GR

Bir enerji trn mekanik ie dntren makinelere genel olarak motor denir.
Dntrlen enerji trne gre motorlar Is (Termik), Elektrik, Nkleer veya Hidrolik
olabilmektedirler,
Asl konumuz olduundan burada sadece Is (Termik) motorlardan sz edeceiz. Bu
motorlarda yaktlarn kimyasal enerjisi yanma veya oksidasyon sonucu nce s enerjisine
dnr ve bunun sonucunda gazlarn basnc ve scakl hzla ykselir ve bu gazlarn
genilemesi ile mekanik i elde edilir. Grld gibi yaktn kimyasal enerjisi iki
kademede mekanik ie dnmektedir.
Yanma veya oksidasyon sonucu s enerjisi elde edilir ve s enerjisi mekanik ie dnr.
Is enerjisinin elde edili yerine gre Is (Termik) motorlar iki ana gruba ayrllar.

1. Dtan Yanmal Motorlar:
Bu tip motorlarda yakt motorun dnda yaklmaktadr. Yani kimiyasal enerjinin s
enerjisine dntrld yer motorun dndadr. Bu gruba rnek olarak Pistonlu buhar
makinesi ile Buhar trbinini verebiliriz. Yakt buhar kazannda yaklmakta ve s enerjisi su
buharna gemesi sonucunda su buharnn basnc ve scakl artmakta ve bir boru
donanm ile buhar makinesine veya buhar trbinine aktarlmaktadr. Su buharnn burada
genilemesi ile i elde edilir.
2. ten Yanmal Motorlar:
Bu tip motorlarda yaktn kimyasal enerjisi motorun (silindirin)iinde s enerjisine
dnr. Bu gruba rnek olarak Gaz trbinlerini, Jet, Otto, Diesel ve Wankel motorlarn
gsterebiliriz. Bu motorlarda alma maddesi olarak direkt basnc ve scakl ykselmi
olan yanma rnleri kullanlmaktadr.
Gaz trbinlerinde yanma odasnda (hcresinde) elde yksek basn ve scaklktaki yanma
rnlerin potansiyel enerjisi bir meme (lle) yardm ile kinetik enerjiye dntrlr ve
trbin kanatlarna gnderilir. zel ekillendirilmi olan bu kanatlar yardm ile gazlarn
kinetik enerjisi mekanik ie dnr. Gaz trbinlerinde rotorun hareketi dnme hareketi
olduundan, dengeleme problemi sz konusu deildir. Bu nedenle ok yksek devirlerde
alabilmektedirler. Bunun yan sra bu tip motorlarda gazlarn daha iyi genilemesi ve i
enerjinin daha iyi kullanlmas sonucu verim daha iyidir. Yukarda sz edilen stnlklerinin
yannda gaz trbinlerin nemli eksiklikleri de vardr. rnein, rotorun yksek devrine ve
gazlarn yksek scaklna dayanabilmek iin rotor kanatlarnn yksek kaliteli elikten
imal edilmeleri gerekir. Buna ramen ksa srede anr ve yenileri ile deitirilme
zorunluluu doar. Jet ( tepkili ) motorlarnda yanma odasnda elde edilen yksek basn ve
scaklktaki yanma rnleri bir lleden darya akarken jet (tepki) kuvveti oluur ve bu
kuvvetin etkisi ile ara gazlarn ak ynnn tersine doru hareket eder. Bu tip
motorlarda ok byk gler elde edilebilmektedir. Ancak verimlerinin dk olmas da
nemli bir dezavantajdr.
Gnmzde pistonlu iten yanmal motorlar yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Bu
motorlarda yanma sonucu elde edilmi yksek basn ve scaklktaki gazlar piston
yzeyine etki eder ve onun harekete geirir. Bu gruba dahil olan Otto ve Diesel
motorlarnda piston hareketi dorusaldr ve krank-biyel mekanizmas yardm ile
dnme hareketi elde edilir. Wankel motorlarnda ise piston (rotor) hareketi dneldir.
Yukarda ksaca szettiimiz termik motorlar arasnda en fazla uygulama alan bulan
iten yanmal pistonlu motorlardr. Bunun nedeni ise;
- Bu motorlarn toplam verimi daha yksektir. rnein;
Diesel motorunun toplam verimi: 0.40-0.50
Buhar makinesinin toplam verimi: 0.16
Buhar trbini toplam verimi: 0.28
Gaz trbini toplam verimi: 0.35
mertebelerindedir.
- evrimi tek bir gvdede gerekletiinden daha kompakt bir yapya sahiptirler. Kazan,
buhar borular, stclar gibi ilave dzenlere gereksinimleri yoktur.
- Birim g bana harcanan yakt daha azdr, yani daha ekonomiktirler.
- lk harekete geme ve ykleme sreleri dier termik motorlara gre ok ksadr.
Bu stnlklerinin yannda birok dezavantajlar da vardr:
- Konstrktif ve teknolojik adan ok komplike makineler dr.
- malat maliyetleri yksektir.
- Yksek kaliteli yaktlara gereksinim duyarlar.
Fakat bilimin ve tekniin gelimesine paralel olarak zelikle son yllarda elektroniin
gelimesiyle de motorlar devaml olarak gelimiler ve halende gelimektedirler.
Bu motorlarla pratik olarak en yksek verimlere ulalmtr. Fakat bu motorun geliimi
iin tm olanaklar henz bitmi deildir. Daha iyi bir kanm tekili, daha mkemmel bir
yanma ile evrim parametrelerinin ykseltilmesi olasdr. Bunun sonucunda daha az yakt
harcanm ve yksek g elde edilecektir. Art gazlarn enerjisinden yararlanarak
ekonomiklii arttrmak, devir saylarnn ykseltilmesi sonucunda boyutlarn kltlmesi,
yeni ve daha hafif malzemeler ile yeni alternatif yaktlarn kullanlmas gibi problemler de
hala zm beklemektedir

TARHE
Diyebiliriz ki motorlarn geliimi ateli silahlarn zellikle topun icad ile balamtr.
1600 'l yllan sonlarna doru yakt olarak barutun kullanlmasna ynelik birok ciddi
alma yaplmtr. lk olarak yatay bir silindir (namlu) iinde barutun yaklmas ile
piston (mermi) ykselmekte ve daha sonra bu piston yer ekimi kuvveti ve atmosfer
basncnn etkisi ile geri dnerken i alnabilecei fikri ortaya atlmtr.
1678 ylnda Fransz Abbe Jean de HAUTEFEUILLE bu fikri ilk kez somut hale
getirecek yntemini aklamtr. Abbe Jean de HAUTEFEUILLE bir yanma odasnda
barutun yaklmas ile oluan basnl gazlar oda dna attktan sonra geri kalan havann
(gazlarn) soutulmas sonucu oluacak vakum kuvveti ile su pompalamay nermitir.
Aslnda vakum'un gc daha nceden Evangelista TORICELLI, Blaise PASCAL ve Otto
von GUERRICKE adndaki bilim adamlar tarafindan aklanmtr.
1673 ylnda Christiaan HUYGENS barut ile yapm olduu deneysel almalarn
yaynlam ve l pound barutun yaklmas ile 3000 pound'luk bir arln en az 10 metreye
ykseltilebileceini hesaplamalarla gstermitir. Dnd motorun ematik izimi ekil
l'de verilmitir.










ekil 1. Huygensin barut motoru.

Burada piston (D), silindir (AB), pencereler (EE) ve pencerelere balanan esnek deriden imal
edilmi ksa hortumlar (FF) vardr. Barutun yaklmas ile oluan gazlarn genlemesi sonucunda
piston silindirin st ksmna ular ve pencerelerin almas ile gazlar hortumlardan geerek
atmosfere atlrlar. Bylece silindir basnc atmosfer basncna der. Silindir iersinde kalan
gazlarn soutulmas ile vakum oluturulur ve atmosfer basncnn etkisi ile de piston aaya
doru gelirken arlk (G) kaldrlarak i yaplr. Fakat bir sonraki evrim iin gerekli olan
taze hava ve barut temini nemli bir sorun olmaktadr. HUYGENS ve Denis PAPIN 1680 'de
yukarda aklamas yaplan prensibe gre alan ve ilk kez piston-silindir ieren motoru
yapmlar bu motora "barut makine" adn vermilerdir. Fakat patlamann kontrolnn zor
olmas ve her i periyodundan sonra taze dolgunun (barut-hava) silindire doldurulmasndaki
zorluklar bu motorun geliimini engellemitir. 1729 ylnda John ALLEN "barut makine"
kullanarak bir nozul den su pskrterek gemi tahrik etme fikrini ortaya atm, yani jet
prensibini kullanmay dnmtr.
Bundan sonra yaklak 60 seneye yakn bir sre iinde iten yanmal motorlarla ilgili
kayda deer bir alma olmam , bu senelerde daha ok dtan yanma prensibine gre
alan ve Thomas SAVERY, Denis PAPIN, Thomas NEWCOMEN ,John WILKINSON ve
James WATT n gelitirdikleri buhar makineleri daha ok kullanlmtr.
1759 ylnda Henry WOOD ald patentinde alma akkan olarak su buhar yerine hava
kullanm ve bu ekilde "scak hava motorlar" veya "kalorik" motorlarn geliimi balamtr.
WOOD prensibine gre alan ilk scak hava motoru 1807 ylnda George CAYLEY
yapmtr. ekil 2'de bu motorun prensip emas grlmektedir.






ekil 2. Gaylein scak hava motoru (1807).




ekil 3. Stirlingin 1816da yapt motor. ekil 4. Stirlingin 1816daki motorunun
silindiri.
ekil 3. ve ekil 4.de 1816 ylnda Robert STIRLING' in yapm olduu scak hava motoru
grlmektedir. Robert STIRLING 1827 ve 1840 yllarnda kardei James STIRLING ile
birlikte iki patent daha almtr. ekil 5.de grlen ve adna "Stirling motoru" denilen bu
motor ilk kez 1843 ylnda imal edilmi ve 30 d/d 'da 45 Hp g retmitir.













ekil 5. Stirlingin 1816 ylnda yapt g ve deplasr pistonlu motorun ematik ekli.

Stirling motoru Whilheim LEHNMAN tarafindan modifiye edilmi ve "Lehman
motoru" ismi ile 1860 ylndan Almanyada retilmeye balanmstr (ekil 6).












ekil 6. Lehman'in scak hava motoru.
Amerikada ise Alexander K. RIDER ve Hayward TYLERin 1876 ylnda yeni bir
scak hava motoru yapmlardr. Ancak Amerikada bu konuda en nemli almalar
sve asll John ERICSON tarafndan gerekletirilmitir. Scak hava motorlarna
kar ERICSON'un ilgisi 1826 ylnda ngiltereden ald patentle ortaya km ve
1857 ylnda kendi kurduu Massachusetts Caloric Engine Co.firmasnda retime
balamtr. ERICSONun 1858 ylnda ald yeni patentte gre imal etmi olduu
yaklak 3000 adet motor 1860 ylna kadar Avrupa ve Amerikada satlmtr. ekil
7. de Ericsson motorunun ekli verilmitr.






ekil 7. Ericsson'un 1858 yapm motoru.

Bu konuda mucitler isimleri ile anlan bir ok motor yaplmtr. rnein Robinson (ekil
8), Buckett motoru, Roper motoru, Rider motoru ,Rivaz motoru gibi. 1900'l yllann
balarna kadar "scak hava motorlar" veya "kalorik" motorlardan gittike azalan oranda
retilmeye devam edilmi ve gnmzde de sessiz almalar, dk emisiyon seviyeleri
nedeni ile "Stirling" motoru yeniden gndeme gelmitir.














ekil 8. Robinson (Gardner) scak hava motoru.


Scak hava motorun gelimesi ten yanmal motorlarn gelitirilmesini engellemi
olmasna ramen baz aratrmaclar bu konudaki almalarn devam ettirmiler ve
nemli gelimeler kaydetmilerdir. rnein 1791 ylnda John BARBER gaz trbini

nin
patentini almtr. 1794 ylnda Robert STREET ismindeki bir aratrmac ilk kez hava-gaz
yakt karmlarn kullanan pistonlu iten yanmal bir motorun patentini almtr (ekil 9).









ekil 9. Street'in 1794 yl yapm terebentin yaktl motoru.

Bu patentte yakt olarak terebentin kullanlmtr. Yaktn motor dizaynnda belirleyici olaca
bu patenten anlalm ve deiik yaktlarn kullanlabilecei farkl motor dizaynlar ortaya
kmaya balamtr. 1801 ylnda Philippe LEBON kmrden elde edilen gaz yaktla (ehir
gaz) alan motorun patentini almtr (ekil 10).











ekil 10. Philippe Lebon'un ehir gaz retim sistemi ile ift etkili motoru.




















ekil 11. Isaac de Rivaz'n motoru.

180 sveli mhendis Isaac de R1VAZ 1805-1813 yllan arasnda iten yanmal motorla
tahrik edilen bir vagon yapmaya almtr ( ekil 11).
1806 ylnda Claude ve Joseph -Nicephore NIEPCE kardeler yakt olarak toz kmr
kullanan motor yapmlardr. 1820 ylnda VVilliam CECIL yakt olarak hidrojeni kullanacak
olan bir motor gelitirmi (ekil 12).












ekil 12. William Gecil'in hidrojen yakrtl motorunun kesit resmi.
Daha sonraki yllarda Samuel BROWN, Samuel MOREY,Lemuel W. WRIGHT,
William BARNETT, Stuart PERRY, Alfred DRAKE gibi aratrmaclar deiik
dizaynlar ile iten yanmal motorun geliimine nemli katklarda bulunmulardr. Fakat
gerek anlamda iten yanmal pistonlu motorun douu Eugenio BARSANTI ve Felice
MATTEUCCI 'nin 1854 ylnda italyadan aldklar pantent ile olmutur diyebiliriz (ekil
13).











ekil 13. Barsanti ve Matteucci'nin 1854 yl patenttlerinde ki tek ve ift pistonlu motoru.

Bu patentten sonra Nicolaus August OTTO ve Eugen LANGEN

de benzer tip bir

motor iin 1866 ylnda patent almlardr. Bu patente gre imal edilen motor ekil 14' te
verilmitir. Bu motorlara herhangi bir krank-biyel mekanizmasna bal olmadklar iin
"uan veya serbest pistonlu" motor ad verilmitir. OTTO ve LANGEN bu motorlardan
yaklak olarak 5000 adet retmiler ve 10 sene piyasann hakimi olmulardr.













ekil 14. Otto ve Langen'in uan pistonlu motoru.
talya ve Almanya' da uan pistonlu motorlar gelitirilip imal edilirken Paris te yaayan
aslen Luxemburg' lu olan Jean Joseph Etienne LENOIR 1860 ylnda daha deiik bir
prensibe gre alan motorun patentini alm ve bu motordan yaklak olarak 500 adet imal
etmi, ngiltere ve Fransa da bunlar satmtr (ekil 15).





ekil 15. Lenoir'in 1861 yl yapm sktrmasz motoru.

Fakat bu motor veriminin dk ve yakt sarfiyatnn yksek olmas nedeni ile fazla bir
gelime gsterememitir. Bu motorda piston biyel yardm ile krank mekanizmasna bal
olup,pstonun ileri geri hareketleri dnme hareketine dntrlmekte olup gnmz
motorlarna alma prensibi bakmndan en yakn motordur. Bu motorda daha nce
STREETin gelitirdii piston, LEBONun gelitirdii ift etki prensibi, RIVAZ' n
kulland elektrik ateleme sistemi ve Samuel BROWN motorunda olduu gibi
silindirler su ile soutulmutur. Sktrma prosesinin olmamas nedeni ile bu motorlara
atmosferik motorda denir. Bu dnemde sktrma prosesinin nemi ok fazla bilinmemekle
beraber, bu ynde baz almalar yaplmtr. rnein 1838' de BARNETT, karm bir
pompa yardm ile sktrmay dnmtr. Gustav SCHMIDT 1861 ylnda Lenoir
motorunda atelemeden nce sktrma yaplmasn nermitir. Ancak gnmz
motorlarn temel alma prensiplerini veren Fransz Alphonse Beau de ROCHAS
olmutur. 16 ocak 1862 ylnda yaynlanmam olan "Demir yollarnda ve havaclkta
snn ana g kayna olarak uygulanmas iin yeni aratrmalar" adl patentinde
motorun temel alma prensiplerini vermitir. Patentte herhangi bir izim veya resim
yoktur, fakat yazda yeni motorda yanma ncesi yakt-hava karmnn sktrlaca ve
alma evriminin ayn silindir ierisinde drt piston strokunda tamamlanaca
belirtilmitir. evrimi oluturacak olan prosesler;
1. Emme gerekletirmeli (Birinci strok),
2. Dnte sktrma (kinci strok),
3. l noktadan geerken ateleme ve bundan sonra genileme (nc strok),
4. Yanm gazlarn silindirlerden atlmas (Drdnc strok),
olarak drt strok eklinde tanmlanmtr.
Motordan daha yksek performans elde etmek iin ise;
1. Silindirin yzey/hacim oran mmkn olduu kadar kk olmal,
2. Genileme prosesi mmkn olduu kadar iddetli olmal,
3. Mmkn olduu kadar tam genileme salanmal,
4. Genileme ncesi mmkn olan en yksek basn salanmal,
Burada l. madde s kaybn azaltmay, dier maddeler ise gazn enerjisinden hangi
koullarda daha fazla yararlanlabileceini aklamaktadr. Bu makalesinden dolay
Alphonse Beau de ROCHAS 'in modern motorun mucidi olduu dnlebilir. Fakat
Beau de ROCHAS sadece bir kat zerinde motor nerisinde bulunmutur Bu
prensipleri uygulamaya koyan ve ilk prototipimde gerekletirdii iin motorun mucidi
olarak Alman Nicolaus August OTTO kabul edilir.
1872 ylnda Amerikada Geoge Bailey BRAYTON ilk kez ticari gaz motorunu dizayn
etmi ve motorun patentini hem Amerikadan hem de ngiltereden almtr. Brayton un
motoru n sktrmal, sabit basnta yanmal ve tam genilemeli bir motordur (ekil 16).
Bu motorda kompresrn ve pistonlu motorun ortak almas sz konusudur. Bu motordan
ok sayda yaplm fakat 1876 ylnda Nicolaus August OTTO'nun gelitirdii motorla
rekabet edemeyerek piyasadan kaybolmutur.






ekil 16. Brayton'un 1872 yl yapm gaz motoru.

Nicolaus August OTTO Almanyada, Frankfurt yaknlarnda bulunan Holzhausen
kynde domu ve ok kk yata babasnn lmnden sonra okulu brakp ticaretle
uramaya balamtr. Uzun seneler ay, eker ve mutfak gereleri tamacln
yapmtr. 27 yana geldiinde LENOIR motoru ile ilgili bir yazy okumas sayesinde
bu motora kar byk ilgi duymu ve gelecein motorlarnn byk oranda yakta
baml olacaklarn anlamtr. Kardei Wilhelm ile birlikte bu motorun mobil amal
olarak kullanlabilmesi iin bir alkol-hava karbratr dizayn etmiler ve ocak 1861 'de
patent bavurusunda bulunmulardr. Fakat paraszlktan dolay Lenoir motorunu
iyiletirme abalar bir sonu vermemitir. Bu sre iersinde Michael ZONS isimli bir
teknisiyene yaptrd Lenoir motoru zerindeki almalarna devam etmi, ZONS 1862
ylnda OTTO'ya bir drt silindirli kar pistonlu motor yapmtr. Bu motorun almas
daha sonra kacak olan drt stroklu motorlarn almasna ok benzemektedir. Eugen
LANGEN Almanyann Kln ehrinde ok varlkl bir ailenin ocuu olarak dnyaya
gelmi, teknik eitim alm ve bu blgenin eker retimini aile olarak elde tutmulardr.
Doyumsuz biri olarak LANGEN ailenin ii dnda baka iler yapmak istemi ve Lenoir
motoruna olan merak onu OTTO' nun yanna gtrmtr. 8 ubat 1864' te ki bulumadan
sonra OTTO ve LANGENnin ortak olduu dnyann ilk motor imal eden irketi
kurulmutur. irketin ad N. A. OTTO & Cie idi. Bu irket gnmzde Klckner-Humbold-
Deutz AG firmas olarak varln devam ettirmektedir. LANGEN firmaya 10000 Taler
(Dolarn tretildii para birimi) para yatrmtr. Bu firmada uzun sre "uan pistonlu"
motorlar retilmi, firmaya Gottlieb DAMLER ve Wilhelm MAYBACH gibi
mhendislerin katlmas ile bu motor en yksek performansna ulatrlmtr. Fakat OTTO
bu motorun fazla bir gelecei olamayaca dncesi ile yeni bir motor zerinde almaya
balam,bunun vakit kaybndan baka bir ey olmadn dnen LANGEN ise OTTO ile
olan anlamasn iptal etmitir. OTTO MAYBACH' da yanna alarak almalarn
srdrm ve 1876'da ilk drt stroklu motorunu yapm (ekil 17) ve bu motorun
patentini' de 1877 ylnda almtr (ekil 18).










ekil 17. Otto'nun 1876 yl yapm drt stroklu deney motoru.

















ekil 18. Otto'nun patenti (1877 yl).

Bu ekilde drt stroklu motor yaratlm fakat drt stroklu motorun g retimi iin tek zm
olmadn dnenler ,krank milinin her dnnde i alnmasn salayacak olan iki stroklu
motor zerinde almaya balamlardr. 1879-1881 yllan arasnda James ROBSON, Dugald
CLERK, Wilhelm WITTING ve Wilhelm HEES bu konuda nc almalara balamlardr.
Daha sonra ok nemli bir isim olacak olan Kari BENZ ilk iki stroklu motorunu 1879 'da
yapmtr. Whelm von OECHELHAUSER ve Hugo JUNKERS 1890 ylnda kar pistonlu
motoru yapmlardr. Fakat bu motorlar sahip olduklar avantajlara ramen 1900'l yllardan
nce fazla gelitirilememiler.
Rudolf Christian Karl DIESEL alman anne babadan Paris te dnyaya gelmi. 12 yalarnda
Fransadan Almanyann Augsburg kentine tanm, fakat burada uzun sre kalmadan tekrar
Paris'e dnmtr. Parlak bir renci olan DIESEL Paris ve Londrada ki teknik mzelere sk
sk yapm olduu ziyaretlerden sonra mhendis olmaya karar vermitir. Bu kararn babas
tarafndan pek onay grmemesine ramen DIESEL Agsburgt'a bulunan teknik okula balam
ve buradan stn baar derecesi ile mezun olmutur. Bu baarsndan dolay Technische
Hochschule Mnchen 'e kabul edilmi ve burada da byk baar gstermitir. Hocas olan Prof.
LINDE nin nerisi ile soutma teknikleri zerinde almaya balam fakat okumu olduu
CARNOT' un kitab sonucunda motorlara kar olan ilgisi artm birka yl amonyak ile
alabilecek motor zerinde baarsz almalar yaptktan sonra ve petrol motorlar konusuna
ynelerek ilk patent bavurusunu 28 ubat 1892 ylnda gerekletirmitir. Bu patentte motor
evriminin yanma prosesi (sabit basnta, sabit hacimde ve sabit scaklkta yanma) ile ilgili ok
nemli bilgileri verilmitir.
Bu patente kar Maschinen Fabrik Augsburg-Nrnberg A.G. yani ksaca M. A.N. firmasnn
direktr Heinrich BUZ'un byk ilgi duymas ile DIESEL bu firmada almaya balam ve
1893 ylnda ilk dizel motorun prototipini imal edilmitir (ekil 19). Uzun sren denemelerden
sonra bu motora ait patent 16 Temmuz 1895 de alnm ve ilk ticari deeri olan motorda 1897
ylnda imal edilmitir.












ekil 19. DIESEL'in 1893 yl yapm motoru.
1893 ylnda MAMIN ismindeki bir Rus benzer motorun almalarna balam ve 1898
ylnda yksek sktrmal ve ar yakt basnl hava ile pskrterek alan motoru retmitir.
Fakat patent hakk DIESEL'de olduu iin bu motorun ismi dizel motoru olarak kalmtr. Daha
sonraki yllarda motor zerindeki almalar daha da hzlanarak devam etmi ve bu motorlar
gittike daha mkkemelleerek gnmze kadar gelmi ve hala en nemli g retim aralar
olarak kullanlmaktadr.












BLM 1.

TEN YANMALI MOTORLARDA TANIMLAR, KISALTMALAR VE
SINIFLANDIRMA.




eki 20. Bir iten yanmal pistonlu motorun ematik ekli.

Tanmlar ve Ksaltmalar

ekil 20' de ematik ekli verilen bir motora gre iten yanmal motorlarda
kullanlan tanmlar ve ksaltmalar yledir;

- st l Nokta (..N.): Piston st yznn silindir iersinde krank mili
eksenine gre varabilecei en uzak konuma st l nokta denir. Bu anda silindir
iersinde oluan hacim minimumdur.

- Alt l Nokta (A..N.): Piston st yznn silindir iersinde krank mili
eksenine gre varabilecei en yakn konuma alt l nokta denir. Bu anda silindir
iersinde oluan hacim maksimumdur.

- Piston Stroku (H): Silindir iinde, st l nokta ile alt l nokta arasndaki
mesafedir.

- Strok Hacmi (Vh): Silindir iinde, st l nokta ile alt l nokta arasnda oluan
hacimdir.

- Sktrma Hacmi veya l hacim ( Vo ): Silindir iinde, piston st l noktada
iken oluan hacimdir.

- Toplan Hacim (Vt): Silindir iinde, piston alt l noktada iken oluan hacimdir.

- Sktrma oran ( ): Silindir toplam hacminin sktrma hacmine orandr.

- evrimi: Bir iin elde edilebilmesi iin tekrarlanmadan oluan olaylar topluluudur.

ten Yanmal Pistonlu Motorlarn Snflandrlmas

ten yanmal pistonlu motorlar eitli faktrler gz nne alnarak snflandrlrlar.

l. Strok saysna gre snflandrma
a-Drt stroklu motorlar: Bu tip motorlarda bir i evrimi drt piston strokunda
tamamlanr ve bu esnada krank mili iki dn yapar.
b-ki stroklu motorlar: Bu tip motorlarda bir i evrimi iki piston strokunda
tamamlanr ve bu esnada krank mili bir dn yapar.
lk motor gelitirilme almalar yaplrken baz mucitler ve alt stroklu evrimleri
denemiler.

2.Karm tekiline gre smflandrma
a-Karbratrl motorlar: Bu motorlarda karbratr yardm ile hava-yakt karm
silindirin dnda oluturulur. Bu gruba rnek olarak iki ve drt stroklu otto
motorlar verebiliriz.
b-Yakt pskrtmeli motorlar: Bu motorlarda emilmekte olan havann veya silindir
iersine emilmi olan havann iersine yakt pskrterek hava-yakt karm oluturulur.
Dizel ve pskrtmeli otto motorlar bu gruba dahildirler.

3.alma evrimin karakterine gre snflandrma
a-Yanmann sabit hacimde gerekletii motorlar: ek.21' de bu motorlarn alt
otto evrimi grlmektedir.



ek.21. Oto evrimi

b-Yanmann sabit basnta gerekletii motorlar: ekil 22' de bu motorlarn alma
evrimi olarak kullandklar Dizel evrimi verilmitir.

ek.22 Dizel evrimi

c-Yanmann ksmen sabit hacimde, ksmen sabit basnta gerekletii motorlar: Bu
motorlarn alma evrimi olarak Seilinger (kank) evrimini kullanrlar (ekil 23).

ek.23. Seilinger evrimi

4. Kullanlan yakta gre snflandrlma:
a- Sv yaktl motorlar: Bu motorlarda yakt olarak benzin, motorin, kerosen, alkol ve bitkisel
yalar kullanlr.
b- Gaz yaktl motorlar: Bu motorlarda doal gaz ve LPG kullanlr.
c- Kat yaktl motorlar: Toz kmr kullanan motorlar.
5. Taze dolguyu silindirlere doldurma ekline gre snflandrlma:
a- Doal emili motorlar.
b- Ar doldurmal motorlar.
6. Silindirlerin yerletirilme tarzna gre snflandrlma:
Bu tarz snflandrma ekil 24' de verilmitir.










ekil 24. Silindirlerin yerletirilme tarzna gre motorlarn snflandrlmas.

a-Tek (bir) silindirli motorlar.
b-Sra motorlar: Silindirler tek bir sra halindedirler, 2- 11adet silindire kadar
kullanlr.Otomobillerde en ok kullanlan 4 silindirli sra motorlardr,
c- V motor: ki sra motorun belirli bir a ile tek bir krank miline balanmas
durumunda oluan motordur. Sralar arasndaki a 15 ile 120 derece arasnda olabilir.
En ok kullanlan a ise 60 veya 90 derecedir. Silindir says 2 ile 20 arasnda
deiir. Otomobillerde V6 ve V8 en ok kullanlr. V12 ve VI6 daha nceleri baz
lks yksek performansl otomobillerde kullanlmtr,
d-Kar silindirli motor: Bu motor aslnda 180 derece al bir V motordur. Kk
uaklarda ve baz otomobillerde kullanlr. Baz literatrlerde dz (flat) veya kutu
(boxer) motor olarakta isimlendirilmitir,
e-W motor: sra motorun tek bir krank miline balanm halidir. ok kullanlan bir
motor olmamakla beraber gemite ve gnmzde yar otomobilleri iin
gelitirilmitir. Genellikle 12 silindirli olarak ve silindirler aras 60 derecelik a vardr.
f-Kar pistonlu motorlar: Bu motorlarda iki krank mili ve iki piston arasnda
oluan yanma odas vardr. Bunun avantaj ise tek bir yanma prosesi ile ayni anda
iki i stroku gereklemektedir. Krank mili klar iki olarak braklr veya karmak
bir mekanizma ile birletirilir
g-Yldz (radial) motor: Bu motorda genellikle tek sayda olan ( 3 - 5 - 7 - 13 ) veya
daha fazla silindirlerin krank -biyelleri tek bir ana krank miline balanr. Bu motorlar
daha ok orta gte olan ve pervaneli uaklarda kullanlrlar. Sra says arttrlarak (54
silindire kadar yaplanlar olmutur) g gereksinimi karlanabilir.
Bu motorlarn uaklarda baz ilgin uygulamalar olmutur. Krank mili sabit
tutularak,silindir blou dndrlerek motor altrlmtr. Bu durumda oluan jiroskopik
kuvvetlerin yardm ile dier uaklarn yapamadklar manevralar yaplabilmitir. ok az
bilinen ADAMS-FARWELL otomobillerinde 3 veya 5 silindirli, sabit krankl, yatay
yldz motor kullanlm ve yine jiroskopik etki ile otomobile nemli bir sr kolayl
salanmtr.

7.Soutma ekline gre snflandrma:
a-Hava soutmak motorlar.
b-Su soutmal motorlar.



8. Kullanma maksatlarna gre motorlarn snflandrmas:
a -Stasyoner motorlar.
b-Gemi motorlar
c-Lokomotif motorlar
d-Tat (otomobil, kamyon) motorlar.
e-Traktr motorlar.
f-Uak motorlar
g-Evsel (domestic) amal motorlar.






























TEN YANMALI MOTORUN ALIMA PRENSB:
ten yanmal pistonlu motorlar, yaktn kimyasal enerjisinin s enerjisine dnmesi
sonucu scaklk ve basnlar ykselen yanma gazlarnn genilemesiyle yaplan ii piston,
biyel ve krank mili mekanizmasyla mekanik ie dntrmektedir.
ten yanmal motorlardan en fazla kullanlan pistonlu motorlardr. Bu motorlarn
maksimum gleri 60,000 BG kadar, dnme saylan ise 90 - 7500 d/d arasnda veya daha da
fazla, silindir saylar da tek silindirden 20 silindire kadar deiebilmektedir. Kullanma ve
bakm kolayl, ucuzluu ve ok gvenilir olma gibi zellikleri nedeniyle bu motorlar ok
yaygn olarak ve eitli amalar iin kullanlmaktadr. Dolaysyla, kullanlaca yere ve
kullanma amacna bal olarak ok deiik tipte imal edilmektedirler. Motorlar genellikle bir
tatn tahrik mekanizmas olarak kullanlrlar. Bunun dnda tanabilir veya sabit
jeneratrlerde ve pompalarda tahrik mekanizmas olarak kullanlmaktadrlar.

Kvlcm veya buji Atelemeli (KA) Motorlar (Otto evrimine gre alan motor)
Kvlcm atelemeli motorlar, 4-stroklu ve 2-stroklu olarak iki gruba ayrlabilirler.
Ayn zamanda benzin motoru olarak da adlandrlmaktadr. Drt stroklu motorlarn kullanm
alan ok daha genitir. Bu tip motorlar zellikle otomobillerde kullanlmaktadr. KA
motorlar daha az yaygn olarak, traktr, kk kamyon, kk otobs, jeneratr ve baz i
makinelerini tahrikte de kullanlr.
Drt stroklu KA motorunun ana elemanlar ekil 25'de grlmektedir. Ana yapy
oluturan motor gvdesi, silindirlerden ve krank milini tayan st karterden oluur ve dkm
yolu ile imal edilir. Motor gvdesine motor bloku da denilmektedir. Piston genellikle hafif
metal alamdan yaplm olup, silindir iinde teleme hareketi yapmaktadr. Biyel kolunun
kk ba piston pernosu ile pistona, byk ba ise biyel yata ile krank muylusuna
baldr. Bylece bir piston - biyel mekanizmas olumaktadr. Krank mili ise ana yataklar,
muylu yataklar, krank kollar ve kar arlklardan olumaktadr. Silindir kafas motor
blou zerine kafa civatalar veya saplamalar ile balanmaktadr.

ekil 25 Drt stroklu Kvlcm atelemeli (KA) motorunun kesiti
Silindir kafasnda buji yuvalar, emme ve egzoz kanallar bulunur. Emme ve egzoz
sbaplar ve bu sbaplarn yeterli sklkta kapanmasn salayan sbap yaylar da silindir
kafasna yerletirilmitir. Kam milinin dnmesi ve klbtr mekanizmas yardmyla
sbaplar almaktadr. Kam mili eski motorlarda motor gvdesinde, modern motorlarda ise
silindir kafasnda bulunmaktadr. Kam mili hareketini dililer, dili kay veya bir zincir ile
krank milinden alr.
Emme havas, hava filtresinden geerek karbratre gelmektedir. Karbratrde
benzin hava ile kartrlr ve karma olay karbratrden sonra emme kanallarnda da devam
eder. Karbratrn k tarafnda bulunan gaz kelebei kullanlarak motora daha az veya
daha ok hava - yakt karm girmesi ve motor yknn deimesi salanmaktadr. Baz
motorlarda karm benzin pskrtme sistemi ile oluturulmaktadr. Yanma sonucu oluan
yanma rnleri egzoz sbabnn almasyla dar atlr. Yanma sonucunda snan silindir ve
silindir kafas hava veya su ile soutulmaktadr. Soutma suyu silindir kafasndan snm
olarak kar ve termostattan geerek radyatrn st ksmna girer. Radyatrde souyan su alt
ksmdan dolam pompas ile emilmekte ve nce silindirler arasndaki soutma kanallarna,
oradan silindir kafasna baslmaktadr.
Motorda yanma, yakt-hava karmnn, ateleme sistemi tarafndan tututurulmasyla
balar. Ateleme sisteminde her silindir iin ksa sreli yksek gerilim retilmekte ve kam
milinden hareketim alan bir datm makaras ile veya elektronik olarak bu yksek gerilim
ateleme sras gelen silindirin bujisine gnderilmektedir. Motorun yalanmas kam milinden
veya krank milinden hareketini alan dili ya pompas ile salanmaktadr. Yalama ya alt
karterde toplanmakta ve yalama pompas tarafndan buradan emilmektedir.



ekil 26 ki stroklu KA motorun kesiti

KA motorlarnn iki stroklu tipleri genellikle motosiklet ve deniz motorlar, ender
olarak da otomobil motoru olarak kullanlmaktadr. Kk tip iki stroklu KA motorlar
genellikle tek silindirli, karterden sprmeli ve hava soutmal yaplmaktadr (ekil 26).
Bunlarda sbap bulunmamakta ve hava girii sprme penceresinden yaplmaktadr.
Motosiklet motorlarnda genel olarak alt karter ve dili kutusu tek para olarak imal
edilmektedir. Piston-biyel mekanizmas ve krank mili 4-stroklu motordaki gibidir. Yakt-
hava karm da 4-stroklu motorda olduu gibi karbratrde hazrlanmaktadr. Ancak bu
karm nce pistonun alt yz tarafndan kartere emilmekte ve sprme srasnda yine
pistonun alt yz tarafndan sprme penceresinden silindire baslmaktadr. Egzoz gazlar
genileme strokunun sonunda alan egzoz penceresi vastasyla dar atlr.


Sktrma Atelemeli (SA) Motorlar (Diesel evrimine gre alan)
Sktrma atelemeli motorlar da KA motorlar gibi 2 veya 4-stroklu olabilir. Bu
motorlar ayn zamanda Diesel motorlar olarak da bilinmektedir. Drt stroklu SA motorlar
genellikle byk, kk ve orta g isteyen ar yk tatlarnda, lokomotiflerde, kk
gemilerde ve jeneratr tahrikinde kullanlr. Bu motorlar, yap olarak 4-stroklu KA motorlara
benzer ve ayn elemanlardan oluur. Ancak diesel motorlarnda karbratr ve buji yerine
pskrtme pompas ve pskrtme enjektrleri bulunmaktadr. Hareketini bir dili ile krank
milinden alan pskrtme pompas, gerekli miktardaki yakt, pskrtme sras gelen silindirin
enjektrne gnderir. Yakt yksek basnla enjektr deliinden silindir iine pskrtlr.
Baz tip motorlarda soukta ilk tutuma kolaylm salamak amacyla stma bujisi de
bulunmaktadr.Motorun yalanmas ve soutulmas KA motorlarda olduu gibidir (ekil 27).


ekil 27 SA (Diesel) motorunun kesiti
ki stroklu diesel motorlar ise yksek gl yaplrlar ve gemileri tahrikte
kullanlrlar. Bu tip motorlar 2-stroklu benzin motorlarndan ok farkldr. Bunlarda gvde,
alt tayc gvde, st tayc gvde ve silindir blou eklinde ayr ksmdan oluur.
Bunlar dkm veya kaynak yolu ile imal edilebilir. Silindirler slak gmlekli tip olup, piston
da ayrca zel bir donanm ile soutulmaktadr. Stroku ok byk olan baz motorlarda biyel
kolunu ksa tutmak amacyla pistona bir ara mil balanmaktadr. Her bir silindirde sprme
ve egzoz pencereleri bulunmaktadr. Baz tiplerde egzoz penceresi yerine silindir kafasnda
egzoz sbaplar bulunabilir. Sprme havas motor tarafndan veya ayrca tahrik edilen
sprme pompas ile silindirlere baslr. Krank mili alt tayc gvdeye yataklanmtr.
Yalama ve soutma 4-stroklu motorlarda olduu gibi yaplr.


MOTOR PARAMETRELER

Motor evrimlerinin analizine gemeden nce evrimlerde kullanlan i, indike basn,
moment g ve volumetrik verim gibi kavramlar aklamak uygun olacaktr olacaktr.

:
, herhangi bir s makinesinin rndr. ten yanmal pistonlu motorlarda yanma odasnda
yanan gazlarn basncnn pistona etkimesiyle oluur. ten yanmal pistonlu bir motorda
hareket eden piston yzeyinde etkiyen gaz basn kuvveti ii oluturur.

L = F . dx = P . A
p
. dx
Burada:
P : Yanma odasndaki gazlarn basnc
A
p
: Basncn etkidii alan (piston alan)
x = Piston hareket mesafesi
ve:
A
p
. dx = dV dir.
Burada dV pistonun hareketi esnasnda tarad hacimdir. Buna gre:
L = P . dV
Olarak i, basn ve hacme bal olarak yazlabilir.



ekil 28. 4 stroklu bir KA motorun indikatr (P-V) diyagram. Bir indikatr diyagramnda
720
o
KMA (krank mili as) iin piston basncnn yanma odas hacmine gre dalm
verilir..

Motorlar genellikle ok silindirli olduklar nedeniyle analizleri silindirdeki birim ktleye
gre yapmak yerinde olacaktr. Bylece hacim V, zgl hacim ve i de zgl i olarak
alnr:
= W / m = V / m ve = P . d olur.
zgl i , P-V diyagramnda eri altnda kalan alandr (ekil 28).


ekil 29. 4 stroklu KA motor evriminin P-V diyagram.

Silindir ii basnc P iin ekil 29 da gsterilen alanlar ii gstermektedir. Bu i indike i
olarak adlandrlr. ndike i, mekanik srtnmeler ve ek donanmlarn tketimlerden dolay
tam olarak krank milinden alnamaz. Yakt pompas, turboarj, klima, alternatr gibi
donanmlar motordan elde edilen ii kullanrlar. Motordan alnabilen gerek i fren veya
efektif idir.


e
=
i
-
f

Burada:

b
: Efektif i

i
: Yanma odasnda elde edilen indike zgl i

k
: srtnme ve ek tketimlerden dolay kaybolan i

ekil 29 da st kapal alan, sktrma ve iin elde edildii genileme stroklarn
iermektedir. Burada elde edilen i, toplam indike i tir (ekil 29 da A ve C alanlar). Alt
kapal alan ise, emme ve egzoz stroklarn iermektedir. B ve C alanlar motordan emme
strokunda oluan kayp i alanlardr ve bu i emme ii olarak adlandrlr. Bu durumda net
indike i:

net
=
top
-
emme

emme ii ar doldurma sistemine sahip olmayan motorlarda negatif deer alr:

net
= ( A alan) ( B alan )


ekil 30. Ar doldurmal 4 stroklu bir SI motorun P-V diyagram.


Ar doldurmal motorlarda emme basnc, egzoz basncndan daha byk deerler alr bu da
pozitif bir emme basncnn olumasn salar:

net
= ( A alan) + ( B alan )
ar doldurma sistemleri net iin artmasn salarken srtnmelerle oluan kayplarn
artmasna da neden olurlar.
Krank milinden alnabilen yararl i olan efektif iin, indike ie oran mekanik verimdir.

m
=
e
/
i
= W
e
/ W
i

Gnmz motorlarnda mekanik verim
m
, %75 ile % 95 arasnda deimektedir. Motor
hznn dmesi ve krank milinden alnan iin azalmasyla mekanik verim de azalmaktadr.



ORTALAMA NDKE BASIN:

ekil 29 da da grlebilecei gibi silindir iindeki basn, evrim boyunca deiik deerler
almaktadr. Ortalama yada ortalama efektif basn (P
em
) :
= P
im
. ya da P
im
= / = W / V
h

=
AN
-
N

Burada:
W : evrim bana i
: Bir evrimdeki zgl hacim
V
h
: Strok hacmi

Motor hz ve byklnden bamsz olmasndan dolay ortalama efektif basn,
motorlarn karlatrlmasnda nemli bir parametredir. Eer karlatrma iin moment
kullanlrsa byk motorun momenti her zaman daha byktr. Eer g kullanlrsa hz
nemli bir parametre haline gelir.
Efektif iin strok hacmine oran ortalama efektif basnc verir:
P
em
=
e
/ V
H

Modern KA motorlarda P
em
= (850 ile 1050) kPa arasnda; SA motorlarnda ise,700 kPa ile
900 kPa arasnda deerler almaktadr. Ar doldurmal motorlarda bu deer 1000 kPa ile
1200 kPa arasnda deiir.


MOMENT ve G:
Moment, motorun i yapabilme yeteneinin nemli bir gstergesidir. Belirli bir moment kolu
uzaklndan etkiyen kuvvetin etkisi olarak tarif edilebilir. Buna gre:

2. . M = W
e
= P
em
.V
H
/ i
Burada:
W
e
: Efektif i
V
h
: Strok hacmi
i : bir evriminin tamamlanmas iin gereken dn says.
4 stroklu bir motorda bir evrim iin motor iki dn yapar (i=2):
2.2. . M = W
e
= P
em
.V
H

M = P
em
.V
H
/ 4.
2 stroklu bir motorda her dn iin bir evrim tamamlanr (i=1):
2. . M = W
e
= P
em
.V
H

M = P
em
.V
H
/ 2.

Modern otomobil motorlarnda 4000 6000 d/d iin maksimum 200 300 N.m arasnda
momentler olumaktadr.

ekil 31.Tipik bir pistonlu motorda moment ve gcn devir saysna gre deiimi.

G, birim zamanda motorun yapt itir. Eer i= bir evriminin tamamlanmas iin gereken
dn says ve n= motor devir says ise:
W

= W.n / i
W

= 2. . M.n/i
W

= (1/2.i)P
im
. A
p
. U
p

W

= P
im
. A
p
. U
p
/ 4 4-stroklu motor
W

= P
im
. A
p
. U
p
/ 2 2-stroklu motor
Burada:
W = evrim bana i
A
p
= piston alan
U
p
= Ortalama piston hz (U
p
= 2.S.n ; S:strok, n:devir says)
G iin de; efektif g, indike g, emme gc ve srtnme gc gibi tanmlamalar
yaplabilir. Ayrca:
W

e
=
m
. W

i
silindir bana motor gc, birka Watt tan binlerce Watt a kadar deiebilmektedir.
Modern otomobil motorlarnda g, genel olarak 40 220 kW (50 300 HP) arasnda
deimektedir.
Moment ve g hzn fonksiyonudur. Dk hzlarda moment motor hznn artmasyla
ykselir. Motor hznn daha da ykselmesi durumunda moment bir maksimum noktaya
ular ve bu noktadan sonra ekil 31 de grld gibi dmeye balar. ndike g hzla
birlikte srekli olarak artar. Efektif g ise belirli bir maksimum noktaya kadar ykselir ve
bu noktadan sonra dmeye balar. Bunun sebebi ok yksek hzlarda srtnme kayplarnn
artmas ve gc belirlemede en nemli faktr haline gelmesidir. ou otomobil motorunda
maksimum efektif g, 6000-7000 d/d arasnda oluur.
Motordan daha fazla g elde edebilmek iin strok,ortalama efektif basn ve motor devri
parametrelerinden birinin veya hepsinin arttrlmas gerekir. Strokun ykseltilmesi
durumunda silindir iine girebilen yakt miktar artar. Ancak dizayn koullar gz nnde
bulundurularak strokun ok byk olmas istenmez. Bu yzden modern otomobil
motorlarnn ou yksek hzlarda alr ve kk boyutludurlar. Bunun yannda ortalama
efektif basnc arttrmak iin genellikle ar doldurma uygulanr



























BLM 2

MOTOR TERMODNAM

TEN YANMALI MOTORLARDA KULLANILAN EVRMLER

Bilindii gibi Otto motorunda ateleme veya Diesel motorunda pskrtme olaylar
termodinamik bakmdan en uygun noktada olmas gerekir.Ateleme veya pskrtme
sonucunda yakt iinde gizlenmi olan kimyasal enerji s enerjisi olarak
kmaktadr.Meydana gelen bu s silindir iinde baz gelimelere neden olmaktadr, en
azndan silindir iinde bulunan i gaznn P ,T gibi parametrelerin artmasna neden
olur.Artm olan basn piston zerine bir basn kuvveti uygulamaktadr ve bunun
sonucunda piston hareket eder ve bir i alm oluruz.Ve yine daha nceki derslerimizden
bildiimiz gibi s ve i arasndaki ilikiyi inceleyen bilim dalna termodinamik
denilmektedir.Madem ki bizim sistemde de s ve i sz konusudur , motorlarda bir
termodinamik sistemdir, ve bu yzden bu sistemde de termodinamik biliminin tm kanunlar
geerlidir.Bunlar aslnda doann iki temel kanunudur.

- Termodinamiin birinci kanuna gre enerji asla kaybolmaz , yalnz enerji bir ekilden
baka bir ekle dnmektedir.Bizim sistemde silindir iine yakt olarak gndermi
olduumuz kimyasal enerji mekanik enerjiye dnmtr, ve kaybolmamtr.
- Termodinamiin ikinci kanununa gre , s enerjisinin mekanik enerjiye dnebilmesi
iin farkl scaklktaki iki s kaynana gereksinim vardr.(Scak ve Souk) nk bir enerji
baka bir enerji trne veya bir cisimden baka bir cisme geebilmesi ancak bunlar arasnda
belirli bir potansiyel (seviye) olmas halinde mmkndr.Bir termik makinenin almas iin
bu koul gereklidir fakat yeter deildir.nk farkl scaklktaki iki s kaynann temas ile
yksek seviyeden dk seviyeye doru bir s ak olur , fakat bir mekanik i almak olas
deildir.Is enerjisinin bir ksmnn mekanik ie dnmesi iin iki s kayna arasnda kapal
bir evrim olumas gerekir.Bu kapal evrimi elde edebilmemiz iin iki s kayna arasnda
bir i maddesi veya i gaz kullanlmas ile mmkndr
ten yanmal bir motordaki silindirin iinde gerekleen evrim ok kompleks bir olaydr.
ncelikle, hava (SA motorda) veya hava-yakt karm (KA motorda) silindire alnr ve az
da olsa nceki evrimde kalan egzoz gazlar ile karr. Bu karm daha sonra sktrlr ve
yaklr; yanma sonundaki egzoz rnleri byk oranda CO
2
, H
2
O, SO
2
ve N
2
ile dier birok
dk oranl bileikleri ierir. Genileme strokundan sonra egzoz supab alarak karm
dar atlr. Gerek evrim bileimlerin deitii iin incelenmesi olduka zordur. Motor
evrimlerini daha baa klabilir klmak iin gerek motor evrimi aadaki kabullerle ideal
bir standart-hava evrimi haline basitletirilir:

1. Silindire giren karm evrim boyunca ideal gaz gibi davranr ve zellikleri deimez. Bu
yaklam silindir iindeki karmn tamamna yaknnn hava olduu (sadece %7 si yakt.)
evrimin ilk yars iin gayet uygundur. Hatta ikinci yarsnda karmn byk ounlukla
CO
2
, H
2
O ve N
2
gibi gazlardan olumas durumunda bile byk hatalar dourmamaktadr
nk hava sabit zgl sya sahip bir ideal gaz gibi davranmaktadr.
- Gerek ak evrim, egzoz gazlarnn tekrar sisteme alndn kabul eden kapal bir
evrim haline getirilmitir, yani ayni miktardaki i gaz sonsuz sayda evrimi
gerekletirebilir ve miktar olarak deimez (m=sabit). Bu kabul giren ve kan gazlarn hava
olduu ideal standart-hava evrimleriyle uygundur. evrimin kapal hale getirilmesi evrim
analizini basitletirmektedir
- Yanma, Otto evriminde sabit hacimde, Diesel evriminde sabit basnta ve kark
evrimde hem sabit basn hem sabit hacimde gereklemektedir ve yanma prosesi yerine
enerji olarak s sokumu Q
1
kullanlr.
- Sistem dna byk bir entalpiyi atan egzoz srecinin kapal evrimde enerji karl
olan, sistemden bir s k Q
2
olarak gsterilmitir.
- evrimler tersinirdirler ve kullanlan sistemin cidarlar s geirmezdir ( s transferine
izin vermez) Bunun sonucundada sktrma ve genileme sreleri izantropiktir. Bu
srelerin gerekte izantropik olabilmeleri iin evrimin tersinir ve adyabatik olmas
gerekmektedir. Piston ve silindirler arasnda normal almada srtnmeler bulunmaktadr.
Bu elemanlarn yzeylerinin ok iyi ilenmesi ve yalanmas sayesinde srtnmeler
minimumda tutulmakta ve bu yzden srtnmesiz ve tersinir olarak kabul edilebilmektedir.
Srtnmeler daha yksek olsayd otomobil motorlar gnmzde alabildikleri 400-1000
bin km den ok nce anrd. Ayrca silindir iindeki gaz hareketlerinden doan srtnmeler
ok kktr. Her strok iin geen srede oluacak s transferini ihmal edilebilecek
seviyede tutmaktadr. Bylece sktrma ve genileme srelerinin neredeyse adyabatik ve
tersinir olarak kabul edilmesi olduka doru bir yaklamdr.
- Sabite yakn basntaki emme stroku ve egzoz strokunun sabit basnta olduu kabul
edilmitir. Emme ve egzoz basncnn atmosfer basncna eit (P
0
=1 atm) olduu ve gaz
kelebeinin ksk olmas veya ar doldurma yaplmas durumlarnda P
0
dan farkl ve
sabit bir deer olduu kabul edilmitir.




Standart hava evrimlerinde hava aadaki bantlarn uygulanabildii bir ideal gaz olarak
kabul edilmitir:

P.= R.T
P.V = m.R.T
P = .R.T
dh = c
p
.dT
du = c
v
.dT
P.
k
= sabit izantropik (adiabatik) sre iin
T.
k-1
= sabit izantropik (adiabatik) sre iin
T.P
(k-1)/k
= sabit (izantropik sre iin)

1-2
= (P
2
.
2
P
1
.
1
)/(k-1) = R.(T
2
T
1
)/(k-1) (kapal evrimde izantropik i)
c = T R k . . (ses hz)
Burada:
P = silindir basnc (kPa)
V = silindir hacmi (m
3
)
= zgl hacim (m
3
/kg)
R = havann gaz sabiti (kJ/kg.K)
T = scaklk (
o
C veya K)
m = ktle (kg)
= younluk (kg/m
3
)
h = zgl entalpi (kJ/kg)
u = zgl i enerji (kJ/kg)
c
p
, c
v
= zgl slar (kJ/kg.K)
k = c
p
/ c
v

= zgl i (kJ/kg)
c = ses hz (m/s)
Ayrca bunlara ek olarak termodinamik evrim analizlerinde aadaki semboller
kullanlmtr:
AF = hava-yakt oran
m = ktle debisi (kg/s)
q = bir evrimde ktle bana s transferi (kJ/kg)
q = birim zamanda birim ktle iin s transferi (kW/kg)
Q = bir evrim iin s transferi (kJ)
Q

= birim zamanda s transferi (kW)

Q
HV
= yaktn sl deeri (kJ/kg)
= sktrma oran
L = bir evrim iin toplam i (kJ)
W = g (kW)

y
= yanma verimi
Ayrca :
h = hava
y = yakt
eg = egzoz
M = gazlarn karm n temsil etmektedir.
Termodinamik analizlerde, havann zgl slar gerekte olduklar gibi scakln bir
fonksiyonu olarak ya da hesaplar basitletirmek iin kk hata oranlaryla sabit olarak
kullanlabilirler.ayrca adyabatik s k da dk scaklklarla yksek scaklklar arasnda
farkllklar gstermektedir. Emme strokundaki dk scaklkta adyabatik ssn deeri k=1.4
iken yksek scaklktaki yanmann sonunda k=1.3 almak daha dorudur. Analizde bu iki u
deerin ortalamas alnacaktr. Buna gre analiz srasnda:
c
p
= 1.108 kJ/kg.K
c
v
= 0.821 kJ/kg.K
k = c
p
/c
v
= 1.108 / 0.821 = 1.35
R = c
p
c
v
=0.287 kJ/kg.K
Hava motora alnmadan nce genellikle standart scakla yakndr. Bu nedenle emme
havas iin adyabatik s k=1.4 alnmas uygundur. Havann bu artlar iin aadaki
zellikler kullanlmtr:
c
p
= 1.005 kJ/kg.K
c
v
= 0.718 kJ/kg.K
k = c
p
/c
v
= 1.005 / 0.7718 = 1.40
R = c
p
c
v
=0.287 kJ/kg.K








3-TEN YANMALI MOTORUN GENEL EVRM

Kolaylk amac ile nce genel evrim analiz edilecektir daha sonra dier evrimlere
geilecektir, nk dier evrimler bu evrimin zel halleri dirler.


ekil 1

Farkl evrimlerin , farkl boyutlardaki motorlarda karlatrlmas iin birim hacmin iine
gre karlatrma yapmak alagelmitir.

