela od 1880. do 1890. godine. Italijanski arhitekta A.C. Koradini boravio je i radio na Cetinju od 1900. do 1912. godine, i tvorac je znaajnih arhitektonskih ostvarenja: Rusko poslanstvo, Vladin dom, Italijansko poslanstvo te Crkva sv. Antuna Padovanskog. Engleski arhitekta Harti uradio je projekat i rukovodio izgradnjom Engleskog poslanstva, te projektovao dvije vile u kotid stilu.
18
3.
MENADmENT PLAN IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJA
Evropski principi zatite nepokretnih spomenika kulture kao glavnu mjeru zatite za graevinske komplekse i podruja predviaju menadment plan, koji arhitektonsku batinu integrie u iri sistem cjelovitog ouvanja i zatite. Menadment plan podrazumijeva sprovoenje i aktiviranje sljedeih mjera: Mjere cjelovitog ouvanja - predstavljaju jedan od glavnih elemenata gradskog i drutvenog planiranja i podrazumijevaju uspostavljanje i odravanje ravnotee izmeu ovjeka i njegovog tradicionalnog okruenja. Nadleni organi imaju posebnu odgovornost, kako na nacionalnom, tako i na lokalnom nivou, kada je u pitanju cjelovito ouvanje arhitektonske batine. Administrativne mjere - imaju za cilj unaprjeenje organizacionih sposobnosti nadlenih organa i podizanje njihove organizacije na vii nivo pomou angaovanja odgovarajueg administrativnog, naunog i tehnikog osoblja koje se bavi pitanjima ouvanja batine. Mjere pripremanja odgovarajuih kataloga zatite- kojima bi se ukazalo na aspekte arhitektonske batine koje treba zatititi, kao i na unoenje i oznaavanje zatienih zona u planove koje zajedno prave sektori zadueni za zatitu kulturne batine i oni odgovorni za planiranje. Mjere podizanja svijesti imaju za cilj aktivno ukljuivanje javnosti u proces ouvanja batine kroz obezbjeivanje informacija i adekvatnog obrazovanja o okruenju i arhitektonskoj batini. Finansijske i fiskalne mjere podrazumijevaju pomo vlasnicima spomenika i ostalim organima koji tite arhitektonsku batinu. Pod ovim se, takoe, podrazumijevaju zvanini mehanizmi finansijske pomoi, ukljuujui i finansiranje preliminarnih istraivanja i poreske olakice kojima se vlasnicima pomae da to vie svojih sredstava odvoje za radove odravanja i ouvanja. Menadment planom se pospjeuju i osiguravaju: Integralna zatita kulturne i prirodne batine kroz konstantnu kontrolu lokalnog urbanog razvoja; Valorizacija i revalorizacija kulturne i prirodne batine; Jaanje pravne i institucionalne infrastrukture; Efikasna primjena zakona i planske dokumentacije, radi ouvanja kulturne i prirodne batine od nestrune sanacije, revitalizacije i rehabilitacije, kao i prekomjerne i nekontrolisane urbanizacije; Jaanje ekonomskog razvoja zatienog podruja kroz korienje potencijala na principima odrivog razvoja; Jaanje kadrovskih kapaciteta na svim nivoima. 3.1. Cilj Menadment plana Glavni cilj ovog Menadment plana je da valorizuje, zatiti i promovie vrijednosti kulturne i prirodne batine Istorijskog jezgra Cetinja. Za postizanje tog cilja, Menadment plan e dati viziju upravljanja zatienim podrujem za viegodinji period, smjernice za njegovu realizaciju iskazane kroz opte ciljeve i predloene programe aktivnosti, sa prepoznatim mehanizmima i nosiocima aktivnosti, rokovima za njihovu implementaciju kao i mehanizmima monitoringa. Razumijevanje i uvaavanje istorijskih, kulturnih i prirodnih vrijednosti Istorijskog jezgra Cetinja je preduslov za izradu i donoenje Menadment plana, kao i za njegovo sprovoenje kroz donoenje konkretnih, valjanih i efektivnih menadmentskih odluka. To e pomoi da ovaj istorijski grad, po miljenju mnogih meunarodnih, nacionalnih i lokalnih eksperata, grad izuzetnih vrijednosti, harmonine integracije urbane cjeline i prirodnog okruenja, s jedne strane, i izuzetne geografske pozicije mjesta, s druge strane, bude zatien za budue generacije, i da se ovom lokacijom ispravno upravlja u kontekstu njegove egzistencije kao podruja sa irim vrijednostima.
20
3.2. Potreba za izradom Menadment plana Potreba za izradom Menadment plana proistekla je iz Izvjetaja o stanju kulturne batine Istorijskog jezgra Cetinja iz maja 2004. godine, koji je uradila Komisija za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine Crne Gore, formirane od strane Ministrastva kulture sporta i medija, kojim je utvreno da su krupne arhitektonske strukture pojedinih javnih objekata naruile izraz Jezgra grada, a kako bi se stambeni objekti uinili komfornijim i dopunili poslovnim sadrajem, vlasnici pristupaju intervencijama bez prethodne saglasnosti Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture i na taj nain degradiraju zateene arhitektonske i ambijentalne vrijednosti jezgra. Do sada nije uraen Menadment plan za Istorijsko jezgro Cetinja kojim bi se cjelovito definisala zatita, valorizacija i upravljanje ovim prostorom. U nekim djelovima Istorijskog jezgra Cetinja stepen urbanizacije je dostigao granicu, ijim prelaskom bi vrijednosti, zbog kojih je podruje zatieno kao kulturna batina od izuzetnog znaaja, mogle biti ozbiljno ugroene, posebno ako se uzme u obzir da je upravo u kulturnoj batini prepoznat glavni razvojni i ekonomski resurs ovog grada. U traganju za rjeenjima koja e obezbijediti sigurnu budunost ovom izuzetno znaajnom kulturno-istorijskom ansamblu i njegovu aktivnu ulogu u savremenom ivotu, bilo je potrebno da se svi resursi razmatraju u cjelni, a ne pojedinano, od sluaja do sluaja. 3.3. Status Plana Menadment plan je strateki dokument za zatitu, valorizaciju i prezentaciju istorijskih, kulturnih i prirodnih vrijednosti zakonom zatienih cjelina. Plan ima strateki karakter s aspekta prepoznavanja potencijala zatiene cjeline i mogunosti njihovog korienja za razvoj zajednice i ireg okruenja. Koncepcijski pristup Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja, kao jedinstvenog integrisanog dobra, kombinacija istorijskih i kulturnih vrijednosti, izuzetno su vani preduslovi za djelotvorno upravljanje u budunosti. Pored toga, u procesu planiranja upravljanja Istorijskim jezgrom uinjen je sutinski vaan korak za njegovu uspjenu implementaciju, ukljuivanjem u taj proces svih relevantnih dravnih i lokalnih organa i institucija. Da bi Menadment plan uspostavio ravnoteu kompleksnih odnosa izmeu ouvanja/zatite i odrivog razvoja, on mora biti dovoljno obavezujui za sve subjekte u sistemu zatite i za ostale planske dokumente. Meutim, polazei od znaaja istorijskih i kulturnih vrijednosti zatienog jezgra i izuzetnog istorijskog znaaja Cetinja za Crnu Goru, u cilju obezbjeenja adekvatne zatite i upravljanja ovom istorijskom cjelinom, Vlada Crne Gore je, na sjednici od 25.09.2008. godine, zakljuila da je neophodno pristupiti izradi Menadment plana Cetinja. Imajui u vidu injenicu da je Vlada Crne Gore pokrenula proces izrade Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja i da e ga usvojiti, ovaj dokument e biti pravno osnaen s aspekta implementacije, odnosno imae garanciju dovoljno obavezujue prirode da utie na proces urbanog razvoja u skladu sa pravilima ouvanja kulturne batine. 3.4. Pravni osnov za izradu i donoenje Plana
Osnov za izradu i donoenje Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja sadran je u Zakljucima Vlade Crne Gore, broj 03-9334/2 od 02.10. 2008. godine, kada je usvojen i Prijedlog za izradu Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja.
21
Navedenim Zakljucima, Vlada je odredila Ministarstvo kulture, sporta i medija za nosioca poslova na izradi Plana, obezbjedila finansijska sredstva za njegovu izradu i odredila rok utvrivanja predloga Plana. Shodno donijetim Zakljucima Menadment plan Istorijskog jezgra Cetinja usvaja Vlada Crne Gore. 3.5. Proces izrade Menadment plana Nakon usvajanja Izvjetaja o stanju kulturne batine Crne Gore u oktobru 2005. godine, a kome su prethodili pojedinani izvjetaji o stanju nepokretnih spomenika kulture u Crnoj Gori, pa samim tim i Istorijskog jezgra Cetinja i pojedinanih spomenika kulture u njemu, pristupilo se analizi i traganju za najboljim mehanizmima za valorizaciju, zatitu, prezentaciju i razvoj nepokretnih spomenika kulture, pa samim tim i urbanih cjelina. Nesporno je da je za urbane cjeline, a u skladu sa Evropskim principima zatite, najpreporuljivija izrada Menadment plana. U oktobru 2007. godine, u okviru Konkursa Kancelarije UNESCO BRESCE u Veneciji, Ministarstvo kulture, sporta i medija je apliciralo sa projektom Menadment plan Cetinja. Predlog procesa izrade Menadment plana, uraen je 2008. godine, sa procjenom potrebnih sredstava za njegovu izradu 102.370,00 eura, i dostavljen Kancelariji UNESCO BRESCE u Veneciji i Vladi Crne Gore. Odluku o pristupanju Procesu izrade Menadment plana, na predlog Ministarstva kulture, sporta i medija, donijela je Vlada Crne Gore Sredstva su obezbijeena iz donacije UNESCO, i iz Budeta Crne Gore, preko Ministarstva kulture, sporta i medija. Za nosioca poslova procesa izrade Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja imenovano je Ministarstvo kulture, sporta i medija, a rok za usvajanje Predloga Menadment plana je 28.05.2009. godine. Nacrt Menadment plana se dostavlja na miljenje i utvivanje Vladi Crne Gore i Kancelariji UNESCO BRESCE u Veneciji, do 15.04.2009. godine, a tokom tog perioda bie odrana javna rasprava, na nain organizovanja okruglog stola u Skuptini Prijestonice Cetinje, uz informacije i preko site-a Ministarstva kulture, sporta i medija. Nakon dobijanja miljenja od strane Vlade i Kancelarije UNESCO BRESCE u Veneciji, Prijedlog menadment plana se dostavlja Vladi na usvajanje, do 28.05.2009. godine. Menadment plan Istorijskog jezgra Cetinja, bie dostavljen Kancelariji UNESCO BRESCE u Veneciji do 01.06.2009. godine. Prezentacija Menadment plana planirana je za 04.06.2009. godine, u toku Samita predsjednika zemalja Jugoistone Evrope. Izrada Menadment plana Cetinja okupila je brojna pravna i fizika lica na lokalnom i nacionalnom nivou, koja e svojim znanjem i iskustvom doprinijeti pronalaenju zajednike vizije razvoja Istorijskog jezgra Cetinja, za dugoroan period, za koji e biti uraen detaljan Akcioni plan. Za izradu Menadment plana Cetinja fomirana su sljedea radna tijela: Koordinacioni tim, Radna gupa i Savjetodavno tijelo. Koordinator Procesa izrade Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja i Koodinacioni tim, imenovani od strane Ministarstva kulture, sporta i medija, rukovodili su aktivnostima u procesu izrade Menadment plana: Predsjednik Koordinacionog tima Prof. Branislav Miunovi, ministar kulture, sporta i medija
22
Koordinator Procesa izrade Menadment plana Lidija Ljesar, diplomirani konzervator restaurator, samostalni savjetnik za zatitu nepokretne kulturne batine u Ministarstvu kulture, sporta i medija lanovi Koordinacionog tima: Smiljana Radusinovi, profesor srpskohrvatskog jezika i kjievnosti naroda i narodnosti Jugoslavije, samostalni savjetnik I za biblioteku djelatnost i arhivistiku u Ministarstvu kulture, sporta i medija Danica Bogojevi, profesor italijanskog jezika i knjievnosti, Ministarstvo kulture, sporta i medija Zoran Tomi, diplomirani ekonomista, sekretar Ministarstva za ekonomski razvoj Goranka Lazovi, diplomirani ekonomista, samostalni savjetnik u Ministarstvu turizma i zatite ivotne sredine Luka Lagator, diplomirani ekonomista, Prijestonica Cetinje Prof. mr Nataa urovi, diplomirani konzervator restaurator, likovni tehnolog, prorektor Univerziteta Crne Gore Mr Snjeana Simovi, dipl.ing.arh konzervator, rukovodilac odjeljenja za zatitu spomenika graditeljstva u Republikom zavodu za zatitu spomenika kulture Ruica Ivanovi, diplomirani pravnik, direktorica Regionalnog zavoda za zatitu spomenika kulture Dr Zlatko Buli, doktor biolokih nauka, direktor Republikog zavoda za zatitu prirode Radna grupa je sastavljena od relevantnih strunjaka, vlasnika i korisnika, tj. svih onih koji su na direktan ili indirektan nain zadueni za brigu, ouvanje, korienje i odrivi razvoj kulturne i prirodne batine Istorijskog jezgra Cetinja. Ana Joveti, diplomirani ininjer prostornog planiranja, samostalni savjetnik u Ministastvu za ekonomski razvoj Lazarela Kalezi, diplomirani inenjer agronomije, samostalni savjetnik u Ministarstvu turizma i zatite ivotne sredine Luka Milunovi, publicista, savjetnik za turizam u Prijestonici Cetinje Mirko Stjepevi, dipl. inenjer raunarstva, sekretar Sekretarijata za planiranje i ureenje prostora Prijestonice Cetinje Jovan Martinovi, diplomirani menader u turizmu, direktor Turistike organizacije Cetinja Mitra Cerovi, arheolog, samsotalni savjetnik I u Ministarstvu kulture, sporta i medija Mr Marija Ranatovi, magistar drutvenih nauka, generalni sekretar Nacionalne komisije za saradnju sa UNESCO-m, Ministarstvo kulture, sporta i medija Maja etkovi, istoriar umjetnosti, rukovodilac Centra za dokumentaciju Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture Tijana Samardi, istoriar umjetnosti, struni saradnik istoriar umjetnosti u Republikom zavodu za zatitu spomenika kulture Dobrila Vlahovi, slikar konzervator, struni saradnik slikar konzervator u Republikom zavodu za zatitu spomenika kulture Tanja Vujovi, diplomirani etnolog, konzervator savjetnik u Republikom zavodu za zatitu spomenika kulture Zorica ubrovi, diplomirani ininjer arhitekture, savjetnik konzervator u Regionalnom zavodu za zatitu spomenika kulture
23
Mr Vasilije Bukovi, magistar umarstva, savjetnik u Republikom zavodu za zatitu prirode Blao Marku, diplomirani etnolog, direktor Etnografskog muzeja Crne Gore Sran Pejovi, diplomirani konzervator restaurator, arhivista u Dravnom arhivu Crne Gore Mr Biljana Boovi, magistar menadmenta u turizmu, saradnik u Nacionalnoj turistikoj organizaciji Crne Gore Sonja Lagator, novinar Radija Cetinje Dr Zvezdan Foli, doktor istorijskih nauka, NVO Udruenje Korijeni Aleksandra Kapetanovi, diplomirani ininjer arhitekture, arhitekta konzervator, NVO Expeditio
Konsultantsko - savjetodavno tijelo sastavljeno je od priznatih naunih radnika iz oblasti istorije, istorije umjetnosti i arhitekture. Prof. Todor Vassilev Krestev, dipl.ing.arh., ekspert- konsultant UNESCO Doc.dr Goran Radovi, dipl.ing.arh Dr Aleksandar ilikov, istoriar umjetnosti Prof.dr ore Borozan, istoriar Metodologija izrade Menadment plana bazirana je na meunarodnim standardima, a posebno na Evropskim principima zatite nepokretnih spomenika kulture i Smjernicama UNESCO, ICCROM i ICOMOS. Menadment plan Istorijskog jezgra Cetinja, Cetinja zasnovan je na podacima iz nacionalnih stratekih dokumenata, analiza, izvjetaja, informacija, kao i mnogobrojnih bibliografskih jedinica. Meutim, za neke od tema i oblasti koje su tretirane Menadment planom nedostajali su relevantni podaci i informacije. Upravo ta injenica uinila je da se proces izrade odvija koordiniranom akcijom raznih uesnika i da se kroz opseno istraivanje doe do velikog broja nedostajuih podataka. To se posebno odnosilo na djelove dokumenta, u kojima su opisane vrijednosti podruja Cetinja, a koje do sada nijesu bile adekvatno obraene i sintetizovane na jednom mjestu. Takoe, prepoznavanje nedostataka u postojeim normativnim i planskim dokumenatima, i preporuke za njihovu doradu ili izradu novih, jedan je od zadataka ovog dokumenta, radi unaprjeenja budueg razvoja Istorijskog jezgra Cetinja. Analiza postojeih granica Istorijskog jezgra, istorijata, vrijednosti, potencijala, trenutne upotrebe, pravnog okvira i administracije, postojeih urbanistikih planskih dokumenata, prethodne dokumentacije, istorije konzervacije, postojee prakse menadmenta, postojeeg stanja vrijednosti, ljudskih i finansijskih resursa, faktora koji ugroavaju vrijednosti, rizika i prijetnji, ostalih faktora koji utiu na mjesto, prezentacije, upravljanja posjetama posjetiocima, miljenja i oekivanja stakeholdera, unaprjeenje svijesti, omoguilo je da se stekne cjelovit uvid u stanje i probleme koje treba rjeavati.
24
ISTORIJSKI RAZVOJ CETINJA I NAIN IVOTA
4.
IsTORiJsKi RAZVOJ CETiNJA i NAiN iVOTA
4.1. Istorijski razvoj Cetinja Istorija Cetinja se sasvim opravdan posljednja 4, 5 vijeka neraskidivo povezuje sa istorijom Crne Gore. U njemu je konstituisana organizovana snaga kojom je crnogorski narod stvorio i ouvao jedinstvo, uobliio odnose na svojoj teritoriji, odbranio i zatitio svoju slobodu. 4.1.1. Nastanak Cetinja Prve ljudske zajednice na prostoru Cetinjskog polja postojale su jo prije 12 000 godina. Najstariji poznati trag tih stanita potie iz peine Koronjine, povrine oko 15 m, a nalazi se u bliem zaleu Cetinjskog polja. U Koronjini je pronaen vei broj primjeraka kamenog orua. Stara naselja - gradine, kao i mnoge grobne konstrukcije - humke, poznatije pod nazivom gomile, predstavljaju ostatke gvozdenog doba na Cetinju i u njegovoj okolini. Cetinje je dobilo ime po istoimenoj rijeci ponornici, koja je nekada proticala kroz istoimeno polje. Cetinjsko polje su u kasnijem periodu naseljavali slobodni seljaci i pastiri zetske vlastele . Do XIV vijeka naseljavali su ga i bogumili. Jedna bogumilska nekropola, sa oko 150 steaka, nalazila se oko dananje Vlake crkve. Ovu crkvu su jo 1450. godine izgradili pastiri ( Vlasi).
Prvi pomen Cetinja nalazimo 1440. godine, u sudsko - notarskim knjigama Kotorskog arhiva. Cetinjsko polje je tada, po svemu sudei, bilo katunite stoara porodice Crnojevi i ostalih vlastelinskih porodica. U prvoj polovini XV vijeka, Crnojevii su postali jedna od najmonijih zetskih porodica. Stefan Crnojevi je bio prvi vladar iz ove porodice (1451- 1464/65). Pri kraju Stefanove vladavine ustaljuje se nov naziv za njegovu dravu. Umjesto imena Zeta, koje se upotrebljavalo od prvih decenija XIII vijeka, za dravu Crnojevia poinje da se koristi naziv Crna Gora. Stefanov sin Ivan Crnojevi (1465 - 1490) bio je primoran da balansira izmeu Osmanskog carstva i Mletake Republike. U tenji da se zatiti od moguih turskih napada, Ivan Crnojevi je oko 1475. godine, povukao svoj dvor sa abljaka. Nakon toga je izgradio utvrenje Rijeki grad (Obod). Nastojei da obezbijedi sigurnije utoite, crnogorski gospodar je odluio da svoj dvor povue to dublje u brda. Za novo srediite svoje drave odabrao je Cetinje, zabaeno i siromano mjesto. Tako je splet istorijskih okolnosti stvorio Cetinje kao politiki centar Crnojevia drave. 4.1.2.Vrijeme Crnojevia Ivan Crnojevi je 1482. godine, na Cetinju podigao rezidencijalni dvorac, za koji se pretpostavlja da je prikazan na graviri Oktoiha prvoglasnika. U svojoj novoj prijestonici Ivan Crnojevi je podigao 1484. godine i raskoni hram Roenja Bogorodice. Cetinje postaje i duhovni centar Crne Gore, a manastir je rezidencija crnogorskih crkvenih poglavara. Na kapitelima manastira nalazili su se razliiti ukrasi, a meu njima i grb Crnojevia (dvoglavi orao sputenih krila). Vana tekovina vladavine Ivana Crnojevia ogleda se u donoenju odreenih zakonskih akata, znaajnih za pravnu i kulturnu istoriju Crne Gore. U tom domenu istiu se Zakon i Hrisovulja Manastiru cetinjskom. Ivana Crnojevia naslijedio je njegov najstari sin ure ( 1490 - 1496 ). ure je vei period svoje vladavine vodio realnu politiku , budui da je uvidio da se teko moe osloboditi od vazalnog poloaja prema turskoj vlasti. Politiki zaokret napravio je 1496. godine , kada je pruio podrku ambicioznom planu francuskog kralja Karla VII o podizanju ustanka u Albaniji kojim bi bila zbaena turska vlast. Turci su saznali za ovaj plan, kao i za urevo opredjeljenje, pa su naredili crnogorskom vladaru da doe u Carigrad ili u roku od tri dana napusti Crnu Goru. urae je odabrao izgnanstvo, to je 1496. godine, uzrokovalo kraj vazalnog statusa Crne Gore, kada je kao zasebna oblast dola pod jurisdikcijom skadarskog sandak
26
- bega. Otpoelo je dugotrajno razdoblje turske vlasti u Crnoj Gori, osim podruja Cetinjskog polja i blie okoline. 4.1.3. Cetinje u doba mitropolita iz raznih plemena Na Cetinju je, uprkos uspostavljanju turske vlasti, bila jako ouvana svijest o dravnom i politikom jedinstvu Crne Gore. U njenom podlovenskom dijelu iznjedren je pokret za nacionalno osloboenje i obnavljanje dravne nezavisnosti. Tu su bile najsvjeije sentimentalne asocijacije na dinastiju Crnojevia, a i turska vlast se najslabije osjeala. Embrion dravotvornog pokreta u Crnoj Gori predstavljaju dvije institucije: Opti Crnogorski zbor i Cetinjska mitropolija. Opti crnogorski zbor je odluivao o svim vanim problemima iz ivota crnogorske plemenske zajednice. Sastajao se jednom godinje, preteno ispred Cetinjskog manastira . Na ovim skupovima tokom XVI I XVII vijeka obino je prisustvovalo oko dvije hiljade ljudi. Pored Opteg crnogorskog zbora funkcionisao je Glavarski zbor u kojem su imali uea izabrani predstavnici svih plemena. Crnogorska mitropolija je bila najvrjedniji uvar dravne tradicije Crnojevia. Uz podrku Mletake republike, cetinjski mitropolit je u XVII vijeku postao i politiki voa svog naroda. U odnosu na Glavarski zbor, cetinjski mitropolit je kao politika linost bio u prednosti i zbog toga to je imao stalno sjedite i desetak monaha koji su inili njegov - inovniko administrativni aparat. Ve prvih godna XVIII vijeka, cetinjski mitropoliti e postati vladari Crne Gore. Oni su od tada i duhovni i svjetovni gospodari Crne Gore. Oslobodilaka borba crnogorskog naroda uslovila je da podlovenska Crna Gora doeka zavretak Morejskog rata (1699) potpuno slobodna od turske vlasti . Ta slobodna teritorija prostirala se izmeu Lovena, rijeka Zete i Morae, Skadarskog jezera i Patrovake gore. 4.1.4. Period dinastije Petrovi Jasna profilacija crnogorskog dravotvornog pokreta promovisana je u vrijeme vladavine mitropolita Danila (1697 - 1735), utemeljivaa dinastije Petrovi. Cetinjski mitropolit je valjano procijenio da je neplaanje poreskih dabina turskoj vlasti samo sekundarni cilj crnogorske borbe. Ideal kome je permanentno teio bilo je dobijanje dravne i politike nezavisnosti Crne Gore . Sticanje dravne nezavisnosti bilo je u centru politikog djelovanja i mitropolita Vasilija Petrovia (1744 - 1766). Ovaj poduhvat namjeravao je da ostvari uz snaan oslonac na Rusiju . Optecrnogorsku ideju rasplamsao je i sproveo u djelo cetinjski mitropolit Petar I Petrovi Njego (1784 - 1830). Petar I je bio odluan u namjeri da pomogne brdskim plemenima (Bjelopavlii i Piperi) na koje je skadarski vezir 1796. pripremao vojniki pohod. Crnogorci su 1796. godine u Martiniima i na Krusima nanijeli teak poraz turskoj vojsci. Poslije ovih pobjeda, u okrilje Crne Gore ule su oblasti Bjelopavlia i Pipera. Petar I je za vrijeme svoje vladavine uspio da 1820 . godine Crnoj Gori pripoji jo dvije plemenske oblasti Rovca i Morau. Na inicijativu Petra I, skuptina narodnih glavara je u oktobru 1798. prihvatila odluku o formiranju centralnog suda - Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog . To je bio prvi organ nadplemenske vlasti u Crnoj Gori. Iste godine donesen je i Zakonik koji je sadrao 16 lanova, a dopunjen je 1803.godine. Proklamovanjem ovog zakonskog spomenika stvorena je podloga crnogorskog pravnog sistema u novom vijeku. Proces uvrivanja dravne vlasti nastavljen je i u vrijeme vladavine Petra II Petrovia Njegoa (1830 - 1851). Na Cetinju je 2. X 1831. godine, zbor crnogorskih glavara donio odluku o ustanovljenju Praviteljstvujueg senata crnogorskog i brdskog koji je nazvan i Crnogorski senat. Senat je imao sudsku i izvrnu vlast. Mitropolita Petra II naslijedio je njegov sinovac Danilo Stankov Petrovi (1852 - 1860). Danilo je uspostavio
27
novi, svjetovni oblik vladavine. Unaprijedio je pravni poredak u Crnoj Gori. Pravni spomenik poznat pod imenom Zakonik Danila prvog knjaza i gospodara Crne Gore, usvojen je na glavarskoj skuptini na Cetinju 1855. godine. Zakonik je imao 95 lanova, kojima su obuhvatnije ureeni drutveni odnosi nego u Zakonu Petra I. Knjaz Danilo je crnogorskim vojnim pobjedama prikljuio jo jedan podvig. Crnogorci su u maju 1858. godine, u reonu Grahovca, nanijeli Turcima strahovit poraz . Velike sile su nakon ove bitke primorale Osmansko carstvo da pristane na razgranienje s Crnom Gorom. Meunarodno priznata granina linija izmeu Crne Gore i Turske utanaena je krajem 1858. godine, na konferenciji ambasadora velikih sila u Carigradu. Ova konferencija predstavlja znaajan iskorak u naporima Crne Gore za sticanje meunarodnog priznanja. Nakon ubistva knjaza Danila u Kotoru 1860. godine, zapoinje viedecenijsku vladavinu knjaza - kralja Nikole (1860 - 1918) odlikovalo je i sprovoenje niza reformi koje su imale za cilj da modernizuju autarhino crnogorsko drutvo. Knjaz je posebnu panju obraao i na teritorijalno proirenje Crne Gore. Crnogorska vojska je u ratu 1876 - 1878. izvojevala nekoliko velianstvenih pobjeda ( Vuji Do, Fundina ) i oslobodila vie gradova. Na Berlinskom kongresu, odranom juna - jula 1878. godine, velike sile su potvrdile ve odavno steenu crnogorsku nezavisnost . Poslije Berlinskog kongresa, Crna Gora se vie nego dvostruko teritorijalno proirila . Njena povrina iznosila je 9. 475 km2. Cetinje je kao prijestonicu meunarodno priznate drave prihvatilo veliki broj diplomatskih predstavnika iz raznih zemalja. Tanije, 11 drava je otvorilo svoja diplomatska poslanstva, a dvije zemlje svoja konzularna predstavnitva . Crna Gora je 1905. godine, dobila svoj prvi Ustav. Pet godina kasnije (1910) proglaena je za kraljevinu, a knjaz Nikola za kralja. Uveanje dravne teritorije u razdoblju 1878 - 1880, nije prema opravdanom miljenju zvaninog Cetinja, zaokruivalo dravni i nacionalni prostor Crne Gore. Crna Gora je u Balkanskim ratovima uveala svoju teritoriju za 4.958 k m. To je bila skoro polovina njenog dravnog prostora nakon Berlinskog kongresa. Povrina Crne Gore iznosila je 14.433 k m. Crnogorski dravotvorni pokret, usmjeravan i rasplamsavan sa Cetinja, bio je na vrhuncu svoje moi. 4.1.5. Cetinje u Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca / Jugoslaviji Kraj Prvog svjetskog rata Crna Gora doekala je u krajnje neobinom kontekstu. Ona je bila okupirana od strane saveznikih vojski: francuskih, engleskih, italijanskih, amerikih i srpskih trupa. Srpske jedinice bile su naajbrojnije i rasporeene su u unutranjosti Crne Gore. U Crnoj Gori postojalo je vidno raspoloenje stanovnitva za stvaranje jugoslovenske drave. Ali, oko naina ujedinjenja vrlo brzo su izbila prva neslaganja. Sljedbenici uslovnog ujedinjenja na Cetinju isticali su svoju politiku maksimu na sledei nain: Mi smo za to da u Jugoslaviji uu Crna Gora i Srbija bratski ruku pod ruku i ravnopravno . Srpska vlada i njena vojska nijesu nita preputali sluaju u cilju ostvarenja projekta sjedinjenja Crne Gore Srbiji. Velika narodna skuptina je sazvana u Podgorici a ne na Cetinju poto se znalo da su crnogorska prijestonica i njena okolina uporite protivnika bezuslovnog ujedinjenja. Velika narodna skuptina u Podgorici je otpoela sa radom 24.novembra 1918. Zasijedala je do 29.novembra 1918. Skuptinska zasijedanja odravana su u zgradi Monopola, oko koje se nalazilo odjeljenje srpske vojske. Glavne odluke na Podgorikoj skuptini donijete su na II redovnoj sjednici od 26.novembra 1918.godine. Dvije najvanje odluke glasile su: 1. Da se kralj Nikola I Petrovi Njego i njegova dinastija zbaci sa crnogorskog prijestola; 2. Da se Crna Gora s bratskom Srbijom ujedini u jednu dravu pod dinastijom Karaorevia te tako ujedinjena stupi u zajedniku Otadbinu naeg trolanog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca.
28
Odluke Podgorike skuptine bile su nelegalne i nelegitimne. Skuptina je organizovana mimo svih pravila legalnog procesa. U vrijeme njenog odravanja egzistirala je crnogorska drava koja je imala meunarodnopravni legitimitet i kontinuitet. Karakter i sadraj ujedinjenja proklamovanog na Velikoj narodnoj skuptini proizveo je velilko nezadovoljstvo kod jednog dijela Crnogoraca, posebno Cetinjana. Nezadovoljstvo je bilo uveano i zbog bahatosti i iskljuivosti srpskih trupa u Crnoj Gori. Navedeni razlozi determinisali su pripreme za otpoinjanje oruanog ustanka . Sutina ustanikog plana, utvrena 26. decembra 1918. u selu Bokovu, sastojala se u zauzimanju Cetinja. Do sukoba na Cetinju dolo je 6.januara 1919. godine. Ustanici su raspolagali sa oko 1.500. boraca kojima se suprostavilo 887 ljudi. Ustanici su se brzo pribliili Cetinju, ali su bjelai otvorili estoku paljbu. Odbrana Cetinja je upotrijebila i artiljeriju. Takav odgovor izazvao je konfuziju u redovima ustanika. Oni su u podne bili gotovo razbijeni . Neorganizovanost i stihija pratile su djelovanje ustanike vojske koja je pretrpjela vie poraza na raznim sektorima. Sukobi su definitivno prestali 14. januara 1919. godine. Dio ustanika je pobjegao u Boku Kotorsku i Bar, znaajan dio se odmetnuo u umu, a jedan dio se sklonio u Italiju. Crna Gora je u Kraljevini SHS / Jugoslaviji bila agrarno nerazvijeno podruje na kojem je preovladavo sitni posjed. Bila je saobraajno izolovana bez direktnih komunikacija sa zaleem. Crna Gora je bila kulturno zaostala sredina sa visokim procentom nepismenog stanovnitva. Cetinje je bilo sjedite Zetske Banovine i kao regionalni centar , toga perioda, bio je meta naseljavanja brojnih administativnih, vojnih, zanatskih i trgovakih porodica iz mnogih krajeva Kraljevine SHS, ije prisustvo je uticalo na arhitekturu starog jezgra Cetinja. Za razliku od ostalih politikih partija (radikali, demokrate, zemljoradnici) Crnogorska stranka ili stranka crnogorskih federalista bila je jedina samostalna politika organizacija u Crnoj Gori. Cetinjski kraj je bio uporite ove organizacije. Crnogorski federalisti su se gorljivo zalagali za federativno preoblikovanje drave u kojoj bi Crnoj Gori bio obezbijeen ravnopravan status . Komunistika partija u Crnoj Gori razvijala se kao sastavni dio centralizovane jugoslovenske partije. Bila je prva politika snaga koja je posjedovala organizovan partijski aparat u Crnoj Gori. Na Cetinju je ve 1920. bilo 226 redovnih lanova KPJ. Komunisti su estoko osuivali koncept jugoslovenskog unitarizma te su prihvatili lenjinski princip o samoopredjeljenju naroda. Tek e tridesetih godina XX vijeka komunisti podrati koncept ouvanja teritorijalnog integriteta jugoslovenske drave i njenog federalnog preureenja, u kojem bi Crna Gora bila zasebna federalna jedinica. KPJ je bila i jedina politika grupacija koja je prepoznavala i respektovala nacionalnu individualnost Crnogoraca. 4.1.6. Cetinje u oslobodilakom ratu Na dan kapitulacije jugoslovenske vojske u Drugom svjetskom ratu, 17.aprila 1941. Crnu Goru su okupirale italijanske trupe. U novonastalim okolnostima jedino su organizacije KPJ nastavile svoje djelovanje na pripremanju otpora okupatoru. U tome je posebno prednjaila partijska organizacija na Cetinju. Jo u toku aprilskog rata 1941. cetinjski komunisti su organizovali izvlaenje oruja iz svih vojnih skladita u gradu. Poslije opsenih priprema, 13 jula 1941. otpoeo je ustanak crnogorskog naroda. Ustanak je najprije buknuo u cetinjskom i barskom srezu. Cetinjski ustanici su ve 13. jula 1941. oslobodili itavu teritoriju sreza, osim Cetinja i Njegua. Ustanike jedinice nijesu mogle da odole pritisku mnogobrojnijeg neprijatelja kome je obilato pomagala i avijacija . Crna Gora je sredinom svgusta 1941. bila reokupirana. I u najteim trenucima Cetinje je bilo istinski privreno oslobodilakom pokretu u svim fazama njrgovog razvoja. Takvo opredjeljenje manifestovalo se u politikom , ekonomskom i obavjetajnom domenu. Posebno se afirmisala organizacija narodnooslobodilakog fronta (NOF) koja je pored ekonomskog karaktera imala i politiko obiljeje.
29
Na zasijedanju crnogorske antifaistike skuptine narodnog osloboenja (CASNO ) koje je odrano 13 jula 1944. donijeta je odluka od istorijskog znaaja. Zasigurno, najvanija je bila odluka prerastanja CASNO-a u vrhovno, zakonodavno i izvrno tijelo Crne Gore. Ova odluka definie novi dravno - pravni status Crne Gore u zajednikoj dravi jugoslovenskih naroda. Ovim je Crna Gora, nakon 26 godina, povratila svoju dravnost, dodue u okviru jugoslovenske federacije. Kljune operacije za osloboenje Crne Gore zapoete su u jesen 1944. Cetinje je 13.novembra 1944. u etiri asa bilo osloboeno. Cjelokupna teritorija Crne Gore osloboena je 3.januara 1945.godine. Cetinjani su u oslobodilakom ratu 1941- 1945. nastavili da ispisuju slavnu istoriju svog grada. U partizanskim jedinicama sa cetinjske teritorije borilo se 4. 965 boraca. Cetinjska optina dala je 49 narodnih heroja. Zbog ovakvog patriotizma, Josip Broz Tito, predsjednik Jugoslavije, godine 1975. je dodijelio gradu Cetinju orden narodnog heroja povodom tridesetogodinjice osloboenja zemlje. 4.1.7. Cetinje u socijalistikoj Jugoslaviji U socijalistikoj Crnoj Gori dolo je do velikih promjena osnovnih funkcija Cetinja. Ono vie nije bilo glavni politiki i administrativno-upravni centar Republike Crne Gore. Te funkcije je od 1946. Godine preuzeo Titograd. Ubrzo su uslijedile znaajne drutveno-ekonomske transformacije. Cetinje je umjesto nekadanjih politiko- diplomatskih, administrativno-upravnih, kulturno-prosvjetnih poelo da razvija nove djelatnosti, prvenstveno industrijsku. U vrijeme velike politike krize koja je poetkom devedesetih godina XX vijeka zahvatila SFRJ, crnogorske vlasti su podrale politiku oficijelnog Beograda. Srpske vlasti su pod platom ouvanja jugoslovenske federacije, u stvari, teile formiranju velike Srbije. Barjak otpora protiv takve politike u Crnoj Gori najjae se razvio na Cetinju. Veliki broj Cetinjana, zadrao je politiku memoriju svoje drave i sve glasnije je isticao zahtjev za njegovanje kulturno - istorijske tradicije svog naroda. Proirili su ga htjenjem za dravnu nezavisnost Crne Gore, kao odgovor na raspad Jugoslavije. Na Cetinju su organizovani mnogi protesti i antiratni mitinzi. 4.1.8. Cetinje u Saveznoj Republici Jugoslaviji i Dravnoj zajednici Srbija i Crna Gora Poslije raspada SFRJ 1991. godine, stvorena je od Srbije i Crne Gore 27.aprila 1992. godine Savezna Republika Jugoslavija kao dvolana federacija. Crnogorske vlasti postepeno prepoznaju znaaj Cetinja za ouvanje nacionalnog i dravnog identiteta Crne Gore . Cetinje je na osnovu Zakona o prijestonici, donijetog 29. decembra 1993. godine, proglaeno Prijestonicom Crne Gore. Crnogorska vlada je 1997. godine, napravila radikalan otklon od pogubne politike oficijelnog Beograda. Ne zadugo (2001) definisala je svoj nacionalni i dravni program. Njegova sr ogledala se u obnavljanju crnogorske dravnosti. 4.1.9. Cetinje nakon obnavljanja nezavisnosti Crne Gore Na referendumu, odranom 21. maja 2006. godine, obnovljena je (nakon 88 godina) dravna samostalnost Crne Gore. Ogromna veina graana Cetinja glasala je za nezavisnost svoje zemlje. 4.2. Nain ivota na Cetinju od sredine XIX vijeka do I Svjetskog rata O Cetinju je puno pisano, uzgredno ili tematski, razmatrani su i opisivani obiaji, arhitektura, kulturni i javni ivot, pozorini ivot, zatim privredni i socioloki ambijent i skoro nema aspekta drutvenog ivota
30
koji nije savremeno zabiljeen ili propraen i u irim okvirima, ili pak naknadno istraivan, prouavan i na odgovarajui nain publikovan. Meutim, ne postoji sintetika studija koja bi predstavljala socijalnu istoriju grada, pogotovo ne za cijeli period trajanja grada kao urbanog mjesta do dananjeg dana. Nain ivota se moe najbolje sagledati kroz razvoj lokalne uprave, drutvenog ivota i urbanog razvoja grada. Razvoj lokalne uprave, odnosno lokalne administracije na Cetinju poinje 1880. godine i to na temelju administrativne mjere, odnosno naredbe Knjaza Nikole. injenica je da je ovo prvi oblik lokalne uprave u Knjaevini Crnoj Gori i predstavlja vododjelnicu u dotadanjem nainu upravljanja. Jako bitnim momentom se smatra formiranje lokalne uprave, jer se ona poklapa sa poetkom urbanistikog i drugog razvoja grada. Takva lokalna uprava koju su inili odbornici, koji su imali i svoja konkretna zaduenja i u izvrnoj vlasti, imala je i predsjednika Optine i upravitelja varoi Cetinja. Lokalna uprava je donosila administrativne mjere koje su se ticale svih aspekata gradskog ivota, od regulisanja saobraaja, izgradnje ulica, odravanja komunalnog reda i istoe, regulisanja pitanja vodosnadbijevanja grada, ureenja grada u odreenim sveanim prilikama, ureenja pitanja urbanizacije, otvaranju zanatskih, trgovakih, ugostiteljskih objekata itd. Graani Cetinja su putem poreza i raznih doprinosa, obezbjeivali sredstva za ove djelatnosti. Drutveni ivot druge polovine XIX vijeka i poetak XX, ispisuju brojni kurioziteti tog vremena. Posebno je bila razvijena grafiko-tamparska industrija. U crnogorskoj prijestonici radile su etiri tamparije: Dravna (od 1858), Cetinjska itaonica (1884-1896), Ministarstva vojnog (1903-1916) i tamparija Antona Rajnvajna (1912-1930). Cetinje dobija 1869. godine prvu telegrafsku liniju na Balkanu, godine 1873. prvu bolnicu, a prvu knjiaru 1879. godine. Prva organizacija Crvenog krsta u junoslovenskim zemljama formirana je na Cetinju 1875. godine, dok je u ovom gradu 1891. godine, prvi put uvedeno osmosatno radno vrijeme na prostorima koji pripadaju Junim Slovenima. Godine 1900. Cetinje dobija prvi telefon, a tri godine kasnije i prvi automobil (otomobil). Uvodei 9. juna 1903. godine automobil u potanski saobraaj za prevoz putnika i robe, Crna Gora je bila prva drava Evrope koja je uvela ovo saobraajno sredstvo u potanski promet. Jo 1865. Godinr osnovana je fabrika vojne industrije, poznata pod imenom Vojna laboratorija. U njoj je izraivana municija i vrena opravka i prepravka puaka i drugog vatrenog oruja za potrebe crnogorske narodne vojske. Dvadesetak godina kasnije, pominje se fabrika za izradu peata i drugih proizvoda od kauuka. Parni mlin je podignut 1903. godine, a prva fabrika prehrambene industrije (radionica raznovrsne pate), radila je od 1905. godine do I svjetskog rata. Termocentrala, odnosno Elektrino preduzee, osnovano je 1910. godine. Elektrifikacija grada doputala je i mogunost korienja elektrine energije u industrijske svrhe nevelikog obima potronje. Istina, i prije izvrene elektrifikacije grada u njemu se razvijala prva industrija zanatskog ili industrijskog (maloserijskog) karaktera proizvodnje. U ovom periodu grad je dobio prve moderne sobraajnice zavretkom puteva Cetinje Kotor, Cetinje Rijeka Crnojevia Podgorica, Cetinje Virpazar, Cetinje evo Danilovgrad. Kulturnu biografiju Cetinja ispisivali su raznovrsni i bogati oblici institucionalizma i alternative i brojne forme kulturnog ivota na svim poljima u izrazitom intenzitetu i dinamici. Njego je jo 1834. godine, podigao na Cetinju prvu crnogorsku svjetovnu kolu u slobodnom dijelu Crne Gore. U doba knjaza Danila na Cetinju radi uvena Petranovieva kola (Cetinjska kola) u kojoj je 1856. godine, predavana psihologija i antropologija, kao samostalni nastavni predmeti i to gotovo tri decenije prije konanog konstituisanja psihologije kao samostalne nauke u Evropi. Bogoslovija (Bogoslovsko uiteljska kola) osnovana je na Cetinju 1869. godine, kada i Djevojaki institut, Gimnazija 1880. godine, a Djetski sad (Djeji vrti) 1902/3., prva
31
predkolska ustanova u Crnoj Gori. Postojao je itav niz strunih i drugih kola privremenog ili povremenog karaktera, privatnih i dravnih, redovnih i veernjih. Mreu kolskih zavoda i ustanova inile su i strune kole poev od enske radnike kole knjaginje Jolande iz 1901. godine, pa do privatnih umjetnikih, u prvom redu muzikih kola iz 1910. god. Posebno poglavlje cetinjskog kolskog sistema ispunjavao je itav niz oblika vojnog kolstva. Dvije najpoznatije prosvjetne ustanove tog tipa bile su Artiljerska oficirska kola (1896-1899) i Nikolajevski kraljevski kadetski korpus, osnovan oktobra 1911. godine. Godine 1914. Cetinje je imalo est dnevnih listova, to nijesu mogle ni do danas da ostvare mnoge prijestonice.,meu kojima se posebno istiu Glas Crnogorca i Cetinjski vjesnik, zatim asopis moderne orijentacije Dan, a sve to u okviru veoma razvijene izdavake djelatnosti sa tradicijom od nekoliko vjekova. Kolika se panja pridavala procesu duhovne nadgradnje najbolje svjedoi podatak da je kuriozitetni i u evropskim razmjerama raritetni Zakon o neprikosnovenosti kolskog asa na Cetinju primijenjen posljednje decenije XIX vijeka. itav niz kulturnih institucija nastaje na Cetinju u drugoj polovini XIX vijeka: Cetinjska itaonica (1868. god.), Pjevako drutvo (1871), Biblioteka (1879), Pozorite (1883), sa prvim predstavama u 1884. godini, mada su se forme pozorinog ivota ispoljavale i prije toga, Vojni muzej i Muzej (1893), Arhiv (1895), Pjevako drutvo Gorski vijenac (1894), Crnogorska vojna muzika (1871), Duga vojna muzika (1889), Drutvo za potpomaganje zanata i trgovine (1902), prvi foto atelje (1900), Zanatlijsko pjevako tamburako drutvo (1904), Prvo crkveno pjevako drutvo Njego (1909), dok su pokuaji formiranja liceja i visoke kole zagovarani jo 1889. godine. Treba napomenuti da su cetinjske srednje kole u tadanjim crnogorskim, pa i balkanskim prilikama faktiki bile najvie kole. Od jubilarne 1910. god. stalni repertoar pozorinog elektrokinematografa ispunjen je reprizom repertoara uvene pariske filmske kue Frres Pathy, vlasnika Komelijusa Hitnera, akademskog slikara. Na njegovom repertoaru je filmska produkcija ove uvene francuske kue i producenata i distributera Gaumonta, Nordiska, Metro Goldwin Mayera i drugih, zahvaljujui emu je cetinjska filmska publika svoj estetski ukus kultivisala na najviim nivoima evropskog i amerikog artizma u sferi umjetnosti. Iste (jubilarne) 1910. Godine cetinjsko, dotad Knjaevsko, poslije (dis)kontinuiteta dugog 26 godina, postaje Kraljevsko crnogorsko narodno pozorite sa zadivljujuim obimom i kvalitetom teatarske produkcije u jednoj pozorinoj sezoni. Na dvoru prestolonasljednika Danila (Plavi dvorac) za dvorjane, diplomatski kor i aristokratiju, odnosno najvie elitne krugove iz prijestonikog det-seta daju se predstave u okviru oficijelnog i alternativnog dvorskog pozorita. Na ovom i vladarskom dvoru funkcionie dvorski elektrokinematograf (bioskop). Drutvo cetinjske itaonice, osnovano 1912. godine, imalo je 217 lanova i primalo putem razmjene preko 70 asopisnih publikacija iz svih krajeva Evrope i ostalih kontinenata. U intelektualnim krugovima Cetinja i kulturnoj eliti djeluju u ovom vremenu povremeno, a neki stalno, brojni istaknuti nauni i kulturni radnici. U diplomatskim predstavnitvima na Cetinju odvija se ivot visokog stila, vri popularizacija svojih obiaja, upranjavaju tradicionalne zabave kao sveane igre, a mnoge od njih kao boina zabava fei of clock, tenis na travi lawn tennis, vatrometi, osvjetljenja, scenske imitacije ivotinja, pozorine radionice, eksperimenti, scenski prikazi dramskih djela (meu kojima se posebno isticao u interpretaciji diplomatskog kora Labiev komad Emrassion nous Fouleville) plijenili su znatielju i panju kako dvorskih i diplomatskih krugova, tako i najviih slojeva prijestonikog drutva, brojnih putopisaca, ekskluzivnih turista i gostiju. U ekskluzivitetu, pompi i svearstvu prednjaili su ispred diplomatsko-rezidencijalnog kora u obije dvorske palate dvorjani i vladarski dom sa poslugom i svojom institucionalizovanom dvorskom vojnom i civilnom kuom. Parade, prijemi, balovi, kostimirani balovi, igranke sa kotiljonom, dinei, soarea, vatrometi i osvjetljenja grada, brojne sveanosti, vrtne zabave, predstave, izlobe, koncerti, iluzinistika varijetea i druge forme dvorske kulture ispunjavale su gotovo svakodnevno bitisanje vladara, prestolonasljednika i njihovog okruenja. Bilijar, ah, makao, narodne i sportske igre, loptanje, skokovi u daljinu sa zagonom i bez zagona, penjanje, rvanje, tranje, buanje, streljatvo, lov, planinarstvo, bacanje kamena s ramena, maevanje, vjebe s pukama, gimnastika, klizanje (tociljanje), smuarstvo (skijanje),
32
tenis, biciklizam, automobilizam, sokolstvo, skautizam, tjelesno vaspitanje i od 1913. godine fudbal kao sportske discipline i grane upotpunjavaju lepezu ivotnih djelatnosti graanstva. Razvija se duh olimpizma, a 1896. god. Crna Gora pokuava da uestvuje na prvim modernim Olimpijskim igrama u Atini. Cetinje dobija golf 1906. godine, gotovo pola vijeka prije bilo koje od junoslovenskih zemalja, a atraktivni sketin rink (klizanje na koturaljkama) kao trei grad u Evropi, odmah poslije Londona (Engleska je postojbina ovog sporta) i Odese, tako da je u sklopu jubilarnih sveanosti 1910. godine, na visoke goste, vladare i krunisane glave sve ovo djelovao kao prvorazredna senzacija. Pored bogate kulturne, diplomatske, dvorske i sportske dimenzije, Cetinje razvija jo neke znaajne funkcije. Poslije Njegoeve Prve crnogorske zalonice iz 1838. god. Cetinje 11. novembra 1864. dobija svoju Drugu crnogorsku zalonicu, a kasnije, za kratko vrijeme i tri novana zavoda, od kojih se posebno istie Crnogorska banka. Godine 1905. Crna Gora i Cetinje dobijaju svoju nacionalnu valutu, perper. Progres i napredak se osjeao u svemu, i bio je, ini se, posljedica snanog mirnodopskog razvoja, u ijih tri i po decenije se manifestovala e za ivotom, za stvaranjem svih vrsta dobara, koja su vjekovima onemoguavana stalnom borbom za slobodu i opstanak. Kompletan procvat ogledao se, kako biljei Isidora Sekuli, u odravanju ivota visokog stila. Na Cetinju, kao sreditu politikog i intelektualnog ivota, prirodno, i pismenost je bila na mnogo viem nivou nego u drugim mjestima Crne Gore. Prema zvaninim podacima, u gradu je 1911. godine bilo 89% pismenih mukaraca i 39% pismenih ena. Uporedo sa irenjem grada i porastom broja stanovnika u njemu, sve vea panja poklanjala se infrastrukturnim objektima. Mijenjala se, osavremenjavala i modernizovala urbanistika fizionomija grada, naroito u posljednjih nekoliko decenija XIX vijeka. Ureuju su ulice, djelimino trotoari, sreuju se kunete (otvoreni atmosferski kanali) u jednom dijelu grada, izgrauje se moderna pijaca Balia Pazar, podiu se i osnivaju dva parka-Dvorski i Optinski. Teritorijalnim irenjem grada, prema sjeverozapadu formira se dio grada Nova Varo. Groblje kod Vlake crkve, koje je 70-tih godina XIX vijeka bilo na kraju grada, sada se nalo u njegovom sreditu i postajui tijesno, navelo je gradske oce da 1894. godine ozidaju crkvicu Kapelica u Donjem Kraju, sa ureenim prostorom za gradsko (varoko) groblje. Podizanje i ureivanje Cetinja s kraja XIX i poetka XX vijeka nastavljalo se sve ubrzanijim i dinaminijim intenzitetom. Rezidencijalna zdanja austro-ugarskog, italijanskog, francuskog, engleskog poslanstva u prvom redu podiu oko svojih zgrada parkovski ureene hortikulturne povrine. Niu nova dravna zdanja i brojna nadletva usljed irenja knjaevske administracije. Adaptira se, gradi i izgrauje niz atraktivnih privatnih zdanja, vila i rezidencija, od kojih neka i veoma komforna, sa po petnaestak i dvadesetak stambenih prostorija. Zahuktalu gradnju i graditeljski elan pratio je proces ozelenjavanja, hortikulturne ekspanzije i poumljavanja neposredne okoline i vrleti oko grada.
33
VRIJEDNOSTI ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA
5.
VRiJEDNOsTi ZATiENOG PODRuJA IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJA
5.1. Kulturne vrijednosti Kontinuitet kulturnog razvoja Cetinja moe se pratiti kroz sauvanu nepokretnu, pokretnu i nematerijalnu kulturnu batinu, na kojoj su sve generacije ostavljale manje ili vie prepoznatljiv trag. Kulturne i istorijske vrijednosti ovog podruja, bile su temelji kreativnog pokretanja kroz mnoge vjekove. 5.1.1.Kulturna batina Raznovrsnost kulturne batine Cetinja, kroz koju se iitava istorija ovog prostora, dokaz je specifinog kulturnog miljea. Kulturna batina Cetinja je simbioza neprocjenjivih materijalnih i duhovnih vrijednosti urbanistiko-arhitektonskih i kulturno-umjetnikih vrijednosti, koje se meusobno proimaju i uslovljavaju, inei neraskidivo jedinstvo tradicionalne i eklektike arhitektura XIX vijeka, s jedne stane, i bogatstva Riznice Cetinjskog manastira, umjetnikih zbirki cetinjskih muzeja, knjinog i dokumentacionog fonda cetinjskih biblioteka i arhiva, s druge strane. Sve je to uslovilo da upravo na Cetinju budu smjetene najznaajnije institucije iz oblasti kulturne batine Crne Gore, to se moe smatrati izvanrednim vrijednostima i potencijalima Cetinja. 5.1.1.1. Nepokretna kulturna batina Osnovne spomenike vrijednosti Istorijskog jezgra Cetinja predstavljaju jedinstven sklad parkovskih povrina, geometrijski pravilne urbane strukture i reprezentativnih javnih objekata, nastalih u veoma kratkom vremenskom periodu. Kompaktno urbano tkivo, koje se formira nezavisno od nukleusa Manastira i Biljarde, predstavlja pravilnu gradsku strukturu. Kue su skladne i skromne, formirane i dimenzionisane sa osjeajem za mjeru, uz potovanje urbane matrice, ali i dobrih obiaja gradjenja. Kontrast ovoj skromnoj ali definisanoj urbanistikoj matrici predstavljaju reprezentativna zdanja javnih objekata i ambasada. Ovi objekti, tretirani i kao pojedinano zatieni spomenici kulture, sa raznorodnim, ali savremenim stilovima i nainima gradnje, donijeli su u Cetinje evropski duh, uklopljeni u parkovske komplekse, predstavljaju sklop jedinstvenih vrijednosti. U skladu sa Zakonom o zatiti spomenika kulture, na teritoriji grada Cetinja locirano je ukupno 30 zatienih nepokretnih spomenika kulture (ukljuujui Mauzolej Petru II Petroviu Njegou), od ega je 25 locirano unutar spomenike cjeline, Istorijskog jezgra Cetinja, razvrstani u tri kategorije. Nepokretni spomenici kulture I kategorije su 1. Biljarda 2. Cetinjski manastir sa crkvom Roenja Bogorodice 3. Dvorac kralja Nikole 4. Ostaci manastira Crnojevia na ipuru 5. Vladin dom - zgrada vlade bive Kraljevine Crne Gore 6. Zetski dom Nepokretni spomenici kulture II kategorije su 1. Bolnica Danilo I 2. Dvor prijestolonasljednika Danila - Plavi dvorac 3. Dvorska crkva, ipur 4. Englesko poslanstvo u bivoj Kraljevini Crnoj Gori 5. Francusko poslanstvo u bivoj Kraljevini Crnoj Gori
36
6. 7. 8. 9. 10. 11.
Grob Vladike Danila na Orlovom kru Reljef Crne Gore Rusko poslanstvo u bivoj Kraljevini Crnoj Gori Vlaka crkva Zgrada arhiva Crne Gore Apoteka u Njegoevoj ulici br. 17.
Nepokretni spomenici kulture III kategorije su 1. Grand hotel Lokanda 2. Mlin Ivana Crnojevia 3. Spomenik potopljenim dobrovoljcima kod Medove - Lovenska Vila 4. Tablja 5. Tursko poslanstvo u bivoj Kraljevini Crnoj Gori 6. Zgrada prve crnogorske banke 7. Zgrada biveg Vojnog stana 8. Zgrada biveg djevojakog instituta Carice Marije Urbanistiko - arhitektonske vrijednosti Razmatrajui jedinstven razvoj Cetinja kao grada-prijestonice najmanje nezavisne drave svog vremena u Evropi, potrebno je razumjeti istorijski kontekst njegovog naglog procvata. Faze razvoja grada (Prilog: Mapa 2) ine periodi od prvobitnih tragova ivota i naseljavanja, do podizanja dvora i manastira Ivana Crnojevia (1482), do 70-tih godina XIX, do poetka I svjetskog rata, te izmeu dva rata. Nakon Grahovake bitke (1858), koja predstavlja prekretnicu u razvoju crnogorske drave, dolazi do naglog razvoja grada i do podizanja nekoliko reprezentativnih objekata kao to su Lokanda, Knjaev dvor, Djevojaki insitut, bolnica Danilo I. Do 1870. godine, kada je donjeta uredba o zabrani pokrivanja kua slamom, formirano je urbano tkivo grada, uz stalni porast broja stanovnika. Nakon Berlinskog kongresa 1878.godine nastupa period procvata. Poinje gradnja ambasada i grad poprima odlike prijestonice. Postavljen je vodovod, formira se Bajova ulica. Prijestonica dobija ureene parkovske povrine, Kraljevsko pozorite, prvi vodovod, Vojni stan, Dvorac prestolonaslijednika Danila, te reprezentativni objekat Austrougarskog poslanstva. U prvim godinama 20. vijeka grade se objekti Ruskog, Italijanskog, Francuskog i Engleskog poslanstva, kao i Vladin dom. Godine 1910. Cetinje dobija elektrino osvjetljenje, postaje znaajno sredite urbane kulture Crne Gore i time se Istorijsko jezgro Cetinja, uz evropski duh koji prevladava u gradu, kompletira u urbanistikom smislu. Kasnije gradnje i intervencije, svaka u skladu sa specifinim zahtjevima i situacijom, u najveoj mjeri predstavljaju dopunu i logian slijed ve definisanih urbanih i arhitektonskih vrijednosti.
37
Mapa 2.
38
I. Cetinjsko polje do XV vijeka Najstariji materijalni tragovi ljudskog postojanja i stvaranja locirani su u Koronjini, peini u bliem zaleu Cetinjskog polja i datiraju jo od praistorije, a ostaci naselja gradinskog tipa i humki na isturenim uzvienjima, kao to je Orlov kr, krka ili prostor iznad Cetinjskog manastira, vezuju se za gvozdeno doba. Uoeni su i nalazi helenistike keramike.Na prelasku XIV u XV vijek, datacijom steka ispred Vlake crkve i njenim pomenom iz 1450. godine, moemo govoriti o stalnom naselju, gdje su kue locirane po obodu polja, a prostor Cetinjskog polja, Donjeg Polja, Donjeg Kraja i Bajica korien za obradu i ekonomski opstanak. U sljedeoj fazi kue se lociraju u blizini dvorca i manastira Crnojevia, potom manastira Petrovia, Sionice i Biljarde. II. Razvoj grada od XV do druge polovine XIX vijeka Na Cetinju je u XV vijeku, osim Dvorca, Manastira i Vitine ulice, koja se spominje u povelji Ivana Crnojevia, postojao odreeni broj stambenih objekata, izgraenih u formi naselja.. Tana lokacija i forma naselja stambenih objekata vlastele i dravnih inovnika nije poznata, ali se moe pretpostaviti da su bili izgraeni u polju u blizini Manastira ili u blizini naselja Medovina, nadomak Dvorca. U turskom defteru iz 1521. godine, koji je moglo bi se rei prvi popis stanovnitva Crne Gore, meu upisanim naseljima je i selo Cetinje, sa etiri mahale i 83 kue. Nakon puna dva vijeka, 1810. godine Viala de Somjer biljei da Cetinje ima 70 kua, uzimajui u obzir vjerovatno i sve seoske kue u Polju. Postoje sauvani podaci o gradnji privatnih kua za vrijeme vladavine Petra II Petrovia Njegoa. Godine 1832. sagraena je prva privatna kua namijenjena za krmu. U blizini Biljarde sagraena je kua za Njegoevog uitelja francuskog jezika Antida ioma. U tom periodu izgraene su i dvije kue, jedna pored druge u nizu, na lokaciji preko puta dananjeg Dvora kralja Nikole, na koje su se kasnije nadovezivale druge kue, formirajui ulini niz. Od Manastira i Njegoeve Biljarde Cetinje se postepeno irilo u ravni polja, pratei pritom pravce glavnih puteva koji su odatle vodili, jedan prema Rijeci Crnojevia prema istoku, i drugi, skoro upravno na ovaj, prema sjeverozapadu, u pravcu katuna na padinama Lovena. Tu, na raskru puteva, zaeo se istorijski centar grada. Na planu Cetinja iz 1860. godine vidljivo je da osim Manastira, Biljarde i crkve na ipuru postoji formirano naselje uz dvije ulice: Dvorsku u pravcu istoka i Katunsku u pravcu sjeverozapada. Na ukrtanju ovih dviju ulica formirao se trg na kome se nalazilo stablo i bunar. Naselje su formirale 34 kue graene u nizu, uz dvije ulice, naslanjajui se zabatnim zidom jedna na drugu. Katunska ulica (kasnije Njegoeva), koja je nastala na pravcu glavnog puta prema Lovenu, postaje okosnica strukture grada. Arhitektura Cetinja do druge polovine XIX vijeka Vlaka crkva Vlaka crkva je najstarija sakralna graavina koja se pominje na Cetinju. Posveena je Roenju Bogorodice i u sadanjem obliku datira iz 1864. godine. Meutim, postojea crkva je nastala na mjestu starije koja se pominje jo 1450. godine. Vlaku crkvu su podigli stoari (Vlasi), koji su u Podlovenskom docu-Cetinjskom polju imali svoje katune, a najvjerovatnije i stalna stanita prije podizanja dvora i manastira Crnojevia. Prvobitna crkva je bila sagraena od plota i koeva, opletena pruem oblijepljenim blatom, a potom je u tri navrata prepravljana, da bi konaan izgled dobila 1864.godine. Na osnovu venecijanskog novia iz XV vijeka, naenog u temelju apside manjeg sakralnog objekta, otkrivenog ispod poda dananje Vlake crkve,
39
moe se zakljuiti da je jedna od obnova izvedena u XV vijeku. 1864. godine crkva je iz osnova sazidana i proirena u odnosu na prvobitnu graevinu. Tom prilikom su u temeljne zidove objekta ugraeni steci koji su se nalazili u neposrednoj blizini crkve. Ograda oko crkvene porte postavljena 1897. godine je sainjena od 1544 cijevi puaka zaplijenjenih od Turaka u bitkama na Grahovcu, Vuijem dolu i Fundini. Crkva je vjerski aktivna. Dvor Ivana Crnojevia Podizanje Dvora Ivana Crnojevia 1482. godine vezuje se za formalno osnivanje Cetinja i formiranje nove crnogorske prijestonice. Dvor Ivana Crnojevia nije sauvan, a nalazio se na mjestu dananjeg Cetinjskog manastira. U dvoru se stalno ivjelo samo etrnaest godina. Ve krajem 1496. godine ura Crnojevi je napustio Cetinje, nakon ega je dvor zapustio. Njegovi ostaci jo su bili dobro vidljivi sredinom XVII vijeka, jer se u jednom izvjetaju iz 1646. godine kae da se jo vide ruevine palate gospodara Crne Gore. Na ruevinama dvora vladika Danilo 1701. godine podie novi manastir. Za njegovo graenje se koristio materijal sa uruenog dvora, tako da se ivot tajanstvenog dvora Crnojevia produio u organizmu Cetinjskog manastira. O izgledu Dvora Ivana Crnojevia moemo da pretpostavimo samo na osnovu gravire iz 1494. godine, na kojoj je on predstavljen, a koja se nalazi u Oktoihu petoglasniku iz tamparije Crnojevia. Na graviri je predstavljena tipina feudalna graevina, sa naglaenim odbrambenim karakterom. Dvor je imao: odbrambene zidove sa nazubljenim kamenim zavrecima, iroku ulaznu kapiju, dvije masivne kule sa etnicama i vitku kulu, koja asocira na zvonik, u unutranjosti. Iz skormnih podataka sa gravire, kao i injenice da je neposredno prije zidanja Dvora Ivan Crnojevi boravio u Veneciji, moe se zakljuiti da je dvor bio sazidan pod uticajima sa Zapada u duhu renesansne arhitekture. Dosadanja istraivnja nijesu uspjela da daju vie podataka o dvoru. Na osnovu nekih ostataka moe se pretpostaviti da se lokacija dvora poklapala sa najstarijim dijelom manstirskog konaka sa voltovima.
Dvor na graviri iz Oktoiha prvoglasnika, 1494. Manastir Ivana Crnojevia Manastir Ivana Crnojevia je podignut 1484. godine, dvije godine nakon podizanja Dvora Crnojevia. Manastir se nalazio na mjestu ipur, iji naziv dolazi od grke rijei kipurije- bata, ispred koga se i danas nalazi Vladiina bata. U povelji manastiru Ivan Crnojevi navodi da ga je za njegovo podizanje inspirisala crkva Sv. Bogorodice u Loretu, gdje se uva udotvorna ikona Majke boije. Manastir je sruen 1692. godine, kada
40
je Sulejman-paa Buatlija napao Cetinje, tako da su danas sauvani samo njegovi fragmenti kao arheoloki ostaci. Odreena iskopavanja na ipuru, koja je organizovao Mitropolit Ilarion Roganovi, vrena su jo prije 1882. godine. Na mjestu ostataka manastira kralj Nikola je 1886. godine za dvorske potrebe podigao crkvu Roenja Bogorodice. On je tada zahtijevao da crkva ponovi dimenzije manastira Ivana Crnojevia. O izgledu manastira Ivana Crnojevia podatke dobijamo iz tri glavna izvora: prvi je svakako sam arheoloki lokelitet na kome su u vie navrata raena istraivanja, zatim skica manastirskog kompleksa mletakog inenjera Franeska Barbijerija iz 1692. Godine, kao i gravira manastira iz 1494. godine u Oktoihu petoglasniku tamparije Crnojevia. Manastir Ivana Crnojevia je bio ograeni kompleks sa konacima i ostalim prateim objektima na perimetru i crkvom Sv. Bogorodice koja se nalazila u centralnom dijelu. Spoljanji zidovi kompleksa su imali 62 pukarnice i kao zatitu na istonoj, jugoistonoj i zapadnoj strani vodeni rov sa ogradom od kolja. Sa sjeverozapada i sjeveroistoka uz Manastirski kompleks je tekao potok - krak rijeke Cetinje. Manastrski kompleks su inili konaci na istonoj i junoj strani, mitropolitov stan, prostorije za ito i municiju. Na sjevernoj strani nalazila sa manja crkvica posveena sv. Petru, iza koje se nalazio bunar sa ivom vodom. Ispod crkvice je bio magacin za municiju. Tokom istraivanja otkriveni su ostaci crkvice. Crkva je bila tipian proizvod vremena u kojem je nastala-kasne gotike i renesanse, iji se elementi mijeaju u konstrukciji i dekoraciji hrama. Na osnovu izvora moe se pretpostaviti da je crkva bila trobrodna bazilika sa kupolom i karakteristinom kolonadom, koja je kao trijem uokvirivala graevinu sa tri strane. Crkva je imala bogatu arhitektonsku plastiku, posebno na glavnom portalu i spoljnoj kolonadi. Dio sauvanih kapitela sa palmetama i liem ima gotike karakteristike, dok su drugi sa cvjetovima renesansni. U nizu kapitela posebno su znaajna dva sa motivom dvoglavog orla, koji predstavlja grb Crnojevia. Jedan dio kamene dekoracija sa manastira Crnojevia ugraen je u novi Cetinjski manastir, a na samom ipuru je napravljena rekonstrukcija kolonade sa ostacima stubova i kapitela. Kamena plastika, iako slabo ouvana i sekundarno upotrijebljena, najbolji je dokaz visokih estetskih vrijednosti itavog kompleksa. U manastiru je u periodu 1493-1496. godine radila tamparija koju je Ivanov sin ura Crnojevi osnovao na Cetinju. Pretpostavlja se da se tamparija nalazila u okviru ogradnog zida, u zasvedenim prostorijama iznad potoka.
Osnova arheolokog lokaliteta na ipuru (iz knjige P. Mijovia Cetinje kao feniks) Mlin Ivana Crnojevia Mlin Ivana Crnojevia, u sadanjoj Vladiinoj bati nastao je najvjerovatnije 80-tih godina XV vijeka. Sagradio ga je Ivan Crnojevi za potrebe dvora i okolnog stanovnitva, na uu desnog rukavca Cetinje, rijeke ponornice koja je proticala Cetinjskim poljem do kraja XVII vijeka i ravala se u dva rukavca kod Vlake
41
crkve, jedan put Cetinjskog manastira, a drugi ka velikom ponoru u Donjem polju. I poetkom XX vijeka se, prema nekim podacima, jo uvjek u mlinu mljelo ito, uz pomo vode koja se tokom obilnih kia slijavala ka Ponoru i sakupljala u ograenoj jai. Mlin je vjerovatno u tom periodu bio malo nadzidan, a i kasnije je vie puta obnavljan. Mlin Ivana Crnojevia, prizemni objekat, izduene pravougaone osnove sa dvovodnim krovom, sa vratima i bez prozora je najstariji sauvani objekat tradicionalnog graditeljstva iz XV vijeka, perioda nastanka nukleusa grada. Nije samo graditeljska ostavtina Crnojevia ve i jedini materijalni svjedok postojanja rijeke Cetinje, a sa Vladiinom batom ini nerazluivu pejzanu cjelinu. Cetinjski manastir Cetinjski manastir sa crkvom Roenja Bogorodice, se nalazi u nukleusu Istorijskog jezgra Cetinja, na podnoju Orlovog kra, na mjestu na kojem se nekad nalazio dvor Ivana Crnojevia. Podigao ga je vladika Danilo izmeu 1701. i 1704. godine. Izgradnja manastira predstavlja obezbjedjenje ne samo duhovnog nego i fizikog kontinuiteta budui da su u njega ugradjeni najbitniji djelovi i detalji iz arhitektonskog korpusa manastira Crnojevia. Manastirski kompleks je vie puta ruen i obnavljan, dograivan i adaptiran. U manastiru je smjeten ivot sv. Petra Cetinjskog, iji je kult uticao da se Cetinjski manastir esto pominje pod njegovim imenom. Manastirski kompleks ini crkva Roenja Bogorodice, konaci, manastirski muzej i dvorsko groblje, opasani sa zapada kamenim zidom sa kapijom, kao i nova rezidencija Mitropolita. itav kompleks je vie puta dogradjivan i adaptiran, u skladu sa potrebama i konfiguracijom terena ali i uz striktno potovanje svih ranijih faza. Radovi na izgradnji manastira, u periodu izmedju 1701. i 1704. godine predstavljaju prvu fazu kada je podignuta manastirska crkva, elije, trpezarija te vjerovatno i kula. Rezultat najopsenije obnove, izvrene od 1925. do 1927. godine, predstavlja izgradnja nove rezidencije mitropolita, koja je kasnije prenesena u novi objekat, i izmjena izgleda kule zvonika, koja dobija dananji izgled. Crkva Rodjenja Bogorodice predstavlja jezgro itavog kompleksa, koncipirana je kao jednobrodna gradjevina sa malom pripratom nepravilnog oblika oslonjenom na stijenu. Tipoloki je nalik na crkvu Sv. Nikole na Rijekom gradu, Zasvedeni naos se zavrava visokom polukrunom apsidom i niskim transeptom, odnosno dvijema pijevnicama. U enterijeru dominira ikonostas, postvizantijski sa neobaroknim elementima, kao i grobovi knjaza Danila i velikog vojvode Mirka. ivot sv. Petra Cetinjskog je smjeten u junoj pjevnici. Isposnica Sv. Petra nalazi se uz samu stijenu, sa sjeverne strane crkve. Sa june strane locirani su dvospratni konaci sa arkadnim vijencima. U rezidenciji mitropolita, izgradjenoj u periodu izmedju 1701. i 1704, koja se naziva i Njegoev konak, locirana je crkvena riznica, jedna od najznaajnijih te vrste u Crnoj Gori i na Balkanu. Guvernadurica, zatvorska elija nalazi se u prizemlju konaka. U crkvenoj porti su grobovi vladike Save, Mitrofana Bana, kneginje Darinke i kneginjice Olge. Dvorsko groblje dinastije Petrovia je u arkadnom nizu pri spoljnom zidu. Cetinjski manastir predstavlja skladnu arhitektonsku cjelinu. Tokom nastanka u kontinuitetu, gradjevine su se slijevale jedna sa drugom, potujui i prilagodjavajui se zateenim vrijednostima i slijedei morfologiju terena. To je rezultiralo jedinstvenim kompleksom koji predstavlja istinski reper u u arhitekturi ovog podneblja. Cetinjski manastir je spomenik od kapitalnog znaaja zbog svojih arhitektonsko-istorijskih i kulturnih vrijednosti. On simbolizuje vievjekovnu borbu za slobodu, i predstavlja mjesto gdje se stvarala i odvijala istorija Crne Gore. Sionica Sionica se moe smatrati prvim administrativnim objektom na Cetinju. Kuu je podigao Petar I Petrovi neposredno uz manastir, kao objekat Praviteljstva (Senata). Kua je bila prizemna, izduene osnove, zidana u suvomei, trodjelna s pregradama izmeu odjeljenja od pleteri. Mali prozori su bili na veoj visini od
42
uobiajene, dvoslivni krov je bio pokriven kamenim ploama. Prvo odjeljenje, lijevo od ulaza, sluilo je za noenje senatora, a sredinje odjeljenje kao sala za zasijedanje. U ovom dijelu bilo je ognjite oko kojega su bila kamena sjedita s jednim posebno nadvienim za predsjedavajueg. Tree je odjeljenje bilo prostorno skromnije i moglo je da slui za strau ili poslugu. Na ouvanoj ilustraciji vidi se veliki uljanik (pelinjak) u njenoj neposrednoj blizini.
Sionica (gravira preuzeta iz knjige Duana i Uroa Martinovia, Cetinje spomenici arhitekture) Tablja Cetinjska Tablja, odbrambena kula koju je sagradio 1833. godine Petar II Petrovi Njego bila je locirana na uzvienju neposredno iznad Cetinjskog manastira, gdje je, po pretspostavci, postojala utvrena gradina jo u VI vijeku stare ere. Tablja je bila graevina krune osnove, najvjerovatnije nije nikada do kraja dovrena, u koju je trebalo da se smjeste 24 straara sa svim topovima. Umjesto u odbrambene svrhe koristila se za ispaljivanje poasnih salvi prilikom dolaska vanih gostiju na Cetinje. Takoe, na njoj su, do 1850. godine, kao ratni trofeji isticane odsjeene turske glave. Kasnije je pretvorena u zvonik sa kojeg se oglaavalo zvono za velike praznike i pozdravljali poasni gosti. Sruena je 1938. godine, kada je na stijeni u blizini ozidana manja kula-zvonara. Biljarda Zgrada koju je Petar II Petrovi Njego sagradio 1838. godine kao svoju rezidenciju, za potrebe Senata i dravne administracije, u poetku je nazivana nova kua, da bi ubrzo dobila ime Biljarda. Tako je nazvana po prvom bilijaru koji je Njego donio u Crnu Goru i koji je bio smjeten u jednoj od prostorija. Sve dravne institucije do tada su bile smjetene u prostorima Cetinjskog manastira. Njego je Bijardu sagradio od novane pomoi koju je dobio u Rusiji 1837. godine, a plan za nju je uradio ruski pukovnik i diplomata Jakov Nikolajevi Ozereckovski. Izgraena je kao utvreni zamak, sa jako izraenim fortifikacionim karakterom. Kompleks Biljarde ini zgrada veoma izduene osnove, sa dva kraa simetrina bona krila, sa ije se prednje i zadnje strane prua dvorite ozidano visokim kamenim zidom i etiri krune odbrambene kule na sva etiri ugla. Dvorite je priblino kvadratne osnove, a unutar njega se nalaze tri bunara, staze i zelenilo. Sama zgrada ima prizemlje i sprat i etvorovodan krov. Krov je bi pokriven olovom koje je skinuto za pravljenje kuruma u hercegovakom ustanku 1875. godine. Biljarda je sve do 1867. godine sluila kao dvorska rezidencija crnogorskih vladara, Njegoevih nasljednika, knaza Danila i knjaza Nikole. Pored toga u njoj su do 1910. godine bile smjetene razne dravne institucije i ministarstva. Jedno vrijeme u Biljardi je, nakon seljenja iz Manastira, bila smjetena i Njegoeva tamparija. Biljarda je posebno vezana i za rad prosvjetnih institucija u njoj su bile smjetene Gimnazija i Bogoslovija, a krae vrijeme i Djevojaki institut. Uz sve to ona je u vrijeme Njegoa i knjaza Danila imala i funkciju najvee
