1783 YILINDAN SONRA KIRIM TRKLERNN

OSMANLI DEVLET LE KLTREL LKLER

CULTURAL RELATIONS BETWEEN THE CRIMEAN TURKS
AND THE OTTOMAN EMPIRE AFTER 1783


Dr. H. Murat ARABACI




zet
Osmanl toplumsal yapsnn, ierisinde barndrd ok farkl dil, din ve
milletten mteekkil grnen tablosuna, 19. yy. dan itibaren Kafkasya, Krm ve
Balkanlardan ald glerle yeni unsurlar eklenmitir. Bunlarn ierisinde sayca
olduka fazla olan unsurlardan biri de, Trk ve Mslman Krm halkdr. Ancak,
bilindii gibi Krm Trkleri ile Osmanl Devleti arasndaki ilikiler ok daha eski
tarihlere dayanmaktadr. Krm'n Osmanl Devleti ile evvelden beri var olan
iktisadi ve kltrel ilikileri, Krmn igal edildii 1783'den sonra da
kesilmemitir. Ders ve okuma kitaplar getirilmesi, retmen grevlendirilmesi gibi
sahalarda Osmanl Devletinden yardmlar alnmtr.
Anahtar Kelimeler: Krm, Tatar, Krm Trkleri

Abstract
New elements were added to the Ottoman Empires social structure with its
multi-religious, multi-lingual and multi-ethnic character following the 19th century
immigrations from Caucasus, Crimea and the Balkans. Muslim Crimean Turks
constitute a major portion of this new mix. However, the relations between the
Crimean Turks and the Ottoman Empire go farther back to previous centuries. The
economic and cultural relations between Crimea and the Ottoman Empire did not
disappear after the Russian invasion in 1873. They received aids in the field of
education with the imports of course-books and the appointment of teachers.
Key Words: Crimea, Tatars, Crimean Turks


Osmanl toplumsal yapsnn, ierisinde barndrd ok farkl dil, din ve
milletten mteekkil grnen tablosuna, 19. yy. dan itibaren Kafkasya, Krm ve
Balkanlardan ald glerle yeni unsurlar eklenmitir. Bunlarn ierisinde sayca

Dumlupnar niversitesi, Ktahya.

1783 Ylndan Sonra Krm Trklerinin Osmanl Devleti le Kltrel likileri
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi
The Journal Of International Social Research
Volume 1/2 Winter 2008








67
olduka fazla olan unsurlardan biri de, Trk ve Mslman Krm halkdr. Ancak,
bilindii gibi Krm Trkleri ile Osmanl Devleti arasndaki ilikiler ok daha eski
tarihlere dayanmaktadr.
Krm'n ve Trkiye'nin Mslman Trk halklar arasndaki ilikiler
1783'de Rusya'nn Krm' igalini mteakip yeni zellikler gstermeye balad. Her
eyden nce, Krm'dan Trkiye'ye XIX. yzyl boyunca ard arkas kesilmeksizin
devam eden gler ylesine anormal bir tablonun domasna yol at ki, Osmanl
lkesinin muhtelif blgelerine yerletirilmi olan Krm Tatar muhacirlerinin says
Krm'da kalanlarn saysn kat kat at. Bu sre zaman iinde daha da artan
oranda devam etmekteydi. Bu bakmdan, o yllarda (ve hatt bir lde gnmzde
dahi) Krm'da Trkiye'de her hangi bir akraba ve yakn bulunmayan bir Krm
Tatarna rast gelmek adet imkansz gibiydi
1
.
Osmanl Devletinin ister siyasi snrlarnda, isterse dini ve kltrel
hinterlandnda olsun, igale uram hemen tm Mslman toplumlar iin Osmanl
imaj, hilafet merkezi olmas hasebiyle, ba sktnda bavurabilecei, tehlike
annda snabilecei gvenilir bir limand. Rus igalinin ilk dnemlerinde
Mslman Krm Trkleri, Trkistan ve Kazan rneklerinde de grld gibi,
kendilerini igalci idareye ve topluma kar fiilen tecrid etmilerdi. Bir bakma bu
ekilde asimile olmaktan da korunmulardr. Nihayet aresiz kalnca da tabii olarak
g etmeye balamlardr.
Bu gler her snf halk (zengin, fakir, ehirli, kyl, cahil, alim)
kapsad ii bugnk Trkiye'deki Krml unsur Trk dnyasnn dier lkeleriyle
kyaslanamayacak biimde anavatann (Aktoprak) her kesine yerlemi (hatta
Gneydou Anadolu blgesinde bile Krm muhacir kyleri vardr)