V
H
= V
max
V
min
V
max
- gazn alabildii maksimum hacim (Piston
ANda)
V
min
- gazn alabildii minimum hacim (Piston
Nda)
V
H
- Piston strok hacmi
evrim iine (L

) kar gelen diagram alan taban ( V

max
V
min
) olan bir dikdrtgen ile
deitirilebilir.Bu durumda dikdrtgenin ykseklii ,

P

=
min max V V
L

(kg/m
2
) ; (kN/m
2
)

P

- zgl ii gsterir , yani birim hacim iidir.

Yukardaki denklemden grlyor ki zgl i ( P

) birimi bir basnca eittir , ki bu basn

silindir hacmi V
max
tan V
min
e kadar deiimi kadar bir sre iin pistona etki etmektedir
.Bu zgl ie evrimin ortalama indike basnc denir ve P
oi
ile gsterilir.
Bir evrimin( ideal evrim ) ekonomiklii termik verimle tarif edilir.


t
=
1
2
1
2 1
1
1
Q
Q
Q
Q Q
Q
L

=
t
= Termik verim
L

= e dnm olan s
Q
1
= evrime sokulan s

ou kez maksimum verim ve maksimum zgl i ayn noktada bulumaz.

Bu tanmlamalardan sonra artk kark evrimin termodinamik analizine geebiliriz.
ekil 1de bu evrimin P-V ve T-S diagramlar grlmektedir.
Bu evrimde s sokumu ardarda iki ayr srete olmaktadr:
( 1-2 ) - zantropik (Adiyabatik) sktrma
( 2-3 ) - Sabit hacimde s sokumu ( Q
1
)
( 3-3 ) - Sabit basnta s sokumu ( Q
1
)
( 3-4 ) - zantropik (Adiyabatik) genileme
( 4-1 ) - Sabit hacimde ( Q
2
) ss darya alnyor.
( 1-1 ) - Sabit basnta ( Q
2
) ss darya alnyor.

Daha nce de bahsettiimiz gibi bir evrimin verimliliini arttrmak iin i maddesinin
durum deitirme artlarn arttrmamz gerekir.(R,V,T)
Pratik olarak uygulanan evrimlerin basn , hacim ve scaklk deiimi aadaki koullara
baldr;

En dk basn ( P
min
) ancak ortam basnc kadar olabilir ki silindir iindeki gazlar d
ortama atlabilsin.
Maksimum basn ( P
max
) malzeme ve teknolojinin gelimesine baldr , malzemenin
mukavemeti , zgl arl gibi.
Minimum hacim ( V
min
) ise sktrma sonu basn ve scaklklarn artma hz ile
snrlandrlmtr.Ayn zamanda gerek evrimlerde yksek sktrma oranlarnda kayplar
arttndan minimum hacmi ise snrlandrlm olmaktadr.
Bunun dnda hava-yakt karm bir arada sktran motorlarda ok kk hacimleri
istemeyiz , nk bu durumda yakt kendi kendine tutuma scaklna eriir ve istenmeyen
bir anda yanma olabilir.

Mmkn olan maksimum alma hacmi 4 noktasna kadardr, yani silindirdeki genileme
P
min
basncna kadar gereklenir.Bu durumda evrimin termik verimi artar, fakat hacmin
bymesi ile evrimin ortalama indike basnc hzla der.
Pratik olarak gereklenen evrimlerde gerek srelerdeki srtnme kayplar V
max
ile V
min

arasndaki fark arttka artmaktadr ve hacim bymesinden kazanlan i bunu
karlayamamaktadr.Bu da silindir hacminin ( strokun) bymesinin gereksiz olduunu
gsterir.
ten yanmal pistonlu makinalarda evrim 123341 eklinde gereklenir.Bu durumda
genileme 4 noktasnda biter.Ortalama indike basnc biraz daha arttrabilmek iin genileme
strokunu 4 noktasnda bitirebiliriz , bu durumda sktrma balangc 1 noktasnda olur ,
baka bir deile sktrma balangc basnc ortam basncndan daha yksektir.Gerek
motorda ise bu daha nceden havay sktrarak silindire vermekle gereklenir.

Ortalama indike basnc ykseltmek amac ile V
max
kltmek sonucunda , evrimin termik
verimi ( T-S ) diagramndan 1441 alan ile orantl olarak der.Bu aslnda tam genileme
olmamasndan kaynaklanyor.Eksik genilemeden dolay meydana gelen s kaybn
nleyebilmek iin , bu sy , baka bir makinada ( gaz trbininde) tam genileme yaparak
geri kazanabiliriz ki bu tip makinada V
max
artmas ile kayplar meydana gelmez , bu yzden
byle bir sistemin termik verimi ayn V
max
genilemeli iten yanmal pistonlu bir motordan
daha yksektir.

Yukarda bahsedilen nedenlerden dolay motor evrimi ok byk hacim
genilemelerine kadar yaplmaz , belirli bir yerde kesilir ve evrimden s sabit hacimde
darya alnr.



3.1-evrimin Termik Verim Hesab

Sisteme sokulan s : Q
1

kg
kj
1 kg. i maddesinin yapt i olarak ;

Q
1
= C
v
.( T
3
- T
2
) + C
p
.( T
3
-T
3
) (
kg
kj
)

T-S diagramnda Q
1
a12334b alandr.

Sistemden mutlak miktarda ekilen s ;

| Q
2
| = C
v
( T
4
- T
1
) + C
p
( T
1
- T
1
) (
kg
kj
)

T-s diagramnda | Q
2
| a114b alandr.

t
= 1 -
1
2
Q
Q
= 1-
) ( ) (
) ( ) (
' 3 3 2 ' ' 3
1 ' ' 1 ' ' 2 ' ' 4
T T Cp T T Cv
T T Cp T T Cv
+
+


T-S diagramndan

t
= 1-
) ( ' ' 34 ' 123
) ( ' ' 4 ' ' 11
alan b a
alan b a
dr.

Burda =
2
1
V
V
sktrma oran

=
2
3
P
P
=
2
' 3
P
P
basn artma oran veya patlama oran


g
=
' 3
3
V
V
=
2
3
V
V
n genileme oran

=
3
' ' 4
V
V
genileme oran


n
=
1
' ' 4
V
V
=
1
' ' 1
V
V
n sktrma oran , p=sabit ve sistemden
Q
2
ss ekilmektedir.



Termik verimi veren ifadeyi kartabilmek iin , formldeki scaklklar sktrma
balangcndaki scakl ( T
1
) cinsinden yazalm.

T
2
= T
1
(
2
1
V
V
)
k-1
= T
1
.
k-1

T
3
= T
2
.
2
' 3
P
P
= T
2
. =T
1
..
k-1

T
3
= T
3
.
' 3
3
V
V
= T
3
.
g
= T
1
..
g
.
k-1

T
4
= T
3
(
' ' 4
3
V
V
)
k-1
= T
3
.
1) (

1
=
) 1 (
) 1
1
.

. .
k
g
k
T


T
4
= T
1
..
g
(

)
k-1

=
2
1
V
V
.
' ' 4
3
V
V
=
n
g

T
4
= T
1
..
g
.(
n
g

)
k-1

T
1
= T
1
.
1
' ' 1
V
V
= T
1
.
n

v
p
C
C
= k


t
= 1-

+
+
' 3 3 2 ' 3
1 ' ' 1 ' ' 1 ' ' 4
T T k T T Cv
T T k T T Cv



t
= 1-
) . . . . ( .
) . ( . ) .( .
1
1
1
1
1
1
1
1
1 1 1
1
1

. + . .
+

.
k k
g
k k
n n
k
n
g
g
T T k T T
T T k T T




) 1 ( 1
) 1 ( ) 1 ) ( (
.
1
1
1
+
+
=

g
n
k
n
g
n
k
t
k
k

evrimin zgl ii veya ortalama indike basnc ise u ekilde bulunabilir;

P

=
2 ' 1 V V
L

t
=
1
2 1
Q
Q Q
=
1 Q
L
L

=
t
.Q
1
=
t
.T
1
.
k-1
.[-1+k.(
g
-1)]
V
1
-V
2
= V
2
(
2
' 1
V
V
-1) = V
2
.(
n
.-1)=

1 V
.(
n
.-1)
L

=C
v
.
) 1 . (
. .
1
1
1



n
k
V
T
.
t
.[-1 + k..(
g
-1)]
C
v
=
1 k
R
P
1
=
1
1 .
V
T R


P

= P
oi
= )) 1 ( 1 (
1 1 .
1
+

g t
n
k
k
k
P





ten yanmal motorlarda kullanlan evrimler, genelletirilmi evrimin zel hali
olarak dnlebilir.

Onlar u evrim olmaktadr:


1-) Sabit hacimde s sokumu ve s alnmas (Otto evrimi)

g
=1 ,
n
=1 olacaktr.

t
= 1-
1
1

k
.

. + 1
+

1
1 ' 1 '
g
n
g
k
k
k
= 1-
1
1

k




P

=
1
1
k
P
.
1

k
.
t
.( -1)


2-) Sabit basnta s sokumu ve sabit hacimde s alnmas halinde (Diesel evrimi)

= 1 ,
n
= 1 olacaktr.

t
= 1-
1
1

k
.
) 1 (
1


g
k
g
k


P

=
1
1
k
P
.
1

k
.
t
.k(
g
1)


3-) ksmen sabit hacimde ve ksmen sabit basnta s sokumu ve sabit hacimde s alnmas
halinde Seilinger evrimi)

n
= 1

t
= 1-
1
1

k
.
) 1 ( .
1
+ 1
.
g
k
g
k



P

=
1
1
k
P
.
1

k
.
t
.[-1 + k.(
g
1)]


4- OTTO EVRM (Sabit Hacimde Is Sokumlu evrim)(1876)



ekil 2

Otto evrimi, ou otomobillerde ve dier 4-stroklu kvlcm atelemeli (SI) pistonlu
motorlarda kullanlan ideal evrimdir. Fransz bilim adam Beau de Rochas tarafndan
nerilen evrimi kullanarak 1876 da ilk drt stroklu motoru baaryla gerekletiren
Nikolaus A. Otto nun adn tamaktadr.
Otto evriminin emme stroku piston st l noktada (N) iken balar ve emme
basnc P
0
dr. Emme strokunda hava scak emme manifoldundan getike scakl
artmaktadr.1 noktasndaki scaklk genellikle d hava scaklndan 25-35
o
C kadar
yksektir.
evrimin ikinci stroku alt l noktadan (AN) st l noktaya (N) kadar sren
izantropik sktrma strokudur. Sktrma stroku srasnda basnla birlikte scakl da
artmaktadr.
Sktrma strokunu N daki sabit hacimdeki s sokumu (2-3) takip etmektedir. Bu
sre gerek evrimdeki yanma olayn temsil etmektedir. Yanma ya da s sokumu sresince
byk miktarda enerji silindirdeki havaya gemektedir. Bu enerji scakl ok yksek
deerlere kmakta ve bylece evrimin scaklk tepe noktas 3 noktasnda olumaktadr.
Sabit hacimdeki scaklk artyla birlikte basn da ok ykselmekte ve evrimin basn tepe
noktas da 3 olmaktadr.
Sistemin N daki yksek basn ve entalpi deerleri genileme (veya g stroku)
strokunu oluturmaktadr (3-4). Piston yzeyindeki yksek basn burada kuvvet
oluturmakta ve pistonu AN ya doru harekete zorlamaktadr. Pistonun bu hareketiyle
motorun i ve g kts retilmektedir. Genileme strokunda scaklk ve basn dmekte ve
hacim N dan AN ya ykselmektedir.
Gerek evrimde genileme strokunun sonlarna doru egzoz sbab almakta ve
byk miktarda egzoz gaz silindirden atlmakta bununla birlikte silindir basnc da egzoz
manifoldu basncna dmektedir. Otto evriminde bu durum sabit hacimdeki basn d
olarak kabul edilmitir ve 4-1 aras sabit hacimde Q
2
ss sistem ekilir 1 noktasna gelinir.
Bu srada silindir basnc yaklak olarak ortam basncna (P
0
) ve scaklk da genilemedeki
soumayla byk oranda dmtr.
4-stroklu evrimin son stroku piston AN dan N ya ilerlerken oluur ve egzoz
sbabnn ak olmasndan dolay egzoz stroku sabit basnta gerekleir.
Egzost strokundan sonra piston tekrar N dadr ve motor (krank mili) iki dn
yapmtr. Bu aamadan sonra egzoz supab kapanr, emme supab alr ve yeni evrim
balar.
Otto evriminin analizi srasnda ilemleri silindir ii birim ktle iin yapmak daha
doru olacaktr. ekil 2de Otto evriminin P - ve T - s diyagramlarn gstermektedir.
(Emme ve egzost srelerinin termodinamik analizlerde incelenmesine gerek yoktur.)


a) evrimin Termik Veriminin Hesaplanmas

Q
1
= Q
23
= c
v
.(T
3
-T
2
).m m= i gaz ktlesi
Q
2
= Q
41
= c
v
.(T
4
-T
1
).m m= i gaz ktlesi

L

= Q
1
Q
2
(kJoule)

t
=
1 Q
L
=
1
2 1
Q
Q Q
= 1-
1
2
Q
Q

t
= 1-
m T T c
m T T c
v
v
). (
). (
2 3
1 4

= 1-
2 3
1 4
T T
T T

t
= 1-
3
4
T
T
.
) 1 (
) 1 (
3
2
4
1
T
T
T
T

?
3
4
=
T
T
P
3
.V
3
k
= P
4
.V
4
k
P
4
.V
4
= m.R.T
4
ve P
3
.V
3
= m.R.T
3
denklemleri
taraf tarafa bllerek



k
V
V
P
P
) (
4
3
3
4
=
3
4
P
P
.
3
4
V
V
=
3
4
T
T
}
3
4
V
V
=


3
4
P
P
=
k
)
1
(

3
4
T
T
=
3
4
P
P
.


3
4
T
T
=
k
)
1
(

.
k

1
.
1
1

=
1
1

k

1
3
4
1

=
k
T
T

3
2
4
1
1
1
T
T
T
T

= ? T
2
= T
1
.
k-1
, T
3
= T
4
.
k-1


3
2
T
T
=
4
1
T
T
.
1
1

k
k
=
4
1
T
T
1
1
1
3
2
4
1
=

T
T
T
T

t
= 1-
3
4
T
T
= 1-
1
1

k

1
1
1

=
k
t

Formlden de kolayca grlebildii gibi evrimin termik verimi yalnz sktrma
orannn ve adiabatik stn fonksiyonudur.

t
= f ( ,k )

Eer adiabatik st (k) sabit kabul edersek termik verim yalnz sktrma orannn bir
fonksiyonudur.Denklemden grld gibi sktrma oran arttka verim
artmaktadr.Bununla birlikte evrimin yapt faydal ite artmaktadr.Bu zellikle
= 1012 kadar ok hzl artar , fakat bundan sonra ykselme hz azalr ve yaklak olarak
= 10 mertebesinde hemen hemen sabit kalmaktadr.



%
t
Bu ekilde termik veriminin sktrma
oranna bamlln gstermektedir.
60 Grld gibi =1012 sktrma
50 oranlarndan daha yksek sktrma
40 oranlarnn uygulanmas , zellikle Otto
30 motorlarnda pek uygun deildir.Yksek
20 sktrma oranlarnd
10


ek.3

P
2
=P
1
.
k
formlne uygun olarak sktrma sonu basnlar ok artacak bunun sonucunda
srtnen elemanlar zerindeki maksimum basn artar ve bunun sonucu olarak da srtnen
elemanlar zerindeki kuvvetler artar ve bu srtnmeyi yenmek iin daha fazla i harcanr.
>1012 iin bu i daha fazla olur , hatta sktrma orannn artmas sonucunda meydana
gelen faydal i artmas bu kayp ii telafi edememektedir.
Bunun dnda Otto motorlarnda emilen hava-yakt karmdr.Eer bu karm yksek
sktrma oranna maruz kalrsa T
2
=T
1
.
k-1
formlne uygun olarak sktrma sonu scakl
ok hzl artar ve karm,piston henz ..N. ya varmadan nce kendi kendine (buji
akmadan) tutuabilir ve bunun sonucunda basn hzla ykselir ve pistona ters darbe
uygulanabilir.Daha nemli olan ise sktrma orannn

yksek olmas sonucunda vuruntu
meydana gelebilir.Bunun sonucu motor gten der , yakt harcam artar ve motor ar
snr.Otto motorlarnda sktrma orannn snrl kalmasnn en nemli etkisi bu olmaktadr.

Vuruntu dediimiz olay kullanlan yaktnda fonksiyonudur , bu yzden farkl
yaktlarda snr sktrma oran farkl olabilir.

Formlden u sonucu karabiliriz , termik verim birim i maddesine verilen snn ve
bu maddenin ilk temperatrnn fonksiyonu deildir.

evrimin T-s diagramn izerek yksek sktrma oranlarnn stnlklerini daha rahat
grebiliyoruz.Sktrma oran daha yksek olan ve yine Q
1
s sokumu olan baka bir evrim
ayn diagrama izilmi olsun.4,5,10,9 arasnda kalan taranm alan Q
2
gsterir.Bu da ikinci
evrimde Q
2
kadar daha az s darya atldn gsterir.Dolaysyla evrimde Q
2
kadar
daha fazla s mekanik ie dnyor demektir , yani evrimin termik verimi artmaktadr.

ekil 4



k-Adiabat st de i gazna baldr.ki atomlu gazlar ( oksijen , azot , CO gibi) atomlu
gazlardan ( su buhar , CO
2
gibi ) daha yksek adiabatik ste sahiptirler.Hava iin k=1,4
tr.Bu yzden yanan veya yanm gazlarn alma esnasnda deimesi ile adiabat st de
deiir , bunun sonucunda evrimin termik verimi de deiir.
Benzin motorunda 6,5 11 alnr.

4.1-Otto evrimin Ortalama ndike Basnc (P
mi
)

evrim iine ( L

) kar gelen diagram alan taban ( V

1
V
2
= V
H
) olan bir diktrtgenle
deitirilebilir.Bu durumda diktrtgenin ykseklii;

P
mi
= )
.
(
2
3
2 1 m
kN
m
m kN
V V
L
=

olur.

P
mi
= zgl ii gsterir , yani birim hacmin yapt ii gsterir.

Denklemden gryoruz ki zgl i birimi bir basn birimine eittir ki bu basn silindir
hacmi V
1
den V
2
deiimi kadar bir sre iin pistona etki etmektedir.Bu zgl ie evrimin
ortalama indike basnc denilmesi alagelmitir.

P
mi
=
2 1 V V
L

Q
1
Q
2
= L

t
=
1
2 1
Q
Q Q
=
1 Q
L
L

=
t
. Q
1

Q
1
= m.c
v
.(T
3
-T
2
) = m.c
v
.T
2
.(
2
3
T
T
-1) = m.c
v
.T
2
.(-1)

P
mi
=
2 1 V V
L

=
t
.
) 1 .(
) 1 .( .T m.c
2
1
2
2 v

V
V
V
=
t
.
) 1 .(
) 1 .( . . .
1
1
1

V
T m c
k
v


m.T
1
.R = P
1
.V
1

R
P
V
T m 1
1
1 .
=

c
v
=
1 k
R
c
p
c
v
= R k
c
c
v
p
= =
v
v
c
c R +
k.c
v
-c
v
= R c
v
=
1 k
R

c
p
= R + c
v



P
mi
=
t
.

1 k
R
.

R
P1
. ) 1 .(
) 1 .(
1
1

k

P
mi
= ) 1 (
1
.
1
.
1

k
t
k
P


P
1
= N/m
2
, kN/m
2
, MN/m
2

= ( 24 ) arasndadr.


5. DIESEL EVRM ( Sabit Basnta Is Sokumlu evrim )(1893)


ekil 7

Diesel evrimi sktrma atelemeli motorlar iin ideal evrimdir. 1890 l yllarda Rudolph
Diesel tarafndan gelitirilen sktrma atelemeli motor, daha nce incelenen kvlcm
atelemeli motora ok benzerdir, sadece yanmann balatlmas farkl bir yolla gerekleir.
Kvlcm atelemeli motorlarda, dier adyla bezin motorlarnda yakt-hava karm, yaktn
tutuma scaklnn altnda bir scakla kadar sktrlr ve yanma ilemi bujide oluturulan
bir kvlcmla balanr. Sktrma atelemeli motorlarda, dier adyla diesel motorlarnda
hava, yaktn tutuma scaklnn zerindeki bir scakla kadar sktrlr ve pskrtlen
yaktn scak havayla temas sonucu yanma balar.
Sabit hacimde s sokumlu ideal evrimde sktrma oran belirli bir deerin stne vuruntu
olayndan dolay kamamaktadr .Bu yzden bu motorun termik verimi ok yksek
deildir.Verimi ykseltebilmek iin hava-yakt karm sktrmaktan vazgeilmi ve yalnz
hava sktrma ile daha yksek sktrma oranlarna ve daha yksek termik verimlere
ulalmtr.Bu evrimlerde s sabit basnta sokulur.Is sokumu yani silindire yaktn
gnderilmesi daha nceden sktrlm olan hava yardm ile enjektrden olur.Yakt
sktrlm havann yksek scakl sonucu kendi kendine tutuur.
SI motorlarnda sktrma strokunda yakt-hava karm sktrlr ve sktrma
oran, kendiliinde tutuma ve vuruntunun balamasyla snrldr. Diesel motorlarnda
sktrma ilemi srasnda sadece hava bulunduundan yaktn kendiliinden tutumas sz
konusu deildir. Bu nedenle diesel motorlarnda ok daha yksek sktrma oranlaryla
(genellikle 12 ile 24 arasnda ) alabilirler. Yksek sktrma oranyla alabilmensin
yannda baka yararlar da vardr. evresel adan benzine getirilen kstlamalar bu
motorlarda sz konusu deildir nk bu motorlarda daha az damtlm (ve daha ucuz )
yaktlar kullanlabilir.
Sktrma atelemeli motorlarda yakt silindire sktrma strokunun sonunda
pskrtlmekte Diesel motorlarnda yakt pskrtmesi, piston N ya yaklarken balar
ve genileme strokunun ilk ksmnda devam eder. Bu nedenle yanma daha uzun srede
gerekleir. Yanmann uzun srmesinden dolay diesel evrimindeki yanma ilemi, sisteme
sabit basnta s sokumu olarak dnlr.(ekil 7) Bu sre Otto ve Diesel evrimleri
arasndaki en nemli farktr.

evrim u ekilde oluur ;

1 noktasnda atmosfer koullarndaki i gaz sras ile :

1-2 adiabatik sktrma
2-3 Q
1
ss sabit basnta sokulur
3-4 adiabatik genileme
4-1 Q
2
ss sabit hacimde dar alnr.

1,2,3,4 noktalarn durum parametreleri verilmi olsun.

1 nokta P
1
,V
1
,T
1
P
1
.V
1
k
= P
2
.V
1
k

2 nokta P
2
,V
2
,T
2
P
3
.V
3
k
= P
4
.V
4
k

3 nokta P
3
,V
3
,T
3

4 nokta P
4
,V
4
,T
4



L

= Q
1
Q
2
;
t
=
1 Q
L
= 1-
1
2
Q
Q



Q
1
= c
p
.( T
3
- T
2
)
k c
c
p
v 1
=
Q
2
= c
v
.( T
4
T
1
)

t
= 1-
) 1 (
) (
1
) (
) (
2
3
2
1
2
4
2 3
1 4

T
T
k
T
T
T
T
T T c
T T c
p
v


=
2
1
V
V
,
g
=
2
3
V
V
( n genileme oran)




2
4
T
T
=?
1 1 1
4 4 4
. . .
. . .
T R m V P
T R m V P
=
=

1
4
1
4
T
T
P
P
= ,
1
2
1

k
T
T ,
1
2
4
1
4

=
k
T
T
P
P




1
1
4
1
4
1
.

=
k
P
P
T
T

k k
k k
V P V P
V P V P
2 2 1 1
3 3 4 4
. .
. .
=
=

1
4
P
P
= (
2
3
V
V
)
k
=
g
k


yerine koyarsak
2
4
T
T
=
g
k
.
1
1

k

1
2
4

=
k
k
g
T
T

1
2
1
1

=
k
T
T

2
3
T
T
=?
2 2 2
3 3 3
. .
. .
T M R V P
T M R V P
=
=

g
T
T
=
2
3

t
=1-
) 1 (
1
1 1

g
k k
k
g
k

) 1 (
1
.
1
1
1

=

g
k
g
k
t
k

karlan denklemden grlyor ki verim sktrma orannn ve n genileme
orannn fonksiyonudur.Sktrma orannn artmas ile artar , n genileme orannn artmas
ile azalr , baka bir deile enerji sokma sresi ( motorun yklemesi ) arttka verim
der.Aadaki T-s diagramndan da bunu kolaylkla grebiliriz.





ekil 5


ekil 5 de n genileme orannn verime etkisi grlmektedir.Sabit hacim erisi basn
erisinden daha dik olduundan s sokumu sresi arttka sistemden gtrlen Q
2
ss da
artar ve verim der.


ekil 6

Bu ekilde de sktrma orannn evrim verimine etkisi gzkr.Eit Q
1
s sokumu iin ( a
,2 , 3 ,b , a )
alan
= (a , 2 , 3 , c , a )
alan

Sistemden atlan s Q
2

-yksekte ( a,1,4,b)
alan

-dk ( a,1,4,c,a )
alan

ve ( a,1,4,b)
alan
< ( a,1,4,c,a )
alan
bu yzden verim daha yksektir.

ki evrimin yani Otto ve Diesel evrimlerin termik verimlerini karlatrrsak
gryoruz ki aralarndaki tek fark
) 1 .(
1


g
k
g
k
terimindedir ki bu terim daima 1den
byktr.Bu yzden ayn motor boyutlarnda Diesel evriminin verimi Ottodan daha
azdr.Bunu aadaki tablodan kolaylkla grebiliriz.

g
= 1 (1,2) 1.5 2,0 2,5 3,0 4,0 5,0

t
= 60,2 57 55,3 51,9 49,7 45,9 42,7

UYGULAMADA : Diesel motorunun nu Ottodan daha yksek olduundan
tdiesel
>
totto



5.1-Diesel evriminin Ortalama ndike Basncnn Hesaplanmas


P
mi
=
H

V
L
L

= Q
1
- Q
2

t
=
1
2 1
Q
Q Q

t
=
1 Q
L


L

=
t
. Q
1
=
t
. c
p
.( T
3
-T
2
) =
t
. c
p
.T
2
. (
2
3
T
T
-1)

c
p
- c
v
= R c
p
.(1-c
v
/c
p
) = R c
p
=
1
.
1
1

=

k
R k
k
R

T
2
= T
1
.
k-1
g
T
T
=
2
3


L

=
t
. ) 1 .( . 1 .
1
. 1

g
k
T
k
R k

V
H
= V
1
-V
2
= V
2
.(
2
1
V
V
-1) =
) 1 .(
) 1 .(
1
1

=
V
V

P
mi
=
t
.
1
) 1 .( .
1
. .
1
.
1
1

g
k
V
T
k
R k

R
P
V
T 1
1
1
=

P
mi
=
1
) 1 ( .
.
1
.
1
1

g
k
t
P
k
k






6. SELNGER EVRM (KISMEN SABT HACMDE KISMEN SABT BASINTA
ISI SOKUMU OLAN EVRM ,Kark evrim)

Teknik literatrde bu evrim Sabathe , Seilinger veya Trinclir ad altnda da
rastlanabilir.Ayn s sokumu iin grmtk ki sabit hacim evrimi daha uygundur.Fakat bu
tip motorun sktrma oran snrl olduundan , verim ise dk kalmakta idi.Bu eksikliini
gidermek iin kark evrime gidilmi ki bu evrimde s sokumu ksmen sabit hacimde
ksmen sabit basnta olmaktadr.Bu evrim Otto ve Diesel evrimlerin kombinezonudur , ve
u andaki tm Diesel motorlar bu evrime gre alrlar. Gnmzdeki iki ve drt stroklu
motorlarda kullanlan evrimdir. Otto ve Diesel evrimlerinin termik verim bantlar
gzden geirilirse ideal bir motorun sktrma atelemeli, ancak Otto evrimiyle almasnn
en uygun olduu grlebilir. Diesel evrimindeki sktrmayla ateleme, daha yksek
sktrma oranlaryla almay olanakl kldndan verimin daha yksek olmasn
salamakta ve belirli bir sktrma oran iin sabit basntaki yanma da termik verimi
ykseltir.
Modern CI motorlarda, yakt pskrtme N dan 20
o
krank mili as nce yaplr.
lk tutuma sktrma strokunun sonlarna doru, yanma da Otto evriminde olduu gibi
N da ve ksmen sabit hacimde gerekleir. Yakt pskrtme genileme srasnda da
devam ettiinden maksimum basn genlemeye ramen neredeyse sabit kalmakta ve bu da
ekil 8de grld gibi evrimi gereklemektedir. Bu evrime ayrca st basncn
snrlandrld bir Otto evrimi olarak da dnlebilir.




ekil 8

Bu evrim :
(01) sabit basnta emme
(1-2) adiabatik sktrma
(2-3) Q
1
ss sabit hacimde sokuluyor
(3-4) Q
1
ss sabit basnta sokulur.
(4-5) adiabatik genileme
(5-1) Q
2
ss sabit hacimde darya alnr.

1 nokta P
1
, V
1
, T
1

2 nokta P
2
, V
2 ,
T
2


3 nokta P
3
, V
3
, T
3 ,
= =
2
3
2
4
P
P
P
P
(patlama oran)
g
V
V
V
V
= =
3
4
2
4
(n genileme oran)
4 nokta P
4
, V
4
, T
4

5 nokta P
5
, V
5
, T
5
P
1
. V
1
k
= P
2
. V
2
k
, P
4
. V
4
k
= P
5
. V
5
k




Q
1
= c
v
. ( T
3
T
2
) . m Q
1
= c
p
. ( T
4
T
3
) . m
Q
2
= c
v
. ( T
5
T
1
) .m

t
=
' ' '
1
' ' '
) ' ' '
2 1
2
2 1
1 1
Q Q
Q
Q Q
Q Q
+
=
+
+ (

=
+

=
) .( ) (
) .(
1
). .( ). .(
). .(
1
3 4 2 3
1 5
3 4 2 3
1 5
T T
c
c
T T c
T T c
m T T c m T T c
m T T c
v
p
v
v
p v
v
t

=
+

=
2
3
2
4
2
3
2
1
5
1
3 4 2 3
1 5
.( 1 .
) 1 (
1
) .( ) (
1
T
T
T
T
k
T
T
T
T
T
T
T T k T T
T T
t



=
2
1
T
T
?
k k
V P V P
2 2 1 1
. . =
2
1
2 2
1 1
. .
. .
.
.
T M R
T M R
V P
V P
=


k
V
V
P
P
) (
1
2
2
1
=
2
1
2
1
.
T
T
P
P
=

k
P
P

=
1
2
1

2
1
1
1
.
1
T
T
k
=



1
2
1
1

=
k
T
T

olur



?
2
3
=
T
T

2
3
2 2
3 3
. .
. .
.
.
T M R
T M R
V P
V P
= =
2
3
T
T




?
2
4
=
T
T

3
4
3 3
4 4
. .
. .
.
.
T M R
T M R
V P
V P
=
g
T
T
=
3
4

3 4
.T T
g
=

= = . .
2
3
2
4
g g
T
T
T
T
.
2
4
g
T
T
= olur


?
1
5
=
T
T

1
2
1
1
1
2

= =
k
k
T
T
T
T




5
4
5 5
4 4
. .
. .
.
.
T M R
T M R
V P
V P
=
k k
V P V P
5 5 4 4
. . =


5
4
5 5
3 4
.
. .
T
T
V P
V P
g
=

k
V
V
P
P
g
)
.
(
3
5
5
4

=

5
4
5
4
.
T
T
P
P
g
=

k
g
P
P
) (
5
4

=



1
1
5
4
.

=
k
g
k
g
k
g
k
T
T

1
4
5
) (

=
k
g
T
T


1
1
1
2
4
1
5
. .
1
) (
.

=
k
g g
k
k g
T
T
T
T

k
g
T
T
.
1
5
=



) . .( 1
1 .
.
1
1
1
+

=

g
k
g
k t
k


) 1 ( . ) 1 (
1 .
.
1
1
1
+

=

g
k
g
k
t
k

olur.


Denklemden grld gibi sktrma oran ve basn artma oran arttka ve n genileme
oran azaldka termik verim artar.

Eer,
g
= 1 ise Seilinger evrimi Otto evrimine dnr.
= 1 ise Seilinger evrimi Diesel evrimine dnr.

Bu evrimde sokulan snn paylatrlmas nemlidir.(2) noktasndaki temperatr sktrma
orannn ve balang scaklk ( T
1
) in fonksiyonudur.Ayn T
2
ve Q
1
iin farkl basn artma
oranlar ve n genileme oranlar elde edilebilir. nun artmas ile verim arttna gre , onu
arttrarak ve
g
klterek
t
de iyileme salamamz mmkndr.Fakat bunun sonucunda
( P
3
) ok yksek olacak ve bunun sonucu motor elemanlar fazla yklenmi olurlar , bunun
iin daha kaliteli malzeme veya daha kaln ve kaba konstrksiyon yapmamz
gerekir.Genellikle;


1 1
3
1
' Q Q = veya
1 1
3
2
' ' Q Q = alnr


ekil 9

T-s diagramnda
g
ve nun etkisi aka grlmektedir.Farkl Q
1
s sokumu
durumlarnda nun artmas ile
t
artmaktadr nk darya atlan s Q
2
kadar
azalmaktadr.

6.1 Seilinger evriminin Ortalama ndike Basncnn Hesaplanmas

) (
2
m
N
H

mi
V
L
P =

1
.Q L
t
=


[ ] ) 1 .( . 1 . .
1
.
) 1 ( . 1 . .
) 1 .( . ) 1 ( . .
) .( . ) .( .
1
1
2
3
2
3
4
3
2
3
2
3 4 2 3 1
+

+ =

+ =
+ =

g
k
g v
v
p
v
p v
k T
k
R
m
T
T
k T c m
T
T
T
c
c
T
T
T c m
T T c m T T c m Q




) 1 .(
) 1 ( ) 1 .(
1
1
2
1
2 2 1

= =
V
V
V
V
V V V V
H


[ ] ) 1 .( . 1 .
1
.
. .
1
.
.
1
1
1
+

= =

g
k
t
H

mi
k
V
T
k
R m
V
L
P


R
P
V
T m
1
1
1
.
= [ ] ) 1 .( . 1 .
1
. .
1
1
+

=
g
k
t mi
k
R
P
k
R
P

)) 1 ( 1 .(
1
.
1
.
1
+

=
g
k
t mi
k
k
P
P

rnek: deal Otto , Diesel ve Seilinger evrimlerine alan motorda sktrma oranlar
= 621 arasnda deimektedir. = 3 ,
g
=1,9 , k=1,41 olduuna gre termik verim
deiimini veren diagramlar iziniz.



t
=1-
1
1

k

t
=1-
) 1 (
1
.
1
1

g
k
g
k
k

) 1 .( . ) 1 (
1 .
.
1
1
1
+

=

g
k
g
k
t
k


1/
k-1

totto

) 1 (
1


g
k
g
k

tdiesel

) 1 ( ) 1 (
1 .
+

g
k
g
k

tseilinger

6 0,479 0,5203 1,1599400 0,4435 1,1048561 0,4707
7 0,450 0,5496 0,4776 0,5028
8 0,426 0,5736 0,5054 0,5293
9 0,406 0,5937 0,5286 0,5514
10 0,389 0,6109 0,5487
0,5702
11 0,374 0,6259 0,5660
0,5867
12 0,361 0,6389 0,5812
0,6011
13 0,349 0,6506 0,5947
0,6144
14 0,339 0,6610 0,6068
0,6254
15 0,329 0,6705 0,6178
0,6365
16 0,320 0,6791 0,6278
0,6464
17 0,312 0,6870 0,6369
0,6552 18 0,305 0,6942 0,6453
0,6630 19 0,299 0,7009 0,6531
0,6696 20 0,292 0,7072 0,6604
0,6773
21 0,287 0,7130 0,6671
0,6829


ekil 10
Bu diagramdan da kolaylkla grlmektedir ki ayn () sktrma oranlar iin Otto
evriminin verimi en yksektir , fakat uygulamada Seilinger evrimine gre alan diesel
motorlarn sktrma oranlar yksek olduundan
tseilinger
>
totto

NOT: kartlm olan verim ifadeleri takribidir.nk;
Dissoasion , yani yksek scaklklarda CO
2
nin paralanp CO + 1/2O
2
oluturduu gz
nne alnmamaktadr.
Cv ve Cp sabit kabul edilmitir. Gerekte ise scaklklarn artmas sonucunda (Cv) artar
ve k=Cp/Cv ifadesinde k klr , yani adiabatik st de sabit deildir.
k=1,41 ideal
k=1,33 sktrma
k=1,20 genileme

Motorlarda bu evrimlerin meydana gelmesi iin yaktn yaklmas gerekir.



1.1. MLLER EVRM

Otto ve Diesel evrimlerinde genileme strokunun sonlarna doru egzoz sbab aldnda
dahi silindir iindeki basn 3 5 atm civarndadr. Basn bu seviyede iken egzoz sbabnn
almas genileme strokunda yaplabilecek ek ii engellemektedir. Eer egzoz sbab silindir
ii basn atmosfer basncna dene kadar almas engellenirse genileme strokunda termik
verimi de arttracak daha byk i yaplabilir. Bu durumu gerekletiren evrim ekil 3-16 te
gsterilmitir ve Atkinson yada ar genilemi evrim ( yada tam genileme evrimi) ad
verilmitir.
1885 ten itibaren genileme stroku sktrma strokundan daha uzun olan ve bu evrimi
gerekletiren deiik krank ve sbap mekanizmalar denenmitir. ancak bu motorlardan
hibirinin satlmamas baarzln bir iaretidir.


ekil 3-16. deal Atkinson evrimi, 6-1-2-3-4-5-6. Sktrma oran V
4
/V
3
, genileme
oranndan V
1
/V
3
oranndan kktr.






ekil 3-17. KA motorlarda kullanlan ideal Miller evrimi. Eer sbap erken kapatlrsa
evrim, 6-7-1-7-2-3-4-5-6 eklinde; sbaplar ge kapanrsa 6-7-5-7-2-3-4-5-6 eklinde olur.

Miller evrimi, R.H. Miller (1890 1967) tarafndan gerekletirilmitir. Genileme
oran sktrma oranndan daha byk olan bu evrim Atkinson evriminin modern bir
uygulamasdr. Miller evriminde bu durum farkl bir yolla baarlmtr. Atkinson evrimi
ile alabilecek bir motorun karmak bir mekanik balant tipine ihtiyac vardr. Miller
evrimi ile alan motor, istenen koullar gerekletirebilmek iin birleik bir sbap
zamanlama yntemi kullanmaktadr.

Miller evriminde hava girii kstlanmaz. Silindire giren hava miktar AN dan ok
nce ngrlm bir zamanda emme sbabnn kapanmasyla kontrol edilir. (ekil 3-17 te 7
no lu nokta.) Bu aamadan sonra emme stroku sresince piston AN ya doru hareketine
devam ederken silindir basnc 7-1 erisiyle gsterildii gibi drlmektedir. Piston AN
ya vardktan sonra tekrar N ya doru hareketine balar ve basn 1-7 erisiyle ykselir.
Bylece sbabn erken kapanmasndan dolay evrim 6-7-1-7-2-3-4-5-6 eklinde olur. 6-7
srecinde retilen i, 7-6 egzoz strokuyla ve 7-1 srecindeki i de 1-7 sreciyle karlanr.
Bunun sonucunda net indike i 7-2-3-4-5-7 dmdr. evrimde emme ii yoktur.
Sktrma oran :
= V
7
/ V
2
dir.
Ve daha yksek olan sktrma oran ise:

gen
= V
4
/ V
2
= V
4
/ V
3
eklinde ifade edilir.
kaybna neden olan ksa bir sktrma oran ve bununla birlikte i reten daha uzun
bir genileme oran evrim bana net indike iin artmasn salar. Buna ek olarak emme
havasnn snrlanmadan silindire alnmas SI motorlarn nemli kayplarndan biri ortadan
kalkar. Bu durum zellikle ksmi yk durumunda geerlidir. nk Otto evrimiyle alan
motorlarda ksmi yk durumunda emme manifoldu basnc dktr ve buna bal olarak
negatif emme ii yksektir. Miller evrimiyle alan bir motorda, CI motorlarnda olduu
gibi emme ii sz konusu deildir(teorik olarak). Bunun sonucu olarak termik verim de
artmaktadr.
Miller evrimi motorunun mekanik verimi, benzer mekanik iletim sistemine sahip olan Otto
evrimi motorunun mekanik verimiyle yaklak olarak ayndr. te yandan Atkinson
evriminde mekanik verimin dmesine sebep olan ok daha karmak bir mekanik iletim
sistemine gerek duyulur.
Miller evriminde dier bir durum emme sbabnn AN dan sonra kapatlmasyla elde
edilir. Bu durumda hava snrlanmadan emme stroku boyunca silindire alnr ancak bu
havann bir ksm sbap kapanmadan manifolda geri atlr. Bu durum ekil 3-17 te 6-7-5-7-
2-3-4-5-6 eklinde bir evrimi gerekler. Net indike i dier durum iin de sz konusu olan
7-2-3-4-5-7 dmdr. Sktrma ve genileme oranlar da:
= V
7
/ V
2
ve
gen
= V
4
/ V
2
= V
4
/ V
3
eklindedir.
ki durum iin de evrimin verimli alabilmesi iin emme sbabnn olmas gereken
tam noktada (ekil 3-17 te 7 no lu nokta) kapatlabilmesi nemlidir. Ancak bu nokta deiik
motor hzlar ve ykleri iin deiiklik gstermektedir. Deiik zamanl sbap zamanlama
sistemi bulunmadan nce bu noktann kontrol mmkn deildi. Miller evrimiyle alan
motorlar ilk olarak 1990 larn ikinci yarsnda piyasaya srlmtr. Miller motorlarnda
tipik sktrma oran 8:1 ve sktrma oran da 10:1 civarndadr.
lk olarak Miller evrimiyle alan motorlarda erken sbap kapanmas ve ge sbap
kapanmas sistemleri beraber kullanlmtr. Deiik zamanl sbap sistemlerinin birok
eidi bu motorlarda denenmi ve gelitirilmitir. Gnmzde bu sistemlerin hibiri tam
esneklik salamamakta ve halen nemli gelitirmeler gerekmektedir.
Emme sbabnn erken (AN dan nce) kapanmas durumunda, silindire strok
hacminin tamam kadar hava alnamamaktadr. Sbabn ge (AN dan sonra) kapanmas
durumunda ise, silindire strok hacmi kadar hava alnabilmekte ancak bunun bir miktar sbap
kapanmadan nce dar atlmaktadr (ekil 3-17 te 5-6 sreci). ki durumda da sktrma
balangcnda silindir iinde, dk ortalama indike basnca ve strok bana dk g
ktsna sebep olan az miktarda hava-yakt bulunmaktadr. Bunu nlemek iin Miller
evrimiyle alan motorlarda genellikle ar doldurma sistemleri uygulanr. Bylece emme
manifoldunda maksimum basn 150-200 kPa seviyelerine kmaktadr. ekil 3-18 te ar
doldurmal bir Miller evrimi gsterilmitir.



ekil 3-18. Ar doldurmal SI motorlarda kullanlan ideal Miller evrimi. Eer sbap erken

kapatlrsa evrim, 6-7-1-7-2-3-4-5-6 eklinde; sbaplar ge kapanrsa
6-7-8-7-2-3-4-5-6 eklinde olur.


1.2. MILLER VE OTTO EVRMLERNN KARILATIRILMASI

Tablo 3-1de verilen deerler karlatrldnda Miller evriminin Otto evrimine stnl
grlebilir. Egzoz scakl dnda iki evriminde scaklk deerleri yaklak eittir. ki
evrimde de yanma stroku balangcnda scaklklarn, kendiliinden tutuma ve vuruntu
problemlerine yol amayacak kadar dk olmas nemlidir. Miller evriminde dk egzoz
scakl, daha byk genileme soumasnn (yaklak eit maksimum scaklktan) bir
sonucudur. Dk egzoz scakl daha uzun olan genileme stroku srasnda daha az
enerjinin kayp olduunu gsterir. Miller evriminde basnlar ar doldurma etkisiyle daha
yksektir. Ortalama indike basn, termik verim ve net i gibi parametrelerin Miller
evriminde daha yksek olmas, bu evrimin Otto evrimine gre stnln aka
gstermektedir. Miller evriminin bu byk stnlne ramen dezavantaj sbap siteminin
karmakl ve buna bal olarak ykselen maliyetidir.



1.3. K STROKLU MOTOR EVRMLER

1.3.1. ki Stroklu KA Motor evrimi

ekil 3-19 da tipik bir iki stroklu motor evrimine ideal bir yaklam grlmektedir.

Sre 1-2_ izantropik genileme yada g stroku.
Tm pencereler (ya da sbaplar) kapal:
T
2
= T
1
.(V
1
/ V
2
)
k-1

P
2
= P
1
.(V
1
/ V
2
)
k-1

q
1-2
= 0

1-2
= (P
2
.
2
P
1
.
1
)/(1-k) = R(T
2
T
1
)/(1-k)
Sre 2-3_ gaz atlmas (egzoz).
Egzoz penceresi ak ve emme penceresi kapal.
Sre 3-4-5_ emme ve egzoz sprmeleri.
Emme ve egzoz pencereleri ak.



ekil 3-19. iki stroklu SI motor evrimine ideal yaklam,1-2-3-4-5-6-7-1

Giri havas silindire 140-180 kPa lik bir mutlak basnla dolar sprlr. Sprme
ilemi, emme havasnn bir nceki evrimden kalan gazlar iterek sprme penceresinden
dar att ilemdir. Emme srasnda piston 3 noktasna geldiinde emme penceresini aarak
AN ya ular. Daha sonra geriye doru hareketinde 5 noktasnda emme penceresini
kapatr. Baz motorlarda yakt silindire emme havasyla karm olarak alnr. Dier
motorlarda ise egzoz penceresinin kapanmasndan sonra pskrtlr.
Sre 5-6_ egzoz sprmesi.
Egzoz penceresi ak ve emme penceresi kapal.
Egzoz sprmesi 6 noktasnda egzoz penceresi kapanana kadar devam eder.

Sre 6-7_ izantropik sktrma.
Tm pencereler kapal:
T
7
= T
6
.(V
6
/ V
7
)
k-1

P
7
= P
6
.(V
6
/ V
7
)
k-1

q
6-7
= 0

6-7
= (P
7
.
7
P
6
.
6
)/(1-k) = R(T
7
T
6
)/(1-k)
Baz motorlarda yakt, sisteme sktrma strokunda ok erken verilir. Buji 6-7 srecinin
sonuna doru atelenir.
Sre 7-1_ sabit hacimde s sokumu (yanma)
Tm pencereler kapal:
V
7
= V
1
= V
AN

W
7-1
= 0
Q
7-1
= Q
gir
= m
y
.Q
HV
.
c
= m
k
.c
v
.(T
1
T
7
)
T
1
= T
maks

P
1
= P
maks
= P
7
..(T
1
/ T
7
)

1.3.2. ki Stroklu SA Motor evrimi
Birok sktrma atelemeli motor ( zellikle byk boyutlu olanlar) iki stroklu evrimle
almaktadr. ekil 3-20 de bu evrimlere ideal bir yaklam grlmektedir. evrim iki
stroklu SI motor evriminden sadece yakt giri ekli ve yanma ile farkllklar gsterir.
Burada yaktn emme havasyla birlikte alnmasnn veya sktrma strokunda erken
pskrtlmesinin yerine, drt stroklu CI motorlarda olduu gibi sktrma strokunun
sonlarna doru enjektr vastasyla pskrtlr. Is sokumu veya yanma, sabit hacim ve
bunu takip eden sabit basnta gerekleir.




ekil 3-20. iki stroklu SA motorlar iin deal evrim, 1-2-3-4-5-6-7-1

Sre 7-x sabit basnta s sokumu (yanmann ilk blm)
Tm pencereler kapal:
V
7
= V
x
= V
AN

W
7-x
= 0
Q
7-x
= Q
gir
= m
y
.Q
HV
.
c
= m
k
.c
v
.(T
x
T
7
)
P
x
= P
maks
= P
7
.(T
x
/ T
7
)
Sre x-1 sabit basnta s sokumu (yanmann ikinci blm)
Tm pencereler kapal:
P
1
= P
x
= P
maks

W
x-1
= P
1
.(V
1
V
x
)
Q
x-1
= m
k
.c
p
.(T
1
T
x
)
T
1
= T
maks










STANDART HAVA EVRMLERNN KARILATIRILMASI

1-) Sabit () sktrma oran ve sabit Q
2
de Otto ve Diesel evrimlerinin
karlatrlmas:


ekil 11


P-V diagramndan hangi evrim daha uygun olduunu anlamak pek mmkn deildir.Bunu
daha kolay T-S diagramndan grebiliriz.
V=const. durumunda sisteme sokulan Q
1
ss (6,2,3,5,6)
alan
ile , meydana gelen mekanik i
ise (1,2,3,4,1) alan ile belirlenir.
P=const. durumunda sisteme sokulan Q
1
ss ( 6,2,3,5,6)
alan
ile , meydana gelen mekanik i
ise ( 1,2,3,4,1)
alan
ile belirlenir.

Ksmi alanlar a , b, c gibi ksmi alanlarla sembolize edersek

(Q
1
)
otto
(a+b+c)
alan
olur.
(Q
1
)
diesel
(a+b)
alan
olur.
Q
2
(a)
alan

t
= 1- Q
2
/Q
1
genel olarak




totto
= 1-
c b a
a
+ +

c b a
a
+ +
<
b a
a
+
olduundan


tdiesel
= 1-
b a
a
+


) ( ) ( dizel t otto t
> olur.

Bu durum ancak Otto motorunda ok yksek oktanl benzin kullanld taktirde veya
Diesel motoru ok dk sktrma orannda alabiliyor ise mmkndr.


2-) Eit maksimum basn ve ayn Q
2
durumlar iin Otto ve Diesel evrimlerin
karlatrlmas:



ekil 12


(Q
1
)
otto
= (a+b)
alan

(Q
1
)
diesel
= ( a+b+c)
alan

Q
2
= (a)
alan

t
=1-
1
2
Q
Q
(
t
)
otto
= 1-
b a
a
+
(
t
)
diesel
= 1-
c b a
a
+ +



b a
a
+
>
c b a
a
+ +
olduundan


) ( ) ( otto t dizel t
> olur


3-)Eit maksimum basn ve eit mekanik i durumu iin Otto ve Diesel evrimlerin
karlatrlmas:



ekil 13

Q
1
= ( a+b+d+e )
alan

Q
2
= ( a+e )
alan

Q
1
= ( a+b+c)
alan

Q
2
= ( a )
alan

totto
= 1-
1
2
Q
Q
= 1 -
e d b a
e a
+ + +
+

tdiesel
= 1-
'
'
1
2
Q
Q
= 1 -
c b a
a
+ +


eit mekanik i iin b+d = e+b alan olmaldr d=c bu durumda ;

totto
= 1 -
e c b a
e a
+ + +
+
olur.
c b a
a
e c b a
e a
+ +
>
+ + +
+
olur nkl soldaki kesrin pay ve paydas sadakinden (e) kadar
daha byktr.


) ( ) ( otto t dizel t
> olur.


4-) Ayn sktrma oran ve eit mekanik i durumlaarnda Otto ve Diesel evrimlerin
karlatrlmas


ekil 14

Q
1
= ( a+b+c )
alan

Q
1
= ( a )
alan

Q
1
= a+b+d+e
Q
2
= a+e

totto
= 1-
1
2
Q
Q
= 1-
c b a
a
+ +

tdiesel
= 1-
'
'
1
2
Q
Q
= 1 -
e d b a
e a
+ + +
+




eit mekanik i iin c=d olmal bu durumda ;

tdiesel
= 1 -
e c b a
e a
+ + +
+

c b a
a
e c b a
e a
+ +
>
+ + +
+
olduundan


) ( ) ( dizel t otto t
> olur


5-) Ayn ve Q
2
iin Diesel ve Seilinger evrimlerinin karlatrlmas



ekil 15

T-s diagramndan
( Q
1
)
diesel
= ( a+b )
alan

( Q
2
)
seilinger
= ( a+b+c )
alan

( Q
2
) = ( a )
alan

tdiesel
= 1-
diesel
Q
Q
1
2
= 1 -
c b a
a
+ +

tseilinger
= 1 -
seilinger
Q
Q
1
2
= 1 -
c b a
a
+ +


b a
a
c b a
a
+
<
+ +
olduundan

) ( ) ( dizel t seilinger t
> olur.



6-) Ayn Q
2
ve ayn maksimum basn iin Otto , Diesel ve Seilinger evrimlerin
karlatrlmas (maksimum basn iin)



ekil 16

T-s diagramndan

(Q
1
)
otto
= (a+b)
alan

(Q
1
)
diesel
= ( a+b+c+d)
alan

(Q
1
)
seilinger
= (a+b+c)
alan

(Q
2
) = (a)
alan


(
t
)
otto
= 1-
b a
a
+


(
t
)
diesel
= 1-
d c b a
a
+ + +

(
t
)
seilinger
= 1-
c b a
a
+ +

b a
a
+
>
c b a
a
+ +
>
d c b a
a
+ + +
olduundan


) ( ) ( ) ( otto t seilinger t dizel t
> >
olur.

Buraya kadar yapm olduumuz incelemelerde hangi koullarda hangi evrim daha uygun
olduunu grdk.Fakat yalnz termodinamiksel bir irdeleme ile bu evrimler iin kesin bir
ey sylemek olas deil.ten yanmal motorlarda bir ok faktr bu verime etki eder ,
rnein malzeme mukavemeti , maksimum basn ve scaklk , devir says gibi.

Bu motorlarda pratik olarak en yksek sl snrlara kadar , en yksek sktrma ve
genileme oranlarna ve dolaysyla en yksek verimlere ulalmtr.Bu yzden daha yksek
verimli yeni bir s motoru icat edilene kadar en istikballi motor olarak kalacaklardr.Yine
sylemekte yarar var , bu motorlarn geliimi iin tm olanaklar bitmi deildir.Daha iyi bir
karm tekili , daha mkemmel bir yanma ile evrimin parametrelerinin ykseltilmesi
olasdr, bylece daha az yakt harcam ve yksek g elde edilecektir.Art gazlarn
enerjisinden yararlanarak ekonomiklii arttrmak , devir saylarn ykseltilmesi sonucunda
boyutlarn kltlmesi, hafif alam ve kaynakl konstrksiyonlara gemek ucuz ve
bulunmas kolay olan yakt kullanlmas , kullanmada gvenirlii arttrmak ve yeni tip motor
emalar yaratmak gibi problemler hala zm beklemektedir.



