43
crnogorske muzejske riznice, u kojoj su se sem najvrijednijh crkvenih predmeta u posebnoj prostoriji izlagali i ratni trofeji. Oni su krajem osamdesetih godina XIX vijeka preseljenji u muzej vojnih trofeja u zgradi Laboratorije. Biljarda je tokom vremena, a naroito u prvoj polovini XX vijeka, pretrpjela vie radikalnih izmjena. Tokom Prvog svjetskog rata za vrijeme okupacije Austrougari su svoju vojnu komandu smjestili u Biljardi. Iz vojno-stratekih razloga, zbog boljeg sagledavanje teritorije Crne Gore 1916. godine je u junom dijelu dvorita Biljarde napravljen Reljef Crne Gore. Reljef je uraen malterom, u razmjeru 1:10000, sa dosta velikom preciznou. Na izradi Reljefa je radila grupa austrougarskih vojnih ekperata, kao i crnogorski vajar Marko Breanin iz Spia, tada zarobljenik. Reljef je zatien paviljonom bazilikalne forme, sa metalnom konstrukcijom i staklom. Rekonstrukcija kojom su vraene sve etiri kule i ogradni zid izvedena je 1951. godine, tokom proslave stogodinice Njegoeve smrti. Tada je u Biljardi formiran Njegoev muzej.
Biljarda prema graviri V. Slavika (knjiga Duana i Uroa Martinovia, Cetinje spomenici arhitekture)
Zgrada Senata Sredinom XIX vijeka za potrebe Senata podignuta je zgrada koja se nalazila na poetku Dvorske ulice, preko puta Dvora kralja Nikole. Zgrada Senata je bila jedna od najstarijih cetinjskih kua, tipina stambena kua sa prizemljem i spratom, pokrivena trovodnim krovom. Sruena poetkom 1939. godine, da bi se obezbijedio vei prostor za plato na kome je trebao da se postavi spomenik kralju Aleksandru I Karaoreviu. Lokanda Dokumenta nas vraaju u godinu 1864, u vrijeme kada vlada veliko interesovanje za posjetu Cetinju. Postojeim ugostiteljskim kapacitetimahanovima nijesu mogle biti zadovoljene potrebe smjetaja gostiju, tako da je bilo neophodno podizanje prvog javnog objektahotela, nazvanog Lokanda. Ona je ubrzo postala stjeciste mnogih poznatih domacih i inostranih linosti, a pruzala je niz aktivnosti za zabavu i razonodu. U njoj se igrao bilijar, sah, karte, organizovale su se igranke, maskenbali, zabave rezervnih oficira, doceci Nove godine, izbor mis Crne GoreUsluga u hotelu je pruzana na sest jezika, a prodavale su se italijanske, grcke, njemacke, ruske i srpske novine. Svojom arhitekturom, Lokanda je predstavljala sinonim cetinjskog ugostiteljstva, a svojim sadrzajem i ambijentom, znacajnu komponentu intimne atmosfere grada. Tokom vremena, u njoj se stvorio krug nacionalne omladine, koju su sacinjavali na strani skolovani Crnogorci, otmeniji gradjani i stranci nastanjeni na Cetinju, i moze se reci da je Lokanda bila jedna od stjecita svih intelektualnih snaga Crne Gore, iz kojeg se
44
razvijala crnogorska politicka, demokratska, nacionalna i knjizevna misao. Kasnije oblikovana, markantna pozicija sa atraktivnim parkovskim zaledjem, danas je upraznjeni plato, reminiscencija na prvi savremeni hotel u Crnoj Gori, prvu modernu profanu graevinu na Cetinju i prvi simbol gradjanskog Cetinja. U Lokandi je u prvoj deceniji XX vijeka bilo smjeteno diplomatsko predstavnitvo SAD. Objekat je sruen nakon zemljotresa iz 1979. godine.
Lokanda, na fotografiji iz 1864. godine i osnova zgrade iz knjige D. i U. Martinovi, Cetinje spomenici arhitekture) Laboratorija Na Cetinju je 1865. godine izgraena prva zgrada vojne industrije, nazvana Laboratorija (Labatorija). Zgrada je izgraena novcem koji je srpski knez Mihailo Obrenovi u te svrhe dao Crnoj Gori, na tadanjoj periferiji grada, u podnoju krke. U njoj je izraivana municija i popravljano oruje za potrebe crnogorske regularne vojske i do 1910. godine proizvedeno 4,5 miliona fieka od olova i baruta za dvije vrste puaka. Uz manje adaptacije, zgrada Laboratorije je 1953. godine iskoriena za prvi proizvodni pogon novoformirane fabrike Obod. Nekoliko godina kasnije zgrada je sruena zbog razvoja i modernizacije fabrike. Dvor kralja Nikole Prve godine vladavine knjaza Nikole, obiljeio je i poetak izgradnje Knjaevog dvora (1863 ), koji je inicijalno bio namijenjen udovici knjaza Danila-knjaginji Darinki. Meutim, 1867 godine, knjaz Nikola iz Biljarde seli svoju rezidenciju u novi objekat. Tokom vremena, zgrada je pretrpjela izvjesne izmjene, a dananji izgled nosi iz 1910 god. Dvor je lociran u ondanjoj Dvorskoj ulici ( danas na Dvorskom trgu ), u neposrednoj blizini Cetinjskog manastira, ipura i Njegoeve Biljarde, a naspram objekata u kojima su kasnije bila smjetena Srpsko i Bugarsko poslanstvo. Sjevernom partijom je okrenut prema trgu, dok njegovo zalee ini parkovski prostor. Stranju fasadu krasi komforno stepenite, koje je otvorena veza izmeu objekta, vrta i gradskog parka. Objekat ima mirne fasade bez ukrasa, raslanjene jednostavnim pravougaonim otvorima. Zatvoreni trijem sa natkrivenim balkonom na prvoj etai i grbom Petrovia u timpanonu, akcentira glavnu fasadu i ini da objekat odie neoklasicizmom. Dvor, kao centar moi, bio je sredite politikih i kulturnih deavanja u Crnoj Gori. Od 1926. godine je u funkciji muzeja.
45
III. ARHITEKTURA OD 70-TIH GODINA XIX VIJEKA DO PRVOG SVJETSKOG RATA III.1. Razvoj grada od 70-tih godina XIX vijeka do I Svjetskog rata U ovom periodu dolazi do novog razvoja grada, naroito intenziviranog nakon Berlinskog kongresa, te se uz izgradnju reprezentativnih objekata i uvoenje evropskog duha kompletira urbanistiko-arhitektonska struktura Istorijskog jezgra. III.2. Urbanistiko - arhitektonske vrijednosti U mirnodopskom periodu sedamdesetih godina XIX vijeka Cetinje je dobija fizionomiju grada sa pravilnim urbanim razmjetanjem kua. Grad se intenzivno razvijao i jaao svoju ekonomsku i politiku ulogu u Crnoj Gori. Godine 1868. imao je 80, a ve 1872. godine 115 kua. Na osnovu urbanistikog plana Cetinja koji je 1875. god. uradio Spiridon Gopevi moe se vidjeti da je grad poeo dobijati konture urbane sredine, te da su ve izgraeni javni objekti izvrili osnovno markiranje grada, to e imati uticaja na dalji tok njegovog razvoja.Ve tada je Cetinje imalo 160 kua. Takodje, moe se uoiti da se grad razvija i sve vie sredinom polja, nezavisno od starog jezgra. Grad se razvija planski po ortogonalnoj urbanoj emi du Katunske ulice kao osovine, dok su bone ulice, koje su je sjekle pod pravim uglom i gradile mreu ulica. Druga paralelna ulica Katunskoj je Bajova ulica, koja je sedamdesetih godina tek poela da se formira, i koja kasnije postaje druga okosnica u urbanoj ortogonalnoj matrici. III.3. Javna arhitektura od 70-tih godina XIX vijeka do I Svjetskog rata Poslije Berlinskog kongresa 1878. godine, kada Crna Gora postaje meunarodno priznata samostalna dava, nastaje period naglog i ubrzanog razvoja Cetinja kao gradske aglomeracije. Tenja Cetinja da uhvati korak sa savremenim tokovima gradskog ivota ostalih evropskih prijestonica, uticala je na izgradnju mnogih javnih objekata. Poslije Berlinskog kongresa mnoge diplomatske misije dolaze na Cetinje i iznajmljuju najbolje stambene kue u Dvorskoj i Katunskoj ulici za svoja predstavniva, a krajem XIX i poetkom XX vijeka mnoge evropske drave grade na Cetinju sopstvene objekte za svoje ambasade, izgraujui ih na najljepim gradskim lokacijama, u raznovrsnim arhitektonskim stilovima kao to su neobarok, klasicicam, secesija, moderna i dr. Vee zgrade ambasada imale su ureene vrtove, sportske terene za tenis, a sve u namjeri da se postigne drutveni presti i evropski stil ivota. Najznaajnije javne graevine iz ovog perioda su: Djevojaki institut, Bolnica Danilo I, Pozorite Zetski dom, Plavi dvorac, Vojni stan, spomenik vladici Danilu na Orlovom kru, Vladin dom, Crnogorska banka, Austrougarsko poslanstvo, Tursko poslanstvo, zgrade Elektrine centrale, dvorska crkva na ipuru, Apoteka, Katolika crkva sv Antuna Padovanskog, Kapela na Novom groblju, te parkovi- Gradski i Dvorski. Vladin dom Godina je 1910. Jedna od najznaajnih u istoriji Crne Gore. I dok se uveliko pripremala proslava jubileja pedesetogodinjice vladavine knjaza Nikole i proglaenje Crne Gore za kraljevinu, arhitekta Koradini zavrava tree reprezentativno javno zdanje na Cetinju, poznato pod nazivom Vladin dom. Sagraen za nepunu godinu dana, prevashodno za potrebe crnogorske vlade, objekat je postavljen na razmeu urbanog tkiva i stjenovitog cetinjskog pejzaa: frontalno - artikulisana gradska vizura, u zaleu duboki sjenopadi oblinjih brijegova, Orlov kr, Manastir sa Tabljom i novom dadom.
46
Monumentalnost, voluminoznost i reprezentativnost, karakteristike su ovog zdanja, koje simbolie vrhunac moi ondanje drave. Kroz objekat koji je graen u armiranom betonu i formiran od etiri spratna krila u ijem je nukleusu atrijum, Koradini je izrazio usklaenu cjelinu oblika, sklonost i ukus. Markacija glavne fasade, pomjeranje vertikale i isticanje njenog sredinjeg dijela sa prostranim trijemom i svearskim balkonom sa balustradom, izvijeno proelje, proimanje sa skulpturom, korienje klasinih formi, stubova, lukova, zabata, sklonost ka grandioznom, odlike su baroka, koji nije samo stil, ve stav prema ivotu i umjetnosti. Skulpturalnim zavretkom proelja u vidu orla, simbola pobjede, snage, autoriteta, kraljevskog dostojanstva, Koradini zaokruuje svoje angaovanje na cetinjskim javnim objektima iz vremena belle epoque, koji je danas u funkciji muzeja. Nakon proslave jubileja pedeset godina vladavine knjaza Nikole i proglaenja Crne Gore za kraljevinu, brojnijim posjetama putopisaca, slikara, muziara, arhitekata, novinara, intenzivira se slika minijaturne evropske prijestonice, koja je kroz nasljee i novija arhitektonska rjeenja formirana kao panoptikum stilova, jedinstvena u dobro komponovanim kontrastima urbanog i prirodnog pejzaa. Djevojaki institut Godine 1871, u neposrednoj blizini hotela Lokande, izgraena je prva moderna kolska zgrada u Crnoj Gori za potrebe Djevojakog instituta carice Marije Aleksandrovne, koja je bila donator izgradnje objekta i fnansirala njegov rad sve do njegovog ukidanja ,1913 godine. Forma objekta, ponikla je iz vee lokalne kue.Graen od kamena, svojim, za to vrijeme impozantnim dimenzijama i ugledom koji je uivao, objekat je plijenio panju i izvan granica Crne Gore. Institut su pohaale djevojke iz uglednih crnogorskih porodica i iz inostranstva. Tokom vremena zgrada je pretrpjela brojne sanacije i adaptacije. Vrijednost objekta sadrana je u njegovoj istorijskoj, kulturnoj i prosvjetnoj ulozi, a sa ove vremenske distance, moemo rei da je Institut jedan od najrespektovanijih srednjih enskih uilita kod Junih Slovena. Bolnica Danilo I Jo od vremena knjaza Danila na Cetinju su boravili ljekari iz inostranstva, uglavnom Francuzi. Meutim, u drugoj polovini XIX vijeka Cetinje dobija jo jedan novi sadraj - bolnicu Danilo I, objekat prilino jednostavan, najprije poznat po svojoj namjeni. Sagraena po planu dvorskog ljekara G.Frilley-a 1873. godine, to je bila prva i zadugo jedina bolnica u Crnoj Gori. Apoteka Godine 1878. otvorena je i prva dravna apoteka u Crnoj Gori, najprije dravno a potom privatno vlasnitvo Hercegovca Jova Drea. Njen posljednji vlasnik Krsto Matanovi ekli preselio ju je u svoju jednostavnu spratnu kuu u Njegoevoj ulici. To je i danas tipina cetinjska stambena kua u ulinom nizu, sa prizemljem i spratom. Enterijer apoteke sa drvenim policama, prodajnim pultom, natpisima ljekova na policama i ladicama od keramikih elipsastih ploica, mermernim podom i u sve drugo je autentino iz tog vremena. Zetski dom Berlinski kongres iz 1878. godine Crnoj Gori je donio dravni suverenitet. Ovaj znaajan istorijski trenutak se posebno snano reflektovao na Cetinje, koje se intenzivno razvija i teritorijalno uveava. Tih godina broj stanovnika raste, formira se i izvjestan intelektualni potencijal, koji treba umjetniki doivljaj, a djelimino ga zadovoljava preko Cetinjske itaonice, u okviru koje je formirana muzika i pozorina sekcija, iz koje nastaje i organizuje se muziki i pozorini ivot grada. Pozorine predstave su igrane u Dvoru ili privatnim kuama i naroito u dvorskoj bati. Kada je 1883. godine osnovano prvo Dobrovoljno pozorino drutvo ( koje je najprije radilo u okviru Cetin-
47
jske itaonice ), sazrela ideja o podizanju zgrade za potrebe pozorita i drugih kulturnih institucija, krenula je u realizaciju. Izgradnja Zetskog doma zapoela je 1884. god, po projektu trogirskog ininjera Josipa Slade ilovia. Godine 1888. poinje njegova pozorina funkcija, iako je enterijer bio nedovren. Objekat je zavren 1896. godine i nazvan je Knjaevsko crnogorsko pozorite. U njemu osim domaih programa gostuju i putujue pozorine trupe. Tokom vremena, objekat je pretrpio niz izmjena. Prostorna koncepcija pozorita je trobrodna, a ogleda se u njegovoj formi i u unutranjoj organizaciji prostora. eona fasada je rijeena u vidu trijema, sa tri vitka luna otvora, iznad kojeg je terasa. Jednostavnou fasada, frizom lunih prozora, diskretnom profilacijom krovnog vijenca, stamenom postamentnom soklom i posebno svearski reprezentativnom atikom, sa izrazitom likovnom istotom, objekat odaje neoromanski arhitektonski izraz. Podizanjem Zetskog doma, prvog kulturno-multidisciplinarnog objekta i ujedno prve pozorine zgrade u Crnoj Gori, stvoreni su zametak crnogorske prosvijeenosti i preduslovi za institucionalni razvoj kulture. Danas, Zetski dom je samo jedna u nizu cetinjskih zgrada iz vremena belle epoque, koje svjedoe o kulturnom i optedrutvenom ambijentu prijestonog grada. Plavi dvorac Na izmaku XIX vijeka, 1894. godine, zapoela je izgradnja rezidencije prijestolonasljednika Danila. Paljivo odabrana mikrolokacija, koja je objekat predvidjela u ansamblu parkovskih prostora, samo je jedna od vrijednosti ovog skladnog zdanja. Fasade spratnog objekta sa mansardom, oivljene su udvojenim pilastrima sa korintskim kapitelima, a njihov pravilan raspored izraava simetriju. Glavna fasada sa odmjerenim odnosom horizontalnovertikalno (vijenac, balkon na prvoj etai, izraziti sims, osam pari pilastera), ralanjena je na est polja. U unutranjost objekta vodi komforno-polukruno stepenite, a svojom ljepotom izgleda izdvaja se sala na spratu, sa stropnom tukaturom. Direktni kontakt sa vrtom, na koji se nadovezuje gradski park, ostvaren je stranjim stepenitem sa naglaenim gelenderom. Po svojim arhitektonskim karakteristikama, objekat ima obiljeja ampira. Njegovo istorijsko znaenje, osnaeno je arhitektonskim kvalitetom i ambijentalnim vrijednostima objekta. Tokom vremena, zgrada je sluila razliitim potrebama, a bila je i u funkciji galerijskog prostora i poslovnih prostorija likovne manifestacije Cetinjskog bijenala.
Vojni stan Godine 1896. na Obilia poljani je zavren Vojni stan, objekat za potrebe smjetaja stalne formacije crnogorske vojske, iji je arhitektonski izraz podreen namjeni jer funkcionalnost ima primarni znaaj. Danas, objekat se koristi za potrebe javnog servisa, preduzetnitva, ugostiteljstva, sporta, kulture. Crkva na ipuru Na temeljima Crnojevia manastira iz 1482 godine knjaz Nikola je 1886 godine podigao crkvu posveenu Roenju Bogorodice. Meutim, zbog loe izvedenih graevinskih radova, crkva je ubrzo sruena. Godine 1890. za izgradnju crkve koja nosi izgled iz tog vremena, knjaz Nikola je angaovao Miloa Lepotia. Graena je od finih, bijelih tesanika, jednobrodna, sa trodjelnim zvonikom na preslicu. Iz krovne konstrukcije izranja etvrtasto postolje, koje nosi poligonalnu kupolu. Zapadnu fasadu krasi kamena dekorativna rozeta, ispod koje je kamena ploa sa ktitorskim natpisom. U unutranjosti je sauvan ikonostas, raen u pet zona. Na carskim dverima, predstavljeni su svetitelji u medaljonima i scena Blagovijesti. U poljima obrazovanim od fino duborezanih, pozlaenih tordiranih stubia, smjetene su stojee figure svetitelja. Predela su floralno dekorisana, a zavrna zona je data u vidu krsta sa Bogorodicom i Sv. Jovanom. Ikonostas je rad petrogradskih zografa sa kraja XIX vijeka. U crkvi su pohranjeni posmrtni ostaci kralja Nikole i kraljice Milene, preneseni 1989.godine iz San Rema. Crkva je vjerski aktivna.
48
Crkva sv.Antuna Padovanskog Zahvaljujui donatorima, meu kojima su bili knjaz Nikola, italijanska kraljica Jelena, papa Lav XIII, te biskup trosmajer, za potrebe stanovnitva katolike vjeroispovijesti, na Cetinju je 1901. godine zapoela izgradnja upnikog doma i crkve posveene Sv. Antunu Padovanskom, po projektu arhitekte Koradinja, koji je crkvu zamislio kao jednobrodnu graevinu sa transeptom i pripratom. Orijentisana je u pravcu zapad-istok. Na sjevernom zidu se nalazi vitra sa predstavom patrona crkve. Zavrena je 1912. godine. U unutranjosti je ouvan mermerni oltar, prenesen iz kapelice Austrougarskog poslanstva. Crkva je aktivna i u njoj slubuje Franjevako sestrinstvo. U ondanjoj Crnoj Gori to je bila jedina katolika crkva, ime se izraava i njena vrijednost. Skupturalni spomenici Mauzolej vladike Danila je prvi sauvani javni spomenik na Cetinju. Saglediv sa svih rakursa, Orlov kr sa mauzolejom dominira Cetinjskim poljem. U vrijeme pripreme proslave dvjestogodinjice vladavine dinastije Petrovi-Njego i odluke o podizanju spomenika vladici Danilu, u Glasu Crnogorca iz 1893. godine, raspisan je konkurs za Idejno rjeenje spomenika, za koji je, usled finansijskih ogranienja, ocijenjeno kao najprihvatljivije, rjeenje knjaginje Jelene. Maketu spomenika uradila je knjaginja Jelena, a na izradi su saraivali francuski arhitekta Frue, vajar Votijer i ininjer Andrija Radovi - rukovodilac radova. Zavren je 1897. godine. ini ga sarkofag na podijumu, na ijoj je ploi predstavljen skiptar. Postavljen na istoku, aplicirani bronzani medaljon sa likom knjaza Danila u profilu, djelo je francuskog vajara Pola Votijera. Zapad je oznaen krstom oblika trolista, sa u reljefu datim simbolima jevanelista. Iznad sarkofaga uzdie se baldahin. Na platou ispred Vlake crkve, u neposrednoj blizini zgrade biveg Francuskog poslanstva, podignuta je 1939. godine, Vila, monumentalni, memorijalni spomenik, istaknutog crnogorskog vajara Rista Stijovia, posveen potopljenim dobrovoljcima kod Medove. Centrom skvera Dvora kralja Nikole dominra monumentalni spomenik rodonaelnika Cetinja, Ivana Crnojevia, rad vajara Anta Gretica iz 1983. godine. Na Lovenu - na Jezerskom vrhu, na visini od 1660 m, odakle puca pogled na reljefnu sliku Crne Gore, nalazi se Mauzolej Petra II Petrovia Njegoa. Podignut je 1974. godine po nacrtu Ivana Metrovia, nakon munih istorijskih zbivanja - ruenja i obnavljanja Njegoeve kapele. INOSTRANA POSLANSTVA NA CETINJU Odmah nakon Berlinskog kongresa i uspostavljenih diplomatskih odnosa sa velikim brojem evropskih zemalja i SAD, Cetinje ulazei u belle epoque doivljava ubrzani arhitektonski i kulturoloki procvat. Osim novog izgleda, diplomatija je Cetinju donijela i novi nain drutvenog ivota. Grad je poeo da poprima karakteristike evropske metropole, pa je knjaz Nikola 1896. godine, objavio da e Cetinje trajno ostati prijestonica Crne Gore. Zapoete su aktivnosti na gradnji poslanstava. Namjenski, za potrebe poslanstva, objekat je najprije podigla Austrougarska, potom Rusija, Italija, Francuska i Velika Britanija, dok su za potrebe svojih predstavnitva Srbija, Turska, Grka, Bugarska, Njemaka i Belgija iznajmljivale uglavnom jednostavne-obine cetinjske kue, na dobrim lokacijama u blizini Dvora. Tako je Grka najprije iznajmljivala kue u Katunskoj ulici, Bugarska u Dvorskoj - kuu vojvode Iva Radonjia, Njemaka kuu Jovana Milunovia-Pipera, dok je Belgija imala poasnog konzula gospodina Vuka Vuletia, ija je kua bila takoe u blizini Dvora. Danas ti objekti su u funkciji: objekat biveg Bugarskog poslanstva sa komfornom batom ima ugostiteljski sadraj (Gradska kafana), zgrade biveg Njemakog poslanstva i Belgijskog konzulata slue za stanovanje.
49
Austrougarsko poslanstvo Nakon odobrenja knjaza Nikole za otkup zemljita, krajem XIX vijeka (1896. godine), zapoela je izgradnja Austrougarskog poslanstva, po projektu trogirskog ininjera Josipa Slade ilovia. Lociran na kraju Bajove ulice, objekat je zavren 1898. godine. Gradjen je od kamena sa snanom soklom i naznaenim okoprozornicima. Fasade objekta su raslanjene prozorima i portalima, sa akcentom na glavni, koji je dat u vidu trijema sa tri luna otvora i loom na prvoj etai. U sklopu poslanstva podignuta je i rimokatolika kapela, sa neoromanskom zapadnom fasadom, u ijem je centru okulus, nadvien lunim niama sa skulpturama Bogorodice i arhanela, ispod kojih tee dekorativni friz krovnog vijenca. Na sjevernoj fasadi se nalaze dva neogotika prozora. Voluminoznost, odnos puno-prazno i obrada fasada, tvore arhitektonski sklad, koji je u korelaciji sa funkcionalnou objekta. U sastavu prostrane parcele, koja je definisana parapetnim zidom i ogradom od kovanog gvoa, nalazi se tenisko igralite. Za potrebe Austrougarskog poslanstva zgrada je sluila do Prvog svjetskog rata, a danas je koristi Republiki zavod za zatitu spomenika kulture. Rusko poslanstvo U osvit XX vijeka (1900. godine), Rusko Imperatorsko Upraviteljstvo donosi odluku o podizanju zgrade za smjetaj svog poslanstva u Crnoj Gori, a ondanji ministar Konstantin Arkadijevi Gubastov bira lokaciju koju, ukazom iz maja mjeseca iste godine, knjaz Nikola poklanja Rusiji. Objekat je podignut po projektu italijanskog arhitekte Koradinija i useljen 1903. godine, kojom prilikom je upriliena sveanost. Pretenciozna mikrolokacija, ovjenana zgradom Djevojakog instituta, bolnicom Danilo I i pozoritem Zetski dom, implicirala je voluminoznost i rasko. Objekat je smjeten u prostranom vrtu, opervaen ogradom i kapijom od kovanog gvoa, sa dvijema straarskim kuicama. Horizontalna podjela po etaama je naglaena kordon vijencem i profilacijom, dok je vertikala postignuta fasadnim stupcima i flankiranjem mansarde nukleusa isputenim krovom. Time je postignuta uravnoteenost i skladnost zdanja. Na glavnoj fasadi skoncentrisan je sav ukras, dok su ostale prilino jednostavne, raslanjene dvokrilnim prozorima i bez ukrasa. tukatura glavne fasade kon alegreca, sa baroknim motivima girlandi, palmeta i mansardnim okulusima, korespondira sa enterijerom, koji doprinosi sveukupnom utisku raskonosti. Barokno stilsko obiljeje, Rusko poslanstvo ini jednom od najraskonijih cetinjskih zgrada, a objekat predstavlja reprezentativno zdanje cetinjske arhitekture iz vremena belle epoque. Za potrebe poslanstva zgrada je sluila do 1915. godine, a danas je u njoj smjeten Fakultet likovnih umjetnosti. Italijansko poslanstvo Godine 1905. poela je izgradnja Italijanskog poslanstva, koje je smjeteno na sjevero-zapadnom ulazu u grad, na raskru puteva Cetinje-Loven, Cetinje-Njegui-Kotor. Objekat je graen po projektu arhitekte Koradinija. Ovdje, za razliku od zgrade Ruskog poslanstva, Koradini pribjegava mirnijem arhitektonskom izrazu, kon gravita. Objekat karakteriu mirne fasade, sa ritmiki rasporeenim prozorskim otvorima. Markirana je ulazna partija, data u vidu trijema, iznad kojeg je prostrani, sveani balkon. Diskretnu i rafiniranu eksterijersku dekoraciju, koju ine fino izvedeni okoprozornici, upotpunjuje naglaeni krovni vijenac. Prostrani holovi enterijera sa tavanicama u tukaturi, djeluju raskono i doprinose utisku sveanosti. Korelacija objekta, prostranog parkovskog prostora, teniskog igralita i kultivisanih zelenih povrina, upotpunjuje vizuru i gradi svojevrsnu ambijentalnu cjelinu. Za potrebe poslanstva zgrada je sluila do 1916. godine, a danas je u njoj smjetena Centralna narodna biblioteka ure Crnojevi.
50
Francusko poslanstvo U vrijeme kada su Austrougarska, Rusija i Italija izgradile objekte za svoja diplomatska predstavnitva i kada je Cetinje uveliko uivalo potovanje ostalih evropskih prijestonica, Francuskoj je odlukom optinskog odbora darovano zemljite za izgradnju poslanstva. Zgrada je zavrena 1910. godine, uoi proglaenja Crne Gore za kraljevinu. Presti u velelepnosti i raskou cetinjskih diplomatskih predstavnitva i zadovoljenje potrebe za kvalitetnom prezentacijom, Francuska je obezbijedila odabirom markantne lokacije i angaovanjem svjetski poznatog arhitekte Ogista Perea, koji se smatra pokretaem i osnivaem avangardnog pokreta u arhitekturi i umjetnosti uopte. Locirano u Katunskoj, danas Njegoevoj ulici, u neposrednoj blizini nekadanje Crnogorske banke, zbog svoje stilski iste i jasne odrednice, arhitektonske, istorijske i ambijentalne vrijednosti, Francusko poslanstvo je moda najvredniji objekat na Cetinju. Iako je atraktivnim rjeenjem akcentirana eona fasada - u vidu konveksnog ulaza nad kojim dominira balkon, matovitou i ljepotom izrade ni ostale ne zaostaju za njom. Pere trai razliite boje i slae ih po principu harmonije i kontrasta. U unutranjosti, ouvano je poluzavojno armirano stepenite i devet fino dizajniranih kamina. Vrijednost objekta oituje se u njegovom istorijskom znaenju, upotrijebljenom materijalu, arhitektonskom rjeenju i likovnosti, gdje je, komponovanjem krovnih prozora i dimnjaka, obradom fasada sa smjelom kombinacijom materijala, grubog kamena u sokli, rustinog betona i dekorativnih polihromnih keramikih ploica, ovaj objekat, prvi na Cetinju, izrazio jasne stilske odlike savremenog stila-secesije. Du objekta i pripadajue mu parcele tee ogradni zid, kombinovan sa elementima od kovanog gvoa. U zgradi je Francusko diplomatsko predstavnistvo bilo smjeteno do 1916. godine, a danas je koristi Centralna narodna biblioteka ure Crnojevi. Englesko poslanstvo Zaetak druge decenije XX vijeka, obiljeila je izgradnja jo jednog, istorijski znaajnog objekta, koji je za diplomatske potrebe Velike Britanije sagraen 1912. godine. Otkupljena parcela, sa vanrednom mikrolokacijomglavna ulica i centar obrua znamenitih zdanja, izrazila je interes i respekt prema Crnoj Gori. Za izradu projekta, Velika Britanija je angaovala engleskog arhitektu Hartija, koji je, u duhu engleskog tradicionalizma, objekat vidio kao engleski ljetnikovac. Jednostavna i mirna, spratna zgrada sa trijemom i karakteristinim niskim parapetnim zidom sa ogradom od kovanog gvoa, sprijeda kultivisanom zelenom povrinom, prostranim vrtom i gradskim parkom u zaleu, svojim izrazom, pribliila se cetinjskoj profanoj arhitekturi i uklopila u ambijent podlovenskog pejzaa. Danas je u njoj smjetena Akademija muzikih umjetnosti. Srpsko poslanstvo Srpsko poslanstvo je prvobitno bilo smjeteno u kui Jova Milunovua (Pipera), u Katunskoj ulici. Do preseljenja u kuu Gavra Vukovia dolo je 1907. godine, a 1909. godine tadanje srpsko diplomatsko zastupnitvo izdie se na stepen poslanstva, i u istoj zgradi ostaje do njegovog zatvaranja, 1915. godine, pred ulazak austrougarske vojske u Cetinje. Radi se o jednostavnom pravougaonom objektu sa spratom i potkrovljem, tipinoj cetinjskoj kui onog vremena, jednostavnom obradom i omalterisanim fasdama. Danas je u zgradi smjeten Etnografski muzej. Tursko poslanstvo S poetka 80-tih godina XIX vijeka, sagraena je kua vojvode Maa Vrbice, u centru Istorijskog jezgra. Godine 1888. turski izaslanik Devat-paa, pie knjazu Nikoli zamolnicu za otkup ove privatne kue, a za potrebe
51
turskog poslanstva. Odobreni otkup, oznaio je i poetak sticanja prava vlasnitva nad nepokretnostima u Crnoj Gori. Kua, jednostavan objekat pravougaone osnove, na sprat, skromnog enterijera, koriena je za potrebe Turskog poslanstava do 1912. godine. Danas je u njoj smjetena Akademija dramskih umjetnosti. III.4. Stambena arhitektura od 70-tih godina XIX vijeka do Prvog svjetskog rata Jaanje politike uloge Crne Gore u regionu uticalo je na ekspanziju u stambenoj izgradnji, kao i na poveanje broja stanovnika. Sedamdesetih godina XIX vijeka poinje na Cetinju izgaradnja veih i savremenijih kua, za razliku od dotadanjih prizemnih, preteno pokrivenih slamom. Novi koncept izgradnje gradskih stambenih kua bio je sa prizemljem i spratom, gdje je prizemlje esto namijenjeno za trgovae radnje, a sprat za stanovanje. Krajem XIX vijeka dolazi do izmjene u organizaciji stambene kue, u skladu sa potrebama proevropskog stila ivota, koji se tada gajio na Cetinju. Mnoge kue uvode salon za goste, a potkrovlja se iskoritavaju za stambeni dio (po pravilu za spavae sobe). Poinje i socijalno raslojavanje. Tako je u Dvorskoj ulici ivjela vladarska porodica i vie dravno inovnitvo, dok su u Katunskoj ulici bile diplomatske misije i njihovi slubenici, ostale inovnike i vojvodske porodice, neke dravne ustanove i duani sa trgovako-zanatskom populacijom. Poetkom XX vijeka graditeljska ekspanzija na Cetinju se nastavlja jo jaim intenzitetom, tako da grad 1909. godine ima 500 kua i 5895 stanovnika. Da bi se uveo red u graenje kua u gradu, Ministarstvo unutranjih djela je 1911. godine izdalo Uputstvo za graenje kua koje je predstavljalo prvi zakon i skup normi u graevinarstvu Crne Gore. Pored izgradnje rezidencijalnih zgrada, mnoge privatne kue se uljepavaju to je doprinijelo novom urbanom izgledu Cetinja. Tako su na Cetinju nastala etiri tipa gradske stambene kue, koji su do danas ouvani i formirani kao tradicionalan koncept : prizemna kua, prizemna kua sa potkrovljem, spratna kua i spratna kua sa potkrovljem. Kue su graene u pravilnom ulinom nizu u ortogonalnoj urbanoj matrici, sa mreom gradskih ulica formirajui zatvorene urbane blokove u ijoj unutranjosti su dvorita. Dvorita su ograena kamenim zidom srednje visine u kome su izgraeni pomoni objekti, kao to su ostave, kupatila, kuhinje, rezervoari za vodu, ime je dvorite bilo aktivni uesnik u svakodnevnom ivotu graana. Poto je kua graena u ulinom nizu u kuu se ulazi direktno sa ulice, odnosno trotoara. Poduni hodnik u kui povezuje ulazni dio sa ulice i dvorite, to znai da je organizacija kue na Cetinju: ulica-kuadvorite. U vrijeme kada se Crna Gora proglaava za kraljevinu, a inostrane arhitekte zavravaju zgradu biveg Francuskog poslanstva i objekat Vladinog doma, Cetinje se obogauje porodinim kuama, koje predstavljaju statusne simbole. Na samom izmaku vijeka Milo Lepeti, ve afirmisani neimar, zapoeo je izgradnju porodine kue, koja se nalazi u neposrednoj blizini zgrade biveg Francuskog poslanstva, a naspram zgrade bive Hipotekarne banke (danas zgrade Predsjednika Crne Gore). Objekat je graen pretenciozno, to se ogleda u paljivom odabiru lokacije, dimenzijama i nainu gradnje, sa atributima koji su ga preporuili za zakup, najprije Potansko-telegrafske tacije, a potom Crnogorske banke, zbog ijih je potreba nadgraen za jedan sprat. Kamena eona fasada sa nadvratnicima, konzolama, zastakljenim balkonom sa balustrima na prvoj i balkonom na drugoj etai, ini ovaj objekat reprezentativnim primjerkom cetinjske porodine kue. Riznici cetinjskih porodinih kua, osim Lepetieve, pripadaju i kua Vujovia, te dvije vile u kotid stilu graene za dvije porodice tadanjih poznatih cetinjskih doktora, dr Matanovia i dr Perazia, a po projektu engleskog arhitekte Hartija, koji je bio angaovan na izgradnji zgrade engleskog poslanstva. Svojim sklad-
52
nim i humanim dimenzijama, vjeto komponovanim arhitektonskim elementima, kao i odnosom prema okolini i vrtom koji ih okruuje, ove vile izgledaju kao eksponati vrtne engleske arhitekture izgraene u stjenovitom crnogorskom podruju. Kue Vukotia i ukanoviapodignute u isto vrijeme, predstavljaju dragocjene primjerke cetinjskih stambenih zgrada. Kua Vukotia je podignuta 1910. godine, naspram zgrade biveg Francuskog poslanstva, u neposrednoj blizini porodinih kua Lepetia, ukanovia i Vujovia. Graena je po projektu ininjera Jovana Maguljanija. U osnovi ona je kvadrat, u prostoru kocka, sa naglaenom osom simetrije i podjednako izraajnom soklom i atikom sa okulusima. Maksimalna proienost sa jednostavnim vijencima, ostavlja utisak snage i jedinstva. Meuspratne konstrukcije kue su izvedene od armiranog betona. Njenu vrijednost, ini i to to se prvi put upotrijebljava armirani beton na Balkanu, u objektu stambene namjene, arhitektonskom sklopu i likovnim elementima, determinisanim stilskim avangardnim pokretom-kubizmom. Sagraena 1910. godine, kua ukanovia je graena po projektu vlasnika-ininjera Marka ukanovia, pod uticajem, ini se, parikih vila. U osnovi, kua je oblika kvadrata, dvoetana sa tipinom mansardom i vienicama. Glavnu fasadu krase veliki otvori, okoprozornici i prostrani trijem sa balkonom koji poiva na etiri stuba. Na frontovima stubova se nalazi po jedna figura sa svojim atributima, a grupno predstavljaju etvornu podjelu godine. Grupa figura godinjih doba oslikava povratni ciklus ivotnih doba. Sve figure su raene u betonu. Ljepoti palate posebno doprinose fine i lake ograde od kovanog gvoa. Cetinjski parkovi i zelene povrine Vladiina bata i Uiteljsko dobro, locirani u delti nekadanje rijeke Cetine do gradnje podvonjaka predstavljali su sastavni dio ipura, odnosno prostora Cetinjskog manastira. Cio prostor je bio neizgradjen i poumljen, dok su drvoredi izmedju ipura, Biljarde, Manastira i Vladiine vate zasadjeni kasnije. U neposrednoj blizini Dvora Kralja Nikole u periodu izmeu 1891. do 1894. uredjena su dva gradska parka sa elementima vrtne arhitekture. Tako je Dvorski park uraen u francuskom, a Gradski park u engleskom maniru, ukupne povrine 7 ha. Razdvojeni su Njegoevom ulicom. Zajedno sa Vladiinom batom, Ljetnjom pozornicom, starim stadionom (staro igralite) i padinama Orlovog kra, predstavljaju neodvojivi segment zateenih spomenikih i ambijentalnih vrijednosti i integralni dio Istorijskog jezgra. IV Arhitektura Istorijskog jezgra Cetinja u periodu izmeu dva svjetska rata Nakon ujedinjenja u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, 1918. godine, Cetinje ostaje administrativno sjedite Zetske oblasti, a podjelom kraljevine na banovine dobija status glavnog grada Zetske banovine. Prvi svjetski rat oznaio je kraj intenzivnog i naglog razvoja grada, perioda u kojem je kompletirano i urbanistiki zaokrueno Istorijsko jezgro. Novi graditeljski zamah predstavlja gradnju reprezentativnih pa ak i monumentalnih javnih i stambenih objekata, ali i ureenje trgova, kao i postavljanje javnih spomenika. Iako su neki objekti predimenzionirani u odnosu na jednostavno urbano tkivo i skromne porodine kue, te svojim dimenzijama naruavaju urbanu strukturu i postojee prostorne odnose, ovaj period rezultira i stvaranjem grada sa evropskim karakteristikama. U okviru samog Istorijskog jezgra nastalo je oko 80 graevina, meu kojima su reprezentativno zdanje Banske uprave, andarmerijska stanica, Hipotekarna banka, kola Njego, hotel Njujorki druge zgrade javne namjene. U urbanistikom smislu izgradnja Cetinja u ovom periodu se naslanja na postojeu urbanistiku matricu oformljenu tokom prethodnih epoha. Za gradnju javnih objekata koriste se slobodne neizgraene
53
parcele kojih je u tom periodu jo bilo u uoj zoni Istorijskog gradskog jezgra. Izrada projekata povjeravana je najpoznatijim arhitektima tog vremena, kao to su Nikolaj Krasnov, Dimitrije Leko, Gojko Tadi, Vukota Vukoti, Peria Vukoti i Bogdan Nestorovi, ija djela unose nove uticaje u arhitekturu Cetinja. U periodu izmeu dva rata nastaju i prve moderne zgrade tog vremena kakve su dvije zgrade u neposrednoj blizini Vladinog doma. U isto vrijeme stambenim zgradama u nizu uobliene su tri strane Balia pazara iji izgled je, sa manjim izmjenama, sauvan do dananjeg vremena. Zgrada Banske uprave je projektovana prema projektu Nikole Krasnova na slobodnom prostoru izmeu pozorita Zetski dom i Uiteljske kole, a ima suteren, prizemlje i dva sprata a na glavnoj fasadi i trei sprat. Monumentalnih je dimenzija, zamiljena kao reprezentativno zdanje sa prostorijama grupisanim du hodnika oko dva unutranja dvorita. Glavni ulaz vodi prema vestibilu sa glavnim stepenitem. Fasade su zidane u kombinaciji elemenata zidanih u kamenu i malternih polja. Od drugog svjetskog rata do danas zgrada se koristi za potrebe Optine (Prijestonice) Cetinje. Na lokaciji izmeu Dvora, Biljarde i Vladinog doma sagraena je tridesetih godina prolog vijeka, zgrada andarmerijske stanice u kojoj je danas smjeten Dravni arhiv. Postavljena je na uglu graevinskog bloka. Ima podrum, prizemlje, sprat i potkrovlje. Na zgradi je 1967. godine, prema projektu Vukote Vukotia dograeno mansardno potkrovlje. Za potrebe Dravnog arhiva zgrada je adaptirana 1980. godine. Zgrada Crkveni sud je prema projektu Perie Vukotia podignuta u periodu izmeu dva svjetska rata. Nalazi se u neposrednoj blizini Biljarde i zgrade Vladinog doma. Graena je u duhu neoromanike. Ima podrum, prizemlje i sprat. Pokrivena je etvorovodnim krovom. Prozori su komponovani u vidu bifora i trifora. Prizemlje je zidano kamenom. U okviru prizemlja prozori su kruni. Zgrada biveg Crkvenog suda danas se koristi za potrebe Bogoslovske kole. Hipotekarna banka, djelo arh. Bogdana Nestorovia, podignuta je 1934-1936. godine u duhu eklekticizma. Ulaznu fasadu karakterie visoko prilazno kameno stepenite sa statuama koje predstavljaju Crnogorku i Crnogorca u narodnoj nonji. Zgrada se posle Drugog svjetskog rata koristila za upravnu zgradu elektroindustrije Obod a danas za rezidenciju Predsjednika drave. Na prostoru izmeu Bolnice i Vojnog stana izgraena je 1934. godine, prema projektu arhitekte Perie Vukotia monumentalna zgrada Osnovne kole Njego. Zasnovana je na simetrino rijeenoj osnovi u obliku slova U sa visinom od dvije etae i etvorovodnim krovom. Fasade su obraene kombinaciji elemenata od vjetakog kamena i malternih polja. Zgrada hotela Njujork sagraena je tridesetih godina prolog vijeka, na mjestu prve cetinjske kafane koja je tu radila od 1832. godine. U posleratnom periodu adaptirana je za potrebe pote. U novije vrijeme sagraeno je bono krilo sa mansardnim potkrovljem. Dogradnja je izvedena prema projektu Vukote Vukotia. Zgrada manjeg gradskog hotela - Hotel Beograd podignuta je tridesetih godina prolog vijeka u okviru ulinog niza Vilsonove ulice. Po svojim karakteristikama predstavljala je primjer tipine stambene zgrade sa prizemljem, spratom i potkrovljem sa dva krovna prozora. Danas se koristi za stanovanje. Zgrada gradskog hotela - Hotel Niki locirana u Bajovoj ulici, u blizini Zetskog doma predstavlja dio ulinog niza sa karakteristinom kolonadom kvadratnih stubova i uvuenim prizemljem. Danas se koristi za stanovanje.
54
Srpsko- albanska banka izgraena je u Bajovoj ulici, preko puta Vlake crkve tridesetih godina prolog vijeka i predstavlja tipinu cetinjsku gradsku kuu adaptiranu za potrebe banke. Objekat je manjih dimenzija, sa visokim prizemljem i potkrovljem, i tradicionalnim elementima arhitektonske plastike na malterisanim fasadama. Stambena arhitektura Pored javnih objekata u ovom periodu nastale su i brojne zgrade stambene arhitekture. Njihov poloaj u okviru glavnih gradskih ulica i trgova dokumentuje intenzivni razvoj Cetinja, a arhitektonske karakteristike zgrada iz ovog vremena ilustruju tenju njihovih vlasnika za prilagoavanjem duhu postojeeg urbanizma. Zgrade su uglavnom spratnosti P + 1 +Pk, sa dvovodnim krovovima na kojima su karakteristini krovni prozori. Za razliku od dotadanjeg vremena koje su karakterisale kamene fasade, zgrade su najee omalterisane. est motiv fasada su centralno postavljeni balkoni sa ogradama od kovanog eljeza. Pored najeeg i najbrojnijeg tipa stambenih zgrada karakteristinih za ovaj period, na Cetinju se javljaju zgrade koje sobom donose moderni duh i arhitekturu svojstvenu urbanitetu razvijenijih evropskih sredina. Kua Vuekovia je izgraena 1932. godine, prema projektu in. Josipa Marinovia (iz 1929. godine), koji je u toku gradnje pretrpio znaajne izmjene od strane njenog vlasnika Radovana Vuekovia i neimara Bepa. Zgrada se nalazi na Balia pazaru. Kua Vujovia-izgraena je 1930. godine, u Njegoevoj ulici, naspram zgrade Francuskog poslanstva, prema projektu umjetnika Blaa Vujovia. Ima visoko prizemlje, sprat i mansardno potkrovlje. Fasade su u malteru sa okvirima prozora i ugaonim zupcima obraenim u vjetakom kamenu. Stambena arhitektura u Cetinjskom polju Za razumijevanje nastanka i razvoja stambenih kua u Istorijskom jezgru Cetinja neophodno je sagledati ire podruje Cetinjskog polja u kome su nastala prvobitna naselja i tipovi kua koji su uticali i na razvoj kua u jezgru Cetinja. I u periodu do sredine XV vijeka, tj. gradnje dvora i manastira Crnojevia na Cetinju, kao i nakon toga, po obodu Cetinjskog polja postojala su naselja: Bajice, Donji kraj, Humci, Gruda kao i Medovina, koja se nalazi uz samo jezgro. Kue koje su graene u ovim naseljima predstavljaju primjere tradicionalne kamene kue. Svi stambeni i pomoni objekti koji pripadaju tipu tradicionalne kamene kue, kakva je podizana vjekovima unazad, sve do sredine XX vijeka, ine osnovu u nastanku naselja, kasnije grada. Takva kua zidana je poluobraenm, pritesanim, tesanim kamenonom sa tesanicima finije obrade u onicima i oko vratnih i prozorskih otvora. Tek su kasnije fasade malterisane i kolorisane. Pokrivena je dvovodnim krovom drvene konstrukcije sa pokrivaem od raane slame, rjee kamenih ploa, a kasnije tiglom kanalicom rune izrade. Enterijer prvobitno jednodjelne pa dvodjelne kue, vremenom je uveavao broj i raspored prostorija ispunjenih tradicionalnim pokustvom, a kasnije gradskim pokustvom s uticajem evropskih stilova i radionica. Otvoreno ognjite je bilo centar kue, a svaki natkriveni prostor dragocjena suvota. Graditelji takvih kua bili su domaini i vlasnici, majstori zidari i kamenoklesari koji su znanje nasljeivali i sticali radom sa preanjim generacijama. Naselje Bajice, koje lei na sjevernom rubu Cetinjskog polja, prema predanju formirano je 1550. godine. Sastoji se od grupacije kua u nizu, koje su podignute na granici izmeu plodnog polja i padine. Kue su po pravilu locirane uz prisojnu stranu, orjentisane prema jugu i predstavljaju karakteristian tip tradicionalne crnogorske kue. Sve kue su postavljene upravno na izohipse terena. Imaju dvije etae, zasvedenu konobu
55
pod volat i sprat, sa dvovodnim krovom. Zidane su od lokalnog pritesanog kamena. Krovna konstrukcija je drvena, a krov je pokriven najee raanom slamom ili kudlom, a u novije vrijeme crijepom. Tradicionalne kamene kue na sprat srijeemo i u Donjem kraju. Neke veoma lijepe primjere susrijeemo u grupaciji padijeri.U Medovini, koja se nalazi uz samo jezgro grada, u neposrednoj blizini Manastira nalazimo ostatke tradicionalnih kamenih kua, koje su ovdje uglavnom prizemne.
Ambijentalne vrijednosti Cetinja Raspored ulica, trgova, javnih prostora i drugih objekata, a osobito stambenih, jasno svjedoi o nainu ivota, kulturi stanovanja, zaetih u istorijskom kontekstu minulih vjekova. Broj kua i stanovnika Cetinja nije naglo rastao sve do druge polovine XIX vijeka. Tako je, recimo, 1592. godine na cijelom Cetinjskom polju bilo 44, a 1614. godine je 70 kua, isto koliko i skoro dva vijeka kasnije, 1810. godine. Godine 1832. zabiljeen je podatak o gradnji prve privatne kue (sionica), a devet godina kasnije i niza porodinih kua uz Biljardu, nakon ije izgradnje imamo vie podataka i opisa naselja stranaca koji su boravili u Cetinju. Tako po rijeima Edvarda Levia Mitforda, Cetinje nije predstavljalo ni grad ni selo. Zajedniko svim ranijim starim planovima i brojanjima kua je uvaavanje zateenog stanja, popisivanje i biljeenje spontano nastalog naselja sa objektima tradicionalnog narodnog graditeljstva. Prvobitne kue od kamena i slame, poreane jedna do druge, polako su prerastale uobiajnu prizemnu visinu i postajale tipske, sa mansardom ili bez nje, potom spratne bez balkona i bitnih dekoracija osim naglaenih i obijeljenih otvora. irenje grada prema Cetinjskom polju, udaljavanje od nukleusa, odvijalo se shodno konfiguraciji terena i postojeoj mrei puteva. Spontano urbanizovani prostor ostavio je mogunost organske povezanosti stanovnika s prostorom. Sve su kue formirane u nizu i paralelnost glavnih gradskih ulica ostavila je svakom domainstvu prostrano dvorite, kao dio ekonomskog i pomonog prostora u kome se odvijao i lini ivot. Dvorine fasade, otvori, izlazi i dvorini prostor imali su za osnovni cilj da zadovolje funkciju stanovanja i pratee potrebe. U dvorinom dijelu su bile male bate, poneko stablo voa, drvljanik, voda. Obezbjeenje naselja vodom je osnovna potreba i tradicionalno problem u bezvodnim krajevima. Poznato je da se u dvoritu Crnojevia manastira nalazila iva voda kaptirana u bunar, a jedan veliki bunar se kasnije nalazio i ispod velike murve, na mjestu gdje su se spajale poetne dvije ulice. Vodosnabdijevanje se kasnije vrilo i iz bistijerni u dvoritu Njegoeve Biljarde, na mjestu sadanjeg Reljefa, i izmeu Biljarde i zgrade Arhiva. Uline fasade su liene dekoracija i nepotrebnih arhitektonskih elemenata. Ulice i trgovi nijesu bili poploani. Nakon Berlinskog kongresa i dueg perioda mira Cetinje se jo ubrzanije razvija i dobija izgled koji smo naslijedili i koji u arhitektonskom smislu na velika vrata uvodi odlike evropskih stilova, tekovina tada moderne civilizacije i gradskog naina ivota, (beton, urbano zelenilo, pijaca, vodovod, struja, pota, zabrana
56
daljeg sahranjivanja ispred Vlake crkve, ...). Osim naslijeenog stambenog fonda sa izrazitim odlikama tradicionalne arhitekture i jedan broj objekata javnog, administrativnog i rezidencijalnog karektera ima navedena svojstva. Od takvih objekata koji vie ne postoje treba pomenuti istorijski vaan objekat, opisanu Sionicu pored i Malo gumno ispred Cetinjskog manastira, Njegoevu tablju, objekat crnogorskog Senata ispred dvora, Laboratoriju na Medovini, Velje gumno juno od Biljarde, pijacu Pod tezom na Balia pazaru.... Od ouvanih i dijelom izmijenjenih takvi objekti su i Mlin Ivana Crnojevia, Biljarda iako rezidencijalna zgrada sa elmentima fortifikacije, objekat Bolnice Danilo I, brojne cetinjske kue u kojima su djelovala inostrana poslanstva i legacije, gostionice, apoteka i sl. Izmeu dva svjetska rata urbano tkivo grada je doivjelo izvjesne transformacije ali su i dalje kue podizane u postojeoj ulinoj mrei, graene jedna do druge. Grad se razvio i u irinu. Formirane su nove poprene ulice. Poslije Drugog svjetskog rata usporava se oekivani prosperitet grada. Cetinje je imalo sreu da nije srueno, kao Podgorica ili drugi gradovi prilikom zauzimanja ili oslobaanja, ali je graditeljski fond svakako bio star i bila je nuna sanacija postojeeg graditeljskog i ujedno spomenikog fonda. Novoizgraeni objekti u drutvenoj svojini (stambeni i industrijski) u potpunosti odstupaju od tradicionalnog naina gradnje i u gabaritima, materijalima, izgledu. Takoe je znaajno da se grad irio i zauzeo neizgraene prostore po obodu Cetinjskog polja i spojio se sa selima Donji Kraj, Bogdanov Kraj, Lovenskom ulicom prema Humcima i Bajicama, te Grudi i Donjem Polju. Nakon zemljotresa iz 1979. godine i Cetinje je krenulo i jednu vrstu obnove ali i izgradnje. Izvedeni su brojni radovi na sanaciji i revitalizaciji spomenikog fonda, ali se taj zamah obnove nije odnosio na objekte s primarnim vrijednostima tradicionalne arhitekture. Krajem XX vijeka doputeno je ruenje tzv. katunske kue pored Vladinog doma ime je grad ostao bez jedine autentino ouvane kue iz sredine XIX vijeka. 5.1.1.1.1. Kulturni pejza Vrednovanje pejzaa je jedno od neophodnih polazita u vrijednovanju prostora u cjelini, a samim tim i Istorijskog jezgra Cetinja sa neposrednom okolinom. Prema Evropskoj konvenciji o pejzau, po kojoj je pejza odreeno podruje, vieno ljudskim okom, iji karakter je rezultat meusobnog djelovanja prirodnih i/ili ljudskih faktora. Vrijednosti Istorijskog jezgra Cetinja u sinergiji sa irim kontekstom Cetinjskog polja i padinama Lovena, sa Mauzolejom na njegovom vrhu, mogu se definisati kao kulturni pejza u kojem je ovjek djelovao, u nastojanju da oplemeni ivotni prostor i prilagodi ga svojim potrebama, stvarajui prepoznatljive forme koje svjedoe o istoriji, kulturi i naslijeu, koje treba ouvati u zajednitvu. Kao takvog ga treba prepoznati, zadrati i zatititi, to e biti jedan od osnovnih zadataka slube zatite nakon usvajanja novog Zakona o kulturnim dobrima, kojim e biti normativno regulisan kulturni pejza. 5.1.1. 2. Pokretna kulturna batina Dio muzejskog fonda predstavlja pokretne spomenike kullture, koji se na osnovu procedure propisane Zakonom o zatiti spomenika kulture, utvruje i upisuje u Centralni registar spomenika kulture. Najznaajaniji dio pokretnog spomenikog fonda Crne Gore smjeten je u Narodnom muzeju Crne Gore, Riznici Cetinjskog manastira, Centralnoj narodnoj biblioteci ure Crnojevi i Dravnom arhivu Crne Gore. Najvei dio pokretne kuturne batine Crne Gore, nalazi se na Cetinju. Sistematizovan je u okviru muzejskih jedinica i Riznice Cetinjskog manastira. Cjelokupni muzejski fond se odnosi na muzealije: Etnografskog muzeja (13 zbirki sa ukupnim brojem od 4.400predmeta); Umjetnikog muzeja (10 muzejskih zbirki i ukupnim brojem od 2.987 predmeta); Istorijskog muzeja (9 zbirki i u njima 1.430 predmeta); Muzeja Kralja
57
Nikole ( 15 zbirki i u njima 4.742 predmeta i 10.000 starih fotografija); Njegoevog muzeja (materijal nije sistematizovan u zbirke, a posjeduje 142 muzealije). Dakle, ukupan fond muzealija u Narodnog muzeja Crne Gore je 23.701 jedinica, od ega je 10.000 fotografija. Posebnu vrijednost kulturnog blaga Cetinja predstavljaju tri poznate hrianske relikvije: Desna ruka Svetog Jovana Krstitelja, estica asnog Krsta i Ikona Bogorodice Filermske. Sticajem istorijskih okolnosti relikvije su dospjele u Crnu Goru sredinom XX vijeka, a prezentirane su javnosti od 1978. godine kada ih Vlada daje na uvanje, korienje i odravanje-dvije relikvije Mitropliji crnogorskoj-primorskoj, a ikonu muzejima na Cetinje. Narodni muzej Crne Gore u iji sastav ulazi pet organizacionih jedinica: Umjetniki muzej, Istorijski muzej, Etnografski muzej, Njegoev muzej Biljarda i Muzej Kralja Nikole, batini predmete od izuzetne vrijednosti i velikog znaaja za istoriju nae drave, kao i svjedoanstvo njene multietinosti i multikulturalnosti. Pored predmeta primijenjene umjetnosti, Muzej u svojim fondovima uva i znaajna djela likovnih umjetnika. Umjetniki muzej smjeten u zgradi Vladinog doma broji oko 2. 987 muzejskih predmeta i trenutno predstavlja najznaajniji fod likovne umjetnosti Crne Gore, podijeljen u pet zbirki: Zbirka umjetnosti jugoslovenskih naroda i narodnosti, zbirka ikona, zbirka crnogorske likovne umjetnosti i zbirka Milice Sari Vukmanovi. Istorijski muzej smjeten u prizemlju zgrade Vladinog doma, posjeduje oko 1.430 muzejskih predmeta koji su svrstani u slijedee zbirke: Arheoloka zbirka, koja posjeduje najstariji arheoloki materijal sa nalazima iz Duklje, Budve i drugih znaajnih lokaliteta sa podruja Crne Gore; Zbirka fotografija koja registruje vane dogaaje i linosti iz nae istorije; Zbirka oruja koja posjeduje primjerke iz svih turskih radionica oruja; Zbirka zastavatrofejne zastave crnogorskoturskih sukoba imaju posebnu vrijednost. U dananjoj muzejskoj zbirci, jednoj od najbogatijoj te vrsta u Evropi, uvaju se 44 turske zastave. Centralna izloba, kao i organizacija muzeja oslanja se na est odjeljenja koja prate periode od predslovenskog do perioda Crne Gore u zajednici jugoslovenskih naroda. Njegoev muzej-Biljarda Prilikom obiljeavanja stogodinjice Njegoeve smrti, 1951. godine, u restauriranoj Biljardi otvoren je Memorijalni muzej, koji posjeduje bogatu zbirku od oko 142 muzejska predmeta. Jedan od najdragocjenijih dokumenata u ovom prostoru je testament Petra II Petrovia Njegoa. Posebno mjesto zauzima Njegoevo najznaajnije djelo, Gorski vijenac, preko svih izdanja iz polog vijeka, prevoda na strane jezike, orginalnih pisama i biljeaka. Muzej kralja Nikole osnovan je kao Dravni muzej 1926. godine, u Dvoru Kralja Nikole. Predstavlja memorijal kralja Nikole, sa akcentom na dvor kao politiku instituciju nastalu na odreenom stupnju dravnog razvitka. Znaajan dio stalne postavke ine prostori sa autentinim sadrajem. Ovakva organizacija muzeja omoguava da se nasluti atmosfera na dvoru najmanje evropske metropole sa poetka XX vijeka. Pored autentine dekoracije, cijelom prostoru peat daje i bogata kolekcija umjetnikih slika, uglavnom portreta dinastije Petrovia. Muzej posjeduje oko 4.742 muzejska predmeta i 10 000 starih fotografija. Etnografski muzej posjeduje vanredno bogate i znaajne zbirke sa oko 4.400 muzejska predmeta, koja ilustruju nain privreivanja, kulturu stanovanja, tekstilne radinosti i druge elemente materijalne i duhovne kulture stanovnika Crne Gore.
58
Riznica Cetinjskog manastira svojim bogatstvom i specifinou predmeta najbolje ilustruje prolost duhovnog ivota u Crnoj Gori. U riznici Cetinjskog manastira posebno mjesto zauzima zbirka rukopisa i stare tampane knjige. Najstarija knjiga je jevanelje iz XIII vijeka, pisano na pergamentu. Iz kolekcije srednjovjekovnih rukopisa, ljepotom minijatura istie se Divoevo jevanelje, iz XIV vijeka, uraeno za bosanskog vlastelina Divoa Tihoradia. Riznica posjeduje primjerak prve tampane irilske knjige Krakovski aslovac iz 1491. godine. Pravu dragocjenost Riznice predstavljaju knjige i predmeti iz epohe Crnojevia. Oktoih prvoglasnik je ljepotom tampe ostao neprevazien u naem starom tamparstvu. U tu kategoriju spadaju peat i tap Ivana Crnojevia, osnivaa Cetinja. Posebnu cjelinu ine odede crnogorskih vladara izraene od finih venecijanskih brokata sa zlatovezom. Odede su kompletirane mitrama, ezlima, krstovima, panagijama i drugim predmetima vezanim za pojedinu vladiansku linost. Sauvane su odede svih vladika iz kue Petrovia, meu kojima se izdvajaju one koje su pripadale svetom Petru i Njegou. Ikone Riznice Cetinjskog manastira predstavljaju brojnu zbirku, ali njihova umjetnika vrijednost zaostaje u odnosu na knjige, metal i tekstil. Dragocjena knjiga je i Cetinjski ljetopis vladike Vasilija Petrovia, u kojem su sauvani brojni istoriski podaci. Relikvijar u obliku kasete sa Rukom sv. Jovana Krstitelja i esticom asnog krsta izraene, od masivnog zlata i ukraene krupnim plavim safirima, briljantima i rubinama. Najvei dio obrednih predmeta, posebno putira, okovanih jevanelja i ikona je ruskog porijekla i rad su reprezentativnih carskih radionica. Najee su uraeni u tehnikama livenja cizeliranja i graviranja, sa aplikacijama od emajla i sedefa. U zbirci obrednih predmeta najstariji i jedan od najznaajnih eksponata je kruna Stevana Deanskog. Pored ovih eksponata, Riznica Cetinjskog manastira ima jo brojne zbirke dragocjenih relikvijara, zavjetnih darova, brojanica, peata, ordenja i portreta. Svi eksponati su vrsto povezani sa sloenim istorijskim okolnostima u kojima je mudra diplomatija crnogorskih vladika vodila Cetinjski manastir. Knjini fond - Cetinje je grad knjige, ona je tu vjekovima pisana, tampana, itana i uvana. Duga istorija pismenosti Crne Gore, najprije kao grke i latinske, nakon toga i slovenske, nuno je morala ishodovati i tampanom knjigom. Pojava prve tamparije 1492. godine, i prve tampane knjige junoslovenskih naroda, Oktoiha prvoglasnika iz 1494. godine, upravo u Crnoj Gori, nije ni neoekivana, ni sluajna. Oktoih prvoglasnik tampan na Cetinju 04.01.1494.godine, uva se u Narodnom muzeju na Cetinju. Od prestanka rada Obodske tamparije (kraj XV) do sredine XIX vijeka, na slobodnoj teritoriji Crne Gore, nije bilo uslova za osnivanje tamparija. Petru II Petroviu Njegou polo je za rukom da 1833. godine, ostvari elju svojih slavnih predaka da nabavi tampariju. Njegoeva tamparija ( 1833-1852). Dravna tamparija Crne Gore (1858-1916) nastavila je tradiciju Njegoeve tipografije i uz manje prekide i mijene, kontinuirano je radila do naih dana. Od osnivanja do 1916. godine nazivana je raznim zvaninim imenima: Crnogorska dravna peatnja, Knjaevsko-crnogorska dravna tamparija, Kraljevsko-dravna crnogorska tamparija, Knjigopeatnja knjaevstva crnogorskog, Knjaevska peatnja, pa ak i Cetinjska peatnja ili Cetinjska tamparija. Danas na Cetinju rade tamparije: tamparija Obod, IVPE i Cicero. tamparija Obod je trenutno najznaajnija tamparija na Cetinju i jedna od veih u Crnoj Gori. Bogat istorijat tampe, prirodno je pratio i istorijat itaonica, biblioteka i knjiara na Cetinju. Centralna biblioteka ure Crnojevi, koja broji impozantan fond od 1.500.000 bibliotekih jedinica, nalazi se na vrhu piramide biblioteko-informacionog sistema Crne Gore, to je stavlja u rang evropskih nacionalnih biblioteka . CNB ure Crnojevi prethodile su Njegoeve biblioteke (1838-1893), koja je u vrijeme formiranja brojila
59
500 knjiga, Dravna (1893-1916) i Nacionalne biblioteke Crne Gore (od 1946.) Biblioteka je smjetena je u zgradama biveg Italijanskog i Francuskog poslanstva, u prostoru od 12.500 m2 , sa 77 ukupno zaposlenih radnika. Fond je strukturiran u biblioteke kolekcije (zbirke): Osnovni fond, Fond montenegrine, Fond stare rijetke knjige, Fond periodike, Rukopisnu zbirku, Kartografsko-geografsku zbirku, Zbirku muzikalija, Likovnografiku zbirku i Zbirku sitnog i dokumentacionog materijala. Trenutno se po programu COBISS struno obrauje tekui priliv crnogorske knjige i periodike. Kao nacionalna i depozitna biblioteka, popunjavanje svojih fondova obavlja konkretnim vidovima nabavke: obaveznim primjerkom; razmjenom; kupovinom i poklonima, a kao nacionalna biblioteka Crne Gore obavlja i funkciju matine slube. Izuzetno znaajnom se smatra Gradska biblioteka Njego, iji se istorijat moe pratiti jo od poznate Cetinjske itaonice, osnovane 1868. godine, do Narodne biblioteke i itaonica Njego (1945-2009). Danas Gradska biblioteka Njego, poslije 140 godina postojanja, svojom aktivnou ide u korak sa savremenim informacionim dostignuima, bogaenjem svojih fondova uslugama, popularizacijom knjige, ime ispisuje nove stranice u svojom razvoju. Biblioteka posjeduje oko 60.000 publikacija. Kao jedna od najstarijih biblioteka u Cnoj Gori, posjeduje bogat fond periodike. Po podacima matine slube Biblioteke Njego na teritoriji Prijestonice trenutno radi 17 biblioteka, kao i najstarija seoska itaonica u Crnoj Gori - Ljubotinjska itaonica, osnovana 1890. godine. Ukupan fond biblioteka nad kojima je Biblioteka Njego matina, iznosi 48.485 publikacija. Zajedniko za sve biblioteke je nedostatak adekvatnog poslovnog prostora, nedostatak strunog kadra, nedovoljno obnavljanje fonda, nedostatak osnovnih sredstava za rad. Da bi Cetinje, a i Crna Gora, bolje valorizovali svoju kulturnu istoriju, a posebno istorijat prve tampane knjige kod Junih Slovena, Oktoih, kao i istorijat tamparstva, itaonica, knjiara, a kasnije biblioteka, kao i sve to rije knjiga podrazumijeva, neophodno je osnovati Muzej knjige. Planirana zgrada za osnivanje budueg Muzeja knjige, je zgrada biveg Francuskog poslanstva. Taj muzej bi upotpunio nisku u erdanu cetinjskih muzeja i obogatio turistiku ponudu Prijestonice. Arhivska dokumenta su briljivo uvana jo na dvoru Crnojevia. U ugovoru izmeu Ivana Crnojevia i Venecije 1482. godine, unesen je podatak da se jedan primjerak dokumenta uva u njegovu kanzelariju na Cetinje. Na Cetinju se uva znaajna arhivska graa, smjetena u Dravnom arhivu Crne Gore, Arhivskom odjeljenju Cetinje, Arhivu Mitropolije crnogorsko-primorske, Arhivsko-bibliotekom odjeljenju Narodnog muzeja Crne Gore i Centralnoj narodnoj biblioteci ure Crnojevi. U Dravnom arhivu Crne Gore na Cetinju uva se 436 arhivskih fondova i zbirki. Najstariji dokument je iz 1539.godine. 5.1.1.3. Nematerijalna kulturna batina Veoma znaajno mjesto u kulturnoj batini jednog naroda, pa samim tim i Crne Gore, zauzima nematerijalna kulturna batina, koja sa svim bogatstvom jezika, obiaja, usmeniih tradicija, vjerovanja predstavlja neopipljivo narodno stvaralatvo. Obiaji, kao to su okupljanje Crnogoraca na Petrovdan, okupljanje Crnogoraca na Luindan, zajedniko nalaganje badnjaka ispred dvora kralja Nikole, nastajali su veinom upravo iz vjerovanja, odnosno obiajne i praznovjerne radnje se pretapaju jedna u drugu, a ponekad se u svojim konkretnim manifestacijama esto toliko proimaju da je gotovo nemogue povui preciznu granicu meu njima. Obiaji su nasljeivani i prenoeni s generacije na generaciju i bili su neophodni pratioci stanovnika Cetinja, njihovog rada i ponaanja. Kao primjer jednog takvog vjerovanja imamo toponim inovo brdo iznad cetinjskog polja. in je zapravo duh koji uva planinu, umu, jezero i sl.
60
U Crnoj Gori je veoma bogata riznica usmenog narodnog stvaralatva, kako proznog, tako i onoga u stihu. Na ovom prostoru zabiljeeno je mnogo i epskih i lirskih pjesama. Crnogorski folklor je prepoznatljiv po svome duhu, esto i po obliku. Crna Gora je i danas prostor u kome junake pjesme imaju ive stvaraoce, interpretatore i brojnu publiku i gdje se epika njeguje u gotovo svakoj kui. Deseterac je rezervisan samo za junake pjesme koje kazuje pojedinac, otegnuto pjevajui uz pratnju gusala. Gusle su muziki instrument epskog ovjeka, Crnogorca uz koji su opjevani dogaaji iz istorije crnogorskog naroda. Takav oblik muzikog izraavanja odrao se i do dananjih dana, pa smo svjedoci estih odravanja guslarskih veeri ili manifestacija u kojima je pjevanje uz gusle neizostavno. Karakteristina igra je crnogorsko oro ili igra po naki. Prvo izae mukarac, prie djevojci i pozove je da igraju. Oboje se kreu udesno, skau uvis i ire ruke. Dok oni igraju dvije grupe-muka i enska, naizmjenino pjevaju istu pjesmu. Pjesma je ta koja podstie da se u kolo ukljui to vie ljudi. Igranje se izvodi u krugu. U sagledavanju nematerijalne kulturne batine ne moe se zanemariti drutvena i kulturna dimenzija, jer i drutvo i kultura jednog naroda su otvoreni sistemi koji se mijenjaju i razvijaju. Izmijenjene ivotne prilike i novi uslovi ivota doveli su do stvaranja nekih novih pravila ponaanja, to je svakako bitan preduslov za nastajanje nekih novih obiaja. 5.1.2. Umjetniko stvaralatvo 5.1.2.1. Knjievno stvaralatvo Kad god govorimo o kulturnoj istoriji Crne Gore i Cetinja, nezaobilazno mjesto je istorijat knjievnog stvaralatva i njegov kontinuitet. Knjevno stvaralatvo, znaajno pomena, poinje u doba Crnogorskoturskih ratova, a u kontinuitetu traje do dananjih dana, sa pjesnikom Petrom II Petroviem Njegoem u njegovom sreditu. Darovita knjievna loza Petrovia poinje Vladikom Danilom, preko vladike Save, vladike Vasilija, Petra Prvog-do Njegoa. U toj petrovikoj knjievnoj vertikali Petar Prvi (1747-1830) zauizima istaknuto mjesto. Pored poezije i Kratke istorije Crne Gore, njegovo najznaajnije knjievno djelo su Poslanice. Petar II Petrovi Njego (1813-1851) je najvei pjesnik u knjievnosti ovih prostora. Svojim knjievnim djelom on daleko prevazilazi svoju sredinu i svoje vrijeme i svrstan je u red velikih pisaca svjetske knjievnosti. Petar II Petrovi Njego je vladar koji je pisao poeziju, odnosno pjesnik koji je vladao jednom dravom. Roen je u selu Njeguima pod Lovenom. Poslije strieve smrti,1830. godine, Njego se zakaluerio i vrlo mlad postao upravitelj Crne Gore, sa nepunih 18 godina. Godine 1833. je zavladien u Petogradu. Zimu 1850.godine, proveo je u Napulju, teko bolestan. i umro 1851.godine. Po svojoj elji sahranjen je u skromnoj kapelici na Lovenu. Njegoevo knjievno djelo nastalo je u posebnim i vrlo tekim uslovima. Stvarano je u asovima vjeite brige i trzavica, stalnim borbama za slobodu i opstanak crnogorskog naroda i zbog toga je tako vrsto utemeljeno u okvirima nacionalne knjievnosti Njego je za svoga kratkog ivota objavio svoje besmrtno knjievno djelo Gorski vijenac, kao i: Pustinjak Cetinjski, Lijek jarosti turske, Srbin Srbima na asti zahvaljuje, Oda stupanja na presto Ferdinanda, Tri dana u Trijestu, Lua mikrokozma, Ogledalo srpsko, Kula uriia i ardak Aleksia, Lani car epan Mali, Svobodijada i Njegoeva biljenica. Gorski vijenac je sinteza svih triju osnovnih rodova poezije i spada u one izuzetne poetske tvorevine u koje kao da se sleglo sveukupno iskustvo itavih epoha u ivotu pojedinih naroda i civilizacija, istorijsko, pjesniko i filosofsko.
61
Njego, vladar i pjesnik, ostavljao je jak utisak kako na svoje savremenike, tako i na dananja pokoljenja. Jegor Petrovi Kovaljevski je rekao: Linost vladiina , u koju god bi je sredinu stavili , u kojem god bi se drutvu nalazila, svuda bi bila zapaena, uvijek bi ostavila utisak. Osim to je svojim knjievnim stvaralatvom prevaziao svoje vrijeme, bio je i ovjek izuzetne ljepote, kako ree Pedet ( 1844) : Svi smo se sloili u tome da je Vladika najlepi ovek koga smo ikada videli. U posljednje vrijeme raste tendencija prevoda Njegoa te da su u periodu od 1993. do 2008. upriliena 23 prevoda Njegoevih djela na razne jezike. Najvie prevoda na strane jezike doivjelo je Njegoevo najpoznatije djelo - Gorski vijenac koji je preveden na 17 stranih jezika (ruski, njemaki, francuski, italijanski, poljski, eki, engleski, slovenaki, makedonski, ukrajinski, bugarski, albanski, rumunski, vedski, esperanto, japanski, panski), dok je Lua prevedena do sada na 6 stranih jezika Sima Milutinovi-Sarajlija (1791-1847) je nekoliko godina boravio na Cetinju i bio Njegoev uitelj. On je pjesnik srpskog romantizma. Pisao je epske i lirske pjesme. Njegova poznatija djela su: tragediaj Obili, epske pjesme Dika crnogorska, Istorija Crne Gore od davnog do novijeg vremena, i dr. Crnogorsko-turski ratovi( 1852-1853; 1858-1862) bili su podsticajna i inspirativna tema za knjievne stvaraoce iz toga vremena. Kroz epske spjevove veliano je junatvo crnogorske vojske i pisana svojevrsna istorija crnogorskog naroda. Najistaknutiji stvaraoci iz toga vremena bili su pjesnici: Stevan Perovi Cuca, Mirko Petrovi, uko Sredanovi, Savo M. Martinovi, Filip Radievi i drugi. Stevan Perovi Cuca (1830-1857), pjesnik, Njegoev sestri, pjesnik lirskih stihova, u vrijeme epske poezije u Crnoj Gori. Mirko Petrovi (1820-1867) pjesnik koji je opjevao vanije ratne dogaaje izmeu Crne Gore i Turske od 1852. do 1858.godine. Njegova poezija je, ustvari, crnogorska ratna istorija tog perioda. Pjesnik Stevan Kaanski ( 1830-1900), za vrijeme svog boravka na Cetinju , napisao je spjev Grahov laz u kome je opjevana znaajna pobjeda Crnogoraca na Grahovcu. Ljubomir Nenadovi ( 1826-1895) za vrijeme svog boravka u Crnoj Gori , na Cetinju, a i u kasnijim fazama svoga stvaralakog rada, sa velikim simpatijama pisao o Crnoj Gori. Nenadovi je u Pismima iz Italije, Pismima o Crnogorcima, Pismima sa Cetinja, kao i pjesmama koje je objavljivao u Glasu Crnogorca . Svoj susret i poznanstvo sa Njegoem opisao je kao Najlepi spomen celoga ivota i znaajno je uticao na njegov knjievni rad. Nikola I Petrovi ( 1841-1921), autor velikog broja lirskih pjesama, epskih spjevova i drama ima znaajno i karakteristino mjesto u crnogorskoj knjievnoj istoriji. Nikola I Petrovi, vladar, je u svom knjievnom djelu pjevao o istoriji Crne Gore i svojim politikim ciljevima, a svoj lirski talenat je tome podredio. Njegove drame su pisane sa najvie pjesnike ambicije i talenta. Njegova znaajnija djela su: Balkanska carica, Pjesnik i vila, Knjaz Arvanit, Hajdana i Nova kola i patriotske himne Onamo, namo!. Simo Matavulj (1852-1908) je jo jedan znaajan izvanjac koji je obiljeio knjievnu istoriju Crne Gore. Kao gimnazijski nastavnik i nastavnik knjaevih sinova i glavni kolski nadzornik i saradnik mnogobrojnih knjievnih listova i asopisa, bio je dobar poznavalac istorije Crne Gore, kao i njenih tadanjih prilika. Laza Kosti (1841-1909) poznati pjesnik srpskog romantizma, pored ranije napisane tragedije Maksim Crnojevi (po motivu narodne pjesme enidba Maksima Crnojevia) na Cetinju je napisao i objavio Uskokovu ljubu- komediju u prozi, u etiri ina. Kosti je napisao i Prolog Gorskom vijencu i prve kritike Balkanske carice Nikole I Petrovia. Nikola Lopii (1909-1941) pripada crnogorskoj generaciji knjievnika izmeu dva rata. Objavio je Zbirku pjesama ``Na kamenu``, roman ``Ne diraj palmu``, ``Domae ognjite``, ``Moja zemlja``, ``Glad i kamen``, i dr. Janko onovi ( 1909-1991) ivio je i stvarao na Cetinju, ureivao asopis Stvaranje do 1951. Na Cetinju je objavio: Na Vltavi, putopisi, 1948; Pod Gran Sasom, 1950; Hronike i putopisi, 1950; Izabrane pjesme i poeme, 1963.g.