ve lkemiz
hayatnn her safhasnda yerini almtr. Nihayet Krmllarn Osmanl ulema ve
brokrasisi arasndaki yeleri bu devletin hayat kadar eskiye uzanr ve pek
allm bir grnm arz ederdi. Bizzat Bursal Mehmet Tahir merhumun kaleme
ald biyografik eser bu durumun bir ifadesi ve kantdr. ahsen Tekirda
(Tekfurda-Rodosuk) sicilleri zeride yaptmz bir tarama; bu beldedeki
Krmllarn t 15. asrdan beri g ederek geldiini, stanbul ve Krm ve dier
Rumeli ehirleri arasndaki bir gn, sadece harb ve kym dolaysyla deil; ok
eskiden beri iktisad sebeplerle de baladn gsteriyor
2
.
Krm'n Osmanl Devleti ile evvelden beri var olan iktisadi ve kltrel
ilikileri 1783'den sonra da kesilmemitir. stanbul'da eitim grmek maksadyla

1
Hakan Krml, Krm Tatarlarnda Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916), TTK Yay. Ankara, 1996,
s.177.

Trkiyedeki en nemli Krm aratrmaclarndan biri olan Do. Dr. Hakan Krml, kendisi ile, 20.01.2003
tarihinde Ankarada yaptmz mlakatta; Trkiyenin sadece iki vilayeti (Tunceli ve Hakkari) hari her
vilayetinde Krm Tatar yaadn ifade etmitir. Krml, Trkiyedeki Krm Tatar yerleim yerleri ile bir
alma yaptn belirterek, mezkur yerlerin pek ounun kendisi tarafndan bizzat gidilerek tespitinin yapldn
ve bu almasnn devam ettiini ifade etmitir.
2
lber Ortayl, Trkiye'de Krml Aydnlar, Sanat, Tarihi, Edebiyat ve Musikisiyle Krm (Ed. Oktay
Aslanapa), Yeni Trkiye Yay. Ankara, 2002, s. 58.

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi
The Journal Of International Social Research
Volume 1/2 Winter 2008








68 ARABACI, H. Murat
gelen pek ok talebe mevcuttur. Bilhassa matbaann geni kullanmndan sonra
stanbul'da baslan kitaplar getirmek gibi alkanlklar devam etmitir. Krmn
bilhassa Bahesaray blgesinde konuulan Trkesi ile stanbul Trkesi
birbirilerine ok yakndr. Bu yzden stanbuldan getirilen eserleri anlama
problemi olmamtr. uras unutulmamas gereken bir gerektir ki, smail Bey
Gaspralnn gerek Usul-i cedid mektepleriyle, gerekse Tercman gazetesi ile Trk
dilinin ve stanbul Trkesinin okunup anlalabilmesine yapt katk byktr.
stanbul Trkesi sadece ulemann dilinde ve kaleminde ve Gazi Giray Han'n
iirlerinde deildi, geni halk tabakasnn kahvehanelerde okutup dinledii,
Anadoluda olduu gibi Krmda da, ocuklara evin bykleri tarafndan okuduu
Seyyid Battal Gazi ve Hz. Ali menkbeleri, Kerem ile Asl, Tahir ile Zhre,
hikayeleri gibi eserlerin hepsi stanbul'dan ve dier ehirlerden giden tabasks
metinlerdi; ne mimar eserler, ne okunan kitaplar, ne camilerdeki hutbe ve yaz ve
okuma alkanl hibir zaman imparatorluun merkez ktasndan, yani
Trkiye'den kopmu deildi
3
.
Bunun yan sra, baz gymnasium ve ortaokullarda Trkiye Trkesi de
retiliyor ve tpk bugn bizdeki yabanc okullarda olduu gibi Trk Tarihi,
Corafya ve Edebiyat dersleri muallimleri Trkiye'den geliyordu. smail Bey
Gaspral da Trkiyeden Krma muallimler getirilmesini desteklemekte idi.
Bunlarn bir ksm merhum air evki (Bektre) Bey gibi Trkiye'de yetimi
Krmllar, bir ksm ise bu yurdun genlerini eitmeye koan mnevver, idealist
Anadolu ve Rumeli insanlaryd
4
.
Bu rnekler gz nne alndnda Krm Trklerinin, sosyo-kltrel olarak
Osmanl toplumundan ok farkl olmad grlebilir. Bu durum phesiz glerle
gelen Krmllarn Trkiyedeki uyum srecini hzlandrd gibi, pek ok sahada
ksa zamanda aktif grevler stlenmesine de zemin hazrlamtr.Son yetmi yldaki
despot ynetimin Krm anavatandan tecrid etmesi hatta Krm ahalisinin
Sovyetlerin uzak kelerinde krk yllk bir srgne tabi tutulmas, Trkiye ile btn
balarn kopmas, asl kltrel ve etnik rengin muhafazasn yok edememise bunda
mzinin messeselerinin ve ananelerinin kuvvetli etkisinin rol oynad aktr
5
.
Hilal-i Ahmer Cemiyetinin kurulu ve gelimesindeki nemli rol olan, ayn
zamanda tp dilinin Trkelemesinde verdii derslerle ve 1869'da yaynlad iki
tp kitab ile tp ilmine byk katks olan Krml Aziz dris Bey, 38 yllk ksa
mrnde (1840-1878) bu lkeye byk hizmetler yapmtr. Gene geen asrn
airlerinden Aziz Bey de Krml bir ailenin, II. Mahmud devri ricalinden Pertev
Paa'nn soyundandr. Dikkat edilmesi gereken husus, bu iki zatn eserlerini
okuyanlar, her ikisinde de Osmanl Trklnden farkl bir Krml kimlik ve
uurunun olmadn grecektir
6
. Bu durum da bize, daha nce ifade ettiimiz gibi