1. deal Otto evrimine gre alan toplam strok hacmi 1,6lt. olan 4 stroklu bir motorun
termik verimi %60 ve genileme balangcndaki scaklk ve basn deerleri srasyla
1217C ve 50,5 10
5
Pa olduuna gre bu motorun 6000 d/d daki indike gc kW olarak
bulunuz. (T
ort
=25C)

zm:














3
5
3
1
5
1
1
1
2 1
5
3 3 3 2 2
1
2 2 3 2
5 1
2
1 1 2 2 1 2
1
1
5 0
2
0, 60
1490
50, 5 10
298
1, 01 10
1
1 0, 60
.
50, 5 10
1490 298
10,1 10
. 10
1
0, 4 10 2, 5 1, 39
10,1 10 10
th
th k
k
k
k
k k k
k
k
T K
P x Pa
T K
P x Pa
T T
P T P P P x
P T T T x
P x x
PV PV P P
k
P x x

=
=
=
=
=
= =
=
= = =
=
= = =
= =
=
( )
,39 5
3
2
5 1
5 3
24, 8 10
2, 03
. . . 1 4, 36 10
1 1
. . 4, 36 10 1, 6 10 6000
60. 60 2
34800 34, 8
k
mi th
mi H
i
x Pa
P
P
P
P x Pa
k
P V n x x x x
N
a x
W kW

=
= =
= =

= =
= =

2. Seilinger evrimine gre alan bir motorun sktrma sreci balangcndaki scakl
50C ve basnc 0,85.10
5
Pa dr. Sktrma sonu scakl 700C ve basnc 41.10
5
Pa; s
sokumu sonundaki basn 61,5.10
5
Pa ve scaklk 2646 C olduuna gre ortalama indike
basnc bulunuz.

zm:
















1
5
1
2
5
2
4
5
4
1 1 1
2 2 2
1 1 2
2 1
1
3 4
3 3
2 2
4 4
2 2
323
0, 85 10
973
41 10
2919
61, 5 10
0, 85 323
16, 6
41 973
. 3, 01 16, 6 1, 39
61, 5
1, 5
41
2919
. 3 2
973
1
1
k k
g g
g
th
T K
P x Pa
T K
P x Pa
T K
P x Pa
PV mRT
PV mRT
T
T T k
T
P P
P T
P T
T T
T T

=
=
=
=
=
=
= = =
= = = =
=
= = = =
= = = = =
=
( )
( ) ( )
( )
1
5 1
. 1
. 0, 62
1 . . 1
.
. 1 1 11,11 10
1 . 1
k
g
k
g
k
T g
k
P
Pmi k x Pa
k

=
+

= + =




3. deal Otto evrimine gre alan bir motorun sktrma sonu scakl 427C, genileme
sonu basnc 2,5 10
5
Pa, sktrma oran 8,5 ve k=1,41 olduuna gre, P-V diyagramnn
ke noktalarnn basn ve scakln ve evrimin ortalama indike basncn bulunuz.

zm:

5
1
2
5
4
5
1 1 2 2 1 2
1
2 1 1 0,41
4 4
4
1 1
5
3 3 4 4 4 3
2 3
3
2
3
2
1
1, 01 10
700
2, 5 10
8, 5
1, 41
. 20, 64 10
700
. 291
8, 5
720
. 51,1 10
.
1733, 38
2, 475
1
1 0, 58
k k k
k
k k k
th k
P x Pa
T K
P x Pa
k
PV PV P P x Pa
T T T K
P T
T K
P T
PV PV P P x Pa
T P
T K
P
P
P
P

=
=
=
=
=
= = =
= = =
= =
= = =
= =
= =
= =
( )
5 1
. . . 1 5, 74 10
1 1
k
mi th
P
x Pa
k

= =























4. Diesel evrimine gre alan bir motorun sktrma balangcnda motor iindeki scaklk
60C ve basn ise 0,9.10
5
Pa dr. Sktrma sonu scakl 680C, genileme sonu scakl
990K ve k=1,4 olduuna gre P-V diyagramnn ke noktalarnn basn ve scaklk
deerleri ile evrimin ortalama indike basncn bulunuz.

zm:



















5
1
1
2
4
5 1 4
4
1
1 0,4
2 1
5 1,4
1 1 2 2 1 2
5
2 3
1,4 4
1
3 2
0, 9 10
333
953
990
1, 4
.
2, 67 10
. 953 333 13,84
. 0, 9 10 13, 84
35, 63 10
2, 966 2,174
. 953 2,174 2071
k
k k k
k
g g g
g
th
P x Pa
T K
T K
T K
k
P T
P x Pa
T
T T
PV PV P P x x
x Pa
P P
P
P
T T x K

=
=
=
=
=
= =
= = =
= = =
=
=
= = =
= = =
=
( )
( )
( ) ( )
1
1
5
1
1
1 . 0, 58
. 1
. . . 1
. 6, 613 10
1 . 1
k
g
k
g
k
g
T
k
P k
Pmi x Pa
k

= =




5. deal Diesel evrimine gre alan bir motorun genileme balangcndaki scaklk
1337C, genileme sonundaki scaklk 345C dir. Bu motorun sktrma oran 17 olduuna
gre adyabatik ss 1,41 alarak ortalama indike basnc hesaplaynz.

zm:
























( )
( )
( ) ( )
5
1
3
4
5 1,41
1 1 2 2 1 2
5
2 3
1 0,41
3
4
1
1
1, 01 10
1610
618
1, 41
17
. 1, 01 10 17
54, 86 10
17
2, 605 1, 645
1
1
1 . 0, 649
. 1
. . . 1
. 4,
1 . 1
k k k
k
g
g g
k
g
th k
g
k
g
T
P x Pa
T K
T K
k
PV PV P P x x
x Pa
P P
T
T
k
P k
Pmi
k

=
=
=
=
=
= = =
=
=

= = =

= =

= =

5
9 10 x Pa
6. deal Diesel evrimine gre alan toplam strok hacmi 1700cc olan drt stroklu bir
motorda sktrma sreci balangcndaki scaklk 25C dir. Sktrma sonu scakl 620
C, basnc 55x10
5
Pa ve biyel oran 0,24 tr. Bu motorda genileme sreci 150 KMA
srdne gre genileme sonu basnc ve scakln ve de 2000 d/d daki indike gc
hesaplaynz.

zm:











5
1
1
2
5
2
1 1 1
2 2 2
1 1 2 2
2
180
30
3
2
1, 01 10
298
893
55 10
0, 24
0, 018. 0, 333 18, 54
18, 54 54, 45 1, 369
1 cos sin
2
2
0,164
2 17, 54
1, 438
0,164
1 1, 438
1
k k k
g
P x Pa
T K
T K
P x Pa
PV T
PV T
PV PV k
x r
x r
x r
r
x
r x
V
V

=
=
=
=
=
=
=
= = =
= = =

= +


=
=

=


+
= =
( )
( )
( ) ( )
5
4 1
4 4
4
1 1
1
1
5
2, 438
. 3, 421 10
1009, 36
1
1
1 . 0, 587
. 1
. . . 1
. 9, 82 10
1 . 1
g
k
g
k
g
th k
g
k
g
T
P P x Pa
P T
T K
P T
k
P k
Pmi x Pa
k

=
= =
= =

= =

= =

7. Diesel evrimine gre alan toplam strok hacmi 1,9 l olan 2 stroklu bir motorun sktrma
balangcndaki basnc 0,85x10
5
Pa, sktrma sonu basnc 45x10
5
Pa ve s sokumu
sonundaki scaklk 1337C dir. Genileme sonundaki scaklk 347 C ve sktrma oran 17
olduuna gre bu motorun 3000 d/d daki indike gc kW olarak bulunuz.

zm:

























( )
( )
( ) ( )
5
1
5
2
5
3
3
4
2
1 1 2 2
1
1 0,40
3
4
1
1
0, 85 10
45 10
45 10
1610
620
17
45
17 1, 40
0,85
17
2, 596 1, 564
1
1
1 . 0, 646
. 1
. . . 1
. 3,
1 . 1
k k k k
k
g
g g
k
g
th k
g
k
g
T
P x Pa
P x Pa
P x Pa
T K
T K
P
PV PV k
P
T
T
k
P k
Pmi
k

=
=
=
=
=
=
= = = = =

= = =

= =

= =

5
57 10 x Pa
8. deal Otto evrimine gre alan toplam strok hacmi 1,8lt. olan 4 stroklu bir motorun
termik verimi %60 ve genileme balangcndaki scaklk ve basn deerleri srasyla
738C ve 34,25x10
5
Pa olduuna gre bu motorun 4000 d/d daki indike gc BG olarak
bulunuz. (T
ort
=20C)

zm:

















3
5
3
1
5
1
1
1
1
2 1
1
3 4 4
3 3
2 2
5 3
2
1 1 1
2 2 2
1
0, 60
1011
34, 25 10
293
1, 01 10
1
1 0, 60 2, 5
. 293.2, 5 732, 5
. 404, 4
1, 380
24, 81 10
293
0, 0407. 9, 82
732, 5
th
k
th k
k
k
T K
P x Pa
T K
P x Pa
T T K
T T T K
P T
P T
P
P x Pa
PV mRT
PV mRT
PV

=
=
=
=
=
= = =
= = =
= =
= = =
= =
= = =
( )
1 2 2 1 2
5 1
5 3
. 9, 82 24, 56 1, 40
. . . 1 1, 59 10
1 1
. . 4, 36 10 1, 6 10 6000
9, 5
60. 60 2
9, 5 1, 36 13, 056
k k k k
k
mi th
mi H
i
i
PV P P k
P
P x Pa
k
P V n x x x x
N kW
a x
N x BG

= = = =
= =

= = =
= =





9. deal Otto evrimine gre alan bir motorun termik verimi 0,58 , sktrma balangc
scakl 25C ve genileme sonu scakl 820K dir. evrimin ortalama indike basncn
hesaplaynz. (k=1,41)

zm:


























( )
5
1
1
3
1
0,41
1
1 0,41
2 1
3
2
5 1
1, 01 10
298
820
1, 41
1
1 0, 58
1
0, 42 2, 38 8, 29
. 298.8, 29 709, 28
1,156
. . . 1 0, 6 10
1 1
th k
k
k
k
mi th
P x Pa
T K
T K
k
T T K
T
T
P
P x Pa
k

=
=
=
=
= =
= = =
= = =
= =
= =


10. deal Diesel evrimine gre alan bir motorun sktrma balangcndaki scakl 25C
ve sktrma sonu basnc 55x10
5
Pa, genileme sonu scakl 630C olduuna gre
adyabatik ss 1,41 alarak ortalama indike basnc hesaplaynz.

zm:


























( )
( )
( ) ( )
5
1
1
5
2 3
4
1,41
1 1 2 2
5
5 1 4
4
1
4
1
1
1
1, 01 10
298
55 10
903
1, 41
54, 45 17
. 1, 01 10 903
3, 06 10
298
ln3, 03 1, 41.ln 2,19
1
1
1 . 0, 62
. 1
. . . 1
.
1 . 1
k k
k
g g g
k
g
th k
g
k
g
T
P x Pa
T K
P P x Pa
T K
k
PV PV
P T x x
P x Pa
T
P
P
k
P k
Pmi
k

=
=
= =
=
=
= =
= = =
= = =

= =

= =

5
8, 69 10 x Pa
11. deal Otto evrimine gre alan bir motorun termik verimi %60 dr. Sktrma
balangcndaki scakl 27C ve s sokumu sonundaki basnc 50x10
5
Pa dr. Motor
sktrma oran 10 olduuna gre s sokumu sonundaki scakl ve evrimin ortalama
indike basncn bulunuz.

zm:








+













( )
5
3
1
5
1
1
1
1
1
2 1
1,39 5 2
2
1
3 2
3
2
3
2
5 1
0, 60
50 10
300
1, 01 10
10
1
1 0, 60
1
0, 4 10 2, 5 1, 39
. 736, 41
10 24, 79 10
1485, 29
2, 01
. . . 1 4, 28 10
1 1
th
th k
k
k
k
k
mi th
P x Pa
T K
P x Pa
k
T T K
P
P x Pa
P
PT
T K
P
P
P
P
P x Pa
k

=
=
=
=
=
= =
= =
= =
= =
= =
= =
= =

Motorlarda Yanma

En basit haliile yanma olay( fenomeni) maddelerin oksijenle yapm olduklar
reaksiyonlardr. Bu reaksiyon esnasnda belirli miktarda s aa kmaktadr. Bir yaktn
bnyesinde, ki bu ister sv yakt ( petrol rnleri veya alkol) gaz yakt veya kat yakt (
kmr veya odun) olsun bnyesinde deiik oranlarda ve deiik ba ekillerinde C,H,S ve
O vardr ve bu elementleri yakmak zere gelen oksijen ile reaksiyona girerler:

En genel ekilde 1 kg yaktn iinde
c kg karbon
h kg hidrojen
s kg kkrt
o
y
kg oksiyen
n kg azot
w kg su
k kg kl bulunur.


1 kg yaktn yanmas iin gereken hava miktar

Bir yaktn 1 kg. nn tam yanabilmesi iin gereken oksijen miktar ki bu miktara minimum
oksijen miktar denilir ve O
min
ile gsterilir.

1 ) C + O
2
CO
2
+ Q (s)

12kg (C) + 32 kg (O
2
)= 44 kg (CO
2
)

2 2
12
44
12
32
1 kgCO kgO kgC = +

1 kmol C+1kmol O
2
=1kmol CO
2
+Q(s)

2 2
12
1
12
1
1 kmolCO kmolO kgC = +

2) 2H
2
+ O
2
2H
2
O + Q (s)

4kg (H
2
) + 32 kg (O
2
)= 36 kg (H
2
O)

2 kmol H
2
+ 1kmol O
2
=2 kmol H
2
O

1 kmol H
2
+ 1/2kmol O
2
=1 kmol H
2
O

O kmolH kmolO kgH
2 2 2
2
1
4
1
1 = +




3) S + O
2
SO
2
+ Q (s)

32kg (S) + 32 kg (O
2
)= 64 (SO
2
)

1 kmol S+ 1kmol O
2
=1 kmol SO
2

2 2
32
1
32
1
1 kmolSO kmolO kgS = +


1 kg C iin
2
12
1
kmolO gerekir.
1 kg H
2
iin
2
4
1
kmolO gerekir.
1 kg S iin
2
32
1
kmolO gerekir.
Fakat 1 kg yakt iinde;

%C (karbon) c

%H(hidrojen) h

%S(kkrt) s

%O
y
(oksijen) o
y
vardr.

Bu durumda,

y
O s h c O .
32
1
.
32
1
.
4
1
.
12
1
min
+ + = [ kmol O
2
/kg yakt]

+
+ =
12
32 32 4
1
12
min
c
o
s h
c
O
y
[ kmol O
2
/kg yakt]

+
+ =
c
o
s h
c
O
y
32
12
32
12
4
12
1
12
min
[ kmol O
2
/kg yakt]

+
+ =
c
o s
h
c
O
y
8
. 3
1
12
min
[ kmol O
2
/kg yakt]

=

+
+
c
o s
h
y
8
. 3
1 dersek.

yaktn karakteristik deeri.

.
12
min
c
O = [ kmol O
2
/kg yakt]

1 kmol O
2
= 32 kg

. .
3
8
32 . .
12
min
c
c
O = = [ kg O
2
/kg yakt]

Avogadro kanununu hatrlarsak,

0
o
C ve 760 mm Hg S basnta 1 komol 22,4 Nm
3
igal eder.

15
o
C ve 760 mm Hg S basnta 1 kmol 24 nm
3
igal eder.

Buna gre;

. . 87 , 1 4 , 22 . .
12
min
c
c
O = = [ Nm
3
O
2
/kg yakt]
veya
. 2 24 . .
12
min
c
c
O = = [nm
3
O
2
/kg yakt] olur.

Yaktn tam yanmas iin gereken oksijen miktar atmosferdeki havadan salanacana gre
1 kg yaktn yanmas iin gereken oksijen miktar ( O
min
) belli olduuna gre, 1 kg yaktn
yanmas iin gereken minimum hava ( L
min
) miktar hesap edilebilir.

a) L
min
ktlesel olarak hesaplanmas.
Havann iindeki oksijenin ktle miktar olarak yzdesi % 23,2 dir. Geri kalan % 76.8 azot
olarak kabul edilir.

O
min
= 0,232. L
min
( kg O
2
/ kg yakt)

232 , 0
min
min
O
L = ( kg hava / kg yakt)

b) L
min
( Nm
3
, nm
3
veya m
3
) olarak hesaplanmas.

1 m
3
havann iinde oksijenin hacimsel yzdesi 0,21 dir.

O
min
= 0,21. L
min
(Nm
3
, nm
3
oksijen / kg yakt)

21 , 0
min
min
O
L = (Nm
3
, nm
3
hava / kg yakt)

Not: O
min
(kg O
2
/ kg yakt ) olarak biliniyor ise, herhangi bir P ve T koullarnda gereken
O
min
(m
3
/kg yakt) olarak bulabilmemiz iin, o koullarda O
2
nin younluunu () bulmamz
gerekir ve bunun iin ideal gaz denklemi P.V=m.R.T kullanlr.

m = 1 kg V= 1 m
3
ve 82 , 259
32
3 , 8314 3 , 8314
2
= = =
O
W
R J/kg.
o
K

T R
P
m kg
V
m
.
) / (
3
= = , P = ( N/m
2
), R = J/kg
o
K, T =
o
K

min
min
O
O = m
3
O
2
/ kg yakt.
Eer P ve T normal artlar ise kacak sonuta nm
3
veya Nm
3
olacaktr.

Ayn yoldan giderek L
min
( kg) cinsinden biliniyor ise bu defa havann mol arl 28.95 kg
olduuna gre;

19 , 287
95 , 28
3 , 8314 3 , 8314
= = =
hava
W
R J/kg.
o
K bulunur.

bylece

) / (
.
3
m kg
T R
P
hava
= , P = ( N/m
2
), R = J/kg
o
K, T =
o
K

ve
hava
L
L

min
min
= m
3
hava / kg yakt.

kmol cinsinden,

21 , 0
min
min
O
L = kmol hava / kg yakt , (O
min
=kmol O
2
/kg yakt)

veya

7164 , 6 95 , 28 * 232 , 0
min min
min
O O
L = = kmol hava / kg yakt , (O
min
=kg O
2
/kg yakt)

Hava Fazlalk Katsays ()

Hesap edilen minimum (teorik) hava miktar yaktn tam yanmas iin gereken minimum
hava miktardr. Gerek bir motorda yanma ok ksa bir srede tamamlanmas gerektiinden,
yakt molekllerinin bu kadar ksa sre iinde gerekli oksijen molekllerini bulmas zordur.
Bu molekllerin karlama olasln artrmak iin hesap edilen minimum hava
miktarndan daha fazla havay silindire vermemiz gerekmektedir. Fakat baz karbratrl
motorlarda silindire emilen hava miktar L
min
daha azdr, bunu ilerdeki bahislerde daha
ayrntl olarak aklayacaz.

Gerek evrimi oluturan ve 1 kg yaktn yanmasn salayan hava miktarna (L
ger
) gerek
hava miktar denilir.
Eer,
L
ger
< L
min
yakt-hava karm zengindir.
L
ger
> L
min
yakt-hava karm fakirdir.
L
ger
= L
min
yakt-hava karm teorik (stokiometrik) tir.

Hava-yakt karmnn karakterini ve kalitesini belirtmek ii hava fazlalk katsays () gibi
bir kavram getirilmitir. Belirtilmi olan bu katsay yalnz ideal hava-yakt karmlar iin
geerlidir.


min
L
L
ger
=

Hava fazlalk katsays () deneysel verilere gre seilir ve deiik motorlarda deiik
deerlerdedir.

rnein;
Dk devirli, stasyonel ve gemi Diesel motorlarda = 1,7 2
Yksek devirli tat Diesel motorlarnda = 1,3 1,7
Tat Otto motorlarnda = 0,9 1,1
Uak motorlarnda = 0,85 1,0
Verilen deerler normal alma koullar iin geerlidir.

Hava fazlalk katsaysnn belirtilmesi:


min
.L B
L
saat
saat
=

L
saat
(kg/h) motorun bir saatlik hava gereksinimi.
B
saat
(kg/h) motorun bir saatlik yakt harcanm.
L
min
(kg hava/kg yakt)
Hava- Yakt Karmn Tutuma Snrlar

Hava fazlalk katsays yanma hzna ve tam yanmaya etki etmektedir. Motorlarda yaplm
olan deneyler gstermi ki = 0,85 0,9 te maksimum yanma hz elde edilmektedir,
dolaysyla maksimum gte bu ya kar gelmektedir. Fakat bu durumda tam yanma
olmadndan, yanmam yakt zerecikleri ortama atlmakta, yani bu alma pek ekonomik
olmamaktadr. Yaplan deneyler sonucunda = 1 1,1 durumunda en ekonomik alma
rejimi elde edilmektedir.
Grld gibi motorun gc ve ekonomiklii f() dr ve daha nce belirtiimiz gibi () da
yanma hzna ve yaktn tam yanabilmesine etki etmektedir. Fakat yanma hz bunun dnda
da birok faktrnde fonksiyonudur. rnein yanma odasnn ekli, scaklk, basn, hava
yakt karmnn hz, art gazlarn katsays gibi. Bunlar ileridei derslerde daha ayrntl
olarak inceleyeceiz. Bunlara gre ya bal olarak zellikle benzin motorlarnda iki alma
rejimi vardr.
- Maksimum g rejimi ( uaklarda kalkta nemlidir)
- Maksimum ekonomi rejimi.
Yaktn tutuabilmesi iin ise ya bal olarak iki snr vardr.

1) 0,4 Bu durumda yakt bir miktar arttrsak, veya havay biraz daha az gnderirsek hava-
yakt karm tutumaz. Bu snrdan <1 durumuna kadar yakt ok zengindir, ama tutuur ve
yanar. Byle bir karmn yanmas esnasnda egzozdan siyah bir duman kar, bu ise eksik
yanmann iaretidir. Motorumuzun ok zengin karmla almasn istemeyiz, nk
ekonomik deildir ve silindir iersinde kurum toplamalarna neden olur, snmalar artar,
yalama bozulur, anmalar artar.

2) 1,4 Bu durumda karm iindeki karm alt snrdadr. Yakt bir miktar daha azaltr
veya havayi bir miktar daha arttrrsak oluacak olan karm tutumaz. Bu snrdan > 1
durumuna kadar karm fakirdir ama buna ramen tutuur ve yanar.

ok fakir karmlarda ise yanma hz ok dk olacandan motorun normal almasn
bozar, hatta baz durumlarda yanma genileme stroku boyunca, egzoz supab ak iken
devam edebilmektedir. Supabn fazla snmasna neden olur, emme supab allrken hala
yanma sz konusu ise, silindire girmekte olan taze dolgu tutuur ve karbratre kadar uzanan
alev patlamalarna neden olabilmektedir.

Sylememiz gerekir ki yakt-hava karmn gerek fakirlemesinin, yan sra rlatif bir
fakirlemede sz konsudur. yi hazrlanmam hava-yakt karm, souk motorda yaktn
tamam buharlamadndan, yanma sv fazda olur ve yanma hz ok dktr. Bu olay
genelikle kn souk bir motoru altrdktan bir mddet sonra meydana gelir. Ayni ekilde
rlatif zenginletirmeden de sz edilebilir.

Yaktlarda Tam Olmayan Yanma

Baz motorlarda ksa sre iin gerekmekte olan maksimum gc temin etmek iin zengin
karm kullanlmaktadr. Bu durum da bilindii gibi maksimum g salanr, ancak zgl
yakt harcanm artmaktadr. nk tam yanma olmadndan atmosfere yakt zerecikleri
atlmaktadr.
Yaktn tam yanmamasnn iki nedeni vardr;
1 - Silindire emilen havann salad oksijen yetersizdir.
2 - Yakt-hava karmnn iyi olmamasdr.

nceleme konumuz havann az yani gerekli oksijenin yetersiz olmasdr. Yani < 1 durumu.
Gerekli miktarda hava var ise yakt bileimi CO
2
ve H
2
O ya kadar yanmaktadr.

C + O
2
CO
2

H
2
+ 1/2O
2
H
2
O

Hava yetersiz ise yanma rnleri CO
2
, H
2
O ve CO olmaktadr.

C + O
2
CO
2


2C + O
2
2CO


24 kg.C+32 kg O
2
= 56 kg CO

1 kg C ise,
kgCO kgO kgC
24
56
24
32
1
2
= +

kgCO kgO kgC
3
7
3
4
1
2
= +

kgCO kgO kgC 33 , 2 33 , 1 1
2
= +

Grld gibi 1 kg C yanmas iin 1,33 kg O
2
gereksinme vardr. Yaktn iinde bulunan H
2

daha aktif bir eleman olarak H
2
O ya kadar yanar.Gnderilen hava iersindeki geri kalan
oksijen karbonun bir ksmn CO
2
ve dier ksmn CO kadar yakar.

Karbonun CO kadar yanan ksmna x dersek ve (1-x) ksmda CO
2
kadar yanm olan karbon
miktar ise:

1 kg C iin
2
3
4
kgO gerekiyor.
c.x kg C iin
2
) . (
3
4
kgO x c gerekecektir.

1 kg Cdan CO
2
kadar yanacak olan ksmna gereken oksijen miktar;

1 kg C iin
2
3
8
kgO gerekiyor.
c.(1-x) kg C iin
2
) 1 .(
3
8
kgO x c gerekecektir.

H
2
Oya kadar yanmas iin 8.h kg O
2
gerekmektedir.

Bu durumda gereken oksijen miktar:

s h x c x c O + + + = 8 .
3
4
) 1 ( .
3
8
min
(Benzinde s yoktur)

Reaksiyon ncesi oksijen miktar( Silindire emilen oksijen miktar) :

y y y n
O O h c O O O + + = + = ) 8 .
3
8
( .
min


Yanma esnasnda tketilen oksijen reaksiyon ncesi oksijen miktarna eit olmaldr.

y y
O O h c + + ) 8 .
3
8
( = h x c x c 8 .
3
4
) 1 ( .
3
8
+ +

) 8 .
3
8
(
y
O h c + =
y
O h x c c + 8 .
3
4
.
3
8


) 8
3
8
( 8
3
8
.
3
4
y y
O s h c O s h c x c + + + + =

) 8
3
8
).( 1 ( .
3
4
y
O s h c x c + + =

) 8
3
8
).( 1 (
4
3
y
O s h c
c
x + + =

min
). 1 (
4
3
O
c
x = O
min
=0,232.L
min


min
. 232 , 0 ). 1 (
4
3
L
c
x =

Bu formller yardm ile karbonun ne kadarnn CO ne kadar oksitlendii hesaplanabilir.

x = 1 ise btn karbon COkadar oksitlenmektedir ve x = 1 durumuna gre hesaplanan hava
fazlalk katsaysna kritik hava fazlalk katsays (
kr
) denir.

min
. 232 , 0 ). 1 (
4
3
1 L
c
kr
=

min
. 232 , 0 . 3
4
1
L
c
kr
=

min
. 232 , 0 . 3
4
1
L
c
kr
=

Otto motorlarnda
kr
0,6 dr.

Yanma rnlerinin Analizi

Bir i evrimde yanma sonucu oluan gazlara yanma rnleri denir ve rnlerin analizi
sonucunda evrimin verimlilii hakknda yorum yapabiliriz. Byle bir yorum
yapabilmekteyiz nk oluan gazn zgl ss yanma rnlerin cinsine ve miktarlarna
baldr. Yanma rnlerinin cinsi ve miktar bir ok faktrn fonksiyonudur, fakat en nemli
etkiyi hava fazlalk katsays yapmaktadr.

Yanma rnlerinin hesaplanmas

A) 1

1) C+O
2
CO
2

12kg C+32 kg O
2
44 kg CO
2


2 2
3
11
12
44
1 kgCO veya kgCO kgCdan
C kg dan ise C .
3
11
kg CO
2
elde edilir.

12kg C+1 kmol O
2
1 kmol CO
2


2 2
12
1
1 kmolCO kgCdanCO
C kg dan ise
12
C
kmol CO
2
elde edilir.



2) 2H
2
+O
2
2H
2
O
4kg+32 kg 36 kg H
2
O
O kgH den kgH
2 2
9 1
h kg dan ise 9h kg H
2
O elde edilir.

4kg +1 kmol O2 kmol
O kmolH den kgH
2 2
2
1
1
h kg dan ise
2
h
kmol H
2
O elde edilir.

3) S+O
2
2SO
2

32kg+32 kg 64 kg

2
2 1 kgSO kgSden
S kg dan ise 2S kg SO
2
elde edilir.


2 2
32
1
1 kmolSO den kgS
S kg dan ise
32
1
S kmol SO
2
elde edilir.

4) N
2
= 0,768.L
min
(kg N
2
/kg y) veya 0,79L
min
( kmol N
2
/kg y)
5) O
2
= 0,232(-1).L
min
(kg O
2
/kg y) veya 0,21(-1)L
min
( kmol O
2
/kg y)

B) < 1

CO
2
= ) 1 (
3
11
x c (kg CO
2
/ kg y) ; CO
2
= ) 1 (
12
x
c
(kmol CO
2
/ kg y)
CO

= x c.
3
7
(kg CO / kg y) ; CO

= x
c
12
(kmol CO / kg y)

H
2
O

= 9h (kg H
2
O / kg y) ; H
2
O

=
2
h
(kmol H
2
O / kg y)

SO
2
= 2S (kg SO
2
/ kg y) ; SO
2
=
32
s
(kmol SO
2
/ kg y)


N
2
= ) 1 (
3
11
x c (kg N
2
/ kg y) ; N
2
= 0,79L
min
(kmol N
2
/ kg y)


Yanma Annda Mol Saysnn Deiimi

ten yanmal motorlarda s enerjisi silindir iine giren yaktn yanmas ile elde edilmektedir.
Bu yzden yaktn kimyasal terkibi deitike, s enerjisi deiecektir bunun motorun
gcne ve ekonomikliine byk etkisi olacaktr. Bu nedenle motor evriminin karakteristik
noktalarndaki i gaznn kimyasal bileenlerini bilmemiz gerekmektedir. Sktrma sreci
esnasnda i gaz silindire giren taze dolgu ve egzost sreci sonunda silindirde kalan art
gazlardan olumaktadr. Daha ak olarak belirtmek istersek (2) noktasndaki i gaz hava,
yakt buhar ve art gazlardan olumaktadr. Yanma sonucunda bu ekildeki i gaz yanma
rnlerine dnmekte ki (3) noktasndaki i gaznn zellikleri art gaz zellikleri ile ayndr.



Bir evrim sonunda silindirde kalan art gaz mol says- n
r


Emilen taze dolgunun mol says-n
e
ise;

Art gaz katsays (
r
) onlarn orandr.

e
r
r
n
n
=
r =
0,06 0,10 otto motorlarnda
,

r =
0,03 0,06 Diesel motorlarnda


Yukardaki formlde art gazlar katsays hacimsal oran olarak verilmitir. Ktlesel orana
gemek iin, kmol saylar ile kmol miktarlar arasndaki banty kullanalm.

m
r
= n
r
*W
r
m
r
Art gaz miktar ( ktlesi) (kg)
n
r
Art gaz kmol says
W
r
Art gaz kmol
miktar (ktlesi) (kg/kmol)

m
e
= n
e
*W
e
m
e
Taze dolgu miktar ( ktlesi) (kg)
n
e
Taze dolgu kmol
says
W
e
Taze dolgu kmol
miktar (ktlesi) (kg/kmol)

r
e
e
r
e
e
r
r
e
r
r
w
w
m
m
w
m
w
m
n
n
. = = =

e
r
r
n
n
= ( molekler deiim katsays)

.
e
r
r
m
m
= ,

r
e r
m m . =



1 kg yakt yakmak iin gereken hava miktar

L
ger
= . L
min


1 kg yakt yakmak iin gereken taze dolgu miktar

m
e
= 1+L
min


Buna gre 1 kg yaktn iersindeki art gaz miktar

r
L m
r
). . 1 (
min
+ =

2 noktasndaki i gaz, taze dolgu ve art gazdan olumaktadr. Buna gre;

r
r e g i
L L m m m ) . 1 ( ) . 1 (
min min .
+ + + = + =

) 1 )( . 1 (
min .

r
r e g i
L m m m + + = + =

Bu denkleme gre i gaz ierdii deiik gazlarn arlk oranlar saptanabilir.

Literatrde R
r
, R
e
ve () nn fonksiyonu olarak diagramlar halinde bulunur.

Genelikle: 1 = 1,05
(10,5) = 1,051,25
lineer olarak deiir.

Karm Isl Deeri
Karmn s deerinden nce, bu karm oluturan yaktn yanma ss veya s deerini,
yani tam yanma halinde, sv yaktlarda birim ktle vaya gaz yaktlarda birim hacim bana
aa kan sy tanmlamamz gerekir. Bir yaktn s deeri kalorimetrede yakmak sretiyle
saptanr. Bir yaktn tam yanmas sonucu CO
2
, H
2
O ve SO
2
aa kar. Deney kalorimetrede
yaplyor ise yanma rnlerinin scakl balang scaklna drlr. Bunun sonucunda
su buhar youur ve bir miktar s aa karr. Eer hesaba bu syda katarsak bu st s
deeridir. (H
o
)
ten yanmal motorlarda gazlar olduka yksek scaklklarda atldklarndan, su buhar
silindir iersinde youamamaktadr. Bu yzden hesaplarmzda alt s deeri (H
u
) kullanrz
ki buda mevcut olan su buharnn buharlama ss kadar daha kktr.
Motorlarda kullandmz yaktlar genellikle kapal kimyasal forml ile veririz. Bu yzden
bu yaktn alt s deeri (H
u
) yu bulmak iin nce yakt bileenlerinin yzdelerini bulmalyz.

-Karbon miktar

-Hidrojen miktar

-Oksijen miktar
i i
e e
n W
n W
C
.
.

=

W
e
= 12 karbonun atom arl
n
e
= karbonun atom says
W
i
= i nolu bileenin atom arl
n
i
= i nolu bileenin atom says
i i
h h
n W
n W
h
.
.

=

W
h
= 1 hidrojenin atom arl
n
h
= hidrojenin atom says
i i
o o
n W
n W
O
.
.

=

W
o
= 16 oksijen atom arl
n
o
= oksijen atom says

-Kkrt miktar

rnek: C
2
H
18
OHS forml ile verilen yaktn bileenlerini bulunuz.

-Karbon miktar
263 . 0
1 . 32 1 . 16 19 . 1 2 . 12
2 . 12
.
.
=
+ + +
=

=
i i
e e
n W
n W
C


-Hidrojen miktar
208 . 0
1 . 32 1 . 16 19 . 1 2 . 12
19 . 1
.
.
=
+ + +
=

=
i i
h h
n W
n W
h

-Oksijen miktar
175 . 0
1 . 32 1 . 16 19 . 1 2 . 12
1 . 16
.
.
=
+ + +
=

=
i i
o o
n W
n W
O

-Kkrt miktar
351 . 0
1 . 32 1 . 16 19 . 1 2 . 12
1 . 32
.
.
=
+ + +
=

=
i i
s s
n W
n W
S


Yaktn kimyasal bileenlerini bildiimize gre alt s deerinin hesab;

1) 1 (tam yanma halinde)

a) Mendeleev tam forml:

H
u
= 34013C+125600h+10900 (S-O)-2512 (9h+W) (kj/kg)


b) Mendeleev ksaltlm forml ( oksijen iermeyen yaktlar iin)

H
u
= 34080.c+103000h (kj/kg)

c) Konovalov forml ( yakt iinde oksijen bulunmadnda kullanlabilir)

H
u
= 85830. L
min
(kj/kg)

d) Krego forml

H
u
= 46425+3044-8790
2
(kj/kg)

= yaktn 15
o
C deki zgl ktlesi.

i i
s s
n W
n W
S
.
.

=

W
s
= 32 kkrt atom arl
n
s
= kkrt atom says
= (0.510 0.900) ( kg/m
3
)


2) <1 ( eksik yanma halinde)

a) Mendeleev tam forml:

H
u
= 34013(1-x)C+10300.c.x+125600h+10900 (S-O)-2512 (9h+W) (kj/kg)

b) Konovalov forml

H
u
= (119740- 33910).L
min
(kj/kg) veya

H
u
= 119750 (1-).L
min
(kj/kg) hesaplanarak tam yanma halindeki H
u
dan kartlr.

L
min
( kmol/kg
y
) olarak alnr.

c) Dier formller

H

= H
u
(1,32-0,32) , H
u
: tam yanmaya gre hesap edilir.

H
u
= 34080.c+103000 (h-O
y
/8) (kj/kg)

H
u
= 2970.L
min
(kj/kg) , L
min
= (kg hava/ kg yakt)

H
u
/L
min
= 2970 ( Grld gibi H
u
ve L
min
oran sabittir. Buna gre dk kalorili yakt
daha az hava miktarna gereksinmesi vardr)


Hava-Yakt Karmnn Is Deeri

(1 kg yakt ieren bir karmn s deeri)

m
kar
= 1+.L
min
(kg karm/ kg yakt)

a) >1

min
. 1 L
H
m
Hu
Hu
u
kar
k
+
= =
( kj / kg karm)

min
L
H
u
Deiik yaktlar iin sabit kalmakta idi .

nin sabit kalmas koulu ile karm iindeki yakt cinsi deise dahi karmn s deeri
sabit kalacaktr. artka ise karmn s deeri decektir.

b) < 1 ise,

min
. 1
) 32 , 0 32 , 1 (
L
H
Hu
u
k

+

= ( kj / kg karm)



ekilde deneysel ve toerik sonular verilmitir. Teorik olarak karmn maksimum s deeri
=1 de olmas gerkiyor, fakat deneysel sonularda = 0.95 iken karmn maksimum s
deerine ulat grlmektedir.

Bunun nedenleri ise ise sras ile yledir.

1) Yakt-hava karm homojen deildir.
2) Silindir iersinde hem fakir hemde zengin karm blgeleri vardr.

Bu yzden yakttan ve oksijenden tam yararlanlamamaktadr.

Az zenginletirilmi karmlarda, fakir karm blgeleri yok olur ve oksijenden tam
yararlanlm olur ve bundan dolay yakt yaklak olarak tam yanar ve s deeri maksimuma
ular. Bu durumda yanmam yaktn byk bir nemi yoktur, fakat zenginletirme artka
yanmam yaktn nemi artmakta ve bu nedenle s deeri dmektedir.

> 1 iken dahi eksik yanma olabilir. Bu olayn nedenleri;

1) Karm tam deildir, her noktadaki yakt paracklar iyi dalmamtr ve hava ile temas
edemeyerek yanamazlar.

2) Souk yzeye arpan yakt molekllerinin scakl yanma scakln altna der ve bu
noktada hi yanma olmaz veya balam olan yanma reaksiyon durur.













0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 0.95 1.0 1.1 1.2
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0

teorik
deneysel

k
k
Hu
Hu

1. C
2
H
5
OH kimyasal forml ile verilen bir yaktn 0,85 hava fazlalk katsays ile yaklmas
halinde yanma rnlerini kmol cinsinden hesaplaynz.

.2
.2 .6 .1
c
c h o
m
c
m m m
=
+ +
=
12.2
0, 521
12.2 1.6 16.1
=
+ +


.6
.2 .6 .1
h
c h o
m
h
m m m
=
+ +
=
1.6
0,130
12.2 1.6 16.1
=
+ +

.1
.2 .6 .1
o
c h o
m
o
m m m
=
+ +
=
16.1
0, 347
12.2 1.6 16.1
=
+ +


min
12 4 32
c h o
O

= + +



kgYakit
kmolO
2

min
0, 521 0,130 0, 347
0, 065
12 4 32
O

= + =



kgYakit
kmolO
2

min
0, 065.32 O = =2,08
kgYakit
kgO
2

232 , 0
min
min
O
L =
kgYakit
kgHava

min
2, 08
8, 965
0, 232
L = =
kgYakit
kgHava

min
min
0, 21
O
L = =0,309
kmolHava
kgYakit

( )
min
3
1
4
O
x
c
=

( )
3 2, 08
1 0, 85 0, 449
4 0, 521
x = =

2
1
(1 )
12
CO
N c x = ,
1
0, 521(1 0, 449) 0, 024
12
=
kgYakit
kmolCO
2


1
( )
12
CO
N c x = ,
1
0, 521(0, 449) 0, 019
12
=
kgYakit
kmolCO


2
1
2
H O
N h = ,
1
0,130 0, 065
2
=
kgYakit
O kmolH
2


min
. . 79 , 0
2
L N
N
= ,
21 , 0
. . 79 , 0
min
2
O
N
N
= 0, 79.0, 85.0, 309 0, 207 =
kgYakit
kmolN
2









2. C
4
H
10
kimyasal forml ile verilen bir yaktn 1 kgnn 0,85 hava fazlalk katsays ile
yaklmas halinde yanma rnlerini kmol cinsinden hesaplaynz.

.4
.4 .10
c
c h
m
c
m m
=
+
=
12.4
0, 827
12.4 1.10
=
+


.10
0,172
.4 .10
h
c h
m
h
m m
= =
+


min
0,112
12 4
c h
O

= + =



kgYakit
kmolO
2

min
0,112.32 O = =3,581
kgYakit
kgO
2

232 , 0
min
min
O
L =
kgYakit
kgHava

min
3, 581
15, 435
0, 232
L = =
kgYakit
kgHava

min
min
0, 21
O
L = =0,533
kmolHava
kgYakit

( )
min
3
1
4
O
x
c
=

( )
3 3, 581
1 0,85 0, 487
4 0, 827
x = =

2
1
(1 )
12
CO
N c x = ,
1
0, 827(1 0, 487) 0, 035
12
=
kgYakit
kmolCO
2


1
( )
12
CO
N c x = ,
1
0, 827(0, 487) 0, 033
12
=
kgYakit
kmolCO


2
1
2
H O
N h = ,
1
0,172 0, 086
2
=
kgYakit
O kmolH
2


min
. . 79 , 0
2
L N
N
= ,
21 , 0
. . 79 , 0
min
2
O
N
N
= 0, 79.0,85.0, 533 0, 357 =
kgYakit
kmolN
2














3. C
2
H
5
OH kimyasal forml ile verilen bir yaktn 0,9 hava fazlalk katsays ile yaklmas
halinde yanma rnlerini kg cinsinden hesaplaynz.

.2
.2 .6 .1
c
c h o
m
c
m m m
=
+ +
=
12.2
0, 521
12.2 1.6 16.1
=
+ +


.6
.2 .6 .1
h
c h o
m
h
m m m
=
+ +
=
1.6
0,130
12.2 1.6 16.1
=
+ +

.1
.2 .6 .1
o
c h o
m
o
m m m
=
+ +
=
16.1
0, 347
12.2 1.6 16.1
=
+ +


min
12 4 32
c h o
O

= + +



kgYakit
kmolO
2

min
0, 521 0,130 0, 347
0, 065
12 4 32
O

= + =



kgYakit
kmolO
2

min
0, 065.32 O = =2,08
kgYakit
kgO
2

232 , 0
min
min
O
L =
kgYakit
kgHava

min
2, 08
8, 965
0, 232
L = =
kgYakit
kgHava

min
min
0, 21
O
L = =0,309
kmolHava
kgYakit

( )
min
3
1
4
O
x
c
=

( )
3 2, 08
1 0, 9 0, 299
4 0, 521
x = =


2
11
(1 )
3
CO
M c x = ,
11
0, 521(1 0, 299) 1, 339
3
=
kgYakit
kgCO
2


2
9.
H O
M h = , 9.0,130 1,17 =
kgYakit
O kgH
2


7
( )
3
CO
M c x = ,
7
0, 521(0, 299) 0, 363
3
=
kgYakit
kgCO


min
. . 768 , 0
2
L M
N
= , 0, 768.0, 9.8, 965 6,196 =
kgYakit
kgN
2









4. C
2
H
5
OH kimyasal forml ile verilen bir yaktn 0,8 hava fazlalk katsays ile yaklmas
halinde yanma rnlerini kg cinsinden hesaplaynz.

.2
.2 .6 .1
c
c h o
m
c
m m m
=
+ +
=
12.2
0, 521
12.2 1.6 16.1
=
+ +


.6
.2 .6 .1
h
c h o
m
h
m m m
=
+ +
=
1.6
0,130
12.2 1.6 16.1
=
+ +

.1
.2 .6 .1
o
c h o
m
o
m m m
=
+ +
=
16.1
0, 347
12.2 1.6 16.1
=
+ +


min
12 4 32
c h o
O

= + +



kgYakit
kmolO
2

min
0, 521 0,130 0, 347
0, 065
12 4 32
O

= + =



kgYakit
kmolO
2

min
0, 065.32 O = =2,08
kgYakit
kgO
2

232 , 0
min
min
O
L =
kgYakit
kgHava

min
2, 08
8, 965
0, 232
L = =
kgYakit
kgHava

min
min
0, 21
O
L = =0,309
kmolHava
kgYakit

( )
min
3
1
4
O
x
c
=

( )
3 2, 08
1 0,8 0, 598
4 0, 521
x = =


2
11
(1 )
3
CO
M c x = ,
11
0, 521(1 0, 598) 0, 767
3
=
kgYakit
kgCO
2


2
9.
H O
M h = , 9.0,130 1,17 =
kgYakit
O kgH
2


7
( )
3
CO
M c x = ,
7
0, 521(0, 598) 0, 726
3
=
kgYakit
kgCO

min
. . 768 , 0
2
L M
N
= , 0, 768.0,8.8, 965 5, 508 =
kgYakit
kgN
2







5. Bir deney motorunda C
2
H
7
kimyasal forml ile verilen bir yakt 0,9 hava fazlalk
katsays ile yaklmaktadr. Motorun almas sresince 2 kg yakt tketilmesi durumunda
oluan yanma rnlerini kg cinsinden hesaplaynz.

.2
.2 .7
c
c h
m
c
m m
=
+
=
12.2
0, 774
12.2 1.7
=
+


.7
.2 .7
h
c h
m
h
m m
=
+
=
1.7
0, 226
12.2 1.7
=
+



min
32 3, 872
12 4
c h
O x

= + =



2
kgO
kgYakit

232 , 0
min
min
O
L =
kgYakit
kgHava

min
3, 872
16, 689
0, 232
L = =
kgYakit
kgHava


( )
min
3
1
4
O
x
c
=

( )
3 3,872
1 0, 9 0, 375
4 0, 774
x = =


2
11
(1 )
3
CO
M c x = ,
11
0, 774(1 0, 375).2 3, 547
3
=
kgYakit
kgCO
2


2
9.
H O
M h = , 9.0, 226.2 4, 068 =
kgYakit
O kgH
2


7
( )
3
CO
M c x = ,
7
0, 774(0, 375).2 1, 354
3
=
kgYakit
kgCO


min
. . 768 , 0
2
L M
N
= , 0, 768.0, 9.16, 689.2 23, 070 =
kgYakit
kgN
2
















6. %85 metan ve %15 propan karm kritik hava fazlalk katsaysyla yanmaya tabi
tutulsayd atlan CO miktar ka kg dr?

.3
.3 .8
c
propan
c h
m
c
m m
=
+
=0,82
.8
.3 .8
h
propan
c h
m
h
m m
=
+
=0,18
0, 85
0,15
0, 8095
0,1905
propanx
metanx
C
H
=
=

tan
.1
.1 .4
c
me
c h
m
c
m m
=
+
=0,75

tan
.4
.1 .4
h
me
c h
m
h
m m
=
+
=0,25

min
12 4
c h
O

= +



kgYakit
kmolO
2

min
0,1150 O =
kgYakit
kmolO
2

min
O =3,682
kgYakit
kgO
2

232 , 0
min
min
O
L = =15,8706
kgYakit
kgHava

min
min
0, 21
O
L = =0,5476
kmolHava
kgYakit



1
kr
x =

4 0, 8095
1 0, 70
3 3, 682
kr
x
x
= =

2
0
CO
M =
7
( )
3
CO
M c x = ,
7
0, 8095.1 1, 888
3
=
kgYakit
kgCO


2
9.
H O
M h = , 9.0,1905 1, 714 =
kgYakit
O kgH
2

min
. . 768 , 0
2
L M
N
= , 0, 768.0, 7.15, 8706 8, 532 =
kgYakit
kgN
2








7. Bir deney motorunda C
3
H
8
kimyasal forml ile verilen bir yakt kritik hava fazlalk
katsays ile yaklmas sonucu oluacak yanma rnlerini nm
3
olarak bulunuz.


.3
.3 .8
c
c h
m
c
m m
=
+
=
12.3
0, 818
12.3 1.8
=
+


.8
0,182
.3 .8
h
c h
m
h
m m
= =
+


min
0,113
12 4
c h
O

= + =



kgYakit
kmolO
2

min
0,113.32 O = =3,637
kgYakit
kgO
2

232 , 0
min
min
O
L = =15,678
kgYakit
kgHava

min
min
0, 21
O
L = =0,538
kmolHava
kgYakit

1
kr
x =

4 0, 818
1 0, 70
3 3, 637
kr
x
x
= =

2
0
CO
N =
kgYakit
kmolCO
2


1
( )
12
CO
N c x = ,
1
0, 818.1 0, 068
12
=
kgYakit
kmolCO


2
1
2
H O
N h = ,
1
0,182 0, 091
2
=
kgYakit
O kmolH
2


min
. . 79 , 0
2
L N
N
= ,
21 , 0
. . 79 , 0
min
2
O
N
N
= 0, 79.0, 70.0, 538 0, 297 =
kgYakit
kmolN
2


15C de ve 760mm Hg de 1kmol=24Nm
3


V
CO
=1,632 Nm
3
/kg Yakt
V
H2O
=2,184 Nm
3
/kg Yakt
V
N2
=7,128 Nm
3
/kg Yakt








8. C
8
H
18
S kimyasal forml ile verilen bir yaktn 1,2 hava fazlalk katsays ile yaklmas
halinde yanma rnlerini kmol cinsinden hesaplaynz.

.8
.8 .18 .1
c
c h s
m
c
m m m
=
+ +
=
12.8
0, 0, 657
12.8 1.18 32.1
=
+ +


.8
.8 .18 .1
h
c h s
m
h
m m m
=
+ +
=
1.18
0,123
146
=
.8
.8 .18 .1
s
c h s
m
s
m m m
=
+ +
=
32.1
0, 220
146
=


min
12 4 32
c h s
O

= + +


=0,092
kgYakit
kmolO
2

min
0, 092.32 O = =2,956
kgYakit
kgO
2

232 , 0
min
min
O
L = =12,741
kgYakit
kgHava

min
min
0, 21
O
L = =0,438
kmolHava
kgYakit




2
1
12
CO
N c = ,
1
0, 657 0, 054
12
=
kgYakit
kmolCO
2


2
1
32
SO
N s = ,
3
1
0, 220 6,875 10
32
x

=
2
kmolSO
kgYakit


2
1
2
H O
N h = ,
1
0,123 0, 0615
2
=
kgYakit
O kmolH
2


min
. . 79 , 0
2
L N
N
= ,
21 , 0
. . 79 , 0
min
2
O
N
N
= 0, 79.1, 2.0, 438 0, 415 =
kgYakit
kmolN
2
















9. C
2
H
6
OS kimyasal forml ile verilen bir yaktn 1,3 hava fazlalk katsays ile yaklmas
halinde yanma rnlerini kg cinsinden 1kg yakt iin hesaplaynz.

.2
.2 .6 .1 .1
c
c h o s
m
c
m m m m
=
+ + +
=24/78=0,307

.6
.2 .6 .1 .1
h
c h o s
m
h
m m m m
=
+ + +
=6/78=0,076
.1
.2 .6 .1 .1
o
c h o s
m
o
m m m m
=
+ + +
=16/78=0,205
.1
.2 .6 .1 .1
s
c h o s
m
s
m m m m
=
+ + +
=32/78=0,410


min
12 4 32
y
s o
c h
O

= + +



kgYakit
kmolO
2

min
0, 307 0, 076 0, 205 0, 410
0, 051
12 4 32 32
O

= + + =



kgYakit
kmolO
2

min
O =1,631
kgYakit
kgO
2

232 , 0
min
min
O
L = =7,030
kgYakit
kgHava

min
min
0, 21
O
L = =0,242
kmolHava
kgYakit




2
11
3
CO
M c = ,
11
0, 307 3, 377
3
=
kgYakit
kgCO
2


2
9.
H O
M h = , 9.0, 076 0, 684 =
kgYakit
O kgH
2


2
2.
SO
M s = , 2.0, 410 0,82 =
2
kgSO
kgYakit


min
. . 768 , 0
2
L M
N
= , 0, 768.1, 3.7, 03 7, 02 =
kgYakit
kgN
2











10. C
7
H
16
kimyasal forml ile verilen bir yaktn 0,9 hava fazlalk katsays ile
yaklmaktadr.1 kg yaktn yaklmas sonucu yanma rnlerini kmol cinsinden hesaplaynz.

.7
.7 .16
c
c h
m
c
m m
=
+
=
7.12
0, 84
12.7 1.16
=
+


.16
0,160
.7 .16
h
c h
m
h
m m
= =
+


min
0,11
12 4
c h
O

= + =



kgYakit
kmolO
2

min
0,113.32 O = =3,52
kgYakit
kgO
2

232 , 0
min
min
O
L = =15,17
kgYakit
kgHava

min
min
0, 21
O
L = =0,523
kmolHava
kgYakit


( )
min
3
1
4
O
x
c
=

( )
3 3, 52
1 0, 9 0, 31
4 0, 84
x = =


2
1
(1 )
12
CO
N c x = ,
1
0, 84(1 0, 31) 0, 0483
12
=
kgYakit
kmolCO
2


1
( )
12
CO
N c x = ,
1
0, 84(0, 31) 0, 0217
12
=
kgYakit
kmolCO


2
1
2
H O
N h = ,
1
0,16 0, 08
2
=
kgYakit
O kmolH
2


min
. . 79 , 0
2
L N
N
= ,
21 , 0
. . 79 , 0
min
2
O
N
N
= 0, 79.0, 9.0, 523 0, 371 =
kgYakit
kmolN
2
















GEREK MOTOR EVRM




ekil. ..

Gerek motor evrimi standart hava (teorik) evriminden farkl olarak emme, sktrma,
tutuma ve yanma, genileme ve egzost olmak zere be sreten oluan ak evrimdir.
Bu nedenle gerek motor evrim i alann ile standart hava (teorik) evrim i alan arasnda
bir fark olumaktadr. alan farkn olumas aadaki gibi aklanabilir;

- Teorik evrimden farkl olarak piston Ndan ANya giderken silindir iersinde
oluan alt basncn etkisi ile d ortamdan silindire taze dolgu emilir. Piston hznn yksek
ve emme supab dolgu gei alann dar olmas nedeni ile ve emme sisteninde oluan basn
kayplar, emme basncn d ortam basncn altna drr.


'
1
P = (0,85 0,95)
0
P

Burada;
'
1
P - Emme sonu basnc

0
P - D ortam basncdr

Ayni ekilde egzost supab kesit alan ve egzost sistemin direncin etkisi ile
yanm gazlarn d ortama atlmas daha yksek basnta olur.


r
P = (1,03 1,15)
0
P
.
Burada;
r
P - Egzost (yanm) gaz basncdr

Yksek basn ve scaklktaki yanm gazlarn bir ksm yanma odasnda kalr
ve emilmekte olan taze dolgu ile karmas sonucunda taze dolgunun snmasna
neden olurlar. Artan taze dolgu scakl sonucunda ktlesel olarak silindirlere
girebilen taze dolgu miktar azalr.
Grld gibi emme ve egzost sreleri esnasnda oluan olaylarn neden
olduu enerji kayb sonucunda evrim i alannda
0
L kadar bir i kayb
meydana gelmektedir.