62
Aleksandar Leso Ivanovi ( 1911-1965) pjesnik, jedan od najveih liriara u crnogorskoj knjievnosti. Godine 1950. objavio je zbirku Stihovi, a 1960.godine, apur u kru. Leso Ivanovi je pjesnik osobenog pjesnikog koda. Cetinjski boem Aleksandar Ivanovi je kao niko prije, a i kasnije opisao duh Cetinja i njegovu atmosferu u svojim lirskim stihovima Kari abanovi, Jesen, Jutra jugova i drugi. Pjesnik koji je na poseban, suptilan nain osjeao Cetinje napisao je i stihove koji opisuju vjekovnu istoriju Crne Gore: Kakvo li traie blago u tebi, najmilija, s vojskama silnim i flotama ratnih laa, kad je sloboda bila jedino to kam tvoj raa, a junatvo tvoja jedina industrija?. Danilo Ki (1935-1989), jedan od najevropskijih pisaca bive Jugoslavije Danilo Ki, dio djetinjstva i mladosti proveo je na Cetinju. Danilo Ki je kao mladi otiao iz Cetinja u svijet , a odatle u slavu poznatog pisca. Napisao je knjievna djela: Mansarda, Psalm, Bata pepeo, Rani jadi, Peanik, Poetika, Grobnica za Borisa Davidovia, Enciklopedija mrtvih, Gorki talog iskustva i dr. Relativno kratko vrijeme koje je proveo na Cetinju opisao je u svojim romanima. Ki je dobitnik mnogobrojnih knjievnih nagrada. Pavle onovi (1934- 2002) Napisao je knjge poezije: Umrli eta, Runi bogovi, Mornarske elegije. Priredio je knjigu crnogorskog humora (antologijski izbor) - Dim u dim. Mladen Lompar (1944- ) Knjievnik i likovni kritiar. Napisao je zbirke poezije : Pustinoitelj, Karabojno itije, Tajni osvit, No poslije, Uzalud rije i dr. Gojko elebi (1958- ) Romansijer i dramski pisac. Bavi se i teorijskom dramaturgijom i prevoenjem. Objavio je sljedea knjievna djela: Ubistvo A.G.V. i gonjenje, Zrela Herta, Oprotaj od kralja, Pseudo, Barok, City Club i dr. Knjievna kritika Gojka elebia svrstava u red najdarovitijih pisaca postmoderne na ovim prostorima. Danas na Cetinju stvaraju i Sreten Vujovi, Milorad Popovi, Zoran Stanojevi i dr. Jedna od najkrupnijih linosti koja je uestvovala u stvaranju modernog zakonodavstva Crne Gore (Opti imovinski zakonik, Zakon o vanbranoj djeci i dr.), nesumnjivo je Valtazar Bogii. Bogii je, izmeu ostalog, organizovao drutvo Gorski vijenac - 1894.godine, prvo udruenje knjievnika Crne Gore, osmiljavajui njegovu organizaciju i rad. Najvea nagrada u oblasti knjievnog stvaralatva u Crnoj Gori je Njegoeva nagrada, koja je takav znaaj imala i u Jugoslaviji. Dosadasnji dobitnici Njegoeve nagrade: Mihailo Lali 1963, Miroslav Krlea 1966, Mea Selimovi 1969, Branko opi 1972, Blae Koneski 1975, Oskar Davio 1978, Josip Vidmar 1981, Desanka Maksimovi 1984, Borislav Peki 1987, Dobrica osi 1990, Stevan Raikovi 1993, Matija Bekovi 1997. 5.1.2.2. Likovno stvaralatvo U bogatoj kulturnoj tradiciji Cetinja jedno od najznaajnijih mjesta pripadaa likovnoj umjetnosti. Poetkom prolog vijeka u ovom gradu postavljeni su temelji savremene crnogorske likovne umjetnosti. Cetinje je istoriji likovnih umjetnosti dalo nekoliko imena iji znaaj prelazi granice nae zemlje. Krajem XIX vijeka na Cetinje dolaze mnogi kulturni i nauni radnici iz evropskih zemalja koji e pozitivno uticati na njen samostalni kulturni razvoj. Kao rezultat prisustva i djelovanja izvanjaca: ermaka, Bukovca, Valeria, Rona i drugih, poinje da se budi interesovanje za modernu umjetnost. Pod ovim uticajem, na razmei dva vijeka poeli su da se obrazuju na evropskim likovnim akademijama i da stvaraju prvi moderno orijentisani crnogorski likovni umjetnici. Njihov povratak i rad na Cetinju oznaie ih kao prvu generaciju crnogorskih slikara savremenog izraza: Anastas Bocari (1864-1944), vratio se iz Atine, piro uranovi
63
(1864-1910) iz Kijeva, Marko Gregovi (1867-1941) iz Bea, piro Bocari (1878 - 1941) iz Venecije, Mihailo Vrbica (1871-1937) iz Rusije, Ilija obaji(1876-1953) iz Bea i Pariza. Najsnaniju slikarsku linost meu najstarijim cetinjskim umjetnicima predstavlja Pero Poek (1878-1963). koji se kolovao u Napulju. Pleneristika i impresionistika djela najsnaniji su dio njegovog opusa, posebno djela sa nacionalnim temama, kao to je ciklus u kome je likovno interpretirao Gorski vijenac. Isticao se i dobijao priznanja na izlobama junoslovenskih i balkanskih zemalja: u Amsterdamu, Veneciji, Napulju, Rimu, Beogradu i Sofiji. Posebno istiemo Grand Prix nagradu koja mu je dodijeljena na izlobi balkanskih zemalja u Londonu 1907.godine. On je prvi slikar koji je u Crnoj Gori imao samostalnu izlobu , 1907. godine, u Biljardi na Cetinju. U periodu izmeu dva svjetska rata stasavao je veliki broj istaknutih umjetnika, koji su se prije svega afirmisali u beogradskom likovnom centru i dijelom u Parizu: Petar Lubarda (1905-1974), Milo Milunovi (18971967), Mihajlo Vukoti (1904-1944), Jovan Zonji (1907-1961), Milan Boovi (1909-1992), Milo Vukovi (1900-1975), Savo Vujovi (1900-1973), Marko Borozan (1909-1967) i drugi. Na osnovu uticaja i uloge koju je djelo Petra Lubarde ostavilo u kulturi sredine u kojoj je nastajalo, smatra se da predstavlja vrhunac nae novije nacionalne kulture. Petar Lubarda se kolovao u Beogradu i kratko u Parizu, a potom samostalno studira slikarstvo po pariskim muzejima i galerijama. U prvim fazama slika u osobenoj sintezi poetskog realizma i ekspresionizma: figure, mrtve prirode i pejzane motive, veinom iz Crne Gore, od priguenih tonaliteta do jaih kontrastnih koloristikih i valerskih odnosa. Nakon drugog svjetskog rata, u tada uvrijeenoj dogmatskoj atmosferi soc-realizma, Lubarda stvara dramatine predstave sa kontrastima svijetlo-tamnog, jakim koloristikim akcentima, bogatom slikarskom materijom, gustim fakturama, tematski okrenute krevitom crnogorskom pejzau i monumentalnim kompozicijama bitaka, naputajui svijet vienog, a okreui se svijetu simbola. Njegova izloba u Beogradu, 1951.godine, predstavlja prekretnicu u savremenoj jugoslovenskoj umjetnosti i otvora put individualnim slobodama u umjetnikom izraavanju. Petar Lubarda je izlagao na brojnim meunarodnim i jugoslovenskim prestinim likovnim smotrama i samostalnim izlobama, i dobitnik je velikog broja izuzetno vrijednih internacionalnih nagrada: Grand Prix na Svjetskoj izlobi u Parizu 1937. godine, nagrada na Internacionalnoj izlobi slikarstva u Hagu 1939.godine, Otkupna nagrada bijenala u Sao Paolu 1953.odine, Nagrada bijenala u Tokiu 1955.godine, Nacionalna nagrada Gugenhajm, Njujork 1956. godine, kao i najznaajnijih dravnih nagrada. Izuzetno mjesto u crnogorskoj moderni pripada Milu Milunoviu. kolovao se u Monci, Firenci i Parizu. Jedan je od osnivaa Likovne akademije u Beogradu. Drugim boravkom u Parizu, poev od 1926. godine, pod uticajem Sezanovih djela poinje bruenje svoje likovne vokacije, saimanje i uvrivanje likovnog postupka. U ovom periodu (1926-1932) ostvario je niz djela kljunih ne samo za crnogorsku umjetnost, ve i za razvoj junoslovenske moderne umjetnosti. Milunovi je predstavio svoj rad na samostalnim i kolektivnim izlobama u brojnim svjetskim likovnim centrima (Venecijansko bijenale, Jesenji salon u Parizu, San Francisko, Amsterdam, Rim, Tokio i dr.), a meu brojnim dobijenim nagradama i priznanjima istiu se Grand Prix na meunarodnoj izlobi u Parizu 1936. godine i Orden legije asti u Francuskoj 1936.godine. Milunovievo slikarstvo je irom otvorilo vrata tendencijama evropske umjetnosti XX vijeka, inei neprocjenjivu vrijednost crnogorske kulturne batine. Umjetniki atelje formiran 1944. godine, bio je prethodnica formiranju Udruenja likovnih umjetnika Crne Gore, koje je osnovano 1946.godine. Prva izloba Udruenja otvorena je na Cetinju, u julu 1946. godine. Od pedesetih godina stasava nova generacija cetinjskih slikara, kolovana je u raznim centrima SFR Jugoslavije i inostranstva. Mnogi od crnogorskih slikara ostae u mjestima kolovanja, tako da se ve od tih godina moe govoriti o crnogorskoj umjetnosti u Crnoj Gori i u dijaspori. Meu njima se istiu Aleksandar Priji (1920-1986) i Gojko Berkuljan (1923-1989.g.) obrauju esto motive Skadarskog jezera, istiui se
64
snanim kolorizmom, grandioznom arhitekturom prirode. ivot na moru i oko njega slika orije Pravilovi (1925-2008.g.). Branko Filipovi Filo (1924-1998) u stilu enformela izraava svoje vienje prirode. Prvi Filovi enformeli predstavljaju i prve enformele nastale na prostoru bive Jugoslavije (1954. i 1955.) Karakteristini po osloboenom koloritu, nagalaenoj gestualnosti, sugestivnosti snazi izraza, to predstavlja izuzetno bitan trenutak u modernom jugoslovenskom slikarstvu uopte. Meu njegovim brojnim znaajnim umjetnikim predstavljanjima izdvaja se izloba na 44. bijenalu u Veneciji. Najizrazitiji predstavnici nadrealizma i fantastike su Miodrag uri Dado i Dimitrije Popovi. Miodrag uri Dado (1933) se kolovao na Umjetnikoj koli u Herceg Novom i Akademiji u Beogradu, a od 1956. godine ivi u Parizu. Jedan je od najznaajnijih predstavnika fantastinog i vizionarskog slikarstva u evropskoj umjetnosti. itavo njegovo slikarstvo predstavlja jednu vizuelnu metaforu smaka svijeta. Crteom koji prodire u najsitnije detalje predoava transformaciju materije, a pri tumaenju osobina prostora i predmeta poseban znaaj pridaje koloritu i svjetlosti. Smatra se jednim od najveih crtaa u evropskoj umjetnosti XX vijeka. Dimitrije Popovi (1951) je diplomirao na akademiji Likovnih umjetnosti u Zagrebu, gdje je i ostao da ivi. Tijelo je opsesivni motiv u njegovim crteima, a erotika i smrt su fenomeni koje istrauje decenijama. Crtaka perfekcija, vjetina modelovanja i korienje svjetlosti su konstante svih njegovih ciklusa. Milija Pavievi, (1950) vrlo uspjean u razliitim savremenim likovnim formama vizuelnog izraza, a izlagao je i na Venecijanskom bijenalu. Grupaciji vrsnih cetinjskih likovnih umjetnika pripadaju i Smail Karailo, Mihailo Jovievi, Mihail Milo Pavlovi, Luka Lagator, Slobodan uri Puro, ... Cetinje je dalo znaajna imena u oblasti likovne kritike: Veljko uri, Mladen Lompar, Milan Coko Marovi, Tatjana Pejovi, Ljiljana Zekovi, Aleksandar ilikov. Na Cetinju od 1967. godine osnovan Likovni salon 13. novembar, manifestacija koja je etvrt vijeka Cetinju davala obiljeje jednog od jugoslovenskih likovnih centara. Nagrade Salona pripale su mnogim uglednim stvaraocima Jugoslavije i veoma su cijenjene. Nakon izvjesnih prekida u radu manifestacija je obnovljena 2008. godine, pod imenom Crnogorski likovni salon 13 novembar. Vrlo znaajan momenat za razvoj likovne umjetnosti, predstavlja Cetinjsko bijenale Meunarodni susreti savremene likovne umjetnosti, koji je osnovao crnogorski princ Nikola PetrovicNjego, 1990. godine. U vrijeme jugoslovenskog rata, moralnog sunovrata, materijalnog siromatva, izolacije od svijeta, nacionalne euforije i mrnje, Cetinjski bijenale je bio pokreta savremene umjetnosti i komunikacije u regiji, koje nije postojalo u to vrijeme. Na Bijanalu su predstavljene izlobe i umjetniki radovi istaknutih jugoslovenskih i svjetskih stvaralaca razliitih izraza u oblasti savremene vizuelne umjetnosti. Posljednji, V Cetinjski bijenale odran je 2004. godine. Najznaajnija dravna nagrada iz oblasti likovnih umjetnosti je Nagrada Petar Lubarda. Nagrada se sastoji od diplome, plakete i novanog dijela. Sveano je uruuje Predsjednik Vlade Crne Gore na Cetinju. Do sada laureati nagrade su bili Dado uri ( 2000), Branko Filipovi-Filo (nagrada dodijeljena posthumno 2003), Zlatko Glamoak (2004) i Pavle Pejovi(2009). 5.1.2.3. Pozorino i filmsko stvaralatvo U slobodnom dijelu Crne Gore najraniji susreti i saznanja o pozorinim predstavama odvijali su se preko putovanja crnogorskih gospodara, glavara i ostalih itelja po evropskim zemljama. Vijesti o pozorinim pojavama ima i u Cetinjskom trebniku (1837). Pretpostavlja se da je jo sredinom XIX vijeka prikazivan Njegoev Gorski vijenac i epan Mali. Prvi
65
sigurniji pomeni prikazivanja pozorinih komada na Cetinju datiraju iz 1864. godine. Tada su diletanti ispred Biljarde izveli jednoinku Kap otrova sa tematikom iz crnogorskog ivota od nepoznatog autora. Pozorino diletantskog drutvo je pripremilo predstavu kralja Nikole Balkanska Carica. Prvu pozorinu zgradu Zetski dom, Cetinje je dobilo 1896. godine, a od tada e pozorina aktivnost na Cetinju kontinuirano trajati do balkanskih, odnosno Prvog svjetskog rata. Godine 1909. je osnovano Narodno pozorite radnikog cetinjskog drutva, koje je aktivno radilo do formiranja prvog profesionalnog pozorita u Crnoj Gori. Jubilarne 1910. Godine, 16. maja otvoreno je profesionalno Dravno pozorite na Cetinju. Zetski dom od 1958. godine postaje poluprofesionalno, ime jedan od simbola crnogorske kulture i duhovnosti gubi na znaaju. Kraljevsko pozorite ``Zetski dom`` je djelimino obnovljeno od poljedica razorng zemljotresa iz 1979. godine. Sveano otvaranje je bilo 19. decembra 1992. Njegovo ponovno oivljavanje obiljeio je rad studenata dramskog odsjeka pri Fakultetu umjetnosti na Cetinju. Nastavak novog pozorinog ivota, ovog izvanrednog hrama umjetnosti, posebno je obiljeeno premijerom, sada ve kultne prestave Princeza Ksenija, izvedena 1994. Godine. Danas se u Kraljevskom pozoritu Zetski dom, osim pozorinih predstava, odravaju opere, smotre evropskog slikarastva, kao i drugi kulturni programi od znaaja za Cetinje i Crnu Goru. Kada je rije o filmskom stvaralatvu, vano je pomenuti dobitnika jugoslovenskog Gran prix Nikolu Popovia (film Preci i potomci), Mila ukanovia, Ratka urovia, i dr . 5.1.2.4. Muziko stvaralatvo Oktoih, Psaltir i druge crkvene knjige, tampane na Cetinju ili Obodu izmeu 1494. i 1496. najstariji su znaajni pisani tragovi muzike kulture u Crnoj Gori. Meutim, svjetovna muzika do polovine XIX vijeka najvie ivi u narodnoj pjesmi i igri, gdje veliki udio ima guslarska pjesma. U prolosti su na Cetinju, kao i u Staroj Crnoj Gori, dominirale viteke i zabavne igre, prilikom raznih narodnih svetkovina i praznika. I orske igre: crnogorski oro, crmniko i zetsko kolo, imaju dugu tradiciju i od posebnog su znaaja kao folklorno kulturno nasljee. Iz orskih igara vremenom su se iznjedrile razne folklorne igre novijeg vremena. Gusle su bile najpopularniji crnogorski narodni instrument i obavezne u svakoj crnogorskoj kui. Vjeti guslari su pjevali epske pjesme, budili nacionalnu svijest naroda, s guslama su poinjale i zavravale se sve narodne svetkovine, praznici. Amaterskoj muzikoj djelatnosti na Cetinju znatan impuls davala je Cetinjska itaonica (1868) na iju je inicijativu (1871) osnovano prvo Pjevako drutvo na Cetinju. Godine 1870. na Cetinju je zapoela sa radom Prva crnogorske vojna muzika. Rat 1876. godine, prekida njen rad, da bi 1889. godine, bila osnovana Druga crnogorska vojna muzika.Ovaj ansambl, pored svojih obaveza prema vojsci i dvoru, prireivao je javne koncerte sa zapaenim uspjehom. I pored oskudice u strunom kadru, pred kraj vijeka osniva se niz pjevakih drutava i duvakih orkestara, koji su imali zapaene uspjehe u tom periodu. Muzikom obrazovanju najvie panje poklanjano je u evojakom institutu (1869-1913), osnovanom pod pokroviteljstvom ruske carice Marije Aleksandrovne. Prvi klavir na Cetinje je stigao 1855. godine, koji je donijela knjaginja Darinka, supruga knjaza Danila I. U drugoj polovini XIX vijeka stvara prvi crnogorski kolovani muziar Jovan Ivanievi (1860-1889), koji je komponovao prvu crnogorsku himnu Ubavoj nam Crnoj Gori, koju e kasnije preraditi Anton ulc. kolovao se u Pragu na Prakom konzervatorijumu. Poznato je da su erke kralja Nikole I, Zorka, Jelena i Ksenija prilino uspjeno svirale na klaviru, a prestolonasljednik Danilo i princ Mirko su i komponovali. Posebno je zanimljivo, da je princezi Kseniji davao lekcije klavira, slavni kompozitor uzepe Verdi, prilikom njegovog dolaska na Cetinje. Knjaz Mirko je ostavio nekoliko kompozicija koje su bile tampane u Rimu i Lajpcigu.
66
Kulturno-umjetniko drutvo Njego osnovano je 1907. godine. Ono je imalo istaknutu ulogu u razvoju muzikog ivota na Cetinju. Danas postoji kao profesionalni folklorni ansambl i ima veoma zapaene rezultate u zemlji i inostranstvu. U vremenu izmeu dva rata na Cetinju su djelovali muziki kolovani ljudi, meu kojima se istiu Aleksa Ivanovi i Jovan Miloevi, kolovani u Pragu. Jovan Miloevi je preteno komponovao horsku muziku i bio jedan od osnivaa prve muzike kole u Crnoj Gori (Cetinje 1932). Intezivniji muziki ivot u Crnoj Gori nastaje tek poslije drugog svjetskog rata, prije svega otvaranjem muzike kole. Nia muzika kola na Cetinju (1946-47) ubrzo prerasta u srednju iz koje je, nakon zavrenih studija izaao znatan broj zapaenih muziara, kao to je Olga Miloevi. Muzika akademija (osnovana 1980. godine u Podgorici) nalazi se na Cetinju od 1996.godine. 5.1.3. Istorijske vrijednosti Na Cetinju su utemeljene etiri vrhunske vrijednosti za crnogorski narod: dravni, kulturni, nacionalni identitet i subjektivitet, i ime u znaenju koje danas ima. Uprkos uspostavljanju turske vlasti krajem XV vijeka, na Cetinju je bila jako ouvana svijest o dravnom i politikom jedinstvu Crne Gore. U njenom podlovenskom dijelu iznjedren je pokret za nacionalno osloboenje i obnavljanje dravne nezavisnosti. Cetinje, kao centar ovog nemirnog podruja, turska vojska je u vie navrata uspjela da nakratko zaposjedne, ali ne i da ugui vitalni oslobodilako pokret koji je u ovom mjestu imao glavno izvorite. Oslobodilaka borba crnogorskog naroda uslovila je da podlovenska Crna Gora na izmaku XVII vijeka bude potpuno slobodna od turske vlasti. Crna Gora je u tom periodu bila jedina slobodna zemlja na Balkanu, koja je obuhvatala teritoriju Lovena, rijeke Zetu i Morau, Skadarsko jezero i Patrovaku goru. 5.1.4. Nauno obrazovne vrijednosti U vievjekovnoj istoriji Crne Gore Cetinje je, kao njeno dravno i politiko sredite, bilo zaetnik svih aktivnosti u oblasti prosvjete, nauke i kulture. Rad tamparije Crnojevia (1492-1496), kao prve dravne tamparije u Evropi i tampanje Oktoiha prvoglasnika (zavren januara 1494.g.), prve tampane knjige na slovenskom jugu-predstavljaju dogaaje od prvorazrednog znaaja u crnogorskoj kulturnoj istoriji i nauno-prosvjetiteljskoj tradiciji, i istovremeno predstavlja najznaajniji spomenik duhovne kulture Crne Gore. tamparsku tradiciju, koju je zapoeo zetski vladar ura Crnojevi dopremajui iz Venecije u Obodsku tvravu tampariju, nepune etiri decenije poslije Gutembergovog revolucionarnog izuma, i koja je zbog turskih prijetnji morala da se nastavi van Crne Gore, prvenstveno u Veneciji, pokuae da nastave kasniji crnogorski vladari, ali e tek Petar II Petrovi uspjeti da osnuje sledeu crnogorsku tampariju, 1833.godine. Slova Njegoeve tamparije dvadeset godina kasnije njegov nasljednik Danilo bie prinuen da pretopi u olovne metke u odbrani crnogorske slobode, pod naletom mone turske imperije. Ovo je simbolian primjer kako je u Crnoj Gori vjekovima e za prosvjeivanjem i duhovnim uzdizanjem, bila u stalnom iskuenju svakodnevne strepnje za odranjem golog ivota i ouvanjem slobode kao najznaajnije egzistencijalne ljudske kategorije. Uspon nauno-prosvjetne djelatnosti vezuje se za osnivanje znaajnih nacionalnih institucija u drugoj polovini 19. vijeka, kao to su: Cetinjska itaonica (1868.g.), Pozorite ``Zetski dom`` (1888), Narodni muzej (1890), Dravna biblioteka (1893), Nacionalni arhiv (1895) i njihov razvoj vremenom u najznaajnije dravne kulturno-prosvjetne institucije, koje danas rade na principima savremene institucionalne prakse, sa zavidnim strunim referencama i profesionalnim rezultatima.
67
Za razvoj naune djelatnosti od posebne je vanosti osnivanje Cetinjskog istorijskog drutva 1935. godine, potom osnivanje Instituta za prouavanje istorije crnogorskog naroda (kasnije promijenio naziv u Istorijski institut Crne Gore, preseljen u Titograd 1958.) i osnivanje Naunog drutva Crne Gore 1950.godine. (bilo je zamiljeno kao nukleus budue Akademije nauka). Cetinje ima biblioteke koje su meu najstarijim u Crnoj Gori, sa bogatim starim knjinim fondom i dokumentacijom trajne vrijednosti, poev od Riznice Cetinjskog manastira u kojoj se nalazi dragocjena zbirka rukopisa i starih tampanih knjiga, preko biblioteke Dvora kralja Nikole koja raspolae sa fondom preko 10.000 jedinica, do najznaajnije nacionalne biblioteke institucije-Centralne narodne biblioteke `ùre Crnojevi``, koja raspolae sa oko 1,5 miliona bibliotekih jedinica, poev od inkunabula iz 15.vijeka, starih, rijetkih rukopisnih i tampanih knjiga, pa do najnovijih knjinih i asopisnih izdanja. Dravni arhiv u Cetinju, kao centralna arhivska ustanova u Crnoj Gori, uva i raspolae sa bogatom arhivskom graom poev od najstarijeg dokumenta iz 1539. godine, do savremenih arhivalija, sreenih i razvrstanih po arhivskim fondovima i zbirkama. Na Cetinju je od 1835.godine, (``Grlic``) do danas, izlazilo oko 80 dnevnih i periodinih listova i strunih i naunih asopisa. Ovaj ogromni knjini i dokumentacioni fond, kao i bogati fundusi cetinjskih muzeja i galerija, predstavljaju neiscrpnu riznicu za bavljenje nauno-istraivakim radom i izdavakom djelatnou. Prva dravna kola u Crnoj Gori, osnovana je na Cetinju 1834.godine. Do tada prosvjetno djelovanje svodilo se na upuivanje po nekoliko darovitijih mladia, iz uglednih porodica u Rusiju, radi osposobljavanja za crkvene ili glavarske plemenske dunosti. Sa osnivanjem prve redovne kole, u Crnoj Gori je zapoeo organizovani nastavni rad. Crnogorsko kolstvo imalo je najdinaminiji razvoj u doba knjaza Nikole kada se otvara veliki broj osnovnih kola po Crnoj Gori, a ustanovljavaju se i prve institucije za upravljanje prosvjetom i donose prva Pravila za osnovne kole, a zatim i kolski zakonik. Po ovim pravilima bilo je obavezno kolovanje muke djece imunijih roditelja, starosti od 7 do 12 godina. kolovanje enske djece prvi put se pominje 1867.godine. Na Cetinju se otvaraju prve dvije srednje kole, Bogoslovija,1868. a enski institut, 1869.godine. Bogoslovska kola je 1887.godine, prerasla u Bogoslovsko-uiteljsku. Nakon kolovanja koje je trajalo tri godine aci su mogli da se opredijele da li e biti uitelji ili svetenici. Na Cetinju je 1880.godine, osnovana Knjaevska realna gimnazija, prva opteobrazovna srednja kola (gimnazija) u Crnoj Goria, iji je prvi direktor Jovan Pavlovi, a koji je 1885.godine, postao i prvi ministar crnogorske prosvjete. Veliki dio crnogorske inteligencije uio je u Cetinjskoj gimnaziji. Jedan broj tamonjih svrenih gimnazijalaca nastavio je kolovanje na univerzitetima u veim centrima drugih drava. Poslije 1878.godine, napravljen je veliki napredak u razvoju prosvjetnih institucija, kako osnivanjem novih kola, tako i razvojem organa prosvjetne uprave i nadzora, kao i izradom domaih udbenika. Crnogorska vlast uloila je viedecenijski veliki napor na svestranom razvoju prosvjetne djelatnosti, to se moe smatrati jednim od njenih najveih uspjeha u tom periodu. Godine 1920. otvorena je bogoslovija (poslije nekadanje bogoslovsko-uiteljske kole), a 1922. godine, enska uiteljska kola, koja je 1925. godine, pretvorena u mjeovitu kolu. Zbog velike nestaice medicinskih kadrova u Crnoj Gori na Cetinju je 1946.godine, otvorena kola za bolniare, njegovateljice i medicinske sestre-Medicinska kola. U okviru kole na Cetinju radio je dvije godine i farmaceutski odsjek. Na Cetinju je 1955.godine, otvorena Industrijska kola, a 1964. Tehnika kola mainskog smjera. Na Cetinju je 1947. godine, osnovana prva visokokolska ustanova u Crnoj Gori, Via pedagoka kola, koja je u toku svog petnaestogodinjeg rada (1963.g. preseljena u Niki i nazvana Pedagoka akademija) odigrala veliku ulogu u pripremanju nastavnikog kadra, iz ijih redova su stasali brojni poznati crnogorski pedagozi, kulturni, nauni i javni radnici. Poseban segment, po svome znaaju, predstavljaju cetinjske prosvjetne institucije koje se bave obrazovanjem u oblasti umjetnosti.
68
kola likovnih umjetnosti, prva u Crnoj Gori, poela je sa radom januara 1947.godine. Prvi direktor kole bio je Petar Lubarda, a meu predavaima su bili Milo Milunovi, ore Orahovac i dr. U prvoj generaciji uenika bili su: Branko Filipovi Filo, orije-Bato Pravilovi, Gojko Berkuljan i dr. Naalost, kola je radila samo jednu kolsku godinu na Cetinju, a u jesen 1948.godine preseljena je u Herceg Novi, gdje je u toku viegodinjeg rada odnjegovala brojne izuzetne likovne i druge stvaraoce. Na Cetinju se 1998. godine formira Srednja likovna kola Petar Lubarda, sa dva smjera, slikarskim i dizajnerskim, i ona, na neki nain, preuzima ulogu kontinuiteta nekadanje srednje likovne kole. Fakultet likovnih umjetnosti osnovan je 1988. godine, (transformacijom Kulturolokog fakulteta), sa 4 odsjeka: slikarski, vajarski, grafiki i grafiki dizajn. Profesorski kadar ine eminentni crnogorski likovni stvaraoci, istoriari i teoretiari umjetnosti, kao i jedan broj uglednih gostujuih profesora. Fakultet je u poetku bio etvorogodinji, sa dvije godine magistarskih studija, a nakon uvoenja Bolonjskog sistema 2004. godine, ima trostepeni studij: tri godine osnovnih studija, jedna godina specijalistikih postdiplomskih i dvije godine magistarskih studija. Zbog izraene potrebe za nastavnicima muzikog vaspitanja u osnovnim i srednjim kolama, Ministarstvo prosvjete je 1946. godine donijelo odluku o osnivanju Dravne muzike kole na Cetinju, koja je poela sa radom januara 1947.godine. kola je radila u zgradi Biljarde, a 1951. godine preseljena je u Kotor. Muziku tradiciju nastavila je, od 1958. godine, muzika kola Savo Popovi. Muzika akademija iz Podgorice se 1996.godine preselila na Cetinje. Svi odsjeci Akademije imaju i postdiplomske studije. Muzika akademija od svog osnivanja do danas angauje vrhunske profesore iz inostranstva, ime, uz uee kvalitetnih domaih, kadrova permanentno ostvaruje visok nivo nastave i koncertne djelatnosti. Na Fakultetu likovnih umjetnosti 1994.godine formiran je Odsjek za glumu, koji je 1997.godine prerastao u samostalni studij Fakultet dramskih umjetnosti. Ovaj fakultet je do danas osnovao osim Studija glume i studijske programe Pozorine i TV produkcije, kao i Pozorinu i TV reiju. Od ove godine ustanovljene su magistarske studije Glume. Na Fakultetu predaju eminentni dramski umjetnici i teoretiari umjetnosti. U kontekstu Cetinja, kao potencijalnog mjesta na mapi svjetske kulturne batine, bitno je istai postojanje jedne specifine visokokolske institucije za studije konzervacije i restauracije, Kulturolokog fakulteta. Fakultet je osnovan 1981.godine, ali je naalost, prestao sa radom 1988.godine. Studij je imao dva usmjerenja za konzervaciju i restauraciju slikarskih djela i pokretnog spomenikog fonda od metala, kamena, stakla, keramike, tekstila, papira, itd. Poetna ideja je bila da se vremenom u okviru Kulturolokog fakulteta formiraju i odsjeci za muzeologiju i arhivistiku, ali, naalost, ova ideja nije realizovana. Profesori fakulteta bili su ugledni jugoslovenski strunjaci iz oblasti zatite spomenika kulture (neki od njih su u to vrijeme bili eksperti UNESCO-a za zatitu kulturne batine), kao i opteobrazovnih disciplina i umjetnosti. Meu brojnim znaajnim linostima iz nauno-obrazovnog ivota Cetinja izdvajaju se pripadnici starijih generacija: Duan Vuksan, Risto Dragievi, Niko S. Martinovi, Jovan Vukmanovi, Luka Vujovi, Dragoje ivkovi, Vojislav Nikevi, Duan Martinovi... 5.2. Prirodne vrijednosti
Osnovni strukturni elementi Cetinja su kraka polja i visoki, strmi, kraki grebeni koji se izdiu iznad mora, otro razdvajaju Primorje i region Skadarskog jezera i pruaju jedinstvene, iroke vidike, specifine za ovaj dio Mediterana. Karakteristian izgled pejzau daju ekosistemi mediteransko-submediteranskih kamenjara koji se odlikuju velikim diverzitetom flore i biodiverziteta u cjelini. Cetinje pripada prostoru ljutog kra, gdje je zastupljen mozaik makro i mikro oblika krakog reljefa (krape, jame, peine, uvale, polja i dr) koji pejzau daju specifian karakter. Polja su mala, ali su vana za ivot ljudi (Cetinjsko, Njeguko i dr.). Submediteranske kserofilne niske ume i ikare mediteranskog zalea predstavljaju izuzetno znaajne ekosisteme
69
koji se spontano razvijaju i obrastaju erodirani kr. Nemaju veliku ekonomsku vrijednost, ali im je funkcija u zatiti krakih predjela neprocjenjiva. Poseban peat Cetinjskoj optini daje i prostor Skadarskog jezera s obzirom na prepoznatljiv izgled i izuzetan sklad prirodne i kulturne batine. Karakteristian izgled pejzau daju prostori Rijeke Crnojevia, prostrana povrina jezera, razuena obala bogata brojnim zalivima, poluostrvima i rtovima, stjenovita ostrva, bujna movarna vegetacija sa nepreglednim tracima i livadama lokvanja i vodenog oraka (kasaronje), bujnim vodoplavnim livadama i poplavnim umama. Prirodni resursi Cetinje i okolina po svojim prirodnim obiljejima predstavljaju jednu od najinteresantnijih geografskih cjelina u Crnoj Gori. Prostor cetinjske subregije se karakterie brojnim krakim fenomenima: krapama, vrtaama (dolovi, doci, doline, rupe), uvalama (Dobrsko-Ceklinska), krakim poljima (Njeguko i Cetinjsko), jamama i peinama: Lipska i Cetinjska peina bogate su peinskim nakitom stalagmitima i stalaktitima, draperijama i imaju manja jezera (tzv.panike). Osim njih postoji jo nekoliko peina: Laorska, Strugarska, Obodska (iz koje izbija Rijeka Crnojevia) i Koronjina, poznata kao arheoloki lokalitet (naeni fragmenti keramike ukraeni tehnikom impresa i urezivanjem pripadaju ranoj fazi u razvoju starijeg kamenog doba). I jame kao podzemni kraki oblici mogu biti interesantni u turistike svrhe. Pored jame Duboki do na Njeguima, na Lovenu postoji vie njih od kojih su 7-8 speleoloki istraene. Meutim, posebnu vrijednost predstavljaju dva Nacionalna parka: NP Loven i NP Skadarsko jezero. NP Loven obuhvata centralni i najvii dio Lovenskog masiva povrine 6.220 ha. Na relativno uzanom prostoru srijeu se brojni i raznovrsni oblici reljefa naglaeni u sredinjem dijelu planine, gdje se Loven najvie uzdigao tirovnikom i Jezerskim vrhom. Nalazei se na granici dvije sasvim razliite prirodne cjeline mora i kontinenta, Loven trpi uticaje oba klimatska tipa. Specifian spoj ivotnih uslova uticao je na razvoj raznovrsnih biolokih sistema. Meutim, na podruju ovog nacionalnog parka dominantnu vrijednost ini kulturno-istorijsko nasljee. Svojevrstan graditeljski relikt vrijedan panje predstavljaju uvene lovenske serpentine. Stari put od Kotora vijuga uz Loven do Njegua, ivopisnog planinskog sela, u kojemu se nalazi rodna kua Petra II Petrovia Njegoa, znamenitog crnogorskog vladike i pjesnika iz XIX vijeka. Najmonumentalniji spomenik NP ,,Loven-a je Njegoev mauzolej, podignut na Jezerskom vrhu, mjestu koje je ovaj istaknuti Crnogorac jo za ivota izabrao za vjeni poinak. Lovenski kraj obiluje elementima narodnog graditeljstva. Autentine su stare kue i seoska guvna, na kojima su esto drani znaajni skupovi. Znaajan fond sakralne graditeljske batine ine brojne crkvene graevine rasijane na prostoru Lovena. Prostor planine Loven je najreprezentativnije podruje ne samo Crne Gore ve i Dinarida. Ovdje se misli na injenicu da Loven, sa irom okolinom, izgrauju uglavnom karbonatni sedimenti, tj. krenjaci i dolomiti koji su po J. Cvijiu izuzetna geoloka specifinost kakve nema nigdje drugo. NP Skadarsko jezero, ivopisan i po mnogo emu jedinstven, teritorijalno se nadovezuje na NP Loven. Skadarsko jezero smjeteno je u Zetsko-skadarskoj kotlini zadravajui rijekom Bojanom kontakt sa Jadranskim morem. Sa povrinom od 370-530 km2 zavisno od vodostaja predstavlja najvee jezero na Balkanu. Crnoj Gori pripadaju dvije treine jezera, dok je jedna treina na teritoriji Republike Albanije. Podruje je sa izrazitim limnolokim karakteristikama, izuzetnim bogatstvom ornitofaune i ihtiofaune i bujnom vegetacijom. Samo jezero je kriptodepresija, to znai da se neki djelovi njegovog dna nalaze ispod nivoa mora. Takva mjesta nazvana su sublakustrini izvori ili oka. Ima ih oko tridesetak. Obale jezera su razuene i bogate brojnim zalivima, poluostrvima i rtovima, veinom su movarne, obrasle irokim pojasom trske. Biljni svijet je bogat i raznovrstan. Pored ivopisnog barskog bilja, posebno je interesantna kasoronja, dok bistru vodu krase i u velikom dijelu prekrivaju bijeli i uti lokvanji. Skadarsko jezero je ptiji raj, ak sa preko
70
270 vrsta ptica od kojih su mnoge prorijeene i ugroene. Kudravi pelikan postao je zatitni znak jezera i Nacionalnog parka. U vodama sliva Skadarskog jezera ivi oko 50 vrsta riba, dok je u vodama koje zahvata NP Skadarsko jezero nastanjeno 39 vrsta. Pored autohtonih vrsta, kakve su krap i ukljeva, interesantno je prisustvo nekih morskih riba, kao to su: jegulja, cipol, skakavica i kubla. Mnogobrojni kulturno-istorijski spomenici, arheoloka nalazita, srednjevjekovni manastirski kompleksi i utvrenja, razbacani u irokoj lepezi i basenu Skadarskog jezera, govore da je ovo podruje od davnina bilo znaajno kulturno sredite. Izuzetne oblike kulturnog naslea ini tradicionalno narodno graditeljstvo, stara naseljena ili nenaseljena i danas esto zaputena ribarska naselja, smjetena na samoj obali jezera: Poseljani, Karu, Krnjice, Radu i dr.
71
Mapa 3
72
5.2.1. Floristiko faunistiki aspekt Prostor optine Cetinje je vrlo bogat biljnim svijetom. Od ukupno oko 3400 vrsta vaskularne flore Crne Gore na ovom prostoru je zastupljeno vie od 1300 vrsta. Neke vrste su iroko rasprostranjene na ovom prostoru a konstatovan je veliki broj endeminih, reliktnih i rijetkih vrsta biljaka koje su od posebnog nacionalnog, kao i meunarodnog znaaja. Zastupljen je i veliki broj ljekovitih i medonosnih vrsta biljaka to daje dobru osnovu za razvoj farmaceutske industrije i pelarstva. Prirodna vegetacija Prirodnu vegetaciju neposredno oko Cetinja, prema Stankovievoj (1970) ine fitocenoze koje pripadaju svezi Ostryo Carpinion orientalis (1954) 1958, sa asocijacijama Carpinetum orientalis croaticum H-i (1939) i Seslerio Ostryetum Ht et H-i (1950). Nema pisanih podataka o tome kakva je bila prirodna umska vegetacija na samom polju. Uzimajui u obzir zaravnjen teren, proticanje rijeke, permanentno taloenje materijala i slivanje vode sa okolnih brda, moglo bi se rei da su ovdje nekada bile vlane ume u kojima je dominirao lunjak, brijest i bijeli jasen, koji su uz bukvu su ostaci nekadanje dendroflore koja je pokrivala Cetinjsko polje. Dendroflora Cetinja U dendroflori Cetinja zabiljeeno je ukupno 112 vrsta od ega 12 etinarskih i 100 liarskih. Ukraavanje tj. ozelenjavanje grada ilo je uporedo sa njegovim formiranjem i to sa onim drvenastim vrstama koje su se tu ili u neposrednoj blizini nalazile, a koje su brzo rasle i zadovoljavale estetske kriterijume. Ovo se u prvom redu odnosi na vrste brijestova. Njegoev parkje najstarija parkovska povrina u gradu. Formiranje parka vezano je za podizanje Novog dvorca, odnosno za drugu polovinu 19. vijeka. Prvobitno je bio u slobodnom pejzanom stilu. Danas je to javna zelena povrina koja je vie puta rekonstruisana. U parku dominira vie vrsta parkovskog drvea liara i etinara velikih dimenzija. Prilikom raznih rekonstrukcija, vrena je planska i neplanska sadnja i sjea tako da su danas prisutne guste grupe drvea. Iz tih razloga kronje nijesu pravilne, drvee smeta jedno drugom, pa izvjesni djelovi parka izgledaju prilino zaputeno. Na starim stablima smre (Picea abies L.) prisutno je dosta suvih grana u osnovama krune, pojedina stabla su prevrena, a konstatovana su i suva stabla. Konstatovane su sljedee drvenaste vrste: Abies alba Mill. Picea abies (L.) Karst., Ligustrum ovalifolium Hassk., Chamaecyparis lawsoniana (Murr.) Parl. Picea omorika (Pani) Purkyne, Acer pseudoplatanus L., Fagus moesiaca (Domin) Czeczott, Tilia tomentosa Mnch., Ulmus effusa Willd., Abies concolor (Gord.) Engelm., Larix europea Lam. Et DC., Picea pungens Arn., Pinus nigra Arn., Aesculus hippocastanum L., Acer pseudoplatanus L., Acer platanoides L., Betula verrucosa Ehrh., Corylus avellana L., Fraxinus excelsior L., Fraxinus americana L., Gleditschia triacanthos L., Laburnum anagyroides Med., Maclura aurantiaca L., Prunus domestica L., Philadelphus coronarius L., Quercus pedunculata Ehrh., Robinia pseudoaccacia L., Tilia parvifolia Ehrh., Ulmus effusa Willd., Ulmus montana Willd., Pseudotsuga taxifolia (Lam.) Britton, Ligustrum vulgare Hassk., Cornus mas L., Forsythia suspensa (Thunb.) Vahl., Platanus acerifolia (Ait.) Willd., Syringa vulgaris L., Juniperus communis hibernica, Picea pungens Engelm., Sambucus nigra L., Spirea x vanhouttei (Briot.) Zbl., Rhodotypus kerrioides S. Et Z., Betula verrucosa Ehrh. Plavi dvorac, sa pripadajuim zelenim povrinama, nalazi se na samom kontaktu izmeu Njegoevog parka i Parka 13 jul koji ga okruuju, tako da i u prostornom i pejzanom smislu sa njima predstavlja jedinstvenu cjelinu. Na fotografijama iz 1902. primjeuje se dosta visokog drvea grupisanog oko Novog dvorca, sa znatnim ueem etinarskih vrsta, to ukazuje da je park ve bio uveliko podignut. Njegoev park i Park 13. jul zatieni su 1968. godine, Rjeenjem o zatiti objeketa prirode (Sl. List SRCG, br . 30/68) kao hortikulturni objekti. U skladu sa vaeom kategorizacijom prirodnih dobara, danas se vode kao spomenici prirode. Pored visoke estetske vrijednosti, imaju izraenu kulturnu funkciju.
73
5.3.
Drutveno ekonomske vrijednosti
5.3.1. Drutvene vrijednosti Svijest o kulturnom trajanju i injenici da grad u dananjem smislu rijei, samim svojim formiranjem, postaje dravna i duhovna prijestonica koja e vjekovima biti izvorite i uporite borbe za dravu i nacionalnu emancipaciju i afirmaciju, oblikuje odnos prema vrijednostima koje potiu od prirode i ovjeka. Specifini uslovi ivota, svakodnevna borba za slobodu i golu egzistenciju, formirae kod stanovnitva ideal ponaanja i moralnih kodeksa kao u antikih heroja. Stalna borba za opstanak i afirmaciju naroda i drave, rano su uvrstili shvatanje o neophodnosti adekvatne zatite sopstvenih duhovnih i materijalnih vrijednosti, te stalne aktivne saradnje sa susjednim gradovima i dravama Evrope, uz njegovanje iroke tolerancije prema vjerskim i drugim razlikama izmedju ljudi. Jedna od karakteristika drutvenog ponaanja, koja e jo prije nekoliko stoljea kao dominantna za stanovnitvo biti primijeena i zabiljeena, jeste gostoprimstvo. Potovanje i briga o gostu, putniku namjerniku, razvijena je tokom minulih vremena kao rijetko gdje u svijetu. Na ovakvim postulatima razvija se drutvena svijest o neophodnosti stalnih, individualnih i kolektivnih pregnua, o vanosti formiranja i djelovanja institucija, te uspjenoj saradnji, uz prihvatanje iskustava iz okruenja i svijeta. U izuzetnom prirodnom ambijentu, strana kultura, dostignua i iskustva, lako se prihvataju i oplemenjuju domaim pregnuima. U narodu se stvara sklonost ka poeziji i dramskom izrazu, uz poseban afinitet za likovno izraavanje i umjetnost uopte. Ovakve okolnosti uinie da se tu, stoljeima poslije nastanka bogato iluminisanih inkunabula, kao prvo znaajnije djelo novije crnogorske knjievnosti, pojavi drama u stihu, te da od kraja XIX vijeka do danas na Cetinju ponikne itava plejada izuzetnih likovnih umjetnika. Sve ovo, uz duboko usaeno i razvijeno shvatanje vanosti obrazovanja i stalnih napora da se i u ekonomski posnim vremenima iri kolska mrea, korespondira sa vrijednim rezultatima koje danas ostvaruju univerzitetske jedinice na Cetinju, gdje se studira likovna, dramska i muzika umjetnost. Znaaj za narod i dravu i estetske vrijednosti sauvanih spomenika kulture razvijaju poseban afinitet za prouavanje, njegovanje i zatitu kulturne, ali i prirodne batine. Danas se takav odnos dalje razvija i oplemenjuje kroz funkcionisanje dravnih institucija na Cetinju: porodice muzeja u okviru Narodnog muzeja Crne Gore; Zavoda za zatitu spomenika kulture Crne Gore; Centralne narodne biblioteke `ùre Crnojevi``; Dravnog arhiva Crne Gore; Kraljevskog pozorita Zetski dom, ali i nacionalnih parkova ``Love`` i ``Skadarsko jezero`` koji zahvataju veliki dio teritorije Prijestonice. Ve vie od pet vjekova sretno se prepliu, stvarajui plemenite akorde, drutvene vrijednosti Cetinja,crnogorskog naroda i drave Crne Gore. 5.3.2. Ekonomske vrijednosti Prirodni, odnosno geografski poloaj Cetinja i okruenja, demografska struktura, saobraajna povezanost sa okruenjem i date istorijske okolnosti, u najveoj mjeri su odredjivali, i sada odredjuju, njegov drutvenoekonomski razvoj i vrijednosti, mada odmah treba istai i injenicu da se u procesu planiranja i razvoja esto nije dovoljno vodilo rauna o svim ovim elementima. Sve do druge polovine XIX vijeka, Cetinje se urbano sporo i veoma slabo razvijalo, a naroito u ekonomskom pogledu. Nakon Berlinskog kongresa i meunarodnog priznavanja Crne Gore, Cetinje poinje da oivljava, a kralj Nikola I Petrovi ini sve da svoju malu prijestonicu oplemeni i razvije. U veoj se razvijaju zanati i trgovina na Cetinju se planira i gradi. O prvoj organizovanoj proizvodnji moe se govoriti onda kada je na Cetinju 1865. godine, zajedno sa radio-
74
nicom na Rijeci Crnojevia, bila formirana radionica za izradu fieka i opravku lakog pjeadijskog naoruanja u kojoj je do 1910. godine proizvedeno oko 4,5 miliona fieka. Meutim, prvi pravi industrijski objekat na ovom podruju, pa i u Crnoj Gori, bila je mala pilana na Rijeci Crnojevia, koju je podiglo Crnogorsko praviteljstvo 1873.godine. Oblovina je vodenim putem dopremana iz Rovaca, a i pogon maina je bio na vodu. Dnevno je obradjivano oko 20 m3 drvene gradje, koja se i izvozila. Godine 1903. podignut je prvi parni mlin, a uz njega i skromna radionica za preradu tjestenina, dok je 1910. godine na Cetinju podignuta i prva mala termoelektrana sa snagom od 200 kw. Povezivanjem Cetinja kolskim putevima sa Kotorom i Podgoricom, posebno je doprinijelo ekonomskom razvoju ovoga podruja. U drugoj polovini XIX vijeka bre prodiru robnonovani odnosi, ali naturalna privreda jo ima dominantnu ulogu. Balkanski i dva svjetska rata posebno su usporila ekonomski razvoj iako je Cetinje jedno vrijeme bilo sjedite veoma velikog podruja tzv. Zetske banovine, ali u ekonomskom pogledu preivljavalo je stagnaciju. Odmah nakon zavretka Drugog svjetskog rata, Cetinje doivljava pravu degradaciju gotovo svih svojih dotadanjih funkcija, kao dravno sjedite, jer se ono tada prenosi na Podgoricu, odnosno Titograd. Grad je, zajedno sa okruenjem, zapao u vrlo teak ekonomski poloaj. Nije postojalo plana i valjane vizije ta sa Cetinjem, a kadrovski potencijal je bio sve skromniji jer je gotovo sve otilo u novi republiki centar. Ostavi bez upravno-administrativnih, prosvjetnih, zdravstvenih, finansijsko-bankarskih i drugih funkcija, koje su umjesto dravnih, odnosno republikih, postale lokalne, Cetinje je naglo oslabilo. Meutim, ubrzo dolazi do poetaka znaajnog privrednog razvoja, ak i nesluenog i neprimjerenog u odnosu na objektivne mogunosti samoga grada i optine kao cjeline. Nijesu postojali ni osnovni elementi za razvoj industrije, jer nije bilo valjanih puteva, kvalitetnih energetskih izvora, nije bilo dovoljno vode, a broj i struktura stanovnitva bili su nepovoljni, pa ipak se krenulo sa industrijom. Polo se u drugu krajnost koja je donijela neke potpuno atipine i neprimjerene kapacitete ovom ambijentu i uslovima koji su u njemu vladali, to e se odraziti na negativan nain krajem prolog vijeka, a ije su posljedice i danas veoma prisutne. Prvo je 1947.godine, od nekoliko iz rata zaostalih-trofejnih kamiona, osnovano transportno preduzee ``Bojana``, a l948. godine i prvo autobusko preduzee ``Tara`` Cetinje. Ta preduzea su u poetku bila veoma skromnih mogunosti i nijesu mogla zaposliti vei broj radnika, pa se moe rei da je glavni privredni razvoj otpoeo 1953.godine, kada je osnovano preduzee `Òbod``. Na samom poetku njegov proizvodni plan bio je heterogen i vrlo skroman,ali se Ei `Òbod`` postepeno razvija u najveeg proizvoaa rashladnih aparata u Jugoslaviji sa programom koji je uspjeno pratio zahtjeve svjetskog trita. Ova poznata fabrika koja je u jeku razvoja zapoljavala preko 4 000 radnika, proizvodila je i maine za pranje rublja, svjetiljke i elektromotore, a za svoje potrebe razvijala proizvodnju i na sjeveru Crne Gore u Beranama i Plavu. Prema statistikim podacima 1988. godine u fabrici je proizvedeno: 265.000 raznih vrsta hladnjaka, 238.000 ledomata, preko 100.000 maina za pranje rublja, 549.000 elektromotora i 459 tona raznih vrsta svjetiljki. Poetkom devedesetih godina dolazi do recesije, uvodjenja sankcija, dezorganizacije i drastinog pada proizvodnje. Bilo je pokuaja oivljavanja proizvodnje, kao npr. 2000.godine, ali se sve na tome i zavrilo. Elektroindustrija `Òbod`` se danas zavnino nalazi u fazi privatizacije, ali je prestala svaka proizvodnja, fabrike su ostale bez radnika, oprema i objekti propadaju, pa se ovo preduzee praktino gasi. Godine 1960. na Cetinju je podignuta jo jedna fabrika. Bila je to fabrika obue `Òro`` sa projektovanim kapacitetima od 600.000 pari razne obue godinje. Nakon rekonstrukcije fabrika je promijenila ime u Fabrika modne obue ``Kouta``. U vrijeme ostvarivanja najboljih rezultata,``Kouta`` je zapoljavala oko 1.200 radnika a proizvodila preko 1.100.000 pari obue godinje, to je dobrim dijelom bilo realizovano na tritu biveg Sovjetskog saveza. Fabrika danas vie ne radi. Danas od proizvoakih kapaciteta aktivno rade: Dravna tamparija `Òbod``, koja batini znaajnu
75
i bogatu tradiciju tamparstva u Crnoj Gori, preduzee za izradu kartonske ambalae ``Kartonaa`` i preduzee ze preradu ribem``Ribarstvo`` na Rijeci Crnojevia. Cetinje do pred kraj XIX vijeka nije imalo znatnije razvijenu trgovinu, a ni zanatstvo, pa je stanovnitvo, posebno okolnih sela, bilo upueno na pazare u Kotoru, Budvi i na domai pazar na Rijeci Crnojevia. Sa saobraajnim otvaranjem Cetinja i ono samo dobija svoj pazar i postaje centar trgovinske razmjene za svoju okolinu, a i ire, jer su prema njemu kao glavnom gradu Crne Gore strujali znaajni robni tokovi poetkom XX-og vijeka. Naravno, zbog pasivnosti kraja, koliine domaih roba koje su izlazile iz Cetinja bile su neznatne i tako je bilo sve do ezdesetih godina prolog vijeka i intezivne industrijalizacije, kada su i sa Cetinja krenule robe u svijet i to one visoke tehnologije. Krajem prolog vijeka, a naroito od poetka traginih dogadjaja na prostorima bive Jugoslavije i uvodjenja sankcija od strane medjunarodne zajednice, ve naeta cetinjska privreda doivljava pravi slom, tako da ona danas ni izbliza ne predstavlja onu snagu koju je nekada imala, niti vie stara struktura moe biti razvojna perspektiva ove sredine. Naprotiv, neki njeni materijalni ostaci mogu biti samo teret i donekle usporiti planirani tempo razvoja. Sa privredne scene grada, pored `Òboda`` i `Koute``, nestali su : ``Tara``, ``Bojana``, ``Sanitas``, ``Galenika``, ``Boksiti``, ``Gradnja``, ``Trgopromet``, ``Montena``. Ali, ostaje niz drugih mogunosti koje ovaj grad sa sobom nosi zahvaljujui svojoj prolosti, spomenikom nasljedju i ambijentalnim vrijednostima. Cetinje se okree valorizaciji tih svojih tradicionalnih vrijednosti i onome to mu po svim objektivnim kriterijumima pripada. Ono moe biti i kulturna prijestonica, pa otvorenost grada, njegov poloaj i saobraajna povezanost, te blizina najznaajnijeg dijela crnogorskih vrijednosti, omoguavaju da se dragocjeno kulturno-istorijsko bogatstvo prezentira svijetu tako da razvoj kulture, obrazovanja i drugih drutvenih djelatnosti bude komplementaran sa razvojem specifinih privrednih grana, kao to su: turizam, ugostiteljstvo, trgovina i razne uslune djelatnosti. Kao posebnu vrijednost treba istai mogunost ekonomske valorizacije nacionalnih parkova ``Loven`` i ``Skadarsko jezero``. Uspjenost razvoja i mjera vrijednosti jednog podruja, dobrim dijelom je definisana ljudskim faktorom, pa je znaajno istai strukturu i kretanje stanovnitva. Na podruju Cetinjske optine, prema popisu iz 2003. godine, ivi 18.842 stanovnika, to je 9,8% manje nego po popisu iz 1991.godine, a 36,2% manje u odnosu na broj stanovnika 1948.godine. Na podruju grada ivi 15.353 ili 83% od ukupnog broja stanovnika.Broj stanovnika stalno opada, to zbog migracije prema Podgorici i Primorju, a to zbog negativnog prirodnog prirataja koji je 2003. godine u Cetinjskoj optini bio minus 57, odnosno, te godine se rodilo 169-oro djece, a umrlo 226 ljudi. Medjutim, starosna struktura je neto povoljnija jer gotovo polovinu stanovnitva, odnosno 9.072 ini populacija od 10 do 40 godina. Sa visokom i viom strunom spremom ima 1745 stanovnika,a nepismenih je 283.Aktivnog stanovnitva je 5.400 ili 29,2% a zaposlenih ima 4.509 odnosno 24.3% od ukupnog broja. Penzionera ima 4.164 ili 22,5%. Prosjena zarada poetkom 2008.godine iznosila je 392 eura, odnosno zarada bez poreza i doprinosa 269 eura, to je 18,9% manje nego na nivou Crne Gore. Krajem 2008.godine, na Cetinju je registrovano l.666 nezaposljenih lica, a stopa nezaposljenosti se kree oko 19%. Broj nezaposljenih naglo je porastao polovinom 2008. godine, kada se znatan broj radnika `Òboda`` konano upisao u registar onih koji trae posao. Ljudi oekuju nove poslove u okviru trgovine, turizma i ugostiteljstva i u irem sektoru usluga, a jedan broj, koji e za to dobiti i kreditnu podrku od banaka i drave, potraie mogunosti u vlastitoj inicijativi, bilo da je u pitanju neki oblik proizvodnje, trgovina ili neka usluna djelatnost. Na teritoriji Prijestonice Cetinje, krajem 2008.godine, registrovano je: 10 akcionarskih drutava, 518 drutava sa ogranienom odgovormou, (od kojih redovno obavlja djelatnost 120), 11 ortakih drutava(redovno obavlja djelatnost 9), djelova stranih drutava 5, preduzetnika ak 429(redovno radi 247),ustanova ima 35, a zadruga 3.
76
Veliki je broj registrovanih preduzetnika,ali ih tek polovina aktivno radi. U procesu tranzicije, koja je jo u toku, cetinjska privreda je gotovo nestala, bez mogunosti da se obnovi. Pored ostalog, ovo se ve drastino odrazilo na radnu strukturu stanovnitva u kojoj je kategorija `ìndustrijski radnik`` svedena na minimum. Od 5.560 radnika, koliko ih je 1980. godine radilo u cetinjskoj privredi, krajem 2008.godine ostalo je svega 480, odnosno 8,6% koji danas rade u ostacima te privrede. Kolika je sada fleksibilnost radno sposobnog dijela onih koji su ostali bez posla da se prilagode novim uslovima, pokazae vrijeme koje im nimalo nije naklonjeno, jer poinje teki period opte ekonomske krize koja zahvata sve, a naroito one lako ranjive i slabe. Vrijednost na koju treba raunati su novoobrazovani kadrovi koji dolaze. 5.3.2.1. Turizam Razvoj turizma na Cetinju Meu prvim putopisima o Cetinju, s poetka dvadesetog vijeka, kada je Vial de Somijer zabiljeio da su odaje u Cetinjskom manastiru posebno osposobljene za putnike. Prva cetinjska krma otvorena je 1832. godine u prizemnoj kui pokrivenoj slamom. Neto kasnije, 1864. godine, Cetinje je dobilo i prvi hotel nazvan Lokanda (kasnije Grand-hotel) koji je ujedno (dok nije sruen) bio najstariji hotel u Crnoj Gori. Gradnjom Grand-hotela poznatog pod imenom Lokanda dolazi do prave prekretnice u turistikom razvoju grada. To je prva moderna graevina na Cetinju koja je svagda puna stranaca tako da su jednog dana za stolom nabrojali devet narodnosti i devet jezika. Hotel je imao restoran i osam spavaih soba, tzv. kamara to je omoguavalo posjetu i zadovoljenje stranih turista i sa veim oekivanjima. Prvi poeci organizovanog turizma na Cetinju vezani su za drugi period njegovog razvitka, koji obuhvata vrijeme izmeu Berlinskog kongresa i Prvog svjetskog rata. Ve prve godine nakon meunarodnog priznanja nezavisnosti Crne Gore, 1879. poelo je redovno popisivanje svih turista. Ve tada promet domaih i stranih turista pokazuje znaajne rezultate. Na Cetinje dolazi mnotvo turista iz raznih evropskih zemalja, pa ak i iz Amerike. Tome je naroito doprinijelo poboljanje saobraajnih veza i izgradnja prvog puta u Crnoj Gori od granice prema Austriji do Cetinja (1884) i dalje do Rijeke Crnojevia (1882) i Podgorice (1890), kao i postojee ugostiteljstvo koje je solidnim uslugama pojaavalo interesovanje turista. Potrebno je istai da ovaj razvoj nije bio stihijski ve je bio regulisan odredjenim pravilnicima koji su regulisali i propisivali odreene uslove pod kojima je mogue obavljati djelatnost. Jedan od takvih pravilnika bio je i Pravilnik o hanovima izdat 1905. godine od strane Ministarstva unutranjih djela. Popularnosti Cetinja svakako su doprinijeli svi oni publicisti, naunici i knjievnici koji su pisali mnogobrojne lanke i knjige o Cetinju i Crnoj Gori. Poetkom XX vijeka na Cetinju je bilo nekoliko hotela. Grand hotel je dograen i raspolagao je sa 20 namjetenih soba, velikim salonom i dva restorana, kafanom, kupatilom, podrumom najboljih vina i francuskih likera. Kuriozitet je da je usluga u hotelu vrena na est svjetskih jezika: engleski, njemaki, francuski, ruski, italijanski i grki. Godine 1900. otvara se u glavnoj ulici (Katunskoj) hotel Central koji je, takoe, bio reprezentativan za ono vrijeme. Prema evidenciji Cetinje je 1901. godine, posjetilo 4.551 turista, koji su odsijedali u gradu, a iste godine objavljen je na francuskom jeziku prvi vodi o Cetinju struno napisan, obuhvatajui i okolinu Cetinja. Turistiki promet raste iz godine u godinu i dostie vrhunac uoi balkanskih ratova. Tako je 1910. godine samo hotel Grand imao 3.013 posjetilaca. U periodu 1918-1941. godine Cetinje je bilo najvanije turistiko sredite Crne Gore. Cetinje je tada imalo est hotela, 54 kafane i gostionice. Hoteli: Grand-hotel, Njujork, Beograd, Paris, London i Niki 1931. godine, raspolagali su sa 93 sobe.
77
Ozbiljnije turistike posjete poinju od 1927. godine, a 1929. godine dolazi do porasta turistikog prometa 9.635 turista. Zahvaljujui formiranju Dravnog muzeja na Cetinju i izgradnji puta Cetinje-Budva 1931. godine, kao dijela krunog puta oko Lovena, turizam na Cetinju doivljava pravu ekspanziju. Prema statistici, za 10 mjeseci 1934. godine Cetinje je posjetilo vie od 26.000 stranih i domaih turista. Strani turisti bili su veinom iz ehoslovake, Poljske, Njemake, Francuske i Engleske. Naredne 1935. godine bilo je oko 15.000 posjetilaca da bi kasnije, do Drugog svjetskog rata turistiki promet iao silaznom linijom. U ovom periodu javljaju se poeci zdravstveno-rekreativnog turizma na Lovenu i lovno-ribolovnog turizma na Rijeci Crnojevia i Skadarskom jezeru. Na Ivanovim koritima je od 1928. godine, postojalo Dravno klimatsko ljeilite i oporavilite, a od 1931. godine otvoren je i poseban paviljon za djecu koja su primana bez pratnje roditelja. U blizini sanatorijuma bilo je i nekoliko kafana, tako da su Ivanova korita bila posjeena od izletnika iz Cetinja i Boke Kotorske. Izmeu dva svjetska rata bilo je organizovanog lovnog i ribolovnog turizma na Rijeci Crnojevia i Skadarskom jezeru. Sve do 1941. godine na Rijeci Crnojevia postojao je zabran rezervat za lov na fazane, srne i drugu divlja. U junu 1928. godine, osnovan je na Cetinju Savez za unapreenje saobraaja, putnika i turista. To je bila centralna turistika organizacija itave ondanje Zetske oblasti, koja je ubrzo pretvorena u Drutvo za saobraaj putnika i turista, pod novim imenom Putnik Cetinje. Cilj Saveza bilo je razvijanje to veeg interesovanja za Cetinje i Crnu Goru uopte. U to vrijeme jedan od najinteresantnijih objekata, bivi kraljev Dvor u kome je formiran Dravni muzej 1926. godine, nije bio dostupan turistikim posjetama. im je uinjen dostupnim, 1930. Godine, posjetilo ga je 4.413 izletnika (2008. godine Muzej Kralja Nikole I posjetilo je 90.354 izletnika) U drugoj polovini XX vijeka, do katastrofalnog zemljotresa 1979. godine, limitirajue faktore za razvoj turizma predstavljaju nekvalitetne saobraajnice i ogranieni smjetajni kapaciteti. Ipak, zahvaljujui dinaminom razvoju turizma na Crnogorskom i Dubrovakom primorju, dolazi do poveanja turistikog prometa i u Cetinjskoj regiji. Broj posjetilaca iznosio je i do 100.000 godinje (1977.). Zemljotresom 1979. godine, sruen je jedini hotel na Cetinju i oteeno nekoliko ugostiteljskih objekata, tako da smjetajnih kapaciteta u gradu nije bilo, sve do izgradnje novog Grand hotela, 1984. godine (kapaciteta 450 leaja). Nakon toga, uporedo sa obnavljanjem turistikih kapaciteta na Primorju, uslijedio je ponovni uzlazni trend i na Cetinju, no i to je kratko trajalo do raspada SFRJ i nemilih dogaanja 1991. godine, kada je uslijedio novi pad broja turistikih posjeta. Poetkom XXI vijeka, dolo je do revitalizacije turizma Crne Gore, koji je uslovio izvjesno poboljanje, kako ponude tako i potranje za turistikim proizvodom Cetinja. Prema statistikim izvjetajima, u 2008. godini, u Cetinju je u hotelima (Grand i Sport in) bilo na raspolaganju 460 kreveta. Takoe, na Ivanovim koritima, postoji djeije odmaralie sa oko 200 i u nedavno otvorenom, malom hotelu Ivanov konak oko 15 kreveta. Posljednjih godina broj turista se kree izmeu 4.240 sa 16.625 noenja u 1997. 3069 sa 30.966 noenja u 1999. i u 2008. godini oko 51.000 noenja, sa neto vie od 92.000 izletnika. Najvie posjetilaca dolazilo je sa trita Francuske, Izraela, Hrvatske, Slovenije i Bosne i Hercegovine. Jo znaajniji promet bie ostvaren sa daljom saradnjom sa turistikim poslenicima iz Dubrovake regije. Unapreenjem saobraajnih komunikacija nastupile su radikalne promjene u geografsko-saobraajnom poloaju Cetinja i Cetinjske subregije u cjelini. One imaju viestruki ekonomsko-turistiki, kulturno-nauni i demografski znaaj. Novosagraeni putevi omoguili su veu valorizaciju kulturno-istorijske batine Cetinja
78
u naune i turistike svrhe i njihovo povezivanje sa budvanskom i kotorskom optinom. Posebno, sa Kotorom doi e do tjenje saradnje upotrebom moderne iare, ija se izgradnja oekuje u skoroj budunosti. 5.3.2.2. Saobraaj Poto se Cetinje nalazi u krakoj kontinentalnoj podgorini Lovena, na nadmorskoj visini od 670 metara, konfiguracija reljefa definie osnovni vid saobraaja, njegov kvalitet i funkcionalnost, a to je drumski. Danas je Cetinje magistralnim putem povezano sa Podgoricom (30,7 km), sa Budvom takodje (27,9 km), a regionalnim putevima sa Kotorom, preko Njegua (42,8 km), Nikiem, preko eva (66,1 km), Danilovgradom, takodje preko eva (55,2 km), sa Lovenom (l9,7 km) i sa granicom Bosne i Hercegovine, preko Grahova i Nudola (71,1 km). Od znaaja za Cetinje je blizina dva aerodroma: Aerodrom Golubovci, Podgorica, udaljen 40 km i Aerodrom Tivat, udaljen 58 km. Treba navesti i injenicu da je u periodu izmedju dva svjetska rata na Cetinju postojao aerodrom. Takoe, blizina pomorskih Luka Bar (65 km) i Kotor (42 km), su znaajan saobraajni potencijal. Putevi za Podgoricu i Budvu su osamdesetihtih godina prolog vijeka, praktino nanovo radjeni, sa savremenim dvotranim kolovozom, ali se ubrzo ukazala potreba njihove rekonstrukcije, dogradnjom i tree trake mjestimino. Meutim, saobraajna frekvencija na pravcu Podgorica-Budva, preko Cetinja, ve nalae potrebu da se ovaj pravac potpuno rekonstruie i izgradi kao moderan autoput. Posebno je prioritetna dionica Podgorica-Cetinje, kao jedina veza izmeu Glavnog grada i Prijestonice Crne Gore. Gotovo sva sela i zaseoci na podruju Prijestonice danas imaju vezu sa magistralnim, regionalnim ili lokalnim putevima. Najveim dijelom ti putevi su asfaltirani, ih ima i sa makadamskom podlogom, a potrebno ih je proiriti i modernizovati Duina ovih puteva je 337 km. Saobraajni sistem kroz grad dio je ukupnog kulturnog pejzaa, u osnovi orjentisan pravcem due osovine grada, i relativno dobro povezuje pojedine gradske cjeline. Meutim, glavni ulaz u grad iz pravca Podgorice i Budve, kao i izlaz prema Lovenu, moraju biti mnogo funkcionalniji. Oni su esto usko grlo u saobraaju, a ponekad i dezorjentacija za one koji prvi put tuda prolaze. Ukupna duina gradskih ulica iznosi 40 km. Do nedavno je na Cetinju postojalo autobusko saobraajno preduzee ``Tar``, ali danas vie ne postoji, kao ni adekvatna autobuska stanica, koja bi odgovarala potrebama graana Cetinja i turista.
79
FAKTORI RIZICI I PRIJETNJE
6.
FAKTORi RiZici i PRiJETNJE KOJi uGROAVAJu VRiJEDNOsTi ZATiENOG PODRuJA IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJA
Od velike je vanosti, prije svega, otkriti i precizno definisati faktore i rizike koji ugroavaju ili na ma koji nain objektivno mogu ugroziti vrijednosti zatienog podruja Istorijskog jezgra Cetinja. Oni se, svakako, mogu prepoznati kao faktori i rizici koji dolaze od same prirode i oni koje, svojim djelovanjem ili nedjelovanjem, prouzrokuje ovjek koji ivi na ovom podruju, drugi ljudi koji tu redovno ili povremeno rade, ili imaju svoju imovinu ili interes. Analizirajui potencijale i vrijednosti zatienog podruja i ireg prostora oko njega, u velikoj mjeri prepoznajemo faktore i rizike koji ga, i u kojoj mjeri, ugroavaju, a to je vrlo znaajno, kako bi se na vrijeme mogle preduzeti odgovarajue mjere da se oni sprijee, ili posljedice njihovog djelovanja to vie ublae. Racionalnim planiranjem,stalnom neposrednom aktivnou, zatitom i adekvatnim korienjem zatienog podruja, gotovo u potpunosti se mogu kontrolisati i sprjeavati faktori i rizici koji dolaze od strane korisnika, a dobrim dijelom ublaiti ako je u pitanju prirodna stihija. Sve ovo se odnosi, kako na kulturno-umjetnike, nauno-obrazovne, istorijske, urbanistiko-arhitektonske, drutveno-ekonomske, tako i na prirodne vrijednosti koje ovo podruje ima. Naravno, pri tome treba voditi rauna da ne dolazi do depopulacije prostora ve, naprotiv, da rastu aktivnost i privlanost, kako bi bila privilegija ivjeti u zatienom jezgru Cetinja. 6.1. Faktori i rizici koji ugroavaju kulturne i prirodne vrijednosti Neadekvatna zakonska zatita Zastarjela urbanistiko-planska dokumenta Nedovoljna koordinacija meu akterima u sistemu upravljanja Nepostojanje dugorone strategije razvoja grada Nedostatak organa lokalne uprave za poslove kulture Nepostojanje strunog savjeta Prijestonice za kulturu Nedovoljna valorizacija kulturne batine i prirodne batine Nematerijalno jo uvijek nije na struan nain tretirano, niti Zakonom determinisano Nedovoljno razvijena svijest o vrijednostima Nedovoljna meuintitucionalna i meuresorka saradnja Nepotovanje postojeih zakona i podzakonskih akata Nedostatak savremenih zakona i podzakonskih akata koji reguliu kulturnu batinu
82
Nedostak nove planske dokumentacije za Istorijsko jezgro. Neadekvatna dokumentaciona zatita kulturne batine Cetinja Neusklaenost prostorno-planske dokumentacije sa stanjem na terenu Nedostatak zakonom propisane dokumentacije o izvedenim konzervatorsko-res tauratorskim intervencijama, uvanju i korienju biblioteke i arhivske grae Nedovoljna briga i neodravanje spomenika kulture od strane vlasnika i korisnika Nepostojanje stalnih izvora prihoda i kontinuiranog naina sticanja sredstava za zatitu i unapreenje stanja vrijednosti istorijskog jezgra Nelegalni i nestruni radovi na spomenicima kulture i nepotovanje standarda zatite, Nesprovoenje mehanizama propisanih zakonom za sprjeavanje nelegalne gradnje i radova, odsustvo strunog i inspekcijskog nadzora. Konflikt razvojnih koncepata sa prostornim mogunostima i ogranienjima koja postavljaju kriterijumi zatite graditeljske batine Konflikt izmeu modernih arhitektonskih pristupa i karaktera zatienog urbanog tkiva Nepodudaranje standardnih planerskih koncepata unapreenja stanja naslijeene batine sa kriterijumima zatite Neprecizna zakonska regulativa u pogledu propisivanja strune kompetentnosti za planiranje, projektovanje i realizaciju gradnji u zatienom podruju Nedovoljna obuenost strunih profila za poslove planiranja, projektovanja i izvoenja radova u zatienom podruju Nedovoljni struni kapaciteti u poslovima prouavanja, zatite, konzervacije i restauracije graditeljskog nasljea Nedostatak strunih kapaciteta za izvoenje radova u tradicionalnim tehnikama Nedostatak sistematskih istraivanja vrijednosti i nedovoljno bavljenje nauno- istraivakim radom Neadekvatna fizika zatita kulturne batine Nedostatak adekvatnog prostora za prezentaciju pokretnog spomenikog fonda Nedostatak stimulacije i privilegija, vlasnicima privatnih zbirki u cilju zatite, odravanja, prezentacije i valorizacije Neadekvatni muzejski depoi koji osiguravaju uvanje eksponata i njihovu zatitu od krae, vandalizma, vatre i raznih tetnih uticaja koje je mogue predvidjeti. Neadekvatne izlobene prostorije koje treba da osiguravaju i struno prezentiraju muzejsku grau i omogue nesmetano razgledanje. Neadekvatna oprema za uvanje, zatitu i konzervaciju muzejskog materijala Nedostatak odgovarajue osposobljenih kustosa za pojedine muzejske zbirke Nedostatak kadrovskih kapaciteta
83
6.2.
Nepostojanje specijalizovanih obrazovnih institucija za obuku kadrova iz oblasti kulturne batine Nepostojanje organizovanih mehanizama i finansijskih fondova za kadrovsko usavravanje i meunarodnu saradnju Nepostojanje strateke kadrovske politike Antropogeni pritisak na biodiverzitet Kaptiranje izvora i vrela to dovodi do uzimanja vode prirodi koja je uslov opstanka biljnih i ivotinjskih vrsta. Neadekvatno ureenje i odravanje gradskih parkova Nekontrolisano i nestruno sakupljanje ljekovitog bilja. Neadekvatna valorizacija i prezentacija speleolokih objekata za turistike posjete. Avanturistiko istraivanje speleolokih objekata i unitavanje peinskog nakita Nerijeen problem odvodnih voda iz Cetinjskog polja Neadekvatno rijeeno pitanje odlaganja vrstog otpada Nedostatak adekvatnih prostora za prezentaciju i prodaju promo materijala, suvenira, antikviteta Faktori i rizici koji ugroavaju drutveno- ekonomske vrijednosti Neadekvatno snalaenje u procesu davno zapoete drutveno-ekonomske transformacije, koji je jo u toku Nedovoljna sprega odgovornih institucija sistema sa nivoa Prijstonice i Drave, te nepotovanje zakonskih propisa i usvojenih odluka Neadekvatno upravljanje prostorom Predugo tolerisanje postojeeg stanja i navikavanje na njega Nizak nivo investicionih ulaganja Uzurpacija trgovina i uslunih radnji, posebno kada je u pitanju neplansko i nezakonito ruenje starih i gradnja novih objekata, njihova sanacija, adaptacija i odravanje od strane nekih vlasnika Nedovoljno i nepravovremeno ulaganje u infrastrukturu (vodosnadbjevanje, kanalizacija, elektrosnadbjevanje, gradski saobraaj) Emigracija stanovnita i pad nataliteta. Nedovoljno ukljuivanje ili korienje rada dravnih, prije svega institucija kulture, koje su stacionirane na Cetinju. Neubiranje komunalnih prihoda po osnovu korienja prirodnih i kulturnih dobara u zatienom podruju
84
6.2.
Neadekvatna saobraajna infrastukturna povezanost Prijestonice sa Podgoricom i Primorjem Nepostojanje adekvatne autobuske stanice Nedovoljni kapaciteti parking prostora Neselektivno odlaganja komunalnog otpada Neadekvatan monitoring cjelokupnih aktivnosti u istorijskom jezgru grada i u neposrednom okruenju Visoka stopa nezaposlenosti stanovnitva. Nepostojanje jasne strateke vizije razvoja turizma Neinformisanost stanovnitva o potencijalima razvoja kroz adekvatno valorizovanje Istorijskog jezgra Nedostatak odgovarajuih kvalitetnih smjetajnih kapaciteta Nedostatak turistikog informativno-propagandnog materijala Nedostatak adekvatne gradske saobraajne signalizacije Neprilagoenost infrastrukture za lica smanjenih sposobnosti Prijetnje i rizici koji ugroavaju vrijednosti Poplave su najvei potvreni prirodni rizik Cetinja Eventualne i nepredvidive vremenske i prirodne nepogode koje su se i do sada periodino javljale: zemljotresi, razorni vjetrovi, velike snijene padavine, te poari i druge nepogodnosti kao posljedica ljudske nemarnosti i nebrige. Klimatske prilike na Cetinju, sa dugim i hladnim zimama sa puno snijenih padavina i veoma velikim oscilacijama temperature u ljetnjem periodu, koje utiu na strukturu graevina.
85
POTENCIJALI PODRUJA ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA
7. POTENciJALi PODRuJA IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJA

Cetinje se nalazi u krakom polju, na nadmorskoj visini od 640 do 750 m. Na rastojanju (vazdune linije) je 10 - 12 km od Jadranskog mora, Boke Kotorske i Skadarskog jezera, pa predstavlja mjesto znaajno za saobraajnu vezu izmeu primorja i centralnog dijela Crne Gore, to je veoma znaajno za njegov dalji razvoj. Prijestonica Cetinje zahvata povrinu od 910 km2 to iznosi 6,6% povrine Crne Gore. Nalazi se na njenom jugozapadnom dijelu, izmeu Boke Kotorske na zapadu, Budvanske rivijere na jugu, basena Skadarskog jezera i Zetsko-Bjelopavlike ravnice na istoku, Nikikog polja i Bijelih rudina na sjeveru. Granii se sa sedam optina (Kotor, Tivat, Budva, Bar, Podgorica, Danilovgrad i Niki). Cetinjska regija se moe globalno podijeliti na tri vee prostorno izdvojene cjeline: Katunska povr ili Katunski kr, Planinski vijenac Lovena i njegova kontinentalna podgorina i Zapadni obod Skadarskog basena. Klima Cetinja je uslovljena njegovim geografskim poloajem, nadmorskom visinom, blizinom Jadranskog mora i Skadarskog jezera, konfiguracijom reljefa, itd. Iako se radi o relativno malom prostoru, postoje tri vrste klime. planinska, umjereno kontinentalna; izmijenjeno sredozemna. Srednja godinja temperatura za tri lokaliteta razliitih nadmorskih visina je: Ivanova korita (1200 m) 7,6C Cetinje (672 m) 10,7C Rijeka Crnojevia (15 m) 14,9C Koliina padavina u Cetinjskoj optini, njihov raspored i karakter vrlo su izraziti. Glavni maksimum padavina je u novembru, a minimum u julu mjesecu. Cetinje je najkiovitiji grad u Evropi, budui da srednja godinja koliina padavina iznosi oko 4.000 mm. Uprkos velikim koliinama padavina, Cetinjsko polje i njegova neposredna okolina su bez povrinskih vodotoka. Na podruju Cetinjske optine, prema popisu iz 2003. godine, ivi 18.842 stanovnika, a na podruju grada 15.353 ili 83% od ukupnog broja stanovnika. Bogatstvo graditeljskog, istorijskog, kulturno-umjetnikog, ambijentalnog, duhovnog nasljea Cetinja, njegovog Istorijskog jezgra i ireg okruenja, sa Lovenom i Skadarskim jezerom, predstavljaju izuzetan strateki potencijal za razvoj grada i ireg podruja. Savremeni ekonomski potencijal Cetinja i Istorijskog jezgra, pored dominantnih kulturno-istorijskih vrijednosti, imaju i nauka, obrazovanje i turizam. Za korienje takvog specifinog potencijala neophodna je njegova promocija kao cjeline, u okviru koje bi Istorijsko jezgro imalo najznaajnije mjesto, sa prepoznatljivim UNESCO brendom, zasnovanom na njegovim izuzetnim vrijednostima, odnosno Cetinju kao kul-
7
88
turnoj, istorijskoj, duhovnoj i dravnoj Prijestonici Crne Gore. Istorijsko jezgro Cetinja, sa sauvanim autentinim spomenicima kulture, ouvanom urbanom strukturom, riznicom pokretnog spomenikog blaga Crne Gore i parkovskim povrinama i tri hrianske relikvije Ikona Bogorodice Filermske, Ruka Svetog Jovana Krstitelja i estica asnog krsta, predstavlja izuzetan potencijal za razvoj kulturnog i vjerskog turizma. Spoj graditeljskog nasljea i ouvane prirode i kulturnog pejzaa u neposrednom i irem okruenju ini ovaj prostor jo vrijednijim, i to je ono to daje mogunosti za ekonomsku valorizaciju svih kulturnih i prirodnih dobara, odnosno njihovu integraciju u tokove savremenog ivota. Pri tome, stalna briga o zatiti i unaprijeenju tih vrijednosti mora biti prioritetni zadatak. Zahvaljujui svojim prirodnim - geografskim i klimatskim karakteristikama, podruje Prijestonice Cetinja ima velike mogunosti za razvoj razliitih vidova turizma, posebno kada se uzme u obzir ire podruje. Cetinjska regija bi se mogla podijeliti na tri subregije i to: zona Nacionalnog parka Loven, areal Crnojevia rijeke, sa dijelom Skadarskog jezera, koji pripada Cetinju i centralna turistika zona Cetinja. Podruje Cetinjske subregije karakterie bogatstvo krakim fenomenima, kao to su krape, vrtae, uvale, kraka polja, jame i posebno, peine. Starim putem preko Njegua, koji vodi do Kotora, nalazi se veliki broj vidikovaca. Poseban pogled i izuzetan turistiki doivljaj predstavlja pogled sa 25. lovenske serpentine na Krscu. Zbog potencijala kojima podruje raspolae veoma je pogodno za razvoj speologije, organizovanje panoramskih putovanja, arheoloka istraivanja. Zbog klimatskih uslova, pojedine oblasti pogodne su za razvoj odmaralinog turizma (Ivanova Korita) i banjsko - zdravstvenog turizma (Rijeka Crnojevia), dok blizina mora predstavlja dobar preduslov za razvoj kupalinog turizma, sa akcentom na korienje smjetajnih kapaciteta na Cetinju (odmor planina - more). Nacionalni park ``Skadarsko jezero``, poznat po raznovrsnosti ptica i svojoj nedirnutoj prirodi ubraja se u najvee znamenitosti zemlje.. Ovom bogatstvu prirode odgovaraju razliiti oblici predjela oko jezera oivienog brdima. Od turistikog sadraja na Skadarskom jezeru su mogue sljedee aktivnosti: jedrenje na dasci, kajaking, ribolov, sportski ribolov, pjeake ture (sa edukativnim stazama (npr. brojne staze izmeu Cetinja i okolnih sela), posmatranje ptica, biciklistike ture (Stari put Cetinje-Rijeka CrnojeviaVirpazar), baloniranje male letjelice, panoramski letovi hilikopterom, krstarenje jezerom. Za navedene aktivnosti ve postoje odgovarajui klubovi, a posjetiocima su na raspolaganju i centri na Vranjini, Rijeci Crnojevia i u Muriima ( Nacionalni park Skadarsko jezero). Prirodni i kulturni resursi Nacionalnog parka ``Loven predstavljaju dobru osnovu za njegovu promociju kao turistike destinacije. Turistiki centar Nacionalnog parka Loven
7
89
7
90
ine pet drvenih bungalova, izlobeni prostor za kolu u prirodi, Centar za posjetioce, obiljeene pjeake i biciklistike staze i mjesta za posmatranje. Fokusiranje na teme: aktivan doivljaj prirode, crnogorska kultura i istorija, kod gosta stvaraju doivljaj Cetinja kao kulturnog centra, sa svim atrakcijama okoline, povezan i umreen biciklistikim i pjeakim stazama. Rijeka, Virpazar i odabrane destinacije na junoj obali jezera postaju centri doivljaja prirode. Bazirajui se na kulturu i prirodu, Cetinje moe da postane izuzetna MICE-destinacija, Neke agencije u svojim programima ve nude kao specijalnu ponudu za visokoplatene goste Vladin dom, za organizovanje modnih revija, gala veera, koktela, koncerata klasine muzike, konferencija, to bi moglo posluiti kao dobar primjer i za valorizaciju ostalih objekata kao to su zgrade poslanstava, i dr. Istorijska povezanost Cetinja sa Kotorom i Rijekom Crnojevia, lukama na moru i jezeru mogla bi se, danas, oznaiti kao kulturni koridorza turiste koji za dolazak u Crnu Goru imaju kulturnu motivaciju. Pri tome, istorijsko jezgro Cetinja predstavlja sr osnovnog turistikog proizvoda grada, odnosno nit koja povezuje kulturni turizam sa navedenim komplementarnim oblicima turistike ponude. U cilju pravilne turistike valorizacije navedenih potencijala, potrebno je sprovesti istraivanja trita i utvrivanje ciljnih grupa turista za Cetinje, a zatim, u skladu sa planovima Cetinja, utvrditi nedostajue smjetajne i ugostiteljske kapacitete viih kategorija i u vidu javno privatnih partnerstava, kao i u saradnji sa donatorima i investitorima, iznai najpovoljnija implementaciona rjeenja, ne samo za Cetinje, ve i za ire regionalno podruje. Takoe, imajui u vidu strateki cilj odrivog razvoja turizma, tj. visoki kvalitet ponude sve probirljivijoj turistikoj klijenteli, neophodno je ponudu upotpuniti tradicionalnim proizvodima, pospjeiti proizvodnju suvenira, njegovati izvorne narodne obiaje i sl, prije svega kroz stimulisanje razvoja malih i srednjih preduzea, to e doprinijeti ekonomskom prosperitetu grada, s jedne strane i obezbjeenju sredstava za uvanje i unapreenje nasljea, s druge strane. Razvoj turizma i prateih uslunih i drugih djelatnosti neophodno je usmjeravati na oblike i sadraje primjerene kulturnom i prirodnom nasljeu, koji ne prouzrokuju negativne efekte na batinu. U tom smislu razvoj izdavako-tamparske djelatnosti, savremene tehnologije, imao bi izuzetan znaaj, ako se uzme u obzir istorijski i kulturni aspekt ove djelatnosti. Preduzetnika djelatnost u oblasti usluga i zanatstva mogla bi, uz podsticajne mjere, proiriti obim i vrstu, te tako postati vaan ekonomski resurs. Evidentan potencijal Istorijskog jezgra jesu i brojni poslovni prostori u kojima se obavljaju raznovrsne djelatnosti kao to su: trgovina, ugostiteljstvo, zanatstvo, bankarstvo,
kulturno-umjetnike i promotivne aktivnosti, sport i zabava i druge djelatnosti. Meutim, postoji i znatan broj neiskorienih atraktivnih prostora i lokacija u gradu, koje treba staviti u funkciju dopunjavanja ponude grada. Postojea saobraajna povezanost grada sa Primorjem i Glavnim gradom, uz poboljanje stanja saobraajne infrastukture, predstavlja znaajan potencijal za razvoj turizma, ali i drugih privrednih grana. Prije svega, neophodno je savremenim autoputem povezati Cetinje sa Podgoricom i Crnogorskim primorjem (preko Budve). Planom razvoja saobraaja Crne Gore predvidjena je izgradnja Jadransko-jonskog autoputa, koji bi dijelom mogao proi preko teritorije Cetinjske optine, to moe biti znaajno, kako zbog irokog koridora koji takav put zahvata, tako i zbog mogueg prikljuka na njega. U toku su pripremne aktivnosti za izgradnju iare Kotor Ivanova korita Cetinje, ijom gradnjom e se povezati Cetinje sa Lovenom i Bokom Kotorskom, na savremen i turistiki veoma atraktivan nain. Projektom izgradnje iare Kotor Ivanova korita Cetinje, sa aspekta povezivanja Cetinja sa Kotorom, ve valorizovanom i turistiki prepoznatom destinacijom na svjetskom nivou, Cetinju bi bile omoguene izazovne perspektive turistikog i regionalnog razvoja. Prilikom koncipiranja planiranih intervencija za potrebe izgradnje iare i izbora lokacije za polaznu stanicu iz Cetinja, neophodno je da lokacija bude izabrana u skladu sa osnovnim konzervatorskim principima koji podrazumijevaju zatitu zateenih ambijentalnih i spomenikih vrijednosti Istorijskog jezgra Cetinja, iskljuivo sagledavanog kao cjeline, uz potovanje Zakona o zatiti spomenika kulture, kako planirani projekat ne bi bio prijetnja navedenim vrijednostima. Nastavak aktivnosti na izgradnji planirane zaobilaznice oko Cetinja, to bi u isto vrijeme bio i dio puta za Niki, ija je izgradnja davno zapoeta i stala, odnosno veza PodgoricaCetinje-Kotor (preko Njegua), je vrlo znaajan potencijal saobraajnog razvoja. Bogatstvo knjinog i dokumentacionog fonda, bogati fundusi cetinjskih muzeja i galerija, te veliki broj kulturnih institucija uz Fakultet likovnih i dramskih umjetnosti i Muziku akademiju predstavljaju veoma znaajan nauno-obrazovni potencijal Cetinja. U cilju korienja ovih potencijla jedan od vanijih razvojnih projekata je Izgradnja Univerzitetskog kompleksa fakulteta umjetnosti. U okviru ovog kompleksa planirana je izgradnja tri zgrade za tri fakulteta umjetnosti, zgrada centralne administracije, kao i novi studentski dom. U okviru kompleksa, osim prostora za nastavne sadraje: ateljea, studija, vjebaonica, uionica, i sl. nali bi se i sadraji okrenuti javnosti: galerije, koncertne sale, operski studio, internet kafe..., kao i sadraji koji formiraju kulturni centar. Izgradnja Univerzitetskog kompleksa planirana je u rezidencijalnom bloku Cetinja, na lokaciji industrijske zone Stari Obod. Meunarodnim javnim konkursom koji je raspisao Univerzitet Crne Gore, odabrana su tri nagraena rjeenja za idejno rjeenje kompleksa, u feb-
7
91
ruaru 2009. godine. Predstoji izrada planske projektne dokumentacije od strane organa Prijestonice. Prvonagraeno rjeenje je na najkvalitetniji nain odgovorilo kriterijumima konkursa, najumjerenijim odnosom prema okruenju, odnosno neposrednoj blizini Istorijskog jezgra Cetinja, potujui istorijsku matricu grada, a pri tome ispunjavajui funkcionalne zahtjeve traenih prostornih kapaciteta. Jo jedan kvalitet ovog rjeenja je da zadravajui, kroz rekonstrukciju, etiri stara industrijska objekta, valorizuje industrijsko nasljee lokacije. Bogatstvo potencijala profesorskog i asistentskog kadra i studenata koji se obrazuju na umjetnikim akademijama (slikari, vajari, grafiari, grafiki dizajneri, producenti, pozorini i filmski reditelji, muziari, umjetniki pedagozi i teoretiari...), predstavlja bitan potencijal za razvoj Cetinja kao ivog kulturnog i umjetnikog centra, koji umreavanjem sa postojeim umjetnikim manifestacijama i sistemom kreativnih industrija, moe postati jedan od bitnih inilaca razvoja kulturnog turizma na Cetinju. Pokrenuta inicijativa formiranja Univerzitetskog kompleksa daje infrastrukturnu mogunost otvaranja novih fakulteta i studijskih programa: istorije umjetnosti, arheologije, etnologije, muzeologije, bibliotekarstva, arhivistike, konzervacije i restauracije, scenografiju i kostimografija ...to bi bila konkretna podrka prevazilaenju problema kadrovskog deficita u oblastima od sutinskog znaaja za ouvanje kulturne batine.
7
92 MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA
VIZIJA ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA
8
8. ViZiJA IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJA
Istorijsko jezgro Cetinja e promovisati znaaj izuzeztnog mjesta kulturne i prirodne batine, mjesta duhovnog i nacionalnog identiteta, koristei taj status kao strateki potencijal za napredak i razvoj Prijestonice i njenih graana. Koristei kuluturno nasljee, jak istorijski kult, tri velike hrianske relikvije, kao i to da su ivot ovog grada obogatili veliki umjetnici - pisci i slikari, uz autentine arhitektonske, ambijentalne i pejzane vrijednosti, Cetinje e razviti kulturni i vjerski turizam. Koristei ove snane potencijale Grad e strateki razvijati turizam dobro osmiljenim i prepoznatljivim turistikim proizvodom. Cetinje-grad muzej, ali i univerzitetski grad, sa irokim dijapazonom umjetnikih fakulteta, gdje e, tokom itave godine, ivo pulsirati umjetniki duh kreativnih radionica, knjievnih veeri, izlobi, performansa, umjetnikih kolonija, naunih skupova, festivala... Istorijsko jezgro Cetinja, sa svojim irim kontekstom, prosperitet e temeljiti na svijesti o vrijednosti kulturnih i prirodnih dobara koje batini, na promiljenoj politici upravljanja kulturnom i prirodnom batinom, kako bi se zadovoljile potrebe sadanjih generacija, a buduim generacijama ona predala u svoj svojoj ljepoti, autentinosti i raznolikosti. Razvoj Cetinja bazirae se na uravnoteenim i harmoninim odnosima izmeu kulturne i prirodne batine i novih sadraja u prostoru, izmeu socijalnih potreba, ekonomskih aktivnosti i kulturnog i prirodnog okruenja. Zbog urbanistiko-arhitektonskih vrijednosti Istorijskog jezgra Cetinja, prostorni razvoj e biti planiran rukovodei se principima integralne zatite, odnosno potovanjem tradicionalnih urbanistikih modela, ouvanjem kulturne batine u Jezgru i njegovom okruenju i njegove cjelovitosti i autentinosti, uspostavljanje ravnotee izmedju potreba savremenog ivota i ouvanja vrijednosti. Cetinje e biti atraktivna destinacija za kulturni i vjerski turizam, jer e se irim drutvenim konsenzusom paljivo brinuti o naslijeenim vrijednostima, uz rekonstrukciju i revitalizaciju Lokande i bivih poslanstava.
94
Bogatstvo muzejskih zbirki i Cetinjske riznice, bie u funkciji turizma, prezentovani kao nacionalno blago Crne Gore, a uslune djelatnosti dostii nivo evropskih i svjetskih standarda. U duhu bogate kulturne tradicije, Cetinje e biti kulturno obrazovni, univerzitetski centar Crne Gorte, sa fakultetima za sticanje znanja iz oblasti kulture i zatite kulturne batine. Cetinje e uvati, njegovati i afirmisati svoju duhovnost i posebnost. Vrijednosti podruja kulturnog nasljea su polazite za uspostovljanje saradnje sa susjednim dravama i zemljama regiona, na putu ka evropskim i irim integracijama. Njegujui sve svoje autentine vrijednosti, duh nekadanje i sadanje Prijestonice, izuzetno bogatstvo kulturno-istorijskog i duhovnog nasljea, u jedinstvenom spoju sa prirodnim okruenjem i atraktivnim geografskim poloajem, sa puno zelenila, sa revitalizovanim parkovima, sa ``Lokandom``, sa brojnim turistima, sa evropskim manirom spolja, a prepoznativljim samosvjesnim duhom-duhom Cetinja u sebi i sa definisanim statusom, kao dijelom Svjetske batine u okviru UNESCO. U njemu e se prijatno osjeati svaki graanin svijeta.
95
OPTI CILJEVI MENADMENT PLANA
9.
OPTi ciLJEVi MENADmENT PLANA ZATiENOG PODRuJA IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJA
Viziju Istorijskog jezgra Cetinja mogue je dostii ostvarenjem sljedeih optih ciljeva: 1) 2) 3) 4) 5) 6) Ekonomski razvoj Cetinja kroz korienje potencijala Istorijskog jezgra Cetinja na principima odrivog razvoja; Integralna zatita, valorizacija, revalorizacija i prezentacija kulturne i prirodne batine Jaanje pravne i institucionalne infrastrukture; Osiguranje efikasne primjene zakona i planske dokumentacije; Upis Istorijskog jezgra Cetinja na Listu svjetske batine UNESCO; Jaanje kadrovskih kapaciteta na svim nivoima, edukacija novog i doedukacija postojeeg strunog kadra;
Glavne teme, problemi i zadaci Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja prezentovani su u poglavlju 10. Kljuna pitanja menadmenta i Akcionom planu. Veza izmeu optih ciljeva i predloenih zadataka, naznaena je u prvoj koloni tabele Akcionog plana.
98
KLJUNA PITANJA MENADMENTA
10
10. KLJuNA PiTANJA MENADmENTA ZATiENOG PODRuJA IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJA

Za uspjeno upravljanje zatienim jezgrom Cetinja neophodna je, prije svega, posveenost svih struktura drutva tom cilju, adekvatna pravna i institucionalna infrastruktura, koordinacija meu planskim dokumentima i saradnja politikih, strunih, privatnih i civilnih segmenata drutva. Menadment Istorijskog jezgra Cetinja mora biti zasnovan na potpunom poznavanju njegovih istorijskih, kulturnih i drugih vrijednosti, poznavanju osjetljivih taaka, prijetnji i opasnosti, mogunosti koje prua status zatienosti, kao i potpuno poznavanje resursa koje posjeduje. Za rjeavanje konflikta izmeu ouvanja i zatite izuzetnih vrijednosti i razvoja neophodno je obezbjediti efikasne mehanizme, koji e biti u funkciji sprijeavanja promjena tetnih za zatienu cjelinu, posebno onih koje mogu promijeniti karakter i sutinu Istorijskog jezgra i njegove neposredne okoline. Mehanizmi upravljanja treba da doprinesu odravanju ravnotee izmeu javnih i privatnih interesa. Takoe, neophodno je izgraditi svijest da je ouvanje integriteta i autentinosti kulturnih vrijednosti zatienog jezgra i njegove ivotne sredine u interesu svih, budui da ono predstavlja vaan resurs u odrivom razvoju cijele optine. Ukupni ciljevi zatite izuzetnih vrijednosti treba da budu jasni svim kljunim akterima, posebno lokalnim i dravnim organima, ali i investitorima. Zato je neophodno da razvoj zatiene cjeline i neposrednog okruenja bude adekvatno planiran, usmjeravan i kontrolisan, temeljen na viziji razvoja Istorijskog jezgra i grada Cetinja, za dui period. U svjetlu toga, plan upravljanja mora biti sagledan kao osnovni instrument za postizanje sinergije izmeu svih instrumenata upravljanja. Sa stanovita izrade Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja, a naroito kada je rije o sveobuhvatnom upravljanju, zatiti, unapredjenju vrijednosti i mogunosti njihovog korienja za bolji ivot u njemu, veoma su znaajna pitanja: urbanog razvoja i zatite, pravne regulative od koje se polazi i na koju se sve oslanja, pitanja vlasnitva, finansiranja, ocjene postojeeg stanja u cjelini a naroito stanja ivotne sredine, infrastrukture podruja, turistike i druge valorizacije, pitanja konzervacije, restauracije i odravanja, kadrovskih potencijala i edukacije, informisanja i stavova lokalnog stanovnitva, itd. Istirijsko jezgro Cetinje, kao zatieno podruje, jako je osjetljivo na promjene unutar njega, ali isto tako veoma zavisno i pod direktnim uticajem i na promjene u svom neposrednom okruenju, a i ire. Cetinjsko polje je ogranien prostor sa karakteristinim lokalitetima i detaljima koji su, iako odvojeni, u jednoj korelacionoj vezi, a naroito sa stanovita ugroenosti i zatite, infrastrukture, planiranja i urbanizacije, turistike valorizacije. Nekontrolisana, a posebno neprimjerena intervencija u samom zatienom prostoru i u njegovoj okolini, moe nanijeti nepopravljive tete Cetinju i njegovim specifinim izuzetnim vrijednostima. Ako hoemo upotrebljiv plan, onda je neophodna dobra i efikasna politika i pravni okvir, kako sa nivoa drave, tako i sa nivoa lokalne vlasti. ini se naroito znaajna uloga lokalne vlasti, jer oni koji ive u ovoj sredini, osnovni su i direktni uticajni faktor na nju. Obnavljanjem dravnosti i sticanjem medjunarodnog priznanja Crne Gore, stekli su se elementarni uslovi da Cetinje dobije pravi tretman kakav mu i pripada, to nije samo u njegovom, ve i u interesu cijele drave. 10.1. Politiki i pravni okvir
10
Stabilnost drave i ostvarivanje svih njenih funkcija od presudnog su znaaja za adekvatnu zatitu i uspjeno upravljanje naslijeenim kulturnim vrijednostima. To nam potvruje period bliske prolosti- devedesete godine prolog vijeka, kada je Crna Gora bila u rat-
100
nom okruenju, sa privrednim kolapsom, politikom nestabilnou, sa sankcijama meunarodne zajednice i velikim brojem izbjeglih lica iz ratom zahvaenih podruja. Bilo je to vrijeme siromatva i uruenih ljudskih, moralnih i kulturnih vrijednosti. Takvo stanje u dravi i drutvu, neminovno se odrazilo na funkcionisanje pravnog sistema, a samim tim i na ouvanje i zatitu kulturnog nasljea. Poetkom ovog vijeka Crna Gora ulazi u poetnu fazu rehabilitacije. Jasno iskazanom voljom graana na referendumu, maja 2006. godine, obnovljena je, nakon skoro jednog vijeka dravnost Crne Gore. Od tada se ubrzava proces ekonomske i politike stabilnosti, demokratizacija drutva i prioritetni dravni projekat proces evropskih i evroatlanskih integracija. U tom smislu usklaeni su mnogi sistemski i drugi zakoni sa evropskim zakonodavstvom i taj proces se nastavlja, uz reformu kljunih dravnih resora, osposobljavanje i jaanje dravne administracije. Postignuti nivo stabilnosti drave i uspjenost Crne Gore u procesu pribliavanja zajednici evropskih drava, doprinjeli su stvaranju povoljnog politikog i ekonomskog ambijenta za voenje adekvatne politike u oblasti zatite kulturne batine. 10.1.1. Normativni okvir zatite Strateka dokumenta i zakonska regulativa predstavljaju vane okvirne segmente za upravljanje odreenim prostorom. U tom smislu za razvoj Prijestonice Cetinje kao polazna osnova svakako se uzimaju tri stuba odrzivog razvoja: ekonomski, socijalni i zatita ivotne sredine. Prvi pravni akt u Crnoj Gori, koji se djelomino odnosio na zatitu kulturnog nasljea, predstavlja Finansijska reforma, koju je proglasila Narodna skuptina Knjaevine Crne Gore 1868. godine, dok je 1896. godine donijet Zakon o knjaevskoj crnogorskoj biblioteci i muzeju. Neposredna briga o kulturnom nasljeu, kroz normativno-pravnu regulativu, zapoela je nakon Drugog svjetskog rata donoenjem Zakona o zatiti spomenika kulture i prirodnih vrijednosti, iz 1945. godine i Zakona o zatiti spomenika kulture iz 1949. godine. Od tada je pravna zatita spomenika kulture bila regulisana veim brojem zakona i podzakonskih akata. Odnos drave prema kulturnoj batini iskazan je Ustavom Crne Gore (lan 77 i 78), kojim je utvreno da drava titi naune, kulturne, umjetnike i istorijske vrijednosti, da titi prirodnu i kulturnu batinu i da je svako duan da uva prirodnu i kulturnu batinu od opteg interesa. Takvo odreenje prema kulturnoj i prirodnoj batini predstavlja adekvatan ustavni okvir za njenu zatitu. Zakon o zatiti spomenika kulture (1991) je osnovni propis iz oblasti kulturne batine kojim se ureuje sistem zatite i korienja spomenika kulture, ostvarivanje posebnog drutvenog interesa, postupak proglaenja spomenika kulture, prava i obaveze pravnih i fizikih lica u vezi zatite spomenika kulture, kao i nain organizovanja i finansiranja Zavoda za zatitu spomenika kulture. Postojei pravni okvir zatite sadran u osnovnom zakonu ne prua dovoljno pravnih mehanizama za adekvatnu zatitu i nije usklaen sa sistemskim zakonima, koji su kasnije donijeti i usklaeni sa evropskim propisima. Takoe, postojei Zakon o zatiti spomenika kulture ne prepoznaje kulturni pejza, tradicionalne gradske trgove i istorijske zelene povrine i parkove. Zakon o muzejskoj djelatnost, 1989.godine, Zakon o bibliotekoj djelatnosti, 1989. godine, Zakon o arhivskoj djelatnosti, 1994. godine i Zakon o izdavakoj djelatnosti (Sl.list SRCG, 20/95), su takoe zastarjeli, pa je za pravnu zatitu kulturne batine neophodno donoenje novih propisa iz ove oblasti, koji e biti usklaeni sa evropskim zakonodavstvom i ve donijetim sistemskim propisima na nacionalnom nivou. Donoenjem Zakona o kulturi (2008.) uinjen je prvi korak ka reformi zakonodavstva iz oblasti kulture U cilju sprovoenja zakonodavnih reformi iz oblasti kulturne batine, u toku je izrada seta nacrta zakona iz oblasti kulturne batine:
10
101
10
Zakon o kulturnim dobrima Zakon o mizejskoj djelatnosti Zakon o arhivskoj djelatnosti i Zakon o bibliotekoj djelatnosti Reforma zakonodavstva se sprovodi u skladu sa evropskim i medjunarodnim standardima, kao i pozitivnim iskustvima zemalja iz regiona. Specifina naela zatite i unaprjeivanja prirode data su u Zakonu o zatiti prirode i odnose se na obavezu pravnih i fizikih lica da pri vrenju radnji i obavljanju aktivnosti doprinose zatiti i unaprijeivanju prirode, ouvanju bioloke i predione raznovrsnosti i opte korisnih funkcija prirode i prirodne ravnotee, te da se korienje prirodnih resursa moe vriti samo do stepena koji ne ugroava bioloku i predionu raznovrsnost i funkcionisanje osnovnih prirodnih sistema i procesa. Ovim Zakonom takoe se ureuje postupak za proglaenje zatienog prirodnog dobra. Ono to je od znaaja za Prijestonicu Cetinje jeste da je odredbama ovog Zakona organima lokalne samouprave dato u nadlenosti da donesu akt o proglaenju odreenih kategorija zatienog prirodnog dobra na svojoj teritoriji. Zakon o zatiti ivotne sredine (2008) predstavlja okvirni zakon u ovoj oblasti i njime se definiu osnovni principi zatite ivotne sredine i odrivog razvoja kao i niz mehanizama i instrumenata kojima se blie reguliu pitanja od znaaja za ivotnu sredinu. Znaajni instrumenti u oblikovanju pravne legislative i integrisanja principa zatite ivotne sredine u postupak primjene jesu zakoni o stratekoj procjeni uticaja planova i programa odnosno procjene uticaja pojedinih zahvata na ivotnu sredinu. Ovim zakonima, kroz propisanu proceduru preventivno se daje ocjena o uticaju pojedinih aktivnosti na ivotnu sredinu. Kako poseban razvojni potencijal podruja Prijestonice ine dva nacionalna parka ``Loven`` i dijelom ``Skadarsko jezero``, to posebnu vanost za upravljanje u ovim podrujima imaju odredbe Zakona o nacionalnim parkovima (1994.). Strateka dokumenta ije smjernice su uzete u obzir pri definisanju Menadment plana su: Prostorni plan Crne Gore (2008), Nacionalna strategija odrivog razvoja (2008), Pravci razvoja Crne Gore kao ekoloke drave, Strategija razvoja turizma, Deklaracija o ekolokoj drzavi (1991), Strategija razvoja biodiverziteta, PPPPN i Program razvoja i zatite za NP ``Loven`` i ``Skadarsko jezero`` i dr. Pored navedenih osnovnih propisa, pravnu i drugu zatitu obezbjeuju i: Zakon o Prijestonici, 2008. godine Zakon o lokalnoj samoupravi, 2003. godine Zakon o ureenju prostora i izgradnji objekata, 2008. godine Zakon o kulturi, 2008. godine Podzakonski akti koji blie ureuju odreena pitanja iz oblast zatite kulturne batine su: Pravilnik o sadraju i nainu voenja Registra spomenika kulture, 1992.godine Pravilnik o uslovima i nainu na koji se mogu vriti arheoloka istraivanja i iskopavanja, 1992.g. Pravilnik o uslovima za obavljanje strunih poslova i strunih ispita u oblasti zatite spomenika kulture, 1992. godine. Lokalni propisi Statut Prijestonice Cetinje, 2008. godina Meunarodni propisi Konvencija o zatiti svjetske kulturne i prirodne batine, 1972. godine Konvencije o promociji raznolikosti kulturnih izraza, 2005. godine Konvencija o zatiti nematerijalne kulturne batine, 2003. godine
102
Konvencija o zatiti podvodne kulturne batine Konvencije o mjerama za zabranu i spreavanje nedozvoljenog uvoza, izvoza i prenosa svojine nad kulturnim dobrima, 1970. godine Evropska konvencija o zatiti arheoloke batine, 1990. godina Evropska konvencija o zatiti arhitektonske batine, 1975. godine Evropska konvencija o predjelu, 2000.godine Konvencija o biodiverzitetu Cites konvencija Meunarodna povelja o konzervaciji i restauraciji spomenika i mjesta, 1964. godina Preporuka o zatiti istorijskih i tradicionalnih cjelina i o njihovoj ulozi u savremenom ivotu, 1976. godine Preporuka o zatiti pokretnog kulturnog nasljea, 1978. godine Preporuka o zatiti ljepote i karaktera pejzaa i predjela, 1962. godine
10
10.1.2. Institucionalna zatita Petar II Petrovi Njego gradi Biljardu 1838. godine, ime obezbjeuje uslove za smjetaj arhiva, biblioteke, crkvenih relikvija, trofejnog oruja i drugih vanih predmeta. Zbirka ratnih trofeja u Biljardi, moe se smatrati zaetkom muzejske slube u Crnoj Gori. Knjaz Danilo, kao prvi svjetovni vladar Crne Gore iz dinastije Petrovi Njego, posebnu panju poklanjao je uvanju crkvenih relikvija, odedi i jevanelja, koje smjeta u posebnim odajama Biljarde, to vodi ka ouvanju kulturno-istorijske batine. U vrijeme knjaza Nikole dolazi do ubrzanog razvoja kulture. Ve 1870. godine na Cetinju je sagraena posebna zgrada, nazvana Laboratorija, to predstavlja prvi vojni muzej. Nakon toga, 1879. godine, predlae se osnivanje muzeja i dravne biblioteke. est godina kasnije izgraen je Zetski dom u kojem su, pored pozorita, smjeteni muzej i biblioteka. Odluka o osnivanju Dravne biblioteke i muzeja ozvaniena je 1893. godine. U Knjaevini i Kraljevini Crnoj Gori vaila je Konvencija o zakonima i obiajima rata na kopnu (ratifikovana 1900. godine) kojom je bilo predvieno da se pri opsadama i bombardovanjima moraju preduzimati sve potrebne mjere kako bi se, to je vie mogue, potedjele crkve i zgrade namijenjene umjetnosti i nauci. U periodu izmeu dva svjetska rata u Crnoj Gori brigu o zatiti pokretnih i nepokretnih kulturnih dobara preuzeo je Dravni muzej, osnovan na Cetinju 1926. godine, koji je ovu aktivnost sprovodio sve do1948. godine, kada dolazi do formiranja usko specijlizovanih institucija za zatitu kulturne i prirodne batine. Nadlene institucije i organi uprave Prijestonica Republiki zavod za zatitu spomenika kulture Ministarstvo kulture, medija i sporta, Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine Ministarstvo za ekonomski razvoj Ministarsto saobraaja, pomorstva i telekomunikacija Republiki zavod za zatitu prirode Agencija za zatitu ivotne sredine Narodni muzej Crne Gore Dravni arhiv Crne Gore Centralna narodna biblioteka ure Crnojevi
103
10.1.3.
Urbani razvoj i planska dokumenta nakon II sjetskog rata
10
104
10.1.3. 1. Urbani razvoj Poslije Drugog svjetskog rata, prenoenjem politikog sredita u Titograd (Podgoricu) usporava se oekivani prosperitet grada. Okonan proces zamiranja prijestonikih atributa doveo je do industrijske ekspanzije koja se oitavala i u graditeljstvu. Novoizgraeni objekti u drutvenoj svojini (stambeni i industrijski) u potpunosti odstupaju od tradicionalnog naina gradnje. Nakon zemljotresa 1979. godine, izvreni su brojni radovi na sanaciji i revitalizaciji spomenikog fonda. Gotovo svi javni objekti su sanirani i rekonstruisani, to podrazumijeva i i statiku konsolidaciju. Pojedini znaajniji objekti u sklopu obnove su dobili nove namjene u funkciji kulture, nauke, sporta i obrazovanja, ime su se stekli osnovni uslovi za ouvanje zateenih spomenikih i ambijentalnih vrijednosti. Nakon prvog talasa obnove izvedenog u skladu sa rjeenjima iz Urbanistikog prijekta Istorijsko jezgo Cetinja, dolo je do intervencija na pojedinanim objektima, koje nijesu uvijek u skladu sa rjeenjima iz planskog dokumenta kao ni sa karakteristikama zateene arhitekture. Sruen je stariji Hotel ``Park`` iz 1966. godine, i izgraen je novi Hotel ```Grand`, predimenzioniran i loeg arhitektonskog rjeenja u kontekstu lokacije i naslijeenih graditeljskih vrijednosti Cetinja, zatim podvonjak izmeu ipura i Dvora kralja Nikole i parking kod Uiteljskog dobra, ime su zarad infrastrukturnog, saobraajnog ureenja devastirane vrijednosti tog dijela Istorijskog jezgru Cetinja. U Istorijskom jezgru Cetinja i na njegovim rubnim djelovima, od 1945. do 1990. godine, na osnovu planske dokumentacije i dostupne literature, moe se konstatovati da je izgraeno oko 90 novih objekata na lokacijama s naslijeenim strukturama ili na potpuno novim lokacijama. Rije je o stambenim zgradama, poslovnim objektima, objektima infrastrukture i javnim prostorima dijelom postojeim s izvrenom prenamjenom i porodinim kuama. Jedan dio objekata, izgraenih nakon Drugog svjetskog rata, se dobro uklopio u naslijeene graidteljske vrijednosti Istorijskog jezgra grada, a dio svjedoi o tom periodu i kontinuitetu ivota u Socijalistilkoj Republici Crnoj Gori. Ustavom Republike Crne Gore iz 1992. godine Cetinju je vraen status Prijestonice, vraene pojedine funkcije, Rezidencija Predsjednika drave, prva sjednica redovnih zasijedanja Skuptine Crne Gore, a novim Zakonom o Prijestonici, predvien je i prelazak Ustavnog suda Crne Gore i pojedinih ministarstava. Kako je Prostornim planom Crne Gore Cetinje definisano kao dravni centar posebnog znaaja, zbog administrativnih, istorijskih, simbolikih, kulturoloko-etnolokih i drugih specifinih razloga, to se budui, predvidjeni urbani razvoj mora planirati sa posebnom panjom, kako nove intervencije ne bi ugrozile zateene spomenike i ambijentalne vrijednosti. 10.1.3. 2. Planska dokumenta Iako je grad Cetinje jo poetkom XX vijeka zaokruio svoju urbanu fizionomiju, u poslijeratnom periodu dolo je do znaajnih sociolokih, privrednih i demografskih promjena, to je zahtijevalo i odgovarajue plansko praenje. Sredinom pedesetih (1957) izraen je prvi posljeratni urbanistiki plan Cetinja, iji nivo obrade (1: 1.000) odgovara detaljnom urbanistikom planu. Bitna odlika ovog projekta je dosljedno sprovedena zatita urbanog sklopa revitalizacijom naslijeene fizike strukture. Uvoenje pjeakog koridora kroz strukturu blokova istorijskog jezgra nudi se kao novi element organizacije. Kasnijim planovima ovaj interesantan pristup revitalizaciji naputen je, procjenom da ipak Njegoeva ulica treba da preuzme funkciju pjeake arterije jezgra. Krajem ezdesetih godina otpoeo je sistemski rad na izradi regionalnih i niza generalnih planova u Crnoj Gori. GUP Cetinje (RZUP- Titograd, 1967) je obraen program razvoja do 2000.g. Prostornim modelom angaovana je ukupna povrina polja i neposrednog okruenja, sa ruralnim aglomeracijama. U okviru policentrine organizacije, istorijsko jezgro preuzima funkciju gradskog i specifinog kulturnog centra. Saobraajna inte-
10
105
10
gracija ostvaruje se magistralnom saobraajnicom-osovinom prostora i krunim putem, a Njegoeva ulica preuzima funkciju pjeake arterije. GUP Cetinja razraen je kroz niz detaljnih urbanistikih planova. Uraen je Detaljni urbanistiki Cetinje Centar (197.) koji je dalje razradio postavljeni koncept. Revitalizacija istorijskog jezgra predviena je kroz zatitu i rekonstrukciju, sa naglaenim nastojanjem integracije Cetinja, njegove kulturne i graditeljske batine u turistiku ponudu junog Jadrana. Istorijsko jezgro prihvata funkciju gradskog centra, specifine kulturne funkcije (muzeji, galerije, institucije), stanovanje, hotelske kapacitete kao i prihvat turista. GUP Cetinje (1990) karakterie proirenje granica zahvata koje su proizile iz potrebe obuhvatanja svih sadraja od znaaja kako bi se obezbijedila efikasna procedura planiranja i realizacije. Obuhvat plana je 1500ha. Uspostavljanje kontinuiteta sa formiranom i revitalizovanom urbanom strukturom predstavlja polazno opredjeljenje prostornog razvoja i organizacije modela. Naglasak je stavljen na pravilan razvoj, koji se usmjerava u nekoliko pravaca, a prije svega kroz odrednice arhitekture, ureenja prostora i graditeljstva. U cilju obezbjeenja uslova za prostornu distribuciju programom utvrenih veliina, kao i naina ostvarivanja realizacije, podruje GUP-a je podijeljeno u 11 prostornih cjelina. Tretman koji ovaj prostor ima u ovom Planu, detaljno je razraen Urbanistikim projektom. UP istorijsko jezgro .U nizu aktivnosti za otklanjanje posljedica od zemljotresa posebna panja je poklonjena je obnovi starih gradskih cjelina. Kompleksnim pristupom izrade UP Istorijsko jezgro (1990.) stavljen je pod kontrolu sloeni proces sanacije, zatite i revitalizacije. Naglasak je stavljen na adekvatno opremanje i uredjenje prostora naslijeene fizike strukture, s jedne strane i neutralizaciju naruavanja autentine fizionomije grada. Povrina zahvata 58 ha od ega kompaktno gradsko tkivo 33 ha a parkovski kompleksi i pejzano zelenilo 25 ha. Ukupnim bilansom dobija se vrlo povoljna slika odnosa izgraenih i slobodnih povrina, to je od posebnog znaaja u sluaju jedne naslijeene urbane cjeline kakvo je Istorijsko jezgro. Zauzetost prostora predvia se da raste svega 4%, a izgradnja novih objekata uestvuje sa 6% (oko 9000m2 novih objekata) obuhvatajui i obnovu hotela ``Lokanda`` (2500m2) Podatak da samo kultura u okviru jezgra zauzima povrinu od 17.000 m2(preko 1m2/st grada) govori o izuzetnom bogatstvu Cetinja u ovoj oblasti. Muzeji i galerije Cetinja smjeteni su u objektima urbanog nukleusa, Dvoru Kralja Nikole, Vladinom domu i Plavom dvorcu, inei prostornu, hronoloku i ambijentalnu cjelinu, otvorenu prema gradu i oslonjenu na zelenilo parkova i pejza okoline. Parkovski kompleksi nastali su kao elementi vrtne arhitektura ``Njegoev``- dvorski park u francuskom, a Park ``13 jul`` u engleskom maniru. Stoljetni zasadi drvea ine svojevrsni elemenat ambijenta istorijskog jezgra. Prostornim planom Crne Gore (2008) odreuju se dravni ciljevi i mjere prostornog razvoja, u skladu sa ukupnim ekonomskim, socijalnim, ekolokim i kulturno-istorijskim razvojem Crne Gore. Novi Prostorni plan Crne Gore je opti strateki okvir odrivog prostornog razvoja, odnosno osnova za usklaivanje optih i sektorskih politika. Optim ciljevima prostornog razvoja po sektorima, za kulturno nasljee prepoznato je: Neophodno je napraviti veoma znaajan iskorak u oblasti integralne zatite prirodnog i kulturnog nasljea Oblasti od nacionalne vanosti definisane su prema broju, strukturi i kvalitetu arhitektonskog nasljea; prepoznatljivom kulturnom nasljeu; kvalitetu etnografskog prostora; ouvanosti prostora; prostornog identiteta Nemogue je odvojiti kulurni pejza od arhitektonskog okruenja. Naprotiv, insistiranje na integralnom pristupu doprinosi porastu vanosti cijelog tog prostora, autentinih vrijednosti pejzaa, koje je stvarao ovjek, kao i drugih kategorija kulturnog nasljea kao resursa odrivog razvoja. Razvoj pejzaa odraava razvoj civilizacije, njen nivo, drutveno ureenje, orografske i klimatske karakteristike kao najvaniji
106
uslov za opstanak ekosistema. Zatita i unapreenje autentinog kulturnog pejzaa i okruenja obezbjeuje integralnu zatitu prostornih cjelina I posebnih kompleksa Istorijski gradovi Crne Gore kao dio kulturnog nasljea, ine njen najreprezentativniji dio, a istovremeno I veoma vaan resurs prostornog razvoja drave. Stara urbana naselja sadre, pored urbanih vrijednosti, brojne kategorije arhitektonskog nasljea, pokretni spomeniki fond. Pitanja odravanja autentine namjene ili izbora odgovarajue nove perspektive I kompatibilne namjene jedna su od krucijalnih stavki u postupku zatite i revitalizacije starih urbanih jezgara. Smjernicama PPCG za razvojnu zonu Cetinja osnovni resurs i potencijal je kulturno-istorijsko naslee i specifini karakter gradskog ambijenta (prostornog i kulturnog). Gore navedeno predstavlja preduslov za dalju plansku razradu kroz planove na niem nivou. Aktuelna planska dokumenta Prostorni plan Crne Gore Prostorni plan Optine Cetinje Generalni urbanistiki plan Cetinja Detaljni urbanistiki Cetinje Centar Urbanistiki projekat istorijsko jezgro Cetinje Dalji koraci u vezi prostorno-planske dokumentacije: Novim Zakonom o ureenju prostora i izgradnji objekata ( Sl list`` broj 51/08) propisano je da sve optine u roku od jedne godine od donoenja Zakona treba da donesu Prostorno urbanistiki plan koji u sutini zamjenjuje preanje planove (Prostorni plan optine i Generalni urbanistiki plan). Iz ovog proistie da je Prijestonica Cetinje u obavezi da ovaj postupak zapone u to kraem roku. kao i elementi za njegovu dalju razradu kroz urbanistiki projekat. 10.1.4. Saradnja organa i institucija sa privatnim sektorom Prijestonica stvara uslove, podstie i pomae uee lokalnog stanovnitva u ostvarivanju funkcija lokalne samouprave, a gradjani se preko: inicijative i gradjanske inicijative, zbora gradjana, referenduma, javne rasprave i na drugi nain, neposredno ukljuuju i uestvuju u poslovima od zajednikog interesa.. Saradnja lokalnih organa i institucija sa privatnim sektorom, ostvaruje se pojedinano i preko odgovarajuih strukovnih nevladinih organizacija, fondacija i preko mjesnih zajednica. Pojedinani oblik jeste ustaljena potreba komunikacije izmedju zainteresovanog subjekta i dravnih organa i institucija u cilju ostvarivanja pojedinanih prava i interesa. Nadleni organi posebno vode rauna da se pobolja ova neposredna relacija uvodei nove jednostavnije metode rada u cilju eliminisanja takozvane biznis barijere. U okviru Sekretarijata za drutvene djelatnosti postavljen je samostalni savjetnik za pruanje pravne pomoi, to se pokazalo veoma korisnim na relaciji lokalna samouprava-gradjanin, privatnik. ine se napori da zaivi pravi odnos na liniji privatno- javno partnerstvo, gdje postoji obostrani interes. Posebno je znaajna saradnja sa nevladinim organizacijama, kojih na podruju Prijestonice ima 43. Ovim organizacijama je omogueno da uestvuju u radu Skuptine Prijestonice Cetinje (bez prava odluivanja) kroz institut slobodne stolice, pa mnoge od njih to svoje pravo i koriste. Meu njima su Drutvo prijatelja i potovalaca Cetinja i Cetinje je Evropa, Korijeni, koje daju svoj doprinos u rjeavanju vitalnih pitanja grada. Budetom Prijestonice se opredijeljuju sredstva za podsticanje rada nevladinih organizacija. Treba istai da se saradnja lokalne samouprave i gradjana velikim dijelom odvija i posredstvom mjesnih zajednica kojih na podruju Prijestonice Cetinje ima 23.
10
107
Saradnja Prijestonice sa dravom i njenim institucijama, Glavnim gradom i gradjanima, bie znatno unaprijedjena formiranjem Senata Prijestonice Cetinje. Svi navedeni oblici saradnje organa Prijestonice, lokalne smouprave i institucija sa privatnim sektorom su u funkciji uspostavljanja saradnje na partnerskim osnovama. 10.1.5. Vlasnitvo Nakon nestanka veinskog drutvenog vlasnitva, dominantni oblici svojine u Crnoj Gori jesu dravno i privatno vlasnitvo. Imovinu Prijestonice Cetinje ine nepokretne i pokretne stvari, novana sredstva, hartije od vrijednosti i druga imovinska prava, u skladu sa zakonom. Prijestonica raspolae i upravlja svojom imovinom, shodno njenoj namjeni, u skladu sa zakonom i dobrom praksom ekonomskog i finansijskog menadmenta i vodi evidenciju o njoj. Imovina Prijestonice Cetinje koristi se za ostvarivanje funkcija lokalne samouprave, za odvijanje djelatnosti organizacija koje obavljaju javnu slubu, a dijelom i za obavljanje djelatnosti radi sticanja dobiti, odnosno prihoda, u skladu sa zakonima kojima se uredjuje obavljanje tih djelatnosti. Imovinska prava i ovlaenja vri organ lokalne samouprave odredjen statutom Prijestonice. Imovina Crne Gore, odnosno dravna imovina, data je na upravljanje jedinicama lokalne samouprave. Prijestonica Cetinje, pored ostalog, ima na upravljanje dio Nacionalnog parka Skadarsko jezero i dio Nacionalnog parka Loven. U Istorijskom jezgru Cetinja prisutne su obje vrste vlasnitva, kako na pojedinanim spomenicima kulture, tako i na javnim objektima i parkovskim povrinama. Zemljite je uglavnom privatno vlasnitvo, dominiraju usitnjene parcele, a naroito u Cetinjskom polju, gdje je i najvei dio iskorienog gradjevinskog zemljita. Stambeni objekti su u privatnom vlasnitvu, a zgrade, odnosno kolektivni stambeni objekti, u etanom privatnom vlasnitvu. Sakralni objekti, dio zemljita i mali broj stambenih jedinica u crkvenom su vlasnitvu. Imalac spomenika kulture (vlasnik, dralac, korisnik) duan je da spomenik briljivo uva i odrava i da ga koristi na nain kojim se uva njegova spomenika i ambijentalna vrijednost. Odravanje spomenika kulture (tekue i investiciono) je u potpunosti obaveza njegovog imaoca. U sluaju da odravanje spomenika kulture ili radovi na njegovoj konzervaciji ili restauraciji zahtijevaju vanredne trokove koji prelaze prihode koje imalac stie od spomenika, naknadu tih trokova imaocu spomenika obezbjeuje optina na ijoj se teritoriji spomenik nalazi. 10.1.6. Finansiranje i planirani razvojni projekti Za vrenje poslova iz sopstvene nadlenosti Prijestonici Cetinje pripadaju javni prihodi utvrdjeni zakonom. Prijestonica, kao i sve optine u Crnoj Gori moe propisivati visinu prireza, taksa i naknada, u skladu sa zakonom. Budetom Crne Gore utvrdjuju se posebne pozicije za realizaciju razvojnih programa i investicionih projekata od posebnog znaaja za Prijestonicu, koji su predhodno usaglaeni izmedju dravnih organa i organa Prijestonice. Pored toga, finansiranje razvojnih prioriteta Prijestonice obezbjeuje se, takoe u dravnom Budetu. Prije vie od 25 godina, uloena su znaajna sredstva u sanaciju i rekonstrukciju Istorijskog jezgra Cetinja i njegovog okruenja. Bila su to sredstva solidarnosti, dobijena od strane svih Republika bive Jugoslavije, nakon zemljotresa koji je pogodio Crnu Goru 1979. godine. Otklonjene su posljedice i znaajno je unaprijeena infrastruktura ueg dijela grada, ali naalost, napravljeno je i nekoliko propusta, koji danas predstavljaju faktore koji ometaju i usporavaju njrgov razvoj-
10
108
Finansiranje zatite i odravanja spomenika kulture obezbjedjuje se, uglavnom, iz Budeta Crne Gore, preko Ministarstva kulture, sporta i medija. Na ovaj nain obezbjeuju se i sredstva neophodna za obavljanje osnovne djelatnosti Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture, Narodnog muzeja Crne Gore, CNB `ùre Crnojevi``, Dravnog arhiva Crne Gore i Kraljevskog pozorita ``Zetski dom``. U obezbjedjenju finansijskih sredstava za realizaciju pojedinanih projekata, uestvuje i lokalna samouprava. U budetu Prijestonice nema planiranih sredstava za zatitu, ouvanje i prezentaciju kulturne batine, kao ni utvrdjenih stalnih izvora prihoda za te svrhe. Jo se nijesu stvorili uslovi da se posebni prihodi, u vidu spomenine rente, ubiraju po osnovu korienja poslovnih prostora i davanja odredjenih usluga, u okviru zatienog istorijskog jezgra. Sredstva Budeta Prijestonice su nedovoljna da bi se iz njih, pored brojnih drugih obaveza, mogla izdvojiti i sredstva za zatitu kulturne batine, ali se ipak, iz tog Budeta izdvajaju znatna sredstava za potrebe grada, jer Prijestonica svojim sredstvima uestvuje u finansiranju brojnih projekata i redovnih djelatnosti javnih preduzea od opteg interesa. Prijestonica uestvuje u finansiranju Javnog komunalnog preduzea kroz plaanje naknade za ienje i odravanje javnih povrina i odravanje gradskog zelenila. Pored toga, ulae u odravanje lokalnih puteva i njihovo osposobljavanje za promet u zimskim uslovima, uestvuje u finansiranju rekonstrukcije gradskih saobraajnica i dijela infrastrukture, pomae projekte Javnog preduzea za vodovod i kanalizaciju koji se odnose na detektovanje gubitaka vode i sanaciju nadjenog stanja. Prijestonica finansira i rad Vatrogasne jedinice, turistike organizacije (info punkt), Javnog servisa Radio-Cetinje, Gradske biblioteke Njego,i td. Planirani i realizovani kapitalni projekti Planirani kapitalni projekti iz Budeta Crne Gore z 2009.godinu: Rekonstrukcija objekata zgrade biveg Italijanskog poslanstva u kojoj je smjetena Centralna narodna biblioteka Djure Crnojevi i zgrada Zetskog doma u kojoj je smjeteno Kraljevsko pozorite Zetski dom, te izgradnja novog objekta za ostavu dekora i radionicu Crnogorskog narodnog pozorita - 1,5 miliona eura (u 2009.godini, oekuje se izrada projektne dokumentacije i poetak radova) Sanacija spomen-kompleksa Mauzoleja Petra II Petrovia Njegoa na Lovenu - od oko 500.000,00 eura Izgradnja Univerzitetskog kompleksa planirana u rezidencijalnom bloku Cetinja, na lokaciji industrijske zone Stari Obod, opredijeljeno je 400,000,00 eura, za pripremu lokacije i prvu fazu izrade projektne dokumentacije u toku 2009.godine. Rekonstrukcija pojedinih gradskih saobraajmica na Cetinju - oko 400.000,00 eura Opremanje skuptinske sale Prijestonice u kojoj se povremeno odravaju i zasijedanja Skuptine Crne Gore - oko 450.000,00 eura Izgradnja vatrogasnog doma - oko 300.000,00 eura - za izradu projektne dokumentacije Uee projekata iz Cetinja u okviru zajednikih projekata (postrojenja za preiavanje otpadnih voda, rekonstrukcija i sanacija sportskih objekata, Regionalni vodovod) Trea traka na putu Podgorica - Cetinje Trea traka na putu Cetinje- Budva Kroz program javnih radova ve je realizovan je jedan broj projekata Vodovod Rijeka Crnojevia Stambena zgrada S-53. Tunel za odvodjene otpadnih voda. Rezidencija Predsjednika Crne Gore. Osnovna kola u Bogdanovom kraju-Cetinje
10
109
10.2. Stanje kulturne batine Analiza stanja nepokretne kulturne batine Istorijskog jezgra Cetinja uraena je na osnovu: Podataka kojima raspolau institucije o spomenicima kulture; Terenskog obilaska svih spomenika kulture; Stepena zaputenosti i ugroenosti zbog uticaja faktora vremena; Devastiranosti (izmjena prvobitnog izgleda), zbog nestrunog rada pri rekonstrukciji i konzervaciji, nemarnog odravanja; Sainjene baze podataka u formi pojedinanih Izvjetaja za nepokretne spomenike kulture, iz 2004. godine. Izvjetaji su bazirani na smjernicama i preporukama Savjeta Evrope (opis, fotodokumentacija, skice, premjer, opis kontakt zone, opis izvedenih radova, vrijeme izvoenja radova, naziv izvoaa i investitora, posjedovanje dokumentacije, odobrenja, saglasnosti i dr.). Analiza stanja pokretnih spomenika kulture u muzejskim, bibliotekim, arhivskim zbirkama uraena je na osnovu: Sagledavanje postojeeg stanja u muzejima, na osnovu kontrole ispunjavanja minimalnih uslova za obavljanje muzejske djelatnosti, sainjavnja pojedinanih Izvjetaja o muzejima na Cetinju 2005.godine, (osnovni podaci o svakoj ustanovi, fotodokumentacija, pravna dokumentacija o obavljanju djelatnosti, podaci o muzejskom materijalu, kadru, prostornim kapacitetima i minimalnoj opremljenosti) i podataka kojima raspolae matina sluba Narodnog muzeja Crne Gore; Komparacije postojeeg stanja u bibliotekama sa aktuelnim stanjem razvoja biblioteko-informativne djelatnosti u okruenju zemljama bive Jugoslavije i Zapadne Evrope, dokumentima donijetim od strane meunarodnih organizacija IFLA, EBLIDA i Savjeta Evrope, Projektima PULMAN i CALI-MERA, zatim Manifestom iz Oeirosa, Smjernicama u vezi politike i zakonske regulative biblioteka Evrope i podataka kojima raspolau biblioteke koje obavljaju funkciju strunog nadzora, Centralne narodne biblioteke ure Crnojevi, Univerzitetske biblioteke i narodnih biblioteka; Sagledavanja postojeeg stanja u Ahivu na bazi osnovnih elemenata i karakteristika arhivske djelatnosti, sa komparativnim pregledom prakse u Regionu i evropskih standarda u ovoj oblasti; 10.2. 1. Stanje nepokretnih spomenika kulture Nakon zemljotresa pristupilo se obnovi cijelog Istorijskog jezgra. Uz odgovarajuu dokumentaciju, obnovljeni su gotovo svi javni objekti i tom prilikom su mnogi dobili nove funkcije. Samo jezgro je podijeljeno po blokovima, te je Urbanistikim projektom dat planirani izgled svih objekata, sa definisanim izgledima fasada i razvijenim izgledima svih ulica. Ovo je uradjeno kako bi se, kroz maksimalno ouvanje zateenih prostornih odnosa, postiglo ouvanje ambijentalnih i spomenikih vrijednosti. Na taj nain sauvan je integritet i autentinost urbanog tkiva, ali i unaprjeene spomenike vrijednosti pojedinano zatienih spomenika kulture. Prilikom obnove objekata izvrena je i konstruktivna sanacija, pa su drvene meuspratne tavanice zamijenjene armirano betonskim uz ojaavanje kompletne konstrucije. Izmjenjeni su krovni pokrivai i stolarija, te sanirane fasade. Proces obnove, uskladjen sa konzervatorskim principima, rezultirao je bez dileme unapreenjem spomenikih vrijednosti ali i podstaknuo razvoj ivota u gradu. Medjutim, pri izradi infrastrukture, u jednom segmentu je dolo do drastinog odstupanja od osnovnih konzervatorskih principa, pa je uz podizanje nivoa ulica i dijela gradskih trgova, na jednoj od najmarkantnijih taaka u gradu uraen podvonjak koji grubo presijeca urbano tkivo grada, mijenja osnovne prostorne odnose i predstavlja direktan atak na zateene spomenike vrijednosti.
10
110
Unutar manastirskog kompleksa Cetinjskog manastira sa crkvom Roenja Bogorodice, izvedeni su odreeni graevinski zahvati, bez prethodno sainjene projektne dokumentacije i bez prethodno pribavljene saglasnosti Zavoda. U sjevernom dijelu unutranjeg dvorita, uz crkvu - ispod elije Svetog Petra, na nivou ulaznog dijela u hor, izgraen je novi objekat od kamena sa jednovodnim bakarnim krovom, potpuno stran segment u ve davno definisanom nukleusu manastira i naslijeenom integritetu spomenika. Intervencije su vidne i na ulaznom portalu: obijene su oteene freske u luneti koje je 1886. godine naslikao Vasilije inovski, a umjesto njih su naslikane nove. Desno od ulaza uz ogradni zid, prema junoj pjevnici formirana je palionica svijea. Graena je od kamena, a poiva na stubovima sa tri poduna i po jednim poprenim lukom izvedenim od sige. Pokrivena je jednovodnim krovom od bakarnog lima. Lijevi volat ispod trijema zatvoren je drvenim objektom za prodaju suvenira sa ulazom natkrivenim bakarnom nadstrenicom. Na izlazu iz priprate prema sjevernoj strani - na mjestu nekadanje palionice svijea, krajem 90-tih godina prolog vijeka formirana je nova kapela namijenjena smjetaju relikvija: ikone Bogorodice Filermose, Ruke sv. Jovana Krstitelja i estice asnog krsta. Za te potrebe je formiran kameni sarkofag u vidu vitrine. Novoformirana kapela je oslikana po uzoru na ivopis manastira Piva, no sumnjivih likovnih kvaliteta. U svakom sluaju rad je majstora koji se ne bi mogao smatrati tumaem ivopisa XVII vijeka. Svi djelovi kompleksa dostupni javnosti (crkva, hor, elija sv. Petra Cetinjskog), opremljeni su neadekvatnim mobilijarom Takoe je navedeno da su Muzejske staklene vitrine manastirske riznice hermetiki zatvorene to je ocijenjeno kao izrazito loe budui da onemoguava provjetravanje eksponata, kontrolu njihovog stanja i izmjenu poloaja. Prezidano je postojee kameno stepenite koje vodi u hor crkve, postavljena hidroizolacija na ulazu u hor i podignuti su potporni zidovi u dvoritu. Uz primjedbu da je Dvorsko groblje u sklopu Manastirskog kompleksa u loem stanju, konstatovano je da je ikonostas napadnut crvotoinom. Kao urgentne mjere predloene su sljedee intervencije: konzervacija ikonostasa i ikona, preprojektovanje muzejskih vitrina te sanacija dvorskog groblja (nadgrobne ploe i krstovi) kao i ravnog krovnog pokrivaa. Dvorska crkva na ipuru vidljiva su oteenja nastala uslijed prodora vlage u unutranjost, to se pogotovo odnosi na pojavu znaajnih oteenja ikonostasa. Mjere zatite predviaju saniranje kupole i zaustavljanje procesa prodora vlage, kao i konzervatorski tretman ikonostasa. Nakon konstatacije o loem stanju spomenika Vlaka crkva, a uslijed sporadino nedostajuih partija ograde, djelimine rastreenosti krovopokrivaa i intervencija u unutranjosti, koje su vrene u suprotnosti sa konzervatorskim principima a odnose se na obijanje maltera sa zidova crkve, ivopisanje oltarskog dijela i postavljanje podne obloge od poliranog mermera, pristupilo se graevinsko-zanatskim i konzervatorskim radovima. Tako je izvrena sanacija zvonika, fasada, krova i ograde, izmjena kamenih podnih ploa, prozora i vrata, pjeskarenje zidova i plafona. Ikonostas je konzervatorski tretiran. Objekat Ruskog poslanstva (danas Fakultet likovnih umjetnosti) je poslije zemljotresa podvrgnut obimnoj restauraciji, kada mu je vraen prvobitni izgled. Radi unaprjedjenja stanja objekta potrebno je izvodjenje odreenih sanacionih i investicionih radova koji se u prvom redu odnose na sanaciju enterijera objekta, fasade i krovnog pokrivaa, sa popravkom oluka i sanaciju stolarije. Stanje Turskog poslanstva je ocijenjeno kao dobro. U toku izvrene rekonstrukcije i adaptacije za potrebe Odsjeka za glumu Fakulteta umjetnosti na Cetinju enterijer je pretrpio manje izmjene, i prilagoen je novoj funkciji, ali to nije umanjilo zateene spomenike i ambijentalne vrijednosti. Pregledom Italijanskog poslanstva konstatovana su znaajna oteenja krovnog pokrivaa i fasade, te su radovi na sanaciji objekta u toku. Zgrada Engleskog poslanstva (danas Akademija muzikih umjetnosti) je krajem osamdesetih godina prolog vijeka rekonstruisana i sanirana za potrebe Likovne akademije, ali je mogue uoiti odreena oteenja pa je stanje spomenika ocijenjeno kao osrednje. Radi unapredjenja stanja objekta planirano je izvodjenje odredjenih sanacionih i investicionih radova koji se u prvom redu odnose na sanaciju fasade i krovnog pokrivaa sa popravkom oluka i sanaciju stolarije, kao i mogua rekonstrukcija prvobitnog izgleda ograde.
10
111
10
Sanacija Francuskog poslanstva planirana je zbog oteenja krovnog pokrivaa i oluka, te prodora vlage u unutranjost koja je uzrokovala znaajna oteenja plafona i zidova. Meutim, radovi jo uvijek nijesu zapoeli, budui da su sredstva preusmjerena za urgentniju sanaciju krova i fasada depoa (dograenog objekta u sklopu zgrade Italijanskog poslanstva), uslijed znatnih oteenja i prijetnji bibliotekom fondu. Zgrada Austrougarskog poslanstva (danas Republiki zavod za zatitu spomenika kulture) je takoe 1981. godine, rekonstruisana kada je izvrena i konstruktivna sanacija. 2000. godine, su uraeni sanacioni radovi na krovu i fasadi, a prole godine odreeni limarski radovi. Popravljena je ograda i dvorina rasvjeta Dvorac kralja Nikole (danas Dvorski muzej) je saniran u periodu od 1998-2002. godine, ali su pregledom iz 2004. Godine evidentirani brojni nedostaci koji su se prvom redu odnosili na loe stanje fasade, tako da se pristupilo potrebnim radovima. Zauzeto je struno stanovite da je opravdano podrati inicijativu kojim se planira vraanje sivo- bijele boje iz 1910.godine, na fasade objekta, te su u toku pripremni radovi za planiranu intervenciju. Izgradnja podvonjaka u neposrednoj blizini rezultirala je trajnom devastacijom ovog spomenika kulture. Asfaltiranjem trga dolo je do povienja visinske kote, to je naruilo zateene prostorne odnose, pogotovo izgled straara lociranih pored centralnog ulaza. Biljarda - Njegoeva rezidencija (danas Njegoev muzej) tokom vremena pretrpjela je vie prepravki i pregradnji kojima joj je mijenjan spoljanji i unutranji izgled. Posljednja obnova uslijedila je nakon zemljotresa l979.godine, kada je enterijer prilagodjen muzeolokoj postavci. Vladin dom (danas Umjetnika galerija i Istorijski muzej Crne Gore) je saniran u periodu od 2000-2002. godine, te nema veih oteenja. U sklopu sanacije pozorita``Zetski dom`` 1984. godine, dolo je do preoblikovanja enterijera, ime je dovedena u pitanje njegova estetska i funkcionalna vrijednost Plavi dvorac prijestolonasljednika Danila je tokom 2006. godine, saniran i rekonstruisan Zgrada apoteke u Njegoevoj ulici je u dobdom stanju. Zgrada Dravnog arhiva Crne Gore, sanirana je i adaptirana prije par godina. Medjutim, iako su fasade i krovna konstrukcija objekta dobro ouvane, bez vidljivih oteenja, u enterijeru se moe zapaziti vlaga na pojedinim zidovima. Na objektu Crnogorske banke u bivoj Kraljevini Crnoj Gori, evidentirana su brojna oteenja pa su tokom 2006 godine, zapoeli radovi na sanaciji objekta za potrebe formiranja Muzeja bankarstva Centralne banke Crne Gore. Vojni stan, rekonstruisan, ali i adaptiran nakon zemljotresa, doivio je niz manjih adaptacija, generalno je u dobrom stanju, ali devastirajui faktor predstavlja izrazito zaputena i neuredjena neposredna okolina spomenika. Reljef Crne Gore u dvoritu Biljarde, saniran prije dvadesetak godina, je u loem stanju te ga je potrebno sanirati. Reljef je izloen dejstvu atmosferilija, to uzrokuje tea oteenja na bojenom sloju i samoj strukturi. Konstrukcija paviljona je nedovrena, krov je oteen i prokinjava a nedostaju pojedini fragmenti staklene fasade. Pojedini vertikalni nosai krovne konstrukcije prodiru u tkivo Reljefa, ime naruavaju njegovu cjelovitost. Grob Vladike Danila na Orlovom kru je u loem stanju i prijeti mu uruavanje, emu najvie doprinose oteenja stepenita, korozija ograde, napukline na ploi sarkofaga koje uzrokuju prodor atmosferilija u unutranjost, znaajna oteenja stubova i bakarnog pokrivaa, te je pripremljena projektna dokumentacija za kompletnu sanaciju spomenika. Bolnica Danilo I je znaajno oteena, do ega je dolo usljed nekoritenja i nebrige. Evidentna je dotrajalost drvenarije, krovnog pokrivaa, maltera i bojenog sloja na fasadama, dok je enterijer u ruevnom stanju. Prijedlog mjera zatite odnosi se na izradu projekta rekonstrukcije koji e predvidjeti sve neophodne popravke uz maksimalno zadravanje prvobitnog stanja. Stara elektrina centrala je 1977. godine, konzervirana i pretvorena u Muzej Elektroprivrede Crne Gore, a sam objekat nadgraen formiranjem kancelarijskog prostora. Parcela na kojoj se nalazi adaptirani i nadgraeni objekat je neodravana, sa neodgovarajuim parternim rjeenjem. Mauzolej Petru II Petroviu Njegou na Lovenu je saniran 2001.godine, ali nije na zadovoljavajui nain rijeen problem prodiranja vlage kako u objekat, tako i u elemente ostatka kompleksa. Nakon pristupanja urgentnim radovima sanacije, 2007. godine, prilo se izradi projekta sanacije, koji e tretirati sva oteenja
112
upotrebom prikladnih materijala i tehnika, odnosno odgovarajue rjeenje prodora vode u objekat i prilazni tunel, te konstruktivnu sanaciju labilnih partija stepenita i tunela, uz upotrebu kvalitetnih materijala, adekvatnih ekstremnim atmosferskim uticajima. Stanje spomenika potopljenim dobrovoljcima kod Medove (Lovenska Vila) nije zadovoljavajue. Bronzana figura spomenika je u dobrom stanju, ali je potrebno izvriti konzervatorski tretman postamenta, stepenica i ograde, to u prvom redu ukljuuje temeljito ienje i montau nedostajuih elemenata kamene obloge. Mlin Ivana Crnojevia je u loem stanju. Sistem vodotoka nije u funkciji. Uslijed neodravanja objekat je uruen, bez krova i stolarije, te je potrebno izvriti kompletnu rekonstrukciju. Lokanda je nakon zemljotresa sruena. Planirana rekonstrukcija objekta je mogua, jer su sauvani svi potrebni podaci, a u skladu sa mjerama zatite koje predstavljaju sastavni dio Urbanistikog projekta. Stanje Tablje nije zadovoljavajue. Potrebno je izvriti sanaciju, to posebno obuhvata konsolidaciju zapadnog ugaonog stuba i popravak prilaznog stepenita. Stanje Ostataka manastira Crnojevia na ipuru se ne moe ocijeniti kao dobro, budui da su izgradnjom podvonjaka narueni prvobitni prostorni odnosi. Uz redovno odravanje lokaliteta, zateeno stanje e se unaprijediti planiranim intervencijama na podvonjaku. Od vremena neposrednog uvida Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine Crne Gore, iz maja mjeseca 2004 godine, stanje crkve Sv. Antuna Padovanskog nije se promjenilo, te se ocjenjuje se kao dobro, emu je u velikoj mjeri doprinjelo i redovno investicione odravanje 10.2.2. Stanje objekata tradicionalnog graditeljstva Postojei fond objekata s odlikama tradicionalnog graditeljstva zadrao je stambeni karakter, a izmjene su sprovedene u cilju zadovoljenja potrebe za poboljanjem uslova stanovanja. Novi objekti graeni su industrijskim gradivnim materijalima. Istim materijalom vrena je sanacija i revitalizacija objekata tradicionalne arhitekture. Jedan broj objekata je uvean za spratnu visinu ili potkrovni stambeni prostor. Uvean je broj prostorija, veliina vratnih i prozorskih otvora, promijenjena je krovna konstrukcija ili krovni pokriva, fasade su drugaije obrade, postavljeni su oluci razliitog izgeda, zamijenjena stolarija i sl. Najvie promjena dogodilo se u prizemlju takvih objekata, koje su uzrokovane promjenom namjene. Naime, vei broj takvih objekata u prizemlju ima namjenu poslovnog prostora (trgovina i usluge) i shodno tome redukovan je broj prostorija, promijenjeni podovi, a na ulaznom dijelu, na ulinoj fasadi uveani su otvori i postavljena je reklama - firma. Dvorini prostori cetinjskih kua, osobito u Istorijskom jezgru grada, takoe su izmijenjenog izgleda i sadraja. Najvea izmjena je nastupula iz potrebe proirenja poslovnog i stambenog dijela kua na raun dvorita te gradnje raznih tzv. pomonih objekata i doziivanja prostorja. Navedeno je uzrokovalo gubitak dvorinog prostora u tradicionalnom smislu. U fizikom smislu, stanje takvih objekata je zadovoljavajue i gotovo svi imaju namjenu i vlasnike ili korisnike koji odravaju takve objekte. Izuzetak od navedenog predstavlja nekoliko objekta u Njegoevoj ulici, koji nijesu u funkciji i koje imaju nestabilnu fiziku strukturu. 10.2.3. Stanje pokretne kulturne batine Dio muzejskog fonda predstavljaju pokretni spomenici kullture, koji se na osnovu procedure propisane Zakonom o zatiti spomenika kulture, utvruje i upisuje u Centralni registar spomenika kulture Pravilno sprovedena dokumentacija koja poiva na struno analitikoj obradi muzealija osnovni je uslov za kategorizaciju muzejskog materijala. Shodno tome, utvruje se svojstvo spomenika kulture i upisuje u Centralni regustar pokretnih spomenika kulture, od strane Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture. Centralni registar pokretnih spomenika kulture sadri 425 registrovanih jedinica. Spomenici kulture ili potencijalni nosioci spomenikih svojstava tite se principijalno na nivou domaih i meunarodnih propisa i po kategorijama. Stanje dokumentacije ukazuje da je neophodno izvriti temeljna istraivanja svih pokretnih spomenika kulture, kako bi se na pravi nain utvrdila njihova spomenika svojstva i samo materijalnim dokazima opravda-
10
113
10.2. 4
Konzervacija i restauracija
10
114
lo njihovo stavljanje pod reim zatite. Takoe, treba inicirati i istraivanje pokretnog fonda u inostranstvu. Pri tome neophodno je stvoriti uslove da se dokumentaciona baza podataka uradi u digitalnoj formi i u skladu sa evropskim standardima u ovoj oblasti. Uoeni su brojni nedostaci i nepravilnosti u dokumentacionoj obradi muzejskog materijala, zbog ega se ne moe na pouzdan nain pratiti kretanje muzejskog materijala preko kupoprodajnih ugovora, reversa, pozajmica, ustupanja i poklona. Matina sluba ne vodi posebni dosije nestalih i potpuno unitenih predmeta, a rashodovanje muzejskog materijala obavlja se suprotno Zakonu o zatiti spomenika kulture, bez prisustva slubenika Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture. Slabosti postojeeg stanja muzejske djelatnosti u kojoj se uva najvei dio pokretnog spomenikog fonda su i loe stanje pojedinih objekata, depoa i tehnika neopremljenost. Organizaciona struktura RZZSK, kao i tehnika osposobljenost, nijesu primjereni potrebama stalnog uvida u stanje pokretnog spomenikog fonda, efikasnog konzervatorskog nadzora, sprovoenja mjera na sprjeavanju nelegalno i nestruno izvedenih konzervatorskih intervencija Pokretni spomenici kulture se evidentiraju shodno pravilniku o registrovanju spomenika kulture iz 1961godine. Nakon donoenja posljednjeg pravilnika iz 1992. godine nije ustanovljen novi Registar pokretnih spomenika kulture 10.2.4.1. Institucionalni kapaciteti u oblasti konzervacije Republiki zavod za zatitu spomenika kulture, smjeten u zgradi biveg Austrougarskog poslanstva, formiran je 1960. godine, i njegova osnovna uloga je da organizuje i vri djelatnost zatite spomenika kulture u Crnoj Gori. Djelatnosti Zavoda utvrene Zakonom o zatiti spomenika kulture su da: prouava, evidentira, prikuplja, obrauje i uva dokumentaciju o spomenicima kulture; vri kategorizaciju i predlae proglaavanje spomenika kulture; vodi Centralni registar spomenika kulture za teritoriju Crne Gore; vodi evidenciju objekata i predmeta koji uivaju prethodnu zatitu; izrauje programe zatite spomenika kulture; izdaje konzervatorske uslove; vri konzervatorski nadzor; radi projekte za izvoenje radova na konzervaciji i restauraciji spomenika kulture, izvodi radove na konzervaciji i restauraciji spomenika kulture i niz drugih zakonom predvienih djelatnosti Poslovi i zadaci obavljaju se u okviru 9 (devet) organizacionih jedinica : Centar za dokumentaciju i istraivanja; Odjeljenje za zatitu spomenika graditeljstva; Atelje za konzervaciju tafelajnog slikarstva, ivopisa, mozaika i plastike; Atelje za konzervaciju metala, stakla i keramike; Atelje za konzervaciju papira, pergamenata i koe; Atelje za konzervaciju tekstila; Foto atelje; Odjeljenje za pravne i opte poslove i Odjeljenje za raunovodstveno-finansijske poslove. Trenutno je u Zavodu 56 zaposlenih. Nedostatak odgovarajueg specijalistikog kadra za zatitu nepokretne kulturne batine optereuje slubu zatite spomenika kulture od samog poetka njenog formiranja. Opredjeljenje da se u slubi zatite uposli to vei broj konzervatora, uinila je da je djelatnost Zavoda u velikom dijelu u slubi konzervacije pokretnih spomenika kulture. Tehnika opremljenost nije na visokom nivou, ali omoguava da se izvode i veoma sloeni konzervatorskorestauratorski poslovi. Za relativno dobru opremljenost Republikog zavoda danas nedostaje jedan dio savremene digitalne opreme za formiranje baze podataka. Konzervatorsko-restauratorski radovi, pokretnih spomenika kulture se obavljaju i u okviru Odjeljenja za konzervaciju i restauraciju, koja su smjetena u okviru najznaajnijih institucija kulture sa sjeditem na Cetinju: Republikom zavodu za zatitu spomenika kulture, Dravnom arhivu Crne Gore, Narodnom muzeju Crne Gore i CNB `ùre Crnojevi`` U okviru Dravnog arhiva Crne Gore formiran je Sektor za tehniku zatitu arhivske grae. U okviru ovog Centra posluju dva odjeljenja. Osnovni zadatak Odjeljenja za konzervaciju i restauraciju je preventivna zatita i tehnika zatita arhivske grae. Tehnika osposobljenost nije na visokom nivou, ali omoguava da
10
115
se izvode i veoma sloeni konzervatorsko-restauratorski zahvati na arhivskoj grai, a kadrovsku strukturu Centra za zatitu arhivske grae ini 8 zaposlenih. U okviru CNB `ùre Crnojevi``, konzervatorsko-restauratorsko odjeljenje obavljaja poslove konzervacije i restauracije stare i rijetke knjige i ostale biblioteke grae. Tehnika osposobljenost nije zadovoljavajua, a kadrovsku strukturu ovog Odjeljenja danas ine tri zaposlena sa VSS. Konzervatorska sluba u okviru Narodnog muzeja Crne Gore organizovana je u pet odjeljenja. U okviru konzervatorske slube vri se preventivna i tehnika zatita muzejskih eksponata. Zatita muzejskog materijala regulisana je Pravilnikom o uvanju i odravanju muzejskog materijala. Tehnika osposobljenost je neadekvatna, a kadrovsku strukturu ovog odjeljenja ini 21 zaposleni.
10
10.2.4.2. Konzervatorski principi i praksa Danas, u vrijeme graditeljske ekspanzije i dehumanizacije - u kojem je ovjek odvojen od prirode, kolektivna svijest o znaaju kulturnog nasljea na naem prostoru, nerijetko se izraava kroz trenutne, individualne potrebe i subjektivno osjeanje za lijepo, to vrlo esto potiskuje i baca u zasjenak primarni, opti - drutveni interes, temeljen na ouvanju istorijskih vrijednosti i tradicije jednog naroda. Zbog toga, opti i pojedinani interesi se mogu iskazati samo ukoliko se proces sanacije ili rekonstrukcije kontrolie i artikulie aktivnim ueem slube zatite, koja nema za cilj konzervaciju ivota, ve djeluje preventivno, zarad zatite, ouvanja, prezentacije, i u konanom, valorizacije kulturnog nasljea, u skladu sa potrebama savremenog ivljenja. Glavni principi sanacije i revitalizacije graditeljskog fonda Istorijskog jezgra Cetinja u skladu sa Zakonom o zatiti spomenika kulture Crne Gore uskladjeni su sa osnovnim konzervatorskim principima, te uz potovanje rjeenja iz Urbanistikog projekta predvidjaju maksimalno ouvanje zateenih ambijentalnih i spomenikih vrijednosti. Kako su svi pojedinano zatieni objekti (osim hotela Lokanda ija rekonstrukcija, iako planirana, jo nije zapoela) nakon zemljotresa cjelovito obnovljeni i konstruktivno sanirani, nakon ega im je dodjeljena odgovarajua funkcija, gradjevinski radovi na njima odnose se na tekue, investiciono odravanje i izvodjenje manjih intervencija koje se po pravilu izvode uz strogo potovanje konzervatorskih principa (Prilog: Mapa 5) U skladu sa Zakonom o zatiti spomenika kulture Crne Gore, Republiki zavod za zatitu spomenika kulture - Cetinje u okviru svoje redovne djelatnosti izdaje prethodne konzervatorske saglasnosti kao i konzervatorske uslove za sve radove na nepokretnim spomenicima kulture, to ukljuuje kako sanacije i adaptacije tako i izgradnju objekata. U nizu aktivnosti koje su imale za cilj otklanjanje posljedica od zemljotresa posebno je znaajna izrada UP Istorijsko jezgro (RZUP Podgorica,1985) koji je predvidio radove sanacije, zatite i revitalizacije zateenih ambijentalo i spomeniki vrijednih objekata sa uredjenjem urbane matrice, javnih povrina i parkovskih kompleksa. Objekti koji predstavljaju dio ulinih nizova obnavljaju se uz fleksibilnije mjere zatite. Uz obavezu zadravanja osnovnih proporcija objekta, broja i rasporeda otvora, visine i nagiba krovnih ravni i u pravilu spratnosti, posebna se panja posveuje obavezi primjene arhitektonskih detalja i materijala karakteristinih za tradicionalnu arhitekturu. Tako su po pravilu fasade malterisane (ili rjedje kamene) sa elementima arhitektonske plastike istaknutim okvirima oko otvora, naglaenoj sokli i krovnom vijencu. Konzervatorske smjernice predvidjaju, po pravilu, zadravanje broja i rasporeda otvora na fasadi, sa stolarijom uradjenom od kvalitetne drvene gradje i obavezom primjene tradicionalnih podjela. Naalost, mogu se uoiti intervencije, koje odstupaju od kozervatorskih principa i koje su strane tradicionalnoj arhitekturi ovog podneblja. Primjetna je pojava graevinskih intervencija na objektima kao i graenje novih objekata u Istorijskom jezgru bez izdate graevinske dozvole. Uoeni primjeri, locirani u najpromet-
116
nijim ulicama i cjelinama visokih ambijentalnih vrijednosti, predstavljaju primjere nepotovanja procedure, kao i neefikasnog rada inspekcijskih slubi. U odreenom broju sluajeva uoljiva je pojava manjih izmjena, odnosno odstupanja od odobrenih projekata (uvoenje novih materijala ili neprimjerenih arhitektonskih detalja) koje dovode do izmjene fizionomije objekta. U nekim sluajevima je izmjena usklaena sa optim izgledom objekta, ali nekada predstavlja atak na zateene vrijednosti. Jedan od primjera je uestala izmjena postojee drvenarije eloksiranom bravarijom, kako na postojeim objektima, tako i na objektima koji su u izgradnji. Ne sporei da vrata i prozori uraeni od eloksirane bravarije imaju odreene prednosti, struna sluba ipak insistira na potrebi zadravanja postojeeg izgleda, to podrazumijeva i zadravanje originalnih materijala. Aktiviranje postojeih potkrovlja predstavlja u svakom sluaju korisnu i pozitivnu pojavu. Meutim, zidanje objekta vee visine nego to je to predvieno, bez odgovarajue dokumentacije, uz nerijeen status objekta, u konstruktivnom smislu esto rezultira arhitekturom koja je strana ovom podneblju (krovni vijenci koji prekidaju prozore, balkoni u etae potkrovlja i sl.) to nuno dovodi do umanjenja zateenih ambijentalnih vrijednosti. U cilju ouvanja i unaprijeenja zateenih spomenikih i ambijentalnih vrijednosti preduzimaju se kontinuirane akcije. Uz inteziviranje saradnje sa Prijestonicom, potrebno je poboljati rad nadlene inspekcijske slube, kao i planirati donoenje konkretnog akcionog plan za prelazni period, nakon ega e se pristupiti izradi Izmjena i dopuna postojeeg Urbanistikog projekta, kao i Detaljnog urbanistikog plana za zonu Istorijskog jezgra i zatiene okoline kao osnove za implementaciju inegrisane zatite. Planska dokumenta e, kroz razmatranje i sagledavanje Istorijskog jezgra kao cjeline i njegove zatiene okoline, na najbolji nain predvidjeti samo one intervencije koje, uz unaprjeenje ivota u gradu, predviaju i mjere zatite ouvanja spomenikog integriteta. Planovi treba da definiu pristup svakoj lokaciji unutar zone Menadment plana, kako slijedi: lokacije u potpunosti zatiene od izmjena; lokacije, koje bi mogle biti izmijenjene prema specifinim uslovima; objekti, koje bi trebalo ukloniti unutar odreenog vremenskog roka; nove graevine sa fiksnim parametrima. Trebalo bi iskljuiti sve budue graevinske radove za koje se moe dokazati da nanose tetu kulturnim vrijednostima Istorijskog jezgra, kao i sve nelegalne graevine. U postupku izrade novih planskih dokumenata neophodna je adekvatna koordinacija i sradnja izmeu svih aktera planiranja, a posebno izmeu Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture i organa lokalne uprave Prijestonice. Samo na ovaj nain urbanistiko planiranje Cetinja e obezbijediti ouvanje vrijednosti dobara i izbjei e se svi rizici za njegov budui urbanistiki razvoj. Ovakva garancija je obavezna u kandidaturi za upis na listu svjetske batine UNESCO. 10.3. Stanje ivotne sredine Koncept zatite prirodne batine zasniva se na modelu odrivog razvoja koji treba da bude specifian za pojedine oblasti u Crnoj Gori, u skladu sa lokalnim uslovima i zasnovan na prostornim kapacitetima. Kompleksna zatita prirodne sredine podrazumjeva ouvanje posebno vrijednosti nacionalnih parkova,
10
117
zatitu i obnovu istorijskih arhitektonskih spomenika i obiljeja, ukljuujui i ouvanje slikovitih ambijenata naselja i sanaciju zagaenog i devastiranog prostora. 10. 3. 1. Kvalitet vazduha Zagaivanje vazduha iz stacionarnih izvora u Cetinjskoj optini je neznatano. Znaajno mjesto u zagaivanju vazduha ima uklanjanje divljih odlagalita vrstog otpada, paljenjem, aktiviranjem kunih loita u zimskim mjesecima, povremeni ljetnji poari, proizvodnja pijeska u kamenolomima.
10
10. 3.2. Kvalitet zemljita Kao posljedica razliitosti reljefa i mikroklimata podruje cetinjske optine ine razliiti agro-geoloki uslovi. Prema rezultatima Monitoringa stanja ivotne sredine, generalno uzevi, komunalni otpad je najei uzrok poveane koncentracije organskih ili neorganskih polutanata u uzorcima zemljita i isti obuhvata otpad iz domainstava i ustanova, pa samim tim ovaj otpad sadri organski materijal, papir, plastine materije, tekstil, staklo, pepeo, baterije i sl. Sve ovo nabrojano je upravo izvor neorganskih i organskih polutanata u uzorcima zemljita. Takoe, evidentano je i postojanje negativnog uticaja saobraaja, odnosno emisije izduvnih gasova iz vozila, to predstavlja znaajan izvor zagaenja, naroito zemljita u okolini saobraajnica. 10.3.3. Kvalitet vode Na osnovu dosadanjih ispitivanja utvreno je da voda koja se koristi za vodosnadbjevanje zadovoljava kvalitet propisan Pravilnikom o kvalitetu vode za pie, ali da je zbog preventive, treba i hlorisati. 10. 3. 4. Zagaenja prirodne sredine Poslednjih petnaest godina evidentiran je pad industrijske proizvodnje, tako da industrija radi sa smanjenim kapacitetima ili je potpuno obustavljena proizvodnja. a) Izvori zagaivanja vazduha Konkretne analize uzoraka vazduha za podruje Cetinja nisu raene, ali se na osnovu podataka dobijenih ispitivanjem uzoraka vazduha za teritoriju Crne Gore mogu prepoznati pojave periodinog poveanja dima i ai usled grijanja na vrsta goriva tokom grejne sezone i poveanje koncentracije zagaujuih materija kao posljedice poveanja obima saobraaja. Poseban doprinos zagaivanju vazduha u Crnoj Gori, a samim tim i u Cetinjskoj regiji, predstavlja prekogranini transport zagaenja. Specifina meteroloka stanja i procesi, pod ijim je uticajem i na prostor, determiniu depoziciju zagaenja sa jugozapada Evrope. b) Zagaenje otpadnim vodama Cetinje ima tzv. mjeovitu kanalizaciju to podrazumjeva da se istim sistemom odvode i otpadne i atmosferske vode. Sve vode se ne tretirane odvode u prirodan ponor na Donjem polju odakle odakle ponovo izviru na izvoritu Rijeke Crnojevia (Obodska peina). Problem zbog ovakvog naina odvoenja otpadnih voda je viestruk: prije svega zbog malog kapaciteta ponora prilikom veih atmosferskih padavina u jesenjem i zimskom periodu esto dolazi do plavljenja donjeg dijela Cetinjskog polja, a samim tim i do izlivanja neprienih otpadnih voda u iroj okolini ponora, ime dolazi do zagaenja zemljita i stambenih objekata. Posljedice ovakvog zagaenja su trajne.
118
Pored navedenog poseban problem predstavlja injenica da vei broj stambenih i poslovnih objekata nije prikljuen na gradski kolektor, ve imaju sopstvene septike jame koje se zbog loeg odravanja i malog kapaciteta esto izlovaju i predstavljaju permanentnu opasnost. Izgradnja sistema odvoenja atmosferskih i otpadnih voda sa ureajem za preiavanje, mora se smatrati prvim pragom koji treba prevazii na putu daljeg razvoja prioritetnih funkcija i grada u cjelini. c) Zagaenje otpadom U Cetinjskoj optini razlikujemo komunalni, industrijski i medicinski otpad. Komunalni otpad se stvara u okviru optinske infrastrukture, u domainstvima, upravi i obrazovnim institucijama, trgovini i turistikim strukturama. Tokom 90-tih godina ekonomska situacija u optini Cetinje doivjela je kolaps, to je imalo za posledicu, da je koliina industrijskog otpada zanemarljiva u odnosu na ranija vremena. Konstaovan je odreen uticaj deponovanog otpada na okolinu kao to je zagaenje voda (podzemnih i povrinskih) usljed prirodnog luenja odloenog materijala koji dospijevaju do izvorita Rijeke Crnojevia, promjena mikroklime usljed promjene morfologije terena, pri ekstremno visokim temperaturama u ljetnjem periodu moe doi do stvaranja uslova za pojavu poara, pri velikim padavinama moe doi do ne kontrolisanog priliva voda koje mogu ugroziti stabilnost otpada, pod uticajem vjetrova moe doi do razdvajanja lakog otpada, irenja neprijatnog mirisa i dima (u sluaju poara). 10.4. Infrastruktura zatienog podruja Znaajan segment u zatiti, ouvanju i daljem razvoju jednog podruja jeste njegova infrastruktura. Ona stvara osnovne preduslove za normalan ivot u svakoj sredini, pa se esto pojavljuje kao limitirajui ili pak temeljni faktor za budui razvoj. Infrastruktura je esto polazite i ``sine qua non``, kao opredjeljujui elemenat za sva ostala planiranja u prostoru. Cetinje je jedno od rijetkih naselja, moda ak i na svijetu, koje je nastalo bez osnovne prirodne infrastrukture. Naime, naselje je nastajalo i nastalo bez valjanih prirodnih veza sa okruenjem, bez stalnih izvora vode, bez dovoljno obradive zemlje, itd. Njegov nastanak opredijelile su uglavnom odredjene istorijske okolnosti, a odrala ga je ljudska mudrost, upornost i hrabrost. Infrastrukturu je ovjek stvarao po mjeri svojih najnunijih potreba i mogunosti. 10.4.1. Komunalna infrastruktura zatienog podruja 10.4.1.1. Vodosnabdijevanje Iako se Cetinje nalazi na podruju gdje u toku godine napada kie i preko 4.000 mm na jedan kvadratni metar, to je najvie u Evropi, u blizini nema izdanijeg izvora, pa se grad snabdijeva vodom sa jednog dosta udaljenog i jednog manjeg, ali blieg izvorita. Postojanjem dva osnovna izvora, moemo govoriti o zimskom, ljetnjem i kombinovanom reimu u snabdijevanju Cetinja vodom. Poto u zimskom periodu uglavnom ima dosta padavina, izvorite Vrela, koje je udaljeno od grada oko 8 km, izdano je, pa se Cetinje moe napajati sa tog izvora, gdje je stepen podizanja, odnosno pumpanja vode relativno povoljan (65m), a trokovi podnoljivi. Ovom izvoru se u isto vrijeme, slobodnim padom, dodaju manje koliine vode sa Obzovice. Naalost, ovi manji izvori (Vrela i Obzovica) izdani su samo periodino i za krae vrijeme, pa se Cetinje uglavnom snabdijeva vodom sa izvorita u Podgoru (Crmnica), koje je od grada udaljeno 16 km, a sa koga vodu uzima jo i susjedna Budva i to od 1972.godine. Veoma je komplikovan, esto nesiguran i skup, nain snabdijevanja Cetinja vodom. Sa izvora Podgorska vrela, koji se nalazi na nadmorskoj visini od 177 m, voda se pumpa, prvo na 400 m nadmorske visine, pa
10
119
10
zatim na 850, da bi sa te kote, slobodnim padom, ila do rezervoara koji se nalaze iznad Cetinjskog polja. Kapacitet tih rezervoara iznosi 13.000 m3. Dva puta se voda pumpa, uz veliki utroak elektrine energije i uz znatne gubitke. Postojei mainski i cjevovodni sistemi omoguavaju dovod blizu 180 l u sekundi do Cetinja, to se dobrim dijelom godine i pumpa. Meutim, u sadanjim uslovima, kada vie nema industrijske potronje vode, gradu nije potrebno vie od 80 l/sec. Ali inicijalno se mora proizvesti oko 180 litara, jer se sva ta voda ni izbliza ne koristi. Problem su ogromni gubici vode i to prvenstveno u gradskoj vodovodnoj mrei, ija je duina oko 100 km. Naroito su veliki problemi u Istorijskom jezgru Cetinja, gdje je jedan dio vodovodne mree jo iz doba Kralja Nikole, odnosno od samog nastanka sistema cetinjskog vodovoda. Danas se gubici vode raunaju na blizu 80%. Od oko 5 miliona m3 ispumpane vode u toku godine, svega se 1 milion m3 fakturie, ostalo se nepovratno gubi. Ali, nije samo gradska mrea problem u vodosnabdijevanju. Pumpna postrojenja su visokonaponska, tehniki i vremenski veoma stara, nepouzdana i veliki potroai elektrine energije. Magistralni cjevovod, naroito na dionicama sa najveim usponom, nije u dobrom stanju, a i snabdijevanje elektrinom energijom nije sigurno. Vodosnabdijevanjem Cetinja upravlja lokalno Javno preduzee Vodovod i kanalizacija, koje zapoljava oko 80 radnika. Preduzee je neopremljeno potrebnim sredstvima, pa jedva odrava postojei sistem,uz velike gubitke. Iako je izvorite Podgorju kombinaciji sa Vrelima, u ovim okolnostima dobro ali komplikovano i skupo rjeenje, sigurno je da se na njega jo dugo mora raunati. Voda sa ovih izvora je kvalitetna i zadovoljava potrebne standarde. Ali, mora se razmiljati i o novim istraivanjima i racionalnijim rjeenjima. Cetinjsko polje, i pored nekih ispitivanja do sada, ipak nije dovoljno istraeno. Neki ugledni strunjaci iz oblasti hidrologije tvrde da se na dubini od 150 do 200 metara, u Cetinjskom polju nalazi vodonepropusni sloj i da tu ima dovoljno vode. Ako bi se to potvrdilo, vodosnadbijevanje Cetinja bi moglo biti jednostavnije i to je najvanije mnogo jeftinije. 10.4.1.2 Odravanje istoe i tretman vrstog otpada Bitan elemenat komunalne infrastrukture jeste organizovanje i nain odravanja istoe u gradu i u neposrednom okruenju, posebno kada je rije o Prijestonici Crne Gore. Poslove odravanja istoe obavlja optinsko Javno komunalno preduzee koje radi u vrlo nepovoljnim uslovima, sa dotrajalom opremom i neadekvatnim objektima, kao to su glavna gradska deponija, radni prostor preduzea, servis i pristupni putevi. Preduzee zapoljava 66 radnika Iako industrijskog otpada uglavnom vie nema, odravanje istoe javnih povrina, prikupljanje i odvoz kunog otpada za 5.100 domainstava i ostalo, ini dnevne koliine od preko 27 tona, odnosno oko 90m3. Trijaa otpada se ne vri jer ne postoji adekvatna oprema i uslovi za to, ali je sproveden eksperimenat, koji je jo u toku, i koji ve pokazuje da bi se selekcija otpada na papir, staklo, plastiku i metal ubudue mogla efikasno sprovoditi. Gradska deponija koja se nalazi na 3 km od grada u pravcu jugo-istoka na lokaciji Vrtijeljka, nije uredjena u skladu sa minimalnim zahtjevima i praktino je smetlite. Uz to njena pozicija je dosta nepovoljna jer vjetrovi najee duvaju iz tog pravca nanosei dim na grad. U toku je izrada studije o tome kako da se ova deponija uredi i kako da se u budunosti koristi. Samo preduzee treba osposobiti, adekvatno postojeim standardima, kako po pitanju opreme koja mora biti uskladjena sa novim nainom prikupljanja i selekcije otpada, tako i po pitanju ostalih uslova za normalan rad. Posebnu panju zasluuje odravanje i zatita gradskog zelenila, a naroito parkova, kao i pratee infrastrukture na ovim prostorima, kao to su klupe za odmor, objekti za djeju zabavu, javne esme, fontane
120
i vodoskoci. Parkovi i njihovo odravanje i zatita moraju imati naroit tretman. Vrlo je vano odravanje dugogodinjih zasada, po emu su parkovi odavno prepoznatljivi, kao i formiranje i uzgoj ukrasnog bilja u odgovarajuem gradskom rasadniku koji treba obnoviti i odravati. 10.4.2. Elektroenergetska infrastruktura Cetinje se snabdijeva elektrinom energijom u okviru jedinstvenog elektroenergetskog sistema Crne Gore: iz pravca Podgorice sa TS 410/110 kV Podgorica 2 i iz pravca Budve sa TS 110/35 kV Markovii. Dalekovodima 110 kV energija dolazi do glavne TS 110/35 kV u Humcima u gornjem-zapadnom dijelu Cetinjskog polja, odakle se po gradu razvodi preko trafo stanica 35/10 kV koje se nalaze u prostorima starog i novog Oboda, a dalje, preko distributivnih trafo stanica 10/O4 kV do krajnjih potroaa. Osim grada, sa TS Humci se snabdijevaju i ostali potroai na podruju cetinjske optine. Jedan dalekovod 35/10 kV ide od Cetinja do Rijeke Crnojevia, odakle produava za Podgor u Crmnici. U Istorijskom jezgru grada i u neposrednoj okolini niskonaponska mrea je uglavnom sprovedena podzemnim kablovima, dok su na periferiji vazduni vodovi. Niskonaponska mrea po selima je sprovedena isljuivo vazdunim putem i u dosta je loem stanju. Postojee stanje na podruju Cetinjske optine je takvo da zahtijeva znatna interventna ulaganja. Potrebno je bitno rekonstruisanje i popravka ve dotrajalog dalekovoda 35/10 kV Cetinje-Rijeka CrnojeviaPodgor, na kome su esti ispadi i veliki gubici, to se posebno negativno odraava i na redovno snabdijevanje Cetinja vodom. Sve planove u ovoj oblasti treba praviti u skladu sa injenicom da Crna Gora raspolae sa ogranienim energetskim resursima, te da korienje mora da bude to racionalnije i efikasnije. Cetinje u tome ne bi trebalo da predstavlja problem, jer nema vie velikih industrijskih potroaa, kao to ih je ranije imalo, a individualni potroai su skoncetrisani na malom prostoru pa ih je zato i lake kontrolisati. Najvei i najproblematiniji potroa je Vodovod Cetinje, pa se njegov problem mora rjeavati zajedno sa lokalnom samoupravom. 10.4.3. Telekomunikaciona infrastruktura Cetinje je ve 1869.godine, telegrafskom linijom povezano sa Kotorom, naredne, na Cetinju je uspostavljena redovna telegrafska sluba. Telegrafska linija uspostavljena je od Kotora preko Cetinja i Rijeke Crnojevia do Bjelopavlia. Krajem XIX vijeka na Cetinju je uveden i telefon. Mjesni telefonski saobraaj uveden je 1900. godine. Kako pie akademik Dr Duan Martinovi: Prvi telefonski aparati na Balkanu instalirani su u dvorcu Knjaza Nikole, u dvorcu prijestolonasljednika Danila i u kancelariji Velikog suda u Biljardi. Crna Gora je u posljednjoj deceniji ostvarila veoma intenzivan razvoj u oblasti telekomunikacija, to se odnosi i na Cetinje. Konkurencija je najizraenija u oblasti mobilne telefonije u kojoj od 2007.godine posluju tri operatera. Do 2007.godine, samo je T-com omoguavao pristup fiksnoj telefoniji. Od novembra 2007. godine, i M:TEL prua usluge fiksne telefonije putem irokopojasnog pristupnog beinog sistemu (Wi-Max mree numeracija 078). Raste broj korisnika ADSL i Wi-Max servisa. Godina 2007. godine je bila znaajna i za trite internet servisa. Najvei operater u ovom servisu su Crnogorski telekom i Internet Crna Gora, a ovim uslugama bavi se i vie drugih firmi koje pokrivaju manji broj pretplatnika. Svi javni telekomunikacioni operateri, osim T-com, koji posjeduje sistem prenosa baziran na upotrebi optikog vlakna, za izgradnju okosnice svojih mrea, koriste mikrotalasne veze za obavljanje telekomunikacionog saobraaja na posebno definisanim opsezima.
10
121
10.4.3.1. Potanski i telegrafski saobraaj Postoje svjedoanstva o potanskom saobraaju izmeu Cetinja i susjednih oblasti u XVII, XVIII i XIX vijeku za vrijeme vladavine dinastije Petrovi-Njego. U prvoj polovini XIX vijeka skromni dravni buet za vrijeme Petra II Petrovia ima stavku ,,za potijera uz iznos od 70 talijera na godinu. U vrijeme knajza Nikole I Petrovia, poslije potpisivanja Potanske konvencije sa Austrougarskom u Zadru 13. maja 1871. godine, redovan unutranji i spoljni potanski saobraaj sa Cetinja uspostavljen je 1873. godine. Razvoj pote prati evropske trendove. Vozna pota diliansama sa Cetinja je organizovana 1895. godine, da bi poetkom XX vijeka, (1903. god.) Crna Gora, prva od evropskih drava, uvela automobilski prevoz pote i putnika u vlastitoj reiji. Drirekcija pota za Crnu Goru, uz petogodinji prekid izmeu dva svjetska rata, nalazila se na Cetinju do kraj este decenije XX vijeka. Danas je ova oblast uredjena novim Zakonom o potanskoj djelatnosti koji je stupio na snagu u 2005. godini. Regulator u ovoj oblasti, kao i za oblast telekomunikacija, je Agencija za telekomunikacije i potansku djelatnost. Osim Pote Crne Gore DOO Podgorica, koja ima licencu za obavljanje univerzalne potanske usluge, postoje jo tri drutva sa licencama za obavljanje univerzalnih i komercijalnih usluga. 10.4.4. Saobraajna infrastruktura zatienog podruja Postojea saobraajna infrastruktura, koja je sastavni dio grada, odnosno gradskog jezgra Cetinja, ve je najveim dijelom jasno definisana i kao takva predstavlja kljunu pretpostavku razvoja saobraaja u Cetinjskom polju. Naravno, ima tu jedan broj intervencija koje su odavno bile planirane, ali nijesu realizovane, ali i jedan broj neopravdanih i pogrenih intervencija, koje su naalost izvedene. Nije izvreno planirano spajanje ulice Novice Cerovia sa ulicom Peka Pavlovia, kroz prostor starog Oboda, a nije ni sanirana i rekonstruisana ulica Obilia i na valjan nain spojena sa ulicom Nikole Lekia. U iroj zoni nije izvedeno planirano spajanje Krunog puta sa Lovenskom ulicom to bi bio jednostavan izlaz prema Lovenu. S druge strane, izveden je naalost takozvani podvonjak pored Biljarde i ipura, kao i produetak Bajove ulice na jedan neprirodan nain, kroz park 13 juli, ime je uzurpiran i oteen dio ovog poznatog parka, kao i lokacija na kojoj je izgraen glavni parking. Ulina mrea kroz grad, ija duina iznosi preko 40 km, dio je ukupnog pejzaa i u osnovi je orjentisana du glavne osovine Cetinjskog polja, jugoistok-sjeverozapad i relativno dobro povezuje sve gradske cjeline. Kruni put koji dobrim dijelom uvodi i izvodi saobraaj u grad i iz njega, dosta je ugroen okolnom gradnjom, a osim toga ve je u takvom stanju da mu je potreba temeljna rekonstrukcija. Ovaj put je od samog poetka praktino gradska ulica, pa nije realno oekivati da se njime usmjerava saobraaj prema Kotoru ili Nikiu. Bilo bi neprimjereno uvoditi saobraaj u grad, pa traiti tranzit (izlaz) iz njega. Jedan od problema koji se ve ozbiljno manifestuje u gradu jeste parking prostor. Tog prostora nema dovoljno u odnosu na sve vei broj automobila, pa se mora planirati kvalitetno rjeavanje tog problema, kako u pogledu obezbjedjenja parking prostora, tako i u smislu rjeavanja reima saobraaja, posebno u zatienom podruju, odnosno u Istorijskom jezgru. Sami ulaz u grad od Podgorice i Budve sve vie postaje usko grlo, tim prije to autobuska stanica nije organizovana na najbolji nain. Gustina saobraaja na putu Podgorica- Budva, preko Cetinja, ve je takva da se mora razmiljati o radikalnoj rekonstrukciji ovog putnog pravca. Improvizacije koje bi se eventualno sporadino radile ne bi rijeile problem ve ga usloile i poskupile konano rjeenje. Kad je rije o magistralnim putevima, treba voditi rauna i o koridoru, odnosno o eventualnom autoputu
10
122
(Jadransko-jonskom) koji bi mogao dijelom prei i preko teritorije Cetinjske optine, kako zboz samog prostora, tako i zbog mogueg prikljuka. Tu svakako treba voditi rauna o minimalnoj povrjedljivosti terena, zatiti ivotne sredine, o uticaju na ve postojeu putnu mreu i naselja oko autoputa, obzirom, da e on uglavnom biti u funkciji tranzitnog medjunarodnog saobraaja. 10.5. Menadment u turizmu
Cilj menadmenta u turizmu je prevazilaenje potencijalnih destruktivnih elemenata koje razvoj turizma nosi u sebi u odnosu na prirodne i kulturne vrijednosti. S tim u vezi, neophodno je uspostaviti to jau saradnju meu relevantnim uesnicima u stvaranju ponude turistima i lokalnih institucija koje brinu o zatiti i ouvanju prirodnih i kulturnih vrijednosti, kako bi se obezbijedila odrivost razvoja i resursa i turizma. Prednost Cetinja, u odnosu na druge crnogorske optine, jeste u injenici da u njemu nije dolo do znaajnije devastacije prostora, to znai da je mogue plansko ureenje grada i paljivo predvianje potreba, kako graana tako i turista. Pri tome, potrebno je voditi rauna o ouvanju tradicionalnog naina ivota lokalnog stanovnitva, ouvanju izgleda zatienog podruja, pronalazei najbolja rjeenja za postojee probleme po pitanju regulisanja neistoe, rijeavanja problema vodosnadbjevanja, standardizovanja privatnog smjetaja, licenciranja prevoznika i organizatora izleta, edukacije i zapoljavanja kvalifikovanog kadra, postavljanja informativno turistike signalizacije i rjeavanja saobraajnog pristupa trgovinskim mjestima, stambenim zonama, poslovnim objektima, servisima, parkinzima, obezbjeivanja posebnih staza za starija i lica sa smanjenjim mogunostima, itd. Kao jedna od najeih posljedica navedenih problema javlja se preoptereenost grada, koja se, shodno preporukama Svjetske turistike organizacije (WTO) moe prevazii samo zajednikim aktivnostima upravnih institucija grada (Prilog 1), javnog i privatnog sektora, uz aktivnu podrku medija, turistikih agencija i turistikih poslenika koji utiu na potranju za turistikim proizvodom. Kljune odluke koje se odnose na potencijalnu preoptereenost u Cetinju, poeljno je da se donose kooperativnim odnosom upravljakih struktura grada (Prilog 2 i 3 ). Ipak treba imati u vidu da na odreenim mjestima, zbog same prirode kulturno istorijskih zdanja (crkve, manastiri) moe se oekivati da bude relativno mali broj posjetilaca, dok na drugim mjestima sami posjetioci oekuju odreenu guvu (festivali, karnevali). Dananji turisti trae doivljaje, odnosno ele da se neposredno upoznaju sa nainom ivota u mjestu, njegovom istorijom i kulturom kroz interpretaciju lokalnih pria i istorije, posjeujui festivale, izlobe i razne kulturne dogaaje. Istorija Cetinja moe da ispria vie od jedne prie, preko graditeljskog nasljea, kulture prethodnih civilizacija, te tradicije i obiaja ljudi koji ive na ovom prostoru. Posjetioci ele da se integriu sa lokalnim stanovnitvom i da osjete njihov nain ivota. Meutim, prisustvo veeg broja posjetilaca, posebno onih u grupama, moe biti nepoeljni i od strane posjetilaca i od strane lokalnog stanovnitva. Turistika preoptereenost u Cetinju, kao prirodnom i kulturnom mjestu moe da izazove brojne negativnosti, koje za rezultat mogu imati: znaajno umanjenje kvaliteta doivljaja posjetilaca; ugroavanje flore i faune, naunih vrijednosti, fizikih ili specifinih vrijednosti grada; smanjenje mogunosti posjetiocima da troe novac; generisanje znaajnog stresa na lokalnu zajednicu kroz konkurentne aktivnosti za pruanje lokalnih usluga; poveanje otpada i zagaanja i smanjenje efikasnosti u pruanju usluga. Kao pretpostavka neophodna za ostvarenje ciljeva odrivog turizma, koji moe da bude pouzdani oslonac razvoja Cetinja, je definisanje i monitoring indikatora za prirodna i ekoloki osjetljiva mjesta u skladu sa indikatorima definisanim od strane Svjetske turistike organizacije (Prilog 4). Jedan od bitnih segmenata menadmenta u turizmu jeste i informativno propagandna djelatnost koja doprinosi boljoj valorizaciji turistikih potencijala, i to kroz promociju ponude pruajui informacije svim zainteresovanim, bilo da se radi o informacijama o kulturno - istorijskoj batini, prirodnom bogatstvu, izletima,
10
123
10
zabavnim i sportskim manifestacijama, cijenama, smjetaju i dr. Turistika organizacija Prijestonice obavlja informativno-propagandnu djelatnost i sarauje sa svim subjektima sa podruja Cetinja, u smislu kreiranja turistikog proizvoda na lokalnom nivou i njegovog inkorporiranja u ukupnu ponudu Crne Gore. Prezentacija i promocija turistikog proizvoda Crne Gore pa time i Cetinja, u okviru redovnog rada Nacionalne turistike organizacije obavlja se kroz organizovane nastupe na sajmovima i berzama na znaajnim emitivnim tritima: Rusija, Velika Britanija, Njemaka, Austrija, Francuska, Belgija, panija, eka i Srbija. U cilju to boljeg prezentiranja turistima preduzimaju se aktivnosti na planu uspostavljanja tjenje saradnje izmeu Nacionalne turistike organizacije Crne Gore i Lokalne turistike rrganizacije Cetinje: posredstvom web portala www.montenegro.travel, kao i usaglaavanjem brendiranja Crne Gore kao turistike destinacije i unifikacijom promotivnog materijala po unaprijed utvrenim standardima. kroz broure NTO CG i i turistike organizacije Cetinja. NTO CG kroz broure Kulturno nasljee Crne Gore i Explorer-u promovie kulturne, zabavne i sportske manifestacije na Cetinju: Vrela zima u brdima, Dani ekologije, turizma i kulture, Cetinjsko kulturno ljeto, Miris lipa i meda, Meunarodni festival folklora, Sveanosti povodom 13. novembra dana Cetinja, koncerti zabavne i klasine muzike na Ljetnjoj pozornici, pozorine predstave u Zetskom domu i na Ljetnjoj pozornici, knjievne veeri, Rijeke sportske igre, Rijeki pazar, Dani Njegua, Upoznajmo se s Lovenom 10.6. 10.6.1. Kadrovski potencijal i edukacija Kadrovski potencijal
Zatieno podruje Istorijskog jezgra Cetinja, kao i ire podruje u kojem se nalazi veliki broj zatienih nepokretnih i pokretnih spomenika kulture, bie sauvani, adekvatno valorizovani i stavljeni u funkciju budueg razvoja grada samo ukoliko postoji dovoljan broj strunog i obuenog kadra, svjesnog vrijednosti podruja u svim domenima od znaaja za funkcionisanje i zatitu podruja: u organima lokalne uprave, slubi zatite, tijelima za implementaciju Menadment plana, ali i u formiranju strunog potencijala u tehnikoj, zanatskoj podrci slubi zatite. U ranijim razmatranjima faktora i rizika koji mogu ugroziti vrijednosti Istorijskog jezgra, navedeni su podaci koji analiziraju stanje u pogledu broja, strunog nivoa i kvalifikacije kadrovskog potencijala najznaajnijih nacionalnih kulturnih institucija na Cetinju i na osnovu toga zakljueno je da postojei kadrovski potencijal nije dovoljan sa aspekta brojanog kapaciteta, ali ni sa aspekta strune profilisanosti odreenih zanimanja, kao ni nivoa obrazovanja (visoko obrazovanje, akademski stepeni magistra i doktora nauka) poeljnog za profesionalan rad u odreenim oblastima. Pored toga, potrebno je da svi struni kadrovi budu specijalizovani za rad na kulturnom i prirodnom nasljeu. To se prvenstveno odnosi na istoriare, arheologe, arhitekte, graevinske ininjere, istoriare umjetnosti, etnologe, pravnike, ekonomiste, arheografe, arhiviste, muzeologe, bibliotekare, ekologe, biologe i dr., ali i za zanatlije razliitih profilacija koji izvode radove na spomenicima kulture. U okviru nacionalnih institucija kulture svakako postoji veliki broj zaposlenih, koji je osposobljen, kroz vlastito obrazovanje a potom kroz strune ispite i rad u praksi, da kvalitetno moe odgovoriti zahtjevima struke, to pokazuju brojni profesionalno i struno uraeni projekti, kao i objavljeni rezultati naunih istraivanja. Ali i kod ovog kadra bila bi neophodna dodatna vrsta povremenih doedukacija i specijalizacija (struni seminari, strukovne konferencije, studijski meunarodni boravci...), da bi se pratili svjetski standardi struke i upoznavali sa novim tehniko- tehnolokim mogunostima nastalim u najnovije vrijeme, to je osamdesetih godina bila dobra praksa, a naalost, kasnije se sa njom prestalo ili je vrlo rijetka i sporadina. Treba skrenuti panju i na znaaj ojaavanja kadrovskog potencijala u lokalnoj upravi, posebno u oblas-
124
ti urbanizma i prostornog planiranja, kao i u segmentu kulturnih djelatnosti i zatite nasljea (ne postoji poseban sekretarijat, niti referat u okviru administrativne eme lokalne uprave). Treba uvesti praksu savjetodavnih tijela, stalnih i povremenih, koju ine struni timovi, odnosno najeminentniji domai i inostrani strunjaci. 10.6.2. Edukacija Bogata, razuena ema obrazovnog sistema u Crnoj Gori daje mogunost izbora za razliita zanimanja i strune profilacije. U okviru visokokolskog obrazovanja prvenstveno se oslanjamo na izuzetno bogatu skalu studijskih programa osnovnih, specijalistikih, magistarskih i doktorskih studija koje nudi dravni Univerzitet Crne Gore, koja se posljednjih godina proirila novim fakultetskim jedinicama (npr. Arhitektonski fakultet), a nakon uvoenja Bolonjskog procesa obogatila brojnim novim studijskim programima, specijalistikim i izbornim disciplinama, koje su dopunile skalu bitnih profilacija strunih zanimanja (ininjerstvo, ekologija, turizam, menadment itd.). Sa novim sistemom ustanovljeni su i brojni privatni fakulteti i njihovi studijski programi, koji upotpunjuju skalu i bogatsvo obrazovnih kvalifikacija u Crnoj Gori. Evidentno je, ipak, da postoji deficit odreenih strunih profilacija, od sutinskog znaaja za rad nacionalnih institucija koje se bave prouavanjem i zatitom kulturnog nasljea. Tu se prvenstveno misli na arheologe, istoriare umjetnosti, etnologe, muzeologe, bibliotekare i arhiviste, za ta u Crnoj Gori ne postoje fakulteti, niti posebni studijski programi i to bi bilo neophodno u skorije vrijeme pokrenuti kao inicijativu za formiranje. Takoe, od vremena gaenja Kulturolokog fakulteta, ne postoji institucija na kojoj se obrazuju kadrovi za konzervaciju i restauraciju, ali je u toku inicijativa da se na Fakultetu likovnih umjetnosti nanovo aktivira studijski program za ove djelatnosti. Na novoformiranom Arhitektonskom fakultetu izuavaju se i discipline iz oblasti zatite graditeljstva, a i na Fakultetu za turizam postoje predmeti koji tretiraju ovu problematiku. Takoe, od posebne vanosti je organizovati sisteme permanentnog obrazovanja za sve strune profile bitne za ouvanje nasljea, kroz studijske boravke i specijalizacije, strune seminare, konferencije, okrugle stolove, kroz izdavaku djelatnost, strune asopise, namjenske teajeve i obuke. U obrazovnim programima za kole osnovnog i srednjeg obrazovanja ne postoji adekvatna nastava o kulturnoj batini. Odreena znanja uenici stiu kroz organizovane ekskurzije sa upoznavanjem zatienog podruja i posjetama nacionalnim kulturnim institucijama, ali postoji potreba za unapreivanjem saradnje ovih institucija i obrazovnih ustanova. Svakako je neophodno u nastavne programe srednjokolskog obrazovanja uvesti kao obavezne, discipline koje upoznaju uenike sa kulturnim i prirodnim nasljeem Crne Gore, da bi znali da prepoznaju i cijene vrijednosti tog nasljea. Treba osmisliti strategiju permanentne edukacije graanstva, tj. ire javnosti, o vrijednostima i znaaju nasljea, da bi se podigao nivo svijesti i odnos prema nasljeu svih struktura, poev od vrioca vlasti, odnosno onih koji odluuju, preko korisnika prostora do lokalnog stanovnitva i posjetilaca. U tom smislu mediji, izlobene aktivnosti, publikacije... mogu imati vrlo znaajnu ulogu. 10.7. Prijedlog mjera Zbog nepostojanja jasne stregije razvoja grada, neophodno je u skladu sa prepoznatim optim ciljevima Menadment plana, uraditi dugoronu strategiju razvoja grada Neophodno je osnivanje organa lokalne uprave za poslove kulture Sekretarijata za kulturu, Savjeta Prijestonice za kulturu i optinskih institucija za kulturu (Centar za kulturu i Gradski muzej sa umjetnikom galerijom)
10
125
10
Valorizacija i revalorizacija zakonom zatienih spomenika kulture, kao i adekvatna valorizacija nepokretnih objekata i pokretnih predmeta, koji u sebi imaju vrijednosti za status spomenika kulture. Takoe, neophodno je u cilju sprovoenja ove mjere, to prije realizovati sve aktivnosti predviene Zakonom, a koje se odnose na formiranje validne dokumentacije o spomenicima kulture, a prevashodno utvrivanje granica zatiene okoline. Valorizacija ireg konteksta Istorijskog jezgra Cetinja u cilju utvrivanja kulturnog pejzaa Obnoviti pozorini muzej u Zetskom domu i osnovati Muzej knjige u zgradi biveg Francuskog poslanstva. Podizanje svijesti o znaaju Istorijskog jezgra Cetinja, je imperativ za razumijevanje, uvaavanje i korienje naslijeenih vrijednosti. Uspostavljanje i jaanje koordinacije meu svim subjektima zaduenim za zatitu, ouvanje i korienje je preduslov za valjano upravljanje Istorijskim jezgrom. Posebno je znaajna saradnja organa Prijestonice nadlenog za poslove urbanog planiranja i Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture. Sprovoenje svih mjera propisanih zakonima vezanih za spreavanje nelegalne gradnje, zatitu spomenika kulture. Uraditi program sanacionih mjera za nelegalno izvedene intervencije na objektima. Ubrzati proces inoviranja i usvajnja Zakona o kulturnim dobrima, kao krovnnog zakona iz oblastti kulturne batine, kao i zakona o muzejskoj, bibliotekoj i arhivskoj djelatnosti. U Statutu Prijestonice neophodno je definisati znaaj i odnos Prijestonice prema Istorijskom jezgru. Hitno pristupiti izmjenama i dopunama urbanistikih planskih dokumenata: Urbanistikog projekta Istorijskog jezgra Cetinja, Detaljnog urbanistikog plana Centra, Prostornog urbanistikog plana Urbanistikim projektom predvidjeti sanaciju postojeeg stanja degradiranih djelova prostora ugroenih gradnjom podvonjaka i parking prostora Obezbjediti usklaenost koncepta razvoja i arhitektonskog pristupa sa kriterijumima zatite graditeljske batine i karaktera zatienog urbanog tkiva Obezbijediti potreban broj strunog kadra za poslove prouavanja, zatite, konzervacije, restauracije graditeljskog nasljea, planiranja, projektovanja i izvoenja radova u zatienom podruju, kustosa, i dr. Obezbijediti odgovarajuu fiziku zatitu kulturne batine, adekvatnog prostora za prezentaciju pokretnog spomenikog fonda, muzejskih depoa, prostora za prezentaciju i prodaju promo materijala, suvenira, antikviteta, izlobenih prostora, opreme za uvanje, zatitu i konzervaciju muzejskog materijala, Stvoriti osnovne pretpostavke za uvoenje spomenike rente po osnovu korienja poslovnih prostora, obavljanja privredne djelatnosti i pruanaj odreenih usluga u Istorijskom jezgru Cetinju Intenzivirati nauno-istraivaki rad i sistematska istraivanja Izvriti arheoloko rekognosciranje prostora cetinjske Optine Obezbijediti finansijsku podrku vlasnicima privatnih zbirki u cilju zatite, odravanja, prezentacije i valorizacije Unaprijediti, zatititi i bolje valorizovati dva nacionalna parka Loven i Skadarsko jezero Unaprijediti ureenje i odravanje gradskih parkova Obezbijediti potovanje propisa pri sakupljanju ljekovitog bilja, korienju prirodnih vrijednosti.
126
Obezbijediti uslove za razvoj turizma i ugostiteljstva, trgovine i pruanje raznih usluga, u obimu i oblicima koji ne ugroavaju stvoreni ambijent i prirodnu sredinu U cilju pravilne turistike valorizacije navedenih potencijala, potrebno je sprovesti istraivanja trita i utvrivanje ciljnih grupa turista za Cetinje U skladu sa PP CG i DUP-om Cetinja utvrditi nedostajue smjetajne i ugostiteljske kapacitete viih kategorija (3 5 zvjezdica) i u vidu javno privatnih partnerstava, kao i u saradnji sa donatorima i investitorima, iznai najpovoljnija implementaciona rjeenja, ne samo za Cetinje ve i za ire regionalno podruje. Razvijati izdavako-tamparsku djelatnost, izradu lake kartonske i druge ekoloki iste ambalae, korienje mineralnih sirovina kamena i bijelog boksita. Podsticati i razvijati usluno zanatsvo kroz organizaciju sitne zanatske proizvodnje, naroito unikatne i maloserijske (izrada umjetnina i suvenira karakteristinih za Cetinje) Obezbijediti kvalitetnu i sigurnu saobraajnu povezanost Cetinja sa Glavnim gradom i Primorjem (savremenim autoputem), kao i zaobilaznicu oko Cetinjskog polja pravcem prema Kotoru, granici sa BIH i Nikiu. Kvalitetno rijeiti ulaz u grad iz pravca Podgorice i Budve Trajno i optimalno rijeiti problem autobuske stanice Trajno i optimalno rijeiti lokaciju za smjetaj vatrogasne slube Rijeiti pitanje parking prostora, ukloniti olupine i teke kamione i prikljuna vozila iz grada, a posebno iz Istorijskog jezgra, izmjestiti Carinsku ispostavu iz grada. Trajno i optimalno rijeiti pitanje snabdijevanja Cetinja vodom i permanentno raditi na rekonstrukciji i sanaciji vodovodne mree, fekalne i atmosferske kanalizacije i stvoriti uslove da svi objekti u Cetinjskom polju budu prikljueni na kanalizacionu mreu. Trajno i kvalitetno rijeiti odvod atmosferskih I otpadnih voda iz Cetinjskog polja i na taj nain rijeiti opasnost od poplava. Kvalitetno rijeiti problem vrstog otpada Intenzivno raditi na zamjeni vazdunih vodova za elektrinu energiju sa podzemnim vodovima na cijelom podruju Cetinjskog polja, ugraditi nove savremene trafostanice na kritinim mjestima u gradu i rekonstruisati dalekovode prema Rijeci Crnojevia, Podgoru i Vrelima.
10
127
IMPLEMENTACIJA
11
11.
ImPLEmENTAciJA
Ovaj dio Menadment plana bavi se preporuenim mehanizmima i resursima koji su neophodni za njegovu uspjenu implementaciju. Izazovi novog oblika organizacije upravljanja imaju za cilj zajedniki rad na izradi Menadment plana,uz objanjenje principa i preporuka, ukljuenih kroz akciju na svim nivoima. Implementacija Menadment plana e obezbijediti kontinuiranu zajedniku saradnju svih struktura drutva. Od njih se oekuje preuzimanje svojih odgovornosti i funkcija radi usklaivanja sa ciljevima Menadment plana. Proces implementacije realizovat e se uz znaajnu ulogu tijela za implementaciju, izvora finansiranja, rukovodei se monitoringom i revizijom. Ciljevi Menadment plana kreirani su da bi se postiglo sveobuhvatno upravljanje Istorijskim jezgrom Cetinja. Da bi se postigla uspjena Implementacija ovih ciljeva, potrebni su posveenost, zalaganje i koordinacija velikog broja razliitih partnera sa optinskog i dravnog nivoa..
11
11.1
Odgovornosti i administracija
Najvei dio odgovornosti pri stavaranju uslova za implementaciju Menadment plana e pripasti Vladi Crne Gore i Prijestonici koji e koordinirati i sprovoditi veliki dio akcija. Postoji veliki broj pojedinaca i institucija koje imaju potencijala da daju doprinos implementaciji Menadment plana. Njihovo ukljuivanje je od presudnog znaaja za budunost Istorijskog jezgra Cetinja. Partnerski rad bie neophodan za uspjenu implementaciju mnogih individualnih aktivnosti. Mehanizam za nadgledanje i koordiniranje implementacije Menadment Plana sastoji se od tri glavna elementa: Upravljaka grupa Koordinator implementacije MP Istorijskog jezgra Cetinja Tematski (periodino) formirane Radne grupe
11.1.1. Predlae se da Upravljaka grupa bude sastavljena od lanova Koordinacionog tima koji su bili ukljueni u izradu Menadzment plana, tokom ega su stekli znanje o znaaju ovog dokumenta i njegove implementacije. S tim u vezi, predlae se da Upravljaka grupa nadgleda implementaciju Plana i prati njegov uspjeh. Treba voditi rauna da u Upravljakoj grupi bude po jedan lan iz relevantnih institucija, ministarstava, Prijestonice i NVO. Neophodno je da se Upravljaka grupa redovno sastaje (3-6 mjeseci), i kada dodje vrijeme za to, da uradi reviziju Menadzment plana.
130
Obaveze Upravljake grupe: Planiranje implementacije Menadment plana; Planiranje implementacije na godinjem nivou; Monitoring Programa aktivnosti Menadment plana, Pronalaenje izvora sredstava za implementaciju Menadzment plana, Promovisanje svijesti o znaaju vrijednosti Istorijskog jezgra Cetinja Pripremanje periodinih (godinjeg) izvjestaja o implementaciji Menadment plana 11.1.2. Predlae se da koordinator implementacije MP Istorijskog jezgra Cetinja bude uposlen od strane Prijestonice Cetinje, da koordinira implementaciju Menadment plana. Sredstva za ovo mjesto moraju biti obezbijedjena sto prije, kako bi se osiguralo da implementacija pone odmah nakon usvajanja Menadment plana. Obaveze koordinatora: Uspostavljanje veze sa partnerima i lokalnom zajednicom; Iniciranje projekata preporuenih u Menadment planu; Usmjeravanje akcija i projekata drugih organizacija koji doprinose realizaciji ciljeva Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja; Obavljanje sekretarskih poslova za Upravljaku grupu, Radne grupe Nadgledanje i auriranje preduzete aktivnosti na implementaciji Menadment plana; Praenje stanja Istorijskog jezgra Cetinja; Promovisanje svijest o znaaju vrijednosti Istorijskog jezgra Cetinja; Prikupljanje i auriranje informacija potrebnih za sastavljanje periodinih izvjetaja o implementaciji Menadment plana i Akcionog plana. 11.1.3. Radne Grupe Predlae se da, Radne Grupe formiraju od strunjaka razliitih profila, zavisno od specifinosti teme propisane projektom u Menadment planu. Zadatak ovih grupa je da u skladu sa zahtjevima preporuenog programa, specijalistikim znanjem svojiih lanova, olakaju implementaciju u dijelu realizacije projekta, uskladjene sa ciljevima Menadment plana. Radne grupe e se formirati kada se javi potreba za njima, u skladu sa zahtjevima programa implementacije. Mogue teme za Radne grupe mogu sadrati: naunoistraivaki rad; studije procjene uticaja realizacije planiranih projekata; implementacija savremenih medjunarodnih standarda za zatitu, prezentaciju i valorizaciju i obezbjedjivanje uslova za primjenu istih; monitoring prilikom realizacije projekata od vitalnog znaaja za odrivi razvoj zatienog podruja.
11
131
11.1.4. Aktivnosti ovih grupa i koordinatora e biti usmjeravane preko godinjih Planova Implementacije. Oni e biti izvedeni iz Akcionog plana u Menadment planu i obezbijediti detaljnije predvidjanje neophodnih sredstava i relevantnih partnerskih organizacija koje e realizovati pojedinane projekte. Planovi Implementacije e takodje obezbijediti osnovu za nadgledanje napretka implementacije Plana i obezbijediti sutinske informacije za reviziju Menadment plana, kada za to dodje vrijeme (pogledaj 11.3.). 11.2. Finansiranje
11.2.1. Predloene aktivnosti u Menadment planu su razliite u karakteru i bie sprovedene od strane raznih subjekata. Neke aktivnosti e zahtijevati malo ili nimalo specifinog finansiranja, ali e druge, kljune aktivnosti, zahtijevati znaajna sredstva.
11
11.2.2. Sredstva za Kljune aktivnosti moraju se obezbijediti da bi se omoguilo postizanje implementacije. U najveem dijelu za ove aktivnosti sredstva treba da budu obezbijedjena iz Budeta Prijestonice i Budeta Crne Gore.. Kljune aktivnosti: - Zapoljavanje koordinatora Istorijskog jezgra Cetinja (Prijestonica) - Formiranje i finansiranje rada Upravljake grupe - Formiranje i finansiranje Radnih grupa - Finansiranje monitoringa - Finansiranje revizije Akcionog plana Menadment plana - Finansiranje izrade specifinih projekata zatite, predvidjenih Programom aktivnosti Menadment plana - Finansiranje promocije o znaaju Istorijskog jezgra Cetinja 11.2.3. Obavezu obezbjeenja sredstava za realizaciju planiranih aktivnosti iz Akcionog plana, imaju nosioci aktivnosti prepoznati Akcionim planom. Obezbedjivanje dodatnih sredstava iz spoljnih izvora bie sutinski aspekt u toku implementacije. Obezbjedjivanje sredstava je mogue apliciranjem projekata iz medjunarodnih fondova i organizacija.
132
11.3.
Revizija Menadment plana
Menadment plan Istorijskog jezgra Cetinja raen je za period od 15 godina, iako e najvaniji elementi Plana biti relevantni i due vremena. Vizija predstavlja dugoroni pogled na upravljanje Istorijskim jezgrom. Ciljevi Menadmenta plana treba da zadre svoju relevantnost u duem vremenskom periodu. Trajanje Akcionog plana zavisi od uspjeha implementacije. U cilju odravanja relevantnosti Menadment plana, njegova revizija e se raditi svake tree godine, izuzev prve revizije koja e biti realzovana januara 2011. godine, a za potrebe kompletiranja nominacionog dosija za kandidovanje Istorijskog jezgra Cetinja na Listu svjetske batine UNESCO. Kada revizija bude zavrena, aurirani Menadment plan sa Akcionim planom, bie relevantan za sljedee tri godine. Relevantnost Menadment plana obezbjedjivae se godinjom analizom auriranih podataka o realizovanim aktivnostima iz Akcionog plana, u formi Izvjetaja, koji e se na uvid dostavljati Prijestocici i organu dravne uprave nadlenom za poslove kulture. Proces revizije radi Upravljaka grupa, na osnovu godinjih izvjetaja, koji se dostavlja Vladi Crne Gore na razmatranje i usvajanje. 11.4. Monitoring Menadment plana
11
Menadment planiranja je dinamian proces i on se ne zavrava sa izradom ovog dokumenta. Nove informacije o zapaenim promjenama u prioritetima menadmenta, mogu izmijeniti izgled Menadment plana. Planirani monitoring je sutina za obezbjedjivanje ovih informacija. Obezbjedjivanjem reima monitoringa, zasnovanog na korienju relevantnih i mjerljivih indikatora, pomoi e praenju realizacije ciljeva Menadment plana. Reim monitoringa odredjuje Upravljaka grupa svake godine, kroz donoenje godinjeg akcionog plana monitoringa, kojim e biti identifikovani kljuni elementi Akcionog plana, implementirani u narednoj godini. Revizija Menadment plana se bazira na izvjetaju monitoringa. Odabir kljucnih indikatora monitoringa Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja, bie jedna od prvih akcija implementacije. Indikatori e biti uskladjeni sa specifinou lokalne zajednice i ciljevima Menadment plana.
133
AKCIONI PLAN MENADMENT PLANA
12
12
136 Kratkoroni 1-3 godine Srednjoroni 4- 5 godina Dugoroni 5-15 godina