3
Ortayl, a. g. m., s. 59.
4
Ortayl, a. g. m., s. 59.; Krml, a. g. e., s.179.
5
Ortayl, a. g. m., s. 59.
6
Ortayl, a. g. m., s. 61.







1783 Ylndan Sonra Krm Trklerinin Osmanl Devleti le Kltrel likileri
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi
The Journal Of International Social Research
Volume 1/2 Winter 2008








69
Anadolu Trkl ile Krm Trklerinin birbirilerinden ok keskin hatlarla ayrlm
farkl bir kimliin olmadn gsteren bir baka rnektir.
nce 1905 Rus nklb ve bilhare de 1908 Osmanl Merutiyet nklb ile
Krml Trkler ile Trkiye arasndaki ilikilerde nemli bir dnm noktas
oluturmutur. 1905 yl sonrasnda, Rusya esareti altnda yaayan Trklere yeni
haklar verilmitir. Bu haklar sonucunda bilhassa eitim alannda Krm Trklerinin
byk ihtiya duyduu retmen kadrolar Trkiyeden gelen muallimlerle
karlanrken, pek ok Krm Trk genci de okumak maksadyla stanbula geldiler.
Bu gelimelerin ilerisi iin ok nemli kalc tesirleri oldu. Bu yllarda, Trkiye
Trk aydnlarn byk lde etkilemi olan hrriyet, adalet, msavat gibi
kavramlar ve Trklk gibi dnemin fikir akmlar ve hatta komitaclk
faaliyetleri Krml aydn Trkleri de tesiri altna almt. Bunun neticesi olarak bu
Krml Trk aydnlar istikllci, hrriyeti ve milliyeti olarak yetiti. Bu kadrolar
stanbulda ve Krmda yeralt tekilatlar kurarak yaygn bir faaliyet iine girdiler.
Akmescitteki Krm Mslman Cemiyet-i Hayriyesi 1905'de Akmescit'de
bir rdiye amaya karar verdi. Mektebin mdrln stlenmek zere
stanbul'dan uygun bir muallim aramaya balad. Bir Krm Tatar muhacir ailesinin
ocuu olan ve o srada stanbul'da Hukuk Mektebi'nde talebe olan mer Sami
(Arbatl) (1881-1951) muallim olarak grevlendirildi. Zaman ierisinde Akmescitte
mer Sami'nin baars Krm'n dier yerlerindeki Mslman Cemiyet-i
Hayriyelerini de ayn yolu izlemeye tevik etti. Bu ekilde, Abdrreid Mehdi'nin
teebbsyle Karasubazar Mslman Cemiyet-i Hayriyesi de Yeni alan
Karasubazar Rdiyesi'nin mdrlne getirdi
7
. Gzleve Mslman Cemiyet-i
Hayriyesi ise Gzleve Rdiyesi'nin tesis ve idaresi iin stanbul'daki Yksek
Ticaret Mektebi'nin mezunlarndan Ethem Feyzi (Gzaydn)yi getirdi. Ethem Feyzi
yaklak otuz sene kadar bir sre kuzey Trkleri arasnda muallimlik hizmetinde
bulunmu, Trk kltr iin hizmet etmitir
8
.

Yirminci yzyl balarnda Krmda hem erkek hem kz ocuklarnn
eitimi hususunda byk bir gayret dikkati ekmektedir. phesiz bunda daha nce
bahsettiimiz gibi Trkiyedeki Krm diasporasnn ocuklarnn katks ok
byktr. O kadar ki, bu ekilde Trkiyeden Krma gidenler arasnda ticari
hayatn terk ederek gitmi olanlar bile mevcuttur. Bunlardan bir tanesi, Eskiehire
gle gelip yerleen ve burada ticarete balayan Fevzi Altu (Elitok)
(1878-1934) dur. Fevzi Altu Eitimci ve milliyeti bir Krm aydndr.
Eskiehirde Krm Trklerinin iskan ile ilgili olarak kurulan Muhaceret
Komisyonunda almtr. Hatta bu komisyon vazifesi dolaysyla Eskiehirdeki
Krm muhacir kylerinden halen ayn adla kurulu Fevziye Kynn adnn Fevzi

7
Krml, a.g.e., 179.
8
Cafer Seydahmet Krmer, nsz, Krm Trklerinin Yerleme ve Gmeleri, (Yaz. Ethem Feyzi Gzaydn)
stanbul, 1948, s.3-4.

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi
The Journal Of International Social Research
Volume 1/2 Winter 2008








70 ARABACI, H. Murat
Beye izafeten verildii ifade edilmektedir
9
. 1905 ylnda ailesini Eskiehirde
brakarak Krma giden Altu, burada Gaspralnn basmevinde ve datm
kolunda almaya balamtr. 1906 ylnda Azak Denizi kysndaki Akmanay
Kynde Darl-rfan mektebini kurarak, 1908 ylna kadar Krm Trklerinin
kltr ve maarif davasna hizmet etmitir
10
.
1905'den itibaren Krm'daki rdiye ve ilk mekteplerde ders veren
Trkiye'den davet edilmi muallimlerin says byk bir hzla artt. Bu dnemde
Krm'daki hemen her byke Usl- Cedid mektebinde Trkiye'den gelmi en az
bir muallim bulunduu anlalmaktadr. Bunlarn mevcudiyeti o mektebe mahall
halk arasnda byk itibar kazandryordu. ou Trkiye'de Krm'a nisbetle ok
daha iyi bir tahsil ve yetime imknna sahip olmu olan bu muallimler Krm'da
yeterli sayda yetimi kadrolarn mevcut olmayndan doan an byk lde
kapatlmasn saladlar. Osmanl vatanda olan bu muallimlerin ezici ounluu
Trkiye'ye yerlemi eski Krm Tatar muhacirlerinin torunlar hatt torunlarnn
ocuklar olduklarndan Krm lehesine, adetlerine ve yaayna hi de yabanc
deillerdi. Bu ise onlarn mahall halk nezdinde kabul grmelerini ve
kaynamalarn ok daha kolaylatrd gibi, ilerini bir misyon eklinde gnlden
benimsemelerini de salyordu
11
.
Bu ekilde Trkiyeden muallim getirilerek alan rdiyeler bata Gaspral
olmak zere cedidcilerin desteini almakta ise de, Krmdaki gelenekiler tarafndan
eletirilmekte idi. Ksa bir mddet sonra bu rdiyeler arlk rejiminin de dikkatini
ekti. arlk idaresi Trkiyeden getirilen bu muallimlerin Osmanl Devleti
tarafndan vazifeli olarak gnderildiini ve slamclk fikri ile milli uuru yayma
gayretinde ve iddiasnda olduklarn, ayrlkl tevik ettiklerini ileri srerek,
1910 ylna kadar Krmda alan btn rdiyeleri kapatt. Osmanl vatanda olan
muallimler ise snr d edildi
12
.








9
Fevzi Altu, Dikenli likiler Krml Bir retmenin Anlar ve iirleri, (Yay. Haz. nci A. Bowman) Trk
Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul 2005, s.25-26.
10
Altu, a. g. e., s. 26-27.
11
Krml, a. g. e., s. 180.
12
Krml, a. g. e., s. 181.; Ayn ekilde, Fevzi Beyin Azak Denizi kysnda bir kyde muallimlik yapmakta iken
basklardan dolay Trkiyeye dnmek zorunda kald ifade edilmektedir. Altu, a. g. e., s.27.







1783 Ylndan Sonra Krm Trklerinin Osmanl Devleti le Kltrel likileri
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi
The Journal Of International Social Research
Volume 1/2 Winter 2008








71
KAYNAKA
ALTU, Fevzi, Dikenli likiler Krml Bir retmenin Anlar ve iirleri,
(Yay. Haz. nci A. Bowman) Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul
2005.
GZAYDIN, Ethem Feyzi, Krm Trklerinin Yerleme ve Gmeleri, stanbul,
1948.
KIRIMER, Cafer Seydahmet, nsz, Krm Trklerinin Yerleme ve
Gmeleri, (Yaz.: Ethem Feyzi Gzaydn) stanbul, 1948.
KIRIMLI, Hakan, Krm Tatarlarnda Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-
1916), TTK Yay. Ankara, 1996.
ORTAYLI, lber, Trkiye'de Krml Aydnlar, Sanat, Tarihi, Edebiyat ve
Musikisiyle Krm (Ed. Oktay Aslanapa), Yeni Trkiye Yay. Ankara, 2002, s.57-
64.