- Sktrma ve genileme sreleri, evrimin tersinir olmamas ve gaz ile silindir
cidarlar arasnda evrim boyunca oluan karlkl s iletimin sonucunda
izentropik olarak gerekleememektedirler. Sktrma srecin balarnda
cidarlardan gaza doru olan s iletimi ve genileme srecin balarnda devam
etmekte olan yanmann etkisi ile evrim i alannda mavi ile taranm olan alan
kadar bir i kazanc meydana gelmektedir. Daha sonra ise sktrma srecinde s
iletimin gazdan cidara doru olacak ekilde yn deitirmesi ile Ndan nce
yanmann balam olmas ve genileme srecin balarndaki yanma younluun
azalmas ve yksek scaklktaki gazlardan silindir cidarlarna doru olan s
iletimin etkisinin artmas ile evrim i alannda krmz ile taranm alan kadar
i kayb meydana gelir.

- Standart hava evriminde yanma yerine sabit hacimde ve sabit basnta
gerekleebilen s sokumu kullanlarak sisteme s verilmektedir. Gerek
motorlarda ise sistemin s art yanma sonucunda olmaktadr. Yanmann sabit
basnta ve sabit basnta tam olarak gerekleememesi sonucunda faydal i
alannda bir kayp meydana gelmektedir.

- Standart hava evrimi sistemden sabit hacimde s ekerek tamamlanr.Gerek
motor evriminde ise ekilmesi scak yanm gazlarn d ortama atlmas ile
gerekleir. Bu gazlarn sabit hacimde ve sonsuz hzda d ortama atlmas
olanaksz olduundan faydal i alannda bir kayp meydana gelir.

Yukarda sz edilen nedenlerden dolay standart hava (teorik) evrimin termik
verimi (
t
) ile gerek motor verimi arasnda bir fark vardr. Gerek motor evrim
verimine indike verim (
i
) denir ve bu verim teorik evrim veriminden daha
kktr.

i
=
t
*
g



g
ye organik verim veya motorun iyilik derecesi denir. Bu verim gerek motor
evrim veriminin teorik evrim verimine ne oranda yaklatmz gsterir.














EMME SREC
Drt stroklu motorlarda birinci strok emme strokudur ve bu strokta silindire taze dolgu
dolar. Emme srecin byk bir ksm bu strokta gereklenir. Emme srecini 220 280
derece krank as kadar bir srede tamamlanrken emme stroku ise 180 derece krank
asdr. Anlalaca gibi emme sreci emme strokundan daha uzundur, nk emme sreci
egzoz strokun sonlarnda emme supabn almas ile balar ve sktrma strokun balarnda
emme supabn kapanmas ile sona erer.
Emme sreci termik, hidromekanik ve motor konstrksiyonu gibi faktrlere baldr.
Motorun dier parametrelerin ayni kalmak art ile, silindir iersinde bulunan taze dolgu
yanabilecek yakt miktarn ve bunun sonucunda silindirden elde edilecek olan ii
belirlemi olur. Motor gcn artrmak ve motor arlklarn azaltmak iin bu i mmkn
olan en byk deerde olmaldr. Bunu salamak iin silindirlere mmkn olan maksimum
miktardaki taze dolguyu emmeliyz. Silindirlerin doldurma miktar volometrik verim veya
doldurma katsays ile tanmlanr.


vol
=
o
ger
L
L

Burada ;
vol
- volometrik verim

ger
L - emme esnasnda silindir iersine gerekte emilen taze dolgu miktar

o
L - normal artlarda emilebilecek maksimum taze dolgu miktar

Emme sreci egzost srecinden sonra meydana gelir ve belirli miktarda egzost gaz
sktrma hacminde kalr. Bu gaza art gaz denir ve basnc ve scakl d ortama atlmakta
olan yanm gazlarn basncna (
r
P ) ve scaklna (
r
T )eittir.. Egzost supap akl ile
egzost sistemin hidrodinamik direnleri sonucunda egzost gazlarn d ortama atlma
basnlar
r
P d ortam basnc
0
P dan byk olur. Piston Ndan ANya doru
giderken taze dolgunun emilebilmesi iin ilk nce art gazn basnc d ortam basncnn
altna dmeli. Emme strokun bir ksm art gazn genlemesi iin kullanldmdan , taze
dolgunun emilebilecei hacim azalr. Taze dolgu silindire emilirken, emme sistemin en dar
kesitinde oluan hz
1
U = (40 130)m/s mertebelerindedir. Bu olduka yksek hzlarn etkisi
ile emme supab kesiti ve emme sisteminde nemli hidrodinamik direnlerin olumasna
neden olur ve bu blgelerde ile silindirde basn der.Bu basn kaybn etkisi ile emme
sonu taze dolgu basnc
1
P olur.




ekil:

0 noktasnda gaz :
0
P - d ortam basnc MPa

0
T - d ortam scakl K
o


0
- d ortam koullarnda gazn zgl ktlesi
3
m
kg


0
U - bu noktada gaz hz
s
m

1 noktasnda gaz:
1
P - emme sonu gaz basnc MPa

1
T - emme sonu gaz scakl K
o


0
- emme sonu koullarnda dolgunun zgl ktlesi
3
m
kg


1
U - bu noktada dolgu hz
s
m


Bu iki nokta arasndaki ak iin Bernouli denklemi;


0
0

P
+
2
0
U
=
1
1

P
+
2
1
U
+
2
2
1
U
+ g H.

Burada; - emme sistemin hidrodinamik basn kayp katsays
H - iki nokta arasnda olan statik basn fark
H = 0 olarak kabul edilir
g - yer ekimi ivmesi
2
.s m
gr


0
U ,
1
U den ok kk olduundan

0
U = 0 olarak kabul edilir

0
=
1
= kabul edilir ( tam ak gaz kelebei konumu iin)
Bu kabullerle emme sonu basnc:


1
P =
0
P -
2
2
1
U
(1 + ) olur.

Silindir iinde taze dolgunun eksenel hz piston ortalama hzna eit olduunu
kabul edilmesi halinde iki noktadaki ak iin sreklilik denklemi;


1
U .
sup
f =
m
C .
sil
F olur
Burada;
sup
f - 1 noktasnda supap kesit alan
2
m

m
C =
30
.n H
piston ortalama hz
s
m

H - piston stroku m
n - motor devir says
d
d


sil
F - silindir kesit alan
2
m


1
U =
sup
. 30
. .
f
n H F
sil
.nolu denklemde yerine koyarsak

1
P =
0
P - (1 + )
2

2
sup
)
. 30
. .
(
f
n H F
sil
eer

2

2
)
30
.
(
H F
sil
= K dersek

1
P =
0
P -
2
sup
) )( 1 (
f
n
K + olur
Grld gibi, emme sonu oluan silindir i basnc motor devir saysnn karesi ile
doru orantldr, supap kesit alann karesi ile ters orantldr. Emme sistemin hidrodinamik
basn kayp katsaysnn ( ) etkisi motorun dizel veya Otto olmasna bal olarak farkl
olur. Dizel motorlarnda g silindire pskrtlen yakt miktar ile ayarlanr ve ina
edilmi belirli bir motor iin hidrodinamik basn kayp katsays ( ) sabittir ve motor
iletme artna bal deildir. Bu tip motorlarda emme sonu basn deiimi sadece motor
devir saysnn fonksiyonudur. Otto motorlarnda g kontrol iin gaz kelebein
konumuna bal olarak emme manifoldun kesitinin deiimi sonucunda hidrodinamik
basn kayp katsays ( ) deiir. Bu nedenle kvlcm atelemeli motorlarda emme sonu
basn deiimi motor devir says ve motor ykn ( gaz kelebei akl) fonksiyonudur.

1
P = (0,80 0,90)
o
P drt stroklu motor

1
P = (0,90 0,95)
kom
P ar doldurmal motorlarda

kom
P - kompresr k basncdr

1
P = (0,85 - 01,05) P
kar
iki stroklu doru akm sprmeli motorlarda
P
kar
- karter basnc
P
1
=
2
r kar
P P +
karterden sprmeli motorlarda

Emme esnasnda emilen taze dolgunun scakl deiir. T
0
scaklndaki taze dolgu
nceki evrimden kalan ve daha yksek T
r
scaklnda olan n
r
mol saysndaki egzost
gazlar ile kararak scakl artar. Ayni zamanda taze dolgunun silindir kafas, piston yz,
silindir cidarlar ve supaplar gibi scak motor yzeyleri ile temasta olduundan scakl biraz
daha ykselir. Bu nedenlerden dolay emme sonu taze dolgu scakl T
1
> T
0
olur.
Scaklk artlar motor tipine gre deimekle beraber ortalama (10 40)
0
C
mertebesindedir.
Egzost sreci esnasnda egzost supap aklnn ve egzost manifoldunda oluan
hidrodinamik diren sonucunda egzost gazlarn d ortama atlma basnlar P
r
d ortam
basnc P
0
dan daha yksek olur. Egzost srecin sonunda sktrma hacminde P
r

basncnda olan bir miktar egzost gaz kalr. Bu gaza artk yanma rnleri veya art gaz denir.
Emme sreci esnasnda piston Ndan ANya doru hareket ederken ilk nce bu art
gazlarn basnc d ortam basncnn altna der ve ancak ondan sonra taze dolgu silindirlere
emilebilir. Emme srecinde supap kesitin ve emme manifoldun hidrodinamik basn
kaybnn etkisi ile silindir iersindeki basn d ortam basncnn altna der. Basncn
dmesi ve scakln artmas sonucunda taze dolgunun zgl ktlesi der ve emme
sonunda
1
<
0
olur. Bunun sonucunda da silindirin strok hacminde (V
H
) bulunmas
gereken taze dolgu miktarndan daha az dolgu girer.
n
e
< n
0
olur
Burada: n
0
- P
0
, T
0
koullarnda V
H
hacmine emilebilecek tazedolgunun mol saysdr.
n
e
- gerekte V
H
hacmine emilebilen taze dolgunun mol saysdr.

Buna gre volometrik verim
vol
=
0
n
n
e
olarak yazlabilir.
Grld gibi bu faktrlerin etkisi ile silindire giren taze dolgu miktar azalmakta ve
bunun sonucunda silindirden alnabilecek gte dmektedir. Bir silindirden maksimum g
alnabilmesi iin silindiri mmkn olduu kadar fazla taze dolgu ile doldurmamz
gerekmektedir.


ekil: P-V diagram volometrik verim

Volometrik verimi ek taze dolgu ile doldurulabilen strok hacimler cinsinden de
yazabiliriz.
(
vol
)
H
=
H
H
V
V'


Emme sonunda piston ANda iken silindirde bulunan taze dolgunun mol says ;
n
1
= n
e
+ n
r

n
1
= n
e
( 1+
e
r
n
n
)

e
r
n
n
=
r
art gaz katsays olduuna gre
n
1
= n
e
( 1 +
r
) olur
Genel gaz kanununa gre

n
1
=
1
1 1
T
V P

olur
n
e
=
0
0 0
T
V P

olarak yazlabilir
taze dolgunun igal ettii hacim
0
V =
vol H
V olduuna gre
n
e
=
0
0
T
V P
vol H

olur

1
V =
2
V ve
H
V = ( 1 )
2
V olduuna gre

1
2 1
T
V P

=
0
2 0
) 1 (
T
V P
vol

(1+
r
) denklemi elde edilir
buradan da volometrik verim;

vol
=
1

1
0
T
T
0
1
P
P
r
+ 1
1
olarak bulunur.
Drt stroklu ar doldurmal bir motorun volometrik verimi hesab iin yukardaki formul
kullanlabilir fakat bu durumda
0
P ve
0
T yerine kompresr k basnc ve scakl
kom
P ve
kom
T kullanlmas gerekir.
Yukardaki denklemde
r
ve
vol
birbirinin fonksyonu olmaktan kartak iin
r
y
yeniden tanmlayalm;

r
=
r
e
n
n


e
n =
0
0
T
V P
vol H

olarak tanmlanmt

r
n =
0
T
V P
r r

olarak yazlabilir
Burada
r
V =
2
V ve
H
V = (
2
V 1) olduuna gre


r
=
0
2 0
2
) 1 (
T
V P
T
V P
vol
r
r

olur sadeletirmelerden sonra


r
=
) 1 (
1

vol r
r
T P
T P
0
0
olur art gazla ilgili terimleri denklemin sol
tarafna topladmzda:


Pr
r r
T
=
1
1

0
0
P
T
vol

buna 1 nolu denklem diyoruz ( 1 )

1 noktasnda yani emme sonu durumun s denge hali iin aadaki denklem yazlabilir;

(
e p
n c )
0
T T + +
r r
p T n c
'
=
1
' '
) ( T n n c
r e
p + ..
Bu denklemde T taze dolgunun emi esnasnda taze dolgunun scaklndaki deiimi
gstermektedir. Bu scaklk farkn artmas halinde taze dolgunun zgl ktlesi azalr ve bu
nedenle volometrik verim azalr.

T =
buh strf
T T


strf
T - Silindirin scak yzeyleri ( Silindir cidar , silindir kafas , piston yz ve egzost
supab gibi) ile taze dolgu arasndaki s transferinden kaynaklanan scaklk farkdr.
buh
T - Yaktn ekmi olduu buharlama ss sonucu taze dolguda meydana gelen
scaklk farkdr. Dizel motorlar iin
buh
T = 0 olur.
strf
T nin olumasna motor yk , motor devir says ve motorun soutma durumu etkili
olmaktadr. Motor yk art zaman ortalama motor scaklklar artndan taze dolguya
olan s transferi artar.
Motor devir saysnn artmas sonucunda , birim zamanda gerekleen i evrim saysnn
artmna bal olarak silindir cidar scaklklarn artmas beklenebilir , fakat ayni zamanda
scak gazlarn silindirde toplam kalma sreleri azalaca iin yani s transferi iin ayrlan
sre daha az olacandan silindir cidar scaklklarn azalmas da beklenebilir, veya bu iki
olayn ortak etkisine bal olarak silindir cidar scaklklar hi deimeyebilir.
Motor ana boyutlar ( piston stroku H ve silindir ap D) artmas halinde birim silindir
hacmi bana den silindir soutma yzey alan (
t
sil
V
A
) azalr ve silindir cidarlardan taze
dolguya douru olan s transferi azalr , bunun sonucunda da
strf
T azalr.
Bu faktrlerin dnda , pistonun soutulmas yanma odasndaki hava hareketleri ve yaktn
cidarlardan ektii buharlama ss gibi faktrler silindir cidar scakl deiimini etkilerler.
rnein kvlcm atelemeli motorlarda emilen yaktn byk bir ksm silindir iersinde
buharlat iin silindir cidar scaklklar der ve taze dolgu snmas daha az olarak
gerekleir.
Is transferi hesaplamalar iin gerekli olan ortalama cidar scaklklar , ortalama s transfer
katsaysnn ve silindire giren yaktn buharlaan ksmnn belirlenmesindeki belirsizlikler
ve emme sresince s transfer alannn srekli deimesi T nin hesabn
zorlatrmaktadr. Bu nedenle bu deerler deneysel almalardan elde edilen sonulara gre
kullanlrlar. Kullanlabilecek deerler aada verilmitir.

T = (10 40)
0
C drt stroklu kvlcm atelemeli motorlar,
T = (10 25)
0
C drt stroklu dizel motorlar,
T = (5 10)
0
C iki stroklu motorlar

Ara soutma yaplmayan ar doldurmal motorlarda kompresr k scakl
kom
T
ortalama silindir scaklklarndan daha yksek olduundan T negatif deerdedir.

Forml .. de moleklar snma slarn eit olduklarn kabul etmemiz durumunda
( yani
p
c
' ' '
p p
c c ise)


1
T =
r
r r
T T T

+
+ +
1
0
olur
Ar doldurma durumunda
0
T scakl yerine kompresr k scakl
kom
T kullanlmal.


kom
T =
0
T (
0
P
P
kom
)
n
n 1

Burada ; n = 1,4 1,8 arasnda kompresr tipine bal olarak deien sktrma politrop
katsaysdr. Ara soutma olmas halinde ;


kom
T =
n
n
kom
P
P
T
1
0
0
) (

-
so
T

deneysel sonulara gre
1
T iin geerli deerler aada verilmitir;
1
T = (330 430) K
0
kvlcm atelemeli motorlarda
1
T = (310 330) K
0
dizel motorlarda
1
T = (320 400) K
0
iki stroklu motorlarda

Svlatrlm gaz yaktlar ile alan motorlarn 1 kmol gaz iin s denge aadaki gibi
yazlr:

(1+
min
L )
kar kar p
T c ) ( =
g p
T c ' +
hava p
T L c
min


Burada;
min
L - kmol olarak 1 kmol yaktn yanmas iin gerekli olan minimum (teorik)
hava miktar.
1+
min
L = - 1 kmol gaz yakt ieren hava yakt karmn mol says

kar
T =
0
T - Gaz yakt / hava karmn silindire giri scakl.

g
T - Gaz yaktn kartrcya ( karbratre) giri scakl

hava
T - Havann kartrcya giri scaklk deeri ( 288 K
0
olarak alnr)

kar p
c ) ( '
p
c
p
c kabul edilmesi halinde


kar
T =
0
T =
min
min
1 L
T L T
hava g

+
+
olur.

Bu scaklk deeri emme sonu scakln hesapland . denklemde kullanlr.
Emme supab piston ANdan Nya doru giderken gecikme ile kapanr. Bu sre
iersinde taze dolgu silindire girmeye devam eder. Bu srede fazladan giren taze dolgu
volometrik verimin artmasna neden olur ve bu art volometrik verim formlende
1
( ek
doldurma katsays) ile gsterilir.

1
=
r e
r e
n n
n n
+
+
1
dir
Burada;
e
n - silindire emilen toplam taze dolgunun mol says

1
e
n - silindire 1 noktasna kadar ( Piston ANya gelinceye kadar) emilen taze
dolgunun mol says.

1
= 1,02 1,07 drt stroklu motorlar iin.
Taze dolgu ile yanm gazn moleklar snma slar arasndaki fark belirlemek iin
katsays kullanlr.
Hava fazlalk katsaysnn fonksyonu olarak nin ald deerler aada verilmitir.
= 0,8 = 1,13
= 1,0 = 1,17
= 1,2 = 1,14
= (1,4 1,8) = 1,10
Buna gre volometrik verim forml:


vol
=
1

0
1
P
P
r r
T T T
T
+ +
0
0

denklem dntrlerek;


1 1
P
T T To
r r

+ +
=
1
1

0
0
P
T
vol

(2)
denklem elde edilir. 1 nolu denklem ve 2 nolu denklemlerin sa taraflarn eitliinden;


r
r r
P
T
=
1 1
0
P
T T T
r r

+ +



r r
T (
1 1
P -
r
P ) = ) (
0
T T P
r
+


r
r r
P
T
=
r
P P
T T

+
1 1
0
(3)
1 ve 3 nolu denklemlerin sol taraflar eit olduuna gre


1
1

0
0
P
T
vol

=
r
P P
T T

+
1 1
0
denklemi elde edilir.
Buradan
vol
=
1
1

(
0
1
1
P
P
-
0
P
P
r
)
T T
T
+
0
0
olarak bulunur.
Emme ve egzost supaplar N blgesinde ayni anda ak kalmalar halinde nceki
evrimden kalan art gaz miktar daha az olmaktadr. Bu nedenle
r
V <
2
V olmaktadr.
Sktrma hacmi ile art gazn igal etmi olduu hacimler arasndaki eitsizlii dikkate almak
iin
2
sprme katsays kullanlr.

2
=
2
V
V
r


Buna gre ;
vol
=
1
1

(
0
1
1
P
P
-
2

0
P
P
r
)
T T
T
+
0
0
olur.
Emme supab ANda kapanmas halinde ;
1
= 1
Egzost supab Nda kapanmas ve emme supabn ayni anda almas halinde ;
2
= 1
Taze dolgu ve yanm gazlarn moleklar snms slar eit olmas durumunda ; = 1
Taze dolgu ve cidarlar arasnda s iletimin olmamas durumunda ; T = 0 olur ve bu
durumda ;

vol
=
1
1

(
0
1
P
P
-
0
P
P
r
) olur ve buna ideal volometrik verim denir.

Volumetrik verime etki eden faktrler

A-LETME FAKTRLER

1- SIKITIRMA ORANININ ETKS
Volumetrik verim ifadesinde grld gibi, sktrma oran arttka volumetrik verim
dmektedir. Sktrma orannn artmas ile dier parametreler de deimektedir. (Art gaz
katsays, art gaz scakl, taze dolgunun snmas gibi)
0
0
1
. .
.( 1)
r
r
v r
T P
P T

Formlden grld gibi sktrma oran arttka art gaz katsays dmektedir. Bu nedenle
baz durumlarda sktrma oran artnca,
r

'deki azalma sonucunda volumetrik verim artar.

Bu nedenle parametrelerin etkisine bal olarak sktrma orannn artmas ile volumetrik
verim azalr, artar veya hi deimez.
2- MOTOR DEVR SAYISININ ETKS
Motor devir saysnn emme sistemindeki hidrolik kayba direkt etkisi vardr. Bunun
sonucunda volumetrik verimde etkilenmektedir.
2
1 0
. P P K n =

Grld gibi devir says arttka, emme sonundaki silindir ii basnc dmektedir. Devir
says arttka, egzoz sisteminin hidrolik kaybnn artmas sonucu
r
P
artar, taze dolgunun
snmas ile
T
'de nemli bir deiiklik olmamaktadr. Bu faktrlerin etkisi ile devir says
arttka motorun volumetrik verimi der.

Dolgu deiimi, emme ve egzoz manifoldlarndaki dolgu olaylarnn volumetrik verim
zerinde byk etkisi vardr. Emme ve egzoz olaylarnn etkisi ile devir saysnn belirli
aralktaki art iin volumetrik verimde belirli bir art meydana gelebilir.
Her motorda dolgu deiimine bal olarak volumetrik verimin maksimum deerine farkl
devir saylarnda ulalr. Belirli devir saylarnda ise volumetrik verimi maksimum deerine
ulatran belirli bir dolgu deiimi olay vardr. Grld gibi bir motorun tm devir
deiim aral iin optimal bir dolgu deiimi semek mmkn deildir. bu nedenle
motorun en karakteristik devir says iin optimal bir dolgu deiimi seilir ve motor buna
gre dizayn edilir.
3- EMME SONUNDAK TAZE DOLGUNUN BASINCININ ETKS
1
P
(Pa).
1
P
'in volumetrik verim zerindeki etkisi ok byktr.
1
P
motor devir saysnn
karesi ile doru orantldr. (
2
1
n P
) Bunun yan sra
1
P
, emme manifoldunun konstrktif
zelliklerine (Manifold boyu, ekli, i yzey ileme kalitesi), kelebek konumuna,
Em.S.K.G.'e (Emme supab kapanma gecikmesi) ve Em.S.A.A. (Emme supap alma
avans) gibi faktrlere baldr. Eer manifold boyu ve Em.S.K.G. uygun seilir ise taze
dolgunun hz, manifoldtaki dalgalanmann yardm ve taze dolgunun ataletinden
yararlanarak silindire ek doldurma yapabiliriz.
4- EGZOZ GAZ BASINCININ ETKS
r
P arttka scaklk sabit olduu iin art gaz miktar artar. Bu gazn genilemesi iin stroun
daha byk ksm kullanlacandan taze dolgunun silindire girii daha ge gerekleir ve
volumetrik verim dmeye balar. Formlde
0
r
P
P
etkisi
1
0
P
P
'a gre daha azdr nk ilkinin
arpan 1 olmasna ramen ikincisinin arpan 'dur.


5- ART GAZ SICAKLIININ ETKS (
r
T )
Byk bir etkisi yoktur nk taze dolgunun art gazlar stmas ile hacim art, art gazlarnn
hacminin klmesine yaklak olarak eittir. Yani hacim dengelenmektedir.

6- ART GAZ KATSAYISININ ETKS ) (
r

Formllerden de grld gibi ok nemli etkisi vardr.

7- TAZE DOLGUNUN ISINMASI
T

T
0C 'tan 40C'ye ktnda volumetrik verim 0,8'den 0,7'ye der.
T
ise ykn ve
scakln fonksiyonudur. Otto motorlarnda, yaktn daha iyi buharlamas iin manifold
zerinde stma yaplr bu ise volumetrik verimin dmesine neden olur.

8- MOTOR YKNN ETKS
Sabit devirli bir dizel motorunda emme sisteminin hidrolik kayplar deimemekte ve
v

zerinde nemli bir etkisi olmamakta. Fakat ykn art ile silindir cidar scaklklar artar.
r
T
'de ykselir buna karn
r

der. Bu faktrler gz nnde bulundurularak, dizel

motorlarnda yk artnca
v

'de nemsiz bir d meydana gelir. Otto motorlarnda ykn

dmesi ile gaz kelebei kapanr, bunun etkisi ile
1
P
azalr,
r

artar,
T
der bunun
sonucunda
v

der.
9- HAVA FAZLALIK KATSAYISININ (

) VOLUMETRK VERME (
v

) ETKS
Dizel motorlarnda volumetrik verim ayn zamanda

'ya da baldr.

'nn dmesi ayn

zamanda motor gcnn artmas demektir, dolaysyla dolgu ieriye girerken snr ve zgl
arl azalr bal olarak silindire giren hava ktlesi azalr
v

der. Otto motorlarnda

sabittir.

B- KONSTRKTF FAKTRLER

1- EGZOZ SUPABI KESTNN ETKS

0
m
m m
r e
v

=

r
m artgaz miktar "az olmal"


r
P

art gaz basnc "dk olmas gerekli bu da ancak byk kesitlerle mmkn"


2- EMME SUPABI KESTNN ETKS
Emmedeki srtnme kayplarn azaltmak iin supap kesiti byk yaplr ve volumetrik
verim artar. Bunun yannda supabn ak kalma sresi arttrlmak iin beklemeli kam profili
kullanlr.

Volumetrik verim asndan en uygun kalk erisi "A" kamna aittir. Motor devri arttka
supabn almas ani olur ve bir sre ak kalr ardndan aniden kapanr, bu durum supap
yuvasnn tahrip olmasna neden olur.
3- EMME ZAMANLAMASININ ETKS
Emme supapnn avansla alp gecikme ile kapanmas sonucunda emme sreci uzamakta ve
silindire giren dolgu miktar artmaktadr. Dolaysyla volumetrik verim artar.
4- EGZOZ ZAMANLAMASININ ETKS
Egzoz supapnn avansla alp gecikme ile kapanmas egzoz srecini uzatmakta bu ekilde
silindir iersindeki egzoz gazlar en iyi ekilde sprlm olur. Volumetrik verim artar.
C-YAKIT FAKTR

Yaktn cinsi buharlama ss volumetrik verime etki eder. Benzinli motorlarda yakt hava
karm silindire emilmektedir bu karmn iindeki yaktn bir ksm zerrecikler halinde bir
ksm buhar halindedir. Yakt zerrecikleri silindir iinde buharlar ve ektii buharlama
ss ile eperleri soutur dolaysyla silindire daha fazla yakt hava karm emilecektir.
Volumetrik verim artacaktr. (Yaktn buharlama ss arttka volumetrik verim artar.)
Benzinin buharlama ss 70-80 kcal/kg
Etil alkoln buharlama ss 270 kcal/kg
Metil akloln buharlama ss 280 kcal/kg
Benzin ierisine alkol katlarak i soutma yaplr ve volumetrik verim arttrlr. Performans
motorlarnda (Yar aralar) %30-40 orannda metil alkol konularak volumetrik verim 0,76
mertebesinden 0,83'e arttrlr.


Volumetrik verimin gce etkisi

Pme ve Vh sabitse Ne devir says ile lineer olarak artar, fakat devir arttka volumetrik
verim deceinden (emme kayplar dolaysyle) g erisinde yksek devirlerde bir d
olur.

. .
900
me H
E
P V n
N = BG

Benzin Motorlarnda> 0,7-0,85
v
- Dk hzl dizel motorlarnda> 0,9-0,95
Yksek hzl dizel motorlarnda>0,82-0,92


























SIKITIRMA SREC ( Prosesi)

ten yanmal pistonlu motorlarda gerek sktrma sreci emme supabn kapanmasndan
(emme supab ANdan sonra bir gecikme ile kapanr ) yanmann balamasna kadar (yanma
Ndan nce bir avansla balar) geen sre olarak tanmlanr. Bu tanma gre derece krank
mili as olarak sktrma sreci , sktrma strokundan daha kktr.
ten yanmal motorlarda yaplan bu n sktrma sonucunda:
- evrimin snr scaklklar arasndaki fark artar .
- Gerek artlarda maksimum genileme salanr.
- Yakthava karmn yanabilmesi iin en uygun artlar oluturulur, ve bunlarn
sonucundada s enerjisin faydal ie dntrlmesi yksek bir verimle gerekleir.
ten yanmal pistonlu motorun alma evriminin karakterine ve karm oluturma
ekline bal olarak sktrma srecinden beklenenler farkldr.
Otto evrimine gre alan ,yani kvlcm atelemeli motorlarda , sktrma sonu
scakl ,vuruntu olmamas iin, yaktn kendi-kendine tutuma scakln gemeyecek
eklinde olmaldr. Sktrma sonu scakl yaklak olarak yaktn kendi-kendine
tutuma scaklndan 200
0
C kadar daha dk olmal.Bu st snr scaklk deerini
amamak iin sktrma oran dk tutulur. Anlalaca gibi sktrma orann yaktn
zelliklerine, karmn kalitesine, taze dolgu ile silindir cidarlar arasndaki karlkl
s
iletimine ve yanma odas konstrksyonu gibi faktrlere baldr.
Dizel motorlarda ise motorun problemsiz ve sessiz almas iin ,sktrma sonu
scakl yaktn kendi-kendine tutuma scaklndan 200 - 300
0
C kadar daha yksek
olmal. Bu alt snr scakl motorun alabilmesi iin gerekli olan en dk sktrma
orann belirler , gerekte ise motorun souk havalarda kolay ilk harekete gemesi ve
daha sessiz almas iin ,sktrma oran bu deerin olduka stndedir.Ayrca dizel
motorlarnda yakt-hava karmn daha iyi karmasn ve buna bal olarak daha iyi
yanma salamak iin sktrma srecinde taze dolguya trblansl hareket kazandrlr.
Sktrma sonucunda taze dolgu scakl T
1
den T
2
ye ykselir ,bunun
sonucunda yanma olduka yksek bir scaklktan balar ki bunun sonucundada yanma
sonu scakl ve ortalama yanma scaklklar artar.

Silindir i basnc P
1
den P
2
ye ykselir. Bunun sonucunda daha fazla genileme ve
birim hacimden daha fazla i elde edilir.
Gerek iten yanmal pistonlu motorlarda sktrma sreci boyunca ;
- Taze dolgu ve silindir cidar arasnda srekli s iletimi (konfeksyon ve radyasion),
- Piston,segmanlar ve silindirler arasnda oluan gaz kaaklar, nedeni ile taze
dolgu ktle kayb,
- Yaktn buharlamas ve Ndan nce ksmen yanmas,
- Pistonun Nya doru hareketi boyunca silindir yzey alannn srekli deimesi ,
gibi olaylar bu sreci karmak bir hale getirirler ve proses ideal evrimlerde kabul
edildii gibi adyabatik olarak gereklenmez.
Sktrma balangcnda taze dolgu scakl silindir cidarn ortalama
scaklndan daha dk olduundan silindir cidarlarndan gaza doru s ak Q
1
olur
ve bunun sonucunda gazn scakl ve basnc sktrma sonucu olmas gereken
deerden biraz daha yksek olur.









ek. 17

ek.17de sktrma esnasnda scaklk ve basn deiim erileri grlmektedir.

Grlecei gibi sktrma balangcnda cidardan gaza doru olan s transferi nedeni ile
gerek evrimin basn deiim erisi, adiyabat erinin altnda kalmakta ve faydal i alan
artmaktadr. Sktrma srecin balarnda sktrma st katsays n
1
adiyabat st katsays
k
1
den daha byktr. Piston Nya doru hareket ederken sktrmann artma
sonucunda gaz scakl artar ve gaz ile cidar scaklklar arasndaki farkn azalmas , s
transfer yzey alann dmesi ve yetersiz szdrmazl nedeni ile oluan gaz kayb etkisi ile
gaza doru olan s transferi yavalar. Bu anda sktrma st katsays n
1
de azalr ve cidar
ile gaz scaklklarn eitlenmesi halinde n
1
= k
1
olur ,ve o anda (ek. 17 de 0 noktas ile
gsterilen yer) ksa bir sre iin adiabatik sktrma meydana gelir. Bu noktadan sonra taze
dolgu scakl cidar scaklkln stne kar ve s transferi yn deitirerek , gazdan
cidara Q
2
miktarndaki s geer ve sktrma sonucu olmas gereken scaklk ve basn
artlar adiabatik durum deiimine gre daha dk olarak gerekleirler. Sktrmann
ikinci yarsnda gerek evrimin sktrma st katsays n
1
adiyabat st katsays k
1
den
daha kktr ve yanmann balamasna kadar dmeye devam eder, ve yanmann
balamasndan sonrada bir miktar artar.Yaplan aratrmalar , sktrmann ilk yarsnda
gaza geen Q
1
ss ile sktrmann ikinci yarsnda gazdan cidarlara geen Q
2
ss
yaklak olarak eit olduklarn gstermitir. Bu nedenle sktrma erisi boyunca enerji
balans sfrdr ve gerek sktrma erisi adiabatik sktrma erisine ok yakndr. Fakat
prosesi karakterize eden gerek sktrma erisini farkl blgeler halinde inceleyecek
olursak bunun adiyabatik durum deiimine tam olarak uymadn grrz. Adiyabatik
durum deiiminde sktrma boyunca sktrma st katsays k
1
sabittir ve
1
k
PV = sabit
denklemi geerlidir. Gerek sktrma erisi boyunca oluan sktrma st katsays n
1

deikendir. Sktrma balangcnda n
1
> k
1
dir . Silindir cidar scaklklar ile gaz
scaklklar eitlenince n
1
= k
1
olur ve sktrmann ikinci yarsnda gazdan cidara doru s
iletimi olmas nedeni ile n
1
< k
1
olur.









ek.18

ekil 18de sktrma st katsays n
1
in adyabat st katsays k
1
den kuk veya byk
olmas durumunda basn ve scaklk deiim erileri grlmektedir. P-V diagramndan
anlalaca gibi n
1
in dk olmas halinde faydal i alan artar,buna karn sktrma
sonu basn ve scaklklar daha dk olur. Sktrma sreci boyunca n
1
her krank asnda
farkl deer almakta ve bu nedenle
1
n
PV = sabit denklemini kullanarak bu eriyi
tanmlamak mmkn deildir. Anlalaca gibi sktrma srecinin olduka karmak
karakterdedir ve bu prosesi termodinamiksel balantlarla tam olarak ifade etmemiz
mmkn deildir.
P
V
T
S
1 P
1
T
1
n
1
=
1
.5
k1
=
1
.4
1
n
1
=
1
.3
0
n
1
=
1
.
5
k
1
=
1
.
4
1
n
1
=
1
.
3
0
2
1
2
VH
Uygulamada , hesaplama kolayl iin sktrma st katsays n
1
ortalama bir deerde ve
sabit olduu olarak kabul edilir. Bu durumda politropik proses iin geerli olan
1
n
PV = sabit
denklemi kullanlabilir ve n
1
politrop st katsays olarak kabul edilir.. Yaplan deneysel
almalar bu kabuln sonucunda meydana gelen hatann nemsiz olduunu gstermitir. Buji
atelemeli (Otto ) ve dizel motorlardapolitrop st katsays deerleri u snrlar arasndadr;
- rejim halindeki motorda n
1
= 1,35 - 1,39
- ilk hareket halinde n
1
= 1,15 - 1,25 dir.
Yeni bir motor dizayn edilirken n
1
i belirlemek iin en uygun yntem benzer motorlarn
indikatr diyagramlarndan faydalanarak ,

n
1
=
lg
lg lg
1 2
P P

forml ile hesaplanabilir. Burada P
2
- sktrma sonu basnc
P
1
- sktrma balangc basnc
- sktrma oran dr
ve dorudan indikatr diyagramdan belirlenirler.
Gaz ve cidar arasndaki s transfer iin ayrlan srenin ok ksa olmas nedeni ile, zelliklede
yksek devirlerde transfer edilen s ok az olmaktadr sktrma prosesi adiyabatik prosese
ok yakn olarak gereklenmektedir. Bu nedenle n
1
k
or
(k
or
ortalama adiyabat st katsays)
dir.
n
1
k
or
= 1 +
or v
c
R
) (

Burada (
v
c )
or
- Taze dolgunun sktrma balangc scakl Ta ve sktrma sonu
scakl T
c
arasnda kmol cinsinden oluan ortalama molekllar snma ssdr. Ortalama
politrop st katsaysn belirlemek iin aadaki formldende yararlanabiliriz.
n
1
k
or
= 1 +
lg
lg
1
2
T
T


Ortalama sktrma politrop st katsaysna etki eden faktrler:

Motor devir saysnn etkisi; Motor devir says artca ,taze dolgunun silindirde kalma
sresi daha az olur ve silindir cidar ile gaz arasndaki s transferi azalr bunun sonucunda
da n
1
artar ve sktrma prosesi adiyabatik prosese yaklar. zellikle buji atelemeli
motorlarda ykn dmesi sonucunda meydana gelen devir artlarnda n
1
deki art daha
fazladr, buda bu tip motorlarda sktrma sresince yaktn ektii buharlama ss ile
aklanr.
Motor ana boyutlar (H- strok ve D silindir ap) ; Motor ana boyutlarnn artmas ile
birim
hacim bana den soutma yzey alan
h
soout
V
F
azalr,
Silindir cidar ve gaz arasndaki s iletimi azalr ve bunun sonucunda n
1
daha byk deer
alr. Motor boyutlar kk olan motorlarda n
1
ve dolaysyla sktrma sonu scaklklar
daha kk olur ve bu nedenle bu motorlarn ilk harekete geirmeleri daha zordur.
- Motor yknn etkisi ; Buji atelemeli motorlarda ykn artmas ile taze dolgu
miktar artar , buna karn s transfer yzey alan sabit kalr ve s kayplarnn azalmas
sonucunda n
1
artar. Dizel motorlarnda ise ykn artmas ile n
1
in deerinde nemli bir
deiiklik meydana gelmez, nk bu motorlarda taze dolgu miktar yaklak olarak sabittir.
Fakat ykn artmas sonucunda silindir cidar scakl artacandan n
1
de nemsiz bir art
meydana gelir.
- Silindir, segman ve piston arasndaki szdrmazln etkisi; Szdrmazln bozulmas
halinde kaaklar nedeni ile taze dolgu miktar azalr, s kayplar artar ve bunun sonucunda n
1

azalr.
- Sktrma oran nun etkisi; Sktrma orann n
1
zerinde direk etkisi olmamakla
birlikte, artmas halinde gaz kaaklarn artmasna neden olur bunun sonucunda da n
1
azalr.
- Soutma eklinin etkisi; Soutma miktar artarsa taze dolgudan ekilen s daha
fazla olur ve bunun sonucunda n
1
der. Su soutmal motorlarda soutma daha iyi
olduundan , dier parametrelerin ayn kalmas halinde n
1
in deeri hava soutmal motorlara
gre daha kktr.
- Taze dolgunun silindirlere doldurma eklinin etkisi; Ar doldurmal motorlada
Kompresr basnc P
kom
in artmas ile silindire giren taze dolgu miktar artar , buda s
kayplarn azalt iin ortalama politrop st katsays n
1
artar.

SIKITIRMA ORANI VE DZELTLM ( GEREK) SIKITIRMA ORANI

Motorlarda toplam silindir hacmi V
T
nin sktrma sonu hacmi V
o
a oranna sktrma
oran denir ve ile gsterilir.

=
o
T
V
V
=
o
o H
V
V V +
= 1 +
o
H
V
V


olarak yazlabilir.
Burada :
T
V - Silindir toplam hacmi

H
V - Silindir strok hacmi

o
V - Sktrma sonu hacmi dir.
Drt stroklu motorda gerek sktrma prosesi emme supabn , iki stroklu motorda ise
sprme ve egzos pencerelerin kapanmasndan sonra balar. Bu nedenle gerek sktrma
oran datm organlarn kapanmasndan sonra oluan silindir toplam hacminin sktrma
sonu hacmi
o
V a oran eklinde tanmlanr. Buna dzeltilmi sktrma oran denir ve
d

ile gsterilir . Dzeltilmi sktrma orann belirlenmeden nce pistonun krank as ve
krank yarap rnin fonksyonu olarak Nya olan mesafesi xin hesab: ek.19a gre










ek.19

x = ( r + L ) ( r.cos + L.cos )
= r( 1- cos ) + L( 1- cos ) olur

L
r
= ( biyel oran ) olarak tanmlanr ve = (
3
1
-
8 , 4
1
) dir.
Buna gre x = r ( 1- cos +

1
( 1- cos )) olur
BC = L.sin = r.sin
sin = .sin
cos =
2
1
2
) sin 1 ( veya
x
N AN
A
B
O
C
A
P0
1
P
V
h X (V)
v
H(VH)
cos =
2
1
2 2
) sin 1 ( olur

Binom anmna gre

2
1
2 2
) sin 1 ( = 1 -
2 2
sin
2
1
-
4 4
sin
8
1
-
6 6
sin
16
1
.
lk iki terimden sonraki terimlerin deerleri ok kk olmas nedeniyle ihmal edilirler.
cos 1 -
2 2
sin
2
1
olur. Bunu yerine koyarsak
x = r( 1 - cos +

2
sin
2
) olarak piston yolu forml bulunur. Bu
formlde krank as pistonun Ndan ANya doru hareketine gre alnr. Emme
supab kapanma gecikmesi
1
ise, emme supab kapand anda pistonun Nya
uzakl;
x
1
= r ( 1 cos( 180 +
1
) +
2

sin
2
(180 +
1
)) olacaktr.
cos( 180 +
1
) = - cos
1

sin ( 180 +
1
) = - sin
1
olduuna gre
x
1
= r ( 1 + cos
1
+
2

sin
1 2
) olur
r =
2
H
olarak yazlacak olursa

x
1
= H(
2
sin
2
cos 1
1 2 1

+ +
) olarak yazlr
Burada parantez iersindeki terim a ile gsterilir ve doldurma katsays denir.

Gerek veya dzeltilmi sktrma oran ;


d
=
o
o
V
V V +
1
veya
o
V
V
1
+ 1 olarak yazlr.
V
1
= V
H
. a ve V
H
= V
T
- V
o
olduundan
V
1
= a ( V
T
- V
o
) olur. Buna gre


d
= a ( 1 +
+
o
o T
V
V V
) ve =
o
T
V
V
olduundan

d
= a ( - 1 ) + 1 olur.
a = 0,80 0,90 mertebesinde olur.

Drt stroklu doal emili motorlarn evrim hesaplarnda sktrma oran olarak
kullanlr. nk emme supabn kapanmasna kadar geen srede silindir i basnc art
ok azdr. ki stroklu motorlarda ise dzeltilmi sktrma oran olarak
d
kullanlr.
Gnmz motorlarda sktrma oranlar ;
Buji atelemeli motorlarda : = 6 12
Direk pskrtmeli dizel motorlarnda : = 14 17
Blnm yanma odal dizel motorlarnda : = 16 27
Ar doldurmal dizel motorlarnda : = 11 14
olarak seilir.

Sktrma sonu i gazn basnc ve scakl

Sktrma sonu i gaz basncn bulmak iin politropik durum deiimini veren forml
kullanlr ;


1 1
2 2 1 1
n n
V P V P = ve buradan

1
1 2
n
P P = bulunur.

Sktrma sonu scakln bulmak iin sktrma sonu ve sktrma balangc iin genel
gaz denklemlerini yazalm;


2 2 2 2
T R n V P =

1 1 1 1
T R n V P =

Bu denklemleri taraf tarafa blersek ve
1 2
M M = olduunu kabul ederek


1
1 2
1

=
n
T T olarak bulunur.

Doal emili dizel motorlarnda :
2
P = 3,5 5,5 MPa ve
2
T = 700 900 K
Buji atelemeli motorlarda :
2
P = 0,9 2,0 MPa ve
2
T = 600 750 K dir.



Sktrma srecinde i gazna uygulanan i

gaz sktrmak iin harcanan mutlak i

Q
1
= L
2 , 1
=
3
) ( 2 , 1
10
ort H
P V =
3
) ( 2 , 1
10
1
ort T
P V

(kJ/kg yakt),
1
V V
T
= olduundan

) ( 2 , 1 ort
P - MPa olarak sktrma sreci boyunca i gazn ortalama basncdr
niversal gaz denklemi formlnden;

,
10
314 , 8 ) 1 (
10
1
3
1
1
3
1 1
1
P
T n
P
T R n
V
r e
+
= = m
3
/ kg yakt
Q
1
=
) ( 2 , 1
1
1
.
) 1 (
.
1
ort
r e
P
P
T R n

+
, kJ/kg yakt
Volometrik verim formlnden

) 1 ( .
1
1
1
r
o v
o
P
T
P
T

=
Buradan
1
1
P
T
orann bulup denklemde yerine koyarsak
Q
1
= R
) ( 2 , 1
.
ort
o v
o e
P
P
T n

, kJ/kg yakt olur

Genileme srecinde, s transferi ve gaz kaaklar sonucunda kaybedilen i dnda
sktrma iin harcanan iin tamamna yakn ksm geri kazanlr.
















TEN YANMALI PSTOMLU MOTORLARDA YANMA TEORS VE
YANMAYA ETK EDEN FAKTRLER


1. ten yanmal motorlarda yanma teorisi hakknda genel bilgiler.
ten yanmal motorlarda yanma olay 0,002 - 0,004 saniye gibi ok ksa srede gaz
faznda gerekleen karmak fizikokimyasal prosestir. Bu ksa srede yanmann
oluumu ve geliimi iin yakt buhar hava ile ok iyi karm olmas gerekir, yani
karmn homojen olmas gerekir. Hava-yakt karmn her yakt molekln etrafnda ,
yaktn tam oksitlenmesi iin gerekli sayda oksijen molekln bulunmas durumunda
bu karma homojen karm denir. Byle bir karm ancak gaz fazndaki yak ile
havann hacimsel oranlarnn bire yakn olmas halinde elde edilebilir. rnein
jeneratr gaz-hava karmnda bunu gerekletirebiliriz fakat doal gaz kullanlmas
halinde hacimsel oran 1/9 dur ve bu nedenle homojen karm oluturulmas olduka
zordur. Benzin buhar ve hava karmlarnda homojen karm elde etmek ok daha
zordur nk bu karmlarda hava fazlalk katsays bir olmas durumunda hacimsel
oran 1/50 olmaktadr.
Bu zorluklarn temelindeki sorun molekler difuziyondur. Ayni fazda bulunan iki
bileenin, yani hem havann hem de yaktn molekler difuziyonunu tamamlamas iin
gerekli olan sre olduka uzundur. Bu srenin ksaltlabilmesi iin molekler difuziyon
youn bir trblans difuziyonu ile desteklenmesi gerekir. Bu durumda molekllerin
ayr- ayr birbirlerine gre difuziyetleri yerine oluan mikro hacimlerin birbirlerine gre
difuziyonundan sz etmemiz gerekir. Mikro hacimlerin boyutlar trblansl akn
iddetine bal olduundan otto motorlarnda karmn homojenlii oluturulacak
trblansn fonksiyonudur.
Dizel motorlarnda bu durum daha da zordur nk karmn oluumu ve yanma
olay ayn anda meydana gelmektedir. Pskrtme sonucu yakt demetini oluturan
damlacklar ve havadan oluan karm homojen deildir ve yanmann olumas iin
yaktn snp buharlamas gerekir. Bu nedenle bu tip karmlarn yanma hzlar yaktn
buharlama hznn ve hava ile karma hznn fonksiyonudur. Bu nedenle dizel
motorlarnda homojen karm oluturmak daha zordur. Buda otto ve dizel motorlarn
arasndaki nemli farklardan biridir. Homojen karmlarn yanma hzlar homojen
olmayan karmlardan daha yksektir, bu tip karmlar yanmalarn daha ksa srede
tamamlarlar ve bu nedenle otto motorlarn devir saylar dizel motorlarna gre daha
yksektir.
Karmn hazrlanmasndaki zorluklarn yan sra yanma ( oksitlenme) reaksiyonun
karmak karakteri de ayr bir sorundur. Oksitlenmenin zincir reaksiyonlar eklinde
olutuu Semenov tarafndan aklanm ve bu zincir reaksiyonlar teorisi yardm ile
motorlardaki yanmaya ynelik birok olay aklanabilmitir. Bu teoriye gre yakt
oksitlenmesi birbirini takip eden kesintisiz reaksiyonlardan olumakta ve bu esnada
birbirinden farkl radikaller, atomik gazlar, valans balar tamamlanmam gibi bir ok
ara rn olumaktadr. Bu ara rnlerin oluum mekanizmas u ekilde
aklanmaktadr; Grnr yanmadan nce birtakm n reaksiyonlar olumakta ve aktif
oksijen moleklleri hidrokarbon molekllerine belirli bir ekilde balanarak n
oksitlenmi moleklleri olutururlar. n reaksiyonlarn ilerlemesi ile n oksitlenmi
molekl konsantrasyonu belirli bir kritik deere ulanca , bu molekller paralanarak
yeni aktif atom ve radikalleri olutururlar. Bu ekilde artan aktif merkez saysna
bal olarak n reaksiyon hz artar. Fakat gerek motor alma koullarnda ve
motorlarda kullanlan karmak molekl yapsndaki yaktlarn yanma mekanizmasn
aklamak tam olarak hala mmkn olamamtr.
rnein hidrojenin yanmas u ekilde olduu kabul edilir; yksek scakln etkisi ile
hidrojen molekl disosasiyona uramakta ve iki aktif hidrojen atomu olumakta (2H)
ve bu atomik hidrojenler oksijen molekl ile reaksiyona girerek drt adet ( iki adet

2H + 2 O2 = 2OH + 2O

hidroksil radikali ve iki adet atomik oksijen) yeni aktif merkez olumakta ve yeni
molekllerin reaksiyona girmesi sonucu reaksiyon ilerlemi olur.

2OH + H2 = 2H2O + 2H

2O + 2H2 = 2OH + 2H

Oluan bu yeni alt adet ( iki adet hidroksil radikali ve drt adet atomik hidrojen) aktif
merkez u ekilde reaksiyona girer:

2OH + 2H2 = H2O + 2H
4H + 4O2 = 4OH + 4O

ve yeni 10 adet aktif merkez oluur ve 16, 24 , 42, adet yeni aktif merkezler
oluturarak reaksiyon zincir eklinde hzlanarak ilerlemeye devam eder
Motor alma koullarnda yanma odasnda bu zincir reaksiyonlarn ilerlemesi,
hzlanmas ve dallanmas durabilir veya yenilenebilir. Bunun en nemli nedeni aktif
merkezleri oluturan molekller, radikaller ve atomlar yanma odas cidarlarna veya
baka inert gaz moleklleri arpmalar sonucu enerji fazlalklarn kaybetmeleridir.
Bu olaylar zincir reaksiyonun hzlanmas ( aktivize) veya yavalamas (deaktivize)
eklinde kendini gsterirler. Yanma esnasnda bu iki olay ayni anda fakat farkl
mertebelerde meydana gelirler. Eer yeni oluan aktif merkez says enerji fazlaln
kaybeden yani deaktivize olan aktif merkezlerden bir miktar fazla ise , yanma hz
belirli deeri amaz. Bu durumda normal yanma olduunu syleriz, yani alevin yaylma
hz normal deerlerdedir. Eer yeni oluan aktif merkezlerin says deaktivize olan
merkezlerin saysna gre ok fazla ise , n oksitlenmi molekllerin konsantrasyonu
belirli bir kritik deere ulanca yanma infilak eklinde ok yksek hza ular ve bu
durumda normal yanma vuruntulu yanmaya dnmektedir. Bu ekildeki yanma iin
otto motorun koullar daha uygundur.
Deneysel almalar gstermitir ki karm scakln zincir reaksiyon hz zerindeki
etkisi karm basncna gre daha fazladr. Bu ilikiyi aadaki denklemle
gsterebiliriz.


RT
E
n
e Ap
dt
dc
w

= =
w Yanma hz (m/s)

dt
dc
Kimyasal reaksiyon hz veya oksitlenme rnlerin oluum hz
A Srekli arpan (katsay) , yaktn ve karmn karakterine baldr
p Yanma odas basnc (MPa)
E Aktivasyon enerjisi
n Reaksiyon mertebesi
R niversal gaz sabiti (
K Kg
J
.
)
T Scaklk ( K )
t Zaman (s)

Burada
RT
E
e

terimi, bir grup molekln sahip olduu sl hareket enerjisini gsterir, ki

bu enerji i molekler balarn koparlmas iin gereken aktivasyon enerjisi ( E )den
daha byktr. Bu enerjinin etkisi ile molekler balar bozulur ve yerlerine yeni
molekler ba oluur. Bir ok oksitlenme reaksiyonunda aktivasiyon enerjisi ( E )
(8,4 - 16,8) 10.4 ( mol J ) mertebesindedir.
Yukarda verilen denklemden scakln artmas ile reaksiyon hz artmaktadr.
Sktrma esnasnda karm scakl 1000 K nn altnda olmas durumunda bu
denklem n oksitlenme hzn verir. Bu hz yardm ile kendi kendine yanma veya
vuruntu hakknda bir fikir verir. Karm scakl 1500 K nn stnde ise reaksiyon
hzn veya alev hzn ve aa kan s orann (hz) gsterir.
Reaksiyon hzlar reaktanlarn konsantrasyonuna baldr. Eer reaktanlardan birisinin
konsantrasyonu stokyometrik miktara gre ok fazla veya ok az ise reaksiyon hz
hzl bir ekilde der ve belirli bir kritik deerin altna derse reaksiyon durur. Bu
yzden karmlarn st ve alt tutuabilme ve yanabilme oranlar vardr.

2. Kendi kendine tutuma ve tutuma veya yanma gecikmesi.
Dizel motorlarnda sktrma sonucu basnc ve scakl artan hava ortamna
pskrtlen yakt ancak baz fiziksel ve kimyasal proseslerin olumasndan sonra
kendi kendine tutuur.
Yaktn yanma odasna girmesinden alevli yanmann olumasna kadar geen sreye
tutumann hazrlk evresi veya tutuma gecikmesi (TG) deriz. Fiziksel prosesler iin
gerekli sre (
fiz
T ) e fiziksel tutuma gecikmesi, kimyasal prosesler iin gerekli sre
(
kim
T ) e kimyasal tutuma gecikmesi denir. Tutuma gecikmeside bu iki srenin
toplamndan oluur.