Rokovi Kratkorono MKSiM Prijestonica MKSiM Nosioci aktivnosti Indikatori Zaposlen Koordinator i formirana Upravljaka Grupa Uraena finansijska procjena Mjere Kratkorono Kratkorono MKSiM MTiZS MER Lokalna uprava RZZZSK Cetinje MKSiM Skuptina Prijestonice Broj sprijeenih devastacija Kratkorono Broj izradjenih i usvojenih dokumenata Kratkorono MKSiM Broj donijetih Zakona i podzakonskih akata Kratkorono Lokalna uprava Prijestonice Kratkorono Kratkorono RZZZSK RZZZSK Cetinje MKSiM Kratkorono RZZZSK Cetinje Inovirani planovi Uraena studija Uraen Program sanacije Aurirani registri i dokumentacija
AKCIONI PLAN MENADMENT PLANA ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA
Planirane aktivnosti
Formiranje tijela za implementaciju Menadment plana
Uraditi aproksimativnu finasijsku procjenu neophodnih sredstava za realizaciju planiranih aktivnosti i predloenih mjera u Akcionom planu
Dosljedna primjena svih vaeih propisa i planske dokumentacije
Uspostaviti efikasan zakonski i institucionalni okvir za zatitu i ouvanje kulturne i prirodne batine (posebno vezano za spreavanje devastacija u zatienom jezgru)
Finaliziranje i usvajanje stratekih nacionalnih i lokalnih dokumenata: - Izrada Nacionalnog programa razvoja kulture - Izrada programa razvoja kulture u Prijestonici
(opti cilj 1,2,3,4,5,6,)
Donoenje novih zakona iz oblasti kulturne batine i podzakonskih akata - Zakon o kulturnim dobrima - Zakon o muzejskoj djelatnosti - Zakon o bibliotekoj djelatnosti - Zakon o izdavakoj djelatnosti - Zakon o arhovskoj djelatnosti
Inoviranje urbanistiko-planskih dokumenata: - Urbanistiki projekat Istorijskog jezgra Cetinja, - Detaljni urbanistiki plan Centar Uraditi Prostorni urbanistiki plan Prijestonice Cetinje Izrada studije zatite graditeljskog nasljea za Istorijsko jezgro Cetinja i zatiene okoline
Izrada Programa sanacije devastiranih spomenika kulture, sa procjenom potrebnih sredstava i dinamikom realizacije sanacije, podijeljen po prioritetima
Auriranje i usklaivanje registara za pokretnu i nepokretnu kulturnu batinu i druge dokumentacije u skladu sa Zakonom i podzakonskim aktom koji reguliu ovu oblast
Novim Zakonom o kuturnim dobrima predvidjeti inspekcijski nadzor u oblasti zatite kulturne batine Kratkorono MKSiM MKSiM Regulisano Zakonom
Novim Zakonom o kuturnim dobrima regulisati uvoenje licence za fizika i pravna lica koja izvode konzervatorske, restauratorske i druge radove na spomenicima kulture Kratkorono
Regulisano Zakonom Broj podnijetih i rijeenih prijava
Propisati kaznena djela (krivina i prekrajna) kojima se titi kulturna batina Kratkorono
MKSiM Ministarstvo pravde
Obezbijediti potreban broj strunog kadra za poslove prouavanja, zatite, konzervacije, restauracije graditeljskog nasljea, planiranja, projektovanja i izvoenja radova u zatienom podruju, kao i istoriara, arheologa, istoriara umjetnosti, etnologa, arheografa, arhivista, muzeologa, bibliotekara, ekologa, biologa Kratkorono Rokovi Mjere Nosioci aktivnosti
Lokalna uprava, RZZZSK, MKSiM, NMCG, CNB, DACG
Broj uposlenih
Indikatori
Odgovarajuim zakonima i odlukama Skuptine Prijestonice utvrditi stalne izvore prihoda za finansiranje zatite kulturne batine ( iz spomenike rente, komunalnih taksi, poreza na promet nepokretnosti i sl.) Kratkorono
Ministarstvo finansija MKSiM Prijestonica
Izmijenjeni zakoni i odluke
Osnivanje novih institucija iz oblasti kulture - Sekretarijat za kulturu Prijestonice, - Centar za kulturu - Gradski muzej sa umjetnikom galerijom
K -S
Prijestonica Cetinje MKSiM
Broj novih institucija
Poboljanje stanja, valorizacija, revalorizacija i prezentacija kulturne batine (opti cilj 1,2,3,4,5,6)
Uraditi Eborat o opravdanosti osnivanja muzejskih institucija: - Nacionalni muzej knjige, - Nacionalni muzej pozorita - Nacionalni muzej arhitektura
K -S
Prijestonica Cetinje MKSiM
Uraeni Elaborat
Izgradnja i formiranje Univeritetskog kompleksa fakulteta umjetnosti na Cetinju
K -S
MpiN Direkcija javnih radova Univerzitet Crne Gore Prijestonica Kratkorono Prijestonica, institucije kulturne batine, MKSiM
Izgraen Univerzitetski kompleks
Valorizacija, revalorizacija i savremena prezentacija spomenika kulture
Broj valorizovanih i revalorizovanih
137
12
12
138
Mjere Rokovi Nosioci aktivnosti Indikatori Kratkorono i dugorono Srednjorono Srednjorono Centar za arheoloka istraivanja Crne Gore NM CG CNB, Dr.arhiv Lokalna uprava MKS i M RZZZSK Cetinje MKSiM, RZZZSK RZZZP Prijestonica NVO Utvren status Broj digitalno obraenih spomenika kulture Broj izvrenih rekognosciranja K-D broj korisnika, unjetnikih postavki i sl... Broj medijskih kua ukljuenih u promotivnu kampanju Iznos obezbijeenih sredstava K-D Kontinuitet MKSM, MTiZZS Prijestonica, LTO Mediji, NVO Vlada CG, Prijestonica,RZZZSK Meunarodne organizacije i fondovi Lokalna uprava Direkcija za razvoj i srednjih preduzea, Fond za razvoj Prijestonica MTiZS MKSiM Srednjorono Kratkorono RZZZSK Utvrene granice Kontinuitet Broj podnijetih zahtjeva i br.proglaenih spom. Kratkorono Lokalna uprava RZZZSK Lokalna uprava Prijestonice Kratkorono Uraen program sanacionih mjera Inovirani planovi Kratkorono Upravljaka grupa, Vlada Crne Gore Usvojen revidovani M. plan
Valorizacija ireg konteksta Istorijskog jezgra Cetinja u cilju utvrivanja statusa kulturnog pejzaa
Izraditi digitalnu bazu podataka o spomenicima kulture
Izvriti arheoloko rekognosciranje prostora cetinjske Optine
Organizovati sveobuhvatnu edukativnu kampanju za promovisanje vrijednosti i znaaja zatienog podruja
Poboljanje stanja, valorizacija, revalorizacija i prezentacija kulturne batine (opti cilj 1,2,3,4,5,6)
Sprovoditi medijsku kampanju o vrijednostima i znaaju Istorijskog jezgra Cetinja
Obezbijediti stalne izvore prihoda za realizaciju projekata za revitalizaciju kulturne batine
Podrati i stimulisati programe malog i srednjeg preduzetnitva, koji ne ugroavaju ivotnu sredinu, posebno iz oblasti izdavatva
Izraditi Brend Cetinje
Utvrditi granice zatiene okoline Istorijskog jezgra Cetinja na Zakonom propisan nain
Uraditi program sanacionih mjera dijela Istoriskog jezgra - podvonjaka i parking prostora
Izrada dokumentacije za nominacioni dosije Istorijskog jezgra Cetinja za Listu svjetske batine UNESCO (opti cilj 5)
Inoviranje urbanistiko-planskih dokumenata: - Urbanistiki projekat Istorijskog jezgra Cetinja - Detaljni urbanistiki plan Centar Uraditi Prostorni urbanistiki plan Prijestonice Cetinje
Revizija Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja januar 2011. godina
Planirane aktivnosti Mjere Rokovi Nosioci aktivnosti
Indikatori
Uspostaviti efikasan sistem upravljanja zatienim podrujem u skladu sa IUCN kategorijama
Kratkorono i dugorono
MTiZS, RZZZP, NP Skadarsko jezero i NP Loven, Prijestonica, IBM
Broj organizovanih sistema upravljanja prema IUCN kategorijama
Valorizacija prirodnih vrijednosti i njihovo korienje potujui principe i kriterijume odrivog razvoja
RZZP MTiZS Prijestonica LTO
Kategorizacija zatienih podruja prirode
MTZZS RZZP Univerzitet
Broj realizovanih projekata valorizacije prirodnih vrijednosti koji su u skladu sa kriterijumima odrivog razvoja Broj obradjenih i kategorizovanih zatienih podruja prirode
Implementacija, usvojenih stratekih dokumenata: - PP Crne Gore - Strategija odrivog razvoja Crne Gore - Pravci razvoja Crne Gore kao ekoloke drave - Strategija razvoja i redukcije siromatva Crne Gore Kratkorono i dugorono Kratkorono Kratkorono i dugorono Kratkoroni i dugoroni
MTiZS RZZZP Prijestonica RZZZSK Prijestonica NVO MTiZS RZZP MTiZS Prijestonica
Broj realizovanih projekata prema smjernicama usvojenih stratekih dokumenata Usvojen LEAP Broj novih objekata prirode stavljenih pod zatitu
Zatita i unapredjenje prirodne sredine
Usvojiti LEAP
Valorizacija prirodne batine (opti cilj 1,2,3,4,5,)
Stavljanje pod zatitu novih objekata prirode koji su prepoznati kao potencijalni zatieni objekti prirode
Stroija kaznena politika u oblasti prkraja, koja se odnosi na prirodnu batinu
Sprovesti speleoloka istraivanja i adekvatnu valorizaciju i prezentaciju
MTiZS Prijestonica
Broj podnesenih prijava i realizovanih kaznenih mjera Broj razvojnih projekata ouvanja biodiverziteta i osjetljivih ekosistema obradjenih procjenom uticaja