TG =
kim fiz
T T +

Yakt damlasnn snmas, buharlamas ve yakt buharnn kendi kendine tutuma
scaklna kadar snmas fiziksel tutuma gecikmesi sresinde gerekleir. zellikle
ar dizel yaktlarn kullanlmas durumunda fiziksel tutuma gecikmesi , tutuma
gecikmesi sresinin byk ksmn oluturur.
Dizel motorlarnda fiziksel tutuma gecikmesi sresini ksaltmak iin yakt ok kk
meme delikleri olan enjektrler kullanlarak ok yksek basnla yanma odasna
pskrtlr. Bu pskrtme sonucunda oluan yakt damlacklarn ortalama ap 10 ile
30 mikron mertebesinde olur. Damlack aplar kldke birim hacim bana den
yzey alan artar ve yakt damlacn snma ve buharlama sresi ksalr. rnein 1
mililitre yakt pskrtlmesi halinde 20 mikron apnda 240000000 damlack meydana
gelir ve bu damlacklarn toplam yzey alanlar 3000
2
cm olur.
Damlann buharlama hz byk oranda damla ve scak hava arasndaki bal hzdan
da etkilenmektedir. Fakat ok kk aptaki yakt damlalarn yksek basnl hava
ortamnda hzlar ok abuk dmekte ve yakt damlas ile hava arasndaki bal hz
ksa bir sre sonra sfr olmaktadr. Yanma odasnda oluturulan trblansn etkisi ile
damlack yzeynde oluan yakt buhar uzaklar ve sktrlm hava ortamnda
dalarak karm oluma hz artar. Dizel motorlarnda pskrtme, snp buharlama ve
karm oluumu olaylar ayni anda olmaktadrlar ve bu nedenle yanma odasndaki
karm homojen deildir. Yanma odasnn baz blgelerinde ok zengin , baz
blgelerde ise ok fakir yakt hava karm oluur. Hava fazlalk katsays deiimi 0
ile arasnda olur.
Dizel motorlarda yanma prosesin normal olabilmesi iin karmn kontroll bir ekilde
oluturulmas gerekir. Karm oluumu ile alevli (grnr) yanma ayni anda olumal,
aksi durumda yanma patlamal bir karakterde gerekleir bunun sonucunda basn
artma hz artar ve motor sert alr.
Alevli yanmann balayabilmesi iin yanma odasna giren yaktn yaklak olarak %45
ile %75 buharlam olmas gerekir.
Fiziksel tutuma gecikmesi sresini (
fiz
T ) azaltmann en etkili yolu damlack aplarn
minimuma indirmek sureti ile ve damlack saysn artrmak ve sktrlm havann
scakln arttrarak yani motor sktrma orann arttrarak.
Kimyasal tutuma gecikmesi sresince (
kim
T ) bir ok noksitlenme reaksyonu meydana
gelir. Bunlarn sonucunda aa kan s ok azdr fakat nemli miktarda ararn
birikimi meydana gelir. Bu ararnlerin byk ksm atomik oksijen, atomik hidrojen,
aldehit, ve hidrokarbon radikallerinden oluur. noksitlenme reaksyonlarn hz kimyasal
tutuma gecikmesini etkiler. Bu sre aralnda belirli hacim veya hacimlerde
ararnlerin konsentrasyonu ile scakln ayni anda veya arka arkaya kritik deerlere
ularlar ve karm kendi kendine tutuur ve alevli yanma meydana gelir ve silindir
basc ok hzl bir ekilde artar. En fazla noksitlenme reaksiyonlar alev demetin d
blgelerinde meydana gelir, nk bu blgede scaklklar ok yksektir. Demetin
merkezinde ise yakt konsentrasyonu fazladr ve burada srekli ve youn buharlama
snn ekilmesi sonucunda scaklklar dktr ayrca yakt hava karm ok zengindir
ve bu nedenle noksitlenme reaksyonlarn hz daha dktr. Bu nedenle kendi
kendine tutuma , alev demetinin d blgelerinde meydana gelir.
Kimyasal kendi kendine tutuma gecikmesi yakt molekllerin yaps ve
zelliklerinden,
yani yakt molekllerin noksitlenmeye kar eylimleri tarafndan byk oranda
etkilenir. rnein en ksa
kim
T sresi normal parafinik hidrokarbonlarda olup en uzun
ise
aromatik hidrokarbonlarda meydana gelir.
Dizel motorlarnda kimyasal tutuma gecikmesi sresinin mmkn olduu kadar ksa
olmas istenir , bu nedenle yaktn n oksitlenme reaksiyonlar arttran organik oksitler ,
eterli bileenler ve nitratlar gibi baz bileenler yakta ilave edilirler.
Otto motorlarnda ise tam tersi olarak, yaktn n oksitlenmesini yavalatan katklar
kullanlarak yaktn kendi kendine tutumas zorlatrlmaktadr.
P
T
kim fiz
aKMA
Po
T
T.G.

ekil ....de bir dizel motorunda tutuma gecikmesi sresince silindir i basncn
deiimi grlmektedir. Fiziksel tutuma gecikmesi sresince basnta bir deiiklik
olmad buna karn kimyasal tutuma gecikmesi esnasnda ise basnta kk bir
art olmaktadr. Bascn fazla artmamasnn nedeni ise bu srede n oksitlenme sonucu
aa kan snn ok az olmamasdr. Tutumann gereklemesinden sonra aa kan
snn fazla olmas nedeni ile basn ok hzl bir ekilde ykselir. Bu tip kendi
kendine tutumalara iki kademeli tutuma ad verilir.
Buji atelemeli motorlarnda homojen olan yakt-hava karm kvlcmn olumas ile
hemen tutumaz. Yaktn tutumas iin ok ksada olsa bir hazrlk sresine gereksinim
vardr. Bu sreye yanma gecikmesi diyebiliriz. Otto motorlarda kullanlan sktrma
oranlarn daha dk olmas sonucu yakt-hava karmn sktrma sonu scaklklar
olduka dk kalmakta ve bujide kvlcm olumasna kadar geen srede karmda
oluan n oksitlenme hzlar olduka dk kalmaktadr.
Buji ile tututurma mekanizmas u ekilde aklanabilir; kvlcmn etrafndaki hacim
yaklak olarak 10000 C scakla ular. Bu scaklk tutumann ve yeterli s aa
kartacak yanmann olumas iin yeterlidir. lk anda buji trnak blgesinde bir alev
ekirdei oluur ve eer bu alev ekirdeinden yaylan s yakndaki yakt-hava karm
scakln yaktn kendi kendine tutuma scakl stne kartrsa yanma, yanma
odasnda ok hzl bir ekilde yaylr ve basnta artar. Kvlcmn enerjisi etrafndaki
hacmi gerekli scakla kartmak iin yeterli olmamas halinde veya olumu olan
alev ekirdein verecei enerji yeterli deilse veya bu enerji karmn daha byk
hacmine dalmas halinde alev ekirdei geliemez ve tutuma ile yanma olumaz.
Bu nedenle Otto motorlarnda yanma gecikmesi kvlcm olumasndan silindir
basncnn hzl artmaya balamasna kadar geen sre olarak tanmlanr.
T.G.
P
aKMA

ek.........de yanma gecikmesi sresince silindir basn deiimi verilmitir. Grld
gibi yanma gecikmesi sresinde basn art ok azdr, fakat yanma kararl hale
geldikten sonra basn ok hzl bir ekilde ykselmektedir. Bu ekildeki tek kademeli
yanma btn kvlcmla tututurulan motorlarn karakteristik zelliidir.
Yanma gecikmesi sresini ksaltmak iin kvlcmn gcn artrlr veya sktrma
oran artrlarak dolgu scakl daha yksek deere ulatrlr ve bylece tutuma ve
yanma iin koullar daha uygun hale gelir , bununla beraber kvlcmn ve alev
ekirdein enerjisinin etrafa dalmasn engelleriz.

Yanma hz:
Yanma sonucunda i gazn i enerjisi artmakta ve daha sonra genileme srecinde motordan
i alnmaktadr. Bu nedenle yanma prosesi gerek motor evrimi iin ok nemlidir. Isdan
en iyi faydalanabilmek iin yanma dinamii, ilgili evrimin s sokumu ekline yakn
olmaldr.
Yksek devirli motorlarda yanma iin ayrlan sre (
200
1
300
1
) saniye mertebesinde ve ok
ksadr. Yanma sresinin uzamas yanma motor verimi zerinde olumsuz etkisi vardr, yanma
sresi uzamas halinde motor gc azalr ve yakt sarfiyat artar, nk bu durunda yanma
daha byk hacimde tamamlanr ve evrimin maksimum basn deeri dk kalr ayrca
hacmin artmas sonucunda da soutmaya giden s artarak motorun gcn ve verimini
drr.
Hidrokarbon karm olan yaktn yanma prosesi bu yakt oluturanhidrojen ve karbonun
oksijenle yapacaklar reaksiyonlara baldr. Bu nedenle yaktn veya oksijenin azalma hz
veya s salnm hz yanma hz olarak kabul edilir.





T2
Ti Tf

ek. ..

T
2
- Sktrma sonu scakl
T
i
- Yaktn kendi kendine tutuma scakl
T
f
- Alev arkas blgede bulunan yanm gazlarn scakl
Eer yanma bir kvlcmla balatlm ise , yanma cephesi ( alev cephesi) yanmam gaz
karmn iersine doru belirli bir hzla yaylmaya balar, buna alev hz veya yanma hz
deriz. Yanmann yaylmas u ekilde aklanabilir. Alev nnde bulunan karm
konveksyon ve radyasyon s iletimi sonucunda starak yanmaya hazrlar, nk yanma
reaksyonlar ancak uygun scaklkta yksek hza ulaarak k saacak duruma gelirler. ki
yanma hzndan bahsedebiliriz;
Laminar yanma hz
Trblansl yanma hz
Laminar yanma hzlarn hesaplanmas iin teori gelitirilmitir:
-Is teorisi
-Difuzyon teorisi
-Karma teori
Is teorisi 1885 ylnda Mallard ve Le Chatelier tarafnda gelitirilmitir. Bu teoriye gre
alevin ilerleme hz alev arkas blgede bulunan T
f
scaklndaki yanm gazlardan,
yanmam gaza doru yaplan s transferi ile kontrol edilmekte. kinci blgeden
ek.alev blgesinden kondksyonla geen s birinci blgede bulunan yanmam taze
dolguyu starak kendi kendine tutuma scakl T
i
ye ykseltmekte. Eer alev blgesindeki
scaklk deiim erisini lineer kabul edersek;

Yanm
Gazlar
Blgesi (II)
T2
Tf
Taze Dolgu
Blgesi (I)
Ti
aKMA
T

ekil

i f
T T
yazlabilir.
Burada - reaksyon blgesi kalnldr.
Alev cephesinden iletlen s ve entalpi eitliini kullanarak, aadaki denklemi yazarz:
(

i f
T T
) =
.
m ) (
2
T T c
i p

Burada; - alevin kondksyon s iletim katsays

.
m - yanma dalgas iinde yanmaya katlan taze dolgu miktar ve tek boyutlu olarak
kabul edersek,

.
m =
L
S A u A . . . . = olarak yazlr.
- taze dolgu zgl ktlesi
A - birim kesit alan = 1 olarak alnr
u - yanmam taze dolgunun aleve doru ilerleme hz

L
S - laminar alev hz
Yanmam taze dolgu aleve doru dik olarak ilerledikleri iin; u S
L
= olur
/ ) ( ) ( . .
2 i f i p L
T T T T c S =

=
L
S

1
2
T T
T T
c
i
i f
p
elde edilir.
Alev blgesi kalnl
dt dc
S S
L L
/
1
= =
reaksyon sresi
dc/dt reaksyon hz
=
L
S
2 / 1
2

dt
dc
T T
T T
c
i
i f
p

p
c

= a - s yaynm katsays
RO
dt
dc
T T
T T
i
i f
=

2
- reaksyon oran
( )
2 / 1
.RO a S
L
= olur.
Bu sonular deneysel sonularla karlatrdmzda, yakt tipine gre , bazen ok yakn
bazen ise ok uzak sonular elde edilmektedir.
dc/dt =
1 / 1
=
n n RT E n n
p c Ae p kc
n - reaksyon mertebesini gsteren katsaydr.
a - s yaynm katsays terimi iersindeki zgl ktle da basncn fonksyonu olduundan
( ) [ ] ( )
2 / 1
2
2 / 1
1
/ 1


n n
L
p p p S
n = 2, yani ikinci mertebeden reaksyonlar iin , alev hz basncn fonksyonu deildir.
Hidrokarbon karm olan yaktlarda alev hz basntan bamszdr.
Scakln etkisi ise;
( )
2 / 1
/ RT E
L
e S

denkleminden grlebilir. Arrheniusun kinetik kontrola gre bu
denklemdeki scaklk alev scakl
f
T olarak kullanlmal. Bu durumda :
( )
2 / 1
/
f
RT E
L
e S

olur.

Zeldovich, Frank-Kamenetski ve Semenov tarafndan gelitirilen ve difusyon teorisi
diyebileceimiz teoriye gre, laminar alev hz:
( )
2 / 1
RO S
L
olarak bulunur. Bu denklemde de s yaynm katsaysdr.
Yanmann sabit hacimde olabilmesi iin yanma hz sonsuz byk olmal. Yanma hz sonsuz
olabilmesi iin 0
2
= T T
i
olmal.

Yanma hzn llmesi:
Yanma hz lme metodlardan iyonizasyon metodunda ek yanma odasna iki elektrod
yerletirilir, normal olarak gaz karm elektrik akmn iletmez ve bu nedenle pil devresi
aktr. Alev scaklnn etkisi ile iyonize olan hidrokarbonlar ise elektrik akmn iletirler,
bu nedenle alev elektrodlarn bulunduu blgeye ulanca iyonize olan gazlarn etkisi ile
devre kapanr ve devrede akm geer.Alevin balad zaman ile elektrodlara ulama zaman
arasndaki fark buluruz ve aradaki mesafeyi bu zaman aralna blerek alev hzn
bulabiliriz.
x


t
X
S
L

= (m/s) olur.




Yanma hzna etki eden faktrler.
- Hava fazlalk katsays nn etkisi:

0.9
l
1,4 1,2 1 0.8 0.6
SL
(m/s)

0,90 0,95 deerlerinde yanma hz maksimum deerine ular. Karmn daha fazla
zenginlemesi veya fakirlemesi halinde ise yanma hz der. Hatta ok zengin veya ok
fakir karmlarda yanma meydana gelmez ki buna yanma snr denir. Kvlcm atelemeli
motorlarda = 1,05 1,1 deerlerinde en iyi alma verimi elde edilir. ok fakir
karmlarn yanma hzlar ok dk olduundan yanma egzoz borusunda da devam
edebilir.
-Motor devir says nnn etkisi:
n d/d
SL
(m/s)

Yanma hz motor devir says artna bal olarak artar. Artan motor devir says silindir
iersindeki hava hareketlerinin artna bal olarak yanma hzda artar.
-Sktrma orann etkisi:
dP
da
aKMA
P

Sktrma oran artmas ile sktrma sonu scaklklar ykselir ve bunun sonucunda yanma
hz artar. Yanma hz artna bal olarakta basnta daha hzl ykselir.
Kvlcm atelemeli motorlarda , basn artma oran d dP / = (2,1 2,5)10
5
(Pa/
o
Kr.mili
as) olmal.

Yanma sonu scaklk ve basncn hesab.

Yanma sonu scakl T
3
aadaki yaklam kullanlarak hesaplanr.
T
3
= T
2
+
v
u
C
H B*
ve T
3
= T
2
+
p
u
C
H B*

Burada ; T
3
- Yanma sonu scakl
T
2
- Sktrma sonu scakl
B - evrim bana harcanan yakt miktar
H
u
- Yaktn alt sl deeri
C
v
- Karmn sabit hacimde zgl snma ss
C
p
- Karmn sabit basnta zgl snma ss , dr.


Termodinamiin 1. kanunu gereince yanma sonu oluan s enerjisi , silindirde bulunan
gazlarn i enerjisini artrr ve geri kalan ksmndan da mekanik i elde edilir. Silindirde bu
ilem iin kullanlabilen s miktar yaktn alt s deeri (
u
H )dan daha azdr, nk yaktn
yanmas belirli bir kaypla gerekleir. Bu kayplar kimysal olarak eksik yanma ve zlme
(disosasyon) sonucunda meydana gelir. Bunun dnda yanma sonucu oluan snn bir ksm
soutma akkanna geer ancak u andaki hesaplamalarmzda bunu ihmal ederiz.
3 2'
2
V
P

Bu ilk hesaplalarmzda, yanmadaki basn deiimini teorik evrimlerdeki gibi kabul edilir,
yani yanma ksmen sabit hacimde ve ksmen sabit basnta gerekletii kabul edilir.
(ek.)
Termodinamiin 1. kanununa gre yanma denklemi:

3 , 2 2 3
. L U U H
u y
+ =
Bu denklemde:
y
- 2-3 noktalar arasnda oluan s enerjisinin efektif olarak kullanlabilen
ksmn gsteren katsay , yani yanma verimi. zellikle otto motorlarnda yanma verimin
olumasnda dissosasyon nemli bir rol oynamaktadr, nk bu olay sistemden s
ekmektedir. Bu olay basncn ve scakla bal olarak deiir.Sistemde scaklk artka
dissosasyon oran artar, basn artkada dissosasyon oran der.Hava fazlalk katsaysnn
bir olmas halinde ki bu durumda yanma sonu scaklk artar, veya ar doldurma sonucunda
scakln artmas ile dissosasyon oran ykselir.Genileme srecinde scaklklarn dmesi
sonucunda dissosasyon rnlerin bir ksm tekrar yanmaktadrlar, ancak meydana gelen
snn ok az faydal i dnmne etkili olurlar.Di,zel motorlarnda yanma sonu
scaklklarn daha dk olmas ve basnlarn daha yksek olmas dissosasyon oran ok
dk olur ve hesaplamalarda ihmal edilebilir.
Kvlcm atelemeli ( otto) motorlarnda
y
= 085 095
Dizel motorlarnda
y
= 0,65 0,85 mertebelerinde olur.

3
U ve
2
U srasyla 3 ve 2 noktasnda ki koullarda bulunan gazn i enerji deiimi (kJ/kg)
gstermektedir.
) 273 ).( (
3
"
3
= T n n wc U
r y v
kJ/kg
) 273 )( . . (
2
" ' "
2
'
2 2
+ = + = T n wc n wc U U U
r v e v
kJ/kg
Burada;
"
v
wc ve
'
v
wc srasyla yanm gazlarn ve taze dolgunun ( kJ/kmol K) olarak sabit
hacimde molar snma slardr.

r
n - bir nceki evrimden kalan yanm gazlarn mol says (kmol/kg).

e
n - yanabilen taze dolgunun mol says (kmol/kg). Taze dolgunun byk bir ksm hava
olduundan ;
v v
wc wc =
'
olarak kabul edilir. Burada
v
wc (kmol/kg) olarak havann sabit
hacimdeki molar snma ssdr.

y
n - yanma rnlerin mol says (kmol/kg)

3 , 2
L - 2 noktasndan 3 noktasna gelinceye kadar yaplan hacim (n genileme )
ii (kJ/kg) dir.

' ' '
,
2 2
3 3
3 2
3 , 2
V P V P L L = = ,
2
2
.
'
P P = ve
'
2
2
V V = olduundan

2 2 3 3 3 , 2
V P V P L = olarak yazlr.
Genel gaz denklemi n PV = R T kullanarak
3 noktas iin
3 3 3
) ( T R n n V P
r y
+ =
2 noktas iin
2 2 2
) ( T R n n V P
r e
+ =
Buna gre 2 ile 3 noktas arasnda yaplan hacim ii;

2 3 3 , 2
) ( ) ( T R n n T R n n L
r e r y
+ + = olur.
Buna gre yanma denklemi:
+ + + = ) 273 )( ( ) 273 )( ( .
2
" '
3
"
T n wc n wc T n n wc H
r v e v r y v u y

2 3
) ( ) ( T R n n T R n n
r e r y
+ +
olur. Yanma denkleminin her iki tarafnda
r e
n n +
1
terimi ile arpmamz halinde;
=
+
r e
u y
n n
H .
+
+
+
) 273 (
3
"
T
n n
n n
wc
r e
r y
v 3
T R
n n
n n
r e
r y
+
+
- ) 273 (
2
" '

+
+
T
n n
n wc n wc
r e
r v e v
-
2
T R
n n
n n
r e
r e
+
+

olur.
) 1 ( ) 1 (
r e
e
r
e r e
n
n
n
n n n + = + = +
r
- art gaz katsays
=
+
+
r e
r y
n n
n n

R wc wc
v p
+ = olduuna gre ve bu deerleri yanma denkleminde yerine koyduumuzda;
+
+ ) 1 (
.
r e
u y
n
H

+
+
+
) 273 (
1
2
" '
T
wc wc
r
r v v

2
T R = [ ]
3 3
"
) 273 ( T R T wc
v
+ eklindeki yanma
veya enerji denklemi elde edilir. Bu denklemin yardm ile evrimin maksimum scakl
3
T
hesaplanabilir.
Otto evriminde veya kvlcm atelemeli motorlarda , hacim( n genileme) ii 0
3 , 2
= L
oldundan ;
1 durumu iin
+
+ ) 1 (
.
r e
u y
n
H

) 273 (
1
2
" '

+
+
T
wc wc
r
r v v

= ) 273 (
3
"
T wc
v
ve
nn birden kk olmas halinde ise;
+
+

) 1 (
) (
r e
u u y
n
H H

) 273 (
1
2
" '

+
+
T
wc wc
r
r v v

= ) 273 (
3
"
T wc
v
olur
Burada:
u
H = 119750
min
) 1 ( L (kJ/kg)

min
L - Minimum hava miktar (kmol hava/kg yakt)
havann moleklar snma ss: T b a wc
v v v
+ =
taze dolgunun moleklar snma ss: T b a wc
v v v
' ' '
+ =
yanm gazlarn moleklar snma ss: T b a wc
v v v
" " "
+ = olduundan, ve bu deerleri enerji
denkleminde yerine koymamz halinde;
+
+ ) 1 (
.
r e
u y
n
H

) 273 (
1
) (
2
2
" "
2
' '

+
+ + +
T
T b a T b a
r
r v v v v

+
2
T R = [ ]
3 3 3
" "
) 273 )( ( T R T T b a
v v
+ +
denklemin paranrezleri aarsak

+
+ ) 1 (
.
r e
u y
n
H

) 273 (
1
) (
2
2
" "
2
' '

+
+ + +
T
T b a T b a
r
r v v v v

+
2
T R + 273
"
v
a =
= [ ]
3
" "
) 273 ( T R b a
v v
+ +
2
3
"
T b
v

elde edilir.

+
+ ) 1 (
.
r e
u y
n
H

) 273 (
1
) (
2
2
" "
2
' '

+
+ + +
T
T b a T b a
r
r v v v v

+
2
T R + 273
"
v
a = C

[ ] R b a
v v
+ ) 273 (
" "
= B
"
v
b = A olmas durumunda enerji denklemi ikinci dereceden tek bilinmeyen denkleme
dnr.

0 .
3
2
3
= + C BT T A

A
AC B B
T
2
) 4 (
) (
2
1
2
2 , 1 3

=
+

olarak iki kk bulunur, ancak bunlardan sadece pozitiv deer

evrimin
3
T scaklk deerini verir.
Otto evrimi olmas durumunda n genileme ii sfr olacandan , denklem aadaki
eklini alr.
+
+ ) 1 (
.
r e
u y
n
H

) 273 (
1
) (
2
2
" "
2
' '

+
+ + +
T
T b a T b a
r
r v v v v

+ 273
"
v
a =
3
" "
) 273 ( T b a
v v
+
2
3
"
T b
v


"
v
b = A
273 (
" "
v v
b a ) = B
+
+ ) 1 (
.
r e
u y
n
H

) 273 (
1
) (
2
2
" "
2
' '

+
+ + +
T
T b a T b a
r
r v v v v

+ 273
"
v
a = C olur ve denklem ikinci
dereceden tek bilinmeyen denkleme dnr.

0 .
3
2
3
= + C BT T A bu denklemin kklerinin hesab aada verilmitir.
A
AC B B
T
2
) 4 (
) (
2
1
2
2 , 1 3

=
+

olarak iki kk bulunur, ancak bunlardan sadece pozitiv deer

evrimin
3
T scaklk deerini verir.


2
,
v v
wc wc ve
"
v
wc (kJ/kmol K) olarak deerleri
(273 - 1773)K (1774 3073)K

Hava 19,8798+2638.
6
10

T 21,9914+1449.
6
10

T
2
O 19,7256+509964.
8
10

T
2 8
10 . 84 T

23,29985+155. T
5
10

2
N 19,7155+25. T
4
10

21,5532+1457. T
6
10

2
H 20,671
2 9 8
10 . 588 10 . 11604 T T

+ 19,198+1758. T
6
10

CO 19,868+267. T
5
10

22,0996+143. T
5
10

2
CO 22,345+219959.
2 9 7
10 . 5487 10 T T

38,6087+3349. T
6
10

O H
2
23,48993+5359. T
6
10

25,4584+4438. T
6
10

Veya aadaki tablodan her gaz iin alnabilir.





Gazlarn sabit hacimde ortalama molar sl kapasiteleri [ kJ/(kmole C)]
Scaklk Hava Oksijen Atmosferik
azot
Karbondioksit Su
buhar
Karbon
monoksit
Hidrojen
H
2

C O
2
N
2
CO
2
H
2
O CO
0* 20.758 20.959 20.704 27.545 25.184 20.808 20.302
100 20.838 21.223 20.733 29.797 25.426 20.863 20.620
200 20.984 21.616 20.800 31.744 25.803 20.988 20.758
300 21.206 22.085 20.972 33.440 26.260 21.202 20.808
400 21.474 22.563 21.185 34.935 26.775 21.474 20.871
500 21.780 23.019 21.449 36.258 27.315 21.784 20.934
600 22.090 23.446 21.729 37.438 27.880 22.110 21.001
700 22.408 23.834 22.027 38.498 28.474 22.437 21.093
800 22.713 24.187 22.320 39.448 29.077 22,755 21.202
900 23.006 24.510 22.609 40.302 29.693 23.061 21.332
1000 23.283 24:803 22.881 41.077 30.304 23.350 21.474
1100 23.547 25.071 23.140 41.784 30.901 23.622 21.629
1200 23.794 25.318 23.392 42.425 31.510 23.877 21.792
1300 24.018 25.548 23.626 43.007 32.092 24.112 21.972
1400 24.250 25.761 23.848 43.543 32.661 24.338 22.152
1500 24.459 25.967 24.057 44.033 33.210 24.543 22.332
1600 24.652 26.159 24.250 44.485 33.741 24.736 22.517
1700 24.863 26.343 24.434 44.903 34.261 24.916 22.697
1800 25.003 26.519 24.602 45.299 34.755 25.087 22.877
1900 25.167 26.691 24.765 45.644 35.224 25.246 23.057
2000 25.326 26.854 24.916 45.975 35.680 25.393 23.233
2100 25.474 27.013 25.C62 46.281 36.120 25.535 23.408
2200 25.611 27.168 25.200 46.566 36.538 25.665 23.576
2300 25.745 27.319 25.326 46.829 36.940 25.791 23.743
2400 25.870 27.470 25.447 47.076 37.330 25.908 23.907
2500 25.992 27.612 25.560 47.302 37.702 26.021 24.070
T=0 artnda gerek sl kapasiteler verilmitir.

Moleklar snma slarn fonksyonu olarak bulmu olduumuz enerji denklemini i
enerjilerin fonksyonu olarakta bulabiliriz. Buna gre enerji denklemi
+
+ ) 1 (
.
r e
u y
n
H

r
r
U U

+
+
1
"
2
'
2
+
2
T R = ) (
3
"
3
T R U + eklini alr.
Burada:
"
2
"
3
,U U - srasyla 3 ve 2 noktalarn scaklna kar(kJ/kmol) olarak yanma
rnlerin i enerji deiimini dir.
'
2
U - 2 noktasndaki scakla kar (kJ/kmol) olarak taze dolgunun i enerji deiimini dir.
Taze dolgunun byk bir ksm hava olduundan
'
2
U yerine havann i enerji deiimini
veren
2
U kullanlabilir.
Otto evriminde veya kvlcm atelemeli motorlarda , hacim( n genileme) ii 0
3 , 2
= L
oldundan ;
1 durumu iin

+
+ ) 1 (
.
r e
u y
n
H

r
r
U U

+
+
1
"
2
'
2
=
"
3
U

nn birden kk olmas halinde ise;

+
+

) 1 (
) (
r e
u u y
n
H H

r
r
U U

+
+
1
"
2
'
2
=
"
3
U olur
Scakla gre baz gazlarn i enerji deiimleri Tablo.. de verilmitir.

Gazlarn i enerjileri MJ/kmole
Scaklk Hava Oksijen Atmosferik
azot
Karbondioksit Su
buhar
Karbon
monoksit
Hidrojen
H
2

C O
2
N
2
CO
2
H
2
O CO
0 0 0 0 0 0 0 0
100 2.015 2.123 2.072 2.981 2.541 2.085 2.064
200 4.195 4.325 4.162 6.347 5.162 4.199 4.153
300 6.364 6.628 6.293 10.031 7.879 6.360 6.242
400 8.591 9.027 8.474 13.975 10.710 8.591 8.348
500 10.890 11.509 10.726 18.129 13.657 10.790 10.467
600 13.255 14.068 13.038 22.462 16.726 13.268 12.602
700 15.684 16.684 15.420 26.950 19.933 15.705 14.767
800 18.171 19.347 17.857 31.560 23.262 18.204 16.965
900 20.708 22.060 20.348 36.270 26.724 20.754 19.201
1000 23.983 24.803 22.881 41.077 30.304 23.350 21.474
1100 25.899 27.578 25.456 45.971 34.001 25.983 23.793
1200 28.554 30.379 28.068 50.911 37.811 28.654 26.152
1300 31.238 33.241 30.714 55.894 41.721 31.346 28.562
1400 33.951 36.065 33.385 60.960 45.720 34.072 31.011
1500 36.689 38.950 36.086 66.086 49.823 36.814 33.498
1600 39.444 41 855 38.799 71.175 53.758 38.578 36.023
1700 42.203 44.799 41.537 76.325 58.238 42.370 38.585
1800 45.008 47.729 44.296 81.517 62.551 45.175 41.177
1900 47.813 50.702 47.059 86.708 66.947 47.981 43.794
2000 50.660 53.716 49.823 90.942 71.343 50.786 46.473
2100 53.507 56.731 52.628 97.175 75.865 53.633 49.153
2200 56.354 59.787 55.433 102.541 80.386 56.480 51.879
2300 59.201 62.844 58.100 107.726 84.950 59.327 54.596
2400 62.090 65.942 61.085 113.002 89.597 62.174 57.359
2500 64.979 69.040 63.890 118.277 94.245 65.063 60.164



Yanma sonu basncn hesab.
3 ve 2 noktas iin genel gaz denklemleri;

3 3 3
) ( T R n n V P
r y
+ =

2 2 2
) ( T R n n V P
r e
+ = olduuna gre ve bu denklemleri taraf tarafa
ornlamamz halinde;


2
3
2 2
3 3
) (
) (
T n n
T n n
V P
V P
r e
r y
+
+
=
=
2
3
P
P
( patlama oran)
= 3,2 - 4,2 otto motorlar iin
= 1,2 - 2,5 dizel motorlar iin
g
V
V
=
2
3
(n genileme oran)
g
= 1,2 1,7 alnabilir.
=
+
+
r e
r y
n n
n n
( gerek moleklar deiim katsays) olduundan yanma sonu basn ;

2
2
3
3
P
T
T
P
g

= olarak bulunur.
Otto motorlarnda n genileme oran 1 =
g
olduundan,
2
2
3
3
P
T
T
P = olur.

3
P = (3,0 - 5,0) MPa otto motorlar iin
3
P = (5,0 - 11,0) MPa dizel motorlar iin

3
T = (2300 2900) K otto motorlar iin
3
T = (1800 2200) K dizel motorlar iin







RNEK:
Kark evrime gre alan bir diesel motorunun n=2000d/d,Ne=160kW,z=8,=16,5, =1,4
tr. Bu motorda kullanlan yaktn kimyasal analizi; c=87, h=12,6 ve o=0,4tr.Bu motorun
yanma sonu scakln bulunuz.

Enerji denklemini yazalm;
[(
y
.H
u
)/(n
e
(1+
r
)]+[(u
'
2
+
r
.u
' '
2
)/(1+
r
)]+ R ..T
2
=.(u
' '
4
+ R .T
4
)
Bu formldeki:

y
=0.650.85 yanma verimi ,
y
=0.82 seilir
H
u
=34013.c+125600.h-10900(s-o
y
)-2512(g.h+w)
=34013.0,87+125600.0,126-10900.(0-0,004)-2512.(9.0,126+0)
=42611(kj/kg.yakt)
n
e
: taze dolgunun kmol saysdr.Taze dolgunun byk ksm hava olduu iin burada n
e

olarak 1kg yakt yakmak iin silindire alnan havann kmol says alnr.
1kg yaktn yanmas iin gerekli minimum oksijen miktar;
O
min
=(C/12).[1+3.(h+( S-O
y
)/8)/C]=0,87/12.[1+3.(0,126+(0-0,004)/8)/0,87]
=0,104125(kmolO
2
/kgYakt)
L
min
=O
min
/0,21=0,104125/0,21=0,4958333(kmolHava/kgY)
L
ger
= .L
min
=1,4.0,4958333=0,69412(kmolHava/kgY)
n
e
=
~
L
ger
n
e
=0,69412(kmol taze dolgu/kgY)

Taze dolgunun yanmas sonucu kan rnler
n
2
CO
=C/12=0,87/12=0,0725(kmol CO
2
/kgY)
n
O H
2
=h/2=0,126/2=0,063(kmol H
2
O/kgY)
n
2
N
=0,79. L
min
. = 0,79.0,49583.1,4= 0,5483(kmolN
2
/kgY)
n
2
O
=0,21.(-1). L
min
= 0,21.(1,4-1).0,49583=0,0416(kmolO
2
/kgY)

th
=n
y
/n
e
kmol saysnn teorik deiim katsays

th
=0,72544/0,69412=1,0451219
Artk egzost rnlerinin katsays -
r

r
=[(T
o
+T)/T
r
].[P
r
/(.P
1
-P
r
)
T
o
=288K (d ortam scakl) kabul
P
o
=0,101MPa (d ortam basnc) kabul
P
1
=(0,80,9).P
o
emme sonu basnc
veya
P
1
= P
o
-(+).(V
v
/2).
o
.10
6
dan hesaplanr.
+=2,54 aras seilir
V
v
=(50130) m/s
0
=P
0
/R.T
0
(kg/m)
P
1
=0,88.P
0
seilirse
P
1
=0,08888(MPa) olur.
P
r
=(1,11,25).P
0
Artk egzost rnlerinin basnc
P
r
=1,188.P
0
=0,1199(MPa)
T
r

=(9001000)K karbratrl
T
r
=(700900)K diesel
T
r
=850K seildi
T=(2040)K ar doldurmada
T=(020)K normal motorda
T=15K seildi
=16,5

r
=[(288+12)/850].[0,1199/(16,5.0,089-0,1199)]=0,0276
Emme sonu scaklk
T
1
=(T
0
+T+
r
.T
r
)/(1+
r
)=(288+15+0,0276.850)/(1+0,0276)=317,69K
Volumetrik verim

v
=[/(-1)].(P
1
/P
0
).[(T
0
/T
1
).(1+
r
)]
=(16,5/15,5).(0,08888/0,101).[288/317,69.(1+0,0276)]

v
=0,826
Sktrma sonu basn
P
2
=P
1
.
1
n
n
1
=1,38 seildi
P
2
=0,08888.16,5
38 , 1
=4,2553(MPa)
Sktrma sonu scakl
T
2
=T
1
.
1
1
n
=317,69.16,5
38 , 0
=921,82K
Patlama oran
=P
3
/P
2
=34 otto ; =1,42,2 diesel
=1,8 kabul
u
2
2 noktasndaki scakla uygun olan,1 kmol taze dolgunun i enerjisi
T
2
=921,82K veya t
2
=648,82C
Tablo 2-5ten; havann i enerji deiimi
600C13255 kj/kmol hava
700C15684 kj/kmol hava
t=100C iin u=2429 kj/kmol
t=48,82C iin u=2429.48,82/100=1185,8kj/kmol
t
2
=648,82C iin u
2
=13255+1185,8=14440,8kj/kmol
u
'
2
=14440,8(kj/kmol taze dolgu)
u
' '
2
=2 noktasndaki scakla uygun olan 1kmol yanma rnnn i enerjisi
u
' '
2
=(r
2
CO
.u
2
CO
)
2
t
+(r
O H
2
.u
O H
2
)
2
t
+(r
2
N
.u
2
N
)
2
t
+(r
2
O
.u
2
O
)
2
t

r
2
CO
, r
O H
2
, r
2
N
ve r
2
O
sras ile CO
2
,H
2
O,N
2
ve O
2
kmol fraksiyon katsaylar;
r
2
CO
=n
2
CO
/n
y
=0,0725/0,72544=0,0999
r
O H
2
=n
O H
2
/n
y
=0,063/0,72544=0,0868
r
2
N
=n
2
N
/n
y
=0,5483/0,72544=0,7558
r
2
O
=n
2
O
/n
y
=0,0416/0,72544=0,0573
t
2
=648,82C Tablo 2-5ten
u
2
CO
=22462+[(26950-22462)/100].48,82=24653,042(kj/kmolCO
2
)
u
O H
2
=16726+[(19933-16726)/100].48,82=18291,657(kj/kmolH
2
O)
u
2
N
=13038+[(15420-13038)/100].48,82=14200,892(kj/kmolN
2
)
u
2
O
=14068+[(16684-14068)/100].48,82=15345,131(kj/kmolO
2
)
u
' '
2
=0,0999.24653,042+0,0868.18291,657+0,7558.14200,892+0,0573.15345,131
=15662,865kj/kmol Y.)
=(
th
+
r
)/(1+
r
)=(1,04512+0,0276)/(1+0,0276)=1,04391

kmol saysnn gerek deiim katsays
Bulduklarmz yanma denkleminde yerine koyalm;
[0,82.42611/0,69412.(1+0,0276)]+[(14440,8+0,0276.15662,865)/(1+0,0276)]+8,314.1,8.921,8
2 = 1,04391(u
' '
4
+8,314.T
4
)
(48986,558+14473,623+13795,221)/1,04391= u
' '
4
+8,314.T
4













denklemi bulunur.

u
' '
4
4 noktasndaki T
4
scaklna uyan yanma rnlerinin i enerjisi
t
4
=2000C birinci tahmin
u
' '
4
=(r
2
CO
.u
2
CO
)
4
t
+(r
O H
2
.u
O H
2
)
4
t
+(r
2
N
.u
2
N
)
4
t
+(r
2
O
.u
2
O
)
4
t
den;
u
' '
4
=0,0999.90942+0,0868.71343+0,7558.49823+0,0573.53716
u
' '
4
=56011,828(kj/kmol Y.)
u
' '
4
+8,314.T
4
=56011,828+8,314.2273=74909,55kj/kmol
t
4
=1900C ikinci tahmin
u
' '
4
=0,0999.86708+0,0868.66947+0,7558.47059+0,0573.50702
u
' '
4
=52945,545(kj/kmol Y.)
u
' '
4
+8,314.T
4
=52945,545+8,314.2173=71011,867(kj/kmol)

T
4

u
' '
4
+8,314.T
4

2273K 74909,55kj/kmol
T
4
74005,807 kj/kmol
2173K 71011,867 kj/kmol

T
4
=2273-[100/(74909,55-71011,867)].(74909,55-74005,807)
74005,07=
u
' '
4
+8,314.T
4

T
4
=2249,813K ; t
4
=1976,813C
enerjiden giderek salamasn yapalm;
t
4
=2047,4458C iin;
u
2
CO
=90942+[(97175-90942)/100].47,4458=93899,297 kj/kmolCO
2

u
O H
2
=71343+[(75865-71343)/100].47,4458=73488,499 kj/kmolH
2
O
u
2
N
=49823+[(52628-49823)/100].47,4458=51153,855 kj/kmolN
2

u
2
O
=53716+[(56731-53716)/100].47,4458=55146,491 kj(kmolO2
u
' '
4
=0,0999.93899,297+0,0868.73488,499+0,7558.51153,855+0,0573.55146,491
=57581,319(kj/kmol Y.)
u
' '
4
+8,314.T
4
=57581,319+8,314.2320,4458=76873,505(kj/kmol Y.)
Bu hesaplamaya gre 4noktasnn scakl;
T
4
=2320,4458K
t
4
=2047,4458C

























GENLEME SREC

Genileme srecinde yanma sonucu meydana gelen s enerjisi mekanik ie dnr.
Genileme balangc olarak maksimum basnca ulald an kabul edilir. deal evrimde
genileme prosesin adiabatik oldu kabul edilir ve
sabit PV
k
=
2

denklemi k
2
in genileme boyunca sabit olmas nedeniyle geerlidir, fakat gerek evrimde
durum daha farkldr.
Genileme sreci sktrma srecine gre daha karmaktr, nk bu srete youn
yanma ve gazdan cidara doru olan s iletimi ayni anda ve mertebe olarak srekli deierek
devam etmektedir ve yksek gaz basncn etkisi ile gaz kaaklar daha fazladr. Bu olaylarn
etkisi ile genileme sonucu basn ve scaklkta olmas gereken deiimler daha farkl olarak
gerekleir. Yanma prosesi maksimum basn ve scakla ulatktan sonrada devam eder.
Bu periyoda art yanma denir ve bu esnada genileme srecinin daha da karmak yapan olay
ise disosasiyondur.
gazn scakl , silindir cidarlar scaklklarndan daha yksektir ve bu nedenle
genileme sreci boyunca gazdan cidara doru s ak olur. Fakat bu s ak , scaklk
farkn ve s transfer alann srekli deiiminin sonucunda her an farkldr. Genilemenin
banda gaz ve cidar scaklklar arasndaki fark en yksektir buna kar s transfer alan en
dk seviyededir. Daha sonra s transfer alan artarken gaz ve cidar arasndaki scaklk fark
der,anlalaca gibi olduka karmak bir s transferi sz konusudur. Genileme banda
gaz basnlarda en yksek mertebede olmas nedeni ile gaz kaaklar da en fazladr buda
genileme sonucu olumas gereken basn ve scaklklar nemli oranda etkiler.
Anlalaca gibi ,genileme srecinde yanmann devam etmi olmas, gaz ve cidar
arasnda srekli ve deiken s transferin olmas ve gaz kaaklar gibi olaylar genilemenin
adiyabatik olarak gereklemesini engellemektedirler.
- Genileme prosesin balarnda yanma younluu en fazladr , buna karn s
transfer alann en kk seviyede olmas sonucunda gazdan cidara geen snn etkisini
azaltmakta ve yanmann devam etmi olmas gaza dardan (cidardan) iletilen s gibi etki
yapar. Genileme st katsays n
2
adiyabat st katsays k
2
den daha kk olur ve
dolaysyla genilemeden beklenen scaklk ve basn dm daha az olur. Bu durumda
faydal i alan daha fazladr.ek



n2<k2
4
3
k2
n2>k2
n2=k2
V
T
V
V
0
V V
HH
V
V
P

ek..

- Piston ANya doru hareket ederken yanmann ve disosasyyonun etkisi azalrken , s
transfer alann artmas sonucu s iletimi n
2
zerinde daha etkili olmakta ve bunun sonucunda
genileme st katsays artarak , ve genilemenin ikinci yarsndan sonra adiyabat st katsays
k
2
den daha byk olur. Piston, segman ve silindir cidar arasnda , zellikle genileme
balarnda oluan yksek gaz basncn etkisi ile meydana gelen gaz kaaklar genileme st
katsays n
2
in artmasna neden olur . Genileme st katsaysnn artmas sonucu basn ve
scaklklarda meydana gelen dlerin daha fazla olmasna neden olur. Bu durumda faydal
i alan daha az olur.
- Genileme srecinin, belirli bir annda art yanma ve disosasyon sonucu oluan s ile
cidardan kaan s ve gaz kaaklarn genileme st katsays zerindeki etkileri dengelenir ve
n
2
= k
2
olur . Bu durumda ok ksa bir sre iin genileme prosesi adiyabatik olur.
Yukarda aklanan olaylar etkisi ile genileme st katsays n
2
genileme sreci boyunca
farkl deerler alr. Bu nedenle

2
n
PV = sabit
eklindeki denklemin kullanlmas mmkn deildir, fakat hesaplama kolayl iin
genileme prosesi politropik olarak kabul edilir ve
2
n - politrop st karsays deneysel
sonulara gre ortalama bir deerde alnr. Otto motorlar iin
2
n = 1,22 1,29, dizel
motorlar iin
2
n = 1,18 1,28 mertebelerinde seilir.
Ortalama genileme politrop st katsaysna etki eden faktrler:
- Hava fazlalk katsays nn etkisi:
nn 1den byk olmas halinde , yanma hzn dk olmas nedeni ile yanma daha uzun
devam eder ve n
2
nin deeri daha dk olur.
- Motor devir saysnn etkisi:
Motor devir saysnn artmas halinde , s iletimi iin ayrlan srenin azalmas ve art
yanmann uzamas sonucunda n
2
azalr.
- Motor ykn etkisi:
Motor yk azalnca n
2
der, ykn artmas halinde ise n
2
daha byk deer alr.

Genileme sreci s dengesi:
Genileme esnasnda i gazn s dengesini kullanarak yanma verimi ile ortalama genileme
st katsays
2
n arasnda bir iliki kurulabilir. PV diagramn 3 noktasndan 4 noktasna kadar
genilemede s balans;
u y u y
H H
3 , 4 ,
=
4
"
4 , 4
T wc n
v 4 , 3 3
"
3 , 3
L T wc n
v
+ olarak yazlr.

u y
H
4 ,
yanma ve genileme sreci boyunca i gazn i enerjisini artrmak ve mekanik i
elde edilmek iin kullanlan s( J ).
_
3 , u y
H yanma sreci boyunca i gazn i enerjisini artrmak ve mekanik i elde edilmek
iin kullanlan s( J ).

"
3 ,
"
4 ,
,
v v
wc wc srasyla 4 ve 3 noktasndaki duruma kar i gazn sabit hacimde moleklar
snma ssdr (J/kmol.der)
) (
4 r e
n n n + = ve
3 3
) (
r e
n n n + = , - sras ile 4 ve 3 noktasndaki i gazn mol
saysdr.
genileme sonuna kadar oluan moleklar deiim katsaysdr.

3
yanma sreci sonuna kadar oluan moleklar deiim katsaysdr.
=
4 , 3
L ( )
4 4 3 3
2
1
1
T n R T n R
n

, s balans denkleminde bu deerleri kullanarak ve

denklemin her iki tarafnda ) (
r e
n n + bldmzde,
( )
( )

+ =
+

4 3
3
2
"
3 ,
3
4
"
4 ,
3 , 4 ,
1
T T
n
R
wc T wc
n n
H
v v
r e
u y y

= 1
2
n
( )
4
"
4 , 3
"
3 ,
3
3 , 4 ,
4 3
3
1
) (
T wc T wc
n
H
R T T
v v
r e
u y y
+
+

Kvlcm atelemeli motorlarda hava fazlalk katsays birden kk olmas halinde
u
H
yerine
u u
H H kullanlr.
3
"
3 ,
"
3 ,
"
3 ,
T b a wc
v v v
+ = ve
4
"
4 ,
"
4 ,
"
4 ,
T b a wc
v v v
+ = olduuna gre

= 1
2
n
( )
( ) ( )
4 4
"
4 ,
"
4 , 3 3
"
3 ,
"
3 ,
3
3 , 4 ,
4 3
3
1
) (
T T b a T T b a
n
H
R T T
v v v v
r e
u y y
+ + +
+

Burada:
"
4 ,
"
4 ,
"
3 ,
"
3 ,
, , ,
v v v v
b a b a gaz karmn yapsna bal olan sabitler.
Yukardaki denklemin irdelenmesi:
-
3 , 4 , y y
= olmas halinde, art yanmadan elde edilen s ile silindir cidarlarna geen s eit
demektir. Bu durumda genileme adiyabatik olarak kabul edilebilir ve
2 2
k n = olur.
-
4 , y
,
3 , y
ten byk olmas halinde, art yanmadan elde edilen s , silindir cidarlarna
geen sdan daha fazla demektir. Bu durumda genileme adiyabatik olmaz ve
2
n ,
2
k den
byktr.
-
4 , y
,
3 , y
ten kk olmas halinde, art yanmadan elde edilen s , silindir cidarlarna
geen sdan daha az demektir. Bu durumda genileme adiyabatik olmaz ve
2
n ,
2
k den
kktr.
Deneysel sonulara gre; 87 , 0 82 , 0
4 ,
=
y
mertebelerinde alnr.
(1200 2600)K scaklk aralnda
" "
4 ,
"
3 , v v v
a a a = = ve
" "
4 ,
"
3 , v v v
b b b = = olarak kabul edilir
ve bu durumda meydana gelen hata nemsizdir.
2 2
k n = ,
3 , 4 , y y
= ve =
3
olmas
durumunda ve genilemenin adiyabatik olmas halinde
1
3
4
2

=
n
T
T

olduundan;

+ +
+ = =
1 3
" "
2 2
2
1
1
1
n v v
T b a
R
k n

Burada : genileme katsaysdr.
Kvlcm atelemeli motorlarda: =
Dizel motorlarda:
g

= ,
sktrma oran,
g
n genileme oran dr.

Yukardaki denklem 30 , 1 20 , 1
2 2
= = k n deerlerini salayacak ekilde zlr.



Genileme sonu i gazn basnc ve scakl:

PV diagramn 3 noktasndan 4 noktasna kadar olan politropik genileme iin;
2
3 3
n
V P =
2
4 4
n
V P yazlr
2
4
3
3 4
n
V
V
P P

= , =
3
4
V
V
genileme oran olduundan
Genileme sonu i gaz basnc :
4
P =
2
1
3 n
P

olur
gazn genileme sonu scakln bulmak iin 4 ve 3 noktas iin universal gazdenklemini
kullanalm:
( )
4 4 4 4 4
T R n n T R n V P
r e
+ = =
( )
3 3 3 3 3 3
T R n n T R n V P
r e
+ = = bu denklemleri taraf tarafa bldmzde
3 3
4
3 3
4 4
T
T
V P
V P

= veya
1
3
3 4
2
1

=
n
T T

olur.
Kvlcm atelemeli motorlarda: = olduundan,
4
P =
2
1
3 n
P

,
1
3
3 4
2
1

=
n
T T

Dizel motorlarda:
g

= ,
4
P =
2
1
3 n
g
P

,
1
3
3 4
2
1

=
n
g
T T

olur.
Deneysel sonulara gre;
Kvlcm atelemeli motorlarda: ) 0 , 5 5 , 3 (
4
= P Pa , ) 1500 1200 (
4
= T K
Dizel motorlarda: ) 0 , 4 0 , 2 (
4
= P Pa , ) 1200 1000 (
4
= T K

Genileme ii:
Toplam genileme ii (sabit basnta yaplan n genileme ii de dahil);

2
Q =
4 , 3 , 2
'
L =
3
,
10
ort gen H
P V =
3
,
10
1
ort gen T
P V

(kJ/kg yakt),

ort gen
P
,
genileme boyunca i gazn ortalama basnc (MPa)
1 4
V V V
T
= = olduundan
niversal gaz denklemi formlnden;

4
3
4
4
10
) 1 (
P
T R n
V
r e
+
= =
T
V
=
2
Q
4
4
) 1 (
P
T R n
r e
+
ort gen
P
,
1

(kJ/kg yakt)
veya,
,
10
) 1 (
10
1
3
1
1
3
1 1
1
P
T R n
P
T R n
V
r e
+
= = m
3
/ kg yakt

1
V V
T
= =
1
3
1
10
) 1 (
P
T R n
r e
+
olduundan

2
Q =
ort gen
r e
P
P
T R n
,
1
1
1 ) 1 (

+
( kJ/kg yakt)
Volometrik verim formlnden
) 1 ( .
1
1
1
r
o v
o
P
T
P
T

= ,
1
1
P
T
( )( )
r v
P
T


+
=
1 1
0
0


1
1
P
T
orann denklemde yerine koyarsak

2
Q = R
ort gen
o v
o e
P
P
T n
,

, kJ/kg yakt olur.

Genileme srecinde yaplan iten sktrma srecinde yaplan ii kartmamz halinde
kapal evrimin (indike)
i
Q iini buluruz.
( )
) ( 2 , 1 ,
0
) ( 2 , 1
0
0
,
0
0
1 2 ort ort gen
o v
e
ort
v
e
ort gen
v
e
i
P P
P
T n
R P
P
T n
R P
P
T n
R Q Q Q = = =


ort i ort ort gen
P P P
, ) ( 2 , 1 ,
= ortalama indike basn olduuna gre

ort i
o v
o e
i
P
P
T n
R Q
,

= (kJ/kg yakt) olarak bulunur.

Egzoz sreci
Drt stroklu motorlarda egzoz sreci , genileme stokun sonlarna doru egzoz supabn
avansla almas ile balar ve emme strokun balarnda egzoz supabn gecikme ile kapanmas
ile sona erer.
Egzoz gazlarn d ortama akn nedenlerine bal olarak egzoz srecini periyoda
ayrmamz mmkndr.
Birinci periyot egzoz supabn avansla almas ile balar ve pistonun A..N.ya gelmesi ile
sona erer. Bu periyotta egzoz gazlar silindir i basnc ve egzoz sistemi basnc arasnda
oluan basn farknn etkisi ile d ortama akarlar. Silindir i basncn, egzoz sistemi
basncna oran kritik basn oranndan byk olmas halinde, yanm gazlarn akda kritik
hz deerlerin stnde yaklak olarak ses hzna yakn olur.Bu akta gazlarn hz
r
u = (500
600) m/s mertebesindedir. Bu hz aadaki forml yardm ile hesaplanr.
T u
r
8 , 18 = (m/s)
Kritik hzdaki akn etkisi ile egzoz sisteminde ykse ses sevieleri oluur ve bu sesi
azaltmak iin egzoz sisteminde susturucular kullanlr. Birinci periyodun sonlarna doru
silindir i basnc ile egzoz sistemi basnc arasndaki oran kritik basncn altna dnce
normal gaz ak balar. Birinci periyotta egzoz gazlarn yaklak olarak %(60 70) i d
ortama atlr.
kinci periyot A..N.da balar ve ..N.ya kadar devam eder. Bu periyotta egzoz gazlar
pistonun yapm olduu sprme etkisi ile d ortama atlrlar. Bu periyottaki gaz ak hz
=
r
u (200 250) m/s mertebesinde olur.
nc periyot ..N.da balar ve egzoz supabn kapanmas ile sona erer. Bu periyotta
r
P sfrdan byk olduundan , gaz ak , gazlarn atalet kuvvetlerinin etkisi ile olur.
Egzoz supabn alma avans motorun performansn zerinde nemli etkisi vardr.
ek.den de grlecei gibi Egzoz supab alma avansnn ok byk olmas halinde pozitif
i alanndan nemli bir i alan kayb meydana gelmektedir.Egzoz alma avansn ok kk
yapmamz halinde de pozitif i alanndan nemli bir kayp meydana gelir ,ayrca ikinci
periyotta atlmas gereken egzoz gaz miktar fazla olacandan pistonun yapmas gereken
sprme iide artar.
6 noktasnda en uygun Eg.A.A.
4 noktas ok ge Eg.A.A.
7 noktas ok erken Eg.A.A.

Supap
bindirmesi
5
4
7
6
Egzoz supab
kapanma gecikmesi
Emme supab
alma avans
0
P
P


Egzoz sistemin hidrodinamik basn kayb:
Egzoz sistemin hidrolik basn kayb, egzoz supab kesit alan direncinin yaratt basn
kayb
'
r
P , egzoz kanal ve egzoz manifoldu direncinin etkisi ile oluan basn kayb
"
r
P
ile egzoz borusu , katalitik konvektr ve susturucu gibi egzoz sistemi elemanlarn
direncinin etkisi ile oluan basn kayb
' "
r
P toplamndan oluur.
=
r
P +
'
r
P +
"
r
P
' "
r
P (Pa)
Egzoz supab kesit alanndaki ak hz
r
u :
'
2
r r
P u =

(m/s) hesaplanr, buradan =

'
r
P

2
2
r
u
(Pa) olarak bulunur.
Burada;
r
r
T R
P
= (kg/m
3
) olarak egzoz gazn zgl ktlesidir.
) 80 , 0 60 , 0 ( = basn kayp katsaysdr.
) 100 40 ( =
r
u m/s normal emili motorlar iin
) 120 80 ( =
r
u m/s ar doldurmal motorlar iin.
) 020 , 0 015 , 0 (
"

r
P .10
5
Pa mertebesinde olur,
Egzoz borusu, susturucu ve katalitik konvektr gibi egzoz sistemi elemanlarn da direnlerini
dikkate aldmzda toplam egzoz sistemi basn kayb;
=
r
P (0,10 0,30)10
5
Pa mertebesinde olur.
Egzoz sistemin hidrodinamik basn kayb
r
P artmas halinde, volometrik verim
v
der,
art gaz katsays
r
artar, bunlarn etkisi ile yanma verimi der ve sonuta motor gc der
ve yakt sarfiyat artar. Bu nedenle egzoz sistemin hidrodinamik basn kayb mmkn
olduu kadar dk olacak ve akmakta olan egzoz gazn ak ataletini de azaltmayacak
ekilde dizayn edilir. Bu durumda silindirde bir nceki evrimden kalan egzoz gaz miktar
minimum olur.

Egzoz manifoldundaki gazn scakl:
zellikle trboarjl motorlarda egzoz manifolttaki gaz scakln bilinmesi ok nemlidir. Egzoz
gaz scakln hesaplayabilmek iin aadaki kabuller yaparz;
- Egzoz gaz ak adyabatiktir. Gaz ve manifold cidar arasnda s transferi yoktur.
- Gazn manifoldtaki hz sfra kadar dmektedir.
- Egzoz gazlarn ortama atlmas esnasnda pistonun yapt i
p
L dr.
Is balans dikkate aldmzda manifoltta bulunan gazlarn i enerjisi
r
U , ak balangcndaki
gazn i enerjisi
b r
U
,
ile piston ii
p
L toplamna eit olur.

p b r r
L U U + =
,
veya
4 4
" "
V P T mwc T mwc
r v r p
+ = , burada
4
T ve
4
V srasyla genileme
sonu basn ve scaklktr.
Gaz denklemini kullanarak :
4
4
4
P
R mT
V = ,
=
r p
T mwc
"
4
"
T mwc
v
+
4
4
P
R mT
P
r
,

=
r p
T wc
"
4
T
"
(
v
wc + )
4
P
R
P
r
,
"
"
k
wc
wc
v
p
= ve 1
"
"
= k
wc
R
v
olduuna gre
=
r
T

+
4
"
"
4
) 1 ( 1
P
P
k
k
T
r
olarak bulunur,
35 , 1 32 , 1
"
= k olarak seilir.
Egzoz gaz ortalama scaklk deeri
r
T , motor strok saysna, motor alma rejimine, genileme
sonu scakl
4
T ve yanmann devam edip etmemesine, hava fazlalk katsays , egzoz
sistemindeki s transferi gibi faktrlere baldr.








Motorlarda vuruntu
1-Otto motorlarnda vuruntu
Baz durumlarda yanma hz normal deerinin ok stnde olur. Genellikle art taze dolgunun byle
yksek hzl yanmaya kar eilimi daha fazladr. Yanma hznn ok yksek olmas sonucunda,
snn aa k hzda ok yksek olur ve bunun sonucunda meydana gelen basn art, pistonun
genileme yapmas ile dengelenemez. bu nedenle yksek yanma hzlarnda basnta ve scaklkta
ani artlar meydana gelir.
Yanma hz normal seviyenin zerine kmaya balaynca nceleri zile benzeyen bir ses, yanma
hz dahada artnca eki darbesine benzeyen sese dnr. Bu durum vuruntu olarak adlandrlr.
Vuruntu olaynn ok karmak olmas sonucu bu olay tam olarak aklamaya alan herkesin
kabul ettii bir teori henz gelitirilmemitir.
n reaksiyonlar teorisi(Peroksit teorisi): Yaktn oksitlenmesi daha dk basn ve scaklklarda
mmkndr, fakat bu durumda yanma hz ok dk olur. nk yanma hz basncn ve zellikle
scakln fonksiyonudur. Taze dolgu iersinde buji akmadan nce ve alev cephesinin nndeki
yanmam dolgu iersinde bir takm kimyasal zincir reaksiyonlar meydana gelir. Genellikle stabil
olmayan ara rnler oluur ki bunlarda genellikle peroksitlerdir. Bu olaya yaktn kimyasal
hazrl denir. Yaktn kendi kendine tutumas yalnz onun snma sresine bal deildir ayn
zamanda onun n reaksiyonlarnn sresine de baldr ki buda scakln ve basncn bir
fonksiyonudur. bu nedenle n reaksiyonlarn artmas ile yaktn kendi kendine tutumas
hzlanmaktadr. Motorun yanma odasnn farkl blgelerindeki n reaksiyonlarn, yani n
hazrlklar farkldr. yanmam dolgunun hazrlk sresi daha uzun ve daha yksek basn ve
scaklklarda olur.
Alevin yaylmas esnasnda, alevden basn dalgalar yaylr ve bu dalgalar sktrmann artmasna
neden olur. Eer yanmam dolguda yeterli n reaksiyonlar olumu ise basn dalgasnn gemesi
esnasnda o blgenin basn ve scaklklarnda meydana gelecek ok kk artlar basn dalgas
iersinde ani olarak kendi kendine yanma meydana gelir. Bu ekilde ok yksek hzla yaylan yeni
bir basn dalgas oluur ve yanmam dolgunun iinde yaylarak bu dolgunun yaklmasn salar.
Bu basn dalgasnn iersindeki gazlarn scakl 3000-4000 K mertebesindedir. grld gibi
yanmam dolgu alev cephesi yerine bu basn dalgas tarafndan tututurulmaktadr. alev cephesi
gelmeden nce bu dolgu tutumaktadr.
Meydana gelen basn dalgas ile reflagasyon dalgalar silindir cidarna arparak vuruntu dediimiz
sesin domasna neden olmaktadr. Ayn sese gazn titreimide dahil edilebilir.
AST ALDEHT
ALKOL
R O
OH
C
O
C O R
R O
H
C C
H
H
OH R R H
H
H
C


Yakt bir hidrokarbondur ve ilk oksidasyon rn alkoldr. Daha sonra aldehit oluur ve bu
aldehitteki oksijen basncn ve scakln etkisi ile peroksite dnr. Peroksit ok dengesizdir,
ald oksijeni hemen kaybeder, hidrokarbon moleklne verir ve alkole dnmesini hzlandrr.
Bu nedenle peroksite oksijen pompas denir. Bu olaylar zincir reaksiyon eklinde devam eder. Bu
zincir reaksiyonu kurun durdurabilir, zincir kopar ve vuruntu meydana gelmez.

Vuruntu kendi kendine yanma olmas :
Birok bilim adam vuruntuyu kendi kendine yanma olarak tarif etmilerdir. Bunlara gre yanma
balamakta ve bu yanma alev cephesi halinde yaylmaktadr. Yanan ksmlarda basn
ykselmekte ve bu basn sonucunda henz yanmam olan taze dolgu sktrlmakta ve scakl
ykselmektedir. Eer bu scaklk kendi kendine tutuma scakl Tz'nin stne karsa o blgede
alev ekirdei oluur. Art taze dolgu tam homojen olmadndan her tarafta ayn anda tutuma
balamayabilir. Art taze dolgunun hangi blgesinde scaklk Tz'nin zerine karsa o blgede
tutuma balayacaktr. karm ok ksa srede yanarak ani basn ykselmesine neden olur.
Vuruntu bu ekilde bir kendi kendine yanma yani buji akmas ile meydana gelen primer
yanmadan tamamen bamsz meydana geliini ilk olarak Rassweiler Withrow yapm olduklar
pencere deneyleri ile kantlamay baarmlardr. Vuruntu esnasnda yanma hz 300 m/s civarnda
olur.

Vuruntu bir detonasyon olmas :
Baz motor aratrmaclar zellikle franszlar benzin motorlarnda vuruntunun klasik bir
detonasyon olduunu savunurlar.
Klasik detonasyon: Bir taraf ak uzunca bir boruda bulunan tutuabilir karm ak taraftan
tututurarak alev boru iinde belirli bir hzda ilerlemeye balar. yanma sonucunda meydana gelen
gazlar ak tarafa akarlar. Yanan gazlarn hacmi evvelkinden ok daha byk olduundan bu
gazlarn ak hz alevin ilerleme hzndan ok daha byktr. kan gazlarn hz yksek bir deer
alnca ierde byk bir basn dalgas doar. Bu basn dalgas ses hz ile boruda yaylr ve
ulat yerdeki gaz kendi kendine tutuma scaklnn stne karacak ekilde sktrr ve oray
tututurur. Yani yanma basn dalgasna akuple olabilir. Bu durumda yanma ses hz ile ilerler. Bu
olaya detonasyon denir. Detonasyonda yanma hz 2000 m/s kadardr.
Bu teoriyi motor artlarna uygulanmayaca baz hususlardan bellidir.
1- Kurun vuruntuyu nledii halde detonasyonu nleyememektedir.
2- vuruntu annda yanma hz 200-300 m/s detonasyonda 2000 m/s civarndadr.
3- Peroksitlerin detonasyona etkisi yoktur fakat vuruntuya nemli etkileri vardr.

Vuruntunun mahsurlar
Vuruntu esnasnda yanma ok ani hemen hemen sabit hacimde olmaktadr. bu yzden silindir
iersinde ok yksek basn blgeleri domaktadr. bu basn dier blgelerdeki alak basnla
denge haline gelir ve bu esnada kuvvetli gaz titreimleri doar. Bu titreimler ve basn
dalgalarnn malzemeye titreim vererek meydana getirdii ses vuruntu esnasnda duyulan sesi
dourur.
1- Vuruntu termik zorlanmalar arttrr.
Silindir ve yanma odas eperlerine olan s iletimi artar ve motor mrnn ksalmasna neden olur.
2- Vuruntu mekanik zorlanmalar arttrr.
Vuruntu esnasnda meydana gelen basn btn elemanlara dalr ve dolays ile mekanik
zorlanmalara ve malzeme yorulmalarna neden olur ve motorun mr ksalr.
3- Vuruntu zgl yakt harcamn arttrr.
Yanma odas eperlerine olan s iletiminin artmas, gazn enerjisinin byk ksmnn soutmaya
harcanmas demektir. Bu da verimi drr ve yakt harcamnda arttrr.
4- Vuruntunun kendi kendini arttrc zellii
lk vuruntu meydana gelince eper scaklklar bir miktar ikincide biraz daha fazla ve mteakiben
daha da fazla ykselir. Yksek eper scaklklar art karmn hazrlanma zamann ksaltr, yani
kendi kendine tutumay kolaylatrr. Mekanik ve termik zorlanmalar ok daha fazla artar.









Vuruntu lme metotlar
Motorlarda vuruntu balangcn saptamak ok nemlidir bunun iin muhtelif metotlar vardr.
1- Srayan ine metodu
Yanma
Odas

En ok kullanlan ve pratikte yaygn olan srayan ine indikatrdr. Vuruntu esnasnda basn
ani olarak artar. Bu ani basn art vuruntunun balangcn saptamak iin kullanlr. Bu metodta
yamna odas cidarna ince madeni(elik) bir membran konulmutur. elik membran kalnl o
ekilde seilmitirki normal alma basnlarnda eilme olmasn. Bu membrann zerinde dikay
olarak yataklanm bir ine ve st tarafa (membrann eilmesi sonucunda) hareket eder(srar) ve
elektrik devresini kapayarak akm gemesini salar. ne ne kadar kuvvetli srarsa o kadar
yukarda kalr ve o nispetle devre fazla kapal kalr, akm geer. Geen akm llerek vuruntu
llm olur. Bu metodun hatalar ok olmakla beraber pratikte en ok kullanlan metottur. Son
yllarda elektronik l metodu kullanlmaktadr. membrane eilince manyetik alan deiir ve
lm ularndan akm deiimi gzlemlenir.

2- Scaklk lme metodu
Termoeleman

Vuruntu balangcnn ve iddetinin saptanmas iin gidilecek bir yol eper scaklnn
llmesidir. Vuruntu meydana gelince vuku bulan basn ve scaklk artn lme prensibine
dayanr. Vuruntu esnasnda silindir iersinden eperlere olan s iletimi artar. Bu s iletimi artmas
ile eper scakl fazlalar. eper scakl termo elemanlarla llerek vuruntu balangc ve
iddeti saptanr.
a
TC
e

Motorda rnein sktrma oran arttrlrsa u ekilde bir eri elde edilir. EKL
Yukardaki eride vuruntu balangcndan sonraki ksmn eimi vuruntu iin bir l alnabilir. Bu
metod eperlerden geen s dalgalarnn geme ve kalma srelerinden dolay hassas sonu
vermeyebilir.
3- Piezo elektrik metodu
z
x
y
O

Kuvartz kristali 'z' ekseni dorultusunda sktrlrsa elektrik retir. Kristalin X-Y dzlemine
paralel tabakalarna membran yerletiriliyor. Kuvartz kristalinin kalnl normal almada akm
geirmeyecek ekilde seilir. Banta anormal art olunca devreden akm geer yani vuruntu olur.



4- Manyetik metot
Sekonder
devre
Primer
devre
-
+

Primer sargdan bir doru akm geirilirse, sekonder sargdan akm alnamaz. Metale bir scaklk
tatbik edilirse manyetik alann ekli deiir ve sekonder sargda bir akm doar. Bu akm her i
periyodunda scaklk ykselmesine (Manyetik alan deiimine) bal olarak artar veya azalr. Akm
bir amplifikatrden geirilerek ykseltilir. Normal almada gsterge sfra ayarlanr. Vuruntu
olunca ani scaklk deiiminden kaynaklanan bir akm geer ve gsterge belirli bir sapma olur.
5- Yanma hznn llmesi metodu

Yanma odasnda iki elektrot bulunur elektrottan normal artlarda akm gemez. Gazlar scaklk
etkisi ile iyonize olduktan sonra akm geer. Bujide kvlcm akma an saptanr ve elektrottan
akm geme an saptanr. Uzaklk bilindii iin yanma hz hesap edilir. Normal Vy=25-30 m/s
vuruntuda ise 300 m/s mertebesindedir.
6- Akustik metodlar
Vuruntu llmesinde ilk kullanlan yol vuruntu balangcnn kulakla tespit edilmesidir. Fakat
burada insan faktr nem tar ve insandan insana deiecektir. Bu sebeple vuruntuyu tespit iin
elektro akustik metodlar kullanlmaktadr. Bu metodun en iyi taraflarndan biri motorda deiiklik
yapmaya gerek yoktur. Ayn zamanda yalnz tek silindirde deil ok silindirde de lme
yaplabilmektedir.
7- Yanma odas scakl
a-Normal
a
TC
b-Vuruntulu

Vuruntunun balangcn salamak iin yanma odas ortalama scakl da llebilir.Bu eriden
grld gibi vuruntu esnasnda egzoz gaz scakl der.

Vuruntuya etki eden faktrler
1- Konstrktif faktrler (Motorun yapsnda olan faktrler)
2- letme faktrleri (Motor alrken ayarlanabilen faktrler)
3- Yakt faktr

1-Konstrktif faktrler

a- Sktrma oran

1
2 1
.
k
T T

= Sktrma sonu scakl
Sktrma sonu scakl 'un artmas ile
2
T 'de artacaktr ve
2
T artnca art karm kendi kendine
tutuma scaklna yaklaacaktr. Bundan dolay sktrma oran vuruntu olmamas iin snrlanr.
Normal artlarda =8-9 Performans motorlarnda =12.
Motorlarn sktrma orannn deimesine meydan vermemek iin karbon birikmesine meydan
vermemek gerekir. Karbon temelleri ayn zamanda kzgn noktalar oluturur ve kendi kendine
tutumay hzlandrr.
Vuruntu
snr
htr

b- Motor bykl ve soutma
Motorun strok hacmi kldke hacme gre soutma yzeyi byr. Soutma daha iyi olduundan
n reaksiyonlar azalr. (Vantilatr motorda iyi bir soutma salayacak ekilde hava vermeli)
D',H'
Vh=0.5 lt
Vh=1 lt
D,H

2
100
100
2 '
.
4
100/ 4 25
. 4
4
25
D mm
H mm
D D
D
H
V D
S D H
V
S
D
V
S

=
=
=
= = = =
=
=

2
'
. '
' '
4
50/ 4 12, 5
' '. ' 4
'
2
'
' 8
8 '
'
'
'
12, 5
D
H
V D
S D H
D
D
V D
S
V
S
D
V
S

= = = =
=
=
=
=

Yukardaki rnekte grld gibi soutma yzeyi kk motorda hacme nazaran iki misli artm
durumdadr. Sonu; byk motorlar vuruntuya daha msaittir. kk motorlarda sktrma oran
biraz daha byk seilebilir.

3- Supaplarn Sper Pozisyonu

Kam mili konstrksiyonu ile ilgilidir. Supap bindirmesi kam milindeki kamlarn birbirine olan
konumlar ile ilgilidir. Supap bindirmesi iki supabn ak kalma halidir. Bu sre uzarsa vuruntu
azalr. nk egzoz gazlar emme havas tarafndan ok iyi bir ekilde sprlr. Art egzoz gaz
azalnca karm scakl der. eperlerle de s al verii olur; onlarn da scakl der.
Bunlara bal olarak sktrma sonu scaklklar der ve vuruntu olasl azalr. Bu nedenle si
yksek olan motorlarda vuruntuyu snrl tutmak iin supap bindirmesi 60KMA ya kadar
ykseltilir. Normalde ise 30-40 KMA arasndadr.

4 Yanma Odasnn ekli

Yanma odasnn eklinin vuruntuya etkisi byktr. Vuruntu bujiye en uzak blgeden balar.
Vuruntuyu minimumda tutmak iin yanma odas konstrksiyonunda gz nnde bulundurulmas
gereken hususlar:

-Alev cephesinin katetmesi gereken yol mmkn olduu kadar ksa olmal. Bu durumfa yanmam
taze dolgu ile buji arasndaki mesafe ksalr ve bunun iki nemli yarar vardr.
1- Motor devir says artrlabilir ve buna bal olarak motor gcde artacaktr.
2- Buji tarafndan balatlm olan yanma , ksa srede yanmam taze dolguyu yanmaya sokar, ve
yanmam taze dolgunun kimyasal hazrl tamamlanamad iin vuruntu meydana gelmez.
Alev cephesinin katetmasi gereken yolu ksaltmak iin buji mmkn olduu kadar merkeze yakn
yerletirilmelidir. Ayrca benzer geometrik ekideki iki yanma odasndan, silindir ap daha kk
olanda alev cephesinin katetmesi gereken yol daha ksa olur ve vuruntu olasl daha dktr.
Kk silindir apl motorun sktrma oran daha yksek seilebilir.
b a


(a)'da art karmn hazrlanma sresi b ye gre iki misli fazladr.
(b)'deki hazrlanma sresi ksa dolaysyla vuruntu olasl daha azdr.

- Yanma odasnda hava hareketlerinden uzak blgeler olmamal;
b a


Kelerde yanmam dolgu cepleri teekkl eder. Hava hareketleri bu ceplerde olmad iin
vuruntu olasl fazladr.
Kresel ekilli yanma odasnda gaz cepleri teekkl etmeyecek daha mkemmel bir yanma olacak
ve vuruntu bakmndan daha az tehlikeli bir konstrksiyon oluturulmu olacaktr.

- Yanma odasnda yeterli miktarda trblans oluacak ekilde dizayn yaplmal;
Trblansn yksek olmas halinde primer alev yanma hz artar ve vuruntu olumadan dolgunun
tamam yanmaya katlr. Ancak trblansn gereinden yksek olmas halinde, gazdan cidara
doru olan s transferin artmas sonucu g kayb ve yakt sarfiyat artar. Bu durumda yanma hzn
ar ykselmesi sonucunda motor grltsnde de art meydana gelir.

- Henz yanmam taze dolgu mmkn olduu kadar yanma odasnn daha souk blgelerinde
bulunmal.

c

Bu art yerine getirebilmek iin yukardaki ekildeki gibi bir yanma oadas dizayn yaplabilir. Bu
tip yanma odalarnda sktrma strokunda yanma odasna doru bir hava hareketi balar.
Sktrma stroku sonunda bujiye en uzak blgede ok ince bir tabaka kalr. Souma yzeyi fazla
olmas nedeni ile bu blgedeki scaklk dk olur ve bu nedenle bu blgede vuruntu olasl
yoktur.
Bu koulu yerine getirmek amac ile bujiler mmkn olduu kadar egzoz supabna yakn olmaldr.



Eg. Em.

Egzoz supab ok scaktr. Bujiyi emme supabna yakn yerletirirsek egzoz supab alev cephesi ile
temas etmemi art karm ile temas eder ve s vererek scaklnn artmasna neden olur. Emme
supab daima souk olduundan(180-190C) gaz fazla stmaz. Bujiyi egzoz supabna yakn
yerletirmemiz vuruntu riskini azaltr.


II LETME FAKTRLER

1 Karm Oran

>1 ise ieri giren fazla hava art karma soutucu etki yapar. <1 ise ieri giren fazla yakt
silindirden buharlama ss eker art karmn soumasn salar.=1 civarnda n reaksiyon
maksimumdur ve vuruntu ihtimali azami seviyededir.

Vuruntu
e
1,2 0,8 1
l

Karbratr iyi ayarlanmal ve avansla intibak etmelidir. Fakir karmda yanma hz dktr bu
nedenle yanma genileme stroku boyunca devam edebilir ve egzoz gazlar silindiri terk ederek
egzoz supab etrafnda kzgn noktalar oluturur.

Emme basnc artnca sktrma sonu basn ve scaklklar artar ve vuruntu ihtimali ykselir.
Motor yksek irtifada daha az vuruntu yapar.

2 Ateleme Avans

A.A. KA
40 30 20 10
Pme

Ateleme avans artnca Pmax N civarna yaklar. Belirli bir ateleme avansndan sonra
vuruntu balar. AA arttka vuruntu iddetlenir ve g dmesine neden olur.


3 Devir Says

Pme
n1 n2
n (d/d)

Motor devri arttka vuruntu azalr. Devir says arttka yanma odasnda trblans artar. Yanma
hz ykselir. Fakat trblanstan dolay souma da artar. Karm hazrlanma zamann
doldurmadan alev cephesi ile temas eder ve vuruntu ihtimali azalr. Devir saysnn artmas
volmetrik verimin dmesine ve btn basn ve scaklklarn azalmasna dolaysyla n
reaksiyonlarn azalmasna neden olur.

Tat sabit bir gte dz bir yolda giderken ayn gte yokuta direnlerin artmas sonucu , motor
devri n1e doru dmeye balar ve vuruntu blgesine girer. Vuruntu sesi duyulur duyulmaz bir
kk vitese geilmeli. Kk vitese gemenin sonucunda motor vuruntu blgesinden kar ve
tahrik tekerleklerdeki moment artar. Vuruntu olmadka en yksek viteste seyretmek en yksek
verimle almay mmkn klar.

Motoru ar derecede yklemek, devaml tam gazda altrmak motorun ok fazla snmasna ve
dolaysyla yanma odasnda kzgn noktalar olumasna neden olur.

III YAKIT FAKTR

Vuruntuya en nemli etkiyi yakt yapar. Yaktlarn vuruntuya direnci ayn deerde deildir.
Bilindii zere yaktlar bir hidrokarbon karmdr. Bnyesinde deiik zellikte HC lar ihtiva
eder.

Hidro karbonlar vuruntuya eilimi olmalarna gre sralarsak;

1. n-parafinler C
n
H
2n+2

2. naftenler C
n
H
2n

3. izo-parafinler C
n
H
n+2

4. aromatlar C
n
H
n


Bir yaktn iinde ne kadar n parafin yzdesi fazla ise vuruntuya eilimi o oranda fazladr. Otto
motorlar yaktlarn vuruntuya direnci oktan says ile belirtilir. Oktan says ne kadar yksekse
vuruntuya o oranda direnlidir.

Motorda kullanlacak yakt ile belirlenmitir ve imalatc firmann tavsiye ettii deerden daha
oktanl benzin kullanmak lzumsuzdur. Hem pahal hem de kendi kendine tutuabilir birikinti
yapabilir.





















DESEL MOTORLARINDA VURUNTU

Diesel motorlarnda tutuma ve yanma;
Ricardoya gre Diesel motorlarnda yanma drt kademede tamamlanr.
1- Tutuma gecikmesi
2- Alevin yaylmas (Kontrolsz Yanma)
3- Kumandal (Kontroll) Yanma
4- Art yanma ve genileme
Bu kademelerden ilki iyi bir indikatr diyagramndan nispeten hassas olarak saptanabilir,dierleri
birbirlerine kartrmtr ve hassas saptanamazlar.Pskrtme balaynca sktrlm ve scakl
ykselmi olan havann ierisine giren yakt,damlacklardan oluan bir sis demeti halindedir.


Yakt enjektrden ktktan sonra yanma odas iinde bir takm fiziksel ve kimyasal deiikliklere
urayarak tutumaya hazrlanr.Damlack ilerlerken nce snr ,sonra buharlar ve kendi kendine
tutuma scaklna ular.lk alev nispeten ge oluur.Pskrtme balangcndan ilk alevin
olumasna kadar geen sreye TUTUMA GECKMES denir.




Tutuma gecikmesinin baka tarifi ise, pskrtme balangc ile indikatr diyagramnda basncn
ykseldii an arasndaki zaman olarak ta saptanr.Gerekte ilk tutuma zayftr,birka noktada olur
ve hemen yaylacak hz ve iddette deildir.Bu nedenle bu esnada basn artmayabilir,hatta
buharlamakta olan yaktn buharlama ss ekmesi nedeni ile debilir.Demek ki gerekteki
tutuma gecikmesi indikatr diyagramnda grlenden daha ksadr.

Diesel motorlarnda yanma:

-Tutuma:
Dizel motorlarnda yaktn kendi kendimne tutuma pskrtmeden sonra 0.0002 -0,002 saniye
sonra meydana gelir.Bu sreye tutuma gecikmesi sresi denir.Tutuma gecikmesi sresinin
olumasnn nedeni:
Yakt yanma odasnn ilerine doru hareket etmek (dalmak) zorundadr
Yaklak oalrak stokiyometrik orana yakn hava ile karm oluturmak zorundadr.
Karm yaktn kendi kendine tutuma scaklna kadar snmal.
Bu srede ani yanmay tetikleyecek baz dengesiz ara rnlerin olumas gerekir.


-n Karml Yanma:
Pskrtme esnasnda yaktn enjektrden k hz yaklak olarak 150-500 m/s
mertebesindedir.Atomize olan yakt damlalarnn yanma odas ierisinde (oda byklne gre)
0,04 0,2 ms olmakta.buharlamakta olan damlacklarn bu sresi biraz daha uzun olur.Tutuma
gecikmesi esnasnda pskrtlen yaktn byk bir ksm ilk giren damlacklar ani olarak
tutuurken ,hava ile karmaktadr.ve ani olarak yanar.Bylece tutuma gecikmesi esnasnda giren
yaktn tamamna yakn n karml yanma periyodunda yanar ve bunun sonucunda byk
miktardaki s ani olarak aa kmakta ve basnta ani olarak artar buda dizel motorundan gelen
sesin kaynadr.


-Kontrolsz yanma:
Yanma olaynn ikinci fazdr.Tutuma balangcndan basncn maksimum deere ulamasna
kadar geen sreye kontrolsz yanma denir.
Bu fazda,nce tutuma gecikmesi sresi iinde silindire giren yaktn aniden yanmas nedeniyle
yanma odas basnc ok hzl artar .Bu fazdaki yanma olay hzl yanma olarak tanmlanr.ve
patlamal yanma karakterindedir.Yanma olaynn ilk ve hazrlayc faznn oluturur.Bu fazdaki
basn art hz ,motorun yumuak veya sert almasn belirtir.
TGnden sonra silindire giren yaktn karlat koullar ok farkldr.Ortam basnc ve scakl
kritik deerin zerinde olduu iin ,yakt bu yksek s karsnda ani olarak buharlar.Yanma
odasndaki scaklk ok yksek olmas nedeni ile,hava yeterli olmamas halinde yakt eritebilecek
seviyededir.zellikle demet eksenine yakn blgelerde bu meydana gelmektedir.
Tutuma gecikmesinin mmkn olduu kadar ksa olmas istenir.Tutuma gecikmesi sresince
silindir ierisine giren yakt miktar , sabit hacimde yanma oluyormu gibi birden yanar.Bu
yanmaya dardan mdahele edilemez.Bu durumda tutuma gecikmesi ne kadar uzun ise o kadar
fazla yakt ieri girer ve ani olarak yanan ksm o oranda fazla olur ve basn ani olarak artar yani
dp/d hzl bir ekilde artar.
Meydana gelen ani basn art sonucunda,bata yanma odas olmak zere tm motor elemanlar
oluan bu dik yndeki kuvvetle zorlanarak mekanik rezonans olumasna ve motorun titremesine
neden olur.Titreen motor yzeyinden gelen akustik radyasyon sonucu dizel yanmasnn
karakteristik sesinin duyulmasna neden olur.Dizel motorlarndaki vuruntu tamamen mekanik bir
olaydr.Bu olaya yatak kapanma sesini de dahil edebiliriz.Bu sesin olumasnda en nemli etkiyi
basn artma hz (dp/d ) yapar.

dp/d - (2-3).10
5
(Pa/KMA) Normal deer
dp/d - (4-5).10
5
(Pa/KMA) Fazla sert alyor
dp/d - 10.10
5
(Pa/KMA) den fazla olmamal

dp/d artarsa motor sert almaya balar.Bu esnada duyulan sese diesel vuruntusu (yatak kapama)
sesi denir.Bu yzden tutuma gecikmesi mmkn olduu kadar ksa olmaldr.

-Kumandal Yanma( Difzyonlu Yanma) veya Alevin yaylmas:
Yanma srecinin hzl yanma fazndan sonra nc faz yava yanma fazdr.Bu faz kumandal
yanma faz olarak tanmlanr.Bu srede basn deiimi nemsizdir.Yanmann hz yakt buhar ile
havann karm hzna baldr.nc fazn sresince piston hareketiyle yanma odasnn ortalama
scakl da maksimum deere ular.Maksimum basntan sonra gerekleir.

-Art Yanma:
Yanma srecinin maksimum scaklndan sonra meydana gelir.Ancak ok zengin karmlarda
eksik yanm yanma rnleri art yanmada yanarlar.Art Yanma genileme srecinin nemli bir
ksmdr.Bu faz st l noktadan sonra 70-80 KMA kadar devam eder.

Tutuma gecikmesini hesaplayabilmek iin formller:

Hardenberg ve Hasein gelitirdikleri forml TG KMA derece olarak bulunur.


c
m
: H.n/30 (m/s) piston ortalama hz
E
A
: (Joule/mol) olarak grnr aktivasyon enerjisi
CN : Yaktn setan says ,yaktn setan says arttka grnr aktivasyon enerjisi azalr.
R : 8,3143 (Joule/mol K) olarak niversal gaz sabiti
T : (K) olarak ve P (bar) olarak pskrtme anndaki silindir ierisindeki scaklk ve basntr.
TG (ms) =

Wolfer forml:
4650
1.19
0, 44
. .
T
e
T G
P



= (ms)
T=K, P=atm


Tutuma gecikmesine etki eden faktrler:
Tutuma gecikmesi fiziksel ve kimyasal hazrlklarn tamamlanabilmesi iin gerekli sredir.
T.G. = T
fiz
+T
kim

T
kim
= T
1
+T
2
+T
3

T
fiz
=fiziksel tutuma gecikmesi. Bu sre yakt demetinin paralanmas, damlacklara ayrlmas ve
bunlarn buharlamas iin gereken sredir. Genellikle 0,5-1 ms civarndadr.
T
1
: Kimyasal reaksiyonlarn balad andan itibaren souk alevin olumasna kadar geen sredir.
Bu evrede molekllerin paralanmas sebebiyle aktif merkezler meydana gelir.
T
2
: Mavi alev iin geen sredir.
T
3
: Patlama alevi.
Mavi alev ile patlama alevinin birbirinden ayrlmas genellikle olaan d olduundan beraberce
kabul edilir.

Tutuma gecikmesine etki eden faktrleri saptamak iin iki deney yaplr:
1- Bomba'da
2- Motor'da
Motorda yaplan deneyler amaca daha uygundur fakat etki eden faktrlerin ok olmas nedeniyle
dolay tm faktrlerin etkisini aramak ok zordur.
Bomba deneyinde ise bu faktrler ayr ayr tetkik edilebilir. Motor ile bomba deneyleri noktada
ayrlrlar.
1- Motorda piston hareketi nedeniyle scaklk deiir.
2- Pistonun hareketi yanma odas iersinde belirli bir trbilans yaratr.
3- Silindir iindeki gaz hareketleri nedeniyle eperlerle gaz arasndaki s iletimi deikendir.

Pskrtmenin yapld ortamn scaklnn etkisi
Bomba elik Bir
Konteynerdir
Yakt
ndikatr
Quartz Pencere
Yakt
700 600 500
C
T.G


Yaplan deneylerden elde edilen sonular nda grlmtr ki scaklk artnca T.G. sresi
ksalmakta, fakat scaklk arttka T.G. azalma hz yavalamaktadr.

Motor devir saysnn etkisi
3
2
1 10
20
30
n(d/d)
KMA 10 sn
T.G
2000 1000
T.G

Dnme says arttka T.G. krank as cinsinden artmakta fakat saniye cinsinden azalmaktadr.
Motorlarda nemli olan derece krank as olduundan yksek devirlerde motor sert alr. Devir
says artnca yanma koullar iyilemekte fakat yanma olay iin ayrlan sre azalmaktadr.
Yanmann tamamlanabilmesi iin avans arttrlr.

Hava hareketlerinin etkisi
Motorlarda hava hareketleri yanma odas tipleri ile ilgilidir.
Yanma odas tipleri
1- Direkt pskrtmeli

2- Blnm yanma odal
Yardmc
hava hazneli
Trblans
yanma Odal
n yanma
Odal


Her trl zellikleri eit olan iki motoru ele alalm. biri n yanma odal dieri direkt pskrtmeli
olsun yaplan deneyler aadaki grafikleri sonulamtr.
Direkt pskrtmeli
n yanma odal
T.G
-15 -10
10 sn
n(d/d)
1
2
3
4
-20 -5
1000 d/d
1500 d/d
2000 d/d
2000 d/d
1500 d/d
1000 d/d
-5 -20
4
3
2
1
n(d/d)
10 sn
-10 -15
T.G

Bu erilerden;

1- Devir says artnca T.G. ksalmakta nk artan devir says ile birlikte hava hareketleride
artmaktadr ve tutuma artlar iyilemektedir.
2- n yanma odal motorlarda hava hareketleri fazladr. bu sebeple ayn devir says iin T. G.
daha ksadr.
3- n yanma odal motorlarda devir says dtke direkt pskrtmeliye nazaran daha
fazladr nk soutma yzeyleri daha fazladr.


Sktrma orannn etkisi

10 sn
T.G

Sktrma oran arttka sktrma sonu scakl artar ve T.G. der.
1
2 1
.
k
T T

=
Emme havas scaklnn etkisi
100 80 60 40 20
C
10 sn
T.G

Emme havas scakl arttka bal olarak sktrma sonu scaklklar da artar ve T.G. der.
1
2 1
.
k
T T

=
Ykn tutuma gecikmesine etkisi
8 6 4 2
Pme
10 sn
T.G

Yk arttka eper scaklklar artar, emme havas scaklklar artar ve T.G. der.
Motor boyutlarnn etkisi
Vh=0,6 lt
Vh=1,2 lt
Vh=1,8 lt
8 6 4 2
Pme
10 sn
T.G

Motor boyutlarna bal olarak motor hacmi arttka soutma yzeyi azalmakta ve buna bal
olarak scaklklar artt iin T.G. der.
Soutmann T.G. etkisi
motorlarda soutma artarsa T.G. artar. Bu sebeple baz motorlarda T.G. azaltmak iin kzgn
noktalar braklr.

Hava fazlalk katsaysnn yahut Oksijen konsantrasyonunun tutuma gecikmesine etkisi
%O2
10 sn
T.G

Oksijen konsantrasyonu arttka yaktn O
2
ile birlemesi artar ve tutuma daha abuk olur.

Egzoz gaz %'sinin tutuma gecikmesine etkisi
% Egzost Gaz
10 sn
T.G

Egzoz gaz yzdesi artnca tutuma gecikmesi artar. zellikle iki stroklu motorlarda egzoz gaz
yzdesi fazla olduundan T.G. daha yksektir ve motor sert alr.

Enjektr delik apnn etkisi
3
4
2
1
T.G
10 sn
d(mm)
0,2 0,4 0,6 0,8

Meme delik ap kldke veya pskrtme basnc artnca damlack aplar klr, daha kolay
snr, buharlar ve tutuur.
T.G
10 sn
Ps.P

Tutuma gecikmesi azalr. T.G.'nin ok ksa olmas istenmez memenin ar snarak tahrip
olmasna neden olur.

Pskrtme avansnn etkisi
N 40 20 20 40
31
18,5
9
P
- KMA

Pskrtme avans bydke pskrtmenin balang annda ortam basnc ve scakl dk
olacandan T.G. sresi gittike artar. Bu durumda yanmann maksimum basncnn ve basn
artma orannn ykselmesine motorun sert almasna neden olur. Avans klnce tutuma
gecikmesi sresi azalr bu durumda motor daha yumuak alr. Ancak yanmann byk blm
genileme faznda olur, dolaysyla gte azalma olur.

Yakt zelliklerinin tutuma gecikmesine etkisi
Yakt bileiminde bulunan hidrokarbonlar gerek tek gerekse grup halinde yanma olayna,
zelliklede tutuma gecikmesine etkileri byktr. Yakttaki parafinik hidrokarbonlarn miktar
arttka yaktn setan saysda artar, T.G. azalr ve motor yumuak alr.
















MOTOR GC

Karmn Alt Isl Deeri

Yaktn alt sl deeri : Hu (kcal/kg Y.)
1 kg yakt buhar : Vy (m
3
/kg Y.)
Vy : 1 kg yakt buharlat zaman bu yakt buharnn kaplad hacim
1 kg yakt yakmak iin gerekli olan minimum hava miktar
.L
min
(m
3
/kg Y.)
Karmn hacmi :
Vk = Vy + .L
min
(m
3
/kg Y.)
Karm ierisindeki yakt miktar ktlesel olarak 1 kgdr.
Vk m
3
karmda 1 kg yakt varsa
1 m
3
karmda 1/Vk kg yakt vardr
1/Vk (kg Y./m
3
) : Elde edilen karmn 1 m
3
de ka kg yakt olduunu gsterir

Karmn alt sl deeri :
Hu (kcal/kg Y.) * 1/Vk (kg Y./m
3
) = Hu/Vk (kcal/m
3
)

Hu/Vk : 1 m
3
karmn yanmasndan elde edilen s miktardr. Ancak karmn tamam
yanmaz. Bu nedenle aa kan s miktar biraz daha azdr. O yzden bu ifadenin yanma
verimi ile arplmas gerekir.

y
Vk
Hu
* (kcal/m
3
)

Bir Periyodunda Aa kan Is Miktar
Bir i evriminde aa kan s miktar sisteme sokulan s miktar olup Q
1
ile gsterilir. Bir
i periyodunda silindire alnan karm miktarn bulursak bunun alt sl deeri ile arpm
bize bir i periyodunda aa kan s miktarn verir.
Bir i periyodunda emilen taze dolgu miktar strok hacmi kadardr. Ancak motor bu
miktardaki karm ememez, o yzden strok hacmi
v
ile arplr.

v H
V H
D

* *
4
2

= (m
3
/ )

Q
1
=
v H y
V
Vk
Hu
* * * (kcal/)

Q
1
=
v y H
V
Vk
Hu
* * * (kcal/.)

ndike


Teorik evrimde Net
L = Q
1
*
t
Wi = Q
1
*
t
*
g

g
: Organik verim (diyagram verimi)

t
*
g
=
i
(ndike verim)


Wi = Q
1
*
i
=
i v y
Vk
Hu
* * * (kcal / Silindir)

1 kcal = 427 kpm (TS)
Vk = Vy + .L
min
olduuna gre,


Wi = 427*
H i v y
V
L Vy
Hu
* * * *
min

+
(kpm / Silindir)

ndike G
Birim zamanda yaplan ie g denir. Motorda zaman olarak motor hz n(d/d) kullanlr.

Ni = 427*
60
1
* * * * * *
min
n V
L Vy
Hu
H i v y

+
(kpm/s- /Silindir)

Pmi

Pmi = 427*
i v y
L Vy
Hu

* * *
min
+
(kp/m
2
)

Ni = Pmi*
60
1
* *n V
H
(kpm/s- / Silindir)

Ni = Pmi*
a
n V
H
1
*
60
1
* * (kpm/s-Silindir)

2 stroklu bir motorda bir i periyodu krank milinin 1 devrinde, 4 stroklu bir motorda bir i
periyodu krank milinin 2 devrinde gerekleir.

a=1 (2 stroklu)
a=2 (4 stroklu)

z silindirli bir motorun indike gc

Ni = Pmi*
a
z n V
H
1
*
60
1
* * * (kpm/s)

1 BG = 75 kpm/s

Ni = Pmi*
75
1
*
1
*
60
1
* * *
a
z n V
H
(BG)

Tm birimler (m) cinsinden yerine koyulursa,

Pmi kp/cm
2

10
4

kp/m
2
V
H
lt
10
-3

m
3

n d/d d/d

Ni =
a
z n V
H
* 450
* * * Pmi
(BG)

Pmi kp/cm
2
V
H
lt
n d/d


Kw Cinsinden fadenin karlmas
Karmn Alt Isl Deeri

Yaktn alt sl deeri : Hu (J/kg Y.)
1 kg yakt buhar : Vy (m
3
/kg Y.)
Vy : 1 kg yakt buharlat zaman bu yakt buharnn kaplad hacim
1 kg yakt yakmak iin gerekli olan minimum hava miktar
.L
min
(m
3
/kg Y.)
Karmn hacmi :
Vk = Vy + .L
min
(m
3
/kg Y.)
Karm ierisindeki yakt miktar ktlesel olarak 1 kgdr.
Vk m
3
karmda 1 kg yakt varsa
1 m
3
karmda 1/Vk kg yakt vardr
1/Vk (kg Y./m
3
) : Elde edilen karmn 1 m
3
de ka kg yakt olduunu gsterir

Karmn alt sl deeri :
Hu (J/kg Y.) * 1/Vk (kg Y./m
3
) = Hu/Vk (J/m
3
)


y
Vk
Hu
* (J/m
3
)

Bir Periyodunda Aa kan Is Miktar
Bir i periyodunda emilen taze dolgu miktar.


v H
V H
D

* *
4
2

= (m
3
/. Per. Silindir)

Aa kan s miktar:

Q
1
=
v y H
V
Vk
Hu
* * * (J/. Per. Silindir)

ndike

Wi = Q
1
*
i
(J/. Per. Silindir)


Wi = Q
1
*
i
=
i v y
Vk
Hu
* * * (J/. Per. Silindir)


Wi =
H i v y
V
L Vy
Hu
* * * *
min

+
(J/. Per. Silindir)

ndike G

Ni =
60
1
* * * * * *
min
n V
L Vy
Hu
H i v y

+
(J/s-. Per. Silindir)

Pmi

Pmi =
i v y
L Vy
Hu

* * *
min
+
(Pa)

Ni = Pmi*
a
z n V
H
1
*
60
1
* * * (J/s = W)


Ni =
a
z n V
H
* 60
* * * Pmi
(kW)

Pmi MPa Pa kPa
V
H
lt m
3
m
3
n d/d d/d d/d
Ni kW W kW


Ortalama ndike Basn Biliniyorsa Motor Gcnn Hesab

N AN
P
V


= Kuvvet * Yol
Kuvvet = Basn * Yzey = Pmi (kp/m
2
) *

4
2
D
(m
2
)

= Pmi * H
D
*
4
2

(kpm)

Wi = Pmi * V
H
(kpm/. Per. Silindir)

ndike G

Ni = Wi*n*
60
1
(kpm/s-. Per. Silindir)

Ni = Wi*n*
a
1
*
60
1
(kpm/s-Silindir)

a=1 (2 stroklu)
a=2 (4 stroklu)

Ni = Wi*n*
a
1
*
60
1
*z (kpm/s)

1 BG = 75 kpm/s

Ni = Pmi*
75
1
*
1
*
60
1
* * *
a
z n V
H
(BG)

Tm birimler (m) cinsinden yerine koyulursa,

Pmi kp/cm
2

10
4

kp/m
2
V
H
lt
10
-3

m
3

n d/d d/d

Ni =
a
z n V
H
* 450
* * * Pmi
(BG)

Pmi kp/cm
2
V
H
lt
n d/d


Kw Cinsinden fadenin karlmas
= Kuvvet * Yol
Kuvvet = Basn * Yzey = Pmi (N/m
2
) *

4
2
D
(m
2
)

= Pmi * H
D
*
4
2

(Nm)

Wi = Pmi * V
H
(Nm/. Per. Silindir)

ndike G

Ni = Wi*n*
60
1
(Nm/s-. Per. Silindir)

Ni = Wi*n*
a
1
*
60
1
(Nm/s-Silindir)

a=1 (2 stroklu)
a=2 (4 stroklu)

Ni = Pmi*
a
z n V
H
1
*
60
1
* * * (Nm/s) (J/s = W)


Ni =
a
z n V
H
* 60
* * * Pmi
(kW)

Pmi MPa Pa kPa
V
H
lt m
3
m
3
n d/d d/d d/d
Ni kW W kW








BLM 5
Motor Yaktlar



SIVI FOSL YAKITLAR(PETROL)
Petrol szc latincede ta anlamna gelen petra. ile ya anlamna gelen oleum
szcklerinden olusmutur.Yani dilimizdeki anlam ta ya olmas gereken bir szcktr.
hemem hemen tm dillerde benzer isim tayan petrol ,yzyllardan beri beri insanlarn
hizmetindedir.zellikle son 100 yl iinde insan yaam ve uygarl zerine en byk etkiyi
yapan ve bugnk endstrinin donasna yol aan petroln tarihesi ok eskilere
dayanmaktadr.
Milattan nce 3200 tarihlerinde,mezopotemyada asfaltn har ve imento olarak kllanld
, gemi ve kayklarn asfaltla kalafatland,arkeolojik incelemelerden renilmitir.
M...300 yllarnda Msrllarn mumyalarn asfalt ile kapladklar bilinmektedir.in
ktasnda sar nehir kylarnda tuz karmak iin inlilerin atklar kuyulardan petrol kt
ve bunun hem yakt ve hem de aydnlatc olarak kullanld anlalmaktadr.
randa petrol ok eski zamanlardan beri bilinmektedir.ran dilin den gelen nafta szc
bugn bile birok bat dillerinde kullanlmaktadr arapa zift siyah renkteki bitm anlamna
gelmektedir.
M..600 yllarda Babilin dmesinden sonra petrol ve asfaltn kullanlmasnda bir gerileme
olmutur.Eski romallar petrol ancak ila olarak kullanmlar,eski yunanllar ise,bunun ne
ise yaradn pek bi1meyip acayip bir madde olduuna inanmlardr.
Roma. imparatorluunun yklmasndan sonra,petroln zellii ilk defa Araplar tarafndan
incelenmi ve yine bunlar tarafndan ilk rafineri rnleri elde olunmutur.Bylece abuk
alev alp aydnlatma iin k kayna olarak petroln de yollar bulunmutur.
Avrupaya petrol,Bak,Birma ve inden gelmitir.Milattan sonra 1300 ylnda MARKO
P0L0,Bakdeki ve hazar denizindeki petro]den sz etmistir ve buralarda petroliin ilac olarak
ve lambalarda yakldn seyahatnanesinde yazmstr.l498 ylnda Alsacede
(Pechelbornda),l506 ylnda Polonyada petrol bulunduu yine bilinmektedir.

KRSTOF KOLOMB 1498 ylnda Trinidad adasndaki nl asfalt glnde bulmutur.Daha
sonralar 1632de New Yorkda ve 1748 de Pennsylvaniada petrol bulunduu bilinmektedir.
16,17 ve 18nci yzyllarda bir ok lkelerde petrol ve zellikle asfalt bulunmutur.1815
ylnda ekoslovakyann Prag ehrinde baz caddeler petrolden elde edilen yalarla klan
drlrntr.Fakat eldeki rezervler tkenince bu tip klandrmaya son verilmitir.
Petrol endstrisi 19 yzyln ortasnda balamtr.Bu endstrinin douunda en byk etken
19 yzyl insanlarnn daha fazla okuma merakna kaplmalar olmutur.Gerekten bu
yzyln insanlar,geceleride okuyabilecek k ve ucuz olarak elde edilebilen petrol zerinde
almaya balamlar. O tarihlerde kullanlan lambalarda balina ya yaklyordu. Halbuki
balina yann verdii k hem az hemde artan gereksinmeler karsnda gelien balina
avcl sonucu balina nesli tkenmeye balamtr.stelik bu yaktn maliyeti ok yksekti.
te bu glkler karsnda bir ok bilgin yeni bir k kayna ararken,kmrden elde
edilen gazla 1850 yllarnda baz ehirleri aydnlatmslardr.Fakat balina yann yerini
tutacak mum bulunmas 1849 ylnda JAT YOUNG. adl bir iskoyalya nasip olur.Hemen
hemen ayni zamanda Kanadal ABRAHAM GESNER de benzeri bir prosesle Kerosene
adn verdi Amerikan patentli gazyan retmeyi baard.GESNERin bu buluu,petrol
endstrisinin douu ve gerek Avrupada,gerekse Amerikada hzla gelimesine olanak
hazrlad.1859 ylnda Amerikada kmrden petroll maddelerden ve asfalttan gazya elde
eden 50den fazla fabrika almaktayd.Ayn yl iinde yl iinde 23000 galon(42 galon 1
varile eittir) gaz ya retilmis ve galonu 2,5 dolardan satlmtr. A.FERRS keroseni rafine
ederek lambalarda yaklabilecek temiz gaz ya haline getirdi.Bu gaz ya o kadar
beenildiki FERRS derhal Amerikann eitli yerlerine,Avrupaya,ve Dou Hint adalarna
ajanlar gndererek ham petrol aramaya ve varil bana (1 varil 158,95 litre dir) 20 dolar
demeye balad.l858 ylnda FERRS l18 varil petrol ilemi ve gaz ya elde etmitir. Bu
miktar o zamanlarn en byk rafineri etkin1iini oluturuyordu
C0L0NEL DRAKE isimli bir i adam Pennsylvania da bir irket kurarakTitusville
civarnda yl kadar petrol iin sondaj yapt.27 Austos 1859 da sondaj 21 metre
derinliine eriince yeryzne petrol kmaya balad.Bir pompa ile gnde 30 varil petrol
karlyordu.Ckan petrol varili 20 dolardan hemen satlyordu.te bu olay petroln yeryz
tabakalar arasnda bulunduunu ve sondaj ile yeryzne karlabileceini dnyaya
kantlad.Petrol arama biliminin,petrol jeolojisinin douu bu tarihlere rastlar.Ayni zamanda
petrol endstrisinin balangc olarak DRAKE nin at sondaj kabul edilir.
1860 ylnda Amerikada ham petrol retimi 650000 varile ykseldi. Fiatlarda 20 dolardan 2
dolara dt.1861 ylnda Amerikada petrole yatrlan sermaye 7 milyon dolar gemisti
.Ayn yl iinde gaz ya ykl bir tanker Amerikadan ngiltereye hareket etmiti. Bir yl
sonra 1862de petrol retimi Amerikada 3 miliyon tonu bulmustu i sava nedeniyle fiatlar
varil basna 14 dolara kmt.
Bu ekilde 19. asrn ortalarnda Arnerikada yepyeni ve olaanst hzla ilerleyen bir endstri
ve i alanlar ortaya km oldu. Yaklak olarak dnya petrol retiminin tamam
Amerikann bir ka eyaletinin alanlar iinde idi.Bu deerli maddenin fiat ve piasas da
petrol arayclar ve reticilerin kefine bal idi.Bunlar ayni zamanda dnyaya petrol
rezervlerinin yaknda tkeneceini korkusunuda alamlard.
Byle bir dnemde JOHN R0CK adndaki giriimci bir gen petrol endstrisine dzen ve
disiplin getirmeye alyordu. Meslei muhasebecilik olduu halde gaz ya artmnda
byk bir gelecek grerek rafineri iine girdi .1865de bir orta ile beraber kurduu rafineri
ksa bir sre sonra dnyann en byk rafinerisi haline geldi.Sonrada dier
rafineri1eri,kurduu rgte katmaya veya bunlarn ounu satn almay baard.Oluturduu
grubun adnda STANDARD 0IL koydu.Bu grup,l875 ile 1900 yllar arasnda Amerikan
petrol ticaretinin %80 ve ihracatn %90 n kontrol altna almt.Bylece Rockefellerin
kurduu STANDARD OIL grubu diER tm petrol irketlerinin zellikle bamsz i gren
reticilerin korktuklar dev bir irket durumuna gelmiti.nk bu grup petrol nakliyatn
byk apta eline geirmiti ve bylece rakiplerini her trl vastalara ba vurarak
mahvetmeyi baarmt.Pipeline icad edilip denmeye balandktan sonrada STANDART
OL grubu yine el altndan bunlar kontrol altna geirmeyi baarmt.Bu grup yaklak ola
rak petrol uretm le iglenmed,yalnz rafnaj iler STANDARD OL olanaklarn
anca,zorunlu olarak yeni petrol irketleri tredi.
1888 lerde Amerikann bat eyaletlerinden Kaliforniyada petrol bulundu.STANDARD 0IL
derhal bu sahalara el att.Bu arada STANDARD OIL CO. ve FOREST OIL CO. adl
irketleri kurdu.1890 ylnda Teksasta petrol bulunduu zaman STANDARD OIL burayada
el atm ve MAGNOLIA PTROLEUM CO. irketini kurdu. Bu irket sonradan STANDARD
OF NEWYORK ve imdiki adyla SECONY MOBLin ekirdeini olusturmutur.1900
yllarnda Kaliforniyada bir ok irketleri kendisine katarak STANDARD OIL CO.OF
CALFORNA kuruldu.Amerikan petrol endstrisin ilk
4050 yl iinde esas piasas d Ulkelerdi.Fakat 19. yzyln bandan itibaren Amerikan
petrollerine darda rakipler tremiti.Bunlarn banda Rusya ve Holanda dou hindistan
geliyordu.
Rusya 1872 ylnda yabanc sermayeyi memlekete davet ederek ilk 20 yllk etkinlikleri
srasnda olaanst gelimeler kaydetmiti.zellikle Bak petrol sahalarnda alan
irketlerin arasnda Fransz ROTSCHILD ve sveli NOBEL sermayeleri vard.
lk modern tanker l877de Hazar denizinde alstrlmt.1883 te de BatumBak
demiryolu inaa edilmiti,bu ekilde petrol karadenize aktarlarak avrupa: piasasna
sunulmutu .1885 ylnda dnyann ilk okyanus tankeride yine bu irketler tarafndan inaa
edilmi.1886 da Almanlar GLUCKAUF isimli ilk transatlantik tankere sahip olmular.
Yukardaki aklamalardan kan sonu ,petrol endstrisinin ilk 4050 yl olduka
basitidi,bir tek esasl rafinerici ve nakliyeci olarak STANDARD OL grubu ve en nemli
rn olarakta gaz yann olmasdr.
Fakat 20. yzyln balarnda bu durum deimeye baslad.Elektrik ve havagazndan k elde
edilmesi gaz yann durumunu ok sarst.Buna karlk ise fueloil ve asfalt nem
kazanmaya balad.

ten yanmal motorlarn bulunuuyla da benzin piasas gelimeye balad.Halbuki benzin o
zamana kadar gaz ya rafinerilerinde elde edilen ie yaramaz maddeler arasnda yer amakta
idi .Btn dnyada hem Amerikan gaz yann ve hemde STAIDARD OIL in durumu
sarslmaya balad.Avusturya,Polonya,Romanya ve Kanada,Meksika,Peru,Japonya,Burma ve
Holanda hindistannda yerel petrol endstrileri geliiyordu.Rus petrol endstrisi ise,
Avrupada ve dier yerlerde ok byk gelimeler kaydediyordu. Doudada ROYAL
DUTCHSELL artk iyice yerlemiti.
te yandan Amerika sosyal bir kriz geiriyordu.Byk tekelci irketlere kar halkn sesi
ykselmeye balam ,bamsz ve zel teebbsn i grmesini mmkn klacak yasa ve
dzenlemeler kabul edilmekteydi .1890 ylnda kabul edilen SHERMAN ANTI TRST
yasas STANDARD OILe hemen uygulanr.O ana kadar 14 tane irketin tamamna ve 26
irkete ksmen sahip olan STANDART OIL l9ll ylnda mahkeme kararyla 34 ayr irkete
blnr. Bunlarn arasnda JERSEY STANDART hala dnyann en byk petrol irketidir.
(Yeni ad :EXXON)
1890 ylnda 100 milyon tonu bulan dnya petrol retimine pa ralel olarak petrol endstriside
dev admlarla ilerliyordu. Endstrinin bu kadar hzla gelimesine olanak yaratan etkenler
arasnda unlar saymak gerekir:
l885:DAIMLER ilk otomobili piasaya karyor.
l903:Otomobil yaylmaya balam,WRIGHT kardeler ilk ua
uurtmaya baarmlar.
l9O8:HENRY FORD. seri halinde otomobil retimine balyor.
l910:Amerikada 200.000 den fazla otomobil retildi
1912:Diesel motoru ile alan ilk gemi denize indirildi
1914:Birinci dnya sava patlad ve Britanya filosunu akar yakta evirmeye balad.
l9l5:oalan otomobi1,benzin gereksinmesini ve fiatlar ykseltiyor.
1917:Amerika savaa giriyor ve petrol retimini kontrol altna alarak
arttryor.Mttefiklerinin petrol gereksiniminin %80 ni temin ederek savan kazanlmasna
olanak hazrlyor.
Birinci dnya sava,insanlara u gerei retti:Petro1 uygarln ve dnyaya egemen
olmann anahtardr.

Gerektende sava %8O orannda Amerikan kkenli petrol sayesinde kazanlmt.Bu
gerei ilk gren ve derhal harekete geen ,ngiliz hkmeti oldu.Dnyann eitli
blgelerinde bulunan petrollerle yakndan ilgilenmeye ,politikasnn en nemli esi
sayd.Ayn politika gereince gerek ngiliz imparatorluunda ve gerekse bakaca etkisi
altndaki petrol alanlarnda yalnz ingiliz uyruklu irketlere veya kisilere petrol hakk
vermesini kesinlikle emretti.Hatta o kadar ki,Gney ve Kuzey Amerikada i gren ngiliz
firmalarna Yalnz ngiliz uyruklu personelin kabul olunmas direktifi veriliyordu.Aynu
politika Hollanda hkmeti tarafndan izleniyorduBu yzden balangta ngilizlerle aralar
almt,fakat nl holanda petrol sirketini kuran HENRY DETERNG- irket merkezini
londraya tayp stelik ngiliz lordu olunca,iki sermaye birleerek DUTCHSHELL
meydana geldi.
Savatan sonra Almanlarn tm miraslarna konan ngilizler,petrol haklarn ANGLO
IRANIAN petrol irketine devrederler.Bu ara da Romanya petrolnn 1/3 nn sahibi
oldular.Ayrca Meksika,Avstralya,Yeni Zelanda,Borneo,Yeni Gine
,Kanada,Trinidat,Arjantin,Peru, Venezuela,Msr,Gney Afrika,Portekiz bat Afrikas gibi
lkeler de bir ok yeni petrol haklar elde ettiler.
Sava bittikten sonra,dnya petrol politikasndan haberdar olan Amerikan kamu oyu,ngiliz
ve Hollandallarn ar karc siyasetleri karsnda derhal reaksiyon gsterdi.Gerekten
l921de HERBERT HOOVERin ticaret bakan olmasyla beraber byk petrol irketleri bir
araya gelerek d lkelerde daha aktif rol oynamay kararlatrrlar.Amerikan hkmeti bunu
destek lemeyi kararlatrd.
Amerikan ve ngilizHollanda karlarn atmas sonunda petrol ekonomisi bakmndan
ok zarar gren lkeler arasn zellikle meksika sterilebilir.l92O den nce dnyann
hayranlk yaratan petrol alanlarna ve byk retime sahip olan Meksikada yabanc
irketlerin tam anlamyla smrc ve kapkac retim yar sonucunda kuyularn oundan
su kmaya ve dnya apndaki petrol alanlar snmeye balamtr bununlada
yetinilmemi,lkede sk sk kan ihtilalleri karlkl olarak,ngilizler ve Amerikallar
organize ederek birbirlerini meksikadan korumaya almlar.

Amerikan ngiliz petrol rekabetinin en fazla olutu yer,Dou Yarm kresi
olmutur.ngilizler,Amerikallar yakn douya sokmamaya nekadar kararl
idiyseler,amerikallar oralar elde etmeye o oranda srar etmiler.
ran ve rak ta petrol bulunduu eskiden beri bilinmekte idi.Fakat petroln aranp bulunmas
ve retime geii 2O. yzyln ilk yllarnda balar,petrol kavgalar ile birlikte.
1901 ylnda Yeni Zelandal altn madeni sahiplerinden WILLIAM KNOX DARLY adnda
ingiliz avukat ran ahndan petrol ruhsat koparyor.Yllarca yaptI baarsz aramalardan
sonra STANDARD OIL irketinden yardm istiyor.Bu istee kar koyan ngiliz hkmeti
Amerikan sermayesinin randaki ngiliz karlar bgesine girmesini engelliyor.Ayni
zamanda ngilizler tarafndan hidistanda petrol aramak zere kurulmu olan BURMAN OIL
CO. irketini DARLY ya ortak yapyor.DARLY sonunda 1908 yllnda nl mescede
Sleyman petrol alann buluyor ve ardndan ANGLOPERSlAN OIL CO. kuruluyor.1912
ylnda Abadan limanna boru hatt deniyor ve birde rafineri kuruluyor.Bu srada birinci
dnya sava iinde ran petrolleride ngilizlerin bu amaclar iin iyi bir olanak idi.Fakat iran
petrollerini isletebilmek iin daha ok sermayeye gerek vard.Bunu karlamak iin ngiliz
hkumeti 1914 te ANGLO IRANIAN irketine nem1i miktarda para yatrd ve bu irketin
tam faaliyet gsterebilmesini salad.
Petrol politikasnda oynanan oyunlar,Osmanl mparatorluunu da iine almt.l9l0
yllarnda Osmanl hkmeti,eski Amerikan byk elisinden amiral COLBY M.CHESTER
ile Badat hattn yapan Alman irketinede petrol arama ruhsat veriyor.l912 yln da
ngilizAlman sermayeli TURKISH PETROLEUM CO. adnda bir irket kuruluyor.Fakat
bu irketlerden hi birisi herhangi bir etkinlikte bulunmadan birinci dnya sava patlyor.
TRK PETROL KUMPANYASI (T.P.Co.)o zamanlar Rus petrollerinin Trkiyede srm
ile uraan ermeni asl GLBENKIAN aracl ile kurulmutu.Savatan nce ngilizler
GLBENKIANI aradan karmaya altlar.Fakat bunu baaramadlar ve savatan sonra
Ingilizler GLBENKAN a bir hisse vererek TRK PETROL KUMPANYASINA ait
alanlarn ANGLO-IRANIAN,SHELL ve DEUTSCHE BANK arasnda blrler
1920 ylnda San Remoda varlan anlamaya gre rak ve Filistin Birlemi Milletler
mandas altda,suriye ve lbnanda fransz mandas altnda girmilerdir fakat San Remoda
yaplan gizli bir anlama ile , TURK PETROL KUMPANYASI na Osmanl topraklarnn
tm zerinde petrol arama hakk tanyor ve
ANGLO-IRANIAN %50
DUTCH-SHELL %25
CE FRANASE DES PETROLES NATIONAL %25
hak tanyordu.Sonradan bu gizli anlamann ortaya kmasna. Amerikan hkmeti protesto
ediyor ve bir zamanlar amiral CHESTERe verilen haklardan sz ediyor,ayni zamanlarda
gerek yakn Douda gerekse baka yerlerde Amerikan sermayesine yer verilmesini israrla
istiyor.Ancak uzun yllar diplomatik notalar alnp verilmisede bir sonu elde edilmez.
Bu arada Trk Devrim Hkmeti ile rak Krall San Remo anlamasn Tanmadklarn
ilan ediyorlar.
1921 ylnda ticaret bakan olan HERBERT HOOVER o zamann 7 byk petrol irketini
davet ederek,onlara ortak bir kumpanya kurmak suretiyle,rakta hak elde etmelerini
neriyor.
Bir taraftan ngiliz ve Fransz karlaryla,GLBENKANnn hisselerini kaybetme
korkusu,diertaraftanda Amerikallarn zorlamas uzun yllar eitli entrikalarn evrilmesine
yol amtr.
1927 ylnda nl kerkk petrol alan bulunuyor.l928 ylndada RAK PETROL
KUMPANYASI (.P.C.)kuruluyor
ortaklar:
Glbekian %5
Anglo-ranian %23,75
DutchShell %23,75
FranszNasyonal %23 ,75
Amerikan grubu %23,75
Bu sonucu elde etmek iin Amerikallar glbenkiann bizzat izdii nl Krmz Hat
anlamasn imzalamak zorunda kalrlar. Sonradan birok kavga ve sorunlar ortaya karan
ve sonunda bozulan bu anlamaya gre,Anadolu dahil,tm douda (Kuveyt hari) hibir
kumanya kendi bana arama yapamyacaktr.

I.P.C hemen faaliyete geerek birok alanlar gelitirdi,ve 1934 ylnda ilk boru hattn
Akdenize dedi.
Bir taraftan Amerikallar Iraktaki Franszngiliz tekelini bozmaya alrken baz
Amerikan sirketleri de ngiliz himayesindeki Bahreyn adasnda karlar elde etmeye
alsyorlard. Gerekten STANDARD OIL irketi Bahreynde petrol hakk elde
edebildi(1928). Fakat ngilizler perde arkas politikasi, Amerikan irketinin i yapmasna
olanak vermedi .Amerikallar nce Kanadada bir irket kurup bunu ngiliz irketi olarak
tescil ettirdiler ve ancak bundan sonra BAHREYN PETROL KUMPANYASI ad altnda
almaya basladlar.Fakat yinede irketin i grebilmesi iin bir hayli zor durumda
kalmt.1932 ylnda petrol bulundu ve iki yl sonra rafineriler kuruldu.
Bu arada nl krmz hat anlamas dnda kalan Kuveytte GULF OIL C0.baz haklar elde
etti.Fakat burada ngilizlerin direnci ile karlaan Amerikallar sonunda ngilizler ile birlikte
KUWAYT OIL C0.irketini kurdular ve 1938 de ilk petrol kardlar.
Bahreyn adalarndaki aramalara dayanarak Arap yarmadasnda da petrol yataklar
bulunabileceini gz nne alan STANDARD OIL OF CALIFORNA,1933 ylnda bni
SUUD ile anlaarak lde petrol arama ruhsat elde etti (Arabian American Oil Co.) kuruldu
ve 1938de petrol buldular.
kinci dnya savandan sonra Yakn Dounun dnya petrol rezervlerinin nemli bir ksmn
ierdii gerei ortaya kt.l951 de dnyann en byk boru hatlarndan birisi Arabistan
Yarm adasnda dendi .randaki Abadan rafinerisi dnyann en bydr.
Savatan sonraya kadar yakn douda petrol arayan irketler, Amerikann dev irketleri idi.
Halbki Amerikan hkmeti ,orta dou petrollerinin yarm dzineden fazla ve daha,kk
irketlerin eline gemesini arzulam ve bunu independet irketleri
desteklemitir.Gerekten Kuveyt ve Arabistanda bir takm bamsz Amerikan irketlerinede
hak ve imtiyazlar datlmtr.
Son onbe yl iinde Basra krfezinde baz Janon,talian ve Fransz irketleride petrol
aramalarna katlmlardr.

PETROLN OLUUMU
Jeologlar uzun zamandan beri dndren ve halada doyurucu bir cevap bulunamayan iki
soru vardr.Petrol orijini ve bugnk petrol kapanlarnda toplan.Bu iki sorunun birbiri ile
ok yakn ilikisi vardr,eer birisi blnrse ,teknin srr da ortaya kacaktr.
Petroln kkeni hakknda birok teori ortaya atld.Bunlarn teori olmalar ve bylece teori
olarak kalmalar zorunludur, nk petrol oluurken kimse bunu inceleyememitir.Bu
teoriler ortaya atlrken iki k noktasndan hareket edilmektedir:
Petrol sahalarndaki durumlar,taklit etmeye alan laboratuar deneyleri.
Petrol ve gaz aranmas esnasnda karlalan jeolojik koullar.
Hangi teori olursa olsun,eer akla yakn olacaksa mutlaka doada olaan olay veya ilemleri
ele almal ve bir de geni bir jeolojikcorafik alana yaylm olmal,nk petrol
hidrokarbonlar dnyann her tarafnda arz tabakalar iinde,az miktarlardada olsa vardr.Bu
yzden petroln oluu olaanst bir yer ve koula bal deildir.
Petrol oluturan ham maddenin organik veya anorganik olmak zere iki ayr kayna ve bu
kaynaklara dayanan iki teori grubu vardr.Organik orijinden geldiini hemen hemen herkes
kabul etmi gibidir.Fakat yine de baz bilim adamlar anorganik teoriler zerinde
durmaktadrlar.Buna balca neden anorganik bir element olan hidrojenin petroln
oluumunda oynad roldr. te yandan petroln kkeninin organik olduunu kabul edenler
arasndada gr ayrlklar vardr farkl grler zel1ikle,organik maddenin nasl petrol
haline getii ile organik maddenin cinsi zerindedir.Petrol meydana getiren organik madde
hayvansal m,yoksa bitkisel mi idi?Bu maddeler denizlerde mi,yokca scak veya tatl su
sedimanlar iindemi petrol haline geldiler?
(* Sediman tabakalar:Yamur sular,rzgar gibi doal olaylar dnyamzn kabuunu devaml
andrmaktadr.Bu olaya erozyon denir.Anma sonucu meydana gelmi anma rnleri
amur,kum v.s. eklinde nakledilmekte ve baka blgelerde kelti halinde
ylmaktadr.Bizjm lerimize gre yava oluan bu olaylar,birimi miliyon sene olan
jeolojik zamanlar srecinde dnya yznde ok byk deiikler olur.Bu anma rnleri
sediman kelti tipi kayalarn olumasna neden olurlar.)

Organik maddenin petrol haline dnmnn aklanmas ok farkl ve
tartmaldr.Scaklik,basn,bakteri etkisi ,radynaktif bomhardman ve katalitik
reaksiyonlardan her birini petrol oluumunda esas enerji kayna olduu hakknda. teoriler
ortaya atlmtr. Petroln orijini ile direk ilikisi bulunan dier teorilerden biriside ,petrol ve
doal gazn toplanmas ile ilglidir.Bazlar petroln halen bulunduu kapanda veya hemen
civarn da meydana geldiini kabul ederken,biroklarda petroln baka yerlerde olutuunu
sonradan migrasyon (getme) ile simdiki yerine geldiini kabul ederler.
PETROLN ANORGANK OLUUM TEORLER
Anorganik teorileri ortaya atanlar ve destekleyenler daha ok kimyagerler olmustur. k
noktalar ise laboratuar koullarnda elde ettikleri metan,etan,asetilen ve benzol gibi
hidrokarbonlar. Laboratuarda anorganik maddelerden elde edilen bu hidrokarbonarn doada
da benzer prosesler ile olutuu ise henz kantlanamamtr.Buna karlk, organik kkenden
geldiklerine dair pek ok ipular bulunmatadr.
Anorganik teorilerden birincisi 1866da BERTHELOT tarafndan nerilmitir.Ona gre yer
katmanlar iinde serbest olarak dolaan alkali metaller,CO ile temasa geince yksek snn
yardm ile asetilit oluturmaktadr, ve daha sonra bunlarn su ile temas sonucunda asetilen
gaz (C ) yani hidrokarbonlar ortaya kmaktadr.
l87lde BYASSONde benzer bir teori ortaya att,fakat o reaksiyon malzemesi olarak alkali
metallerin yerine demiri veya demir slfr kabul etti.
1879 da ise nl rus kimyageri MENDELEEF yerin derinliklerinde bol miktarda demir
karbid bulunduunu ve bunlarn yukardan aaya inen yuzey sularn etkisi ile ayni zamanda
snn ve basncn yardm ile hidrokarbonlar meydana getirdiklerini iddia etti. zellikle baz
gk talarnda karbitlerin bulunmu olmas, MENDELEEF in teorisinj desteklemitir.
l927de GAEDCKE yar anorganik bir teori ortaya att.Ona gre kara sular,radyoaktif
minerallerin yaydklar gama nlar oksijen ve hidrojen gazlarna ayrlmaktadr.Bu ekilde
meydana na gelen hidrojen ok aktif olduundan organik veya anorganik kkenden gelme
karbonla birleerek hidrokarbonlar oluturur.
Anorganik teorilerin pek yabana atlamamasnn nedeni ,ok miktardaki hidrojen gaznn
oluumunu aklay yntemleridir.nk genel olarak deniz organizmas iinde (%7lO)
orannda Hidrojen bulunurken,petrol iindeki bu oran ise %11-15 arasndadr.Buna gre
organik teoriye gre petrol oluurken,ayrca fazladan hidrojene gereksinim vardr.te bu
fazladan hidrojenin sedimanlar iinde serbest olarak bulunmas olana yoktur,nk serbest
Hdrojen ok aktif bir elementtir ve derhal baka elementlerle birleir.Halbuki volkanlardan
ok miktarda hidrojen gaz kmaktadr.Volkanik kkenli bu hidrojenin petroln oluumunda
yardmc olmas dnlebilir isede,organik maddelerden havasz ortamda ve bakterilerin
etkisi altnda fermentasyon yoluyla da Hidrojen ile organik maddelerin birlemesi ile petrol
olutuu dnceside tam olarak kabul edilememektedir
Petroln kozmik orijinden geldii kabul edilmi olsayd,dnyann her tarafnda daha dengeli
dalm petrol yataklarna rastlanmas ve zellikle yal tabakalar iinde daha fazla petrol
olmas gerekirdi. Pre_Kambrien,kambriyen,Trias ve Pleistosen yal tabakalarda petrole ok
az rastlanmaktadr.
Anorganik teorilerin hepsi drt noktaya cevap veremediklerinden kabul edilememektedirler:
l.Petrol byk ounlukta ,denizsel tabakalar iinde bulunmas .Volkanik talar iinde
bulunmas ise petroln oraya gertme yoluyla girmesi sonucudur.
2 .Yerin derinliklerine indike petroln art olur diye bir kural yoktur.Tam tersine en eski
ve yal tabakalarda en az petrol bulunmaktadr.Halbuki en fazla petrole Tersiyer yal
tabakalar iinde bulunmaktadr.
3.Petrol optik bakmdan aktiftir.Bu zellik ise organik maddelerin esas niteliklerinden
saylr.Ayrca petrol iinde bulunan pyridine ve porphyrine maddelerinin de organik
kkenden olduklar bilinmektedir.
4.Anorganik teorilerden hihirisi,birka basit hidrokarbon retiminden ilerisini gerekli
ekilde aklayamamtr. Karmak bir kimyasal yapya sahip olan petroln bu bileimi nasl
elde ettiini aklayamamtr.

PETROLN ORGANK OLUUM TEORLER

4 nemli neden petroln organik kkenden geldiini kuvvetle desteklemektedir:
Sediman tabakalar iinde bulunmu olan dev miktarda organik maddeler.Hem hayvan ve
hem de bitki kkenli olan bu organik maddelerde (C) ve (H) o olu turmaktadr.Dunlara.
ek olarak yaayan bitki ve ha tarafndan retilen (C) ve (H
2
) miktarlar nemli derecede
yksektir.O halde petroln esas maddesini oluturan karbon ve hidrojen,hem bol miktarda
hemde ok geni alanda organik materyelden temin edilebilir.
Bir ok petrollerin iinde TREPS tarafndan bulunan porphyrine maddesi vardr.Kann
krmzln veren hemin ile bitkilerin klorofil maddelerinden elde edilen porphyrine
maddesi organiktir.
Hemen hemen tm petrollerde azot bulunmas,Petroln organik kkenli olduunu
gsterir.nk azot proteinli organik maddelerin ayrmas sonucu ve aminoasitlerin es
maddesi olarak petrol iinde bulunmaktadr.
Optik aktivite.Polarize dndrme zellii.Yaplan aratrmalar,gstermilerki petrole
bu zellii veren kolestrol (C
26
H
45
OH) maddesi yalnz bitki ve hayvanlarda bulunmaktadr.

l866 da LESQUE REAUX petroln deniz bitkilerinden olutuunu sylemitir.
1922de ise HACKFORD yosunlarn kl ile hem petroln kl arasnda kimasal benzerlik
olduunu grms.
l937de SANDERS ham petrol iinde birok mikro organizma bulmutur.Bunlarn arasnda
kalkerli ve silisli foraminifera hayvancklarnn kalntlar, sporlar,yosunlar,bcek krntlar
gibi. Bu mikroorganizmalar petrol iine sonradan da girmi olabilirler. Ancak bunlarn tr
olarak fazla sayda olmalar,hepsininde petrol iine sonradan girdikleri tezini rtmekte ve
petroln organik kkenli olduunu savunan tezi dorulamaktadr.
Jeolojik gemite sedirnanlar iinde olumu organik maddelerin kkenini ve zelliklerini
renebilmenin bir yolu da imdiki sedimanlar iinde gml kalan,zamanmzn
organizmasni incelemektir.
Dier taraftan petroln denizsel sedimanlar iinde bulunduu dnlrse, birinci derecde
okyanuslarda yaayan canl varlk1ar,ikinci plandada karalarda yaayp da denizlere
srklenen canllar incelemek gerekir
Denizsel organizmalar
-Bitkiler:Fongsler (mantarlar) ,Alg ler (yosunlar)
Bakteri ler
-Hayvanlar:Forominiferalar,Radiolarialar,ve dier protozialar sngerler mercanlar
kurtlar,Brozoalar,Mollskler ve omurgal hayvanlar.
Deniz bitkileri,kark anorganik maddelerden fotosentez yolu ile organik maddelerini
meydana getirirler.Bu arada denizdeki CO
2
GNE enerjisinin katalitik etkisi ile:
6CO
2
+ 6H
2
O 6 O
2
+ C
6
H
12
O
6
(karbonhidrat eker)

Bu reaksyon sonucu serbest kalan oksijen de denizlerde yaayan bitki ve hayvanlarn
solunumu iin kullanlr.Oluan karbonhidrat dibe kerek gmlmektedir.Fotosentez olay
sahil sularda daha fazla olduundan bu blgeler ve nehirlerin denize dkldkleri yerler,
organizma asndan en zengin blgelerdirler.Yaplan aratrmalar gstermiler ki her yl tm
okynuslarda yaklak olarak 12 milyon ton hidrokarbon fotosentez yoluyla
olumaktadr.Bunun kk bir ksmi bile petrol haline gese,bilinen ve dahada bulunacak
petrolleri oluturacak kadar ham madde var demektir.
Deniz hayvanlarna gelince,zengin petrol yataklarna fosilli kalker,eyl veya kumta iinde
rastlanmas,petroln hayvanlarn yumuak ksmlarndan olutuu dncesini
dourulamaktadr.zellikle ENGLER balktan destilasyon yoluyla petrole benzeyen
maddeler elde ettikten sonra bu dnce daha da kuvvet kazanmtr.Zamanmzda yaayan
deniz hayvanlarn tr ve miktarlar o kadar fazladr ki,organik kkenden meydana gelen
btn petrollere yeter de artabilir.




ORGANK MADDENN PETROL HALNE DNM
Petroln organik kkenli olduu,byk tartmalara neden olmamaktadr ,fakat organik maddenin
petrol haline dnm hakknda birok birbirinden farkl grler vardr.Yaplm olan baz
laboratuar ve jeokimyasal deneyler sonucunda organik maddenin petrole dnmesi iin gereken
etkenleri 4 gruba ayrmlar.
1. Is ve basncn etkisi : Is ve basn veya yalnz basncn etkisi ile organik
maddelerin petrole dntklerini iddia edilir.Eer gerekten bu basn enerjisi yeterli ise yer
katmanlar iinde gerekli kadar bol vardr ve ok basit ve hazr etkendir.
Ayrmann s etkisiyle gerekletii gerek doada ve gere SP laboratuar almalarnda aka
grlmektedir.rnein bir ok kmr yataklarnda volkanik talarla temas sonucu kmr antransit'e
dnt bilinmektedir.Fakat organik maddelerden bir tr bitm veya mum gibi maddeleri elde
etmek iin en az 200C gibi scaklklara gereksinim vardr.Halbuki petroln oluum ortamnda bu
derece yksek scaklklar bulunamayaca 'da yine bilinmektedir.nk petrol iinde bulunan
porphyrine maddesinin yksek scakla dayankl olmad, sonradan organik madde dnda kalan
sedimanlarn da yksek s ve basn altnda metamorfizma'ya urayacaklar kabul edilmektedir.Bu
yzden yksek snn veya s yksek olmazda zaman ok uzun olurda (jeolojik zaman boyunca)
ayni sonucu verir dncesi petrol oluu ile pek ilgisi yoktur.Is tek basma petrol oluturan bir
enerji ekli olamaz.
Is ve basn petrol olutuktan sonra,petroln deiiminde byk rol oynadklar deneylerle
kantlanmtr,fakat petroln oluumunda etken olduklara kantlanmamtr.
Basnla ilgili teorilerin dier zayf taraflar ise,petrolleme sonucu meydana gelen petrol ve
gazlarn hacmi,kendilerini meydana getiren esas ham maddeninkinden daha fazla yer
almasdr.Halbuki basncn artmas ile hacminde artmas zt iki ilemdir.
2.Katalitik reaksyonlarn etkisi: Katalizrler,bir kimyasal reaksiyonda balatc
veya hzlandrc bir rol oynarlar. Bununla birlikte katalizrler reaksiyona katlmayan cisimlerdi r.
Yani reaksiyon balangcnda nasl iseler,sonunda da ayn kalrlar.
Doada katalizr olarak bilinen birok maddeler arasnda zellikle petrol iinde bulunan
vanadiyum,molibden ve nikel vardr.Yine kil mineralleri de bu arada nemli rol oynadklar iddia
edilmektedir.Katalizr olarak grev yapan sz konusu maddelerin bir kimyasal reaksiyonun
gereksinim duyduu scaklklar ok drr.rnein kraking yolu ile elde edilen baz rnler iin
450 - 62OC scaklk ve 11 MPa basn gereken,katalizr kullanmak yolu ile scaklk 399
538C ve basn 7 MPa dmektedir.Petroln oluumunda katalizr etkisi nemli olduunu
gsteren iki nokta vardr:
-Ham petroln iinde olefin serisi hidrokarbonlarn olmamas..
-Aromatik (Benzol) serilerin bulunuudur.
Eer organik maddeler iinde olefinler varsa katalizatr (killer) yardmyla parafin olarak ayrlm
ve geriye ole-finsiz petrol olumutur.Benzoller ise denizsel organik maddeler iinde
yokturlar,fakat hmin asit iinde bulunurlar ve deneysel olarak parafinlerden elde edilmilerdir.
Bu deneyde scaklk 80C ve katalizatr kullanlmtr. Sonu olarak laboratuar almalar
gstermiler ki bata kil mineralleri olmak zere baz katalizr grevi yapan maddelerin etkisi ile
petroln oluu hi deilse ksmen kolaylatrlmtr.Ancak btn petrollerin bu ekilde olutuunu
kabul etmek pek douru olmaz.
3.Radyoaktif bombardmann etkisi: Yer katmanlar iinde radyoaktif minerallerin ok yaygn
olarak bulunduu bilinmektedir. Uranyum, toryum ve potasyumlu mineraller ve bunlarn ikincil
rnleri az da olsa hemen hemen tm talarda vardr.Radyoaktif minerallerin yaydklar alfa,beta
ve gama nlar arasndan zellikle alfa ve gama nlar organik maddelere etki yaparak kimyasal
bileimlerinin deimesine yol amaktadr.rnein yal asitlerin alfa tanecikleri ile bombardman
sonucu parafin serisinden hidrokarbonlarn meydana geldii deneysel olarak kantlanmtr.Yine
metan ve balca gaz halindeki hidrokarbonlarn alfa tanecikleri bombardman sonucunda (H2) ile
birlikte,doymam hidrokarbonlar ortaya kmaktadr.
Fakat radyoaktif bombardman ok az miktarda ve ok yava sonu vermesinden dolay ,petroln
bu yoldan elde edilmesine olanak yoktur.
4.Bakterilerin etkisi:Gnlk hayatmzda organik maddelerin bakteriler yardm ile
rmesi (fermantasyon yoluyla) olaandr.Bataklklarda zellikle CH4(metan) gaznn bakteriler
etkisi ile meydana geldii bilinmektedir.Bakteriler bilinen ve laboratuarda veya doada deneysel
olarak grlebilen etkilerinin petroln oluumunda da esas etken olduu dnlmtr.
Bakteriler ok eitli olurlar.Bazlar aerobikyani havada ve oksijenle yaarlar,bazlar ise
anaerobik yani havasz ortamlarda yaarlar.bunlarn dnda hem havada hem de havasz ortamda
yaayabilen bakteriler vardr.Bakteriler eitli s, basn, tatl ,tuzlu sularda, nehirlerde, gllerde,
bataklklarda yaayabilirler Organik bir maddenin havada abuk kokumas,genellikle aerobik
bakterilerin okluuna baldr.Halbuki,suda erimi olarak bulunan oksijenle ve CO2nin oksijeni
ile beslenen bakterilerin s sularda ve bataklklardaki kokumaya (ayrmaya) etkileri daha
yavatr.denizlerde derinlere doru inildike serbest oksijen hzla azalr ve deniz tabanlarnda
zellikle sedimanlar iinde ancak anaerobik bakterilerin ok yava etkisi bulunur.Baz sondajlarda
kkrt redkleyici bakterilerin bulunmu olmas,sedimanlar keldikten ok sonrada bakterilerin
etkili olduklar sonucunu ortaya koymutur.
Amerikada ZOBELL ve dier aratrmaclarn yapm olduklar incelemelerde bakterilerin ok
eitli olduklarn,bazlarnn organik maddelerdeki oksijeni uzaklatrdn,bazlarnn ise azot
veya kkrt bileiminin oalmasna yardmc olduklar gzlediler.
ZOBELL deniz tabanndan 5-6 metre derinliklerde her bir gram toprak iinde yaayan binlerce
bakteri saptam. Bu bakterilerin organik maddeleri kimyasal bakmdan birok deiikliklere
uratabilecek durumdadrlar.Eski sedimanlar iinde aclan kuyularda ve hatta ham petrol iinde de
birok bakteriye rastlanmtr.ZOBELL'in gzlemlerine gre ne sularn tuzluluu,ne 1000 MPa
basn nede 85C kadar olan scaklk bakterilerin etkilerine engel olabilmektedirler.
ok redkleyci bir ortamda bakteriler,organik hayvan veya bitki kalntlarn petrole benzer
maddelere dntrrler. Bunu yapabilmeleri iin bakteriler oksijen, azot,kkrt ve fosforu
organik maddelerden ekip alrlar.
Yaplan aratrmalar gstermi ki bakteriler petroln olumasnda esas etken olmulardr,ayni
zamanda da petroln olutuu yerden rezervuar veya kapanlara doru gitmesinde rol
oynamlardr.rnein sedimanlar iinde meydana gelen petroln bir araya toplanmas,bir yere
skp kalan petroln talarda meydana gelen klcal yollardan yukarlara doru kmas birok
aratrmacya gre bakterilerin etkisiyle olmutur.


9.0.0.HAM PETROLN KMYASAL YAPISI
Ham petrol,petrol gaz, gazya, benzin, motorin, fuel oil,yalama yalar,mum ve asfaltik bitm
gibi eitli maddelerden oluur. Bu maddelerin kimyasal yaps ounlukla yalnzca karbon ve
hidrojenden olumaktadr ve ksaca hidrokarbonlar olarak adlandrlrlar, bunlarn dndaki
elemenler ok az olduklarndan ihmal edilirler.
Ham petrol iersinde kkrt eser miktarda bulunmasna ramen rn kalitesi zerinde etkisi nedeni
ile nemlidir.


Element Ktlesel Yzde
C (karbon) 82-87
H2(hidrojen) 12-18
O
2
(oksijen) 0,1-7,4
N
2
(azot) 0,1-2,4
S (kkrt) 0,1-5,5
V,Fe,Mg,Ca,P,Zn,Co 0,1-1.2

Ham petroln iersindeki karbon atomlarnn saysna ve diziliine gre hidrokarbonlar normal
scaklk ve basnlarda gaz, sv veya kat fazda bulunurlar.
- 4 karbon atomluya kadar gaz fazda
- 4-20 karbon atomlular sv fazda
- 20'den fazla karbon atomlular kat fazdadrlar.
Ham petroln bnyesindeki hidrokarbonlarn ba ekillerine gre iki ana gruba ayrlrlar:
- Alifatik nidrokarbonlar (Zincir yapsnda olanlar)
- Karbosiklik hidrokarbonlar (Halka yapsnda olanlar)
ALFATK HDROKARBONLAR
1.Parafinler: Genel formlleri (CnH2n+2) olup,tm karbon atom balar hidrojen atomlar ile
doldurulmu , bu yzden doymu hidrokarbon snfndandrlar.Karbon atomlar dz veya
dallanm zincir halinde olabilirler.Dallanm olanlara "ZO" eklinde adlandrlrlar.
2.Olefinler:Genel formlleri (CnH2n+2) olup tm karbon atom balar hidrojen atomlar ile
doldurulmam olduklarndan petrol iersindeki hava ile reineleirler.Kraking olay esnasnda ok
fazla meydana gelirler.
3.Asetilenler: Genel formlleri (Cn H2n-2 ) eklinde olup doymam hidrokarbonlardandrlar.
4.Diolefinler: Genel formlleri (CnH2n-2) eklinde olmasna ramen Asetilenlerden farkl molekl
yapsndadrlar.
KARBOSKLK,HDROKARBONLAR
l.Aromatikler: Genel formlleri (CnH2n-6 ) olup,doymam hidrokarbon snfna girerler.Molekl
yaplar halka eklindedir ve keskin kokular vardr,
2.Naftenler (Sikloparafinler): Genel formlleri (CnH2n ) olup,halka eklinde molekl
yapl,doymam hidrokarbonlardrlar.

HAM PETROLN FZKSEL ZELLKLER
Ham petroln fiziksel zellikleri,petrollerin elde edildikleri lkelere ve sahalara gre farkllk
gsterirler.Genel olarak sv halde bulunurlar ve bunlarn rengi yeilimsi kahverengi
eklindedirler.Baz blgelerde kartlan petroller yar kat halde ve renk olarak siyahtrlarzgl
ktleleri kimyasal yaplarna gre deiiklik gsterirler.(Tablo-10)

ham petrol zgl ktle(kg/m ]
ok hafif petrol 700 - 800
hafif petrol 800 - 900
ar petrol 900 - 1000
Bu tablonun dnda baz petroller vardr.rnein Sovyetler Birliinde zgl ktlesi 650 kg/m
olan en hafif petrol bulunmutur. zgl ktlesi 1080 kg/m olan en ar olarak bilinen petrol
Meksik
0
ada bulunmutur.
Ultraviole k altnda mavimsi kahverenkte grlr,yani flo-resans zelii vardr.
Petrol genellikle iyi ve esansl kokuya sahiptir,fakat bnyesinde kkrt varsa kokusu ok
kt olmaktadr.
Petrol benzin,alkol,eter,kloroform,karbon tetraklrr,karbon-slfr ve aseton iinde erir.Baz
petrollerde az veya ok miktarda erimi gazda bulunabilir.
Petrol suda erimez ama az miktarda karabilir.zellikle petrol yataklarna yakn yer alt sular var
ise ve iki madde temas halinde iseler su ile petrol belirli oranda bir emulsiyon halinde
bulunurlar.%10,%20 ve hatta %40 oranlarnda olur.Byle olunca petroln deeri der.
Petrol konusu ile alanlar genellikle zgl ktle yerine A.P.I.(American Petroleum Institute)
derecesini kullanrlar. (Daha nceleri Fransz l birimi olan Baume derecesi kullanlrd) .
A.P.I.
0
= 5 , 131
)
60
60
(
5 , 141
0

F d

d F
0
)
60
60
( :zgl ktle oran, 60F (15,600)'ta petroln zgl ktlesinin ayni scaklktaki suyun
zgl ktlesine orandr.


A.P.I.
0
zgl ktle(kg/m3) A.P.I.
0
zgl ktle(kg/m3)
0 1076 60 738,9
10 1000 70 702,2
20 934 80 669
30 876,2 90 638,8
40 825,1 100 611,2
50 779,6
A.P.I derecesi 38'in stnde olan ve kkrt miktar %(4-5)'ten fazla olmayan petrol iyi bir petrol
saylr.
Petroln kalitesi hakknda fikir veren dier bir zellik sl deeridir.Genellikle petroln sl deeri
(HU) 42000 kJoule /kg mertebesindedir.
Petroln viskozite deeri de ok nemlidir,zellikle boru hatt ile tanmas dnlyor ise.
HAM PETROLN SINIFLANDIRILMASI
Fiziksel zellikler bakmndan birbirinden ok farkl olarak gzkmelerine ramen ham petrollerin
hepsinin bir ortak yan vardr,yani hidrokarbon olulardr.Bu hidrokarbonlarn cinslerine gre
ham petroller 3 gruba ayrlrlar.
PARAFNK HAM PETROLLER
Asfaltik maddeler ok az bulunurlar,daha ok parafinik hidrokarbonlardan oluurlar.Byk
miktarda Wax ierirler. Bu yzden bunlardan kaliteli yalama yalar ve mum elde edilir.
Yalama yalarn viskozite indeksi ok yksektir.Bu yalama yalar iin aranan bir zelliktir.
Motorinin diesel indeksi yksektir.Yanma kalitesi iyidir.
Gaz yadnn is noktas yksektir.
Benzinin oktan says dktr.
Madeni yalarn akma noktas yksektir.
Madeni yalarn A.P.I0 derecesi ve alevlenme noktas yksektir.
Yalama yalarn rengi kullanma ile derimez.
Yalama yalarn amurlama eilimleri azdr.
Ykse scaklklarda oluan(C) karbon ok serttir, yatak ve segmanlar andrdklarndan,
katk maddesi ile kombine edilmeden kullanlmazlar.
NAFTENK HAM PETROLLER(ASFALTK HAM PETROLLER)
Bunlar byk oranda Naftenik hidrokarbonlardan olumulardr. Byk miktarda asfaltik madde
ierirler.Hemen hemen hi Wax bulunmaz.Bu petrollerden ancak zel rafinasyon metotlar ile
elde edilen yalama ya parafinik hampetrollerden elde edilen yalama yalarna kalite olarak
edeerdir.Normal metotlarla elde edilen yalar ise scakla kar ok hassastrlar.
Bu tip ham petrollerden retilen benzinin oktan says yksektir.
Wax(mum)bulunmadndan diezel yakt(motorjn) retimi kolaydr.
Asfalt bol ve iyi kalitededir.
Kkrt miktar fazladr.
Tuzlar ve yabanc maddelerden artma g olmaktadr.
Yalama yalarn rengi koyu ve viskozite indeksleri dktr.

KARI SIK HAM PETROLLER.
Bu tip ham petroller dnyada retilen petrollerin %75 'ini olutururlar.Hem parafinik hem de
naftenik bir miktarda aromatik hidrokarbon ierirler.zellikleri ise parafinik ve naftenik yapl
ham petrollerin arasndadr.Genel olarak parafiniklere daha yakndrlar.
- Benzin oran ve bu benzinin oktan says yksektir.
-Wax(mum)ierirler.
-%(0,25 - 1,0) arasnda kkrt ierirler.
- Elde edilen yalama yalarn kalitesi,parafinik ham petrollerden elde edilen yalar
.kalitesindedir,fakat artma giderleri yksektir.

HAM PETROLDEN YAKITLARIN ELDE EDLMES.
Kimyasal yaps ve zellikleri belirlenmi olan ham petrolden eitli uygulama yerleri iin yaktlar
elde edilir: Bu iki ekilde yaplr.
-Ham petroln damtlmas (Destilasyonu).
-Ham petroln ve yarham trevlerin i yapsn deitirmek metodu.
HAM PETROLN DAMITILMASI(DESTLASYONU)
Ham petroln damtlmas aa yukar 120 senelik bir gemie sahiptir. 1860 'da Amerikada
kurulan ilk rafineri gaz ya elde etmek iin kurulmutur ve gnmzde muazzam bir gelime
gstermitir.Destilasyonun prensibinin eitli uygulamalar olmasna ramen,uygulanan
prensiplerin ortak bir yan vardr,yani petrol deiik kaynama noktasna sahip kompleks
hidrokarbonlarnn karm oluudur.Destilasyon ise bu hidrokarbonlarn fraksiyonlara
ayrlmasn veya yakn kaynama noktasna sahip rnlerin eldesini salar.Bu rnlerin
destilasyon scaklklar Tablo-12'de verilmitir.




TABIO-12
Destilasyon rnleri Dstilasyon aral ( )
0
C
LPC 35
Hafif benzin 35-95
Ar benzin 40-205
Gaz ya(kerosene) 160-250
Motorin 180- 360
Yalama yalar 370-550
Artklar 425 ve yukar

Fraksyonlu destilasyon metodu:Ham petrol tanklarndan alnan petrol nce stma frnlarna
gnderilir.Burada 310-370C scaklklara kadar stlr.380C'nin zerinde hidrokarbonlar
paralandklarndan,yani kraking meydana geldiinden,bu scakln stne klmaz.Paha sonra
stlm olan ham petrol dik bir destilasyon kulesinin alt ksmna gnderilir.Burada kaynama
noktalar bu scakln altnda olan hidrokarbonlar buharlarlar,ar hidrokarbonlar ise sv halde
kalrlar. ekil-9'da grlen destilasyon kulesinin ii herbiri 5-7 cm'lik seviyede sv tutabilen
tepsiler ve kaynama balklarndan olumutur.Tepsiler birbirileri ile tama borular yardm ile
irtibatldrlar.Buharlam olan hidrokarbonlar kulenin st ksmna douru ykselirken ,sourlar
ve ksm ksm youmaya balarlar.Youmay hzlandrmak iin kulenin st ksmndan reflux
denilen benzin pompalanr.Youan hidrokarbonlar tepsilerin iine dolar ve seviye,tama borusu
seviyesine gelince bir altndaki tepsiye akarlar.Alt tepsiye doru akanlar reflux grevini de grm
olurlar.






Alt tepsi bir sttekine gre daha scak olduundan bir ksm yeniden buharlar.Bu ekilde her
tepsiye belirli scaklkta kaynayan hidrokarbonlar birikmi olur.Yani dk kaynama noktasna
sahip olanlar stte,yksek kaynama noktasnaa sahip olanlar destilasyon kulesinin alt ksmdaki
tepsilerde birikirler.Biriken hidrokarbonlar eyr ayr yerlerden darya alnrlar,soutuculardan
geirilip depolanrlar.Bylece benzin,kerosen,motorin gibi petrol rnleri elde edilmi olur.
380C'ye kadar buharlaamayan hidrokarbonlar ise damtma kulesinin dibindeki tortular
olutururlar ve buradan darya alnrlar.Tortudan yalama yalar,fuel oil,ve asfalt elde
edilir.Tortular ikinci bir ileme tabii tutulurlar.
b-Vakum altnda damtma: Krakinge uratmadan,tortunun eitli molekl byklk gruplarna
gre ayrtrlabilmesi iin ve bu ekilde eitli madeni yalarn elde edilmesi iin vakum altnda
damtma yaplr.Vakum altnda damtmada scaklklar,kraking scakln altnda kalacak ekilde
buharlama gerekleir.Bu damtma sonunda kalan tortuya fuel oil denilebilir,fakat olduka ar bir
fuel oildir.
HAM VE YARIHAM MADDELERN YAPISININ DETRLMES
1.Kraking:Kulenin alt ksmndan kartlm olan ar tortulardan daha hafif rnler elde etmek
iin uzun ve ar molekller krlarak daha hafif molekller haline dntrlrler.Yani bu
tortudan benzin,kerosen,v.s gibi hafif hidrokarbonlar elde edilirler.
Kraking iki ekilde yaplr.
-Termal kraking:
Ar ve uzun molekll hidrokarbonlar 1,5-10(MPa) basn altnda 500-6000Cya kadar
stlrlar.Bu basn ve scaklkta paralanma olur ve daha kk molekll hidrokarbonlar
oluurlar.
Kraking esnasnda bir miktar katran ve kmrde oluur.eskiden Kraking byk kazanlarda
yaplmaktayd.Bugn ise bu ilem uzun borularda yaplmaktadr.Boruda sv belli bir hz ve
basnta akar.Boru scakl ise gittike artar,belirli bir scaklktan sonra paralanma olur.
-Katalizrl Kraking
Bu metotta deiik katalizrler kullanlarak ar hidrokarbonlar paralanrlar.Ar hidrokarbon
buharlar katalizre sevk edilir.Katalizr olarak da genellikle silikatlar(AlSiO3-aliminyum silikat
gibi)seilirler.lem esnasnda scaklk 400-5000C ve basn 0,1-0,4(Mpa)dr.
Krakingde elde edilen yaktn byk bir ksm benzindir.Kraking koullarn deitirerek Motorin
elde edilebilse de setan says dk olduu iin,diesel motorlarnda kullanlmaya pek uygun
deildir.

-Aromatizasyon
-Polimerizasyon
-zomerizasyon
SIVI YAKITLARDAN ARANAN GENEL ZELLKLER
Yaktlarn genel zelliklerini belirleyebilmek iin eitli deneyler yaplr.Bu zellikler ve deneyler
u ekildedirler:

ZGL KTLE VE A.P.I. DERECES
Petrol rn olan bu yaktlarn zgl ktleleri ok deikendirler.Genel olarak parafinlerlerin zgl
ktleleri en dk, aromatlarn ise en yksektir.Sanayide genellikle bu yaktlar yakan sistemlerde
pskrtme sz konusuolduundan,pskrtme karakteristikleri bakmndan zgl ktle
nemlidir.Damlack ap,damlack ortalama yolu,birim zamanda pskrtlen yakt miktar zgl
ktlenin fonksiyonudurlar.
Daha ncede sylediimiz gibi petrol sanayide zgl ktle yerine A.P.I0 derecesi
kullanmaktadr..
A.P.I.
0
= 5 , 131
)
60
60
(
5 , 141
0

F d

d F
0
)
60
60
( :zgl ktle oran, 60F (15,600)'ta petroln zgl ktlesinin ayni scaklktaki suyun
zgl ktlesine oran
Yaktlarn A.P.I.
0
derecesinin yksek olmasn isteriz.Formlden de grld gibi (d6O/6O F)
azaldka A.P.I,
0
artmaktadr.

benzin
=735 kg/m3,
motorin
= (820 865) kg/m3
ELEMENTER ANALZ
Yaktta C,H2,02 gibi istenen elementlerin yansra,istenmeyen element olan S(kkrt)
bulunur.Yanma esnasnda oluan SO2 ve SO3, su buhar ile birleerek H2SO3(slfrz asit) ve
H2SO4 (slfirik asit) meydana getirirler.Slfrz asidin kt bir etkisi olamaz,nk yksek
scakln etkisi ile paralanmaktadr .Ancak slfirik asit gazlarn i noktasn
ykseltmektedir.Yaklak olarak 150C mertebesine ykselen i noktasnda ok korozif olan asit
youmas meydana gelir.Youmu olan slfirik asit ise metal aksamlarn ksa zamanda
anmasna neden olmaktadr.
Ar yaktlarn motor yakt olarak kullanlmama nedenlerinden biri de iindeki kkrt miktarnn
yksek olmasdr.
Asfalt,iinde bileim halinde kkrt bulunan ok molekll hidrokarbonlardandr.Normal
koullarda yakt iersinde sert tanecikler eklinde bulunur,yksek scaklklarda ise erir. Yaktn
iindeki asfalt 95(0,5-0,7) arasnda olmaldr.Daha fazla olmas halinde enjektr,karbratr veya
brlr memesinin tkanmasna neden olur.

ALEVLENME NOKTASI, YANMA NOKTASI ve KEND KENDNE TUTUMA
NOKTASI
Bu deer birbirleri ile olduka balantl olduklarndan beraberce gz nne alnrlar.
Alevlenme noktasn tespit etmek iin standart bir kap kullanlr

.
ekil 10

(Pensky - Martens alev lme cihaz)(ekil10) Normal artlarda kabn stne bir
alev yaklatrldnda yakt yanmaz. Yakt stlrsa, belirli bir scaklktan sonra yakta doru
bir alev gtrlrse alevin etkisiylen yakt yanar ve hemen sner, ite bu scakla yaktn
alevlenme scakl denir. Bilindii gibi sv bir yaktn yanabilmesi iin nce buhar haline
dnmesi, sonra hava ile karmas ve daha sonra yeter byklkte enerji kayna ile
tututurulmas gerekmektedir. Kapta stlan yaktn zerinde snma sonucu hafif hidro-
karbonlardan oluan bir buhar tabakas oluur ve hava ile karr. Eer buhar /hava oran
uygun oranda ise tutuma olur. Fakat buharlama hz yanma hzndan kk ise yanan
karmn yerine yanabilir karm alamayacandan yanma derhal durur te bu olayn
meydana geldii scakla o yaktn alevlenme noktas denir. Sistemin gvenirlii
bakmndan nemli bir noktadr.
rnek : Gaz Ya 38
o
C
Benzin 20
o
C
Motorin (45-65)
o
C
Eer yakt stlmaya devam edilirse buharlama hz gittike artacak, yle bir
scakla eriilir ki yanan karmn yerini yanabilen karm derhal alr. Bu durumda yanma
balar ve snme den devam eder. Yaktn bu scaklna yanma noktas denilir. Yaktta bir
alev meydana gelmesi oksidasyonun sonucudur. Oksi-dasyon ekzodermik bir reaksiyon
olduundan oksidosyona maruz kalan yaktn snmas gerekmektedir. Ancak aca kan s,
ortama atlan sdan daha kk ise snma sz konusu olamaz. Scak bir plka zerine bir
yakt damlas braklrsa hemen oksidasyon balar (Sek.11)


ekil 11


C2H5OH etil alkol
Benzin 73 octan
92 octan
100 octan
Kerosen (Gaz ya)
Motorin
Decane
Hidrojen
Tutuma
Scakl (oF)
738
570
734
804
450-531
462
1065
Tutuma
Scakl (oC)
392,2
299
390
429
221-277
250
574

Kendi kendine tutuma scakl:
ASTM D2155 metodu ile bulunur. Sabit scaklktaki, bir karanlk odaya d
ortam bascnda yakt gnderilir ve 5 dakika sonra, bir parlama grlrse bu scaklk o yakt
iin kendi kendine tutuma scakldr. Eer k grlmeyse, aparat temizlenir ve scaklk
arttrlarak deney tekrarlanr.

DONMA NOKTASI (BULUTLANMA VEYA AKMA NOKTASI)
Ham petrol rnleri soutulduunda gittike daha koyu bir karakter alr.
Koyulamann iki nedeni vardr :
Viskozite artmas : Scakln dmesi ile birlikte bir svnn viskozitesi artar.
Hidrokarbonlar karm olan petrol rnlerinin viskozite deiimi ayrntl olarak
incelenecektir.
Molekllerin kristallemesi : Koylamann nedeni yakt iindeki baz tanelerin
kristalleme olaydr. Hidrokarbonlar karm olan bu yaktlarn iinde karbonu ok olan
parafinik hidrokarbonlar vardr. Bu tr HClarn nemli zellii olduka yksek scaklklarda
kristal yapya dnmeleridir. Kristal hale dnen bu HClar iki snfa ayrlrlar
Mikro
Makro
Kristallemi HClara Wax ad verilir. Bu nedenle iki trl wax vardr :
Mikro wax
Makro wax
Wax kristallerinin bir zellii kendi aralarnda birbirleri ile birleip bal petei
eklinde bir oluum meydana getirmeleridir. Bu petekler yakt bnyesinde hapsederk
akmasn engellerler. te akma noktas diye isimlendirilen scaklk bu kristallerin olumas,
yakt hapsetmesi ve akmasn engelleyen durumlardr.
zellikle mikrowax ok ince dokulu bir petek meydana getirecek iin yaktn
akmasna ar derecede engel olur. Akma noktas,yaktn depolanmas bir yerden bir yere
tanmas esnasnda ok byk nemi vardr. nk belli bir scaklk derecesinin altnda
yakt soutulursa ya akmaz yada mikrowax halinde olacandan oluan kristaller amur
halinde dibe kerek depolarn kirlenmesine ve boru donanmnn tkanmasna ve yakma
sisteminin almaz hale gelmesine neden olurlar.
Bu noktalarn saptanmas iin deneyler u ekilde yaplr:


ekil 12

ek.12 de grld gibi, yakt iinde su olmamasna dikkat edilerek cam tp
iine konulan yakt soutulmaya balanr. Soutulan yaktn saydamln bozduu
scakla bulutlanma noktas denir. Bir miktar daha soutulduktan sonra tp sarslmadan
soutucudan kartlr ve yan yatrlr. Eer bu ekilde yatrlm tp iersindeki yakt 2
saniye sonra akmaya balarsa bu scakla akma noktas denir.Petrol rnleri farkl
olduklarnda belirli bir donma noktalar yoktur. lk kristalleme, donma noktas olarak kabul
edilir.
KARARLILIK

Bu zellik yaktlarn depolama esnasnda ve depo ile yakc arasnda bir tortu
meydana getirmesi veya getirmemesi zelliidir. Tortu meydana getirmeyen yaktlar kararl
yaktlardr. Kararllk zellikle ar yaktlar iin ok nemli bir zelliktir.
Tortunun olumas:
Tortunun olumasnn nedenleri eitlidir:
1. Yaktn kendi bnyesinden doan tortu
Karbon,tipi tortu
Wax tipi tortu
2. Yabanc maddelerden doan tortu
Su
Anorganik maddeler (pas,toz gibi)
Organik maddeler (stb,conta v.s. gibi)

Yabanc maddelerden oluan tortu trleri filitreleme ile temizlenebilir ve eer
temizlie dikkat edilirse bu tip tortu oluamaz.
Yaktn kendi bnyesinden doan tortu ok nemli bir konudur. Karbon tipi
tortunun oluumunu aklayabilmek iin nce yakt bnyesini inceleyelim. Bu zellik daha
ok ar yaktlarda nemli olduundan daha ok fuel oil zerinde duracaz. Fuel oil iki
ksmdan oluur:
Sv ortam (Malten)
Sv ortam iinde koloidal olarak dalm kat paracklar (Asfalten)
Asfeltenler, yap itibar ile bir soana benzemektedirler. Ortada C/H oran ok
yksek olan ve yaklak saf karbona yakn bir nve vardr.Bu nvenin etrafnda ise da
doru C/H oran gittike azalan tabakalar var ve bunlarn en dndaki tabakann C/H oran
sv ortam olan maltenennin C/H oranna eittir. Asfaltenlerin bnyesinde bir miktar S, O ve
N vardr.Ortadaki zn etrafnda bulunan tabakalar daha ok aromatik yapdadrlar.
Asfaltenler, malten iinde sspansiyon halinde bulunduu iin yzey gerilimleri
arasnda bir denge vardr.Herhangi bir nedenle bu denge bozulursa sspansyon hal bozulur
ve asfalten zerrecikleri birbirleri ile birleerek amur halinde dibe kerler. Bu durum
zellikle malten faznn C/F orannn dmesi halinde belirgin olarak kendisini gsterir.
Bu zeltinin benzen iinde zlebilen ksmna asfalten denir. znmeyen ksma
da karbon temelli olmayan yabanc maddelerdir.(toz, pas, vb). Ar yaktn n-heptan iinde
znebilen ksmna da malten denir.
rnein : Fuel oilin inceltme amac ile pentan veya hentan ilave edilmesi veya
fuil oilin biraz fazlaca stlmas hallerinde malten ve asfalten arasndaki yzey gerilim
dengesi bozulur amulama olay meydana gelir.
Eer yaktta tam bir kararllk var ise bu tr olaylar nedeni ile denge bozulmaz.
Fuel oil birinci damtma kulesi dibinde kalan 1 bakiye, vakum destilasyonu sununda
kalan 2 bakiye ve kraking ilemi sonunda elde edilen kraking rnleri ile bir damtma rn
olan motorinin deiik oranlarda kartrlmas ile elde edilir.Bu kartrma ilemi, esnasnda
dengenin bozulup bozulmayacann saptanmas gerekir. Bu saptama ilemine
FLOKLASYAON ORANI deneyi yardmc olmaktadr. Bu deney Schell Petrol irketi
tarafndan gelitirilmitir ve SMS305 kod numarasn almtr. Bu deneyin sonucu ar
hidrokarbon yapsnn, asfaltenlerin koloidal dengesini bozulmadan, ne miktar bir fiziksel
veya kimyasal deiiklii mazruz braklabileceini gsterir.
Floklasyon oran ykseldike asfaltenleri, koloidal dispersyon halinde tutmak o
derece glemi olur.
Deneyin yapl :
1. Drt adet 25 ml kapasiteli ie iine 20,02gr miktarlarnda yakt konur.
2. %10 oranlar aralklarla eitli xylene/n-heptan karmlar hazrlanr.
3. Ar yaktn floklasyon oran mertebesinde olduu tahmin edilen 4 adet
xylene/n-heptan karmndan 10 ml alnr ve numune ielerine ilave edilir.
4. Her ie iinde 6-7 mm ap ve 400 mm uzunluunda bir cam tp geen tpalarla
kapatlarak 95-100oC lik su banyosuna daldrlr.
5. Birer dakika ara ile ve 5 sn sre ile her ie alkalanr. Ar yakt xylene/n-
heptan karm iinde tamamen zldkten sonra ieler 30 dakika sre ile ve
alkalanmadan banyoda tutulur, ve kartlarak 30dk soutulur.
6. 250 mmlik ve 42 Nolu filitre kad zerine her ieden er damla damlatlr.
Bu kat zerindeki izler karmn kararlln bozup bozmadn kantlar.
7. Damlalar kuruduktan sonra filitre katlar zerindeki lekelerden koyu bir
emberi olan ve emberi olmayan komu leke seilir.
8. Bu iki lekeyi veren xylene/n-heptan karm arasnda %1 aralkla yeniden
xylene/n-heptan karmlar hazrlanr ve deney tekaralanr.
9. Koyu ember eklinde iz vermeyen en dk xylene miktarlar numunedeki
xylene &si yaktn floklasyon oran kabul edilir.
Eer, damlann brakt iz koyudan yava yava ak renge giderse kararllk
bozulamam demektir. Ortadaki koyu damlack izi daha koyu bir ember ile evrilir ve bu
emberin d birden ak renge dnr ise karallk bozulmu demektir. nk karalln
bozulmas ile asfalten zerreleri birbirleri ile birleip daha byk boyutlu paralar haline
geeceinden, filitre kadnn gzeneklerinden geemezler, st ste ylrlar. Bu ylma ise
ok koyu bir ember eklinde kendini gsterir. Bu emberin olumasndan itibaren artk
filitre kadnn gzeneklerinden asfalten paracklar gemeyecei iin emberin dndaki
renk birden bire olduka ak renk ekline dnr.
Asfaltenlerin kmeye baladn belirten karm iindeki % ksilen oranna o
yaktn flaklasyon oran denir.
Fuel oil imalinde ksilen veya n-heptan kullanlmayp,motorin trnden HC
karmlar kullanlmaktadr. Bu durumda kullanlan yaktn parafinik durumunun
saptanmas gerekmektedir. Bu amala yaplan deneye ANLN NOKTASI deneyi denir.
Anilin saf bir HC dr ve her scaklkta aromatik HC' lar bnyesinde eritir, parafinik HC'lar
ise stld zaman eritebilir. Bu nedenle bir damtma rn yakt (rnein motorin)
%(50/50) orannda anilin ile kartrlp stlrsa belirli bir scaklkta tm yakt anilin iinde
erir ve berrak bir karm elde edilir. Bu karm soumaya terk edildiinde yine belirli bir
scaklkta parafinik HC lar ayrrlar. Yakt iinde parafinik HClar ne kadar az iseler
ayrma o denli dk scaklkta meydana gelir. O halde ayrma scaklnn yksek oluu
yakt iinde parafinik HC 'larn fazla olduunu gsterir.Ayrma scakl (F) olarak ifade
edilir ve bu scakla o yaktn ANLN NOKTASI ad verilir.
Kararln bozulmas veya bozulmamas yzey gerilime de baldr. O halde bir
fuel oil'in dengesini bozan (ksilen n-hepten) karm ile o fuel oili kartrmak
istendiimizde, damtma rn yaktn yzey gerilimlerinin de saptanmas gereklidir.
Elde edilen deerler ile kararszlk iin u denklem kurulabilir:

Ao = Ax + 7,6(g x)
Ao - Fuel oil ile kararl bozmadan kartrlabilecek damtma o rn yaktn
sahip olaca en yksek parafinik oran (en yksek anilin noktas)
Ax - Fuel oilin dengesini bozmaya balayan(ksilen,n-heptan) karmn anilin
noktas.
g - Damtma rn yaktn 25Cdeki yzey gerilimi(dyn/cm)
x -Kararl bozan(ksilen,n-heptan) karmn 25C deki yzey gerilimi {dyn/cm)
Bu denklemlerin yardm ile karm tekil edilirken,dengesinin bozulup
bozulmayaca konusunda bir fikir sahibi olunabilir.
rnek:
Bir fuel oil ile motorin 1/4 orannda kartrlarak inceltilecektir.Bu karm yaplp
yaplamayacann saptanmas istenmektedir.
Verilenler: fuel oil flaklasyon oran 25 (dengeyi bozan ksilen,n-heptan karm
iinde %25 ksilen var demektir).
Karmn yzey gerilimi 21,4 dyn/cm olarak llmtr.
Karmn anilin noktas 113F dr.
Karmda kullanlacak motorinin,yzey gerilimi 28 dyn/cm,anilin noktas 150F
dr.
Ao = Ax + 7.6(g -x)
Ao = 113 + 7,6(28 - 21,4) = 163,16F
Buna gre diesel yaktnn anilin noktas 163,16F dan kk olduu srece dengeli
bir karm yaplabilir.Mevcut motorinin anilin noktas 150F kk 163,16F olduundan
karm dengeli olacaktr
VSKOZTE
Sv yaktlarn en nemli zelliklerinden biridir. Viskozite basit olarak bir svnn
akmaya kar gsterdii diren diye tarif edilebilir.Bir sv ne kadar az akc ise viskozitesi
okadar yksektir.
Yaktlarn depolanmasnda, borulardan ak ve pskrtme zellikleri ile ilgilidir.
Yksek viskoziteli kaln bir yakt; stlnca viskozitesi der,daha akc hale
gelir.Bu nedenle viskozite saptanrken scaklkta mutlaka belirtilmesi gerekir, iki eit
viskozite tanmlanabilir:
Dinamik viskozite (molekllerin i srtnmerini karakterize eden bir katsay)
Kinematik viskozite
= /
= yaktn zgl ktlesi gr/cm3

En ok kullanlan viskozite birimleri
kinematik viskozite birimi -stock (1 stock = 1 cm2/s)
dinamik viskozite birimi -poise ( 1 poise = 1 gr/cm.s)

zel viskozite birimleri:
E -ENGLER derecesi: 20Cta 200 cm3 yaktn belirli bir kaptan ak zamannn,
ayn scaklkta, ayni kaptan, ayni miktardaki suyun ak sresine orandr.

rnek:
t
su
= 19
t
yakt
= 38
yakt viskozitesi = 38 / 19 = 2
o
E

RI Redwood viskozite birimi daha ok ngilterede kullanlmaktadr.zel bir
viskozimetreden, 50 cm
3
lk svnn akma zaman olarak tarif edilir. Sv scakl 100F
olmaldr.
rnek: Ak 38 sanyede tamamlanabiliyor ise (38"Rl/l00
o
F)

o
SSU - Saybolt viskozite birimi daha ok Amerikada kullanlr. zel bir kaptan 60
cm
3
lk svnn akma zaman olarak tarif edilir. Svnn scakl 100F olmal.
rnek: Akma zaman 40 ise (40SSU/100F)
Saybolt Furul : SSUnun ayns olup aradaki fark yaktn getii delik 10 defa daha
byk olmas. Ar yaktlarn viskozite lmnde kullanlr. Zamandan tasarruf salanr.
Saybolt Furul X 10 = SSU
Daha ncede sylediimiz gibi, fuel oil damtma rn yaktlarla damtma sonucu
kalan bakiye(tortularla) kartrlarak elde edilir.Bu kartrma sonunda elde edilen karmn
viskozitesinin saptanmasnda eitli yntemler kullanlmaktadr. En hassas yntem
Logaritmik bir karm koordinat sistemi kullanmaktr. VALTHER formlne gre:
log log (P + 0,6) = A + B.log T
Burda A,B-sabit saylar
= kinematik viskozite
T = mutlak scaklk
Bu bant nedeni ile eer oordinat ekseni ift logaritmik olarak, absis ekseni de
logaritmik olarak seersek,scakln fonksiyonu olarak viskozitenin deiimini dorularla
gsterebiliriz.
Kimyasal bir reaksyon olmadan iki ayr viskozitedeki sv birbiri ile kartrlacak
olur ise,elde edilecek karmn viskozitesi aritmetik oran ile saptanabilir.(Eer viskozitele-
rinin scakla gre deiimi dorusal ise)
Bu aklamadan anlald gibi absis ekseni desimal sistemde (0-100) arasnda
blnm olan oordinat eksenide ift logaritmik olan bir koordinat sistemi ile, eitli
viskozitedeki fuel oil lerin kartrlmalar ile elde edilecek viskozitenin saptanmas olasdr.
Eer elimizde logaritmik koordinat eksenli diagram yok ise u ilem yaplr: Ayni
scaklkta 2 yaktn viskoziteleri (1) ve (2) olsun, ift logaritmik oordinat ekseni zerinde
bu 2 viskoziteye karlk olanlar (y) ve (y2) olacak demektir
y1 = log log (1 + 0,6)
y2 = log log (2 + 0,6) dr.
Karm %a miktar birinci yakttan ve %b ikinci yakttan olumu olsun: Bu
durumda karmn viskozitesi:
ykarm = a.y1 + b.y2
ykarm = a log log (1 + 0,6) + b log log (2 + 0,6)
ykarm = log log (karm + 0,6)
rnek:
Kinematik viskoziteleri srasyla 11,8 cSt ve 153 cSt olan iki yakt kartrlarak
viskozitesi 45 cSt olan bir yakt elde edilmek isteniyor.Karm oran ne olmaldr.
ykarm = a.y1 + b.y2
a + b = 1
y1 = log log (11,8 + 0,6) = 0,0374
y2 = log log (153 + 0,6) = 0,3393
a = 1 - b
ykarm = ( 1 - b ).0,0374 + b.0,3393
b = ( ykarm - 0,0374 ) / 0,3019
ykarm = log log (karm + 0,6) = log log (45+ 0,6) = 0,22
b=0,6048 (ikinci yakt yzdesi olur)
a=0,3952 (birinci yaktn yzdesi)

13.7.VSKOZTE NDEKS (VI)
Bir yaktn viskozitesinin scaklkla ne ekilde deitiini gstermek iin bulunmu
bir sistemdir.Bu sistem A veB referans yaktlarn viskozizitelerinin karlatrmasn esas
almaktadr.
Keyfi olarak iki yakt seelim.
A yaktn VI = 0
B yaktn VI = 100 kabul edilir ve dier yaktlar bunlarn arasnda kabul edilir.
Bir yaktn VI si saptanrken A ve B referans yaktlarn ile VIsi bulunacak
yaktn 100F ve 210F taki viskoziteleri saptanr.Her yaktn 210F taki viskoziteleri
eit olmaldr.
VI = [( A - X ) / ( A B )] X 100 forml ile bulunur.
A - VIs 0 olan yaktn 100Ftaki viskozitesi
X - VIsi bulunacak olan yaktn 100Ftaki viskozitesi
B - VIsi 100 olan yaktn 100Ftaki viskozitesi
Viskozite indeksi (V.I) scaklk deiiminin yakt viskozitesi zerindeki etkisini
gsteren deneysel bir rakamdr. Dk VI scakln viskozitede byk deiim yaptna,
yksek bir VI ise viskozite scakln etkisi ile az miktarda deitiinin bir iaretidir. Petrol
endstrisinin geliim yllarnda dahi baz yaktlar zellikle Naftenikler, scaklk etkisi ile
parafiniklere nazaran daha abuk inceldii grlmtr

BENZN
Benzin ismi altnda kullanlan yakta gemeden nce, benzini yakt olarak kullanan otto
motorunun alma prensibini gzden geirelim.Bu motorun en nemli elemanlar silindir,
piston, biyel, karank mili, subaplar, buji ve karbratr olmaktadr. Bu tip motorlarda krank
milin iki dnnde i yapabiliyorlardr. Buna gre 4 veya 2 stroklu olarak adlandrlrlar.
Fakat her iki tiptede, motorun almas emme, sktrma, ateleme, ve yanma, genileme ve
egzost (yanm gazlarn darya atlmas) eklindedir. Piston dorusal teleme hareketini iki
konum arasnda yapar. Bunlar AN- piston yz krank eksenini en yakn olduu konuma
kar gelir, N piston yz krank eksenine en uzak olduu andaki konuma kar
gelmektedir.piston N dan AN ya doru hareket ederken emme supap ak olsun.
Pistonun hareketi sonucunda silindir iinde bir alt basn oluur. Bu alt basncn etkisi ile
atmosferdeki hava karbratrden geerek silindirin iine dolmaya balar. Belirli hzdaki hava
karbratrden geerken, karbratr dar kesitinde (ventride) hz artar ve basnc
der.Ventride hava basnc atmosfer basncnn altna dtnden karbratr memesinden
bnzin kk zerrecikler halinde, emilmekte olan hava iine pskrtlr ve bu hava ile karr.
Basncn dk olmas sonucu benzinin byk bir ksm bu esnada buharlar. Buharlaan ve
hava ile karan yakt emme kanalndan geerek silindire dolar.piton AN y getikten biraz
sonra emme supap kapanr, ve emme sreci tamamlanr. Piston AN dan N ya
giderken silindir iinde bulunan hava yakt karm sktrr. Sktrma sonucu karmn
basn ve scakl artar ( sktrma esnasnda yakt kendi kendine tutuarak yanmamal).
Piston N ya yaklanca bujiden verilen bir kvlcm yardmyla karm tutuur ve hzl
bir ekilde yanmaya balar. Yanma devam ederken piston N dan AN ya doru
harekete gemi ve genileme (i alma) srecini yapmaktadr. Piston AN ya varmadan
biraz nce eksozt supap alr ve egzost gazlar atlmaya balanr. Daha sonra ise piston
AN dan N ya gideken yanm gazlar sprerek darya atar. Piston N ya
varmadan nce emme supap alr ve silindire taze dolgu alnmaya balanr. Ekzost supap
ise N dan biraz sonra kapanr.
Yukarda izah edilen 4 stroklu otto motrunda, daha nce sylediimiz gibi yakt olarak
benzin kullanlmaktadr.


OTTO MOTOR YAKITLARINDA ARANAN ZELLKLER
Otto motorlarnda yakt olarak benzinin kullanlmas iin baz zellikler sahip olmak
zorundadr:
1. Vuruntuya diren :
Benzinli motorlarda yanma, bujide kvlcmn akmasyla
bala. Alev cephesi ilerlerken bir yandada silindirdeki taze
dolgu snmaktadr. Eer bu scaklk taze dolgunun kendi
kendine tutuma scaklnn stne karsa o zaman taze
dolgusunda yeni bir alev cephesi doar, yanma buradanda
yaylmaya balar. Bu ikinci alevlenme bir noktadan
balayaca gibi birok noktadan ayn anda balayabilir.
Bu ekilde ki yanmalarda yanma hz ok artmaktadr.
Bununla birlikte silindir iindeki basn ve scaklk da ykselmektedir. Bu olaya vuruntu
denir. Motor almas bakmndan zararl olan bu olay motorlarda istenmez. Vuruntuya etki
eden faktrlerden biriside yakt faktrdr, yani yaktlarn vuruntuya direnci bir yaktn
vuruntuya kar olan direnci oktan saysyla belirlenir.
Bir yaktn okan saysn saptamak iin u ekilde hareket edilir:
n-heptan( C
7
H
16
) ve izo-oktan( C
8
H
18
) dan bir karm hazrlanr. n-heptann vuruntuya
direnci 0, izo-oktann vuruntuya direnci 100 olarak kabul edilir. Bu kabullere gre karmn
iindeki izooktan yzdesi artka, karmn vuruntuya direnci artacaktr.
Oktan saysnn saptanmasnda zel konstrksiyonlu motorlar kullanlmaktadr. Bu
motorlarda sktrma oran istee gre deitirilmektedir. En ok kullanlan deney motoru
ise ksaca C.F.R.(Commitee of Fuel Research) olarak adlandrlr. Bu deney motorlarnda
devir says, ateleme avans, hava giri scakl, hava fazlalk katsays, soutma suyu
scakl, yalama ya scakl, yakt scakl, vs. Faktrler sabit tutulabilmektedir.
Oktan says saptanacak olan yakt deney motorunda denenir. Koullar deitirilmeden motor
alrken, sktrma oran artrlr. Belirli bir sktrma orannda, belirli bir vuruntu iddeti
llr. Daha sonra, koullar deitirilmeden motor n-heptan, izo-oktan karm ile
altrlr ve ayn sktrma orannda ayn vuruntu iddetini verev karm aratrlr. Ayn
koullarda ve ayn sktrma orannda o yakt ile ayn vuruntu iddetini veren n-heptan, izo-
oktan karmndaki izo-oktan yzdesine o yaktn oktan says denir.
Oktan says hesaplanrken uygulanan metodlar:
-Research metodu (F
1
)
devir says 600 d/d
ateleme avans 13 derece krank as
karm scakl 52,3
soutma suyu scakl- 100
RON olarak gsterilen bu metodta yukardaki deerler esas alnmaktadr.
-Motor metodu (F
2
)
devir says 900 d/d
ateleme avans deiken
karm scakl 150
soutma suyu scakl- 100
Bu metod da ksaca MON (motor octan number) olarak gsterilir.Tat motorlarnda
kullanlacak olan benzinlerin oktan saylar bu metodlarla hesaplanr. Eer bir benzinin bu iki
metoda gre llen oktan saylar arasnda bir fark yoksa, bu benzinin hassasiyeti sfrdr.
-Avitiation metodu (F
2
)
devir says 1200 d/d
ateleme avans 35 derece krank as
karm scakl 104
soutma suyu scakl- 190
Uaklarda kullanlacak olan benzinlerin oktan says bu metoda gre llrler.
Otto motorlarnda kullanlan benzinlerin oktan saylarna gre:
- sper benzin (102-107) ON Amerikan standartlarna gre
- Premium benzin (95-97) ON Amerikan standartlarna gre
- Normal benzin (87-88) ON Amerikan standartlarna gre
olmaktadrlar. Grld gibi 100den byk oktan saylar sz konusudur.
100den byk oktan saylarnn hesaplanmas:
Parafinlerin parafinlerle karmnda oktan says lineer olarak deiir.zo-oktan, n-heptan
kartrlr ve belirli vuruntu iddeti elde edilinceye kadar ( ) sktrma oran
deitirilir.ekil- da grld gibi sktrma orann parametre olarak kabul ederek, deiik
karmlarn oktan says deiimi lineerdir. %80 izo-oktan ve %20 h-heptan narm, belirli
koullarda ve sktrma oran 9 iken (a) vuruntu iddeti versin. Buna gre karmn oktan
says 80 dir. imdi %100 izo-oktan ile motoru altralm ve saf zo-oktan ayn (a) vuruntu
iddetini ( ) = 10 da versin. Buna gre ( ) =10 iken saf izo-oktann oktan says 100dr.
Bundan sonra oktan saysn lmek istediimiz yakt ( ON 100 den byk ) ile n- heptann
deiik karmlar hazrlanr.



Yakt ta n-heptan kartrmakla, yaktn oktan saysn drm oluruz. Yakt n-heptan
karmlarnn ayn motorda ve ayn koullarda, ayn vuruntu iddeti (a) y verecekleri
sktrma oranlar aratrlr. Oktan saysnn tarifine gre bu yakt n-heptan karmnn
oktan says ayn sktrma oranlarnda, ayn vuruntu iddetini veren izo-oktan n-heptan
karmndaki izo-oktan yzdesine eit olacaktr.
Bu ekilde karm yaktnn, sktrma oran parametre olacak ekilde oktan says deiim
erisi izilir. En nemli ksm ise %100 lk yaktn (a) vuruntu iddetini verdii sktrma
orann bulmaktr. Bu sktrma oran %100 izo-oktanndakinden daha yksektir. Oktan
saylarn gsteren eksen zerinde extrapolasyon yaplarak 100 den byk olan oktan says
saplanr.
Yzden byk oktan saysnn hesab:
ON = 100 +
3
100 PN

PN- Performans saysdr.

Oktan saysnn arttrlma metodlar:
Bir motorun sktrma oran, gc, yk, scakl arttka vuruntu olasl okadar artar, ve
dolaysyla o oranda yksek oktan sayl benzin kullanlmas gerekir. Bununla birlikte
bilindii gibi verimin artmas iin yksek sktrma oranlarna gereksinme vardr. Bu da
yksek oktan sayl benzin gerektirmektedir.
Normal destilasyon sonucu elde edilmi olan benzinlerin oktan says dk olduundan,
baz metodlarla oktan says artrlr. Bunlar sras ile :
1. Reforming (yeniden ekilverme)
Bu metodta molekller yeniden ekillendirilirler. Normal parafinlerde (c) atomlar zincir
eklindedirler.Bunlar izo veya sikloparafin ekline dntrlrler. Eperton un peroksit
teorisine gre, siklo ve izo-parafinler, oksidasyona daha az uramaktadrlar. Yani dier bir
anlatmla kendi-kendine tutuma scaklklar daha yksektir.
Bu metodta benzin, scaklk ve basn altnda, platin katalizr yardm ile belirli sre
bekletilirse iindeki normal parafin moleklleri, izo veya sikloparafin ekline dnrler.
Bylece oktan says artar.
Bu metodun sakncalar: ekil deitirme esnasnda bir miktar benzin LPG olarak ayrr.
Bunun nedeni ise molekllerin krlarak hafif molekller haline dnmesidir.
2. Kraking (krma)
Bu metodta molekller krlarak ekil deitirirler. zellikle ar molekll yaktlara
uygulanr. Gaz ya (krosen), motorin, fuel-oil gibi yaktlar ar molekll yaktlardrlar.Bu
yaktlar ok karbonlu zincir eklinde meydana gelmilerdir. Bu ok karbonlu zincir
eklindeki molekller scaklk , basn ve katalizr yardmyla krlarak normal benzin
molekllerine dnrler.

3. Katk ilavesi
Katk: Herhangi bir rne bnyesinde mevcut olmayan zellikleri iyiletirmek iin az
miktarda ilave edilen kimyasal maddelere katk denir.
Benzinli motorlarda, vuruntuya direncini artrmak yani oktan saysn artrmak iin benzine
katk ilave edilir. Bugn iin en ok, hatta benzin iin tek katk kurun tetra etil (TEL)
[Pb(C
2
H
5
)] dir.Bu katk benzinin yanmas esnasnda peroksit oluumuna engel olur ve bu
ekilde oksidasyon hzn yavalatr. Bu ekilde vuruntuyu nlemi olur. Benzin ierisinde bu
katktan ok az miktarda bulunur. Bu miktarn snrlandrlmas ana nedenden ileri gelir.
a) nsan saly ynnden ar zehirli olduundan tehlikeli ve kanunen yasaktr. Tatlarda
kullanlan benzinlerinde en ok 0.8 cm
3
e kadar msade edilir.
b) Motor ierisinde tahribata neden olmas:
Benzinin yanmas esnasnda kurun tetra-etil iindeki kurun, kurun oksit (PbO) oluturur.
Normal scaklkta PbO toz halindedir ve tek bana zararszdr. Fakat yksek scaklkta
yumuar ve motor aksamlarna yapr. PbO demir ile birleerek ok dk ergime noktal bir
alam olutururlar. Bu alamlar silindir iindeki yksek scaklk etkisi ile ergiyerek madeni
yzeylerin bozulmasna neden olurlar. Bilhassa piston yz, silindir i cidarlar, egzost
supaplarda bu ok etkili olmaktadr.

zellikle ok scak olan egzost supap evresinde bu durum grlr. Supap oturma yzeyini
kaplayan bu yumuak malzeme szdrmazln bozulmasna sebep olur. Bunun sonucu olarak
da yanma esnasnda 2000 C mertebesindeki gazlar supap yzeyini yalayarak darya
kaacaklarndan supap yanmas denilen supap oturma yzeylerinin tahrip olmasn sonular.
c) Hava kirlilii ynnden:
Normal scaklklardaki PbO toz halinde bulunduu yukarda belirtmitik. Hava iersinde
sspansyon halinde bulunacak olan PbO insan salna zararldr. Bu nedenledir ki
gnmzde Pb(C
2
H
5
) katk olarak kullanlmas yava yava ortadan kaldrlmaktadr.
Kurun titra etili silindirden darya motora zarar vermeden atlabilmesi iin:
Sprc katklar kullanlrlar .
Bunlar:
C
2
H
4
Br Dihromoetan(Dihromoetilen)
C
2
H
4
Cl
2
Dikloroetan(Dikloroetilen)
Bu katklar yanma esnasnda scaklk ve basn etkisi ile HCl, HBr, asitleir olutururlar. Bu
asitlerde PbO ye etki ederler.
2HCl + PbO H
2
O + PbCl
2

2HBr + PbO H
2
O + PbBr
2

PbCl
2
, PbBr
2
yanma odasnda toz halindedirler ve egzosttan darya atlrlar (sprrler).
Buna gre varbratre yakn olan silindire den kurun tetra etil miktar fazla, sprc
miktar az, ve tersi olacaktr. Karm favziindeki bu dengesizlik nedeniyle silindir iinde
yanma sonucunda oluan rnler ok deiiktirler.
Sprlemeyen kurunlu keltilerin n yanma ve buji arzalarn meydana getirmesini
nlemek iin fosforlu katk ilave edilir. rnein Shellin benzininde ICA, ksa adl bir
fosforlu katk ilave eder. Bunun kimyevi ad tritolifosfat [(CH
3
C
6
H
4
)
3
PO
4
]
- Fosforlu bileenlerin ergime noktalar ok yksektir. Dolaysyla bunlar kurunlu keltiler
gibi ergiyip motor aksam zerinde yaparak korozyona neden olmazlar. Toz halinde kalp
kolaylkla egzosttan atlrlar.
- Fosforlu bileenlerin elektiriki direnleri yksek olup ateleme sistemini bozmazlar. Hatta
bujinin iki elektrodu aras tamamen kelti ile dolsa dahi direncin ykseklii nedeniyle
kvlcm gene havadan atlamak durumundadr.
- Karbonun yanma noktasna katalitik bir ekilde etki edip bu noktay ok drmezler.
C + Pb
3
(PO
4
)
2
470
C + 3Pb(PO
4
)2PbBr
2
350
Grld gibi fosforun katk sayesinde TEL in sakncalar giderilmitir.
Gnmzde kurunlu bileiklerin gerek hava kirliliine neden olmalar gerekse katalitik
konvertrlere zarar vermeleri nedeniyle ok az kullanlmaktadrlar. Kurunlu bileiklerin
yerine ise :
MMT Methylcyclopentadienyl manganese tricarbonyl gibi manganezli katk kullanlm ,
ancak buji blgesinde kirlilie neden olduklarndan fazla uygulama alan bulamamlar.
Bu nedenle gnmzde kurunsuz benzin retiminde yaygn olarak alkol ve eterler
kullanlmaktadr.
OH CH
3
- Ethanol - 110
2
=
+ MON RON

OH H C
5 2
- Methanol - 112
2
=
+ MON RON

OH H C
9 4
- Tertiary butyl alcohol - 98
2
=
+ MON RON

Methyl tertiary butyl ether - 105
2
=
+ MON RON

Perfonmas Says: Uak benzinlerinin oktan says yerine perfonmas says ad verilen bir
birim kullanlr. Performans says skalalar 100 n zerindeki oktan says skalasnn bir
devam olarakta kabul edilebilr.Bir akar yaktn performans says , vuruntusuz olarak
verebilecei maksimun gcn ayn artlar altnda izo-oktann vuruntusuz olarak verebilecei
maksimun gce orandr.


P.N =
b
a
. 100
Alkol iin P.N = 106
Benzol iin P.N = 104


2. UUCULUK

Yaktn kolay buharlaabilmesini karakterize eder. Bu zellik:
a) Scak ve souk ortam scaklklarnda ilk hareket kolayl iin
b) Motorun ivmelenme yetenei daha iyi olmas iin gereklidir.
Motor ilk harekete geerken souktur. Benzin motorlarnda karbratrden gelen karm
motorun souk eperlerine yaparak silindirde tutuamayacak fakirlikte bir karm meydana
gelir.
Benzin motorlarnda soukta ilk harekete geebilmesi iin yaktn mmkn olduu kadar
uucu olmas gerekmektedir. Fakat buharlama orta scaklkta ok fazla olursa, o zaman bir
miktar benzin karbratrden nce buharlar ve buhar tkac denen olay meydana gelir.
Bu olay aklayalm:
Kaynama noktas ve buhar tkac
Bir yakt iinde bulunan hidrokarbon molekllerinin uygun oranlarnda kartrlmas
gerekir. Her hidrokarbon molekln sahip olduu kaynama noktas motorun soukta ilk
hareket kolayln ve scak ve souk ortam scaklklarnda motorun problemsiz almasn
etkilemektedir. Eer dk kaynama scaklna sahip hidrokarbon molekllerinin yzdesi
artarsa depo ile karbratr arasndaki yakt sisteminde buhar tkac riski artar.
sminden de anlalaca gibi, buhar tkac yakt sisteminde yakt buharlamasndan
kaynaklanr.
Pompann iindeki ve emme tarafndaki basnc drrsek yakt iindeki
hidrokarbonlarn kaynama noktasda der. Bunun yansra radyasyon ve bazende
kondksiyonla motorun scak paralarndan yakta snn gemesi ile yaktn buharlamas
hzlanr. Eer yakt sistemi borular egzost sistemine yakn ve gerekli izolasyon yaplmazsa
buhar tkacnn daha etkili ve olma eilimi daha fazladr. Pompalar yakt buharn
pompalanmas iin uygun olmadklarndan, karbratre veya enjektre yaktn gidememesi
sonucu motor stop eder. Bu olay genellikle ok scak gnlerde ve tat dik yoku karken
daha fazla meydana gelir. nk bu durumda, tat hz dk olur ve soutma normalin
altndadr. Baz durumlarda soutma fannn hzda dk olur. Eer byle bir yokutan
yukarya doru karken soutma fan ksa bir sre iin dahi durursa (yani motoru manzara
seyretmek iin durdurursak) motoru yeniden altrmamz mmkn olamaz veya ok zor
aldrrz. Bunun nedeni u ekilde aklanr. Fann almamas ve tatn durmu
olmasndan herhangi bir hava akmda yoktur. Bunun sonucunda scak motor aksamlarndan
yakt sistemine doru srekli s art olur ve borulardaki, pompadaki ve karbratrdeki
yakt buharlatrr. Bazende silindirlere doru yakt tamas olur ki bu olay ile harekete
geii dahada zorlatrr. Ancak motor soutulduktan sonra motor ilk harekete geer.
zm olarak yakt pompalarda bir miktar yaktn iinde kalacak ekilde dizayn ve
ilk hareketin kolayl salanr. Fan otomatikman devreye girerek motor almasa dahi
soutma ilemine devam eder. Yakt sistemini scak motor aksamlarndan uzaklatrr.

Buhar tkac

Benzin depodan ya kendi arl veya basit bir pompa yardm ile emilerek, boru sistemin
yardm ile karbratre sevkedilir. Bazen bu borular ok scak blgelerle temas etmek
zorunda kalrlar. Karbratr ise zaten motor zerindedir ve snmaktadr. Eer bu sistemin
herhangi yerinde yakttan bir buhar habbecii meydana gelirse yaktn ak bozulacaktr. Bu
buharlama karbratr iinde meydana gelicek olursa memeden az miktarda yakt veya
tamamen buhar pskrtecek ve karm fakirleecek bu ise motorun tamamaen durmasna
neden olabilir. Eer habbecik boruda meydana gelicek olursa, zellikle bkm yerlerinde
kesit daralmasna neden olacandan, benzin ak bozulacaktr ve motor dengesiz
alacaktr.bu laya buhar tkac denir. Bu olay nleyebilmek iin yakt donanm mmkn
mertebe scak blgelerden geirmemeye dikkaet edilmeli. Fakat bu her zaman mmkn
olamaz hatta bu olay scak havalarda sistemin snmas sonucu meydana gelebilir.
Buhar tkacnn nlenmesi iin:
- Yakt pompas, egzost borusu ve kanalndan uzak olmal. Mmknse egzostun ters tarafna
konulmaldr.
- Yakt borular havadar yere konulmaldr.
- Yakt pompas vantilatrn hava akm iinde olmal
- Karbratr egzost borularndan uzak olmal
Buhar tkacndan dolay benzinlerin uuculuu zerinde baz snrlamalar vardr. Reid buhar
basnc gibi (RVP)
Reid buhar basnc:( RVP reid vapeur pressure)
Bilindii gibi her svnn scaklkla deien bir buhar basnc vardr ve bu basn atmosfer
basncna eit olduu zaman kaynama meydana gelir. Bir sv ne kadar uucu ise, dk
scaklklardaki buhar basnc o kadar yksektir. Bu yzden buhar tkacn nleyebilmemiz
iin benzinin uuculuunu snrlamamz gerekir. Bu uuculuk Reid cihaz ile
llebilmektedir. ,

ekilde grlen bu alet, elik iki
depodan olumutur. Alt blmeye test
edilecek olan yakt konulur ve 378 C (
100 F) scaklktaki banyoya daldrlr.
Bu esnada oluan svnn (yaktn) buhar
basnc manometreden okunur. Kap
ierisindeki buharlama arttka
manometredeki basn artar. Dier bir
deyile RVP buharlaan benzin
miktarnn cihazda yaratm olduu
basntr. Bu basn ne kadar byk ise
buhar tkacnn meydana gelme olasl
o kadar yksektir.
Yazn kullanlan benzinin RVP si 9,3
lb/in
2
.................
kn kullanlan benzinin RVP si 11 lb/in
2
dir.
Son kaynama noktas-( SKN)
Yaktn %100 nn buharlat scaklktr. SKNnn yksek olmas yakt iinde ar
hidrokarbonlarn fazla olduunu gsterir.
SKN s yksek ise, ar hidrokarbonlar silindire sv olarak gireceklerinden silindir
cidarndan szlerek yalama yann kalitesini bozarak motorun fazla anmasna neden
olurlar.
Benzin motorlarnda kullanlan yaktlarn SKN- 205 C den daha kk olmal.


MOTORN

Ham petroln damtlmasndan elde edilen bu yakt incelemeye balamadan nce
ismi zerinde biraz duralm, nk bu yaktn deiik isimler halinde kullanlmas adet
olmutur. lkemizdeki petrol irketleri hakl olarak kabul edip kullandklar motorin isminin
yerine gerekse geni halk kitleleri ve gerekse de teknik evrelerde mazot ad daha ok
yaygndr. Halbuki mazot kelimesi rusa da yalamak anlamna gelen mazat kelimesinden
gelmektedir. Kafkasyada araba tekerleklerini yalamak iin Bakde kan ar ham petrol
kullanlmakta idi ve bu hammadde ile yalama fiiline doal olarak mazat demekte idiler.
Bu nedenle zellikle dou blok lkelerinde mazot kelimesi ar, yani viskozitesi fazla olan
yaktlar iin kullanlmaktadr. Bizim konumuzu oluturan motorin ise hafif bir yakttr ve
dier lkelerde gasoil olarak isimlendirilir. Sonu olarak mazot kelimesini hi
kullanmamak daha yerinde olacaktr.
Motorin dediimiz bu yakt iten yanmal diesel motorlarnda yakt olarak
kullanlmaktadr. Motorinden Aranan zellikler
1- lk hareket kolayl ve dk kendi kendine tutuma scakl
2- Her iletme artnda pompa ve enjektre sevk edilebilmeli ve pskrtme esnasnda ince
zerrelere ayrlabilmeli
Bu iki zellik ise u iki fiziksel zeliin fonksiyonudurlar.
1. Kendi kendine tutuma scakl
2. Viskozite
1. Kendi Kendine Tutuma Scakl
Bizim iin Diesel motorunun almas asndan en nemli olay Tutuma Gecikmesi
sresidir. Daha nce sylediimiz gibi setan says ve tutuma gecikmesi arasnda yakn iliki
vardr. Bir yaktn tutuma gecikmesi sresi ise o yaktn kendi kendine tutuma scakl ile
ilgilidir. Bir yaktn kendi kendine tutuma scakl hem scakln hem de yanmann
fonksiyonudur.
rnek: ty=700 C/1 Yakt 700 Cda bir saniye sonra tutuuyor.
ty=650 C/2 Yakt 650 Cda iki saniye sonra tutuuyor.
Motorinin tutumaya kar eilimi Cetan (setan) says veya Diesel Indeksi (DI) ile ifade
edilir.

Cetan (Setan) Says
Setan says sktrma oran deitirilebilen bir CFR (cooperative fuel research) motorunda
tespit edilir.
Deney artlar: Motor devir says 900 d/d
Emme havas scakl 30 C
Soutma suyu scakl 100 C
Pskrtme avans 13 KA
Sktrma oran deiken
Motor bu artlarda setan says bulunacak olan yaktla altrlr ve tutuma
gecikmesi sresi 13 KA oluncaya kadar sktrma oran deitirilir. Bu durum tespit
edildikten sonra (C16H34) n-Hexadecane veya ticari ismi setan ve (C11H10) -
metilnaftalenden oluan karmlar hazrlanr. Motorun alma artlar deitirilmeden bu
sefer karmlar yakt olarak kullanlrlar ve 13 KA tutuma gecikme sresi elde edilinceye
kadar karm oran deitirilir. 13 KA tutuma gecikmesi veren karmdaki setann yzde
miktarna o yaktn setan says denir.
Diesel motorlarnda kullanlan motorinin setan saysnn 45:60 orannda olmas
istenir. Setan saysn fazla ykseltmek tutuma gecikmesini ok ksaltmad iin
pskrtlen yakt fazla uzaa gidemeden yanacak ve enjektr memesi fazla snacak yaktta
kranking meydana gelecek bu nedenle yanma odasnda karbonlama meydana gelecek
yanma kt ve dumanl olacaktr.
Setan saysnn tespiti zor, pahal ve zaman alan bir deneysel metod olduundan setan
says yerine bu deer hakknda bir fikir verecek olan Diesel ndeksi hesaplanabilir.

DI= Anilin noktas (F) x API x 1/100

Bu hesab yapabilmek iin yaktn anilin noktas ve API derecesi bilinmesi gerekir.
Bunlar da tablolardan veya nomopramlardan okunabilirler.
DI ile Setan says arasnda yakn iliki vardr, bu aadaki tablodan rahatlkla
grlebilir.

DI 30 35 40 45 50 55 60 65 70
SS 37 40 43 46 50 53 56 59 62

Grld gibi 45:60 arasnda Diesel Indeksi ile Setan Says hemen hemen ayndr.

Viskozite
Kullanacamz yaktn viskozitesi dk scaklklarda dahi serbeste akacak kadar
dk olmal. Sznty nleyecek ve yakt donanm sistemini yalayabilecek kadar da yksek
viskozitede olmaldr. Ayn zamanda yanma odasnda kolayca atomize olabilecek viskozitede
olmal Diesel motorlarda kullanlan yaktlarn viskoziteleri (2-5 E) deerleri arasndadr.

Trkiyede retilen motorinlerin zellikleri:
Motorin Gemi diesel yakt
zgl ktle 15,6 C (60 F) kg/lt 0,820 0,850 0,850 0,887
Alevlenme noktas 55 (131) 65 (150)
Akma noktas C (F) -1,1 (30) 1,7 (35)
Diesel indeksi 50 40
Kkrt % ktlesel 1,0 1,8
Kl % ktlesel 0,01 0,02

Anilin Noktas
Anilin ok eritici bir hidrokarbondur. Aromatik hidrokarbonlar her zaman fakat fakat
parafinleri yalnz yksek scaklkta bnyesinde eritebilmektedir. Dk scaklklarda ise
parafinlerden ayrr.
Bir kap ierisine (%50 yakt + %50 Anilin) konur. Bu karm stlrsa yksek
scaklkta anilin yakt bnyesinde eritir. ine termometre konulan kap yava yava
soutulursa belli bir scaklkta karm ayrmaya balar. te bu ayrlmann sona erip zelti
iinde iki ayr tabakann meydana geldii scaklk derecesi (F) olarak Anilin Noktas
olarak tanmlanr.

Anilin:
Susuz olmas gerekir, bunun iin Anilin KOH zerinden geirilerek iindeki su alnr.
Numune (motorin) susuz olmas gerekir, bu yzden Na2SO4 veya CaSO4 geirilerek
kurutulur. Srekli kartrlarak 1-2 C dakika stma hz ile stlrlar. ki sv saydam tek faz
oluturuncaya kadar stmaya devam edilir. Daha sonra stma ilemi braklarak bu defa 1-2
C souma hz ile soutulur. Bu souma esnasnda ilk bulutlanma grld sv scakl
numune iin Anilin noktasdr. lem 3 kez tekrarlanr ve ortalamas alnarak numunenin
anilin noktas hassas bir ekilde alnarak saptanr.

F= 1,8 x C + 32
t= 72,25 C
T (F)= 1,8 x 72,25 + 32 = 162,05 F
Anilin Noktas = 162,05
API= 141,5 / 0,826 131,5 = 39,807506
DI= API x Anilin noktas / 100 = 39,807506 x 162,05 / 100
DI= 64,508

Gaz Ya (Kerosen)
Birinci damtlma kulesinin motorinden nceki kademesinde gaz ya dediimiz
hidrokarbon karm elde edilir. Bu karm normal olarak 140 C civarnda kaynamaya
balayp 300 C civarnda ise %100 buharlaan bir karmdr. Bu yaktn kullanma sahalarna
gre farkl karakteristiklerde olmak zorundadr.
Kullanma yerleri:
1. Iklandrma ve stma
2. Traktr yakt
3. Jet yakt olarak kullanlr.

Doal olarak bu yakttan istenecek olan zellikler kullanma alanlarna bal olacaktr.
Aydnlatma ve Istma iin;
Isl deerleri yksek olmal
Kkrt oran %0,2 den az olmaldr
Byk alev ve az is
Parlak ve iyi k vermelidir.
Gaz ya oluturan hidrokarbonlar genellikle;
Parafinik CnH2n+2
Aromatik CnHn
Naftenik CnH2n eklindedir.


Yaktn sl deeri yksek olmas iin H/C oran byk olmas gerekir:
H2 + 1/2 O2 H2 O + 119900 kj/kg
C + O2 CO2 +34020 kj/kg
Yukardaki denklemlerden kolayca anlalaca gibi, hidrojen yaklak olarak 3,5
misli daha fazla s verebilmektedir. Buna gre en elverili hidrokarbon tipi Parafinik en kt
ise Aromatiklerdir.
Traktr Yakt
Gaz ya ile alan motorlar Otto motoru prensibine gre alrlar. Bu yzden
burada da yakttan aranacak en nemli zellikler yaktn vuruntuya direnci ve uuculuk
olacaktr.
Gaz yann oktan says, yani vuruntuya olan direnci ok dk olduundan, byle
bir yaktla alan motorlarn sktrma oranlar benzinli motorlara nispeten ok dktr.
Vuruntu olasln azaltmak iin sktrma oran dk tutulur. Oktan says 55 dir.
Gaz ya benzine gre kaynama scakl yksek olduundan, karbratrden geen
havann emdii yakt tamamen buharlaamaz, zerrecikler halinde kalr, buharlamay
kolaylatrmak iin buharlatrc denilen bir para ilave edilir. Bu olay zellikle ilk
harekette kendini gsterir. Bu yzden yakt iine bir miktar benzin ilave ederek uuculuunu
arttrrz.
Jet Yakt
Jet yaktlar gaz ya tipi ve wide cup tipi olmak zere iki tip olurlar.
Wide cup tipi yakt gaz yann yannda benzin fraksiyonlarn da ierir ve askeri
amal uaklarda kullanlr. Gaz ya tipi ise yalnz gaz yandan olumutur ve ekonominin
ve gvenilirliin n planda tutulduu sivil amal uaklarda kullanlr.
Jet motorlar esas hava kompresr, yanma hcresi ve gaz trbininden olumutur.
Hava kompresrnn verdii basnl hava yakt ile kararak yanma hcresinde yanarak
yksek basnl egzost gazlar haline dnrler. Bu yalar bir ksm gaz trbininden geer,
geri kalan ksm ise bir lleden geirilerek tepki kuvveti elde edilir. Bu tip motorlara direkt
tepkili motorlar denir. Buradaki gaz trbininin grevi kompresr altrmaktr.
Eer egzost gazlarnn tamam gaz trbininden geirilirse bu defa tepki kuvveti ayni
mil zerine monte edilmi uak pervanesi ile elde edilir. Gaz trbinin buradaki grevi hem
kompresr altrmak hem de pervaneyi dndrmektir.
yi bir alma iin yakt yanma hcresinde homojen ve tamamen yanmas gerekir.
Fazla uzun bir alev trbin kanatlarnn anmasna neden olacandan yaktn kaynama
noktas 225 C den byk olmamal, ayn ekilde kaynama noktas ok dk olmamal nk
yksek irtifalarda basn dk olacandan, tanklar ierisinde yakt buharlaarak hem yakt
kaybna ve buhar tkacn oluturarak motora yakt gitmesini nler ve motor stop eder.
Yaktta su bulunmamal ve donma noktas -50 C den yukar olmamaldr. Yakt korozyon
yapmamal, kkrt oran dk olmal ve yakt issiz yanmaldr. Bu zellikle askeri uaklar
iin geerlidir, nk is uan yerini belli eder.

Not: Kerosen jet yakt olarak kullanldnda is oluumunu azaltmak iin aromatik
molekllerin %25 orannda (hacimsel) tutulur.

Kkrt Miktar:
Ham petrol ierisindeki kkrt daha ok ar hidrokarbonlarla bileik yaptndan
damtma sonras kkrtn nemli bir ar fuel-oil iinde kalr. Fuel-oil iindeki kkrt,
hidrokarbonlarla bileik halinde olduundan borularda, tanklarda v.s. yzeylerde herhangi bir
korozyon grlmez fakat emaye ve cam endstrisinde kurutma frnlarnda kullanlan fuel-
oillerin kkrt miktar snrlandrlmtr. Aksi halde malzemede sararmalar grlr.
Fuel-oilin snflamas:
ASTM D.396 gre Fuel-oiller 5 cins olarak verilmektedir.
No.1 : Destile bir yakttr Buharlatrc brlrlerde kullanlr. S = %5 max
No.2 : Destile bir yakttr. Genellikle kalorifer tesislerinde kullanlr. (Orta dereceli
buharlamal bir sistem iin uygundur.) S = %5 max
No.3 : n stma tertibat yaplmam brlr tesisat iindir. (Dk viskoziteli bir
yakt yakabilen sistemleri iin.) S = %0,75 max
No.5 : Tortul bir yakttr. n stma tertibat gerektirir. (Orta viskoziteli) S = snr yok
No.6 : Yksek viskoziteli yakttr. n stcl brlrler iindir. S = snr yok

lkemizde ise bu ekilde bir snflama yaplarak piyasaya fuel-oil sunulmamaktadr.
Fakat motorin, marine diesel, No.5 , No.6 Fuel-oil olarak ayni gereksinimleri

Doal gaz (GENEL BLGLER)

Doal gazn tarihi atee tapanlara kadar uzanmaktadr. Bilindii zere Baknn ebedi
atei mukaddes saylarak taplrd. te bu ate doal gazn yanmasndan baka bir ey
deildir. M 1000 ylar civarnda inde tuz retiminde enerji kayna olarak doal gaz
kullanlmtr. Doal gaz byk ekonomik nemini son 50 ylda kazanm ve asrn
balarndaki doal enerji ierisindeki % 1lik pay hzla ykselmitir.

1816da ABDnin Baltimore ehrinde gaz ile aydnlatma irketinin kurulmasyla gaz ilk
defa kullanlmaya balanmtr. lk olarak da aydnlatma gayesiyle New York eyaleti
Fredonra ehrinde kullanlmtr. Bundan sonraki yzyl iinde genel olarak suni yntemlerle
elde edilen gazlar kullanlmtr. 1920 lere gelindiinde doal gazn ekonomi ierisindeki
pay sadece % 4.4 civarndayd. Sonraki yllarda gaz retimi hzla artm ve gnmzde
enerji retimindeki pay nemli bir mertebeye ulamtr.

Doal gazn jeolojik oluumlar iersindeki bulunuu ham petrole benzer ekilde. ki ana
grubu vardr.

- Birleik Gaz: Bu gruptaki rezervuarda doal gaz, ham petrol iersinde zlm halde
(zlm gaz), veya ham petrol ile doymu gaz olarak bulunur. Bu rezervuarlardan retim
genellikle petrol retimini esas olarak almaktadr.
- Birleik Olmayan (zlmemi) gaz: Bu grubu da ikiye ayrmak mmkndr.

a) Birinci grup rezervuarda doal gaz, gaz halindedir ve bu rezervuarlardan ekonomik olarak
sadece gaz retilir.
b) kinci grup rezervuarlarda ise doal gaz kondens halindedir, fakat svnn byk bir ksm
hafif hidrokarbonlardan olumutur.

Dnyadaki Doal Gaz rezervleri:
Bilinen doal gaz rezervleri yaklak olarak 10 m, ki bu da yaklak olarak 65.10 varil ham
petrole edeerdir, veya bilinen ham petrol rezervlerinin %75i kadardr ve bilinen doal gaz
rezervlerinin %75i birleik olmayan gaz eklindedir.

Yer zerindeki doal gazn geografik dalm ise ham petrole gre ok farkldr. rnein
ham petroln %75i OPEC lkelerinde olmasna karn, doal gaz rezervlerinin yalnzca
%30u bu lkelerde bulunur.

Fakat her eye ramen bilinen doal gaz rezervlerinin %60 yalnzca 10 lkeye
dalmtr, ki burada da en byk pay sahibi Rusyadr. Bilinen rezervlerin %40
Rusyadadr.

Rusyadaki doal gazn byk bir ksm Bat Sibiryada bulunan Urengay, Yamburg ve
Bovenenskoye isimli ok byk retim sahasndan retilmektedir.

Orta Douda bulunan doal gazn %40 randadr. Dier nemli doal gaz rezervleri
ABD ve Bat Avrupada olup, ki bunlar toplam olarak bilinen rezervlerin %11ini
oluturmaktadr. u ana kadar bahsettiimiz bilinen doal gaz rezervlerini, konvansyonel
gnmzn teknolojisi ile ekonomik olarak retebildiimiz doal gazdr. Fakat dnyann bir
ok yerinde, zellikle Birleik Amerikada, retilmesi u an iin ekonomik olmayan byk
miktarlarda doal gaz rezervleri vardr. Bu rezervlere konvansyonel olmayan rezervler
diyoruz.
Baz konvansyonel olmayan rezervler unlardr:

Light gas sands
Coal seam methane
Shale gas- Katran gaz
Ultra deep gas- ok derin gaz
Gas hydrats- Hidrat gazlar
abiogenic gas

Birleik Amerikada light sands doal gaz elde edilmektedir.

Konvansyonel olmayan gazlar hakkndaki bilginin yetersiz olmas nedeni ile miktar
hakknda kesin bir tahmin yoktur. Fakat en kt ihtimalle bile konvansyonel gazlardan daha
fazla olduu tahmin edilmektedir. u anda bilinen konvansyonel gaz rezervleri; mevcut
tketim hz ile 50 yllk bir sre iin enerji gereksinimimizi karlayabilecektir.

Doal gazn kullanm yerleri:

-G retiminde:
Istma, termik santralleri(kombine g retimi), motor yakt olarak.

-Petrokimya endstrisinde:
Gbre iin amonyan retimi, methanol retimi

Doal gazn zellikleri:
Doal gazn esasn metan(CH4) oluturmakta, normal artlarda 0C ve 760 mmHgS
artlarnda methann zellikleri:

Mol arl: 16.042 kg/mol
zgl ktle: 0,717 kg/Nm
Ho st sl deeri: 55560 kj/ky
Ho st sl deeri: 39660 kj/Nm
Hu alt sl deeri: 50074 kj/ky
Hu alt sl deeri: 35920 kj/Nm

Doal gazn ierdii metan yzdesi de kaynaktan kaynaa deimektedir. yleki;

CH4 C2H6 (O2-N2) Ho Hu (kcal/Nm)

Almanya 93.2 0.6 6.2 8973 8061
(Bentheim)

talya 95.6 2.3 2.1 9556 8591
(Po Ovas)

ABD 94.4 3.8 1.8 9630 8655
(Oklahoma)

ABD 77.5 16.0 6.5 10069 9085
(Kaliforniya)
eitli kaynaklarn doal gaz deiik oranlarda CO2 ve H2s iermektedirler. Bu sebepten
sevkinden nce baz muamelelere tabi tutulmas lazmdr.

Doal gaz temizlik, kullanllk, tesis masraflarnn azl gibi zelliklerinden dolay
endstri ve gnlk hayatta dier kaynaklardan daha avantajldr.

Doal gazn kullancya kadar olan ilemleri yledir:

- Doal gaz sahas
- Temizleme tesisleri
- Pipe-line
- Kompresr istasyonu
- Sat ve lme istasyonu
- Distribtr ayarlama istasyonu
- Meskun mahal
- Gaz sayac
- Yakc