K-S
Unaprijediti sistem odvoenja otpadnih i atmosferskih voda podruja Prijestonice
Lokalna uprava JP Vodovod
% povrine Prijestonice u kojoj je unaprijeen sistem odvoenja otpadnih i atmosferskih voda
139
12
12
140
Mjere Rokovi Nosioci aktivnosti Indikatori Kontinuitet MTiZZS Prijestonica LTO Obrazovne institucije Mediji NVO Broj organizovanih aktivnosti na uredjenju zelenih povrina,, broj uesnika, broj ukljuenih institucija Kontinuitet MTiZS Prijestonica Poslovne banke Strani investitori Ukupne investicije Kontinuitet JP Vodovod i kanalizacija Prijestonica Cetinje MPV -Broj saniranih crpnih stanica, rezervoara i cjevovoda -Ukupna duina saniranog cjevovoda - smanjenje gubitaka vode - % rehabilitovanih i osavremenjenih postrojenja JP Vodovod i kanalizacija Prijestonica Cetinje Duina rekonstruisane i izgraene kanalizacione mree, broj novih prikljuaka Kontinuitet Kontinuitet Broj rehabilitovanih i osavremenjenih postrojenja K-S- D EPCG Elektrodistribucija Cetinje Lokalna uprava - MSPT - MEK - MTiZS - MF - Direkcija za puteve - Lokalna uprava - Donatori Kratkorono Lokalna uprava Broj km saniranih i novoizgradjuenih puteva, Izgraena zaobilaznica Izgraena iara Adekvatno rijeen ulaz u Cetinje, uraena saobraajna signalizacija grada K- S Lokalna uprava Izgraena nova autobuska stanica Novi parking prostori
Organizovanje razliitih aktivnosti uredjenja i revitalizacije zelenih povrina
Obezbjeenje finansijskih sredstava za realizaciju projekata zatite i unapreenja prirodne batine
Obnova i sanacija sistema vodosnabdijevanja Rekonstrukcija i izgradnja kanalizacionog sistema
Rekonstrukcija i izgradnja kanalizacionog sistema i prikljuivanje novih korisnika
Obezbjeenje urednog i kvalitetnog snabdijevanja grada elektro energijom. Rekonstrukcija postojeih i izgradnja novih postrojenja, prenosnih i distributivnih sistema
Poboljati infrastruktu kao preduslov za kvalitetniji ivot lokalnog stanovnitva i kvalitetniju turistiku ponudu (opti cilj 8)
Unapreenje saobraajne infrastrukture: - poboljanje saobraajne povezanosti sa Podgoricom, Kotorom i Budvom - Izgradnja iare Kotor Loven - Cetinje - obezbjediti zaobilaznicu oko Cetinjskog polja
Adekvatno rijeiti ulaz u grad iz pravca Podgorice i Budve i unaprijediti saobraajnu signalizaciju
Trajno rIjeiti pitanje autobuske stanice i parking prostora
Planirane aktivnosti Mjere Nosioci aktivnosti
Rokovi
Indikatori
Kreiranje turistike politike Prijestonice
Kratkorono
LTO Prijestonice, Lokalna uprava Turistika privreda
Definisana turistika politika
Definisanje osnovnog turistikog proizvoda baziranog na kulturnim i prirodnim resursima Kratkorono LTO Prijestonice, Turistika privreda Institucije zaduene za kulturnu i prirodnu batinu MPiN Obrazovne institucije Turistika privreda Turistike agencije Mediji Kontinuitet Srednjorono
Pospjeiti saradnju LTO i lokalnih institucija za zatitu i valorizaciju kulturne batine na izradi programa kulturnih manifestacija
Ostvarena saradnja i osmiljeni turistiki programi
(opti cilj 1,2, 3,4,5,6)
Edukacija kadra u turizmu
Broj obuenih kadrova (broj odranih seminara, teajeva....) Broj, vrsta i kategorija smjetajnih i ugostiteljskih kapaciteta
Obezbjeenje adekvatnih (kvalitativnog i kvantitativnog aspekta) smjetajnih i ugostiteljskih kapaciteta
- Diverzifikacija turistike ponude povezivanje osnovnog i komplementarnog proizvoda: odmorini, kongresni, zdravstveni, edukativni, kupalini, wellness/spa, na prirodu orjentisane aktivnosti (opti cilj 1,2, 3,4,5,6) Kontinuitet
Sveobuhvatna turistika prezentacija i promocija Istorijskog jezgra Cetinja
Turistike agencije Mediji
Izraeni informativno promotivni materijali. broj posjeenih sajmova
Kratkorono
Uvoenje predmeta poznavanje kulturne batine Crne Gore u kolske nastavne programe Publikovanje kolskih udbenika sa sadrajima o znaaju i vrijednostima kulturne batine Organizovanje edukativnih programa za prosvjetni kadar iz oblasti kulturnog nasljea
Ministarstvo prosvjete i nauke Univerzitet CG
Uvedeni predmet u osnovno i srednje obrazovanje
Edukacija i doedukacija postojeih kadrova iz oblasti kulturne batine u zemlji i inostranstvu
Kontinuitet
MKSiM MPiN Univerzitet CG Institucije kulture K-S Ministarstvo prosvjete i nauke Univerzitet CG
Radionice, seminari, specijalistiki teajevi, studijska putovanja Broj otvorenih studijskih programa
Unapreenje kadrovskog potencijala i znanja o zatienom podruju (opti cilj 6)
Osnivanje osnovnih, specijalistiih, magistarskih i doktorski studija iz oblasti kulturne batine

kontinuitet
Obuka kadrova u oblasti tradicionalnih zanata
Medjunarodni univerziteti Meunarodne organizacije Obrazovne institucije Institucije kulture
Broj organizovanih programa i broj uesnika
141
12
LISTA SKRAENICA CG MKSiM MTiZS MER MSPT MF MPiN MPV RZZZSK RZZZP CNB DACG NM CG NP LTO AZS EPCG JP NVO LEAP Crna Gora Ministarstvo kulture, sporta i medija Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine Ministarstvo za ekonomski razvoj Ministarstvo saobraaja, pomorstva i telekomunikacija Ministarstvo finansija Ministarstvo prosvjete i nauke Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede Republiki zavod za zatitu spomenika kulture Republiki zavod za zatitu prirode Centralna narodna biblioteka Dravni arhiv Crne Gore Narodni muzej Crne Gore Nacionalni Park Lokalna turistika organizacija Cetinja Agencija za zatitu ivotne sredine Elektroprivreda Crne Gore Javno preduzee Nevladine organizacije Lokalni ekoloki akcioni plan
12
142
ANEX
13
ANEX 1 TABELA POKRETNA KuLTuRNA BATiNA NA CETiNJu
Etnografski muzej Zbirka narodne nonje Zbirka domae radinosti Zbirka pokustva Zbirka alatki Zbirka nakita Zbirka muzikih instrumenata Zbirka umjetnikih slika i fotografija Vojvoda Niko Stankov Martinovi, umjetnika slika Njegoeve gusle Zlatna dolama Mihaila Obrenovia Zbirka grbova Zbirka ordenja Zbirka oruja Zbirka numizmatike Zbirka djejih igraaka Muzej Kralja Nikole Zbirka emera i pojaseva Zbirka slika Zbirka skulptura Zbirka vaza Zbirka albuma Zbirka sitnog nakita i raznih medaljona Zbirka oruja Zbirka crnogorskih barjaka Zbirka zastava stranih drava Zbirka turskih zaplijenjenih barjaka Zbirka ordena Zbirka crnogorskog papirnog novca Zbirka crnogorskog metalnog novca Zbirka grbova Zbirka crnogorskih peata Zbirka knjiga biblioteke Dravnog muzeja Fotokopija miroslavljevog jevanelja Sluebnik Rukopisno Jevanelje poklon Cetinjskom manastiru od Igumana Rafaila Psaltir Rukopisno Jevanelje (Vlako) sa zapisom iz 1503. godine
13
144
Oktoih prvoglasnik iz Crnojevia tamparije Zbirka starih dokumenata Zbirka crkvenih utvari Zbirka namjetaja Zbirka posua Zbirka rublja Zbirka odijela Zbirka vea Zbirka numizmatike Zbirka sedala Zbirka razne konjske opreme
Njegoev muzej - - - - - - - - - - - - - - - - - Zbirka Njegoeve nonje Zbirka fotografija Zbirka umjetnikih slika i grafikih reprodukcija Zbirka skulptura Zbirka instrumenata Zbirka nakita Zbirka oruja Zbirka spomenica i ordenja Zbirka knjiga biblioteke Petra I Zbirka knjiga Njegoeve biblioteke Zbirka knjiga opte boblioteke Zbirka Njegoevih fotokopiranih dokumenata Zbirka filmova Zbirka karata Crne Gore Zbirka Njegoevih maraka Zbirka Njegoevog namjetaja Zbirka muzejskog najetaja Umjetniki muzej Zbirka umjetnikih slika Mozaik Zbirka pastela Zbirka akvarela Zbirka tempera Zbirka grafike Zbirka skulptura i reljefa Zbirka ikona Zbirka kopija fresaka Istorijski muzej Zbirka skulptura Zbirka umjetnikih slika Zbirka fotografija narodnih heroja Zbirka raznih fotografija Zbirka spomenica Zbirka ordena Zbirka grbova Zbirka oruja Zbirka predratnog materijala
13
145
Zbirka partijskog materijala iz 1941 godine Zbirka okupatorskog materijala iz 1941. godine Zbirka okupatorskog materijala iz 1942. godine Zbirka okupatorskog materijala iz 1943. godine Zbirka okupatorskog materijala iz 1944. godine Zbirka partizanskog materijala iz 1942. godine Zbirka partizanskog materijala iz 1943. godine Zbirka partizanskog materijala iz 1944. godine Zbirka partizanskog materijala iz 1945. godine Zbirka odijela pripadnika NOB-a Zbirka originalnih dokumenata Zbirka reljefa Zbirka maketa Zbirka raznih predmeta Cetinjski manastir Zbirka metala Zbirka tekstila Zbirka emajla Zbirka ikona Zbirka ordenja Zbirka peata Zbirka rukopisnih knjiga Zbirka tampanih knjiga Krst Petra Petrovia Njegoa Mitra Petra I Predmeti i zbirke u privatnom vlasnitvu Zlatan nakit (lanac) sa zavrecima u obliku ilibarskih ivotinjskih glava vlasnik Marija Strugar, Bajova 78. Zbirka umjetnikih slika Pera Poeka-vlasnik Pavle Poek, Zagreb Ostale zbirke i predmeti Zbirka plaketa i spomenica Ljetopis cetinjske osnovne kole Fotokopija Njegoevog Gorskog vijenca Stematografija Iz knjige Pravoslavnoje Ispovedanije Istorija o Varlaamu Oktoih Petoglasnik Rukopisne knjige iz 1649. godine Rukopisno Jevanelje Oktoih Molitvenik Jedan ilustrovani list iz Oktoiha Petoglasnika Crnogorac, nedjeljni list za politiku i knjievnost, CNB .Crnojevi Glas Crnogorca, list za politiku i knjievnost, CNB..Crnojevi
13
146
ANEX 2 PREGLED ZATiENiH PRiRODNiH DOBARA NA TERiTORiJi OPTiNE CETiNJE
I. NAciONALNi PARKOVi Povrina (ha) 1. Skadarsko jezero (dijelom, do granice sa optinama Podgorica i Bar), NACIONALNI PARK I Ramsar podruje 40.000 ha - ukupna povrina NP-a 2. Loven nacionalni park 6.400 ha
II. SPOmENici PRiRODE 3. 4. 5. 6. 7. Park 13 jul i Njegoev park na Cetinju Zajednice bora munike (Pinus heldraichii) na Lovenu (300ha) Jama Duboki do u Njeguima Peina Globoica Lipska peina
III. PRiJEDLOG ZA sTAVLJANJE POD ZATiTu 8. Bukove ume na Obzovici
13
147
ANEX 3 TURIZAM
INTEGRALNi PRisTuP mENADmENTu PREOPTEREENOu
Etape menadmenta
Iskustvo / doivljaj posjetilaca - Odluka o putovanju - Izbor destinacije - Vrijeme i razlog putovanja - Grupna ili indiv. putovanja - Izbor prevoza - Izbor smjetaja - Raspoloivi budet
Partneri / stakeholders
Menadment potranje
Turistike i promotivne agencije - Turistike broure - Tur-operatori - Putnike agencije - Mediji
putovanje u destinaciju
meunarodni i domai prevoznici
Menadment destinacije
- Dolazak u destinaciju - Lokalni prevoznici - Lokalni smjetaj - Upoznavanje destinacije putovanje u mjesto
- Lokalne vlasti - Infrastruktura - Tur-operateri - Lolalni turistiki poslenici lokalni prevoznici - Upravne institucije - Planeri mjesta - Turistiki vodii - Bezbjednost i zdravstvena zatita - Trgovine/prodavnice i ugostiteljski objekti
Menadment mjesta
Dolazak u mjesto - Prijem i orjentisanje - Razgledanje mjesta - Pratei sadraji
13
Odlazak - Putovanje iz destinacije - Putovanje u drugo mjesto
- Tur-opertori - Prevoznici - Turistiki vodii
148
IsKusTVA POsJETiLAcA u PRiRODNim i KuLTuRNim mJEsTimA
Aktivnosti menadera mjesta
Iskustva posjetilaca
Aktivnosti turistike privrede
dolazak u mjesto - Utvrivanje licenci - Priprema programa vozila za tur. grupe - Najava grupnih dolazaka - Prezentacije za upoznavanje - Organizacija grupa
- Parking i mjesta za odmor - Cjenovna politika ulaznica - Sigurnosna provjera
- Ulazak plaanje karata
- Signalizacija, mape, vodii u mjestu za organizovane grupe - Planeri mjesta - Organizatori dolazaka posjetilaca - Pjeake staze - Mjesta za razgledanja - Obezbjeenje toaleta i mjesta za odmor, prevoz, pasivne rekreacije, objed u prirodi - Planiranje i lociranje prodajnih mjesta i dr. sadraja, i njihovo odravanje - Zasebni ulaz i izlaz (kada je to mogue)
- Orjentisanje
- Razgledanje mjesta sa prevodiocima na glavnim i ostalim atrakcijama
- Grupe sa vodiima i prevodiocima - Fotografisanje i dr. aktivnosti turista
- Sadraji za posjetioce
- Vrijeme predvieno da grupe koriste dostupne sadraje
- Trgovina i osvjeenje
- Komercijalni operateri kafii, trgovine, suvenirnice - Turistiki vodii organizuju izlazak grupe - Lokalni transport
- Izlazak iz mjesta
13
odlazak iz mjesta
149
AKTiVNOsTi sA ciLJEm smANJENJA PREOPTEREENOsTi u mJEsTu
Aktivnosti menadera mjesta
Rezultati
Aktivnosti trustike privrede - Monitoring poslovnih kretanja i dobijanje odreenih pokazatelja - Saradnja sa menaderima mjesta u vezi najavljenih dolazaka - Obrada podataka od posjetilaca u cilju razmatranja preoptereenosti - Saradnja sa menaderima mjesta u smislu utvrivanja kretanja posjetilaca
- Monitoring turistikih Aktivnosti
- Utvrivanje pica posjeta i najatraktivnijih mjesta
- Utvrivanje cijena karata - Utvrivanje politike i stimulativnih programa
- Odgovarajui broj posjetilaca u mjestu
- Promotivni i info materijali - Istraiti druge mogunosti koje mogu uticati na preopterenost - Utvrditi alternativne programe i deavanja
- Odgovoarajui model i upravljanje kretanjima posjetilaca - Obrazovni programi - Raznovrsna ponuda, atrakcije, deavanja i dr.
13
- Organizovanje komerc. operatera - Licenciranje i nadgledanje deavanja - Razvoj kapaciteta za upravljanje preoptereenou - Utvrivanje kratkoronih mjera kao to su ugovori sa osobljem i volonteri
- Obezbjeenje adekvatnog osoblja i menadera koji e biti na raspolaganju tokom pica - Odgovarajui nivo zatite podruja koja imaju posebnu vrijednost - Vei kapacitet mjesta u okviru upravljanja preoptereenou
- Obezbjeenje obuke za tur. vodie u sluajevima preoptereenosti - Obezbjeenje zahtjevane obuke shodno uslovima licenca
150
PRimJERi iNDiKATORA (SVJETsKE TuRisTiKE ORGANiZAciJE) u PRiRODNim i EKOLOKi OsJETLJiVim mJEsTimA
Menadment mjesta -
Indikatori Postojanje turistikog plana mjesta, kao i % pokrivenosti mjesta planom
Turistiki menadment plan mjesta
Zakonska regulativa u mjestu
- Postojanje zakona koji reguliu izgradnju, lov i ribolov, korienje prirodnih bogatstava u mjestu, kao i % kljunih resursa koji su pod zatitom - Broj i porijeklo posjetilaca mjestu tokom sezone (dnevno, mjeseno) prosjeno vrijeme zadravanja broj tur-operatora u mjestu - Godinji trokovi upravljanja / menadmenta i kontrole % resursa koji su ve pod zatitom i resursa za koje se trai zatita - Prihodi od posjetilaca - Prihodi od koncesija - Donacije posjetilaca i tur-operatora prihodi od vodia i drugih usluga donacije u vidu opreme, volontera i sl. prodaja dobara (info materijali, rukotvorine i sl.)
Intenzitet korienja
Kapacitet upravnih institucija za menadment u mjestu
Doprinos turizma procesu konzerviranja mjesta
13
151
LITERATURA
14
14
MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA 153
LITERATURA
14
154
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31.
Abramovi Vido, Parkovi, skverovi i ulini drvored u Cetinju NRCG; osnivanje, ureenje i problematika, str. 1 21, Cetinje. Andrijaevi ivko M., Rastoder erbo, Istorija Crne Gore, od najstarijih vremena do 2003, Podgorica, 2006. Andrijaevi ivko M., Rastoder erbo, Crna Gora i velike sile, Podgorica , 2006. Arhivski fondovi i zbirke u Republici Crnoj Gori, Tom I i II, DACG ,Cetinje 2001. Arhitektonsko nasljedje basena Skadarskog jezera, GTZ. Babi Branko, Roganovi Stanko, Prosvjetne prilike poslije osloboenja, u: Cetinje 1482-1982, Cetinje, 1994. Baldacci Antonio, Biljke cetinjskog polja. Glas Crnogorca, br. 28-30., 32-34., 37,38,39., Cetinje. Barada Mate, Prostorni plan optine Cetinje, Titograd, 1986. Borozan Branislav, Rekonstrukcija crkve roenja Bogorodice manastira Crnojevia na Cetinju, Ars br. 3, Cetinje, 1986. Cetinje (turistiki vodi, autori teksta: Milan Jovievi, Tatjana Pejovi, Mladen Lompar), Zagreb, 1986 aki K., Jovi T., Berkuljan A., Cetinje kroz vrijeme (fragmenti), Cetinje, 2005. Debelak M., Nacionalni park Loven, Urbanistiki institut Slovenije, Ljubljana Flag International (2002) - Plan za budunost nacionalnih parkova Cme Gore i razvoj privatnog preduzetnitva, Vlada Republike Crne Gore, Podgorica. Dereti Jovan, Kratka istorija srpske knjievnosti, 2002. Dragievi Risto, Prilozi kulturnoj istoriji, Starine Crne Gore 1, Cetinje, 1963. Dragievi Risto, Dravni Muzej na Cetinju, Istorijski zapisi, knj. XIII, Cetinje, 1957. uri V., Slikari i vajari iz Crne Gore (1900-1960), Cetinje, 1964. GOPA (2005): Strateki master plan za upravljanje otpadom na republikom nivou, Vlada Republike Crne Gore, Podgorica. Ivanovi Milena, Prvi put Njegoevi dani, Vaspitanje i obrazovanje Crne Gore, Podgorica, 2008. Istorija Crne Gore, knj. 2, tom 2, Titograd,1970. Istorija Crne Gore, knj. 3, Titograd, 1975. Jovanovi Radoman, Drutveno-politiki ivot (Cetinja) od 1852-1878. godine, u: Cetinje 1482-1982, Podgorica, 1994. Jovi Tatjana, Cetinje-Crnogorska prijestonica, Cetinje, 2006. JP Nacionalni parkovi Crne Gore- NP ,,Loven(2004): Program razvoja i zatite nacionalnog parka Loven , JP Nacionalni parkovi Crne Gore, Podgorica. JP Nacionalni parkovi Crne Gore - NP Skadarsko jezero (2004): Program razvoja i zatite NP Skadarsko jezero, JP Nacionalni parkovi Crne Gore, Podgorica. Kasom Gordana et al., NP Loven, prirodne karakteristike i turistike informacije, Centar za ekologiju i upravljanje ivotnom sredinom, strana 1-20, Cetinje. Laki Zoran, Narodna vlast u Crnoj Gori 1941-1945, Cetinje, 1981. Lekovi V., Neto o stecima Vlake crkve, Starine Crne Gore VI, Cetinje, 1978. Lokalni ekoloki akcioni plan (LEAP) Prijestonice Cetinje (Regionalni centar za ivotnu sredinu za Centralnu i Jugoistonu Evropu REC, Kancelarija u Crnoj Gori; 2006. Lompar Mladen, Cetinje i likovna umjetnost, (katalog), Cetinje, 1983. Markovi edomir, Arheologija Crne Gore, Podgorica, 2006. Markovi edomir, Tragovi materijalne kulture do osnivanja Cetinja, u: Cetinje 1482-1982, Podgorica,1994.
32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62.
Marovi M., Perovi O., Savremena crnogorska likovna umjetnost (katalog), Cetinje, 1970. Martinovi Duan, Crna Gora u Gutenbergovoj galaksiji, Podgorica, 1994. Martinovi Duan, Knjiarstvo Crne Gore do 1941.godine, CANU, 2007. Martinovi Duan, 160 godina Dravne biblioteke Crne Gore, CANU, 2002. Martinovi Duan, Cetinjska itaonica, Gradska biblioteka Njego (1868 -1998), Gradska biblioteka Njego, 1998. Martinovi D.J., Markovi C., Studija o spomenicima i spomen obiljejima Cetinja, Obod, Cetinje. Martinovi Duan, Cetinje, razvoj, funkcija i savremene promjene, Glasnik Srpskog geografskog drutva Sveska Glasnik Srpskog geografskog drutva, Sveska L5, strana 111-126, Beograd. Martinovi Duan, Cetinje, postanak, razvoj i turistike mogunosti, Cetinje, 1977. Martinovi Duan, Postanak i razvitak naselja (Cetinja), u: Cetinje 1482-1982, Podgorica, 1994. Martinovi Duan J., Razvoj turizma i ugostiteljstva na Cetinju: Turizam Crne Gore u drugoj polovini XX vijeka (zbornik radova), Cetinje 2002, str. 399-424. Martinovi Duan J., Razvitak turizma na Cetinju do Drugog svjetskog rata. Razvoj turizma u Crnoj Gori u XIX i prvoj polovini XX vijeka (zbornik radova), Cetinje, 1997, str. 7-30. Martinovi Duan J., Martinovi Uro, Cetinje-spomenici arhitekture, Cetinje, 1980, str. 160; Martinovi Duan J., Savremene promjene u saobraajno-geografskom poloaju Cetinja i njegove mogunosti daljeg turistikog razvoja. Godinjak Geografskog drutva Crne Gore, br. 3, Titograd, 1981; Martinovi Duan J., Tuga Feniksa: mirnodopska degradiranja Cetinja, Cetinje, 1997. Martinovi Duan J., Sanacija i revitalizacija kulturno-istorijskih spomenika Cetinje 1482-1982, Cetinje, 1994. Martinovi Jovan, Krell Stefan, Cetinje, Uzviena kultura i velianstvena priroda, GTZ TO Cetinje i NTO CG. Martinovi Niko S., Stvaranje, 1955, br. 23. Martinovi Uro, Kue Dakovia-prikaz jedne seoske grupacije, Zbornik Arhitektonskog fakulteta, III knjiga 1956/57, Beograd, 1956. Meunarodni institut za turizam Slovenije (2005) - Program razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori, Ministarstvo turizma Republike Cme Gore, Podgorica. Mijovi Pavle, Renesansno Cetinje, Kruevac 1977. Mijovi Pavle, Cetinje kao feniks, Cetinje, 1997. Mijovi Pavle, Umjetniko blago Crne Gore, Beograd-Titograd, 1980. Mitropolit Mitrofan Ban, ivotopis Svetog Petra Cetinjskog, (priredio Predrag Vuki) Niki-Podgorica, 2005. Pavievi Branko, Sazdanje crnogorske nacionalne drave 1796-1878, Istorija Crne Gore, knj. 4, Podgorica, 2004. Pejovi edomir, Komunistika partija Jugoslavije u Crnoj Gori 1919-1941, Podgorica ,1999. Pejovi .D., Razvitak prosvjete i kulture u Crnoj Gori 1852-1916, Cetinje, 1971. Pejovi .D., Prosvjetni i kulturni rad u Crnoj Gori 1918-1944, Cetinje,1982. Pejovi Sran, Cimea Borislav, Cetinjski vodovod-Istorijski pregled, Cetinje 2001. Pejovi Sran, Pregled razvitka akcionarskih drutava u Crnoj Gori, Arhivski zapisi br. 1-2/2007, Cetinje, 2008. Pejovi Tatjana, Dvorac i manastir Crnojevia i novi Cetinjski manastir, Cetinje 1482-1982, CANU, Cetinje, 1994. Perovi Olga, Likovna enciklopedija Jugoslavije, 1, Zagreb, 1984.
14
155
14
156
63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91.
Prestonica Cetinje (2003): Viegodinji investicioni plan prestonice Cetinje za period 2004-2008, Prestonica Cetinje. Perovi Olga, Likovna enciklopedija Jugoslavije, 1, Zagreb, 1984. Prostorni plan podruja posebne namjene za NP Loven (Sl. list RCG, br. 19/97). Prostorni plan podruja posebne namjene za NP Skadarsko jezero (Sl. list RCG, br. 46/01). Prestonica Cetinje:Viegodinji investicioni plan prestonice Cetinje za period 2004-2008, Prestonica Cetinje, 2003. Rastoder erbo, Politike stranke u Crnoj Gori 1918-1929, Bar, 2000. Rastoder erbo, Crna Gora u egzilu, Podgorica, 2004. Rotkovi Rado, Sazdanje Cetinja, Titograd ,1984 Stanje kulturne batine u Crnoj Gori, Ministarstvo kulture i medija, 2006. Sveti Jovan Krstitelj i Pretea Gospodnji, Cetinje-Beograd, 2009. Skriptoriji i manastirske biblioteke u Crnoj Gori, zbornik radova, CNB ure Crnojevi, Cetinje, 1989. ekularac Boidar, Dukljansko-crnogorski istorijski obzori, Podgorica, 2000. kerovi Nikola P., Crna Gora u vrijeme Prvog svjetskog rata, Titograd, 1963. ukovi Mijat, Podgorika skuptina 1918, Podgorica, 1999. ukovi Mijat, Crnogorska novovjekovna drava i njen razvojni uspon do 1914. godine istorijski najznaajnija tekovina u plodovima dravotvornog djelovanja dinastije Petrovi Njego, zbornik radova: Dinastija Petrovi Njego, tom I, CANU, Podgorica, 2002. epanovi arko, Cetinje u doba Crnojevia, u: Cetinje 1482-1982, Podgorica, 1994. Vukievi Emilija, Vukovi Mihailo, Dendroflora Cetinja. Zbornik radova sa Simpozijuma povodom 100-godinjice prve jugoslovenske dendrologije Josifa Pania. Nauni skupovi SANU, knjiga 1; strana 111-124, Beograd, 1974. Pulevi Vuki, Buli Zlatko, Neki otvoreni taksonomski i fitogeografski problemi u flori Lovena, Zbornik radova sa naunog skupa NP Loven prirodna i kulturna dobra. CANU, knj. 34, strana 215-229, Cetinje, Podgorica. Tomi-Stankovi Koviljka, Flora i vegetacija Lovena u Crnoj Gori: Doktorska disertacija (PMF), 1964. Tomi-Stankovi, Koviljka, Vegetacija Lovena u Crnoj Gori, Zaj. nau. ust. Kosova Studije, br. 17: 1-93, Pritina, 1970. Strategija razvoja turizma u Crnoj Gori do 2020. godine, Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine. Strategija kulturnog turizma Cetinja, British Cuncil. Stanojevi Gligor, Cetinje i njegovo podruje (XVI-XVIII vijek), Cetinje 1482-1982, CANU, Cetinje, 1994. arko epanovi , Cetinje u doba Crnojevia, Cetinje 1482-1982, CANU, Cetinje, 1994. Radovi Goran, Stambena i javna arhitektura Cetinja od XV vijeka do II svjetskog rata: doktorska disertacija, Beograd, 2003 ULUCG, Leksikon crnogorskih umjetnika (1946-2001), Podgorica, 2001. Vujovi Dimitrije, Ujedinjenje Crne Gore i Srbije, Titograd ,1962. Vujovi uro, Lovenski i NOP odred i njegovo podruje u narodnooslobodilakoj borbi 1941-1945, Cetinje 1976. Zaboravljeno Cetinje-Katalog uz izlobu, Sran Pejovi i Predrag Vuki u tekstu Cetinjski parkovi nekad i sad, Cetinje ,2003.
92. 93. 94. 95. 96.
Zbornik radova sa Naunog skupa Nacionalni park Loven prirodna i kulturna dobra, CANU (17-18. septembar, 1993. godine, Cetinje). Zbornik radova sa naunog skupa Prirodne vrijednosti i zatita Skadarskog jezera. CANU (08-09. novembar, 1995. godine, Podgorica). Zekovi Ljiljana, Individualne likovne poetike, Podgorica, 2008. Zetski glasnik, Cetinje ,1931. g., br. 19. Tourism Congestion Management at Natural and Cultural Sites, 2004, UNWTO
14
MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA 157
Grafiki dizajn i prelom: Radmila Bea Radulovi, kreart design studio; tampa: dpc podgorica

Menadžment Plan Istorijskog Jezgra Cetinja

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Menadžment Plan Istorijskog Jezgra Cetinja

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

VLADA CRNE GORE MINISTARSTVO KULTURE, SPORTA I MEDIJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

PODGORICA MAJ, 2009. GODINA

VLADA CRNE GORE MINISTARSTVO KULTURE, SPORTA I MEDIJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

PODGORICA MAJ, 2009. GODINA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

Mapa 1. Granice zatienog podruja Istorijskog jezgra Cetinja

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

Granice zatiene okoline (bafer zona) Istorijskog jezgra Cetinja

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADmENT PLAN IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

ISTORIJSKI RAZVOJ CETINJA I NAIN IVOTA

IsTORiJsKi RAZVOJ CETiNJA i NAiN iVOTA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

VRIJEDNOSTI ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

VRiJEDNOsTi ZATiENOG PODRuJA IsTORiJsKOG JEZGRA CETiNJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA