IKT402U

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2895

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1852
TRKYE EKONOMS
Yazarlar
Yrd.Do.Dr. Nazm ATALBA (nite 1, 8)
Do.Dr. zgr TONUS (nite 2)
Prof.Dr. Selami SEZGN (nite 3)
Yrd.Do.Dr. Can Tansel TUCU (nite 4)
Prof.Dr. Ekrem ERDEM (nite 4, 7)
Prof.Dr. Sadk Rdvan KARLUK (nite 5, 6)
Prof.Dr. Murat DOANLAR (nite 8)
Prof.Dr. Metin TOPRAK (nite 8)
Editrler
Prof.Dr. Metin TOPRAK
Yrd.Do.Dr. Nazm ATALBA
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmclar
Prof.Dr. Cengiz Hakan Aydn
Yrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Dil Yazm Danman
Funda Grbz
Grafiker
Hilal Kkdaaan
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Trkiye Ekonomisi
ISBN
978-975-06-1562-7
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 145.000 adet baslmtr.
ESKEHR, Nisan 2013
indekiler
nsz............................................................................................................ ix
Trkiye Ekonomisinin Temel zellikleri ve Dnya
Ekonomisindeki Yeri ............................................................... 2
GR .............................................................................................................. 3
TRKYENN CORAF KONUMU VE DOAL KAYNAKLARI ................ 3
Trkiyenin Yzlm ve Corafi Konumu .............................................. 3
Corafi Blgeler ve Ekonomik Faaliyetler Arasnda liki .......................... 4
Madenler ........................................................................................................ 5
Stratejik Bir Maden: Bor ........................................................................ 6
Su Kaynaklar................................................................................................. 6
TRKYENN NFUSU VE DEMOGRAFK GSTERGELER..................... 7
Nfusun lke Ekonomisi Asndan nemi................................................ 7
Nfus Saym, Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyetinde Toplam
Nfus.............................................................................................................. 7
Osmanl mparatorluunda Nfus Saym ve Amalar......................... 8
Trkiye Cumhuriyetinde Nfus Saymlar............................................. 8
Nfus Art .................................................................................................... 9
Nfusun Eitim zellikleri ........................................................................... 10
TRKYEDE NSAN GELMLK ............................................................ 11
nsani Gelime Endeksi: Kalknmada nsani Boyutun llmesi .............. 12
nsani Gelime Endeksi ve Trkiye ............................................................ 12
2011 nsani Gelime Raporu ve Trkiye ............................................... 14
TRKYEDE GC PYASASINA LKN TEMEL GSTERGELER....... 14
gc Maliyetlerinde Gelimeler ................................................................. 16
TRKYEDE SOSYAL GVENLK ............................................................... 16
Tanm ve Kapsam ......................................................................................... 16
Trkiyede Sosyal Gvenlik Sistemi ............................................................. 17
Osmanlda Sosyal Gvenlik................................................................... 17
Cumhuriyetin lk Yllarnda Sosyal Gvenlik ....................................... 17
Sosyal Gvenlik Kurulular ................................................................... 18
Sosyal Gvenlik Kurulularnn Birletirilmesi ve Genel Salk Sigortas.. 18
Sosyal Gvenlikle ile lgili Sorunlar ve Genel Deerlendirme .................. 19
TRKYEDE BLGESEL KALKINMADA GELMELER .............................. 21
Trkiyede Kalknma Politikalar .................................................................. 21
Blgesel Kalknma Politikalarnda AB Mktesebatna Uyum Sreci ... 22
Trkiyede Blgesel Gelimilik Farkllklar ............................................... 23
TRKYEDE TASARRUF ELMNDE GELMELER................................. 25
Gelir Gruplarna Gre Tasarruf Eilimi ....................................................... 25
DNYA EKONOMSNDE TRKYENN YER .......................................... 26
zet ............................................................................................................... 27
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 29
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 30
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 31
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 32
Yararlanlan nternet Adresleri ..................................................................... 32
Trkiyede Milli Gelir, Gelir Dalm ve Yoksulluk............. 34
GR .............................................................................................................. 35
MLL GELR VE BYME............................................................................ 35
i ndeki l er
iii
1. N TE
2. N TE

Tanm ve Kapsam ......................................................................................... 35
Milli Gelir, Gayri Safi Milli Hasla ve Gayri Safi Yurtii Hasla ............ 35
Kii Bana Milli Gelir (Kii Bana Gayri Safi Yurtii Hasla).............. 37
Satnalma Gc Paritesine Gre Milli Gelir ve Kii Bana Milli Gelir 38
Byme.................................................................................................... 40
Trkiyede Dnemler tibaryla GSYH ve Byme..................................... 41
Cumhuriyetin Kuruluundan Planl Kalknma Dnemine Kadar ......... 41
Planl Kalknma Dnemi......................................................................... 42
Da Alma ve hracata Dayal Sanayileme Dnemi .......................... 44
GSYHnn Sektrel Dalm ......................................................................... 47
TRKYEDE GELR DAILIMI .................................................................... 48
Trkiyede Gelir Dalm Aratrmalar ve Sonular ................................. 50
Kiisel Gelir Dalm .................................................................................... 50
Fonksiyonel Gelir Dalm ......................................................................... 52
Blgesel Gelir Dalm ................................................................................. 54
TRKYEDE YOKSULLUK........................................................................... 54
zet................................................................................................................ 60
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 62
Yaamn inden............................................................................................ 63
Kamu Ekonomisinde Gelimeler ........................................... 66
GR .............................................................................................................. 67
KAMU EKONOMS VE TRKYEDEK GELM ..................................... 67
Kamu Kesiminin Bykl......................................................................... 67
TRKYEDE KAMU HARCAMALARI ......................................................... 69
Kamu Harcamalarnn Snflandrlmas ve Trkiyedeki Durum................ 70
TRKYEDE KAMU GELRLER................................................................... 73
Trkiyede Vergi Yk.................................................................................. 75
TRKYEDE BORLANMA VE BOR YNETM ............................... 77
Kamu Borlanmasnda Vade ve Maliyet.................................................. 79
Kamu Kesimi Borlanma Gerei .................................................................. 79
TRKYE BTESNN GELM ................................................................ 81
Mali Yapdaki Deiiklikler .......................................................................... 81
Bte Byklklerinde Gelimeler .............................................................. 82
TRKYEDE ZELLETRME ..................................................................... 83
TRKYEDE MAHALL DARELERN BTELER...................................... 87
zet ............................................................................................................... 89
Yaamn inden ........................................................................................... 92
Okuma Paras ........................................................................................... .. 92
Temel Sektrlerde Gelimeler I: Tarm Sektr................ 96
GR .............................................................................................................. 97
TARIMSAL FAALYETN LEVLER VE ZELLKLER................................ 98
Tarmn Sektrnn levleri ........................................................................ 98
i ndeki l er
iv
3. N TE
4. N TE
Tarm Sektrnn Genel zellikleri ............................................................ 99
TRK TARIM SEKTRNN RETM YAPISI VE RN PROFL........... 100
Tarmsal Arazi Yaps ve Tarm letmelerinin Durumu ............................. 100
Tarm Sektrnn GSYH erisindeki Pay ve Tarmsal retim Deeri .... 102
Bitkisel Tarm Sektr ve Bitkisel retim ................................................... 103
Tahllar ve Dier Bitkisel rnler .......................................................... 103
Sebzeler.................................................................................................... 106
Meyveler .................................................................................................. 107
Bitkisel Tarm Sektrnde Tohumluk retimi ..................................... 109
Hayvanclk Sektr ve Hayvansal retim.................................................. 110
Canl Hayvan retimi.............................................................................. 110
Hayvansal rnler retimi ..................................................................... 112
Su rnleri retimi ....................................................................................... 117
Tarmsal stihdam.......................................................................................... 118
Tarmsal D Ticaret ...................................................................................... 119
TRKYEDE TARIMSAL DESTEKLEME POLTKALARI ............................. 120
TRK TARIM SEKTRNN AB ORTAK TARIM POLTKASINA
UYUMU.......................................................................................................... 122
zet ............................................................................................................... 123
Temel Sektrlerde Gelimeler II: Sanayi Sektr .............. 128
GR .............................................................................................................. 129
TRKYEDE SANAY SEKTRNN GELM ........................................ 129
Osmanl Devletinde Sanayi Sektrnn Geliimi ...................................... 130
Cumhuriyetin lk Yllarnda Sanayilemeye Ynelik Politikalar................. 132
Devleti Sanayileme Yllar ......................................................................... 134
Liberal Dneme Gei .................................................................................. 138
Planl Dnem: 1963-1977.............................................................................. 140
1980 Sonras Dnem..................................................................................... 141
SANAYDE YAPISAL DEM..................................................................... 144
SANAY SEKTRNN KATMA DEER NDEK YER ......................... 147
malat Sanayi ................................................................................................. 147
Madencilik ..................................................................................................... 148
Enerji .............................................................................................................. 148
SANAY SEKTRNDE SORUNLAR, SANAYLEME
POLTKALARI VE SANAY STRATEJS ...................................................... 148
Sanayi Sektrnde Sorunlar.......................................................................... 148
Sanayileme Politikalarnda Deiim............................................................ 150
Trkiye Sanayi Stratejisi ................................................................................ 151
zet................................................................................................................ 152
Yaamn inden............................................................................................ 154
i ndeki l er
v
5. N TE
Temel Sektrlerde Gelimeler III: Hizmetler Sektr....... 158
GR .............................................................................................................. 159
HZMETLER SEKTRNN KAPSAMI VE TRKYEDEK DURUMU...... 159
Hizmetler Sektrnn Mal Piyasalarndan Fark ......................................... 160
Trkiye Ekonomisinde Hizmetler Sektr................................................... 161
TCARET SEKTR ...................................................................................... 163
ULATIRMA SEKTR ................................................................................. 164
Karayollar ve Ulatrma................................................................................ 165
Demiryollar ve Ulatrma ............................................................................ 166
Denizyollar ve Ulatrma.............................................................................. 167
Havayollar ve Ulatrma............................................................................... 169
Boru Hatlar Tamacl .............................................................................. 169
HABERLEME SEKTR.............................................................................. 172
NAAT VE MTEAHHTLK HZMETLER ................................................. 173
TURZM SEKTR........................................................................................ 175
zet ............................................................................................................... 182
Yaamn inden ........................................................................................... 185
Trkiyede Finansal Yap, Krizler ve Ekonomik
stikrar Kararlar ...................................................................... 188
GR .............................................................................................................. 189
TRKYEDE FNANSAL YAPI, BANKACILIK SEKTR VE
PARA POLTKASI ......................................................................................... 189
Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas........................................................... 190
Mevduat Bankalar ........................................................................................ 192
Katlm Bankalar ........................................................................................... 193
Kalknma ve Yatrm Bankalar .................................................................... 193
Bankaclk Sektr ile lgili Son Gelimeler ................................................ 193
EKONOMK KRZLER VE STKRAR POLTKALARI .................................. 196
Ekonomik Krizlerin Trleri ve Sebepleri ..................................................... 197
Ortodoks ve Heterodoks stikrar Politikalar............................................... 198
TRKYEDE EKONOMK STKRAR PROGRAMLARI ................................ 199
4 Austos 1958 stikrar Kararlar .................................................................. 199
10 Austos 1970 stikrar Program ve 1970li Yllar .................................... 200
24 Ocak 1980 Kararlar ................................................................................. 202
5 Nisan 1994 Kararlar................................................................................... 204
Krizin Ortaya k Sreci....................................................................... 204
5 Nisan 1994 Kararlarnn Kapsam........................................................ 205
1995-1999 Dneminde Ekonomik Gelimeler ve stikrar Tedbirleri ......... 206
Kasm 2000 ve ubat 2001 Krizleri ile Gl Ekonomiye
Gei Program .............................................................................................. 208
2008 ve Sonrasnda Devam Eden Kresel Ekonomik Kriz:
Sebepleri ve Sonular .................................................................................. 210
Mortgage Krizinin Kresel Krize Dnmesi ....................................... 211
Krizin Temel Dinamikleri ....................................................................... 211
Kresel Krizin Avrupada Bor Krizine Dnmesi ve
Trkiyenin Durumu ............................................................................... 212
i ndeki l er
vi
6. N TE
7. N TE
Kresel Krizin Trk Ekonomisi zerine Etkileri ve Alnan Tedbirler........ 214
Kresel Krizin Trk Ekonomisine Etkileri ............................................. 214
Kresel Kriz Karsnda Trkiyede Alnan Tedbirler ........................... 215
zet................................................................................................................ 217
demeler Dengesi, D Borlar ve Dviz Piyasas.......... .... 222
GR .............................................................................................................. 223
DEMELER DENGES .................................................................................. 223
CAR LEMLER HESABI VE DI TCARET AII ...................................... 227
Ulusal Ekonomi inde Cari lemler Ann Yeri .................................... 227
Tarihsel Sre inde D Ticaret A........................................................ 228
Osmanl Son Dnemi D Ticaret A (1880-1913) ............................ 228
1923-32 Dnemi D Ticaret A ......................................................... 229
1933-45 Dnemi D Ticaret A ......................................................... 229
1946-62 Dnemi D Ticaret A ......................................................... 230
1963-79 Dnemi D Ticaret A ......................................................... 231
1980-2011 Dnemi D Ticaretinin Yaps ................................................... 231
D Ticaret A ve hracatn thalat Karlama Dzeyi ...................... 231
D Ticarette Yatrm, Ara ve Tketim Mallarnn Pay ......................... 232
Corafi Blgeler ve lkeler tibaryla D Ticaret ................................. 233
D Ticarette Balca Kalemler...................................................................... 234
SERMAYE HESABI......................................................................................... 236
Dorudan Yabanc Yatrmlar....................................................................... 237
Yabanclarn Portfy Yatrmlar ................................................................... 238
DI BORLAR................................................................................................ 238
Trkiye D Borlarnn Tarihi Seyri ............................................................ 239
Osmanlda D Borlanma ve Cumhuriyete Devreden D Borlar.... 239
Cumhuriyetin lk Yllarndan kinci Dnya Sava Sonuna Kadar
Olan Dnemde D Borlar.................................................................... 240
Demokrat Parti Dneminde D Borlanma.......................................... 241
Planl Dnemde D Borlanma............................................................. 242
12 Eyll 1980 Sonras Dereglasyon Dneminde D Borlar............. 242
D Borlarda Gncel Durum....................................................................... 242
Kamu Kesimi D Borlar ..................................................................... 243
Trkiyenin Uluslararas Kredi Notundaki Geliim ..................................... 245
DVZ PYASASI .......................................................................................... 245
Trkiyede Dviz Kuru Rejimi ve Dviz Kurunda Gelimeler .................. 247
Dviz Piyasas ve Bankaclk Sistemi ........................................................... 249
Bankaclk Sisteminde Dviz Kullanm Yaygnl ..................................... 249
Trkiyenin Uluslararas Rezervleri............................................................... 249
Yabanc Para Genel Pozisyonu.................................................................... 250
Firmalar Kesiminin Dviz Ykmllkleri .................................................. 250
zet ............................................................................................................... 252
i ndeki l er
vii
8. N TE
nsz
Trkiye Ekonomisi dersi teorik iktisat bilgilerinin gnlk hayata dier bir ifa-
deyle uygulamaya nasl yansdnn grlmesi bakmndan nemlidir. Bu derste
karlaacanz pek ok kavram ve konu, nceki derslerde ilediiniz daha ziya-
de teorik arlkl konular olduu iin sizlere ok yabanc gelmeyecektir. Trkiye
ekonomisi dersi kapsamnda ekonomik ve sosyal deikenlere ait pek ok gn-
lk, haftalk, aylk ve yllk verilerle karlaacaksnz. Bilmelisiniz ki bu veriler de-
vaml deimekte ve gncellenmektedir. Burada dikkat etmeniz gereken nokta,
Trkiye ekonomisinin temel makro ekonomik deikenlerine ilikin verileri ve
bunlarn genel eilimlerini ana hatlaryla kavrayarak ve yorumlayabilme, gemi-
ten gnmze ve gelecee ynelik ekonomi politikalarn deerlendirebilme be-
cerisini kazanmanzdr. Anadolu niversitesi ktisat ve letme Fakltelerinin e-
itli programlarnda yer alan Trkiye Ekonomisi dersi iin hazrlanan bu kitap
en gncel gelimeleri kapsamaktadr.
Anadolu niversitesi tarafndan yeniden yaplandrlan akretim sisteminde
tm dersler dnemlik hale getirilmitir. Yeni sisteme uyum salamak iin kitaplar
hem nite hem de sayfa olarak snrlandrlmtr. Kitabmzn bir nceki basksn-
da 14 nitede ele alnan konular, bu baskda 8 nitede ele alnmaya allmtr.
Bu durum, hem biz editrleri hem de yazarlar ierik konusunda zorlamtr. Ki-
tapta Trkiye ekonomisi sektrel bir yaklamla ele alnm, baz konular detayl
bazlar ise zet eklinde ilenmitir.
Kitabmzn birinci nitesinde, Trkiye ekonomisi baz temel corafi, ekono-
mik ve sosyal gstergeler asndan ele alnm ve Trkiye ekonomisinin dnya-
daki yerine deinilmitir. kinci nitede, Trkiyede milli gelir, gelir dalm ve
yoksullukla ilgili gelimelere yer verilmitir. nc nitede, ulusal ekonomide
kamu kesiminin yeri, kamu harcamalar ve gelirlerindeki gelimeler, i borlar,
zelletirme ve bte sistemindeki gelimeler yer almtr. Drdnc nitede, ta-
rm sektrndeki gelimeler tanm, kapsam, fonksiyon ve retim yaps itibariyle
aklanm ve sektrn milli gelir ve istihdamdaki paylar ile tarmsal rnler ve
tarmsal destekleme politikalar analiz edilmitir. Beinci nitede, sanayi sektrn-
deki gelimeler tanm, kapsam, sanayileme politikalar, yapsal deiim, sektrn
katma deeri ve istihdamdaki pay, sektrn sorunlar ve sanayi stratejisi asn-
dan ele alnmtr. Altnc nitede, hizmetler sektrndeki gelimeler tanm ve
kapsam, ticaret, ulatrma, haberleme, inaat ve mteahhitlik hizmetleri ile turizm
asndan deerlendirilmitir. Yedinci nitede, nce finansal yap iinde yer alan
Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas ve bankaclk sektr ele alnm, ardndan
krizler ve ekonomik istikrar tedbirleri incelenmitir. Sekizinci nitede, Trkiyenin
demeler dengesi, d borlar ve dviz piyasas zerinde durulmutur. Bu nite-
de ayrca cari ilemler dengesi iinde d ticaret dengesi, ithalat ve ihracattaki ge-
limelere de yer verilmitir.
nsz
viii
Trkiye ekonomisi hakknda genel bilgi sahibi olmada, istatistik bilgilerin
nemli yeri vardr. Bu kitapta kullanlan veriler ounlukla Trkiye statistik Ku-
rumu (TK), Kalknma Bakanl, Maliye Bakanl, Trkiye Cumhuriyet Merkez
Bankas (TCMB), Hazine Mstearl, d ticaretten sorumlu Ekonomi Bakanl
gibi pek ok yurtii kurumun yan sra Uluslararas Para Fonu (IMF), Dnya Ban-
kas, Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP), Birlemi Milletler Ticaret ve
Kalknma Konferans (UNCTAD) ve Gda ve Tarm rgt (FAO) gibi uluslarara-
s kurululardan elde edilmitir.
Trkiye Ekonomisi kitabnn nite yazarlarna ve kitabn yaymlanmasnda
emei geen herkese teekkr eder, hazrlam olduumuz kitabn renciler ba-
ta olmak zere tm okuyuculara katk salamasn dileriz.
Editrler
Prof.Dr. Metin TOPRAK
Yrd.Do.Dr. Nazm ATALBA
nsz
ix
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Trkiyenin corafi konumunu ve doal kaynaklarn ekonomik adan de-
erlendirebilecek,
Trkiyede nfusun lke ekonomisi asndan nemini analiz edebilecek,
Trkiyede sosyal gvenlik sistemini, blgesel gelime farkllklarn ve tasar-
ruf eilimini aklayabilecek,
Trkiye ekonomisin ilikin baz gstergeleri dier lkeler ile karlatrabile-
ceksiniz.
indekiler
Corafi Konum
Doal Kaynaklar
Beer (nsani) Sermaye
Demografik Yatrmlar
stihdam
Blgesel Gelime
nsani Gelime ndeksi
gc Maliyeti
Optimal Nfus
gcne Katlma Oran
Bamllk Oran
statistiki Blge Birimleri
Snflandrmas (BBS)
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trkiye Ekonomisi
GR
TRKYENN CORAF KONUMU
VE DOAL KAYNAKLARI
TRKYENN NFUSU VE
DEMOGRAFK GSTERGELER
TRKYEDE NSAN GELMLK
TRKYEDE GC PYASASINA
LKN TEMEL GSTERGELER
TRKYEDE SOSYAL GVENLK
TRKYEDE BLGESEL
KALKINMADA GELMELER
TRKYEDE TASARRUF
ELMNDE GELMELER
DNYA EKONOMSNDE
TRKYENN YER
1
TRKYE EKONOMS
Trkiye
Ekonomisinin Temel
zellikleri ve Dnya
Ekonomisindeki Yeri
GR
Ekonomi (iktisat) sosyal bir bilimdir. Sosyal bilimlerde fen (doa) bilimlerinden
farkl olarak ayn konuda birden fazla doru olabilmektedir. rnein, benzer ted-
birlerin yer ald bir ekonomi politikas iki farkl lkede veya farkl zamanlarda
uygulandnda farkl sonular yaratmaktadr. Ayn ekilde bir olaya (bu olay eko-
nomik veya sosyal konularla ilgili olabilir) dnyann deiik yerlerindeki farkl top-
lumlar ayn tepkileri verebildii gibi baz durumlarda da ok farkl tepkiler de ve-
rebilmektedir. Bu tepkilerde lkenin iinde bulunduu corafya kadar o lkenin
gelimilik dzeyi ve toplumsal yap gibi pek ok faktr etkili olmaktadr. Bu ger-
eklerden hareketle, bir lke ekonomisini deerlendirirken sz konusu lkenin sa-
hip olduu tm kaynaklar dikkate almak gerekir.
Trkiye Ekonomisi kitabnn ilk blmnde lkenin yzlm, corafi konu-
mu, yeralt ve su kaynaklar lke ekonomisi asndan ele alnmtr. Daha sonra
nfus ve demografik gstergeler, eitim, beeri kalknma dzeyi deerlendirilmi-
tir. Ardndan igc piyasas ve sosyal gvenlik alanndaki gelimeler ile ele bl-
gesel gelimilik (kalknmlk) farkllklar ve tasarruf eilimi zerinde durulmu-
tur. Son olarak ise baz ekonomik ve sosyal gstergeler asndan Trkiyenin dn-
ya ekonomisindeki yerine ksaca deinilmitir.
TRKYENN CORAF KONUMU VE DOAL
KAYNAKLARI
Trkiyenin Yzlm ve Corafi Konumu
Kuzey yarmkrede yer alan Trkiyenin yzlm 783.577 km
2
, izdm alan
ise 779.452 km
2
dir. Gller ve adalar da dahil edildiinde, toplam yzlm
814.578 km
2
ye, izdm alan ise 783,562 km
2
ye ykselmektedir. Yzlm b-
yklne gre yaplan sralamada Trkiye dnyann 37nci byk lkesidir. lke
topraklarnn yardan fazlas dalarla ve engebeli arazilerle kapl olduu iin orta-
lama ykselti olduka yksektir (1.132 m). Bu nedenle gerek yzlm ile izd-
m alan arasnda nemli bir farkllk mevcuttur.
Trkiye corafi olarak ktann (Asya, Avrupa ve Afrika) birbirine en ok yak-
lat yerde; Asya ile Avrupay birbirinden ayran iki nemli deniz boaznn (a-
nakkale ve stanbul) zerindedir. lke topraklarnn yaklak %97si Asya, %3 ise
Avrupa ktasndadr. lke yaklak olarak 35 - 42 kuzey paralelleri (enlemleri) ile
Trkiye Ekonomisinin
Temel zellikleri ve Dnya
Ekonomisindeki Yeri
25 - 44 dou meridyenleri (boylamlar) arasnda yer alr (Tablo 1.1). Trkiyenin
en dousu ile en bats arasndaki uzaklk 1.660 km iken, kuzey ile gney arasn-
daki mesafe 650 kmdir. Trkiye douda Grcistan (276 km), Ermenistan (328 km),
Nahvan (Azerbaycan) (18 km) ve ran (560 km), batda Yunanistan (203 km) ve
Bulgaristan (269 km), gneyde Irak (384 km) ve Suriye (911 km) ile komudur. l-
kenin toplam snr uzunluu 10.765 kmdir. Bunun 2.949 kmsi kara, 7.816 kmsi
ise deniz snrdr.
Corafi konum Trkiyeye bata jeopolitik ve ekonomik olmak zere pek ok
adan frsatlarn yan sra tehditler de yaratmaktadr. Gnmze kadar olan sre-
ce bakldnda Trkiyenin mevcut frsatlar yeterince deerlendiremedii syle-
yebiliriz. rnein taraf denizlerle evrili olan Trkiyede denizcilik sektr,
yksek potansiyeline ramen ok fazla gelimemi ve su rnleri retiminin lke
ekonomisine katks olduka snrl kalmtr.
Corafi konumun dourduu tehditlere Souk Sava dneminin getirdii olum-
suzluklar, Ortadouda yaanm/yaanmakta atmalar ve sava ortamn rnek
verebiliriz. Hem Dou ve Bat Bloku arasndaki Souk Sava, hem de blgesel ni-
telikli ran-Irak Sava, 1 ve 2. Krfez Savalar Trkiye iin bata askeri ve ekono-
mik olmak zere pek ok adan ciddi tehditler yaratmtr. Ayrca komu lkeler-
de yaanan i karklklar da Trkiye iin tehdit olabilecek niteliktedir.
Corafi Blgeler ve Ekonomik Faaliyetler Arasnda liki
Trkiye corafi olarak 7 blgeye (Marmara, Ege, Akdeniz, Anadolu, Karadeniz,
Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu) ve idari adan 81 ile (vilayete) ayrlm-
tr. Corafi blgeler tespit edilirken blge iinde yer alacak illerin hem doa art-
larnn hem de beer ve ekonomik zelliklerinin nispeten benzerlik gstermesi
nemli kriterlerdir. Fakat corafi blgelerin her yerinde benzer corafi, doal, be-
eri ve ekonomik yapnn var olduunu sylemek olanakszdr.
Corafi yap blgedeki tm retim faaliyetlerini etkilemektedir. Yksek, en-
gebeli, s farknn yksek olduu ve k artlarnn uzun srd blgelerde ta-
rm (bitkisel retim) ve sanayi faaliyetleri snrl kalmaktadr. Bu blgelerde hay-
vanclk faaliyetleri younlamaktadr.
Trkiye yar kurak bir iklim zelliine sahiptir. Kuzeyde her mevsim yal
olan Karadeniz iklimi, gneyde yazlar kurak ve ok scak, klar ise lk ve ya-
l olan Akdeniz iklimi grlr. blgelerde ( Anadolu, Dou Anadolu, Gney-
dou Anadolunun byk bir ksmnda) karasal iklim grlr. Az ya alan bu
blgelerde yllk ve gnlk scaklk farklar ok olup zellikle ve Dou Anado-
luda klar uzun ve souktur.
klim ve doa koullar blgelerin beer ve ekonomik yaplarn etkilemekte-
dir. Yukarda belirtildii gibi sz konusu olumsuzluklarn olduu blgelerde reti-
Ynler
U
Noktalar
Enlem
(Paralel)
Kuzey
Boylam
(Meridyen)
Dou
Dou
Trkiye-ran-Nahvan
Snrnn kavak noktas
39 37 44 49
Bat Gkeada- nceburun 40 08 25 40
Kuzey Sinop-nceburun 42 06 34 57
Gney
Hatay- Yaylada- Beysun
Ky
35 48 36 09
4
Tr ki ye Ekonomi si
Tablo 1.1
Trkiyenin U
Noktalarnn Enlem
ve Boylamlar
Kaynak: TK
(2012), statistiklerle
Trkiye 2011, s. 2.
Trkiyede idari adan 81 il,
bu illere bal toplam 892
ile, 1.997 belde ve 34.425
ky bulunmaktadr.
Corafi Blge: Doal, beer
ve ekonomik zellikleriyle
dier yerlerden ayrlan ve
kendi iinde nispeten
benzerlik gsteren
alanlardr. Corafi
blgelerin boyutlarna bal
olarak blgedeki corafi
grnmn yan sra doal,
beer ve ekonomik
zelliklerde de farkllklar
ortaya kmaktadr. Blge
iinde baz zellikleriyle
ayrlan bu gibi daha kk
alanlar, o blgenin alt
blmlerini oluturur.
min ve istihdamn snrl olmas, bu blgeler darya gleri artrmaktadr. Trki-
yede en ok g veren blgelere bakldnda Karadeniz ve Dou Anadolu blge-
lerinde corafi ve iklimsel artlara bal olarak retimin zellikle sanayilemenin
yetersiz olmas, g tetikleyen nemli unsurlardandr.
Blgelerin ekonomik kalknmasnn baarlmasnda blgedeki mevcut yaplarn
iyi ett edilmesi byk nem arz etmektedir. kan sonulara bal olarak politi-
kalarn oluturulmas gerekir. Ayn corafi blge iinde farkl yaplarn olduu alt
blgelere ayn ekonomik ve sosyal tedbirlerin uygulanmas, kalknmann baarl-
mas asndan ok aklc deildir. Trkiyede daha homojen ve blgesel kalknma-
ya daha fazla katk salayacak blge sisteminin oluturulmasna ynelik almala-
ra bu nitenin blgesel gelime balnda deinilmitir.
Madenler
Trkiye topraklar, sahip olduu jeolojik yap nedeniyle bnyesinde pek ok ma-
deni bulundurmaktadr. Dnya genelinde ticareti yaplan 90 eit madenden bu-
gne kadar sadece 13nn varl Trkiyede belirlenememitir. Trkiye dnya-
da kendi hammadde gereksiniminin nemli bir blmn karlayabilen maden
eitliliine sahip sayl lkelerden biri olsa da zellikle petrol, doalgaz ve tak-
mr gibi yakt madenleri asndan byk lde da bamldr. Genel olarak
bakldnda Trkiye dnyada toplam maden retiminde 28inci, retilen maden
eitlilii asndan da 10uncu srada yer almaktadr (Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanl).
Trkiyede karlan madenleri yakt madenleri, hammadde madenleri ve
eitli madenler olmak zere temel grupta toplamak mmkndr (Karluk,
2007, s. 6). Balca yakt madenleri kmr (ta kmr), linyit, petrol ve doalgaz-
dr. Hammadde madenleri ise demir, bakr, krom ve manganez ve bor eklinde s-
ralanabilir. Fakat gnmzde enerji ihtiyacnn nemli bir ksmnn karland ya-
kt madenlerinde zellikle petrol, doal gaz ve ta kmrnde yurtii retim iste-
nilen lde artrlamad (Tablo 1.2de grld gibi) iin da bamllk de-
vam etmektedir. Trkiyede 2010 ylnda enerji arznn petrolde %93, doalgazda
%98, ta kmrnde %90lk ksm toplamda ise ortalama %72,9luk blm itha-
lat ile karlanmtr. Trkiye dnya linyit rezervlerinin yaklak %1,6sna sahiptir.
Fakat sz konusu rezervin byk ksmnn sl deeri dk olmas nedeniyle bu
maden daha ok termik santrallerde kullanlmaktadr. Trkiyedeki linyit rezervi-
nin yaklak %46s Afin-Elbistan havzasnda bulunmaktadr.
Trkiye, maden rezervleri ynnden bata bor olmak zere trona, bentonit,
mermer, feldspat, manyezit, alta, pomza, perlit, stronsiyum ve kalsit gibi ma-
denlerde dnyann sayl lkeleri arasndadr. Dnya bor rezervinin %72si; doal
ta rezervinin yaklak %40; feldispat rezervinin %23; bentonit rezervinin %20si
ve trona rezervlerinin %2,5i (retimde dnya ikincisi) Trkiyede bulunmaktadr.
5
1. ni t e - Tr ki ye Ekonomi si ni n Temel zel l i kl er i ve Dnya Ekonomi si ndeki Yer i
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Ham petrol
retimi
(milyon ton)
2,4 2,4 2,3 2,3 2,2 2,1 2,2 2,4 2,5 2,4
Doal Gaz
retimi
(milyon m
3
)
378,0 561,0 707,0 896,0 907,0 893,0 1.014,0 729,0 726,0 793,0
Tablo 1.2
Trkiyede Petrol ve
Doalgaz retimi
(2002-2011)
Kaynak: Trkiye
Petrolleri Anonim
Ortakl (2012).
2011 Yl Hampetrol
ve Doalgaz Sektr
Raporu, s. 13.
Trkiyede bilinen 3.500e yakn metalik ve 2.000 civarnda endstriyel hammadde
yatak ve zuhurlar bulunmaktadr. Ayrca, 600n zerinde scak su kayna ve
140n zerinde belirlenmi jeotermal enerji alan bulunmaktadr (Enerji ve Tabii
Kaynaklar Bakanl).
Madencilik sektrnn (ham petrol ve doal gaz dhil) toplam ithalat 2000de
7,1 milyar dolar iken, bu rakam 2007de 25,3 milyar dolara, 2008de 35,7 milyar do-
lar dzeyine ulamtr. 2009daki Kresel Mali Kriz nedeniyle azalma gsteren ma-
dencilik ithalat 20,6 milyar dolara inmitir. Ekim 2010 itibaryla ithalat 20.522 mil-
yar dolardr.
Stratejik Bir Maden: Bor
Trkiye, dnyann en byk ve en iyi kalitede bor rezervlerine sahip olup, dnya
bor talebinin nemli bir ksmn karlamaktadr. Dnyada 8 lkede bor rezervi bu-
lunmakla birlikte nemli bor yataklar Trkiye, ABD ve Rusyada yer almaktadr.
Trkiye toplam 3 milyar ton rezerv miktar ile dnya toplam bor rezervi sralama-
snda %72lik pay ile ilk sradadr.
Kimyasal bor bileiklerinin yaklak %85lik ksm genel olarak cam, cam yn,
cam elyaf, seramik, tarm ve deterjan sektrlerinde kullanlmaktadr. Geri kalan
%15lik ksm ise nkleer uygulamalar, asker aralar, yaktlar, polimerik malzeme-
ler, nanoteknolojiler, otomotiv ve enerji sektr, metalrji ve inaat gibi 500e ya-
kn alanda kullanlmaktadr. Grld gibi bor ok geni bir alanda kullanlan
stratejik bir rndr. Bu rnlerin yurtiinde ilenerek ihracat hem yurtii katma
deere hem de ihracat gelirlerinin artmasna nemli katk salayacaktr. Bor ma-
denlerinin yaklak %97si ihra edilmektedir. 2010 ylnda 629 milyon dolar ihra-
cat geliri salanmtr.
Trkiyenin maden kaynaklar hakknda bilgi veriniz.
Su Kaynaklar
Trkiyenin kara sularn akarsular, durgun sular ve yeralt sular olmak zere
grupta inceleyebiliriz. Trkiye akarsular asndan zengin bir lke olmasna kar-
lk, bu su kaynaklarnn dzensiz aklar ve eimleri nedeniyle akarsularda nehir
tamacl yaplamamaktadr. Akarsular kuvvetli eimleri ve gmk yataklaryla
byk hidroelektrik potansiyeline sahiptirler. Karadenize dklen akarsular Sa-
karya, Filyos, Kzlrmak, Yeilrmak, oruh rmaklar; Akdenize dklen akarsu-
lar Asi, Seyhan, Ceyhan, Tarsus, Dalaman rmaklar; Ege Denizine dklen akar-
sular Byk Menderes, Kk Menderes, Gediz ve Meri nehirleri; Marmara Deni-
zine dklen akarsular ise Susurluk/Simav ay, Biga ay ve Gnen ay eklin-
dedir. Frat ve Dicle nehirleri Trkiyeden doup Basra Krfezine, Aras ve Kura
nehirleri ise Hazar Denizine dklr. Yurt iinden denize dklen en uzun nehir
Kzlrmaktr (1.355 km).
Trkiye durgun sular (gller) asndan da zengindir. lkemizde kk gller-
le birlikte 120den fazla doal gl bulunmaktadr. Trkiyenin en byk gl 3.712
km
2
alan ile Van Gldr. Dier gller Tuz Gl, Eirdir, Burdur, Beyehir ve Ac-
gl, Sapanca, znik, Ulubat ve Manyas eklinde sralanabilir. Kyceiz Gl ise de-
nizle balants olan az tuzlu bir gldr. Trkiyede doal gller dnda 706 adet
baraj gl bulunmaktadr. Bunlardan bazlar Atatrk Baraj (817 km
2
), Keban Ba-
raj (675 km
2
) Karakaya Baraj (268 km
2
), Hirfanl Baraj (263 km
2)
ve Altnkaya Ba-
raj (118 km
2
) eklinde sralanabilir.
6
Tr ki ye Ekonomi si
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
SI RA S ZDE SI RA S ZDE
AMALARI MI Z AMALARI MI Z

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
NT E RNE T NT E RNE T
1
lkede ylda kii bana
den kullanlabilir su
miktar 1.000 m
3
ten daha
az ise sz konusu lke su
fakiridir. Eer kii bana
den kullanlabilir su
miktar 2.000 m
3
ten daha
az ise lkede su azdr. Ylda
kii bana den
kullanlabilir su miktar
8.000-10.000 m
3
ten daha
fazla olan lkeler su
asndan zengindir.
Trkiyenin nemli yeralt su rezervlerine sahip olduu tahmin edilmektedir. Su
kaynaklarnn nemli bir ksm buharlama ve yeralt su kaynaklarn besledikleri
iin kullanlamamaktadr. Dier yandan gllerin bir ksmnn tuzlu ve sodal olma-
s dikkate alndnda, Trkiyenin kullanlabilir su asndan zengin bir lke olma-
d sylenebilir. Kii bana den yllk kullanlabilir su miktar 1.519 m
3
civarn-
dadr. Trkiye su azl yaayan bir lke konumundadr (http://www.dsi.gov.tr/top-
rak-ve-su-kaynaklari 31.08.2012).
TRKYENN NFUSU VE DEMOGRAFK
GSTERGELER
Nfusun lke Ekonomisi Asndan nemi
Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde yerleik olan nfus, lke nfusunu olutur-
maktadr. lke nfusu ekonomideki temel retim faktrlerinden emein (igc-
n) kaynan oluturmakta, ayrca toplam tketimi belirlemektedir. Nfus byk-
l kadar nfusun ya gruplarna ve yerleim yerlerine gre dalm, eitim d-
zeyi, nfusa yeterli eitim ve salk hizmetlerinin sunulup sunulmadnn yan s-
ra nfusun ne kadarnn sosyal gvenlik sistemi kapsamnda olduu gibi gsterge-
ler de lkenin sosyo ekonomik kalknmas asndan nemlidir. Nfus, lkenin sa-
vunma ve asker gc asndan da belirleyici role sahiptir.
Nfus art hz, lke ekonomisinin yllk net bymesini de etkilemektedir. Bu
nedenle lke ekonomisinin yllk byme hznn nfus art hznn ok stnde
olmas arzulanr. Bu durum zellikle yksek nfus art hzna sahip az gelimi ve
gelimekte olan lkelerin ekonomik bymesi ve kalknmas asndan nfus
artnn kontrol nemlidir. Nfus art, lkenin sermaye birikimi, igc ve istih-
dam dzeyi, doal kaynaklar, teknolojik gelime (ilerleme), milli gelir, kamu har-
camalar, konut talebi, beslenme, i g ve kentleme (ehirleme) gibi ekonomik
ve sosyal pek ok deikeni etkilemektedir. Artan nfusa bal olarak eitim ve
salk harcamalarna daha fazla ihtiya duyulur. Bu noktada nfusun ihtiyac olan
temel hizmetlerin salanmas gerekir. Bu ise Trkiye gibi gelimekte olan lkeler-
de snrl kaynaklarn, hzl nfus art nedeniyle demografik yatrmlar iin har-
canmas demektir. Hzl nfus art lkenin daha verimli yatrmlara gidecek kay-
naklarn emer, dolaysyla hzl ekonomik kalknma asndan olumsuzluk yaratr.
Nfus Saym, Osmanl Devleti ve Trkiye
Cumhuriyetinde Toplam Nfus
Nfus saym lke iinde yaayan nfusu doru bir ekilde tespit edebilmek iin
yaplmaktadr. Bu saymlarda, nfusun idari birimlere gre dalmnn yan sra
toplumun balca demografik, sosyal ve ekonomik niteliklerini tam ve doru bir
ekilde ortaya karan veriler de elde edilir. Bir lkede toplumu oluturan fertlerin
(bireylerin) says, cinsiyeti, ya, meslei ve renim durumlar, o ekonominin
retim gcn ortaya koymaktadr. Nfus lkenin emek (igc) arznn belirleyi-
cisidir. Nfusun yetersiz olmas ekonomik kaynaklarn atl kalmasna, lkenin re-
tim gcnn potansiyelinin altnda olmasna ve birok baka olumsuzluu
beraberinde getirmektedir. Dier yandan nfusun lkenin ekonomik kaynaklarna
gre fazla olmas isizlie, elde edilen gelirin daha ok kii tarafndan tketilmesi-
ne, refah kaybna ve buna bal olarak pek ok ekonomik ve sosyal soruna neden
olabilmektedir (Karluk, 2007, s. 8). Bu nokta da lke nfusunun ekonomik kay-
naklaryla dengeli olmasnn nemi ortaya kmaktadr.
7
Demografik Yatrmlar:
Eitim, salk, beslenme,
barnma (konut) gibi alanlar
iin yaplan harcamalardr.
Bu yatrmlar zellikle hzl
nfus art ile birlikte
ekonomideki snrl
kaynaklar emer. Bylece
daha hzl kalknma iin
gerekli yatrmlara ayrlan
kaynaklar azalr.
Optimal Nfus: lkenin
doal kaynaklarnn mevcut
sermaye ile en iyi ekilde
kullanlabilecei nfus
miktardr.
Osmanl mparatorluunda Nfus Saym ve Amalar
Trkiye Cumhuriyetinden nce Osmanl mparatorluunda ilk nfus saym II.
Mahmut dneminde 1830-1831 arasnda yaplmtr. Bu nfus saymnda ama,
devletin asker potansiyelini ve vergi kaynaklarn (zellikle gayrimslimlerden al-
nacak cizye iin mkellefleri belirlemek) tespit etmektir. Bir dier ama, lkede
yaayan Mslman ve Mslman olmayan (gayrimslim) nfusu ortaya karmak-
tr. Bu saymda sadece erkek nfus saylmtr.
Osmanlda modern anlamda ilk nfus saym 1882-1890 dneminde gerekle-
tirilmitir. Bu saymda lkedeki kadn nfusu da tespit edilmitir. Osmanlda son
nfus saym 1903-1907 yllar arasnda yaplmtr. Son saymnda mparatorluun
toplam nfusu 20,8 milyon kiidir.
Trkiye Cumhuriyetinde Nfus Saymlar
Trkiye Cumhuriyetinde yaayan nfusun tespitine ynelik ilk saym 1927 ylnda
yaplmtr. 1927 saymnda toplam Trkiye nfusu Tablo 1.3te grld gibi
yaklak 13,7 milyon kiidir. lk nfus saymnda kadn nfusu erkeklerden yakla-
k 400 bin kii fazladr. Balkan Savalarnn yan sra I. Dnya Sava ve Kurtulu
Savanda verilen kayplar toplam nfus iinde erkek nfusu azaltmtr.
Cumhuriyet Dneminde ikinci nfus saym 1935 ylnda yaplm, bu saym
takiben 1990 ylnda kadar her be ylda bir nfus saym gerekletirilmitir. Sz
konusu saymlar belli bir gnde sokaa kma yasa uygulanarak yaplmakta idi.
Saym annda lkede bulunan Trkiye Cumhuriyeti vatandalar ile yabanclar sa-
ylmakta buna karlk lkede ikamet eden fakat saym annda lke dnda bulu-
nan kiiler ise saym d kalmakta idi. Nfus saym 1990 ylndan sonra on ylda
bir yaplmaya balanmtr. Sokaa kma yasa uygulanarak yaplan saymlarda
kiiler saym gn bulunduklar yerlerde sayldndan (de facto yntemine gre),
bu yntem yerleim yerlerinin daimi ikametghlar hakknda net bilgi vermemek-
te idi.
25 Nisan 2006da karlan 5490 sayl Nfus Hizmetleri Kanunu ile Adrese
Dayal Nfus Kayt Sistemine (ADNKS) geilmitir. ADNKSye dayal ilk nfus
saym sonular 2007 ylna ilikindir. Bu sonular 21 Ocak 2008de aklanmtr.
Yeni sistemde (ADNKS) yerleim yerlerinin nfus bykl, ya ve cinsiyet yap-
s bilgileri derlenmekte, sonular TK tarafndan her yln Ocak aynda aklan-
maktadr. Nfus istatistikleri her yl bu sisteme dayal olarak retilmektedir.
ADNKSde Trkiyede 6 aydan fazla kalacak yabanc uyruklu kiiler de ayr bir
form ile bu sisteme dahil edilirken, yurtdnda yaayan Trkiye Cumhuriyeti va-
tandalarnn yaadklar lke ve ehir dzeyinde yerleim yeri bilgileri ile nfus
bilgileri de ayr bir veritabannda yer almaktadr. Buna ek olarak yz yze gr-
me yolu ile hanehalklar ve hanehalklarnn oturduu konutlara ilikin bilgiler ile
saym yaplan kiilerin balca demografik, sosyal ve ekonomik nitelikteki bilgile-
ri derlenmektedir.
8
Tr ki ye Ekonomi si
Adrese Dayal Nfus Kayt
Sistemi (ADNKS): Kiilerin
yerleim yerlerine gre nfus
bilgilerinin gncel olarak
tutulduu, nfus
hareketlerinin her an
izlenebildii, MERNS
(Merkezi Nfus daresi
Sistemi) kaytlarndaki T.C.
Kimlik Numarasna gre
kiiler ile ikamet adreslerinin
eletirildii TK tarafndan
yaplan bir kayt sistemidir.
Bu sistemde, TK ile ileri
Bakanl Nfus ve
Vatandalk leri (NV)
Genel Mdrl ortaklaa
almaktadr. Ayrca ADNKS,
Ulusal Adres Veri Taban
(UAVT) ve nfus idaresinde
yaplan ilemlerle devaml
olarak gncellenmektedir.
Nfus Art
Cumhuriyet ilanndan sonra nfus art tevik edilmitir. Osmanl mparatorluu-
nun son dnemindeki savalar, lke nfusunu zellikle de erkek nfusu azaltm
idi. Dier yandan yetersiz salk hizmetleri ve beslenmenin yan sra dier faktr-
lerin de etkisiyle lm oranlar gelimi lkelere gre olduka yksek idi. Nfus
art zellikle II. Dnya Savandan sonra hzlanmtr. Nfus artnda, teviklerin
(en az 5 ocuu olandan Yol Vergisi alnmamas gibi) yan sra eitim dzeyinin
dkl de nemli bir belirleyici olmutur. Yetikin her bireyin potansiyel bir i-
gc olmas aileleri sosyo ekonomik gdlerle daha fazla ocua yneltmitir.
Tablo 1.3te grld gibi 1950-1960 dneminde nfus art rekor dzeye ula-
mtr. Hzla artan lke nfusu, istihdam sorununu beraberinde getirdii ve snrl
kaynaklar demografik yatrmlara ynelttii iin, 1960l yllardan itibaren aile
planlamas n plana kmtr. lkenin nfusu 1975 sonrasnda da olsa azalma ei-
limindedir. Nfus art hz 1985ten sonra ciddi bir d gstermi, nfus art h-
z yllk binde 24,88den binde 21,71e gerilemitir.
Nfus, lke iin her adan nemli bir kaynaktr. lke eer nfusa katlan her
yeni bireye yeterli lde temel salk, eitim ve kltr hizmetlerini sunabiliyorsa
9
Nfus
(1)
(bin kii)
Nfusun
Cinsiyete
Gre Dalm
(%)
Nfusun
Yerleim
Yerlerine
Gre
Dalm (%)
Nfusun Ya
Gruplarna
Gre Dalm
(%)
Yllk
Nfus
Art Hz
(binde)
(2)
Nfus
Younluu
(3) (4)
Erkek Kadn ehir Ky 0-14 15-64 65+
1927 13.648 48,1 51,9 24,2 75,8 - - - - 18
1935 16.158 49,1 50,9 23,5 76,5 41,2 54,4 3,9 21,10 21
1940 17.821
(5)
49,9 50,1 24,4 75,6 42,1 54,3 3,5 17,03 23
1945 18.790 50,3 49,7 24,9 75,1 39,5 57,0 3,3 10.59 24
1950 20.947 50,3 49,7 25,0 75,0 38,3 58,3 3,3 21,73 27
1955 24.065 50,8 49,2 28,8 71,2 39,4 57,1 3,4 27,75 31
1960 27.755 51,0 49,0 31,9 68,1 41,2 55,1 3,5 28,53 36
1965 31.391 51,0 49,0 34,4 65,6 41,9 54,0 4,0 24,62 41
1970 35.605 50,6 49,4 38,6 61,4 41,8 53,8 4,4 25,19 46
1975 40.348 51,4 48,6 41,8 58,2 40,5 54,7 4,6 25,00 52
1980 44.737 50,7 49,3 49,2 50,8 39,0 55,9 4,7 20,65 58
1985 50.665 50,7 49,3 53,0 47,0 37,5 58,1 4,2 24,88 65
1990 56.473 50,7 49,3 59,0 41,0 35,0 60,7 4,3 21,71 73
2000 67.804 50,7 49,3 64,9 35,1 29,8 64,5 5,7 18,28 88
2008 71.517 50,2 49,8 75,0 25,0 26,3 66,9 6,8 13,10 93
2009 72.561 50,3 49,7 75,5 24,5 26,0 67,0 7,0 14,50 94
2010 73.723 50,2 49,8 76,2 23,8 25,6 67,2 7,2 15,88 96
2011 74.724 50,2 49,8 76,8 23,2 25,3 67,4 7,3 13,49 97
(1)
2008 yl ve sonrasna ilikin deerler ADNKSye gredir.
(2)
Nfus art iki saym arasndaki yllk ortalamay gstermektedir.
(3)
Trkiyenin yzlm 769.604 km
2
dir.
(4)
Yzlmne barajlar ve gller dahil deildir.
(5)
Hatay ilinin nfusu dahil edilerek hesaplanmtr.
Tablo 1.3
Trkiyede
Toplam Nfus ve
Nfus le Baz
Gstergelerdeki
Gelimeler
Kaynak: TK.
ilk ya gruplarnda pek fazla sknt olmayacaktr. Nfusa katlan her yeni bireyin
15 yandan sonra igc piyasasna ktn kabul edersek, bu noktada yeterli is-
tihdam olanaklarnn yaratlmas nem kazanmaktadr.
Nfusun Eitim zellikleri
Eitim, igcnn nitelii asndan nemli bir gstergedir. Eitim, igcnn
daha nitelikli hle gelmesini salayarak beer (insan) sermayenin gelimesini
salar. Gnmzde beer sermaye en az fiziki sermaye kadar nemli bir fak-
trdr. gcnn nitelii genelde eitim dzeyi (diploma) ile llmektedir.
Fakat igcnn niteliini sadece alnan diploma ile lmek yanltc olabilir.
banda alnan eitim, kullanlan teknoloji ve edinilen deneyim ve tecrbeler
de nitelik asndan nemlidir (Kepenek ve Yentrk, 2010, s. 420). Fakat bun-
larn saylara aktarlmasnda sorun olduu iin igcnn nitelii eitim dze-
yi ile llmektedir.
Trkiye Cumhuriyeti kurulduunda nfusun byk bir ksm eitimden yoksun
idi. 1927 nfus saymna gre nfusun sadece %10,6s okuryazar idi. Bir lkenin
ekonomik ve sosyal kalknmasnda beer sermayenin gelitirilmesi srekli ve is-
tikrarl bir eitim ile mmkn olmaktadr. Yaplandrlm (formel) eitimin yan s-
ra yar yaplandrlm (nanformel), yaplandrlmam (informel) eitimi de kapsa-
yan yaam boyu eitim, bireylerin kendilerini gelitirmesini salar. Bu noktada ya-
plandrlm eitimin yansra dier eitim sistemlerinin de gelitirilmesi gerektii
vurgulanmaldr. ve alma hayatnda hizmet ii eitimin daha nitelikli ve ilev-
sel hle getirilmesi, tecrbelerin aktarld konferans etkinliklerinin oaltlmas
vb. etkinlikler igcnn niteliine nemli katk salayacaktr.
Trkiye Cumhuriyeti 1924teki Tevhid-i Tedrisat Kanunu (retim Birlii Yasa-
s) ile eitim sistemini, ardndan Harf Devrimi (1928) ile de kulland alfabeyi de-
itirmitir. zellikle Harf Devrimi ile pek ok kii yeni sisteme gre okuryazar ol-
mayan nfusa dahil edilmitir. 1927de %10lar dzeyinde olan okuryazarlk oran
1928de yzde sfr dzeyine inmitir. Bu tarihten sonra eitim dzeyi ve dolaysy-
la okuryazarlk orann artrmaya ynelik politikalarda nemli ilerleme salansa da
eitim tm bireylere ulatrlamamtr. 1935te yaklak %19 olan okuryazar oran
1965te yaklak %49a 1990da %80,5e ve 2010da %94e ykselse de toplam n-
fusun hl %6lk ksm okuryazar deildir. Bu oran kadnlarda yaklak %10dur
(Kalknma Bakanl, 2011).
Trkiyede eitim ve retim anlamnda Cumhuriyetin kuruluundan gnm-
ze nemli ilerleme salanm olsa da gelimi lkeler dzeyi henz yakalanama-
mtr. 1997de 4036 sayl Sekiz Yllk Kesintisiz Zorunlu Temel Eitim Yasas ile
birlikte 5 yllk olan zorunlu eitim ve retim 8 yla karlmtr. Yasa, eitim s-
resi asndan olumlu sonular yaratrken, endstri ve meslek liselerine ynelik ta-
lebi ciddi lde drmtr. Bu da sanayinin nitelikli ara eleman ihtiyacn kar-
lamasnda olumsuzluklar yaratmtr. Trkiyede eitim politikasnn belli bir stra-
tejiye gre oluturulamamas, eitimde nceliklerin ve sistemlerin srekli deime-
si, eitim ktlarna olumsuz yansmaktadr.
2011 yl verilerine gre Trkiyede yaklak 17 milyon kii hi okula gitmemi
ve/veya zorunlu eitim sresini tamamlayamamtr. 3,1 milyonu ise okuma yazma
bilmemekte ve bu nfusun byk bir blmn kadnlar oluturmaktadr (Tablo
1.4). Trkiyede yksekretim yaygnlatrlamamtr. OECDnin 2009 yl verile-
rine gre Trkiyede yetikin nfusun sadece %13 yksekretim mezunudur.
Burada mevcut talebi karlayacak niversite says kadar, retim eleman says-
10
Tr ki ye Ekonomi si
nn yetersizlii ve teknik altyapnn eksiklii de nemlidir. Bu anlamda yeni kuru-
lan niversiteler, altyaplarn oluturulamamas nedeniyle ksa vadede sadece ni-
versite saysn artrmaktadr.
Trkiyenin, hzla artan nfusun eitim ihtiyacn karlamas iin eitim harca-
malarn artrmas gerekir. Hzl nfus art eitim asndan yeni bina ve derslik ih-
tiyacn artrmaktadr. Bununla birlikte retmen a da sz konusudur. Trki-
yede eitim ile bu sektrn ktlarn kullanacak sektrler ve bakanlklar arasn-
da tam bir egdm olmamas, eitimli isizler ordusu yaratmaktadr. Buna kar-
lk baz sektrlerde nitelikli igc sknts mevcuttur. lkenin yeterli lde tek-
nik personeli yetitirmesi verimlilii artrrken, aratrma-gelitirme (AR-GE) faali-
yetleri yoluyla teknolojide da bamll azaltcaktr. Bu sektrlerin ve bakanlk-
larn nitelikli personel ihtiyacn karlama iin uzun vadeli ibirlii ve stratejik
planlar yapmalar gerekir.
Trkiyede nfusu eitim zellikleri asndan deerlendiriniz.
TRKYEDE NSAN GELMLK
1970lerden nce kalknma dier bir ifadeyle gelime byk lde, milli ge-
lirdeki artlarla eit grlmekteydi (DPT, 2006, s. 1). Genelde lkenin kalknma
dzeyini (seviyesini) lmek iin kiibana milli gelir kullanlmtr. Kalknmay
ekonomik byme ile zdeletiren bu yaklam, ekonomik bymenin yoksul-
luk gereini ortadan kaldrmad ve ortaya kan eitli toplumsal sorunlara -
zm getirmedii iin eletirilmitir (Grses, 2009, s. 341). Kiibana milli gelir
nemli bir refah gstergesi olmasna karlk, iyi okunmad vakit yanltc ola-
bilmektedir. Bir lkede milli gelir artnn dier bir ifadeyle ekonomik byme-
nin yksek oluu o lkenin gelimi bir lke olarak adlandrlabilmesi iin yeter-
li deildir.
11
Bitirilen Eitim Dzeyi
(1)
Toplam (bin) Erkek (bin) Kadn (bin)
Okuma Yazma Bilmeyen 3.171.270 553.704 2.617.566
Okuma Yazma Bilen Fakat Bir
Okul Bitirmeyen
13.810.315 6.467.434 7.342.881
lkokul Mezunu 15.333.800 6.706.059 8.627.741
lkretim Mezunu 11.986.436 6.729.630 5.256.806
Ortaokul Veya Dengi
Okul Mezunu
2.856.407 1.740.795 1.115.612
Lise Veya Dengi
Okul Mezunu
11.883.336 6.859.021 5.024.315
Yksekokul Veya
Faklte Mezunu
5.495.749 3.196.262 2.299.487
Yksek Lisans Mezunu 401.773 238.359 163.414
Doktora Mezunu 121.923 75.473 46.450
Bilinmeyen 1.984.626 1.035.890 948.736
Toplam 67.045.635 33.602.627 33.443.008
Tablo 1.4
Bitirilen Eitim
Dzeyi ve Cinsiyete
Gre Nfus (2011)
Kaynak: TK.
(1)
6 ya ve stn kapsamaktadr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Kalknmann pek ok
deikeni kapsamas, sz
konusu verilerin elde
edilmesini zorlatrmtr.
lkelerin kalknma
dzeylerini lmek ve
uluslararas karlatrma
yapabilmek iin
deikenlere ait verilerin
gvenilir ve salkl
olmasnn yan sra dzenli
bir ekilde toplanmas da
byk nem arz etmektedir.
Gelimi lkelerin dndaki
pek ok lkede doru ve
gvenilir istatistiki verilerin
elde edilmesinde skntlar
olduunu belirtmek gerekir.
nsani Gelime Endeksi: Kalknmada nsani Boyutun
llmesi
lkelerin kalknma dzeylerini belirlemede kullanlan en yaygn lmlerden bi-
ri de Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP) tarafndan kullanlan nsa-
ni Gelimilik Endeksi (GE) dier adyla Beeri Kalknma Endeksidir. UNDP
1990 ylndan bu yana yllk nsani Gelime Raporu (Beeri Kalknma Raporu)
yaymlamaktadr. Raporda lkelerin ekonomik gstergelerinin yan sra ekonomik
olmayan gstergelerine ilikin veriler de ele alnarak GE deerleri hesaplanmak-
tadr. Bunun yannda lkelerin kalknma politikalar ele alnmakta ve kalknmada
insani gelime zerinde zellikle durulmaktadr. 2011de UNDP, GE deerlerine
gre lkeleri 4 gruba ayrmaktadr. Bunlar; ok yksek insani gelime, yksek
insani gelime, orta insani gelime ve dk insani gelime eklindedir.
UNDP, 1990-2011 dnemindeki GE hesaplama yntemlerinde revizyona git-
mitir. Farkl hesaplama yntemlerine gre elde edilen verilerin karlatrlmas
zorlatndan, hesaplama yntemlerinin deitii yllarda GE deerleri gemie
dnk olarak tekrar hesaplanmaktadr. 2011 yl nsani Gelimilik Raporunda l-
kelerin 1980-2011 dnemi GE deerleri tekrar hesaplanmtr. Bylece sz konu-
su dnemde lkelerin genel eilime daha net ortaya kmaktadr.
nsani Gelime Endeksi ve Trkiye
UNDPnin 2011 yl nsani Gelime Raporunda Trkiye 187 lke arasnda 92nci s-
radadr. Trkiye, bir nceki yla gre iyileme salayarak basamak yukar k-
mtr. Bu gelimede Trkiyenin milli gelir seviyesinin kresel ekonomik krizden
grece az etkilenmesi ve doumda beklenen yaam sresinin 72,2 yldan 74 yla
kmas nemli rol oynamtr. Trkiye yksek insani gelimilie sahip lkeler
arasnda yer almasna karlk, iinde bulunduu grubun GE ortalamasndan
(0,741) daha dk bir deere sahiptir (Tablo 1.5). Gemie ynelik yaplan he-
saplamalarda ise Trkiye 1965 ylnda dk insani gelime dzeyinde iken, 1972
ylnda orta insani gelimilik dzeyine ykselmitir (Karluk, 2007, s. 19).
Trkiyenin 1970li yllarda yaad ekonomik, siyasi ve sosyal kargaa ve a-
tma ortam lkenin kalknma hzn nemli lde drmtr. 1970lerden
2000li yllara kadar olan srete lke ekonomisindeki istikrarszlklar insani geli-
me asndan istenilen ivmenin yakalanmasn engellemitir. Sz konusu dnemde
Trkiye GE deerini artrsa da dier lkelerin gerisinde kalmtr. Bu dnemde
yksek enflasyonist ortam lkede gelir dalmndaki adaletsizlii artrm, artan fa-
iz harcamalar ise yaplmas gereken eitim, salk ve eitli altyap hizmetlerinin
aksamasna veya yaplamamasna yol amtr. Yaplan devalasyonlar ise dolar
cinsinden milli geliri drmtr. Hzl nfus art, okullama oranlarnn dk
olmas, ciddi orandaki okuryazar olmayan nfus, artan isizlik vb. nedenler Trki-
yenin GE deerine olumsuz yansmtr.
12
Tr ki ye Ekonomi si
nsani Gelime Endeksi
(Human Development
Index): UNDP tarafndan
yaymlanan nsani Gelime
Raporunda kullanlan
endekstir. nsani Gelime
Endeksi (GE) Pakistanl
iktisat ve maliye bakan
Mahbub ul Haq ve Nobel
dll Hintli iktisat
Amartya Sen liderliindeki
ekip tarafndan
gelitirilmitir. Endeksin en
dk deeri 0 iken, en
yksek deeri 1dir.
UNDP, nsani Gelime
Endeksinde insani
gelimeyi, ekonomik
gstergelerin (gelir) yan sra
ekonomik olmayan
gstergeleri de dikkate
alarak lmektedir. Zaman
iinde endekste
deikenlerin yansra
deikenlerin arlklar da
deiebilmektedir. 2010
ylna kadarki GElerde
ekonomik olmayan temel
gstergeler salk ve eitim
eklinde iken, 2010 yl ile
birlikte bu gstergeler bilgi
ve salk eklinde
deitirilmitir. Ayrca 2010
ylndan nceki ekonomik
gstergelerde satn alma
paritesine gre kii bana
GSMH yer almakta iken, 2010
ylndan sonra satn alma
paritesine gre kii bana
GSYH esas alnmaktadr.
nsani Gelime Raporu
(Human Development
Report: HDR): Birlemi
Milletler Kalknma Program
(UNDP) tarafndan 1990
ylndan bu yana
yaynlamaktadr. lk rapor
Pakistanl iktisat ve maliye
bakan Mahbub ul Haq
liderliindeki bir ekip
tarafndan hazrlanmtr.
Raporda lkelerin gelimilik
(kalknma) dzeyleri
karlatrlrken, insani
kalknma asndan nemli
olan eitim, salk gibi pek
ok ekonomik olmayan
gsterge de dikkate
alnmakta ve bu alanlara
ynelik politikalar
deerlendirilmektedir.
nsani Gelimilik Raporunun dier adyla Beer Kalknma Raporunun ha-
zrland 1990 ylndan gnmze Trkiyenin GE deerinde yllk ortalama
art, %1,08dir. Bu art dnya ortalamasndan (%0,66) yksek olmasna kar-
lk, Dou Asya ve Pasifik lkeleri ile Gney Asya lkelerindeki ortalama oran-
dan dk kalmtr. Dier taraftan dk ve orta insani gelimeye sahip lke-
lerdeki ortalama artlar (srasyla %1,31 ve %1,30) da Trkiyedeki arttan
yksektir. Bu nedenle Trkiyenin sralamadaki yerinde ciddi oranda bir yk-
seli gereklememitir.
13
lkeler nsani Gelime ndeksi (GE) GEde Yllk Ortalama Byme (%)
Sra
No
1980 1990 2000 2005 2009 2010 2011 19802011 19902011 20002011
ok Yksek
nsani Gelime
0,766 0,810 0,858 0,876 0,885 0,888 0,889 0,48 0,44 0,33
1 Norve 0,796 0,844 0,913 0,938 0,941 0,941 0,943 0,55 0,53 0,29
2 Avustralya 0,850 0,873 0,906 0,918 0,926 0,927 0,929 0,29 0,30 0,23
3 Hollanda 0,792 0,835 0,882 0,890 0,905 0,909 0,910 0,45 0,41 0,29
46 Hrvatistan .. .. 0,748 0,780 0,793 0,794 0,796 .. .. 0,57
47 Barbados .. .. .. 0,787 0,790 0,791 0,793 .. .. ..
Yksek nsani
Gelime
0,614 0,648 0,687 0,716 0,734 0,739 0,741 0,61 0,64 0,70
48 Uruguay 0,658 0,686 0,736 0,748 0,773 0,780 0,783 0,56 0,63 0,56
49 Palau .. .. 0,774 0,788 0,777 0,779 0,782 .. .. 0,09
50 Romanya .. 0,700 0,704 0,748 0,778 0,779 0,781 .. 0,52 0,95
92 TRKYE 0,463 0,558 0,634 0,671 0,690 0,696 0,699 1,34 1,08 0,90
93 Belize 0,619 0,651 0,668 0,689 0,696 0,698 0,699 0,39 0,34 0,42
94 Tunus 0,450 0,542 0,630 0,667 0,692 0,698 0,698 1,43 1,21 0,94
Orta nsani
Gelime
0,420 0,480 0,548 0,587 0,618 0,625 0,630 1,31 1,30 1,28
95 rdn 0,541 0,591 0,646 0,673 0,694 0,697 0,698 0,83 0,80 0,70
96 Cezayir 0,454 0,551 0,624 0,667 0,691 0,696 0,698 1,40 1,13 1,03
140 Svaziland .. 0,526 0,492 0,493 0,515 0,520 0,522 .. -0,03 0,54
141 Butan .. .. .. .. .. 0,518 0,522 .. .. ..
Dk nsani
Gelime
0,316 0,347 0,383 0,422 0,448 0,453 0,456 1,19 1,31 1,59
142 Solomon Adalar .. .. 0,479 0,502 0,504 0,507 0,510 .. .. 0,58
143 Kenya 0,420 0,456 0,443 0,467 0,499 0,505 0,509 0,62 0,52 1,27
186 Nijer 0,177 0,193 0,229 0,265 0,285 0,293 0,295 1,67 2,05 2,33
187 Kongo 0,282 0,289 0,224 0,260 0,277 0,282 0,286 0,05 -0,04 2,25
Kaynak: UNDP (2012), Human Development Report 2011.
Tablo 1.5
1980-2011 Dneminde Trkiye GE Deerleri ve Dier lkelerle Karlatrlmas
1990-2011 ve 2000-2011
dnemleri dikkate
alndnda Trkiyenin GE
endeks deerindeki yllk
ortalama byme hz
giderek yavalamtr
(%1,08den %0,90a
dmtr).
2011 nsani Gelime Raporu ve Trkiye
Trkiye zellikle eitim, salk, gelir dalm gibi ekonomik ve sosyal alanda ge-
limi lkelerin yan sra pek ok gelime yolundaki lkenin gerisinde kalmtr.
GE deerlerine gre yaplan sralamada Trkiyenin gerilerde kalmasnda eko-
nomik olmayan gstergeler olduka fazla etkili olmutur. Eitim, bilim, salk ve
dier evresel faktrlere ilikin endekslerdeki dk performanslar Trkiyenin
sralamadaki yerini aaya ekmitir. Kii bana milli gelir sralamasnda 65inci
olan Trkiye, gelir d insani gelimilik endeksi sralamasnda 116nc srada yer
almaktadr. Dier yandan, Trkiye doumda beklenen ortalama yaam sresin-
de (73,9 yl) 187 lke arasnda 76nc, ortalama okullama sresinde (6,5 yl)
122nci, beklenen okullama sresinde (11,8 yl) 119ncu ve kiibana milli ge-
lirde (12.246 dolar- sabit fiyatlarla satnalma gc paritesine gre) 66nc srada
yer almtr.
nsani Gelime Endeksini (GE) tanmlayarak Trkiyenin GE deerini yorumlaynz.
TRKYEDE GC PYASASINA LKN TEMEL
GSTERGELER
Trkiye igc piyasasndaki gelimeler aktif nfus, igcne katlma oran, ba-
mllk oran, istihdam oran, isizlik ve igc maliyetleri erevesinde deerlen-
dirilmektedir. Bir lkede, lke nfusunun tamam retim srecine katlamamakta-
dr. Hastalar, yallar, sakatlar, askerler ve mahkumlarn yan sra niversite yurtla-
r ve yetitirme yurtlarnda kalanlar alamamaktadr. Bunlarn dnda kalan 15 ve
daha st ya gruplarndaki bireyler kurumsal olmayan alma andaki nfu-
su oluturmaktadr. Aktif nfus ise lke nfusunun retici konumunda olan 15-
64 ya arasndaki bireylerden olumaktadr. Aktif nfus (daha geni tanmla ku-
rumsal olmayan alma andaki nfus), lkenin igc arzn oluturur. Aktif
nfusun tamam istihdam edilmeyebilir.
stihdam, almak istek ve yeteneinde bulunan bireylerin (kiilerin) retim
srecinde kullanlmasdr. siz ise alma istek ve yeteneinde olduu hlde ge-
erli (cari) cret ve alma artlarnda i bulamayan bireylere denir. gcne
Katlma Oran (KO), nfusun igc olan ksmnn kurumsal olmayan alma
andaki nfusa (15 ve st ya grubuna) orandr. KO, nfusun ya gruplarna
gre dalmnn yan sra okullama oran, emeklilik ya, kii bana gelir dzeyi
gibi pek ok ekonomik ve sosyal deikene baldr. lkede igcne katlm ora-
n dtke, bamllk orannn yan sra isizlik de artmaktadr. Bamllk ora-
n ise lkede alan (15-64 ya aras) her 100 kiinin, bakmakla ykml olduu
14
Tr ki ye Ekonomi si
2011 yl nsani Gelimilik (Beer Kalknma) Raporunda geriye dnk yap-
lan hesaplamalarda, 1980-2011 dneminde Trkiyenin GE deerleri yllk ortala-
ma %1,34 orannda art grlmektedir. Bu art, dnya ortalamasnn stnde ol-
masna karlk, Dou Asya ve Pasifik lkeleri, Gney Asya ve En Az Gelimi lke-
lerdeki (EAG) arttan dktr. Bu nedenle Trkiyenin sralamadaki yerinde cid-
di bir ykseli gereklememitir. 1980-2011 dneminde Trkiyede doumda bekle-
nen yaam sresi 17,4 yl, ortalama okullama sresi 3,6 yl ve beklenen okullama
sresi de 4,9 yl uzamtr. Bu dnemde Trkiyede kii bana GSMH da %119 ora-
nnda artmtr.
2011 yl nsani Gelime
Raporunda Trkiye GE
deeri 0,699dur. Bu deer
ile Trkiye 187 lke arasnda
92nci srada yer
almaktadr. Trkiyenin
komularndan Yunanistan
(0,861) 26nc, Bulgaristan
(0,771) 55inci, Rusya
(0,748) 66nc, Ermenistan
(0,716) 86nc ve
Azerbaycan (0,700) 91inci
sralarda yer almaktadr.
Komu lkelerden sadece
Suriye (0,632-119uncu
srada) ve Irak (0,573-
132nci srada) Trkiyenin
gerisinde kalmtr.
2011 yl nsani Gelime
Raporunda GE deerleri
asndan ilk bete yer alan
lkeler, Norve (0,943),
Avustralya (0,929), Hollanda
(0,910), ABD (0,910) ve Yeni
Zelandadr (0,908).
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Aktif Nfus: lke nfusunun
retici konumunda olan
kesimi, 15-64 ya aras
bireylerden olumaktadr.
Hastalar, yallar, sakatlar,
askerler ve mahkumlarn
yan sra niversite yurtlar
ve yetitirme yurtlarnda
kalanlar, retim srecine
katlma imkn olmadklar
iin aktif nfus iinde yer
almazlar.
gcne Katlma Oran
(KO): Nfusun igc olan
ksmnn kurumsal olmayan
alma andaki nfusa
(15 ve st ya grubuna)
orandr. lkede igcne
katlm oran artka,
bamllk oran
azalmaktadr. Gelimi
lkelerde yal bamllk
oran ciddi bir sorun iken, az
gelimi ve gelimekte olan
lkelerde gen bamllk
oran nemli sorun tekil
etmektedir.
almayan (0-14 ile 65+) kii says ile llmektedir. Bu oran genler ve yallar
iin ayr ayr hesaplanmaktadr. Gelimi lkelerde yal bamllk oran gelimek-
te olan lkelere gre daha yksektir. Buna karlk Trkiye gibi gelimekte olan l-
kelerde ise gen bamllk oran (0-14) daha fazladr. Aktif adaki nfus ne ka-
dar ok retim srecine katlrsa, bamllk oran o derece der.
2011 yl verilerine gre, Trkiyede yaklak 53,6 milyon kii kurumsal olma-
yan alma andaki toplam nfus iinde 26,7 milyon kii, igcn oluturmak-
tadr. gcnn 24,1 milyon kiisi istihdam edilirken, 2,6 milyon kii isizdir. siz-
lik Trkiye ekonomisinin karlat en nemli sorunlardandr. 1980-2012 dne-
minde Trkiyede isizlik oranlar %7nin altna indirilememitir. 2002den sonraki
dnemde hzl ekonomik bymeye ramen isizlik oranlar ift haneli oranlara
ulamtr. retim art iin yeni igc alm yerine mevcut igcnn vardiyas-
nn artrlmasnn yansra daha youn teknoloji ve makine kullanm, isizlie
olumsuz yansmtr.
2009da Kresel Mali Krizin de olumsuz etkisiyle retimde yaanan daralma, i-
sizlik orann %14lk rekor dzeye karmtr. Krizin olumsuz etkilerinin azalma-
s ve istihdama getirilen teviklerle beraber isizlik oran Mays 2012de %8,2 sevi-
yesine dmtr. Kentlerdeki isizlik oran (Mays 2012de %10,1) krsal kesimde-
ki isizlik oranndan (Mays 2012de %4,5) daha yksektir. Eitim dzeylerine g-
re isizliin dalmna bakldnda, srasyla, lise mezunlarnda %11,4, mesleki ve
teknik lise mezunlarnda %9,1, yksekretim mezunlarnda %8,3 ve lise alt ei-
timlilerde %7,9dur.
2000-2012 dneminde istihdamda tarmn pay hzla azalarak %36dan %25,2ye
inmitir. Buna karlk Trkiyede tarmn istihdamdaki pay gelimi lkelere gre
olduka yksektir. Tarmn istihdamdaki paynn azalna karlk hizmetler sekt-
rnn istihdamdaki pay %46,3ten %56ya ykselmitir. Tarmdan ayrlan igc
15
15 ve Daha
Yukar
Yataki Nfus
(bin kii)
gc
(bin
kii)
gcne
Katlma
Oran
(Yzde)
stihdam
(bin kii)
siz
(bin
kii)
sizlik
Oran
(Yzde)
1980 25.612 15.609 60,9 14.267 1.342 8,6
1985 29.694 16.427 55,3 15.173 1.254 7,6
1990 33.821 18.417 54,5 16.845 1.573 8,5
1995 39.116 20.347 52,0 18.704 1.643 8,1
2000 43.900 21.093 48,0 19.608 1.485 7,0
2005 48.359 22.455 46,4 20.067 2.388 10,6
2010 52.541 25.641 48,8 22.594 3.046 11,9
2011 53.593 26.725 49,9 24.110 2.615 9,8
2012
(2)
54.599 27.554 50,5 2.5282 2.272 8,2
Tablo 1.6
stihdama likin
Baz Gstergeler
(1)
Kaynak: Kalknma
Bakanl; TK.
(1)
Reel hesaplamalarda 1994-2004 yllar arasnda TEFE (1994=100), 2005 ylndan
sonra ise FE (2003=100). TK tarafndan Hanehalk gc Anketi (HA)
kapsamnda aklanan Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemine (ADNKS) gre igc
istatistiklerinin, gemi HA serileri kullanlarak Kalknma Bakanl tarafndan
geriye ekilmi halidir.
(2)
Mays 2012 verileridir.
daha ok hizmet sektrnde istihdam edilmektedir. Trkiyede istihdam olanakla-
rnn oaltlmasnda yatrmlarn artrlmas nemlidir. Bu noktada kamu hem ye-
ni yatrmlarla istihdam olanaklar yaratmal hem de yatrmlar ve istihdam konu-
sunda zel sektr tevik etmelidir.
Trkiyede igcne katlma, isizlik ve bamllk oranlar arasndaki ilikiyi belirterek,
bu deikenlerdeki gelimeleri ksaca aklaynz.
gc Maliyetlerinde Gelimeler
Trkiyede istihdamn artrlmasnda yksek olan igc maliyetlerinin aaya e-
kilmesi nemlidir. Bu maliyetlerin aaya ekilmesi hem kaytd istihdam hem
de isizlii azaltacaktr. 1998-2010 dneminde igc maliyetlerinde reel anlamda
bir art sz konusudur. ubat 2001 Krizi nedeniyle ii cretlerine dk zam ya-
plmas hatta indirime gidilmesi ii kesiminde maliyetleri azaltmtr.
Trkiye, zellikle tekstil gibi belirli rnlerin retiminde dk igc maliyet-
leri nedeniyle nemli bir rekabet stnlne sahip idi. Son dnemde Trkiyede
igc maliyetlerinde reel anlamda (dolar baznda ) ciddi bir art sz konusudur.
Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilatnn (OECD) verileri, Trkiyede igc
maliyetlerinin OECD ortalamasndan daha hzl arttn gstermektedir. Bu geli-
mede TL/dolar kurunun enflasyon oranndan daha dk oranda artmas (TLnin
ar deerlenmesi) etkili olmutur. 2005 yl baz (temel) alndnda (2005=100)
1994-2006 dneminde Trkiyede igc maliyetleri dier OECD yelerine gre
daha hzl ykselmitir.
TRKYEDE SOSYAL GVENLK
Tanm ve Kapsam
Sosyal gvenlik, sosyal refah devleti anlaynn en nemli uygulamalarndan
biridir. Sosyal gvenliin temeli, bireylerin yaamlarnda karlaabilecekleri
olas (muhtemel) risklere kar nceden tedbir almalarna dayanr. nk birey-
ler yaamlar boyunca kendi iradeleriyle (analk ve aile sahibi olma) ya da ira-
deleri dnda eitli mesleki (i kazas, meslek hastal ve malullk), fizyolojik
(hastalk, yallk, lm gibi) ve sosyo-ekonomik (isizlik, yoksulluk) risklerle
kar karyadrlar. Bireylerin ve bireylerin aileleri iin bu risklerin ortadan kal-
drlmas, etkilerinin azaltlmas veya sonularnn onarlmas sosyal refah devle-
tinin temel ykmllkleri arasndadr. Ayrca devlet, sosyal gvenlik hizmetle-
rini toplumu oluturan tm bireylere hibir ayrm ve ayrcalk gzetmeden g-
trmek zorundadr.
Sosyal gvenlik sistemi bireylerin bugn ve gelecei iin bir sigorta nitelii ta-
maktadr. Sosyal gvenlik sistemi kiilere, belirli sosyal risklerin (bu riskler yu-
karda da belirtildii gibi kiilerin iradelerine bal olabilir ve/veya iradeleri dn-
da olabilir) gereklemesi sonucunda ortaya kan muhtelif zararlarn, ilave mali-
yetlerin veya gelir kayplarnn ksmen veya btnyle telafisine ynelik ekonomik
gvence sistemidir. Bu fonksiyonu yerine getiren kurum ve kurulularn yan sra
bunlarn faaliyetlerini dzenleyen kanun, tzk, ynetmelik gibi eitli idari ve hu-
kuki dzenlemeler de sosyal gvenlik sistemini oluturmaktadr.
Uluslararas standartlar bakmndan sosyal gvenliin kapsamnda ksa ve uzun
vadeli ekonomik ve sosyal risklere kar sigorta oluturulmas ve belirlenen hak sa-
16
Tr ki ye Ekonomi si
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Uluslararas alma
rgtnn (ILO) 1944
tarihli Philedelphia
Deklerasyonunda Sosyal
Gvenlik Halkn hastalk,
isizlik, yallk, lm
sebebiyle geici veya srekli
olarak kazantan mahrum
kalmas durumunda
decei fakirlie kar tbb
bakmdan dolay, ocuk
saysnn artmas ve analk
halinde korunmasna ynelik
genel tedbirler sistemidir
eklinde tanmlanmtr.
hiplerine aylk balanmas ya da dier demelerin yaplmas yer almaktadr. Geni
anlamda sosyal gvenlik kapsamna sosyal hizmetler ve sosyal yardmlar girmek-
tedir. Sosyal hizmetler daha ok bakma muhta durumdaki bireylere ynelik ve-
rilen ve onlarn onurlu bir yaam iin gerekli tm ihtiyalarnn karlanmasn kap-
samaktadr. Sosyal yardmlar ise yoksulluu ortadan kaldrmaya ynelik yardmlar-
dr. Geni adan bakldnda sosyal gvenlik, toplumun refahnn artrlmas ve
yaam standartlarnn ykseltilmesi iin sosyal ve ekonomik politikalarn hayata
geirilmesini kapsamaktadr.
Sosyal gvenlik kavram her ne kadar sosyal yardm ve sosyal hizmetleri de ie-
ren geni bir anlama sahip olsa da sosyal gvenlik sistemleri arlkl olarak sosyal
sigortalar temelinde olumutur. Ancak gnmzde sosyal yardm ve sosyal hiz-
metlere duyulan gereksinim giderek artmaktadr. Artk sosyal gvenlik ihtiyacnn
yalnzca sosyal sigortalarla karlanmas olanakl deildir (DPT, 2007a, s. 2). Gn-
mzde aile balar bata olmak zere geleneksel dayanmann giderek zayflama-
s, zellikle sosyal dlanmayla mcadele asndan sosyal hizmetlere duyulan ge-
reksinimi artrmaktadr (DPT, 2007a, s. 3). Dolaysyla sosyal gvenliin kapsam
da genilemektedir.
Sosyal gvenlik ihtiyac ada toplum iin bir zorunluluk hline gelmitir. Bi-
reylerin giderek artan gvenlik ihtiyalarna cevap verecek ve onlara insan onuru-
na yarar huzurlu ve mutlu bir yaam sunacak bir yapya ihtiya duyulmaktadr.
lkeler kalknma dzeyleri ile paralel olarak sosyal gvenlik sistemlerini etkinle-
tirirlerse, kalknmann yaratt refah tm toplum kesimlerine yayabilirler. Bunun
olabilmesi iin sosyal gvenlik ann toplumun tm kesimlerini kapsam gerekir.
Bir lkedeki sosyal gvenlik sisteminin yaps, o lkenin ekonomik ve sosyal ko-
ullar ile dorudan ilikilidir (Egeli ve zen (2009).
Trkiyede Sosyal Gvenlik Sistemi
Osmanlda Sosyal Gvenlik
Trk toplum geleneinin bir paras olan gl aile balar ve yardmlamann ya-
n sra vakf kltr toplumdaki sosyal dayanmay artrmtr. 18. yzyla gelindi-
inde Osmanl Devletinde sosyal gvenlik daha kurumsal bir yap kazanm ve ilk
kez bu yzylda sosyal yardm amal vergi toplanmaya balanmtr
(http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr/kurumsal/tarihce (30.07.2012). 19. yzylda
ise Darlaceze (dknler yurdu), Darafaka (yoksul, ksz ve yetimler iin
okul) gibi kurumlarn yan sra emeklilik (1866da kurulan Askeri Tekat Sand
ve 1881deki Sivil Memurlar Emekli Sand) ve yardmlama sandklar kurulmu-
tur. Tanzimat sonrasnda alma hayat ve iilerle ilgili yaplan kanuni dzenle-
meler ise dar kapsamldr. Bu dzenlemeler Maden Nizamnamesi (1863), Dilaver
Paa Nizamnamesi (1865) ve Maadin Nizamnamesidir (1869) (Dilik, 1985, s. 93).
Modern anlamda sosyal gvenlik Osmanl Devletinde Avrupaya oranla olduka
ge gelime gstermitir.
Cumhuriyetin lk Yllarnda Sosyal Gvenlik
Sosyal gvenlik anlamnda Osmanl Devletinin son dnemindeki dzenlemele-
rin yan sra Cumhuriyetin ilk yllarndaki dzenlemeler de dar kapsaml ve ye-
tersiz kalmtr. 1921deki 151 sayl Ereli Havzai Fahmiyesi Maden Amelesinin
Hukukuna Mteallik Kanun (4. Madde) ile kurulan Amele Birlii, Trkiyenin
17
Sosyal Gvenlik kavram
20.yyde ilk olarak 1935te
Amerikan Sosyal Gvenlik
Kanununda (Social Security
Act) yer almtr. Kavram,
daha sonra Atlantik Pakt
Szlemesi (14 Austos
1941) ardndan Uluslararas
alma rgtnn (ILO)
Philedelphia
Deklerasyonunda (10 Mays
1944) kullanlmtr. Ayrca
nsan Haklar Evrensel
Beyannamesinin (18 Aralk
1948) 22nci ve 25inci
maddelerinde sosyal
gvenlik, temel insan
haklar arasnda
saylmaktadr. ILO
tarafndan hazrlanan
Sosyal Gvenliin Asgari
Normlar Hakkndaki 102
Sayl Szlemede sosyal
gvenlik kavramna geni
ekilde yer verilmi ve bu
alandaki temel
dzenlemelerle ilgili olarak
ulusal hkmetlere yol
gsterilmitir.
kanun ile kurulan ve yelii zorunlu olan ilk sosyal gvenlik kuruluudur. Bunun
dnda Cumhuriyetin ilk yllarnda, sosyal sigortalara benzeyen ok sayda
emeklilik ve yardmlama sandklar iin kanun karlmtr.
Sosyal Gvenlik Kurulular
Trkiye Cumhuriyetinde modern anlamda sosyal gvenlik sistemi II. Dnya
Savandan sonra oluturulmutur. Savatan sonra sosyal sigorta kollar ile ilgili
ilk kanun, 4772 sayl Kazalar, Meslek Hastalklar ve Analk Sigortalar Kanu-
nudur (1945). 4772 sayl Kanuna paralel olarak 4792 sayl i Sigortalar Kurumu
Kanunu (1945) karlmtr. 4792 sayl Kanunun 1 Ocak 1946da yrrle girme-
siyle birlikte o tarihe kadar kurulan ok sayda ii sand i Sigortalar Kurumu
ats altnda birletirilmitir (http://www.sgk.gov.tr (30.07.2012)).
8 Haziran 1949da kabul edilen ve 1 Ocak 1950de yrrle giren 5434 sayl
Kanun ile Trk sosyal gvenlik sisteminin nemli kurumlarndan olan Emekli
Sand kurulmutur. Bylece saylar 11i bulan mevcut emeklilik sandklar orta-
dan kaldrlm, alanlardan ve iverenlerden prim alnmas ilkesine dayal, mo-
dern anlamda btncl bir sosyal gvenlik yaps oluturulmutur. Btn devlet
grevlilerinin emeklilik ilemleri de bir at altnda toplanmtr. 1945-1957 dne-
minde yaplan dier kanuni dzenlemelerle sosyal gvenlik sistemi iyiletirilmitir.
Sosyal gvenlik alannda 1961 Anayasas nemli bir dnm noktasdr. Ana-
yasann (1961) 60. maddesinde Herkes, sosyal gvenlik hakkna sahiptir. Dev-
let, bu gvenlii salayacak gerekli tedbirleri alr ve tekilat kurar hkm ile
sosyal refah devletinde kamunun stlenecei role vurgu yaplmtr. Anayasann
yan sra be yllk kalknma planlarnda sosyal gvenliin geniletilmesi ve et-
kinletirilmesi gerektii belirtilmitir. Sosyal gvenlik kurumlarnn tek at altn-
da birletirilmesi fikrine ilk kez Birinci Be Yllk Kalknma Plannda (1963-1967)
yer verilmitir.
1961 Anayasasnn yrrle girmesinin ardndan ii statsnde alanlara
ilikin sigorta kollarna ait eitli kanunlara dalm bulunan dzenlemeler yeni-
den gzden geirilmitir. 506 sayl Sosyal Sigortalar Kanunu (1964) ile sz konu-
su dzenlemelerde birlik salanmtr. Bu Kanuna bal olarak 1965te i Sigor-
talar Kurumu, Sosyal Sigortalar Kurumuna (SSKya) dntrlm, ii-
lerin sosyal gvenlik ile ilgili haklar geniletilmitir.
1479 sayl Kanun (1971) ile 1972 ylnda Esnaf ve Sanatkrlar ve Dier Bam-
sz alanlar Sosyal Sigortalar Kurumu (Ba-Kur) kurulmutur. Ba-Kur kapsa-
mndaki sigortallara salk sigortas yardmlar verilmesi ancak 1986 ylnda mm-
kn olabilmitir. Trkiyede sosyal gvenlik sisteminde farkl rgtlenmenin ya-
n sra bireyler farkl kanunlara tabi ekilde sosyal gvenlik sisteminde yer almak-
ta idi. Farkl yasal dzenlemeler, sosyal gvenlik kapsamndaki bireylerin hak ve
ykmllkleri arasndaki norm ve standart birliini ortadan kaldrmtr. Bu fark-
llklarn giderilmesi, norm birliinin salanmas ve srdrlebilir bir sosyal gven-
lik sistemi oluturulmas amacyla sosyal gvenlik reformu yaplmas gerei ortaya
kmtr.
Sosyal Gvenlik Kurulularnn Birletirilmesi ve Genel Salk
Sigortas
Mays 2006da kabul edilen 5502 sayl Sosyal Gvenlik Kurumu Kanunu ile
Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK), Emekli Sand ve Ba-Kur, tek at altnda topla-
narak Sosyal Gvenlik Kurumu (SGK) oluturulmutur. Bylece farkl kurum ve
18
Tr ki ye Ekonomi si
Trk Sosyal Gvenlik
Sisteminin ilk kurumu
1946da oluturulan i
Sigortalar Kurumudur. Bu
kurum 1965te Sosyal
Sigortalar Kurumuna
(SSKya) dntrlmtr.
1950de 11 farkl emekli
sand birletirilerek Emekli
Sand kurulmutur. Ba-
Kur ise 1972 ylnda
kurulmutur. sosyal
gvenlik kurumu arasnda
sosyal sigortalar alannda
birok konuda norm ve
standart birlii
olmadndan 2006 ylnda
yeni bir dzenlemeye
gidilmitir. 5502 sayl
Kanun ile Emekli Sand,
SSK ve Ba-Kur, Sosyal
Gvenlik Kurumu (SGK)
ats altnda toplanmtr.
kanunlara tabi sigortallarn sigorta hak ve ykmllklerinin eitlenmesi, mali ola-
rak srdrlebilir tek bir emeklilik ve salk sigortas sisteminin kurulmas ng-
rlmtr.
Reform ile ayn zamanda nfusun tamamna eit, kolay ulalabilir ve kaliteli
salk hizmeti sunumunu amalayan genel salk sigortas sisteminin oluturul-
mas hedeflenmitir. Bu dorultuda 31 Mays 2006 tarihinde 5510 sayl Sosyal Si-
gortalar ve Genel Salk Sigortas Kanunu kabul edilmitir. 1 Ocak 2007de
yrrle girmesi ngrlen Kanunun baz maddelerinin Anayasa Mahkemesince
iptal edilmesi nedeniyle tm hkmleri ile yrrle girmesi gecikmitir. Ka-
nunun tm hkmleri ile yrrle girebilmesi 1 Ekim 2008de mmkn olabil-
mitir. 5510 sayl Kanun ile sosyal sigortalar alannda birok konuda norm ve stan-
dart birlii salanm ve uygulamaya geirilmitir. Bu kapsamda genel salk sigor-
tas ile toplum kesimlerinin nemli bir ksm sosyal gvence altna alnmtr. Ba-
Kur, SSK ve Emekli Sandnn SGK ats altnda toplanmasnn yan sra farkl uy-
gulamalar yerine devletin tm vatandalarna ayn sosyal gvencenin salanmas
iin sunulan hizmetlerde norm ve standart birlii getirilmitir.
Trkiyedeki sosyal gvenlikle ilgili kurumlar hakknda bilgi veriniz.
Sosyal Gvenlikle ile lgili Sorunlar ve Genel Deerlendirme
Trkiyedeki sosyal gvenlik sisteminin yaad sorunlar, gelimi lkelerin aksi-
ne nfusun yalanmas ve hayatta kalma beklentisinin ykselmesi gibi demografik
nedenlerden ok sisteme dardan yaplan siyasi mdahalelerden kaynaklanm-
tr. Gemite devletin ak net ve istikrarl bir sosyal gvenlik politikasnn olma-
mas, sisteme dardan mdahaleyi mmkn klmtr.
Trk sosyal sigorta sisteminin sorunlar, gelimekte olan lkelerde yaanan te-
mel sorunlarla byk lde benzerlikler gstermektedir. Yapsal sorunlar; ku-
rumlar aras norm ve standart farkllklar, emeklilik ya ve erken emeklilik soru-
nu, af uygulamalar ve borlanma yasalar, kaytd istihdam ve kaak sorunu, ida-
ri ve mali zerklik sorunu, mevcut sistemin yoksullua kars etkin koruma sala-
yamamas ve nfusun tamamnn sosyal gvenlik kapsamna alnamamas eklin-
de ifade edebiliriz. Finansal sorunlar ise akteryal dengedeki bozukluk (aktif/pa-
sif sigortal orannn dkl), finansman sorunlar, salk harcamalarndaki hz-
l artlar, prim tahsilat oranlarndaki dklk ile prim oranlarndaki ykseklik,
prim karl olmayan demeler ve devlet katksnn olmay eklinde sralayabi-
liriz. Bu sorunlarn nemli bir ksm 5502 ve 5510 sayl kanunlarla almaya al-
lsa da ksa vadede ciddi bir baar beklenmemektedir. Gnmze kadar olan s-
rete anayasa ve kalknma planlarnda yer alan hedeflere ok fazla yaklalamad-
da bir gerektir. Hazrlanan tm kalknma planlarnda ayn hedeflere yer veril-
mesi, bu hedeflerin yaklak krk yldr gerekletirilemediini gstermektedir (Ala-
gz ve Yapar, 2003, s. 449).
Sosyal gvenliin kapsad nfusun toplam nfus iindeki oran, 2000li ylla-
ra kadar sosyal devlet gereklerini yanstmamaktadr. Yaplan dzenlemelerle sos-
yal gvenliin kapsad nfusun oran artmtr. Bu artn yeterli olduunu syle-
mek doru bir ifade olmayacaktr. Trkiyede sigortal nfus oran 1960 ylnda
toplam nfusun %5,7sine, 1965 ylnda %20sine, 1980 ylnda %47sine ve 2005 y-
lnda %92sine ulamtr. Bu oran Mart 2012 itibaryla %86dr. Mart 2012 itibaryla
63.762.642 kii SGK kapsamndadr. 2011 yl verilerine gre Trkiye nfusunun
yaklak %12si yeil kartldr.
19
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Trkiyede emeklilere ve dier hak sahiplerine denen aylklar pek ok kii
iin yeterli seviyede deildir. Farkl mevzuatlara tabi emekli ve hak sahiplerine
birbirinden ok farkl tutarlarda deme yaplmaktadr. Uzun bir dnem yksek
enflasyon ortamnda bulunan lkede emekli maa dnda baka geliri olmayan
nemli saydaki birey ve aile, TK ve TRK-in aratrmalarndaki yoksulluk s-
nrnn altnda yaamaktadr.
Sosyal gvenlik sistemin gelirleri ve giderleri arasnda uygun bir dengenin olu-
turulmas ve bu dengenin srdrlebilir olmas noktasnda henz istenilen bir g-
rnm mevcut deildir. Trkiyede sosyal gvenlik sisteminin finansmanndaki s-
kntlar 1990l yllarla balamtr. Erken emeklilik uygulamalar, kayt d istihdam
ve isizlik, sistemin sigortaclk ilkelerine gre iletilmemesi sonucu fayda-maliyet
balarnn zayflamas, prim tahsilat orannn dkl, prim borlarna ilikin af-
lar ve prim borlarnn dk faizlerle yeniden yaplandrlmas ve mevcut fonlarn
iyi deerlendirilmemesi sonucu sosyal gvenlik sisteminin akteryal dengeleri (ak-
tif/pasif sigortal oran) tamamen bozulmutur. 1985te aktif/pasif dengesi SSKda
2,5, Ba-Kurda 6,5 ve Emekli Sandnda 2 iken bu oran 2005te SSKda 1,7ye,
Ba-Kurda 2,1e ve Emekli Sandnda 1,5e dmtr. 2006da SGKda aktif/pa-
sif dengesi 1,95 iken bu oran Mart 2012de 1,89a dmtr.
Ortalama yaam sresinin art da aylk demeleri ve salk yardmlarndaki ar-
tlarda sistemin giderlerinin artmasna yol amtr. Sosyal gvenlik sisteminin fi-
nansman ann kapatlmas; aktif/pasif sigortal oran kadar kaytl istihdamn ve
reel cretlerin artna da ihtiya duymaktadr (Alagz ve Yapar, 2003, s. 448).
Sosyal gvenlik hizmetlerinin etkin bir ekilde yrtlmesi iin ilk olarak fi-
nansman skntlarnn giderilmesi ve mevcut kaynaklarn etkin ve verimli kullanl-
mas gerekir. Bu adan bakldnda Trkiyede sosyal gvenlik hizmetlerinin et-
kin bir ekilde yrtlebilmesi noktasnda ilk olarak aktif sigortal saysnn artrl-
mas gerekir. Bu noktada kaytd istihdamn azaltlarak ortadan kaldrlmas nem-
li bir adm olacaktr. TKin 2005 ylndaki bir almasnda 22 milyon alann
yardan fazlas sosyal gvenlik sisteminin dnda yer almaktadr. Kaytd istihda-
mn azaltlmasnda ii ve iveren primlerinin daha makul seviyelere ekilmesi ve
etkin denetim ann kurulmas gerekir.
Sistemin idari (ynetim) adan effaf olmas noktasnda eksiklikler mevcut-
tur. 1945 ylndan bu yana sosyal gvenlikle ilgili kanunlar sklkla deitirilmi-
tir. 2006 ylna kadar olan dnemde sosyal gvenlik sistemi iinde faaliyette bu-
lunan kurumlarn farkl bakanlklara bal olmas, temel kurum (SSK, Ba-Kur
ve Emekli Sand) arasnda norm ve standart birliinin yan sra egdmn sa-
lanamamas idari adan farkl uygulamalar getirmitir. 5502 sayl Sosyal Gven-
lik Kurumu Kanunu ve 5510 sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Ka-
nununun idari adan yaanan olumsuzluklar gidermesi beklenmektedir.
20
Tr ki ye Ekonomi si
SGK Kapsam 2005 2011 Mart 2012
4/a (SSK) 29.345.239 38.348.858 37.748.707
4/b (Bakur) 14.290.187 15.390.199 15.598.387
4/c (Emekli Sand) 8.448.727 9.998.872 10.062.216
zel Sandklar 307.161 350.890 353.332
Toplam 52.391.314 64.088.819 63.762.642
Yeil Kartl Says 7.256.000 8.865.470 ..
Tablo 1.7
Sosyal Gvenlik
Kapsamndaki Nfus
(2005-2012)
Kaynak: SGK
(2012), 2012 Mart
Ay Aylk statistik
Blteni.
Prim oranlarnn denebilir seviyede olmas noktasnda, OECD standartlaryla
karlatrldnda Trkiyede prim oranlar olduka yksektir. 2005 verilerine g-
re Trkiye iverenin yasal ykmllklerinin igc maliyetindeki pay %26 iken
bu oran OECDde %18,7 ve AB (15)de %23,6dr. Trkiyedeki %26lk orana ii
adna denen primler de eklendiinde maliyetlerin artmas, hem prim tahsilat
oranlarn drmekte hem de kaytd istihdam artrmaktadr.
Salk hizmetlerine eriimin kolay ve salanan hizmetlerin nitelikli olmas
iin yaplan dzenlemelerden, 2000li yllara kadar istenilen lde baar sala-
namamtr. Hasta kuyruklarnn yan sra toplumun nemli bir kesiminin salk
hizmetlerinden faydalanamamas nemli bir eksiklik idi. Dier yandan Ba-Kura
tabi olan sigortallarn salk yardmlarndan faydalanmas 1986 ylndan sonra
mmkn olabilmitir. 5502 ve 5510 sayl Kanunlarla birlikte salk hizmetlerine
kolay eriim ve hizmetlerin nitelii konusunda nemli ilerlemeler salanmtr.
Gnmzde giderek artan sosyal gvenlik a nedeniyle salk hizmetleri ve
muayene cretlerine getirilen katlm paylar zellikle gelir dzeyi dk ve yok-
sul kesimleri olumsuz etkilemektedir.
Yoksullukla mcadele etme noktasnda sosyal gvenlik sistemi nemli role sa-
hiptir. 1942 ngilterede hazrlanan Beveridge Raporu yoksulluu ada
toplumun yz karas olarak nitelemekte, yoksullukla mcadele iin etkin bir
sosyal gvenlik sistemine ihtiya duyulduunu belirtmektedir. Son dnemde yap-
lan yasal dzenlemelerle sosyal hizmetler ve sosyal yardmlarn artrlmas, yoksul-
luun neden olduu olumsuzluklarn azaltlmasna katk salamtr. 2002-2009 d-
neminde yoksul hanehalk oran yaklak %22den %15e, yoksul fert oran ise
%27den %18e dmtr (TK).
Yoksulluun azaltlmas ile ilgili veri ve bilgileri kitabnzn 2. nitesinde bulabilirsiniz.
Beveridge Raporunun ngilizce metnine http://www.sochealth.co.uk/public-health-and-
wellbeing/beveridge-report/ http://www.sochealth.co.uk/public-health-and-wellbeing/be-
veridge-report/ adresinden ulaabilirsiniz.
Sosyal gvenlik sisteminin akteryal dengelerinin bozulmasnda siyasi mda-
halelerin nemli yeri vardr. zellikle 1992den sonra sosyal gvenlik kurumlar-
nn gelir-gider dengesi bozulmutur. Giderek mali yaplar bozulan sosyal gven-
lik kurulularna bteden yaplan transferler artmtr. 2000-2011 dneminde sos-
yal gvenlikteki mali ak genelde artma trendinde olsa da 2011 ylnda bir nce-
ki yla gre bir d sz konusudur. Sosyal Gvenlik Kurumuna yaplan transfer-
lerin bte giderleri iindeki pay 2010da %18,7 iken bu orann 2011de %16,8 ola-
ca tahmin edilmektedir (Maliye Bakanl, 2011, s.11).
TRKYEDE BLGESEL KALKINMADA GELMELER
Trkiyede Kalknma Politikalar
1923-1950 dneminde Trkiyede lke apnda kalknmaya arlk verildii grl-
mektedir. Bunun sebebi ise lkenin tamamnn kalknma asndan yetersiz, dier
bir ifadeyle az gelimi olmasdr. Bununla birlikte zaman iinde nfusun ve yat-
rmlarn lke iinde yaylmas ve belli merkezlerde toplanmas politikalar denen-
mitir (sanayinin, stanbul ve Marmara dndaki Ege ve Anadoluya kaydrl-
mas). 1950-1960 dneminde zel sektr yatrmlar daha ok stanbul ve Marma-
21
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ra Blgesinde younlamtr. Devlet, kamu yatrmlarn her ne kadar lke gene-
line yaymak istemise de datmda lkenin dou kesimi yeterli pay alamamtr
(DPT, 2000, s. 24).
1960 sonrasndaki blgesel kalknma politikasnn amac blgeler aras ve bl-
ge ii gelimilik (kalknmlk veya kalknma da diyebiliriz) farklarn azaltarak
ekonomik kalknmay hzlandrma eklinde ifade edilebilir. Blgesel kalknmada
Devlet Planlama Tekilatna (DPT) nemli grevler verilmitir. DPT, blgesel po-
litikann oluturulmas, koordinasyonu, deerlendirme ve izlenmesinin yan sra
kaynak tahsisini yrtmektedir. Dolaysyla bu dnemde yerel aktrler blgesel
kalknma planlamasnn dnda kalmtr.
DPTnin hazrlad kalknma planlarnda blgesel kalknma iin ilk nce alt-
yap gelitirilmesine arlk verilmitir. Daha sonra gelime merkezleri belirlenme-
si, ncelikli gelime alanlarnn saptanmas, yerel kaynaklarn ve potansiyellerin
ortaya karlmas, fonksiyonel blgeler oluturulmas, ABnin blgesel kalknma
deneyimlerinden yararlanarak yeni politikalarn belirlenmesi, blgelerde ne ka-
cak sektrlerin saptanmas, sanayide rekabetilii artrma ve istikrarl bir bilgi top-
lumu iin blgesel dzeyde yaplmas gerekenler olarak ne karlmtr.
Blgesel gelimeyi salamak iin blge planlamalar, kalknmada ncelikli y-
reler (KY), il gelime planlar ve kalknma planlarnn blgesel nlemleri birer
ara olarak kullanlmtr. Trkiyedeki en nemli blge plan Gneydou Anado-
lu Projesidir (GAP). 2000li yllara kadar dalgal bir seyir izleyen blgesel planla-
ma, kavramsal ve zellikle uygulama olarak lkemizde yeterince geliememitir.
Mevcut stratejilerin eksik taraflar AB deneyimlerden faydalanlarak giderilmeye
allmaktadr.
Blgesel Kalknma Politikalarnda AB Mktesebatna Uyum Sreci
Blgeler aras gelimilik farklarnn azaltlmasnda Avrupa Birlii (AB) nemli ba-
ar salamtr. Birlik, kendi iindeki az gelimi blgelere ynelik olarak uygula-
d politikalarla blgesel gelimilik farkllklarnn azaltlmasn salamtr.
Trkiye AB Mktesebatna uyum kapsamnda Birliin (ABnin) blgesel politi-
kasnn nemli bir unsuru olan yeni blge tanmlamasna gemitir. Bu blge sis-
teminin ad statistiki Blge Birimleri Snflandrmasdr (BBS: NUTS- No-
menclature of Territorial Units for Statistics).
Trkiyede Dzey 1e (NUTS 1) gre 12, Dzey 2ye (NUTS 2) gre 26 ve D-
zey 3e (NUTS 3) gre 81 blge oluturulmutur. Dzey 3 blgeleri illerden
olumaktadr. Dzey 1e gre oluturulan 12 blge; stanbul (TR1), Bat Marmara
(TR2), Ege (TR3), Dou Marmara (TR4), Bat Anadolu (TR5), Akdeniz (TR6), Orta
Anadolu (TR7), Bat Karadeniz (TR8), Dou Karadeniz (TR9), Kuzeydou Anado-
lu (TRA), Ortadou Anadolu (TRB) ve Gneydou Anadolu (TRC) eklindedir. D-
zey 1 blgeleri kendi ilerinde Dzey 2 ve Dzey 3 alt blgelerine ayrlmtr.
stanbul (TR1) Blgesi, sadece stanbul ilini kapsamaktadr. Bat Marmara
(TR2) Blgesi, Tekirda ve Balkesir alt blgeleri (Dzey 2) ve 5 ilden (Dzey 3
blgesi) oluur. Ege (TR3) Blgesi, zmir, Aydn ve Manisa alt blgeleri ile bun-
lara bal 8 ili kapsar. Dou Marmara (TR4) Blgesi, Bursa ve Kocaeli olmak
zere iki Dzey 2 blgesi ve 8 ilden (Dzey 3 blgesi) oluur. Bat Anadolu
(TR5) Blgesi Ankara ve Konya olmak zere alt iki blge (Dzey 2) ve ili (D-
zey 3 blgesini) kapsar. Akdeniz (TR6) Blgesi, Antalya, Adana ve Antakya ol-
mak zere Dzey 2 blgesi ve 8 ilden oluur. Orta Anadolu (TR7) Blge-
22
Tr ki ye Ekonomi si
BBS (NUTS) sistemin en
geni kapsaml blgeleri
Dzey 1e (NUTS 1) gre
tanmlanmtr. Dzey 1
blgeleri Trkiyedeki
mevcut corafi blgelere
gre daha homojendir. Dier
bir ifadeyle ayn grup iinde
yer alan iller arasnda
farkllklar corafi blgelere
gre daha azdr.
Dzey 2ye (NUTS 2ye) gre
belirlenen blgeler, Dzey
1e gre daha homojen
komu illerin
gruplandrlmasyla
oluturulmutur.
Dzey 3e (NUTS 3e) gre
belirlenen blgeler ise
Trkiyenin 81 ilinden
meydana gelmektedir.
GAP dndaki blge
planlarn Zonguldak-
Bartn-Karabk (ZBK), Dou
Karadeniz Projesi (DOKAP),
Dou Anadolu Projesi (DAP)
ve Yeilrmak Havzas
Projesi (YHGP) eklinde
sralayabiliriz.
sinde Krkkale ve Kayseri alt blgeleri (Dzey 2) ile bunlara bal 8 il (Dzey 3
blgesi) bulunur. Bat Karadeniz (TR8) Blgesi, Zonguldak ve Kastamonu alt
blgeleri (Dzey 2) ile bunlara bal 6 ilden oluur. Dou Karadeniz (TR9) Bl-
gesi, Trabzon alt blgesine (Dzey 2) bal 6 ili (Dzey 3 blgesini) kapsar. Ku-
zeydou Anadolu (TRA) Blgesi, Erzurum ve Ar alt blgelerine (Dzey 2)
bal 7 ilden (Dzey 3 blgesi) oluur. Ortadou Anadolu (TRB) Blgesinde,
Malatya ve Van alt blgelerine (Dzey 2) bal 8 il bulunur. Gneydou Anado-
lu (TRC) Blgesinde ise Gaziantep, anlurfa ve Mardin alt blgeleri (Dzey 2)
ve bunlara bal 9 il (Dzey 3 blgesi) yer alr.
Trkiye Birinci Be Yllk Kalknma Plannn da nerilen kalknma ajans
eklindeki yerel kurumsal yap tesis edilemediinden bu gne kadar hazrlanan
dokuz blge kalknma plan iinde GAP dnda hibir blge plannda istenilen
dzeye ulalamamtr (DPT, 2007b, s. 18). Trkiye ABye adaylk sreci ile
birlikte yeni blgesel kalknma politikalarna ynelmitir. Yeni blgesel kalkn-
ma politikalarnda yerel aktrler giderek daha fazla n plana kmaktadr. Bu
dorultuda Dzey 2ye gre belirlenmi 26 blge merkezinde blgesel kalknma
ajanslar oluturulmutur.
Trkiyede blgesel gelimede uzun sre yerel paydalarn ve sivil toplum ku-
rulularnn (STK) rol gz ard edilmitir. Yeni srete bu kurulularn blgesel
almalara katklar artmaya balam, gnmzde hem i dnyas temelli hem de
toplumsal amal STKlar artan oranda blgesel gelimede rol almaktadrlar (DPT,
2007a, s. 52).
Trkiyede Blgesel Gelimilik Farkllklar
Trkiyede sosyo ekonomik gstergelerin yan sra gelir dalm asndan da
bakldnda blgeler arasnda ciddi oranda gelimilik farkllklar sz konusu-
dur. Kii bana gelir asndan bakldnda 12 blge (Dzey 1e gre) arasnda
en yksek ortalama gelir 14.873 TL ile stanbul (TR 1) blgesinde, en dk ise
5.418 TL ile Gneydou Anadolu (TRC) blgesindedir. stanbulda en zengin
%20lik kesimin ortalama geliri 33.549 TL iken, Gneydou Anadoluda 12.545
Trk Lirasdr. stanbuldaki en yoksul %20lik kesimin ortalama geliri 5.348 TL
iken, Gneydou Anadoluda 1.676 TLdir (Kitabnzn 2. nitesinde Tablo
2.12ye bakabilirsiniz).
Trkiyede blgelerin gayri safi katma deere (GSKD) katklarna bakldn-
da (2010 verilerine gre) en yksek paya %27,7 ile stanbul, en dk paya %1,5
ile Kuzeydou Anadolu blgesi sahiptir (Tablo 1.8). Kuzey Anadolu ile birlikte
Ortadou Anadolu (%2,3), Dou Karadeniz (%2,6), Orta Anadolu (%3,8), Gney-
dou Anadolu (%4,4), Bat Karadeniz (%4,8) ve Bat Marmaradan (%4,9) oluan
yedi blgenin gayri safi katma deere katks, stanbul blgesinin katksndan da-
ha azdr.
23
Kalknma Ajanslar (KAlar),
blgesel kalknma iin
projeleri destekleyerek ve
finansman salamann yan
sra blgesel kalknmada
merkezi ve yerel otorite
arasnda uyumlatrc ve
ibirliini salayc ilev de
grmektedir.
Gayri Safi Katma Deer
(GSKD): Temel fiyatlar
zerinden kt ile al fiyat
zerinden ara tketim (ham
madde ve dier ara girdiler)
arasndaki farktr.
retimdeki dier vergiler,
alanlarn cretleri, i yeri
kar, sabit sermaye
harcamalar ve bilano
kalemi iletme fazlas
(balancing item operating
surplus) gibi unsurlar, temel
fiyatlarla katma deer
iinde yer alr.
24
Tr ki ye Ekonomi si
Tablo 1.8
Dzey 2 Blgelerine likin Baz Kalknma (Gelimilik) Gstergeleri
Dzey 2 Alt
Blgeleri
S
o
s
y
o
-
E
k
o
n
o
m
i
k
G
e
l
i
m
i
l
i
k
S
r
a
l
a
m
a
s
(
2
0
0
3
)
N
f
u
s
u
n
P
a
y
(
2
0
1
0
-
%
)
2
0
0
9
-
2
0
1
0
N
f
u
s
A
r
t
e
h
i
r
l
e
m
e
O
r
a
n
(
2
0
1
0
-
%
)
B
l
g
e
l
e
r
i
n
G
S
K
D
y
e
K
a
t
k
(
2
0
0
8
-
%
)
K
i
i
b
a
n
a
G
S
K
D
(
2
0
0
8
)
E
n
d
e
k
s
T
R
=
1
0
0
s
i
z
l
i
k
O
r
a
n
(
2
0
1
0
-
%
)
n
i
v
e
r
s
i
t
e
S
a
y
(
2
0
1
1
)
stihdamn
Sektrel
Dalm
(2010-%)
Blgesel
GSKD'de
Sektrlerin Pay
(2008-%)
T
a
r
m
S
a
n
a
y
i
H
i
z
m
e
t
l
e
r
T
a
r
m
S
a
n
a
y
i
H
i
z
m
e
t
l
e
r
TR10 stanbul 1 18 2,6 99,0 27,7 155 14,3 42 0,4 39,9 59,6 0,2 26,7 73,1
TR51 Ankara 2 6,5 2,6 97,3 8,5 134 12,1 16 3,8 23,6 72,7 2,6 24,9 72,5
TR31 zmir 3 5,4 2,1 91,3 6,5 123 15,1 9 11,8 30,4 57,8 4,8 26,7 68,4
TR41 Bursa 4 4,9 2,5 88,0 6,6 138 10,1 6 11,0 44,0 45,0 5,5 42,1 52,4
TR42 Kocaeli 5 4,4 1,6 80,4 6,2 141 13 7 19,9 34,1 46,1 6,1 38,3 55,6
TR21 Tekirda 6 2,1 0,6 67,5 2,7 130 9,8 3 21,7 38,1 40,3 11,5 35,6 52,9
TR62 Adana 7 5,1 0,8 83,5 4,0 78 16,7 5 30,2 19,6 50,2 15,4 23,6 61,0
TR32 Aydn 8 3,7 1,1 57,7 3,6 97 11,9 3 32,8 21,8 45,5 14,4 21,8 63,8
TR61 Antalya 9 3,6 3,5 69,4 3,9 110 10,7 5 33,5 13,3 53,2 14,4 14,7 70,9
TR22 Balkesir 10 2,2 1,5 58,7 2,2 96 7,7 2 39,8 19,6 40,5 20,1 22,6 57,4
TR81 Zonguldak 11 1,4 0,8 51,1 1,3 93 10,8 3 40,7 23,2 36,2 5,5 38,2 56,3
TR33 Manisa 12 4,1 2,2 63,2 3,6 88 7,6 4 39,9 25,6 34,4 19,8 32,3 47,9
TR52 Konya 13 3,0 1,0 73,3 2,4 77 8,4 5 35,1 24,6 40,3 20,0 22,3 57,7
TRC1 Gaziantep 14 3,3 2,1 80,1 1,6 49 12,1 5 24,4 32,3 43,2 10,4 30,5 59,1
TR63 Hatay 15 4,1 1,6 57,5 2,6 63 13,6 3 35,5 24,8 39,7 15,5 27,3 57,2
TR72 Kayseri 16 3,2 1,1 75,1 2,3 73 13,7 6 29,5 26,7 43,9 12,5 30,0 57,5
TR71 Krkkale 17 2 -0,6 62,5 1,5 72 10,1 5 39,3 15,1 45,5 19,6 25,1 55,4
TR83 Samsun 18 3,7 0,0 64,0 2,8 74 7,2 5 45,6 15,1 39,2 18,6 21,6 59,8
TR90 Trabzon 19 3,4 -0,4 56,2 2,6 75 6,1 6 54,7 12,7 32,6 14,4 20,9 64,7
TRB1 Malatya 20 2,2 -0,1 65,6 1,3 59 11,9 4 42,9 15,7 41,2 13,7 19,5 66,8
TR82 Kastamonu 21 1 -0,4 55,5 0,7 71 8,3 3 48,8 15,2 36,2 21,8 19,3 58,9
TRA1 Erzurum 22 1,4 0,6 61,9 0,9 59 6,2 4 56,3 8,0 35,6 16,8 16,9 66,4
TRC2 anlurfa 23 4,3 2,0 63,0 1,7 40 13,1 2 28,0 17,2 54,7 21,5 16,6 61,9
TRC3 Mardin 24 2,7 0,8 63,0 1,1 41 11,8 4 28,2 19,3 52,4 13,0 31,2 55,8
TRA2 Ar 25 1,5 -0,2 46,6 0,6 38 10,3 4 58,4 9,2 32,6 24,6 12,6 62,8
TRB2 Van 26 2,7 0,5 48,9 1,0 36 17,0 4 38,4 13,6 48,0 21,3 15,8 62,9
TR Trkiye 100 1,6 76,3 100 100 11,9 165 25,2 26,2 48,6 8,5 27,2 64,3
Kaynak: Kalknma Bakanl; TK.
Blgesel dzeyde temel sektrlerin gayri safi katma deere katksnda ciddi
farkllklar mevcuttur. TKin 2008 yl verilerine gre, Dzey 2 blgeleri arasnda
sanayinin blge iinde GSKDye katksnn en yksek olduu blge Bursa, Bilecik
ve Eskiehirden oluan Bursa (TR41) blgesi iken, en dk katk ise Ar, Kars,
Idr ve Ardahandan oluan Ar (TRA2) blgesindedir.
Tarmn blgesel GSKDye katksna bakldnda en fazla katk Ar (TRA2de)
(%24,6), en dk katk %0,2 ile TR10 (stanbul) blgesindedir. Hizmetler sektr-
nn blgesel GSKDye katks bakmndan, en fazla katky %73,1 ile TR10 (stan-
bul), en az katky %47,9 ile TR33 Manisa (Manisa, Afyon, Ktahya ve Uak) sala-
maktadr (Tablo 1.8).
Ekonomik olmayan gstergelere bakldnda da blgeler arasnda farkllklar
mevcuttur. ehirleme, nfus art hz, bebek lm oranlar, doumda anne lm
oranlar, niversite saylar, kii bana den uzman hekim ve hemire saylarnda
blgeler arasnda ciddi farkllklar mevcuttur.
TRKYEDE TASARRUF ELMNDE GELMELER
Hzl ekonomik byme (geni anlamda kalknma) iin lkenin daha fazla yatr-
ma dolaysyla tasarrufa ihtiyac vardr. Ekonominin mantnda ise yatrmlar tasar-
ruflara eit olmas gerekir. Eer yatrmlar finanse edecek yurtii tasarruf yetersiz
ise, yurtd (yabanc) tasarruflar dn alnr. Yetersiz yurtii tasarruflar Trki-
yenin cari ilemler dengesindeki yksek an temel sebebidir. rnein hzl b-
ymek isteyen bir lkede (Trkiyede) GSYHsnn %22si kadar yatrm yaplrken,
ekonominin yurtii tasarruflar %12 dzeylerinde ise GSYHsnn %10u orannda
yurtd tasarruflar dn almaktadr.
Trkiyede ekonomik bymeyi hzlandrabilmek iin gerekli olan yatrmlarn
artrlmasnda en nemli sknt tasarruflarn (burada bahsedilen yurtii tasarruflar)
artrlamamasdr. Trkiyede yurtii tasarruflara bakldnda 1975-1988 dnemin-
de tasarruflarn GSYH iindeki pay dalgal bir seyir izlemekle birlikte genelde art-
mtr. 1988-2011 dneminde ise yurtii tasarruflar/GSYH oran istikrarl bir ekil-
de azalmtr. Toplam yurtii tasarruflar/GSYH oran en yksek dzeye (%29,1)
1989da kmtr. 1990-2011 dneminde yurtii tasarruflar/GSYH orannda genel
bir d trendi sz konusudur. Buna karlk tasarruf oranlar 2004-2006 dnemi-
nin yansra 2008 ve 2010 yllarnda bir nceki yla gre art gstermitir. Yurtii
tasarruf oranlar 1990da %24,7, 2000de %18,4, 2010da %13,9dur. 2011deki tasar-
ruf oran (yaklak %12) 1980deki dzeylere inmitir.
1988-2001 dneminde tasarruf orannn azalmasnda kamu tasarruflarndaki d-
nemli rol oynamtr. Bu dnemde artan sosyal gvenlik aklar, Kamu kti-
sadi Teebbslerinin (KT) zararlar ve bte aklar, kamu tasarruf eilimini d-
rmtr. Kamu tasarruflar/GSYH oran eksiye (-) inmitir. 2001-2011 dnemin-
deki tasarruf oranlarnn azalmasnda ise zel sektrdeki tasarruf eilimindeki d-
belirleyici olmutur. Bu dnemde kamu tasarruflar/GSYH oranndaki art,
zel sektr tasarruflarndaki d karlayamamtr.
Gelir Gruplarna Gre Tasarruf Eilimi
Genel olarak bakldnda Trkiyedeki st gelir gruplarnda tasarruf eiliminin
yksek olduu buna karlk dk gelir gruplarnda tasarruf eiliminin nispeten
dk olduu grlmektedir. En dk gelir grubunda ise negatif tasarruf sz ko-
nusudur. Bu gelir grubunda bireyler borlanma yoluyla gelecekteki tasarruflarn
25
bugnden tketmektedirler. TK yapt aratrmada Trkiyede bireylerin eitim
dzeyleri artka tasarruf eilimlerinin ykseldiini tespit etmitir. Sonu olarak
Trkiyede gelir ve eitim dzeyleri ile tasarruf oranlar arasnda yakn bir korelas-
yon (pozitif ynl) olduu grlmektedir (Dnya Bankas ve Kalknma Bakanl,
2012, s. 7).
Trkiyedeki tasarruf eiliminin dk kmasnn, lkemizdeki tasarruf anlay-
nn da nemli etkisi vardr. lkedeki tasarruflarn kayda deer bir ksm yastk
alt eklinde deerlendirilmekte ve finansal sistemde deerlendirilmedii iin de
yatrmlarn finansmannda kullanlamamaktadr. Mevcut yapnn olumasnda bi-
reylerin ve toplumun tasarruf anlay kadar tasarruflar deerlendiren finansal sis-
temin zelikle bankaclk sisteminin de nemli rol olduunu belirtmek gerekir.
DNYA EKONOMSNDE TRKYENN YER
Trkiye ekonomisi ubat 2001 Krizinden sonra hzl bir byme srecine girmi,
lke 2002-2011 dneminde ortalama %6,5 orannda bymtr. 2011 ylnda Tr-
kiye, G-20 lkeleri arasnda in (%9,3) ve Arjantinin (%8,9) ardndan %8,5 by-
me oran ile en hzl byyen nc ekonomi olmutur.
Trkiye 2010 yl verilerine gre, cari fiyatlarla 734,4 milyar dolar GSYH byk-
l ile dnyann 17nci byk ekonomisidir. Satnalma Gc Paritesine (SGP)
gre GSYH tutar 1.116 milyar dolar olan Trkiye, SGPye gre yaplan GSYH sra-
lamasnda dnyann 15inci byk ekonomisi konumundadr.
2011 verilerine Trkiye nfus bakmndan dnyann en kalabalk 19uncu lke-
sidir. GSYH bykl bakmndan dnyann ilk 20 lkesi arasnda yer alan Tr-
kiye, nispeten kalabalk ve artan nfusu nedeniyle kiibana milli gelirde GSYH
sralamasna gre daha gerilerde kalmaktadr. 2010 ylnda Trkiyede cari fiyatlar-
la kiibana milli gelir 10.106 dolar (dnya sralamasnda 47nci) iken, SGPye g-
re kiibana milli gelir yaklak 15.340 dolardr (dnya sralamasnda 42nci lke).
Trkiye, beeri kalknma dier bir ifadeyle insani gelime asndan dnya l-
keleri arasnda ekonomik gelimilik dzeyiyle paralel bir noktada deildir. Dn-
yann ilk 20 ekonomisi arasnda yer alan Trkiye, beeri kalknma endeksi (insani
gelime endeksi) sralamasnda 187 lke arasnda 92nci sradadr.
Trkiyede yurtii tasarruflar/GSYH oran giderek dmektedir. Trkiyedeki
tasarruf eilimi oran genel olarak bakldnda orta gelir grubundaki lkelerle
benzer niteliktedir. Tasarruf oran Trkiye gibi yksek byme hzna sahip l-
kelerle karlatrldnda Trkiyenin tasarruf oran bu lkelere gre dk d-
zeyde kalmaktadr. 2000-2008 dneminde inde ortalama tasarruf oran yaklak
%46 iken, bu Trkiyede yaklak %17dir (Dnya Bankas ve Kalknma Bakanl-
, 2012, s. 3-5). Nispeten yksek byme oranlarnn olduu dnemde yurtii
tasarruflarn dmesi, yatrmlarn finansmannda yabanc tasarruflara olan talebi
daha da artrmaktadr.
26
Tr ki ye Ekonomi si
27
Trkiyenin corafi konumunu ve doal kaynak-
larn ekonomik adan deerlendirmek
Trkiye corafi olarak ktann (Asya, Avrupa
ve Afrika) birbirine en ok yaklat noktalardan
birbirindedir. Trkiye, yzlm 783.577
km
2
lik alan ile dnyann 37nci lkesidir. ta-
raf denizlerle evrili olan Trkiyede deniz po-
tansiyellerinden yeterince faydalanlamamakta-
dr. lke sahip olduu jeolojik yap nedeniyle
nemli yer alt ve st kaynaklarna sahiptir. Tr-
kiye dnyann nemli petrol ve doalgaz yatak-
larna yakn olmasna ramen, yurtii retimin
yetersiz olmas nedeniyle petrol, doalgaz ve ta
kmr gibi yakt madenlerde nemli lde d-
a bamldr. Bununla birlikte Trkiye bor, tro-
na, bentonit, mermer, feldspat, manyezit, alta-
, pomza, perlit, stronsiyum ve kalsit gibi ma-
denlerde dnyann nemli lkeleri arasnda yer
almaktadr. Ayrca Trkiyede 3.500e yakn me-
talik ve 2.000 civarnda endstriyel hammadde
yatak ve zuhurlar bulunmaktadr. Trkiye
nemli scak su kaynaklar ve jeotermal enerji
alanlarna sahiptir. Trkiyede kartlan maden-
ler iinde en nemlilerden biri olan bor, 500e
yakn alanda kullanlmaktadr. Bu rnlerin yur-
tiinde ilenerek ihra edilmesi, hem yurtii kat-
ma deere hem de ihracat gelirlerinin artmasna
nemli katk salayacaktr. Bor madenlerinin yak-
lak %97si ihra edilmektedir.
Trkiyede nfusun lke ekonomisi asndan
nemini analiz etmek
lke nfusu ekonomideki temel retim faktrle-
rin emein (igcn) kaynan oluturmakta-
dr. Nfus bykl kadar nfusun ya grupla-
rna ve yerleim yerlerine gre dalm, eitim
dzeyi, nfusa yeterli eitim ve salk hizmetle-
rinin sunulup sunulmadnn yan sra nfusun
ne kadarnn sosyal gvenlik sistemi kapsamnda
olduu gibi gstergeler, lkenin sosyo ekono-
mik kalknmas asndan nemlidir. Bir baka
adan bakldnda nfus, lkenin toplam tke-
tim dzeyini belirlemektedir.zellikle Trkiye
gibi gen nfusa sahip lkelerde tketim eilimi
yksektir. Nfus art hz lkenin net ekonomik
bymesini etkilemektedir.
lkedeki nfus art lkenin sermaye birikimini,
igc ve istihdam dzeyini, doal kaynaklar,
teknolojik gelimesini (ilerlemesini), milli geliri-
ni, kamu harcamalarn, konut talebini, beslen-
meyi, i g ve kentleme (ehirleme) gibi eko-
nomik ve sosyal pek ok deikeni etkilemekte-
dir. Artan nfusa bal olarak eitim ve salk
harcamalarna daha fazla ihtiya duyulur. Bunun
yan sra konut talebi geniler ve ehirleme hz-
lanr. Bu noktada nfusun ihtiyac olan temel
hizmetlerin salanmas gerekir. Trkiye gibi ge-
limekte olan lkelerde lkenin elindeki snrl
kaynaklar, hzl nfus art nedeniyle demogra-
fik yatrmlar iin harcanr. Trkiye gibi geli-
mekte olan lkelerin yan sra az gelimi lkele-
rin yksek nfus art hznn beraberinde getir-
dii olumsuzluklar azaltmalar iin yksek oran-
da ekonomik byme sergilemeleri gerekir.
Trkiyede sosyal gvenlik sistemini, blgesel
gelime farkllklarn ve tasarruf eilimini
aklamak
Trkiyede modern anlamda sosyal gvenlik, II.
Dnya Savandan sonra gelimitir. lk nce
iilerle i Sigortalar Kurumu kurulmu ve
bununla iilerin alma artlar ve haklar ile
ilgili dzenleme yaplmtr. Daha sonra Emekli
Sand kurularak devlet memurlar ile ilgili d-
zenleme yaplmtr. 1965te i Sigortalar Ku-
rumu, Sosyal Sigortalar Kurumuna (SSK) d-
ntrlmtr. 1972de Ba-Kur oluturulmu,
pek ok sektrde bamsz alanlara bu kuru-
lu araclyla sosyal gvenlik hizmetleri veril-
meye balanmtr. Trkiyenin sosyal gvenlik
politikas 2006ya kadar farkl kurumlar ve yasal
dzenlemelerle yrtlmtr. 1961 ve 1982
Anayasalar sosyal devleti n plana karmalar-
na karlk, sosyal gvenlik sistemi uzun bir s-
re tm toplum kesimlerini kapsayamamtr.
2006da yaplan dzenlemeler ile SSK, Ba-Kur
ve Emekli Sand, Sosyal Gvenlik Kurumu a-
t altnda birletirilmitir. Genel Salk Sigorta-
s ile sosyal gvenlik hizmetlerinde ortak norm-
larn yakalanmas ve akteryal dengenin iyile-
tirilmesi hedeflenmektedir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
28
Tr ki ye Ekonomi si
Trkiyede blgesel gelimilik farkllklar Avru-
pa Birlii (AB) lkelerine gre olduka yksek-
tir. lkede blgesel kalknmaya ynelik politika-
lar planl kalknma dnemi ile daha ciddi ekilde
ele alnsa da blgesel gelimilik farkllklar azal-
tlamamtr. Trkiyenin ABye tam yelik sreci
ile Birliin blgesel politikas benimsenmi, lke
homojen (benzer yapda) blgelere ayrlarak her
blgenin ihtiyacna ynelik ayr tevik ve kalkn-
ma politikalarnn yrrle konmas kararlat-
rlmtr. Bu kapsamda Dzey 1, 2 ve 3 blgeleri
belirlenmi ve kalknma ajanslar kurulmutur.
Yeni uygulamada eskiye gre yerel aktrler da-
ha fazla n plandadr.
Trkiyede tasarruf eilimi (yurtii tasarruf-
lar/GSYH) olmas gereken seviyenin olduka al-
tndadr. 2011de tasarruf oran yaklak %12dr.
Trkiye gibi yksek byme hznn gerekli ol-
duu bir ekonomide mevcut yurtii tasarruflar
yetersizdir. Yurtii tasarruflar/GSYH oran 1988-
2011 dneminde %29dan %12ye inmitir. Tasar-
ruf orannn azalmasnda 2003 ylna kadar
tasarruf orannn azalmasnda kamu tasarrufla-
rndaki olumsuz seyir etkili olurken, 2003 yln-
dan sonra ise zel tasarruflardaki ciddi orandaki
d etkili olmutur.
Trkiye ekonomisinin baz gstergelerini dier
lkeler ile karlatrmak
Trkiye 2011 ylnda G-20 ekonomileri arasnda
in ve Arjantinin ardndan %8,5 ile en hzl b-
yyen nc ekonomi olmutur. Cari fiyatlarla
GSYH sralamasnda Trkiye 2010 ylnda 17nci
byk ekonomi, kiibana milli gelir sralama-
snda ise 47nci ekonomidir. GSYH ve kiibana
milli gelire ekonomik olmayan sosyal, kltrel
ve dier deikenler eklendiinde Trkiyenin
kalknma dzeyi olduka gerilemektedir. 2011
yl nsani Gelime (Beer Kalknma) Endeksi
deerlerine gre yaplan sralamada Trkiye 187
lke arasnda 92nci sradadr. Trkiyede yat-
rmlarn finansman iin daha fazla yurtii tasar-
rufa ihtiya duyulmakta iken, lkemiz yksek
ekonomik byme oranlarnn gerekletii yl-
larda yabanc tasarruflar dn almtr.
2011 verilerine gre Trkiye nfus bakmndan
dnyann en kalabalk 19uncu lkesidir. GSYH
bykl bakmndan dnyann ilk 20 lkesi
arasnda yer alan Trkiye, nispeten kalabalk ve
artan nfusu nedeniyle kiibana milli gelirde
GSYH sralamasna gre daha gerilerde kalmak-
tadr. 2010 ylnda Trkiyede cari fiyatlarla kii
bana milli gelir 10.106 dolardr (dnya srala-
masnda 47nci).
4
A M A
29
1. Trkiye ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi do-
rudur?
a. Trkiyenin drt taraf denizlerle evrilidir.
b. Trkiye dnyann en kalabalk 10uncu lkesidir.
c. Trkiyede cari fiyatlarla kii bana milli gelir
25.000 dolardr.
d. Trkiye yzlm bakmndan dnyann
34nc lkesidir.
e. Trkiyenin en ksa kara snrna sahip olduu
lke Bulgaristandr.
2. Trkiyedeki madenler ile ilgili aadaki ifadeler-
den hangisi dorudur?
a. Dnyada ticareti yaplan madenlerin yaklak
yarsnn rezervi Trkiye topraklarnda bulun-
mamaktadr.
b. Trkiye dnyada ticareti madenlerin yaklak
te biri asndan yetersiz kaynaklara sahiptir.
c. Dnyada toplam maden retiminde Trkiye
50 ncidir.
d. Trkiye dnya bor retiminde ikinci lkedir.
e. Trkiyede linyit genelde termik santrallerde kul-
lanlmaktadr.
3. Aadaki illerden hangisinde bor rezervi bulun-
maktadr?
a. Artvin
b. Nevehir
c. Eskiehir
d. Zonguldak
e. Kastamonu
4. Aadaki ifadelerden hangisi mutlak doru deildir?
a. lke nfusu ekonominin emek (igc) kayna-
oluturur.
b. Nfus, ordudaki asker saysn belirler.
c. Nfus artnn yksek olmas net ekonomik b-
ymeyi olumlu etkiler.
d. Trkiyede nfus art hznn yksek olmas de-
mografik yatrmlarn artmasna neden olmutur.
e. Gen nfusun yksek paya sahip olduu Trki-
yede tketim eilimi yksektir.
5. lkenin doal kaynaklarnn mevcut sermaye ile en
iyi ekilde kullanlabilecei nfus miktarna ne ad verilir?
a. Gen Nfus
b. Aktif nfus
c. Kurumsal olmayan nfus
d. Optimal Nfus
e. stihdam
6. Aadakilerden hangisi Osmanl mparatorluunda
ilk nfus saymnn temel amalar arasnda yer alr?
a. Asker saysn tespit etmek
b. Nfusun eitim dzeyini tespit etmek
c. Ticarethanelerin saysn belirlemek
d. Nfusun ya gruplarna gre dalmn belirlemek
e. Nfusun igcne katlm orann lmek
7. Trkiyedeki eitim ile ilgili aadaki ifadelerden
hangisi dorudur?
a. 1927 nfus saymna gre nfusun %30u okur-
yazar idi.
b. Trkiyede igc niteliinin artrlmas iin i ve
alma hayatnda hizmet ii eitimin daha nite-
likli ve ilevsel hale getirilmesi gerekir.
c. Gnmzde en yksek okuryazarlk oran ka-
dnlardadr.
d. Trkiyede yaklak 10 milyon kii okuma-yaz-
ma bilmemektedir.
e. Trkiyede yaklak 10 milyon yksekokul veya
faklte mezunudur
8. nsani Gelime Endeksi (GE) ve Trkiye ile ilgili
aadaki ifadelerden hangi doru deildir?
a. GE, 0 ile 1 arasnda deer alr.
b. Trkiyenin GE deeri, dnya ortalamasndan
daha yksek artmaktadr.
c. 2011 yl itibariyle Trkiye yksek insani geli-
meye sahip bir lkedir.
d. GE sralamasnda Trkiye milli geliri ile doru
orantl bir yerde deildir.
e. Ekonomik olmayan deikenler Trkiyenin GE
deerini olumsuz etkilemektedir.
Kendimizi Snayalm
30
Tr ki ye Ekonomi si
9. Trkiyede istihdam ile ilgili aadaki ifadelerden
hangileri dorudur?
I. Mays 2012de isizlik oran %8,2dir.
II. 2011de Trkiyede igcne katlm oran yaklak
%50dir.
III. Kresel Mali Kriz Trkiyede isizlik orann olumlu
etkilemitir.
IV. 2002-2010 dneminde ortalama ekonomik byme
yksek olmasna ramen isizlik oranlar ift hane-
li dzeylerde kalmtr.
V. Trkiyede igcne katlm oran arttka, baml-
lk oran azalmaktadr.
VI. Trkiyede tarmn istihdamdaki pay yaklak
%30dur.
a. I, II, III
b. I, II, IV, V
c. II, IV, V,
d. II, IV, V, VI
e. III, IV, V, VI
10. Trkiyenin dnya ekonomisindeki yeri ile ilgili aa-
daki ifadelerden hangisi dorudur?
a. 2010 ylnda GSYHya gre Trkiye dnyann
20nci byk ekonomisidir.
b. GE deerine gre yaplan sralamada Trki-
yenin yeri, GSYH sralamas ile doru orantldr.
c. 2011 ylnda Trkiye G-20 lkeleri arasnda en
hzl byyen nc lkedir.
d. Trkiyenin tasarruf eilimi gelimi lkeleri ile
ayn dzeydedir.
e. 2003ten Trkiye sonra zel kesim tasarruf eili-
mi artmaktadr.
1. d Yantnz yanl ise Giri konusunu gzden
geiriniz.
2. e Yantnz yanl ise Madenler konusunu gz-
den geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise Madenler konusunu gz-
den geiriniz.
4. c Yantnz yanl ise Nfusun lke Ekonomisi
Asndan nemi konusunu gzden geiriniz.
5. d Yantnz yanl ise Trkiyede gc Piyasas-
na likin Baz Gstergeler ve Nfus Saym,
Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyetinde
Toplam Nfus konularn gzden geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise Osmanl mparatorluunda
Nfus Saym ve Amalar konusunu gzden
geiriniz.
7. b Yantnz yanl ise Nfusun Eitim zellikleri
konusunu gzden geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise nsani Gelime Endeksi ve
Trkiye konusunu gzden geiriniz.
9. b Yantnz yanl ise Trkiyede gc Piyasas-
na likin Baz Gstergeler konusunu gzden
geiriniz.
10. c Yantnz yanl ise Dnya Ekonomisinde Trki-
yenin Yeri konusunu gzden geiriniz.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
31
Sra Sizde 1
Trkiye dnyada toplam maden retiminde 28inci, re-
tilen maden eitlilii asndan da 10uncu srada yer
almaktadr. lkemiz her ne kadar maden eitlilii a-
sndan zengin gibi grnse de zellikle yakt madenle-
rinde (ham petrol, doal gaz ve ta kmr) da ba-
mldr. Trkiye bata bor olmak zere trona, bentonit,
mermer, feldspat, manyezit, alta, pomza, perlit,
stronsiyum ve kalsit gibi madenlerde dnyann nemli
lkeleri arasndadr. Trkiyede 3.500e yakn metalik
ve 2.000 civarnda endstriyel hammadde yatak ve zu-
hurlar bulunmaktadr.
Sra Sizde 2
Eitim, nfusa (retim faktr olarak igcne) eitli
nitelikler kazandran bir sretir. Gnmzde beeri
sermaye en az fiziki sermaye kadar nemli bir faktr-
dr. gcnn daha nitelikli hale gelmesi ve beeri
(insan) sermayesi ancak eitim ile gereklemektedir.
Trkiye Cumhuriyeti kurulduunda nfusun (1927 sa-
ymna gre) ancak %10,6lk ksm okuryazar idi. Tr-
kiye Cumhuriyeti ilk kurulduunda nfusun byk bir
ksm eitim yoksun idi. 1927 nfus saymna gre n-
fusun sadece %10,6s okuryazar idi. Bu tarihten sonra
eitim dzeyini ve dolaysyla okuryazarlk orann ar-
trmaya ynelik politikalarda nemli ilerleme salansa
da eitim hizmetleri tm bireylere etkin olarak ulatr-
lamamtr. Buna bal olarak kadnlarn yaklak %10u
okuryazar deildir.
2011 yl verilerine gre Trkiyede yaklak 17 milyon
kii hi okula gitmemi ve/veya zorunlu eitim sresini
tamamlayamamtr. 3,1 milyon kii ise okuma yazma
bilmemekte ve bu nfusun byk bir blmn kadn-
lar oluturmaktadr. Trkiyede yksekretim yaygn-
latrlamamtr. OECDnin 2009 yl verilerine gre Tr-
kiyede yetikin nfusun sadece %13 yksekretim
mezunudur. Burada mevcut talebi karlayacak niver-
site says kadar retim eleman saysnn yetersizlii
ve teknik altyapnn eksiklii de nemlidir.
Sra Sizde 3
nsani Gelime Endeksi (GE) kalknmann sosyal bo-
yutunu ele almaktadr. Bu endekste ekonominin by-
menin yan sra yoksulluk, isizlik, gelir dalm, yaam
kalitesi, ortalama yaama sresi, lm oranlar, okulla-
ma oranlar, yaam tatmin dzeyleri, temiz su, kirlilik
oranlar gibi pek ok deiken kalknma dzeyinin he-
saplanmasnda kullanlmaktadr. Endeks deerleri 0 ile
1 arasndadr. Endeks deeri 1e yaklatka lkenin in-
sani gelimilik dzeyi artmaktadr. GE deerlerine g-
re lkeler 4 gruba ayrlmaktadr. Bunlar; ok yksek in-
sani gelime, yksek insani gelime, orta insani gelime
ve dk insani gelimedir.
2011 yl nsani Gelime Raporunda Trkiye 187 lke
arasnda 92nci sradadr. Trkiye yksek insani geli-
milie sahip lkeler arasnda yer almasna karlk, bu
grup ortalamasndan daha dk GE deerine sahiptir.
Gemie ynelik hesaplamalarda Trkiye 1965 ylnda
dk insani gelime dzeyinde iken 1972 ylnda orta
insani gelimilik dzeyine ykselmitir.
1990-2011 dneminde Trkiyenin GE deeri yllk orta-
lama %1,08 orannda artmtr. Bu art dnya ortalama-
sndan (%0,66) yksek olmasna karlk Dou Asya ve
Pasifik lkeleri ile Gney Asya lkelerindeki ortalama
orandan dk kalmtr. Dier taraftan dk ve orta in-
sani gelimeye sahip lkelerdeki ortalama artlar (sra-
syla %1,31 ve %1,30) da Trkiyedeki arttan yksektir.
Bu nedenle Trkiyenin sralamadaki yerinde ciddi oran-
da bir ykseli gereklememitir.
Sra Sizde 4
gcne Katlma Oran (KO), lkedeki toplam ig-
cnn kurumsal olmayan alma andaki nfusa (15
ve st ya grubuna) dier bir ifadeyle aktif nfusa ora-
ndr. KO, nfusun ya gruplarna gre dalmnn ya-
n sra okullama oran, emeklilik ya, kii bana gelir
dzeyi gibi pek ok ekonomik ve sosyal deikene ba-
ldr. lkede igcne katlm oran ile bamllk oran
arasnda ters ynl bir iliki vardr. Gelimi lkelerde
yal bamllk oran, gelimekte olan lkelere gre da-
ha yksektir. Buna karlk Trkiye gibi gelimekte olan
lkelerde ise gen bamllk oran (0-14) daha fazladr.
Sra Sizde 5
Trkiye Cumhuriyetinde modern anlamda sosyal g-
venlik sistemi II. Dnya Savandan sonra oluturul-
mutur. 4792 sayl Kanunun 1 Ocak 1946da yrrle
girmesiyle birlikte o tarihe kadar kurulan ok sayda i-
i sand i Sigortalar Kurumu ats altnda birleti-
rilmitir. 8 Haziran 1949da kabul edilen ve 1 Ocak
Sra Sizde Yant Anahtar
32
Tr ki ye Ekonomi si
1950de yrrle giren 5434 sayl Kanun ile Trk sos-
yal gvenlik sisteminin nemli kurumlarndan olan
Emekli Sand kurulmutur. Bylece saylar 11i bulan
mevcut emeklilik sandklar ortadan kaldrlm, al-
anlardan ve iverenlerden prim alnmas ilkesine daya-
l, modern anlamda btncl bir sosyal gvenlik yaps
oluturulmutur. Btn devlet grevlilerinin emeklilik
ilemleri de bir at altnda toplanmtr.
1961 Anayasas gerei sosyal gvenlik kanunlar gzden
geirilmi, 506 sayl Sosyal Sigortalar Kanunu (1964) ile
i Sigortalar Kurumu, Sosyal Sigortalar Kurumuna
(SSKya) dntrlmtr. 1972de 1479 sayl Kanuna
(1971) Esnaf ve Sanatkrlar ve Dier Bamsz alan-
lar Sosyal Sigortalar Kurumu (Ba-Kur) kurulmutur.
Trkiyede sosyal gvenlik sisteminde farkl rgtlen-
menin yan sra bireyler farkl kanunlara tabi ekilde sos-
yal gvenlik sisteminde yer almakta idi. Sigortallar ile il-
gili olarak be farkl sosyal gvenlik yasas dzenlenmi-
ti. Mays 2006 tarihinde kabul edilen 5502 sayl Sosyal
Gvenlik Kurumu Kanunu ile Sosyal Sigortalar Kurumu
(SSK), Emekli Sand ve Ba-Kur, tek at altnda topla-
narak Sosyal Gvenlik Kurumu (SGK) bakanl olutu-
rulmutur. Bylece farkl kurum ve kanunlara tabi sigor-
tallarn sigorta hak ve ykmllklerinin eitlenmesi,
mali olarak srdrlebilir tek bir emeklilik ve salk si-
gortas sisteminin kurulmas ngrlmtr.
Yararlanlan Kaynaklar
Alagz, Mehmet ve Sinem Yapar. (2003). Kalknma
Planlar erevesinde Trkiyede Sosyal Gvenlik
Sorunu Seluk niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Dergisi, 10, 439-450.
Dilik, Sait. (1985). Atatrk Dneminde Sosyal Politika,
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi
Dergisi, Say: 1, Cilt: 40, s. 93-102).
DPT. (2007a). 9. Kalknma Plan Sosyal Gvenlik
K Raporu.
DPT. (2007b). Yeni Blgesel Gelime Politika ve
Uygulamalar.
DPT. (2006). Birlemi Milletler Kalknma Program
nsani Gelime Endeksi Ve Trkiye Asndan
Deerlendirme.
DPT. (2000). 8. Be Yllk Kalknma Plan Blgesel
Gelime zel htisas Komisyonu Raporu.
Dnya Bankas ve Kalknma Bakanl. (2012).
Uluslararas Karlatrmalar Temelinde
Trkiyedeki Tasarruf Eilimleri, Rapor No:
66301-TR.
Egeli, Haluk ve Ahmet zen. (2009). Trkiyede Sosyal
Gvenlik Sisteminin Yeniden Yaplandrlmasna
Ynelik Reform Srecinin Deerlendirilmesi, Mev-
zuat Dergisi, say: 142 (http://www.mevzuatdergi-
si.com/2009/10a/01.htm)
Grses, Didem. (2009). nsani Gelime Ve Trkiye
Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Dergisi, 12 /21, s. 339-350.
Kalknma Bakanl. (2011), Ekonomi ve Ekonomik
ve Sosyal Gstergeler 1950-2010
Karluk, S. Rdvan. (2010). Trkiye Ekonomisinin
zellikleri ve Dnya Ekonomisindeki Yeri Trkiye
Ekonomisi, Ed. Metin Toprak ve Nvit Oktay,
Anadolu niversitesi Yayn, No: 2167.
Karluk, S. Rdvan. (2007). Trkiye Ekonomisinde
Yapsal Dnm, Gzden Geirilmi 11. Bask,
Beta: stanbul. s
Kepenek, Yakup ve Nurhan Yentrk. (2010). Trkiye
Ekonomisi, stanbul : Remzi Kitabevi.
Maliye Bakanl. (2011). 2012 Yl te Gerekesi.
Sayan, Sayan. (1998). Nfus, gc Piyasalar Ve Sosyal
Gvenlik Politikalar Trkiye Ekonomisi-
Sektrel Analiz, Editr: Erdin Tokgz, Turhan
Kitapevi: Ankara.
ahin, Hseyin. (2000). Trkiye Ekonomisi: Tarihsel
Geliimi- Bugnk Durumu, Gzden Geirilmi
6. Bask, Ezgi Kitabevi: Bursa.
Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl (TPAO). (2012). 2011
Yl Hampetrol ve Doal Gaz Sektr Raporu.
zkaplan, Nurcan. (2008). Trkiye gc Piyasasnn
Dnm (1980-2007), Trkiye Ekonomisi,
Editr: Glen Elmas Arslan. Gazi niversitesi, Hasan
Ali Ycel Aratrma ve Uygulama Merkezi Yayn
No: 4, Ankara.
UNDP. (2012). Human Development Report 2011.
Yararlanlan nternet Adresleri
SGK (http://www.sgk.gov.tr)
SGK (2012), 2012 Mart Ay Aylk statistik Blteni
http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr/kurumsal/tarihce
(30.07.2012).
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, (http://www.ener-
ji.gov.tr)
Devlet Su leri (DS) (http://www.dsi.gov.tr).
Trkiye statistik Kurumu (TK)
(http://www.tuik.gov.tr)

Trkiyede yaratlan milli gelirin geliimini deerlendirebilecek,
Dnemler itibaryla byme hznn seyrini yorumlayabilecek,
Trkiyede kiisel ve fonksiyonel gelir dalmnn temel zelliklerini srala-
yabilecek,
Trkiyede yoksulluk gstergelerini yorumlayabileceksiniz.
indekiler
Reel Gelir
Byme
Yoksulluk
Gelir Eitsizlii
Gini Katsays
Lorenz Erisi
P80/P20 Gstergesi
Alk Snr
Hanehalk Geliri
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trkiye Ekonomisi
GR
MLL GELR VE BYME
TRKYEDE GELR DAILIMI
TRKYEDE YOKSULLUK
Trkiyede Milli Gelir,
Gelir Dalm ve
Yoksulluk
2
TRKYE EKONOMS

GR
lke ekonomileri karlatrlrken o lkenin yaratt haslay lmeye yarayan
makro ekonomik gstergelere ska bavurulmaktadr. Bu gstergeler hepinizin
bildii Gayri Safi Yurtii Hasla (GSYH), Gayri Safi Milli Hasla (GSMH), Kii Ba-
na GSYHdr. Bu gstergeler, lkenin mevcut retim faktr stokuyla belirli bir
dnemde ne kadar mal ve hizmet retebilmektedir? sorusuna cevap vermemizi
salar. lke ekonomilerinin performanslarn lmekte kullanlan bir dier makro
gsterge de byme hzdr.
Gnmzde bu gstergeler asndan bakldnda Trkiye ekonomisi srala-
malarda hep st basamaklarda yer almaktadr. Dnya Bankas tarafndan kii ba
gelir esas alnarak yaplan snflandrmada Trkiye st-orta gelir grubunda yer alan
lkelerden birisidir. Ancak, yakn tarihe dnp baktmzda rnein 30 yl nce
de Trkiyenin ayn kategoride yer aldn grmekteyiz. Elbette 30 yl ncesine
gre Trkiye daha fazla mal ve hizmet retebilmektedir. Ancak dier taraftan bu
srete Trkiyenin nfusu da artmtr. O hlde sadece retilen mal ve hizmetle-
rin miktarnn artm olmas, bir baka ifadeyle byme, tek bana gelimi bir
ekonomi, refah toplumu olmak iin yeterli koul deildir.
Bir ekonomi her yl rnein %3 seviyesinde byrse 25 yl sonra GSYHs iki
katna ulaacaktr. Ancak bu durum o lkede yaayanlarn tamamnn refahnn iki
kat artaca anlamna gelmez. Yaratlan gelirin veya retilen mal ve hizmet mikta-
rnn bykl kadar onun blm biimi de nem tamaktadr. Toplumda ge-
lir eitsizliklerinin fazla olmas ve yoksulluun yaygn olmas, ekonomik byme
ve kalknma asndan byk nem tamaktadr.
Bu nite kapsamnda ncelikle Trkiyede dnemler itibaryla yaratlan milli
gelir ve byme hzlar deerlendirilmitir. Ardndan yaratlan gelirin blm bi-
imi analiz edilmi ve Trkiyede yoksulluk konusu aklanmtr.
MLL GELR VE BYME
Tanm ve Kapsam
Milli Gelir, Gayri Safi Milli Hasla ve Gayri Safi Yurtii Hasla
Bir lke ekonomisi hakknda fikir veren temel ekonomik gsterge o lkenin mal
ve hizmet retimini gsteren milli (ulusal) gelir hesaplardr. Bunun iin de kulla-
Trkiyede Milli Gelir,
Gelir Dalm ve Yoksulluk
nlan temel gstergeler Gayri Safi Yurtii Hasla (GSYH), Gayri Safi Milli Hasla
(GSMH), kii bana GSYHdr. Ulusal (milli) gelir istatistikleri retim, harcama
veya gelir yntemleriyle hesaplanabilmektedir. Genelde kayt d ekonomik fa-
aliyetler nedeniyle retim ynnden yaplan ulusal gelir hesaplamalarna daha ok
gvenilmektedir. Bildiiniz gibi GSMH ile GSYH kavramlarnn ierii birbirlerin-
den farkldr.
Ulusal hesaplar sistemi bir ekonomideki retim, gelir ve harcama faaliyetleri
arasndaki ilikiyi yanstr. Bu yntemde de ayn sonu elde edilir fakat deiik
veri kaynaklarna bal olarak farkllklar olabilir. Milli gelir hesaplarnn gereki
olabilmesi, lkedeki kayt d ekonomik faaliyetlerin dzeyine baldr.
Ulusal hesaplar sadece yasal ve kaytl faaliyetlerle snrlandrlmam, kayt d-
ekonomi de ulusal hesaplar kapsamnda yer almaktadr. Kaytd ekonomi
temel balk altnda incelenmektedir:
a) Yasad retim,
b) Yeralt ekonomisi (sakl ekonomi),
c) Enformel sektr ve hanehalknn kendi nihai kullanm iin gerekletirdii
retim.
GSMH bir lke vatandalarnn yurtiinde ve yurtdndaki toplam mal ve hiz-
met retimini ifade ettii iin hesaplamada retim faaliyetinin nerede gerekleti-
rildii dikkate alnmaz. rnein Trkiyedeki bir Trk firmasnn yurtdnda ger-
ekletirdii retim Trkiyenin GSMHs iinde yer alr. lkede yaratlan katma
deerin bir ksm kr transferleri, faiz demeleri olarak yurtdna aktarlmakta,
yurtii yerleikler de d lemden gelir elde edebilmektedir. O hlde GSMH, ya-
banclarn lkemizde yaptklar retimden yerleiklerin yurtd faktr gelirlerini -
kartarak elde edilen net retim faktr gelirlerini de iermektedir.
retim yntemiyle GSYH ise bir ekonomide yerleik olan yerli ve yabanc re-
tici birimlerin belli bir dnemde, yurtii faaliyetleri sonucu yaratm olduklar ta-
mamlanm mal ve hizmetlerin deerleri toplamndan, bu mal ve hizmetlerin re-
timinde kullanlan girdiler toplamnn dlmesi sonucu elde edilen deerdir (o-
lak ve Akta, 2010, s. 8). Dolaysyla GSMH ile GSYH arasndaki fark bize Net D
Alem Faktr Gelirlerini verecektir.
36
Tr ki ye Ekonomi si
retim yntemine gre
Gayri Safi Yurtii Hasla
(GSYH), bir ekonomide
yerleik olan retici
birimlerin belli bir dnemde,
yurtii faaliyetleri sonucu
yaratm olduklar tm mal
ve hizmetlerin deerleri
toplamndan bu mal ve
hizmetlerin retiminde
kullanlan girdiler
toplamnn dlmesi
sonucu elde edilen deerdir.
Net D Alem Faktr
Gelirleri= D lkelerden
Elde Edilen Faktr Gelirleri-
D lkelere Yaplan Faktr
Geliri demeleri (kr, faiz,
demeleri)
Piyasa fiyatlaryla Gayri Safi Yurtii Hasla (GSYH) yerleik retici birimlerin
retim faaliyetlerinin nihai sonucu olup ekilde tanmlanmaktadr:
retim Ynnden GSYH; faaliyetlere gre gayri safi katma deer toplamna
rnler zerindeki vergilerin ilave edilmesi ve sbvansiyonlarn kartlmasy-
la elde edilen byklk olarak ifade edilir.
GSYH= retim - Girdi + rnler zerindeki Vergiler - Sbvansiyonlar (1)
GSYH= Gayri Safi Katma Deer + rnler zerindeki Vergiler - Sbvansiyon-
lar (2)
Harcama Ynnden GSYH; yerleik kurumsal birimlerin nihai mal ve hiz-
met kullanmlar (fiili nihai tketim ve gayri safi sermaye oluumu) ve ihracat
- ithalat deeri toplamna eittir.
Gelir Ynnden GSYH; toplam ekonomide gelirin yaratlmas hesabnn
kullanmlar (alanlara yaplan demeler, retim zerindeki vergiler eksi(-)
sbvansiyon, gayri safi iletme art ve karma gelir) toplamna eittir.
Kii Bana Milli Gelir (Kii Bana Gayri Safi Yurtii Hasla)
Uluslararas karlatrmalarda kullanlan bir dier gsterge kii bana GSYHdr.
Trkiyenin GSYHs yl ortas nfusa blnerek kii bana GSYH bulunur. lkeler
aras karlatrmalarda genelde ABD dolar cinsinden kii bana gelir rakamlar kul-
lanlr. Dolar cinsinden kii bana den GSYHy bulmak iin cari fiyatlarla (nomi-
nal) GSYHnn ortalama dviz kuruna blnmesi gerekir. Tek bana kii bana ge-
lir rakamlar kalknmann veya refahn bir gstergesi olarak deerlendirmek zordur.
Bu gsterge Trkiye ekonomisi hakknda sadece fikir verebilir. Ancak yine de bir l-
kede nfus art hzndan daha fazla oranda kii bana gelirin artmas beklenir.
Trkiyede yaratlan milli geliri deerlendirmeden nce ynteme ilikin ksa bir
hatrlatma yapmakta yarar vardr. Milli (ulusal) gelirin tanm yaparken belirli bir
dnemde retilen tm mal ve hizmetlerin piyasa deerlerinin toplam ele alnr
demitik. Burada dikkat edilirse lkenin ulusal paras cinsinden ve retim faaliye-
tinin gerekletii dnemdeki piyasa fiyatlar zerinden bir ifade sz konusudur.
Bu nedenle uluslararas karlatrmalar yaparken bykl fiyat artlarndan
arndrmak, bir baka ifadeyle reel hle getirmek gerekmektedir. ekil 2.1i ince-
lediinizde Trkiyenin reel ve cari GSYHs arasndaki fark aka grebilirsiniz.
rnein 2011 ylnda cari fiyatlarla GSYH 1.295 milyar TL iken, 1998 fiyatlaryla
GSYH 115 milyar TL olarak ifade edilmektedir.
Bunun iin ska bavurulan yntemler unlardr:
i. Belirli bir yl baz almak: Trkiye statistik Kurumu (TUK), 2008 ylnda
GSYH iin 1998 yln baz alarak hesaplamaya balamtr. Bu kapsamda
milli gelir verileri gncelletirilmitir.
ii. Deflatr yntemi: Deflatr, bir enflasyon gstergesi olarak kullanlr. GSYHnn
deflate edilmesi fiyat artlarndan arndrlmas anlamna gelmektedir.
iii. Ortalama dviz kuru yntemi: Genelde GSYH dolara evrilerek ifade edilir.
Bunun iin de GSYH yl ortas dviz kuruna blnr. Ancak, bu yntemde d-
viz kurlarnn hangi seviyede olutuu olduka byk nem tamaktadr. Bir
lkenin paras ar deerlenmi (dolarn fiyat dk) ise GSYH ve kii bana
GSYH rakamlar nispeten byk, tersi durumda da nispeten kk grnr.
37
2. ni t e - Tr ki ye de Mi l l i Gel i r , Gel i r Da l m ve Yoksul l uk
ekil 2.1
140
120
100
80
60
40
20
0
1
9
2
3
1
9
3
1
1
9
3
5
1
9
3
9
1
9
4
3
1
9
4
7
1
9
5
1
1
9
5
5
1
9
5
9
1
9
6
3
1
9
6
7
1
9
7
1
1
9
7
5
1
9
2
7
1
9
7
9
1
9
8
3
1
9
8
7
1
9
9
1
1
9
9
5
1
9
9
9
2
0
0
3
2
0
0
7
2
0
1
1
0
200
400
600
800
1.000
1.200
1400
1998 Fiyatlaryla Cari Fiyatlarla
T
L
T
L
Trkiyede Reel ve
Cari Fiyatlarla
GSYHnn Geliimi
Fiyatlar genel dzeyinin
(enflasyonun) yksek olduu
lkelerde cari (nominal)
fiyatlarla GSYH rakamlar ile
reel veya belirli bir yl baz
alarak hesaplanan GSYH
rakamlar arasnda nemli
farkllklar grlr.
GSYH Deflatr, nominal
(cari) GSYHnn reel (sabit
fiyatlarla) GSYHya oran
olduu iin ekonomide
retilen tm mal ve
hizmetlerin o dnemdeki
fiyat deiimlerini gsterir.
GSYH Deflatr= (Cari
fiyatlarla GSMH / Sabit
fiyatlarla GSMH) X 100
Satnalma Gc Paritesine Gre Milli Gelir ve Kii Bana Milli Gelir
lkeler aras i fiyat farkllklar nedeniyle kii bana gelir karlatrmalarnda Sa-
tnalma Gc Paritesine gre hesaplanan gelir rakamlarnn kullanlmas da yay-
gn bir yntemdir. Satnalma Gc Paritesine (SGP) gre belirlenen dviz ku-
runda lkeler arasndaki i fiyat farkllklar ortadan kaldrlr. Trkiyenin satnal-
ma gc paritesine gre hesaplanan GSYH deeri, dier yntemlerle hesaplanan
GSYH rakamlarndan yksektir. SGPye gre kii bana GSYH deeri de dier
yntemlerle (retim, harcamalar ve gelir) hesaplanan kii bana GSYH rakamla-
rndan daha yksek olduunu ekil 2.2den izleyebilirsiniz.
38
Tr ki ye Ekonomi si
Yllar
Yl
Ortas
Nfus
(bin)
GSYH
(Cari
Fiyatlarla)
Cari Fiyatlarla Sabit Fiyatlarla
Kii
Ba
GSYH
()
Art
hz
(%)
Kii
Ba
GSYH
(ABD
Dolar)
Art
hz
(%)
Kii
Ba
GSYH
(ABD
Dolar)
Art
hz
(%)
1998 62.464 70.203.147 1.124 - 4.338 - 1.124 -
1999 63.364 104.595.916 1.651 46,9 3.907 -9,9 1.071 -4,7
2000 64.252 166.658.020 2.594 57,1 4.130 5,7 1.127 5,3
2001 65.133 240.224.083 3.688 42,2 3.021 -26,9 1.049 -7,0
2002 66.008 350.476.089 5.310 44,0 3.492 15,6 1.099 4,8
2003 66.873 454.780.659 6.801 28,1 4.559 30,6 1.142 3,9
2004 67.723 559.033.026 8.255 21,4 5.764 26,4 1.233 8,0
2005 68.566 648.931.712 9.464 14,7 7.022 21,8 1.320 7,1
2006 69.395 758.390.785 10.929 15,5 7.586 8,0 1.394 5,6
2007 70.215 843.178.421 12.009 9,9 9.240 21,8 1.442 3,4
2008 71.095 950.534.251 13.370 11,3 10.438 13,0 1.434 -0,6
2009 72.050 952.558.579 13.221 -1,1 8.559 -18,0 1.346 -6,1
2010 73.003 1.105.101.110 15.138 14,5 10.079 17,8 1.448 7,5
2011 73.950 1.294.892.893 17.510 16,3 10.444 4,2 1.553 7,1
Tablo 2.1
Reel ve Cari GSYH
Kaynak: DPT.
18.000
16.000
14.000
12.000
10.000
8.000
6.000
4.000
2.000
0
1
9
7
5
1
9
7
7
1
9
7
9
1
9
8
1
1
9
8
3
1
9
8
5
1
9
8
7
1
9
8
9
1
9
9
1
1
9
9
3
1
9
9
5
1
9
9
7
1
9
9
9
2
0
0
1
2
0
0
3
2
0
0
5
2
0
0
7
2
0
0
9
SGPye GRE K BAI GSYH (ABD DOLARI) K BAINA GSYH
ekil 2.2
Satnalma
Gc
Paritesine Gre
ve Kii Bana
GSYH
Satnalma Gc Paritesi
(SGP), belirli bir mal ve
hizmet sepetinin satn
alnmas iin gereken ulusal
para tutarlarnn birbirine
oran eklinde
hesaplanmaktadr. Bu oran
kullanlarak harcamalar
ortak bir deer zerinden
ifade edilmekte, bylece
lkeler arasnda
karlatrma yapmak
mmkn olmaktadr.
lkeler arasnda kiibana GSYH karlatrmas yaparken, farkl gstergeler-
den de yararlanlmaktadr. rnein Tablo 2.2de EUROSTAT ve OECD ibirliiyle
yrtlen Satnalma Gc Paritesi almalarna ynelik olarak 2011 yl geici tah-
minlerine gre GSYH ve Gerek Kiisel Tketime (GKT) ilikin kii bana hacim
endeksleri verilmektedir. Buna gre 37 lke arasnda yaplan karlatrmalarda ki-
i bana GSYH hacim endeksi en yksek lke 274 ile Lksemburg, en dk l-
ke ise 29 ile Bosna Hersektir. Trkiyenin 2011 yl iin kii bana GSYH hacim
endeksi 52dir. Gerek kiisel tketim gstergeleri ise tketicilerin greli refah
dzeylerini karlatrmakta kullanlan bir gstergedir. Avrupa Birlii iin 100 ka-
bul edilen gsterge 2010 ylnda Trkiye iin 58dir.
39
Gerek kiisel tketim,
tketicilerin satn ald mal
ve hizmetlerin yannda
devlet tarafndan veya kr
amac gtmeyen
kurulularca salanan
eitim, salk, vb. hizmetleri
de kapsamaktadr.
lkeler
Kii Bana Hacim Endeksi (AB27=100)
Gayri Safi Yurtii Hasla Gerek Kiisel Tketim
AB (27) 100 100
Euro Blgesi 108 107
Lksemburg 274 150
Hollanda 131 113
Avusturya 129 117
rlanda 127 100
sve 126 115
Danimarka 125 113
Almanya 120 119
Belika 118 111
Finlandiya 116 112
ngiltere 108 118
Fransa 107 112
talya 101 102
spanya 99 94
Gney Kbrs Rum Yn. 92 95
Slovenya 84 81
Malta 83 83
Yunanistan 82 94
ek Cumhuriyeti 80 70
Portekiz 77 82
Slovakya 73 70
Estonya 67 57
Macaristan 66 61
Polonya 65 70
Litvanya 62 66
Letonya 58 56
Romanya 49 47
Bulgaristan 45 44
Norve 189 138
svire 151 125
zlanda 110 107
Hrvatistan 61 56
Trkiye 52 58
Karada 43 53
Makedonya 36 41
Srbistan 35 44
Arnavutluk 31 34
Bosna-Hersek 29 35
Tablo 2.2
Satnalma Gc
Paritesiyle Gayri Safi
Yurtii Hasla ve
Gerek Kiisel
Tketime likin Kii
Bana Hacim
Endeksleri
Kaynak: EUROSTAT.
Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP)nn yaymlad nsani Gelime
Endeksi lkeler arasnda refahn karlatrlmas iin kullanlan bir dier gsterge-
dir. Bu endeks gelir dnda insanlarn refahn gsterebilmek iin insani gelimi-
lii uzun ve salkl yaama (yaam mr ile llr), eitilmi olma (yetikin
okur-yazarl ile ilk, orta ve liseye kayt) ve saygn/iyi ekilde yaam standardna
sahip olma (satn alma gc paritesi ve kii bana den gelirle llr) kriterleri
asndan deerlendirir.
Trkiyenin nsani Gelime Endeksindeki konumunu aratrnz.
Byme
Yukarda GSYH deerlerinin fiyat artlarndan arndrlarak reel hle nasl getiril-
diini grm bulunmaktayz. Genel olarak bir lkenin retim kapasitesinin art
byme olarak adlandrlr. Byme hz basit bir formlle hesaplanr. rnein
2012 ylnda byme, 2011 ylna gre aadaki formlle hesaplanabilir:
Sermaye birikimi, teknolojik gelime ve istihdam art ekonomik bymenin
temel belirleyicileridir. Ekonomik byme ile bir lkede yaayan insanlarn yaam
standardnn ykselebilmesi, daha fazla istihdam yaratlmas beklenmektedir. An-
cak ekonomik bymenin hangi yoldan saland, hangi sektrlerin retim kapa-
sitesinin artt, i ve d pazarlardaki gelimeler, verimlilik art gibi faktrler b-
yme-istihdam ilikisini belirlemektedir.
8 Mart 2008 tarihinde, TK tarafndan Trkiye ekonomisi iin ekonomik b-
yme hznn hesaplanma ynteminin deitii aklanmtr. Bu dorultuda, 1998
yl baz yl olmutur. Bir baka nemli deiiklik ise artk Trkiyede reel byme
hz GSMH zerinden deil, GSYH zerinden hesaplanmakta ve ifade edilmekte-
dir. GSYH verilerinde, birbirini takip eden iki yln eyrek dnem GSYH deerleri
veya yllk GSYH deerleri karlatrlarak ekonomik byme hz hesaplanr.
Ekonominin reel retim dzeyinde gzlemlenen ini ve klar konjonktr ola-
rak adlandrlr. Reel GSYHdaki azalmalar daralma ve dip; artlar da genileme ve
tepe dnemleri olarak adlandrlr.
Milli gelir (GSMH ve GSYH) ve kii bana milli gelirin (kii bana GSYH) bir
ekonomi iin nemli kavramlar olduunu fakat bu kavramlarn lke ekonomisinin
refah dzeyleri bakmndan tek bana yeterli olmadn syleyebiliriz. imdi yu-
karda deindiimiz kavramlarn Trkiye ekonomisindeki geliimine bakabiliriz.
G
GSYH GSYH
GSYH
2012
2012 2011
2011
100 =

40
Tr ki ye Ekonomi si
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
TK, 1998 yl fiyatlaryla ve
cari GSYH verilerini er
aylk dnemler (eyrek)
itibaryla yaymlamaktadr.
BYME: Pozitif (+) byme. Nfus art hzndan fazla olmas istenir.
DURGUNLUK: Bymenin yatay seyretmesidir. Byme hz birka
eyrek dnem veya birka yl st ste % 1 ile 3 aras gereklemise
ekonomide durgunluk sz konusudur.
RESESYON: Sfr (0) veya negatif (-) bymedir.
STAGFLASYON: Durgunluk + Enflasyon + sizlik oranlarnda ykselme
KRZ: Byme hznda ani dtr.
Trkiyede Dnemler tibaryla GSYH ve Byme
Cumhuriyetin Kuruluundan Planl Kalknma Dnemine Kadar
Lozan Antlamas hkmlerine gre, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti tam anla-
myla ekonomik bamszln kazanamam, Osmanl Devletinden kalan borlar
ve Trkiyenin d ticarette uygulayaca nlemlerin snrlandrlmas Cumhuriye-
tin kurulu yllarnda skntl dnemler yaanmasna neden olmutur. 1923 yln-
daki GSYH, 1998 yl fiyatlaryla 2,5 milyar TL seviyesindedir. 1923-1929 dnemin-
de ekonomide temel sektr tarm olmutur. Bu dnemde vatan savunmas = ikti-
sadi bamszlk = sanayileme anlay hakimdir.
Kurulu yllarnda zel sektr eliyle piyasa koullarnda sanayileme hamleleri
yaplmtr. Devlet, zel sektrn yetersiz kald alanlarda yatrm yapmtr. 1923-
1929 dneminde iki byk yasal dzenlemeden ilki tarma ynelik olarak 1925 y-
lnda Aar Vergisinin kaldrlmas, ikinci ise sanayi sektrne ynelik olarak 1927
ylnda Tevik-i Sanayi Kanunu yeniden dzenlenerek yrrle konulmutur. Ge-
imini tarmdan salayanlarn reel gelirlerini artrlarak yurtii talep yaratlmaya a-
llmtr. Dnemin ortalama byme hz, Tablo 2.4te grld gibi yaklak
%11 seviyesindedir.
Cumhuriyetin ilk 10 ylnda kurumsal dzenlemelerin yan sra altyap yatrm-
lar zellikle demiryolu yatrmlar yaplmtr. Lozan Antlamasnn ngrd k-
stlamalar 1928 ylnda sona ermi, ardndan dnya ekonomisi 1929 Bunalm (B-
yk Buhran) denilen ekonomik krize srklenmitir. 1932den itibaren Dyun-u
Umumiyenin el koyduu alanlarda kamu tekelleri olumaya balamtr.
1930-1939 dnemini Trkiyenin ilk sanayileme dnemi olarak nitelemek
mmkndr (Sanayinin toplam ulusal gelir iindeki pay 1929 ylnda % 9,9 iken
1939 ylnda % 18,3e kmtr). 1930 ylndaki GSYH, 1998 yl fiyatlaryla 4 milyar
TL seviyesine ulamtr. Dnya ekonomisinin krizin (Byk Buhrann) ykc et-
kileriyle urat bu dnemde Trkiye da kapanarak, devlet eliyle ulusal sanayi-
leme hamlesini gerekletirmitir. Bu olumsuz ortamda Trkiye devletilik yo-
luyla sanayileme politikasna gemitir. Kitabnzn 5. Blmnde de greceiniz
zere, 1934 ylnda Trkiyede Birinci Be Yllk Sanayi Plan uygulamaya konul-
mutur. Hkmetlerin yatrm harcamalarnn dzene sokulmasna ynelik planlar
yaplmtr. Bylece devlet yatrmc iletmeci ve denetleyici olarak ekonomik ha-
yatn ekillenmesinde ve gelimesinde byk lde egemen olmutur.
41
ekil 2.3
1
9
2
4
1
9
2
6
1
9
2
8
1
9
3
0
1
9
3
2
1
9
3
4
1
9
3
6
1
9
3
8
1
9
4
0
1
9
4
2
1
9
4
4
1
9
4
6
1
9
4
8
1
9
5
0
1
9
5
2
1
9
5
4
1
9
5
6
1
9
5
8
1
9
6
0
14.000
12.000
10.000
8.000
6.000
4.000
2.000
0
40
30
20
10
0
-10
-20
R
e
e
l

B
m
e

H

(
%
)
T
L
1923-1960 Dnemi
Reel GSYH ve
Byme Hz
Bu dnemde sanayinin yakalad %11,6lk byme hz Cumhuriyet tarihi-
mizde rekordur. Tarm sektr de sanayi kadar olmasa da (%5,8) bymtr. Bu
dnemde devletin ekonomide arl giderek artarken zel sermaye sahipleri de
devlet ihaleleri, ticaret ve sna faaliyetler araclyla glenmeye balamlardr.
1930-39 dnemi ortalama byme hz, Tablo 2.4te grld gibi %6 seviyesin-
dedir. 1940-1945 dneminde II. Dnya Savann olumsuz etkileri nedeniyle sa-
nayileme sreci yavalam, ekonomi yllk ortalama %6,6 klmtr. Bu d-
nemde gerekletirilen Varlk Vergisi (1942), Toprak Mahsulleri Vergisi (1943),
iftiyi Topraklandrma Kanunu (1945) gibi uygulamalara duyulan tepkiler,
mevcut devletilik anlayna alternatif bir siyasi grn de olumasna katkda
bulunmutur.
1946-1953 dneminde izlenen politikalarla da kapal, korumac, d dengeye
dayal ve ie dnk ekonomi politikalar gevetilmitir (Boratav, 2011). Bu dnem-
deki yeni devletilik anlayna gre devletin zel giriimcilii aka destekleme-
si, ynetim, gvenlik ve kamu hizmetlerinden baka ekonominin planl kalknma-
s iin nlemler almas ve yabanc sermaye yatrmlarnn zendirilmesi sz konu-
su olmutur. Altyap yatrmlar hzla artm, KTlerin faaliyet alanlar genilemitir.
talebin canland bu dnemde sanayi sektr de hzl bymtr. 1946-1953
dneminde tarm sektrne dayal hzl bir byme yaanm; tarmn yllk ortala-
ma byme oran %14,2, sanayinin %9,8 ve GSYHnn yllk ortalama byme h-
z ise %11,5 olmutur. Ancak, d dengenin bozulmas ekonomiyi krize srklemi-
tir. Bu yllarda tarm sektr arlkl olarak desteklenmi, makro ekonomik den-
gelerin bozulmas ve ithalatn hzl bir ekilde artmasyla lkenin dviz ihtiyac art-
mtr. Bu srecin sonunda 1958de kambiyo (dviz) krizi yaanm ve 4 Austos
1958 devalasyonunu takiben IMF stikrar Program uygulanmaya balanmtr
(Kazgan, 2012, s. 100-104). 1954-1962 dneminde byme oran yllk ortalama
%3,7 seviyesine gerilemitir.
Planl Kalknma Dnemi
Trkiyede 1960 ylndan sonra balatlan planl kalknma hareketi ile liberal eko-
nomi politikalarnn yerini, devletin geni lde denetim nlemleri ald mda-
haleci bir politikaya brakmtr. Planl kalknma dneminde, sanayinin lokomotif
sektr olduu saptanm ve ekonomik dengenin kurulmas, ekonomik ve sosyal
kalknmann birlikte gerekletirilmesi, hzl bir byme ve sanayilemeye ncelik
verilmesi gibi uzun vadeli hedefler belirlenmitir. 1963 ylnda uygulanmaya bala-
nan be yllk kalknma planlar kamunun ithal ikameci sanayileme stratejisini
uygulamasna araclk etmitir.
Trkiye ekonomisinde 1960l yllardan sonra ekonomik bymeyi hzlandra-
bilmek amacyla planl kalknma stratejisi ekonomi politikasnn temelini
oluturmutur. 1960 ylnda GSYH, 1998 yl fiyatlaryla 12 milyar TL seviyesine
ulamtr. Bu dnemde ithal ikameci bir sanayileme ve d ticaret politikasnn iz-
lenmesi esas alnmtr. Bu sayede hem yurtiinde gerekleecek yatrmlarla sana-
yi sektrnn glenmesi hem de Trkiye ekonomisinin da bamllnn azal-
tlmas hedeflenmitir.
zlenen ilk Be Yllk Kalknma Plannda yksek byme hzlar hedeflen-
mi, gerekleen byme de yksek seviyelerde olmutur. Nitekim, 1963-1977 d-
neminde GSYH yaklak %6 artm, sanayi sektrnn byme hz ise %11 sevi-
yesine yaklamtr.
42
Tr ki ye Ekonomi si
Daha nce yurtdndan ithal edilen bir maln yurtiinde retilmesini ngren
bir sanayileme stratejisi olarak tanmlanan ithal ikamesinde, kurulan sanayiler d
ticaret ve dviz kuru politikalaryla d piyasann rekabetinden korunmaya al-
lr. 1973 ylna gelindiinde sanayi sektrnn milli gelirden ald pay tarm sek-
trnn ald pay gemitir. Fakat bu srecin uzamas, da kapal - hantal bir sa-
nayi yapsnn ortaya kmasna neden olmutur. 1970li yllarla birlikte GSYHdaki
deiimlerin dinamii olan sanayinin bymesi ile ithalat arasnda yakn bir iliki
olumutur. Trkiye yerli sanayini korumay amalarken, da olan bamll gi-
derek artmaya balamtr. Ara ve yatrm mallar arznn artrlamamas bu mallarn
ithalatn artmas sonucunu dourmutur. Dier yandan 1970li yllarda dnya eko-
nomisinde yaanan petrol krizleri ile birlikte Trkiyenin dviz ihtiyac giderek art-
mtr. lke demeler dengesindeki glklerin yan sra d borlar demede
skntlarla karlamaya balamtr. Bu darboazdan kurtulabilmek amacyla 24
Ocak 1980 tarihinde uygulamaya konulan istikrar politikasyla sanayileme stra-
tejisi deitirilmitir.
ekil 2.4ten grlecei zere nceki yllarda yakalanan yksek byme hzla-
r 1975 sonrasnda hzla dmeye balamtr. 1970li yllarn sonlarnda reel GSYH,
43
I. PLAN
1963-1967
II. PLAN
1968-1972
III. PLAN
1973-1977
1978
PROGRAM
IV. PLAN
1979-1983
1984
PROGRAM
Tarm 3,0 1,8 1,2 2,8 0,3 0,5
Sanayi 10,9 9,1 8,8 3,4 2,4 9,9
Hizmetler 7,2 6,6 7,3 0,1 2,6 7,9
GSYH (*) 6,4 5,4 5,9 1,5 2,0 6,7
GSMH (*) 6,6 6,3 5,2 1,2 1,7 7,1
Tablo 2.3
Plan Dnemlerinde
Gerekleen Byme
Hzlar (Yllk
Ortalama %
Deiim)
Kaynak: DPT,
Ekonomik ve Sosyal
Gstergeler
(1950-2010).
ekil 2.4
14,0
12,0
10,0
8,0
6,0
4,0
2,0
0,0
-2,0
-4,0
R
e
e
l

B
m
e

H

(
%
)
35.000
30.000
25.000
20.000
15.000
10.000
5.000
0
1
9
6
0
1
9
6
1
1
9
6
2
1
9
6
3
1
9
6
4
1
9
6
5
1
9
6
6
1
9
6
7
1
9
6
8
1
9
6
9
1
9
7
0
1
9
7
1
1
9
7
2
1
9
7
3
1
9
7
4
1
9
7
5
1
9
7
6
1
9
7
7
1
9
7
8
1
9
7
9
1
9
8
0
T
L
1960-1980 Dnemi
Reel GSYH ve
Byme (1998
Fiyatlaryla; %)
thal kameci Sanayileme:
Bir maln yurtdndan ithal
edilmesi yerine yurtiinde
retilmesini ngren,
bylece dviz tasarrufu
salayan sanayileme
stratejisidir.
(*) Cari fiyatlarla
12 milyar TL seviyesinde kalmtr. Artan sanayileme beraberinde ithalata olan ge-
reksinimi artrm, ok kstl dviz gelirlerine sahip olan Trkiye sanayisinin ihti-
ya duyduu girdi ve yatrm mallarn ithal edilemeyince retim durmu, GSYHda
klmeler yaanmtr.
Trkiye ekonomisinin yaad dnm hakknda ayrntl bilgi iin Korkut BORATAV,
Trkiye ktisat Tarihi 1908-2009. Ankara: mge Kitapevi, 2011.
Da Alma ve hracata Dayal Sanayileme Dnemi
Trkiyede GSYHnn geliimi asndan bakldnda 1980 sonras dnemi ayr de-
erlendirmek gerekmektedir. Bildiiniz gibi Trkiye, 24 Ocak 1980 tarihinde al-
nan istikrar kararlar ile ithal ikameci sanayileme stratejisinden vazgemi, da
ak, ihracata ynelik ve zel sektre dayanan bir sanayileme stratejisi benimse-
mitir. Bu dnemde izlenen ekonomi politikalar sonucunda yksek enflasyona
ramen, 1989 ylna kadar Trkiye ekonomisinin ortalama %5 byd gzlen-
mektedir. 1990 ylnda reel GSYH 50 milyar TL seviyesine ulamtr.
1980-88 dneminde yakalanan yllk ortalama %4,3 seviyesinde ekonomik b-
yme sanayi sektrndeki retim artna bal olarak gelimi, bu dnemde tarm
sektrnn bymeye katks daha da azalmtr.
Ekonomide kaynaklarn ihracata ynelik seferber edilmesinin ardndan, 1989
ylnda alnan Trk Parasnn Kymetini Koruma Hakknda 32 Sayl Karar ile
finansal serbestleme srecinde nemli bir adm atlmtr. Kambiyo rejiminin
serbestletirilmesiyle, lkeye ekilmesi ngrlen uluslararas sermaye hareketleri
araclyla Trkiye ekonomisinde sanayileme srecinin ve gittike artan kamu
aklarnn finansman amalanmtr. Bu deiimin ardndan Trkiye ekonomisin-
de kaynaklarn dalmnn piyasa gleri tarafndan belirlenmesine, retim yaps
zerinde siyasi iktidarlarn etkisinin azalmasna yol aan, neo-liberal iktisat politi-
kalarnn geerli olduu grlmektedir.
44
Tr ki ye Ekonomi si
Dnemle itibaryla bakldnda
Trkiye ekonomisinin byme
performans 1923-1929
(%10,8) ile 1946-1953
(%11,5) dnemlerinde en
yksek olmutur.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
140.000
120.000
100.000
80.000
60.000
40.000
20.000
0
12,0
10,0
8,0
6,0
4,0
2,0
0,0
-2,0
-4,0
-6,0
-8,0
R
e
e
l

B
m
e

H

(
%
)
1
9
8
0
1
9
8
2
1
9
8
4
1
9
8
6
1
9
8
8
1
9
9
0
1
9
9
2
1
9
9
4
1
9
9
6
1
9
9
8
2
0
0
0
2
0
0
2
2
0
0
4
2
0
0
6
2
0
0
8
2
0
1
0
T
L
ekil 2.5
1980 Sonras
Reel GSYH Art
Hz (1998
Fiyatlaryla; %)
hracata Dayal
Sanayileme: lkenin i
retim iin kullanabilecei
kaynaklar ihracat amacyla
yaplacak retime
ynlendirilir. Ulusal mallarn
d lkelerde rekabetine
nem verilerek,
karlatrmal stnlkler
esas alnmaktadr.
24 Ocak 1980 tarihli istikrar kararlar ile Trkiye ekonomisinde yaanan dnm ile il-
gili baz uygulamalar aratrnz.
1989-2001 dnemi Trkiye ekonomisinin istikrarsz bir ekilde ortalama %3,2
seviyesinde bymtr. Bu dnemde birbiri ardna yaanan finansal krizler (Ni-
san 1994, Kasm 2000 ve ubat 2001 krizleri) ekonomiyi derinden sarsmtr. ekil
2.5 incelendiinde Trkiyenin byme seyrinin deta bir testerenin azna benze-
dii grlmektedir. Sermaye hareketlerine duyarlln artt, buna bal ithalat ar-
tlar ve i talepteki canlanmaya dayal byme dnemleri, kriz sonrasnda deva-
lasyon ve harcamalarn daralmasyla sonlanmaktadr. 2002 sonrasnda ise Trki-
ye ekonomisinin ortalama %5lik byme hzna yeniden kavutuu gze arp-
maktadr.
Tablo 2.5te Trkiye ekonomisinin 1980den sonra geliimi hakknda bizlere
bilgi sunmaktadr. Trkiye GSYH bykl bakmndan 1980 ylnda dnyann
25. byk ekonomisi iken 2010 ylnda 17. byk ekonomi konumuna gelmitir.
Dnya Bankasnn yapt snflandrmaya gre Trkiye st-orta gelir grubunda
yer almaktadr. Trkiye ekonomisi, son otuz ylda nemli bir deiim yaam,
glenmitir. stelik bu gelimeyi petrol gibi bir doal kaynaa dayanmadan,
sanayisinin rekabet gc ile baarmtr. Ama hl orta gelirli lkeler grubunda
olmamz Trkiyenin yeterince hzl byyemediini gstermektedir. Bu neden-
le Trkiyenin istikrarl, srdrlebilir bir byme hzn yakalamas temel hedef
olmaldr.
45
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
1923ten gnmze Trkiye
ekonomisinin ortalama
byme hz yaklak %5
seviyesindedir.
Dnem Ortalama Byme (%)
1923-1929 10,8
1930-1939 6,0
1940-1945 -6,6
1946-1953 11,5
1954-1962 3,7
1963-1977 5,8
1980-1989 4,1
1990-2001 3,4
2002-2011 5,4
1924-2011 4,9
Tablo 2.4
Dnemlere Gre
Ortalama Byme
Hzlar
Kaynak: Kalknma
Bakanl; TK.
Trkiyenin da alma sreci, makroekonomik yapdaki istikrarszlklarn gi-
derilmesi amacyla 1998 ylnda Uluslararas Para Fonu ile imzalanan Yakn zleme
Anlamas sonrasnda farkl bir ynelim kazanmtr. Bu srete Trkiye ekonomi-
si Kasm 2000 ve ubat 2001de finansal krizlerle karlamtr. Bu krizlerin ardn-
dan Trkiye 2008 ylna kadar IMF ve Dnya Bankas gzetiminde srdrlen ya-
psal reformlarla birlikte ekonomide yeniden yaplanmay salamtr.
2001 krizinden sonra 2008 ylnn sonuna kadar reel GSYHnn 27 eyrekte
pozitif byme rakamlar sergilemesi dikkat ekicidir (ekil 2.7). Trkiye 2001 kri-
zi sonrasnda uluslararas piyasalarda bollaan sermaye hareketlerinden kaynakla-
nan finansal genileme ve ucuz kredi olanana kavumutur. Bu sayede canlanan
i talep yoluyla byme desteklenmi, dier taraftan giderek artan d aklar (ca-
ri ilemler aklar) nce yksek faizlerin cazibesiyle Trkiyeye akmakta olan s-
cak parayla, daha sonralar ise irket birlemeleri ve zelletirmeler ile elde edilen
dorudan yatrm finansmanyla karlanmaya allmtr.
Trkiye, 2001 ylnda 8. Be Yllk Kalknma Plan ile birlikte 2001-2023 dne-
mini kapsayan Uzun Vadeli Stratejisini (Vizyon 2023) belirlemitir. Bu kapsam-
da 2001-2023 dneminde yllk ortalama byme hznn %7 dolaynda olmas ve
46
Tr ki ye Ekonomi si
Sralama lke 1980 Sralama lke 2010
1 ABD 2.767.500 1 ABD 14.586.736
2 Japonya 1.070.997 2 in 5.926.612
3 Almanya 919.609 3 Japonya 5.458.837
4 Fransa 690.324 4 Almanya 3.280.530
5 ngiltere 541.910 5 Fransa 2.560.002
6 talya 459.830 6 ngiltere 2.261.713
7 Kanada 268.893 7 Brezilya 2.087.890
8 Brezilya 235.025 8 talya 2.060.965
9 spanya 226.003 9 Hindistan 1.727.111
10 Meksika 194.357 10 Kanada 1.577.040
11 in 189.400 11 Rusya F. 1.479.819
12 Hindistan 183.799 12 spanya 1.407.405
13 Hollanda 180.770 13 Avustralya 1.131.623
14 Suudi Arabistan 164.308 14 Meksika 1.035.871
15 Avustralya 151.225 15 G. Kore 1.014.483
16 sve 132.064 16 Hollanda 779.356
17 Belika 125.285 17 Trkiye 734.364
18 svire 109.853 18 Endonezya 706.558
19 ran 90.041 19 svire 527.920
20 Avusturya 81.467 20 Polonya 469.440
25 Trkiye 68.789 21 Belika 469.374
Tablo 2.5
Dnya Bankas
Sralamasna Gre
En Byk
Ekonomiler (Cari,
Milyon dolar)
Kaynak: World Bank,
World Development
Indicators.
bymenin yaklak %30unun toplam faktr verimliliinden kaynaklanmas, by-
lece 1998 ylnda 3.200 dolar olan kii bana gelirin 2023 ylnda AB lkeleri d-
zeyine yaklatrlmas hedeflemektedir. Trkiyenin, dnem sonunda ulaaca 1,9
trilyon dolar civarnda GSMH dzeyi ile dnyann ilk on ekonomisi arasna girece-
i ngrlmektedir.
GSYHnn Sektrel Dalm
Gelirin sektrel dalm, bir ekonomide yaratlan toplam hslann iktisad faaliyet
kollarna gre dalmn ifade eder. ekil 2.6da 1980 ylndan 2011 ylna Trki-
yede GSYHdan temel sektrn (tarm, sanayi ve hizmetler) aldklar paylarn
geliimi gsterilmektedir. retim yapsndaki deiime bakldnda Trkiyede
hizmetler sektrnn giderek byd grlmektedir. Buna karlk tarm sekt-
rnn zellikle 1980 sonrasndaki politika deiikliklerine bal olarak giderek k-
ld, deta yapsal zlme yaadn syleyebiliriz. Trkiyede sanayi sekt-
rnn retim gc artmasna ramen, GSYHdaki pay neredeyse deimemitir.
Trkiyede 2011 ylnda GSYHnn sektrel dalmna bakldnda hizmetler
sektrnn paynn %65 seviyesine kadar ykseldii grlmektedir. Buna karlk
imalat sanayinin pay %27 seviyesinin altna dmtr. Tarm sektrnn GSYH
iindeki pay ise %10 seviyesindedir. Bu rakamlar sektrlerin toplam istihdam
iindeki paylar ile birlikte deerlendirmek daha anlaml olacaktr. rnein tarm
sektr toplam istihdamn %25ini olutururken GSYHdan en az pay alan sektr-
dr. Bu durum tarmda yoksulluun yaygn olmas sonucunu dourmaktadr.
47
ekil 2.6
Hizmetler;
49
Tarm;
27
Sanayi; 24
1980
Hizmetler;
64
Sanayi; 27
Tarm; 9
2011
GSYHnn Sektrel
Dalm (%)
Hizmetler sektr pek ok
farkl alt sektrden
olumaktadr. Bunlar;
inaat, toptan ve perakende
ticaret, oteller ve lokantalar,
ulatrma, depolama ve
haberleme, mali arac
kurulularn faaliyetleri,
konut sahiplii,
gayrimenkul, kiralama ve i
faaliyetleri, kamu ynetimi
ve savunma, zorunlu sosyal
gvenlik, eitim, salk
ileri ve sosyal hizmetler,
dier sosyal, toplumsal ve
kiisel hizmet faaliyetleri
eklinde sralanabilir.
Hizmetler sektrnn tanm
ve kapsam ile ilgili daha
detayl bilgiler 6. Blmde
verilmektedir.
ekil 2.7
-3,4
6,8
-5,7
6,2
5,3
9,4
8,4
6,9
4,7
0,7
-4,8
9,2
8,5
-10
-5
0
5
10
15
TARIM SANAY HZMETLER GSYH
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Sektrlere Gre
GSYH Byme
Oranlar (1998
Fiyatlaryla)
2012-2014 dnemini kapsayan Orta Vadeli Programda ise lkemizde GSYH
bymesinin 2012 ylnda %4 seviyesinde gereklemesi beklenmektedir. 2013 ve
2014 yllarnda ise bymenin potansiyel seviyesine yaklaarak %5 dzeyine ula-
mas hedeflenmektedir. Bymenin zel tketim ve zel yatrm kaynakl olmas
ngrlmektedir.
Daha uzun vadeli bakldnda ise 2023 ylnda Trkiyede tarm, sanayi ve hiz-
metler sektrlerinin toplam katma deer iindeki paylarnn srasyla %5, 30 ve 65
olmas beklenmektedir.
TRKYEDE GELR DAILIMI
nceki konuda Trkiyenin GSYH bykl asndan dnyann en byk 20
ekonomisi arasnda yer aldn, ancak nfusunun yksek olmas nedeniyle kii
bana GSYH asndan orta sralara gerilediini vurgulamtk. Bu nedenle Trki-
yenin yksek ve srdrlebilir-istikrarl bir byme hzn yakalamas temel
makroekonomik hedeflerin arasnda yer almaktadr. Burada sadece milli geliri
artrmak deil, bu geliri paylam biimimiz de olduka nem tamaktadr.
Gelir dalm, bir ekonomide belli bir dnemde yaratlan gelirin kiiler, top-
lumsal gruplar (kesimler) ve retim faktrleri arasnda bllmesini ifade etmek-
tedir. Gelir dalm, gelir eitsizlikleri ile sosyal ve ekonomik kurumlar arasnda
nasl bir iliki olduunu, zengin ve yoksul arasndaki gelir farkllnn zaman iin-
deki deiimini, gelir eitsizliindeki deiikliklerin servet, sermaye birikimi ve b-
yme zerindeki etkilerini ve kaynak dalmn ortaya koymaktadr.
Bir ekonomide yaratlan GSYHnn paylam, gelirin olumasn salayan birey-
ler arasnda olabilecei gibi, bu oluuma katk salayan retim faktrleri, bu geliri
oluturan sektrler veya lkenin eitli blgeleri arasnda da olabilmektedir. Bu
adan gelir dalm; fonksiyonel, kiisel, sektrel ve blgesel gelir dalm sek-
linde snflandrlmaktadr.
Bir lkede gelir dalmnn adaletsiz olmas, o lkenin refahn, ekonominin is-
tikrarl bir ekilde bymesini nler. Elbette burada adil gelir dalm kavram ile
kastedilen her bireyin-hanenin gelirden eit pay almasn salamak deildir. Kapi-
talizm iinde teorik olarak bu mmkn deildir. O hlde burada kastedilen, gelir
48
Tr ki ye Ekonomi si
2011 2012 2013 2014
GSYH (Milyar TL, Cari Fiyatlarla) 1.281 1.426 1.572 1.733
GSYH (Milyar Dolar, Cari Fiyatlarla) 766 822 888 952
Kii Bana Milli Gelir (GSYH, Dolar) 10.363 10.973 11.716 12.412
GSYH Bymesi 7,5 4,0 5,0 5,0
Toplam Tketim 6,2 3,0 3,5 3,4
Kamu 6,5 3,1 3,4 2,2
zel 6,1 3,0 3,5 3,5
Toplam Sabit Sermaye Yatrm 19,3 6,2 8,8 8,5
Kamu 7,7 -0,6 7,7 3,8
zel 22,3 7,7 9,0 9,4
Toplam Nihai Yurtii Talep 9,3 3,9 4,9 4,8
Nfus (Yl Ortas, Bin Kii) 73.950 74.885 75.811 76.707
sizlik Oran (%) 10,5 10,4 10,2 9,9
Tablo 2.6
Orta Vadeli Plan
2012-2014 Hedefleri
Kaynak: Kalknma
Bakanl.
dalmnda iyileme, dk gelir gruplarnn gelirden daha fazla pay almasn sa-
lama ve yoksulluu azaltmaktr. Bu nedenle gnmzde gelir dalm (income
distribution) kavram yannda, artan bir biimde gelir eitsizlii (income inequality)
kavram kullanlmaya balanmtr. (elik, 2004)
Gelir eitsizlii ve yoksulluk birbirinden ayrlamayan iki kavramdr. Kresel-
leen dnya ekonomisinde bata Dnya Bankas, Birlemi Milletler (BM) ve Ulus-
lararas Para Fonu (IMF) gibi uluslararas rgtler yoksullukla mcadele etmek iin
birok strateji retmektedir.
Dnya Bankas verilerine gre lkelerin dnya haslasndan aldklar paylarda
da byk dengesizlik bulunmaktadr. Tablo 2.7de grld gibi yksek gelir
grubundaki lkeler dnya nfusunun %16,5ini oluturmalarna ramen gelirin
%71,6sn almakta, buna karlk dnya nfusunun %12,5ini oluturan dk ge-
lir grubundaki lkelerin ald pay ise %1 seviyesine bile ulaamamaktadr.
Fonksiyonel (snfsal) gelir eitsizlii, gelirin sosyoekonomik gruplar, sos-
yal snflar arasndaki dalmn gsterir. Bu dalm, retim sreci sonucunda or-
taya kan gelirin, retim srecine katlan faktrler (emek, sermaye, toprak, giri-
im) arasndaki blmn ifade eder. Emek d gelirler; kr, faiz, kira gelirleri
gibi alt gruplara ayrlabilecei gibi, emek gelirleri de cret, maa veya yevmiye gi-
bi alt gruplara ayrlabilmektedir. Gelirin snfsal dalm kendi iinde de bireysel
bir eitsizlik gsterir. rnein emek gelirleri kendi iinde, [kalifiye-kalifiye olma-
yan ii, sendikal-sendikasz ii, beyaz yakal-mavi yakal ii gelirleri] bireysel
olarak nemli lde farkllk gsterebilmektedir.
Kiisel (bireysel) gelir eitsizlii, gelirin bireyler ya da haneler arasndaki
dalmn ve eitsizliini ele alan bir trdr. Bu dalmda kiilerin gelir dzeyleri
onlarn sosyal/snfsal durumlarndan bamsz olarak ele alnr. Kiisel gelir da-
lmnda bireyler ya da haneler elde ettikleri gelirlerinin byklne gre sralanr
ve bu yolla gelir eitsizlii llr. Bu yntem ile hanehalklar eitli dilimlere b-
lnerek gelir eitsizliinin dzeyi saptanr. En yaygn olan yntem, hanehalklarnn
yzde 20lik 5 dilime blnmesidir.
Trkiyede gelir dalm istatistiklerinin veri kayna 2005 ylna kadar eski
adyla Hanehalk Gelir ve Tketim Harcamalar Anketi, yeni adyla Hanehalk
Bte Aratrmas olmutur. 1994 ylnda uygulanan anket almasnn ardndan
bamsz bir gelir dalm almas gerekletirilmemitir. TK, 2006 ylndan iti-
baren ABye uyum erevesinde gelir dalm istatistiklerini retmek zere bam-
sz bir gelir dalm aratrmas olan Gelir ve Yaam Koullar Aratrmasn
uygulamaya balamtr (TUK, 2008).
49
Gelir
Dzeyleri
Toplam
Nfus
(kii)
Nfus Pay
(%)
Toplam
GSMH ($)
Gelir
Pay
(%)
Kii Bana
GSHM ($)
Dk Gelir 846.141.764 12,5 419.652.131.761 0,7 1.161
Orta Gelir 4.812.542.242 71,0 16.095.002.077.950 27,6 6.408
Yksek Gelir 1.116.551.735 16,5 41.718.726.418.880 71,6 36.518
Dnya 6.775.235.741 100 58.228.178.259.358 100 10.706
Tablo 2.7
2010 Ylnda Gelir
Gruplarna Gre
lkelerin Toplam
Nfustan ve Gelirden
Aldklar Paylar
Kaynak: Dnya
Bankas.
Fertler edeer hanehalk
kullanlabilir gelirlerine gre
kkten bye doru
sralanarak 5 gruba
ayrldnda; lk yzde
20lik grup geliri en dk
olan grubu, Son yzde
20lik grup ise geliri en
yksek olan grubu
Gelir ve Yaam Koullar aratrmasnn sonular her yl yaymlanmaktadr. Verilere T-
K veri tabanndan ulamak mmkndr (http://www.tuik.gov.tr).
TK gelir dalm eitsizlik ls olarak Gini katsays, yzdelik gelir dilim-
leri, yzde paylar (P80/P20) ve Lorenz erisini yaymlamaktadr. Yzde paylar
gstergesi (P80/P20), yzde 20lik hanehalk dilimlerinde 5. yzdelik dilimin
toplam gelirden ald payn, en dk gelir diliminin toplam gelirden ald paya
blnmesi ile elde edilmektedir. Bylece zaman iinde gelirden en ok pay alan
ile en az pay alan gruplarn deiimini izlemek mmkn olabilmektedir. Bu ora-
nn byk kmas eitsizliin giderek arttn, kk kmas ise azaldn ifade
etmektedir.
Trkiyede Gelir Dalm Aratrmalar ve Sonular
Trkiyede hanehalk gelirini temel alan gelir dalm anketlerine dayanlarak
bireysel gelir dalm sonularn elde etmeye ynelik, farkl yntemler ieren bir-
ok alma yaplmtr. Bu almalardan elde edilen sonular Tablo 2.8de sunul-
mutur. Bu almalardan gelir dalmnn geliimi hakknda genel bir bilgi edin-
dikten sonra asl 2005 ylndan itibaren TUK tarafndan yaplm olan gelir dal-
m aratrmas ve sonrasndaki gelimeler zerinde durulmaya allacaktr.
Gelir dalm eitsizlii Gini katsaylarna gre yorumlandnda 1963ten (0,55)
1968e (0,56) ksmi bir bozulma olmutur. Daha sonraki yllarda ise srekli bir iyi-
leme gstererek Gini katsays 1987de 0,43e kadar dmtr. Ancak 1994 ylna
gelindiinde gelir dalmnda ciddi bir bozulma meydana gelmitir. 1987de 0,43
olarak hesaplanan Gini katsays 1994te 0,49 deerini almaktadr. 2002 yl iin he-
saplanan Gini katsaysnda ise tekrar 1987 yl seviyesine bir geri dn yaanm-
tr. 2003 ve 2004 yllarnda srasyla 0,42 ve 0,40a gerileyen Gini katsays, 2005 y-
lnda 0,38e derek son krk yln en iyi seviyesine ulamtr.
Kiisel Gelir Dalm
Tablo 2.9da 2005 Gelir Dalm Aratrmasndan sonra yaplan Gelir ve Yaam
Koullar Aratrmalarnda elde edilen gelir dalm verilerini grmektesiniz. Tr-
kiye genelinde 2001 krizinden sonra yaanan hzl ekonomik byme neticesinde
50
Tr ki ye Ekonomi si
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Hanehalk ya da fert
asndan gelir, retime
yaplan katk karlnda
belirli bir srede elde edilen
deerlerin toplam olarak
tanmlanabilir. Bu gelirler
faaliyet gelirleri (maa,
cret, yevmiye ve
mteebbis gelirlerini) veya
faaliyet d gelirleri
(gayrimenkul (kira geliri),
mlk geliri, sosyal
transferler ve haneler aras
karlksz transferler)
kapsamaktadr.
Yzde 20'lik
Hanehalk
Dilimleri
1963 1968 1973 1978 1983 1986 1987 1994 2002 2003 2004 2005
Birinci %20 4,5 3,0 3,5 2,9 2,7 3,9 5,2 4,9 5,3 6,0 6,0 6,1
kinci %20 8,5 7,0 8,0 7,4 7,0 8,4 9,6 8,6 9,8 10,3 10,7 11,1
nc %20 11,5 10,0 12,5 13,0 12,6 12,6 14,1 12,6 14,0 14,5 15,2 15,8
Drdnc %20 18,5 20,0 19,5 22,1 21,9 19,2 21,2 19,0 20,8 20,9 21,9 22,6
Beinci %20 57,0 60,0 56,5 54,7 55,8 55,9 49,9 54,9 50,1 48,3 46,2 44,4
Gini Katsays 0,55 0,56 0,51 0,51 0,52 0,50 0,43 0,49 0,44 0,42 0,40 0,38
Tablo 2.8
Trkiyede Yaplm Gelir Dalm almalar Sonular
Gelir dalm eitsizlii
ltlerinden olan Gini
katsays, sfra yaklatka
gelir dalmnda eitlii,
1e yaklatka gelir
dalmnda bozulmay ifade
etmektedir.
Kaynak: DPT (2007), K.
Gini katsaysnda d eilimi gzlenmektedir. Bu rakamlar bize Trkiyede gelir
dalmnda iyileme olduunu gstermektedir. zellikle gelirden en az pay alan
%20lik dilimin Trkiye genelinde payn 2006 ylnda 5,1den 2011 ylnda 5,8 se-
viyesine kard grlmektedir.
TKin Gelir ve Yaam Koullar Aratrmasnda gelir dalmnn kentler-
de ve krsalda nasl gelitiine ilikin veriler de bulunmaktadr. Yerleim yerle-
rine gre gelir dalm verilerine bakldnda gelir eitsizliinin krsalda, kent-
lere gre daha az olduu dikkat ekmektedir. Bunu Gini katsaylarnn krsal-
da daha dk olmasyla gzlemleyebiliriz. (Tablo 2.10) Ancak, krsalda kii
ba gelir seviyesinin daha dk olduu ve ilerleyen konuda greceimiz ze-
re krsalda yoksulluun daha yaygn olduu gereini gzden karmamak ge-
rekmektedir. Bir baka ifadeyle krsalda yoksullukta gelir eitsizliinin az oldu-
unu syleyebiliriz.
Gelir eitsizliklerini ifade ederken kullanlan bir baka nemli gsterge
P80/P20 gstergesidir. Bu oran bize son %20lik grubun toplam gelirden ald
payn, ilk %20lik grubun payna orann vermektedir. Trkiye iin 2011 ylnda
P80/P20 gstergesi 8 kattr. P80/P20 gstergesi kentsel ve krsal yerler iin ise
7,4tr.
ekil 2.8de 2010-2011 yllarna ait gelirin nfusa dalmndaki eitsizliin gra-
fik gsterimi olan Lorenz erisi bulunmaktadr. Farkl dnemlere ilikin Lorenz
erileri karlatrlrken, bu erilerin mutlak eitlik dorusuna yaknl dikkate
alnr. Lorenz erisinin tam eitlik dorusundan uzaklamaya balayarak daha
ukur hle gelmesi gelir paylamnda eitsizlik olduu anlamna gelmektedir.
2010 ve 2011 yllarna ait Lorenz erilerindeki alma gelir dalmnda nemli bir
deiim olmadn gstermektedir.
51
Yzde 20'lik Gruplar 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Birinci %20 6,1 5,1 5,8 5,8 5,6 5,8 5,8
kinci %20 11,1 9,9 10,6 10,4 10,3 10,6 10,6
nc %20 15,8 14,8 15,2 15,2 15,1 15,3 15,2
Drdnc %20 22,6 21,9 21,5 21,9 21,5 21,9 21,7
Beinci %20 44,4 48,4 46,9 46,7 47,6 46,4 46,7
Gini Katsays 0,38 0,43 0,41 0,40 0,41 0,40 0,40
Tablo 2.9
Yzde 20'lik
Gruplarn Gelirden
Ald Paylar,
2005-2011
Kaynak: TUK, Gelir
ve Yaam Koullar
Aratrmalar.
Yzde 20'lik
Gruplar
Kent Kr
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Birinci %20 6,4 5,5 6,2 6,1 6,0 6,3 6,2 6,1 5,6 6,4 6,5 6,1 6,2 6,1
kinci %20 11,5 10,3 11,0 10,7 10,7 11,0 10.8 11,3 10,2 11,1 10,8 10,9 11,0 10,9
nc %20 16,0 15,0 15,3 15,3 15,0 15,3 15,2 15,9 15,3 16,0 15,6 15,9 15,7 15,7
Drdnc %20 22,6 21,8 21,2 21,9 21,1 21,6 21,5 22,6 22,6 22,3 22,5 23,1 22,8 22,5
Beinci %20 43,5 47,5 46,2 46,0 47,3 45,7 46,2 44,2 46,3 44,2 44,5 44,0 44,3 44,8
Gini Katsays 0,37 0,42 0,39 0,39 0,40 0,39 0,39 0,38 0,41 0,38 0,38 0,38 0,38 0,39
Tablo 2.10
Yerleim Yerlerine
Gre Kisel Gelir
Dalm
Kaynak: TK, Gelir
ve Yaam Koullar
Aratrmas.
Lorenz Erisi: Milli gelirin
nfusa dalmndaki
eitsizlii gstermekte
kullanlan grafiktir. Eri, bir
karenin kegenini u
noktalarda keser. Karenin
dikey kenarnda gelirin
birikimli paylar, yatay
kenarnda ise nfusun
birikimli paylar yzde olarak
gsterilir. Kegen doru,
gelirin nfus arasnda eit
dalmn (mutlak eitlik)
gsterir. Lorenz erisi
kegenden uzaklatka
gelir dalmndaki eitsizlik
artmaktadr.
Mutlak Eitlik Dorusu:
Yaratlan milli gelirin fertler
(bireyler) arasnda eit
dalmn gsteren 450lik
dorudur.
Bir ekonomide gelirler
bireyler arasnda eit olarak
dalmsa Lorenz erisi
mutlak eitlik dorusu ile
akarak 45lik bir doru
biimini alacaktr.
Fonksiyonel Gelir Dalm
Hanehalk geliri, emek karl alnan cret ve maalar ile toprak kiras (rant), ser-
maye geliri (faiz) veya teebbs (giriim) geliri (kr) eklinde olabilir. Bu nedenle
retim faktrlerinin gelirden aldklar paylar analiz etmek istediimizde fonksiyo-
nel gelir dalm verilerine bakmamz gerekecektir. Tablo 2.11de gelir trlerine
gre dalm gsterilmitir.
Tablo 2.11de Trkiyede gelirden en ok pay maa ve cret gelirlerinin ald
(%44,8) grlmektedir. Mteebbis gelirlerinin payndaki azalmaya karlk trans-
fer gelirlerinin paynn ykseklii (%19,4) dikkat ekmektedir. 2011 ylnda sosyal
transferlerin %92sini emekli ve dul-yetim aylklar oluturmaktadr. Emekli ve dul-
yetim aylklar toplam gelir iinde % 17,8lik paya sahip iken, dier sosyal transfer-
lerin pay %1,5tir. Mteebbis gelirlerinin ise % 68,2si tarm-d sektrden olu-
maktadr.
52
Tr ki ye Ekonomi si
0
20
40
60
80
100
5.8
16.4
31.7
53.6
5.8
16.4
31.6
53.3
400
20 0 40 60 80 100
Birikimli fert yzdeleri
B
i
r
i
k
i
m
l
i

g
e
l
i
r

y
z
d
e
l
e
r
i
2010 2011
ekil 2.8
2009 ve 2010
Yllarna Ait Lorenz
Erileri
Kaynak: http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=8661 (22.07.2012)
GELR TRLER 2005 2008 2009 2010 2011
Maa ve cret 39,2 41,9 42,9 43,7 44,8
Yevmiye 3,3 4,1 3,5 3,6 3,6
Mteebbis 28,8 22,4 20,4 20,2 21,4
Gayrimenkul 2,9 4,4 5,0 4,2 3,9
Menkul kymet 2,7 4,2 5,3 4,5 3,8
Transfer 23,0 22,2 22,7 20,5 19,4
Tablo 2.11
Gelir Trlerine Gre
Dalm
(2005-2011)
Kaynak: TK, Gelir
ve Yaam Koullar
Aratrmas.
53
Tablo 2.12
E deer Hanehalk
Kullanlabilir Gelire
Gre Sral Yzde
20'lik Gruplar
tibaryla Yllk
Edeer Hanehalk
Kullanlabilir
Gelirlerin Dalm
(2011)
Yzde 20'lik Fert Gruplar
Gini
Katsays
Toplam
lk
%20
kinci
%20
nc
%20
Drdnc
%20
Son
%20
Trkiye
Yzde 100,0 5,8 10,6 15,2 21,7 46,7
0,404 Ortalama () 10.774 3.129 5.698 8.178 11.693 25.172
Medyan () 8.139 3.247 5.692 8.139 11.533 20.039
KENT
Yzde 100,0 6,2 10,8 15,2 21,5 46,2
0,394 Ortalama () 12.120 3.781 6.570 9.234 13.013 28.006
Medyan () 9.201 3.928 6.542 9.201 12.893 22.095
KIR
Yzde 100,0 6,1 10,9 15,7 22,5 44,8
0,385 Ortalama () 7.803 2.376 4.253 6.115 8.783 17.493
Medyan () 6.045 2.455 4.253 6.045 8.671 14.253
TR1 stanbul
Yzde 100,0 7,2 11,5 15,5 20,7 45,1
0,371 Ortalama () 14.873 5.348 8.577 11.480 15.456 33.549
Medyan () 11.482 5.434 8.545 11.482 15.046 25.701
TR2 Bat Marmara
Yzde 100,0 6,9 11,7 16,0 21,6 43,8
0,365 Ortalama () 10.723 3.688 6.292 8.455 11.778 23.496
Medyan () 8.269 3.917 6.320 8.290 11.641 19.239
TR3 Ege
Yzde 100,0 6,6 10,6 14,7 21,0 47,1
0,397 Ortalama () 12.924 4.269 6.869 9.510 13.553 30.431
Medyan () 9.428 4.394 6.795 9.428 13.474 24.314
TR4 Dou Marmara
Yzde 100,0 8,1 12,5 16,4 21,9 41,0
0,326 Ortalama () 10.772 4.381 6.737 8.850 11.735 22.224
Medyan () 8.803 4.658 6.826 8.803 11.640 18.709
TR5 Bat Anadolu
Yzde 100,0 6,6 10,9 15,8 22,4 44,3
0,374 Ortalama () 12.455 4.117 6.813 9.811 13.947 27.632
Medyan () 9.725 4.346 6.733 9.725 13.751 23.468
TR6 Akdeniz
Yzde 100,0 6,5 10,6 14,8 20,8 47,3
0,404 Ortalama () 10.276 3.340 5.470 7.600 10.633 24.431
Medyan () 7.636 3.542 5.460 7.636 10.453 17.812
TR7 Orta Anadolu
Yzde 100,0 7,0 11,6 15,6 21,9 43,9
0,366 Ortalama () 9.406 3.279 5.438 7.355 10.315 20.660
Medyan () 7.389 3.502 5.414 7.399 10.143 16.550
TR8 Bat Karadeniz
Yzde 100,0 7,3 12,5 16,6 22,2 41,3
0,335 Ortalama () 9.264 3.380 5.785 7.735 10.283 19.145
Medyan () 7.739 3.644 5.769 7.739 9.990 16.178
Blgesel Gelir Dalm
Tablo 2.12de Trkiye statistiki Blge Birimleri Snflandrmasna (BBS) gre gelir
dalm verileri sunulmaktadr. 2011 ylnda blgesel (BBS, Dzey 1 blgeleri)
dzeyde edeer hanehalk kullanlabilir gelire gre gelir dalm verilerine bakl-
dnda Gini katsaysnn en dk olduu blgeler (Dzey 1e gre), Dou Mar-
mara, Dou ve Bat Karadeniz olmutur. Trkiyede 2011 ylnda hanehalk bana
den ortalama yllk kullanlabilir gelir 24.343 TL iken ortalama yllk e deer ha-
nehalk kullanlabilir gelir ise 10.774 TLdr.
stanbul Blgesi 14.873 TL gelir ile ortalama yllk e deer hanehalk kullanlabi-
lir geliri en yksek olan blge durumundadr. Bunu, 12.924 TL ortalama gelir ile Ba-
t Anadolu Blgesi izlemektedir. En dk ortalama gelire sahip blge ise 5.418 TL
ile Gneydou Anadolu Blgesidir.
TRKYEDE YOKSULLUK
Kreselleme sreci beraberinde getirdii gelir eitsizliinin artmasn da getirmitir.
Bu nedenle bata Dnya Bankas, Birlemi Milletler gibi kresel rgtler yapt
almalarla yoksulluk kavramn dnya gndemine yerletirmitir. lkemizde
gelir dalm gstergelerinin yannda izlenecek ekonomi politikalarnda yoksulluk
gstergeleri de nem kazanmaktadr. Genel olarak yoksulluk, insanlarn temel ge-
reksinimlerini karlayamama durumudur. Yoksulluun dar anlamda tanm; alk-
tan lme ve barnacak yeri olmama durumu iken, geni anlamda yoksulluk; gda,
giyim ve barnma gibi olanaklar yaamlarn devam ettirmeye yettii hlde toplu-
mun genel dzeyinin gerisinde kalmay ifade etmektedir.
Mutlak yoksulluk, hanehalk veya bireyin yaamn srdrebilecek asgari re-
fah dzeyini yakalayamamas durumudur. Mutlak yoksulluu ifade edebilmek iin
bireylerin yaamlarn srdrebilmeleri iin gerekli olan minimum tketim ihtiya-
larnn belirlenmesini gerektirir. Mutlak yoksul oran, bu asgari refah dzeyini ya-
kalayamayanlarn saysnn toplam nfusa orandr. Dnya Bankasnn yapt
yoksulluk analizlerinde satnalma gc paritesine gre gnlk kii bana 1 $, 2,15
$ ve 4,30 $ deerleri yoksulluk snrlar olarak tanmlanmtr.
TR9 Dou Karadeniz
Yzde 100,0 8,0 12,4 16,5 22,3 40,8
0,327 Ortalama () 9.374 3.733 5.779 7.770 10.450 19.177
Medyan () 7.891 3.786 5.835 7.908 10.475 16.846
TRA Kuzeydou Anadolu
Yzde 100,0 6,6 10,8 15,2 21,5 46,0
0,390 Ortalama () 7.109 2.319 3.833 5.386 7.683 16.377
Medyan () 5.336 2.393 3.823 5.339 7.539 13.229
TRB Ortadou Anadolu
Yzde 100,0 5,9 10,0 14,0 20,6 49,5
0,427 Ortalama () 6.492 1.918 3.227 4.543 6.709 16.093
Medyan () 4.480 2.004 3.239 4.500 6.655 12.593
TRC Gneydou Anadolu
Yzde 100,0 6,2 10,6 15,0 21,9 46,3
0,396 Ortalama () 5.418 1.676 2.861 4.064 5.954 12.545
Medyan () 4.037 1.814 2.837 4.037 5.838 10.382
54
Tr ki ye Ekonomi si
Dnya Bankas, mutlak
yoksulluk snrn az gelimi
lkeler iin kii bana
gnde 1$, Latin Amerika ve
Karayipler iin 2,15$,
gelimekte olan lkeler iin
4$, gelimi ekonomiler iin
14,40$ olarak kabul
etmektedir.
Greli (nispi) yoksulluk;
bireylerin, toplumun
ortalama refah dzeyinin
belli bir orannn altnda
olmas durumudur.
Kaynak: TK.
Greli (nispi) yoksulluk ise bireylerin, toplumun ortalama refah dzeyinin
belli bir orannn altnda olmas durumudur. Buna gre toplumun genel dzeyine
gre belli bir snrn altnda gelir ve harcamaya sahip olan birey veya hanehalk g-
reli yoksul olarak tanmlanr. Refah ls olarak amaca gre tketim veya gelir
dzeyi seilebilir.
TK yapt almalarda greli yoksulluu edeer hanehalk kullanlabilir
medyan gelirlere gre medyan gelirin % 40, % 50si, % 60 ve % 70i alnarak he-
saplamaktadr. Bu snrlarn altnda edeer hanehalk kullanlabilir gelire sahip
olanlar yoksul olarak tanmlamaktadr.
TKin almalarnda alk snrn bir kii iin gnlk 2100 kaloriyi elde ede-
bilmek iin gerekli 80 maddelik gda sepetinin maliyeti olarak belirlemitir. Bir di-
er tanm da gda harcamalarnn yannda eitim, salk, ulam, vb. harcamalarn
da katld gda ve gda d yoksulluk orandr. Bir kiinin yaamn devam
ettirebilmesi iin almas gerekli temel gda maddelerinden oluan sepetin maliyeti
alk snr, iyi beslenme yannda ihtiya duyduu giyim, barnma, ulatrma,
haberleme gibi temel gereksinimlerini karlayabilmesi iin gerekli olan tm mal
ve hizmetleri satn alabilmesinin maliyeti de yoksulluk snr olarak tanmlanr. Bu
snrlar Hanehalk Bte Anketi verilerine bal olarak tanmlanr. rnein; 2009
ylnda, 4 kiilik hanenin aylk alk snr 287, aylk yoksulluk snr ise 825
olarak tahmin edilmitir.
55
Yntemler
Fert Yoksulluk Oran (%)
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
TRKYE
Gda Yoksulluu (Alk) 1,35 1,29 1,29 0,87 0,74 0,48 0,54 0,48
Yoksulluk (Gda+Gda D) 26,96 28,12 25,60 20,50 17,81 17,79 17,11 18,08
Kii Ba Gnlk 1 $n Alt
(1)
0,20 0,01 0,02 0,01 - - - -
Kii Ba Gnlk 2,15 $'n Alt
(1)
3,04 2,39 2,49 1,55 1,41 0,52 0,47 0,22 0,21
Kii Ba Gnlk 4,3 $n Alt
(1)
30,30 23,75 20,89 16,36 13,33 8,41 6,83 4,35 3,66
Harcama Esasl Greli Yoksulluk
(2)
14,74 15,51 14,18 16,16 14,50 14,70 15,06 15,12
KENT
Gda Yoksulluu (Alk) 0,92 0,74 0,62 0,64 0,04 0,07 0,25 0,06 0,04
(1)
0,03 0,01 0,01 - - - - -
(1)
2,37 1,54 1,23 0,97 0,24 0,09 0,19 0,04 0,04
(1)
24,62 18,31 13,51 10,05 6,13 4,40 3,07 0,96 0,97
(2)
11,33 11,26 8,34 9,89 6,97 8,38 8,01 6,59
KIR
Gda Yoksulluu (Alk) 2,01 2,15 2,36 1,24 1,91 1,41 1,18 1,42
(1)
0,46 0,01 0,02 0,04 - - - -
(1)
4,06 3,71 4,51 2,49 3,36 1,49 1,11 0,63 0,57
(1)
38,82 32,18 32,62 26,59 25,35 17,59 15,33 11,92 9,61
(2)
19,86 22,08 23,48 26,35 27,06 29,16 31,00 34,20
Tablo 2.13
Yoksulluk Snr Yntemlerine Gre Fert Yoksulluk Oranlar
(1) Satnalma Gc Paritesine (SGP) gre hesaplama yaplmtr. 1 $'n SGPye gre karl olarak 2002 yl iin T618.281;
2003 yl iin T732.480; 2004 yl iin T780.121; 2005 yl iin T0,830, 2006 yl iin T0,921, 2007 yl iinT0,926, 2008 yl
iin T0,983, 2009 yl iin T0,917 ve 2010 yl iin ise T0,990 kullanlmtr.
(2) Edeer fert (kii) bana tketim harcamas medyan deerinin %50'si esas alnmtr.
Toplam tketimleri gda yoksulluk (alk) snrnn hemen stnde olan hane-
lerin toplam harcama iindeki gda d harcama pay %60 olarak saptanmtr. Bu-
na gre gda ve gda d mal ve hizmetleri kapsayacak ekilde yoksulluk snr be-
lirlenmitir. Gda ve gda d yoksulluk oran ise edeer fert bana tketim har-
camas, gda ve gda d yoksulluk snrnn altnda kalan hanehalklarnn olutur-
duu nfusun, toplam nfus iindeki pay olarak hesaplanmaktadr.
Trkiyede gelir dalmndaki greli iyilemeye ramen, yoksulluk nemli bir
sosyal sorun olmaya devam etmektedir. 2009 ylnda Trkiyede fertlerin yaklak
%0,48i bir baka ifadeyle 339 bin kii sadece gda harcamalarn ieren alk sn-
rnn, %18,08ini oluturan 12 milyon 751 bin kii ise gda ve gda d harcamala-
r ieren yoksulluk snrnn altnda yaamaktadr.
Trkiyede 2006 ylndan itibaren kii ba gnlk harcamas, satnalma gc
paritesine gre 1 $n altnda kalan fert bulunmamaktadr. Buna karn satnalma
gc paritesine gre kii ba gnlk 2.15$ olarak tanmlanan yoksulluk snr al-
tnda bulunan fert oran 2010 ylnda %0,21, yoksulluk snr 4,3 $ olduunda yok-
sul fert oran ise %3,16 olarak tahmin edilmitir.
TKin yoksullukla ilgili gstergeleri ile yazl ve grsel medyada ska duyduunuz Trk-
, Kamu-Sen gibi ii-memur sendikalar konfederasyonlarnn yapt yoksulluk gster-
geleri arasndaki byk farkllklar neden kaynaklanmaktadr?
TRK- Haber Blteni
HAZRAN 2012 ALIK ve YOKSULLUK SINIRI
25 Haziran 2012
56
Tr ki ye Ekonomi si
Hanehalk Kullanlabilir Net
Geliri: Hanehalk fertlerinin
elde ettii kiisel yllk
kullanlabilir gelirlerin (maa-
cret, yevmiye, mteebbis
geliri ile emekli maa, dul-
yetim aylklar ve yallara
yaplan demeler, karlksz
burs vb. ayni veya nakdi
gelirlerin toplam) toplam ile
hane baznda elde edilen yllk
gelirlerin (gayrimenkul kira
geliri, haneye yaplan
karlksz yardmlar, 15 yan
altndaki fertlerin elde ettii
gelirler vb.) toplamndan,
gelir referans dneminde
denen vergiler ve dier hane
veya kiilere yaplan dzenli
transferler dlerek elde
edilir.
Medyan
Gelirin
Yoksulluk Snr () Yoksulluk Oran (%)
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2006 2007 2008 2009 2010 2011
% 40 1.881 2.433 2.531 2.818 2.972 3.255 12,8 9,9 10,1 10,6 10,3 10,1
% 50 2.351 3.041 3.164 3.522 3.714 4.069 18,6 16,3 16,7 17,1 16,9 16,1
% 60 2.821 3.649 3.797 4.227 4.457 4.883 25,4 23,4 24,1 24,3 23,8 22,9
% 70 3.291 4.257 4.430 4.931 5.200 5.697 32,0 30,1 30,9 31,1 30,6 30,0
Tablo 2.14
Trkiyede Gelire Dayal Greli Yoksulluk Snrlarna Gre Yoksulluk Oran (2006-2011)
DRT KLK ALENN ALIK SINIRI 925 LRA, YOKSULLUK SINIRI
3.013 LRA...
ENFLASYONDA GIDA FYATLARININ OLUMLU ETKS SRYOR.
MUTFAK ENFLASYONU AYLIK YZDE 0,04 ORANINDA GERLED.
YILLIK ORTALAMA ARTI SE YZDE 7,55 ORANINDA...
TRK- tarafndan, alanlarn geim koullarn ortaya koymak ve temel ih-
tiya maddelerindeki fiyat deiikliinin aile btesine yansmalarn belirle-
mek amacyla her ay dzenli olarak yaplan alk ve yoksulluk snr aratr-
masnn 2012 Haziran ay sonularna gre;
Drt kiilik bir ailenin salkl, dengeli ve yeterli beslenebilmesi iin
yapmas gereken gda harcamas tutar (alk snr) 924,98 lira,
Gda harcamas ile birlikte giyim, konut (kira, elektrik, su, yakt), ula-
m, eitim, salk ve benzeri ihtiyalar iin yaplmas zorunlu dier harcama-
larn toplam tutar (yoksulluk snr) ise 3.012,97 lira olarak hesaplanmtr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Kaynak: TK, Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas, 2006-2009.
Yoksulluk hesaplamalar yaplrken refah ls olarak harcama veya hanehalk
geliri esas alnabilir. TK medyan deerin %50sini greli yoksulluk snr olarak
kabul etmektedir. Buna gre yoksulluk oran 2011 ylnda %16,1 medyan gelirin
%70i alndnda ise yoksulluk oran %30 olarak gereklemitir (Tablo 2.14).
TKin yapt almalarda yoksul fertlerin belirlenmesinin yannda hanehal-
k bykl ile yoksulluk arasndaki iliki de aa kmaktadr. Tablo 2.15teki
verilere bakldnda hanehalk bykl arttka yoksulluun da arttn grl-
mektedir. rnein 2009 ylnda hanehalk bykl 3 veya 4 kii olan hanelerde
bulunan fertlerin yoksulluk oran % 9,65 olurken, 7 ve daha fazla olan hanelerde
fertlerin yoksulluk oran % 40,05 olarak hesaplanmtr.
Tablo 2.13teki verilerden hatrlayacanz zere krsalda yoksul fert oran daha
yksektir (2009 yl iin yoksul fert oran %38,7 yaklak 8.5 milyon ferttir). Yok-
sul hanelerin kent-krsal ayrmna baktmzda yine krsaldaki hanelerin
%34,3nn yoksul olduunu ve 7 ve daha fazla bireyin olduu hanelerdeki birey-
lerin yoksulluk orannn %50lerin zerinde seyrettii gze arpmaktadr.
57
Medyan Gelir: Gelirler
kkten bye
sralandnda ortaya den
deer medyan geliri ifade
eder.
Hanehalk
Bykl
Yoksul Hanehalk Oran (%)
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Trkiye 22,45 23,02 20,67 15,42 13,98 13,64 13,52 14,54
1-2 16,51 13,41 14,49 8,44 10,95 9,36 9,85 11,52
3-4 16,37 17,08 13,71 9,22 8,27 8,06 8,23 9,41
5-6 29,03 31,67 27,40 22,41 17,54 20,79 21,14 21,79
7+ 45,95 48,41 51,06 44,08 41,83 39,79 37,68 38,50
Yoksul Fert Oran (%)
Trkiye 26,96 28,12 25,60 20,50 17,81 17,79 17,11 18,08
1-2 16,48 13,50 13,96 8,25 10,66 8,84 9,57 10,64
3-4 16,68 17,48 13,84 9,36 8,49 8,30 8,48 9,65
5-6 29,47 32,04 27,74 22,77 17,76 21,20 21,54 22,20
7+ 47,38 49,22 51,97 45,99 42,98 41,32 38,20 40,05
Tablo 2.15
Hanehalk
Byklne Gre
Yoksulluk Oranlar
Kaynak: TK, 2009
Yoksulluk almas
Sonular.
BBS (Dzey 1e gre)
Yoksulluk
snr ()
1
Yoksul says
(Bin kii)
Yoksulluk
oran (%)
(1)
Yoksullarn
oran (%)
(2)
Trkiye 4.041 11.670 16,1 100
TR1 stanbul 5.741 1.499 11,7 3,8
TR2 Bat Marmara 4.135 361 11,6 3,2
TR3 Ege 4.714 1.124 11,9 6,1
TR4 Dou Marmara 4.401 614 9,0 4,4
TR5 Bat Anadolu 4.863 933 13,7 5,3
TR6 Akdeniz 3.818 1.134 12,3 12,2
TR7 Orta Anadolu 3.694 503 13,3 5,1
TR8 Bat Karadeniz 3.870 609 13,8 5,7
TR9 Dou Karadeniz 3.946 271 10,7 2,6
TRA Kuzeydou Anadolu 2.668 310 14,7 6,1
TRB Ortadou Anadolu 2.240 483 13,2 13,4
TRC Gneydou Anadolu 2.019 1.155 15,1 32,3
Tablo 2.16
Gelire Dayal Greli
Yoksulluk
Snrlarna Gre
Blgesel Yoksul
Saylar ve Yoksulluk
Oran (2011)
Kaynak: TK, Gelir
ve Yaam Koullar
Aratrmas, 2011.
(1)
Edeer hanehalk kullanlabilir gelirin medyan deeri kullanlarak her blge iin yoksulluk snr hesaplanmtr.
(2)
Trkiye iin hesaplanan yoksulluk snrna gre yoksulluk oran gsterilmektedir.
Tablo 2.16da sunulan verilere bakldnda 2011 yl sonularna gre medyan
gelirin % 50si kullanldnda, stanbul Blgesinde yaayanlarn %11,7si, bu bl-
ge iin belirlenen yoksulluk snrnn altndadr. Trkiyedeki yoksullarn %3,8i de
stanbul Blgesinde yer almaktadr. Trkiye iin hesaplanan gelire dayal yoksul-
luk snr 2011 yl iin 4,041 olarak belirlenmitir. Bu snra gre yoksullarn en
fazla olduu blgeler srasyla Gneydou Anadolu, Ortadou Anadolu ve Akde-
niz blgeleri olmaktadr.
lkemiz asndan yoksullukla ilgili bir baka arpc gerek de eitim seviyesi
ile yoksulluk ilikisidir. Tablo 2.17den de aka grlecei zere eitim seviyesi
arttka, yoksulluk oranlar dmektedir. rnein; 2009 ylnda okur-yazar olma-
yan veya bir okul bitirmeyenlerde yoksulluk oran %29,84 olurken, ilkokul mezun-
larnda bu oran %15,34, lise ve dengi meslek okullar mezunlarnda %5,34, ykse-
kokul, faklte ve st mezuniyete sahip fertlerde %0,71 olmutur. Bu rakamlara
cinsiyet asndan bakldnda da her kategoride kadnlarda erkeklere gre yoksul-
luk oranlarnn yksek olduunu syleyebiliriz.
lkemiz asndan bir baka arpc gerek de 2009 yl rakamlaryla 6 yandan
kk ocuklarda yoksulluk riski %24,04tr. Bir baka ifadeyle ilkretime bala-
mam her 4 ocuktan birisi yoksuldur. Sadece bu gsterge bile lkemiz asndan
yoksullukla mcadelenin ncelikli politikalar arasnda yer almas iin yeterli bir
gerekedir.
Yoksullukla mcadele politikas olarak eitim seviyesinin artrlmas zm olabilir mi?
rnein lkemizde yksekrenimi yaygnlatrmak beraberinde yoksulluun da azalma-
sn salayabilir mi?
58
Tr ki ye Ekonomi si
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
TRKYE 26,96 28,12 25,60 20,50 17,81 17,79 17,11 18,08
6 Yandan Kk
Fertler
33,17 37,75 34,19 27,71 24,78 24,52 22,53 24,04
Okur-Yazar Deil veya
Bir Okul Bitirmeyen
36,99 38,01 37,52 31,53 28,10 28,98 30,50 29,84
lkokul 26,13 27,55 24,36 17,13 14,19 14,24 13,44 15,34
lkretim 26,37 29,56 25,49 22,42 18,06 19,19 17,20 17,77
Ortaokul ve Orta
Dengi Meslek
18,77 18,31 13,00 8,37 8,07 9,16 8,34 9,76
Lise ve Lise Dengi
Meslek
9,82 11,19 8,28 6,79 5,20 5,88 5,64 5,34
Yksekokul,
Faklte ve st
1,57 2,66 1,33 0,79 1,01 0,81 0,71 0,71
Tablo 2.17
Hanehalk
Fertlerinin Eitim
Durumuna Gre
Yoksulluk Oranlar
Kaynak: TK, 2009
Yoksulluk almas
Sonular.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
2009 yl iin Trkiyede yoksul fert orannn %18,08 olduunu belirtmitik.
Yoksulluk almalar bizlere fertlerin (bireylerin) ekonomik faaliyetlerine gre
analiz yapmamza da olanak verir. Tablo 2.18deki veriler i arayan ve 15 yandan
kk fertlerde yoksulluun daha yksek olduu grlmektedir.
Fertlerin alma durumuna gre yoksulluk oranlarna baktmzda Trkiyede
cretsiz aile iileri ve yevmiyeli alanlar arasnda yoksulluun yaygn olduu
grlmektedir. Greli olarak dzenli gelire sahip olan cretli-maal alanlarda
ise yoksulluk orannn olduka dk seviyelerde olduu grlmektedir. Bu veri-
leri destekleyen bir baka gsterge ise alan fertlerin alt sektre gre yok-
sulluk oranlardr. Buna gre tarm sektrnde alanlarda yoksulluk olduka
yksektir. Bu aklamamz dikkat edilecei zere krsalda yoksulluun yaygn ol-
masyla da rtmektedir. Yine tarm sektrnn istihdam yapsna bakldnda
arlkl olarak cretsiz aile iilerinden olutuu grlecektir.
59
Ekonomik
Faaliyet Durumu
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Toplam 26,96 28,12 25,60 20,50 17,81 17,79 17,11 18,08
15 ve Daha Yukar
Yataki Fertler
23,94 24,52 22,22 17,68 14,80 14,86 14,39 15,27
stihdamdaki
Fertler
25,08 26,12 23,33 18,96 15,81 14,21 14,82 15,37
Arayanlar 32,44 30,97 27,37 26,19 20,05 26,01 17,78 19,51
Ekonomik Olarak
Aktif Olmayanlar
22,15 22,82 20,95 15,92 13,60 14,74 13,73 14,68
15 Yandan Kk
Fertler
34,55 37,04 34,02 27,71 25,23 25,55 24,43 25,77
Tablo 2.18
Hanehalk
Fertlerinin Ekonomik
Faaliyet Durumuna
Gre Yoksulluk
Oranlar
Kaynak: TK, 2009
Yoksulluk almas
Sonular.
teki Durum ve Sektr
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
stihdamdaki Fertler 25,08 26,12 23,33 18,96 15,81 14,21 14,82 15,37
teki Durum
cretli, maal 13,64 15,28 10,35 6,57 6,00 5,82 5,93 6,05
Yevmiyeli 45,01 43,09 37,52 32,12 28,63 26,71 28,56 26,86
veren 8,99 8,84 6,94 4,80 3,75 3,15 1,87 2,33
Kendi hesabna 29,91 32,38 30,48 26,22 22,06 22,89 24,10 22,49
cretsiz aile iisi 35,33 38,51 38,73 34,52 31,98 28,58 32,03 29,58
Sektr
Tarm 36,42 39,89 40,88 37,24 33,86 32,05 37,97 33,01
Sanayi 20,99 21,34 15,64 9,85 10,12 9,70 9,71 9,63
Hizmetler 25,82 16,76 12,36 8,68 7,23 7,35 6,82 7,16
Tablo 2.19
Hanehalk
Fertlerinin teki
Durumuna ve
alt Sektre Gre
Yoksulluk Oranlar
Kaynak: TK, 2009
Yoksulluk almas
Sonular.
60
Tr ki ye Ekonomi si
Trkiyede yaratlan milli gelirin geliimini de-
erlendirmek
Gnmzde Trkiyenin nominal GSYHsi 1.3
katrilyon veya 772 milyar 298 milyon $ seviye-
sindedir. Trkiye ekonomisi yaratt bu byk-
lk ile dnyann en byk 20 ekonomisi arasn-
da yer almaktadr. Ancak nfusunun yksek ol-
mas nedeniyle kii bana GSYH asndan Tr-
kiye orta sralara gerilemektedir. Dnya Banka-
snn yapt snflandrmaya gre Trkiye st-
orta gelir grubunda yer almaktadr. Trkiye eko-
nomisi, son otuz ylda nemli bir deiim yaa-
m, glenmitir. 2012-2014 dnemini kapsayan
Orta Vadeli Programda ise lkemizde GSYH b-
ymesinin 2013 ve 2014 yllarnda yaklak %5
dzeyine ulamas hedeflenmektedir.
Dnemler itibaryla ekonomik byme hznn
seyrini yorumlamak
Trkiye Cumhuriyetinin kurulu yllarnda tar-
ma dayal bir ekonomik byme gereklemitir.
1923-1929 dneminde byme hz yaklak
%11dir. 1930-1939 dnemini Trkiyenin ilk sa-
nayileme dnemi olarak nitelemek mmkn-
dr. 1929 Bunalmnn (Byk Buhrann) ykc
etkileriyle 1930-1939 dnemi ortalama byme
hz %6 seviyesinde kalmtr. II. Dnya Sava-
nn olumsuz etkileriyle 1940-1945 dneminde
sanayileme sreci yavalam, ekonomi yllk
ortalama %6,6 klmtr.
1946-1953 dneminde tarm sektrne dayal hz-
l bir byme yaanm, tarmn yllk ortalama
byme oran %14,2; sanayinin %9,8 ve
GSYHnn yllk ortalama byme hz ise %11,5
olmutur. Bu dnem, Trkiye ekonomisinin en
hzl byd dnemdir. Trkiyede 1960 yln-
dan sonra balatlan planl kalknma hareketi ile
liberal ekonomi politikalar yerini, devletin (ka-
munun) geni lde denetim nlemlerinin mev-
cut olduu mdahaleci bir politikaya brakmtr.
1963-1977 dneminde GSYH %6 seviyesinde art-
m, 1970li yllarla birlikte GSYHdaki deiimle-
rin dinamii olan sanayinin bymesi ile ithalata
arasnda yakn bir iliki olumutur. ok kstl
dviz gelirlerine sahip olan Trkiye sanayisinin
ihtiya duyduu girdi ve yatrm mallarn ithal
edemeyince retim durmu, GSYHda klme-
ler yaanmtr
24 Ocak 1980 tarihinde alnan istikrar kararlar
ile ithal ikameci sanayileme stratejisinden vaz-
geilmi, da ak, ihracata ynelik ve zel sek-
tre dayanan bir sanayileme stratejisi benimsen-
mitir. Bu dnemde izlenen ekonomi politikalar
sonucunda yksek enflasyona ramen, 1989 yl-
na kadar Trkiye ekonomisinin ortalama %5 b-
yd gzlenmektedir. 1989-2001 dnemi Tr-
kiye ekonomisinin istikrarsz bir ekilde ortala-
ma %3,2 seviyesinde bymtr. Bu dnemde
yaanan finansal serbestlik GSYH dalgalanmala-
rn artrmtr. 2002 sonrasnda ise Trkiye eko-
nomisinin ortalama %5lik byme hzna yeni-
den kavutuu gze arpmaktadr.
Trkiyede kiisel (bireysel) ve fonksiyonel gelir
dalmnn temel zelliklerini sralamak
Gelir dalm eitsizlii Gini katsaylarna gre
yorumlandnda 1963ten (0,55) 1968e (0,56)
ksmi bir ktleme olmutur. Daha sonraki yl-
larda ise srekli bir iyileme gstererek Gini
katsays 1987de 0,43e kadar dmtr. Ancak
1994 ylna gelindiinde ekonomide yaanan kri-
zin (Nisan 1994 Krizi) de etkisiyle gelir dal-
mnda ciddi bir bozulma meydana gelmitir.
1987de 0,43 olarak hesaplanan Gini katsays
1994te 0,49a ykselmitir. 2002 yl iin hesapla-
nan Gini katsaysnda ise tekrar 1987 yl seviye-
sine bir geri dn sz konusudur. 2003 ve 2004
yllarnda srasyla 0,42 ve 0,40a gerileyen Gini
katsays, 2005 ylnda 0,38e derek son krk y-
ln en iyi seviyesine ulamtr.
2005 ylndan itibaren yaplan Gelir ve Yaam
Koullar Aratrmalar Trkiyede gelir dalmn-
da iyileme olduunu gstermektedir. Fonksiyo-
nel dalm asndan bakldnda 2011 ylnda
Trkiyede gelirden en ok pay maa ve cret
gelirlerinin ald (%44,8) grlmektedir. Mte-
ebbis gelirlerinin payndaki azalmaya karlk
transfer gelirlerinin paynn ykseklii dikkat ek-
mektedir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
61
Trkiyede yoksulluk gstergelerini yorumlamak
2009 ylnda Trkiyede fertlerin yaklak %
0,48i yani 339 bin kii sadece gda harcamala-
rn ieren alk snrnn, % 18,08ini olutu-
ran 12 milyon 751 bin kii ise gda ve gda d-
harcamalar ieren yoksulluk snrnn al-
tnda yaamaktadr.
Trkiyede 2006 ylndan itibaren kii ba gn-
lk harcamas, satnalma gc paritesine gre
1 $n altnda kalan fert bulunmamaktadr.
Medyan gelirin %50si greli yoksulluk snr ola-
rak kabul edildiinde yoksulluk oran 2011 y-
lnda %16,1dir.
Hanehalk bykl arttka yoksulluk da art-
maktadr.
Krsalda kente gre yoksul fert oran daha yk-
sektir.
Eitim seviyesi arttka yoksulluk oranlar d-
mektedir.
Kadnlarda erkeklere gre yoksulluk oranlar da-
ha yksektir.
Trkiyede cretsiz aile iileri ve yevmiyeli a-
lanlar arasnda yoksulluk yaygndr.
Sektrel adan bakldnda yoksulluun tarm
sektrnde yaygn olduu grlmektedir.
4
A M A
62
Tr ki ye Ekonomi si
1. lkenin reel GSYHsndaki yzde art hangi byk-
lk ile llr?
a. Byme
b. Kalknma
c. Deflatr
d. GSMH
e. Milli gelir
2. Gnmzde (2011 yl) Trkiyede sektrlerin milli
gelirden aldklar paylara ilikin kkten bye do-
ru yaplan sralamalardan hangisi dorudur?
a. Tarm, Sanayi, Hizmetler,
b. Hizmetler, Tarm, Sanayi,
c. Sanayi, Tarm, Hizmetler,
d. Hizmetler, Sanayi, Tarm,
e. Sanayi, Hizmetler, Tarm.
3. Aadakilerden hangisi, ulusal (milli) gelirin cari
(parasal) deeri ile reel (sabit) fiyatlarla deeri arasn-
daki fark gstermede kullanlan bir aratr?
a. Deflatr
b. Cari ak
c. demeler dengesi a
d. Byme oran
e. Gayri Safi Yurtii Hasla
4. 1923-2011 periyodunda Trkiye ekonomisinin b-
yme hznn en yksek olduu dnem aadakiler-
den hangisidir?
a. 1923-2011
b. 1946-1953
c. 1963-1977
d. 1980-1989
e. 2002-2011
5. Gelir dalm eitsizlii gstergelerinden olan Lo-
renz erisi ile ilgili ifadelerden hangisi yanltr?
a. Toplumda gelir yzde yz eit dalyorsa, Lo-
renz erisi karenin kelerini birletiren bir do-
ru (mutlak eitlik dorusu) olacaktr.
b. Eri, belirli bir dnemde ekonomide yaratlan
reel gelirin yzde olarak kiisel blmn
gsterir.
c. Gini katsays, eri temel alnarak hesaplanr.
d. Lorenz erisinin eimi sabittir.
e. Lorenz erisi mutlak eitlik dorusuna yaklatk-
a gelir dalm eitsizlii azalr.
6. Trkiyede fonksiyonel gelir dalm asndan gelir-
den en ok pay alan faktr aadakilerden hangisidir?
a. Sermaye
b. Mteebbis gelirleri
c. Maa- cret gelirleri
d. Gayrimenkul gelirleri
e. Menkul kymet gelirleri
7. Aada yer alan 2010 yl verilerine gre Trkiyede
P80/P20 gstergesi katr?
a. 0,4
b. 5,8
c. 8
d. 46,4
e. 94,2
8. Aadaki gstergelerden hangisi fiyat deiimlerini
de iermektedir?
a. 1998 yl nominal GSYH
b. 1998 fiyatlaryla harcamalar yoluyla GSYH
c) Sabit fiyatlarla GSYH
d. Reel GSYH
e. 1998 fiyatlaryla retim yoluyla GSYH
9. Trkiye ekonomisinde ekonomik bymeyi hzlan-
drabilmek amacyla, planl kalknma stratejisi hangi
ylda uygulanmaya balamtr?
a. 1929
b. 1963
c. 1980
d. 1989
e. 2001
10. Trkiyedeki yoksullukla ilgili aadaki ifadeler-
den hangisi yanltr?
a. Sektrlere gre bakldnda en yksek yoksul-
luk oran tarmdadr.
b. Trkiye genelinde 15 ya altndaki nfusun
%26s yoksulluk snrnn altndadr.
c. Tarmdan geinenler ihtiyalarn karlayabil-
dikleri iin yoksulluktan saknabilmektedirler.
d. Hanehalk bykl arttka, yoksulluk da art-
maktadr.
e. Eitim seviyesi dtke yoksulluk daha da art-
maktadr.
Gelir grubu Pay (%)
Birinci %20 5,8
kinci %20 10,6
nc %20 15,3
Drdnc %20 21,9
Beinci %20 46,4
Gini Katsays 0,40
Kendimizi Snayalm
63
Orta gelir tuza 10 bin dolar kii ba gelire kilit-
lenip kalmaktr.
Gngr URAS
Trkiyede Kii Ba Milli Gelir 2007 ylndan bu yana
5 yldr 10 bin dolar dolaynda. Hkmetin hazrlad
Orta Vadeli Programa gre 2012, 2013 ve 2014 yllarn-
da da 10 bin dolar dolaynda kalacak. Ak anlatmyla
8 yl boyunca Kii Ba Milli Gelir 10 bin dolara kazk
akm olacak. Bu ok tehlikeli bir durumdur. 10 bin
dolar rakamnn zerine kamyoruz. Halbuki hedefi-
miz 2023 ylnda 25 bin dolar kii ba milli gelir raka-
mna ulamak idi. 8 yl sre ile 10 bin dolarda kaldktan
sonra 10 ylda 10 bin dolardan 25 bin dolara trmanmak
ok zordur. ktisatlar 10 bin dolara raz olarak, reha-
vete girmeyi (Ak anlatm ile uykuya yatmay), Orta
Gelir Tuza olarak adlandryorlar. TSAD Bakan
mit Boyner, 7 Haziranda Bursada D Politikadaki
Gelimeler ve Ekonomik Grnm konulu panelde
Trkiyenin kalknma hamlesi iinde, nmzde ok
nemli bir basamak bulunmakta: Orta Halli Ekonomi
ve Orta Halli Demokrasi Tuza. nmzdeki en
nemli risk olarak durmaktadr demiti. Bymeye
mecburuz
MSAD Bakan Nail Olpak, 2012 Trkiye Ekonomisi
Raporunun sunu konumasnda dedi ki, Yksek ve
kesintisiz srdrlebilir byme iin, Trkiyenin po-
tansiyel byme seviyesini mevcut yzde 5 dzeyin-
den, yzde 7 dzeyine tayacak reformlara ihtiyac var-
dr. Aksi takdirde Trkiye, 2004te dk gelirli lke s-
nfndan mezun olarak girmeye hak kazand orta ge-
lirli lke statsnde, uzun yllar boyunca kalacak ve bir
sonraki hedefi olan Yksek Gelirliler Grubuna gireme-
yecektir. Kii ba milli gelir, bir baka ifade ile lkede
kii ba retim deerini (kii ba yaratlan katma dee-
ri) gsterir. lkede retim (yaratlan katma deer) arta-
cak ki, kii ba gelir de artsn. retmek, daha fazla kat-
ma deer yaratmak iin (1) Kaliteli insan gcne, bu
kaliteli insan gcn donatacak eitime, bilime, tekno-
lojiye ihtiyacmz var. (2) Bu kaliteli insan gcn re-
time ynlendirecek mteebbise ve retim politikalar-
na ihtiyacmz var. (3) Bu kaliteli insan gcnn sahip
olduklar bilgiyi, teknolojiyi retime dntrebilmeleri
iin sermayeye ihtiyacmz var. Bunlar bir araya gelerek
retecek. retimdeki art milli geliri ve sonuta kii ba-
na milli geliri bytecek. Klme isizlik ve fakirlik
demektir.
2010 ylnda yzde 7.7 orannda, 2011 ylnda yzde 7.1
orannda bydk. Hzl gidiyoruz diyerek frene bastk.
2012 ylnda yzde 4 bymeye niyetlendik. Bu gidile
yzde 4 byme tehlikeye girmi durumda. Orta Vade-
li Programa gre 2013 ve 2014 byme hedefleri yz-
de 5 orannda. Hkmetin bymekten korkmasnn
byme hzn drmeye almasnn nedeni (dviz
a) cari ak. nk yanl politikalar sonucu retimi
ithalata baml hale getirdik. retimde ithalat baml-
ln azaltacak, katma deerin payn artracak politika-
lar yerine, kolaycla yneldik. thalat azaltmak iin
retimi ksyoruz. retimi ksmak demek, isizlik, daha
dk byme, daha az refahtr. TSADn da MS-
ADn da uyarlar ok nemlidir. Orta Gelir Tuza-
ndan kurtulmamz arttr. Bunun da yolu, tarmda ve
sanayide ieride retmeyi cazip hale getirecek, ham-
maddeyi, ara maln veya mamul dardan ithal et-
mekten daha krl hale getirecek ekonomi politikalar-
n belirlemek ve uygulamaktr. Amerikay yeniden ke-
fetmemizi isteyen yok. Bakalar bizden nce ne yapt
ise, Orta Vadeli Gelir tuzandan nasl kurtuldu ise,
biz de onu yapacaz. Zordur ama yaplabilir. Yapmaya
mecburuz.
Kaynak: Milliyet, 26 Haziran 2012.
Yaamn inden
26 Haziran 2012
64
Tr ki ye Ekonomi si
1. a Yantnz yanl ise Milli Gelir ve Byme ko-
nusunu gzden geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise GSYHnn Sektrel Dal-
m konusunu gzden geiriniz.
nusunu yeniden gzden geiriniz.
4. b Yantnz yanl ise Trkiyede Dnemler
tibaryla GSYH ve Byme konusunu gzden
geiriniz.
5. d Yantnz yanl ise Trkiyede Gelir Dalm
6. c Yantnz yanl ise Fonksiyonel Gelir Dal-
m konusunu gzden geiriniz.
7. c Yantnz yanl ise Kiisel Gelir Dalm ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.
9. b Yantnz yanl ise Trkiyede Dnemler
tibaryla GSYH ve Byme konusunu gzden
geiriniz.
10. c Yantnz yanl ise Trkiyede Yoksulluk ko-
Sra Sizde 1
Trkiye, 2011 nsani (Beeri) Geliim Raporuna gre
Orta nsani Geliim snrnn hemen zerinde Yksek
nsani Geliim kategorisindedir. 187 lke arasnda 92.
srada bulunmaktadr. 1980de Trkiye 65. srada idi,
ancak 2011de listede bulunan 86 lke 1980deki srala-
mada yer alamamakta idi. Bu lkeler de dahil edilerek
bakldnda Trkiye 1980 ylnda 105. srada iken,
2011de 92. srada yer almtr.
Sra Sizde 2
1980 dnmnde gerekletirilen baz uygulamalar
u ekilde sralanabilir:
Planl, kamu kurumlarna dayal sanayileme-
den vazgeilmitir,
D ticaret serbestletirilmi, kaaklk ve kara-
borsa nlenmeye allmtr,
Yabanc sermaye girileri serbest braklmtr,
Sanayilemede zel giriimcilie arlk verilmi,
Devlet tekelleri kaldrlm, zelletirme faaliyet-
leri balamtr,
hracat tevik edici politikalar uygulamaya ko-
nulmutur,
Kamu ekonomik kurumlarnn zelletirilmesi
gndeme gelmitir.
Sra Sizde 3
TK ile dier kurulularn yoksulluk almalarnda
kullanlan metodolojilerden kaynaklanan farkllklar bu-
lunmaktadr. Bu farkllklar zellikle gnlk kalori ge-
reksinimi, alk snrnn temelini oluturan mal sepeti-
nin ierii ve fiyatlandrlmas, gerek hanehalk byk-
lnn fertlerin cinsiyet ve yandan kaynaklanan fark-
llklar dikkate alarak hesaplanmasnda kullanlan e-
deerlik leinin belirlenmesi, yoksulluk snrnn elde
edilmesi iin gda d harcama paynn hesaplanmas
konularnda ortaya kmaktadr.
Sra Sizde 4
Trkiyede eitim seviyesi arttka yoksulluk oranlar
dmektedir. lkemizde yoksullukla isizlik arasnda
yakn iliki bulunmaktadr. Genel bir varsaym olarak
eitim seviyesi ykselen fertlerin, isiz kalmayacan
bylece yoksulluktan da saknabileceini syleyebiliriz.
Ancak, yoksul bir ferdin daha yksek eitim seviyeleri-
ne ulaabilmesi de olduka gtr.
sizlik ve eitim durumu ilikisini incelediimizde ise
ortaya farkl bir gerek kmaktadr. lkemizde genel
olarak eitim seviyesi artmakla birlikte eitim seviyesi-
nin art ile bu gruplardaki isizlik oranlarnn da yk-
selmeye baladn gryoruz. Bu nedenle yoksulluk-
la mcadele politikas olarak; hem yoksullarn daha
yksek eitim seviyelerine ulaabilmelerini salayacak
politikalar hem de istihdamla ilikili bir eitim beraber
deerlendirilmelidir.
65
Bamsz Sosyal Bilimciler. (2008). 2008 Kavanda
Trkiye: Siyaset, ktisat ve Toplum. stanbul: Yor-
dam kitapevi.
Boratav, K. (2012). Trkiye ktisat Tarihi 1908-2009.
16. Basm. Ankara: mge Kitapevi.
elik, A. (2004). AB lkeleri ve Trkiyede Gelir Eit-
sizlii: Piyasa Dalm, Yeniden Dalm. alma
ve Toplum. ss. 53-92.
epni, E. (2010). Ekonomik Gstergeler ve statis-
tikler Rehberi. Ankara: Sekin Yaynclk.
DPT. (2007). Gelir Dalm ve Yoksullukla Mcade-
le zel htisas Komisyonu (K) Raporu. Anka-
ra: DPT.
Karluk, S. R. (2007). Trkiye Ekonomisi. stanbul:
Beta.
Kazgan, G. (2012). Trkiye Ekonomisinde Krizler
1929-2009. stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.
Kepenek, Y., & Yentrk, N. (2004). Trkiye Ekonomi-
si. 15. Basm. stanbul: Remzi Kitabevi Yaynlar.
Toprak, M.& Oktay, N. (Ed.) (2011). Trkiye Ekono-
misi. AF Yayn No: 1194. Eskiehir: Anadolu ni-
versitesi Yaynlar.
TK. (2008). Tketim Harcamalar, Yoksulluk ve Ge-
lir Dalm. Ankara.
Kalknma Bakanl Temel Ekonomik Gstergeler
(http://www.dtp.gov.tr)
TCMB Elektronik Veri Datm Sistemi
(http://evds.tcmb.gov.tr)
TUK Ulusal Hesaplar
(http://www.tuik.gov.tr)
Yararlanlan Kaynaklar Yararlanlan nternet Adresleri
Kamu ekonomisi ve Trkiyede kamu ekonomisinin geliimini deerlendire-
bilecek,
Trkiyede kamu harcamalarnn geliimini aklayabilecek,
Trkiyede kamu gelirlerinin geliimini deerlendirebilecek,
Trkiye de i borlanma ve bor ynetimi ile ilgili gelimeleri aklayabilecek,
Trkiye btesinin geliimini aklayabilecek,
Trkiyede zelletirmenin amalarn tanmlayabilecek,
Trkiyede mahalli idarelerin btelerindeki gelimeleri aklayabileceksiniz.
indekiler
Kamu Kesimi
Kamu Harcamalar
Kamu Harcamalarnn
Snflandrlmas
Kamu Gelirleri
Vergi Yk
Borlanma
Kamu Bor Stoku
Kamu Kesimi Borlanma Gerei
Bte Gelir ve Giderleri
Bte A
zelletirme
Mahalli dare Bteleri
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trkiye Ekonomisi
GR
KAMU EKONOMS VE
TRKYEDEK GELM
TRKYEDE KAMU
HARCAMALARI
TRKYEDE KAMU GELRLER
TRKYEDE BORLANMA VE
BOR YNETM
TRKYE BTESNN GELM
TRKYEDE ZELLETRME
TRKYEDE MAHALL DARELERN
BTELER
Kamu
Ekonomisinde
Gelimeler
3
TRKYE EKONOMS
GR
Kamu ekonomisi, ekonominin bir alt daldr ve devletin ekonomi iindeki temsil
ettii pay ile llr. Devletin harcamalar, gelirleri, borlar ile ilgili uygulamala-
rn nedenleri sonular ve etkilerini incelemektedir. Bir lkede uygulanan vergiler
kimlerden ne oranda alnmaktadr? Yaplan harcamalar hangi kesim ve gruplara
yneliktir? Kamu harcamalarnn ve gelirlerinin gelir dalm ve ekonomik istikrar
zerindeki etkileri nelerdir? nemli dier nokta toplumda retilen mal ve hizmet-
lerin hangi ksm hangi oranda ve hangi kesim tarafndan retilmektedir? zel ke-
sim dnda kalan ve kamu kesimi tarafndan retilen mal ve hizmetlerin tamam
kamu ekonomisinin konusunu oluturmaktadr. Bu nitede Trkiyede devlet (ka-
mu) btesindeki gelimeler, kamu kesimi borlanma gerei (KKBG), bor yne-
timi ve i borlar (d borlar ise 8. nitede ele alnm), zelletirme ve mahalli
idarelerin bteleri gibi kamu ekonomisi ile ilgili baz balklar incelenmitir.
KAMU EKONOMS VE TRKYEDEK GELM
Kamu ekonomisi, yukarda ifade edildii gibi, devletin harcamalar, gelirleri, bor-
lar ile ilgili uygulamalarn nedenleri sonular ve etkilerini inceler. Kamu kesimi-
nin bykl ve llmesi kamu ekonomisinin analizi asndan nemlidir. Ka-
mu harcamalarnn ya da bu harcamalarn finansmann salayan kamu gelirlerinin
Gayri Safi Yurtii Hslaya (GSYHya) oranlar kamu kesiminin bykln l-
mede kullanlan ltlerden biridir.
Kamu kesimi genellikle tam kamusal mal ve yar kamusal mal ve hizmet ret-
menin yannda zel mal ve hizmette retmektedir. Tam ve yar kamusal mal ve hiz-
metlerin retimini stlenen kamu kesimi bunlar piyasa fiyatlarndan satma olana
genellikle olmadndan, finansmann vergi ve benzeri gelirlerle karlamaktadr.
Kamu kesiminin bykln dar anlamda kamu btesi iinde grebiliriz.
Geni anlamda kamu kesimi ise yerel ynetimleri (mahalli idarileri), kamu iktisadi
kurulularn, fonlar, sosyal gvenlik kurulular ve dner sermayeli kurulular da
kapsamaktadr.
Kamu Kesiminin Bykl
Kamu kesiminin milli hasladan ald pay dnyada ve Trkiyede yllar itibaryla
byk deiiklikler gstermi ve tartma konusu olmutur. Kamu kesiminin b-
Kamu Ekonomisinde
Gelimeler
Tam Kamusal Mal:
Bireylerden herhangi
birisinin tketimi nedeniyle,
dierlerinin ayn mal
tketme olananda
herhangi bir azaln
olmad, birlikte ve eit
biimde tketilen mal ve
hizmetlerdir.
Yar Kamusal Mal:
Tketimleri sonucu topluma
youn dsal faydalar
salarken, kiilere de ayrca
zel fayda salayan mal ve
hizmetlerdir.
ykl lkelerin siyasal sistemlerinin de belirleyicisi olmaktadr. Devletin milli
hasladan ald payn kltlmesi gerei son yllarda ekonomik etkinlik asn-
dan daha fazla nerilmektedir. Aadaki tablolarda kamu gelirlerinin ve kamu
harcamalarnn paylar karlatrmal olarak verilmektedir. 2006-2009 dneminde
kamu gelirlerinin GSYH iindeki payna bakldnda azalma trendi grlmektedir.
Sosyal harcamalarn yksek olduu ngilterede kamu gelirlerinin GSYH iindeki
pay dier lkelerden ve dnya ortalamasndan yksek olurken, Hindistan kamu
gelirlerinin miktarnda en sondadr. Sosyal yardmlar ve harcamalarda daha az ka-
mu geliri toplayan lkelerde doal olarak daha dk olacaktr.
Tablo 3.1de seilmi baz lkelerde kamu gelirlerinin GSYHya oranlar grl-
mektedir. lkelerin vatandalarna saladklar hizmetlere ve kamu kesiminin eko-
nomideki aldklar paya gre bu oranlar deimektedir. Kamu gelirlerinin GSYHya
oran ilgili dnemde (2006-2009) dnya ortalamasnda %24,43 ile %25,55 arasnda
deimektedir. Trkiyenin bulunduu konum dnya ortalamasnn biraz altnda
kalrken, sosyal devletin arlnn olduu AB yesi lkelerden ngiltere ve Yuna-
nistanda bu oranlar %38ler civarndadr. ABD ve Hindistanda ise kamu gelirleri-
nin GSYHya oran %20lerin altndadr. Daha az kamu gelir toplayan bu lkelerde
devletin sunduu hizmetlerde daha dk dzeyde kalmaktadr.
Kamu harcamalar asndan Tablo 3.2ye baktmzda daha yksek oranlarla
benzer bir durum ortaya kmaktadr. AB yesi lkeler ngiltere ve Yunanistanda
kamu harcamalarnn GSYH iindeki pay olduka yksektir. Yunanistanda bu
pay 2009 ylnda %50nin zerine kmtr. Kamu kesiminin verimliliinin zel ke-
sime gre dk olduu dnldnde yksek kamu harcama oranlarnn eko-
nomik sorunlar ortaya karmas kanlmazdr. Kamu harcamalarnn orannn
ok yksek olmas ekonomik sorunlara yol aarken ok dk olmas durumunda
da toplumun ihtiya duyduu mal ve hizmetler yeterince karlanamayacaktr. Bu
noktada kamu harcamalar asndan optimum (en uygun) orann salanmas
nemlidir. Toplumun kamudan talep ettii mal ve hizmetleri karlayan harcama
oran optimum lt olmaldr.
Kamu harcamalar ile kamu gelirleri arasndaki oluan fark kamu harcamalar-
nn daha yksek olmas eklinde gelitiinde kamu a oluacaktr ve bu ak
borlanma yoluyla karlanmaktadr. Yukarda incelediimiz ayn lkeler asndan
Yllar Trkiye ngiltere ABD Hindistan Brezilya Yunanistan Dnya
2006 22,15 40,19 21,09 15,05 25,02 43,47 26,95
2007 24,55 39,88 21,42 14,99 24,24 45,10 26,87
2008 22,82 42,78 23,12 17,16 23,85 47,92 28,01
2009 27,27 46,39 26,41 16,19 25,61 51,98 31,19
Yllar Trkiye ngiltere ABD Hindistan Brezilya Yunanistan Dnya
2006 25,00 37,52 19,25 13,20 22,86 38,40 24,43
2007 25,84 37,28 19,25 14,19 23,19 39,41 25,08
2008 22,55 37,42 17,96 13,01 23,57 38,92 25,95
2009 21,83 37,95 15,96 11,87 23,14 37,15 25,55
68
Tr ki ye Ekonomi si
Tablo 3.1
Kamu Gelirlerinin
GSYHya Oran (%)
Kaynak: Dnya Bankas: http://databank.worldbank.org (Eriim: 10.05.2012).
Tablo 3.2
Kamu
Harcamalarnn
GSYHya Oran (%)
Kamu A: Toplam kamu
harcamalarnn toplam
kamu gelirlerini aan ksm
merkezi hkmet borlarnn GSYHya oranna (Tablo 3.3) baktmzda bu oran-
larn artma eiliminde olduu gzkmektedir. Trkiye kamu ekonomisindeki bor-
lanma asndan istikrarl bir izgiye sahiptir. Yunanistan borlarnn GSYH oran
yzde 100lerin zerinde gereklemitir. Byle bir ekonominin uzun sre srd-
rlebilir olmas mmkn deildir. Alnan borlar balangta eitli kamusal mal ve
hizmetlerin salanmasnda kullanlrken, borlarn hzl bymesi ile yeni borlan-
malar, faiz demeleri ile bor taksitlerini demede kullanlmaktadr. Bu ise ekono-
minin ihtiya duyduu yatrmlarn ve retimlerin yaplamamas anlamna gelmek-
tedir. Giderek artan bor taksitleri ve faiz demeleri lke ekonomilerini ksr dn-
g iine sokmaktadr.
Trkiyede ve Dnyada kamu kesimi ve kamu kesiminin bykl hakknda neler
syleyebilirsiniz?
TRKYEDE KAMU HARCAMALARI
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan gnmze kadar olan srete kamu harca-
malarnn GSYHya orannda genel eilim, tm dnyada olduu gibi, art ynn-
dedir. Grafik 3.1e baktmzda 1924-2011 dneminde kamu harcamalarnda genel
art trendi (eilimi) olmakla birlikte dnemsel dalgalanmalarn da mevcut olduu-
nu grebiliriz. Grafik 3.1de kamu harcamalar KH, kamu gelirleri ise KG ile
gsterilmitir.
Kitabnzn 5. nitesinde deindiimiz gibi 1930lu yllarda devleti sanayile-
me politikalar neticesinde kamu harcamalar hzla artmtr. 1939-1945 yllarnda
(kinci Dnya Sava dneminde) kamu harcamalarnn GSYHya oran giderek
dmtr. Dolaysyla devleti politikalarn uyguland 1930lu yllar ile kinci
Dnya Sava dneminde kamu harcamalarnda ani dalgalanmalar mevcuttur. Sa-
vatan sonraki dnemde kamu harcamalarnn GSYHya orannda tekrar bir art
trendi sz konusudur.
1950li yllarda ise ciddi dalgalanmalar olmamtr. Bahsettiimiz dnemlerde
kamu gelirleri de harcamalarla benzer bir seyir izlemitir. 1970lerin ilk yllarna ka-
dar bte denklii genel olarak nemsenirken, bu tarihlerden sonra belirgin bir e-
kilde ak bteler sz konusudur. 1990l yllar kamu harcamalar ve kamu gelir-
leri arasndaki farkn iyice ald yllardr. Kriz yl olan 2001de ise kamu harca-
malar ile gelirleri arasndaki fark maksimum (en yksek) seviyeye ulamtr. 2001
krizi sonrasnda uygulanan istikrar program (Gl Ekonomiye Gei Program)
sonrasnda bu oranlarda byk d salanmtr. 1990larn ortasndan 2000lerin
balarna kadar kamu harcamalarnn GSYH oran ile kamu giderlerinin GSYH ora-
n arasndaki fark %10larn zerinde seyrederken bu fark 2011 ylnda %1,36ya
dmtr.
Yllar Trkiye ngiltere ABD Hindistan Brezilya Yunanistan
2006 22,15 40,19 21,09 15,05 25,02 128,06
2007 24,55 39,88 21,42 14,99 24,24 125,28
2008 22,82 42,78 23,12 17,16 23,85 126,72
2009 27,27 46,39 26,41 16,19 25,61 141,97
69
3. ni t e - Kamu Ekonomi si nde Gel i mel er
Tablo 3.3
Merkezi Hkmet
Borlarnn GSYHya
Oran (%)
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Kamu Harcamalarnn Snflandrlmas ve Trkiyedeki
Durum
Kamu harcamalarnn snflandrlmas devlet hizmetlerinin yapsn, biimini ve
ekonomik kaynaklarn kullanmn belirlemek asndan nemlidir. Bu amala ka-
mu harcamalar idari (kurumsal), ilevsel (fonksiyonel) ve ekonomik snflandrma-
lara tabi tutulur. Trkiyede kamu harcamalarnda 1950lere kadar sadece idari s-
nflandrma yaplmtr. Bu tarihten sonra ekonomik snflandrma mevcuttur.
dari snflandrmada 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununa
gre genel bte, zel bte ve dzenleyici denetleyici kurum btelerinden oluan bir
snflama mevcuttur. dari (kurumsal) snflama ekonomik analizlere uygun bir s-
nflama deildir. Bu snflama harcamay yapan ynetim birimlerini esas almaktadr.
Kurumlarn yaptklar fonksiyonlara gre dzenlenmi fonksiyonel (ilevsel)
snflama ise ekonomik kaynaklarn kullanmn belirlemek asndan daha belir-
leyici olmaktadr. Harcamalarla ulalmak istenen hedefler birletirilmektedir. -
levsel snflandrmada savunma, salk, eitim gibi hizmetler, o hizmetleri han-
gi kurulularn yapt dikkate alnmakszn harcamalarn hangi amalar gerekle-
tirdiine baklr.
Tablo 3.4te fonksiyonel snflandrmaya gre Trkiyede retilen kamu mal ve
hizmetlerinin dalm, kamu btesi iindeki ald paylara gre verilmektedir. Ge-
nel kamu hizmetleri bteden en yksek pay almakla birlikte oransal olarak d-
me eilimi gstermektedir. Eitim ve salk hizmetlerinin bte iindeki paylar ar-
t trendi gsterirken savunma hizmetlerinin bteden ald pay yllar itibaryla
dme eilimine sahiptir. Fonksiyonel snflandrmada sosyal gvenlik hizmetleri-
nin bteden ald payda ok belirgin ykseliler mevcuttur. 2006 ylnda bten
ald pay %14,7 iken 2011 ylndaki pay %21,7 ykselmitir.
70
Tr ki ye Ekonomi si
60,00
50,00
40,00
30,00
20,00
10,00
0,00
1
9
2
4
1
9
2
8
1
9
3
2
1
9
3
6
1
9
4
0
1
9
4
4
1
9
4
8
1
9
5
2
1
9
5
6
1
9
6
0
1
9
6
4
1
9
6
8
1
9
7
2
1
9
7
6
1
9
8
0
1
9
8
4
1
9
8
8
1
9
9
2
1
9
9
6
2
0
0
0
2
0
0
4
2
0
0
8
KH/GSYH KG/GSYH
Grafik 3.1
Trkiyede Kamu
Harcamalar ve
Kamu Gelirlerinin
Geliimi (%)
Kaynak: Maliye
Bakanl.
Kamu harcamalarnn ekonomik snflandrlmas, devlet hizmetlerinin eko-
nomik faaliyet dzeyi zerindeki etkilerini lmeye yardmc olur. Ekonomik snf-
landrma ile ilgili olarak Trkiyede 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Ka-
nunu ile btede kamu harcamalarnn snflandrlmas yeniden yaplandrlmtr.
Tablo 3.5te 5018 sayl Yasa ncesi snflandrmaya gre btedeki kamu harcama-
larnn paylar grlmektedir. Buna gre btede en yksek paya sahip olan per-
sonel harcamalar en yksek olma orann korumakla birlikte 1975 ylnda %38
iken, bu oran 2010 ylnda %25,9a dmtr. Devletin (kamunun) ekonomide
retici konumu azaltmas ve zelletirmeler nedeniyle yatrm harcamalarnn pa-
y nemli lde dmtr. 1990l yllar ve 2000li yllarn balarndaki ekonomik
istikrarszlklar ve krizler, i borlarn ve faiz demelerinin en nemli harcama ka-
lemi olmasna neden olmutur. 2000 ylnda i bor faiz demelerinin bteden al-
d pay %40lara ulamtr. Salanan ekonomik istikrarla birlikte bu oran 2010 y-
lnda %14,7ye dmtr. lgili dnemde zelletirme ve Kamu ktisadi Teebbs-
lerindeki (KT) verimlilik artlar nedeniyle bteden KTlere transferler nemli
lde d gstermitir. Sosyal gvenlik harcamalar da btedeki pay yllar iti-
baryla nemli lde artan harcamalardandr.
2006 2007 2008 2009 2010 2011
Genel Kamu Hizmetleri 39,5 37,2 36,2 32,9 30,4 30,7
Savunma Hizmetleri 6,5 5,8 5,7 5,4 5,1 5,4
Kamu Dzeni ve Gvenlik
Hizmetleri
5,9 6,1 6,2 6,1 6,4 6,7
Ekonomik ler ve
Hizmetler
11,9 11,6 12,8 12,3 14 11,5
evre Koruma Hizmetleri 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
skan ve Toplum Refah
Hizmetleri
2,2 2,3 1,7 1,4 2,2 1,5
Salk Hizmetleri 5,2 5,5 5,7 5,8 5,5 5,9
Dinlenme, Kltr ve Din
Hizmetleri
1,6 1,6 1,7 1,7 1,8 1,8
Eitim Hizmetleri 12,5 12,6 13,4 13,3 14,1 14,6
Sosyal Gvelik ve Sosyal
Yardm Hizmetleri
14,7 17,1 16,6 20,9 20,3 21,7
TOPLAM 100 100 100 100 100 100
71
Tablo 3.4
Fonksiyonel
Snflandrmaya
Gre Kamu
Harcamalar (Bte
indeki Pay)
Kaynak: Maliye Bakanl (2011), 2012 Yl Bte Gerekesi, s. 12.
Cari harcamalar: Ksa
dnemde dorudan retimi
artrc etkisi olmayan ve
faydas bir dnemle snrl
olan harcamalardr.
Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu (5018 sayl Kanun) ile perfor-
mans esasl btelemeye geilmi ve btedeki snflandrma sistemi de ye-
niden yaplandrlmtr. Yeni yaplandrlan ekonomik snflandrma bize ulusla-
raras karlatrmalara imkan vermesi ve dier lkelerle ayn yntemleri kullanma
asndan yararlar getirmektedir.
2006 ylndan itibaren balayan yeni bte ve snflandrma sistemine gre ka-
mu harcamalarna baktmzda (Tablo 3.6) personel harcamalarnn pay
%21ler civarnda seyretmektedir. Faiz giderlerindeki d eilimi bu tabloda
da grlmektedir. Sosyal gvenlik harcamalarnda belirgin art sz konusu-
dur. Kamu personelinin salk hizmetlerinin Sosyal Gvenlik Kurumuna devri ve
genel salk sigortas uygulamasnn da etkisiyle Merkezi Ynetim Btesindeki
salk harcamalar azalrken, sosyal gvenlik harcamalarnda artlar olmutur. Ca-
ri transferler btenin en byk harcama kalemi olmutur.
Trkiyede kamu harcamalarn snflandrlmas ve seviyesindeki gelimeleri deerlendiriniz.
Merkezi Ynetim Bte Giderleri 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Personel Giderleri 21,2 21,4 21,5 20,9 21,2 23,1
Sosyal Gvenlik Kurumlar
Devlet Primi
2,8 2,8 2,8 2,7 3,8 4,1
Mal ve Hizmet Almlar 10,7 10,9 10,8 11,1 9,9 9,6
Faiz Giderleri 25,8 23,9 22,3 19,8 16,4 15,2
Cari Transferler 28,0 31,0 31,0 34,3 34,6 37,0
Sermaye Giderleri 6,8 6,4 8,2 7,5 8,8 6,9
Sermaye Transferleri 1,5 1,7 1,4 1,6 2,3 1,4
Bor Verme 3,2 1,9 2,0 2,1 3,0 2,1
TOPLAM 100 100 100 100 100 100
1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2009 2010
Personel 38,0 31,7 24,0 42,5 29,4 21,2 25,5 25,1 25,9
Dier Cari 13,7 14,2 15,4 10,3 8,3 7,7 5,7 7,9 8,2
Yatrm 19,8 17,2 19,4 10,1 5,4 5,9 5,9 7,1 9,0
Faiz demeleri 2,1 2,1 4,7 14,3 27,8 40,0 25,1 17,7 14,7
D Faiz demeleri 0,9 0,9 8,0 6,5 5,9 3,5 4,1 2,4 2,1
KT'lere Transfer 9,9 18,8 3,4 1,9 2,7 1,9 0,9 2,1 2,7
Vergi adeleri 1,5 0,5 13,7 5,3 3,7 3,5 6,6 6,8 6,5
Sosyal Gvenlik 0,8 4,1 4,0 1,8 6,3 7,1 14,9 19,9 19,2
Dier Transferler 13,3 10,6 7,5 7,3 10,6 9,2 11,3 11,0 11,8
TOPLAM 100 100 100 100 100 100 100 100 100
72
Tr ki ye Ekonomi si
Tablo 3.5
Eski Ekonomik
Snflandrmaya
Gre Trkiyede
Kamu
Harcamalarnn
Dalm
(Bte indeki Pay;
%)
Kaynak: Kalknma Bakanl.
Tablo 3.6
Yeni Ekonomik
Snflandrmaya
Gre Trkiyede
Kamu
Harcamalarnn
Dalm
(Bte indeki Pay;
%)
Kaynak: Maliye Bakanl (2011), 2012 Yl Bte Gerekesi, s. 14.
* 2011 yl btesi geici verileri esas alnmtr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
TRKYEDE KAMU GELRLER
Kamu btesinde harcamalarn finansmannda kullanlan kamu gelirlerinin en
nemlisi vergi gelirleridir. Bunun dndaki gelirler vergi d normal gelirler, zel
gelirler ve fon gelirleri, dier gelirler ve katma bte gelirleri olarak snflandrl-
maktadr. Bu, dar anlamda kamu gelirlerini oluturur. Geni anlamda kamu ge-
lirleri ise devlet, il zel idareleri, belediyeler ve sosyal gvenlik kurulularnn ge-
lirlerinden oluur.
Merkezi ynetim bte gelirlerinin GSYHya oran, Tablo 3.7de grld gi-
bi, 2000 ylnda %22,9 iken, 2010 ylnda %23e ykselmitir. Kamu gelirleri, vergi
gelirleri ve vergi d gelirler ikiye ayrlmaktadr. Vergi d gelirleri iinde teeb-
bs ve mlkiyet gelirleri, faiz, pay, ceza gelirleri, sermaye gelirleri yer almaktadr.
Vergi gelirlerinin GSYHya oran 2000 ylnda %17,7 iken, 2010da %19,1e yksel-
mitir. Vergi d kamu gelirlerinin GSYHya oran ise 2010 ylnda %3,9 olmutur.
Vergi gelirlerinin toplam kamu gelirleri iinde nispi nemi azda olsa artmtr. Ka-
mu gelirlerinin daha ok vergilere dayanmas kamu kesiminde hesap verme so-
rumluluunun ve effafln gelimesine katkda bulunur.
Kamu gelirlerinin GSYH oran dnda bte iindeki paylar bize Trkiyede
vergi yaps hakknda bilgiler vermektedir. Kamu gelirlerinin bte iindeki payla-
rna baktmzda gelir vergisinin pay 1975 ylnda %40n zerinde iken, bu pay
istikrarl biimde dm ve 2010 ylnda %22,1 deerini almtr.
Gelir vergileri dolaysz vergilerin en nemli blmn oluturmaktadr. Bu
adan bakldnda Trk Vergi Sisteminde dolaysz vergileri pay derken, dolay-
l vergilerin pay artmtr. Bu, bizi gelir dalm tartmalarna gtrecektir.
Tablo 3.8e baktmzda dolayl vergilerden mal ve hizmet vergileri 1975 yln-
daki %28,6 oranndan 2010 ylnda %43,9 oranna kadar ykselmitir. Fonlar ise
1990l yllarda hzl ykseli gstermitir. Fonlarn btenin birlii, effafl ve ge-
nellii ilkelerine verdii nemli zararlar nedeniyle 2000li yllardan itibaren fonla-
rn says hzla azaltlmtr. D ticaret vergileri ise sz konusu dnemde istikrarl
bir izgi izlemitir. Devletin dolayl vergilere ynelmesinin en nemli sebep-
leri bu vergilere kar tepkinin dk olmas, vergi maliyetinin dk ol-
masndan kaynaklanmaktadr.
2000 2002 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Gelirler 22,9 22,7 22,0 23,5 22,9 22,6 22,1 22,6 23,0
Vergi Gelirleri 17,7 17,2 18,0 18,4 18,1 18,1 17,7 18,1 19,1
Vergi D Gelirler 5,2 5,5 4 5,1 4,8 4,5 4,4 4,5 3,9
73
Tablo 3.7
Kamu Gelirlerinin
GSYHya Oran (%)
Kaynak: Maliye Bakanl, 2012 Yl Bte Gerekesi, s. 5. ; 2010 Yl Bte Gerekesi, s. 22.
Fon: Belirli bir amacn veya
birbirine yakn amalar
grubunun gerekletirilmesi
iin belirli kaynaklarn
topland ve harcand,
bte ii veya btnyle
bte d kamusal nitelikli
zel bir hesaptr.
1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2009 2010
Gelir Vergileri 40,5 50,8 39,2 42,1 31,3 31,6 21,6 24,5 22,1
Servet Vergileri 0,8 0,8 1,2 0,7 1,8 1,0 1,6 2,0 2,0
Mal ve Hizmet
Vergileri
28,6 22,6 27,9 24,8 30,8 34,2 42,7 41,5 43,9
D Ticaret Vergileri 18,5 8,0 16,5 14,6 14,0 12,9 13,0 11,9 14,3
Vergi D Gelirler 9,6 15,5 10,1 7,7 6,2 10,5 18,2 14,5 12,3
zel Gelir ve Fonlar 0,0 1,2 2,7 8,9 15,2 8,9 1,3 2,5 2,2
Katma Bte 2,0 1,1 2,3 1,2 0,9 0,9 1,5 3,2 3,3
TOPLAM 100 100 100 100 100 100 100 100 100
Tablo 3.8
Kamu Gelirlerinin
Bte indeki
Paylar (%)
Kaynak: Kalknma
Bakanl.
Tablo 3.9 kamu gelir trlerini daha ayrntl bir ekilde gstermektedir. Vergi
gelirleri ve vergi d gelirlerin toplam kamu gelirlerine oranlar sunulmutur. Ver-
gi gelirlerinin toplam gelirlere oran 2004te %83,2 iken 2010 ylnda %85,3e yk-
selmitir. Buna karlk vergi d gelirlerin toplam gelirlere oran 2004te %16,8
iken, 2010da bu oran %14,6ya dmtr.
Gelir Vergisi, Kurumlar Vergisi, Katma Deer Vergisi (KDV) ve zel Tke-
tim Vergisi (TV) vergi sisteminin drt temel ayan oluturmaktadr. thal-
de alnan KDV, uluslararas ticaret ve muamelelerden alnan vergilerin altnda yer
alr. Dahilde alnan KDVnin toplam kamu gelirlerine oran 2004de %10.9, 2010da
%10.7 olarak gereklemitir. Motorlu tatlar zerinden alnan vergiler toplam ver-
gilerin %1 ile %3 arasnda deimektedir ve btede nemli bir yer tutmamakta-
dr. te yandan motorlu tatlar zerinden ise yksek oranda TV alnmaktadr.
Gelir zerinden alnan vergilerin toplam vergi gelirlerine oran %25 seviyesinde
iken tketim zerinden alnan temel vergilerin oran %50 dzeyindedir.
Kiisel gelir vergisi artan oranl tarifeye tabi iken, harcamalar zerinden alnan
vergiler sabit oranl tarifeye gre alnmaktadr. Kiisel gelir vergisi hem artan oran-
l olma hem de gelir zerinden alnma zellikleri nedeniyle gelire kar esnek bir
vergidir. Kiisel gelir vergisi, gelir adaletini salamada daha etkin bir vergidir.
KDV ve TV ise gerek harcamalar zerinden alnmas gerekse sabit oranl ol-
mas nedeniyle esneklii dk vergilerdir. Ekonomik etkinlik asndan ise harca-
malar zerinden alnan vergiler daha avantajldr. nk harcamalar zerinden al-
nan vergiler artan oranl olmad, retim zerine deil, tketim zerine konulduk-
lar iin tasarruflar negatif ynde etkilemezler ve hatta sermaye birikimine olumlu
74
Tr ki ye Ekonomi si
Bte Gelir Kalemleri 2004 2006 2008 2009 2010
I-Vergi Gelirleri 83,2 81,2 82,3 82,3 85,3
1. Gelir ve Kazan zerinden Alnan Vergiler 26,3 23,7 26,9 27,0 24,8
a) Gelir Vergisi 17,6 17,1 18,6 18,4 16,4
b) Kurumlar Vergisi 8,7 6,6 8,3 8,6 8,5
2. Mlkiyet zerinden Alnan Vergiler 1,3 1,8 2,0 2,2 2,1
a) Veraset ve ntikal Vergisi 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
b) Motorlu Tatlar Vergisi 1,3 1,8 1,9 2,1 2,0
3. Dahilde Alnan Mal ve Hizmet Vergileri 36,1 35,1 32,9 34,9 37,2
a) Dahilde Alnan Katma Deer Vergisi 10,9 9,4 8,2 10,0 10,7
b) zel Tketim Vergisi 22,1 21,8 20,5 20,8 23,2
c) Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi 1,3 1,5 1,8 1,9 1,4
d) ans Oyunlar Vergisi 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2
e) zel letiim Vergisi 1,6 2,1 2,2 2,0 1,7
4. Uluslararas Ticaret ve Muamelelerden
Alnan Vergiler
15,6 16,3 16,1 13,7 16,0
5. Damga Vergisi 1,8 1,9 1,9 2,0 2,1
6. Harlar 2,1 2,3 2,5 2,3 2,8
II- Teebbs ve Mlkiyet Geliri 5,1 4,4 3,6 4,7 4,0
III- Alnan Balar ve Yardmlar ile zel
Gelirler
0,9 1,3 0,4 0,4 0,5
IV- Faizler, Paylar ve Cezalar 10,7 11,9 9,0 11,4 8,8
V- Sermaye Gelirleri 0,1 1,1 4,5 1,0 1,4
VI- Vergi D Gelirler 16,8 18,8 17,5 17,5 14,6
Tablo 3.9
Kamu Gelir
Trlerinin Toplam
Gelirlere Oran
(20042010) (%)
Kaynak: Kalknma
Bakanl.
katkda bulunurlar. Ayrca yatrm kararlar zerinde harcamalar zerinden alnan
vergilerinin etkisi objektif ve tarafszdr. Trkiyede dolayl vergilerin dolaysz
vergiler aleyhine gelimesi ekonomik etkinliin, gelir dalmndan daha
ncelikli olduunu gsterir.
lkemizdeki detayl vergi istatistiklerine Maliye Bakanl Gelir daresi Bakanlnn in-
ternet sitesindeki (http://www.gib.gov.tr) Vergi statistikleri blmnden ulaabilirsiniz
Trkiyede Vergi Yk
Verginin denmesi mikro adan gerek ve tzel kiilerin gelirlerinin, makro a-
dan toplumun gelirlerinin zel kesimden kamu kesimine aktarlmasdr. Vergi do-
rudan karl olmayan bir demedir ve deyenin imdiki ve gelecekteki harcana-
bilir gelirinde bir azalmaya yol aar. Bu durumdan mkellef hem maddi olarak
hem de psikolojik olarak etkilenmektedir. Verginin denmesi mkellefler zerin-
de llemeyen (sbjektif) veya llebilen (objektif) bir yk yaratr.
Vergilemede adalet ve eitlik kavram temel vergi prensiplerindendir. Kamu hiz-
metlerinden salanan faydaya gre mi vergi alnmas gerektii yoksa vergi demek
dolaysyla katlanlan fedakrlk ve deme iktidarlarna gre mi alnaca sorununu
ele alan fayda ve deme iktidar teorileri de vergi yknn bireyler arasnda nasl
datlacan incelemitir. Bunun yannda vergilerin tm ekonomiye etkisi yine ver-
gi yk ile ilgilidir. Yani hem vergi teorisi hem de kamu maliyesi vergi yk soru-
nu ile ilgilenmektedir. Trkiyede kurumlar vergisi ve gelir vergisi mkellefinin kat-
lanmas gereken vergi yk 2003 ylndan itibaren Tablo 3.10da gsterilmitir.
75
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Bireysel Vergi Yk: Bireyin
dedii vergilerin bireyin
gelirine orandr (Bireyin
dedii tm vergiler/Bireyin
geliri)
Net Vergi Yk: (denen
tm vergiler-Kamu
hizmetlerinden salanan
yarar)/Gelir
Toplam Vergi Yk: denen
vergilerin toplum gelirine
(milli gelire) orandr
(denen vergiler/milli gelir).
Yllar Kurumlar Vergisi Gelir Vergisi
2003
Kurumlar Vergisi %30
Geici Vergi er Aylk Dnemlerde %30
Kr Datlmsa Gelir Stopaj %10
Eski Hkmlere Gre Yararlanlan Yatrm
ndirimi Stopaj %19.8
Gelir Vergisi %2045
Geici Vergi er aylk dnemlerde %20
2004
Kr Datlmsa Gelir Stopaj %10
Eski Hkmlere Gre Yararlanlan
Yatrm ndirimi Stopaj %19.8
Gelir Vergisi %2045
2005
Kar Datlmsa Gelir Stopaj %10
Gelir Vergisi %2040
2006
Gelir Vergisi %1535
2007- 2012
Yatrmndirimi Stopaj %19.8
Gelir Vergisi %1535
Tablo 3.10
Gelir ve Kurumlar
Vergisi
Mkelleflerinin
Yllara Gre Vergi
Oranlar (2003-
2012)
denen vergi ile gelir arasndaki oran ifade eden vergi yk, bir ekonomide
gelime, kalknma, ekonomik denge ve adil gelir dalm gibi ekonomi politikas
amalarna uygun vergi politikalarnn belirlenmesi asndan nem tar. Tablo
3.11de 1965 ylndan 2010 ylna kadar seilmi baz OECD lkelerinin toplam ver-
gi gelirlerinin GSYHya oran verilmitir. Bu oran toplam vergi gelirlerinin GSYH
iindeki yzdesini cari piyasa fiyatlaryla hesaplamaktadr. Sz konusu oran asln-
da bize lkelerin makro vergi ykn gsterir. Genellikle bu oran politika tart-
malarnn konusu olmakta ve ulusal ekonomik performansn bir gstergesi olarak
da kabul edilmektedir.
Tablo 3.11e baktmzda toplam vergi gelirlerinin GSYHya orannn 1965 yln-
dan 2000li yllara kadar srekli arttn gzlemleyebiliriz. Sz konusu dnemde
OECD ortalamas da % 25,4ten % 35,3e ykselmitir. Yani bu dnemde OECD l-
kelerinde vergi yk % 9,9 artmtr. 2000 ylndan sonra ise birok lkede vergi y-
knde art olmad gibi dler meydana gelmitir. 2009 yl sonu itibaryla top-
lam vergi gelirlerinin GSYHya oran OECD ortalamas % 33,8 olmutur. 13 OECD
lkesinde toplam vergi gelirlerinin GSYHya oran artarken 17 lkede ise azalmtr.
En byk art ili ve zlandada gerekleirken, en ok d ise Macaristanda ol-
mutur. 2009 yl itibariyle Tablo 3.11e bakldnda vergi yknn lkeler arasn-
da olduka farkllklar gsterdii grlr. sve ve Danimarka gibi lkelerde bu
oran %45leri bulurken ili Meksikada %20nin altndadr.
Trkiyede vergi ykne baktmzda 1975 ylnda sosyal gvenlik harcamala-
r dhil %13,8 olan oran 2010 ylnda %28,4e kmtr. Toplumlarn devletten ta-
lep ettii mal ve hizmetlerin miktar ve eidinde artlar meydana gelmitir. Eitim,
salk ve sosyal gvenlik hizmetlerine olan talepler btn dnyada artmtr. Sos-
yal devlet anlay daha geni apta kabul grmektedir. Daha fazla hizmet talebi
devletlerin bu hizmetleri karlamak iin daha yksek miktarlarda vergi almasna
dolaysyla vergi yklerinin zaman ierisinde ykselmesine yol amtr. Vergi y-
k 2000li yllardan itibaren sosyal gvenlik gelirleri hari %20lerde sosyal gven-
lik gelirleri dhil %25 oranlarnda gezinmektedir. Bu oran AB yeleri ile karlat-
rldnda greceli (nispeten) dk fakat ABDden ksmen yksektir.
76
Tr ki ye Ekonomi si
lkeler 1965 1975 1985 1995 2000 2005 2008 2009 2010
(*)
Avustralya 20,4 25,1 27,5 28,1 30,3 29,8 27 25,9 -
Kanada 25,7 32,0 32,5 35,6 35,6 33,4 32,2 32,0 31,0
Danimarka 30,0 38,4 46,1 48,8 49,4 50,8 48,1 48,1 48,2
Fransa 34,2 35,5 42,8 42,9 44,4 44,1 43,5 42,4 42,9
Almanya 31,6 34,3 36,1 37,2 37,5 35 36,4 37,3 36,3
Yunanistan 17,8 19,4 25,5 28,9 34 31,9 31,5 30 30,9
talya 25,5 25,4 33,6 40,1 42,2 40,8 43,3 43,4 43,0
Norve 29,6 39,2 42,6 40,9 42,6 43,5 42,9 42,9 42,8
Portekiz 15,9 19,1 24,5 29,3 30,9 31,2 32,5 30,6 31,3
Trkiye 10,6 11,9 11,5 16,8 24,2 24,3 24,2 24,6 26
ngiltere 30,4 34,9 37,0 34,0 36,3 35,7 35,7 34,3 35,0
ABD 24,7 25,6 25,6 27,8 29,5 27,1 26,3 24,1 24,8
OECD 25,4 29,4 32,5 34,6 35,3 35,0 34,6 33,8 -
Tablo 3.11
Seilmi OECD
lkelerinde Toplam
Vergi Gelirlerinin
GSYHya Oran
(1965-2010) (%)
Kaynak: OECD
(2011), Revenue
Statistics 19652010,
s. 19; Revenue
Statistics-
Comparative Tables
(*) 2010 yl tahmini deerler
TRKYEDE BORLANMA VE BOR YNETM
Kamu ihtiyac olan kaynaklar ya borlanma yada vergi gelirleri yoluyla elde ede-
cektir. Devletin dier bir ifadeyle kamunun borlanmasn vergilerden ayran en
nemli zellik ise borlanmann kiinin (veya tzel kiinin) oluruyla yaplmasdr.
Kamu (devlet) i borlanmada bazen gnlll ortadan kaldrabilmektedir.
1962 ylndan sonra Trkiyede uygulanan Tasarruf Bonolar zorunlu olarak ka-
mu bor vermeye iyi rnektir.
Trkiye Cumhuriyeti Osmanl mparatorluundan kalan borlar ve bor yne-
timindeki sorunlar nedeniyle borlanma konusunda olduka temkinli davranm-
tr. kinci Dnya Sava dneminde i ve d borlanma konusunda gelimeler ya-
anmtr. lk defa bte aklarnn finansman iin i borlanmaya gidilmitir.
Bte aklar 1950-60 arasnda i borlarn nemli sebeplerinden biri olmutur.
1960 sonras dnemde, vergi gelirlerinin hedeflenen kalknma iin yaplan kamu
harcamalarn karlamada yetersiz kalmas, i finansman an bytmtr.
Cumhuriyetin ilk yllarndan 1970li yllara kadar i borlanmaya ok fazla bavu-
rulmamtr. Aklar genellikle Merkez Bankas kaynaklarna bavurularak finanse
edilmeye allmtr.
1980 sonras dnemde kamu aklar arlkl olarak i borlanmayla karlanr
hle gelmitir. Yksek i borlanma, borlarn srdrlemez hle gelmesine yol
amtr. 2001 ylnda yaanan ekonomik krize bal olarak yaanan daralma ve
yksek kur ayarlamalar gereklemitir. ubat 2001de yaanan ekonomik krizin
faizler ve borlanma vadeleri zerinde yaratt olumsuz etkiler sonucunda i bor
stoku byk bir art gstermitir. 2001 krizini izleyen yllarda i bor stoku nomi-
nal olarak artm olmakla birlikte art hz dm, byme hznn da ykseklii
sonucunda GSYH iindeki pay azalmtr.
77
Yllar
Vergi Yk
(Sos.Gv. Hari)
Vergi Yk
(Sos.Gv. Dahil)
Yllar
Vergi Yk
(Sos.Gv. Hari)
Vergi Yk
(Sos.Gv. Dahil)
1975 11,1 13,8 1993 13,6 16,5
1976 11,7 14,3 1994 14,3 16,7
1977 12,0 14,6 1995 13,3 15,5
1978 11,8 14,1 1996 14,1 16,8
1979 11,1 13,2 1997 15,5 18,6
1980 11,2 13,0 1998 16,6 20,0
1981 11,9 13,7 1999 17,6 21,6
1982 9,9 11,7 2000 19,5 23,8
1983 11,1 13,0 2001 20,5 25,1
1984 9,0 10,8 2002 19,2 23,9
1985 10,0 11,5 2003 20,5 25,7
1986 11,8 13,4 2004 20,4 25,7
1987 12,1 14,1 2005 21,0 26,1
1988 11,4 13,3 2006 20,4 26,2
1989 11,6 13,9 2007 20,8 26,4
1990 12,1 15,0 2008 20,5 26,6
1991 12,6 15,7 2009 21,0 27,2
1992 13,4 16,7 2010 21,9 28,4
Tablo 3.12
Trkiyede Vergi
Yk (%)
Kaynak: Kalknma
Bakanl
Mali istikrarn salanmasnda bor ynetimi nemli bir politika aracdr. Bte
aklarnn srdrlebilmesi iin borlarnda srdrlebilir olmas gerekmektedir.
yi bir kamu bor ynetimi politikas iin bor stokunun faiz oranlar, dviz kurla-
r ve likidite dalgalanmalarna kar hassasiyetinin azaltlmas salanmaldr. Bor
ynetimi mali istikrar etkiledii gibi faiz oranlar vb. parametreler zerin-
deki etkisi nedeniyle para politikalarn da etkilemektedir.
Kamu finansmannda verginin yerine i borlanmann tercih edilmesi, belirli
kesimlere kaynak transferi salamtr. Dier yandan kamuya bor verenler zen-
ginleirken, bor vermeyenler fakirlemitir. Borlanmann gelir dalmn bozma-
mas iin reel faiz orannn byme hznn zerine kmamas gerekir. Trkiyede
zellikle yksek enflasyonist dnemde kamunun daha rahat borlanmas iin yk-
sek tutulan reel faiz oranlar, zel sektr yatrm yapmak yerine, kamuya bor ve-
rerek risksiz ve yksek getiri salamaya ynlendirmitir.
Bor ynetiminde temel ama faiz oranlar, dviz kurlar ve likidite dal-
galanmalarn minimum dzeyde etkileyecek bor ykne sahip olmak ve
bunu srdrebilmektir. Bu yzden devletler bor ykn azaltmak isterler. Tr-
kiyede kamu borlanmasndan sorumlu olan birim Hazine Mstearldr. Bor-
lanmada sabit faizli borlanmaya arlk verilmesi, geri demede ortalama vadenin
uzatlmas, likidite riskini azaltmak iin gl rezerve sahip olmak gibi stratejileri
uygulanmas gerekmektedir. Tablo 3.13te 2001-2010 dneminde bor stokunun
geliimi grlmektedir. D bor yknden ok nemli dler olmasna ramen,
i borlardaki oransal dler daha az olmutur. Bor stokunun d borlarla ile
ilgili ksmna 8.nitede deinileceinden bu blmde sadece i borlarla ilgili ko-
nulara yer verilmitir.
Bor ynetiminin birincil amac bor yknn azaltlmasdr. Bunun
gerekleip gereklemedii ise bor stoku/GSYH gstergesinin takibi ile yapl-
maktadr. Bor stokunun GSYHya oran 2001de yaklak %78 iken, 2010da %42ye
dmtr. Trkiye kamu bor yknn srdrlebilirliinde baarl olmutur.
2001-2010 dneminde bor ykndeki azalmada faiz harcamalarndaki
d birincil etkendir. Faiz harcamalarndaki azalma ise bte dengesi ve faiz
d dengeyi olumlu etkilemektedir. Bor ykndeki bu azalma ayn zamanda faiz
oranlar, dviz kurlar ve likidite dalgalanmalar gibi ekonomiyi yakndan etkileyen
para politikas parametreleri asndan da olumludur.
78
Tr ki ye Ekonomi si
Yllar
Bor Stoku/
GSYH (%)
D Bor Stoku/
GSYH (%)
AB Tanml Bor Stoku/
GSYH (%)
2001 51,57 24,55 77,94
2002 43,42 27,45 74,00
2003 43,53 20,00 67,70
2004 40,94 16,83 59,61
2005 38,53 13,63 52,71
2006 33,84 12,58 46,52
2007 30,91 9,51 39,92
2008 29,70 11,51 40,02
2009 35,56 12,19 46,12
2010 32,73 11,43 42,15
Tablo 3.13
Bor Stokunun
GSYH'ya Oran (%)
Kaynak: Hazine
Mstearl.
Kamu Borlanmasnda Vade ve Maliyet
Trkiye ekonomisinde yaanan krizlerle birlikte i borlanmada vade yaps gide-
rek ksalmtr. 1994 ylnda yaanan ekonomik kriz neticesinde i borlanmann
vadesi yllk ortalama vadesi 119 gndr. Bir nceki ylda i borlanmann yllk
ortalama vadesi 257 gndr. Ekonomide yaanan skntlarla birlikte kredibilite
(gven) sorunu borlanmada vadeyi yar yarya ksaltmtr. 5 Nisan 1994 Kararla-
rnn ardndan nispeten salanan istikrar, vadeyi 1999 ylnda 479 gne kadar -
kartmtr.
ubat 2001 Krizi ile birlikte i borlanma vadesinde keskin bir d gerekle-
mitir. 2001 ylnda ortalama i borlanma vadesi 148 gn olarak gereklemitir.
2010 sonunda i borlanmada vade 48 aya ktktan sonra, Avrupadaki bor krizi-
nin etkisiyle 2011 sonunda gerileme kaydetmi ve 27 aya inmitir. Trkiyenin i
bor stokunda vade bakmndan nemli bir performans gsterildii sylenebilir.
Buna paralel olarak, Hazinenin iskontolu ihalelerinde gerekleen i borlanma fa-
iz oranlar da nemli bir gerileme gstermitir. Makro ekonomik ynetimdeki yk-
sek performansn yan sra, enflasyon oranndaki gerileme de borlanma faiz ma-
liyetlerinin dnde belirleyici olmutur. 2001 ylnda Hazinenin i borlanma-
snda faiz oran yzde 100 civarnda iken, bu oran 2011 yl borlanmasnda yz-
de 9 olarak gereklemitir. Merkez Bankasnn gecelik bor alma ve bor verme
faiz oranlar, kamu borlanmasnda referans alnan deerler arasndadr. Hazinenin
borlanmasndaki faiz dleri, Merkez Bankas gecelik bor alma ve bor verme
faiz oranlarna paralellik gstermektedir. Merkez Bankasnn referans olarak kulla-
nlan dier bir enstrman da avans ve reeskont faiz oranlardr. Merkez Bankas-
nn bankalarn krdrmak istedikleri borlanma aralarna uyguladklar reeskont
oranlar (komisyon) ile avans isteyen bankalara uyguladklar faiz oranlar enflas-
yon ve Hazine borlanmasna paralel dler gstermitir.
Kamu Kesimi Borlanma Gerei
Kamu a, kamu gelir ve gider dengesinin giderler lehine gelimesiyle oluur.
Dier bir ifadeyle devlet elde ettii gelirlerden daha fazlasn harcadnda kamu
a meydana gelmektedir. Kamu an lme yntemlerine gre geleneksel
bte a, birincil ak, ilemsel ak, yar mali ak, nakit a, nominal-reel bt-
e a gibi adlarla adlandrlr.
lkeleraras karlatrmalar yapabilmek ve bte a lm ile ilgili sorun-
lardan kurtulmak, standartlara uyum salamak ve maliye politikasnn srdrlebi-
lirliinin analiz edilebilmesi iin kamu kesimi borlanma gerei (KKBG) bt-
e a gstergesi olarak kullanlmaktadr. KKBG, kamunun toplam nakdi harca-
mamalar ile toplam nakdi gelirleri arasndaki farktr. Bu yntem an nakit ba-
znda lmn ifade eder. KKBG en kapsaml ak lm yntemi olup, kamu
kesimini oluturan birimlerin tamamn kapsamaktadr. Tablo 3.14te eski bte sis-
teminde Trkiyede KKBGnin oluumu grlmektedir. Karlatrma yapabilmek
adna Tablo 3.15te de 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununun ge-
tirdii sisteme gre KKBGnin hesaplan verilmitir. Kamu kesiminin fazla verdi-
i yllarda KKBG tanm, Kamu Sektr Bor Geri demesi adn alr. 5018 sayl
Kanuna gre ise Genel Ynetim Bte Fazlas denilmektedir.
79
Kamu Kesimi Borlanma
Gerei (KKBG): Kamunun
toplam nakdi
harcamamalar ile toplam
nakdi gelirleri arasndaki
farktr.
Trkiyede KKBGnin geliimine baktmzda 1990l yllarn ortalarndan 2002
ylna kadar srekli artlar gzlenmi ve 2001 ylnda KKBGnin GSYH oran
%12ye kadar ykselmitir. Faiz demeleri 2001 ylnda %18 oranna ulamtr.
2002 ylndan sonra uygulanan ihtiyatl (sk) maliye politikas sayesinde azalan
bte ana paralel olarak kamu kesimi borlanma gerei de nemli lde azal-
m ve 2005 ylnda negatife dnmtr.
Trkiyede i borlarn srdrlebilirlii konusunda neler sylenebilir?
80
Tr ki ye Ekonomi si
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Konsolide Bte A (Fazlas) A
KT Aklar (Fazlalar) B
Sosyal Gvenlik Kurulularnn Aklar (Fazlalar) C
Yerel Ynetimlerin Aklar (Fazlalar) D
Dner Sermayeli Kurulularnn Aklar (Fazlalar) E
Fonlarn Aklar (Fazlalar) F
KAMU KESM BORLANMA GERE (KKBG) veya Kamu
Sektr Bor demesi
A+B+C+D+E+F
Tablo 3.14
Kamu Kesimi
Borlanma Gerei
Kaynak: en ve
Saba (2004).
Merkezi Ynetim Bte A (Fazlas)
(Genel Bte+zel Bte+Dzenleyici ve Denetleyici Kurum Bteleri)
A
Sosyal Gvenlik Kurumlar Bte A (Fazlas) B
Mahalli dareler Bte A (Fazlas) C
Dner Sermaye letmeleri Bte A (Fazlas) D
Fonlar Bte A (Fazlas) E
KAMU KESM BORLANMA GERE (KKBG)
(Genel Ynetim Bte A (Fazlas))
A+B+C+D+E
Tablo 3.15
Kamu Kesimi
Borlanma Gerei
(5018 sayl
Kanuna Gre)
Kaynak: Gnay,
2007, s. 24.
Faiz D Denge: Kamu
gelirlerinden faiz demeleri
dndaki kamu
harcamalarnn karlmas
sonucu ulalan dengedir.
Yllar KKBG Faiz demeleri Faiz D KKBG
1975 3,61 0,38 3,2
1980 6,61 0,45 6,2
1985 2,68 1,43 1,3
1990 5,52 3,82 1,7
1995 3,74 7,13 -3,4
1996 6,52 8,69 -2,2
1998 7,15 9,63 -2,5
1999 11,64 11,49 0,2
2000 8,88 13,17 -4,3
2001 12,06 18,03 -6,0
2003 7,32 13,44 -6,1
2005 -0,07 7,24 -7,3
2006 -1,86 6,21 -8,1
2007 0,06 5,98 -5,9
2008 1,62 5,53 -3,9
2009 5,12 5,81 -0,7
2010 2,29 4,56 -2,3
Tablo 3.16
Kamu Kesimi Genel
Dengesi (GSYHya
Oran)
Kaynak: Kalknma
Bakanl.
Devlet borlarnn lkeleraras karlatrmalarnda borlardaki mutlak art yerine bor-
larn GSYH orannn nemini kavraynz.
lkemizdeki i borlarn gncel geliimini takip etmek iin T.C. Babakanlk Hazine Ms-
tearl internet sitesinden yararlanabilirsiniz http://www.hazine.gov.tr/
TRKYE BTESNN GELM
Mali Yapdaki Deiiklikler
Trkiyede kamu mali ynetimine ilikin ilk dzenleme 1927 ylnda karlan 1050
sayl Muhasebe-i Umumiye Kanunudur. Bu kanun 2006 ylna kadar uygulan-
m ve 2006 ylndan itibaren bteler 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kon-
trol Kanununa gre hazrlanmaktadr. Mali yapdaki bu nemli deiiklik kamu
maliyesinin temel ilkeleri bakmndan birok yenilii de beraberinde getirmitir.
Bte trleri uluslararas normlarca benimsenen biimde yeniden tanmlanm ve
snflandrlmtr. Btenin kapsam geniletilmitir. Byk lde kamu idareleri-
nin tm gelir ve giderlerinin btelerde yer almas salanm ve bte dnda ge-
lir elde edilmesi ile gider yaplmas nlenmitir. Stratejik planlama ve performans
esasl btelemeyi esas alan bu mali yap kalknma planlar ve bteler arasnda s-
k bir ba kurmutur. ok yll btelemeye geilmitir. Harcamalar konusunda es-
neklikler salanmtr ve harcama ncesi vize ve tesciller kaldrlmtr. Kamuda
uygulanan muhasebe gelitirilmi ve ayn muhasebe sistemi kullanma zorunluluu
getirilmitir. Dier nemli deiiklik ise mahalli idareler ve sosyal gvenlik kurum-
larnn bte byklklerinin TBMMnin bilgisine sunulmas salanmtr. Vergi
muafiyeti istisna ve indirimleri ile benzeri uygulamalar nedeniyle vazgeilen kamu
gelirleri cetveli (Vergi harcamalar cetveli) bte kanunlarna eklenmeye balan-
mtr. Yeni mali yap ile bte birlii, mali saydamlk ve hesap verebilirlik,
kamu kaynaklarnn kullanmnda etkinlik, ekonomiklik ve verimlilik ne
kmaktadr.
Kamu kaynann etkin kullanm asndan nemli yenilikler getiren yeni ka-
mu mali yapsnda yer alan mali saydamlk kavram nemlidir. Kamuda mali say-
damlk kamu sektrnn mali grnm hakknda kamuya ak olmak ya da ka-
mu kesimi ile halkn arasndaki asimetrik bilginin azaltlmas anlamna gelir. Hal-
kn yeterli bilgiye sahip olmas denen vergilerin nereye harcandn izlemesine
olanak tanr. Kamu grevlisi de kendisine emanet edilen parann hesabnn soru-
lacan bildii iin verimli ve etkin olma gayreti iinde olacaktr.
Mali saydamlkla ilgili yeni kamu mali ynetim yaps vergi harcamalarnn ra-
porlanmas, harcamac kurulularn ileriye ynelik bte tahminlerinin, yerel yne-
timler ve sosyal gvenlik kurumlarnn bte tahminlerinin bte kanunu tasars-
na eklenmesi gibi parlamentoya ve kamuoyuna sunulacak raporlarn ieriini zen-
ginletiren nemli yenilikler getirmitir.
Kamu kaynann etkin kullanm asndan 5018 sayl Kanun ile Kamu Mali
Ynetim Sisteminde getirilen nemli dier bir yenilik hesap verme sorumlulu-
udur. Bu sorumluluk her trl kamu kaynann elde edilmesi ve kullanlmasn-
da grevli ve yetkili olanlarn, kaynaklarn etkili, ekonomik, verimli ve hukuka uy-
gun olarak elde edilmesinden, kullanlmasndan raporlanmasndan, muhasebele-
tirilmesinden, ktye kullanmnn engellenmesinden sorumlu olmalar eklinde
tanmlanabilir.
81
5018 sayl Yasa (Kanun)
erevesinde 2006 ylndan
itibaren btenin kapsam
geniletilmi ve konsolide
bteden merkezi ynetim
btesine geilmitir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Yeni kamu mali ynetimi ile girdi odakl geleneksel bteleme anlay-
ndan, kt-sonu odakl bteleme anlayna geilmitir. Performans esas-
l bteleme anlay, harcamada meydana gelecek her art ile performans balan-
ts kurmaya alr.
5018 sayl Kanundan nce yllk bteler yaplmakta idi. Bu durum uzun d-
nemli hedeflerde kesintilere neden olmaktadr. Bir yldan fazla sren kamu yat-
rmlarnn ve hizmetlerinin yllk btelerde finansmannn gsterilmesi sorunlu
olup, uzun vadeli projeksiyonlar imknsz hle getirmekte idi. Ayn zamanda zel
kesimin orta vadeli plan yaparken, devletin mali davranlarna ilikin ngrde
bulunmas mmkn deildi. Buna karn 5018 sayl Kanun orta vadeli yakla-
m ad altnda yllk bte uygulamalarn zorunlu hale getirmitir.
Orta vadeli harcama sistemi, ngrlen bte yl ile onu takip eden iki ve-
ya daha fazla yl kapsad iin gelecee ynelik salkl projeksiyon yapma imk-
nn arttrmakta ve harcamalar disiplin altna almaktadr. Bu nedenlerle orta vade-
li harcama sisteminin bte disiplini asndan olumlu etkileri grlmektedir. Na-
kit bazl muhasebe sisteminden tahakkuk bazl muhasebe sistemine geite dier
bir yeniliktir. Bu sistem ekonomik faaliyetlerin muhasebe kayt ve ilemlerinin
hem zel sektr hem de kamu sektr iin ayn standartlar kullanmasn sala-
maktadr. Bu muhasebe sisteminin uygulanmas sonucunda, kamu idaresi yapm
olduu toplam harcamalar grebildii gibi, sahip olduu varlklarn deerlemesi-
ni de yapabilmektedir. Bte ann disiplin altna alnmas ve azaltlmasn bu
yeni teknik olumlu katklar salamtr.
5018 sayl Kanun ile bte trleri yenilenmi, 2006 ylnda konsolide bte
yerine merkezi ynetim btesi kavram kullanlmaya balanmtr. 2006 yln-
dan itibaren dzenleyici/denetleyici kurumlarn da harcama ve gelirleri bteye
dahil edilmitir. Ayrca eskiden genel bte dnda tutulan ve parafiskal gelir elde
eden kurulular olarak bilinen sosyal gvenlik kurulularnn ve mahalli idarelerin
bteleri de genel ynetim btesi emsiyesi altna alnmtr. Genel Ynetim
Btesi; Merkezi Ynetim Btesi, Mahalli dareler Btesi ve Sosyal Gvenlik
Kurumlar Btesi olmak zere ana balk altnda toplanmtr.
Bte Byklklerinde Gelimeler
Cumhuriyetin kurulu dneminde denk bte ve istikrarl para ilkesi esas
alnmtr. Tarihsel deneyimlerden dolay denk bte ulusal egemenliin temeli ola-
rak alglanmtr. Cumhuriyetin ilk btesi (1924 yl btesi) denk balanm ve d-
nem sonunda 18 milyon TL fazla vermitir. Aar Vergisinin 1925 ylnda kaldrlmas
nedeniyle bir sonraki yl btesi %2 orannda ak vermitir. 1929 ylnda balayan
Byk Buhrann (Byk Bunalm) etkisiyle 1930lardan itibaren devleti politikalar
arlk kazanmtr. 1933ten itibaren ekonomi tamamen devlet arlkl hle gelmitir.
kinci Dnya Sava ile birlikte devleti politikalarla birlikte sava ekonomisi uy-
gulanmtr. Savunma harcamalarnn genel bte harcamalarna oran bu yllar-
da %50lere kadar kmtr. Btede yer alan en nemli harcama kalemlerinden
eitim salk ve savunma harcamalarnn Cumhuriyet Dnemi boyunca bteden
aldklar paylar Grafik 2de gsterilmitir. 1970lere kadar savunma harcamalar be-
lirgin bir ekilde btedeki en byk pay alrken, yllar itibaryla pay giderek
azalmaya balam ve nihayet 2003 ylndan itibaren eitim harcamalarnn altna
dmtr. Eitim harcamalar ve salk harcamalarnn paylarnda son yllarda
ykselme meydana gelmitir. Bunlarn dnda btede yer alan sosyal gvenlik ve
82
Tr ki ye Ekonomi si
5018 sayl Kamu Mali
Ynetimi ve Kontrol Kanunu
ile kamu mali ynetiminde
yeni bir dnem balamtr.
Bu yeni dnemle birlikte
kamu harcamalarnda mali
saydamlk ve hesap verme
sorumluluu getirilen nemli
yenilikler arasndadr. Ayrca
girdi odakl geleneksel
bteleme anlayndan,
kt-sonu odakl bteleme
anlayna geilmitir.
5018 sayl kanunda bte
trleri: Genel bte (I sayl
cetvelde yer alan kamu
idarelerinin bteleri), zel
bte (II sayl cetvelde yer
alan zel bte ile ynetilen
kamu idareleri) dzenleyici
ve denetleyici kurum
bteleri (III sayl cetvel).
sosyal yardm harcamalarnn toplam harcamalara oran 2004 ylnda %14.1 iken,
2010 ylnda %20.8e ykselmitir. Btede bu harcama kalemlerine ilikin ciddi
tedbirler alnmazsa, ileriki yllarda bu harcama kalemlerinin bte zerindeki
basks artacaktr.
Kalknma carileri olarak bilinen eitim ve salk harcamalarnn yan sra sos-
yal harcamalarn artmas da sosyal devlet anlaynn bir sonucudur. Artan ka-
rayolu ve demiryolu yatrmlar, btede ulatrma hizmetlerinin toplam harcama-
lara orannn %6.7e kadar ykselmesine neden olmutur.
Trkiyede son yllarda bte yapsnda ne gibi deiiklikler olmutur?
Maliye Bakanl Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl bte rakamlarn dzenli olarak
yaymlamaktadr. Bu rakamlara kurumun internet sitesindeki istatistikler blmnden
ulaabilirsiniz. http://www.bumko.gov.tr/
TRKYEDE ZELLETRME
zelletirme ile ilgili konuya balarken ilk nce zelletirme nedir ve ne zaman
ortaya kmtr sorusuna ksaca cevap arayalm. zelletirme ile ilgili dar ve geni
anlamda iki tanm sz konusudur. Dar anlamda zelletirme kamu mlkiyetin-
deki ekonomik kurulularn (KTlerin) ynetim ve mlkiyetinin zel sektre dev-
redilmesidir. Burada KTlerin sermayesinin en az %51inin zel sektre devri ge-
rekmektedir. KT ats altnda yer alan fakat devletin %50den daha az paya sahip
olduu itiraklerdeki kamu paynn zel sektre devrini ise kamunun elindeki
menkul deerlerin satlarak paraya dntrlmesi ifade edebiliriz. zelletirmede
ilk art mlkiyet devrinin gereklemesidir. nk bu sayede sz konusu kurulu
devlet kontrolnden kmakta ve bte zerindeki yk (varsa) azalmaktadr. Y-
netim devride zelletirmenin ikinci kouludur.
83
Eitim Salk Savunma
1
9
2
4
1
9
2
8
1
9
3
2
1
9
3
6
1
9
4
0
1
9
4
4
1
9
4
8
1
9
5
2
1
9
5
6
1
9
6
0
1
9
6
4
1
9
6
8
1
9
7
2
1
9
7
6
1
9
8
0
1
9
8
4
1
9
8
8
1
9
9
2
1
9
9
6
2
0
0
0
2
0
0
4
2
0
0
8
60,00
50,00
40,00
30,00
20,00
10,00
0,00
Grafik 3.2
Savunma Eitim ve
Salk
Harcamalarnn
Bteden Ald
Pay (1924-2010)
Kaynak: Kalknma
Bakanl; Maliye
Bakanl.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Kamu ktisadi Teebbs
(KT): 233 sayl KHKya gre
iktisadi Devlet Teekkl
(DT) ile Kamu ktisadi
Kuruluuna (KK) verilen
ortak addr. ktisadi Devlet
Teekkl (DT):
Sermayesinin tamam
devlete ait olup ticari
esaslara gre mal ve hizmet
reten kamu iktisadi
teebbsdr. Kamu
ktisadi Kuruluu (KK):
Sermayesinin tamam
devlete ait olup, tekel
niteliindeki mal ve
hizmetleri kamu yarar
gzeterek retmek ve
pazarlamak zere kurulan ve
bu nedenle imtiyazl saylan
kamu iktisadi teebbsdr.
Geni anlamda zelletirme, devletin ekonomik faaliyetlerinin azaltlmas
amacyla kamu sektrnn denetimi altndaki kurulularn zel sektre devredil-
mesidir (Karluk, 2007, s. 297). zelletirmenin baarsnda rekbet ortamnn yara-
tlmas nemlidir. Eer zelletirme ve dereglasyon (kurumsal serbestleme) ka-
mu tekeli yerine zel sektr tekeli yaratyorsa, sz konusu ekonomide etkinlikten
ve serbest rekabetten bahsedemeyiz. Yasal dzenlemeler zelletirme ile ilgili
amalarn mutlaka gerekleeceini garanti etmemektedir. Bu nedenle zelletir-
mede ortaya kan sorunlar yeni yasal dzenlemeleri zorunlu klmaktadr.
1950li yllarda ngilterede ve 1960l yllarda Almanyada ilk zelletirme uygu-
lamalar belli sektrlere ynelik olmutur. 1970li yllarda Augusto Pinochet yne-
timindeki ilide kapsaml zelletirme program uygulanmtr. 1980li yllarda ise
bata ngilterede Margaret Thatcher ve ABDde Ronald Reagann liberal ekonomi
politikalar sayesinde zelletirme hz kazanmtr. Gelimi lke ekonomilerinde
(bata ngiltere ve ABDde) zelletirmede ama zellikle rekbet dzeyini artr-
mak ve kamudaki savurganl azaltmaktadr. Dier lkelerde zelletirme d bor
demelerine ve artan bte aklarna kar bir nlem olarak dnlmtr.
Trkiyede zelletirme ile ilgili nemli almalar 1980 sonrasnda balamtr.
24 Ocak 1980 Kararlar sonrasnda kamu iktisadi teebbsleri ile ilgili olarak ya-
plan dzenlemeler, bu teebbslerin piyasa ekonomisine entegrasyonunu sala-
maya yardmc olmutur. zelletirme almalar 1983 seimleri sonrasnda Ana-
vatan Partisinin (ANAP) iktidara gelmesi ile balamtr. 1984 ylnda 2983 sayl
Kanun (Tasarruflarn Teviki Ve Kamu Yatrmlarnn Hzlandrlmas Hakknda
Kanun) ile yaplan dzenleme ile gelir ortakl senedi, hisse senedi karlmas ve
iletme hakk devredilmesi ngrlmtr. Bunlar geni anlamda zelletirmenin
ilk admlarn oluturmutur.
Trkiyede zelletirmeye ilikin kapsaml dzenlemeler 1994 tarihinde 4046 sa-
yl zelletirme Uygulamalar Hakknda Kanun ile yaplmtr. Bu kanunla zel-
letirme Yksek Kurulu, zelletirme daresi Bakanl ve zelletirme
Fonu kurulmutur. 1994 ylndan sonraki zaman diliminde ortaya kan ihtiyalar
dorultusunda 4046 sayl Kanunun baz maddeleri deitirilmitir. 4046 sayl Ka-
nunda ilk deiiklik 1995 ylnda 4105 ve 4108 sayl Kanunlar ile yaplmtr.
9 Nisan 1997 tarihinde Anayasa Mahkemesinin 4046 sayl Kanunun zelletir-
me yntemleri, deer tespiti ve ihale usulleri ile ilgili 18. Maddesini iptal etmesinin
ardndan yksek mahkemenin gerekeli karar dikkate alnarak 4232 sayl Kanun
hazrlanmtr. 1999, 2000, 2003, 2004 ve 2005 yllarnda 4046 sayl Kanun ile ilgi-
li deiiklik ngren dzenlemeler gereklemitir. 2005 ylndaki 5398 sayl Ka-
nun ile 4046 sayl Kanunun ad zelletirme Uygulamalar Hakknda Kanun ola-
rak deitirilmitir. Bu dzenlemede zelletirmede effafl, kolayl, srecin
hzlandrlmasna ynelik nlemlerin yansra zelletirme portfynde bulunan
kurulularn birleme, blnme ve yeniden yaplandrlmalarna ynelik tedbirler
de sz konusudur. Ayrca zelletirme sosyal maliyetlerini azaltmaya ynelik ola-
rak i ve hak kayb, tazminatlar, personel nakli vb. konularda yeni dzenlemeler
yaplmtr.
zelletirme ile ilgili kanunlar hakknda daha detayl bilgi iin zelletirme daresi Ba-
kanlnn http://www.oib.gov.tr/yayinlar/yayinlar.htm adl internet sitesinde Trkiyede
zelletirme-1e bakabilirsiniz.
84
Tr ki ye Ekonomi si
tirak: KTleri dzenleyen
233 sayl Kanun Hkmnde
Kararnameye gre iktisadi
devlet teekkllerinin veya
kamu iktisadi kurulularnn
veya bal ortaklklarnn,
sermayelerinin en az
%15ine, en ok %50sine
sahip bulunduklar anonim
irketlerdir.
Reglasyon: Devletin
ekonomiye dorudan
mdahale ettii eitli
iktisat politikas aralarn
kapsamaktadr.
Dereglasyon (Kurumsal
Serbestleme): Devletin zel
sektrn karar alann
daraltan reglasyonlar
azaltmas veya kaldrmas,
kamu gcnn zel sektre
ve sermayeye devredilmesi
ynnde yapm olduu
yasal dzenlemelerdir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1986da zelletirme almalarn yrtmek zere Morgan Guaranty Trust Com-
pany ile anlama imzalanmtr. Dnya Bankasnn finansman destei ile yrt-
len zelletirme almalarn Morgan Guaranty Bank ile birlikte Trkiye Snai Kal-
knma Bankas, Snai Yatrm ve Kredi Bankas, Yatrm Finansman A.. ve Price
Waterhouse firmalar yrtmtr. Sz konusu kurulularn hazrladklar master
planlar ile Trkiyede zelletirme sreci ve amalarn ncelikleri belirlenmesinde
nemlidir.
zelletirme ile devletin ekonomideki ticari faaliyetlerinin en aza indirilmesi
hedeflenmektedir. Sonuta rekbete dayal piyasa ekonomisinin oluturulmas,
devlet btesi zerindeki KT finansman yknn azaltlmas, sermaye piyasasnn
gelitirilmesi ve atl tasarruflarn ekonomiye kazandrlmas amalanmaktadr. zel-
letirmenin temel amac nihai olarak devletin ekonomide iletmecilik alanndan t-
myle ekilmesini salamaktr.
Trkiyede zelletirme ilemlerini yrtmekle grevli olan kurulu zelletirme
daresi Bakanldr (B). zelletirme Yksek Kurulu (YK) ise Trkiyede zel-
letirmenin genel stratejisini belirlemekte, hangi kurulularn zelletirme kapsamna
alnacana ve bu kurulularn hangi sreler izlenerek ve hangi yntemle zelleti-
rileceine karar vermektedir. B ise YK kararlarn uygulamaktadr.
85
1985 - 2010 2011 2012
TOPLAM
Tutar Pay (%)
Blok Sat 20.257.066.639 0 1.970.000 20.259.036.639 47,0
Tesis/Varlk Sat 12.429.743.986 1.351.960.630 36.293.054 13.817.997.670 32,0
Halka Arz 7.053.283.819 0 0 7.053.283.819 16,4
MKB'de Sat 1.261.053.768 0 0 1.261.053.768 2,9
Yarm Kalm
Tesis Sat
4.368.792 0 0 4.368.792 0,0
Bedelli Devirler 713.797.927 6.457.445 0 720.255.372 1,7
TOPLAM 41.719.314.931 1.358.418.075 38.263.054 43.115.996.060 100,0
Tablo 3.17
zelletirme Gelirleri
Kaynak: http://www.oib.gov.tr/program/uygulamalar/yillara_gore.htm (19.05.2012).
Trkiyede zelletirme eitli yntemlerle uygulanmtr. Bu yntemler sat, kira-
lama, iletme hakk devri, mlkiyetin gayri ayni haklar tesisi ile gelir ortakl ve sair
hukuki tasarruf be gruba ayrlmaktadr. Sat yntemi kendi iinde varlk ve hisse sa-
t olarak ikiye ayrlmaktadr. Hisse sat da blok sat, halka arz, alanlara sat, ulus-
lararas arz, borsada sat gibi farkl alt balklara ayrlmaktadr.
1985-2000 dneminde Trkiyede 4.6 milyar dolar, 1986-2004 dneminde ise 9.5
milyar dolar zelletirme geliri elde edilmitir. 2005 ylndan sonraki dnemde zelle-
tirme faaliyeti hzlanm, sadece 2005 ylndaki zelletirme tutar neredeyse 1985-2004
dnemi zelletirme gelirine eittir. Bylece 1986 ylndan bu yana gerekletirilen
zelletirme uygulamalarnn toplam tutar 43.1 milyar dolardr. Tablo 3.17ye bakt-
mzda bu dnemdeki zelletirme uygulamalarnda blok sat ynteminin (%47) ar-
lkta olduunu grebiliriz. Tesis/varlk sat %32lik oranla ikinci srada ve halka arz ise
%16.4lk oranla nc srada yer almaktadr.
1985-2012 dneminde zelletirme kapsamna alnan 270 kuruluun yarsndan
fazlas tamamen zelletirilmitir. 200 kuruluta hisse senedi veya varlk sat/devir i-
lemi yaplm ve bu kurululardan 189unda hi kamu pay kalmamtr. zelletirme
kapsamna alnan 25 kurulu ise daha sonra kapsam dna karlm, tasfiye edilmi
veya baka kurulularla birletirilerek tasfiye edilmitir.
zelletirme uygulamalar ile kamu kesimi, faaliyet gsterdii birok sektrden ta-
mamen ekilmitir. Bu zelletirmeler iinde KARDEMR sembolik bir rakam (1 TL) ile
yre halk, sanayici ve alanlara devir edilmesi bakmndan nemlidir. Bu sembolik
devir ile kamu gider tasarrufunda bulunmutur.
Grafik 3.3te 1986-2012 dneminde yllk zelletirme gelirleri grlmektedir. Hazi-
nenin Trk Telekomda bulunan yzde 55 oranndaki hissesi 2005 ylnda 6.5 milyar
dolar bedelle zelletirilmitir ve bu ilem imdiye kadar lkemizde tek kalemde yap-
lan en byk zelletirme uygulamas olmutur. Ayrca 2005 yl en fazla zelletirme
gelirinin saland yl olmutur.
86
Tr ki ye Ekonomi si
ZELLETRME PROSEDR
Dorudan zelletirme Kapsam ve
Programna Alnma
(YK Tarafndan zelletirme
Yntemi ve Sresinin Belirlenmesi)
(YK Tarafndan Belirlenmi
Kurulu ve Kurulularca)
Hazrlk lemine Tabi Tutulma
Programa Alnma Kapsamdan karma
(YK)
(B)
Devir lemleri, Ana Szleme Hazrlanmas Ve Onay
Mani Danman Firma Seimi almalar
Danman ve Denetim Firmas Seimi
Programa Alnarak Bye Devredilen irketle lgili Bilgilerin Derlenmesi
zelletirme Stratejisinin Uygulanmas
hale ve zeletirme Prosedrnn Sonulandrlmas
irketlerin zelletirme Sonras zlenmesi
(Gerektiinde B)
(Gerektiinde B)
(Gerektiinde B)
(B- Gerektiinde YK kararyla yntem deiiklii yaplabilir)
(YK)
ekil 3.1
Trkiyede
zelletirme Sreci
Kaynak:
http://www.oib.gov.tr
/baskanlik/ozellestir
me_prosedur.htm
(29.05.2012).
zelletirmenin amalar nelerdir, Trkiyede zelletirme ile neler hedeflenmitir?
Mays 2012 itibaryla zelletirme idaresi bakanlnn (B) portfynde 24 kuru-
lu bulunmaktadr. Bu kurulularda kamu paynn %50nin zerinde olduu kurulu
says 11dir. Ayrca zelletirme kapsamnda 487 tanmaz, 50 tesis, 2 liman, 8 otoyol,
2 boaz kprs ile ans oyunlar lisans hakk da yer almaktadr (OB, 2012, s.12).
zelletirme srecinde erevenin iyi izilmesi, farkl dnen kesimlerle iyi di-
yalog kurulmas ve bu kesimlerin beklentilerinin nispeten karlanmas, sermayeyi
tabana yayacak yntemlerin (halka arz gibi) tercih edilmemesi, konunun tm top-
lum kesimlerine iyi anlatlmas, fayda-maliyet analizinin iyi yaplmas, srecin hzla
ilerlemesini salamak ve alanlarn madur edilmesi nemli hususlardr. Ayrca el-
de edilecek gelirlerin retken yatrmlara ynlendirilmesi, kamu tekellerin yerine
zel tekellerin yaratlmamas gerekir. Ama piyasa ekonomisini gelitirmek, rekbet
dzeyini artrmak ve sonu olarak ekonomide etkinlii gerekletirmek olmaldr.
TRKYEDE MAHALL DARELERN BTELER
Kamu ekonomisinde ierisinde mahalli idareler gerek bteleri gerekse ekonomik
etkileri asndan nemlidir. Mahalli idareler bteleri denildiinde belediyeler, il
zel idareleri, ller Bankas ve su ve kanalizasyon idareleri bteleridir. Mahalli
idare btelerinin %90 belediyeler tarafndan gerekletirilmektedir. Merkezi y-
netimin arlk kazand lkelerde mahalli idarelerin etkisi snrldr.
Trkiyede son yllarda mahalli idarelerin bte ve yetkileri arttrlmaya all-
maktadr. Trkiyede mahalli idarelerin yasa yapma ve vergi koyma yetkileri yok-
tur. Bu nedenle yetkileri, grevleri, gelir kaynaklar ve harcamalar merkezi yne-
tim tarafndan belirlenir. 1980 sonras dnemde emlak vergileri ve baz vergilerin
toplanmas belediyelere braklm ve belediyelere genel bteden daha ok kay-
nak transfer edilmeye balanmtr. Bu gelimelerin sonucu olarak 1980 ylnda
mahalli idarelerin gelirlerinin GSYH oran %1 civarnda iken 1995 ylnda %2,39 a
ve nihayet 2010 ylnda %3.55 e kadar kmtr.
87
Grafik 3.3
10.000
8.000
6.000
4.000
2.000
0
1
9
8
6
-
9
9
2
0
0
0
2
0
0
1
2
0
0
2
2
0
0
3
2
0
0
4
2
0
0
5
2
0
0
6
2
0
0
7
2
0
0
8
2
0
0
9
2
0
1
0
2
0
1
1
2
0
1
2
4
.
6
8
0
2
.
7
1
7
1
2
0
5
3
6
1
8
7
1
.
2
8
3
8
.
2
2
2
8
.
0
9
6
6
.
2
5
9
4
.
2
5
9
2
.
2
7
5
3
.
0
8
5
1
.
3
5
8
3
8
zelletirme Tutar (bin $)
Yllar tibaryla
zelletirme
lemleri
Kaynak:
http://www.oib.gov.tr
/program/uygulamal
ar/ozellestirme_yont
emleri.htm
(18.05.2012).
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
2002-2011 ylar arasnda mahalli idarelerin genel bte gelirlerinden aldklar
paylar Tablo 3.18de grlmektedir. 2002 ylnda genel bte gelirlerinin %6,6s
mahalli idarelere aktarlrken, 2005te bu oran %8e 2010 ylnda %8,9a ykselmi-
tir. Mahalli idarelerin hizmetlerine olan talep nfus artna ve kentlemeye paralel
olarak artmaktadr. Trkiyede son on ylda hzl bir ekilde kentlere g gerek-
lemitir. Bu durum mahalli idarelerin sunduu hizmetlere olan talebi artrmtr.
88
Tr ki ye Ekonomi si
Gelirler Harcamalar Gelir-Gider Fark
1975 1,22 1,16 0,06
1980 1,05 1,28 -0,23
1985 1,48 1,40 0,08
1990 1,76 1,79 -0,03
1995 2,39 2,54 -0,15
2000 3,27 3,57 -0,30
2005 3,24 3,17 0,07
2009 3,37 3,82 -0,44
2010 3,55 3,39 0,16
Tablo 3.18
Mahalli dareler
Kaynak ve
Harcamalarnn
GSYH'ya Oran (%)
Kaynak: Kalknma
Bakanl.
Yllar
Merkezi Bteden
Alnan Paylar (%)
Yllar
Merkezi Bteden
Alnan Paylar (%)
2002 6,6 2007 8,4
2003 5,0 2008 8,9
2004 6,9 2009 8,0
2005 8,0 2010 8,9
2006 7,9 2011 9,8
Tablo 3.19
Mahalli darelerin
Merkezi Bteden
Ald Paylar (2002-
2011)
Kaynak: Maliye
Bakanl (2011),
2012 Yl Bte
Gerekesi.
89
Kamu ekonomisi ve Trkiyede kamu ekonomisi-
nin geliimini deerlendirmek.
Kamu ekonomisi, devletin harcamalar, gelirleri,
borlar ile ilgili uygulamalarn nedenleri sonu-
lar ve etkilerini incelemektedir. Kamu kesiminin
ekonomideki istenen amalar yerine getirebil-
mek iin kullanlan kamu harcamalarnn ya da
bu harcamalarn finansmann salayan kamu ge-
lirlerinin Gayri Safi Yurtii Haslaya (GSYH) oran-
lar kamu kesiminin bykln lmede kulla-
nlan ltlerdir. Kamu kesiminin bykl l-
kelerin siyasal sistemlerinin de belirleyicisi ol-
maktadr. Kamu harcamalarnn orannn ok yk-
sek olmas ekonomik sorunlara yol aarken, ok
dk olmas durumunda da toplumun ihtiya
duyduu mal ve hizmetler yeterince karlanma-
yacaktr. Toplumun kamudan talep ettii mal ve
hizmetleri karlayan harcama oran optimum l-
t olmaldr. Trkiye kamu ekonomisindeki
borlanma asndan istikrarl bir izgiye sahiptir.
Trkiyede kamu harcamalarnn geliimini
aklamak.
1924-2011 dneminde Trkiyede kamu harca-
malarnda genel art trendi olmakla birlikte d-
nemsel dalgalanmalar vardr. Kamu harcamalar-
nn snflandrlmas devlet hizmetlerinin yaps-
n, biimini ve ekonomik kaynaklarn kullanm-
n belirlemek asndan nemlidir. Bu amala ka-
mu harcamalar idari (kurumsal), ilevsel (fonk-
siyonel) ve ekonomik snflandrmalara tabi tu-
tulur. Ekonomik snflandrma ile ilgili olarak Tr-
kiyede 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kon-
trol Kanunu ile btede kamu harcamalarnn s-
nflandrlmas yeniden yaplandrlmtr. Yeni
Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu ile per-
formans esasl btelemeye geilmi ve btede-
ki snflandrma sistemi de yeniden yaplandrl-
mtr. Yeni yaplandrlan ekonomik snflandr-
ma bize uluslararas karlatrmalara imkn ver-
mesi ve ayn yntemleri kullanmas asndan ya-
rarlar getirmektedir. 2006 ylndan itibaren bala-
yan yeni bte ve snflandrma sistemine gre
kamu harcamalar iinde personel harcamalar-
nn pay %21ler civarnda seyretmektedir. Eko-
nomik istikrarla birlikte faiz giderleri dmtr.
Kamu personelinin salk hizmetlerinin Sosyal
Gvenlik Kurumuna (SGK) devri ve genel salk
sigortas uygulamasnn da etkisiyle Merkezi Y-
netim Btesindeki salk harcamalar azalrken
sosyal gvenlik harcamalarnda artlar olmutur.
Cari transferler btenin en byk harcama kale-
mi olmutur.
Trkiyede kamu gelirlerinin geliimini deer-
lendirmek.
Kamu gelirlerinin en nemlisi vergi gelirleridir.
Bunun dndaki gelirler vergi d normal gelir-
ler, zel gelirler ve fon gelirleri, dier gelirler ve
katma bte gelirleridir. Bu, dar anlamda kamu
gelirlerini oluturur. Geni anlamda kamu gelir-
leri ise devlet, il zel idareleri, belediyeler ve sos-
yal gvenlik kurulularnn gelirlerinden oluur.
Gelir vergileri dolaysz vergilerin en nemli b-
lmn oluturmaktadr. Trk Vergi Sisteminde
dolaysz vergileri pay derken dolayl vergile-
rin pay ise artmtr. Bu durum gelir dalmn
olumsuz ynde etkilemektedir. Devletin dolayl
vergilere ynelmesinin en nemli sebepleri bu
vergilere kar tepkinin dk olmas, vergi ma-
liyetinin az olmasndan kaynaklanmaktadr. Eko-
nomik etkinlik asndan ise harcamalar zerin-
den alnan vergiler daha avantajldr. denen
vergi ile gelir arasndaki oran ifade eden vergi
yk, bir ekonomide gelime, kalknma ekono-
mik denge ve adil gelir dalm gibi ekonomi
politikas amalarna uygun vergi politikalarnn
belirlenmesi asndan nem tar. Trkiyede
vergi yk 1975 ylnda sosyal gvenlik harca-
malar dhil %13,8 iken, bu oran 2010 ylnda
%28,4e kmtr. Eitim, salk ve sosyal gven-
lik hizmetlerine olan talepler btn dnyada ve
Trkiyede artmtr. Sosyal devlet anlay daha
geni apta kabul grmektedir.
Trkiyede i borlanma ve bor ynetimi ile ilgi-
li gelimeleri aklamak.
Trkiye Cumhuriyeti Osmanl mparatorlu-
undan kalan borlar ve bor ynetimindeki so-
runlar nedeniyle borlanma konusunda olduka
temkinli davranmtr. Cumhuriyetin ilk yllarn-
dan 1970li yllara kadar i borlanmaya ok faz-
la bavurulmamtr. Aklar genellikle Merkez
Bankas (TCMB) kaynaklarna bavurularak fi-
nanse edilmeye allmtr. 1980 sonras dnem-
de kamu aklar arlkl olarak i borlanmayla
karlanr hle gelmi ve i bor stokunda byk
bir art yaanmtr. Trkiyede kamu borlan-
masndan sorumlu olan birim Hazine Mstearl-
dr. Bor ynetiminin birincil amac, bor y-
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
90
Tr ki ye Ekonomi si
knn azaltlmasdr. Kamu a kamu gelir ve
gider dengesinin giderler lehine gelimesiyle olu-
ur. Kamu a lme yntemlerine gre gele-
neksel bte a, birincil ak, ilemsel ak, ya-
r mali ak, nakit a ve nominal-reel bte
a gibi adlarla adlandrlr. KKBG, kamunun
toplam nakdi harcamamalar ile toplam nakdi ge-
lirleri arasndaki farktr. Trkiyede KKBGde
1990l yllarn ortalarndan 2002 ylna kadar s-
rekli artlar gzlenmitir. 2002 ylndan sonra uy-
gulanan ihtiyatl maliye politikas sayesinde aza-
lan bte ana paralel olarak kamu kesimi bor-
lanma gerei KKBG) nemli lde azalmtr.
Trkiye btesinin geliimini aklamak.
Trkiyede kamu mali ynetimine ilikin ilk d-
zenleme 1927 ylnda karlan 1050 sayl Mu-
hasebe-i Umumiye Kanunudur ve 2006 ylna
kadar uygulanmtr. 2006 ylndan itibaren bt-
eler 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol
Kanununa gre hazrlanmtr. Bu kanunla ka-
mu idarelerinin tm gelir ve giderlerinin bte-
lerde yer almas salanm ve bte dnda gelir
elde edilmesi ile gider yaplmas nlenmitir. Har-
camalar konusunda esneklikler salanmtr. Ka-
muda uygulanan muhasebe sistemi gelitirilmi,
mahalli idareler ve sosyal gvenlik kurumlarnn
bte byklklerinin TBMMnin bilgisine su-
nulmas salanmtr. Vergi muafiyeti istisna ve
indirimleri ile benzeri uygulamalar nedeniyle vaz-
geilen kamu gelirleri cetveli (Vergi harcamalar
cetveli) bte kanunlarna eklenmeye balanm-
tr. Mali saydamlkla ilgili yeni kamu mali yne-
tim yaps, harcamac kurulularn ileriye ynelik
bte tahminlerinin, yerel ynetimler ve sosyal
gvenlik kurumlarnn bte tahminlerinin bte
kanunu tasarsna eklenmesi gibi parlamentoya
ve kamuoyuna sunulacak raporlarn ieriini zen-
ginletiren yenilikler getirilmitir. Kamu kayna-
nn etkin kullanm asndan hesap verme so-
rumluluu getirilmitir. 2006 ylnda konsolide
bte yerine merkezi ynetim btesi kavram
kullanlmaya balanm ve dzenleyici/denetle-
yici kurumlarn da harcama ve gelirleri bteye
dahil edilmitir. Ayrca eskiden genel bte d-
nda tutulan ve sosyal gvenlik kurulularnn
ve mahalli idarelerin bteleri de genel ynetim
btesi emsiyesi altna alnmtr. Btede yer
alan en nemli harcama kalemlerinden eitim
salk ve savunma harcamalarnn cumhuriyet
dnemi boyunca bteden aldklar paylar iin-
de savunma 1970lere kadar belirgin bir ekilde
btedeki en byk pay alrken, yllar itibaryla
pay azalmaya balam ve nihayet 2003 ylndan
itibaren eitim harcamalarnn altna dmtr.
Eitim harcamalar ve salk harcamalarnn pay-
larnda son yllarda ykselme meydana gelmitir.
Trkiyede zelletirmenin amalarn tanmlamak.
Trkiyede zelletirme ile ilgili nemli almalar
1980 sonrasnda balamtr. Trkiyede zelle-
tirmeye ilikin kapsaml dzenlemeler 1994 tari-
hinde 4046 sayl Kanunla dzenlenmitir. Bu ka-
nunla zelletirme Yksek Kurulu ve zelletir-
me daresi Bakanl kurulmutur. zelletirme
ile devletin ekonomideki ticari faaliyetlerinin en
aza indirilmesi hedeflenmektedir. Sonuta rek-
bete dayal piyasa ekonomisinin oluturulmas,
devlet btesi zerindeki KT finansman yk-
nn azaltlmas, sermaye piyasasnn gelitirilme-
si ve atl tasarruflarn ekonomiye kazandrlmas
amalanmaktadr. Trkiyede zelletirme eitli
yntemlerle uygulanmtr. zelletirme uygula-
malarnda blok sat yntemi arlk tamaktadr.
1986 ylndan bu yana toplam 43.1 milyar dolar
tutarnda zelletirme gerekletirilmitir. zel-
letirme uygulamalar ile kamu kesimi, faaliyet
gsterdii birok sektrden tamamen ekilmitir.
Trkiyede mahalli idarelerin btelerindeki ge-
limeleri aklamak.
Trkiyede mahalli idareler bteleri belediyeler,
il zel idareleri, ller Bankas ile su ve kanalizas-
yon idareleri btelerinden olumaktadr. Mahal-
li idare btelerinin %90 belediyeler tarafndan
gerekletirilmektedir. Trkiyede son yllarda
mahalli idarelerin bte ve yetkileri arttrlmaya
allmaktadr. Mahalli idarelerin yetkileri, g-
revleri, gelir kaynaklar ve harcamalar merkezi
ynetim tarafndan belirlenir. 1980 sonras d-
nemde emlak vergileri ve baz vergilerin toplan-
mas belediyelere braklm ve belediyelere ge-
nel bteden daha ok kaynak transfer edilmeye
balanmtr. Bu gelimelerin sonucu olarak 1980
ylnda mahalli idarelerin gelirlerinin GSYH ora-
n %1 civarnda iken, bu oran 2010 ylnda %3,55
e kadar kmtr. 2002 ylnda genel bte gelir-
lerinin %6,6s mahalli idarelere aktarlrken, bu
oran 2010 ylnda %8,9a ykselmitir. Trkiyede
son on ylda hzl bir ekilde kentlere g ger-
eklemitir. Bu durum mahalli idarelerin sundu-
u hizmetlere olan talebi artrmtr.
5
A M A
6
A M A
7
A M A
1. Aadakilerden hangisi kamu kesiminin bykl-
n gsteren ltlerden biri deildir?
a. Kamu Gelirleri/GSYH
b. Devlet Borlar/GSYH
c. Devlet Btesi/GSYH
d. Vergi Gelirleri/GSYH
e. Kamu Harcamalar /GSYH
2. Harcamay yapan ynetim birimlerini esas alan kamu
harcamalar snflandrmas aadakilerden hangisidir?
a. Fonksiyonel
b. dari
c. Ekonomik
d. Harcamac
e. Hukuki
3. Ekonomide etkinlik asndan aadaki vergilerden
hangisi daha avantajldr?
a. Gelir zerinden alnan vergiler
b. Servet zerinden alnan vergiler
c. Harcamalar zerinden alnan vergiler
d. Veraset ve ntikal vergisi
e. Kurumlar Vergisi
4. Trkiyede vergi yknn 1975-2010 yllarnda gster-
dii geliim ile ilgili aadakilerden hangisi sylenebilir?
a. Art eilimine sahiptir
b. Azal eilimine sahiptir
c. nce art sonra azal eilimine sahiptir
d. nce azal sonra art eilimine sahiptir
e. Deiim gstermemitir
5. Trkiyede kamu borlanmasndan sorumlu kurum
aadakilerden hangisidir?
a. Maliye Bakanl
b. Kalknma Bakanl
c. Merkez Bankas
d. Hazine Mstearl
e. D Ticaret Mstearl
6. Aadakilerden hangisi bte a gstergesi ola-
rak KKBGnin kullanlma nedenlerinden biri deildir?
a. lkeleraras karlatrmalarda kolaylk salamak
b. Bte a lm ile ilgili sorunlardan kurtulmak
c. Maliye politikasnn srdrlebilirliinin analiz
edilebilmek
d. Nakit baznda lm yapabilmek
e. Bor ykn azaltmak
7. Trkiyede KKBGnin geliimine bakldnda aa-
dakilerden hangisi sylenemez?
a. 1990-2000 yllar arasnda KKBG art eilimi
gstermitir
b. KKBG 2001 ylnda en yksek seviyeye ulamtr.
c. KKBG 2002 ylndan itibaren azalma eilimine
girmitir.
d. KKBG 2005 ylnda negatif olmutur
e. KKBG borlarn srdrlebilirliinin bir gster-
gesi deildir.
8. Aadakilerden hangisi 5018 sayl Yasada yer alan
bte eitlerinden biri deildir?
a. zel Bte
b. Katma Bte
c. Sosyal Gvenlik Kurumu Btesi
d. Dzenleyici ve Denetleyici Kurum Bteleri
e. Mahalli dareler Btesi
9. Aadakilerden hangisi Trkiyede zelletirmenin
amalarndan biri deildir?
a. Devletin ekonomideki ticari faaliyetlerinin en
aza indirilmesi
b. Rekabete dayal piyasa ekonomisinin olutu-
rulmas
c. Devlet btesi zerindeki KT finansman yk-
nn azaltlmas
d. Sermaye piyasasnn gelitirilmesi
e. stihdamn artrlmas
10. Trkiyede 1980 sonrasnda belediyelere aadaki-
lerden hangi verginin toplama yetkisi verilmitir?
a. Katma Deer Vergisi
b. Emlak Vergisi
c. Veraset ve ntikal Vergisi
d. zel Tketim Vergisi
e. Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi
Kendimizi Snayalm
91
92
Tr ki ye Ekonomi si
Ekonomik Grnm
Trkiye ekonomisi ile ilgili bir deerlendirme mutlaka
mukayeseli olmak zorunda. 2011 senesinde milli gelir
750 milyar dolar dzeyinde, d ticaret hacmi ise 400
milyar dolara yaklayor; byle bir ekonomiyi mukaye-
seli olarak deerlendirmemek konular iyi grememe-
nin ilk koulu olabilir. nce bymeden, yani ekono-
minin znden ie balamak lazm. Trkiyenin 2011
byme orannn % 8 dolaynda kaca tahmin edili-
yor. Bu orann, 2011 senesinde, dnyada, in (%8.9) ve
Arjantinden (%9.3) sonra nc byk byme oran
olaca dnlyor; Avro (Euro) Blgesi muhtemelen
binde 8 dolaynda, ABD ise %1.6lk bir byme gerek-
letirmi olacaklar. Tayvan (%1.9), Singapur (%4.0), G-
ney Kore (%4.0), Hindistan (%6.0) gibi lkelerin epey
nne geerek nemli bir baarnn altna imza atyo-
ruz. Ancak, ABD ve in dnda byme oranlarnn tm
dnyada 2012 senesinde dmesi bekleniyor; Avro Bl-
gesi 2012 senesinde negatif bir byme ile karlaabilir.
Trkiye iin ise imdilik yzde 4 ile yzde 5 arasnda
bir byme bekliyor, hedefliyor; bu orann bizi kesme-
yecei kesin, umarm seneyi daha yksek bir byme
oran ile kapatrz. Daha yksek bir byme orannn
n koullardan biri de daha fazla dorudan yabanc
sermaye yatrm ekebilmek. Daha fazla yabanc ser-
maye yatrm ekebilmek iin de hukuk devletinde dev
admlar atmamz, mesela mutlaka yeni bir anayasa, ye-
ni bir siyasi partiler kanunu yapmamz art. Bymede
manzara imdilik iyi ama daha tartmal alanlarmz da
mevcut. Msr, Venezella gibi lkeleri bir kenara bra-
krsanz, en yksek enflasyon oran, yzde 10 ile Trki-
yede. Dorudur, Trkiye bu alanda da, 80lere, 90lara,
2000lerin bana oranla kendi iinde ok baarl ama
kresel mukayeselerde durumumuz hi de i ac de-
il. Enflasyonda neden yzde 5in altna kalc olarak
inemiyoruz, bu konuyu da ak ak tartmamz lazm.
Kresel mukayeselerde en olumsuz grnt hi kuku-
suz cari ak miktar ve milli gelire orannda; ektiimiz
dorudan yabanc sermaye miktar senede yirmi milya-
rn altnda kald lde bu sorun daha da skc olu-
yor. Trkiyenin son on iki ayda cari ak bykl 77
milyar dolaynda ve bu bykln milli gelire oran
da yzde 8in zerinde; bu byklk ve bu oranda ma-
alesef dnya ampiyonuyuz, bizim nmzde ABD var
ama malum, ABDnin paras kresel bir para. Cari a-
n olumasnda yksek bymenin birinci derecede
sorumlu olduunu biliyoruz ama bu meselenin de ze-
rimizde Demoklesin klc gibi salland bir gerek.
Byme ile birlikte en baarl olduumuz alan hi ku-
kusuz bte alan; bu konuda, an yzde onlardan
yzde bire inmesinde katks olan herkese vatanda ola-
rak minnet borluyuz. Japonya, ngiltere gibi lkelerde
bte aklarnn milli gelirin yzde 8i, Avro Blge-
sinde yzde 3.5 olduunu hatrlayalm; Fransada dn
aklanan ve yzde 5.2 olarak gerekleen bte a-
nn byk bir mutluluk dalgas oluturduunu da ge-
erken syleyelim. Ancak, lkemizdeki ok dk bt-
e ana, adeta denk bteye ramen faizler, Yuna-
nistan (Avro cinsinden yzde 20!!!) hari, evremizdeki
lkelere oranla ok yksek (%10). Faizler ngilterede
%2.4, Fransada %3, svete %2, ABDde %2, Brezil-
yada %3tr. Faizlerin yksekliinde tasarruf oranm-
zn dkl, dn verilebilir fonlara yksek talep
dnda kanmca hukuk yapmzn da bir trl normal-
lememesi rol oynuyor. Krt meselesini zm, yeni
bir anayasa, yeni bir siyasi partiler kanunu yapm, hu-
kukunu AHM itihadna uyarlam bir Trkiye, daha
fazla kaynak eken, daha fazla tasarruf reten, nk
beklentilerin daha olumlu olduu, yani faiz oranlar da-
ha dk, yani daha fazla ve ucuz yatrm yapan, yani
daha hzl byyen bir Trkiye demek olacaktr.
Ekonomimiz de, baka alanlarda da olduumuz gibi, il-
gin, ikili bir grnt veriyor. Bir yanda muhteem b-
yme ve mali disiplin, te yanda yksek faizler, yksek
enflasyon ve dnya ampiyonu bir cari ak oran.
Kaynak: Eser Karaka, Star Gazetesi, 2 Nisan 2012
Okuma Paras
Ekonomide 2012 perspektifi
Avrupa Birlii (AB) lkelerinde devam eden bor krizi
ve talep daralmas nedeniyle 2012de dnya ekonomi-
lerinde durgunluun yaanaca beklentisi mevcuttur.
Uluslararas Para Fonu (IMF) tarafndan eyllde yaym-
lanan Dnya Ekonomik Grnm Raporuna gre
2012de dnya ekonomisi iin tahmin edilen byme
rakam yzde 4, gelimi lkeler iin yzde 1.9 ve Euro
(Avro) Blgesi iin ise yzde 1e yakndr.
Trkiye de, maalesef, AB lkelerinde devam eden bor
krizi ve kresel ekonomide yaanan daralma nedeniyle
oluan karamsar senaryolardan nasibini almtr. IMF,
Yaamn inden
Trkiye ekonomisinin zayf sermaye girileri nedeniyle

2012de yzde 2, Ekonomik birlii ve Kalknma rg-
t (OECD) ise yzde 3 byyeceini tahmin etmekte-
dir. Bu tahminler ve kresel ekonomide meydana gele-
cek tm olumsuz senaryolardan dolay, 2011de akla-
nan Orta Vadeli Programda (OVP), Trkiye ekonomisi
iin yzde 4lk bir byme oran hedeflenmektedir.
Tm bu ngrlere ramen, AB lkelerinde krizin de-
vam ettii bu dnemde, Trkiye ekonomisi 2009un son
eyreinden itibaren son 8 eyrek dnem boyunca ke-
sintisiz bymeye devam etmitir. Dnya ekonomile-
rinde sermaye girilerini olumsuz ynde etkileyecek
durumlar yaanmad srece, d talepte meydana ge-
lecek zayflamaya ramen i talepte canllk nedeniyle
ekonomik bymenin 2012de de devam edecei ve
ngrlen rakamlardan daha yksek oranlarda gerek-
leecei beklenmektedir. unu da ifade etmek gerekir
ki, Ekim 2010da aklanan OVPde 2011 yl ekonomik
byme iin yzde 4.5 oran hedeflenmi, ancak 2011in
ilk 9 aynda gerekleen rakamlara gre ekonomik b-
ymenin yzde 8 zerinde gereklemesi gl bir ola-
slk haline gelmitir. Dolaysyla, Ekim 2011de akla-
nan OVPde 2012 iin ngrlen yzde 4 byme he-
defi de rahatlkla alacaktr.
Ekonomide kamu maliyesi alannda elde edilen baar-
lar sayesinde borcun ve bte ann GSYH iindeki
pay Maastricht Kriteri altnda kalmtr. 2012de AB ta-
nml genel devlet bor stokunun GSYHya orannn,
yzde 37 ile yzde 60 olan Maastricht Kriterinin altn-
da gereklemesi beklenmektedir. Dier yandan, bte
ann GSYH iindeki paynn ise yzde 1.5 ile yzde
3 olan Maastricht Kriteri altnda gerekleecei tahmin
edilmektedir. Kamu maliyesinde gerekleen bu baar,
AB lkelerinde devam eden bor krizinin olumsuz etki-
lerini bertaraf etme ve geni manevra alan bulma im-
kn salamtr. Ayrca, dk bte a ve kamu bor
yk nedeniyle, 2012de enflasyonun dmesi ve dola-
ysyla TLde daha az deer kayb yaanmas beklen-
mektedir. AB lkelerinde ve Trkiye ekonomisinde ik-
tisadi faaliyetlerin yavalayaca beklentisi ve dviz kur-
larnn dengeye gelmesi de 2012de enflasyonun tek
haneye dmesine katk salayacaktr.
2011de ekonominin en nemli problemlerinden biri
olan cari an GSYH iindeki orannn 2012de de-
cei ngrlmektedir. 2011de kur oranlarndaki oy-
naklk ihracat artrarak hem cari an dmesine hem
de i ve d talebinin dengelenmesine katkda buluna-
caktr. nk dvizin serbest piyasada belirlenmesi ve
herhangi bir kstlama olmadan TLnin deer kaybetme-
si Trkiye ekonomisinin rekabet gcnn artmasnda
nemli bir faktr olmutur. Dier yandan, Euro blgesi
iinde bulunan lkelerin bor krizine ramen, Euroda
kalmalar ve AB lkelerinin arasnda mali entegrasyonu
glendirmek iin Avrupa anlamalarnn deitirilmesi
gibi nlemlerin ksa srede hayata geirilmemesi, mev-
cut durumu Trkiye lehine evirmitir. Ayrca, Trki-
yenin jeopolitik konumu nedeniyle Avrupa ve Ortado-
u pazarlarna yakn olmas ve Asya lkelerine nispe-
ten kk miktarlardaki taleplere daha kolay ve hzl
cevap verebilmesi Trkiyenin kresel ekonomik kriz-
den avantaj salayabilecei beklentisini ykseltmitir.
Bununla beraber, Trkiye ekonomisinde cari ak mik-
tarndan ok, cari an finansman, yani kredi kanal
daha nemli hale gelmitir. AB bor krizi nedeniyle,
Avrupa Merkez Bankasndan (ECBden) piyasalara
nemli miktarda likidite enjekte edilmektedir. Tabi ki,
buradaki en nemli nokta piyasalara enjekte edilen li-
kiditenin bankalar arasnda dolama katlp katlmaya-
ca ve bu likiditeden Trkiye ekonomisinin yararlanp
yararlanmayacadr. Eer Trkiye piyasalara enjekte
edilen bu sermaye bolluundan yararlanr ise cari a-
n finansmannda sknt yaamayacaktr.
Sonu olarak, 2012 iin ngrlen tm olumsuz senar-
yolara ramen, ekonomik bymede ok keskin bir
d yaanmadan byme dinamiinin devam edece-
ini sylemek mmkndr. Bunun yan sra ekonomi-
de retimin istikrarl olmas iin; yurtii retimde ve-
rimlilik artnn salanmas, katma deeri yksek rn-
lerin retimine ncelik verilmesi, ekonomik bymeyi
kstlayan tasarrufun artrlmas ve rekabet gc yksek
sektrlere odaklanlmas gibi temel sorunlara zm
bulunmas gerekmektedir.
Kaynak: Erdal Tanas Karagl, Sabah Gazetesi, 14 Ocak
2012
93
94
Tr ki ye Ekonomi si
1. b Yantnz yanl ise Kamu Ekonomisi ve Trki-
yede Kamu Ekonomisinin Geliimi konusunu
gzden geiriniz.
2. b Yantnz yanl ise Trkiyede Kamu Harcama-
lar konusunu gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise Trkiyede Kamu Gelirleri
4. a Yantnz yanl ise Trkiyede Kamu Gelirleri
5. d Yantnz yanl ise Trkiyede Borlanma ve
Bor Ynetimi konusunu gzden geiriniz.
6. e Yantnz yanl ise Trkiyede Borlanma ve
7. e Yantnz yanl ise Trkiyede Borlanma ve
8. b Yantnz yanl ise Trkiye Btesinin Gelii-
mi konusunu gzden geiriniz.
9. e Yantnz yanl ise Trkiyede zelletirme
10. b Yantnz yanl ise Kamu Trkiyede Mahalli
dareler konusunu gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Devletin ekonomideki pay btn gelimi lkelerde
srekli olarak art gstermitir. Sava, ekonomik dep-
resyon, sosyal gvenlik hizmetlerine olan talep, altyap
yatrmlar, isizlikle mcadelede gibi sosyo-ekonomik
nedenlerle devletin ekonomideki pay artmaktadr. Dev-
letin ekonomideki paynda dolaysyla kamu harcama-
larndaki genel art nedenleri sava finansman, eko-
nomik byme, nfus art, kt ynetim, teknolojik
gelimeler saylabilir. Trkiyede kamu harcamalarnn
genel art nedenlerine ek olarak istikrarsz ynetimler
ve bakanlk saysndaki artlar, bte d fonlarn b-
ykl, kamu iktisadi teebbslerini gsterebiliriz. Son
yllarda kamu ynetiminde yeniden yaplanma ve istik-
rarl ynetimlerle birlikte saylan birok art nedeni or-
tadan kalkarken salk, eitim ve sosyal gvenlik har-
camalarndaki art genel kamu harcamalarndaki art
eilimini deitirmemitir.
Sra Sizde 2
Trkiyede 5018 sayl Yasa (Kanun) ile kamu harcama-
lar yeni bir snflandrmaya tabi tutulmu ve bu snf-
landrma ile kamu harcamalar lkeleraras karlatr-
maya daha uygun hle gelmitir. Kurumsal (dari) s-
nflandrma ile kamu kesiminin rgt yaps, ilevsel
(fonksiyonel) snflandrma siyasi birimlerin belirlenen
kamu harcamalarn sistemli bir biimde kapsar ve ge-
nel hizmetler, savunma hizmetleri, ekonomik iler ve
hizmetler, salk hizmetleri vb. hizmetlerden oluur.
Kamu harcamalarnn ekonomik snflandrmasnn ye-
ni yapsnda ekonomik snflama drt dzeyde snflan-
mtr. Birinci dzey snflandrmada personel giderle-
ri, sosyal gvenlik kurumuna devlet primi giderleri, mal
ve hizmet alm giderleri, faiz giderleri, cari transferler,
sermaye giderleri ve transferleri, bor verme ve yedek
deneklerden olumaktadr.
Sra Sizde 3
Borlarn srdrlebilirlii kamu bor stokunun milli
gelire orannn uzun dnemde sabit kalmas eklinde
ifade edilebilir. bor stoku/GSMH (veya GSYH) oran
uzun vadede istikrarl ise borlarn srdrlebilir oldu-
u dnlr. Ancak, burada i bor stoku/GSMH
(GSYH) balang orannn dzeyi dikkate alnmaldr.
Borlarn srdrlebilirlii, ayn zamanda bor dzeyini
ekonominin tm makroekonomik amalarna katk sa-
layacak seviyede tutmak iin byme, maliye ve para
politikas arasnda koordinasyon gerektirir. Bor stoku-
nun yksek seviyelerde olduu lkelerde makroekono-
mik istikrarn borlanma dinamikleri ile yakn ilikide
olduu, borlarn srdrlebilirliine ilikin bekleyile-
rin ekonomik dengeler zerinde belirleyici hle geldii
genel kabul grmektedir. Srdrlemez borlanma fiyat
istikrarn bozmakta, ekonomik bymeyi olumsuz etki-
lemekte ve makroekonomik istikrar bozmaktadr. Bor
yknn artmas politik belirsizlik, finansal istikrarszlk
ve piyasalarda gvenin azalmasna neden olmaktadr.
2001 ylnda Trkiye ekonomisinde gerekleen makro-
ekonomik deikenler uygulanan politikalarn srdr-
lemez olduunu gstermitir. bor stokunun eritilme-
si ya da srdrlebilirliinin salanmas iin bavurula-
cak yntemler faiz d fazla oluturulmas, i bor evir-
me orannn azaltlmas, zelletirme gelirleri, konsoli-
dasyon ve monetizasyon saylabilir.
Sra Sizde 4
Trkiyede bte yapsnda kamu maliyesinin temel il-
keleri bakmndan ve kamu kaynann kullanm bak-
mndan olmak zere nemli yenilikler getirilmitir. Te-
mel ilkeler bakmndan bakldnda bte trleri ulus-
lararas standartlarda benimsenen biimde yeniden ta-
nmlanmtr. Btenin kapsam geniletilmi, tm gelir
ve giderlerin btelerde yer almas salanm, kalknma
planlar ve bteler arasnda sk ba kurulmu, harca-
malarda uygulanan kat kurallar ve n kontrollerden
vazgeilerek esneklik salanm, mahalli idareler ve
sosyal gvenlik kurumlar btelerinin kapsam iine
alnm ve vergi harcamalar btede gsterilmeye ba-
lanmtr. Kamu kaynann kullanm bakmndan ge-
tirilen drt temel ilke ise, mali saydamlk, hesap verme
sorumluluu, performans esasl bteleme ve ok yll
bteleme saylabilir. Bunlarn sonucu olarak kamu
kaynaklarnn kullanlmasnda mali disiplin salanm,
etkinlik ve verimlilik artmtr.
Sra Sizde 5
zelletirme ile varlmak istenen sonu, piyasa ekono-
misinin mekanizmalarn yerletirmektir. zelletirme-
nin ideolojik ve siyasi amalar vardr. Devleti klt-
mek, demokrasiyi salamlatrmak ve yerletirmek zel-
letirme taraftarlarnn en gl ideolojik gerekelerin-
den biridir. Sendikalarn kamu zerindeki basklarn
hafifletmek nemli bir amatr. KTler sendikalarn g-
l olduu ve iktidara etkileyen rgtlenmedir. zelle-
tirme ile KTler zel sektre devredilerek bir taraftan
sendikalarn gc zayflatlrken dier yandan KTlerin
iktidar zerindeki basks azalmaktadr. Sermayenin ta-
bana yaylmasn salamak, uluslararas kurulularn
basks zelletirmenin nedenlerindendir. zelletirme-
nin iktisadi ve mali amalar ise devlete gelir salamak,
KTlerin bor yknden kurtulmak ve yabanc serma-
yeyi ekmek saylabilir. Trkiyede zelletirme ile dev-
letin ekonomideki ticari faaliyetlerinin en aza indirilme-
si, rekbete dayal piyasa ekonomisinin oluturulmas,
devlet btesi zerindeki KT finansman yknn azal-
tlmas, sermaye piyasasnn gelitirilmesi ve atl tasar-
ruflarn ekonomiye kazandrlmas hedeflenmitir.
Aktan, Cokun Can (2002). Kamu ktisadi Teebbs-
leri ve zelletirme, zmir: Anadolu Matbaaclk.
Eker, Ayta ve Metin Meri (2005). Devlet Borlar
(Kamu Kredisi), zmir: Dokuz Eyll niversitesi
Yaynlar.
Eren, Aslan (2008). Trkiye Ekonomisi, 2. Bask, Bur-
sa: Ekin Yaynlar.
Gnay, Aye (2007). Mali Disiplin Salanmasnda
Anayasal denk Bte Yaklam Ve Trkiyede
Uygulanabilirlii, Maliye Bakanl Strateji Geli-
tirme Bakanl, Ankara.
Kalknma Bakanl, Ekonomik ve Sosyal Gsterge-
ler 1950-2010, http://www.dpt.gov.tr/PortalDe-
s i g n / P o r t a l C o n t r o l s / We b I c e r i k Go s t e -
rim.aspx?Enc=83D5A6FF03C7B4FC5A73E5CFAD2D
9676
Karaba, Engin (2005), Bte Kapsam Ve Bte Kap-
sam Dnda Kalan Kamusal Harcama Alanla-
r, Devlet Bte Uzmanl Aratrma Raporu Mali-
ye Bakanl Bte Ve Mali Kontrol Genel Mdrl-
, Ankara.
Karluk, S. Rdvan (2009). Trkiye Ekonomisi, 12. Bas-
k, stanbul: Beta Basm A..
Kepenek Yakup ve Yentrk, Nurhan (2005). Trkiye
Ekonomisi, stanbul: Remzi Kitapevi.
Maliye Bakanl. Bte Gerekeleri (2010,2011 ve
2012), Ankara.
Mutluer, Kamil, Erdoan ner, Ahmet Kesik (2011).
Bte Hukuku, 3. Bask, Yayn No:99, stanbul: s-
tanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.
OECD (2011). Revenue Statistics Comparable Tables,
http://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=REV
OECD (2011). Revenue Statistics 1965-2010, OECD
Publishing ISBN978-92-64-12286-4.
B (2012), Trkiyede zelletirme,
http://www.oib.gov.tr/yayinlar/yayinlar.htm,
(Eriim: 20.05.2012).
Parasz, lker (2003). Trkiye Ekonomisi, Bursa: Ezgi
Kitapevi.
Pnar, Abuzer (2011). Maliye Politikas Teori ve Uy-
gulama, 4. Bask, Ankara: Turhan Kitapevi.
Saba, sa (2012). Trkiyede Ulusal Ekonomik Kriz-
den Kresel Ekonomik Krize: 2000-2010 Dne-
mi Maliye Politikalar Trkiye Ekonomisi 2011.
ahin, Hseyin (2002). Trkiye Ekonomisi, 7. Bask,
Bursa: Ezgi Kitapevi.
en, Hseyin ve sa Saba (2004). Bte Aklar
Teori ve Trkiye Uygulamas, Ankara: Sekin
Yaynclk.
ener, Orhan (2010). Kamu Ekonomisi, 11. Bask, s-
tanbul: Beta Basm A..
http://databank.worldbank.org (Eriim: 10.05.2012).
http://www.oib.gov.tr/baskanlik/ozellestirme_prose-
dur.htm (29.05.2012).
95
Tarm sektrnn tanm ve kapsamn aklayabilecek,
Tarm sektrnn fonksiyonlarn ifade edebilecek,
Trk tarm sektrn ve bu sektrn zelliklerini aklayabilecek,
Trkiyede tarm sektrnn temel sorunlarn analiz edebilecek,
Trkiyede tarm ve tarmsal destekleme politikalarn deerlendirebileceksiniz.
indekiler
Tarm Sektr
Bitkisel retim
Hayvansal retim
Su rnleri retimi
Tohumluk ve Damzlk retimi
Organik Tarm
Tarmsal Destekleme Politikalar
Dorudan Gelir Destei
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trkiye Ekonomisi
GR
TARIMSAL FAALYETN LEVLER
VE ZELLKLER
TRK TARIM SEKTRNN
RETM YAPISI VE RN PROFL
TRKYEDE TARIMSAL
DESTEKLEME POLTKALARI
TRK TARIM SEKTRNN AB
ORTAK TARIM POLTKASINA
UYUMU
Temel Sektrlerde
Gelimeler I: Tarm
Sektr
4
TRKYE EKONOMS
GR
Tarm sektr, bitkisel ve hayvansal rnlerin retilmesini, bunlarn kalite ve ve-
rimlerinin ykseltilmesini, bu rnlerin uygun koullarda muhafazasn, ilenip de-
erlendirilmesini ve pazarlanmasn kapsamaktadr. Dier bir ifade ile tarm insan
besini olabilecek ve ekonomik deeri olan her trl bitkisel ve hayvansal rnn
bakm, besleme, yetitirme, koruma ve mekanizasyon faaliyetlerinin yan sra dur-
gun sularda veya zel alanlarda yaplan balklk faaliyetlerinin tmn kapsar.
Genel olarak, lkelerin ekonomik gelime dzeyi ykseldike, tarmn milli gelir
iindeki pay ve istihdama katks azalsa da nemi azalmamakta, hatta artmaktadr.
Zira insanlarn hayatta kalmalarn salayan yeme ime faaliyeti arlkl olarak ta-
rmsal faaliyetin alanna girmektedir. Kald ki, insanlarn refah seviyesi hzla yk-
seldike, yaam standard da ykselmekte; buna bal olarak da tarmsal faaliyetin
nicelii kadar niteliinden beklentiler de srekli deimektedir. Dnya nfusunun
zamanla kyden kente g etmesi, yaam beklentisinin artmas, dnya nfusunun
hzla yalanmas ve refah seviyesinin pek ok blgede ykselmesi; tarmsal faali-
yete bak byk lde deitirmi; sektr geleneksel retim ve tketim yap-
sndan hzla dier sektrlerde olduu gibi kapitalist piyasa srecine dahil etmitir.
Trk tarm sektr de zamanla bundan nasibini almtr ve almaya da devam
etmektedir. Tarmsal faaliyet, ana yap olarak bitkisel ve hayvansal retimle
balklk faaliyetlerinden ibarettir. Bu ksmda alt retim yaplarnn her biri
kendi iinde alt sektr ve rnler zerinden analiz edilmekte; bylece, lkenin ta-
rm alt sektrlerinde ve rn baznda rekabet avantajlar analiz edilmektedir. Ana-
lizler yaplrken, hem zaman iindeki gelimeler hem de u anda nispi durumlar
dikkate alnmtr.
Bu blmde ncelikle tarmsal faaliyetin ilevleri ve zellikleri zetle anlatl-
makta; ardndan Trk tarm sektrnn retim yaps ve rn profili bitkisel, hay-
vansal ve deniz rnleri retimini ve rn profilini ele alacak ekilde ana ksm-
da son yirmi yl esas alan verilerden hareketle analiz edilmekte; sonrasnda tarm-
sal istihdam ve d ticaretin yaps, destekleme politikalar ve Avrupa Birliine
uyum politikalar ile bitirilmektedir. Bylece, Trk tarm sektr tm ayrntlar ile
ele alnarak okuyucunun sektrn retim yaps, rn deseni ve rekabet dzeyi ile
temel politikalar hakknda kapsaml bir bilgiye sahip olmas amalanmaktadr.
Temel Sektrlerde
Gelimeler I: Tarm Sektr
TARIMSAL FAALYETN LEVLER VE ZELLKLER
ktisat literatrnde temel sektr arasnda tarm birincil, sanayi ikincil,
hizmetler ise ncl sektr olarak tanmlanr. Hemen hemen tm ekonomi-
lerde iktisadi kalknmann balang aamasnda ncelikli sektr, tarmdr. Bunun se-
bebi, tarm sektrnn sahip olduu istihdam ve katma deerin bykldr. Ta-
rm sektr oluturduu bu deer ile dier sektrleri besler ve kendi nemi zaman
ierisinde giderek azalr. Gnmzde zellikle az gelimi ya da gelimekte olan l-
kelerde tarm ncelikli sektr konumunda olduu iin, bu lkelerde iktisadi kalkn-
ma amacnn gerekletirilmesinde tarm sektrnn ok nemli bir yeri vardr.
ktisadi gelime srecinde tarm sektrnn nemine ilk kez sistema-
tik olarak deinen iktisat ekol Fizyokrasidir. Fizyokrasinin kurucusu Fran-
sz iktisat Quesnaye gre, bir ekonomide tarm sektr gelimeden dier retim
unsurlarnn gelimesi mmkn deildir. Serbest rekabet ve kiisel kar zerine
kurulu Fizyokrasiye gre, kymetli madenler ve ticaret, iktisadi gelime iin o ka-
dar nemli deildir. nk bu alanlarda maln malla deiimi sz konusudur. Oy-
sa tarmsal faaliyet, bir retim ve deer yaratlmasn ierir ve bu alanda oluan kat-
ma deer de daha yksektir.
Gnmzde tarm sektr denilince akla, toprak ve/veya suda yaplan bitkisel
ya da hayvansal retim faaliyetiyle uraan bir sektr gelmektedir. Dar anlamda
tarm; ekim, dikim, bakm ve yetitirme yoluyla bitki ve bitkisel rnler, hayvan
ve hayvansal rnler retilmesi veya bunlarn reticileri tarafndan ilenip deer-
lendirilmesi faaliyetlerini kapsar. Geni anlamda tarm ise bitkisel ve hayvansal
rn retiminin yan sra, bu rnlerin yetitiricileri tarafndan ilenmesini, orman-
clk ve balklk faaliyetlerini, tarmsal rnlerin tanmasn ve saklanmasn, re-
ticiler tarafndan satlmasn ve tarm alet ve makinelerinin retim faaliyetlerinde
bir bedel karlnda kullandrlmasn kapsar.
Yukardaki tanmlardan hareketle tarmn temel bir iktisadi sektr olduu; do-
laysyla bu sektrde mal arz edenlerin ve talep edenlerin, reticilerin ve tketici-
lerin, retimin yapld bir meknn (arazi), makine aksamnn, tabii ki iletmele-
rin ve bu iletmelerin sahiplerinin, ynetenlerinin ve alanlarnn olduu bir ger-
ektir. Dolaysyla, sektrn btn bu unsurlar bir araya gelerek aadaki ilevle-
ri yerine getirmektedir.
Tarm sektrn tanmlayarak bu sektrn ekonomide ncelikli sektr olmasna deinen
ilk iktisat ekoln aklaynz.
Tarmn Sektrnn levleri
Tarm sektrnn ilevleri aadaki gibi sralanabilir:
nsanlarn besin gereksinimlerini karlamak: nsanlarn hayatn idame et-
tirebilmesi iin gerekli olan besin maddelerinin retilmesi ilemini ierir.
Srdrlebilir kalknmann salanmasna yardmc olmak: Srdrlebilir kal-
knma, gelecekte yaayacak insanlarn refah dzeylerini azaltmadan, gn-
mzde yaayan insanlarn refah dzeylerini arttrma eklinde tanmlanan bir
kalknma modelidir. Bu anlamda, tarmsal ihtiyalar byk bir neme sahiptir.
Sanayi sektrne hammadde salamak: Tarm sektrnde yaratlan fazlalk,
hem tarm d sektrlerde faaliyet gsteren insanlarn besin gereksinimleri-
nin karlanmas hem de sanayi sektrnde retim girdisi olarak kullanan
hammaddelerin teminine yardmc olmaktadr. zellikle gda ve tekstil gibi
tarma dayal sanayi iletmeleri iin bu ihtiya olduka nemlidir.
98
Tr ki ye Ekonomi si
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Tarm d sektrlere istihdam salamak: Kalabalk nfuslu tarm lkelerin-
de, ekonomik gelime hzlandka tarmdaki igc fazlal dier sektrler
iin sonsuz esnek bir igc arz oluturur.
Tarm d sektrlerde retilen mal ve hizmetlere talep yaratmak: Bu sektr-
deki kalabalk nfus, tarm d sektrlerde retilen mal ve hizmetlere yne-
lik byk bir talep yaratr. Zira tarmda alanlar gelirlerinin byk bir ks-
mn dier sektrlerce retilen mal ve hizmetlere harcadklarndan dolay,
bu sektrde artan gelir, talebin gelir esnekliinin daha yksek olduu dier
sektrlerdeki mallara ynelik talebi artracaktr.
evre sal ve toplumun ruhsal dengesini korumak: ktisadi gelime, sana-
yileme ve kentleme gibi olgular, gerekli tedbirler alnmadnda, ou de-
fa insanlarn evre saln ve ruhsal dengesini tehdit eder duruma gelmek-
tedir. Dolaysyla insanlar daha dingin, stresten uzak ve salkl bir biimde
yaayabilecekleri krsal ve tarmsal meknlara doru srklemektedir.
Tarm Sektrnn Genel zellikleri
Tarm sektrnn genel zellikleri aadaki gibi zetlenebilir.
Tarmsal retim iklim artlarna baldr: Alnacak birtakm nlemlerle ik-
lim koullarnn sebep olaca birtakm olumsuzluklar azaltmak mmkn
olsa da doa koullar tarmsal retim zerinde hl belirleyici bir unsurdur.
Tarmsal retim mevsimlerin ritmine baldr: Baz tarmsal retim faaliyet-
lerinin mutlaka belirli mevsimsel artlar altnda yaplmas gerekir.
Tarm kesiminde retim tekniklerini gelitirebilme imknlar snrldr: Tarm
sektr dier sektrlere kyasla daha ziyade emek youndur ve ok ileri ol-
mayan teknolojileri kullanr. Bu durum blgeler, aileler ve rnler arasnda-
ki verimlilik farkllklarnn altnda yatan en nemli etmenlerden biridir.
Tarmsal mallar talebinin gelir esneklii dktr: Tarmsal mallar genellik-
le temel/zorunlu mal statsnde olduu iin, bu mallarn talebindeki dei-
me tketicilerin gelirlerindeki deimeden fazla etkilenmez. Buna gre, ki-
ilerin gelirleri arttka tarmsal mal ve hizmetlere yaptklar harcamalar ge-
lire oranla daha az artar. Hatrlayacanz zere, bu tr mallara iktisat litera-
trnde dk mal denir.
Gelir arttka talebi (harcamalar) den/azalan mallara dk mal ya da fakir mal, artan
gelire oranla talebi daha az artan mallara ise zorunlu mal denir.
Tarm sektrnde retim alanlar danktr: Tarm sektrnde faaliyet gste-
ren firmalar dank bir yap ierisinde ekillenmitir. Bunlar genellikle kk
aile irketleri olduu iin, birlemekte zorluk ekmekte ve iblm ile uz-
manlamann salayabilecei verimlilik avantajndan yoksun kalmaktadrlar.
Tarmsal iletmelerin ierisinde bulunduklar piyasa koullar farkllk arz
eder: Genel olarak, tarm sektrnde faaliyette bulunan firmalarn retmi
olduklar mallar arz ederken tam rekabet piyasas koullarna, hammadde
temininde ise aksak rekabet piyasas koullarna bal olduklarn sylemek
mmkndr.
Tarm sektrnde azalan verimler kanunu geerlidir: Buna gre, tarm
sektrnde faaliyette bulunan bir firma srekli olarak verimlilik dezavantaj
ile kar karyadr. nk, tarmsal faaliyet yaplan tarm arazisinin ksa d-
nemde geniletilmesi sz konusu olmad iin, retici verimi azaltan bir sa-
bit faktr kstyla kar karyadr.
99
4. ni t e - Temel Sekt r l er de Gel i mel er I : Tar m Sekt r
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Tarmsal rn fiyatlar istikrarszdr: Bu durumun temel sebebi, tabiat ko-
ullarndaki beklenmedik deiikliklerdir. Tarmsal rn arz fazla olduun-
da rn fiyatlar geriler; buna karn, rn arz daraldnda ise fiyatlar bir
anda ykselir. Fiyatlarn ykselmesinin ardndan takip eden ylda reticiler
sz konusu rnleri daha fazla eker. Bu ise arzn artmasna dolaysyla fiyat-
larn tekrar dmesine yol aar. Tarmsal rnlerin fiyatlarndaki istikrarsz-
lkta bu mallara ynelik talep ile sz konusu maln arz arasndaki gecikme
nemli role sahiptir.
Tarmsal rnlerin fiyatlarndaki istikrarszlk, iktisat literatrnde rmcek A Teorisi
ile ayrntl olarak aklanr. rmcek A Teorisi iin iktisada giri ve mikro iktisat ki-
taplarna bakabilirsiniz.
Tarm sektrnn genel zelliklerini ksaca aklaynz.
TRK TARIM SEKTRNN RETM YAPISI VE RN
PROFL
Tarmsal retim byk lde iklim ve doa koullarna bal bir iktisadi faaliyet-
tir. Trkiye bu adan olduka avantajldr, zira Trkiye tarmsal retim iin elve-
rili bir iklim ve doa yapsna sahiptir. Byk lde Latin Amerika ve Gney Af-
rika lkelerinde yetien tropikal rnler ve sadece dnyann belirli blgelerinde
bulunan hayvansal rnler dnda birok tarmsal rn Trkiye topraklar zerin-
de yetitirilebilmektedir. Tarmsal retim konusunda ne kan dier tm lkeler
gibi, Trkiyenin de tarmsal retim hacminin byk olmas, tarm sektrnn l-
ke ekonomisi iin nemli bir konumda bulunmasna ve tarmsal nfusun toplam
igc ierisinde byk bir paya sahip olmasna neden olmaktadr. Bununla bir-
likte, pek ok lkede olduu gibi, Trkiyede de tarm sektr kimi zaman olduk-
a istikrarsz dnemler geirebilmekte ve sz konusu istikrarszlklarn zm
iin ou zaman devlet mdahalesi kanlmaz olmaktadr.
Trkiyede tarm sektrnde dorudan ve dolayl olarak faaliyette bulunan ikti-
sadi birimler arasnda; zel sektr firma ve kurulular, devlet, KTler, tarm sat
kooperatif birlikleri, ticaret borsalar ve baz tarmsal arac kurulular yer almakta-
dr. Saylan bu birimler alm, satm, kontrol, koordinasyon, dzenleme, kstlama ve
ynlendirme gibi eitli ilevleri yerine getirmektedir. rnein, Toprak Mahsulleri
Ofisi (TMO) tahl rnleri piyasasnda alc pozisyonunda, Tarm letmeleri Genel
Mdrl (TGEM) tohumculuk ve damzlk sektrlerinde kaliteli girdi temini iin
retici olarak ve dolayl bir ekilde piyasa ynlendiricisi konumunda, Et ve Balk
Kurumu (EBK) canl hayvan ve et piyasasnda retici ve dzenleyici olarak, ay-
Kur ise ay piyasasnda retici ve ynlendirici olarak faaliyet gstermektedir.
Tarmsal Arazi Yaps ve Tarm letmelerinin Durumu
Tarmsal retim iki byk alt sektrden oluur; bunlar bitkisel ve hayvan-
sal retimdir. Bitkisel retim ierisinde tahllar, baklagiller, tohumlar, tekstil
hammaddeleri, sebzeler, meyveler ve iecek bitkileri yer alrken; hayvansal re-
tim canl hayvanlar, st, et, yumurta, bal ve deri gibi rnleri kapsar. ekil 4.1,
2010 yl sonu itibariyle Trkiyedeki toplam tarm alannn, tarmsal retim faali-
yetleri ve ormanclk arasndaki dalmn gstermektedir. Buna gre, Trkiyede
tarmsal retime uygun olan alann yaklak olarak %35i orman arazisidir. Geriye
kalan alan ierisinde en yksek ikinci pay, %26lk oran ile tahl ve dier bitkisel
100
Tr ki ye Ekonomi si
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
rnlerin retimi iin kullanlmaktadr. Hayvansal retim iin gerekli olan ayr ve
mera arazileri ise Trkiyede toplam arazilerin yaklak olarak %24n kapsa-
makta ve nc srada gelmektedir. Buna ek olarak nadasa braklan, meyve,
zeytinlik ve ba olarak kullanlan ve son olarak sebze bahelerini kapsayan arazi
toplam ise Trkiyedeki toplam arazinin yaklak olarak %14n oluturmakta-
dr. Ekilen toplam tarm arazilerinin her yl yaklak drtte biri nadasa
braklmaktadr.
Trkiyede tarm arazileriyle ilgili en nemli sorun, ounlukla arazile-
rin olduka kk birimlerden olumas ve ar parallk durumudur.
Tarmsal retimin hl byk oranda geleneksel aile iletmecilii usul ile yapl-
mas ve arazi miras hukukunun nesilden nesile bu blnmeye msait olmasndan
dolay, tarm arazileri miras yoluyla ok kk birimlere kadar blnm ve bir ta-
rm iletmesinin sahip olduu para says giderek artmtr. Dolaysyla, bu kadar
ok paral bir arazi yapsyla sektrnde verimli bir retim ve etkin bir piyasa ya-
psnn oluturulmas mmkn deildir.
Bu sorunun giderilebilmesi iin, deiik dnemlerde arazi toplulatrmasna
ynelik giriimlerde bulunulmu, 1961 ylndan bu yana baz hkmetler dne-
minde toprak reformu yasalar karlm, ancak lkenin geleneksel ekono-
mik, sosyal ve kltrel yapsnn bir sonucu olarak istenen baar bir trl elde
edilememitir. Dolaysyla, bu sorunun zm, miras hukukundan balayarak ol-
duka kapsaml bir almay gerektirmekte ve toplumun ikna edilmesinden ge-
mektedir. Yine de son yllarda toplulatrma faaliyetlerinde azmsanmayacak bir
mesafe alnmtr. 2009 ylnda Tarm ve Kyileri Bakanlnn istei ve Bakanlar
Kurulu Karar ile Tarm Arazilerinin Korunmas, Kullanlmas ve Arazi Toplula-
trmasna likin Tzk yaynlanmtr. Bu Tzn amac; topran korunmas-
n esas alan bir yaklamla tarm arazilerinin hangi zorunlu durumlarda ama
d kullanlacana, tarmsal retim gc yksek byk ovalarn belirlenerek
korunmasna ve arazi toplulatrmas ve datm yaplmasna ilikin usul ve
esaslar belirlemek eklinde ifade edilmitir. 2003-2011 yllar arasnda toplam 1,3
milyon hektar tarm alannda almalar tamamlanm 1,8 milyon hektar alanda da
almalar devam etmektedir.
Trk tarm sektrnn en byk sorunlarndan biri de tarm iletmelerinin
kk geleneksel aile iletmeleri eklinde olmasdr. Nitekim, hanehalk d-
zeyinde retim yapanlarn oran %99,8 iken, tarm arazilerinin de %97,6s bunlar
eliyle iletilmektedir. TKin 2011 yl Genel Tarm Saym Tarmsal letmeler
Aratrma Sonularna gre, toplam 3 milyon civarndaki tarm iletmesinin te
101
ekil 4.1
0 5 10 15 20 25 30 35 40
Orman alan
Tahllar ve Dier Bitkisel
rnlerin Ekilen Alan
ayr ve Mera Arazisi
Nadas Alan
Meyve-Zeytin-Ba Alan
Sebze Baheleri Alan
Trkiyede Tarm ve
Orman Alanlar
Oran (Yzde,
2010)
Kaynak: TK.
Trkiyede ortalama iletme
bykl 6,1 hektar iken;
mesela AB-27 ortalamas
12,6 hektar, AB-15
ortalamas 22 hektar,
Polonya 6,5 hektar, ngiltere
54 hektar ve spanya 24
hektar dzeyindedir.
ikisinden fazlas 10-99 dekar arazi byklne sahiptir. Bin dekarn zerinde ara-
ziye sahip iletmelerin oran sadece %0,15tir ve bu iletmeler ilenen toplam ala-
nn %5ine hkmetmektedirler.
Tarm Sektrnn GSYH erisindeki Pay ve Tarmsal
retim Deeri
Trkiye, iklim ve doa koullar bakmndan tarmsal retime olduka uygun bir
yapya sahiptir. Bu durum tarm sektrnn Trk ekonomisi iin temel sektr ol-
mas sonucunu beraberinde getirmi ve sektr lke ekonomisi iin daima nemli
bir sektr olmutur. Trkiyede retilen tm mal ve hizmetlerin piyasa fiyatlar top-
lamn gsteren gayrisafi yurtii hasla (GSYH) deeri incelendiinde, sonu daha
da ak hle gelmektedir. Trkiyede 2000-2010 yllar itibaryla, Trkiyede cari fi-
yatlarla hesaplanan GSYHya ve tarm sektrnn GSYH ierisindeki payna bakl-
dnda (Tablo 4.1); sektrn GSYH iindeki paynda az da olsa bir d sz ko-
nusudur. 2000de Trkiyede tarm sektrnn GSYH ierisindeki pay %10,1 iken,
2010 ylna gelindiinde %8,4e gerilemitir. Sz konusu dnemde genellikle
GSYHnn byme hz, tarm sektrnn byme hzndan fazladr, ancak zellik-
le 2002, 2009 ve 2010 yllarna bakldnda tarm sektrnn GSYHnn gstermi
olduu performansn zerinde bir byme trendi yakalad aktr. Bilindii gibi,
bu yllar ulusal ve/veya uluslararas iktisadi krizleri takip eden yllardr. Dolaysy-
la, tarm sektrnn kresel ekonominin piyasa yapsna ve onun ileyi mekaniz-
malarna yeterince tabi olmamas nedeniyle, krizlerin tarm etkileme sresinin ge-
cikmeli olarak ortaya kt anlalmaktadr. Ekonomide iler iyi gittiinde, tarm
sektrnn byme hznn ekonominin genel byme hznn altnda kald, an-
cak konjonktr tersine dndnde sektrn ortalamann zerinde bir byme
performans gsterdii sylenebilir.
Tablo 4.1, Trkiyede tarm sektrnn GSYH iindeki pay konusunda bir fi-
kir verse de tarmsal retimin bileimi, tarmsal retim deeri ve bu retim deeri-
nin ne kadarnn katma deere dnebildii, yani pazarlanabildii hususlarnda
bir fikir verememektedir. Bu eksiklik Tablo 4.2de giderilmektedir. 2010 yl itiba-
ryla Trkiyede toplam tarmsal retim deeri ile pazarlanan deer arasnda nem-
li bir farkllk bulunmaktadr. Baka bir ifade ile Trk tarm sahip olduu deeri
102
Tr ki ye Ekonomi si
Yl GSYH
Tarmsal
GSYH
Tarmn GSYHdaki
Pay (%)
GSYH Byme
Hz (%)
Tarm Sektr
Byme Hz (%)
2000 166.658 16.817 10,1 59,3 53,8
2001 240.224 21.237 8,8 44,1 26,2
2002 350.476 36.058 10,3 45,9 70,9
2003 454.781 45.138 9,9 29,8 24,7
2004 559.033 52.998 9,5 22,9 17,2
2005 648.932 60.714 9,4 16,1 14,0
2006 758.391 62.663 8,3 16,9 3,0
2007 84.318 64.332 7,6 11,2 2,9
2008 950.534 72.275 7,6 12,7 13,1
2009 952.559 78.776 8,3 0,2 8,8
2010 1.103.750 92.739 8,4 15,9 17,8
Tablo 4.1
Tarm Sektrnn
GSYH erisindeki
Pay (Milyon , cari
fiyatlarla)
Kaynak: TK.
gerektii gibi pazarlayamamaktadr. Potansiyel sat miktar ile gerekleen sat
miktar arasnda ciddi bir fark vardr.
Tablo 4.2ye gre, 2010 ylnda bitkisel ve hayvansal retim deeri neredeyse
ayn gibi grnse de sz konusu deerlerin pazarlanabilirlii asndan bitkisel
retim lehine byk bir fark bulunmaktadr. Trkiyede toplam bitkisel retim de-
erinin %84 pazarlanmakta iken, hayvansal retim asndan bu rakam sadece
%57 civarndadr. Bu oran zellikle sebzelerde %89a, meyvelerde ise %87ye ka-
dar kmaktadr. Tablo 4.2 incelendiinde bu farkn ortaya kmasnn ardndaki en
temel faktrn, hayvansal retim altnda yer alan canl hayvanlar kaleminden ileri
geldii grlmektedir (%40). Trk tarm sahip olduu canl hayvan potansiyelini
pazarlayamama gibi bir sorunla kar karyadr ve bu sebepten tr, potansiyel
olarak var olan deeri gerek deere dntrememektedir. Sektrn uluslararas
rekabet gcn gstermesi bakmndan nemli bir gsterge olan bu orann sektr
genelinde daha da ykseltilmeye ihtiyac vardr. Dolaysyla zelde sebze ve mey-
vecilikte; genelde ise bitkisel retimde rekabet gc modern retim ve datm
tekniklerine bal olarak daha da yksektir. Zaten pazarlanabilen toplam tarmsal
deerin yaklak %58i bitkisel retime aittir.
Bitkisel Tarm Sektr ve Bitkisel retim
Tarm sektrnn birinci byk alt bileeni bitkisel tarm sektr ve bitkisel re-
tim, dieri ise hayvanclk sektr ve hayvansal retimdir. Trkiyede toplam ta-
rmsal retim deerinin %48i bitkisel retime, kalan %52si ise hayvansal
retime aittir (2010 yl itibaryla). Bitkisel retim faaliyeti de temel alt retim
alanlar itibaryla grupta toplanabilir:
Tahllar ve dier bitkisel rnler,
Sebzeler,
Meyveler, iecek ve baharat bitkileri.
Trkiyede bu alt retim alanlarnn toplam bitkisel retimden aldklar pay s-
rasyla %36, %33 ve %31 dzeylerindedir (Tablo 4.2 verilerinden elde edebilirsiniz).
Sadece tahllarn pay ise yaklak %21dir.
Tahllar ve Dier Bitkisel rnler
Trkiyede tahllarn ve dier bitkisel rnlerin ekilen alan ve retim bakmndan
dalmna bakldnda; en fazla ekili alan bulunan bitkisel rnlerin buday, m-
sr, arpa, avdar ve eltik gibi bitki trlerini bnyesinde barndran tahllar olduu
(%74) anlalmaktadr (Tablo 4.3). Ancak, retim asndan en byk pay tahllar,
103
retim Deeri
(Milyon TL)
Pazarlanan Deer
(Milyon TL)
Pazarlanan Deerin
Dalm (%)
Toplam 165.039 116.710 100
Bitkisel retim
Tahllar ve dier
bitkisel rnler
Sebzeler
Meyveler, iecek ve
baharat bitkileri
80.038
28.464
26.588
24.985
67.393
22.108
23.561
21.723
57,74
18,94
20,19
18,61
Hayvansal retim
Canl hayvanlar
Hayvansal rnler
85.001
46.873
38.128
49.317
18.727
30.589
42,26
16,05
26,21
Tablo 4.2
Tarmsal retim
Deeri (2010)
Kaynak: TK.
kuru baklagiller, patates, yenilebilir kk ve yumrular ve son olarak yal tohumlar
dnda kalan dier bitkisel rnlere (%54) ve tahllara (%36) aittir.
Tahllar, retim miktar asndan dier bitkisel rnlere kyasla daha dk
bir paya sahip olmasna ramen, Trk tarm sektr asndan son derece nem-
lidir. Bu nem tahllarn hem ara hem de nihai mal olarak kullanlabilme zelliin-
den ileri gelmektedir. 1990-2010 dneminde Trkiyede buday retimi nispeten
dalgal bir seyir izlese de yllk retim kapasitesi 18-20 milyon ton aralndadr. Di-
er yandan, arpa retimi ayn dnemde yllk yaklak 6-8 milyon tonluk bir re-
tim dzeyine ulamtr. Msr retimi ise yllk 4 milyon tonun zerine kmtr ve
bunu da zellikle 2005 sonrasnda baarmtr. retilen deerin pazarlanabilirlii
bakmndan ise, en yksek oran msr (%80) ve budaya (%70) aittir.
Trk tarm sektr ierisinde bitkisel rnler arasnda tahllar dnda, dier bit-
kisel rnler olarak gruplandrlabilecek rnlere bakldnda; Trkiyenin bu
alanda da nemli bir rn profili ve retim gcne sahip olduu anlalmaktadr.
Bunlardan en nemlileri; kuru baklagiller, patates, yal tohumlar, ttn, eker
pancar, pamuk ve yem bitkileridir.
Bunlardan kuru baklagiller grubu ierisinde kuru fasulye, nohut ve mercime-
in nemli bir yeri bulunmaktadr. 2010 yl ierisinde Trk tarm sektr tarafn-
dan retilen toplam baklagiller miktar 1,2 milyon ton iken; bu retim hacminin pi-
yasa deeri 2 milyar TL, pazarlanabilir deeri ise 1,5 milyar TLdir (oran olarak
%75). 1980 sonras verilerine gre, 1985 yl hari ilgili dnemde en ok retilen
baklagil tr nohut iken, ikinci srada mercimek, son srada ise kuru fasulye gel-
mektedir. Bu rnlerin son 20 yldaki retim performansna bakldnda; kuru fa-
104
Tr ki ye Ekonomi si
Ekilen Alan (%) retim (%)
Tahllar 74,1 36,2
Dier Bitkisel rnler 15,3 54,1
Patates; kuru baklagiller; yenilebilir kk ve yumrular 5,9 6,4
Yal tohumlar 4,7 3,3
Toplam 100 100
Tablo 4.3
Trkiyede Tahllar
ve Dier Bitkisel
rnler (2010)
Kaynak: TK.
1990 1995 2000 2005 2010
0
5
10
15
20
25
Buday
Arpa
Msr
ekil 4.2
Trkiyede Seilmi
Tahl rnlerinin
retim Miktarlar
(Milyon Ton)
Kaynak: TK.
sulye retiminin pek deimedii, nohut ve mercimein ise nemli lde azald-
anlalmaktadr (Tablo 4.4). Bunda en nemli etken, piyasada talep ynnden
giderek bir daralmann yaanmasdr. Zira kentli yeni nesil tketicilerin, geleneksel
Trk mutfana ait bu rnleri daha az tketme eilimi sz konusudur. Ancak, yi-
ne de Trkiye mercimekte dnyann en byk ikinci (dnya retiminin %8,4),
nohut (%5,8) ve kuru fasulyede (%3,5) ise nc reticisi konumundadr.
Patates retimi ise, son 20 yldan bu yana yllk yaklak 4,5 milyon tonluk bir
retim gcne sahiptir ve bugn yaklak 3 milyar TLlik bir deere tekabl etmek-
tedir. retim byk lde pazara yneliktir. Patates arlkl olarak Nevehir ve
Nide yresinde retilmektedir.
Yal tohumlar olarak bilinen ayiei, soya, yer fst, pamuk tohumu (iit)
ve haha gibi rnlerin retimi toplamda 3 milyon ton dolayndadr. Sz konusu
toplamn 1,3 milyon tonu ayiei, 1,3 milyon tonu da pamuk tohumudur. Ayiei
ve pamuk retiminin byk bir ksm pazarlanabilen niteliktedir. Bu grupta yer alan
rnlerin retiminin son 20 ylda ortalama %50 orannda artt grlmektedir (is-
tisna olarak soya retimi azalmtr). Trkiye, 2010 yl itibaryla yllk 37 bin tonluk
haha retimiyle toplam dnya haha retiminin %35,5ini karlamaktadr.
Belli blgelerde byk bir retim dzeyine sahip olduumuz bir dier bitkisel
rn de eker pancardr. Bu rnde lkenin yllk toplam retim dzeyi yaklak
105
rnler 1991 1995 2000 2005 2010 rnler 1991 1995 2000 2005 2010
Antep
Fst
64 36 40 60 128 Kestane 81 77 50 50 59
Arpa 7.800 7.500 8.000 9.500 7.250 Kiraz 150 186 230 280 417
Ayiei 800 900 800 975 1.320 Limon 429 418 460 600 787
Biber 920 1.080 1.480 1.829 1.987 Mandalina 390 453 560 715 858
Buday 20.400 18.000 21.000 21.500 19.674 Mercimek 640 665 353 570 447
Ceviz 122 110 116 150 178 Msr 2.180 1.900 2.300 4.200 4.310
ay 682 523 758 1.192 1.305 Muz 35 31 64 150 210
ilek 51 76 130 200 299 Nohut 855 730 548 600 530
Domates 6.200 7.250 8.890 10.050 10.052 Pamuk 1.512 2.223 2.260 2.240 2.150
Elma 1.900 2.100 2.400 2.570 2.600 Patates 4.600 4.750 5.370 4.060 4.513
Fasulye 214 225 230 210 212 Patlcan 750 750 924 930 847
Fndk 315 455 470 530 600 Portakal 830 842 1.070 1.445 1.710
Haha 23 28 12 14 37 eftali 350 340 430 510 539
Hyar 1.010 1.250 1.825 1.745 1.739
eker
Pancar
15.474 11.170 18.821 15.181
17.94
2
Ispanak 160 180 205 238 219 Ttn 241 204 200 135 53
ncir 314 300 240 285 255 zm 3.600 3.550 3.600 3.850 4.255
Karpuz 3.820 3.600 3.940 3.970 3.683 Vine 96 92 106 140 194
Kavun 1.880 1.800 1.865 1.825 1.611 Zeytin 640 515 1.800 1.200 1.415
Kays 276 250 530 860 450
Tablo 4.4
Trkiyede Seilmi Bitkisel rnlerin retim Miktarlar (Bin ton)
Kaynak: TK.
18 milyon tondur. eker pancar retiminde son 20 ylda olduka dalgal bir retim
seyri grlse de son yllarda ciddi bir art kaydedilmitir. Trkiyede eker pancar
retimi tamamen endstriyel pazara ynelik olarak yaplmaktadr. Trkiye dnya
ekerpancar retiminde %7,5lik pay ile sralamada beinci lke konumundadr.
Trkiyede hayvancln daha profesyonel olarak yaplmaya balanmasna ba-
l olarak retimi zellikle son yllarda ok hzl artan yem bitkileri (korunga, bur-
ak, fi, gl, msr, hayvan pancar ve yonca) retimi yllk 40 milyon tona ula-
mtr ama retilen deerin ok az piyasaya dnktr, byk ounluu reticile-
rin kendi ihtiyalarna yneliktir.
Tekstil sektrnde kullanlmak zere arlkl olarak Adana, anlurfa, Diyarba-
kr, zmir ve Aydn illerinde retimi yaplan pamuk, yllk 2,2 milyon ton dolayn-
da retilmektedir ve bu dzey yaklak 20 yldan bu yana fazla deimemitir.
Trkiyenin yllk toplam ttn retimi yaklak 53 bin tondur ve tamamna ya-
kn pazara dnktr. Ttn retimi 1990l yllarn banda yaklak olarak 340to-
na ulam, 2000li yllarda hzla gerileyerek bugnk seviyeye gelmitir. Ttn
retimindeki ciddi gerilemenin temel sebebi, 2001 ylnda kan Ttn Yasas so-
nucu izlenen alternatif rn politikasdr. Ttn reticileri sz konusu alternatif
rn politikasndan etkilenmi ve ttn retiminden hzl bir biimde vazgeerek
fndk ve ay gibi alternatif rnlere ynelmilerdir. Ayrca, ttnn destekleme
almlar darsnda braklmas da ttn retiminin azalmasna neden olan faktr-
lerden birisidir.
Sebzeler
Trk tarm sektr sebze ve meyve retimi asndan son derece zengin bir potan-
siyele sahiptir. Trkiyede baz tropikal rnler dnda hemen hemen tm sebze
ve meyve trlerini retmek mmkndr. lkede 2010 yl itibaryla sebze retimi-
ne uygun 8 milyon dekarlk tarm alan bulunmaktadr. Sz konusu alanda yakla-
k toplam 26 milyon tonluk sebze retimi yaplmaktadr. Piyasa deeri olarak yak-
lak 27 milyar TLlik bir hacme sahip olan sebze retimi faaliyetinin %90 ulusal
ve uluslararas piyasalarda pazarlanabilmektedir (23,5 milyar TL). Sebze trleri ge-
leneksel olarak grupta toplanabilir:
Meyvesi iin yetitirilen sebzeler (domates, hyar, acur, biber, patlcan, ka-
bak, kavun ve karpuz gibi),
Yumru ve kk sebzeler (kuru soan, prasa, havu ve turp gibi),
Dier sebzeler (ounlukla lahana, marul, spanak ve maydanoz gibi yapra-
yenenler ve dierleri).
Tablo 4.5e bakldnda 2010 yl sonu itibariyle Trkiyede sebze retiminin
yaklak %82sinin meyvesi iin yetitirilen sebzelerden, %12sinin ise yumru ve kk
sebzelerden olutuu grlmektedir. Tek tek alndnda en fazla retilen sebze-
ler ise srasyla domates, karpuz, biber, soan, hyar, kavun, patlcan, la-
hana, fasulye ve maruldur. Bu rnler byk lde pazara dnk olarak retil-
mektedirler ve lkenin bu alanda nispeten rekabet gc daha yksek rnleridir.
Ayrca, sebze retimi lkenin hemen her yerinde gerekletirilebilen bir tarmsal
retim faaliyetidir. Fakat, son yllarda zellikle i ve d pazarlara ynelik profesyo-
nel manada yaplan retim arlkl olarak Akdeniz blgesinde younlamaktadr.
106
Tr ki ye Ekonomi si
Sebze retiminde
uluslararas rekabet
gcmz anlama
bakmndan dnya
retimdeki yerimize
bakldnda; Trkiye
salatalk (%3) ve biber (%7)
retiminde dnya ncs,
domates (%7) ve spanak
(%2) retiminde dnya
drdncs, patlcan
retiminde (%2) ise dnya
beincisi konumundadr.
Son 20 yllk dneme ait sebze retim verileri incelendiinde, rn gruplarnn
pek ounda kayda deer bir artn olduu (rnein, domates, hyar (salatalk),
biber, patlcan, spanak, havu, fasulye, vb.), ok aznda kk azalmalarn oldu-
u (rnein, kavun ve karpuzda) ama rn eitlenmesinde ve kalitesinde byk
gelimelerin olduu anlalmaktadr (Tablo 4.4).
Meyveler
Meyve retimine gelince; Trkiyede 2010 yl sonu itibaryla toplam 792 milyon
meyve aacnn bulunduu kaydedilmektedir. Bu aalardan sz konusu ylda
toplam 18 milyon ton meyve elde edilmektedir. fade edilen toplam retim mikta-
rnn piyasa deeri 25 milyar TL, pazarlanabilen deer ise 22 milyar TL civarnda-
dr. retilen meyveleri retim deerleri bakmndan srasyla aadaki balklar al-
tnda toplamak mmkndr:
zm,
Turungiller (portakal, mandalina ve limon gibi),
Yumuak ekirdekli meyveler (elma, armut, ayva vb.),
Ta ekirdekli meyveler (eftali, erik, kays, kiraz, vine vb.),
Zeytin,
ay,
Sert kabuklu meyveler (badem, fndk, ceviz, kestane, Antep fst vb.),
Dier meyveler (ilek, dut, nar, ahududu, keiboynuzu gibi),
Tropikal meyveler (incir, muz, kivi, avokado vb.) ve
Baharat bitkileri (krmz biber, anason, kimyon vb).
ekil 4.3, Trkiyede 2010 yl sonu itibaryla meyve trlerine gre retim oran-
larn gstermektedir. Buna gre, ilgili dnemde en fazla retilen meyve gruplar
zm, turungiller ve yumuak ekirdekliler, en az retilenler ise tropikal meyve-
lerdir. Tek tek alndnda en fazla retilen meyveler ise, srasyla zm, elma, por-
takal, zeytin, ay, mandalina, limon, fndk ve eftalidir. Bu rnler byk lde
pazara dnk olarak retilmektedirler ve lkenin bu alanda nispeten rekabet g-
c daha yksek rnleridir.
107
Sebze Trleri retim Oranlar
Meyvesi in Yetitirilen Sebzeler 81,6
Yumru ve Kk Sebzeler 12,0
Dier Sebzeler 6,4
Toplam 100
Tablo 4.5
Trkiyede Sebze
Trne Gre retim
Oranlar (2010)
Kaynak: TK.
ekil 4.3
0 5 10 15 20 25 30
zm
Turungiller
Yumuak ekirdekliler
Ta ekirdekliler
Zeytin
Sert Kabuklular
Dier Meyveler
Muz, Kivi, Avakado, ncir
Trkiyede Meyve
Trne Gre
retim Oranlar
(Yzde, 2010 yl)
Kaynak: TK.
Trkiyenin tarm rnleri retiminde dnya sralamasndaki yerine bakldnda;
6 rnde ilk srada yer ald grlmektedir. Bunlardan haha dnda tamam mey-
ve rnleridir. Bu rnlerin isimleri ve dnya retim paylar srasyla u ekildedir:
Fndk (%67,5), Haha (%35,5), ncir (%24), Kiraz (%19,6), Vine (%17,4) ve Kays
(%13). Bunlarn dnda, Trkiye meyvesi iin retilen sebze trlerinden kavun
(%6,4) ve karpuz (%4) retiminde dnya ikincisi; Antep fst (%14), kestane (%3)
ve elma retiminde (%3,7) dnya ncs; mandalina (%4) ve ceviz retiminde
(%7) dnya drdncs; ve nihayet zeytin retiminde (%6,9) dnya beincisidir.
1991-2010 dneminde belli bal meyvelerin retimindeki gelimeye bakld-
nda (Tablo 4.4) armut dnda tm meyvelerde retimin byk lde art kay-
dettii grlmektedir. yle ki, retim artnn baz meyvelerde 2 katna (portakal,
mandalina, limon, vine, fndk, Antep fst, zeytin ve ayda), bazlarnda 3 (ki-
razda), bazlarnda ise 6 katna (muz ve ilekte) ulat grlmektedir. retimde-
ki hzl arta paralel olarak rn kalitesinde de gzle grlr bir art yaanmak-
tadr. Bu durum, aslnda lkenin meyvecilikte rekabet gcn daha da artrabile-
ceini gstermektedir. Son yllarda retim ve rekabet gcnde salanan artn
sebeplerinden bazlar aadaki gibi sralanabilir:
Meyve retimine eitim ve giriimcilik dzeyi yksek, daha nitelikli retici-
lerin girmesi,
Bu kiilerin uluslararas pazarlarn ihtiyalarn iyi analiz edebilmeleri,
Asya ve tropikal blgelerde retilebilen meyvelerin retilmesine balanma-
s ile rn eitlemesine gidilmesi,
reticilerin zellikle AB lkeleri bata olmak zere, satn alma gc yksek
lkelere ynelmeleri,
pazarda da halkn eitim ve gelir seviyesinin ykselmesi ile birlikte, daha
salkl rn tketme ihtiyacnn artmas,
Kreselleme olgusunun hzla yaylmasyla birlikte, kresel salk ve tke-
tim kalplarna yaklalmas,
Akdeniz-Ege havzasnn bu rnlerin retimine msait olmas,
Baz rnlerde rt-alt (sera) retim imknlarnn artmas ve
Genel olarak kentlilik ve gelir dzeyindeki arta bal olarak, ayn rn
drt mevsim tketme alkanlnn yaygnlamasdr.
Sz konusu rnlerin nemli bir zellii de elma dnda hemen hepsinin b-
yk lde lkenin belli blgelerine has olarak retilmeleri, bazlarnn ise sadece
dar bir blgede retilmeleridir.
Trkiyede 2010 yl sonu itibaryla toplam 758,6 bin ay bitkisi (aac) bulun-
maktadr. ay retimi son 20 ylda yaklak iki katna karak 1,3 milyon tona ula-
mtr. Dnya toplam retiminin 3,2 milyon ton olduu dnldnde, Trki-
yenin dnya ay retiminin %40n karlad anlalmaktadr.
Yukarda ifade edilen meyve ve sebze retimi ak alan retimini temsil etmek-
tedir. Ancak Trkiyede rt alt sebze ve meyve retimi de yaplmaktadr. Bu saye-
de olumsuz doa ve iklim koullar kontrol edilmekte ve tarmsal alanlardan alnan
verim de artmaktadr. Trkiyede rt alt bitkisel retim ierisinde en byk pay
sebze retimindedir. Trkiyede bu alanda yaplan retimde son yllarda hzl bir ar-
t vardr. Nitekim, 2001 ylnda rt alt toplam sebze retim miktar 3,6 milyon ton
iken, bu rakam 2010 ylna gelindiinde 5,4 milyon tona ykselmitir. Ayn ekilde,
rt alt meyve retimi de hzla gelien bir retim faaliyetidir. zellikle ilek, muz,
zm ve kays gibi rnlerin retimi rt altnda gerekletirilebilmektedir. Trki-
yede 2001 ylnda rt alt toplam meyve retim miktar 62 bin ton civarnda iken,
bu rakam 2010 ylna gelindiinde 272 bin ton seviyesine ykselmitir.
108
Tr ki ye Ekonomi si
Trk tarmnda bitkisel retim bal altnda ifade edilebilecek bir dier konu
organik bitkisel retimdir. zellikle gelir ve kentleme seviyelerindeki arta ve ha-
ne halklarnn daha salkl olduu dnlen bitkisel rnleri tketme eilimleri-
ne bal olarak son yllarda hzla gelien organik bitkisel retim faaliyeti, Trk ta-
rm sektrnde yeni bir pazarn olumasna neden olmutur. Trkiyede 2004 y-
lnda organik bitkisel retim faaliyetiyle uraan ifti says yalnzca 12 bin iken,
2010 ylna gelindiinde bu rakam 42 bine ulamtr. Benzer ekilde, 2004 ylnda
organik bitkisel retim amacyla kullanlan alann bykl 209 bin hektar iken,
2010 ylnda rakam 510 bin hektara ykselmitir. Tm bu gelimelere bal olarak,
organik rn says ve toplam retim miktar da hzla artmtr. 2004 ylnda 174
rn eidinden toplam 379 bin ton retim salanrken, bu rakam 2010 ylna ge-
lindiinde 216 rn eidi ve 1,3 milyon ton retim kapasitesine kmtr.
Bitkisel Tarm Sektrnde Tohumluk retimi
Bitkisel retimin verimlilii iin kalitesi onaylanm (sertifikal) tohumluk kullan-
m son derece nemlidir. lkeler gelitike, tarmsal faaliyetler daha az arazi, ig-
c ve sermaye; ama daha ileri teknoloji ve daha kaliteli girdi ile yaplmaya balan-
maktadr. Baka bir ifade ile, dier sektrlerde olduu gibi, tarmda da ayn miktar
girdi ile daha fazla hasla (kt) alnmak isteniyor ise, sertifikal tohumluk retimi
stratejik bir duruma gelmektedir.
Trkiyede de uzun yllar nce kurulan ve hl en byk tohumluk reticisi ku-
rum olan Tarm letmeleri Genel Mdrlne (TGEM) bal ok sayda iletme
bu ilevi yerine getiren en byk kurulutur. Tohum slah politikalar Cumhuriye-
tin bandan beri kk apl olarak yrtlse de ciddi politikalarn gelitirilmesi
1980li yllarn balarna rastlar. Ayn yllarda ekonomide balayan serbestleme
eilimine paralel olarak, bu sektrde de benimsenen tevik edici politikalar saye-
sinde zel sektr bu alana hzla yatrm yapmaya balam ve bugn ulusal ihtiya-
lar ve kresel rekabet gc bakmndan ok tatmin edici bir seviye olmasa da to-
humculuk nemli bir noktaya gelmitir. Nitekim, 2010 yl itibaryla, yetkilendiril-
mi ou zel 365 tohumculuk kuruluu bulunmaktadr.
109
rnler
2002 Yl 2011 Yl
Datm
(ton)
htiya
(ton)
Karlama
Oran (%)
Datm
(ton)
htiya
(ton)
Karlama
Oran (%)
Arpa 4.127 191.256 2,2 41.265 191.256 21,6
Aspir 397 0 397 397 100
Buday 80.089 540.000 14,8 356.328 540.000 66
eltik 897 9.940 9 2.881 9.940 29
im ve
ayrotu
2.236 23.832 9,4 3.049 23.832 12,8
Fi 803 9.510 8,4 448 9.510 4,7
Hibrit
Ayiei
3.072 3.124 98,3 3.124 3.124 100
Hibrit
Msr
14.547 24.335 59,8 24.335 24.335 100
Kanola 30 268 11,2 155 268 57,8
Korunga 885 5.122 17,3 119 5.122 2,3
Tablo 4.6
Trkiyede Sertifikal
Tohumluk
Datmlarnn
htiyalar
Karlama Oran
2011 yl itibaryla dnya ticari tohumculuk piyasasnn 45 milyar dolar civarn-
da olduu; bunun %71inin srasyla ABD, 23 AB lkesi ve inin elinde olduu bi-
linmektedir. Trkiyenin yllk ticari tohumluk retim deeri olan 400 milyon do-
lar, dnya retim deerinin sadece %0,9una karlk gelmektedir. Ancak, son yl-
larda lkenin tohumluk retim hacmi hzla artm ve son 10 ylda toplam olarak
145 bin tondan 637 bin tona ykselmitir. Bu miktarn 411 bin tonu buday, 48 bin
tonu arpa, 31 bin tonu msr, 7 bin tonu eltik, 14 bin tonu hibrit ayiei, 96 bin
tonu patates, 17 bin tonu pamuk, kalan ise dier rnlere aittir.
Yurtii tohumluk retiminin lkenin ihtiyacn karlama oran ise rnden r-
ne deimektedir. Karlama oran %100 olan rnler; hibrit msr, hibrit ayiei
ve aspirdir. Onu, %93 ile pamuk, %76 ile soya, %66 ile buday ve %58 ile kanola
takip etmektedir. Kuru fasulye, nohut, korunga ve fi rnlerinde ise karlama
oranlar %5in altndadr.
2011 yl itibaryla, Trkiyenin yllk toplam tohumluk ithalat yaklak 37 bin
ton, ihracat ise 31 bin tondur. thalatta patates (21 bin ton), im ve ayrotu ve hib-
rit msr en fazla ihtiya duyulan rnler olurken; ihracatta ayiei (11 bin ton),
msr (9 bin ton), pamuk (5 bin ton) ve buday (3 bin ton) tercih edilmektedir. T-
GEM, tek bana lkenin tohumluk ihtiyacnn toplamda %28ini, arpada ise %11ini
karlamaktadr. Bugn Trk zel tohumculuk sektr lke retiminin sebze, pa-
muk, patates, hibrit ayiei, hibrit msr ve soyada %100n, arpada %49unu,
budayda ise %45ini karlamaktadr.
Hayvanclk Sektr ve Hayvansal retim
Hayvansal retim, canl hayvanlarn ve bu hayvanlardan elde edilen hay-
vansal rnlerin retimidir. Trkiyede 2010 yl sonu itibaryla, toplam tarm-
sal retim deerinin %52si, yani 85 milyar TLlik ksm hayvansal retimden olu-
maktadr. Bu deerin %58i pazarlanan deerdir. Hayvansal retimde pazarlanan
oran canl hayvan retiminde gayet dk (%40), hayvansal rnlerde ise olduka
yksektir (%80). Bu da hayvanclk sektrnde rekabeti avantajn hayvansal rn-
lerin retiminde olduunu gstermektedir. Trkiyede canl hayvan retimi; sr,
koyun, kei, kmes hayvanlar, arclk ve ipek bcekiliinden oluur. lkenin
toplam hayvan stokuna bakldnda; %56snn koyun, yaklak %28inin sr ve
%15inin de keiden olutuu anlalmaktadr.
Canl Hayvan retimi
Trkiyede canl hayvan retimine bakldnda; bykba hayvanclkta tamamen
yatay bir durum sz konusudur. Hayvancln bu alt sektrnde herhangi bir ar-
Kuru
Fasulye
24 3.164 0,8 46 3.164 1,5
Mercimek 1 8.334 0 746 8.334 9
Nohut 166 19.757 0,8 445 19.757 2,3
Pamuk 10.776 10.840 99,4 10.114 10.840 93,3
Patates 26.000 181.024 14,4 75.075 181.024 41,5
Sebze 2.137 8.360 25,6 2.141 8.360 25,6
Soya 796 2.642 30,1 1.997 2.642 75,6
Yonca 416 3.494 11,9 943 3.494 27,0
110
Tr ki ye Ekonomi si
FAO verilerine gre, 2009
ylnda tarm sektr Dnya
GSYHsnn %3n
oluturmakta, hayvanclk
sektr ise tarmsal
GSYHnn %37sini
oluturmaktadr. Bu oran AB
lkelerinde %48, ABDde
%44 iken gelimekte olan
lkelerde %30 civarndadr.
Tablo 4.6
Devam
t olmayp, kk de olsa bir azalma vardr (Tablo 4.7). Son 20 ylda toplam sr
says yaklak 11-12 milyon dolaynda deimektedir. lkemizde sr stokuna ba-
kldnda, bunlar ana grupta toplamak mmkndr: Kltr, yerli ve kltr me-
lezi. Son 20 ylda oluan sr stoku verileri incelendiinde; yerli sr says olduk-
a baskn iken hzla azalmtr. Bugn yerli sr oran toplamn sadece %20sini
oluturmakta, kltr rk sr stoku %10 dzeyinden zellikle 2000li yllarda kltr
rk lehine izlenen politikalarn sayesinde stokun %40na ulam, kltr melezi ise
stokun yaklak %40lk orann genellikle korumutur. 1991 ylnda ortalama 143
kg/ba olan karkas arl ise 2011 ylnda 251 kg/baa ulatrmtr. Corafi ola-
rak sr retiminin youn olarak yapld blgelere bakldnda; retim hemen
hemen lkenin her blgesinde youn olarak yaplmaktadr. Trkiyede 150 binin
zerinde sr stokuna sahip iller hemen her blgeye dalm durumdadr.
Sr varl dnda lkemizde manda, at, eek ve katr saylarnda ayn dnem-
de kyden kente gn hzlanmas ve yaam biiminde meydana gelen hzl dei-
imin bir sonucu olarak byk bir azalma olmutur.
Son 20 ylda kkba hayvanclk olarak adlandrlan koyun ve kei saysnda
ciddi bir azalma yaanmaktadr. Buna gre, koyun says 1991 ylnda 40 milyonun
zerinde iken, 2010 ylnda bu rakam neredeyse yar yarya dmtr (23 milyo-
na). Koyun stoku kabaca merinos ve yerli rktan olumaktadr. Bugn koyun sto-
kunun %95i yerli rktan olumaktadr. Corafi olarak koyun retiminin youn ola-
rak yapld blgelere bakldnda; lkenin hemen her blgesinde retilmektedir.
Kei says ise ayn yllarda yaklak 11 milyondan yine yaklak yarsna (6 mil-
yona) gerilemitir. Kei stokumuz ise esas itibaryla kl keisi ve tiftik keisinden
olumaktadr. Bugn toplam kei stokunun tamamna yakn kl keisidir. Corafi
olarak kei retiminin youn olarak yapld blgelere bakldnda; lkenin he-
men her blgesinde retilmekle birlikte, 100 binin zerinde kei stokuna sahip il-
ler Dou ve Gneydou, Akdeniz, Anadolu, Ege ve Alt-Marmara blgelerinde
bulunmaktadr.
Canl tavuk saysnda ise, tam aksine byk bir gelime kaydedilmi; 1991 y-
lnda yaklak 140 milyon olan tavuk says, 2005te 317 milyona (hatta 2006da 345
milyona) kadar ykselmi, ardndan ortaya kan ku gribi hastalyla birlikte, ta-
vuk retimi konusunda alnan tedbirlerin de sklamasnn bir sonucu olarak re-
tim dzeyinde ciddi bir azalma olmu ve say 2010 ylna gelindiinde 235 milyo-
na gerilemitir. Bilindii gibi, tavuk retimi et tavuu ve yumurta tavuu olarak iki
ayr trde yaplmaktadr. Trkiyede son 20 ylda her ikisi de hzla gelimi olsa da
tavuk saysnda bahsi geen hzl art ve d zellikle et tavuu retiminde ya-
anmtr. 2010 yl itibaryla toplam tavuk retiminin yaklak %70i et, kalan %30u
ise yumurta tavuudur.
111
Canl Hayvanlar (Bin) 1991 1995 2000 2005 2010
Sr 11.973 11.789 10.761 10.526 11.370
Koyun 40.432 33.791 28.492 25.304 23.090
Kei 10.764 9.111 7.201 6.517 6.293
Tavuk 139.206 129.014 258.168 317.497 234.918
Ar Kovan 3.428 3.916 4.267 4.590 5.603
pek Bcekilii Yapan Aile Says (Bin) 29,7 7,5 2,2 2,7 2,1
Tablo 4.7
Trkiyede
Seilmi Canl
Hayvan retimi
Kaynak: TK.
Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgt (FAO) verilerine gre, 2010 ylnda
dnyada 1,4 milyar ba sr, 2,0 milyar ba koyun ve kei, 194 milyon ba man-
da, 24 milyon ba deve, 965 milyon ba domuz ve 19,5 milyar adet kanatl varl
bulunmaktadr. Ayrca, Trkiyedekinin aksine, dnya genelinde hem sr hem de
kei varl (koyun hari dier hayvan trlerinde olduu gibi), son 20 ylda bariz
bir ekilde artarken, koyun varl epeyce azalmtr. Buna gre, bu dnemde sr
varl 1.300 milyondan 1.428 milyona, kei varl 591 milyondan 921 milyona -
karken, koyun varl 1.208 milyondan 1.079 milyona gerilemitir. Dier yenilebi-
len hayvanlarla birlikte, dnya toplam ise 10,6 milyardan 19,5 milyara ykselmi-
tir. Aslnda, Trkiyenin greceli olarak uluslararas rekabet gcn artrmas bek-
lenirken, kkba hayvanclkta srekli g kaybetmesi, ilgili politika yapclarn
acilen daha etkili politikalar retmelerini gerekli klmaktadr.
Arclkta ise bilhassa 2000li yllarda bariz bir srama yaanm; 1990l yllarda
3,5-4 milyon adet ar kovanndan, 2010 ylnda 5,6 milyon kovana ulalmtr. Yal-
nz, son 20 ylda eski tarz kovan sisteminden hzla yeni kovan sistemine geilmi
ve esas art da yeni kovan saylarnda olmutur. Bugn toplam kovan saysnn
yaklak %98i yeni kovanlardan olumaktadr.
Son olarak, hayvanclk alannda lkemizde teden beri gerekletirilen gele-
neksel bir retim alan da ipek bcekiliidir. Ancak, ne yazk ki son 20 ylda bu
alanda faaliyet gsteren ky says 1.635ten 194e, faaliyeti yapan aile says yakla-
k 30 binden 2 bine, alan tohum kutusu says ise yaklak 51 binden 5,5 bine
gerilemitir. Ksacas, ipek bcekilii gibi geleneksel bir Trk hayvanclk sektr
yok olma tehdidi ile kar karya durumdadr.
Hayvansal rnler retimi
Canl hayvan retimi ile bunlardan elde edilen rnler arasnda temel bir fark var-
dr; canl hayvan retimi pr tarmsal bir faaliyet iken, bunlardan elde edilen rn-
lerin retimi daha ziyade endstriyel bir faaliyeti gerektirir. zellikle tarmda mo-
dern iletmeciliin ve buna bal retim sistemlerinin yaygnlamasyla birlikte ba-
l bana bir sektr hline gelen gda sektr, ayn zamanda imalat sanayiinin ilk
srada yer alan nemli bir sektrdr. Dolaysyla, tarmsal rnler denildiinde,
salt bir tarmsal faaliyetin deil, ayn zamanda endstriyel/mhendislikle ilgili bir
faaliyetten de bahsedildiinin anlalmas gerekir.
Trkiyede toplam hayvansal retimin %55i canl hayvan retiminden oluur-
ken, kalan %45i hayvansal rnlerden olumaktadr. Fakat, bunlarn pazarlanabi-
lirlik oranlarna bakldnda, hayvansal rnlerin ok daha nde olduklar, yani
pazar srecine daha entegre olduklar grlmektedir. Zira canl hayvan retimin-
de pazarlanan deer oran yaklak %40 dzeyinde iken, bu oran hayvansal rn-
lerde %80 seviyesindedir. Bu nedenle canl hayvan saylarnda zaman ierisinde
meydana gelen rakamsal deimeler, bunlardan elde edilen rnlerin miktar ve
deeri ile tam olarak ilikili olmayabilir. Nitekim, 1991-2010 yllar arasnda Trki-
yede koyun ve kei saylar ciddi oranda azal gstermesine ramen, sz konusu
hayvanlardan elde edilen et miktarlarnda az da olsa bir art sz konusudur.
FAO verilerine gre, 2009 ylnda tarm sektr dnya GSYHsnn %3n
oluturmakta, hayvanclk sektr ise tarmsal GSYHnn %37sini oluturmakta-
dr. Bu oran AB lkelerinde %48, ABDde %44 iken gelimekte olan lkelerde
%30 civarndadr.
Hayvansal rnlerin dnya genelinde ve Trkiyedeki durumuna bakldnda;
dnya genelinde kii bana ortalama gnlk toplam protein tketimi 77 gram olup,
112
Tr ki ye Ekonomi si
bunun 30 gram (%39u) hayvansal kaynakl proteinlerden oluurken; ABD ve AB
lkelerinde hem ortalama protein tketimi hem de bunda hayvansal kaynaklarn
oran dnya ortalamasnn ok zerindedir. Buna karlk, Afrika lkelerinde bu de-
erler dnya ortalamasnn bir hayli altnda kalmaktadr. Trkiyede ise toplam pro-
tein tketimi gelimi lkelere yakn iken (100 gram), hayvansal protein miktar ve
oran dnya ortalamasnn altndadr (Tablo 4.8).
Krmz Et (Sr Eti) retimi: Dnya st retiminin tamamna yaknn, et
retiminin ise %24n tek bana salayan sr, besin maddesi retiminde byk
paya sahiptir. Bu durum srn biyolojik avantajlarndan kaynaklanmaktadr.
Trkiye iin son 20 yllk krmz et retimi verileri incelendiinde; hem toplam
olarak hem de alt bileenler itibaryla krmz et retiminin olduka istikrarsz bir
grnm arz ettii, ama bunun zellikle kkba hayvan eti retiminde daha da
fazla olduu anlalmaktadr. nce sr eti retimine bakldnda; yine dalgal bir
seyir izlese de dierlerine gre dalgalanma marj snrl kalmtr. Son 20 ylda or-
talama olarak yllk 350 bin tonluk retim dzeyini korumutur. 2010 ylnda ise
retim yaklak 619 bin ton gibi rekor bir dzeye ulamtr. Ancak, 2010 yl et
retim deerlerini ihtiyatla karlamakta yarar vardr. Zira et retim kapasitesinin
bir ylda bu kadar arta msaade etmesinin zor olduu dikkate alndnda, bir n-
ceki yla gre hem toplam et retiminde hem de alt bileenlerde iki kata yakn bir
artn olmas makul gzkmemektedir.
Sr eti retiminin alt bileenlerine bakldnda ise kltr ve kltr melezi rk-
larna ait et retiminin son 20 ylda hzla artt, buna karlk, yerli sr eti reti-
minin iyice azald anlalmaktadr. Buna gre, 20 yl nce retimin yarsndan
fazlas yerli rklara ait iken, imdi yaklak drtte bir dzeyindedir. Manda eti re-
timi de zamanla epeyce azalm; 1990l yllarn banda 9 bin ton kadar retim ya-
plrken, 2000li yllarda bin tona kadar gerilemitir.
Kkba hayvanlardan elde edilen krmz et retimine bakldnda ise 1991
ylnda koyun ve keilerden elde edilen toplam et miktar 149 bin ton iken, bu ra-
kamn 2010 ylnda yaklak olarak 159 bin tona ykseldii grlmektedir. Tek ba-
na koyun eti retimi, 1991-2000 yllar arasnda yaklak 129 bin tondan yaklak
136 bin tona; kei eti retimi ise yaklak 20 bin tondan 23 bin tona ykselmitir.
Kei eti retimi eskiden byk lde kl keisinden elde edilmekte idi, ancak za-
man iinde retimin tamamna yakn kl keisine ynelmi durumdadr. Ancak, bu
sre zarfnda hem koyun eti retimi hem de kei eti retimi olduka istikrarsz bir
seyir izlemitir (Tablo 4.9). yle ki, 2005 ylnda koyun eti retimi 74 bin tona, ke-
i eti retimi ise 12 bin tona dm; 2007 ylnda bu rakamlar srasyla 118 bin to-
na ve 24 bin tona ykselmitir. Bu sonucun ortaya kmasnda etkili olan faktrler
aadaki gibi sralanabilir:
113
lkeler
Toplam Protein
(gr/kii/gn)
Hayvansal Protein
(gr/kii/gn)
Oran (%)
AB lkeleri 106 62 58
ABD 114 73 64
Afrika lkeleri 62 13 21
Dnya 77 30 39
Trkiye 100 27 27
Tablo 4.8
Kii Bana Den
Gnlk Protein
Oranlar (2007)
Kaynak: http://faostat.fao.org/site/609/default.aspx#ancor; TGEM, 2011b: 4.
Dnyada ortalama yllk kii
bana et tketimi 40 kg
olup; bunun 15,1 kg domuz
eti, 12,6 kg kanatl hayvan
eti, 9,6 kg sr eti, 1,9 kg
koyun ve 0,8 kg dier
etlerden temin edilmektedir.
Trkiyede koyun ve kei eti retiminin genellikle modern iletmecilik usul-
lerine uygun olarak yaplmamas,
Buna bal olarak (biraz da doas gerei), hastalklarn yldan yla hayvan
saylarn ve retimi sk sk deitirmesi,
retimde lein ok kk, etkinsiz, dolaysyla maliyetlerin yksek olmas,
retici ile tketici arasndaki araclarn rekabeti bir yapya sahip olmama-
sndan tr, yksek retici rantn ellerinde bulundurmalar,
Tarmsal nfusun hzla ehre g etmesinden dolay, kyde yetitirici nfu-
sun azalmas,
Mera arazilerin giderek azalmas ve kalitesinin zayflamas; buna karlk cid-
di bir slah politikasnn devreye sokulamam olmas,
ounlukla aile iletmecilii eklinde yrd ve kaytlarn itinal bir ekil-
de tutulmad iin, istatistiklerin gvenirlilik dzeyinin zayf olmas.
Son olarak Trkiyede 2010 yl sonu itibaryla et retiminin hayvan trlerine
gre dalmna bakldnda (Tablo 4.10), toplam krmz et retiminin %79,2si s-
r etinden, %17,4 koyun etinden, %3 ise kei etinden ibarettir. Dolaysyla kr-
mz et retiminde hkim olan sr etidir. Oysa bu deer 20 yl nce yaklak -
te iki orannda idi.
St retimi: Bykba ve kkba hayvanlardan retilen bir dier hayvansal
rn sttr. Son 20 yllk dneme bakldnda; toplam st retimi %30 orannda
artmtr. Bu art tamamen inek stnden kaynaklanmaktadr. Zira sz konusu d-
nemde koyun ve keiden elde edilen st retimi yllar iinde srekli azalrken, sa-
114
Tr ki ye Ekonomi si
Tablo 4.9
Trkiyede Seilmi
Hayvansal rnler
retimi
Kaynak: TK.
Hayvansal rnler 1991 1995 2000 2005 2010
Krmz Et (bin ton)*
Sr Eti
Koyun Eti
Kei Eti
467
310
129
20
415
292
102
14
492
355
111
21
409
322
74
12
781
619
136
23
St (bin ton)
nek
Koyun
Kei
10.240
8.616
1.127
335
10.602
9.275
935
277
9.794
8.732
774
220
11.108
10.026
790
254
13.544
12.419
817
272
Beyaz Et (Tavuk)
(bin ton)
282 643 937 1.444
Yumurta (Tavuk)
(bin adet)
7.667.99
0
10.268.668
13.508.58
6
12.052.45
5
11.840.39
6
Bal (bin ton) 55 69 61 82 81
Ya pek Kozas 1.353 271 60 157 126
* Toplam et retiminde kalan fark manda eti retimini yanstmaktadr.
Hayvan Trleri Et Dalm St Dalm
Sr 79,2 91,7
Koyun 17,4 6,0
Kei 3,0 2,0
Manda 0,4 0,3
Toplam 100,0 100,0
Tablo 4.10
Trkiyede Hayvan
Trlerine Gre Et ve
St retiminin
Dalm (2010) (%)
Kaynak: TK.
dece inek stnde bir art yaanmtr. Buna gre, 1991 ylnda 10,2 milyon ton
olan toplam st retimi, 2010 ylna gelindiinde 13,5 milyon tona, ayn yllarda
inek st retimi ise 8,6 milyon tondan 12,4 milyon tona ykselmitir. Dier taraf-
tan, koyun st 1,1 milyon tondan 817 bin tona, kei st de 335 bin tondan 272
bin tona gerilemitir. Ancak, st retiminde dikkat eken bir husus, hayvan say-
sndaki deimeye (Tablo 4.7deki verilere bakabilir) paralel olarak 1990l yllarn
sonu ile 2000li yllarn balarnda bir miktar gerilemenin olduu, ama daha sonra
nemli bir toparlanmann yaanddr. Ayrca, FAO verilerine gre, lkemizin
1991 ylnda birim hayvan bana st verimi 1.400 kg iken, 2010 ylnda %100e ya-
kn bir artla 2.846 kga ulamtr.
2010 yl sonu itibaryla, Trkiyedeki st retiminin hayvan trlerine gre da-
lmna bakldnda; retilen toplam st miktarnn yaklak %92si inek st,
%6s koyun, %2si ise kei stdr (Tablo 4.9). Oysa 20 yl nce inek stnn
oran imdiye gre daha az (%84), koyun (%11) ve kei stnnki (%3) ise daha
fazla idi.
Bugn inek stnde en byk pay kltr rkndan ineklere (%50), ardndan kl-
tr melezlere (%40) ve yerli rklara aittir (%10). Oysa 20 yl ncesinde durum hayli
farkl idi: Kltr rkndan ineklere ait st oran ok daha az (%22), dierleri ise da-
ha yksek idi. Bu durum dahi, st retiminin yllar iinde geleneksel aile iletmele-
rinden modern iletmeler eliyle profesyonel retime getiini gstermektedir.
Blgesel olarak bakldnda ise, 2010 yl itibaryla st retiminde yllk 100 bin
tonun zerinde retimin yapld iller; Konya, zmir, Balkesir ve Erzurum, Kars,
Sivas, Afyon ve Aydndr.
Tavukuluk; Yumurta ve Beyaz Et retimi: Kmes hayvanlar; et ve yumur-
ta tavuu, hindi, rdek ve kazdan ibarettir. Trkiyede toplam say ierisinde en
byk pay et tavuuna, ardndan yumurta tavuuna aittir. Dierleri ok ciddi bir
retim ve piyasa payna sahip olmad iin, burada sadece tavukuluk zerinde
durulacaktr. Daha nce de belirtildii gibi, Trkiyede tavuk says 2006 ylna ka-
dar mthi bir art yaam (15 ylda yaklak 2,5 kat bym), ancak sonrasnda
ku gribi ve alnan sert tedbirlerin neticesinde epeyce azalm, ama ardndan yeni-
den toparlanmtr.
Tablo 4.11den izlenebilecei gibi, tavuk yumurtas ve tavuk eti retiminde de
byk bir srama yaanmtr. Buna gre, 1991 ylnda Trkiyede retilen yumur-
ta says 7,6 milyar iken, bu rakam 2010 ylnda 11,8 milyar olarak gereklemitir.
Tavuk eti retimi ise 1995 ylnda 282 bin ton civarnda iken, 2010 ylnda 1,4 mil-
yon tona ykselmitir (yaklak 5 kat bir arta tekabl etmektedir).
Bal ve Ya pek Kozas retimi: Hayvansal retim bal altnda yer verile-
cek bir dier konu arclk ve ipek bcekiliidir. Arclk asndan bakldnda,
Trkiyede zellikle son yllarda nemli deiikliklerin olduu gzlemlenebilir.
Geleneksel arclk yerini modern arcla brakm ve bal retimi miktarnda cid-
di artlar yaanmtr. Trkiyede 1991 ylnda toplam 3,4 milyon kovanda 55 bin
115
Yllar Tavuk yumurtas (Milyon adet) Kesilen tavuk (Bin adet) Et (Bin ton)
1991 7,6 ... ...
1995 10,2 215,2 282
2000 13,5 413,9 643,4
2005 12,1 538,9 936,6
2010 11,8 843,8 1444,0
Tablo 4.11
Trkiyede Tavuk
Yumurtas ve Tavuk
Eti retimi
Kaynak: TK.
ton bal retimi gerekletirilirken, bu rakam 2010a gelindiinde 5,6 milyon kovan
ve 81 bin ton bal olarak gereklemitir. Dnya toplam bal retiminin %7,5ine te-
kabl eden bu bal retim miktar Trkiyeyi dnyann en fazla bal reten ikinci l-
kesi konumuna getirmitir.
Trkiyede ipekbcekilii faaliyeti ve ya ipek kozas retimi giderek azalmak-
tadr. Sektrdeki retici saysnn ve alan tohum kutusunun saysnn azalmasna
paralel olarak, 1991 ylnda retilen yaklak 1,4 bin ton ya ipek kozas, 2010 yl-
na gelindiinde 126 tona gerilemitir (Tablo 4.8). Piyasa deeri olduka yksek
olan ve dnya zerinde birok alanda tketimi yaplan ipek retiminin bu denli
azalmas, Trk tarm sektr asndan nemli bir kayptr.
Damzlk retimi: Osmanl Dneminden 1984 ylna kadar Trkiyede hay-
vancln gelimesinde en etkin grevi Hara ve nekhanelerle birlikte Devlet ret-
me iftlikleri, o tarihten (1984) itibaren de TGEM stlenmitir. TGEMin en nem-
li grevlerinden birisi lkenin hayvansal retimini artrmak, eitlendirmek ve
rn kalitesini iyiletirmek amacyla yetitirdii damzlk hayvan ve spermalar
yetitiricilere intikal ettirmek olarak belirlenmitir. Hara ve nekhaneler ile Devlet
retme iftlikleri zamannda sr, koyun, kei, safkan Arap at, tavuk ve hindi ye-
titiricilii eklinde olan hayvanclk faaliyetlerinin tamam lkenin havyaclk sek-
trnn ihtiyac olan stn vasfl ve hastalklardan ar damzlk taleplerinin kar-
lanmasna ynelik olarak srdrlmtr. Ancak, gnmzde damzlk faaliyetleri
hala esas olarak TGEM eliyle yrtlse de hayvanclk sektrnde zel sektr de
yerini almtr. Trkiyede hayvancln gelimesi iin stn nitelikli damzlk re-
timinde baarl olunmas byk bir neme sahiptir.
Bugn TGEMe bal 22 iletmenin 14nde srclk, 9unda koyunculuk,
3nde atlk, 1inde keicilik, 2sinde kangal kpekilii, 1inde de ceylan yetiti-
ricilii yaplmaktadr. TGEM iletmeleri, 2011 yl itibaryla %91i Siyah-Alaca ve
Esmer rklarndan olmak zere, toplam 8.310 ana kadro ve 19.089 damzlk ile fa-
aliyetlerini srdrmektedirler. Ayn ylda bir laktasyon dneminde genel ortalama
st verimi 6.667 kg/ba olarak gereklemitir. FAO verilerine gre, bu veriler dn-
ya geneline ait olan 2.266 kg/batan ok yksek, AB lkeleri ortalamasna ait olan
5.238 kg/batan da daha yksektir. Ancak, Trkiye geneli iin ortalama verim
dnya ortalamasnn sadece biraz zerindedir (TGEM, 2011b: 15).
Tablo 4.12de grld zere, son 10 ylda TGEMin sr ve kkba hayvan-
clkta ana kadro ve zellikle de damzlk retiminde ve datmnda byk bir art
salanmtr. Sz konusu art bilhassa 2009 ve sonrasnda daha ciddi boyutlarda ol-
116
Tr ki ye Ekonomi si
Yllar
Sr Ana
Kadro (ba)
Sr
Damzlk
(ba)
Sr
Damzlk
Dat. (ba)
Kkba
Ana Kadro
(ba)
Kkba
Damzlk
(ba)
Kkba
Damzlk
Dat. (ba)
2002 6.609 16.932 2.535 43.125 71.379 13.931
2004 6.887 16.965 1.927 50.418 96.090 5.390
2006 7.375 16.085 3.942 57.832 95.543 5.858
2008 7.712 17.510 2.107 59.101 98.899 5.496
2010* 7.739 18.579 6.288 46.335 104.254 24.586
2011* 8.311 19.089 15.561 49.853 105.526 15.152
Tablo 4.12
TGEMin Sr ve
Kkba Varl ve
Damzlk Datm
Kaynak: TGEM,
2011b: 16, 19.
* Datlan sr damzlklarn 2010da 1.665 ba ve 2011de ise 13.402 ba ithal srlardan
gerekletirilmitir.
mutur, ancak sr damzlk datmnn ok byk bir ksm (2011 ylnda %86s) it-
hal hayvanlardan yaplmtr. Koyun ve keide ise ana kadro ve damzlk varlnda
yine belli bir art olsa da asl politika deiiklii damzlk datmnda yaanm; son
ylda yllk datm 3 ila 5 katna ulamtr. Son yllarda yurtii damzlk ihtiyac-
nn artmasna binaen damzlk ithalatn artrma ynnde politika benimsenmitir.
Son olarak Osmanl Devletinin daha ilk yllarndan itibaren varln srdren
iftlikat- Hmayun ad verilen haralarda saraya ve orduya at yetitiricilii yapl-
mtr. Bugn hl safkan Arap at yetitiricilii faaliyetlerini srdren Karacabey
(Bursa), ifteler (Eskiehir) ve Sultansuyu (Malatya) Haralar bugn dier damzlk
ve tohumculuk faaliyetleriyle birlikte byk tarm iletmeleri olarak varlklarn
srdrmektedirler. Son yllarda zel sektr de at yetitiricilii sektrne yurdun
hemen her yerinde yatrm yapmaktadr.
Su rnleri retimi
Tarmsal retim anlatlrken su rnleri ok defa ihmal edilir. Her ne kadar bitki-
sel ve hayvansal faaliyetler kadar bir bykle sahip olmasa da Trkiye gibi
taraf denizle evrili bir lke iin su rnlerinin retimi ve piyasas nemlidir. He-
le de gelir ve eitim dzeyi ile birlikte salk bilinci ykselen bir toplum iin su
rnlerinin nemi daha da artacaktr. Kald ki, Trkiyede balk yetitirilen gller,
barajlar ve zel tatl su bal retim tesisleri giderek yaygnlamaktadr.
2010 yl itibaryla Trkiyede toplam deniz bal retimi yaklak 400 bin ton
olmu; bunun yaklak olarak 256 tonu Dou Karadenizde, 48 tonu Bat Karade-
nizde, 37 bin tonu Marmara Denizinde, 35 bin tonu Ege Denizinde ve 24 bin to-
nu da Akdenizde retilmitir. Denizlerimizden karlan balk dndaki rnlerin
miktar ise, 46 bin ton civarnda olup, bunun ou Bat Karadenizden karlmak-
tadr (Tablo 4.13). Balk retiminde en byk sorunlardan biri, ne yazk ki, reti-
min yldan yla byk deiim gstermesidir. Nitekim, son 10 yllk retim rakam-
larna bakldnda, 334 bin ton ile 518 bin ton arasnda deitii grlmektedir.
Denizlere gre retilen rnlere bakldnda (Tablo 4.14) ise 2010 yl itiba-
ryla en fazla retimin hamsi balnda olduu (229 bin ton), bunun da byk bir
ksmnn (173 tonu) Dou Karadenizde gerekletirildii grlmektedir. 2000li
yllarda hamsi retimine bakldnda; ounlukla kuralsz avlanmalara bal ola-
rak olduka istikrarsz bir retim miktarna sahip olduu ve baz yllar retimin 385
bin tona kadar ulat grlmektedir. Hamsiden sonra en fazla retimi yaplan de-
niz rnleri srasyla sardalya, midye, istavrit, mezgit ve palamuttur. Sardalya re-
timinde bugn 2002deki retim dzeyinin yaklak 4 katna ulalm olup, oun-
lukla Ege, Akdeniz ve Marmara denizlerinden karlmaktadr. Midye retiminde,
kaytlara gre yllk 1,5 bin tonluk retim dzeyinden 27 bin tona ulalm olup,
tamamna yakn Bat Karadenizden karlmaktadr. stavrit retiminde baz yllar
30 bin tona kadar klabilmekte ve ounlukla Dou ve Bat Karadeniz ile Marma-
ra Denizinde karlmaktadr. Mezgitte retim yldan yla deimekle birlikte 8-13
bin ton bandnda bulunmakta ve ounlukla Dou ve Bat Karadenizde retil-
117
Tr Toplam
Dou
Karadeniz
Bat
Karadeniz
Marmara
Denizi
Ege
Denizi
Akdeniz
Deniz Bal 399.656 255.570 48.121 36.529 34.996 24.440
Dier Deniz rn. 46.024 6.256 28.880 2.976 4.650 3.262
Tablo 4.13
Denizlere Gre
Deniz rnleri
Toplam retim
Miktarlar (2010)
(Ton)
Kaynak: TK.
mekte; Palamutta ise retim son yllarda yllk 6 ila 71 bin arasnda deimektedir
ve ounlukla Dou ve Bat Karadenizden elde edilmektedir. Grld zere,
deniz bal retiminde byk bir istikrarszlk szkonusudur.
Yukardaki deniz balklar saysna ilave olarak, avlanan tatl su balklar mik-
tar yllk 40 bin ton dolaynda olduka istikrarl bir durum sergilemektedir ve bu-
nun en byk ksm sazan, inci kefali ve gm balk trlerinden ibarettir.
Son olarak, son 10 ylda hzl bir gelime gsteren su rnleri yetitiriciliinde
toplam retim 61 bin tondan 189 bin tona (bunun da 100 bin tonu i su balk reti-
mine ait) ulamtr. su balklarnn tamamna yakn alabalk trndendir, deniz ba-
lklar yetitiriciliinde ise byk bir ksm levrek, ipura ve alabalk trlerindendir.
su balklar retiminde en nde Mula, ardndan Trabzon, Antalya ve Samsun gel-
mekte; deniz balklar yetitiriciliinde ise Mula, zmir ve Trabzon arlk tamakta-
dr (TK).
Tarmsal stihdam
Trkiyede tarmsal istihdam miktar 2000li yllarda yaklak 8 milyondan 5 milyon
dolayna, toplam istihdamdaki pay ise yaklak %36lardan %25lere gerilemitir.
Anlalaca zere, tarmsal istihdamn pay dzensiz bir ekilde srekli azalsa da
gelimi lkelerdeki %2 ile 4 oranlar ile kyaslandnda hl ok yksek bir d-
zeydedir (rnein, 2008 yl itibariyle, bu oran OECD lkeleri ortalamas iin %5,
AB lkeleri ortalamas iin %4,2 ve ABD iin %1,5tir). Zira sz konusu dnemde
tarmn GSYHdaki pay yaklak %8 ile 10 bandnda dolarken, istihdamdaki pa-
y yaklak %37 ile 24 bandnda seyretmitir. Aslnda arzu edilen, tarmsal GSYH
pay ile tarmsal istihdam paynn birbirine yakn seyretmesidir. Bir baka
ifade ile, oransal olarak tarmn milli gelire katks tad istihdam hacmine nispet-
le yaklak te bir dolayndadr. Trkiyede bunu engelleyen faktrlere bakld-
nda, sektrn yapsal geri kalmlnn olduu anlalacaktr. Zira tarmsal ig-
cnn vasf (nitelik) birikimi, verimlilik dzeyi ok dk, sektrde sermaye biri-
kimi, teknolojiden yararlanma ve teebbs kapasitesi nispeten zayf, arazi yaps-
nn bir ksm modern tarma elverili olmayacak kadar kk paralara ayrlm,
dalk, kurak, verimsiz, bakmsz ve dank bir grnm arz etmektedir. stihdam
edilen igcnn nemli bir ksmnn gizli isiz konumunda olmas, sektrn ikti-
sadi katksnn snrl kalmasnn nemli bir sebebidir.
118
Tr ki ye Ekonomi si
Tr Toplam
Dou
Karadeniz
Bat
Karadeniz
Marmara
Denizi
Ege Denizi Akdeniz
ipura 1.164 ... ... 66 507 591
Hamsi 229.023 173.059 29.967 17.960 7.885 152
stavrit 14.392 7.968 2.879 2.215 615 715
Kefal 3.119 851 366 164 978 760
Lfer 4.744 815 2072 1.268 271 318
Mezgit 13.558 9.278 2.616 1.063 231 370
Palamut 9.401 3.408 2.914 1.304 809 966
Sardalya 27.639 232 1.625 7.380 1.0838 7.564
Midye 26.931 ... 26.431 500 ... ...
Karides 2.775 ... ... 1.116 626 427
Kalamar 1.597 ... ... ... 464 1.133
Tablo 4.14
Seilmi Deniz
rnleri retim
Miktarlar (2010)
(Ton)
Kaynak: TK.
Bir ekonomik faaliyette
(rnein tarmda)
alanlarn says azald
hlde retimde belirgin bir
d olmuyorsa, bu faaliyet
kolunda gizli isizlik sz
konusudur. Bunun sebebi
igcnn marjinal
verimliliinin sfra yakn,
sfr veya negatif olmasdr.
Trk tarm sektrnde istihdam hacminin giderek azalmasnn ardnda, yukarda
sralanan unsurlara ilave olarak; ulusal ve uluslararas pazarlara ynelik mal rete-
bilme kapasitesinin son derece snrl olmas nedeniyle sektrde gelir artnn dier
sektrlere nispetle dk dzeyde kalmas gibi ekonomik faktrlerin yan sra, sos-
yal ve kltrel imknlarn yetersizlii, dolaysyla topyekn bir hayat standardnn
dk olmas yatmaktadr. Ayrca, son yllarda sektrde makineleme olgusunun da
hz kazand; bunun da dier sektrlere igc kaymasnn sebeplerinden biri ol-
duu sylenebilir. rnein, lkede 1991 ylnda toplam 704.373 adet traktr bulu-
nurken, bu rakam 2010 ylna gelindiinde 1.096.683 adede ulamtr. Sz konusu
yllarda %56lk bir artn yaand traktrler byk lde ift aksl ve beygir g-
c olarak 35-70 beygir arasndadr. Son olarak, sektrde istihdam edilenlerin byk
bir ounluu cretsiz aile iisi durumundadr. Bununla birlikte iveren olarak
ve/veya kendi hesabna alanlarn da nemli bir paya sahip olduklar sylenebilir.
Tarmsal D Ticaret
1980 ncesi dnemde tarmsal rnlerin ihracat Trkiyenin d ticaretinde nem-
li yer tutmakta idi. Trk ekonomisi 1980 ylndan sonra ynn snrlar dna e-
virmi ve ekonomik geliimini d ticarete (ihracata) dayal bir byme stratejisine
balamtr. Buna ramen hem corafyas, hem doa koullar hem de iklimi a-
sndan tarmsal retime son derece uygun olan Trkiyede, gnmzde tarmn ih-
racat asndan gl bir sektr olmad grlmektedir.
Trkiyede toplam ihracat asndan, zellikle 2002 ylndan sonra muazzam bir
gelime yaansa da; ayn trendin tarmsal ihracat miktar ve oran bakmndan ya-
kalanamad, hatta tam aksine toplam iindeki payn giderek daha da azalmaktadr
(Tablo 4.16). Ayn durum rahatlkla tarmsal ithalat iin de sylenebilir. Ayrca, ta-
rmsal d ticaretin yllar iinde sergiledii byme performans ve dengesi olduk-
a istikrarsz bir grnm arz etmitir. zellikle son yllarda tarmsal rnler-
de d ticaret ann hzla artt dikkat ekmektedir. Bu kukusuz tarm
sektrmzn uluslararas rekabeti yapdan ne kadar kopuk olduunu
gstermektedir. Tarmsal ihracatn en fazla yapld lkeler srasyla Irak, Alman-
ya, Rusya, talya, Fransa, Hollanda ve ngiltere; ithalatn en fazla yapld lkeler
ise yine srasyla ABD, Ukrayna, Rusya, Almanya, Brezilya ve Malezyadr.
Son olarak Trkiyenin su rnleri d ticaretine bakldnda; 2010 yl itibaryla
yaklak 81 bin ton balk ithal edilmekte ve 134 milyon dolar denmektedir. Bu
deerin yaklak yars Norvee, kalan da Grcistan, Fas, Fransa ve in gibi lke-
lere denmektedir. Yllk ihracat ise, 55 bin ton ve elde edilen deer 313 milyon
dolardr. En fazla ihracatn yapld lkeler ise; talya, Hollanda, Almanya, Lb-
nan, Yunanistan ve spanyadr.
119
2000 2002 2004 2006 2008 2010
Tarmsal stihdam (bin kii) 7.769 7.458 5.713 4.907 5.016 5.683
Toplam stihdamdaki Pay (%) 36,0 34,9 29,1 24,0 23,6 25,2
Tablo 4.15
Trkiyede Tarmsal
stihdam ve Toplam
indeki Pay
Kaynak: TK.
TRKYEDE TARIMSAL DESTEKLEME POLTKALARI
Trkiyede tarm politikasnn uygulanma ekli kalknma planlar ile gerekletiril-
mektedir. Sz konusu planlara gre uygulanan politikalarn temel hedefi, kaynak-
lar etkin bir biimde kullanarak ekonomik, sosyal, evresel ve uluslararas geli-
meler boyutunu btn olarak ele alan rgtl, rekabet gc yksek, srdrlebi-
lir bir tarm sektr oluturmaktr. Bununla birlikte, kalknma planlarnda tarm po-
litikalar ile gerekletirilmek istenen amalar aadaki gibi sralanabilir:
Tarmsal retim seviyesini ve verimlilii arttrmak, sektrn gelime hzn
srdrlebilir klmak,
Tarmsal retimde mmkn olduunca kendine yeterli bir dzeye ulamak
ve toplumun dengeli bir ekilde beslenmesini salamak,
Tarma dayal sanayinin, tarmsal girdi ihtiyacn yurtiinden karlamak,
Sektrde gelir dzeyini ykselterek, sektrler arasndaki gelir farkllklarn
gidermek,
Tarmsal istihdam verimli hle getirmek ve buradan baka sektrlere ig-
cn gn kontrol etmek,
Sektrn teknoloji dzeyini ykselterek, tarmsal retimin doal koullara
bamlln azaltmak,
Tarmda verimlilik dzeyinin arttrlmas amacyla modern girdi kullanmn (ser-
tifikal tohumculuk ve damzlk) tevik etmek, sulama faaliyetlerini gelitirmek,
Tarm rnlerinin uluslararas rekabet gcn artrmak ve
Tarmda destekleme politikasn etkin bir ara olarak kullanmak.
lkeler, tarm sektrnde faaliyet gsteren retici ve tketicileri fiyat istikrarsz-
lklarndan korumak, bunlar arasndaki gelirin adil dalmn gerekletirmek, ta-
rmsal-krsal kalknmay hzlandrmak, tarmda retimi eitlendirmek, tarm rn-
leri ticaretini zendirmek ve lke tarmnn dnya piyasasndan daha byk bir
pay almasn salamak gibi amalarla tarm sektrn desteklerler.
Tarm sektr yaps itibariyle devlet mdahalesine ak bir sektrdr. Tarmsal
retimin byk lde doa koullarna bal olmas, devlet destei olmakszn cid-
di bir gelimenin yaanmasn engelledii iin, hem gelimi hem de gelimekte olan
lkelerin byk bir ounluu tarmsal destekleme politikalar izlerler. Trkiye iin
de ziyadesiyle doru olan bu durum neticesinde, devlet uzun yllardr tarm sektr
zerinde mdahil olmu ve eitli yntemlerle tarm sektrn desteklemitir. n-
k; i) tarm doa koullarna fazlasyla baml olduu iin negatif arz oklarna zi-
yadesiyle aktr, o nedenle risk ve belirsizlik fazladr; ii) arazi yaps genellikle ok
120
Tr ki ye Ekonomi si
Yllar
Tarmsal
hracat
Tarmsal
hracatn
Pay (%)
Tarmsal
thalat
Tarmsal
thalatn
Pay (%)
Tarmsal
D Tic.
Dengesi
Tarmsal
hracatn
By. Hz (%)
Tarmsal
thalatn
By. Hz (%)
1970 431 73,3 102 10,7 329 10,2 92,3
1980 1.654 56,0 80 1,0 1574 25,4 52,6
1990 2.060 15,9 1139 5,11 921 10,5 28,4
1995 2.133 9,9 2.444 6,84 -311 -7,3 102,2
2000 1.659 6,0 2.125 3,9 -466 -19,3 28,9
2005 3.468 4,7 2.826 2,4 642 31,1 2,2
2007 3.883 3,6 4.672 2,7 -789 7,5 59,2
2009 4.536 4,4 4.625 3,3 -89 8,6 -28,1
2010 5.091 4,5 6.490 3,5 -1.399 12,2 40,3
Tablo 4.16
Trkiyede
Tarmsal hracat
Ve thalatn
Durumu (Milyon
dolar)
Kaynak: TK
(2011), statistik
Gstergeler 1923-
2011 ve D
Ticaret
statistikleri.
Kalknma planlarndaki
hedeflere gre uygulanan
tarm politikalarnn temel
hedefi, kaynaklar etkin bir
biimde kullanarak
ekonomik, sosyal, evresel
ve uluslararas gelimeler
boyutunu btn olarak ele
alan rgtl, rekabet gc
yksek, srdrlebilir bir
tarm sektr oluturmaktr.
paraldr ve danktr, dolaysyla retimde lek dezavantaj vardr; iii) tarmsal
rnlerin arz ve talep esneklikleri genel olarak dktr; iv) tarmsal rnlerin
saklanmas ve pazarlanmas hem daha zor hem de daha maliyetlidir.
Tarm sektrne uygulanan destekler fiyat, gelir ve dier destekler olarak te-
mel kategoriye ayrlr. Gelir destekleri, kendi ierisinde dolayl ve dorudan gelir
destei olarak ikiye ayrlmaktadr. Fiyat destekleri ierisinde tevikler, primler, kota
ve tarifeler, vergiler ve ihracat iadeleri saylabilir. Doal afetler karlnda yaplan
bitkisel ve hayvansal zarar demeleri dorudan gelir destei kapsamnda yer alrken,
tarmsal hammadde alm, tarmsal retim kredileri, hayvan sigortas ve depolama gi-
bi retim maliyetlerini azaltan destekler dolayl gelir destekleri ierisinde saylabilir.
Son destek kalemi olan dier destekler ierisinde ise eitim, aratrma-gelitirme
(AR-GE), pazarlama, datm ve yaym gibi destekler bulunmaktadr.
Trkiyede uygulanan tarmsal destekleme politikalar, dnyadaki uygulamalarla
byk lde rtmektedir. Trkiyede destekleme almlar, girdi destekleri, dk
faizli tarmsal kredi, st tevik primi demeleri, doal afet demeleri, ekim alanlar
snrlandrlmas ve destekleme primleri gibi birtakm destekleme faaliyetleri yrtl-
mektedir. Ayrca, AR-GE, yatrm, pazarlama ve d ticarete ynelik destekleme faali-
yetler de bulunmaktadr. Trkiyede kullanlan tarmsal destekleme gruplarn, trle-
rini (aralarn) ve demelerini Tablo 4.17deki gibi formle etmek mmkndr.
Buna gre, Trkiyede toplam 9 alanda tarmsal destek salanmaktadr ve bunlarn
kendi iinde alt destek trleri bulunmaktadr. Trkiyede 2010 ylnda tarm sektrne
verilen desteklerin %88i grup destek zerinden kullandrlmaktadr. Buna gre, en
fazla destek yaklak 2,1 milyar TL ile Fark demesi Destekleri, 1,9 milyar TL ile
Alan Bazl Tarmsal Destekler ve Dorudan Gelir Destei, 1,2 milyar TL ile de
Hayvanclk Destekleri balklar altndaki kalemler zerinden yaplmaktadr.
121
Destek Gruplar Destek Trleri
2010 Yl
demeleri
(Bin TL)
Alan Bazl Tarmsal Destekler
ve Dorudan Gelir Destei
Dorudan gelir destei, Mazot destei,
Gbre destei, Organik tarm, yi tarm,
Toprak analizi destei vb.
1.858.665
Fark demesi Destekleri Buday destei, ay primi, Bakliyat destekleri vb. 2.071.451
Hayvanclk Destekleri
Yem bitkileri retim destei, Alet ve makine
destei, A destei, Gda gvenlii, Et
destei, Biyolojik mcadele, Yem destei vb.
1.192.617
Tarm Reformu Projesine
likin Hizmetler
Alternatif rn destekleri, Kurumsal kapasite
gelitirme destei vb.
0
Tarmsal Sigorta Hizmetleri
Bitkisel rn sigorta destei, Hayvan hayat
sigorta destei vb.
80.896
Telafi Edici demeler
ay budama destekleri, eker pancar telafi
demeleri vb.
76.732
Dier Tarmsal Amal
Destekler
Sertifikal tohum retim ve kullanm
destekleri, Ar-Ge destei vb.
123.900
Krsal Kalknma Amal
Destekler
Hanehalkna krsal kalknma yatrmlar, Krsal
kalknma kurumu.
284.263
Kuraklk Destei Don afeti, bitki tazminat. 17
Toplam Destek Miktar 5.881.069
Tablo 4.17
Trkiyede
Kullanlan Tarmsal
Destekleme Trleri ve
demeleri
Kaynak: TK.
Tarm sektrnde devlet desteinin nemini belirtikten sonra Trkiyede tarm ve tarm-
sal destekleme politikalar hakknda bilgi veriniz.
TRK TARIM SEKTRNN AB ORTAK TARIM
POLTKASINA UYUMU
Avrupa Birlii (AB) Ortak Tarm Politikasnn (OTP) temelleri 1958 ylnda atlm
ve Birliin ilk ortak politikas olmutur. ye lkelerin tarm politikalarn siyasal ve
ekonomik anlamda btnletirmek olan bu politika demetinin amalar aadaki
gibi sralanabilir (http://www.ikv.org.tr/pdfs/0b08abbf.pdf):
retim standartlarn ve tarm teknolojisini gelitirmek,
Tarmsal retim aralarnn etkili kullanmn salamak,
Avrupadaki tarmsal retimin verimliliini artrmak,
Piyasalarda istikrar salamak,
rn arznn gvenliini salamak,
gcnn optimum kullanmn salamak,
Gelir art salamak,
Fiyata dayal haksz rekabetin nne gemek.
Bununla birlikte OTP temel ilke zerine ina edilmitir. Bu ilkeler ve ilkele-
rin kapsam ise u ekilde zetlenebilir (http://www.ikv.org.tr/pdfs/0b08abbf.pdf):
Tek tarm pazar ilkesi: Bunun anlam, ABye ye lkeler arasnda tarm rnle-
rinin serbest dolam nndeki tm engellerin kaldrlmas ve tarmsal rnlerin
piyasa koullar ierisinde alnp satlabilecei tek bir pazarn oluturulmasdr.
Topluluk tercihi ilkesi: Bu ilke ile ithal ikameci bir anlay ierisinde, nce-
likle ABye ye lkelerin tarm rnlerinin tketilmesi ve sz konusu yerli
rnlerin ithalata kar korunmasn salayarak AB tarm rnleri ihracatnn
gelitirilmesi hedeflenmektedir.
Ortak mali sorumluluk ilkesi: Bu ilke dorultusunda ABde OTPye ilikin
tm harcamalar, ye lkeler tarafndan ortaklaa karlanacaktr. Bu amala,
1962 ylnda AB btesi ierisinde Tarmsal Garanti ve Yn Verme Fonu
(FEOGA) oluturulmutur.
Avrupa Birlii OTP erevesinde, Trkiye ile ABnin tarm politikalar karla-
trldnda yapsal birok farkllk grlmektedir. Bunlardan ilki demografik fark-
llklardr. Buna gre Trkiyede igcnn %25,2; ABde ise %5,2si tarm sekt-
rnde istihdam edilmektedir. kinci farkllk, Trkiyenin tarmsal destek sisteminin
ok dank yapl ve yksek maliyetli olmas, ABnin ise dorudan deme ynte-
mini kullanyor olmasdr. Trkiye 2000 ylndan gnmze drt pilot blgede
dorudan gelir destei uygulasa da AB ile Trkiyenin bte gelirlerini tarmla u-
raan kesim arasnda datmas ekseninde byk farkllk bulunmaktadr. Ayn za-
manda, AB destek mekanizmalarn, rnlerin kalitesi ve blgenin gelimilik d-
zeyine gre ayarlayabilirken, Trkiyede byle bir ayarlama sz konusu deildir
(rnek, 2007: 342). Trkiyedeki retici rgtleri de ABdeki rnekleri kadar orga-
nize deildir. Bunun yan sra, ABnin kapsaml krsal kalknma almalarna kar-
lk, Trkiyede hem devlet hem de zel sektr tarafndan krsal kalknma ile ilgi-
li kapsaml yapsal politika uygulamalar yoktur.
Avrupa Birlii (AB) Ortak Tarm Politikasnn (OTP) amalarn belirtikten sonra OTPnin
temel ilkelerini ksaca aklaynz.
122
Tr ki ye Ekonomi si
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
123
Tarm sektrnn tanm ve kapsamn aklamak
Gnmzde tarm kelimesini niteleyen iki anlam-
dan bahsedilebilir. Birincisine gre, tarm toprak
ve su zerinde ya da ierisinde yaplan bitkisel
veya hayvansal retimdir. retim sz konusu ol-
duu iin tarmsal faaliyetler iktisadi anlam tar.
Tarm dar ve geni olmak zere iki ayr ekilde
tanmlamak da mmkndr. Dar anlamda tarm;
arazide ekim, dikim, bakm ve yetitirme yoluyla
bitki, hayvan ve hayvansal rnler retilmesi ve-
ya bunlarn reticileri tarafndan ilenip deerlen-
dirilmesi faaliyetleridir. Geni anlamda tarm ise
bitkisel ve hayvansal rn retiminin yan sra,
bu rnlerin yetitiricileri tarafndan ilenmesi, or-
manclk ve balklk faaliyetleri, tarmsal rnle-
rin yetitiricileri tarafndan tanmas ve saklanma-
s, maazalara devredilmeden reticileri tarafn-
dan satlmas ile tarm alet ve makinelerinin dier
tarm reticilerinin retimle ilgili faaliyetlerinde
bir bedel karlnda kullandrlmasn kapsar.
Tarm sektrnn fonksiyonlarn ifade etmek
Tarmm fonksiyonlar; insanlarn besin gereksi-
nimlerini karlamak, evre sal ve toplumun
ruhsal dengesini korumak, srdrlebilir kalkn-
mann salanmasna yardmc olmak, sanayi sek-
trne hammadde salamak, tarm d sektrle-
re istihdam salamak ve tarm d sektrlerde
retilen mal ve hizmetlere talep yaratmak olarak
ifade edilebilir.
Trk tarm sektrn ve bu sektrn zellikleri-
ni aklayabilmek
Trkiye tarmsal retim iin elverili bir iklim ve
doa yapsna sahiptir. Byk lde Latin Ame-
rika ve Gney Afrika lkelerinde yetien tropikal
rnler ve sadece dnyann belirli blgelerinde
bulunan hayvansal rnler dnda birok tarm-
sal rn Trkiye topraklar zerinde yetitirile-
bilmektedir. Tarmsal retim konusunda ne -
kan dier tm lkeler gibi Trkiyenin de tarm-
sal retim hacminin byk olmas, tarm sekt-
rnn lke ekonomisi iin nemli bir konumda
bulunmasna ve tarmsal nfusun toplam igc
ierisinde byk bir paya sahip olmasna neden
olmaktadr. Trkiyede tarm sektrnde doru-
dan ve dolayl olarak faaliyette bulunan iktisadi
birimler arasnda; Devlet, KTler, tarm sat ko-
operatif birlikleri, ticaret borsalar ve baz tarm-
sal arac kurulular yer almaktadr. Trkiyede ta-
rm sektr denilince akla iki tip tarmsal retim
gelmektedir. Bunlar; bitkisel ve hayvansal re-
timdir. Bitkisel retim ierisinde tahllar, bakla-
giller, tohumlar, tekstil hammaddeleri, sebzeler,
meyveler ve iecek bitkileri yer almakta iken;
hayvansal retim canl hayvanlar, st, et, yumur-
ta, bal ve deri gibi rnleri kapsamaktadr.
Trkiyede tarm sektrnn temel sorunlarn
analiz etmek
Trkiyede tarm sektrnde karlalan belli
bal sorunlar; g ve tarmsal istihdam sorunu,
kk reticilerin fazlal, tarmn geliimine y-
nelik projelerin hayata geirilememesi, tarmsal
verimin dk olmas, tarmsal kooperatifiliin
etkin almamas, tarma dayal sanayi kurulu-
larn etkin almamas, gda rnleri satnda
yaanan haksz rekabet, tarm kesiminde yaa-
nan kaytdlk, hayvanclkta yaanan sorunlar
olarak sralanabilir.
Trkiyede tarm ve tarmsal destekleme politika-
larn deerlendirmek
Tarm politikasnn temel hedefi; kaynaklar et-
kin bir biimde kullanarak ekonomik, sosyal,
evresel ve uluslararas gelimeler boyutunu b-
tn olarak ele alan rgtl, rekabet gc yk-
sek, srdrlebilir bir tarm sektr oluturmak
ifade edebilir. Bu amalarn gerekletirilmesin-
de tarm politikasnn bir paras olan tarmsal
destekleme de nemli role sahiptir. Trkiyede
destekleme almlar, girdi destekleri, dk faizli
tarmsal kredi, st tevik primi demeleri, doal
afet demeleri, ekim alanlar snrlandrlmas ve
destekleme primleri gibi birtakm destekleme fa-
aliyetleri yrtlmektedir. Ayrca, AR-GE, yat-
rm, pazarlama ve d ticarete ynelik destekle-
me faaliyetler de bulunmaktadr. Trkiyede uy-
gulanan tarmsal destekleme politikalar, dnya-
da gzlemlenen yapyla byk lde rtmek-
tedir. Bu politikalarn yeterlii ve etkinli konu-
sunda pek ok eksiklik sz konusudur. Tarmn
istihdamdaki pay %25 iken, GSYHdaki pay
%8,4tr. Bu durum sektrde verimlilik konusun-
da ciddi eksikliin olduunu gstermektedir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
5
A M A
124
Tr ki ye Ekonomi si
1. Aadakilerden hangisi dar anlamda tarm kapsa-
mna giren faaliyetlerden biri deildir?
a. Arazide ekim
b. Arazide dikim
c. Arazide bakm
d. Arazide yetitirme
e. Arazide saklama
2. Aadakilerden hangisi tarmn fonksiyonlarndan
biri deildir?
a. nsanlarn besin gereksinimlerini karlamak
b. evre sal ve toplumun ruhsal dengesini ko-
rumak
c. Srekli kalknmann salanmasna yardmc olmak
d. Sanayi sektrne hammadde salamak
e. Tarm d sektrlere istihdam salamak
3. Aadakilerden hangisi tarm sektrnn genel
zelliklerinden biri deildir?
a. Tarmsal retim iklim artlarna baldr
b. Tarmsal retim mevsim artlarna baldr
c. Tarmsal mallar talebinin gelir esneklii yksektir
d. Tarm sektrnde retim alanlar danktr
e. Tarm sektrnde azalan verimler kanunu ge-
erlidir
4. Aadakilerden hangisi iktisadi kalknmada tarm
sektrne ncelik veren grlerin dayanak noktalarn-
dan biri deildir?
a. Tarmsal yatrmlarn finansman maliyeti nispe-
ten dktr
b. Tarmsal yatrmlarn ithalat gerei dier sektr-
lere kyasla olduka yksektir
c. Tarm sektr da alan lkelerin ihracat gelir-
lerinin arttrlmas ve lkeye dviz girdisi sa-
lanmasnda nemli bir kaynaktr
d. Tarm sektr iktisadi kalknmann ilk yllarn-
da, bata sanayi sektr olmak zere, dier sek-
trler iin sermaye birikimi yaratr
e. Tarm sektr iktisadi kalknmann ilk yllarnda,
bata sanayi sektr olmak zere, dier sektr-
lerde retilen mal ve hizmetler iin talep yaratr
5. Aadakilerden hangisi Trk Tarm Politikasnn
amalarndan biri deildir?
a. Tarm kesiminin gelime hzn, ekonomik geli-
meyi yavalatmayacak, ekonomide darboaz ve
enflasyona yol amayacak seviyede tutmak
b. Tarmsal retim seviyesi ve verimlilii arttrmak
c. Tarma dayal sanayinin, tarmsal hammadde ih-
tiyacn yurtii retimle karlamak
d. Tarmsal isizlii nlenmek ve tarm sektrn-
den baka sektrlere olan igcn denetlemek
e. Tarmda destekleme politikasnn etkinliini
azaltmak
6. Aadakilerden hangisi Trkiyede tarm destekle-
me nedenlerinden biri deildir?
a. Tarmn doa koullarna ball, buna bal
olarak da risk ve belirsizliin fazla olmas
b. Tarm rnlerinin arz ve talep esnekliinin yk-
sek olmas
c. Tarmda retim periyodunun dier sektrlere
gre uzun olmas
d. Tarmsal iletmelerin kk ve arazilerin paral
ve dank olmas
e. Tarm sektr gelirlerinin dier sektrlere gre
dk olmas
7. Aadakilerden hangisi Trkiyede kullanlan tarm-
sal destekleme aralarndan biri deildir?
a. Fiyat mdahaleleri
b. Girdi destekleri
c. Vergi politikalar
d. Genel hizmetler
e. Enflasyon destekleri
8. Aadakilerden hangisi Trk tarm sektrnn te-
mel sorunlarndan biri deildir?
a. G ve tarmsal istihdam sorunu
b. Byk reticilerin fazlal
c. Tarmsal verimin dkl
d. Kaytdlk
e. Haksz rekabet
9. Aadakilerden hangisi Avrupa Birlii Ortak Tarm
Politikasnn amalarndan biri deildir?
a. retim standartlarn ve tarm teknolojisini geli-
tirmek
b. Tarmsal retim aralarnn etkili kullanmn sa-
lamak
c. Piyasalarda istikrar salamak
d. Tarmsal rnlerin fiyatlarn ykseltmek
e. rn arznn gvenliini salamak
10. Aadakilerden hangisi Avrupa Birlii Ortak Tarm
Politikasnn zerine kurulduu ilkelerden birisidir?
a. Tek tarm pazar ilkesi
b. Ayrk gler birlii ilkesi
c. Tarmda bireysellik ilkesi
d. Yksek kalite ilkesi
e. Dk fiyat ilkesi
Kendimizi Snayalm
125
1. e Yantnz yanl ise Tarmsal Faaliyet: levleri ve
zellikleri konusunu gzden geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise Tarmsal Faaliyet: levleri ve
3. c Yantnz yanl ise Tarmsal Faaliyet: levleri ve
4. b Yantnz yanl ise Tarmsal Faaliyet: levleri ve
5. e Yantnz yanl ise Trkiyede Tarmsal Destek-
leme Politikalar konusunu gzden geiriniz.
6. b Yantnz yanl ise Trkiyede Tarmsal Destek-
7. e Yantnz yanl ise Trkiyede Tarmsal Destek-
8. b Yantnz yanl ise Trk Tarm Sektrnn re-
tim Yaps ve rn Profili konusunu gzden
geiriniz.
9. d Yantnz yanl ise Trk Tarm Sektrnn AB
Ortak Tarm Politikasna Uyumu konusunu
gzden geiriniz.
10. a Yantnz yanl ise Trk Tarm Sektrnn AB
Ortak Tarm Politikasna Uyumu konusunu
gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Tarm sektr denilince akla toprak ve/veya suda yap-
lan bitkisel ya da hayvansal retim faaliyetleri gelse de
sektrn tanm iki farkl ekilde yaplmaktadr. Dar an-
lamda tarm; ekim, dikim, bakm ve yetitirme yoluyla
bitki ve bitkisel rnler, hayvan ve hayvansal rnler
retilmesi veya bunlarn reticileri tarafndan ilenip de-
erlendirilmesi faaliyetlerini kapsar. Geni anlamda ta-
rm ise; bitkisel ve hayvansal rn retiminin yan sra,
bu rnlerin yetitiricileri tarafndan ilenmesini, orman-
clk ve balklk faaliyetlerini, tarmsal rnlerin tan-
masn ve saklanmasn, reticiler tarafndan satlmasn
ve tarm alet ve makinelerinin retim faaliyetlerinde bir
bedel karlnda kullandrlmasn kapsar.
ktisadi kalknma srecinde tarm sektrne byk
nem veren iktisadi gr (ekol) Fizyokrasidir. Fizyok-
rasinin kurucusu Fransz iktisat Quesnaye gre, bir
ekonomide tarm sektr gelimeden dier retim un-
surlarnn gelimesi mmkn deildir. Ona gre, tarm-
sal faaliyet, bir retim ve deer yaratr. Ayrca tarm sek-
trndeki katma deer, dier sektrlerden daha yk-
sektir. Fizyokratlara gre bir lkenin zenginliini belir-
leyen unsur, tarmsal hasladaki arttr. Fizyokrasi ta-
rmsal reticiyi n plana karan ve braknz yapsnlar,
braknz gesinler dncesini savunan bir iktisat g-
rdr. Fizyokratlara gre ticaret faydal bir ura de-
ildir. Bunun sebebi, o dnemde ticaretin mal karl
yaplan bir faaliyet olarak grlmesidir. Fizyokratlara
gre ekonomide devlet mdahalesine gerek yoktur. Arz
ve talep arasndaki dengesizlikler geicidir.
Sra Sizde 2
Tarm sektr nemli lde doal koullara zellikle
arazi yaps ve iklim artlarna baldr. Olduka ve ku-
rak bir arazide verimli bir tarmsal faaliyet gerekletiri-
lemez. Tarmsal retim mevsimlerin ritmine baldr.
Tarm kesiminde retim tekniklerini gelitirebilme im-
knlar snrldr: Tarm sektr dier sektrlere kyasla
daha ziyade emek youndur ve ok ileri olmayan tek-
nolojileri kullanr. Dolaysyla, bu durum blgeler, aile-
ler ve rnler arasndaki verimlilik farkllklarnn altn-
da yatan en nemli etmenlerden biridir. Tarmsal mal-
lar talebinin gelir esneklii dktr: Tarmsal mallar
genellikle temel/zorunlu mal statsnde olduu iin,
bu mallarn talebindeki deime tketicilerin gelirlerin-
deki deimeden fazla etkilenmez.
Tarm sektrnde retim alanlar danktr. Sektrde
faaliyet gsteren iletmeler genellikle kk aile irket-
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar
126
Tr ki ye Ekonomi si
leri olduu iin, birlemekte zorluk ekmekte ve ib-
lm ile uzmanlamann salayabilecei verimlilik
avantajndan yoksundurlar. Tarmsal iletmelerin ieri-
sinde bulunduklar piyasa koullar farkldr. Sektrde
faaliyette bulunan firmalar retmi olduklar mallar arz
ederken tam rekabet piyasas koullarna, hammadde
temininde ise aksak rekabet piyasas koullar ile kar
karyadr. Tarm sektrnde azalan verimler kanunu
geerlidir. Tarmsal retim canl varlklar konu alr. Bu
durum, retim ile hasat ve hasat ile sat arasnda bir
gecikmenin olumasna neden olur. Bu gecikme; iklim,
hava koullar, girdi kalitesi, mevsimsel etkiler ve yasal
dzenlemeler gibi faktrlerden etkilenir. Tarmsal rn
fiyatlar istikrarszdr. Tarmsal rn arz fazla olduun-
da rn fiyatlar geriler; buna karn, rn arz darald-
nda ise, fiyatlar bir anda ykselir.
Sra Sizde 3
Tarm sektr yaps itibaryla devlet mdahalesine ak
bir sektrdr. Tarmsal retimin byk lde doa ko-
ullarna bal olmas, devlet destei olmakszn ciddi bir
gelimenin yaanmasn engelledii iin, hem gelimi
hem de gelimekte olan lkelerin byk bir ounluu
tarmsal destekleme politikalar izlerler. Trkiye de dev-
let eitli yntemlerle tarm sektrn desteklemitir.
Trkiyede tarm politikasnn uygulanma ekli kalknma
planlar ile gerekletirilmektedir. Tarm politikasnn te-
mel hedefi; kaynaklar etkin bir biimde kullanarak eko-
nomik, sosyal, evresel ve uluslararas gelimeler boyu-
tunu btn olarak ele alan rgtl, rekabet gc yk-
sek, srdrlebilir bir tarm sektr oluturmaktr. Tarm
sektr yaps itibaryla devlet mdahalesine ak bir
sektrdr. Tarmsal retimin byk lde doa koul-
larna bal olmas, devlet destei olmakszn ciddi bir
gelimenin yaanmasn engelledii iin, hem gelimi
hem de gelimekte olan lkelerin byk bir ounluu
tarmsal destekleme politikalar izlemektedirler.
Trkiyede uygulanan tarmsal destekleme politikalar-
na bakldnda dnyada gzlemlenen yapyla byk
lde rtt grlmektedir. Trkiyede destekle-
me almlar, girdi destekleri, dk faizli tarmsal kredi,
st tevik primi demeleri, doal afet demeleri, ekim
alanlar snrlandrlmas ve destekleme primleri gibi bir
takm destekleme faaliyetleri yrtlmektedir. Ayrca,
AR-GE, yatrm, pazarlama ve d ticarete ynelik des-
tekleme faaliyetler de bulunmaktadr. Trkiyede uygu-
lanan tarmsal destekleme politikalar, dnyada gz-
lemlenen yapyla byk lde rtmektedir. Trki-
yede tarmsal desteklemelerden bazlar; destekleme
almlar, girdi destekleri, dk faizli tarmsal kredi, st
tevik primi demeleri, doal afet demeleri, ekim alan-
lar snrlandrlmas ve destekleme primleri eklinde s-
ralanabilir. Ayrca, AR-GE, yatrm, pazarlama ve d ti-
carete ynelik destekleme faaliyetler de bulunmaktadr.
Sra Sizde 4
Avrupa Birlii (AB) Ortak Tarm Politikasnn (OTP)
amalar; retim standartlarn ve tarm teknolojisini ge-
litirmek, tarmsal retim aralarnn etkili kullanmn
salamak, Avrupadaki tarmsal retimin verimliliini
artrmak, piyasalarda istikrar salamak, rn arznn
gvenliini salamak, igcnn optimum kullanmn
salamak, gelir art salamak ve fiyata dayal haksz
rekabetin nne gemektir. AB Ortak Tarm Politikas
temel ilkeye dayanr. Bunlar; tek tarm pazar ilkesi,
topluluk tercihi ilkesi ve ortak mali sorumluluk ilkesi-
dir. Tek tarm pazar ilkesine gre ABye ye lkeler
arasnda tarm rnlerinin serbest dolam nndeki
tm engellerin kaldrlm ve tarmsal rnlerin piyasa
koullar ierisinde alnp satlabilecei tek bir pazarn
oluturulmutur. Topluluk tercihi ilkesi ise ithal ikame-
ci bir anlay ierisinde, ncelikle ABye ye lkelerin
tarm rnlerinin tketilmesi ve sz konusu yerli rn-
lerin ithalata kar korunmasn salayarak, AB tarm
rnleri ihracatnn gelitirilmesini hedeflemektedir. Or-
tak mali sorumluluk ilkesi uyarnca ABde OTPye ili-
kin tm harcamalar, ye lkeler tarafndan ortaklaa
karlanacaktr. Bu amala, 1962 ylnda AB btesi ie-
risinde Tarmsal Garanti ve Yn Verme Fonu (FEOGA)
oluturulmutur.
127
rnek, brahim. (2007). Dnya Ticaret rgt Kap-
samnda Avrupa Birlii Ortak Tarm Politikas
ve Trk Tarm Politikasnn Deerlendirilmesi,
Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(1),
ss. 319-347.
TK. (2010). Tarm statistikleri zeti 2010, Ankara.
TK. (2011). statistik Gstergeler 1923-2010, Ankara.
TGEM. (2011a). Tohumculuk Sektr Raporu, Ankara.
TGEM. (2011b). Hayvanclk Sektr Raporu, Ankara.
FAO (Dnya Gda ve Tarm rgt), http://faostat.fa-
o.org/site/569/DesktopDefault.aspx?PageID=569.
KV (ktisadi Kalknma Vakf),
http://www.ikv.org.tr/pdfs/0b08abbf.pdf.
Yararlanlan Kaynaklar Yararlanlan nternet Adresleri
Trk sanayisinin geliimini aklayabilecek,
Sanayi sektrndeki yapsal deiimi deerlendirebilecek,
Sanayi sektrnn Trkiye ekonomisi iindeki yerini kavrayabilecek,
Sektrdeki sorunlar, sanayi politikalarn ve sanayi stratejisini analiz edebile-
ceksiniz.
indekiler
Trkiye ktisat Kongresi
Tevik-i Sanayi Kanunu
thal kamesi
Devleti Politika
Varlk Vergisi
Planl Kalknma
Madencilik ve Taocakl
malat Sanayi
AR-GE Harcamalar
Milli ktisat
Mutedil Devletilik
Vaner Plan
Sanayi
Turquality
Bilgiye Dayal Ekonomi
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trkiye Ekonomisi
GR
TRKYEDE SANAY
SEKTRNN GELM
SANAYDE YAPISAL DEM
SANAY SEKTRNN KATMA
DEER NDEK YER
SANAY SEKTRNDE
SORUNLAR, SANAYLEME
POLTKALARI VE SANAY
STRATEJS
Temel Sektrlerde
Gelimeler II: Sanayi
Sektr
5
TRKYE EKONOMS
GR
Ekonominin ana sektrlerinden biri olan sanayi sektr, snai faaliyetleri kapsar.
Snai faaliyet ise hammaddelerin tanabilir ve kullanlabilir rnlere dntrl-
mesi olaydr. Dar anlamda sanayi, retim faktrlerinden emek ve sermayeyi kul-
lanarak hammadde ve yar mamul maddeleri ileyerek mamul madde haline geti-
ren tm retim faaliyetlerini kapsamaktadr. Sanayi bu adan bir bakma imalat-
lktr. Geni anlamda tanmlamak gerekirse sanayi, turizm sanayisinde olduu gi-
bi mteebbisin kurduu, mal ve hizmet reten ve gelir getiren faktrlerin bilei-
midir. Trkiyede sanayi sektr, Devlet Planlama Tekilat (DPT) tarafndan ma-
dencilik, imalat sanayi ve enerji (elektrik, gaz ve su) olarak snflandrlmtr. ma-
lat sanayi alt sektr de tketim mallar, ara mallar ve yatrm mallar olarak e
blnm ve her biri kendi iinde alt sanayi dallarna ayrlmtr. Trkiye ekono-
misinde balca imalat sanayi dallar arasnda gda, dokuma, deri, giyim, kimya,
ila, kauuk ve plastik, bilgisayar, elektronik ve optik rnler, elektrikli tehizat,
otomotiv, kok ve petrol rnleri, maden, orman, makine, madeni eya, taa ve
topraa dayal sanayi dallar saylabilir.
TRKYEDE SANAY SEKTRNN GELM
Gnmz dnyasnda gelimi lkelerin, ayn zamanda sanayilemi lkeler olma-
lar, ekonomik gelime ile sanayileme (industrialization) arasnda ok yakn bir
ilikinin olduunu ortaya koymaktadr. lkelerin sanayileme seviyesi ile gelimi-
lik seviyesi ayn anlama gelir. Gelimi ekonomi bir anlamda sanayilemi eko-
nomi demektir. Sanayileme seviyesi, sanayi sektrnn, lkenin ulusal geliri
iindeki byklne baldr. Uluslararas Para Fonuna (IMF) gre 2010 ylnda
sanayilemi ve gelimi lkeler (IMFye gre 35 lke) dnya nominal gelirinin
%65,8i, satn alma gc paritesine SGPye gre de nominal dnya gelirinin
%52,1ine sahiptirler (IMF, 2011, s. 168).
Temel Sektrlerde
Gelimeler II:
Sanayi Sektr
(Cari fiyatlarla, Milyar Dolar)
Osmanl Devletinde Sanayi Sektrnn Geliimi
Osmanl Devletinin ekonomisi tarma dayal bir yapda olduu iin sanayi sekt-
r ikinci planda kalm ve iinde bulunulan artlarda sanayileme abalar baar-
ya ulaamamtr. Trkiyenin sanayileme seviyesinin, Batl gelimi lkelerin ge-
risinde kalmasnn en nemli sebebi budur. Batda sanayileme devrimi balama-
dan nce 15-18inci yzyllarda Osmanl mparatorluu dnyann en gelimi lke-
lerinden biri idi. Lonca rgtlenmesiyle inicilik, dokumaclk, gemi yapm alanla-
rnda olduka ileri bir durumdayd.
2000 2005 2010
DNYA 32.216,47 45.524,80 62.911,25
Gelimi lkeler 25.680,17 34.667,03 41.438,43
Euro (Avro) Blgesi 6.075,82 10.015,20 12.142,64
Gelime Yolunda Olan lkeler 6.536,30 10.857,77 21.472,82
G-20
(1)
ABD 9.951,48 12.622,95 14.526,55
Almanya 1.891,93 2.771,06 3.286,45
Arjantin 284,47 183,00 369,99
Avrupa Birlii 8.091,29 13.627,66 16.242,26
Avustralya 400,99 737,20 1.237,36
Brezilya 642,42 890,05 2.090,31
in 1.198,48 2.256,92 5.878,26
Endonezya 165,52 285,86 706,75
Fransa 1.331,87 2.138,41 2.562,74
Gney Afrika 132,96 246,96 363,66
Hindistan 476,35 808,67 1.631,97
Hollanda 386,53 639,91 780,67
Hong Kong 169,12 177,77 224,46
ngiltere 1.480,53 2.282,89 2.250,21
spanya 582,38 1.132,13 1.409,95
svire 249,91 372,48 527,92
talya 1.100,56 1.780,78 2.055,11
Japonya 4.667,45 4.552,19 5.458,80
Kanada 724,91 1.133,76 1.577,04
Gney Kore 533,39 844,87 1.014,48
Meksika 671,93 848,53 1.034,31
Rusya 259,70 763,70 1.479,93
Singapur 94,31 125,43 222,70
Suudi Arabistan 188,69 315,76 448,36
Trkiye 266,44 482,69 735,49
130
Tr ki ye Ekonomi si
Tablo 5.1
Dnya
Ekonomisinde
Sanayilemi
(Gelimi) lkeler ile
Gelime Yolundaki
(Sanayilemekte
Olan) lkelerin Milli
Gelirleri
Kaynak: Kalknma
Bakanl,
Uluslararas
Ekonomik
Gstergeler, 2011, s.
91.
(1)
Yirmiler Grubuna (G-20ye) ye lkeler: ABD, Almanya, Arjantin, Avrupa Birlii, Avustralya,
Brezilya, in, Endonezya, Fransa, Gney Afrika, Hindistan, Hollanda, Hong Kong, ngiltere,
spanya, svire, talya, Japonya, Kanada, Gney Kore, Meksika, Rusya, Singapur, Suudi Arabistan
ve Trkiye
ngilterede 18inci yzyl or-
talarnda buharn makineye uy-
gulanmas sonucunda balayan
Sanayi Devriminden Osmanl-
lar gereken dersleri karama-
mtr. Bu durum sanayileme
srecinin lkeye gelmesini en-
gellemitir. Bylece, ekonomi-
de makine gcne dayanan bir
sanayi kurulamam, geleneksel
sisteme dayanan yerli sanayi de
hzla gerilemi ve Osmanl Devleti sanayileen Bat lkelerinin gerisinde kalmtr.
Ancak, Cumhuriyetin kurulmasndan sonraki dnemde sanayileme sreci hzlan-
m ve Trkiye 2000li yllarda Meksika, Brezilya, Suudi Arabistan, Gney Afrika,
in ve Hindistan gibi yeni sanayileen lkeler arasna katlmtr.
kinci Merutiyetin 1908de ilan edilmesiyle sanayileme olmadan lkenin
kalknamayacan ileri sren devlet adamlarnn says artmaya balamtr.
Gelien milliyetilik akmlar, ekonomi alannda da
kendini hissettirmi ve Osmanl sanayisinin tevik
edilmesinin gereklilii zerinde durulmaya balan-
mtr. Birinci Dnya Savann kt yla (1914)
kadar olan dnem baz yazarlarca milli iktisat dne-
mi ortak tanmlanmaktadr. kinci Abdlhamitin ikti-
darda olduu dnemde ttihat ve Terakki evreleri,
yneticilerin sermayeyi gzetecekleri yerde kiilerin
mal varlna gz diktiklerini ne srmlerdir. 1908
devrimi sonucunda iktidara gelen ttihatlarn libe-
ral Maliye Bakan Mehmet Cavit Bey, Osmanl top-
raklarnda sermaye birikiminin snrl ve dank ol-
duunu belirtmitir.
1750 1800 1830 1860 1880 1900
Avrupa (Btn ) 23.2 28.1 34.2 53.2 61.3 62
Birleik Kraliyet (ngiltere) 1.9 4.3 9.5 19.9 22.9 18.5
Habsburg mparatorluu 2.9 3.2 3.2 4.2 4.4 4.7
Fransa 4.0 4.2 5.2 7.9 7.8 6.8
Alman Devletleri (Almanya) 2.9 3.5 3.5 4.9 8.5 13.2
talyan Devletleri (talya) 2.4 2.5 2.3 2.5 2.5 2.5
Rusya 5.0 5.6 5.6 7.0 7.6 8.8
ABD 0.1 0.8 2.4 7.2 14.7 23.6
Japonya 3.8 3.5 2.8 2.6 2.4 2.4
nc Dnya 73.0 67.7 60.5 36.6 20.9 11.0
in 32.8 33.3 29.8 19.7 12.5 6.2
Hindistan/Pakistan 24.5 19.7 17.6 8.6 2.8 1.7
131
5. ni t e - Temel Sekt r l er de Gel i mel er I I : Sanayi Sekt r
Resim 5.1
Yeni Sanayileen
lkeler.
Tablo 5.2
Dnya
Ekonomisinde
lkelere Gre malat
Sanayisinin Nispi
Payndaki
Gelimeler: (1750-
1900)
Kaynak: http://lawmin.nic.in/finalreport/2b1-2ch2.htm (22.02.2012).
Sanayi Devrimi Avrupada
18inci yzylda buhar gcyle
alan makinelerin sanayi
sektrn yaratmas
sonucunda ortaya kmtr.
Balangc, buharl makinenin
bulunuudur. 1763te James
Watt, skoyada buharla
alan makineyi icat etmi
ve makine ann
balamasna yol amtr.
1807de Amerikal Robert
Fulton buharl makineyi
gemilere uygulam, 1825te
ilk buharl makine
lokomotiflerde kullanlmaya
balanmtr.
Resim 5.2
Mehmet Cavit Bey
Aralk 1913 tarihinde iktidardaki ttihat ve Terakki Hkmeti sanayilemeyi te-
vik etmek amacyla Tevik-i Sanayi Kanunu Muvakkatn (Geici Sanayi Yasasn)
yrrle koymutur. 1914 ylnda yasann tz, 1917de ise ynetmelii kar-
larak kapsaml bir mevzuat hazrlanm fakat araya giren Birinci Dnya Sava do-
laysyla bu dzenlemelerden yeterince yararlanlamamtr. Bu mevzuat, daha
sonra 1927 ylnda Trkiye Cumhuriyeti hkmetince yeniden dzenlenerek y-
rrle konmutur.
Tevik-i Sanayi Kanunu kapsamna giren kurulularn saym sonular 1917 y-
lnda yaynlanmtr. Buna gre Osmanl sanayi, tketim mallar retmekte, ara ve
yatrm mallar reten sanayi dallarna sahip bulunmamaktadr. Sanayinin ham-
maddesi tarma dayanmaktadr. Sanayi kurulular ar derecede Bat Anadoluda
younlamtr. Bunlardan %55i stanbulda, %22si zmirde toplanmtr. Saym-
larda yer alan 264 kurulutan %19u (50 adet) devlete veya anonim irketlere, %81i
ise (214 adet) gerek kiilere aittir. Son grubun %20si (42 adet) Trk ve Msl-
manlara geri kalan %80i (172 kurulu) ise Rum, Ermeni, Yahudi ve yabanc olarak
gayrimslimlere aittir.
1915 saymna gre Osmanl sanayisinde Trkler, sermayedar ve ii olarak
%15 orannda yer tutarken, Rumlar srasyla %50 ve %60, Ermeniler %20 ve %18 ve
Yahudiler de %95 ve %10 orannda paya sahiptirler. Byk sanayi tesisleri, kamu
tarafndan ordunun ve sanayin ihtiyalarn karlamak zere kurulmutur. Sanayi-
de, yabanc sermayenin pay dk, evirici g yetersiz, teknoloji geri idi. 264 sa-
nayi kuruluunda toplam 20.977 beygir gcnde evirici g kullanlmt. Bu g-
cn %76s buhar makinelerinden, %13 petrol kullanan iten yanmal motorlar-
dan ve %6.5u da elektrik motorlarndan salanyordu. Enerji daha ok kol gc-
ne dayanyordu. Osmanl Devletinde ilk elektrik enerjisi retim birimi, 1902de
Adanada kurulmu ve 1913 ylnda stanbulda bir benzeri faaliyete gemitir.
Cumhuriyetin lk Yllarnda Sanayilemeye Ynelik
Politikalar
Trkiye Cumhuriyetini kuran Mustafa Kemal Atatrk, etrafndaki milliyeti kadro ile
birlikte, Anadolu halknn gerek kurtuluunun ancak ekonomik zaferlerin kazanl-
mas ile mmkn olabileceini savunmakta idi. Nitekim, Byk Zaferin kazanlma-
sndan ksa bir sre sonra ve daha Cumhuriyet ilan edilmeden nce 17 ubat 1923te
zmirde toplanan Trkiye ktisat Kongresinde Mustafa Kemal yle demektedir:
Siyasi ve askeri zaferler ne kadar byk olursa olsun iktisadi zaferlerle talandrl-
mazlarsa meydana gelen zaferler kalc olamaz, az zamanda sner. Bu sebeple en
kuvvetli, en parlak zaferlerimizin dahi temin edebilecei faydal sonular temin et-
mek iin iktisadiyatmzn, iktisadi egemenliimizin salanmas, kuvvetlendirilmesi
zorunludur... Yeni Trkiyemizi layk olduu mertebeye karmak iin vakit geir-
meden iktisadiyatmza nem vermek zorundayz.
Mustafa Kemalin ktisadiyatmza nem vermek zorundayz derken belirtmek
istedii olay, sanayileme idi. Ekonomik gelime, sanayileme olmadan baarla-
mazd. Bu grn yle aklamtr: Sanayileme en ileri ve gelimi Trkiyeye
ulamak iin en ksa yoldur. Vatan savunmas buna baldr. Byk nder ve
yakn evresi, tarm ihmal etmeden sanayilemeye nem vermilerdir. O yllarda
ekonomide tarmn arl bilindii iin sanayilemenin baarlmas iin sektrn
desteklenmesinin kanlmaz olduunu herkes bilmekteydi.
132
Tr ki ye Ekonomi si
Osmanl Devletinin son
yllarnda sanayisinin
durumu ve geliimi
konusundaki bilgiler, 1913
ve 1915 yllarnda Ticaret ve
Ziraat Vekaletleri tarafndan
stanbul, Bursa, Bandrma,
zmir, Uak gibi Bat
Anadoluyu kapsayan illerde
yaplan sanayi saymlarna
dayanmaktadr.
Osmanldan devralnan az sayda sanayi kuruluunun, yksek dzeydeki rek-
betten korunmas ve sanayi sektrnn geliebilmesi iin, Trkiye ktisat Kongre-
sine katlan sanayiciler, gmrk tarifeleri arttrlarak sanayin d rekbetten korun-
masn istemilerdir. Ayrca, Tevik-i Sanayi Kanununun yeniden dzenlenerek
yrrle konulmasn, bir sanayi bankasnn kurulmasn, makine ara ve gere it-
hline vergi bakl salanmasn da talep etmilerdir. Bu isteklerin byk o-
unluu Kongrede karar altna alnm ve Hkmet istenilenleri zaman iinde ye-
rine getirmitir. 9 Nisan 1924 tarihinde karlan bir yasa ile ihracata dnk sanayi-
lerin kullandklar ithal hammaddeleri gmrk vergisinden muaf tutulmu, 1924 y-
lnda Trkiye Bankas, 1925 ylnda Sanayi ve Maadin Bankas kurulmu, 1929
ylnda da etkili bir gmrk korumacl balatlmtr.
Hkmet, yerli sanayicilerin retimini i vergilerden muaf tutarak, prim deye-
rek, ucuz kredi salayarak, ithal mallar zerine tketim vergisi koyarak korumu
ve Ekim 1929 tarihinde de spesifik tarifeler uygulayarak etkili bir koruma salam-
tr. thalattan alnan tm vergilerin oran Ekim 1929da %26 iken, bu oran bir yl
sonra %38e ykseltilmitir. Yeni spesifik tarifede btn tarm makine, ara ve ge-
releri bu sektrde makinelemeyi tevik etmek iin gmrkten muaf tutulmutur.
Ayrca, ulatrma aralaryla, lkede retilmeyen snai hammaddelerdeki spesifik
vergi oranlar drlm, buna karlk tekstil, gda, deri imento, aa rnleri,
nihai tketim mallar ile yeni gelimekte olan yerli sanayilere rakip ithal mallar
zerindeki nominal vergi oranlar ykseltilmitir.
Cumhuriyetin ilk yllarnda izlenen temel ekonomi politikas ilke olarak zel
giriim eliyle serbest piyasa artlarnda sanayilemeyi esas almaktadr. Devlet, zel
giriimi desteklemi, fakat zel sektrn yetersiz kald, krl bulmad alanlarda
ekonomiye mdahale ederek yatrm yapmtr. Bunun tipik rnei, 5 Nisan 1925
tarihinde karlan 601 sayl Yasa ile eker sanayisine yatrm yapacak zel giriim-
cilere nemli ayrcalklar salanmasdr.
Hkmet, 1927 ylnda eski 1913 tarihli yasay gzden geirip genileterek 15
yl iin Tevik-i Sanayi Kanununu yeniden yrrle koymutur. 1913 ylndaki
Yasa, Osmanl Devletinde sanayi sektrn o gnk artlarda nemli lde te-
vik etmitir. Nitekim 1913te 239 kurulu bu yasadan yararlanrken, 1923 ylnda ra-
kam 342 olmu ve 1927de ise 470e ykselmitir. Mays 1927 tarihli 1055 sayl ye-
ni Tevik-i Sanayi Kanunu 15 yl boyunca imalat ve madencilik sanayi kurulular-
na nemli tevikler getirmitir.
1932 ylnda nhisarlar Umum Mdrl isimli devlet tekeli kuruluncaya kadar
Trkiyede ttn, ispirtolu ikiler, tuz, barut ve patlayc maddelere ilikin tekeller
ayr kurulularca yrtlmtr. Osmanl Devletinde ttn, iki ve tuz tekelleri, Os-
manllarn d borlarna karlk yabanc zel kiilerin imtiyazna verilmi ve daha
sonra Dyun-u Umumiye daresi oluturularak bu darenin imtiyazna braklmt.
Ttn, ispirto ve ispirtolu ikiler ile tuz 1932de barut ve patlayc maddeler 1934de, bi-
ra 1939da, ay ve kahve 1942de ve kibrit 1946de devlet tekeli altna alnmtr.
Daha sonra 1942de arap, 1946da kahve, 1952de kibrit ve bira, 1956da barut
ve patlayc maddeler zerindeki tekeller kaldrlarak bu maddelerin retim ve sa-
t serbest braklmtr. Kahve ithali 1960 ylnda kararname ile tekel altna alnm
ise de 1976da bir baka kararname ile serbest braklmtr. 1980e kadar kahve it-
hali Tekel Genel Mdrlnce yaplmtr. 1981 yl thalat Rejimi Kararnda kah-
ve ithali fon denmek suretiyle serbest braklmtr. 1973te ay Tekeli, ay Kuru-
mu Genel Mdrlne devredilmi, daha sonra bu tekel de kaldrlmtr.
133
Gmrk korumasna ge
balanlmasnn sebebi,
Lozan Bar Anlamasnn
Trkiye Cumhuriyetinin
gmrk tarifelerini 5 yl
sreyle 24 Austos 1928e
kadar 1 Eyll 1916 tarihinde
olduu seviyede tutma
ykmlldr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Cumhuriyetin ilk yllarnda,
zmir ktisat Kongresinde
ifti grubunun ttn
tekelinin kaldrlmas
nerisinin aksine, yeni devlet
tekelleri oluturulmu ve
devlet ttn tekelini
kaldrmayarak onu
milliletirmitir. Ayrca, yeni
kamu tekelleri de yaratmtr.
17 ubat 1925 tarihinde tarmda Aar Vergisi Birinci ktisat Kongresinin ne-
rileri dorultusunda kaldrlnca, devlet nemli bir gelir kaybna uramtr. n-
k 1924 ylndaki devlet gelirlerinin %25ini aar vergisi salamakta idi. Yeni te-
kellerin oluturulmasyla devletin elinde nemli miktarda sermaye toplanm ve
bu kaynaklar, 1933ten sonra kamu tarafndan snai yatrmlarn finansmannda
kullanlmtr.
1927 ylnda, Trkiye Cumhuriyetinde ilk defa sanayi saym yaplmtr. Saym,
1913-1915 Osmanl sanayi saymlarndan farkl olarak tm lkeyi kapsamtr. Elde
edilen sonulara gre, lkede retilen deerin %65i tarm ve sanayi sektrnden
kaynaklanmaktadr. 1927 ylnda snai retimin %44 gda, %29u ise dokuma ve
giyim sanayinde olmu, ithalatn %90 sanayi rnlerinden meydana gelmitir. Bu-
nun %70i tketim, %30da ara ve yatrm maddeleridir.
1927 sanayi saymnda, Trkiyede 65.245 iyeri belirlenmitir. Bu miktarn
ancak 155i, 100 kiiden fazla ii altrmaktayd. 10 kiiden fazla ii altran
iyerlerinin toplam iindeki oran %3 idi. 65 civarndaki iyerinin %96snda evi-
rici g yoktu ve enerji kol gcne dayanyordu. Sanayi iletmelerinin %44 ta-
rmsal hammaddelerin basit ilemesini yapmakta idi. letmelerin %34 dokuma
sanayinde, %23 ise maden, metal, toprak ve makine dallarnda retim yapyor-
du. Toplam alan ii 256.900 civarnda olup, iyeri bana ortalama 2.5 ii
dmekte idi. ocuk ii says fazlal ve sosyal gvenlik sisteminin zayfl
dikkati ekiyordu.
Cumhuriyetin ilk on ylnda hkmet sanayi sektrne ncelik veren bir kal-
knma stratejisini benimsemesine ramen, tarm sektrn ihmal etmemi ve bu
sektr desteklemeye devam etmitir. nk sanayinin gelimesi iin gerekli ser-
maye, dviz ve igcn salayacak tek sektr tarm idi. Sanayi ancak, tarm sek-
trnde yaayan ve o zamanlar nfusun %81ini oluturan iftilerin satn alma
glerinin ykseltilmesiyle geliebilirdi. Hkmetin temel hedefi sanayilemeyi
gerekletirmek olmasna ramen, tarm sektr desteklenmeden bu temel hedefe
ulamak mmkn deildi.
Fakat o dnemde lkede gerekli sermaye, giriimci ve alt yap yoktu. Bunu bi-
len devlet, zel giriimin yetersiz kald ve giriimi krl bulmad alanlarda kst-
l imkanlaryla yatrm yapm ve yetersiz kamu kaynaklarnn nemli bir ksm, de-
miryolu yapmna ve yabanclarn ellerindeki demiryollarnn satn alnmasnda
kullanlmtr.
Devleti Sanayileme Yllar
Trkiye Cumhuriyetinin ilk 10 ylnda zel giriime dayanan liberal ekonomi po-
litikas izlenmi, zel sektr korunarak tevik edilmi ve sanayilemede bu kesime
ncelik verilmitir. Kamu kesimi 10 yllk sre iinde, piyasa ekonomisinin al-
mas iin gerekli olan kurumsal ve yasal dzenlemeleri yapm, demiryolu gibi
nemli altyap projelerinin gerekletirilmesini salamtr. Fakat o gnk ekono-
mik artlar, sermaye yetersizlii, giriimci azl, nitelikli igc eksiklii, d rek-
bet gibi sebeplerle zel sektr eliyle sanayilemede baarya ulalamam ve sek-
trdeki byme, dier sektrlerin gerisinde kalmtr. Bu durumda devlet, bizzat
kendisi kalknma hamlesini balatmak istemitir. Devletilik politikas, sanayile-
meyi hzlandrmak iin bir alternatif olarak domu ve devlet nclnde planl
sanayileme hedef alnmtr.
134
Tr ki ye Ekonomi si
Yerli sanayin lke
ihtiyalarn karlamakta
yetersiz kalmas ve izlenen
tevik politikalarna ramen
istenilen baarya
ulalamamas sonucunda
izlenen temel politikalar
1930lu yllarn ortalarndan
sonra deitirilmi ve ithal
ikameci ve korumac
politikalara arlk verilmeye
balanmtr. 1928 ylnda,
Tarm ve Ticaret
Bakanlklarnn
birletirilmesiyle ktisat
Vekaleti kurulmutur.
Atatrk, 1935 ylnda zmir Fuarn a konumasnda, devletilik kavram ile
neyi anlatmak istediini zamann ktisat Vekili Celal Bayarn azndan ifade etmi-
tir. Bayar, daha sonra bu tanm, 1936 Ocak aynda toplanan Sanayi Kongresini
aarken yapt konumada da tekrarlamtr. Prof. Afet nan, Trkiye Cumhuri-
yetinin kinci Plan 1936 isimli kitabnda Atatrkn 1935 ylnda yapm oldu-
u devletilik tanmn yle vermektedir:
Cumhuriyetin ilk yllarnda zel teebbse dayal liberal bir ekonomik politika iz-
lenmitir. Devlet ekonomide tevik edici bir rol oynamtr. 1923 ylnda zmirde d-
zenlenen ktisat Kongresinde kabul edilen ktisadi Misak- Milliye uygun olarak,
devletin zel teebbse yardmc olaca ve zel teebbsn ekonomik gcn aan
alanlarda faaliyet gstermesi ngrlmtr.
Trkiyenin tatbik ettii devletilik... sosyalizm nazariyatlarnn ileri srdkleri fi-
kirlerden... tercme edilmi bir sistem deildir. Bu, Trkiyenin ihtiyalarndan do-
mu... bir sistemdir. Devletiliin... manas udur: Fertlerin hususi teebbslerini esas
tutmak, fakat byk bir milletin ve geni bir memleketin iktisadiyatn devletin eline
almak... Devlet... hususi teebbslerle yaplmam olan eyleri bir an evvel yapmak is-
tedi ve grld gibi ksa zamanda yapmaya muvaffak oldu...
Bizim takip ettiimiz bu yol, grld gibi, liberalizmden baka bir sistemdir...
Atatrk, bir baka konumasnda devletilikle ilgili grlerini u ekilde ifade
etmitir:
Hlasa, bizzat takip ettiimiz devletilik, ferdi mesai faaliyetini esas tutmakla bera-
ber, mmkn olduu kadar az zaman iinde milleti refaha ve memleketi mamuriye-
te eritirmek iin milletin umumi ve yksek menfaatlerinin icap ettirdii ilerde bil-
hassa iktisadi sahada devleti alakadar etmektir.
Trkiye Cumhuriyetinde devletilik ilkesini Babakan smet nn, (1924ten
1937ye kadar Babakanlk grevini aralksz srdrmtr) 30 Austos 1930 tarihin-
de Kayseri-Sivas demiryolunu iletmeye aarken yapt konumada mutedil devlet-
ilik olarak aklamtr. Bu ilke, 10-18 Mays 1931 tarihlerinde toplanan CHP n-
c Kurultaynda kabul edilmitir. Daha sonra 1935te CHPnin Programna girmi, 5
ubat 1937de de Anayasaya konmutur. nnnn bu konudaki gr yledir:
Biz iktisadiyatta hakikaten mutedil devletiyiz. Bizi bu istikamete sevk eden bu mem-
leketin ihtiyac ve bu milletin fikri temayldr. Memleketin ihtiyalar iin herkes ve
her yer hazineden are arar... Devletilikten bsbtn vazgeip her nimeti sermaye-
darlarn faaliyetinden beklemee sevk etmek bu memleketin anlayaca bir ey midir?
1933-1937 yllar arasnda Ekonomi Bakanl, 1937-
1939 dneminde Babakanlk yapan ve devleti politi-
kalarn uygulanmasnda en st seviyede sorumluluk ta-
m olan Celal Bayarn 1947 ylnda yapm olduu
konumasnda devletilik kavram ile anlad udur:
Almanyada... Byk Frederik rnek fabrikalar yapmak
ve bunlar ilk frsatta mstahsillere mal etmek yolunu tut-
mutu. Yaptklarn satar, yeniden fabrikalar kurarak
onu da ahslara devrederdi... Bu sistemin bizde de tatbi-
ki verimli bir netice verir... Bizim devletiliimiz... ferdin
teebbsn destekleyen... bir devletiliktir.
135
Resim 5.3
Babakan smet
nn
Kaynak: 19 Mays
1941 tarihli Time
Dergisi kapa.
Atatrk, nn ve Bayarn belirttii gibi devletilik, lkenin o gnk ihtiyalarn-
dan domu ve lkenin hzla sanayilemesi iin izlenmesi gereken zorunlu bir poli-
tika olmutur. phesiz her iki lideri byle bir politika izlemeye ynelten baz d
faktrler de vardr. Bu faktrlerden en nemlisi, 1930lu yllarda merkezi planl bir
ekonomiye sahip olan Sovyetler Birliinin, Dnya Ekonomik Krizini (1929 Buhran)
fazla hissetmemesi ve bu krizi Batl lkelerden daha rahat atlatmasdr.
Sovyetler Birliinin 1933 ylnda merkezi planlamay uygulamaya koymas, o
zamanki yneticileri nemli lde etkilemitir. nk o dnemde bu uygulama,
kapitalist sisteme bir alternatif olmutur. Ayrca, Bakan Franklin D. Roosveltin
1933 ylnda kard Tennessee Vadisi Kurumunun (Tennessee Valley Authority)
kurulmasna ilikin yasa ile gelimi kapitalist lkelerde ilk defa blge planlamas
uygulamasn balatmas nemli bir d gelimedir. Ayn tarihte Almanyada iktida-
r ele geiren Adolf Hitler de lkesinde 4 yllk bir plan yrrle koyarak isizlik-
le mcadeleye balamtr.
Cumhuriyet Dneminde devletilik politikas erevesinde hazrlanan ve dn-
ya kapitalist sistemi iinde ilk uygulamaya konulan Trk Sanayi Planlarnn, Sov-
yetler Birliindeki ekonominin her sektrn kapsayan merkezi planlar ile hibir
benzerlii yoktur. Trk planlar, merkezi planl ekonomilerdeki gibi doktriner
deil, aksine pragmatik idi. Bu sebeple Trkiyede devletilik ve planl ekonomi
uygulamas, hibir zaman kolektivist sisteme gei iin bir aama nitelii tama-
mtr. Devletilik, kapitalizm ve sosyalizm arasnda ve bunlara alternatif bir sis-
temde olmam, lkenin o gnk ihtiyalarndan domu yeni ekonomik kalkn-
ma yaklam niteliini tamtr.
Devleti politika izlenerek ekonomik kalknmann gerekletirilmeye alld
1933ten sonraki dnemde de zel kesim korunmu ve tevik edilmitir. 1927 ta-
rihli Tevik-i Sanayi Kanunu, 15 yl iin yrrlkte olduu iin, 1942ye kadar zel
sektr bu yasa erevesinde tevik edilmeye devam edilmitir. lkede piyasa eko-
nomisi kurallar geerlidir ve temel ilke, yine zel giriimin gelimesidir. Devlet sa-
dece zel kesimin yeterli olamamas sebebiyle baz yatrmlar gerekletirmek du-
rumundadr ve kamu giriimcilii zel giriimciliin yerini almamtr. Her iki ke-
sim, birbirleriyle rekbet etmemi, tamamlayc grevler stlenerek ibirlii yap-
mlardr. Ayrca kamu giriimcilii daha ok sanayi sektrnde younlam, tarm
ve hizmetler sektrndeki faaliyetleri snrl kalmtr. Ksacas devletilik, kamu-
nun piyasaya mal ve hizmet retmek iin iletmecilik yapmasyla kstlanm, hi-
bir zaman bir devlet mdahaleciliine dnmemitir. Bu dnemde devletletirme-
ler, devlet tekellerinin oluturulmas, piyasalara, fiyatlara, d ticarete, bankalara,
faiz oranlarna dolayl ve dolaysz mdahaleler, koruma ve tevik gibi uygulama-
lar snrl kalmtr.
Trkiyede izlenen devleti politikann en gzel tanmn Bernard Lewis ver-
mektedir. Lewise gre Trkiyedeki devletilik, zel giriimciliin ve zel serma-
yenin ie yarar bir i yapamayacak kadar zayf olduu bir lkede, devletin ulusal
kalknma ve ulusal savunma temel amacyla snai faaliyette bir nc, bir ynetici
olarak ne kmas durumudur.
Trkiyede devletilik, youn olarak sanayi sektrnde uygulanmtr. Devlet-
ilik ilkesi, iki sanayi plannn hazrlanmas ve yrrle konulmasyla dnce-
den uygulamaya geirilmitir. Hzl bir ekonomik kalknma ve sanayileme iin ka-
munun sanayi tesisleri kurup iletmesinin kanlmaz olduu anlalnca, Sovyet
uzmanlar grubuna sanayi program niteliinde olan bir plan hazrlattrlmtr.
136
Tr ki ye Ekonomi si
Devletilik ilkesi, Osmanllar
zamannda da uygulanm
ve zellikle kinci
Merutiyetten (1908) sonra
devlet birok sanayi
iletmesi kurarak iletmiti.
Devleti bir ekonomi
politikasnn izlendii bu
yllarda, devletilik bir
sanayileme politikas arac
olarak uygulanm ve kamu
iletmeciliinin boyutlar
hzl bir ekilde
genilemitir.
Aslnda plan, be yl iinde kamu tarafndan gerekletirilecek sanayi projeleri-
nin toplu olarak gsterildii bir liste idi. Sadece, sanayi sektrnn bir ksmn
kapsyor, projelerin yatrm tutarlar, finansman kaynaklar, iletmelerin retim ka-
pasiteleri planda yer almyordu. eitli projeler arasnda balant ve uyum yoktu,
i tutarllk salanamamt. Plan, bir sanayi sektr plan zelliinde idi. Tm sek-
trleri ieren bir makro nitelik tamamaktayd. D finansman ngrlmemi ve
plann z kaynaklara dayal olarak yrtlecei ilkesi benimsenmiti. Dnya ze-
rinde gelime yolunda olan lkelerde bu plan, devlet nclnde planl sanayi-
leme uygulamasnn da ilk rneini oluturmutur. Btn eksikliklerine ramen,
Birinci Be Yllk Sanayi Plan (BBYSP) Hkmet tarafndan benimsenerek 17 Ni-
san 1934 tarihinde yrrle konmu ve 1934-1938 yllarnda uygulanmtr.
Birinci Be Yllk Sanayi Plan, kamu yatrmlarnn tmn kapsamayan bir
plandr. Amac, ithal edilmekte olan tketim mallar retiminde belli artlar sala-
maktr. Bu plann temel zellii ithal ikamesini amalamasdr. Plan dneminde 20
kadar fabrika kurulmutur. Smerbank ve Etibank gibi iki byk kurulu bu plan-
la lke ekonomisine kazandrlmtr.
BBYSPnin uygulamas devam ederken, 20-24 Ocak 1936 tarihleri arasnda kinci
Be Yllk Sanayi Plannn (BYSP) hazrlklarn yapmak zere Ekonomi Bakan Ce-
lal Bayarn bakanlnda Sanayi Kongresi toplanmtr. 16 Eyll 1938 tarihinde Plan
taslanda baz deiiklikler yaplm ve 4 yl kapsayacak ekilde Plan yeniden d-
zenlenmitir. Fakat kinci Dnya Savann kmasndan ay nce, BYSPden de
vazgeilerek yerine 5 Nisan 1939 tarihinde ktisadi Savunma Plan konulmutur.
Bunda Cumhurbakan smet nnnn byk etkisi olmutur. nk lkenin bir sa-
vaa girmesi ihtimaline gre her trl ncelikler yeniden dzenlenmek zorunda idi.
Uygulamaya geirilemeyen BYSPnin amac, daha ok hammaddesi ieride bu-
lunan hafif sanayi dallarnda ithal ikamesine gitmektir. BYSPde ncekinin
(BBYSPnin) aksine, ara ve yatrm mallarn kapsayan ar sanayiye arlk veril-
mi, maden ve hammaddelerin ilenerek ihrac amalanm, madencilik sanayi,
elektrik enerjisi retimi ve liman yapm gibi yatrmlara ncelik tannmtr. Bu ni-
teliiyle Plan, ithal ikameci bir sanayilemeden daha ileri gitmeyi de hedeflemitir.
kinci Be Yllk Sanayi Plannn (1938-1942) kapsam Birinci Plana gre daha
geni tutulmutur. Tketim mallarnn yan sra yatrm mallarna ve ara mallarna
ynelik ncelikler de belirlenmitir. Plan, kinci Dnya Savann balamasyla bir-
likte uygulamaya konulamamtr. Plan dneminde kurulmas ngrlen 100 ka-
dar fabrikann bir ksm (Ereli Demir elik tesisleri gibi) daha sonraki yllarda fa-
aliyete geirilebilmitir.
Devleti ekonomi politikalarnn yrrlkte olduu ve kinci Dnya Savan kap-
sayan yllarda Hkmet sanayileme programn byk lde durdurmutur. Sava,
savunma harcamalarn artrm, 900 bin kii silah altnda tutulmu, normal bte ge-
lirleriyle harcamalar finanse edilemedii iin Merkez Bankas kaynaklarna daha sk
bavurulmu, fiyatlar bu sebeple 1945 ylnda, 1938e gre %400 orannda artmtr.
1939 ylndan savan bittii 5 Mays 1945 tarihine kadar sanayi sektrnde BYSP
kapsamna alnan fakat o dnemde gerekletirilemeyen sper fosfat ve slfrik asit
tesisleri kurulabilmi, zel sektr yatrmlar ise hkmetin n iznine balanmtr.
retim d, ithalat tkankl, d dnyadan ar koruma sebebiyle soyut-
lanma, d ticaret fazlas salamak iin ihracat ar tevik gibi sebeplerle ekono-
mide arz daralrken talep artmtr. Bu durum tketim mallarnda stokulua ve
speklasyona yol am, bunun sonucunda da toplumda belli kesimler ar ka-
zanlar elde etmitir.
137
Devleti sanayileme
yllarn kapsayan bu
dnemde Trkiyede kt
ulusal kaynaklar, olduka
g artlar altnda ekonomik
kalknma amacyla devlet
eliyle harekete geirilmi ve
zellikle BBYSP yllarnda bu
konuda byk bir baar da
salanmtr.
Bu olumsuz gelimeleri nlemek amacyla devletin ekonomiye mdahalesi art-
m ve Babakan Refik Saydam, 1940 yl banda Hkmete snrsz yetkiler veren
Milli Mdafaa Kanununu Meclisten geirerek yrrle koymutur. Yasa, sana-
yi kurulularnn neleri ve hangi miktarlarda retebileceklerini belirlemitir.
1942 yl Temmuz aynda Babakan Refik Saydamn lm zerine babakan
olan kr Saraolu, 12 Kasm 1942 tarihinde 4305 sayl Varlk Vergisi Kanununu
kararak, sava yllarnda stokuluk ve speklasyondan ok para kazananlardan
vergi almak istemitir. Bir defaya zg olarak karlan bu yasa ile 3.873 yabanc
olan 114 bin kiiye varlk vergisi tahakkuk ettirilmitir. Vergi, byk lde gay-
rimslim aznlklardan (Rum, Ermeni ve Yahudi Trk vatandalarndan) alnmtr.
Vergi ykmllerinin %70i stanbulda idi. 1942 ylnda tarh edilen Varlk Vergisi
463 milyon TLyi bulmutur. Bunun 218 milyon TLsi, 1942 ve 1943 yllarnda top-
lanmtr. Gelen basklar sonucunda uygulama 1943 ylnda durdurulduunda, azn-
lklarn servetlerinin nemli bir ksm Trk iadamlarnn eline gemitir.
Cumhuriyetin ilk on yl iinde sanayi sektrnn Gayri Safi Milli Hasla (GSMH),
dier adyla Gayri Safi Ulusal Gelir (GSUG), iindeki pay %10lar seviyesinde sey-
retmitir. 1923 ylnda Trkiyenin ulusal geliri cari faktr fiyatlaryla 952 milyar TL
idi. 1929 ylna gelinceye kadar GSMH ylda %17 orannda artarken, sanayi retimi
%67 orannda gelimitir. 1929dan sonra GSMH azalmtr. GSMHdaki olumsuz
gelime, 1929-1930 Dnya Ekonomik Krizi ile tarmsal retimdeki kt iklim art-
larndan kaynaklanmtr.
Sava dolaysyla gerekli ithalatn yaplamamas ve bunun sonucunda makine
ve ara mal girdilerinde ortaya kan darboaza bir de tarm sektrndeki retim
d eklenince, 1938-1939 yllarnda 343.5 milyon TL olan sanayi sektr geliri
(1938 faktr fiyatlaryla) 1944-1945 yllarnda 267 milyon TLye dmtr (Bulu-
tay, Tezel, Yldrm, 1974). Ayn dnemde lkenin GSMHs da 1.975 milyon TLden
1.484 milyon TLye gerilemitir. Dnem bana gre GSMHda -%24.9 orannda, sa-
nayi sektr gelirinde ise -%22,3 orannda olumsuz gelime olmutur.
Liberal Dneme Gei
kinci Dnya Sava yllarnda devletin Milli Korunma, Varlk, iftiyi Topraklan-
drma Yasalar ile Toprak Mahsulleri Vergisi uygulamalar sonucunda geni halk
kitlelerinin yaam standartlar dm ve halkn mevcut siyasi iktidara kar ho-
nutsuzluu artmtr. 18 Ocak 1940 tarihli 3780 sayl Milli Korunma Kanunu, Sa-
va koullarnda ekonominin zerindeki basklar denetim altna alabilmek, zel-
likle gda zorluklarn gidermek zere kartlm ve hkmete retim ve datm-
la ilgili zel yetkiler vermitir.
iftiyi Topraklandrma Kanun tasarsnn Mecliste grlmesi srasnda ba
gsteren muhalefet sonucunda Adnan Menderes ve Fuat Kprl CHPden ihra
edilmilerdir. Bu karara kar kan Refik Koraltan ve Celal Bayarn da Partiden
(CHPden) istifa etmesiyle oluan muhalefet, ok partili hayata gei izninin veril-
mesiyle 7 Ocak 1946 tarihinde Demokrat Partiyi kurmulardr. Yeni kurulan Par-
ti, siyasi iktidar devleti ekonomi politikasndan dolay sert bir ekilde eletirme-
ye balam ve parti programnda ekonomik devletilie yer vermemitir.
Demokrat Parti, liberal politikalar izlenmesinden yana bir programa sahip idi
ve ekonomik kalknmann zel sektre dayanacan ne srmekteydi. 21 Tem-
muz 1946 tarihinde yaplan ve ak oy gizli sayma dayanan ilk genel seimler so-
nucunda Demokrat Parti 465 milletvekilliinden 62sini kazanm ve bylece Tr-
kiye Cumhuriyetinde yasal olarak ok partili hayat balamtr.
138
Tr ki ye Ekonomi si
1942 yl banda Ankara ve
stanbulda karne
uygulamasna gidilmi,
balangta 300, daha
sonra kii bana 175 gram
ekmek verilmitir. Karne
uygulamas 1 Eyll 1944
tarihine kadar devam
etmitir.
kinci Dnya Sava
sonrasnda, Marshall
Plannn uygulanmasna
dnk Semih Baran Plan,
1947 Be Yllk ktisadi
Kalknma Plan, 1950de
Dnya Bankas Barker
Raporu hazrlanmtr.
Demokrat Parti, lkede
ekilen ekonomik skntlarn
ve yoksulluun sebebini
devleti politikalara
balayan yoksul halk
kitleleri, sava zenginleri,
zel sermaye sahipleri ve
byk toprak sahiplerinden
destek grmtr.
Seim sonrasnda kr Saraolu Hkmeti istifa ederek onun yerine Recep
Peker Hkmeti kurulmutur. Fakat bu Hkmet de byyen d ticaret aklar,
ABDden beklenen yardmlarn gelmemesi ve Cumhurbakan smet nnnn 12
Temmuz 1947 tarihinde muhalefete destek vermesi zerine istifa etmitir. Yeni ka-
bineyi Hasan Saka kurmutur. Anti-devleti politikalarn kamuoyunda benimsen-
mesi ve toplumdan gelen basklar sonucunda Saka Hkmeti de 15 Ocak 1949da
grevden ayrlmtr.
CHPnin iktidarda kald 27 yllk dnemin son hkmetini emsettin Gnal-
tay kurmutur. 14 Mays 1950de yaplan seimler sonucunda toplam oylarn
%53n alan Demokrat Parti, tek bana iktidar olmu ve Partinin 1946 ylndan
itibaren yrtt anti-devleti program, Adnan Menderes Hkmeti ile birlikte ik-
tidara gelmitir.
Menderes Hkmetinin greve balamasyla devleti politikalar terk edilmeye
balanm ve ekonomide liberal bir dnem balamtr. Trkiyede 1947 Kalknma
Plan (Vaner Plan) ile balatlan ithal ikamesi yerine ihracat tevik, sanayi yerine
tarm ve kamu kesimi yerine zel kesimi tercih eden liberal dnem, 1958 stikrar
Kararlarnn yrrle girmesine kadar devam etmitir. kinci Dnya Savann son
bulmasyla Batyla olan ekonomik ve politik ilikilerin gelimesi sonucunda Trki-
ye Batl lkelerin nerilerine uygun olarak ekonomi politikalarn deitirmitir.
Demokrat Partinin iktidara gelmesiyle birlikte zel sektr nemli bir gelime
gstermi, kamuya ait sanayi kurulular da byd iin sanayi sektrnde ka-
munun pay azalmamtr. Demokrat Parti, devletin ekonomideki paynn kltl-
mesini ilke olarak benimsemesine ramen, bu dnemde T.C. Devlet Demiryollar
letmesi, PTT, Denizcilik Bankas ve Devlet Malzeme Ofisi, kamu iktisadi teeb-
bs (KT) haline dntrlmtr. Et ve Balk Kurumu, Trkiye Demir elik -
letmeleri ile SEKA ve T.C. Turizm Bankas kurularak KT kapsam daha da geni-
letilmitir. Sanayideki bu yap, 1946dan planl dnemin balangc olan 1963e ka-
dar geen dnemde byk bir deiiklie uramamtr. Sanayi sektr, 1958 yl-
na kadar i talebin canl olmas sebebiyle hzla bym, zellikle 1952-1957 d-
neminde sektrn ortalama byme hz %12,5 gibi rekor bir seviyeye ulamtr.
Trkiyede Cumhuriyetin ilk yllarnda temelleri atlan sanayi, temel tketim mallarnn it-
hal ikamesine dayanan bir yapya sahip olup, yerli tarmsal ve madensel hammaddeleri i-
lemeye yneliktir.
1950 ylndan ekonomik istikrar nlemlerinin yrrle girdii 1958e kadar l-
kedeki toplam yatrmlarn ortalama %21i sanayi sektrne ayrlmtr. zellikle, ara
mallar ve tketim mallar alt dallarnda younlama olmutur. zel kesim yatrmla-
r, eker, imento, pamuklu ve ynl dokuma sanayilerinde arlk kazanm ve bu
dallarda ar kapasite yaratlmtr. Bunun sebebi, i pazarn korunmu olmasdr.
Planl dnemin balangc olan 1963e kadar sanayinin GSMH iindeki pay
%15,2den (1947) %16,7ye (1962 yl, sabit fiyatlarla) ykselmitir (DE, statistik
Gstergeler, 1990). Bunda, dnem boyunca sanayi sektrnn dier iki temel sek-
tre gre daha hzl bymesinin etkisi vardr. 1947 ylnda sanayi sektr sabit fi-
yatlarla (1968 fiyatlar) %5,8, 1950de %9,3, 1953te en yksek oran %19,2, 1955te
%11,3, 1960ta %0,4 ve 1962de %3,5 orannda gelimitir. Bu dnemde sanayi ke-
simi sadece 1949 ylnda -%2,7 orannda olumsuz gelime gstermi, 1950-1957 yl-
lar arasnda 1951 hari (%2,6) sanayi sektr bymesi %9,2 ile %19,2 arasnda
deimitir.
139
1950 ylndan sonraki
dnemde yeni bir ekonomi
politikas uygulamaya
konmutur. 1950-1960
dnemi altyap yatrmcl
dnemi olarak bilinir.
nemli karayollar, su,
liman, enerji projeleri bu
dnemde
gerekletirilmitir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1953 ylnda sanayi
sektrndeki %19,2lik
bymeye Cumhuriyet
tarihinde bir daha
ulalamamtr.
Planl Dnem: 1963-1977
Trkiye ekonomisi 1960 ylna gelinceye kadar plansz bym, 1950lerin ikinci
yarsndan sonra sektrlerin bu arada sanayi sektrnn de byme hz yavala-
mtr. Kamu kesiminin ekonomideki arlnn azaltlmas amalanmasna ra-
men bu salanamamtr. Yrtlen projeler salam kaynaklarla finanse edileme-
mi ve Trkiye dank bir antiye grnmne brnmtr. 27 Mays 1960 aske-
r darbesinden sonra ekonominin bir plana balanmas fikri genel kabul grnce,
planlama bir kurum olarak 1961 Anayasasna girmitir. 1961 ylnda karlan yasa
ile Devlet Planlama Tekilat kurulmu ve kalknma planlarn hazrlamak ve yrt-
mekle grevlendirilmitir. Bylece, Trkiyede 1962den sonra planl kalknma d-
nemi balamtr. Birinci Be Yllk Kalknma Plan (BBYKP) 1962 ylna yetimedi-
i iin bir yllk program hazrlanm ve Birinci Plan 1963 ylnda yrrle kon-
mutur. Plan, 15 yllk uzun vadeli bir plann ilk uygulama dnemi olmutur.
Trkiyede 1963 ylndan sonra uygulanan be yllk kalknma plan dnemle-
rinde sanayiye dayal byme temel amalardan biri olmutur. 1980 ylna kadar
ithal ikamesi, 1980 sonrasnda ise ihracata dnk sanayileme politikas izlenmi-
tir. Trkiyede sanayi politikas, bamsz bir politika alan deildir. Sanayi politi-
kas, d ticaret, yatrm, enerji, teknoloji, kalite iyiletirme, evre, igc, KOB ve
rekbet gibi politikalarla dorudan ilgilidir. Ayrca, her bir sektrn zel ihtiyala-
rndan dolay sektrel politikalara ihtiya duyulmaktadr.
1930lu yllardaki Birinci Be Yllk Sanayi Plan ve kinci Be Yllk Sanayi Plan ile 1960l
yllardaki Birinci Be Yllk Kalknma Plan ve kinci Be Yllk Kalknma Plann birbirine
kartrmaynz.
Kalknma Planlar, 1930lu yllarda hazrlanan BBYSP ile BYSPde olduu gibi
tm nceliin ve arln sanayi sektrne verildii dengesiz gelime felsefesine
dayanmamtr. Ayrca her plan, sanayilemeye farkl arlk vermitir. BBYKP da-
ha ok sosyal ierikli olduu iin, krsal kesimin kalknmas bu planda arlk ta-
mtr. kinci Be Yllk Kalknma Plannda (BYKP), ilk plana (BBYKP) gre sana-
yileme daha nemli bir ama olmutur. thal ikamesi yoluyla sanayi malnn yerli
retimi nem tam, bu retimin maliyeti, fiyat, rekbet ans, kalitesi ve uzun
dnemde gelimeye etkisi zerinde durulmamtr. Trkiyede zellikle ilk iki
planda tam anlamyla ithal ikameci bir sanayileme modeli benimsenmitir.
BBYKPde dayankl tketim mallarnn ithal ikamesi amalanmtr. Ara ve ya-
trm mallarnda ithal ikamesini kamu sektr salam, zel sektr BYKP ve
nc Be Yllk Kalknma Plannda (BYKP) dayankl tketim mallar reti-
minde younlamtr. Bylece, zel sektr ile kamu kesimi arasnda doal bir i-
blm de kendiliinden olumutur. Drdnc Be Yllk Kalknma Plannda
(DBYKPde) snai mal ihracatna nem verilmi, fakat bu gelime sanayilemede
strateji deiikliine yol amamtr. Aslnda, Osmanllarda ve Trkiye Cumhuriye-
tinde 1980 ylna kadar ithal ikameci sanayileme modeli izlenmi ve hkmetler
dengeli bir sanayileme stratejisini benimsemilerdir.
1980 ylna kadar lkenin karlatrmal stnl olan sanayi dallarna nem
verilmemi, zellikle dayankl tketim mallar sanayinde byk lde ithal ika-
mesi gerekletirilmitir. Bunda, i pazarn, optimal lekte tesislerin kurulup ile-
tilmesine imkn vermesinin byk etkisi vardr. 1970li yllarda i pazarn d rek-
bete kar korunmas sonucunda zellikle montaj sanayi dalnda etkinlikten uzak,
i piyasada tekel yaratan bir sanayi yaps meydana gelmitir. 1980e kadar izlenen
140
Tr ki ye Ekonomi si
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Trkiyede tm kalknma
planlarnda sanayilemeye
ncelik verilmi ve ekonomik
kalknma ile zde
saylmtr.
Sanayileme stratejisi,
toplumda sanayilemeyi
gerekletirmek iin izlenen
modelleri, sanayileme
politikalar ise bu stratejiyi
uygulamaya koyan aralar
kapsar.
Trkiyede planl dnemde
benimsenen strateji
sonucunda, toplumun
ihtiya duyduu temel
tketim mallarnn retimine
ncelik verilirken, ayn
zamanda yatrm ve ara mal
retecek tesislerin
kurulmasna da
allmtr.
ithal ikameci ie dnk sanayileme modeli, zellikle dnemin son yllarnda da
bamll artrm ve ekonomide dviz ihtiyacnn ykselmesine yol amtr. Bu
gelime, Trkiyede ekonomik bunalmn ortaya kmasnda nemli bir faktr ol-
mu ve 24 Ocak 1980 stikrar Kararlarnn alnmasna yol amtr.
BYKPyi kapsayan 1973-1977 yllar, Trkiye iin sanayileme asndan nem
tamaktadr. BYKP dneminde, yeni uzun dnemli gelime stratejisi belirlene-
rek, Birinci Plan dneminde ngrlen 15 yllk gelime stratejisi bir kenara bra-
klmtr. BYKP, 1973-1995 yllarn kapsayan 22 yllk yeni kalknma stratejisi-
nin ilk dilimini oluturmutur. 1970li yllarda Avrupa Ekonomik Topluluu (AET)
ile ilikilerdeki gelimeler ve 1 Ocak 1973 tarihinde Katma Protokoln yrrle
girmesiyle Trk sanayisinin 12 ve 22 yllk srelerde AETye entegre olmasnn he-
deflenmesi, yeni bir stratejinin ortaya konmasn gerektirmitir. Batnn sanayile-
mi lkelerinden oluan AET iinde sanayi sektrnde rekbete hazrlanma, yat-
rmlarn byk lekli iletmelere yaplmasn zorunlu klmtr. Ama, sadece kal-
knma deil, gelimi Baty da (rnek lke talya) yakalamaktr.
lk plan uygulamas sonucunda sanayi sektrnn GSMH iindeki pay hz-
la artmtr. BBYKPnin ilk uygulama yl olan 1963te pay %17,1 iken, plan dne-
mi sonunda oran %20,7 olmutur. BYKPnin birinci ylnda oran %21,5e yksel-
mi, dnem sonunda ise %22 olarak gereklemitir. BYKPnin ilk ylnda oran
%23,4 iken, 1977de %24,8e kmtr. zetle belirtmek gerekirse ilk plan uygu-
lamas sonucunda sanayi sektrnn GSMH iindeki pay ykselmitir. Bunun se-
bebi, sanayi sektrndeki byme hzlarnn plan hedeflerinin bir miktar gerisin-
de kalmasna ramen olduka yksek seviyede gereklemesidir.
Planl kalknma dneminde sanayi sektrnde en fazla byme, Birinci Be Yl-
lk Plan dneminde %10,9luk oran ile gerekletirilmitir. Bu dnemde sanayi sek-
trndeki byme hzlar, tarm ve hizmetlerdeki byme hzlarnn zerindedir.
1963 ylndan 1980e kadar geen dnemde sanayi sektr, ekonomide mutlak ve
nispi anlamda byrken, yapsnda da nemli deiimler meydana gelmitir.
Sanayi retimi iinde ara ve yatrm mallarnn pay artm, zellikle BYKP d-
neminden sonra sanayide ara ve yatrm mallar lehine bir deiim gzlenmitir. Bu
durum, zellikle ara mallarnda ithal ikamesinin salandn gstermektedir. ma-
lat sanayisinde yapsal deiim, incelenen dnemde plan hedefleri dorultusunda
gereklemi olmasna ramen, yatrm ve ara mallarndaki gelime plan hedefleri-
nin gerisinde kalmtr.
1980 Sonras Dnem
Trkiye Cumhuriyetinde 1980 ylna kadar geen srede (57 yl) sanayileme, ithal
ikamesi ynnde olmutur. Trk sanayi, ncelikle i talebi karlamak ve daha n-
ce ithal edilen mallar, lke iinde retip yurtiinde satmay amalamtr. Bu yn-
de bir gelimeyi, yeni kurulan sanayi dallarnn ok uzun srelerle gmrk ve dier
e etkili vergilerle korunmas, sanayicinin i piyasa iin retim yapma rahatl, i
rekbetin bulunmamas ile tekel tipi retimin vermi olduu rahatlk etkilemitir.
Bunlarn sonucunda da kapal ve rekbeti olmayan bir snai yap ortaya k-
mtr. Bu yapnn balca zellikleri;
lek ekonomilerinden yararlanmayan kk lekli iletme birimleri
Dk kapasite kullanm, geri ve eskimi teknoloji
Rekbet eksikliinden kaynaklanan dk ve kalitesiz retim
Yerli girdi payn arttrmaya ynelik fakat ayn zamanda uzmanlamadan
uzaklaan retim
141
1963-1978 dneminde
sanayi sektrnde yaratlan
gelirin %85i imalat
sanayinde olup, bu alt
sektrde alanlar, sanayi
sektrnde istihdam
edilenlerin yaklak %90
kadardr.
Pazarlarda tekelleme
Ar korumann verdii rahatlktan kaynaklanan etkinlikten uzaklama
Btn bunlarn sonucunda yksek maliyet ve d pazarlardan soyutlanma
eklinde sralanabilir.
Trkiyede ilk 15 yllk uzun vadeli plan ile daha sonra kabul edilen 22 yllk
uzun vadeli plan hedeflerinde yeni sanayi dallarnn yerli ara mallar arzn artrma-
s amalanm olmasna ramen, bu amaca ulalamamtr. Drdnc Planda ara
ve yatrm mallar reten sektrlerin imalat sanayi iindeki paynn artrlmas he-
deflenmi, fakat tam tersine 1978 ve 1979da, 1977 ylna gre tketim mallar sek-
trnn pay artarken, ara ve yatrm mallarnn pay azalmtr.
Birinci ve ikinci plan dnemlerinde dayankl tketim mallarnda ithal ikamesi
byk lde gerekletirilerek sanayilemede en zor aamaya gelinmitir. Bu, ara
ve yatrm mallarnda ithal ikamesinin salanmasdr. Fakat bunda baarl oluna-
mam, ekonomi henz ihtiyac olan ara ve yatrm mallarn retecek aamaya gel-
memitir. Tketim mallar retimi, ncelikle ara ve yatrm mallarnn ithalini ge-
rektirmitir. Ekonomide ara ve yatrm mallar reten sanayi dallarnda dengeli bir
gelime olmadndan Trk sanayinde yatrm mal, ara mal ve tketim mal l-
s arasnda olmas gereken yapsal denge salanamamtr. Bu sebeple ekonomi-
nin dviz ihtiyac artmtr. nk mevcut retim kapasitesinin alabilmesi iin
arz ve yatrm mal ithalat gerekmitir.
Trkiyede bilinsiz bir ekilde izlenen ithal ikamesi politikas sonucunda ne-
gatif ithal ikamesine yol alm ve bir birimlik ithal ikamesi iin daha fazla itha-
lat yaplmtr. thalata bamlln artmas dviz skntsna yol am, finansman
yetersizlii sebebiyle yaplamayan ithalat sonucunda kapasite kullanm oranlar
%50lerin altna dmtr. Yerli ara ve yatrm mal reten sanayi dallarnn kuru-
lamamas, Trk ekonomisinin 1970li yllarn sonunda byk bir kronik d deme-
ler ayla karlamasna yol amtr. Bu durumun, ithalat azaltmak iin itha-
lat arttrmak olarak tanmlanan paradoksla, dier bir deyile ithal ikamesini ger-
ekletirecek yatrm ve ara mallar ithalatnn ilk aamada ithal talebini arttrmasy-
la ilgisi yoktur.
thal ikamesindeki yanl strateji ara ve yatrm mallar retimi arzn artramad-
iin yeni kurulan sanayi dallarnn ara mal ithalat patlam, yeni yatrmlar itha-
lat artrm, ithal ikamesi dviz tasarruf eden deil, aksine dviz ihtiyacn giderek
arttran bir zellik tadndan demeler dengesini dzeltmeye katkda bulunama-
mtr. Ksacas, izlenen yanl sanayileme stratejileri dolaysyla ara ve yatrm ma-
l reten sanayi dallarnn kurulamamas sebebiyle ekonominin dviz talebi artm-
tr. Mevcut dviz arzyla bu talebin karlanamamas, ekonominin byk bir dviz
darboazyla karlamasna yol amtr.
24 Ocak 1980 Kararlar ile ithal ikameci sanayileme stratejisi terk edilerek ihra-
cata arlk ve ncelik veren sanayileme modeli benimsenmitir. Bylece, ihracata
dnk stratejiye gre sanayilememenin yaratt skntlar giderilmeye allmtr.
Aslnda 24 Ocak Kararlarnn znde, sanayileme stratejisindeki deiiklik yatar.
Yatrm ve ara mallar retimine ncelik veren anlay braklm, sanayinin d-
a almasna nem verilmi ve ithalatta liberalizasyona gidilerek Trk sanayi ter-
biye edilmeye allmtr. zellikle 1984ten sonra ithalatn libere edilmesi, ka-
aklk ve karaborsay byk lde engelleyerek haksz rekbeti ortadan kaldr-
m, yabanc sermaye girileri zerinde olumlu etki yaratm ve sanayinin dinamik
karlatrmal stnlkler teorisi iinde yeniden yaplanmasn salamtr.
142
Tr ki ye Ekonomi si
Dviz darboazn
geniletmek amacyla 24
Ocak 1980 tarihinde
ekonomide kkl
dnmleri amalayan bir
istikrar program yrrle
konmutur.
1980 sonrasnda hazrlanan
plan ve programlarda
sanayileme, ihracata dayal
kalknmann bir paras
olarak ele alnm, kamu
kurumlarna dayanan
sanayilemeden
vazgeilmitir.
Trkiye ekonomisi 1970li
yllarn sonlarna doru ok
nemli bir deme gl ve
dviz darboazyla
karlamtr. Bunun
balca sebepleri arasnda
ekonominin da kapal bir
yapda olmas ve dolaysyla
izlenen ithal ikameci
sanayileme politikasdr.
Trkiyenin 1980li yllarda yeni sanayi stratejisinin benimsenmesinde nemli
bir faktrde Avrupa Topluluu (AT) ile gmrk birliini gerekletirme konusun-
daki tercihidir. hracat tevik eden yeni politikalar sonucunda sanayiciler, i piya-
sa yerine d piyasalara ynelmeye balamlar ve i piyasann darlndan kurtul-
mulardr. 1980 ncesinde Trkiyede i pazarn satn alma gc yetersizdi. Bu du-
rum, retimin optimum lekte yaplamamasna yol amtr. Kk sanayiciler
ileri teknolojili optimum lekte tesisler kuramamlar, bu sebeple verimleri dk
kalmtr. Da alma pazar geniletmi, bu olumlu gelime i pazarn yetersiz ol-
duu sanayi dallarnn gelimesini tevik etmitir. D pazarlara retim yapma, ka-
pasite kullanm oranlarn artrm, tesislerin leklerini geniletmelerine yol am
ve yeni yatrmlara gitmelerine sebep olmutur. Bylece, maliyetler aa ekilerek
rekbet ans artmtr.
(Yzde)
hracat ile birlikte kalite ykselmi, ambalajlar iyilemi, teknoloji gelimi, mo-
dern iletmecilik kurallar uygulanmaya balanm, d pazarlar yakndan izlenir ol-
mu, uluslararas finansman kurulularyla ilikiler artm, yeni pazarlama yntem
ve teknikleri lkeye getirilmi, ynetimde profesyonelleme balam, yabanc ser-
maye giriinin oalmasyla yeni ortaklklar yaratlm ve yeni i ilikileri gelimi-
tir. En nemlisi ise Trkiye, kendisinin dnda baka bir dnya olduunun fark-
na varmtr.
Btn bunlarn sonucunda sanayi rnleri retimi ve ihracat hzla gelimi,
toplam ulusal gelir iinde sanayi sektrnn pay artmtr. Aslnda Trkiye, G-
ney Kore, Tayvan, Hong Kong ve Singapur gibi uzak dou lkelerinin ihracata d-
nk sanayileme stratejilerini 1960l yllarda benimseyip uygulamaya koysayd,
bugn sanayileme konusunda karlat skntlarn byk bir ksmndan uzak
kalacakt.
1963 ylnda balayan planl ekonomi dneminde Trkiyede dokuz adet beer
yllk kalknma plan hazrlanmtr. Planl dnemde hedeflerin altnda performans
2009
(TR)
2010
(TR)
2011
(2)
(TR)
2010
(AB-27)
(5)
GSYH indeki Pay (Cari Fiyatlarla) 15,2 15,5 16,6
(3)
15,4
retim Art (Sabit Fiyatlarla)
(1)
-11,3 14,4 10,1 7,6
hracat Art (Cari Fiyatlarla) -23,8 10,5 23,3 22,7
(6)
Toplam hracat indeki Pay 93,4 92,6 93,8 91,5
(6)
thalat Art (Cari Fiyatlarla) -26,1 30,9 37,4 24,5
(6)
Toplam thalat indeki Pay 78,8 78,3 77,3 89,9
(6)
Sabit Sermaye Yatrm (SSY) Art
(Sabit Fiyatlarla)
-35,0 30,3 24,6
(4)
zel Sektr SSY indeki Pay

(Cari Fiyatlarla)
39,8 38,1 40,0
(4)
malat Sanayi stihdam Art -6,8 8,9 4,8

(3)
-3,0
Kapasite Kullanm Oran 65,3 72,6 75,0 76,5
Kurulan letme Says (Adet) 12.508 14.629 11.662
Kapana letme Says (Adet) 4.684 5.061 4.758
143
Tablo 5.3
malat Sanayi ile
lgili Temel
Gstergeler
Kaynak: Kalknma
Bakanl, 2012 Yl
Program, s. 163.
(1)
NACE Rev.2e gre 2005=100 Serisi (2) Ocak - Austos dnemi (3) Ocak - Haziran dnemi
(4)
Kalknma Bakanl-Yllk Tahmin (5) EUROSTAT (6) SITC (3,5-8)
yakalanmtr. Tarm sektrnn doa artlarna olan bamllnn devam etme-
si sebebiyle sektrel hedeflerde daha fazla sapma olmutur. Bu dnemde sanayi-
lemede baarl olunmakla beraber, 1990l yllarda krizlerin de etkisiyle sanayile-
me hamlesi yavalamtr.
Dokuzuncu Kalknma Plan dneminde (2007-2013) yllk ortalama %7 byye-
cek Trkiye ekonomisinde retimin sektrel bileiminde sanayi ve hizmetler sek-
trlerinin n plana kmas hedeflenmitir. Sanayi sektrnn retim iindeki pa-
ynn plan dnemi sresince artmas ve dnem sonunda %27,2 seviyesine ulama-
s, sanayi sektr art hznn ekonomik bymenin zerinde gerekleerek yllk
ortalama %7,8 olmas beklenmektedir.
Uluslararas yatrm danmanlk kuruluu olan Goldman Sachsn tahminlerine
gre, Trkiyenin gelecek yllarda byme trendleri ayn ynde olduu taktirde
2050 ylnda dnyann 9uncu byk ekonomisi olaca tahmini gereki deildir.
TSADn hazrlad Vizyon 2050 Raporuna gre de 2050 ylnda Trkiye dnya-
nn en byk ilk 10 ekonomisi iinde yer almayacaktr. J. Four ve dierleri tara-
fndan yaplan bir almada da Trkiye 2050 ylnda ilk 10 lke arasnda yer alma-
maktadr. 2010, 2025 ve 2050 yllarnda dnya ekonomisi iindeki ilk 8 lke aa-
daki ekilde gsterilmitir.
(Sabit Fiyatlarla, Yzde)
Trkiyede planl dnemde ngrlen hedeflere ulalm mdr?
SANAYDE YAPISAL DEM
Avrupa Birlii (AB) Ekonomik Faaliyetler Snflamasna (NACE) gre sanayi sek-
tr; madencilik ve taocakl, imalat sanayi ile elektrik, gaz ve su alt sektrle-
rini kapsamaktadr. Trk sanayinde yapsal deiim ortaya konulurken, sanayinin
zn oluturan imalat sanayindeki gelimeler ele alnacaktr. malat sanayi ise
ISIC Rev. 2 ve ISIC Rev. 3 snflandrmasna gre, TK tarafndan yaplan ayrm-
da aadaki sanayi gruplarn kapsamaktadr. Bu sanayi gruplar; gda, iki ve t-
tn (31), dokuma, giyim eyas ve deri sanayi (32), orman rnleri ve mobilya
(33), kat, kt rnleri ve basm (34), kimya, petrol, kmr, kauuk ve plastik
rnleri (35), ta ve topraa dayal sanayi (36), metal ana sanayi (37), metal e-
ya, makine ve tehizat, ulam arac, ilmi ve mesleki lme aletleri (38) ve dier
imalat sanayidir (39).
Ekonomiler 2010 2025 2050
AB (27) 29 23 17
ABD 27 22 17
Japonya 9 8 5
in 7 14 20
Brezilya 2 2 2
Hindistan 2 4 7
Rusya 2 2 3
Dierleri 22 25 29
144
Tr ki ye Ekonomi si
Tablo 5.4
Dnya
Ekonomisinde 8
lkenin Yllara Gre
Dnya Gelirleri
indeki lkelerin
Paylar (%)
Kaynak: Four, J., Qur, A. B., Fontagn, L. (2012). The Great Shift: Macroeconomic
Projections for the World Economy at the 2050 Horizon. CEPII.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Ekonomilerde yz binlerce mal retimi olduundan imalat sanayi mallarn
kullanm amalarna gre snflandrarak gruplandrmak gerekir. Trkiyede ima-
lat sanayinde retilen mallar, 36 alt sanayi dalnda snflandrlmtr. Bunlar; tke-
tim, ara ve yatrm mallar reten sanayi dallar olmak zere e ayrlarak ele aln-
mtr. Bu kapsam iinde televizyon, buzdolab, amar makinesi yatrm mal sa-
ylmaktadr. nk tm dayankl tketim mal alt sektrleri yatrm mal reten
sektrlerdir.
AB ile 1 Ocak 1996 tarihinde Gmrk Birliinin gerekletirilmesi sonucunda
Avrupa Kmr elik Topluluu ile Topluluun yetki alanna giren rnleri kapsa-
yan mallarda serbest dolam balamtr. Bylece sanayi rnleri ithalatndan al-
nan vergi ve fonlar sfrlanm, ithalatta gzetim ve korunma nlemlerine, kota uy-
gulamalarna, dhilde ve harite ileme rejimine, haksz ticari uygulamalara, teks-
til rnleri ithalatna ilikin yeni dzenlemeler yaplmtr.
AB ile Gmrk Birlii sonrasnda Ortak Gmrk Tarifesi (OGT) stnde oran-
larn uyguland kat, deri ve deri mamulleri, seramik, tarm alet ve makineleri ile
otomotiv sektrlerindeki baz hassas mallarn ithalatndan alnan vergilerde 1
Ocak 2001 tarihinden itibaren %50lik son indirim yaplm ve OGTye uyum sa-
lanmtr. Bylece, bu sanayilerde nc lkeler ile rekabetin daha da artt bir
dneme girilmitir.
Kalknma planlarnda sanayide yapsal deiim, sanayi retimi iinde ara ve ya-
trm mallarnn paynn artmasna balanmtr. Planl dnemde izlenen ithal ika-
meci politikalar sonucunda, BYKP dnemi iinde dayankl tketim mallarnda
yerli retim byk lde salanmtr. Bu sebeple BYKPnin yeni stratejisinde,
ara ve yatrm mallar retimine ncelik verilmesi hedef olarak alnm, fakat bun-
da baarya ulalamamtr. Bu hedefe ulalabilseydi, bu mallarn da yerli olarak
retilmesiyle sanayileme olgusunun son aamas da tamamlanm olacakt. n-
c Plan dnemi sonunda (1977) ara mallarnda amalanan %40,7 yerine %37,7lik,
yatrm mallarnda ise %16,7 yerine %13,3lk paya ulalabilmitir.
1980 sonrasnda izlenen politikalar ve plan hedefleri erevesinde tketim
mallarnn paynda bir d gzlenirken, ara ve yatrm mallarnn paynda art
olmutur. Tketim mallar iinde nemli pay, ortalama %20 oran ile gda sana-
yi almtr. Ara mallar iinde petrol rnleri, dier bir nemli alt sektr olup ima-
lat sanayi iinde ortalama %10luk bir yer tutmutur. Yatrm mallar iinde ise en
byk pay, ortalama %15 oran ile madeni eya sanayine aittir. nk bu alan-
larda gelir arttka, talep gelimekte ve bu durum yatrmlar ekici klmaktadr.
Trkiyede madeni eya, makine ve tat aralarnn tketim esneklii nispeten
yksek, cam, seramik, imento, kat, lastik, plastik ve petrol rnlerinin tke-
tim esneklikleri 1den byk olmakla birlikte dier ilk daldaki esnekliklerin
daha altndadr. Bir daln geliimi sadece i esneklik katsaylarna balanamaz.
Ayrca, d talebin gelir esneklii, yatrm ve ihracat tevikleri, ithalat kolaylklar
da gelimede nemlidir.
1980 ylndan sonra izlenen yeni sanayileme stratejisi, sanayi sektrnde hzl
bir bymeye yol amtr. Byme oranlarnda %10,1 ile %3,1 arasnda meydana
gelen dalgalanmalar kararsz bymeye sebep olmu ise de 1981-1990 arasnda sa-
nayi sektr ortalama %7 orannda gelimitir. Bu kararszlkta, sanayi sektr
kapsamnda yer alan madencilik alannda baz yllarda grlen negatif bymenin
etkisi vardr. Buna karlk imalat sanayindeki byme biraz daha fazla olmutur.
Benzer kararszlk, imalat sanayinde de grlm ve bymede %13,9 ile -%7,6
arasnda bir deiim gzlenmitir. Sanayi sektrndeki byme hz, dier sektr-
145
malat sanayisinde ayn mal
reten iletmeler kmesine
sanayi dal denmekte ve her
maln retimi iin ayr bir
sanayi dalndan sz
edilmektedir.
lkenin sanayilemi lke
olduundan sz edebilmek
iin imalat sanayi iinde ara
ve yatrm mallar
sanayilerinin paynn belli
bir seviyede olmas gerekir.
Trkiyede imalat
sanayisinin yapsnda
grlen deiim, ekonomik
gelimeye paralel bir seyir
izlemektedir. Ekonomik
gelime ile birlikte tketim
esneklii yksek olan
mallar reten imalat sanayi
dallar daha hzl
gelimektedir.
lerdeki hzlarn zerinde gerekletiinden, sanayi gelimenin motoru olmaya de-
vam etmitir. Bunun doal sonucu olarak sanayi sektrnn Gayri Safi Yurtii Ha-
sla (GSYH), dier adyla Gayri Safi Yurtii (GSYG), iindeki pay zaman iinde art-
mtr. Dnemin balang yl olan 1980de sanayi sektrnn GSYH iindeki pa-
y %25 iken, 2005 ylnda bu oran %25,1 olmutur. Bu seviye, aslnda sanayi rn-
lerinde gmrk birliini gerekletirdiimiz AB lkelerindeki genel eilime ok ya-
kndr. Dier yandan imalat sanayinin GSYH iindeki paynn da, izlenen politika-
lara uygun olarak artmas olumlu bir gelimedir.
Hammaddeye dayanan, klasik retim teknolojisi kullanan ve evre kirliliine
yol aan tekstil, demir-elik, gemi ina gibi sanayiler emein ucuz olduu gelime
yolunda olan lkelere kaymaktadr. Buna karlk gelimi lkeler, bilgi ve beceri
gerektiren, aratrma ve gelitirmeye dayanan, ileri teknolojili sanayi dallarna y-
nelmektedir. Dnyada sanayi sektrnde uluslararas karlatrmal stnlkler
doal kaynak zenginliinden ok, sahip olunan teknoloji seviyesine bal bir du-
ruma gelmitir.
Bu sebeple mevcut teknolojilerin yaygnlatrlmas, yeni teknolojilerin ve buna
dayal sanayilerin yaratlmas, kk ve orta lekli sanayin gelitirilmesi, aratr-
ma ve gelitirme (AR-GE) faaliyetlerinin teviki, blgesel gelime ve evrenin ko-
runmas desteklenmelidir.
malat sanayisinde orta teknoloji sektrlerine doru dnm devam et-
mektedir. in ve Hindistan gibi ucuz emek gcne sahip lkelerle tekstil, gi-
yim, deri gibi geleneksel sektrlerde rekbet glemi ve 2002 ylndan sonra
retimde darboazlar yaanmtr. Son yllarda otomotiv, makine, beyaz eya,
ana metal ve petrol rnlerindeki ihracat artlar, orta teknolojiye sahip sek-
trlerin retim ve ihracattaki payn oaltmtr. Trkiye ekonomisinde AB l-
keleri ile karlatrldnda yksek ve ortann st teknoloji sektrlerinin pa-
y dktr. malat sanayisinin yapsnda orta teknoloji sektrlerine doru d-
nm devam etmektedir.
(Yzde Pay)
malat sanayinin yapsnda son yllarda nasl bir deiim yaanmtr?
Teknoloji Younluu
(1)
TRKYE AB
retim hracat hracat
(3)
2002 2006 2010
(2)
2002 2006 2010 2009
Yksek 5,1 4,5 4,2 6,2 5,6 3,4 22,2
Ortann st 18,2 23,6 23,4 24,3 30,8 32,2 39,7
Ortann Alt 26,7 32,1 33,9 22,8 29,0 31,8 18,1
Dk 50,0 39,8 38,5 46,8 34,6 32,6 20,0
Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
146
Tr ki ye Ekonomi si
Tablo 5.5
malat Sanayi
retim ve
hracatnn Yaps
Kaynak: Kalknma
Bakanl, 2012 Yl
Program, s.164.
(1)
OECD Science, Technology and Industry Scoreboard snflandrmas esas alnmtr.
(2)
2008 yl fiyatlaryla Kalknma Bakanl tahminidir.
(3)
OECD yesi AB lkeleri kapsamaktadr.
malat sanayinde yksek
katma deerli mal retimini
artrarak yapsal
dnmn hzlandrlmas
temel amatr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
SANAY SEKTRNN KATMA DEER NDEK
YER
malat Sanayi
Trkiye ekonomisinde sanayi sektrnn GSYH iindeki pay, 1998-2011 dnemi
verileri dikkate alndnda, dmtr. Sz konusu dnemde TKin retim yn-
temiyle hesaplad GSYH (alc fiyatlaryla 1998 bazl) verilerine gre sanayi sek-
trnn neredeyse tamamn oluturan, imalat sanayinin GSYHya katks %23,9den
%16,3e dmtr. malat sanayinin GSYHya katks 2009 ylnda en dk sevi-
yeye ulatktan sonra son birka ylda (2009-2011dneminde) arta gemitir.
2009 ylnda %15,2 olan imalat sanayinin GSYHdaki katks 2010 ylnda %15,7ye
ve 2011 ylnda %16,3e ykselmitir (2010 yl AB 27 ortalamas %15,4).
TKin sektrlere ilikin Gayri Safi Katma Deer (GSKD) verileri de yukarda
belirttiimiz bu durumu dorulamaktadr. 2004-2008 dneminde imalat sanayinin
GSYHdaki pay %17,4ten %16,2ye derken, ayn dnemde sanayi sektrnn
GSKDdeki pay da %28den %27,2ye inmitir.
Sanayi sektr, 2007 ylna kadar hzla bym, Kresel Finansal Krizden
olumsuz ynde etkilendii iin sektrn byme hz 2008 ylnda %1,1, 2009 y-
lnda ise -%6,9 olmutur. 2009 ylnda yaanan kresel krizin ardndan imalat sana-
yisinde 2010 ylndan sonra belirgin bir iyileme yaanmtr. Bu dnemde retim,
istihdam, kapasite kullanm oranlar ve zellikle d ticaret hacminde nemli art-
lar gereklemitir. 2010 ylnda yurt ii talepte ve ihracatta gzlenen ykselmenin
etkisiyle imalat sanayi, sanayi sektr iinde en hzl byyen alt sektrdr.
malat sanayisinin toplam ithalat iindeki pay 2009 ylnda %78,8 iken, oran
2011de %77,3e gerilemitir. Buna karlk toplam ihracat iindeki pay 2009da
%93,4, 2011de ise %93,8e ykselmitir. 2009 ylnda kresel krizin etkisiyle ithalat
ve ihracat art hzlar negatif olmu, 2010 ve 2011 yllarnda ise srasyla %30,9 ve
%37,4; %10,5 ve %23,3 olarak gereklemitir. 2011 ylnda 11.662 iletme kurul-
mu, buna karlk 4.758 iletme kapanmtr. Ayn ylda kapasite kullanm oran
nceki yla gre artarak %75 olmutur (AB 27 oran %76.5).
Trkiyede imalat sanayi son yllarda hzl byme gstermi ve kapasite kulla-
nm oranlar artmtr. Tm bu olumlu gelimelere karlk Trkiyede imalat sana-
yinin karlat nemli yapsal sorunlar vardr. Bunlar;
Kredi maliyetlerindeki ykseklik,
Dk fiyatl ithalattan kaynaklanan haksz rekbet,
Brokratik ilemlerin fazlal,
Kamu kaynakl baz girdilerin fiyatlarnn uluslararas fiyatlara gre yksek
oluu,
Teknoloji retiminde yetersizlik,
leri teknoloji kullanmnn hzl yaygnlatrlamamas,
Nitelikli igc eksiklii,
Yksek katma deerli rnlerde snrl retim kabiliyeti,
letmelerin retim ve ynetim yaplarnda modernizasyon ihtiyacdr.
Yapsal sorunlarn zm sanayinin retim ve istihdamdaki payn artracaktr.
Dier yandan uluslararas piyasalarda lke ekonomisinin rekbet gc artracak ve
bu durum demeler dengesine olumlu yansyacaktr. Yapsal sorunlarn zmnde
en nemli husus lke ekonomisinin istikrarl bir ekilde bymesi ve kalknmas ola-
caktr.
147
Madencilik
Madencilik, sektr iinde ok nemli bir yere sahip deildir. 2003 ylnda sanayi
sektr katma deeri iindeki pay %1,0 iken oran 2011de %1,3 olmutur. Bu alt
sektrn byme hz da zaman iinde byk dalgalanma gstermitir. Madenci-
lik sektr retim endeksi 2011 ylnda bir nceki yla gre %2 orannda artmtr.
Sektr zerindeki etkisi 2008 ylnn son eyreinden sonra hissedilen kresel kriz,
dnya ekonomisinde ham petrol, doal gaz ve metalik maden fiyatlarnda d-
lere ve retim azalmalarna yol amtr. Trk madenciliine de etki eden bu geli-
meler sonucunda 2008 yl Kasm ayndan itibaren retim ve ihracat azalm, 2010
ve 2011 yllarnda ise artmtr.
Enerji
Trkiye ekonomisinde elektrik, gaz, buhar ve scak su retimi ve datmn kap-
sayan enerji alt sektrnn GSYH iindeki pay ortalama %2 civarndadr. 2003 y-
lnda %1,9 olan pay, 2011de %2,4e kmtr. Enerji girdilerinde uluslararas ener-
ji piyasalarndaki yksek talep artlarna paralel olarak 2008 ylnda yurtii elektrik
ve doalgaz fiyatlarnda byk artlar meydana gelmitir. 2008 ylnn ikinci yar-
sndan sonra krizin etkisiyle enerji fiyatlar azalma eilimine girmitir. Trkiyede
sanayide kullanlan enerji girdi fiyatlarnn Ekonomik birlii ve Kalknma rgt
(OECD) ortalamalarna gre yksek olmas sektrn rekbet gcn olumsuz et-
kilemektedir. OECD lkelerinde Japonya ve talyadan sonra en pahal sanayi elek-
triini Trkiye kullanmaktadr.
Dnyada nfus art, sanayileme ve kentleme, doal kaynaklara ve enerjiye
olan talebi artrd iin enerji arz gvenlii stratejik bir neme sahiptir. Bu ba-
kmdan Trkiye, verimli ve srdrlebilir enerji retimine ynelmektedir. Trki-
yede mevcut kaynaklarndan en st dzeyde yararlanlan, enerji eitliliine sa-
hip, etkin ve evreci bir enerji anlay temel ama olmal, elektrik enerjisi reti-
minde yerli ve yenilenebilir kaynaklarn kullanmna hz verilmelidir.
Dnyadaki eilimlere paralel olarak Trkiyede de nihai enerji tketiminde
elektrik enerjisinin pay giderek artmaktadr. 2011 ylnda ortalama net elektrik t-
ketiminin %46s sanayide, %24 meskenlerde, %14 ticarethanelerde, %4 resmi
kurumlarda ve %12i dier kesimlerde tketilmektedir. Toplam tketimin %14n
kayplar oluturmaktadr. 2012 ylnda elektrik santralleri toplam kurulu gcnn
%3,2 orannda artarak 53.420 MWa ulaaca ngrlmektedir. Elektrik retimin-
deki kaynak paylarnn nemli lde ayn kalmas, doal gaz yaktl santrallerin
%43,4, hidrolik santrallerin %24,4 ve linyit yaktl santrallerin %16,7 orannda pay-
larla ilk sralar almas, rzgr ve jeotermal elektrik retimi toplam paynn ise %
2,4e ykselecei ngrlmektedir.
malat sanayisindeki yapsal sorunlar aklaynz.
SANAY SEKTRNDE SORUNLAR, SANAYLEME
POLTKALARI VE SANAY STRATEJS
Sanayi Sektrnde Sorunlar
Son 20 ylda dnyada sanayi sektrnde yapsal deiimler yaanmakta, gelimi
lkelerde imalat sanayi teknolojisinde hzl gelimeler grlmektedir. Gelime yo-
lunda olan lkelerde imalat sanayinin yaps hammadde ve emee dayal retim-
den, teknoloji youn retime dnmektedir. Dolaysyla, ekonomilerin karlatr-
148
Tr ki ye Ekonomi si
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
mal stnln yeni teknolojiler belirlemektedir. Hzl teknolojik gelimenin ya-
nnda, dnya ticaretinin giderek serbestlemesiyle beraber rekbet de hzla art-
maktadr. Gelimi lkeler eitli aralarla kendi sanayilerini destekleyerek yapsal
uyum ve rekbet gcnn srdrlmesi ynnde politikalar uygulamaktadr. Bu
gelimeler, bilim ve teknoloji politikalarn n plana karmakta ve AR-GE alma-
larna daha fazla kaynak ayrlmasn gerektirmektedir.
Mikro elektronik, ileri malzeme teknolojileri, molekler biyoloji ve biyo-tekno-
loji alannda yaplan aratrmalar, ortaya kan yenilikler ve bunlarn sanayi sekt-
rne aktarlmas, sanayilemede yeni teknolojilerin bir girdi olarak retim faktrle-
ri arasnda yer almas, esnek retim teknolojilerinin kullanlmas, KOBlerin geli-
mesi ve ekonomide etkinlik salamas, sanayide yapsal bir deiim yaratmtr. Bu
gelimelerden Trk sanayi sektr de etkilenmektedir.
Trkiyede sanayinin %50si Marmara, %20si Ege Blgesinde younlamtr.
Bu durum lkede i glerin domasna, iller ve blgeler arasnda gelir dalmn-
da bozulmalara yol amakta, doal afetler srasnda byk lde etkilenme gibi
sorunlarn yaanmasna sebep olmaktadr. Bu sorunlarn giderilmesi iin sanayi ya-
trmlarnn corafi dalmnn deerlendirilerek sanayi planlarnn yaplmas, geri
kalm blgelerde alt yaplarn kamu tarafndan karlanmas gerekir.
Trkiye, insan gc kaynaklarn arttrrken, ileri teknoloji alanlarna yatrm ya-
parak katma deeri yksek rnler retimine nem vermek zorundadr. Haberle-
me teknolojisinde ulalan dzeye bal olarak ekonomik zgrlk ortam, tketi-
cinin piyasayla ilgili bilgiye ulamasn ve kendisi iin en doru karar verebilece-
i bir imkna kavumasn salamaktadr.
Gnmzde bilim, teknoloji ve yenilik, rekbet stnlnn ve srdrlebilir sos-
yo-ekonomik gelimenin belirleyici unsurlarndan biri olmutur. Bu anlamda kresel pa-
zarda rekbet edebilmek iin bilim ve teknolojiye dier bir deyile bilgiye dayal eko-
nomiye nem verilmelidir. Trkiyede AR-GE harcamalarnn GSYH iindeki pay 2009
ylnda %0,85 iken, AB (27) ortalamas %1,85dir. zel sektr tarafndan gerekletirilen
AR-GE harcamalarnn toplam AR-GE harcamalarna oran 2005 ylnda %33,8dir. Bu
oran 2009da 47,4e ykselmi ise de %63,9 olan AB ortalamasnn olduka gerisindedir.
2009 ylnda Trkiyede toplam istihdamn %0,62sini AR-GE personeli olutur-
maktadr. Bu oran AB lkelerinde %1,44tr. Tam Zaman Edeeri (TZE) cinsinden
toplam AR-GE personelinin 2005te %30,4 zel sektr tarafndan istihdam edilir-
ken, oran 2009da %40a ulamtr. Bununla birlikte ABde oran 2009 ylnda
%48,8dir. AB lkeleri arasnda GSMH iinde en fazla AR-GE harcamas yapan l-
ke svetir (%4,27). Daha sonra Finlandiya (%3,51), Danimarka (%2,60) ve Alman-
ya (%2,50) gelmektedir. Trk sanayinin dnya leinde rekabeti bir yapya ka-
vumas iin AR-GEye daha fazla pay ayrmas gerekmektedir.
Bilgiye dayal bir ekonominin baarsn, yeni ve gelitirilmi rn ya da retim
sreleri gibi ticari formlara dntrlebilen teknolojik bilgi belirlemektedir. Tek-
nolojik performansn en iyi ltlerinden biri de patentlerdir. Dnya Fikri Mlkiyet
rgtnn (World Intellectual Property Organisation: WIPO) patent bavurularna
ilikin 2012 ylnda yaynlanan raporuna gre, 2011 ylnda toplam patent bavuru
says 181.900e ulamtr. En ok patent bavurusu yapan lkeler ABD (48.596), Ja-
ponya (38.888) ve Almanyadr (18.547). Avrupa Birliinde Almanya, Fransa, ngil-
tere, Hollanda, sve, talya, Finlandiya ve spanya nde gelen lkelerdir. Trki-
yede 2011 ylnda patent bavuru says 541dir. 2011 ylnda patent bavurusu ya-
plan rnlerin banda dijital iletiim teknolojileri (%7,1), elektrik ekipmanlar
(%6,9), tbbi teknolojiler (%6,6) ve bilgisayar teknolojisi (%6,4) gelmektedir.
149
Dnya ekonomisi son 25
yllk dnemde retici odakl
bir sistemden, tketici
odakl bir sisteme doru
ilerlemektedir. Tketici
odakl bu yeni oluum,
dnyann her noktasnda
retilen maln, dnyann her
noktasnda tketilebilecei
yeni bir rekbet ortam
yaratmaktadr.
Trkiye Sanayi Stratejisi
Belgesi ve Eylem Plan
2011-2014de bilgi youn
sanayilerin gelitirilmesi
amacyla zel sektr ve
kamu tarafndan yrtlen
zellikle ileri teknoloji
gerektiren nanoteknoloji,
biyoteknoloji gibi alanlarda
kapasite oluturma
almalarna arlk
verilecei belirtilmitir.
Son yllarda in ve Hindistan gibi ucuz emek gcne sahip lkelerin, dnya ti-
caret sistemine entegrasyonuyla temel sanayi rnlerinde maliyetlere dayal rek-
betin srdrlmesi glemitir. 2002 ylndan sonra Trkiyede zellikle dokuma,
giyim, deri gibi geleneksel sektrlerde retim gerilemitir. Buna karlk AB ile ger-
ekleen gmrk birlii sonrasnda retimde orta ve yksek teknolojili imalat sa-
nayi sektrlerinin pay artmtr. Otomotiv, makine, elektronik ve beyaz eyadaki
yksek ihracat artlar bu eilimin devam etmesinde etkili olmutur.
Gnmzn kresel dnya pazarlarnda rekbet gcn belirleyen bata gelen
faktr, iletmelerin lekleridir. stanbul Sanayi Odasnn (SO) her yl aklad
Trkiyenin ilk 1000 sanayi kuruluu arasnda yksek performans gsteren irketler,
byk lekli olanlardr. Byk lekli irketlerin daha yksek performans gster-
meleri, irketlerin retim yaptklar sektrlerin yaplaryla yakndan ilgilidir. Son yl-
larda bymekte olan sektrlerin lei, gerileyen sektrlere gre daha yksektir.
Trkiyede dokuma, hazr giyim, deri gibi geleneksel sektrler bata olmak
zere tm alanlarda yksek katma deerli rnlerin gelitirilmesini salamak ze-
re markalamann desteklenmesi faaliyetlerine ve Turquality sisteminin uygulan-
masna nem verilmelidir. Ayrca, katma deeri yksek tasarmlar yaratlmasna,
uluslararas alanda Trk tasarmlarnn tercih edilir konuma getirilmesine ynelin-
melidir. Bu almalar yapmak zere 2009/15355 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile
Trk Tasarm Danma Konseyi kurulmutur.
Trkiye, yksek ve orta teknoloji youn mal ihra eden lkeler iinde yer almazken, Sin-
gapur, Tayvan ve Gney Kore sralamada st sralara kmtr.
svirenin nde gelen aratrma kurumlarndan International Institute for Ma-
nagement Developmentn (IMD) Dnya Rekabet Yll 2011 (World Competitive-
ness Yearbook) raporuna gre, 2010-2011 dneminde Trkiyenin rekbet gc
artmtr. 331 kritere gre yaplan deerlendirmede Trkiye 59 lke arasnda 2010
ylnda 48inci srada iken, 2011 ylnda 39uncu sraya ykselmitir.
Dnya Ekonomik Forumunun (World Economic Forum) hazrlam olduu
Kresel Rekabet Raporunda (Global Competitiveness Report) ise Trkiye 2010 y-
lnda 61inci srada (139 lke arasnda) iken, 2011 ylnda 59uncu sraya (142 lke
iinde) ykselmitir. Raporda ilk srada svire, ikinci srada Singapur, nc s-
rada sve yer almaktadr. 26nc srada bulunan in, byk lekli gelime yolun-
da olan lkeler arasnda lider pozisyona sahiptir. Dier BRIC lkeleri arasnda Bre-
zilya 53, Hindistan 56, Rusya ise 66nc sradadr.
Sanayileme Politikalarnda Deiim
Trkiye ekonomisinde gerek sanayi sektr ve gerekse imalat sanayi, 1960l yl-
lardan sonra nemli geliim gstermi, imalat sanayinin ulusal gelir iindeki pay
ykselmitir. malat sanayi bu geliim srecinde birincisi 1960larda ikincisi 1980ler-
de olmak zere iki nemli aamadan gemitir. 1960larda ithal ikameci ve devle-
tin aktif rol ald politikalar sanayilemeye katkda bulunmu, ancak bu sre
1970lerde krize girmitir. 24 Ocak 1980 Kararlarnn temellerinden birini oluturan
ihracata dayal sanayileme stratejisiyle birlikte imalat sanayi hzla gelimitir. Bu
geliim, 1990lardaki makro ekonomik istikrarszlklar sonucu yerini tekrar durak-
lamaya brakmtr. Buna ramen 1980de balayan sre gnmzde de devam
etmektedir. Trkiyenin sanayi politikasndaki gelimeler, 1960-1980 ve 1980-2012
dnemine ilikin olarak Tablo 5.6da gsterilmitir.
150
Tr ki ye Ekonomi si
TURQUALITY, dnyann
devlet destekli ilk ve tek
markalama programdr.
Trkiyede rekbet
avantajn elinde
bulundurduu ve
markalama potansiyeli
olan rn gruplarna sahip
firmalarn, retimlerinden
pazarlamalarna,
satlarndan sat sonras
hizmetlere kadar btn
sreleri kapsayacak ekilde
ynetsel bilgi birikimi,
kurumsallama ve
geliimlerini salayarak
uluslararas pazarlarda
kendi markalaryla kresel
bir oyuncu olabilmeleri
amacyla oluturulan bir
destek platformudur.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Trkiye Sanayi Stratejisi
Sanayi ve Ticaret Bakanlnca hazrlanan, AB mzakere srecindeki iletmeler ve
sanayi politikas mzakere balnn kapan kriterleri arasnda yer alan Trkiye
Sanayi Stratejisi Belgesi ve Eylem Plan 2011-2014, Yksek Planlama Kuru-
lunun 7 Aralk 2010 tarih ve 2010/38 sayl kararyla onaylanmtr. Strateji, Trk
sanayisinin rekbet edilebilirliinin ve verimliliinin ykseltilerek dnya ihracatn-
dan daha fazla pay alan, arlkl olarak yksek katma deerli ve ileri teknolojili
rnlerin retildii, nitelikli igcne sahip ve ayn zamanda evreye ve topluma
duyarl bir sanayi yapsna dnm hzlandrmay amalamaktadr.
Strateji, ABdeki sanayi politikas yaklamlaryla uyumlu, Trk sanayisinin gl
ve zayf ynleriyle sahip olduu frsatlar ve kar karya kald tehditler sonucu
oluturulan bir politika erevesini iermektedir. Stratejinin vizyonu, orta ve yksek
teknolojili rnlerde Avrasyann retim ss olarak belirlenmitir. Orta ve yksek
teknolojili sektrlerin retim ve ihracat iindeki arlnn artrlmas ve dk tek-
nolojili sektrlerde katma deeri yksek rnlere geilmesi stratejik hedeflerdir.
Belgenin eylem plannda yatay sanayi politikas alanlar, sektrel sanayi politi-
kas alanlar ile uygulama, izleme ve koordinasyon balklar altnda hedefler ak-
lanmtr. Yatay sanayi politikas alanlar kapsamnda yatrm ve i ortamnn iyile-
tirilmesi alannda sanayi sektrnde giriimciliin yaygnlatrlmasna ynelik ei-
timler verilmesi ve destekler salanmas ngrlmtr.
Trkiyenin dnya ekonomisindeki rekbet gcn aklaynz.
Politikalar 1960-1980 Dnemi 1980-2012 Dnemi
D dnya ile
ilikiler
thal ikameci ve mutlak koruyucu
politikalar. Yerli retimi olan
mallarda (sektrlerde) ithalatn
btnyle yasaklanmas.
hracata dayal sanayileme, dk
tarifeler ve kotalar ile d dnyaya
alma.
Kur, faiz, fiyat
politikalar
Deerli TL, faiz ve fiyat
kontrolleri, dnem sonunda
dviz krizinin yan sra ara mal
ithali ve faizde darboaz.
Dviz kuru politikalaryla ihracatn
desteklenmesi, fiyat ve faiz
denetimlerine son verilmesi ve ara mal
ithalatnda patlama.
Sanayilemede
kamu rol
Merkezi planlamaya dayanan
kamu yatrmlar, devleti
politikalar, KTler yoluyla
zel sektre ucuz girdi verilmesi.
Sanayi sektrnde kamu yatrmlarnn
snrlandrlmas, KTlerin
zelletirilmesi.
Tevik
politikalar
malat sanayi yatrmlarna
ynelik aktif bir tevik politikas,
i pazara ynelik sanayi
yatrmlarnn teviki.
malat sanayi dndaki sektrlere de
yaylan bir tevik politikas, parasal
tevikler yerine vergi indirimi muafiyeti
gibi uygulamalarn ne k, ihracata
ynelik dorudan teviklerin artrlmas.
Sanayide
ortaya
kan sorunlar
Dnem sonunda rekbet
edememe sebebiyle verimsiz ve
uluslararas dzeyden yksek
fiyatla retim yapan bir imalat
sanayi, d pazarn
hedeflenmemesi sebebiyle imalat
sanayinde lein optimumun
altnda kalmas.
Dnem banda verimlilik ve ihracat
artna karlk, zel sektrn rekbet
gcn zamanla kaybetmesi,
kresellemeyle artan rekabet
karsnda dk katma deerli
sektrlerin gelimesi, kresel pazarda
inin rekabeti sonucunda emek-youn
sektrlerde pazar kayb.
151
Tablo 5.6
Trkiyede
Sanayileme
Politikalar.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
152
Tr ki ye Ekonomi si
Trk sanayisinin geliimini aklamak
Trkiyenin sanayileme srecine ge balamas-
nn en nemli sebebi, Osmanl Devletinin eko-
nomisinin tarma dayal bir yapda olmas dolay-
syla sanayi sektrnn ikinci planda kalmasdr.
Aralk 1913 tarihinde, iktidardaki ttihat ve Te-
rakki Hkmeti sanayilemeyi tevik etmek ama-
cyla Tevik-i Sanayi Kanunu Muvakkatn yrr-
le koymutur. Cumhuriyetin ilk 10 ylnda,
zel giriime dayanan liberal bir ekonomi politi-
kas izlenmi, zel sektr korunarak tevik edil-
mi ve sanayilemede bu kesime ncelik veril-
mitir. Devleti politika izlenerek ekonomik kal-
knmann gerekletirilmeye alld 1933ten
sonraki dnemde de zel kesim korunmu ve
tevik edilmitir. Trkiyede devletilik, youn
olarak sanayi sektrnde uygulanmtr. Demok-
rat Partinin iktidara gelmesiyle birlikte zel sek-
tr nemli bir gelime gstermi, kamuya ait sa-
nayi kurulular da byd iin sanayi sekt-
rnde kamunun pay azalmamtr. Trkiyede
uygulanan be yllk kalknma plan dnemlerin-
de sanayiye dayal byme temel amalardan bi-
ri olmutur. 1980 ylna kadar ithal ikamesi, 1980
sonrasnda ise ihracata dnk sanayileme poli-
tikas izlenmitir.
Sanayi sektrndeki yapsal deiimi deerlen-
dirmek
Kalknma planlarnda sanayide yapsal deiim,
sanayi retimi iinde ara ve yatrm mallarnn
paynn artmasna balanmtr. Yapsal deiim
zellikle imalat sanayinde meydana gelmitir.
Trkiyede imalat sanayinde retilen mallar, 36
alt sanayi dalnda snflandrlm ve tketim, ara
ve yatrm mallar reten sanayi dallar iinde ele
alnmtr. Kalknma planlarnda sanayide yapsal
deiim, sanayi retimi iinde ara ve yatrm mal-
larnn paynn artmasna balanmtr. 1980 son-
rasnda izlenen politikalar ve plan hedefleri er-
evesinde tketim mallarnn paynda d gz-
lenirken, ara ve yatrm mallarnn paynda art
olmutur. Dnyada sanayi sektrnde uluslara-
ras karlatrmal stnlkler, doal kaynak zen-
ginliinden ok, sahip olunan teknoloji seviyesi-
ne bal duruma gelmitir. Bu sebeple Trkiye,
mevcut teknolojilerin yaygnlatrlmasn, yeni
teknolojilerin ve buna dayal sanayilerin yaratl-
masn, kk ve orta lekli sanayin gelitiril-
mesini, AR-GE faaliyetlerinin tevikini, blgesel
gelimeyi (kalknmay) ve evrenin korunmasn
desteklemek zorundadr.
Sanayi sektrnn Trkiye ekonomisi iindeki
yerini konumlandrmak
Trkiye ekonomisinde son onbe yllk dnemde
(1998 yl baz alnrsa) sanayi sektrnn GSYHya
katksnda azalma sz konusudur. Son birka yl
dikkate alnrsa (baz yl 2009 yl olursa) sanayi
sektrnn GSYH nispi olarak katks artmtr.
malat sanayinin GSYHya katks 1998de %23,9,
2009da %15,2 ve 2011de %16,3 olarak gerekle-
mitir. Sanayi sektr iinde imalat sanayi, sekt-
rn neredeyse tmn oluturmaktadr. malat sa-
nayi 2008 ylna kadar hzla bym olmasna
ramen, sektrn byme oran dier sektrler-
den dk olduu iin GSYHya katks artmam-
tr. 2008 ylnda sektrn byme hz kresel ma-
li kriz sebebiyle %1,1 olarak gereklemitir. Ma-
dencilik sektr, Trkiyenin sanayi sektr iin-
de ok nemli yere sahip deildir. Sanayi sektr
katma deeri iindeki pay 2003 ylnda %1 iken
oran 2011de %1,3 olarak gereklemitir. Trkiye
ekonomisinde elektrik, gaz, buhar ve scak su re-
timi ve datmn kapsayan enerji alt sektrnn
GSYH iindeki pay ortalama %2 civarndadr. 2003
ylnda %1,9 olan pay, 2011de %2,4e kmtr.
Sektrdeki sorunlar, sanayi politikalarn ve sa-
nayi stratejisini analiz etmek
Gelime yolunda olan lkelerde imalat sanayinin
yaps, hammadde ve emee dayal retimden tek-
noloji youn retime dnmektedir. Gelimi l-
keler eitli aralarla kendi sanayilerini destekleye-
rek yapsal uyum ve rekabet gcnn srdrl-
mesi ynnde politikalar uygulamaktadrlar. Tr-
kiyede sanayi sektr ve imalat sanayi, 1960l yl-
lardan sonra nemli bir geliim gstermitir. Trki-
yede sanayinin belli blgelerde younlamas, i
glerin domasna, iller ve blgeler arasnda ge-
lir dalmnda bozulmalara yol amakta ve doal
afetler srasnda byk lde etkilenme gibi so-
runlarn yaanmasna sebep olmaktadr. Trk sa-
nayi, kresel pazarda rekbet edebilmek iin mut-
laka bilim ve teknolojiye nem vermelidir. IMD ve
Dnya Ekonomik Forumunun rekabetilik dzeyi
ile ilgili verilerine gre, 2011 ylnda Trkiyenin
rekbet gc bir nceki yla gre artmtr. Trki-
ye Sanayi Stratejisi Belgesi ve Eylem Plan 2011-
2014, Trk sanayisinin rekbet edilebilirliinin ve
verimliliinin ykseltilerek dnya ihracatndan da-
ha fazla pay alan, arlkl olarak yksek katma de-
erli ve ileri teknolojili rnlerin retildii nitelikli
igcne sahip ve ayn zamanda evreye ve toplu-
ma duyarl bir sanayi yapsna dnm hzlan-
drmay amalamaktadr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
153
1. Tevik-i Sanayi Kanunu kapsamna giren kurulula-
rn saym sonularna gre Osmanl Sanayi ile ilgili aa-
daki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Sanayi tketim mallar retmektedir.
b. Sanayi ara ve yatrm mallar reten sanayi dal-
larna sahiptir
c. Sanayinin hammaddesi tarma dayanmaktadr
d. Sanayi kurulular ar derecede Bat Anado-
luda younlamtr
e. Sanayinin nemli bir ksm gayrimslimlere aittir
2. Birinci ktisat Kongresi hangi yl ve nerede toplan-
mtr?
a. 1923 - zmir
b. 1925 - stanbul
c. 1927 - Ankara
d. 1929 - Adana
e. 1931 - stanbul
3. Mustafa Kemal ktisadiyatmza nem vermek zo-
rundayz derken belirtmek istedii olay aadakiler-
den hangisidir?
a. Devletleme
b. Tekelleme
c. Tarm gelitirme
d. Rekabeti artrma
e. Sanayileme
4. 17 ubat 1925 tarihinde tarmda Aar Vergisi Birinci
ktisat Kongresinin nerileri dorultusunda kaldrln-
ca, devlet nemli gelir kaybna uramtr. O dnemde
(1924 ylnda) devlet gelirlerinin yzde ka aar vergi-
sinden salanmakta idi?
a. Yzde 25
b. Yzde 35
c. Yzde 45
d. Yzde 50
e. Yzde 55
5. 1970li yllarn sonuna kadar izlenen ithal ikameci
ie dnk sanayileme modeli Trkiye ekonomisinde
nasl bir sonu yaratmamtr?
a. Dnemin son yllarnda da bamll artrmtr
b. Ekonomide dviz ihtiyacnn ykselmesine yol
amtr
c. hracatn hzla artmasn salamtr
d. Trkiyede ekonomik bunalmn ortaya kma-
snda nemli bir faktr olmutur
e. 24 Ocak 1980 stikrar Kararlarnn alnmasna
yol amtr
6. Sanayi sektr iinde en nemli alt sektr aada
saylanlardan hangisidir?
a. malat
b. Madencilik
c. Enerji
d. Ulatrma
e. naat
7. Trkiyede be yllk kalknma planlar hangi yldan
itibaren uygulanmaya balanmtr?
a. 1955
b. 1957
c. 1963
d. 1965
e. 1970
8. thal ikamesi 1980 ylna kadar zellikle aadaki
hangi sanayide byk lde uygulanmtr?
a. Karlatrmal stnle sahip olunan sanayi-
lerde
b. Dayankl tketim mallar sanayinde
c. Yatrm mallar sanayinde
d. Tarma dayal sanayide
e. Ara mal reten sanayilerde
9. Aadakilerden hangisi Trkiyede izlenen ithal ika-
meci politikalarn sonularndan biri deildir?
a. Negatif ithal ikamesine yol almtr
b. Bir birimlik ithal ikamesi iin, daha az ithalat ya-
plmtr
c. thalatta bamllk artmtr
d. Dviz sknts ortaya kmtr
e. retimde kapasite kullanm oran dmtr
10. Aadakilerden hangisi Trkiye Sanayi Stratejisi
Belgesi ve Eylem Plannda belirtilen amalar arasnda
yer almaz?
a. Trk sanayisinin rekabet edilebilirliinin ve ve-
rimliliinin ykseltmek
b. Dnya ihracatndan daha fazla pay almak
c. Arlkl olarak yksek katma deerli ve ileri tek-
nolojili rnler retmek
d. Nitelikli igcne sahip ve ayn zamanda evre-
ye ve topluma duyarl bir sanayi yapsna dn-
m hzlandrmak
e. thal ikameci sanayileme stratejisinin benim-
senmesi
Kendimizi Snayalm
154
Tr ki ye Ekonomi si
lkemizde Otomotiv Sektrnn Geliimi
Trkiyede otomotiv sektr, kurulduu 1960l yllar-
dan bugne nemli aamalar kaydetmitir. Bu aamalar
esas itibariyle be ana grupta toplanabilir: 1960l yllar-
da ithal ikamesi amal traktr ve ticari aralarn montaj
retimi, 1970li yllarda aksam para retimine ynelik
yerliletirme ve otomobil retimi, 1980li yllarda kapa-
site ve teknoloji yatrmlar, 1990l yllarda kresel re-
kabet iin yeniden yaplanma ve kresel sanayi ile en-
tegrasyon, 2000li yllarda daha yksek katma deer ya-
ratarak dnya pazarna ynelik tasarm ve retim iin
srdrlebilir kresel rekabet srecine giri.
Bu srete otomotiv sektr, retimde ve iletme yne-
timinde ada kalite ynetimi anlay ile yaln retim
ve yaln ynetim alkanln gelitirmitir. Ayn zaman-
da kamu kurumlarnn uyumlatrarak uygulad ulus-
lararas teknik ve ticari mevzuata uyum gstererek k-
resel pazarlara ihracata balam ve kresel rekabet s-
recine girmitir. Bugn gelinen noktada, retim ve pa-
zarlama alanlarnda Kresel Entegrasyon byk oran-
da tamamlanmtr. Otomotiv sektr, retimde kalite
ynetimi ve verimlilikteki yetkinliini, kresel ve geli-
mi pazarlara yapt ihracat ile kantlamtr.
Ancak sanayide retim alannda krllk yksek rekabet
nedeni ile son derece snrldr ve sanayinin sadece bu
alanlarda kalmas ar risklidir. nk kresel retim-
de Trkiyenin karsnda alternatif lkeler/merkezler
giderek artmaktadr ve retim faaliyeti yer deitirerek
farkl merkezlere kayabilmektedir.
Son yllarda siyasi ve ekonomik istikrarn saland or-
tamda mevcut kurulu kapasiteler tm ile kullanlarak,
otomotiv sektrnde nemli gelimeler elde edilmitir:
retim hzla artmtr: 2002 ylnda 350 bin adet, 2008
ylnda ise 1.150 bin adet. Ayn dnemde pazarda talep
de canlanmtr: 2002 ylnda 175 bin adet, 2008 ylnda
530 bin adet. Sz konusu dnemde otomotiv ihracat
da srekli art gstermitir: hracat, adet olarak, 2002
ylnda 258 bin, adet, 2008 ylnda 920 bin adet olarak
gereklemitir.
Trkiye 2009 yl verilerine gre dnyada otomotiv re-
timinde on yedinci, Avrupa Birliinde: otobs reti-
minde ikinci, hafif ticari ara retiminde birinci, ar
kamyon retiminde onuncu, otomobil retiminde do-
kuzuncu, toplam retimde (AB iinde) yedinci srada
yer almtr. Kresel Finansal (Mali) Krizin etkilerini yi-
tirmesi ile 2010 ylnn ilk alt aylk verilerine gre dn-
yada otomotiv retiminde onyedinci, ABde Avrupa Bir-
liinde otobs retiminde ikinci, hafif ticari ara reti-
minde ikinci, ar kamyon retiminde dokuzuncu, oto-
mobil retiminde sekizinci, toplam retimde altnc s-
rada yer almtr.
2010 ylnda krizin etkilerinden hzla kurtulan otomotiv
sanayi, tarihinin en yksek ikinci retim rakamlarna
bu ylda ulamtr. Kresel Mali Krizin etkilerinin de-
erlendirildii Strateji Belgesinde, ayrca Trk otomotiv
yan sanayi firmalarnn, baz mamuller dndaki tm
paralar ieren rn gam, Trkiyede imal edilen tat
aralarnn yzde 85-90 orannda yerli imal edilmesine
imkn verecek eitlilikte olmakla birlikte daha yksek
yerli katknn salanmas iin motor-vites kutusu ve di-
feransiyel kutusundan oluan g nitesi ile elek-
trik/elektronik kontrol sistemlerinin de seri olarak re-
timinin de gereklilii vurgulanmtr.
Trk otomotiv yan sanayi gerek retim miktar, gerek-
se kalite olarak i piyasada kendini kabul ettirmenin
yannda, uluslararas pazarlarda da rekabet gcne ula-
m bulunmaktadr. Ayn zamanda, teknolojik olarak
kendini gelitirmi, retim kapasitesi ve verimlilik a-
sndan da byk bir aama kaydetmitir.
Otomotiv yan sanayi, iinde dorudan ve dolayl olarak
ok geni istihdam olanaklar salayan bir sanayi dal
olup ayn zamanda ham madde-tketici arasndaki tm
ilevleri de kapsayan bir tedarik zinciridir. Burada he-
def, tketicinin talepleri dorultusunda rekabeti bir
retimi gerekletirmektir. Tedarik zinciri iinde kalite,
maliyet, lojistik ve tasarm/teknoloji ynetimi ortaktr.
zellikle ara retimi ile ham madde ve aksam-para
retimin tam bir uyum iinde bulunmas gerekir. Bu
amala her alanda motorlu tat arac retim ile aksam-
para retimi yapan kurulular arasnda uzun vadeli
stratejik ibirliinin kurulmas gereklidir
Kaynak: Sanayi ve Ticaret Bakanl, Trkiye Otomo-
tiv Sektr Strateji Belgesi ve Eylem Plan 2011-2014,
ubat 2011, s.7-8.
Yaamn inden
155
1. b Yantnz yanl ise Osmanl Devletinde Sana-
yi Sektrnn Geliimi konusunu gzden ge-
iriniz.
2. a Yantnz yanl ise Cumhuriyetin lk Yllarnda
Sanayilemeye Ynelik Politikalar konusunu
gzden geiriniz.
3. e Yantnz yanl ise Cumhuriyetin lk Yllarnda
gzden geiriniz.
4. a Yantnz yanl ise Cumhuriyetin lk Yllarnda
gzden geiriniz.
5. c Yantnz yanl ise Planl Dnem: 1963-1977
6. a Yantnz yanl ise Sanayi Sektrnn Kat-
ma Deer indeki Yeri konusunu gzden
geiriniz.
7. c Yantnz yanl ise Planl Dnem: 1963 - 1977
8. b Yantnz yanl ise Planl Dnem: 1963 - 1977
9. b Yantnz yanl ise 1980 Sonras Dnem ko-
10. e Yantnz yanl ise Trkiye Sanayi Stratejisi
Belgesi konusunu gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
1963 ylnda balayan planl ekonomi dneminde do-
kuz adet Be Yllk Kalknma Plan hazrlanmtr. Plan-
l dnemde hedeflerin altnda bir performans ortaya
kmtr. Tarm sektrnn doa artlarna olan bam-
llnn devam etmesi sebebiyle sektrel hedeflerde
daha fazla sapma olmutur. Bu dnemde sanayileme-
de baarl olunmakla beraber, 1990l yllarda krizlerin
de etkisiyle sanayileme hamlesi yavalamtr.
Sra Sizde 2
1980 sonrasnda izlenen politikalar ve plan hedefleri
erevesinde tketim mallarnn paynda d gzle-
nirken, ara ve yatrm mallarnn paynda art olmutur.
Tketim mallar iinde nemli pay %20 oran ile gda
sanayi almtr. Ara mallar iinde petrol rnleri, dier
bir nemli alt sektr olup imalat sanayi iinde %10luk
bir yer tutmutur. Yatrm mallar iinde ise en byk
pay, %15 oran ile madeni eya sanayine aittir. Trki-
yede madeni eya, makine ve tat aralarnn tketim
esneklii nispeten yksek, cam, seramik, imento, ka-
t, lastik, plastik ve petrol rnlerinin tketim esnek-
likleri 1den byk olmakla birlikte dier ilk daldaki
esnekliklerinin altndadr.
Sra Sizde 3
Kredi maliyetlerindeki ykseklik, dk fiyatl ithalat-
tan kaynaklanan haksz rekbet, brokratik ilemlerin
fazlal, kamu kaynakl baz girdilerin fiyatlarnn ulus-
lararas fiyatlara gre yksek oluu, teknoloji retimin-
de yetersizlik, ileri teknoloji kullanmnn hzl yaygn-
latrlamamas, nitelikli igc eksiklii, yksek katma
deerli rnlerde snrl retim kabiliyeti, iletmelerin
retim ve ynetim yaplarnda modernizasyon ihtiyac
imalat sanayisindeki nemli yapsal sorunlardr.
Sra Sizde 4
International Institute for Management Developmentn
(IMD) Dnya Rekbet Yll 2011 raporuna gre 2010-
2011 dneminde Trkiyenin rekbet gc artmtr.
331 kritere gre yaplan deerlendirmede Trkiye 59
lke arasnda 2010 ylnda 48inci srada iken, 2011 y-
lnda 39uncu sraya ykselmitir. Dnya Ekonomik Fo-
rumunun hazrlam olduu Kresel Rekbet Rapo-
runda ise Trkiye 2010 ylnda 61inci srada (139 lke
arasnda) iken, 2011 ylnda 59uncu sraya (142 lke
iinde) ykselmitir. Raporda ilk srada svire, ikinci
srada Singapur, nc srada sve yer almaktadr.
26nc srada bulunan in, byk lekli gelime yolun-
da olan lkeler arasnda lider pozisyona sahiptir. Dier
BRIC (Brezilya, Rusya, Hindistan ve in oluturduu
grup) lkeleri arasnda Brezilya 53, Hindistan 56, Rusya
ise 66nc sradadr.
156
Tr ki ye Ekonomi si
Alpay, Y. (2008). Trkiye Ekonomi Tarihi. stanbul:
Akademia Yaynlar.
Trk nklap Tarihi Enstits. (1981). Atatrkn Sy-
lev ve Demeleri. Ankara: Trk nklap Tarihi Ens-
tits Yayn.
Aydemir, . S. (1971). Suyu Arayan Adam. stanbul:
Remzi Kitabevi.
Boratav, K. (2005). Trkiye ktisat Tarihi: 1908-1985.
Ankara: mge Kitabevi.
Boratav, K. (2006). Trkiyede Devletilik. Ankara:
mge Kitabevi.
Bulut, C. (2006). Ekonomik Yap ve Politika Analizi:
Trkiye Ekonomisi Performans Deerlendir-
mesi. stanbul: Der Yaynlar.
CIA. (2012). The World Factbook: Turkey. Washing-
ton, D.C.
DPT. (1997). Trkiye ktisat Kongresi. Ankara.
DPT. (2000). Sanayi Politikas K Raporu. Ankara.
DPT. (2004). Sanayinin Gelime Stratejilerinin Re-
kabet Gcnn Artrlmas. zmir.
DPT. (2005). Ekonomik ve Sosyal Gstergeler (1950-
2004). Ankara.
Kalknma Bakanl. (2011). Orta Vadeli Program:
2012-2014. Ankara.
Kalknma Bakanl. (2011). 2012 Yl Program. An-
kara.
Kalknma Bakanl. (2011). Uluslararas Ekonomik
Gstergeler. Ankara.
Four, J., Qur, A. B., Fontagn, L. (2012). The Great
Shift: Macroeconomic Projections for the
World Economy at the 2050 Horizon. CEPII.
Gen, M. (2000). Osmanl mparatorluunda Devlet
ve Ekonomi. stanbul: tken Yaynlar.
Gumpel, W. (1981). Atatrkn Devletilii, Alternatif-
leri ve Gelecei Atatrk ve Cumhuriyet Dnemi
Trkiyesi iinde. Ankara: TOBB Yayn.
Hatipolu, Z. (2003). An Unconventional Analysis of
the Turkish Economy. stanbul: Lebib Yalkn Ya-
ynlar.
Hi, M. (2009). Turkish Economy and Politics:1923-
2002. stanbul: Beykent Universty Press.
IMF. (2011). World Economic Outlook. Washington,
D.C.
KV. (2012). E - Blten, 14 -20 Mart 2012.
Kafaolu, A. B. (2004). Trkiye Ekonomisi: Yakn
Tarih- 1. stanbul: Kaynak Yaynlar.
Kalknma Bakanl. (2012). Katlm ncesi Ekono-
mik Program: 2012-2014. Ankara.
Karluk, S. R. (2009). Trkiye Ekonomisi. 12. Bask, s-
tanbul: Beta Basm A..
Kazgan, G. (2009). Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye
Ekonomisi. stanbul: Bilgi niversitesi.
Kepenek, Y., Yentrk, N. (2010). Trkiye Ekonomisi.
stanbul: Remzi Kitapevi.
Kurtolu, R. (2012). Trkiye Ekonomisi: 1938- 2010
stanbul: Sinemis Yaynlar.
Lewis, B. (2004). Modern Trkiyenin Douu. Anka-
ra: Trk Tarih Kurumu Yayn.
OECD. (2011). Science, Technology and Industry
Outlook. Paris.
Okyar, O. (1973). Economic Development Since
1930, Chicago niversitesince dzenlenen T.C.nin
50 inci Yl dnm seminerine sunulmu bildiri.
Pakdemirli, E. (2004). Trkiye Milli Gelir Hesaplar
(Avrupa Birlii formatnda). stanbul: Trkiye Teks-
til Sanayii verenleri Sendikas.
Sanayi ve Ticaret Bakanl. (2011). Trkiye Otomotiv
Sektr Strateji Belgesi ve Eylem Plan 2011-
2014. Ankara.
Sayar, A. G. (2001). Osmanldan 21. Yzyla, stan-
bul: tken Yaynlar.
Tabakolu, A. (2008). Trk ktisat Tarihi. stanbul:
Dergah Yaynlar.
Toprak, M., Oktay N. (2010). Trkiye Ekonomisi. Es-
kiehir: Anadolu niversitesi AF Yayn.
Quartaert, D. (2008). Osmanl malat Sektr: Sana-
yi Devrimi anda. (ev. Gney,T.) stanbul: le-
tiim Yaynlar.
World Economic Forum. (2011). The Global Competi-
tivenes Report 2011-12. Geneva.
Yeldan, E. (2008). Kreselleme Srecinde Trkiye
Ekonomisi. Ankara: letiim Yaynlar.
157
http://www.worldbank.org/
http://www.wipo.int/portal/index.html.en
http://www.sanayi.gov.tr/Files/Documents/otomo-
tiv_sektoru_strateji-23052011142305.pdf
ht t p: / / www. i mf . or g / e x t e r na l / pubs / f t / we -
o/2011/01/pdf/text.pdf
http://www.dpt.gov.tr/Kalkinma.portal
http://www.imf.org/external/index.htm
http://www.imd.org/research/publications/wcy/uplo-
ad/scoreboard.pdf
http://www.cepii.fr/anglaisgraph/bdd/baseline.htm
http://www.sanayi.gov.tr/Files/Documents/otomo-
tiv_sektoru_strateji-23052011142305.pdf
ht t p: / / www. i mf . or g / e x t e r na l / pubs / f t / we -
o/2011/01/pdf/text.pdf
http://www.dpt.gov.tr/Kalkinma.portal
http://www.imf.org/external/index.htm
http://www.sanayi.gov.tr/Files/Documents/sana-
yi_stratejisi_belgesi_2011_2014.pdf
ad/Web_brochure_order_form.pdf
http://www.cepii.fr/anglaisgraph/bdd/baseline.htm
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-
factbook/geos/tu.html
Yararlanlan nternet Adresleri
Hizmetler sektrnn kapsamn ve Trkiye ekonomisindeki yerini aklaya-
bilecek,
Ticaret sektrndeki gelimeleri deerlendirebilecek,
Ulatrma ve alt sektrlerindeki gelimeleri analiz edebilecek,
Haberleme sektrndeki gelimeleri aklayabilecek,
naat ve mteahhitlik hizmetlerindeki gelimeleri deerlendirebilecek,
Turizm sektrndeki gelimeleri ifade edebilceksiniz.
indekiler
Hizmetler Sektr
Ticaret
Ulatrma
Boru Hatlar
Haberleme
Konut
naat Hizmetleri
Mteahhitlik Hizmetleri
Turizm
Dnya Turizm rgt
Turist
Elleleme
Konteynr Tamacl
Kabotaj Hakk
Mavi Akm
Nabucco Hatt
Telekomnikasyon Kurumu
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trkiye Ekonomisi
GR
HZMETLER SEKTRNN
KAPSAMI VE TRKYEDEK
DURUMU
TCARET SEKTR
ULATIRMA SEKTR
HABERLEME SEKTR
NAAT VE MTEAHHTLK
HZMETLER
TURZM SEKTR
Temel Sektrlerde
Gelimeler III:
Hizmetler Sektr
6
TRKYE EKONOMS
GR
Ekonomi iindeki pay giderek byyen hizmetler sektrnn geliimi, dnyada
yaanan hzl kentlemeye, kamu sektrnn gelimesine ve dier sektrlerde gir-
di olarak kullanlan ara hizmetlere olan talebin artmasna balanabilir. lkelerin
yeterli hizmet alt yapsna sahip olmas, ekonominin tm sektrlerindeki retken-
lik ve rekbet gc iin ok nemlidir. Hizmetler ihracat gnmzde 1 trilyon do-
lara ve dnya mal ihracatnn %20sine ulamtr. Gelime yolunda olan lkelerin
toplam hizmetler ihracatndaki pay daha dktr. Trkiyede hizmetler sektr-
nn gayri safi yurtii hasla (GSYH), ierisindeki pay yllar ierisinde art gster-
mitir. 1973 ylnda hizmetler sektrnn pay %44,9 iken, 1980de oran %48,4e,
1990da %52,2ye ve 2011 ylnda %72,5e ykselmitir. 2009da 33,5 milyar dolar
olan hizmetler ticareti geliri 2010 ylnda 34,1 milyar dolara kmtr. Hizmetler ti-
caret gelirinin toplam mal ihracatna oran 2009da %30.5 iken 2010 ylnda %28,2ye
dmtr. Hizmetler sektrnn istihdam iindeki pay 2011 ylnda %55 olmu-
tur. Trkiye, 1970li yllarn bandan gnmze kadar geen srede 93 lkede st-
lenilen 202.2 milyar dolar deerinde 6.282in zerinde proje ile dnya mteahhit-
lik hizmetleri sektrnn nemli aktrleri arasna girmitir.
HZMETLER SEKTRNN KAPSAMI VE
TRKYEDEK DURUMU
ngiliz klasik iktisats Colin Grant Clark ve Fransz iktisats Jean Fourastieden
bu yana ekonomik faaliyetler birincil (primary) sektr olarak tarm, ikincil (se-
condary) sektr olarak sanayi ve ncl (tertiary) sektr olarak hizmetler
eklinde snflandrlmaktadr. Birlemi Milletlerin (BM) yapm olduu ayrma
gre hizmetler sektr; hkmet hizmetleri, genel kamu hizmetleri, teebbs
ve zel kurulularn hizmetleri, dinlenme, elence ve benzeri hizmetler ile kiisel
hizmetleri kapsamaktadr. Tm bu hizmetler, son yllarda teknolojik yeniliklerin
katksyla byk gelime gstermi ve hizmetler sektr ticaretinde nemli art-
lar olmutur.
Temel Sektrlerde
Gelimeler III: Hizmetler
Sektr
ngiliz ve Fransz iktisatlar
Colin Grant Clark ve Jean
Fourastie, ekonomik gelime
ve kalknmada en byk itici
gcn teknik gelime
olduunu ve lkelerin hangi
seviyede olduklarnn buna
gre belirlendiini ifade
etmiler, ekonomideki
sektrleri sektr
altnda toplamlardr.
Hizmetler Sektrnn Mal
Piyasalarndan Fark
Bir ekonomide hizmetler mallardan nasl ayrt edilmekte-
dir? Genel olarak tarm ve sanayi sektrleri dnda kalan
btn faaliyetler hizmetler sektr olarak tanmlanabilir.
Hizmetlerin temel zelliklerinden biri, gayri maddi ve g-
rnmez olmalardr. Oysa mallar maddi ve grlebilir nite-
liktedir. Hizmetler genelde mallardan farkl olarak depola-
namaz.
Mal ve hizmetlerin farkl zelliklerinin olmas, uluslara-
ras ilemlerin ekillerini de etkilemektedir. Mallarla ilgili
uluslararas ticaret, mallarn bir lkeden dier lkeye fiziki
hareketini ierir. Oysa ok az hizmet ilemi snr tesi hareketi gerektirir. Snr te-
si ilemlere rnek olarak telekomnikasyon ile iletilen hizmetler (bankalar aracl-
yla para transferi) veya mal ticareti kapsamndaki hizmetler (bir danmann tek-
nik raporu veya bir CD veya DVDye yer alan yazlm) verilebilir.
Mallar ve hizmetler arasndaki temel farkllklardan birisi de lkelerin yerli sa-
nayilere salad korumalardr. Mal reten sanayiler, genelde tarifeler, miktar k-
stlamalar ve dier snr nlemleriyle korunmaktadr. Dnya Ticaret rgt (WTO)
kurallar, lkelerin bu tr korumay tarifelerle salamalarn zorunlu klmakta ve
miktar kstlamalar veya benzer kstlayc nlemlerin kullanlmamasn gerektir-
mektedir.
Hizmetlerin gayri maddi nitelii ve birok hizmet ileminin snr tesi hareketi
iermemesi dolaysyla sektr, ulusal dzenlemeler ile korunmaktadr. Bu tr d-
zenlemeler, yabanc hizmet salayclarnn (bankalar ve sigorta irketleri) hizmet
sunmalar iin gerekli ubeleri kurmalarn veya yatrm yapmalarn yasaklayabilir.
Ulusal dzenlemeler, hizmet sunan gerek kiilere ayrmc bir ekilde uygulana-
bilmektedir. Bu dzenlemeler ayrca, farkl lkelerin hizmet salayclarna farkl
ilem yaplmasn da salayabilmektedir. Hizmet salaycs ile tketici arasndaki
yaknlk ithalat lkede ticari bir varlk oluturmak (bir ube veya bal irket ku-
rarak) veya gerek kiilere geici sre iin dolam hakk tannarak (hizmetlerini
sunmak zere avukatlarn veya mimarlarn bir baka lkeye girmesi) mmkndr.
Az sayda hizmet ileminin nitelii tketicilerin hizmetlerin verildii lkeye git-
mesini gerektirmektedir. lkeleri ziyaret eden turistler veya yksekrenim iin
baka lkeye giden renciler gibi. Dolaysyla, bir lkenin snrlar tesine fiziki
geii gerektiren mallara ilikin uluslararas ilemlerden farkl olarak hizmetler,
aadaki hizmet sunumu yollarndan birisi veya hepsinin bileimi ile salanmak-
tadr. Bunlar; hizmetlerin snr tesi dolam, tketicinin ihracat lkeye hareke-
ti, hizmetin salanaca lkede ticari varlk oluturulmas ve gerek kiilerin hiz-
met vermek zere baka bir lkede geici dolamdr. Haberleme teknolojisinde
hzl deiiklikler ve elektronik ticaretin geliimi, irketlerin ithalat yaplan lkede
ticari varlk kurmalarn gerektirmeksizin snr tesi hareketler araclyla giderek
artan bir ekilde hizmet sunmalarn mmkn klmaktadr.
Hizmetler ticaretinin bymesinde elektronik ticaretin (e-ticaret) hzl geliimi-
nin etkisi vardr. e-ticaretin uluslararasnda kabul edilmi bir tanm yoktur. Genel
olarak, mal ve hizmetlerin elektronik aralarla datm, pazarlamas, sat veya
teslim edilmesini kapsamaktadr.
160
Tr ki ye Ekonomi si
Resim 6.1
Colin Grant Clark
(1905-1989).
Kaynak:http://www.
eumed.net/curseco
n/economistas/colin
-clark.htm
(30.03.2012).
Hizmet ilemlerinin
ounda, ilemlerin zaman
ve tketim yeri birbirinden
ayrlamamakta ve hizmet
salaycs ile tketici
arasnda yaknlk olmas
gerekmektedir.
Dnya Ticaret rgt (WTO), hizmetler sektrnde yer alan ekonomik faali-
yetleri 12 balk altnda ele almtr. Bunlar; ticari hizmetler, iletiim hizmetleri, in-
aat ve mhendislik hizmetleri, datm hizmetleri, eitim hizmetleri, evre hizmet-
leri, mali (sigorta ve bankaclk) hizmetler, salk hizmetleri, turizm ve seyahat
hizmetleri, elence, kltr ve spor hizmetleri, ulam hizmetleri ve bunlarn dn-
da kalan dier hizmetlerdir.
Ticari hizmetler kapsamna, meslek hizmetleri, bilgisayar hizmetleri, AR-GE
hizmetleri, emlak hizmetleri, kira hizmetleri, dier ticari hizmetler girer. letiim
hizmetleri, posta, kurye, telekomnikasyon, grsel-iitsel ve dier hizmetleri
kapsar. naat ve mhendislik hizmetleri, binalar iin genel inaat almalar,
inaat mhendislii iin genel inaat almalar, tesisat ve montaj almalar, bina
tamamlama ve nihai almalar ile dier hizmetleri iine alr.
Datm hizmetleri, toptan sat ticareti hizmetleri, perakende hizmetleri,
franchising ve dierlerini kapsar. Eitim hizmetleri, ilkretim seviyesinde ei-
tim hizmetleri, lise seviyesinde eitim hizmetleri, yksekretim seviyesinde ei-
tim hizmetleri, erikin eitimi ve dier eitim hizmetleri alt balklarna ayrlr.
evre hizmetleri, kanalizasyon hizmetleri, atk imha hizmetleri, hfzsshha ve
benzeri hizmetleridir.
Mali hizmetler, sigorta ve sigortacla bal hizmetler ile bankaclk ve dier
mali hizmetler olarak iki ana balktan oluur. Sala ilikin hizmetler, hastane
hizmetleri, insan salna ilikin dier hizmetler ve sosyal hizmetlerdir. Turizm ve
hizmetleri, otel ve restoranlar (yemek sunma dahil olmak zere), seyahat acen-
telii ve tur operatrl hizmetleri, turist rehberlii hizmetleri ve dierleridir.
Elence, kltr ve spor hizmetleri, elence hizmetleri (tiyatro, canl orkes-
tra ve sirk hizmetleri ve dahil olmak zere), haber ajans hizmetleri, ktphane,
ariv, mze ve dier kltrel hizmetler, spor ve dier rekreasyon hizmetleri ile
dier hizmetleri kapsar. Ulam (tamaclk) hizmetleri, deniz, i su, hava,
uzay, demiryolu, karayolu, boru tamacl, tm tamaclk maddelerine bal
hizmetleridir.
Trkiye Ekonomisinde Hizmetler Sektr
Gnmzde hizmetler sektrnn gelimesi ekonomik kalknmann (gelimenin)
nemli gstergelerinden biridir. Hizmetler sektrnde yeni faaliyet alanlarnn or-
taya kmas ve mevcutlarnn etkinliinin artmas, sektrn yaratt katma deeri
ve istihdam artrmaktadr.
Trkiye ekonomisinde hizmetler sektrnn pay yllar ierisinde art gster-
mitir. 1973 ylnda hizmetler sektrnn GSYH iindeki pay %44,9 iken, 1980de
oran %48,4e, 1985de %55,9a, 1990da %52,2ye ve 2011 ylnda %72,5e yksel-
mitir. Hizmetler sektrnn istihdam iindeki pay ise 2011 ylnda %55 olmutur.
Ticaret sektrnn bymesinde sektr iinde yer alan turizmin son yllardaki
hzl geliimi nemli rol oynamtr. Devlet hizmetlerinin katksnn azalmas ise
1980den sonra devletin ekonomideki klmesine balanabilir.
Hizmetler sektrnn ikinci nemli alt sektr ulatrma ve haberlemedir. n-
aat, mali arac kurulular, konut, serbest meslek hizmetleri ile izafi banka hizmet-
leri alt sektrlerinin paynda son 10 ylda nemli bir gelime gzlenmemitir. 2008
ylnda hizmetler sektr ok az byrken (%0,3) 2009 ylnda byme hz negatif
(-%3,2) olmutur. Sektr 2010 ylnda %8,5 2011de ise %7,8 orannda gelimitir.
161
6. ni t e - Temel Skt er l er de Gel i mel er I I I : Hi zmet l er Sekt r
Hizmetler alt sektrleri
iinde ulusal gelire katk
bakmndan en hzl gelien
alt sektr ticarettir.
2009 ylnda 33,5 milyar dolar olan hizmetler ihracat 2010 ylnda 34,1 milyar do-
lara kmtr. Hizmet ihracatnn toplam mal ihracatna oran 2009da %30,5 iken,
2010 ylnda % 28,2ye gerilemitir. Hizmetler ithalat ise 15,5 milyar dolardan 18,3
milyar dolara ykselmitir. Trkiyede bilgi youn hizmet sektrlerinin katma deer
iindeki pay 2003-2010 dneminde nemli lde artarak %40tan %58e ulamtr.
2012 Yl Programnda hizmetler alannda Trkiyenin rekbet gcnn geliti-
rilmesi, katma deeri yksek alanlarn paynn ve bu alandaki istihdam seviyesinin
ykseltilmesi, hizmet ihracatnn artrlmas ve eitlendirilmesi temel ama olarak
belirlenmitir.
162
Tr ki ye Ekonomi si
Trkiye'nin Hizmetler hracat Trkiyenin Hizmetler thalat
Yl
Deer
(Milyar $)
Dnya Hizmet
hracatndaki Pay (%)
Yl
Deer
(Milyar $)
Dnya Hizmet
thalatndaki
Pay (%)
1999 16,0 1,2 1999 8,4 0,6
2000 19,2 1,3 2000 7,6 0,5
2001 15,9 1,1 2001 6,4 0,4
2002 14,7 0,9 2002 6,2 0,4
2003 18,0 1,0 2003 7,8 0,4
2004 23,8 1,1 2004 10,3 0,5
2005 25,6 1,1 2005 10,7 0,5
2006 25,2 0,9 2006 10,7 0,5
2007 28,5 0,9 2007 14,5 0,5
2008 34,4 0,2 2008 16,5 0,3
2009 33,5 0,3 2009 1,5 0,1
2010 34,1 0,2 2010 18,3 0,9
Tablo 6.1
Trkiyenin
Hizmetler hracat ve
thalat (*)
Kaynak: WTO.
(*) Trkiye statistik Kurumu (TK) D lem Hesaplarn, Avrupa Hesap Sistemi (ESA 95) tablolarna
uygun olarak hazrlamakta, d alem hesaplar tablolarn olutururken Merkez Bankas tarafndan
dolar deerinden hazrlanan demeler dengesi istatistiklerini kullanmakta, ABD dolar deerinden
oluturulan tablolar d ticaret istatistikleri arlkl ithalat ve ihracat kurlar kullanlarak Trk Liras
deerine dntrmektedir.
2011 ylnda ekonomik
faaliyetlere gre GSYH iinde
en byk pay %72.5 ile
hizmetler sektrne aittir.
Sanayi sektrnn pay
%19.2, tarm sektrnn
pay %8.3 olmutur.
Sektr Paylar (%) Katma Deer Art Hzlar (%)
Sektrler 2009 2010 2011
(1)
2012
(2)
2009 2010 2011
(1)
2012
(2)
Tarm 8,3 8,4 8,3 8,2 3,6 2,4 6,0 3,0
Sanayi 19,1 19,2 19,2 19,1 6,9 12,6 7,2 3,5
Hizmetler 72,6 72,4 72,5 72,7 3,2 8,5 7,8 4,3
Tablo 6.2
Gayri Safi Yurtii
Gelir inde Sabit
Fiyatlarla Sektr
Paylar ve Cari
Fiyatlarla Katma
Deer Art Hzlar
Kaynak: TK,
Kalknma Bakanl.
(1)
Gerekleme tahmini
(2)
Program
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
GSYH indeki Pay
(1)(2)
70,2 70,4 71,6 7,4 72,6 72.6 72,4 72,5
(3)
Hizmet Ticaret Geliri/
Toplam Mal hracat
33,5 34,3 27,3 25,1 24,9 30.5 28,2 27,1
(4)
stihdam indeki Pay
(2)
50,9 53,5 55,1 55,7 55,4 56.2 54,9 54,3
(5)
(1)
Cari fiyatlarla
(2)
naat sektr dahil edilmitir.
(3)
Tahmin
(4)
Ocak-Austos
(5)
Ocak-Temmuz
Tablo 6.3
Hizmetler
Sektrndeki
Gelimeler (Yzde)
Kaynak: Kalknma
Bakanl, 2012 Yl
Program, s. 178.
Kreselleen dnyada hizmetler sektrn etkileyen eilimler arasnda hizmet-
ler sektrnde teknoloji kullanmnn yaygnlamas, yeni hizmet alanlar ve mes-
leklerin ortaya kmas, hizmet sunumunun yaygnlamas, retim ve hizmet alan-
larnn btnlemesi ve d kaynaklardan edinmenin (outsourcing) nem kazan-
mas saylabilir.
Hizmetler sektrnn dier iki temel sektre (tarm ve sanayi) gre GSYHye katksn ve
GSYH iindeki payn aklaynz.
TCARET SEKTR
Trkiyede ticaret, hizmetler sektrnn en nemli alt sektrlerindedir. Ticaret
sektrnn tarm ve sanayi gibi temel sektrlerin yan sra dier hizmet alt sektr-
leri olan ilikisi, zellikle retim ve istihdam asndan nemlidir. Ticaret sektrn-
de faaliyet gsteren iletme says dikkate alndnda, youn bir rekbetten sz
edebiliriz. Sektrdeki rekbet ve verimlilik basks, teknoloji kullanm ile modern
tedarik zinciri ynetimi ve kombine tamaclk sistemlerinin nemini artrmakta-
dr. Bilgisayar kullanmnn ve online ilemlere gvenin giderek artmas ve elektro-
nik ticaretin (e-ticaretin) yaygnlamas ticaret hizmetlerinin gelimesine katk sa-
lamaktadr.
Trkiye ekonomisinde 2008 ylnn ikinci eyreinden sonra uluslararas piya-
salarda yaanan dalgalanmalar yurtii talebi ve yatrmlar olumsuz etkilemi, ulu-
sal gelirde ve eitli sektrlerde daralmaya yol amtr. Bu durumdan en ok et-
kilenen sektrlerden biri ticaret sektr olmutur. Sektrde 2008 ylnn nc
eyreinden sonra balayan daralma, 2009 ylnda da srmtr. Talepteki can-
lanmaya bal olarak ticaret sektr 2010 ylndan sonra yeniden byme eilimi-
ne girmitir.
163
Giriim Says
(Yzde Pay)
alan Says
(Yzde Pay)
Katma Deer
(Yzde Pay)
Katma Deer
Oran
2008 2009
(2)
2008 2009
(2)
2008 2009
(2)
2008 2009
(2)
HZMETLER 100 100 100 100 100 100 0,38 0,41
naat 4,2 4,9 9,8 9,7 9,9 8,9 0,20 0,20
Finans ve sigorta
faaliyetleri
(3)
0,4 0,8 3,5 4,1 16,8 28,1 0,63 0,78
Ticaret 52,0 50,2 42,9 40,8 32,5 56,3 0,47 0,45
Turizm 9,3 9,3 9,1 8,7 3,9 3,6 0,30 0,30
Ulatrma, depolama
ve haberleme
19,3 19,2 13,7 14,3 17,7 15,2 0,29 0,28
Gayrimenkul, kiralama
ve i faaliyetleri
7,1 7,9 12,5 13,8 13,2 12,4 0,47 0,49
Eitim 0,4 0,4 2,3 2,4 1,7 1,6 0,56 0,58
Salk 1,7 1,7 2,7 2,8 2,7 2,5 0,50 0,49
Dier hizmet
faaliyetleri
5,6 5,6 3,4 3,5 1,6 1,4 0,35 0,30
(1)
NACE Rev. 1.1
(2)
Geici
(3)
NACE (EFIS) Rev. 2 2009 ylnda kapsam geniletilmitir.
Tablo 6.4
Hizmetler
Sektrnde Temel
Gstergeler
Kaynak: Kalknma
Bakanl, 2012 Yl
Program, s.179

1
Ulusal gelir hesaplarnda toptan ve perakende ticaret dier bir deyile i tica-
ret, ulusal gelire katk asndan btn hizmet sektrleri arasnda en hzl gelien
alt hizmet sektrdr. Turizm sektrn de kapsayan ticaret alt sektrnn 1970
ylnda %11,9 olan ulusal gelire katks, 1980de %16ya ve 10 yl sonra %19,1e
kmtr.
Toptan ticaret yapan iletmeler arasnda ilk srada gda maddeleri, ikinci srada
dokuma-giyim eyas ve mobilya, nc srada ise kereste ve yap malzemesi ti-
careti yapan iyerleri gelmektedir. Benzer sralama, perakende ticaret iyerleri iin
geerli deildir. Trkiyede 1-4 kiinin alt kk iletmeler, toplam iyerleri
saysnn %89unu oluturmaktadr. 100 ve daha fazla kiinin alt iyeri says-
nn toplam iindeki pay %0,2dir. Buna karlk toplam istihdamn drtte birine ya-
kn ksmn bu iyerleri salamaktadr.
Ticaret sektr dier sektrlerle olan yakn balants sebebiyle dier sektrler-
deki gelimelerden etkilenmekte ve balantl olduu sektrlerdeki faaliyetleri
dorudan etkilemektedir. Mali krizden byk lde etkilenen ticaret hizmetleri
sektrnn GSYH iindeki pay dmtr. Ticaret hizmetlerinin 2007 ylnda
%14,5 olan GSYH iindeki pay 2010 ylnda %13,5e gerilemitir. 2010 ylnda
GSYH %9, hizmetler %8,5 orannda geliirken, ticaret hizmetleri %11,6, toptan ve
perakende ticaret hizmetleri ise %13,5 orannda bymtr.
2008 krizinden en fazla etkilenen sektrlerden biri neden ticaret hizmetleri sektr ol-
mutur?
ULATIRMA SEKTR
Ulatrma sektr, kara, hava, deniz ve demiryollar tama faaliyetlerini kapsa-
maktadr. Trkiyenin geni yzlm ve tarafnn denizlerle evrili olmas, As-
ya ile Avrupa arasnda nemli bir gei noktas olmas sebebiyle sektrn ekono-
mideki yeri nemlidir. Osmanl Devleti zamannda ihmal edilmi olan sektr, Cum-
huriyet Dneminde hzla gelimitir. Cumhuriyetin ilk yllarnda daha ok demir-
yollarna, 1950li yllardan sonra ise karayollarna nem verilmitir.
Atatrk, Millet Meclisinin 1 Mart 1922 tarihli toplantsnda yapt konumada
unlar sylemitir: ktisad hayatnn faaliyet ve zindelisi ancak mnakale vasta-
larnn, yollarn, imendiferlerin, limanlarn hali ve derecesiyle mtenasiptir.
Atatrk ayn tarihlerde gazetelere verdii demete ise konunun nemini yle
belirtmitir: Memleketin btn merkezleri yekdierine az zamanla imendiferle
balanacaktr. Mhim maden hazineleri alacaktr. Memleketimizin batan ni-
hayete kadar harap manzarasn mamureye tahvil etmekten ibaret olan gayenin
temel talar her yerde gzleri tesrir edecektir.
Ulatrma sektrndeki ama, gelien ekonomik ve sosyal yaamn ihtiyac
olan ulatrma altyapsnn zamannda, ekonomik ve gvenli bir ekilde inaa edil-
mesidir. Ekonominin pazara almas ve blgesel fiyat farkllklarnn ortadan kalk-
mas, sektrn bymesiyle mmkndr. Sektrde toplam yatrmlarda kamunun
pay azalmakla birlikte yine de zel sektrden fazladr.
Trkiyede yk tamalarnda arlk karayollarndadr. Yurtii yk tamalarnn
%90n karayollar ile yaplmaktadr. Ucuz ve gvenli demiryollarnn pay %3, de-
nizyollarnn pay ise %6,3tr.
164
Tr ki ye Ekonomi si
Ticaret hizmetleri sektrnde
rekbeti bir ortamda
verimlilik artnn
salanmas, faaliyet
hacminin bytlmesi,
teknoloji ve yenilikiliin
zendirilmesi, KOBlerin
rekbet imkanlarnn
gelitirilmesi temel amatr.

2
Ekonominin bymesi ve
pazar iin retim
yapabilmesi, ulatrma ile
haberleme hizmet alt
sektrlerinin geliimine
baldr.
2008 ve 2009 yllarnda seilmi baz lkelerde bin kilometre yzlm bana
karayolu, otoyol ve demiryolu younluu aadaki tabloda verilmitir. Trkiye, ka-
rayolu, otoyol ve demiryolu younluu bakmndan dier lkelerin ok gerisindedir.
Karayollar ve Ulatrma
Osmanl Devletinden devir alnan dk standartl karayolu uzunluu 13.900
kmdir. Byk bir lke iin bu yol miktar ok dktr. Bu sebeple lkenin bl-
geleri ve kentleri birbirinden kopuk kalmtr. Trkiyede 1950 ylnda Demokrat
165
lkeler Birim 2009 2010 2011
(7)
DEMRYOLU ULAIMI
Yolcu Tama (Yurt ii)
Yk Tama (Yurt i)
Yk Tama (Yurt D)
Milyon-Yolcu-Km
Milyon-Ton-Km
Milyon-Ton-Km
3.469
9.308
855
3.493
10.282
1.018
3.985
10.560
1.040
DENZYOLU ULAIMI
Yk Tama (Yurt ii)
(1)
Yk Tama (Yurt D)
(2)
Trk Deniz Ticaret filosu
Tank (300 Grt ve st)
Milyon-Ton-Km
Milyon-Ton-Km
Bin DWT
11.410
828.500
8.110
12.583
936.200
8.730
13.464
1.027.000
9.350
HAVAYOLU ULAIMI
(3)
Yolcu Tama (Yurt d)
(3)
Milyon-Yolcu-Km
Milyon-Yolcu-Km
6.819
33.311
8.007
39.943
8.791
43.857
KARAYOLU ULAIMI
(4)
Yk Tama(Yurt i)
(4)
Milyon-Yolcu-Km
Milyon-Ton-Km
212.464
176.455
226.913
190.365
239.393
201.787
BORU HATTI ULAIMI
Yk Tama (Yurt ii)
(5)
Yk Tama(Yurt D)
(5)
Doal Gaz
(6)
Milyon-Ton-Km
Milyon-Ton-Km
Milyon-Sm3
2.743
56.038
35.856
2.520
54.242
38.037
1.766
57.028
41.213
Tablo 6.5
Ulatrma Alt
Sektrlerindeki
Gelimeler
Kaynak: Kalknma
Bakanl, 2012 Yl
Program, s.120.
(1)
Denizcilik Mstearl tarafndan hesaplanan tama miktarlar
(2)
Deniz yoluyla yaplan tamalarn tmn kapsayan hesaplanm tahmini tama miktarlar
(3)
Yalnz THY tarafndan yaplan tamalar
(4)
KGMnin sorumluluu altndaki yol anda yaplan tamalar
(5)
Yalnz ham petrol tamalar
(6)
Rusya Federasyonu, Nijerya, Cezayir, Azerbaycan ve randan ithalat yaplan ve spot piyasadan
temin edilen toplam doal gaz tamalar
(7)
Gerekleme tahmini
lkeler
Karayolu
Younluu
km/1.000 km
2
(2008)
Otoyol Younluu
km/1.000 km
2
(2008)
Demiryolu
Younluu
km/1.000 km
2
(2009)
ek Cumhuriyeti 704 8 120
Fransa 575 16 55
Almanya 612 35 95
Belika 457 58 117
Avustralya 406 20 64
AB-27 484 18 49
Trkiye 76
(1)
3 12
Tablo 6.6
Baz AB lkeleri ile
Ulatrma Alt
Sektrlerinin
Karlatrmas
Kaynak: Kalknma
Bakanl, 2012 Yl
Program, s.121.
(1)
Yalnzca otoyollar, devlet ve il yollar dikkate alnmtr
Partinin iktidara gelmesiyle karayollar yapm hzlandrlmtr. 1950 ylna kadar
lkede styapl karayolu uzunluu 24.200 kmdir.
1950 ylnda 5539 sayl Yasa ile Karayollar Genel Mdrl kurularak devlet
yollarnn bakm ve onarmndan bu kurulu sorumlu tutulmutur. Katma bteli,
tzel kiilie sahip Genel Mdrlk nceden Bayndrlk Bakanlna bal iken,
gnmzde Ulatrma, Denizcilik ve Haberleme Bakanlna balanmtr. Gn-
mzde karayollar, devlet, il ve ky yollar olmak zere ksma ayrlmtr.
Devlet yollar, blge ve il merkezlerini, deniz ve hava limanlarn birbirine ba-
layan birinci derecede ana yollardr. l yollar, il snrlar iindeki ikinci derecede
yollardr. Bu yollar kent, kasaba, ile ve bucak merkezlerini birbirlerine, il merkez-
lerine ve komu ildeki en yakn merkezlere balar. Bu yollarn yapm, bakm ve
onarmn ayr kamu kurulular gerekletirmektedir.
2012 ylnda Trkiyede 2.080 km otoyol, 31.395 km devlet, 31.390 km il yolu
vardr. Toplam yol uzunluu 64.865 kmdir. Devlet ve il yollarnn % 92si, ky yol-
larnn % 29u asfalt kapldr.
Kamyon ve kamyonetle yk, otobs ve minibs ile yolcu tamacl Trki-
yede son yllarda en yaygn kk iletmecilik alan olmutur. Binek otomobili sa-
ysndaki art buna eklendiinde, karayollarnda ar younluklar ortaya kmak-
ta ve lmcl kazalarn says artmaktadr.
Karayollar, hem yolcu hem de yk tamaclnda byk yk altndadr. Tr-
kiyede yk tamaclnn %90lar dzeyinde karayolu ile gerekletiriliyor olma-
s karayollarndaki ar tat trafiini artrmakta ve bu durum trafik gvenliini
azaltmaktadr.
Son dnemde yeni karayolu inaatlarnn yan sra ulamda standartlar yk-
seltmeye ynelik yenileme yatrmlar artmtr. Fakat karayollarndaki ara youn-
luu ve trafie yeni kan ara saysnn hzla artmas, zm araylarn zorlatr-
maktadr. Bu nedenle ulatrmada arln karayollarndan dier ulatrma ekille-
rine kaydrlmas gerekmektedir.
Demiryollar ve Ulatrma
Karayollarnn hzl geliimine karlk, demiryollarnda Cumhuriyet Dneminde
nemli bir atlm gerekletirilememitir. Yksek tama potansiyeline ve yk ta-
maclndaki ekonomik olma zelliine ramen demiryolu yapm ve iletmecili-
ine gereken nem Cumhuriyetin ilk yllarnda verilmi fakat daha sonra bu poli-
tika terk edilmitir.
19ncu yzylda ngilterede balayan demiryolu ulam, Osmanl Devletinde
ilk defa zmir-Aydn hattnn (130 km) almasyla gereklemitir. Bu hattn ina
ve iletme hakk 1856 ylnda bir ngiliz irketine ayrcalk olarak verilmitir. 11
Temmuz 1866 tarihinde 130 kmlik bu ilk hat iletmeye alm, bunu 10 Ocak
1867 tarihinde 193 kilometrelik zmir-Turgutlu hatt izlemitir.
Padiah Sultan Azizin izniyle, stanbul-Badat demiryolunun yapmna 4 Aus-
tos 1871 tarihinde Avusturyallar tarafndan balanlmtr. 1873n Austos aynda
demiryolu zmite ulam, 1880 ylnda yapm ve iletilmesi ngilizlere braklm-
tr. 1889 ylnda yapmna yeniden balanm, zmit-Ankara aras 31 Aralk 1892 ta-
rihinde iletmeye almtr.
Osmanl Dneminde ina edilen Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde kalan de-
miryollarnn uzunluu yaklak 4.136 kmdir. Cumhuriyet Dneminde yabancla-
rn ellerindeki demiryollar 25 Mays 1924 tarihinde karlan 506 sayl Yasa ile mil-
liletirilmi ve Anadolu-Badat Demiryollar Mdriyeti Umumiyesi kurulmutur.
166
Tr ki ye Ekonomi si
Trkiyede ulatrma sektr
yolcu ve yk tama esasna
gre analiz edildiinde
karayolu tamaclnn
byk arl olduu
grlmektedir.
1923 ylnda motorlu
karayolu tat 19 bin adet
iken, bu miktar 1950 ylnda
340 bine ykselmitir. 2000
ylnda 8.320 bin adet olan
karayolu tat says (4.422
bini otomobil) 2011 ylnda
15.299 bin adede (7.667 bin
adedi otomobil) kmtr.
Osmanl Devletinden
Cumhuriyet ynetimine
4.136 kilometre demiryolu
devredilmitir.
1928-1937 yllar arasnda 8 adet demiryolu ve liman irketi satn alnarak 120.5
milyon TL denmitir. 1923-1938 dneminde yeni demiryolu yapmna nem ve-
rilmi ve 3.000 kmlik yeni hat denmitir. Dou ve Gneydou Anadolu, birer
hatla Ankaraya ve ky ehirlerine balanmtr. Zamann yneticileri bu durumu
yle ifade etmilerdir: Demir alarla rdk ana yurdu.
Trkiye Cumhuriyetinde demiryollarnn yapm ve iletilmesi, 31 Mays 1927
tarih ve 1042 sayl Yasa ile kurulan Devlet Demiryollar ve Limanlar dare-i Umu-
miyesine verilmitir. dare, 1929 ylna kadar Nafa (Bayndrlk), bu yldan sonra
Ulatrma (gnmzde Ulatrma, Denizcilik ve Haberleme) Bakanlna balan-
mtr. 29 Temmuz 1953 tarih ve 6186 sayl yasa ile KTe dntrlerek Trkiye
Cumhuriyet Devlet Demiryollar (TCDD) letmesi adn almtr.
4 Nisan 1971 tarih ve 1381 sayl Yasa, TCDD iletmesinin sermayesini 8 milyar
TLye karmtr. TCDD, gnmzde 7 iletme blgesine ayrlm olup, 987 gar ve
istasyona sahiptir. Demiryollarnn inas, Bayndrlk Bakanl tarafndan yapl-
makta ve daha sonra TCDDye 5487 sayl yasa gereince devredilmektedir. TCDD
Trkiye Cumhuriyetindeki demiryolu tamacln dzenleyen, ileten ve kontrol
eden resmi kurumdur.
Trkiyede 2012 ylnda demiryolu a 888 kmsi hzl tren hatt, 8.722 kmsi
konvansiyonel ana hat ve 2.330 kmsi tali hat ve istasyon yollar olmak zere top-
lam 11.940 kilometredir. Toplam an %33 sinyalli ve %26s elektriklidir. Hem
demiryolu younluu hem de mevcut demiryollar zerindeki trafik younluu ye-
tersizdir. Ayrca, %26 olan elektrikli hat oran, %52.2 olan AB-27 ortalamasnn ok
altndadr.
Ana kentler arasndaki koridorlarda tamaclk eski altyap zerinde srdrl-
mektedir. 2010 yl verilerine gre, demiryolu ile yolcu tamaclnda toplam sa-
y yaklak 85 milyon kiiye ulamtr. Toplam yolcu tamaclnn te ikisi ban-
liy hatlarnda gerekletirilmitir.
Demiryolu altyapsnn en nemli sorunu byk nfuslu kentler arasndaki de-
miryolu hatlarnn yksek hz ve kaliteli servise uygun olmamasdr. Bu sebeple
ana hatlarda yolcu tamacl istenilen dzeyde deildir. Bu eksiklii gidermek
iin Ankara-Eskiehir hzl tren hatt yapm 5 ylda tamamlanm ve 19 Ocak 2010
tarihinde hizmete almtr. Ankara-Konya hzl tren hattnda ise 23 Austos 2011
tarihinden itibaren yolcu tanmaya balanmtr.
Trkiyenin iki byk kentini birbirine balayacak olan Ankara-stanbul hzl
tren hattnn 2013 ylnda tamamlanmas hedeflenmektedir. Hzl tren projelerinin,
Asya ve Avrupay birbirine balayacak olan Marmarayn ve dier demiryolu hat-
larndaki yenileme yatrmlarnn bitirilmesiyle demiryolu ulatrmasnn Trkiye
ekonomisindeki arl artacaktr.
Denizyollar ve Ulatrma
Deniz ulam hizmetleri, liman ve iskeleler arasndaki her trl mal ve insan tan-
masn kapsar. zellikle mal ulamnda denizde tama en ucuz olandr. zellikle
lkeleraras tamaclkta ok avantajldr. Bu avantajlarndan dolay gnmzde
d ticarete konu olan mallarn %80inin tanmas denizyolu ile yaplmaktadr.
Trkiyede yurtd yk tamaclnda denizyollar, karayollarnn ardndan
ikinci srada gelmektedir. Ortalama bir hesapla karayolu ile yaplan ulatrmaya
gre deniz ulatrmas 75e 1 orannda daha ucuzdur. nk karayolunda 1 metre
hzla 1 beygir gc enerji ile tanabilen bir arlk demiryollarnda 8 kat, denizyol-
larnda ise 75 kat daha fazladr. Ayrca, denizyolunun ina ve bakm gideri yoktur.
167
Ankara-Eskiehir Hzl Tren
Hattnn km maliyeti 3,6
milyon Euro/kmdir. nn-
Kseky kesiminde yaklak
40 km tnel ve 17 km
viyadk yaplacandan
2.etap yapm maliyeti
yaklak 6 milyon
Euro/kmdir. Ankara-
stanbul arasndaki hattn
toplam 533 km olup tm
sinyalli ve elektriklidir.
Dnya denizyolu ticaretinde konteynr tamacl byk bir hzla artmaktadr.
Konteynr tamacl sayesinde limanlara gelen yk miktar oalmtr. Klasik ta-
macln limana baml olan snrlar konteynrlarla birlikte kapdan kapya ta-
macla kadar genilemi, limanlar konteynrlarn gei noktas durumuna gelmi-
tir. Konteynr tamacl, zellikle pahal mallar ve ykleme-boaltmada zarar
grme ihtimali yksek olan mallar ile soutma tertibatyla tanmas gereken yk-
lerin tanmasnda byk kolaylk salamaktadr.
Osmanl Devletinin kylarnn uzun olmas dolaysyla 1909 ylnda kurulan
Osmanl Seyrisefain daresi, Trk kylar arasndaki deniz tamacl hakk ya-
banclara brakld iin baarl olamamtr. Lozan Anlamas ile Trkiye, kendi
kylar ve Trk karasularnda gemi iletme hakkn (kabotaj hakk) yabanclardan
almtr.
Kabotaj hakk, Cumhuriyet Trkiyesinin elde ettii uluslararas baarlarn ba-
nda gelir. Bugnk deniz ticaret filosu, sermaye varln kabotaj hakkn kulla-
narak yapmtr. Bu hak, Osmanl Devleti zamannda mevcut kapitlasyonlarn
kaldrlmas sonucu elde edilmitir. Kapitlasyonlarn kaldrlmas ise Lozan Bar
Anlamasnn 28inci maddesi ile salanmtr.
Kabotaj tekeli, 815 sayl Trkiye Sahillerinde Nakliyat Bahriye (Kabotaj) ve Li-
manlarla Karasular Dahilinde cray Sanat ve Ticaret Hakknda Kanun ile 19 Ni-
san 1926 tarihinde yasallatrlmtr. 1 Haziran 1926 da Lozan Anlamasna daya-
nlarak Trk limanlar arasnda sadece Trk gemileri eya ve yolcu tama hakkn
sahip olmutur.
Osmanl Seyrisefain daresi, Cumhuriyet Dneminde Trkiye Seyrisefain dare-
sine dnm, 1933 ylnda limanlar arasnda yolcu tama hakk, zel teebbs-
ten alnarak devlete braklmtr. 1938 ylnda Denizbank kurulmu, 1939da ikti-
sadi devlet teekkl olan Devlet Denizyollar Umum Mdrl oluturulunca,
Denizbank bu kurulua devredilmitir.
1952 ylnda 5842 sayl yasa ile Denizcilik Bankas TAO, Denizyollar Umum
Mdrlnn yerini almak zere Ulatrma Bakanlna bal bir katma bteli
kurulu olarak yeniden organize edilmitir. 20 Temmuz 1960 tarih ve 23 sayl ya-
sa ile iktisadi devlet teekkl (DT) olmutur.
Denizcilik Bankas Deniz Nakliyat TAO, dnya ve Trkiye denizlerinde yk ta-
macl yapmak zere 5842 sayl yasaya gre kurulmutur. Denizcilik sektrne
finansman salamak amacyla kurulan Denizbank 1992 ylnda Emlak Bankas a-
ts altna alnm, 1997 ylnda ise mevcut yapdan kartlp zelletirilmitir. De-
nizcilik faaliyetlerine devam eden Deniz Nakliyat ise 2000 ylnda zel sektre dev-
redilmitir.
Deniz ulam Trkiye iin ok nemlidir. Trkiye, denizle i ie yaayan bir l-
kedir. Kylarmzn uzunluu Akdenizin boyunun 2.5 kat kadardr. llerin %40nn
denizle kys vardr. Trkiye, Anadolu kys 6.480 km, Trakya kys 786 km ve
adalar kys 106 km olmak zere toplam 8.333 km ky eridine sahiptir. Buna kar-
lk Fransann ky uzunluu 3.210 km, spanyann 3.144, talyann ise 7.945
kmdir.
lek ekonomisi yakalanamad iin Trkiyedeki limanlara yeterli yk ekile-
memekte, Trkiye deniz yolunda transit bir lke olamamaktadr. Bu sebeple Tr-
kiyede liman bana ellelenen (handling) yk miktarlar ABnin Akdenizdeki li-
manlarndaki ortalamalardan dk kalmaktadr. Trkiyenin denizyolunda transit
lke olmas iin limanlardaki yk ve elleleme miktarnn Akdenizdeki nemli li-
manlar gemesi gerekmektedir.
168
Tr ki ye Ekonomi si
Trkiye, taraf denizlerle
evrili ve byk oranda
suyoluna sahip olmasna
ramen, bu avantajn
yeterli lde
kullanamamaktadr. Bu
durumun iyiletirilmesi,
ulamn deniz yoluna
kaydrlmas lke ekonomisi,
emniyetli tama ve evre
kirlilii asndan ok
nemlidir.
Kabotaj: bir lkenin kendi
karasular iinde kalan
deniz evresini kullanmas
(ya da kullandrtmas)
hakkdr.
1926dan nce Trk
limanlar arasndaki yk ve
yolcu tamacl
yabanclarn tekelinde idi.
Elleleme, gmrk gzetimi
altndaki eyann asli
niteliklerini deitirmeden
istiflenmesi, yerinin
deitirilmesi, byk
kaplardan kk kaplara
aktarlmas, kaplarn
yenilenmesi veya tamiri,
havalandrlmas,
kartrlmas ve benzeri
ilemleri ifade eder.
Deniz gvenlii konusuna ynelik olarak Trk bandrasnn sicili son dnem-
de iyileme gstermi, Trkiyenin d ticaretinin %50sinin gerekletii AB lke-
leri nezdindeki kara listenin ok yksek risk kategorisinden orta-yksek risk kate-
gorisine geilmitir.
Havayollar ve Ulatrma
Havayolu ile ulam 20nci yzylda byk geliim gstermitir. Zaman kavramnn
giderek nem kazand gnmzde havayollar, ulam hizmetleri sektrnde
stratejik bir neme sahiptir. Bu zelliinden dolay Cumhuriyetin ilanndan 10 yl
sonra 20 Mays 1933 tarih ve 2187 sayl yasa ile Milli Savunma Bakanlna bal
olarak Havayollar Devlet letme Dairesi kurulmutur. Daire, 1935 ylnda Bayn-
drlk Bakanlna balanm, 1938de 3424 sayl yasa ile Ulatrma Bakanl iin-
de bir DT olan Devlet Hava Yollarna dnmtr.
1955 ylnda 6623 sayl Yasann verdii yetkiyle 01.03.1956 tarihinde yerli ve
yabanc sermayeli (60 milyon TL sermayesi) Trk Hava Yollar (THY) Anonim Or-
takl kurulmutur. Uzun sre hava ulamnda tekel konumunda olan THY, 1990l
yllarn balarnda zel hava yollarna da ulam hizmeti sunma hakknn verilme-
siyle tekel olma konumunu kaybetmitir.
26 Nisan 2001 tarihinde 4647 sayl Trk Sivil Havaclk Kanununda Deiiklik
Yaplmas Hakknda Kanun Resmi Gazetede yaymlanmtr. Bylece, sivil havac-
l dzenlemeye ynelik ok nemli bir reform gerekletirilmitir. Mevcut yasa-
nn 25inci maddesi, ruhsat sahibinin cret tarifeleri ile uygulama tarihini, y-
rrle koymadan gn nce duyurmak kaydyla ticari ve ekonomik artlara
uygun olarak belirleyecei eklinde deitirilmitir.
2008 ylnda THY, ayrca Anadolu Jet olarak zellikle i hat uularna bala-
mtr. Trk Hava Yollar, 2003 ylnda 104 olan uulan nokta saysn 2012 yl ba-
nda 149 d, 40 i hat olmak zere 189a karmtr. Toplam uak adedi 2012 y-
lnda 179 adettir.
Havayolu tamacl sektrne salad denetim ve hizmet karlatrma prog-
ramlar ile kurulularn rn ve hizmet kalitesini denetleyen Skytrax 2011 deerlen-
dirmesinde (100n zerinde deiik uyruktan 18.8 milyon yolcu arasnda gerekle-
tirilen anketler sonucu) Trk Hava Yollar 2011 Dnya Havaclk dllerinde Avru-
pann En yi Havayolu ve Gney Avrupann En yi Havayolu dllerini almtr.
Trkiyede balca zel havayolu olarak Onur, Pegasus, Sun Ekspres ve Atlas
Havayollar i ve d hatlarda hizmet sunmaktadr. Havaclk sektrnde artan re-
kbete paralel olarak ekonomik byme ve kii bana gelirdeki art, sektrn ge-
limesini hzlandrmtr.
2010 ylnda havaliman ve meydanlarnda gerekleen yolcu trafii 52,3 mil-
yon, i hatlarda 50,5 milyon ve toplamda 102,8 milyon yolcu olmu, bu say 2011
ylnda 118 milyon yolcuya ulamtr. Havayolu ile yolcu ve yk tamaclnda
artan rekbet ile birlikte sektrn istihdam katks da artmtr. Ulatrma, Denizci-
lik ve Haberleme Bakanl 2011 verilerine gre sektrde 170 iletme faaliyet gs-
termekte ve bu iletmelerde yaklak 110 bin kii istihdam edilmektedir.
Boru Hatlar Tamacl
Dnya ekonomisinde ham petrol ve petrol rnleri tamasnda denizyollar yann-
da boru hatt tamacl 1960lardan sonra hzl bir geliim gstermitir. Boru hat-
lar i ap 30-120 cm olan elik veya plastik borulardan yaplr. Petroln hareke-
ti salamak iin boru hatlar ile birlikte pompa istasyonlar ina edilir.
169
oklu kullanm iin yaplan boru hatlarnda nakil ilemi iki veya daha ok fark-
l rn ayn hattan ard arda gnderilerek yaplr. Ham petrol belli miktarlarda bal-
mumu veya parafin ierir. Souk iklimlerde balmumu boru hatt ierisinde art
gsterebilir. Balmumu birikimi periyodik olarak hat boyunca temizlenir.
Trkiyede ilk boru hatt 1966da Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl (TPAO)
tarafndan Batman-Drtyol (skenderun Krfezi) arasnda denmi ve iletmeye
almtr. Bu hat, TPAO yannda Shell ve Mobilin Siirt ve Diyarbakr illerindeki
retim arazilerine ikincil hatlarla balanmtr.
Trkiye-Irak Petrol Boru Hattnn inasna 1974te balanm, hat 25 Mays
1977de iletmeye almtr. Toplam 891 km uzunluundaki hattn 340 kmsi
Irakta, 641 kmsi Trkiyededir. Bu hat Kerkkten balamakta, Habur ay zerin-
den Trkiyeye gemekte ve skenderun Yumurtalkta son bulmaktadr.
Hat zerinde ikisi Irakta, Trkiyede be pompalama istasyonu vardr. Ka-
pasitesi gnde 700 bin varil hesabyla ylda 35 milyon tondur. Pompalama istas-
yonlar eklendiinde kapasite gnde 900 bin varile (ylda 45 milyon tona) kabil-
mektedir. Trkiye bu boru hattndan ton bana belirli bir tamaclk creti al-
makta, ayrca nakledilen ham petroln %40na kadar ksmn satn almak seene-
ine sahip bulunmaktadr. Hat, sermayesinin tamam TPAOya ait BOTA tarafn-
dan iletilmektedir.
5 Mays 1926da ngiltere ile Trkiye arasnda yaplan anlama ile Irak snrna
son ekli verilmi, Trkiyeye 25 yl sreyle Irak petrollerinin %10u karlnda
toplam 5,5 milyon sterlin deme yaplmas kararlatrlmtr. 1927den 1955e ka-
dar bu pay denmitir (toplam deme 3,5 milyon sterlin). Geriye kalan 2 milyon
sterlin tahsil edilememi, fakat Trkiye 1986 ylna kadar tahsil edilemeyen bu pa-
y btesine alacak olarak kaydetmitir.
Bu durumu, eski Devlet Bakan Mehmet Keeciler yle aklamtr: Musul
petrolleri Abdlhamit Hann ahsi malyd. O dnemde ngilizler, Musul petrolle-
ri zerinde oyunlar oynamaya balaynca Abdlhamit Han, petrol kuyusunu ze-
rine alm. lnce, Ermeni asll Fransz avukat, bu petrol kuyularn izinsiz ola-
rak ngilizlere satm, parasn da varislerine dememi, Bu konu, Trkiye ile n-
giltere arasnda dava konusu olmu. Lozan Anlamasna kadar ihtilaf devam et-
mi. Sonunda ngiltere ile anlama yaplm. Bir kanunla padiah mallar devlete
kald iin petrol pay da bteye gelir kaydedilmi. 1950li yllara kadar petrol
payn almz ama sonra Irak bu pay dememi. Ama bu uygulama btenin
gerekiliini ortadan kaldryordu. Gelir kaleminde Musul petrol pay vard ama
bteye giren para yoktu. Bte o nedenle ak veriyordu. Trkiye ile Irak arasn-
da bir anlama yaplarak sembolik olarak grlen bu alacamzdan vazgeildi,
karlnda Kerkk-Yumurtalk Petrol Boru Hattnn ikinci blm ina edildi,
masraflarn da Irak hkmeti karlad. O nedenle 1986 ylndan itibaren bte-
den bu kalem karld. ( Karluk, 2007, s. 265).
Hazar havzasndaki lkelerde retilen ham petrol boru hatt ile Akdeniz
zerinden dnya pazarlarna ulatracak Bak-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ana hra Bo-
ru Hatt Projesi 2005 ylnda tamamlanm ve hatta (BTCye) 25 Maysta petrol
pompalanmaya balanlmtr. BTCnin finansman iin 2.6 milyar dolar harcan-
mtr. Boru hattnn 1.076 kmlik ksm (tamam 1.770 km) Trkiyededir. Proje-
nin maliyetinin %30u z kaynak katklar ile salanmtr. Proje sresince 10 h-
kmet deimitir. lk anlama 1994 ylnda yaplm, inaata ancak 2000 ylnda
balanabilmitir.
170
Tr ki ye Ekonomi si
Trkiye, Kerkk-Yumurtalk
Hattnn ikinci blmnn
ina giderlerinin Irak
Hkmeti tarafndan
stlenilmesi karlnda
1986 ylndan sonra Musul
petrollerinden Lozan
Anlamas uyarnca almas
gereken pay, Birinci zal
Hkmeti dneminde Irak ile
yaplan anlama sonunda
bteden karmtr.
Karadeniz petrollerini Akdenize tayacak Trans Anadolu Petrol Boru Hatt
(TAP) projesinin temeli Adana-Ceyhanda dzenlenen bir trenle Mays 2007de
atlmtr. TAP, Karadeniz sahilinde Samsun-nye arasndan balayan ve Akdeniz
kysnda Ceyhan Petrol Terminalinde son bulan 555 km uzunluunda Trkiyeyi
kuzey-gney dorultusunda kesen ham petrol boru hatt sisteminin gelitirilmesi-
ni kapsayacaktr.
Mavi Akm Rusyadan Trkiyeye doal gaz nakletmek iin Karadeniz geili
boru hattdr. Gazprom boru hattnn Rus topraklarnda kalan blmnn iletme-
sini stenmitir. Trk topraklarnda bulunan blmn iletmesi BOTA tarafndan
gerekletirilmektedir. Mavi Akm 17 Kasm 2005 tarihinde almtr. Hattn uzun-
luu 1200 kilometredir. 380 kilometresi Karadenizin altndan gemektedir. Deniz
altndaki boru hatt 2 bin 140 metre derinlikle yeryznn en derindeki boru hat-
tdr. 1997 ylnda imzalanan anlamaya gre 25 yl sreyle Trkiyenin Rusyadan
ylda 16 milyar metre kp doalgaz satn almas ngrlmektedir. Bu durum ener-
jide Rusyaya bamllk yaratmaktadr.
Kazak ve Kafkasya doal gazn Trkiyeden Avrupaya tayacak olan Nabuc-
co Hatt ise projelendirme aamasndadr. Hat, Ankarada 13 Temmuz 2009 tarihin-
de hkmetler arasnda imzalanan anlama ile g kazanmtr. Trkiyeden AB l-
kelerine doal gaz tamak amacyla yaplmas dnlen uzun geili bir boru
hatt tamacl projesidir.
4646 sayl Doalgaz Piyasas Kanunu, 18 Nisan 2001 tarihinde kabul edilerek
2 Mays 2001 tarihinde yrrle girmitir. Doalgaz piyasasnda, ithal edilen do-
al gazn iletimi, datm ve satnda Boru Hatlar ile Petrol Tama A.. (BOTA)
Genel Mdrlnn, kent ii datmnda BOTA ve belediye kurulularnn 397
sayl KHK erevesinde aldklar izinler ile oluturduklar tekellerin kaldrlmas,
bu yasann uygulanmas ile salanacaktr.
Yasada ngrlen dzenlemeler ile doal gazn temininden son kullanclara
iletimine kadar olan aamalarda, yatrmlar ile iletmecilik faaliyetlerinde, kamu
idarelerinin dzenleyici ilevlerinin ve varlnn yannda zel giriimcilerin de yer
almalar amalanmtr.
171
ekil 6.1
Trkiyede
Tamamlanm ve
Proje
Aamasndaki
Petrol ve Doalgaz
Boru Hatlar
Kaynak: http://www.commodities-now.com/reports/power-and-energy/8648-greek-
turmoil-threatens-europes-gas-pipe-projects.html (04.03.2012).
Trkiyede ulatrma sektrnde karayolu tamaclnn nemi nedir?
HABERLEME SEKTR
Haberleme faaliyetleri, ekonominin temel hizmet sektrlerinden biridir. Haberle-
menin etkinlii ile ekonomik gelime (kalknma) arasnda yakn iliki vardr. Bu
sebeple 1980li yllarn balarna gelene kadar haberleme hizmetleri, devlet tekeli
olarak yrtlmtr.
1980lerde balayan zelletirme faaliyetleri sonucunda haberlemede, zellik-
le telefon hizmetlerinin zelletirilmesi konusunda dnya lkeleri byk baar
salamlardr. Arjantin, Pakistan, Gney Kore, Tayland, Peru, Portekiz, ili, Hin-
distan, Malezya, Meksika, Endonezya, Yunanistan gibi Trkiyeye benzer ekono-
mik yapdaki lkelerin hepsinde telefon irketleri zelletirilmitir.
Trkiyede PTTnin Tsinin zelletirilmesi konusunda son yllarda byk a-
balar gsterilmitir. Bu konuda karlan yasann baz maddeleri Anayasa Mahke-
mesi tarafndan iptal edilmitir. 6 Mays 1995 tarihinde ve 4107 sayl Telgraf ve
Telefon Kanununa Baz Ek Maddeler Eklenmesi, Baz Kanun ve Kanun Hkmn-
de Kararnamelerde Deiiklik Yaplmasna Dair Yasa kartlm, Trk Telekom-
nikasyon A..ye ait hisselerin en ok % 49luk blmnn devrine ilikin esaslar
dzenlenmitir.
Bu yasa erevesinde %49luk hissenin %10luk blmnn Posta letmesi Ge-
nel Mdrlne bedelsiz olarak devredilmesi, %5lik blmnn PTT Yardm
Sandna, %34nn ise zel kesimdeki gerek ve tzel kiilere satlmas ngrl-
mtr. 14 Haziran 1995 tarihli zelletirme Yksek Kurulu Karar ile Trk Tele-
komnikasyon A.. hisselerinin %49u zelletirme kapsamna alnmtr. Ancak,
29 ubat 1996 tarihinde, 4107 sayl Yasann baz maddeleri Anayasa Mahkemesi
tarafndan iptal edilmi ve bu maddelerle ilgili yrtmenin durdurulmas karar ve-
rilmitir. Bunun zerine zelletirme almalar durdurulmutur.
1 Austos 1996 tarih ve 4161 sayl yasa 1996 Austos aynda yrrle girince,
PTTnin Tsinin zelletirilmesinin nndeki engel ortadan kalkmtr. 4161 sayl
Yasa, 4 ubat 1924 tarih ve 406 sayl Telgraf ve Telefon Kanununun ek 17 ve
18nci maddelerine ek fkralar eklemi, ek 21inci madde ile bir geici madde de
bu Yasada yer almtr.
Cumhuriyet Dneminde haberleme hizmetinin dzenli ve modern bir ekilde
yaplmas, PTTnin 13 Temmuz 1953 tarih ve 6154 sayl Yasa ile bir DTye dn-
trlmesiyle mmkn olmutur. Bu tarihten sonra haberleme hizmetlerinde ok
hzl bir geliim gzlenmitir. 2000 ylnda yrrle giren ve 406 sayl Telgraf ve
Telefon Kanununu deitiren 4502 sayl Telekomnikasyon Kanunu ile sektrde
reform niteliinde deiiklikler gerekletirilmitir. Temel deiiklik, sektrdeki
politika belirleme, dzenleme ve iletme fonksiyonlarnn ayrlmasdr.
Yasa ile Trk Telekomnikasyon A.. (Trk Telekom), kamu iktisadi kuruluu
olmaktan kartlm ve etkin almasnn salanmas amacyla zel hukuk h-
kmlerine tabi, kamunun sadece hissedar sfat ile temsil edildii bir irkete dn-
trlmtr. Telekomnikasyon Yasas ile tm telekomnikasyon hizmetlerinin,
hizmetin niteliine gre grev szlemesi, imtiyaz szlemesi, ruhsat veya genel
izin yoluyla yrtlmesi hkm getirilmitir.
Ayrca, Telekomnikasyon Kurumu ad altnda bamsz dzenleyici bir kurum
oluturularak rekbetin salanmasna ynelik dzenleme faaliyetlerine balanm-
tr. 4502 sayl Yasa ile Ulatrma Bakanlnn genel politikalar belirleyerek lisans-
172
Tr ki ye Ekonomi si

3
Trk Telekomun %55
hissesinin blok sat
yntemi ile Oger Telekom
Konsorsiyumuna 6.55
milyar dolar ile sat
Temmuz 2005te
gereklemitir.
Telekomnikasyon Kurumu,
telekomnikasyon
sektrnde adil ve serbest
rekbete dayal dinamik ve
gl bir piyasa
oluturmay, sektr ile ilgili
politikalara katk salamay,
tketici haklarnn
korunmasn salayc
nlemleri almay, frekans ve
numara gibi kt kaynaklarn
planlanarak, etkin ve verimli
kullanmn salamay
amalamaktadr.
lar vermesi, Telekomnikasyon Kurumunun tm telekomnikasyon hizmetlerine
ait teknik, idari ve mali dzenlemeleri yapmas ile bu dzenlemeler ve verilen li-
sanslar erevesinde denetim grevini yerine getirmesi ngrlmtr. Telekom-
nikasyon Kurumu, 4673 sayl Yasann yrrle girmesinden sonra Trk Tele-
kom ve mobil ileticilerle grev ve imtiyaz szlemelerini yenilemitir.
Trk Telekomun zelletirilmesinde yabanclara hisse satndaki snrlamalar
16 Haziran 2004 ve 5189 sayl Yasa ile kaldrlmtr. Ayn Yasa ile altn hissenin
kapsam daraltlm, uydu iletmesi Trk Telekom dna karlm ve irketin tm
alacaklarnn sulh yoluyla tahsil hususunda bir dzenleme getirilmitir. 11 Ekim
2004 tarih ve 2004/7931 sayl Bakanlar Kurulu Kararyla irket hisselerinin %55inin
blok olarak satlmasna ilikin ihale srecinin 2004 yl sonundan nce balatlma-
s kararlatrlmtr.
NAAT VE MTEAHHTLK HZMETLER
naat (construction), emek-youn, fazla nitelikli elaman gerektirmeyen, da ve it-
halata bamll ok dk bir sektrdr. nsel ve gerisel ilikileri kuvvetli oldu-
u iin, inaat dier sanayi kollarn uyarr ve bu alanlarda da retim ve istihdam
artna yol aar. Buna karlk bir sanayi yatrm gibi ekonomide devaml retim
kapasitesi ve istihdam yaratmaz. retken yatrmlardaki payn azalmas pahasna
sektrn genilemesi, ekonomideki bymeyi olumsuz ynde etkileyebilir.
naat sektr ile inaat sanayisini birbirine kartrmamak gerekir. Trkiyede
ekonomik faaliyet kollarna gre GSMH (GSUG) hesaplanmasnda inaat sanayi ile
konut sahiplii ayrm yaplmtr. naat sektr iinde konut, en nemli olandr.
nk konut, insanlarn yerleme ve barnma ihtiyacn karlar. Konut kapsamna,
her trl konut inaat, ev ve apartman girmektedir.
Global Construction Perspectives ve Oxford Economics tarafndan 2011de ya-
ymlanan Kresel naat 2020 Raporuna gre 2010 ylnda dnya inaat sektr-
nn bykl 7.2 trilyon dolara ulamtr. 2020de sektr byklnn 12 tril-
yon dolara kmas in, ABD ve Hindistann ilk 3 sray alarak 4.8 trilyon dolar b-
ykle ulamas beklenmektedir.
naat sektr, Cumhuriyetin ilk yllarnda ncelikle demiryolu hatlar ve b-
yk su projeleriyle balam ve 1950lere kadar devam etmitir. Sektrn 1960l
yllardaki geliiminin ardndaki temel etken, kamu altyap yatrmlardr.
Trkiyede 1980li yllardan sonra ciddi geliim gstermi olan inaat sektr-
nn bymesi 1988 ylndan sonra yavalamtr. 1988de liberalizasyon (serbest-
leme) sreci ve artan faizlerle ykseli gsteren yatrm maliyetleri sonucu olarak
inaat talebi dmtr. 1993-2003 dneminde Trkiye ekonomisi %26 orannda
byrken, inaat sektr %22 orannda daralmtr. Bu daralmada bu dnemdeki
kamu sektrndeki yatrmlarn azalmas nemli etken olmutur. 2011 ylnda in-
aat sektrnn GSMH iindeki pay %5,9dur.
naat sektr iinde yer alan konut, Trkiye gibi gelime yolunda olan lke-
lerde, kent-ky ayrmnn giderilmesinde ve hzl kentlemenin yaratt gecekon-
du sorununun nlenmesinde ok nemlidir. Trkiyede sabit sermaye yatrmlar
iinde son yllarda birinci sray almaktadr.
1980li yllardan sonra konut sektrnn toplam sabit sermaye yatrmlar iin-
deki paynn ykseliinde Emlak Kredi Bankasnn konut kredilerindeki artn ve
Toplu Konut Fonunun kurularak konut yapmn ucuz kredi ile desteklemesinin
nemli etkisi vardr. Enflasyonist ortamda tasarruf sahiplerinin enflasyondan ko-
runmak iin konuta ynelerek sektre talep yaratmasn da unutmamak gerekir.
173
naat sektr, topluma
fayda salayan her trl
yeralt ve yerst yaplar
iine alr. Bu anlamda
konut, salk, eitim, spor,
ticari ve turistik idari
yaplar kapsayan ok geni
bir alt sektrdr.
Konut retimi, Trkiyede
toplam yap retiminde
%90lk paya sahiptir.
Ekonomide konut talebi, krizin etkisiyle 2008 ylndan sonra nemli oranda
dmtr. 2006 ylnda bir nceki yla gre %15,5 orannda artan 2007 ylnda ise
art oran %1,8e gerileyen yap ina izinlerinde 2008 ylnda %17 orannda d
meydana gelmitir. Yap kullanm izinlerinde ise 2008 ylnda %11,9 art grl-
mtr. 2011 ylnda bir nceki yla gre yap ina izninde %17 orannda azalma,
yap kullanm izninde ise %19,1 art olmutur.
Trkiye ekonomisinde zellikle yurtd mteahhitlik hizmetleri 2003 ylndan
sonra hzla gelimi, bu ylda 4,2 milyar dolar olan i bedeli 2008 ylnda 6 katna
kmtr. 2008-2009 yllarnda kriz sebebiyle i hacmi daralm, 201in1 ilk 9 aylk
dneminde yurtd mteahhitlik hizmeti i bedeli 15 milyar dolar olmutur.
1972-2011 dneminde Trk mteahhitleri en fazla Rusya Federasyonunda
(%17,7), daha sonra Libya (%12,9) ile Trkmenistanda (%10,9) i almlardr. Bu d-
nemde emek youn i trlerinden ileri teknoloji ve uzmanlk gerektiren faaliyet alan-
larna gei kaydedilmitir. Son yllarda pazar, rn ve i eitlenmesi hzlanm, ba-
z Trk firmalar uluslararas havaalan, demiryollar ve kentsel metro sistemleri gibi
proje trlerinde uzmanlamaya ve dnya markal hedefine ynelmilerdir.
174
Tr ki ye Ekonomi si
lkeler 2011
(1)
Toplam Proje Bedeli ($) Pay (%)
Trkmenistan 2.613.120.644 17,40
Rusya Federasyonu 2.510.355.109 16,70
Irak 2.192.585.645 14,60
Suudi Arabistan 1.162.933.645 7,70
Venezella 1.093.234.222 7,20
Umman 691.398.612 4,60
Kazakistan 554.895.121 3,70
Katar 507.753.434 3,40
Hindistan 465.280.159 3,10
Afganistan 507.534.656 3,40
Dier lkeler 2.706.471.170 18,0
TOPLAM 15.005.562.417 100,0
(1)
2011 ylnn ilk 9 aylk dnemini kapsamaktadr.
Tablo 6.7
Trk Mteahhitlik
Firmalarnn
stlendikleri Projelerin
Blgelere Gre
Dalm
Kaynak:
http://www.ydmh.gov.
tr/index.cfm?action
=detay&yayinID=2695
&icerikID=2875&dil
=TR (29.03.2012).
Yllar Proje Says lke Says Toplam Proje Bedeli ($)
2002 128 32 2.438.175.790
2003 281 36 4.232.000.888
2004 407 37 11.291.261.856
2005 405 34 11.570.192.924
2006 513 36 24.469.796.281
2007 569 44 24.715.958.739
2008 586 39 24.008.913.284
2009 473 43 22.296.273.624
2010 576 49 22.324.478.027
2011
(1)
309 39 15.005.562.417
(1)
2011 yl ilk 9 aylk dnemi kapsamaktadr
Tablo 6.8
Trk Mteahhitlik
Firmalarnn
stlendikleri
Projelerinin Geliimi
Kaynak:
http://www.ydmh.gov.
tr (12.03.2012).
Trkiye, 1970li yllarn bandan gnmze kadar 93 lkede stlenilen 202.2
milyar dolar deerinde 6.282in zerinde proje ile dnya mteahhitlik hizmetleri
sektrnn nemli aktrleri arasna girmeyi baarmtr. Her yl ENR (Engineering
News Record) tarafndan, firmalarn bir nceki yl yurt dndaki ilerden kazandk-
lar gelir esas alnarak yaplan performans sralamasna gre 2011 ylnda dnyann
en byk 225 mteahhitlik firmas arasnda 31 Trk firmas yer almtr.
Trkiyede konut talebi 2008 ylndan sonra neden d gstermitir?
TURZM SEKTR
Turizm, dinlenmek, grmek, elenmek ve tanmak gibi amalarla yaplan geziler
ve bir lkeye veya bir blgeye turist ekmek iin alnan ekonomik ve kltrel fa-
aliyetlerin tmdr. Turizm, dnya ekonomisinde son yllarda hzla gelien hizmet
sektrdr. 2011 ylnda 24 milyar dolar olan turizm geliri, d demeler dengesi-
ne net katk asndan ok nemlidir.
Turizm konusundaki istatistiki bilgiler, uluslararas karlatrmalara imkn tan-
mak iin 1963 ylndan sonra BM statistik Komisyonu ile Uluslararas Resmi Seya-
hat Kurulular Birliinin tanmlarna gre derlenmektedir. Buna gre turist, s-
rekli oturduu lke dnda baka bir lkeyi 24 saatlik bir sre iin ziyaret eden ki-
idir. Bu kapsama girenler unlardr: Elence, tatil geirmek, salk, aile ziyareti
iin gelenler, bilimsel, idari, din, sportif gibi alanlarda bir grev veya toplant iin
gelenler, ticari ve snai i izlenmesi iin gelenler ile zel gezi amacyla gn birlik
gelenler (24 saatten az kalanlar).
Trkiyede vatanda ve yabanclarn giri ve klar ile ilgili ilk resmi kaytlar,
1938 ylnda gvenlik amacyla Emniyet Genel Mdrlnce snr kaplarnda tu-
tulmutur. Bu uygulama 1953 ylndan sonra DE (gnmzde TK) tarafndan
hazrlanan filer araclyla izlenmeye balanmtr.
Turizm konusunda devlet yaps iinde ilk rgtlenme, 1934 ylnda karlan
ktisat Vekaleti Tekilat ve Vazifeleri Hakknda 2450 sayl Yasa ile balamtr.
2450 sayl Yasa uyarnca turizm rgtlenmesi, 1937 ylna kadar ktisat Vekaleti
iindeki D Ticaret Dairesi Trk Ofisi iinde yrtlmtr.
1938 ylnda Trk Ofisinin iindeki yayn ve propaganda servisi, Turizm M-
drlne dnmtr. Turizm rgt 1940 ylnda Matbua Umum Mdrl
iinde kalm ve 1949 ylnda Basn, Yayn ve Turizm Genel Mdrl adn al-
mtr. 25 Kasm 1957 tarihinde Genel Mdrlk, Turizm ve Tantma Bakanlna
dntrlmtr. 1953 ylnda, Turizm Endstrisini Tevik Kanunu kartlarak
sektr tevik edilmeye balanmtr.
1984 ylndan sonra yaplan dzenlemeler ile turistlerin dvizlerini bankalar d-
nda otellere, maazalara, 1988den sonra dviz brolarna bozdurabilmeleri
mmkn olmutur. Sadece resmi kurumlar araclyla elde edilen dvizler ile tu-
rizm gelirlerini salkl olarak belirlemek tam olarak mmkn olmad iin, kal-
nan sre ve ortalama harcama miktar kullanlarak bulunan rakamlar, turizm gelir-
lerinin belirlenmesinde esas olmutur.
Trkiyeye gelen turist saysnda 1990lardan sonra hzl bir art gzlenmitir.
Bunda, turizme verilen nem, turistik belgeli tesis ve yatak saysndaki art nem-
li rol oynamtr. Genel ekonomide ve turizm sektrndeki altyapnn (yol, yat li-
man, ulam, artma tesisleri, haberleme, tantm, personel yetitirme) hzl gelii-
mi sonucu etkilemitir.
175
Trkiyenin 1952de NATOya
girii altyap yatrmlarn
arttrm, firmalara
yabanclarla alp deneyip
kazanma ve dk
maliyetlerle makine parkna
sahip olma ans vermitir.

4
Merkez Bankas turizm
gelirleri tanmnda 2004
ylnda deiiklik yapmtr.
2003 ylndan sonra turizm
gelirlerine, daha nce ii
gelirleri olarak hesaplanan
ancak gnmzde yurda
girite turizm geliri olarak
deerlendirilen harcamalar
da dahil edilmitir.
Trkiyede 1983 ylna kadar
turizmden salanan dviz
gelir ve giderleri, Merkez
Bankas ile bankalarda
ilem gren dvizlerin
hesaplanmasyla
belirlenmekte idi. Fakat
resmi kur ile serbest kur
arasndaki makas alnca,
turistler dvizlerini
karaborsada bozdurmaya
balamlar ve bu
harcamalar resmi kaytlara
gememitir.
1950 ylnda turizm gelirleri 6 milyon, giderleri ise 23 milyon dolardr (net ba-
kiye -17 milyon dolar) 1960 ylnda gelirler 6, giderler 8 ve net bakiye -2 milyon
dolar olmutur. 1967de durum yledir: Gelirler 13, giderler 27, net bakiye - 14
milyon dolar. 1967den sonra turizm net bakiyesi devaml art (+) olmutur. Nite-
kim kinci Be Yllk Kalknma Plan (BYKP) dneminde (1968-1972) resmi brt
turizm gelirlerinin ihracata oran % 8,2 iken, BBYKP dneminde (1963-1967) bu
oran % 2,3 seviyesinde idi. BYKP dneminde (1973-1977) oran % 10,2 olmu ve
daha sonraki plan dnemlerinde ykseli devam etmitir.
Dnya Turizm rgt rakamlarna gre 2011 ylnda dnya turizm gelirleri 955
milyar dolardr. Uluslararas turizm talebi son 10 yllk dnemde %45 orannda ar-
t gstermi turist says 2011 ylnda 980 milyon kii olmutur. Turizm, dnyann
en hzl gelien sektrlerinin banda gelmektedir. Ykselen refah seviyesine para-
lel olarak, seyahate ayrlan gelirin ve ulam imkanlarnn artmasyla byyen ulus-
lararas turizm pazarndan en yksek pay almak iin turist eken lkeler arasnda-
ki rekbet giderek artmaktadr.
176
Tr ki ye Ekonomi si
YILLAR
GAYR SAF YURT
HASILA (GSYH)
(1)
TURZM GELR
(2)
TURZM
GELRLERNN
GSYH NDEK
PAYI (%)
(Milyon TL) (Milyon $) (Milyon $)
1965 76.726,3 8525,1 13,8 0,2
1970 207.815,0 19.031,0 51,6 0,3
1975 690.901,0 47.452,0 200,9 0,4
1980 5.303.010,0 68.391,0 326,7 0,5
1985 35.350.318,0 66.891,0 1.482,0 2,2
1990 397.177.547,0 150.758,0 3.225,0 2,1
1995 7.854.887.167,0 170.081,0 4.957,0 2,9
2000 125.596.128.755,0 200.002,0 7.636,0 3,8
2001 176.483.953.021,0 145.693,0 10.066,5 6,9
2002 275.032.365.953,0 180.892,0 11.900,9 6,6
2003 356.680.888.222,0 239.235,0 13.203,1 5,5
2004 428.932.343.026,0 299.475,0 15.887,7 5,3
2005 486.401.032.274,0 360.876,0 18.153,5 5,0
2006 575.783.962.136,0 399.673,0 16.850,8 4,2
2007 843.178,0 648.754,0 18.487,0 2,8
2008 950.534,0 742.094,0 21.950,8 3,0
2009 952.559,0 616.703,0 21.249,3 3,4
2010 1.098.799,0 731.608,0 20.806,7 2,8
2011 1.294.893,0 772.298,0 23.020,4 3,0
(1)
1965-2006 dnemi GSYH verileri TKin 1987 bazl verilere gre, 2007-2011 dnemi GSYH
verileri ise 1998 bazl GSYH hesaplamalarna gredir.
(2)
(1963-1978) Maliye Bakanl; (1980-1983) Merkez Bankas; (1984-1990) Yabanc Ziyareti
k Anketi; (1991-1995) Merkez Bankas; (1995-1998) Turizm Bakanl ve DE; (1999-2000)
Merkez Bankas; (2001-2002) Turizm Bakanl ve DE; (2003-2006) Kltr ve Turizm Bakanl,
TUK ve Merkez Bankas
Tablo 6.9
Turizm Gelirleri ve
Gayri Safi Ulusal
Gelir (1965- 2006)
Kaynak:
http://www.kultur.gov.
tr/TR/belge/turizm.
html."Turizm-
statistikleri".
(04.03.2012);
http://tuik.gov.tr/jsp/
duyuru/upload/vt/vt.
htm Ulusal
Hesaplar
(11.04.2012).
1950-1967 dneminde
turizm giderleri, d seyahat
kstlamalar ve dviz
snrlamalarna ramen,
turizm gelirlerinin zerinde
seyretmitir.
1990l yllar, dnya turizminin istikrarl olarak bymeye devam ettii ancak re-
kabet ortamnn giderek younlat dnemdir. Dnyada turist saysnda yllk orta-
lama art oran %4,3, turizm gelirlerinde ise %6,5tir. Bu art hz baz alnarak yap-
lan tahminlere gre 2020 ylnda toplam turizm gelirleri 2 trilyon dolara ulaacaktr.
Dnya turizm hareketleri iinde AB lkelerinin gelen turist ve turizm gelirinden
aldklar pay %40 gemektedir. En ok turist eken lkelerin banda Fransa, s-
panya ve talya gelmektedir. OECD lkeleri iinde yabanc turist girii bakmndan
son 5 ylda %20,6 artla en hzl gelien lke Trkiyedir.
Dnya Turizm rgt (UNWTO) verilerine gre dorudan veya dolayl 32
faaliyet dalnda istihdam yaratan turizm sektrndeki herhangi bir sarsntnn,
lke genelinde nemli sosyal ve ekonomik olumsuzluklara yol amas kanl-
maz bir olgudur.
177
Dnyann gelimi
lkelerinde d turizm
gelirinin ihracata oran %7,
gelime yolunda olan
lkelerde ise %9,6dr.
Avrupa Birlii, Trk turizmi
iin ok nemli bir pazardr.
Trkiyeye gelen turistlerin
yardan fazlas ve
gecelemelerin yaklak
drtte AB lkeleri
kaynakldr.
Turist Says
ve Geliri
1994 1998 1999 2000 2003 2004 2005 2006 2007 2010 2011
Turist Says
(milyon kii)
550 625 650 687 695 766 797 847 901 940 980
Yllk
Deiim (%)
6,2 2,0 4,0 7,2 -1,0 10,2 4,0 5,6 6,4 6,6 4,3
Turizm Geliri
(Milyar dolar)
353 445 456 483 533 633 679 742 858 918 955
Yllk
Deiim (%)
10,0 0,4 2,5 16,9 9,4 18,8 7,3 9,3 15,6 7,9 4,0
Tablo 6.10
Dnya
Ekonomisinde
Turizm Sektr
Kaynak: UNWTO.
1995
(Milyon
Kii)
2010
(1)
(Milyon
Kii)
2020
(2)
(Milyon
Kii)
Ort. Yllk
Byme
Hz
1995-2020
Pazar Pay
1995 2020
Dnya 565,4 1.006,4 1.561,3 4,1 100,0 100,0
Afrika 20,2 47,0 77,3 5,5 3,6 5,0
Amerika 108,9 190,4 282,3 3,9 13,3 18,1
Dou Asya
ve Pasifik
81,4 195,2 397,2 6,5 14,4 25,4
Avrupa 338,4 527,3 717,0 3,0 59,8 45,9
Orta Dou 12,4 35,9 68,5 7,1 2,2 4,4
Gney Asya 4,2 10,6 18,8 6,2 0,7 1,2
Blgeleraras 464,1 790,9 1.183,3 3,8 82,1 75,8
Blgeleraras
Seyahat
harihepsi
101,3 215,5 377,9 5,4 17,9 24,2
(1)
Tahmin (Bin kii). (2) lke orijini belirtilmeyen seyahatlerdir.
Tablo 6.11
Dnya Turizm
Vizyonu
Kaynak: UNWTO.
Dnya Turizm rgt tarafndan hazrlanan Turizm 2020 Yl Vizyonu (Tou-
rism 2020 Vision) almasnda, 2010 ylnda dnyadaki turist saysnn bir milyarn
zerine, turizm gelirlerinin ise 1.5 trilyon dolara ulaaca ngrlmtr. 2020 y-
lnda dnyadaki turist saysnn 1.5 milyar kii, toplam turizm gelirlerinin ise 2 tril-
yon dolar olaca, 717 milyon kii ile Avrupann en ok turist kabul eden blge
olmay srdrecei, ancak dnya turizminden 1995 ylnda ortalama %60 orannda
pay alan Avrupa turizminin paynn %46ya decei tahmin edilmitir.
rgtn tahminlerine gre, 2020 ylnda en fazla turist eken blge Avrupann
ardndan ikinci srada 397 milyon kii ile Dou Asya ve Pasifik olacaktr. 2020 y-
lnda dnya turizm pazarndan en byk pay Avrupa alacak (%56), bu blgeyi
%25,4 ile Dou Asya ve Pasifik Blgesi izleyecektir.
Trkiye, dnya turizm pazarnda turist girileri asndan %3, turizm gelirleri
asndan ise %2,3 pay ile en byk 20 turizm var noktas iinde turist girileri
asndan yedinci, turizm gelirleri asndan ise onuncu sradadr. Trkiye, Avrupa
turizm pazarnda turist girilerinde %6, turizm gelirlerinde ise %5,1 paya sahiptir.
2011 ylnda Trkiyeye gelen turist says 30,5 milyon kii olmutur.
178
Tr ki ye Ekonomi si
1996 ylnda yurtd kla-
rndan alnan Toplu Konut
Fonunun kaldrlmas, Tr-
kiyenin turizm giderlerinde
bir miktar arta yol am-
tr. Yurtd klarndan fon
alnmasna 2001 ylnda ye-
niden balanm, Fon mikta-
r 1 Nisan 2007 tarihinde
15ye indirilerek yaygnla-
trlmtr.
LKELER 2000 2005 2010
A.Gelimi Ekonomiler 384,63 431,51 580
I-AB 15 208,82 365,86 290,89
Almanya 24,94 29,17 34,68
Avusturya 11,48 16 18,66
Belika 6,59 9,9 10,29
Danimarka 3,67 5 5,48
Finlandiya 2,04 2,81
Fransa 30,98 44,02 46,32
Hollanda 11,29 10,48 13,06
ngiltere 29,98 30,68 30,4
rlanda 3,52 4,81 4,08
spanya 33,83 47,97 52,53
sve 4,83 7,4 11,08
talya 28,71 35,4 38,79
Lksemburg 1,69 3,6
Portekiz 6,03 7,71 10,09
Yunanistan 9,26 13,73 12,74
II-Dier Gelimi Avrupa Ekonomileri 18,1 14,74 35,16
ek Cumhuriyeti 2,97 4,66 6,67
Estonya 0,65 1,07
GKRY
(1)
2,14 2,18
zlanda
svire 10,12 10,08 14,84
Malta 0,75 1,07
Norve 4,78
Slovakya 0,44 2,23
Slovenya 1,02 2,31
Tablo 6.12
Dnya lkelerinde
Turizm Gelirleri
(Milyar dolar)
Kaynak: Kalknma
Bakanl,
Uluslararas
Ekonomik
Gstergeler, 2011, s.
50.
179
III-Dier Gelimi Ekonomiler 137,64 102,19 137,26
ABD 118,63 81,8 103,51
srail 4,77
Japonya 5,97 6,63 13,2
Kanada 13,04 13,76 15,79
IV-Yeni Sanayilemi Asya lkeleri 20,72 48,72 90,45
Avustralya 12,2 16,87 30,1
Gney Kore 8,53 5,81 9,77
Hong Kong 10,29 22,95
Singapur 5,91 14,12
Tayvan 4,98 8,65
Yeni Zellanda 4,87 4,86
B.Ykselen ve Gelime Yolunda Olan
Ekonomiler
130,37 247,49 339
I-AB lkeleri 12,3 12,82 19,1
Bulgaristan 1,36 2,43 3,64
Letonya 0,17 0,64
Litvanya 0,43
Macaristan 3,81 4,11 5,38
Polonya 6,13 6,27 9,45
Romanya 0,39
II-AB Aday lkeler 10,51 25,62 29,08
Hrvatistan 2,87 7,46 8,27
Makedonya
TRKYE 7,64 18,15 20,81
III-Dier Ykselen ve Gelime Yolunda Olan
Ekonomiler
72,8 132,48 200,93
Arjantin 3,2 2,73 4,93
Birleik Arap Emirlikleri 8,58
Brezilya 1,97 3,86 5,92
in 17,31 29,3 45,81
Dominik Cumhuriyeti 3,52 4,24
Endonezya 4,98 4,52 6,98
Fas 2,28 4,62 6,72
Filipinler 2,38 2,27 2,78
Gney Afrika 7,33 9,07
Hindistan 3,72 7,49 14,16
Lbnan 0,74 5,53
Makao 3,21 7,98
Malezya 5,87 8,85 17,82
Meksika 9,13 11,8 11,87
Msr 4,66 6,85 12,53
Pakistan 0,36
Tablo 6.12
Devam
Trkiyeye 2010 ylnda gelen turistlerin % 19s OECD, %21i Rusya Federasyo-
nunun dahil olduu Bamsz Devletler Topluluu (BDT) lkelerindendir. 2010
ylnda Trkiyeye en ok turist gnderen lke sralamasnda Almanya % 15,3 ile
birinci, Rusya Federasyonu %10,9 ile ikinci, ngiltere ise % 9,3 ile nc srada-
dr. Trkiyede sektrde dorudan yaratlan istihdam yaklak 3,3 milyon kiidir.
Kltr ve Turizm Bakanlndan belgeli yatak says 2011 ylnda 2.699 tesiste 645
bine, belediye belgeli yatak says ise 9.185 tesiste 528 bine ulamtr. Sektrde 6.278
seyahat acentesi faaliyet gstermektedir. 2012 ylnda belgeli yatak saysnn 690 bine,
belediye belgeli yatak saysnn ise 532 bine ulaaca, Trkiyeye gelen turist says-
nn 32,9 milyon kii, turizm gelirinin ise 26 milyar dolar olaca ngrlmektedir.
Aadaki tabloda grld gibi Trkiye 2011 ylnda (geici verilere gre)
yaklak 23 milyar dolar gelir elde etmitir. Bu gelirin 17,8 milyar dolarlk ksm sa-
ys 31,3 milyon kiiye ulaan yabanc turistlerden salanmtr. 2011 ylnda turizm
gelirinin yaklak drtte birlik ksm yurtdnda yaayan Trkiye Cumhuriyeti va-
tandalarndan elde edilmitir.
180
Tr ki ye Ekonomi si
Porto Riko 2,24 3,6
Rusya 3,43 5,87 8,99
Suudi Arabistan 5,15 8,58
Tayland 9,94 6,58 19,76
Ukrayna 3,13 3,79
Vietnam 1,88 4,45
AB (27) 208,82 280,9 325,63
DNYA 515,00 679,00 919,00
Tablo 6.12
Devam
(1)
GKRY, Gney Kbrs Rum Ynetiminin ksa addr.
Kltr ve Turizm Bakanl,
1972 ylndan sonra
Trkiyeye giri-k yapan
yabanc ziyareti ve
vatanda saylarna ilikin
verileri snr kaplarnda
Emniyet Genel Mdrlne
bal Pasaport Polisinin
tuttuu milliyet bazndaki
kaytlardan elde etmektedir.
Yabanclara ve Trk
vatandalarna ilikin tm
ziyareti saylarna
gnbirliki saylar da
dahildir.
Yllar
TOPLAM YABANCI VATANDA
(1)
Turizm
Geliri
(1000 $)
Ziyareti
Says
Ortalama
Harcama
($)
Turizm
Geliri
(1000 $)
Ziyareti
Says
Ortalama
Harcama
($)
Turizm
Geliri
(1000 $)
Ziyareti
Says
Ortalama
Harcama
($)
2001 10.067.155 13.450.121 748 7.386.246 11.276.532 655 2.680.908 2.173.589 1.233
2002 11.900.925 15.214.516 782 9.009.677 12.921.981 697 2.891.247 2.292.535 1.261
2003 13.203.144 16.302.050 810 9.676.623 13.701.418 706 3.526.520 2.600.632 1.356
2004 15.887.699 20.262.640 784 12.124.059 17.202.996 705 3.763.639 3.059.644 1.230
2005 18.153.504 24.124.501 752 13.929.300 20.522.621 679 4.224.203 3.601.880 1.173
2006 16.850.947 23.148.669 728 12.556.829 19.275.948 651 4.294.117 3.872.721 1.109
2007 18.487.008 27.214.988 679 13.989.952 23.017.081 608 4.497.055 4.197.907 1.071
2008 21.950.807 30.979.979 709 16.801.618 26.431.124 636 5.149.189 4.548.855 1.132
2009 21.249.334 32.006.149 664 15.853.074 27.347.977 580 5.396.260 4.658.172 1.158
2010 20.806.708 33.027.943 630 15.577.357 28.510.852 546 5.229.352 4.517.091 1.158
2011
(2)
23.020.392 36.151.328 637 17.798.294 31.324.528 568 5.222.099 4.826.800 1.082
Tablo 6.13
Trkiyede Turist Says ve Turizm Gelirleri (2001-2011)
(1)
Yurt dnda ikamet eden Trkiye Cumhuriyeti vatandalardr.
(2)
12 aylk geici verilerdir.
Kaynak: http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-3/turizm.html Turizm statistikleri (04.03.2012).
Trkiyede turizm sektrnde; kresellemenin ortaya koyduu dinamikleri ba-
rndran, lkeye daha ok turist gelmesinin yan sra hizmet kalitesini artrmaya a-
lan, pazarlama kanallarn eitlendirerek st gelir gruplarn hedeflemektedir.
Ayrca doal sermayeyi koruyan, turizmin karlatrmal rekbet stnlne uy-
gun olarak golf, termal, kongre, kurvaziyer, salk turizmini ve eko-turizmi n pla-
na karan bir yapnn oluturulmas amalanmaktadr.
Trkiyenin uluslararas turizm pazarndaki durumunu dier lkeler ile karlatrnz.
181

5
182
Tr ki ye Ekonomi si
Hizmetler sektrnn kapsamn ve Trkiye eko-
nomisindeki yerini aklamak
BMnin yapm olduu ayrma gre hizmetler
sektr; hkmet hizmetleri, genel kamu hiz-
metleri, teebbs ve zel kurulularn hizmetleri,
dinlenme, elence ve benzeri hizmetler ile kii-
sel hizmetleri kapsamaktadr. Hizmetler, gayri
maddi ve grnmez, depolanamaz. Trkiyede
hizmetler sektr, dnya ekonomisindeki geli-
meye paralel olarak katma deerdeki payn art-
trmtr. Hizmet alt sektrleri iinde ulusal (mil-
li) gelire katk bakmndan en hzl gelien alt
sektr ticarettir. Devlet hizmetlerinin katksnn
zamanla azalmas, 1980den sonra devletin eko-
nomideki klmesine balanabilir. Hizmetler
sektrnn ikinci nemli alt sektr ulatrma ve
haberlemedir. naat, mali arac kurulular, ko-
nut, serbest meslek ve hizmetler ile izafi banka
hizmetleri alt sektrlerinin paynda son 10 ylda
ok nemli bir gelime gzlenmemitir.
Ticaret sektrndeki gelimeleri deerlendirmek
Ulusal gelir hesaplarnda toptan ve perakende
ticaret dier bir deyile i ticaret, ulusal gelire
katk asndan btn hizmetler sektrleri ara-
snda en hzl gelien alt hizmet sektrdr. Tu-
rizm sektrn de kapsayan ticaret alt sektr-
nn 1970 ylnda %11,9 olan ulusal gelire katk-
s, 1980de %16ya ve 1990da %19,1e kmtr.
Toptan ticaret yapan iyerleri arasnda ilk srada
gda maddeleri, ikinci srada dokuma-giyim e-
yas ve mobilya, nc srada ise kereste ve
yap malzemesi ticareti yapan iyerleri bulun-
maktadr. Benzer sralama, perakende ticaret i-
yerleri iinde geerli deildir. Trkiyede 1-4 ki-
inin alt kk iletmeler, toplam iyerleri
saysnn %89unu oluturmaktadr. 100 ve daha
fazla kiinin alt iyeri saysnn toplam iin-
deki pay %0,2dir. Buna karlk toplam istihda-
mn drtte birine yakn ksmn, bu iyerleri sa-
lamaktadr.
Ulatrma ve alt sektrlerindeki gelimeleri ana-
liz etmek
Bir ekonominin bymesi ve pazar iin retim
yapabilmesi, zellikle ulatrma ile haberleme
hizmetler alt sektrnn geliimine baldr.
Ulatrma sektr, kara, hava, deniz ve demir-
yollar tama faaliyetlerini kapsamaktadr. Trki-
ye, yzlm olarak geni, taraf denizlerle
evrili, Asya ile Avrupa arasnda bir lke olmas
dolaysyla bu sektrn Trkiye ekonomisindeki
yeri ve nemi ok byktr. Trkiyede yk ta-
malarnda arlk karayollarndadr. Yurt ii yk
tamalarnn %90n (2012) karayollar ile yaplr-
ken ucuz ve gvenli demiryollarnn pay ise an-
cak %3 seviyesindedir. Denizyollarnn pay
%6dr. Yurtd yk tamalar denizyolu, yolcu
tamalar ise havayolu arlkl yapsn koru-
mutur. Karayollarnn toplam iindeki nispi pa-
y zamanla artarken, demiryollarnn paynda
azalma gzlenmektedir.
Haberleme sektrndeki gelimeleri aklamak
Haberleme faaliyetleri, ekonominin en temel
hizmet sektrlerinden biridir. Haberlemenin et-
kinlii ile ekonomik gelime arasnda ok yakn
iliki vardr. 1980lerde balayan zelletirme fa-
aliyetleri sonucunda haberlemede, zellikle te-
lefon hizmetlerinin zelletirilmesi konusunda
dnya lkeleri byk baar salamlardr. 4502
sayl Yasa ile oluturulan Telekomnikasyon Ku-
rumu, telekomnikasyon sektrnde adil ve ser-
best rekbete dayal dinamik ve gl bir piyasa
oluturmak, sektr ile ilgili politikalara katk sa-
lamak, tketici haklarnn korunmasn salayc
nlemleri almak, frekans ve numara gibi kt kay-
naklarn planlanarak etkin ve verimli kullanmn
salamay amalamaktadr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
183
naat ve mteahhitlik alt sektrndeki gelimele-
ri deerlendirmek
naat, emek-youn, fazla nitelikli elaman gerek-
tirmeyen, da ve ithalata bamll dk bir
sektrdr. retken yatrmlardaki payn azalmas
pahasna sektrn genilemesi, ekonomideki b-
ymeyi olumsuz ynde etkileyebilir. naat hiz-
met alt sektr, topluma fayda salayan her tr-
l yeralt ve yerst yaplar iine alr. Bu anlam-
da konut, salk, eitim, spor, ticari ve turistik
idari yaplar kapsayan ok geni bir alt sektr-
dr. Trkiyede ekonomik faaliyet kollarna gre
GSMH hesaplanmasnda inaat sanayi ile konut
sahiplii ayrm yaplmtr. naat sektr iinde
konut, en nemli olandr. nk konut, insanla-
rn yerleme ve barnma ihtiyacn karlar. Ko-
nut kapsamna, her trl konut inaat, ev ve
apartman girmektedir. 2011 ylnda inaat sekt-
rnn GSMH iindeki pay %5,9dur.
Turizm sektrndeki gelimeleri ifade etmek
Turizm, dnya ekonomisinde son yllarda hzla
gelien hizmetler sektrdr. Turizm sektr,
Trkiye asndan ncelikle d demeler denge-
sine net katks asndan ok nemlidir. Trki-
yede net turizm geliri 2011 ylnda 19 milyar do-
lara ykselmitir. Bu gelir rakam ile turizm, de-
meler dengesinin grnmeyen ilemler dengesi-
ne ok nemli katkda bulunmaktadr. Turizm
sektrnden Trkiye, 1980li yllarn sonlarndan
sonra nemli gelir elde etmeye balamtr. Tr-
kiyede turizm sektrnde salanan gelirler, ze-
likle 1960l yllarn ikinci yarsndan sonra art-
maya ve net bakiye vermeye balamtr.
5
A M A
6
A M A
184
Tr ki ye Ekonomi si
1. Aadakilerden hangisi uluslararas hizmet sunumu
yollarndan biri deildir?
a. Hizmetlerin snr tesi dolam
b. Tketicinin ihracat lkeye hareketi
c. Hizmetin salanaca lkede ticari varlk olu-
turulmas
d. Hizmet salaycnn ihracat lkeye hareketi
e. Gerek kiilerin hizmet vermek zere baka bir
lkede geici dolam
2. Aadakilerden hangisi Dnya Ticaret rgtne
gre hizmetler sektrnde yer alan ekonomik faaliyet-
lerden biri deildir?
a. Ticari hizmetler
b. letiim hizmetleri
c. Nihai hizmetler
d. Datm hizmetleri
e. evre hizmetleri
3. Ekonomik faaliyetlere gre GSMH iinde 2011 yln-
da en byk pay aadakilerden hangisine aittir?
a. Ticaret sektr
b. Sanayi sektr
c. Tarm sektr
d. Hizmetler sektr
e. D ilikiler sektr
4. Aadakilerden hangisi hizmetler sektrnn bir alt
sektr deildir?
a. Ulam
b. Haberleme
c. naat
d. Mteahhitlik
e. Organik tarm
5. Toptan ticaret yapan iyerleri arasnda ilk srada aa-
dakilerden hangisi yer almaktadr?
a. Gda maddeleri
b. Dokuma giyim eyas
c. Mobilya
d. Kereste ve yap malzemesi ticareti
e. Perakende ticaret
6. Trkiyede Karayollar Genel Mdrl hangi ba-
kanla baldr?
a. Ulatrma, Haberleme ve Denizcilik Bakanl
b. Kalknma Bakanl
c. ileri Bakanl
d. Milli Savunma Bakanl
e. Maliye Bakanl
7. Bir lkenin kendi limanlar arasnda yolcu ve yk ta-
ma hakk aadakilerden hangisidir?
a. Arbitraj
b. Tekel
c. Kabotaj
d. Avantaj
e. Seyr-i Sefa
8. Aadaki boru hatlarndan hangisi Rusyadan Trki-
yeye doal gaz nakletmek iin yaplan boru hattdr?
a. Bak-Tiflis Ceyhan
b. Trans Anadolu Petrol Boru Hatt
c. Mavi Akm
d. Batman-Drtyol
e. Nabucco
9. 1980 ylnda balayan zelletirme faaliyetleri sonu-
cunda haberlemede, zellikle telefon hizmetlerinin
zelletirilmesi konusunda aadaki lkelerden hangi-
si baarl olmamtr?
a. Arjantin
b. Pakistan
c. Gney Kore
d. Meksika
e. Kuzey Kore
10. 2011 ylnda Trkiyeye en ok ziyareti gnderen
lke sralamas, aadaki klardan hangisinde doru
verilmitir?
a. Almanya - Rusya - ngiltere
b. Almanya - Belika -Yunanistan
c. Rusya -Almanya - Yunanistan
d. Yunanistan - Almanya - Japonya
e. Almanya - Rusya - Avusturya
Kendimizi Snayalm
185
Kongre Turizminde Trkiye Ata
Frankfurtta dn kaplarn aan ve gn srecek
Frankfurt Kongre Turizm Fuarnda (MEX) Trkiye rz-
gar esti. Trkiye Turizm Bakanlnn desteiyle stan-
bul, Antalya ve zmir olmak ere blmlk bir
standla katlan Trkiye stand ziyareti akna urad.
Almanyann Frankfurt kentinde dn kaplarn aan ve
gn srecek olan kongre Turizm fuarna adeta Tr-
kiye damgasn vurdu. Dnyann nde gelen kongre tu-
rizmi fuarlarndan olan Frankfurt MEX Fuarnda Trki-
ye rzgar eserken Turizm Bakanlnn desteiyle
Frankfurt Trkiye Turizm Ataeliinin organize ettii
stand ziyareti akna urad. Fuar gezen Frankfurt Ba-
konsolosu lhan Saygl Kongre turizminde stanbul
getiimiz yl dnya yedincisi oldu. Bununla gurur du-
yuyoruz fakat turizmcilerimizin daha da iddial olmala-
r bizi mutlu ediyor. Gelecekte de bu atamz daha da
ykseltmek ve dnya kongre turizminden daha fazla
pay almak istiyoruz dedi.
Trkiyenin standnn byk ilgi grmesine sevindiini
belirten Frankfurt Turizm Ataesi Dr. Rmeysa avu
Standmzda 29 irket rn paketlerini sunuyor. Trk
Hava Yollar da ayrca Trkiyenin tantmna katkda
bulunuyor. Amacmz Trkiyeye mmkn olabildii
kadar turist ekmek. Trkiye otelleriyle, lokumuyla,
kahvesiyle, sanatyla ve doal gzellikleri ile burada en
gzel ekilde tantlyor dedi.
Trkiyeden stanbul Convention, zmir Convention,
Antalya Convention nderliinde Hali Kongre Center,
ORa Arena, 1001 direk Cistern, 7Tur, Active Turizm,
Adam&Eva Otel, A-Level, Dekon DMC, Elite World,
Kalyon Otel, Karavan Travel, KD Tours, Marmara Babil,
MAXX royal Belek, Meditarannen Destination Servis,
Mep, Prado Tour, Rixox Premium, Starlight Conventi-
on, Stimpool; Susesi Hotel, Tekser, The stanbul, The
Marmara Taksim, Time, Venus, ve Vissitur Travel isimli
29 firmann katld uluslararas toplant ve kongre fua-
r MEX fuar hakknda bilgi veren Antalya Kongre ve
Ziyareti Brosu Sat Sorumlusu Nurhan Erdem Tanr
Trkiye son yllarda bu sektrde ok ilgi grmekte. s-
tanbul 7. sraya ykseldi. stanbul yannda zmir ve An-
talyada tarihi zenginlii, gzellii ve sektrde yetimi
elemanlar ile kongre turizminin vazgeilmez kentleri
arasnda yerini aldlar. dedi.
Frankfurt Trkiye Turizm Ataesi Dr. Rmeysa avu
ve Trkiye Turizm Bakanl Yatrm letmeler Genel
Mdr Yardmcs Levent Demirel ve Trkiyenin kon-
gre turizmi sektrnde de bir marka olduunu syledi-
ler. lgi byk Trkiye standnda bulunan oteller byk
ilgi grrken, alanlar Trkiyenin tantmna katkda
bulunduklarn sylediler.
Frankfurt Bakonsolosu lhan Saygl, stanbulun geti-
imiz yl kongre fuar turizminde 7. sraya ykselmesin-
den gururlu olduunu belirtip, stanbul Kongre Turizm-
ciliinin yaptrd rozeti takmaktan mutluluk duyduu-
nu syledi. 25.05.2011
Kaynak: http://www.euractiv.com.tr/yazici-sayfasi/ar-
t i cl e/kongr e- t ur i zmi nde- t ur ki ye- at agi - 018435
(20.04.2012).
1. d Yantnz yanl ise Hizmetler Sektrnn Kap-
sam ve Trkiyedeki Durumu konusunu gz-
den geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise Hizmetler Sektrnn Kap-
sam ve Trkiyedeki Durumu konusunu gz-
den geiriniz.
3. d Yantnz yanl ise Trkiye Ekonomisinde Hiz-
metler Sektr konusunu gzden geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise Trkiye Ekonomisinde Hiz-
metler Sektr konusunu gzden geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise Ticaret Sektr konusunu
yeniden gzden geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise Ulatrma Sektr konusu-
nu gzden geiriniz.
7. c Yantnz yanl ise Ulatrma Sektr konusu-
nu gzden geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise Ulatrma Sektr konusu-
nu gzden geiriniz.
9. e Yantnz yanl ise Haberleme Sektr ko-
10. a Yantnz yanl ise Turizm Sektr konusunu
gzden geiriniz.
Yaamn inden
186
Tr ki ye Ekonomi si
Sra Sizde 1
Tarm ve sanayi sektrlerine gre hizmetler sektr
2008 yl dnda GSMHye ortalama iki kat daha fazla
katk salamtr. 2002-2009 dneminde inaat, ticaret
ve ulatrma, haberleme, hizmetler sektrnn yarat-
m olduu gelire en fazla katkda bulunan alt sektr-
lerdir. Hizmetler sektrnn byme hz uluslararas
finansal kriz sebebiyle 2008 ylnda 5,6 puanlk azalla
%0,4 olmutur. Hizmetler sektrnn GSMH ierisinde-
ki pay yllar ierisinde art gstermitir. 1973 ylnda
hizmetler sektrnn pay %44,9 iken, 1980de oran
%48,4e, 1985de %55,9a, 1990da %52,2ye, 2004de %
58,7ye, 2009 ylnda %72,6ya 2010da 72,4e ve 2011
ylnda %72,5e ykselmitir.
Sra Sizde 2
Uluslararas piyasalardaki dalgalanmalar yurt ii talebi
ve yatrmlar olumsuz etkilemi, ulusal gelirde ve eit-
li sektrlerde daralmaya yol amtr. Bu durumdan en
ok etkilenen sektrlerden biri ticaret hizmetleri sekt-
rdr. Ticaret hizmetlerinde 2008 ylnn nc eyre-
inden itibaren balayan daralma, 2009 ylnda da sr-
mtr. Sektrn sabit fiyatlarla GSMH ierisindeki pa-
y 2007 ylnda %15,2, 2008 ylnda ise %14,9 olmutur.
Bu sektr dier sektrlerle olan yakn balants sebe-
biyle ekonomideki olumsuz gelimelerden fazlasyla et-
kilenmekte ve balantl olduu sektrlerdeki faaliyet-
leri dorudan etkilemektedir.
Sra Sizde 3
Trkiyede ulatrma sektr yolcu ve yk tama esas-
na gre analiz edildiinde karayolu tamaclnn b-
yk arl olduu grlmektedir. Kamyon ve kamyo-
netle yk, otobs ve minibs ile yolcu tamacl Tr-
kiyede son yllarda en yaygn kk iletmecilik alan
olmutur. Gnmzde karayollar, devlet, il ve ky yol-
lar olmak zere ksma ayrlmtr. Yollarn yapm,
bakm ve onarmn ayr kamu kurulular gerekletir-
mektedir. Devlet yollar, blge ve il merkezlerini, deniz
ve hava limanlarn birbirine balayan birinci derecede
ana yollardr. l yollar, il snrlar iindeki ikinci derece-
de yollardr. 2011 ylnda Trkiyede 2.080 km otoyol,
31.395 km devlet, 31.390 km il yolu vardr. Toplam yol
uzunluu 64.865 kmdir. Devlet ve il yollarnn %92si,
ky yollarnn %29u asfalt kapldr.
Sra Sizde 4
Konut talebi 2008 ylndan sonra nemli oranda d-
mtr. 2006 ylnda bir nceki yla gre %15,5 orann-
da artan, 2007 ylnda art oran %1,8e gerileyen yap
ina izinlerinde, 2008 ylnda %17 orannda d mey-
dana gelmitir. Yap kullanm izinlerinde ise 2008 yln-
da %11,9 art grlmtr. Sektrde 2008 ylndan son-
ra grlen daralmaya paralel olarak, inaat sektr is-
tihdam 2008 yl bandan itibaren nceki yllara gre
azalmtr.
Sra Sizde 5
OECD lkeleri iinde yabanc turist girii bakmndan
son 5 ylda %20,6 artla en hzl gelien lke Trki-
yedir. Dnya turizm pazarnda %2,4, Avrupa turizm
pazarnda %4,5 paya sahip olan Trkiye, turist says ve
dviz gelirlerindeki art hzyla dnyadaki en byk
yirmi, turizm var noktas iinde giriler asndan ye-
dinci, turizm gelirleri asndan dokuzuncu sradadr.
Dnya Turizm rgt (UNWTO) verilerine gre doru-
dan ve dolayl olarak 32 faaliyet dalnda istihdam yara-
tan turizm sektrnde Trkiyede dorudan yaratlan
istihdam 2010 ylnda 3,4 milyon kii olmutur. Trki-
yeye gelen turistlerin %55i OECD, %21i Dou Avrupa
lkelerindendir. 2011 ylnda Trkiyeye en ok ziyaret-
i gnderen lke sralamasnda Almanya birinci, Rusya
Federasyonu ikinci, ngiltere ise nc sradadr.
187
Akbank. (1980). Cumhuriyet Dnemi Trkiye Eko-
nomisi: 1923-1978, stanbul: Akbank Yayn.
Alpay, Y. (2008). Trkiye Ekonomi Tarihi. stanbul:
Akademia Yaynlar.
Atay, F. R. (1969). ankaya. stanbul: Doan Karde
Basmevi.
Boratav, K. (2005). Trkiye ktisat Tarihi: 1908-1985.
Ankara: mge Kitabevi.
DPT. (1997). Trkiye ktisat Kongresi. Ankara.
DPT. (2011). 2012 Yl Program. Ankara.
DPT. (2011). 2012 Yl Program. Ankara.
DPT. (2011). Orta Vadeli Program: 2012-2014. Ankara.
DPT. Orta Vadeli Program: 2008-2010. Ankara.
EU. (2011). Commission Staff Working Document:
Turkey 2011 Progress Report. Brussels.
EU. (2011). Accompanying the Communication
from the Commission to the European Parlia-
ment and the Council, Enlargement Strategy
and Main Challenges 2011-2012, EN, COM(2011)
666. Brussels.
Four, J., Qur, A.B., Fontagn, L. (2012). The Great
Shift: Macroeconomic Projections for the
World Economy at the 2050 Horizon, 1905-1989,
No.2012-03.
IMD. (2011). World Competitivness Yearbook. Lozan.
IMF. (2011). World Economic Outlook. Washington,
DC
Gstergeler. Ankara.
Kalknma Bakanl. (2012). Katlm ncesi Ekono-
mik Program:2012-2014. Ankara.
Karluk, S. R. (2009). Trkiye Ekonomisi, 12. Bask, s-
tanbul: Beta.
Kazgan, G. (2009). Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye
Ekonomisi. stanbul: Bilgi niversitesi.
Kepenek, Y., Yentrk, N. (2010). Trkiye Ekonomisi.
stanbul: Remzi Kitapevi.
Kurtolu, R. (2012). Trkiye Ekonomisi:1938- 2010.
stanbul: Sinemis Yaynlar.
Maliye Bakanl. (2011). Yllk Ekonomik Rapor
2010. Ankara.
Tezel, Y. S. (1994). Cumhuriyet Dneminin ktisadi
Tarihi. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
Toprak, M., Oktay N. (2010). Trkiye Ekonomisi. Es-
kiehir: Anadolu niversitesi AF Yayn.
Trk nklap Tarihi Enstits. (1981). Atatrkn Sy-
lev ve Demeleri. Ankara: Trk nklap Tarihi Ens-
tits Yayn.
WTO. (2011). Tourism Highlights 2011 Edition.
WTO. (2012). Trade Policy Review Report by Tur-
key. WT/TPR/G/259,17 January 2012.
Yeldan, E. (2008). Kreselleme Srecinde Trkiye
Ekonomisi. Ankara: letiim Yaynlar.
http://mkt.unwto.org/en/content/tourism-highlights.
ad/Web_brochure_order_form.pdf.
http://www.cepii.fr/anglaisgraph/bdd/baseline.htm.
ht t p: / / www. i mf . or g/ ext er nal / pubs / f t / weo/
2011/01/pdf/text.pdf.
http://www.dpt.gov.tr/Kalkinma.portal.
http://www.imf.org/external/index.htm.
http://www.worldbank.org/.
Trkiyede genel olarak finansal yapy, Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas-
nn grev ve yetkileri ile para politikas uygulamalarn deerlendirebilecek,
Bankaclk sektrne ilikin temel verileri, performans gstergelerini ve ge-
nel olarak bankalarn faaliyetlerini ifade edebilecek,
Ekonomik istikrar politikalarn aklayabilecek,
Trk ekonomisine ilikin ekonomik krizler, 2008 Kresel Krizi ve bunlara
ynelik istikrar politikalar ile bu srete eitli makro deikenlerin seyrini
yorumlayabileceksiniz.
indekiler
Para ve Banka
Merkez Bankas
Ticaret Bankalar
Katlm Bankalar
Kalknma ve Yatrm Bankalar
Ekonomik Kriz
Bor Krizi
Borsa Krizi
Para Krizi
Bankaclk Krizi
kiz Kriz
Kresel Kriz
Ortodoks stikrar Politikas
Heterodoks stikrar Politikas
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trkiye Ekonomisi
GR
TRKYEDE FNANSAL YAPI,
BANKACILIK SEKTR VE PARA
POLTKASI
EKONOMK KRZLER VE STKRAR
POLTKALARI
TRKYEDE EKONOMK STKRAR
PROGRAMLARI
7
TRKYE EKONOMS
Trkiyede Finansal
Yap, Krizler ve
Ekonomik stikrar
Kararlar
GR
Her ekonomide zaman zaman istikrarszlklar ortaya kabilir ve bunun eitli se-
bepleri vardr. stikrarszlklar, bazen reel ekonomiden, yani mal veya faktr piya-
salarndan kaynaklanan durgunluk, yksek isizlik veya enflasyon eklinde kendi-
ni gsterebilirken, bazen de finans sektrnden kaynaklanan ulusal parann dee-
riyle (dviz kuru ile), bankaclk sektryle, borsadaki ar dalgalanmalarla veya
zel ve kamu bor stokunun evrilemez duruma gelmesiyle ilgili olabilir. Ancak,
son 30 ylda meydana gelen ulusal ve uluslararas apl ekonomik krizlere bakld-
nda, ok byk bir ksmnn finansal kaynakl krizler olduu anlalmaktadr.
Kald ki kriz nereden kaynaklanrsa kaynaklansn, netice itibaryla ksa srede re-
el ve finansal piyasalar arasnda etkileim kanlmaz olmaktadr. O nedenle, kri-
zin sebebinin finansal yap olup olmamas bir yana, alnan tedbirler muhakkak su-
rette finansal-parasal tedbirleri iermektedir.
kinci Dnya Sava sonras dnemde Trk ekonomisine bakldnda, olduka
benzer bir durum karmza kmakta, hatta alnan istikrar kararlar bakmndan
dnya ortalamasnn zerinde bir durumun sz konusu olduu dikkat ekmekte-
dir. Neredeyse her 10 yln sonunda bir ekonomik kriz patlak vermi ve hkmet-
ler acil istikrar tedbirleri almak zorunda kalmlar. Fakat mevcut yap deimedii
iin, alnan kararlar ksa sre sonra etkisini kaybetmi ve istikrarszlk yeniden h-
kim olmaya balamtr. Kukusuz bunda uluslararas konjonktrn yan sra, yur-
tiindeki ekonomik yapnn ve zayf hkmetlerin de byk etkisi olmutur. Bu
blmde ncelikle Trkiyede para politikas ve bankaclk sektrnn yaps ve
ileyii ele alnacak, ardndan gemite ve gnmzde ortaya km olan krizler
ve onlara kar takip edilen istikrar politikalar anlatlacaktr.
TRKYEDE FNANSAL YAPI, BANKACILIK SEKTR
VE PARA POLTKASI
Finansal sistem tm para ve sermaye piyasalarn iine alan bir yapdr. Buna g-
re, merkez bankasnn da iinde yer ald bankaclk sektr ile menkul kymet-
ler piyasasnn faaliyet alan iinde alnp satlan kamu ve zel sektre ait para ve
sermaye piyasas aralar finansal yapnn ana unsurlardr. Bu ksmda bu byk
yapnn en nemli unsuru olarak Trk bankaclk sektr ele alnacaktr. Bankac-
lk sektr; merkez bankas, mevduat bankalar, katlm bankalar ile kalknma ve
yatrm bankalarndan olumaktadr.
Trkiyede Finansal Yap,
Krizler ve Ekonomik
stikrar Kararlar
Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas
lke bankas olarak da nitelendirilen merkez bankalar, ekonomide paray ve para
politikasn kontrol eden, byk lde kamu kurumu niteliinde yaplanan ve
ekonomide nihai dn mercii ya da likiditenin son kayna olarak faaliyette bu-
lunan bir banka trdr. Merkez bankalarnn en temel nitelii, ekonomiyi fonlaya-
cak en son makam olmasdr. Bankalar ellerindeki ticari senetleri merkez bankas-
na iskonto ettirmek suretiyle ksa vadeli bu krediyi temin edebilirler. Bu krediye re-
eskont kredisi, buna uygulanan iskonto ya da faiz oranna da reeskont oran denir.
Dnyada ilk kez 1694 ylnda ngilterede ortaya kan merkez bankacl, ol-
gunlua 1800l yllarda ulamtr. Trkiyede ise bir merkez bankas kurulmas
1863te ngiliz ve Fransz sermayesi ile yeniden yaplandrlan ve devlet bankas
olarak tanmlanan Osmanl Bankas ile balar. Mill bir merkez bankas kurulmas
fikri ise ilk olarak 1923 zmir ktisat Kongresinde ortaya atlm ve Haziran 1930
tarih ve 1715 sayl kanun uyarnca bugnk Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas
(TCMB) kurulmu ve 1 Ocak 1932 tarihinde fiilen grevine balamtr.
Merkez bankalarnn en nemli grevi, bir ekonomideki iktisadi atmosferin
kontrol edilmesinde para politikas aralarndan yararlanarak politika yapclara
yardmc olmaktr. 25.04.2001 tarih ve 4651 sayl kanunla TCMBnin temel grevi,
fiyat istikrarn salamak ve enflasyonu kontrol altnda tutmak eklinde tanmlan-
mtr. Kanuna gre, TCMB fiyat istikrarn salamak iin uygulayaca para
politikasn ve kullanaca para politikas aralarn dorudan kendisi be-
lirler ve fiyat istikrarn salama amac ile elimemek kaydyla Hkmetin
byme ve istihdam politikalarn destekler. Bununla birlikte, TCMB ak pi-
yasa ilemleri, reeskont ve avans ilemleri, dviz rezervlerinin ynetilmesi, mali pi-
yasalarn izlenmesi ve zorunlu karlklarn belirlenmesi gibi ek grevleri de yeri-
ne getirir.
TCMBnin temel grevleri unlardr:
Ak piyasa ilemleri yapmak,
Hkmetle birlikte Trk Lirasnn (TL) i ve d deerini korumak iin gerek-
li tedbirleri almak, TLnin yabanc paralar ile altn karsndaki denkliini tes-
pit etmeye ynelik kur rejimini belirlemek, TLnin yabanc paralar karsnda-
ki deerinin belirlenmesi iin dviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alm ve
satm ile dvizlerin TL ile deiimi ve dier trev ilemlerini yapmak,
Bankalarn ve Bankaca (TCMB) uygun grlecek dier mali kurumlarn y-
kmllklerini esas alarak zorunlu karlklar ve genel disponibilite ile ilgili
usul ve esaslar belirlemek,
Reeskont ve avans ilemleri yapmak,
lke altn ve dviz rezervlerini ynetmek,
Trk Lirasnn hacim ve tedavln dzenlemek, deme ve menkul kymet
transferi ve mutabakat sistemleri kurmak, kurulmu ve kurulacak sistemle-
rin kesintisiz ilemesini ve denetimini salayacak dzenlemeleri yapmak,
demeler iin elektronik ortam da dhil olmak zere kullanlacak yntem-
leri ve aralar belirlemek,
Finansal sistemde istikrar salayc; para ve dviz piyasalar ile ilgili dzen-
leyici tedbirleri almak,
Mali piyasalar izlemek,
Bankalardaki mevduatn vade ve trleri ile katlm bankalarndaki katlma
hesaplarnn vadelerini belirlemektir.
190
Tr ki ye Ekonomi si
Nihai kredi mercii grevi ile
TCMB, deme sisteminde
aksamalara sebep
olabilecek geici likidite
skklklarn ve finansal
piyasalarn etkin bir ekilde
almasn engelleyebilecek
teknik kaynakl deme
sorunlarn gidermek
amacyla, sisteme teminat
karlnda gn ii veya
gn sonu kredi imkn
salayabilir.
Disponibilite: Mevduat kabul
eden bankalarn
taahhtlerine karlk olarak
nakit veya kolaylkla nakde
evrilebilir (likiditesi yksek)
deerler bulundurma
zorunluluuna denir.
Bankalardaki mevduat ile
bu mevduata karlk
bulundurmak zorunda
olduklar nakde
evrilebilecek deerler
arasndaki ilikiyi ifade eden
disponibilite oran piyasann
likiditesini etkileyen bir para
politikas arac olarak
kullanlmaktadr.
TCMBnin temel yetkileri ise unlardr:
Trkiyede banknot ihrac imtiyaz tek elden Bankaya (TCMB) aittir.
TCMB, hkmetle birlikte enflasyon hedefini tespit eder, buna uyumlu ola-
rak para politikasn belirler. Banka, para politikasnn uygulanmasnda tek
yetkili ve sorumludur.
Banka, fiyat istikrarn salamak amacyla Kanunda belirtilen para politika-
s aralarn kullanmaya, uygun bulaca dier para politikas aralarn da
dorudan belirlemeye ve uygulamaya yetkilidir.
TCMB, olaanst hllerde ve Tasarruf Mevduat Sigorta Fonunun (TMSF)
kaynaklarnn ihtiyac karlamamas durumunda, belirleyecei usul ve esas-
lara gre bu Fona avans vermeye yetkilidir.
Banka, nihai kredi mercii olarak bankalara kredi verme ilerini yrtr.
TCMB, bankalarn dn para verme ilemlerinde ve mevduat kabulnde
uygulayacaklar faiz oranlarn, belirleyecei usul ve esaslara gre bankalar-
dan istemeye yetkilidir.
Banka, mali piyasalar izlemek amacyla bankalar ve dier mali kurumlardan
ve bunlar dzenlemek ve denetlemekle grevli kurum ve kurululardan ge-
rekli bilgileri istemeye ve istatistiki bilgi toplamaya yetkilidir.
TCMBnin hkmetle olan ilikileri ve bununla ilgili mavirlik grevleri ise
mali ve ekonomik mavirlik, mali ajanlk ve haznedarlk eklindedir.
Trkiyede finansal yap ve para politikas uygulamalar ile ilgili gelimelerde,
TCMB Kanununda nemli deiikliklerin yapld 2001 sonras dnem (2002-
2011 dnemi) ele alnmtr. Bu dnemde TCMBnin ncelikleri ve politikalarnda-
ki deimeleri daha rahat grebiliriz.
TCMB 2001 krizinden sonraki yllarda esas olarak fiyat istikrarn salamaya
odaklanm; bunu salamak iin de genel olarak faiz oranlarn yksek tutarak i ta-
lebi kontrol etmeye almtr. Bunun neticesinde ortalama yllk enflasyon oran
1995-2001 yllar arasnda %71,6 olarak gereklemi iken, 2002-2011 arasnda
%10,5e dmtr. Banka bunu yaparken de 2000li yllarda dnyada hzla bolla-
an likiditenin youn bir ekilde lkemize girmesine ve TL cinsinden varlklara ak-
tarlmasna zemin hazrlamtr. Bu durum, bir yandan kurun uzunca bir sre dk
kalmasna (TLnin deerlenmesine) ve rekabet gcmzn kstlanmasna, dier
yandan da hzla artan cari aa kolay finansman salanmasna yol amtr. Ancak,
2008in son eyreinde kresel finansal kriz patlak verince, TCMB pek ok
dier merkez bankas gibi fiyat istikrarndan ok, byme ve istihdam kay-
glarn ne ekerek faiz oranlarnda her ay kademeli bir indirime gitmitir.
2011 ylna gelindiinde ise kresel krizin bor krizine dnmesi ve
bunun finans ve bankaclk sektrn de iine alacak bir istikrarszla
doru srklenmesi tehlikesine kar TCMB finansal istikrar salamay
ncelikli hedef olarak grmeye balamtr. Banka politikasnda faiz oran-
lar yerine karlklar ykseltmeyi tercih etmitir. Bylece, ekonomiyi fazla
daraltmadan bankalarn atl likidite dzeylerini ykseltmeyi ve topladklar fonun
kullanmn biraz daha daraltmay denemitir.
Banka dier yandan Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) ile
birlikte sorunsuz kredi kullanmn hem arz edenler hem de talep edenler ynn-
den daraltma yoluna gitmitir. rnein, bankalarn zellikle konut ve ticari gayri-
menkul kredilerinde kredi/deer oranlar srasyla en fazla %75 ve %50 olarak s-
nrlandrlm, tketici kredilerinde kredi riski ykselen bankalarn genel karlk
oranlar ykseltilmitir. Fakat 2011 ylnda enflasyon oranlarnn hedeflerin
191
7. ni t e - Tr ki ye de Fi nansal Yap , Kr i zl er ve Ekonomi k st i kr ar Kar ar l ar
ok zerinde kmas ve finans sektrnde bir kriz algsnn bulunmama-
sndan dolay, TCMB 2012 ylnda fiyat istikrar nceliine geri dnm ve
politika faiz oranlar zerinden i talep bymesinin yavalatlmasna y-
nelik yeniden parasal sklatrma uygulamalarna balamtr. Bu ereve-
de, bir yandan tasarruf ann daraltlmas, dier yandan ksa vadeli sermaye gi-
rilerinin caydrlmas iin baka para politikas nlemleri alnmtr.
TCMB 2000li yllarn byk bir ksmnda dk dzeydeki kurun ykseltilebil-
mesi ve ekonominin rekabet gcn artrabilmek iin srekli olarak piyasadan d-
viz alm; bylece 2002de 20 milyar dolarn altnda seyreden bankann rezervleri,
2011de 93 milyar dolar dzeyine ykselmitir.
Dorudan yabanc sermaye girii ise zellikle 2005 sonrasnda yllk ortalama
yaklak olarak 15 milyar dolar dolaynda seyretmitir.
MB 2011 ylnda zorunlu karlklarn ksmen de olsa yabanc para cinsinden tu-
tulmasna karar vermitir. Bu karar ilk etapta MB rezervlerini artrm olsa da daha
sonra dviz talebin artmasna ve bunun da bir ksmnn MB rezervlerinden kar-
lanmasna ve rezervlerin azalmasna neden olmutur. Bu durum, doal olarak net
i varlklarn ve parasal tabann klmesine yol amtr.
2002 sonrasnda finansal varlklarn derinlii (GSYHya oran) genel olarak
%100 dolaynda seyretmitir. Para ve benzeri aralarn GSYHya oran 2010a kadar
kayda deer bir art gstermi, sonrasnda ise azalm, sermaye piyasas aralar-
nn pay ise giderek azalmtr. Buna karlk, para talebinin GSYHya oran %38e
ykselmitir.
2002-2011 dneminde parasal byklklerin dalmna bakldnda; yabanc
para mevduatnn da dhil edildii geni anlamda para talebi (M2YRF) ierisinde
dolamdaki para ile vadeli ve vadesiz TL mevduatlarnn paylar (srasyla %5ten
%7ye, %5ten %10a ve %33ten %52ye) epeyce ykselmitir. Buna karlk yaban-
c paralarn mevduattaki pay epeyce dmtr (%51den %28e). Burada dikkate
deer deiim, mevduatta byk bir tersine dolarizasyonun meydana gelmesi
ve halkn banka sistemine olan gven duygusunun artmasyla birlikte vadeli mev-
duatlarn byk art gstermesidir (www.tcmb.gov.tr; www.tbb.org.tr; TBB, Ban-
kalarmz 2011).
Mevduat Bankalar
Temel faaliyet alan, para ve parann ikamesi olarak menkul deerlerin alm ve sa-
tm olan bankalara mevduat ya da ticaret bankalar ad verilir. Bu erevede tica-
ret bankalar; bireyler, firmalar ve resmi kurumlardan saladklar fonlar, ihtiyac
olanlara kredi, plasman ve menkul deer olarak transfer eder. Bu transfer ilemi
esnasnda fon temini ve aktarmndan doan maliyet ile getiri arasndaki fark ise ti-
caret bankalarnn temel gelirlerini oluturur.
Bir ekonomide merkez bankalar para basmak ve bunu piyasaya srmek ve
ekmek suretiyle para arzn artrr ve azaltr. Asli para olarak bilinen bu emisyon
yoluyla parasal genileme veya daralma srecine, ticaret bankalar hesaptan hesa-
ba devir yaparak, kayd para retmek suretiyle katk salarlar. Kayd para, banka-
ya yatrlan mevduatn belli bir ksmnn yasal zorunluluk olarak tutulmas (TCMBde
bloke edilmesi); kalann ise kredi veya baka yollarla piyasaya srlmesi, bundan
bankaclk sistemine geri dnen ksmn ayn srele yeniden piyasaya kmas ne
tekrar geri dnmesi ile kmlatif bir parann retilmi olmasdr.
192
Tr ki ye Ekonomi si
Katlm Bankalar
Hizmet tanmn faizsiz bankaclk olarak yapan katlm bankalar, paray ticarete
dorudan konu olan bir meta eklinde grmeyen, onu ticarette mbadelenin ya-
plmasna imkn tanyan bir ara olarak ele alan bir finansal arac trdr.
Katlm bankalarnn fon kaynaklar ve fon toplama yntemleri ticari banka-
larnkinden farkldr. Buna gre, bu bankalar fon arz edenlere, faiz yerine kr-
zarar ortaklna dayal bir szleme nerirler. Dolaysyla topladklar fonlar di-
er bankalardaki mevduat hesaplarna benzese de onlarda olduu gibi nceden
belli bir faiz oran vaat edemezler. Dnem sonunda piyasada geerli getiri oran-
larna yakn bir kr pay verirler. Topladklar fonlar; vadesiz ise zel cari hesap-
lar, vadeli ise kr ve zarara katlma hesaplar olarak kaydedilir. Ayrca, dier
ticari bankalarda olduu gibi ksa vadeli her trden borlanma ilemine gire-
mezler.
Bu dorultuda toplanan fonlar, sadece fon talebinde bulunan kiilere kredi
eklinde kullandrlabilir. Sz konusu krediler nakdi ve gayri-nakdi biimde
olur. Gayri-nakdi krediler ticaret bankalarndaki gibi teminat mektuplar ve ga-
ranti belgeleridir. Nakdi krediler ise unlardr: Kr-zarar ortakl, retim ya da
kurumsal destekler, itirak, finansal kiralama (leasing)ve bireysel finansman
destei.
Finansal kiralama (Leasing) nedir?
Kalknma ve Yatrm Bankalar
ou zaman birlikte deerlendirilmesine ramen, gelimekte olan lkelerde ser-
maye yetersizlii iindeki firmalara veya byk sanayi firmalarnn yapaca yat-
rmlara kaynak ve teknik yardm salayarak ekonomik kalknmay hzlandrma
amac gden finansal araclara kalknma bankas; gelimi lkelerde atl fonlara
sahip kurumsal yatrmclara fonlarn menkul deer alm ve satm ile deerlendir-
melerinde araclk ve danmanlk yapan, iletmelere dorudan kredi vermeyen
ancak iletmelerin orta ve uzun vadeli fon gereksinimlerini karlayan finansal ara-
clara ise yatrm bankas ad verilir.
Finansal sistem ve bankaclk sektr ile ilgili ayrntl bilgi iin Ekrem Erdem (2010),
Para Banka ve Finansal Sistem, Detay Yaynclk: Ankara adl yayna bakabilirsiniz.
Bankaclk Sektr ile lgili Son Gelimeler
Bu balkta Trk bankaclk sektrnn yapsna son 10 yllk perspektiften bak-
lacak ve sektre ilikin tespitlere yer verilecektir.
Tablo 7.1de grlebilecei zere, Trkiyede faaliyet gsteren toplam banka
says 2002-2011 dneminde 58den 48e dm (1999da 81); buna karlk, kat-
lm bankalar hari ube says 6.106dan 9.833e, alan says ise 123.271den
181.418e ykselmitir. Banka says yaklak %19 azalrken, ube says %61, al-
an says ise %47 art gstermitir. Bylece, banka bana ube says 113ten
223e, banka bana alan says da 2.283ten 4.123e kmtr.
193
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Bankaclk sektrndeki en nemli deiikliklerden biri de mevduat bankala-
rnn alt bileenlerinin dalmnda meydana gelen ciddi deiikliktir. Buna gre,
bu yllar arasnda zel sermayeli banka says 20den 11e gerilerken, yabanc ser-
mayeli banka saysnn sadece 15ten 16ya kmasna karlk, bu bankalarn ube
says da 206dan 1.937ye ykselmitir. Ancak banka bana ube ve alan say-
lar itibaryla kamu bankalar srasyla 970 ve 16.746 saylar ile rekabet edilemez
bir ncle sahiptirler. zel bankalarda bu saylar srasyla 449 ve 8.095 ve ya-
banc sermayeli bankalarda 2.315 olarak gereklemitir.
Mart 2012 itibaryla faaliyet gsteren 31 mevduat bankasndan 3 kamu serma-
yeli, 11i zel sermayeli, 16s yabanc sermayeli, 1i Tasarruf Mevduat Sigorta Fo-
nuna (TMSF) devredilmi ve 13 de kalknma ve yatrm bankasdr (TBB, 2012).
Sektrn toplam bilano bykl yine 2011 sonu itibaryla 615 milyar dolar
olup GSYHya oran %90a (katlm bankalar dahil edildiinde %94) ulamtr. Bu-
nun 328 milyar dolar zel sermayeli bankalara, 181 milyar dolar kamu, 84 milyar
dolar da yabanc sermayeli bankalara aittir.
Banka gruplarnn toplam aktifler, mevduatlar ve krediler bakmndan sektr
paylarnda zaman iindeki deiimin (2002 ve 2011 verileri itibaryla) bakldnda;
kamu bankalarnn toplam aktiflerdeki ve mevduattaki pay azalrken, kredilerde-
ki pay artm (hem de olduka ciddi oranda), zel bankalarn tm kategorilerde
pay azalm, yabanc bankalarn pay ise tam tersine tm kategorilerde 4 ila 6 kat
dzeyinde artmtr (Tablo 7.2).
194
Tr ki ye Ekonomi si
2002 2011
Banka ube stihdam Banka ube stihdam
Mevduat
Bankalar
40 6.087 118.329 31 9.791 176.576
Kamu Sermayeli 3 2.019 40.159 3 2.909 50.239
zel Sermayeli 20 3.659 66.869 11 4.944 89.047
Fondaki Bankalar 2 203 5.886 1 1 243
Yabanc
Sermayeli
15 206 5.416 16 1.937 3.7047
Kalknma ve
Yatrm Bankalar
14 19 4.942 13 42 4.842
Toplam 54 6106 123.271 44 9.833 181.418
Tablo 7.1
Banka, ube ve
stihdam Saylar
Kaynak: TBB,
K.K.T.C ve yabanc
lkelerdeki ubeler
dhil.
Toplam Aktifler
(Bin TL)
T. Aktifler
(%)
T. Mevduat
(%)
T. Krediler
(%)
2011 2002 2011 2002 2011 2002 2011
Mevduat Bankalar
1.120 96 97 100 100 89 96
Kamu Sermayeli 342 36 31 39 34 20 28
zel Sermayeli 619 56 52 58 53 65 54
Yabanc Sermayeli 158 3 13 2 13 4 14
Kalknma ve
Yatrm Bankalar
42 4 3 - - 11 4
Toplam 1.162 100 100 100 100 100 100
Tablo 7.2
Toplam Aktifler ve
Sektrel Paylar
Kaynak: BDDK.
Younlama oranlar ilk 5 ve 10 banka baznda art kaydetmi; dolaysyla sek-
trde byk bankalarn hkimiyeti biraz daha artmtr. lek bykl bakmn-
dan ciddi mesafe kat edilmi; 2002de sadece 10 ile 40 milyar dolar arasnda aktif
byklne sahip 6 banka var iken ve bunun da ikisi kamu sermayeli iken,
2011de 40-80 milyar dolar bandnda 5 (3 zel), 80 milyar dolarn zerinde ise 2
(1i zel) banka yer almaktadr.
Son yllarda fiyatlar genel dzeyinin (enflasyonun) dmesi, kurun nispeten is-
tikrarl bir seyir izlemesi ve TLnin glenmesine bal olarak, aktifler ve pasifler-
deki para ikamesi azalm olsa da 2011deki kur artna bal olarak yabanc para
oran aktiflerde %31, pasiflerde ise %36 olarak gereklemitir. Mevduatlarn ise
te ikisi TL cinsindendir. Fakat, yabanc para orannn kamu bankalarnda sektr
ortalamasnn hayli altnda, zel bankalarda ise zerinde olmas, izlenen politika
farkllklarnn nemini gstermektedir.
Kredilerin toplam aktifler iindeki pay %23ten %56ya ykselmitir. Buna kar-
lk menkul deerlerin pay yaklak %41den %22 seviyelerine gerilemitir. By-
lece, bankalar hkmetlerin bte aklar yerine, giderek reel sektrn harcama-
larn finanse etmek suretiyle bymeyi finanse eder duruma gelmitir. Nitekim,
kredilerin GSYHya oran %15ten % 50ye, mevduata oran ise yaklak olarak
%100e ykselmitir.
Kredilerin dalmna bakldnda; kurumsal kredilerin paynn %86dan %68e
geriledii, buna karlk hanehalk kredilerinin paynn ise %14ten %32ye kt,
bunda da zellikle otomobil (%1den %10a) ve tketici (%3ten %12ye) kredileri-
nin byk rol oynad anlalmaktadr. KOB kredilerinin pay ise bugn %23 se-
viyelerine ulam bulunmaktadr.
Hanehalk kredilerindeki art, tm dnyada olduu gibi Trkiyede de hane-
halk ykmllklerini hzla artrmtr. Toplam hanehalk ykmllnn
GSYHya oran 2006da %10un altnda iken, 2010da %17 dzeyine ulamtr.
2001-2010 dneminde toplam konut kredilerinin GSYHya oran %0,2den %6,2ye
ykselmitir. Her ne kadar art oranlar ok yksek ve nlem alnmas gerekse de
bu oranlar dier lkelerle kyaslandnda bir kriz ortam oluturmaktan uzak g-
zkmektedir. Nitekim, ayn oranlar Avro (Euro) Blgesinde srasyla %61den
66ya ve %29,6dan %40,7ye ykselmitir. Hatta son oran (konut kredilerinin
GSYHya oran) ngiltere ve ABD iin srasyla yaklak olarak %84 ve %72 dzeyi-
ne ulam durumdadr.
Ayn yllarda takipteki kredilerin toplam krediler iindeki pay (brt) sektr ge-
nelinde %21,3ten %2,8e (net olarak %0,6) gerilemi; dolaysyla kredi riski tm
banka gruplarnda, bilhassa da kamu bankalarnda olduka azalmtr. Hatta mev-
duat bankalarnn takipteki alacaklarnn %80i iin karlk ayrlmtr. Zira 1990l
yllardan 2000li yllara gelindiinde, kredi riskinin ar yksek olduu grup, siya-
si ve ekonomik istikrarszlklarn glgesinde etkin altrlmayan kamu sermayeli
bankalar olmutur. Mevduatn ortalama vadesi son 10 ylda fazla deimemi; 2,4-
2,9 ay bandnda kalmtr.
Sermaye yeterlilik oran (SYO) 2001 krizinden sonra srekli olarak yasal hede-
fin ok zerinde seyretmitir (2002de %25,1 ve 2010da %18,9). Ancak baz kredi
trlerinin risk katsaylarnn ykseltilmesi ve kurun ar ykselmesi nedeniyle,
SYO 2011de %16,6 seviyelerine gerilemitir. Bylece z kaynak bymesi uzun
bir aradan sonra yavalamtr. Ayrca, 2011 ylndan itibaren sektrde zkaynak
krllnda da ciddi dler olmu, %20lerdeki seviye %15lere, ardndan daha
da dk seviyelere gerilemitir. Mevduat bankalarnn byk ounluu bu orta-
195
lamann altnda kalmtr. Ancak yine de gelimekte olan lkelerle karlatrld-
nda, hem SYOnun hem de zkaynak krllnn bu lkelerin ortalamasnn ze-
rinde olduu grlmektedir.
Bankaclk sektrnn genelinde halka aklk oran %20 iken kalan %80 ise
yaklak %55 yerleiklerin ve %25 ise yabanc kii ve kurulularn mlkiyetindedir.
ube d ilemlere dair verilere bakldnda ise; kredi kart says, banka kart
says, POS cihaz says, kredi kart ve banka kart ilem hacimleri ciddi oranlarda
artmtr.
nternet bankaclnda gelimelerin olduka hzl olduu, bankaclk ilemleri-
nin nemli bir ksm artk ube dndan gerekletirilmektedir.
Sektrn durumu uluslararas bir karlatrmaya tabi tutulduunda (2010 yl
itibaryla); son 10 ylda Trk bankaclk sektrnn sabit fiyatlarla GSYHdan daha
hzl byd, sektrn byklnn GSYHya orannn gelimekte olan lke-
ler (GOler) ortalamas olan %89u aarak %94e ykseldii anlalmaktadr. An-
cak, sermaye piyasas aralarnn derinlii bakmndan dnya, AB ve GOler or-
talamasnn ok altnda kalnmtr. Toplam finansal sektrn derinlik oran da
hepsinden kk kalmakta; dnya ortalamas bunun iki katndan, AB ortalamas
da katndan fazladr (Tablo 7.3).
Sektrn durumunu genel olarak AB ortalamas ile kyasladmzda ise arada-
ki nitelik ve nicelik farknn byk olduu grlmektedir. Nitekim, aktif/GSYH
oran bakmndan AB lkeleri ortalamas Trkiyenin yaklak 4 kat, kredi/GSYH
oran bakmndan ise 3 kat byklndedir. Trkiyede hem personel bana
hem de ube bana hizmet verilen kii says AB ortalamasnn olduka zerinde-
dir (Tablo 7.4).
EKONOMK KRZLER VE STKRAR POLTKALARI
Tarihsel adan bakldnda, lke ekonomilerinin srekli belli bir seyir izlemedi-
i, ekonomilerin genel grnmnde ksa dnemli dalgalanmalar veya uzun d-
nemli yn deiimlerinin yaand grlmektedir. Ekonomilerde yaanan denge-
sizliklerin son dnemlerde daha sk yaanmaya balam, kreselleme ve finan-
sal serbestleme ile birlikte sz konusu dengesizliklerin lkeler arasnda yaylm
hzlanmtr. Ekonomik istikrarszln nedenleri olarak dnya ekonomisinde ya-
196
Tr ki ye Ekonomi si
Dnya AB GO Trkiye
Banka Aktifi 159 275 89 91
Sermaye Piyasas 238 275 99 75
Hisse Senedi 88 69 58 43
Tahvil ve Bono 151 206 41 32
Kamu 66 69 26 32
zel 85 137 16 1
Toplam 397 550 189 166
Tablo 7.3
eitli Finansal
Sektr
Gstergelerinin
GSYH'ya Oran (%)
Kaynak: IMF (2010),
Global Financial
Stability Report.
AB Trkiye
Aktif/GSYH (%) 345 91
Kredi/GSYH (%) 144 48
Nfus/Personel (kii) 162 382
Nfus/ube (kii) 2,336 7,248
Tablo 7.4
AB ve Trkiye
Seilmi Gstergeler
Kaynak: Avrupa
Merkez Bankas,
BDDK; TBB; TK.
anan gelimeler, lke iinde ortaya kan politik istikrarszlklar, yanl makro-
ekonomik politikalar, arzi gelimeler veya lke ekonomisindeki yapsal sorunlar
sralanabilir.
Ekonomik Krizlerin Trleri ve Sebepleri
Ekonomik krizler, reel sektr krizleri ve finansal krizler olarak iki ana balk
altnda toplanabilir. Reel krizler, mal ve hizmet piyasalarnda ortaya kan, enflas-
yon veya durgunluk eklinde kendini gsteren dengesizlikler ile faktr piyasala-
rnda meydana gelen ve istihdam dzeyini etkileyen dengesizliklerden olumakta-
dr. Finansal krizler ise finansal piyasalarda finansal ataklarla ortaya kan ve l-
kelerin para, bankaclk, borsa ve dier finansal piyasalarnda byk apl dalga-
lanmalar ifade eder. Finansal krizlerin ortaya kmasnda etkili olan faktrler aa-
daki gibi sralanabilir:
Arz ve talepteki ani dalgalanmalar
Srdrlemeyen byme ve belirsizliin artmas
Enflasyon ve enflasyonu drmeye dnk yanl politikalar
Firma bilanolarnn bozulmas
Finansal serbestlemeye erken gei ve dereglasyon
Ar borlanma, faiz oranlarnn ykselmesi ve uluslararas sermaye hare-
ketleri
Kurdaki ar oynaklklar ve yanl kur politikalar
Finansal krizleri kaynana gre bor krizleri, borsa krizleri, para kriz-
leri, bankaclk krizleri ve ikiz krizler olmak zere be alt gruba ayrabiliriz.
Bor krizleri, bir lkenin kamu veya zel kesime ait d borlaryla kamunun
i borlarn deyememe durumudur. zellikle kamunun bte ana dayal ma-
li politikalar sonucu artan kamu kesimi borlanma gerei (KKBG), bir taraftan re-
el faizleri ykseltirken, dier yandan yeni bor bulma konusunda skntlara neden
olmaktadr. Sonuta borlarn evrilememesi, bor ertelemesi (konsolidasyon),
bor takas gibi borlarn yeniden yaplandrlmasna veya dorudan lkenin d
borlarn deyemeyeceini (moratoryum) ilan etmesine neden olmaktadr. Bor
krizleri iin verilebilecek en iyi rnek, son yllarda Avro Blgesinde balayan ve
kresel bir krize dnen durumdur.
Borsa krizleri, menkul kymet borsalarnda grlen ar dalgalanmalardr.
Dalgalanmalarn kayna mikro dzeyde borsada faaliyet gsteren firmalarn yap-
larndaki bozulmalar olabilecei gibi, siyasi krizler veya dnya piyasalarndaki
hammadde ve emtia fiyatlarndaki hareketlilik gibi makroekonomik faktrler de
olabilir. Borsa krizleri iin verilebilecek en iyi rnek 1929 Dnya Bunalmdr.
Para krizleri, ulusal parann deerinde ortaya kan byk apl dalgalanma-
lar ifade eder. Uygulanan kur rejimi ile dorudan balantl olan para krizlerini ve
krizin geliimindeki sreleri aklayan farkl kriz modelleri gelitirilmitir. D tica-
ret dengesindeki aklar, speklatif davranlar ve gven sorunu para krizlerinin
temel sebepleridir. Sz konusu kriz, ekonomide uygulanan kur rejimine de bal
olarak kurda ar oynaklklar, dviz rezervlerinde hzl d, faizlerde ykselme,
ksa vadede byk apl sermaye k, ithalat ve ihracat fiyatlarnda deiim gibi
nemli skntlara neden olmaktadr.
Bankaclk krizleri, genellikle banka panii eklinde bir ya da birka ban-
kada ortaya kan youn fon ekilileri eklinde balayp ksa srede dier banka-
lara da sirayet ederek sistemik bir hl alan bunalm durumudur. Bu krizler bazen
sektr dnda gelien ulusal ya da uluslararas makroekonomik istikrarszlklardan
197
(dsal sebepler), bazen de sektrn kendi i dinamiklerinden (isel sebepler) or-
taya kabilmektedir. Bankaclk sektrnden kaynaklanan nedenlerin banda; ya-
sal dzenleme ve denetlemelerdeki yetersizlikler, zayf muhasebe standartlar,
bankalarn varlk ve ykmllklerinin vade yapsndaki dengesizlikler, ahlaki teh-
like ve ters seim sorunlar, bankalarn sermaye yetersizlii ve lek sorunu, risk
ynetiminin zayfl, kredi younlamas ile yksek kamu aklar gelmektedir.
kiz kriz kavram ise para veya bankaclk krizlerinden birinin ortaya kmas-
nn ardndan her iki krizin birlikte yaand durumu ifade etmek iin kullanlr.
1990l yllarn ikinci yarsnda grlen Asya krizleri rneinde olduu gibi, ikiz
krizlerin etkisi tek bir krize gre daha iddetli olmaktadr.
Ortodoks ve Heterodoks stikrar Politikalar
Ekonomide yukarda aklanan finansal veya reel sektrlerdeki dengesizliklerin gi-
derilmesi amacyla hkmetler istikrar programlarn uygulamaya koyarlar. Ekono-
mide istikrarn salanmasnda temel iki unsur fiyat istikrar ve tam istihdamn sa-
lanmasdr. Bu erevede uygulanabilecek istikrar politikalar ortodoks ve hetero-
doks politikalar olarak iki grupta snflandrlr.
Ortodoks istikrar politikalar fiyat istikrarnn salanmasnda sk para, sk
maliye ve sabit kur politikalarn kullanr. Bu politikalarn ieriinde kamu harca-
malarnn kslmas, reel cretlerin drlmesi, kamu yardmlarnn azaltlmas,
para arznn daraltlmas bulunmakta ve bu yolla toplam talebin kontrol altna aln-
mas hedeflenmektedir. Ancak bu ynde uygulanan daraltc politikalar bte di-
siplinini salamak konusunda baarl olsa da ekonomide durgunluu beraberinde
getirmektedir.
IMF tarafndan da desteklenen ortodoks politikalarn milli gelir, istihdam ve re-
el cretler zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle kamuoyu tarafndan desteklenme
oran dktr. Ortodoks politikalarda piyasada oluan nispi fiyat yapsn bozucu
etkileri nedeniyle fiyat kontrollerine scak baklmamaktadr. Arz yanl yeni orto-
doks istikrar politikalarnda ise temel ama retimin artrlmasdr. Yeni yaklam-
da nominal dviz kurunun apa olarak kullanlmas nerilmektedir.
Heterodoks istikrar politikalarnda programlarnn temelinde ise sk para
ve maliye politikalar ile sabit kur sistemine ek olarak cret ve fiyat kontrolleri ek-
linde uygulanan gelirler politikas yer alr. Bu ekilde retim ve istihdam dzeyine
zarar vermeden enflasyonla mcadele edilmesi hedeflenir.
Ortodoks istikrar programlarnda enflasyonla mcadelede nerilen tedrici (aa-
mal) tedbirlerden farkl olarak, heterodoks istikrar programlarnda zellikle yk-
sek enflasyon durumlarnda ok politikalar savunulur. Heterodoks programlarda
her ne kadar uyguland dnemde enflasyonla mcadelede ortodoks politikalara
oranla daha yksek baar salansa da orta vadede dier politika aralarnn des-
tei de nemli hle gelmektedir.
Ortodoks ve heterodoks istikrar politikalar arasndaki temel farklar nelerdir?
Yukarda belirtildii gibi, IMF tr geleneksel daraltc ortodoks istikrar politi-
kalarnn uygulanmasnda genel olarak tercih edilen aralar unlardr:
Sk para politikas,
Faiz oranlarnn ykseltilmesi,
Devalasyon,
198
Tr ki ye Ekonomi si
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Sk maliye politikas (kamu harcamalarnn azaltlmas, kamu gelirlerinin ar-
trlmas),
Sk gelirler politikas,
Fiyat kontrollerinin kaldrlmas,
Uluslararas ticaretin serbestletirilmesi.
Trk ekonomisinde de yurtii veya yurtd kaynakl ok sayda ekonomik
bunalm (kriz) yaanm, ortaya kan sorunlarn zmne ynelik istikrar prog-
ramlar yrrle konmutur. kinci Dnya Sava sonras uluslararas ekonomik
dengelerin yerine oturmaya balad dnemde Trkiyede 7 Eyll 1946da ger-
ekletirilen ilk devalasyon bir yana braklrsa; 1958, 1970, 1980, 1994, 2000-
2001 ve 2008 ylndan itibaren devam eden geni apl istikrar programlar yrr-
le konmutur. Bunlara ek olarak, hayata geirilemeyen 1978-1979 istikrar ka-
rarlar ile 1997 Gneydou Asya ve 1998 Rusya krizlerinin Trkiye zerindeki et-
kilerini hafifletmeyi amalayan istikrar politikalar da bu blm kapsamnda ele
alnacaktr.
TRKYEDE EKONOMK STKRAR PROGRAMLARI
4 Austos 1958 stikrar Kararlar
Trkiyede ilk kapsaml istikrar program 4 Austos 1958de alnan kararlardr.
1950de iktidara gelen Demokrat Parti Hkmeti zel sektr arlkl, hafif sanayi
kollar ve tarma dayal bir byme stratejisi belirlemitir. Dnemin bandan iti-
baren uygun iklim koullar, Marshall Plan kapsamnda salanan mali yardmlar,
genileyen tarm alanlar, kinci Dnya Sava sonras atl fonlarn ekonomiye d-
hil olmas ve kredi koullarnn genilemesinin etkisi ile yksek byme oranlar
yakalanmtr. D ticarette ise serbestlemeye (liberalizasyona) bal olarak zel-
likle 1952 ylndan sonra d ticaret a nemli miktarda artmtr. 1954 ylnda
iklim koullarnn deimesi ve d yardmlarn azalmasyla birlikte yllk byme
oranlar dmeye balam, enflasyon oranlar ykselmi ve dviz sknts ba
gstermitir.
Sonraki yllarda alnan nlemler sonucu makroekonomik verilerde iyileme
salanmakla birlikte ekonomideki yapsal sorunlar devam etmi buna bal olarak
bte dengesinde bozulmalar ortaya kmtr. Dier yandan dviz rezervlerindeki
azalmann ithalat zerindeki daraltc etkisi ve para arzn artrc politikalar, yk-
sek fiyat artlar yaanmasna yol amtr. zellikle 1957 ylndan itibaren by-
me oranndaki sert d ve kamuoyundaki devalasyon beklentisinin de etkisiy-
le 4 Austos 1958 stikrar Kararlar yrrle konmutur. IMF destei ile olu-
turulan istikrar program kapsamnda yaplan dzenlemeler unlardr:
Dolar kuru 2.8 TLden 9 TLye karlarak devalasyon yaplm, dviz alm
ilemlerinde 1 dolar bana 6,22 vergi alnmas kararlatrlmtr.
Bte dengesinin salanmas amacyla kamu harcamalarnda ksnt yapl-
m, KT rnlerine zam yaplm ve KTlerin Merkez Bankas kaynaklary-
la finansmanna snrlamalar getirilmitir.
422 milyon dolar dzeyindeki d borlar ertelenmi ve yeni bir deme pla-
nna balanmtr (moratoryum). Buna ek olarak IMF, ABD ve Avrupa Eko-
nomik birlii rgtnden (OEEC) toplam 359 milyon dolarlk yeni kredi
salanmtr.
199
D ticarette serbestlemeye gidilmi, bu kapsamda ithalat er aylk prog-
ramlara balanm, hammadde ve ara mal ithalatna ncelik verilmi, ihra-
catta ise fiyat kontrollerinde brokratik ilemlerin hafifletilmesine ynelik
dzenlemeler yaplmtr.
Emisyon hacmi kstlanmtr.
Yukardaki kararlarn temel makro ekonomik veriler zerindeki tesiri Tablo
7.5ten izlenebilir:
4 Austos 1958 stikrar Kararlar genel olarak ak finansman ve para arzn-
daki artlar frenleyerek enflasyonla mcadele amacn tamaktadr. Ancak bir
yandan KT rnlerinin fiyatlarnda yaplan art, dier yandan devalasyonun
ekonomide yol at maliyet enflasyonu bu amacn gerekletirilmesine byk l-
de engel olmutur.
Alnan nlemler sonrasnda d ticarette serbestlemeyle birlikte ithalatn ihracat-
tan daha fazla artmas sonucu, d ticaret a azalmak yerine artmaya devam et-
mitir. Cumhuriyet dneminde o zamana kadar alnan bu en yksek oranl deval-
asyon karar ve d ticarette serbestleme politikas beklenen sonucu verememitir.
Dier yandan, kamu harcamalarnn kamu gelirlerinden daha hzl artmas ne-
deniyle bte a ykselmitir. Byme hz dmeye devam etmi, enflasyon
yksek seyrini korumutur. Ekonomide bir yandan kamunun harcama disiplini gi-
derek bozulurken, dier yandan ekonominin retim kapasitesi neredeyse hibir
alanda yeterince artrlamamtr.
10 Austos 1970 stikrar Program ve 1970li Yllar
1963 ylndan itibaren uygulamaya konulan be yllk kalknma planlar (BYKP)
ekonomik byme, demeler dengesi, fiyat istikrar ve bte ile ilgili somut hedef-
ler ortaya koymu ve ekonomi politikalar planlardaki bu hedefleri gerekletire-
cek ekilde tasarlanmaya balanmtr. Planlarda zellikle yatrmlarn artrlmas ve
hzl byme n planda tutulmutur. Planlardaki hedefler kamu iin zorunlu iken,
zel sektr iin yol gsterici nitelikteydi. Bu kapsamda hem I. BYKPde (1963-
1967) hem de II. BYKPde (1968-1972) ekonomik byme hedefi yllk %7 olarak
ngrlmtr. Birinci plan dneminde bu hedefe %97 orannda yaklalarak mil-
li gelirde yllk ortalama %6,7lik byme salanmtr.
1960l yllarn sonuna doru ekonomide yeniden ortaya kan sorunlar makro-
ekonomik veriler zerinde de kendini gstermitir. Bu dnemde benimsenen ithal
ikameci sanayileme politikalarnn hedeflerin aksine, 1965-1971 dneminde itha-
lat yllk ortalama %12, ihracat ise %7,5 orannda artnca d ticaret a planlana-
nn zerinde gereklemitir. Sz konusu dnemde d ticaret a yaklak 4 kat
artmtr. Bu dnemde d ticarette denetimli kambiyo rejimi ve katl kur sistemi
devam etmitir. zellikle 1968-70 yllar arasnda byme hzla dm (%6,7den
%4,4e), enflasyon ise hzla ykselmeye balamtr (TFE %4,1den %11,8e). Top-
lumun refah dzeyindeki olumsuz gelimeleri yanstan bu makro gstergelere ii
200
Tr ki ye Ekonomi si
Gstergeler 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960
GSMH
Byme Oran
-3,0 7,9 3,2 7,8 4,5 4,1 3,4
Enflasyon Oran 9,0 11,9 11,5 12,5 15,7 22,6 7,4
Bte A /GSMH 2,2 3,3 2,1 1,2 1,6 2,0 2,7
hracat/thalat 70,0 63,0 74,9 86,9 78,5 75,3 68,5
Tablo 7.5
1954-1960 Dnemi
Temel
Makroekonomik
Gstergeler (%)
Kaynak: DPT; TK.
dviz girilerindeki d, yabanc kredilerdeki azalma ve TLdeki () ar deer-
lenme de eklenince, ekonomide ciddi bir darboaz olumutur.
1963 sonrasnda %5-6larda dalgalanan yllk enflasyon oran dnemin sonlar-
na doru yaanan olumsuz gelimelerin etkisiyle hzla ykselmeye balamtr. Bu
ortamda hkmet 10 Austos 1970 tarihinde istikrar kararlarn aklamtr. Prog-
ram kapsamnda;
Yzde 67 orannda devalasyon yaplm, dolar kuru 15 TL olarak belir-
lenmitir.
Mali disiplin kapsamnda vergiler ykseltilmi, maa ve cretler dondurul-
mu, KT rnlerine zam yaplmtr.
Ekonomide arzn daralmasn gidermek amacyla ithalatta teminat oranlar
drlm, miktar kstlamalar da azaltlmtr.
Uygulamaya konulan tedbirlerin ardndan d kaynak konusunda nemli geli-
meler salanmtr. IMFden alnan yeni krediler, artan ii dviz gelirleri, hammad-
de ve mamul ihracatnda art ve ksa vadeli d borlar sayesinde 1973 ylnda ilk
kez demeler dengesi fazla vermitir. Sonraki yllarda da olumlu hava bir sre da-
ha devam etmi, kalknma planlarnda ngrlen ortalama yllk byme oranlar
yakalanm, dolar kuru 13,5 TLye kadar dm, enflasyon oran 1971-77 yllar
arasnda ortalama %18lerde seyretmitir.
Dnya petrol krizinin Trkiye ekonomisi zerindeki etkileri neler olmutur?
Ne var ki, yukardaki olumlu gelimeler uzun srmemitir. Uluslararas piyasa-
larda 1974teki ilk petrol oku ve 1978 ylndaki petrol krizinin ardndan petrol fi-
yatlarndaki artlar ekonomiyi birok kanaldan olumsuz ynde etkilemitir. yle
ki, petrol fiyatlarndaki art sonucu petrol ithalatnn toplam ithalat ierisindeki pa-
y 1980 ylnda %47ye kadar km, ihracatn ithalat karlama oran %30,2ye ka-
dar gerilemitir. thalattaki bu art dviz skntsn ve ksa vadeli d borlarda ar-
t beraberinde getirmitir. lerleyen yllarda finansman sorunu ile birlikte petrol it-
halatnn kstlanmas gndeme gelmi, bu durum enerji darboazna ve eksik ka-
pasite kullanmna neden olmutur. Dier yandan yurtiinde sosyal, siyasi ve ikti-
sadi skntlar hzla artm, bunlara ek olarak, Kbrs Bar Harekatnn dorudan
maliyeti ve sonrasnda ABDnin uygulad ambargo da ekonomiyi derinden etki-
lemitir. thalat vergileri ve kstlamalar ile korunan ancak talep karsnda yetersiz
kalan yurtii retim bir taraftan fiyatlar zerinde bask yaparken, dier yandan
ekonomik bymeyi kstlar hle gelmitir.
201
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Tablo 7.6
1968-1977 Dnemi
Temel
Makroekonomik
Gstergeler (%)
Kaynak: TK.
Gstergeler 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978
Byme
oran*
6,7 4,3 4,4 7,0 9,2 4,9 3,3 6,1 9,0 3,0 1,2
TFE* 4,1 5,7 11,8 21,8 15,3 15,8 15,4 19,0 16,4 22,5 53,3
TEFE* 3,2 7,2 6,7 15,9 18,0 20,5 29,9 10,1 15,6 24,1 52,6
Bte A** -0,61 -1,46 0,17 -2,39 -1,74 -1,33 -1,06 -0,78 -1,19 -4,29 -1,53
hracat/ithalat 65,0 67,0 62,1 57,8 56,6 63,1 40,6 29,6 38,2 30,2 49,8
Cari lemler
dengesi**
-0,19 -0,17 -0,11 -0,63 -0,04 1,73 -1,88 -3,47 -3,78 -5,13 -1,89
(*) Deerler yllk yzde deimelerdir.
(**) Deerler GSMHya yzde oran eklindedir.
Tm bu faktrlerin etkisiyle, 1978e gelindiinde enflasyon oran %53e, d bor
tutar 4,8 milyar dolara ykselmi, byme oran ise %1,2ye kadar gerilemitir. ve
d kaynak yetersizlii nedeniyle, hemen her alanda retim kapasitesi snr-
lanmtr. Hzla artan maliyet basks altnda ekonominin retim ve rekabet
gc dmtr. Ykselen fiyatlar genel dzeyi nedeniyle yaam maliyeti srekli
olarak artmtr. Bu artlar altnda, nemli lde da kapal, kat devleti bir ithal-
ikameci ekonomik yap eitli zorluklarla kar karya kalmtr. Dnemin baba-
kanlarndan Sleyman Demirelin ifadesiyle lke, 70 sente muhta hle gelmitir.
Bunalmdan k iin d kaynak gereksinimi nedeniyle IMF ile gerekletirilen
grmeler sonrasnda 1978 ve 1979 yllarnda iki istikrar program uygulamaya
konmutur. Mali disiplini salamaya ynelik olarak KT rnlerine zam yaplmas,
vergilerin artrlmas, maa ve cret demeleri bata olmak zere kamu harcama-
larnn disiplin altna alnmas, cari ilemler ann kapatlmasna ynelik olarak
da devalasyon, ithalatn snrlandrlmas, ihracatn tevik edilmesi gibi maddele-
rin yer ald istikrar programlar hzla trmanan siyasi istikrarszln da etkisiyle
tam anlamyla uygulanamamtr.
24 Ocak 1980 Kararlar
Ekonomideki ktye gidii nlemek amacyla 1978 ve 1979 yllarnda kararlatr-
lan tedbirlerin etkin ekilde uygulanamamas sonucunda, 24 Ocak 1980 tarihinde
daha kapsaml bir istikrar program yrrle konulmutur. Program, temelde or-
todoks nitelikli politikalara dayanmaktadr. Kamu aklar, para arzndaki art ve
Trk Lirasnn ar deerlenmesi, demeler dengesi aklar ve enflasyonun temel
nedeni olarak grlmtr. Bu kapsamda sk para ve maliye politikalarna dayal
tedbirler zerinde durulmutur.
24 Ocak Kararlarnn daha nceki istikrar tedbirlerinden nemli bir far-
k, ithal ikameci sanayilemenin terk edilerek ihracata dayal sanayileme
benimsenmi olmasdr. Artk piyasa ekonomisine dayal, da ak ve ihracata
ynelik retimi esas alan bir kalknma politikas sz konusudur. Dolaysyla tedbir-
ler ksa vadeli hedeflerin yannda, lke ekonomisinde yapsal dnm salaya-
cak uzun vadeli stratejileri de belirlemektedir. Bu amalar dorultusunda 24 Ocak
1980de Bakanlar Kurulu tarafndan kabul edilen 17 karar ve Haziran 1980de ek
olarak uygulamaya konan 33 karar genel hatlaryla u ekilde zetlenebilir:
Yzde 48,6lk bir devalasyon yaplm, dolar kuru 47,1 TLden 70 TLye
ykseltilmitir. 1 Mays 1980den itibaren gnlk kur uygulamasna geilmi-
tir. Dviz alm satmlar serbest braklmtr.
Fiyatlarn piyasa koullarnda belirlenmesi hedefi dorultusunda Fiyat
Saptama-Kontrol Koordinasyon Komitesi kaldrlmtr. Bu sayede mal ve
hizmet piyasalar ile retim faktrleri piyasalarnda fiyatlarn arz ve talep ko-
ullarnda belirlenmesi amalanmtr.
Kredi ve vadeli mevduat faiz oranlar serbest braklmtr. 1980 ncesi
uygulanan negatif reel faiz uygulamasndan vazgeilmitir. 1983 ylnda ise
faiz oranlarn belirleme yetkisi TCMBye verilmitir.
Kamu sektrnn kltlmesi amac dorultusunda zelletirme poli-
tikas gndeme alnm, kamu tarafndan retilen mallarn kapsam daraltl-
m, kamu harcamalarnda kesintiye gidilmitir.
Yine bu kapsamda tarm rnlerinde destekleme almlar snrlandrl-
m, sbvansiyonlarn kapsam daraltlm, KTlerin kendi rnlerinin fiyat-
larn belirlemelerine izin verilmitir.
202
Tr ki ye Ekonomi si
D ticarette serbestleme hedefine ynelik olarak ihracat art salamak
amacyla ihracat kredileri, ihracata ynelik yeni tevikler, ihracatta vergi ia-
desi uygulamas, yeni vergi muafiyeti ve istisnalar uygulamaya konmutur.
thalatn serbestletirilmesi konusunda ise ithaline izin verilen mallar listesi
yerine ithaline izin verilmeyen rnlerin listesi belirlenmitir.
Yabanc sermayeyi tevik iin yeni dzenlemeler yaplm, brokratik i-
lemlerin basitletirilmesi iin 50 milyon dolara kadar olan yabanc sermaye
girileri iin Babakanla bal Yabanc Sermaye Dairesi grevlendirilmitir.
5inci S. Demirel Hkmeti (43nc T.C. Hkmeti) dneminde yrrle gi-
ren kararlar, her ne kadar ayn yl askeri mdahale ile kesintiye uram olsa da,
askeri ynetimin ekonomik ilerden sorumlu babakan yardmclna kararlarn
asl mimar olan Turgut zal getirmesi, 1983 seimlerinde ise zaln babakan
olmas istikrar programnn kesintisiz olarak uygulanmasn salamtr. 24 Ocak
Kararlarnn yrrle girmesinin ardndan 1979-1980 yllarndaki klmenin ak-
sine ekonomide 1981 ylnda %4,8lik byme salanmtr. Byme orannda
en byk pay, atl kapasitenin harekete gemesi sonras sanayi sektrnde
kaydedilen % 9,9luk retim artna aittir.
Yukarda bahsedilen daraltc tedbirler fiyat istikrar zerinde ksa dnemde
olumlu sonular dourmu, enflasyon oran haneli deerlerden 1981 ylnda
%36,8e gerilemitir. Bu dnemde bte anda da dzelme salanm, kamu
personel harcamalar azalm, buna karlk faiz demelerinde art olmutur. 24
Ocak Kararlar erevesinde ihracat tevik edici dzenlemeler ksa srede etkisi-
ni gstermi, 1981 ylnda 2,9 milyar dolar olan ihracat bir sonraki yl %61 artla
4,7 milyar dolara ulamtr. Bunun yannda ihracatn ierii de deimi, tarm
rnlerinin toplam ierisindeki pay azalrken, sanayi rnlerinin oran giderek
ykselmitir.
24 Ocak 1980 Kararlarn daha nceki istikrar programlarndan ayran temel zellikler
nelerdir?
Ancak, istikrar kararlar sonucu oluan olumlu hava devam edememitir. By-
me hz ksa vadeli hedefler dorultusunda kamu yatrmlarnn kslmas ve para
arznn kontrol altnda tutulmas politikalar nedeniyle snrl olmutur. zellikle
seim yl olan 1983te bte dengesi yeniden bozulmu, enflasyon tekrar yksel-
meye balamtr. Uygulanan pozitif reel faiz politikas sonras bankerler ve banka-
larn faiz oran rekabeti ve sonrasnda art arda gelen iflaslar finans piyasalarnn
dzenlenmesinin nemini gstermi ve 1982 ylnda Sermaye Piyasas Kanunu -
203
Gstergeler 1979 1980 1981 1982 1983
Byme Oran* -0,5 -2,8 4,8 3,1 4,2
TFE* 62 101,4 34 28,4 31,4
TEFE* 63,9 107,2 36,8 27 30,5
Bte A** -3,15 -3,13 -1,54 -1,48 -2,24
hracat/ithalat 44,6 36,8 52,6 64,9 62
Cari lemler Dengesi** -1,73 -4,98 -2,71 -1,48 -3,18
Tablo 7.7
1978-1983 Dnemi
Temel
Makroekonomik
Gstergeler (%)
Kaynak: TK.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
(**) Deerler GSMH'ya yzde oran eklindedir.
karlmtr. 1980 sonrasnda d borlar da srekli artmtr. Kabaca, I. zal Hk-
meti (1983-1987) dneminde hzl byme ve serbestleme politikalarnn yol a-
t genilemeci iktisat politikalar II. zal Hkmetinden (1987-1989) itibaren
baka ekonomik sorunlarn ortaya kmasna zemin hazrlamtr.
Sonu olarak, 24 Ocak Kararlar ekonomide uzun vadeli istikrar salayamam-
tr. Yetersiz byme oranlar, artan isizlik, ykselen kamu aklar ve srekli b-
yyen d borlar nedeniyle, 1988 ylnda ekonomide yeni bir kriz yaanmtr. Bu
dnemde hzla ykselen faiz oranlar ile dviz talebinde art ve TLden ka son-
ras 4 ubat 1988de zellikle finans piyasalarna ynelik yeni tedbirler yrrle
konmutur. Tedbirlerin neticesinde kriz almakla birlikte ekonomi daha da yava-
lama, enflasyon oran ise ykselme eilimine girmitir. 1989 ylnda ekonominin
d kaynak ihtiyacnn da etkisiyle Trk Lirasnn konvertibl hle getirilmesi, ser-
maye hareketlerinin nndeki engelleri kaldrmtr. Dier yandan, cretlere yap-
lan %200 dolayndaki zam ekonominin canlanmas balamnda ancak ksa sreli
bir etki oluturabilmitir.
5 Nisan 1994 Kararlar
Krizin Ortaya k Sreci
1990-1993 yllar arasnda ekonomi ortalama %6 bymekle birlikte istikrarsz bir
seyir izlemitir. Bu dnemde bymenin temel kaynaklar finansal serbestleme-
nin ardndan artan sermaye girii, kamu harcamalarn artrc ve ak finans-
man sistemine dayal bte politikas ve bankaclk sisteminin i piyasaya ynelik
am olduu kredilerdeki yksek artlardr. Ancak salam iktisadi temellere da-
yanmayan bu sre orta vadede sorunlar da beraberinde getirmitir.
Artan kamu aklar, i borlanma ve TCMB kaynaklar yoluyla finanse edilmi-
tir. Btenin finansmanna ek olarak kaynak yetersizlii sonras d borlarn den-
mesinde dhi i borlanmaya gidilmesi, faiz oranlarnn hzla ykselmesine yol a-
mtr. Merkez Bankasndan finansman ise dviz rezervlerinin giderek azalmasna
neden olmutur. Ykselen faiz oranlar ise lkeye scak para giriini artrm ve
TLnin ar deer kazanmasna yol amtr. Bu ise bir taraftan ihracatta rekabet
gcnn azalmasna ve ithalatn ykselmesine yol aarak reel sektr olumsuz et-
kilerken, dier yandan d ticaret an artrarak d dengenin bozulmasna sebep
olmutur.
Finansal sistemde ise bankalarn srekli artan ak pozisyonlarnn 1994e gelin-
diinde 5 milyar dolara ulamtr. Bankaclk sektr, temel amac olan kredi
salama ilevinden giderek uzaklamtr. Dier yandan TCMBnin dviz kur-
larnda ykselmeyi nlemek iin piyasaya dviz enjekte etmesi krlganl ve dal-
galanmalar artrc unsurlar olmutur. Bunlara;
1990 ylnda I. Krfez Savann etkisiyle bankalardaki mevduatlarn geri e-
kilmesi,
1991 ylndaki erken seim ncesinde balayan ve ardndan gelen iktidarn
da mali ve parasal disiplin konusunda yeterince hassas olmamas nedeniyle
kamu finansmannda ciddi skntlarn ba gstermesi,
1994 ylndaki yerel seimlerin kamu harcamalarn artrc etkisi,
Bu dnemde dnya ekonomisinde yaanan genel durgunluk ve
1994 ylnda uluslararas derecelendirme kurulularnn Trkiyenin kredi
notunu drmeleri de eklenince, ekonomide kriz ortam olumutur.
204
Tr ki ye Ekonomi si
5 Nisan 1994 Kararlarnn Kapsam
Ekonomideki kriz ortamna zm olarak 5 Nisan 1994 Kararlar yrrle kon-
mutur. Programn ksa vadeli hedefi, dviz piyasas ve d dengede istik-
rarn salanmasdr. 5 Nisan Kararlar, konjonktrel ve yapsal hedeflere
ynelik kararlar olarak iki ana blmden olumaktadr. Program kapsa-
mnda yaplan dzenlemeler unlardr:
Kamu kesimi borlanma gerei (KKBG) ve enflasyonu drmeye
ynelik olarak kamu harcamalarnn azaltlmas ve gelirlerin artrlmas: Bu
kapsamda kamuya yeni personel alm durdurulmu, maa ve cret artlar
snrlandrlm, vergi oranlar artrlm ve baz ek vergiler konmu, KT ve
TEKEL rnlerinin fiyatlarnda yksek oranl artlar yaplmtr.
Finans piyasalarna ynelik olarak mevduatlara getirilen garanti 50 mil-
yondan 150 milyon TLye ykseltilmi, 6 Mays 1994ten itibaren de mevdu-
atlarn tamam gvence altna alnmtr. Hazinenin Merkez Banka-
sndan (TCMBden) ksa vadeli avans kullanmna snrlama getiril-
mitir (snrlama bte denek artnn 1995 yl iin %12, 1996da %10,
1997 iin %6 ve sonras iin %3 eklindedir). Merkez Bankasnn zerkli-
ini artrmaya ynelik yeni tedbirler yrrle konmutur.
Yapsal sorunlarn zmne ynelik olarak KTlerin yapsnn yeniden
dzenlenmesi, zelletirme politikasnn etkin bir ekilde uygulan-
mas, sosyal gvenlik reformu ve tarmsal destekleme politikasnn
yeniden dzenlenmesine ynelik kararlar alnmtr.
5 Nisan Kararlar, ierii itibaryla hem ortodoks hem heterodoks zellikler gs-
termektedir. Ancak, programn tamamnn kararllkla uygulandn ve hedefleri-
nin tamamnn tutturulduunu sylemek mmkn deildir. Programn yrrle
konduu 1994 ylnda ekonomide %6,1lik daralma yaanm, enflasyon TFEde
%120,7 TEFEde %106,3 olarak gereklemitir. 1995ten itibaren byme oran
tekrar artm, ancak enflasyon oran yksek seviyelerde devam etmitir. Yksek
enflasyon nedeniyle nakit ve vadesiz mevduat eklinde para arz daralmtr. Faiz
oranlarnda beklenen dzeyde dme gereklememi, kriz ylnda Hazine bor-
lanmalarnda o dneme kadarki en yksek faiz oranlar denmek sorunda kaln-
mtr (Hazine bonolarnda yllk bileik faiz %406ya kmtr).
Dier yandan, d dengede ekonomideki daralmann da etkisiyle iyilemeler
grlmtr. TLnin deer kaybetmesi ithalat pahal hle getirmi, buna i talepte-
ki daralma ve yurt d kredi imknlarnn azalmas da eklenince, 1994 ylnda itha-
lat ciddi oranda azalmtr. hracatta artn devam etmesi d dengeyi olumlu yn-
de etkilemi, 14 milyar dolar dolayndaki ak 1995 ylnda 5 milyar dolar dolayna
205
Gstergeler 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
Byme Oran* 6,4 8,1 -6,1 8,0 7,8 8,3 3,9
TFE* 62,1 58,4 120,7 88,5 79,4 85,0 84,7
TEFE* 70,1 66,1 106,3 93,6 74,6 81,0 71,8
Bte A** -4,3 -6,7 -3,9 -4,0 -8,2 -7,6 -7,3
hracat/thalat 64,3 52,1 77,8 60,8 53,2 54,1 58,7
Cari lemler Dengesi** -0,6 -3,5 2,0 -1,4 -1,3 -1,4 1,0
Tablo 7.8
1992-1998 Dnemi
Temel
Makroekonomik
Gstergeler (%)
Kaynak: TK.
(**) Deerler GSMHya yzde oran eklindedir.
kadar gerilemitir. Ayn ekilde cari ilemler ann milli gelir iindeki paynda da
ekonomiyi tehdit edecek bir durum olumamtr. Ancak, ihracatn ithalat karla-
ma oran mtevaz seviyelerde seyretmeye devam etmitir.
Bu dnemde daraltc mali politikalar sayesinde kamu aklarnda da azalma
salanm, ancak bu sreklilik arz etmemitir. 1994n ilk yarsnda yaanan belir-
sizlik nedeniyle mevduatlarn geri ekilmesi ve bankalarn bilano yaplarndaki
bozulmalarn etkisi ile banka iflaslar yaanmtr. Banka iflaslarn nlemek ve
mevduat kan engellemek iin mevduatlarn tamamna devlet gvencesi getiril-
mitir. Netice itibaryla uygulanan daraltc politikalar ve alnan tedbirlere ramen,
enflasyonun drlememesi, programn yknn byk lde dar gelirliler
zerinde kalmasna, dolaysyla gelir dalmnn zarar grmesine yol amtr.
1995-1999 Dneminde Ekonomik Gelimeler ve stikrar
Tedbirleri
1994 ylnda yaanan krizin etkileri dzeltilmeye allrken, bir sonraki yldan iti-
baren Trk ekonomisi hem yurtii hem de yurtd kaynakl birok faktrn tesiri
altna girmitir. 1/95 sayl OKK (Ortaklk Konseyi Karar) uyarnca 1 Ocak 1996dan
itibaren Trkiye ile AB arasnda Gmrk Birliinde son dneme girilmesi d tica-
rette yeni bir dnemi balatmtr. Trkiyenin sanayi ve ilenmi tarm rnlerin-
de AB meneli rnlere gmrk vergilerini kaldrmas Trkiyenin d ticaret a-
na olumsuz katk yapmtr. Dier yandan 1995-1999 dneminde siyasi istikrarsz-
lk artm, be ylda 7 hkmet deimitir. Siyasi istikrarszlklar beraberinde eko-
nomik belirsizlikleri getirmi, uzun vadeli politikalar retilmesi veya retilen uzun
vadeli politikalarn uygulanmas konusunda ciddi skntlar yaanmtr.
1997 ylna gelindiinde, Taylandda balayan kriz, nce dier Gneydou As-
ya lkelerine sram, ardndan Rusya ve Latin Amerika lkelerini etkisi altna ala-
rak kresel bir kriz hline gelmitir. Bu gelimeler Trk ekonomisini dorudan
olumsuz bir ekilde etkilemeye balamtr.
Gneydou Asya Krizinin Trkiye zerindeki etkisi, krizin Rusyaya srama-
sndan sonra daha hissedilir olmutur. Rusyann moratoryum kararnn ardndan
Rusyada olduu gibi dier riskli lkelerde de yksek miktarlarda scak para k-
lar yaanmtr. Bu durum 27 Austos 2007 gn MKB endeksinin %13,1 deer
kaybetmesiyle iyice kendini gstermitir.
1997 yl, Gneydou Asya Krizinin yansmalarna ek olarak lke ierisindeki
yapsal sorunlarn da kendini gstermeye balad bir yl olmutur. Enflasyon he-
defi ile tutarl kur politikalarnda ve para politikas deikeni olarak kullanlan fa-
iz orannda krizin de etkisiyle gelimeler meydana gelmitir. yle ki, uluslararas
piyasalarda kriz nedeniyle yaanan durgunluk, enflasyonla mcadele kapsamnda
yrrlkteki sk para ve maliye politikalaryla birletiinde, ekonomide durgunluk
sinyalleri ortaya kmaya balamtr.
1998e gelindiinde, hem ihracat hem ithalatta gerileme yaanmtr. Yln ikin-
ci eyreinden itibaren i talebin de daralmasyla byme rakamlar gerilemitir.
Bu dnemde yksek faiz oranlarnn etkisiyle byk irketlerin krlarnn
nemli bir ksmn yatrmlar yerine kamu aklarn finanse etmeye ayr-
mas, bankalarn da benzer ekilde kredi ilemleri yerine kaynaklarn dev-
let i borlanma senetlerinde deerlendirmeleri, finans piyasalarn dalga-
lanmalara kar daha savunmasz hle getirmitir.
Aklanan bu yapsal sorunlarn etkisi ile, her ne kadar 1997 ylnda Hazinenin
Merkez Bankasndan ksa vadeli avans kredisi kullanmna son verilmi, 1998 yln-
206
Tr ki ye Ekonomi si
da ise mali milat (bankalarda kayt altna alnan paralarn bir kereye mahsus olmak
zere kaynann soruturulmamas) ve vergi dzenlemeleri gibi nemli kararlar
ierisinde barndran mali reform paketi yrrle konulmu olsa da KKBG srek-
li olarak art gstermitir. 1998 ylnda KKBG milli gelirin %8,7sine ulamtr. Ay-
n ekilde, enflasyon orannda da hedeflenen d salanamam, TEFE baznda
enflasyon oranlar 1997 ve 1998 yllarnda srasyla %81,8 ve %71,8 olarak gerek-
lemitir. Bu ortamda yrrle konan istikrar tedbirleri u ekilde zetlenebilir;
1997 yl Austos ve Eyll aylarnda Hkmet para piyasalar ile ilgili acil
tedbirleri hayata geirerek uluslararas krizin Trkiyeye sramasna mani
olmu ancak ihracattaki azalma reel sektr etkilemitir.
26 Haziran 1998de IMF ile bir buuk yllk Yakn zleme Anlamas imza-
lanm, bu program kapsamnda IMFden kredi kullanlmam, er aylk
dnemler itibaryla ekonomideki gelimelerin gzden geirilmesi konusun-
da anlalmtr.
11 Aralk 1998 tarihinde ithalat azaltma ve ihracatn artrlmasna ynelik
bir dizi nlem paketi uygulamaya konmutur.
Sz konusu olumsuzluklara ek olarak Nisan 1999 genel seimleri, 17 Austos ve
12 Kasm 1999 Depremleri, kamu harcamalarnn artmasna neden olmutur.
Kamu kesimi faiz giderlerinin milli gelire oran %13,7ye ykselmitir. Daha nce-
ki yllardan gelen sorunlara ilave olarak yl ierisinde yaanan doal felaketlerin de
etkisiyle ekonomi %6,1 orannda klm, bte ann milli gelire oran da hz-
la ykselerek %11,7 gibi rekor dzeye ulamtr. hracatn da ayn yl (1999) %6
orannda azalmas ve yksek enflasyonun da srmesi sonucu, Aralk aynn ban-
da IMF ile yllk Stand-by (Destekleme) Dzenlemesi ieren niyet mektubu
gnderilmi ve 9 Aralk 1999da 2000-2002 dnemini kapsayan Enflasyonla M-
cadele Program (9 Aralk 1999 Kararlar) yrrle konmutur. Programn
amac, ekonomideki belirsizlikleri gidererek ve enflasyon beklentisini azaltarak re-
el faizler ile enflasyonda d salamak ve ekonomik bymeyi hzlandrmaktr.
Stand-by (Destekleme) Dzenlemesi (Stand-by Arrangement), Trkede bazen Stand-by
Anlamas eklinde kullanlsa da doru kullanm Stand-by (Destekleme) Dzenlemesidir.
Programn temel unsuru vardr:
Faiz d fazlann artrlmasna ynelik sk maliye politikas,
Enflasyon hedefi ile uyumlu gelirler politikas,
Uzun dnemli beklentileri iyiletirmeyi ve bu ekilde reel faizlerin drl-
mesini salayacak para ve kur politikalar.
Program erevesinde dviz kurlarnda ilk 18 aylk dnem iin enflasyon hede-
fine uygun kur sepeti (1 ABD Dolar + 0,77 Euro) nominal dviz kuru pas olu-
turulmu, sonraki 18 ay iin ise kademeli olarak genileyen bant uygulamas be-
nimsenmitir. Hedeflerin gerekletirilmesi iin gerekli, kaynan yurtdndan sa-
lanan fonlar ile zelletirme gelirleri olaca belirtilmitir. Ancak programdan bek-
lenen baar salanamamtr. Kasm 2000 Krizi, Enflasyonla Mcadele Programna
var olan gveni nemli lde sarsm, ubat 2001 Krizi ise Program baarszla
uratmtr.
1997 Gneydou Asya ve Rusya krizlerinin Trk ekonomisi zerindeki etkileri nelerdir?
207
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Kasm 2000 ve ubat 2001 Krizleri ile Gl Ekonomiye
Gei Program
Trkiye 2000 ylndan itibaren artan likidite sknts, yapsal sorunlar, speklatif
hareketler ve siyasi istikrarszln etkisi ile yl sonunda tarihinin en byk krizle-
rinden biriyle kar karya kalm, ekonomide 1950 sonrasndaki en byk daral-
ma yaanmtr. Trkiyede 1990l yllarda scak para girii ile finanse edilen by-
me, 1998 sonras uluslararas piyasalarda yaanan krizlerin ardndan srdrlemez
bir nitelik kazanmtr. 2001de ekonomik byme -%9,5 olarak gereklemi,
ekonomi ciddi bir ekilde daralmtr. Bte aklarnn milli gelir iindeki pa-
y hzla ykselmeye devam etmi ve %16ya ulamtr. Uygulamaya konulan Enf-
lasyonla Mcadele Programnn srdrlebilirliine olan inan, cari ilemler den-
gesindeki bozulma, yapsal reformlardaki gecikmeler, bankaclk sektrndeki so-
runlarn etkisiyle azalm, piyasalardaki devalasyon beklentisine karlk gelme-
yince, yabanc sermaye lkeyi terk etmeye balamtr.
Krizin ortaya knda bankaclk sektrnde yaanan skntlar nemli role sa-
hiptir. Trk bankaclk sektrnn sz konusu dnemde temel skntlar u ekil-
de sralanabilir:
Bankalarn pasiflerindeki yabanc para arl (dviz pozisyon a),
Bankalarn kaynaklarn youn olarak kamu i bor senetlerinde kullanmas,
Aktif ve pasif kalemleri arasnda vade uyumsuzluu,
Yasal altyapnn finansal serbestlemeyi takip edememesi,
Bankalarn kk lekli olmas ve z kaynaklarnn yeterli olmamas,
Kamu bankalarnn grev zararlarnn artmas,
zel bankalarn nemli ksmnn holding ya da grup bankas olmas.
1999 sonrasnda TLnin ar deerlenmesi, bunun uzun vadede srdrlemeye-
cei beklentisini dourmutur. Ekim 2000de Merkez Bankasnn dviz rezervlerin-
de azalma balamtr. Ayrca, 2000 yl banda IMF destekli istikrar program uygu-
lamaya balanm, hemen ardndan faiz oranlar ar ekilde dm; takip eden
gnlerde elinde bol miktarda kamu kd bulunduran bankalar giderek artan bir li-
kidite sorunu ile kar karya kalmtr. Kasm 2000de bankalarn likidite ihtiyala-
rnn iyice artmas, faiz oranlarn ykseltmi, dviz talebi artm ve bir panik hava-
s olumutur. Bankalararas piyasada zlemeyen likidite skntsna ynelik Mer-
kez Bankas da ciddi bir tedbir almaynca, bunalmn derinlemesi, baz bankalarn
(Demirbank vd.) iflas ve bunun bir kriz hline gelmesi kanlmaz hle gelmitir.
Gelimeler sonras bankalararas gecelik faiz oranlar %873e kadar ykselmi,
nemli miktarda sermaye k olmutur. Merkez Bankasnn dalgalanmalar kar-
snda nlem olarak dviz rezervlerini kullanmas ve alnan dier tedbirler ile
208
Tr ki ye Ekonomi si
1999 2000 2001 2002
GSMH Byme Oran (%) -6,1 6,3 -9,5 7,9
TEFE Art Oran (%) 53,1 51,4 61,6 50,1
TFE Art Oran (%) 64,9 54,9 54,4 45
Bte Deng./GSMH (%) -11,7 -10,4 -16,3 -14,2
th.hr.Kar.Oran (%) 65,4 51,0 75,7 69,9
D Ticaret Dengesi (Milyon $) -14.084 -26.727 -10.064 -15.494
Cari lemler Dengesi (Milyon $) -1.360 -9.819 3.396 -1.782
Tablo 7.9
1999-2002 Dnemi
Temel
Makroekonomik
Gstergeler
Kaynak: TK.
IMF kaynaklarnn kullanlmas sonrasnda piyasalar bir miktar rahatlamtr. Fa-
kat, 19 ubat 2001 tarihinde dnemin Cumhurbakan ile Babakan arasnda bir
Milli Gvenlik Kurulu toplantsnda yaanan gerginliin etkisi ile zaten ar krl-
gan olan piyasalarda daha byk bir kriz meydana gelmitir. Gerginlik piyasalar-
da etkisini hemen gstermi, MKB bir gn ierisinde %14,6 deer kaybetmi, 5
milyar dolarn zerinde dviz k yaanm, gecelik faiz oranlar %4000lere ka-
dar ulamtr.
Hkmetin bu gelimeler karsnda ilk tepkisi, enflasyon ile mcadelede no-
minal apa olarak kullanlan dviz kurunu dalgalanmaya brakmak olmutur. Dal-
gal kur sistemine geiten ksa sre sonra TL, ABD dolar karsnda %50ye yakn
deer kaybetmitir.
Ksa sre ierisinde bu kadar iddetli dalgalanmalara yol aan kriz, zamanla re-
el sektr zerinde de etkisini gstermitir. Kamu tketim harcamalar %8,6, zel
tketim harcamalar %9 orannda azalm, kapasite kullanm oranlar dm, top-
lam yatrm harcamalar %31,7 nispetinde gerilemitir. Sonu olarak 2001 ylnda
milli gelir %9,5 klmtr. Enflasyon oran istikrar program kapsamnda kurlar-
daki dzenlemelerin maliyet artrc etkisiyle 2000 ylnda TEFE baznda %51,4
iken, 2001 ylnda %61,6ya ykselmi, TFE baznda ise krizin daraltc etkileri so-
nucu nemli bir art yaanmamtr.
Kriz ortam zellikle artan bor yknn etkisiyle kamu mali dengesinde de
bozulmalara neden olmu, bte ann milli gelir ierisindeki pay 2000 ylnda
%10,4 iken, 2001 ylnda bu oran %16,3e ykselmitir. Buna paralel olarak, kamu
kesimi borlanma gereinin milli gelire oran 2001de %16ya kadar ykselmitir.
Yaanan durgunluk d ticaret hacmi zerinde de etkili olmu, ithalat ciddi
oranda azalmtr. 2000de 54,5 milyar dolar olan ithalat 2001de 41,4 milyar dola-
ra dmtr. Dier yandan, dalgal kur sonras TLdeki deer kayb ve i talepte-
ki daralmann etkisi ile reel sektr d piyasalara ynelmi ve ihracat 2001 ylnda
bir nceki yla gre %12 dzeyinde artmtr. Bu gelimelerin etkisiyle 2001 yln-
da d ticaret a 10 milyar dolara gerilemi, cari ilemler dengesi ise 3,3 milyar
dolar fazla vermitir.
ubat 2001de krizin patlak vermesinin ardndan, Nisan 2001de yeni Merkez
Bankas Kanunu karlarak Merkez Bankasnn temel amacnn fiyat istikrar ol-
duu aklanmtr. 14 Nisan 2001de Gl Ekonomiye Gei Program yrr-
le konmu, Mays aynda Niyet Mektubu hazrlanarak IMF ile grmelere ba-
lanmtr.
Gl Ekonomiye Gei Programnn temel amac, kur rejiminin terk edil-
mesi nedeniyle ortaya kan gven bunalm ve istikrarszl sratle orta-
dan kaldrmak ve eanl olarak bu duruma bir daha geri dnlmeyecek
ekilde kamu ynetiminin ve ekonominin yeniden yaplandrlmasna y-
nelik altyapy oluturmak eklinde tanmlanmtr. Bu temel ilkeler ereve-
sinde ikincil hedefler ise yle zetlenebilir:
Dalgal kur sistemi ierisinde enflasyonla mcadelenin srdrlmesi,
Bankaclk sektrnde hzl bir yeniden yaplanma ile bankaclk ve reel
sektr arasnda salkl bir ilikinin kurulmas,
Kamu finansman dengesinin kalc ekilde glendirilmesi,
Toplumsal uzlama ile enflasyon hedefi dorultusunda gelirler politikasnn
srdrlmesi,
Etkinlik, esneklik ve effafln salanmasna ynelik yasal altyapnn kurul-
masdr.
209
Bu kapsamda bte ile ilgili dzenlemeler, KTlerin grev zararlar, bankaclk,
kamulatrma, kamu ihale sistemi, borlanma, zelletirme konular bata olmak
zere 15 yasal dzenlemenin yaplmas kararlatrlmtr. Bunlar ierisinde hi
kukusuz en fazla ne kan dzenleme bankaclk sektr ile ilgili olandr.
Zira bankaclk sektr 1990l yllarn bandan itibaren yurtii ve yurtd reka-
bet koullarnn ok tesinde ynetilmitir. Nitekim devlet i bor senetlerinin
mevduat bankalarnn toplam aktifleri ierisindeki pay 1990 ylnda %10
iken, 2000li yllara gelindiinde %40n zerine km, kredilerin pay ise
%47den %25in altna dmtr. Dier bir ifadeyle bankaclk sektr halk-
tan toplad tasarruflar yatrma sevk ederek bymeyi ve toplumun refa-
hn finanse etme yerine, hkmetlerin poplist kamu aklarn finanse
etmeye odaklanmtr. Ayrca, yabanc para cinsinden aktiflerin pay da %23ten
%46nn zerine kmtr. Bu da halkn tasarruflarn kendi ulusal para birimi yeri-
ne yabanc para cinsinden varlklara yatrmay tercih ettiini (yksek para ikame-
si) gstermektedir.
1997-2001 dneminde 20 banka iflas etmi ya da devlet (devlet adna TMSF) el
koymutur. zellikle 1999-2001 yllarnda toplam 18 banka Tasarruf Mevduat
Sigorta Fonuna (TMSFye) devredilmitir. Bu dnemde banka sahibi olmak ya da
kurmak kolaylat iin 10 yl iinde banka says 67den 81e kmtr.
Bu artlar dikkate alarak Gl Ekonomiye Gei Program erevesinde 15
Mays 2001de Bankaclk Sektr Yeniden Yaplandrma Program aklanmtr.
Programn temel amalar aadaki gibi zetlenebilir:
Kamu bankalarn mali sistem iinde bir istikrarszlk unsuru olmaktan -
karmak,
TMSF bnyesindeki bankalarn sorunlarn en ksa srede zme kavu-
turmak,
Yaanan krizlerden olumsuz ynde etkilenen zel bankalarn salkl bir ya-
pya kavumalarn salayacak dzenlemeleri gerekletirmektir.
Program iki ana unsurdan olumaktadr:
Bankaclk sektrnde mali ve operasyonel yeniden yaplandrma,
Gzetim ve denetim erevesini glendirici, sektrde etkinlik ve rekabet
gcn artrc yasal ve kurumsal dzenlemeler.
Yeni istikrar programnn en nemli zelliklerinden birisi, enflasyonla
mcadelede dviz apas yerine, gelecekteki enflasyon deerlerini dikkate
alarak ksa vadeli faiz oranlarnda deiiklie gitme eklindeki rtk enf-
lasyon hedeflemesi stratejisinin benimsenmesidir. Ayrca, istikrar program
kapsamnda mali disiplin tedbirleri dorultusunda 2001 ylnda 42 adet bte d-
fon kapatlm, Trk Liras mevduatlarn zendirilmesi amacyla dviz
tevdiat hesaplarna uygulanan gelir vergisi stopaj oran da ykseltilmitir.
2008 ve Sonrasnda Devam Eden Kresel Ekonomik Kriz:
Sebepleri ve Sonular
2008 ylnn son eyreinden itibaren youn olarak yaanan kriz esas olarak kre-
sel dinamiklerin tetikledii ve yayd, i dinamiklerin de buna destek olduu bir
krizdir. 2008den bu yana kresel apta yaanan krizlerde sorunun kayna esas
olarak d piyasalarda olduu iin, zme ynelik etkili politikalar da kresel
apta olmas gerekir. O nedenle, hibir hkmetin kresel bir krizin tek bana s-
tesinden gelmesi mmkn deildir. Bu durumda uygulanmas gereken en etkili
politika, mmkn olduunca lkelerin geni katlmyla salanacak ortak uluslara-
ras politikalarn izlenmesi olacaktr.
210
Tr ki ye Ekonomi si
Mortgage Krizinin Kresel Krize Dnmesi
ABDde ortaya kan ve tm dnyay olumsuz ynde etkileyen ipotekli konut kre-
disi (mortgage) sektrndeki sorunlar, ilk olarak yaklak 2003 ylnda ortaya k-
maya balamtr. ABDde, para hacminin yksek olmas nedeniyle baz finansal
kurulular 2003 ylnda nce kredibilitesi zayf olan kiilere mortgage kredisi (Sub-
prime Mortgage Kredisi) vererek geri dn riskli bir mali yapya girmitir.
2003 ylna kadar ABDde faizler dk tutulduu iin dk gelir grubundaki
kiiler deiken faizli kredileri kullanmay tercih etmeye balamlardr. Ne var ki,
ABD Merkez Bankasnn 2006 ve 2007 yllarnda faiz oranlarn artrmas, konut pi-
yasasnda durgunlua yol amtr. Buna bal olarak, konut sat fiyatlar ile kira
gelirleri piyasa dzeyinin altna inmitir. Bylece, konut kredisi kullanan dk ge-
lirli gruplar, kredi taksitlerini deyemez hle gelmitir. Bu durum Mortgage Kri-
zi olarak ifade edilmitir. Buna ilave olarak bankalarn kredi kullanan bireylere
alacaklar ev ve dairelerin bedelinin tamamna, hatta deerinin %110una tekabl
eden ksma kadar borlanma frsat vermesi, kredilerin geri dnn zora sok-
mutur. Bu arada bankalar, konut kredileri iin gereken finansman yatrm banka-
larnn ihra ettikleri tahviller ile borlanarak salamaktayd. Ancak, kredilerin ge-
ri dnnn zora girmesi, yatrm bankalar ve ABD mortgage piyasasnda likidi-
te skklnn ortaya kmasna yol amtr. Bu nedenle dnyann en byk ya-
trm bankalarndan Lehman Brothers Eyll 2008de iflas etmitir.
Lehman Brothersn iflasyla patlak veren kresel kriz, ok ksa bir s-
rede dalga dalga btn dnyaya yaylmtr. Kriz, etkilerini ilk olarak borsalar-
da gstermi, zellikle gelimi lkeler bata olmak zere birok lkenin borsala-
rnda ok ciddi dlere yol am, hatta baz lkelerin borsa ilemlerini durdur-
ma derecesine kadar getirmitir. Mali (finans) kaynakl kriz gelimi lkelerde di-
er lkelere gre daha derin ve sert klmelere yol amtr. Bunun sebebi, hi
kukusuz krizi tetikleyen finans sisteminin gelimi lkelerde daha yaygn ve b-
yk apl olarak kullanlyor olmasdr.
Dnya 2009da, 1929 Byk Buhranndan bu yana 1970li yllardaki byk pet-
rol krizi de dahil olmak zere en byk ekonomik daralmay yaamtr. Gelimek-
te olan lkelerin byme hz ortalama %8in zerinde iken, %2nin altna dm,
gelimi lkelerin byme hzlar ise %2 dolaynda iken, -%4e gerilemi ve dola-
ysyla dnya apnda byk bir refah kayb yaanmtr.
Yaanan kresel krizin belirtilerini ana hatlaryla u ekilde zetleyebiliriz:
Kresel ekonomide bymenin hzla dmesi,
Gelimekte olan ekonomilere ynelik sermaye hareketlerinin yavalamas,
Byk lkelerin dnya apndaki byk bankalarnn byk kayplar ve za-
rarlar yazmaya balamas ve krize doru byk sorunlar yaamas,
Menkul kymetler borsalarnda ciddi dlerin yaanmaya balamas
2000li yllarn bandan beri uluslararas para piyasalarnda ar bollaan li-
kiditenin kresel apta kurumaya balamasdr.
Krizin Temel Dinamikleri
Krizin ortaya kmasn tetikleyen temel dinamikler drt ana grupta toplanabilir:
i. Menkul kymetletirme
ii. Derecelendirme kurumlarnn rol
iii. Asimetrik bilgi
iv. Makro ekonomik arka plan (para politikas)
211
Menkul kymetletirme, ok ksa olarak, tahvil gibi piyasada alnp satlan
menkul kymetler kartlarak gerekletirilen borlanmalarn bor verenle bor
alan arasnda zel olarak yaplan banka kredileri gibi karlkl grmelere daya-
l kredilerin yerine gemesidir. Bu uygulamann avantajlar; konut kredilerinin
banka bilanolarndan karlmas, varlklarn likiditesinin artmas ve riskin farkl-
lamas olarak ifade edilebilir iken; menkul kymetletirmenin dezavantajlar ise i-
letmelerin paket satlara ynelmesinin effafl giderek zayflatmas ve mali gve-
nirliliin (kredi itibarnn) gzden geirilmesini azaltmas olarak sylenebilir.
Krizin ikinci nemli kayna, uluslararas derecelendirme kurulularnn
deien rolleridir. Finans piyasalarnda finansal mbadeleye dair hem alacaklla-
ra hem de borlulara salkl bilgi temini iin varln srdren bu kurumlar, ma-
alesef devasa finans kurumlar ile menfaat ilikisine girmek suretiyle, deta tuzun
koktuu asimetrik bilgiye dayal bir piyasa ortam hazrlamlardr.
Asimetrik bilgi sorunu krizin ortaya kmasnda nemli bir faktr olmutur.
Asimetrik bilgi, en basit ifadesiyle, alacakl ve borlu taraflardan birinin dierine
gre daha fazla bilgiye sahip olmas ve bundan kar taraf haberdar etmemesidir.
Bilgi maliyeti olarak bilinen bu yk, finans piyasalarnda ters seim sorunu, ahlaki
tehlike sorunu, sahip-ynetici ya da asil-vekil sorununa neden olabilmektedir.
Hatalar zincirinde son olarak, merkez bankalarnn uyguladklar para politika-
larnn yol at yanl makro ekonomik arka plandan bahsedilebilir. Bata
ABD Merkez Bankas (FED: Federal Reserve Bank) olmak zere, pek ok merkez
bankasnn 2005 ylna kadar takip ettikleri dk faize dayal ar genilemeci bir
para politikas, bata inaat sektr olmak zere neredeyse, her alanda deta talep
patlamasna yol amtr. Ardndan bankalararas piyasada faiz oranlarndaki art,
2006 ylndan itibaren konut sektrnde balonun patlamasna yol amtr. Son
olarak da bilhassa ABD merkez bankas, finansal rnler iin tketici oluturma
konusundaki roln ihmal etmitir.
Kresel Krizin Avrupada Bor Krizine Dnmesi ve Trkiyenin
Durumu
Genel olarak 2000li yllarn ikinci yarsndan itibaren kendini hissettiren ama
2008in son eyreinde kresel bir nitelik kazanan kriz, ncelikle zel ke-
simin borlanma mekanizmasndan kaynaklanmaktayd. Bylece, bankac-
lk sektr ile banka-d zel kesimin alacak-bor ilikisinde yukarda aklanan
yksek riske dayal yrtm olduu arpk mekanizma ilemez hle gelmi; fir-
malar ve hanehalklar bankalara olan ykmllklerini ksmen ya da tamamen ye-
rine getiremez hle gelmilerdi. Nitekim, ABD, Japonya ve AB lkeleri bata olmak
zere, bilhassa gelimi lkelerde hanehalklarnn konut kredisi ykmllklerinin
GSYH iindeki pay 2000li yllar boyunca byk bir hzla ykselmitir. 2001 ve
2010 yllar itibaryla, rnein ngilterede bu oran kabaca %60tan %84e, ABDde
%52den %72ye ve Avro Blgesinde de %30dan %41e ykselmitir. Ayn dnem-
de Trkiyede hanehalklarnn konut kredisi ykmllklerinin GSYH iindeki pa-
y %0,2den %6,2ye ykselmitir.
Bor krizi yaayan Avro (Euro) Blgesinde hanehalknn toplam ykmll
ciddi bir oranda artmtr. Nitekim, Avro Blgesinde hanehalklarnn toplam y-
kmllklerinin GSYH iindeki pay 2006dan 2010a %61den %66ya ykselmi-
tir. Trkiyede ise bu oran %10dan %17ye ykselmitir. Toplam ykmllklerle
ilgili bu yksek oranlar, gelimi lkelerde ve tabii ki Avro Blgesinde deme s-
nrlarn iyice zorlayacak boyutlara ulamtr. Trkiyede ise, art oran ok daha
212
Tr ki ye Ekonomi si
Finans piyasalarnda
alacakllarn yanl bir kiiye
kredi kullandrmamak iin
borlular szleme
ncesinde ayrntl bir seme
srecine tabi tutmas ters
seim sorununa neden
olur.
Finans piyasalarnda
szleme sonrasnda
parann geri dnnde
sorun yaamamak iin olas
temerrt durumlarna kar
srekli izlemeye almas
ahlaki tehlike sorunu
yaratr.
letme/varlk sahipleri ile
yneticiler arasnda
gvensizlik ve buna bal
srekli bir ama atmas
yaanmas sahip-ynetici
ya da asil-vekil sorununa
neden olur.
yksek olmasna karn, durumun deme krizine dnme potansiyeli henz za-
yf gzkmektedir. Ancak, yine de bor verenler ve alanlar zerinden dzenleme-
lerin devreye girmesinde yarar vardr ve zaten baz kstlayc tedbirler alnm du-
rumdadr.
zel kesimin yksek bor ykn hafifletmek ve finans sistemini al-
r hlde tutabilmek iin hkmetler tarafndan devreye sokulan politika-
lar, 2011 ylndan itibaren kamunun bor sorunu hline dnm durum-
dadr. yle ki Avro Blgesi lkelerde ortak para ve merkez bankas olduu iin
ve AB Merkez Bankasda dierleri gibi nihai dn mercii ya da zorda kalndn-
da ekonomiyi fonlayabilecek bir yetkiye sahip olmad iin, hkmetlerin elinde
krize kar kullanabilecekleri tek istikrar politikas olarak maliye politikas kalm-
tr. Dolaysyla Avro Blgesi hkmetleri zel sektr temerrt hlinden
kurtarmaya ynelik hazrladklar ulusal ve uluslararas kurtarma paketle-
rini resesyonu amak iin devreye sokmaya balaynca, kriz bu defa doru-
dan kamunun sorunu hline dnmtr. Aslnda Avro Blgesi lkeleri
2000li yllar boyunca kendi koyduklar bte dengesi borlanma kriterini ihlal et-
meye balamlar idi, bu durum da olayn kamu bor krizine dnmesine katk
salam oldu.
Aslnda AB yesi lkelerin tabi olduklar iki nemli kriter vardr (Maastricht Kri-
terleri): Birincisi, ye lke bte ann GSYHya oran %3, AB tanml kamu
bor stokunun oran ise %60 gememelidir. Para, faiz ve kur politikalarn kulla-
namayan sz konusu hkmetler iin yegne istikrar arac hline gelen geniletici
maliye politikas uygulamalar, Maastricht Kriterlerini deta hie sayarcasna byk
bte aklar vererek ve onun borla finanse edilmek zorunda kalnmas ile bor
krizine dnm durumdadr.
Krizin en ar hissedildii 2009 ylnda her iki mali kriter bakmndan da ABD,
Japonya ve AB yesi lkelerin byk bir ksm ar bir yara almtr. Daha sonraki
yllarda ise zellikle kamu bor stoku oran bakmndan AB lkelerinin nemli bir
ksm sz konusu kstasn ok zerine km; 2007den 2010a AB genelinde bu
oran %59dan %80e, Avro Blgesinde %66dan %85e, Yunanistanda %145e, tal-
yada ise %118e ykselmitir. Dier yandan, Trkiyede bu oran sadece %40tan
%42ye (2002de %74 idi) ykselmitir.
Trkiye Avro Blgesine gre olduka farkl dinamiklere, mekanizma-
lara ve politikalara sahip olduu iin, Avro Blgesinin yaad sorunu
ciddi llerde yaamamaktadr. Zira AB yesi olmayan Trkiye kendi milli
parasna ve merkez bankasna sahiptir ve gerek duyulduunda, bu srete TCMB
araclyla para arz, faiz ve dviz zerinden piyasalara annda mdahale edebil-
mektedir; fonlama gerektiinde de o ilevini yerine getirebilmektedir. Hatta 2011
ylnda fiyat istikrarndan ziyade, ekonominin genel makro dengelerini korumak
iin finansal istikrar esas alan uygulamalara arlk vermitir. Mali disiplin konu-
sunda da hem gelirlerin daha etkin tahsili hem de harcamalarn bte dengeleri
dikkate alnarak yaplmas zerine gelitirilen yllk bte politikasnn takip
edilmesi srdrlmtr.
Trkiye Avro Blgesinde yaand ekliyle bir bor krizi yaamasa da mal ve
para piyasalar kanalyla etkilenmesi kanlmaz olduu iin, hem para disiplini ve
fiyat istikrar konusuna hem de mali disiplin ve byme konusuna dikkat edilme-
si gerekmektedir.
213
Trkiye, 2009 yl istisna
tutulduunda, bte
dengesi ve borlanma
kriterlerini genel olarak
yerine getirmitir. 2001
ylnda bte aklarnn
GSYH iindeki pay %25
dzeyinde iken, 2000li
yllarn ortalarnda bu orann
%1in altna dmesi
kaydedilen performansn
bykl gstermektedir.
Kresel Krizin Trk Ekonomisi zerine Etkileri ve Alnan
Tedbirler
Kresel Krizin Trk Ekonomisine Etkileri
Bilindii gibi, Kresel Kriz lke ekonomilerine etkilerini ilk olarak lke bor-
salarnda gstermitir. Trkiyede de IMKB-100 endeksi 2007 yl boyunca yu-
kar ynl bir trend gstermitir. Ancak 2008 ylnn bandan itibaren bu trend
aa ynl olmu ve 2008 Aralk aynda son iki yln en dk deerleri gerek-
lemi ve Mart 2009dan itibaren de ykselmeye balamtr.
Dier yandan Trk ekonomisinin 2002 ylndan itibaren gsterdii ekonomik
performans, Trk Lirasnn dolar ve Avro karsnda deer kazanmasna yol am-
tr. Bu tarihten itibaren ise zaman zaman daha dalgal bir seyir izlese de baz lke-
lere nispetle (oranla) dalgalanma marj ekonomiyi bir para krizine gtrecek l-
de olmamtr.
Kresel krizle mcadele uygulanan para politikas nlemlerinin banda mer-
kez bankalarnn faiz oranlarn drmesi gelmitir. Bu politika, vadeli mevduat
faiz oranlarnn da dmesine yol amtr. Trkiye iin de benzer bir durum ge-
erlidir. Krizin daha sonra baz lkelerde bor krizine dnmesi ve bankaclk
sektrnn de krize girmesiyle birlikte, TCMB 2011 ylnda finansal istikrar koru-
ma hedefini ne alarak karlk oranlarn ykseltme karar almtr. Bunu bankala-
rn yksek riskli kredi verme ve mterilerin de ayn ekilde fon kullanma itah-
na snrlama getirici baz kararlarn alnmas takip etmitir.
Krizin finans sektr zerindeki etkileri, kukusuz, reel sektr de etkilemek-
tedir. Kresel Krizin Trk ekonomisi zerindeki reel etkilerinin incelenmesi iin
temel makro ekonomik byklklerin son yllarda gsterdii gelimeleri analiz
etmek gerekir. Trk ekonomisi 2001 krizinin ardndan ilk kez 2008deki krizin et-
kisiyle negatif byme oranna sahip olmutur. Ancak 2009 yl drdnc eyre-
inden itibaren, zellikle de 2010 ve 2011 yllarnda yllk bazda yaklak %9 ci-
varndaki byme ile dnyann en hzl byyen ekonomilerinden biri olmutur.
sizlik oran 2009daki %14 seviyesinden %9-10 bandna geri dnmtr. Krizin
etkisiyle ortaya kan toplam talepteki daralma, enflasyon orannn 2009 ylnda
dmesine neden olmutur. Ancak takip eden yllarda enerji ve emtia fiyatlarn-
daki ar art ile i ve d talebin yeniden artmasyla birlikte enflasyon yeniden
ykselme trendine girmi ve hedeften byk lde sapma gstermeye balam-
tr (Tablo 7.10).
Net kamu bor stoku rakamsal olarak artsa da borlanma maliyeti dm ve
vadesi epeyce uzamtr. Ayrca, arlkl olarak sabit faizle, ulusal para birimi ze-
rinden yaplan borlanmann milli gelire oran hem i hem de d borlarda epey-
ce gerilemitir. Nitekim, toplam kamu kesimi net bor stokunun GSYHya oran,
2002deki %62lik seviyesinden 2010 ylnda %29 seviyesine gerilemitir. Bunun da
byk bir ksm dviz cinsinden iken, neredeyse tamamna yakn TL() cinsinden
borlanmaya dnmtr.
Son olarak, d ticaret hem ihracat hem de ithalat olarak, dolaysyla d ticaret
a da krizle birlikte ciddi olarak daralm olsa da son yllarda ticaret hacmi hz-
la toparlanm, ama bu defa ticaretin mal ve lke profiliyle birlikte cari ilemler a-
da hzla rekor dzeylere ykselmitir. Cari ak miktar, 2011 ylnda 77 milyar
dolar ile GSYHnn yaklak %10una ulamtr. Ancak 2012 ylnn ilk verileri sz
konusu orann daha dk dzeylerde gerekleeceini gstermektedir.
214
Tr ki ye Ekonomi si
Trkiyede Kresel Kriz karsnda para ve maliye politikalar kapsamnda ne gibi tedbir-
ler alnmtr?
Kresel Kriz Karsnda Trkiyede Alnan Tedbirler
Trkiyede de gerek hkmet gerekse Merkez Bankas krize kar pek ok alanda
nlem paketleri aklamtr. Para politikas kapsamnda alnan tedbirleri aada
zetlenmitir.
Bankalarn birbirlerinden dolar ve Avro zerinden bor alp vermelerine im-
kn salanmtr.
Bankalarn bilano byklkleri dikkate alnarak dviz ve efektif piyasala-
rnda ilem yapma limitleri ykseltilmitir.
MB dviz alm yerine, dviz satm ihalelerine balam ve bankalararas d-
viz piyasasnda, dviz likiditesi aknn artrlmas salanarak finansal sis-
temdeki akkanl ve kredi piyasalarnn etkin almasn destekleyici uy-
gulamalara balanmtr.
Yabanc para zorunlu karlk oran %11den %9a indirilmi, TL mevduat-
larn ve kredileri tevik etmek amacyla, yabanc para zorunlu karlkla-
ra faiz denmesine son verilmi, TL zorunlu karlklarn faiz oran ise ar-
trlmtr.
Bankaclk sektrnn zkaynak yapsn daha da glendirmek amacyla
bankalarn kr datmna snrlama getirilmi ve bankalarn kr databilme-
si BDDK onayna balanmtr.
Maliye politikas kapsamnda atlan admlarn bazlar aadaki gibi zetle-
nebilir:
Hisse senedi kazanlarnda yerli yatrmcya uygulanan %10luk stopaj sfra
indirilmi,
Vergi borlarna taksitlendirme imkn getirilmi,
Yabanc fonlarn portfy ynetim irketlerine bu fonlarn Trkiyede deer-
lendirmeleri iin baz vergi avantajlar salanm,
Menkul Kymet Yatrm Fonlar ile Menkul Kymet Yatrm Ortaklklarnn
sermaye piyasasnda yaptklar ilemler nedeniyle elde ettikleri gelirlere
banka ve sigorta muameleleri vergisinin (BSMV) muafiyeti getirilmi,
Yurt d tedarikilerden salanan kredilerde stopaj oran %5e indirilmi,
215
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
GSMH
By.Or.(%)
9,4 8,4 6,9 4,7 0,7 -4,7 9,15 8,5
Enflasyon
Or. (%)
9,3 7,7 9,7 8,4 10,1 6,5 8,5 6,4
Bor Stoku
(Mil. TL)
224.483 244.782 251.470 255.310 274.827 330.005 352.841 368.778
D bor Stoku
(Mil.$)
160.980 169.732 207.593 249.386 277.669 271.140 292.281 306.551
th.hr.Kar.
Or.(%)
64,8 62,9 61,3 63,1 65,4 72,3 61,4 56
D Tic.
Den. (Mil. $)
-22.736 -33.080 -41.056 -46.852 -53.021 -24.850 -56.445 -89.471
Cari l.
Hesab (Mil.$)
-14.431 -22.309 -32.249 -38.434 -41.524 -13.370 -46.643 -77.238
Tablo 7.10
2004-2011 Dnemi
Temel
Makroekonomik
Gstergeler
Kaynak: TK; TCMB.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
Gelimilik dzeyini dikkate alarak iller dzeyinde farkl vergi indirimi uy-
gulamasna gidilmi,
Net alan belli bir metrekarenin zerinde bulunan konutlarda, ticari aralar-
da, belli bir motor silindir hacmini gemeyen otomobillerde, beyaz eya ve
baz elektronik eyalarda, mobil internet ve her eit haberleme iletmeci-
lii hizmetinde vergi indirimine gidilmitir.
retim ve ihracata ynelik alnan tedbirlerin bazlar ise aadaki gibidir:
KOBlere 6 milyar TLnin zerinde kredi destei verilmi,
Organize Sanayi Blgeleri ve Kk Sanayi Sitelerine ynelik tevikler art-
rlm,
hracatlara kullandrlan ihracat reeskont kredisi ve Eximbank kredilerin-
den yararlanma imknlar artrlmtr.
216
Tr ki ye Ekonomi si
217
Trkiyede genel olarak finansal yap, Trkiye
Cumhuriyet Merkez Bankasnn grev ve yetkileri
ile para politikas uygulamalarn deerlendirmek
Bir lkede geni anlamda finansal yapdan bah-
sedildiinde, menkul kymetler piyasasnda faali-
yet gsteren tm kurum ve kurulular ile alnp
satlan tm finansal aralar, bankaclk sektr,
yatrm ve tasarruf kurumlar ve aralar, emekli-
lik fonlar vb anlalr. Ancak bunlarn hepsini bu
kapsamdaki bir kitap blmnde ele almak
mmkn olmayaca iin, esas olarak bankaclk
sektr ve para politikas zerinde durmay ter-
cih ettik. Bankaclk kesimi kendi ierisinde mer-
kez bankacl, ticaret bankalar, katlm banka-
lar, kalknma ve yatrm bankalar eklinde snf-
landrlr. Tm merkez bankalar gibi, ekonomi-
yi fonlayacak en son mercii olarak kurulan Tr-
kiye Cumhuriyet Merkez Bankasnn temel gre-
vi, fiyat istikrarn salamak ve enflasyonu kon-
trol altnda tutmaktr. Banka, bu grevini esas
olarak ak piyasa ilemleri, reeskont kredisi ve
zorunlu karlklar gibi para politikas aralarn
kullanarak yerine getirir. Banka ayrca hkme-
tin mali ve ekonomik mavirliini, mali ajanlk
ve haznedarlk grevlerini de stlenir.
Bankaclk sektrne ilikin temel verileri, per-
formans gstergelerini ve genel olarak bankala-
rn faaliyetlerini ifade etmek
Mevduat bankalar, fon arz edenlerle fon talep
edenler arasnda araclk yapan ve kayd para
reten kurumlardr. Katlm bankalar, ayn hiz-
meti faiz yerine kr pay esasna gre farkl fon
toplama ve kullandrma aralar ile yerine geti-
ren kurumlardr. Kalknma bankalar ise geli-
mekte olan lkelerde sermaye yetersizlii iinde-
ki firmalara veya byk sanayi firmalarnn yapa-
ca yatrmlara kaynak ve teknik yardm sala-
yarak ekonomik geliimi hzlandrma amac g-
den; yatrm bankalar ise orta ve uzun vadeli fon
gereksinimlerini karlayan finansal araclardr.
Trk bankaclk sektr, zellikle 2001 krizinden
sonra daha salam uluslararas standartlara uy-
gun olarak faaliyet gstermekte ve kresel teh-
ditlere kar olduka dayankl bir grnm arz
etmektedir.
Ekonomik istikrar politikalarn aklamamak
Ekonomik krizler, bazen reel sektrden de kay-
naklanabiliyor olsa da son dnemlerde oun-
lukla finansal kaynakl olmaya balam; zm
olarak da finansal tedbirler daha arlkta kalm-
tr. Finansal krizler, finansal piyasalarda finansal
ataklarla ortaya kan ve lkelerin para, bankac-
lk, borsa, borlanma ve dier finansal piyasala-
rnda byk apl dalgalanmalar ifade eder. Kriz-
lerin etkisinin giderilmesinde ise ortodoks ve he-
terodoks istikrar politikalar bavurulan genel
yntemlerdir.
Trk ekonomisine ilikin ekonomik krizler, 2008
Kresel Krizi ve bunlara ynelik istikrar politi-
kalar ile bu srete eitli makro deikenlerin
seyrini yorumlamak
Trk ekonomisinde ilk kapsaml istikrar progra-
m 4 Austos 1958de alnan kararlarla uygula-
maya konmutur. stikrar program genel olarak
ak finansman ve para arzndaki artlar frenle-
yerek enflasyonla mcadele amacn tamakta
idi. Daha sonra 10 Austos 1970 istikrar progra-
m hayata geirilmitir. lk balarda olumlu geli-
meler yaansa da hemen ardndan yaanan 12
Mart 1971 Asker Muhtras, uluslararas para site-
minde yaanan kriz, Kbrs Harekt ve uluslara-
ras piyasalarda 1974 ve sonrasnda yaanan pet-
rol krizi ekonomileri birok kanaldan olumsuz
ynde etkilemitir. Yaanan bu skntlardan do-
lay, ekonomide ie kapal, ithal-ikameci, devlet-
i yapdan da ak, ihracatn nclnde pi-
yasa ekonomisine dayal bir yapsal dnm
esas alan 24 Ocak 1980 kararlar yrrle ko-
nulmutur. Ayn yl iinde yaanan 12 Eyll Dar-
besi ile i bana getirilen Asker Hkmet ve ar-
dndan iktidara gelen ANAP Hkmetleri bu ka-
rarlar dorultusunda belli bir baar salam ol-
salar da ekonomide uzun vadeli istikrar salama
konusunda yeterli olamam; dk byme
oranlar, artan isizlik, ykselen kamu aklar ve
srekli byyen d borlar nedeniyle, 1988 y-
lnda ekonomide dk tonlu da olsa yeni bir
kriz yaanmtr. 5 Nisan 1994 Kararlar, konjonk-
trel ve yapsal hedeflere ynelik kararlar olarak
iki ana blmden olumaktadr. Netice itibaryla,
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
218
Tr ki ye Ekonomi si
uygulanan daraltc politikalar ve alnan tedbirle-
re ramen, enflasyonun drlememesi, prog-
ramn yknn byk lde dar gelirliler ze-
rinde kalmasna, dolaysyla gelir dalmnn za-
rar grmesine yol amtr. 1995 ve 1999 dne-
minde ise lke hem i dinamiklerin neden oldu-
u kt durum hem de Asya ve Rusya krizlerinin
etkisiyle zor gnler geirmitir. Daha sonra Ka-
sm 2000 ve ubat 2001 krizleri lkeyi iyice zor
duruma sokmutur. 2000 ylndan itibaren artan
likidite sknts, yapsal sorunlar, speklatif hare-
ketler ve siyasi istikrarszln etkisiyle yl sonun-
da en byk krizlerden biriyle kar karya kal-
m, ekonomide 1950 sonrasndaki en byk da-
ralma yaanmtr. 14 Nisan 2001 tarihinde G-
l Ekonomiye Gei Program yrrle kon-
mutur. Yeni istikrar programnn en nemli zel-
liklerinden birisi, enflasyonla mcadelede dviz
apas yerine, gelecekteki enflasyon deerlerini
dikkate alarak ksa vadeli faiz oranlarnda dei-
iklie gitme eklindeki rtk enflasyon hedef-
lemesi stratejisinin benimsenmesidir. Daha son-
ra alnan nlemler ie yaram ve ekonomi hzla
toparlanma srecine girmitir.
2001 yl sonrasnda alnan nlemler ve uygula-
nan politikalar ekonomiyi iyiye gtrrken 2008
ylnda patlak veren kresel kriz ekonomiyi sars-
m ve ciddi oranda daralma yaanmtr. Krizin
ortaya kmasn tetikleyen temel dinamikler
menkul kymetletirme, derecelendirme kurum-
larnn rol, asimetrik bilgi ve makro ekonomik
arka plan (merkez bankalarnn rol) olmak ze-
re drt ana grupta toplanabilir. Ayrca, kresel
kriz ayn zamanda Avrupada bir bor krizinin
domasna da n ayak olmutur.
219
1. Aadakilerden hangisi TCMBnin temel grev ve
yetkileri arasnda yer almaz?
a. Para politikasn belirleme ve hazine adna ban-
kaclk ilemlerini yapma,
b. Ulusal parann i ve d deerinin korunmas
iin gerekli tedbirleri alma,
c. lke altn ve dviz rezervlerini ynetmek
d. Mali ve ekonomik konularda hkmete dan-
manlk yapma,
e. Para arznn kontrol edilmesi,
2. Aadakilerden hangisi TCMBnin hkmetle ilgili
grevlerinden biri deildir?
a. Mali ve ekonomik mavirlik
b. Mali ajanlk
c. Haznedarlk
d. Ekonomik konularda gr bildirme
e. Hkmetin btesini onaylama
3. Aadakilerden hangisi ticari bankalarn ilevleri
arasnda yer alr?
a. Para politikasn belirlemek
b. Hesaptan hesaba devir yaparak kayd para olu-
turmak
c. Reeskont kredisi vermek
d. Hkmetin haznedarln yapmak
e. Munzam karlk orann belirlemek
4. Katlm ve kalknma bankalar ile ilgili aadaki ifa-
delerden hangisi dorudur?
a. Katlm bankalarnn fon kaynaklar ve fon top-
lama yntemleri ticari bankalar ile ayndr.
b. Kalknma bankalar iletmelere kredi vererek i-
tirak/ortaklk kurar.
c. Katlm bankalar yatrmlara kaynak ve teknik
yardm salayan finansal araclardr.
d. Katlm bankacl Trkiyede dier bankalara
gre daha gelimitir.
e. Kalknma Bankalar, nihai kredi veya dn mer-
cii olarak bilinirler.
5. Aadakilerden hangisi finansal krizlerin kmasn-
da etkili olan bir faktr deildir?
a. Finansal serbestlemeye erken gei ve dereg-
lasyon
b. Kurdaki ar oynaklklar ve yanl kur politikalar
c. Arz ve talepteki ani dalgalanmalar
d. hracatn artmas
e. Firma bilanolarnn bozulmas
6. Krizler kaynana gre snflandrldnda, aada-
kilerden hangisi bu snflandrmann dnda kalr?
a. Bor krizi
b. Borsa krizi
c. Para krizi
d. Bankaclk krizi
e. Mortgage (ipotekli konut) krizi
7. Aadakilerden hangisi geleneksel daraltc orto-
doks istikrar politikas uygulanmasnda tercih edilen
yntemlerden biri deildir?
a. Kamu harcamalarnn artrlmas
b. Faiz oranlarnn artrlmas
c. Sabit kur politikas
d. Fiyat kontrollerinin kaldrlmas
e. Uluslararas ticaretin serbestletirilmesi
8. Trkiyede uygulamaya konulan istikrar politikalar
dikkate alndnda aadakilerden hangisi uygulanan
bir istikrar politikas deildir?
a. 4 Austos 1958 stikrar Kararlar
b. 11 Eyll 1998 stikrar Kararlar
c. 10 Austos 1970 stikrar Kararlar
d. 24 Ocak 1980 Kararlar
e. 5 Nisan 1994 Kararlar
9. Aadakilerden hangisi Gl Ekonomiye Gei
Program erevesinde bankaclkla ilgili amalardan
biri deildir?
a. Kamu bankalarn mali sistem iinde bir istikrar-
szlk unsuru olmaktan karmak
b. TMSF bnyesindeki bankalarn sorunlarn en
ksa srede zme kavuturmak
c. Trk lirasnn devale edilmesi
d. Bankaclk Sektrnde Mali ve Operasyonel Ye-
niden Yaplandrma
e. Sektrde etkinlik ve rekabet gcn artrc ya-
sal ve kurumsal dzenlemeler
10. Aadakilerden hangisi 2008 kresel krizinin belir-
tilerinden biridir?
a. Kresel ekonomide bymenin hzlanmas
b. Menkul kymetler borsalarnda ciddi dlerin
yaanmaya balamas
c. Gelimekte olan ekonomilere ynelik sermaye
hareketlerinin artmas
d. Dviz kurlarnn ar oynakl
e. Petrol fiyatlarnn ok ykselmesi
Kendimizi Snayalm
220
Tr ki ye Ekonomi si
1. a Yantnz yanl ise Trkiye Cumhuriyet Merkez
Bankas konusunu gzden geiriniz.
2. e Yantnz yanl ise Trkiye Cumhuriyet Merkez
Bankas konusunu gzden geiriniz.
3. b Yantnn yanl ise Mevduat Bankalar konu-
sunu gzden geiriniz.
4. c Yantnn yanl ise Kalknma ve Yatrm Ban-
kalar konusunu gzden geiriniz.
5. d Yantnz yanl ise Ekonomik Krizler ve stikrar
Politikalar konusunu gzden geiriniz.
6. e Yantnz yanl ise Ekonomik Krizler ve stikrar
Politikalar konusunu gzden geiriniz.
7. a Yantnz yanl ise Ortodoks ve Hetorodoks
stikrar Politikalar konusunu gzden geiriniz.
8. b Yantnz yanl ise Trkiyede Ekonomik stik-
rar Programlar konusunugzden geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise Trkiyede Ekonomik stik-
rar Programlar konusunu gzden geiriniz.
10. b Yantnz yanl ise 2008 ve Sonrasnda Devam
Eden Kresel Kriz: Sebepleri ve Sonular ko-
Sra Sizde 1
Finansal kiralama, finansal kurumun mterisi olan bir
firmaya ihtiyac olan makine ve tehizat kendi adna
satn alp ona kiralamasdr.
Sra Sizde 2
Ortodoks istikrar politikalar fiyat istikrarnn salanma-
snda sk para, sk maliye ve sabit kur politikalar kul-
lanlr. Heterodoks istikrar programlarnn temelinde ise
sk para ve maliye politikalar ile sabit kur sistemine ek
olarak cret ve fiyat kontrolleri eklinde uygulanan ge-
lirler politikas yer alr.
Sra Sizde 3
Petrol fiyatlarndaki art sonucu petrol ithalatnn top-
lam ithalat ierisindeki pay 1980 ylnda %47ye kadar
km, ithalattaki bu art dviz skntsn ve ksa vade-
li d borlarda art beraberinde getirmitir.
Sra Sizde 4
24 Ocak Kararlar ile i piyasaya ynelik retimin yapl-
d ithal ikameci sanayileme stratejisi terk edilerek pi-
yasa ekonomisine dayal, da almay ve ihracata y-
nelik retimi esas alan bir kalknma politikas benim-
senmitir.
Sra Sizde 5
hracattaki azalma reel sektr olumsuz etkilemitir.
Kur politikalarnda ve faiz orannda aleyhte gelimeler
meydana gelmitir. Uluslararas piyasalarda kriz nede-
niyle yaanan durgunluk, enflasyonla mcadele kapsa-
mnda yrrlkteki sk para ve maliye politikalaryla
birletiinde, ekonomide durgunluk sinyalleri ortaya
kmaya balamtr. D ticaret hacmi gerilemi, hem
ihracat hem ithalatta gerileme yaanmtr. Yln ikinci
eyreinden itibaren, i talebin de daralmasyla by-
me rakamlar gerilemitir.
Sra Sizde 6
Bankalarn dolar ve avro zerinden bor alp vermele-
rine imkn salanm, dviz ve efektif piyasalar ilem
yapma limitleri ykseltilmi, TCMB dviz alm yerine,
dviz satm ihalelerine balam, yabanc para zorunlu
karlk oran %11den %9a indirilmitir. Hisse senedi
kazanlarnda stopaj sfra indirilmi, vergi borlarna
taksitlendirme imkn getirilmi, iller dzeyinde farkl
vergi indirimi uygulamasna ve zel tketim vergilerin-
de geici indirimlere gidilmitir. KOBlere 6 milyar
TLnin zerinde kredi destei verilmi, Organize Sanayi
Blgeleri ve Kk Sanayi Sitelerine ynelik tevikler
artrlmtr.
221
BDDK. (2008). Finansal Piyasalar Raporu. Say 12.
Aralk 2008. http://www.bddk.org.tr.
BDDK. (2010). Finansal Piyasalar Raporu. Say 17.
Mart 2010. http://www.bddk.org.tr
DPT. (2007). Ekonomik ve Sosyal Gstergeler (1950-
2006). Ankara.
DPT. (1963). Birinci Be Yllk Kalknma Plan.
http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/plan1.pdf, (Eriim Ta-
rihi 02.07.2010).
DPT. (1996). Yedinci Be Yllk Kalknma Plan.
http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/plan7.pdf, (Eriim Ta-
rihi 30.06.2010).
Erdem, E. (2008). Para Banka ve Finansal Sistem.
Ankara: Detay Yaynclk.
Erdem, E., anlolu . ve lgn M.F. (2009). Trki-
yede Hkmetlerin Makro Ekonomik Perfor-
mans (1950-2007). Ankara: Detay Yaynclk.
Esen, O. (1989). Heterodoks stikrar Programlar:
Teori ve Uygulama. ODT Gelime Dergisi, Cilt:
16, Say: 3-4, ss.33-64.
IMF. (2009). World Economic Outlook, Nisan.
Khler, J. (2009). The Current International Financi-
al Crisis: Symptoms, Diagnosis and Therapy, A
Conference Paper Peresented at Erciyes University,
7 May, Kayseri.
TBB. (2009). Uluslararas Finansal Kriz Karsnda
lkeler Tarafndan Alnan nlemler Kronoloji-
si. Bankaclar Dergisi, Say 69: 86-92.
TBB. (2009). Trkiyede Finansal Sistem ve Banka-
clk Sektr, TBB Aratrmalar, (Eyll).
TBB. (2012). Bankalarmz 2011, Yayn No: 284
TCMB. (2001). Yllk Rapor 2001. Ankara.
TCMB. (1998). Yllk Rapor 1998. Ankara.
TCMB. internet sitesi: www.tcmb.gov.tr.
TOBB. (2002). Ekonomik Rapor 2001. Ankara.
TK internet sitesi: www.tuik.gov.tr.
Yaa, M. (1980). Cumhuriyet Dnemi Trkiye Eko-
nomisi 1926-1978. Akbank Kltr Yaynlar. stan-
bul: Apa Ofset.
demeler dengesinin kapsamn aklayabilecek,
Cari a tanmlayabilecek,
Trkiyenin d bor dzeyi ile vadesini aklayabilecek,
Trkiyenin uygulam olduu dviz kuru rejimlerini ve sonularn analiz
edebilecek,
Trkiyenin altn ve dviz rezerv dzeyi ile ilevini aklayabileceksiniz.
indekiler
demeler Bilanosu
Cari Ak
D Ticaret A
hracatn thalat Karlama Oran
Sermaye Hesab
Bor Stoku
Para kamesi
Yabanc Para Genel Pozisyonu
Uluslararas Rezervler
Uluslararas Kredi Notu
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trkiye Ekonomisi
GR
DEMELER DENGES
CAR LEMLER HESABI VE DI
TCARET AII
SERMAYE HESABI
DI BORLAR
DVZ PYASASI
demeler Dengesi,
D Borlar ve
Dviz Piyasas
8
TRKYE EKONOMS
GR
Planl dnem olarak bilinen 1960l ve 70li yllarda Trkiye, ithal ikameci sanayi-
leme politikalar takip ederek; dnya ekonomileri ile btnlemesini 1980 ylna
kadar geciktirmitir. 1980 ylndan balayarak bu politika terk edilmi ihracata da-
yal sanayileme stratejisi uygulamaya konulmutur. ncelikli olarak d ticaretin
serbestletirilmesi gerekletirilmitir. Bu dorultuda ihracat tevik edecek ve itha-
lat serbestletirecek nitelikte politikalar takip edilmitir. Dier yandan dviz kuru
politikasnda da bu dorultuda 1980 ncesinde takip edilen sabit kur politikas
terk edilerek d ticaret politikalarn destekleyecek ekilde ksmi serbesti salan-
mtr. 2001 ylndan itibaren ise dalgal kur sistemi takip edilmektedir. 1996 yln-
dan itibaren uygulanan Avrupa Birlii ile gmrk birlii aamas da reel sektrler
araclyla Trkiye ekonomisini Avrupa ekonomileriyle btnletirmekte ve Tr-
kiye ekonomisinin da ak bir ekonomi olmasnn nemli bir ayan oluturmak-
tadr. 1990 ylndan itibaren ise uluslararas sermaye akmlarna imkn verecek ni-
telikte finansal serbestlemeye geilerek gnmze kadar gelen sre ierisinde
Trkiye ekonomisinin finans piyasalar araclyla da dnya ekonomileriyle b-
tnlemesi gereklemitir. Finansal serbestlemeye geilmesiyle birlikte faiz oran-
lar sadece i talebi etkileyen bir byklk olmayp, ayn zamanda uluslararas fi-
nansal akmlarn ynn de belirleyen bir deiken olarak ortaya kmaktadr.
Trkiye ekonomisi artk hem finans piyasalar hem de mal ve hizmet piyasalar
araclyla da ak bir ekonomi hline dnmtr.
DEMELER DENGES
Yl ierisinde yabanc lkelerle yaplan btn ekonomik faaliyetler demeler bi-
lanosuna (dengesine) kaydedilir. IMFye gre demeler dengesi (bilanosu), bel-
li bir sre iinde bir ekonominin yerleikleri ile yabanclar oluan ekonomik akm-
lara bal deerlerin, transfer demelerinin ve rezervlerde meydana gelen deiik-
liklerin sistematik ve muhasebe kaytlarna uygun olarak tutulduu istatistiki bel-
gedir. demeler bilanosu lkenin belli bir andaki bor ve alacaklarn deil, l-
kenin belli sre (genellikle 1 yl) iinde dier lkelerle yapm olduu ekonomik
ilemlerin ne ynde deitiini gstermektedir (Karluk, 2007, s. 467). Bu ynyle
demeler bilanosunu kr-zarar tablosuna benzetebiliriz.
demeler bilanosunda iki temel hesap tr bulunur. Bunlar Cari ilemler
hesab ve sermaye hesabdr. Cari ilemler hesabna dnem ierisinde gerek-
demeler Dengesi,
D Borlar ve
Dviz Piyasas
demeler Dengesi
(Bilanosu): Belli bir sre
iinde bir ekonominin
yerleikleri ile yabanclar
oluan ekonomik akmlara
bal deerlerin, transfer
demelerinin ve rezervlerde
meydana gelen
deiikliklerin sistematik ve
muhasebe kaytlarna uygun
olarak tutulduu istatistiki
belgedir.
letirilen mal ve hizmet ticareti kaydedilir. Buna karn yerleik ve yabanclarn
gerekletirdii sermaye hareketleri sermaye hesabna kaydedilir. Ylsonu itibaryla
cari ilemler ve sermaye hesabnn, demeler bilanosunda dengeyi salayacak e-
kilde gereklemeleri beklenir. Bir dier ifadeyle cari ilemler hesabnda bir ak
gerekleirse, bu a giderecek ekilde sermaye hesabnn fazla vermesi veya ca-
ri ilemler hesab fazla veriyorsa bu fazlall giderecek ekilde sermaye hesabnn
ak vermesi beklenir. Fakat demeler bilanosunda denge her zaman gerekle-
meyebilir. Bu durumda denkletirici zellii olan resmi rezervler hesab aracly-
la demeler bilanosunda denge salanr.
Hatrda tutulmas gereken bir nokta da takip edilen kur politikasyla resmi re-
zerv deiimleri arasndaki ilikidir. ki u dviz kuru sistemi olan sabit ve dalgal
kur sistemine veya bu sistemlerden birisine daha yakn olan bir kur politikasna
(ara sistem) gre uluslararas resmi rezervlere duyulan ihtiya da deilik gstere-
cektir. Sabit kur sisteminin takip edildii bir ekonomide resmi rezervlere duyulan
ihtiya en st dzeyde olurken, dalgal kur sisteminde rezervlere daha az ihtiya
duyulmaktadr. Dolaysyla uygulanan kur politikas sabit kur sistemine yaklatk-
a rezervlere duyulan ihtiya artmakta buna karn dalgal kur sitemine yaklatk-
a rezervlere duyulan ihtiya azalmaktadr (Seyidolu, 2009, s. 313-326).
demeler bilanosunu belirleyen en nemli iktisadi unsurlar, milli gelir, yaban-
c lkelerin gelir seviyesi, dviz kurlar ve yurtii ve yurtd faiz oranlar farkll-
dr. Milli gelir, yabanc gelir ve dviz kurlarnn cari ilemler zerinde etkileri olur-
ken, sermaye hareketlilii faiz farkllklarndan arlkl olarak etkilenmektedir. Mil-
li gelirdeki art cari ilemler hesabn olumsuz etkilerken, yabanc gelirdeki bir ar-
t ve milli parann deer kaybetmesi cari hesab olumlu etkileyecektir. Dier yan-
dan yabanc faiz oranlarnn zerinde bir oluan bir yurtii faiz oran ise sermaye
giriine neden olaca iin sermaye hesabn olumlu etkileyecektir (Dornbusch ve
di., 2004, s. 313-315).
Trkiyede demeler bilanosu verilerini Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas
hazrlamaktadr. Bankann hazrlam olduu veriler, bankaclk sistemindeki dviz
kaytlar, dviz alm ve satm yetkisine sahip kurumlarndan elde edilmektedir. Sz
konusu veriler, uluslararas kayt sistemine uygun olarak hazrlanr. demeler bi-
lanosu esas alnan para birimi ABD dolardr. Bu sayede lke verileri uluslararas
karlatrmalar daha uygun hle gelmektedir.
Trkiye ekonomisinde planl dnemle birlikte (1963 ylndan sonra) d ekono-
mik ilikilerde ve demeler bilanosunda dengenin salanmas iin daha bilinli
politikalar izlemeye balamtr. Bu kapsamda hazrlanan be yllk kalknma plan-
lar ve 15 yllk uzun vadeli planlarda belirlenen politikalar uygulanmtr. Fakat
sz konusu politikalardaki hedefler gerekletirilememitir. lk be yllk kalkn-
ma plan dneminde (1973 yl hari) cari ilemler hesab devaml ak vermitir.
Trkiye demeler bilanosunda dengeyi salayabilmek iin yabanc sermaye ihti-
ya duymu ve bu nedenle lkenin net yabanc sermaye ithalats olduu grl-
mektedir (Karluk, 2007, s. 471-272). Sz konusu dnemde cari ilemler hesabnda
an temel kayna d ticaret adr. Bu dnemde izlenen dviz kuru politika-
s, Trk Lirasn (TL) deerli klarken, cari ilemler dengesindeki ak da dvize
olan talebi artrmtr. TLnin ar deerlenmesi ihracat gelirlerinin istenen lde
artmasn etkilemitir. 1970li yllardan itibaren Trkiye ekonomisinde dviz darbo-
az ortaya kmtr. Petrol fiyatlarnn 1973n sonundan 1974e kadar olan d-
nemde drt katna kmas da Trkiyenin ithalatn ve dolaysyla dvize olan ta-
lebini artrmtr. Trkiye cari ilemler hesabndaki a kapatmak iin yurtdn-
224
Tr ki ye Ekonomi si
Cari ilemler hesabnda ak
oluuyorsa ve sermaye
girileri ile bu ak
giderilemiyorsa, merkez
bankasnn resmi rezervleri
kullanlarak demeler
bilanosu denkletirilecektir.
Bu durumda da merkez
bankas rezervlerinde bir
azalma meydana gelecektir.
dan ksa vadeli olarak borlanmtr. Ksa vadeli borlar arasnda ilk uygulamas
1967de balayan dvize evrilebilir mevduat (DM) nemli yer tutmaktadr. Ksa
vadeli borlanmann nemli sakncalar tamas sebebiyle DM uygulamas 1979da
yrrlkten kaldrlmtr.
Trkiye ekonomisinde cari ilemler hesabndaki an temel kayna d ticaret
ilemlerinden (mal dengesinden) doan aktr. Cari ilemler hesab 1976-2004 d-
neminde be yl hari devaml ak vermitir. Cari ilemler hesabnn fazla verdii
yllar ve tutarlar ise 1988de yaklak 1,6 milyar dolar, 1989de 938 milyon dolar,
1991de 250 milyon dolar, 1994de 129 milyon dolar ve 1998de 170 milyon dolar
eklindedir (http://evds.tcmb.gov.tr/cbt.html, Eriim: 15.03.2012). Cari ilemler he-
sab 2005-2011 dnemi boyunca ak vermitir. 22 milyar dolardan balayarak ak
srekli art gstermi ve 2011 ylnda 77 milyar dolar gemitir. Bunun istisnas
2009 yl olmutur. Kresel krizin etkisiyle cari akta bir azalma meydana gelmitir.
Cari an GSMHya oranna bakldnda 2005 ylndan balayarak 2010 ylna
kadar srasyla yzde 4,60; 6,08; 5,90; 5,74; 2,33; 6,58 ve son olarak 2011 ylnda
yzde 9,82 orannda gereklemitir (Kalknma Bakanl, 2011, s. 38). Cari ak
deerlerinin 77 milyar dolar amasna ramen, ekonomide gerekleen yksek
byme oranlar ve bununla birlikte ekonomiye sermaye giriinin devam etmesi
sayesinde cari ak srdrlebilmektedir. Sermaye (Sermaye/Finans) hesabnn b-
yklne bakldnda dardan sermaye girilerinin devam ettiini ve bu hesab
fazla verdii grlmektedir. 2005 ylnda 42 milyar dolar aan sermaye/finans he-
sab 2011 ylna gelindiinde 66 milyar dolara yaklaan fazla vermitir. Yine 2009
ylnda kresel kriz nedeniyle sermaye hesab ancak 10 milyar dolar civarnda faz-
la verebilmitir.
Cari ilemler hesab altnda kaydedilen en nemli hesab d ticaret ilemlerinin
oluturduunu syleyebiliriz. D ticaret bilanosuna, dier adyla mal dengesine
fiziki mallarn ihracat ve ithalat ilemleri kaydedilir. Buna gre Tablo 8.3ten mal
dengesini incelediimizde, srekli olarak ak verdiini ve son olarak an 2011
ylnda 56,4 milyar dolara ulatn grebiliriz. Bir dier ifadeyle yapm olduu-
muz ihracat neticesinde elde edilen gelir ithalatmz karlamaya yetmemitir. D
ticaret dengesindeki (mal dengesi) ak, Kresel Mali Krizin de etkisiyle 2009 yln-
da bir nceki yla gre azalmtr. Kresel krizin (Kresel Mali Kriz) etkisiyle hem
ihracatmzn (109,6 milyar dolar) hem de ithalatmzn (134,5 milyar) azalmas ne-
deniyle d ticareti a 2009 ylnda 24,9 milyar dolar olarak gereklemitir.
Cari ilemler hesabnn bir dier alt hesap grubu da hizmet(ler) ticaretidir. Hiz-
met(ler) hesabna turizm, uluslararas tamaclk ve transit ticaret, inaat gibi ilem-
ler kaydedilir. Hizmet gelirleri hizmet giderlerini at zaman d ticaret aklar
hafifler. rnein 2010 ylnda hizmet ihracat 34.743 milyar dolar ve hizmet ithala-
t da 19.250 milyar dolar olarak gereklemitir. Dolaysyla 15.493 milyar dolar d-
viz girdisi elde edilmitir. Bu da mal ve hizmet dengesinde an 40.952 milyar do-
lar olarak gereklemesini salamtr.
Uluslararas gelir hesab ise srekli ak vermektedir. Bu hesap altnda ulusla-
raras cret demeleri, dorudan ve portfy yatrm gelirleri ve banka mevduat ve
kredi faiz gelir ve giderleri kaydedilmektedir (Seyidolu, 2009, s.337). 2010 ylnda
gelir dengesi 11.616 milyar dolar gider ve 4.477 milyar dolar gelir ile 7.139 milyar
dolar ak vermitir. Dolaysyla hizmetler hesabnn d ticaret an giderici etki-
si gelir dengesinde meydana gelen ak ile azalmaktadr.
Hizmet(ler) ticareti hesap grubunun kapsamna neler girmektedir?
225
8. ni t e - demel er Dengesi , D Bor l ar ve Dvi z Pi yasas
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
2010 yllarna ait demeler bilanosu verilerini kullanarak bilanonun nasl
denkletiini aklayabiliriz. 2010 yl verilerine baktmz zaman, cari ilemler he-
sabnn (CA) 46.643 milyar dolar ak verdiini, sermaye (sermaye-finans) hesab-
nn (KA) ise 58.878 milyar dolar fazla verdii grlmektedir. Net hata ve noksan
hesab (SD) ise 2.733 milyar dolar fazla vermektedir. Bir dier ifadeyle 2010 yln-
da cari ilemler hesab altnda gerekleen ilemler araclyla lkeden 46.643 mil-
yar dolar yurtdna karken sermaye-finans ve net hata noksan hesaplarnn top-
lam olan 61.611 milyar dolar dviz girii gereklemitir. Dolaysyla cari ak ol-
masna ramen, ekonomiye giren para cari a fazlasyla karlam ve genel den-
ge 14.968 milyar dolar fazla vermitir. Bilanoda oluan bu fazlay denkletirmek
iin rezervlerde (R) bu bykle denk miktarda (-14.968 milyar dolar) arta ne-
den olacaktr. Rezervlerde art olmas sebebiyle iareti negatif olarak gsterilmek-
tedir. Bunu denklem yardmyla gsterirsek: CA + KA + SD = R eklinde ifade edi-
lebilir ( -46,643+58,878+2,733= -14.968) (Tablo 8.1).
226
Tr ki ye Ekonomi si
Tablo 8.1
demeler Dengesi
Analitik Sunum
(Milyar dolar)
Kaynak: TCMB.
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
A- CAR LEMLER HESABI -22,3 -32,2 -38,4 -41,5 -13,4 -46,6 -77,2
1. hracat f.o.b. 78,4 93,6 115,4 140,8 109,6 120,9 143,5
2. thalat f.o.b. -111,4 -134,7 -162,2 -193,8 -134,5 -177,3 -232,9
Mal Dengesi -33,1 -41,1 -46,9 -53,0 -24,9 -56,4 -89,4
3. Hizmetler Dengesi: Gelir 26,9 25,5 28,9 35,6 33,9 34,7 39,0
4. Hizmetler Dengesi: Gider -11,7 -12,0 -15,6 -17,8 -16,6 -19,3 -20,7
Mal ve Hizmet Dengesi -17,9 -27,5 -33,6 -35,3 -7,5 -41,0 -71,2
5. Gelir Dengesi: Gelir 3,6 4,4 6,4 6,9 5,2 4,5 4,0
6. Gelir Dengesi: Gider -9,5 -11,1 -13,5 -15,3 -13,4 -11,6 -11,7
Mal, Hizmet ve Gelir Dengesi -23,8 -34,2 -40,7 -43,6 -15,7 -48,1 -78,9
7. Cari Transferler 1,5 1,9 2,2 2,1 2,4 1,4 1,7
B. SERMAYE HESABI 0,0 0,0 0,0 -0,1 -0,1 -0,1 0,0
C. FNANS HESABI 42,7 42,7 49,3 34,7 10,1 58,9 66,0
8. Yurtdnda Dorudan Yatrm -1,1 -0,9 -2,1 -2,5 -1,6 -1,5 -2,5
9. Yurtiinde Dorudan Yatrm 10,0 20,2 22,0 19,5 8,4 9,0 15,9
10. Portfy Hesab-Varlklar -1,2 -4,0 -1,9 -1,2 -2,7 -3,5 2,7
11. Portfy Hesab-Ykmllkler 14,7 11,4 2,8 -3,8 2,9 19,6 19,5
11.1. Hisse Senetleri 5,7 1,9 5,1 0,7 2,8 3,5 -1,0
11.2. Bor Senetleri 9,0 9,5 -2,4 -4,5 0,1 16,1 20,5
12. Dier Yatrmlar-Varlklar -0,6 -13,5 -5,0 -12,1 11,0 7,0 10,9
12.1. Merkez Bankas 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
12.2. Genel Hkumet 0,0 0,0 -0,1 0,0 0,0 0,0 -0,1
12.3. Bankalar -0,1 -11,0 -3,4 -10,3 6,4 13,2 -0,5
12.4. Dier Sektrler -0,4 -2,4 -1,5 -1,8 4,6 -6,1 11,5
13. Dier Yatrmlar-Ykmllkler 20,8 29,5 33,5 34,8 -8,0 28,3 19,5
13.1. Merkez Bankas -0,8 -1,3 -1,5 -1,8 -0,9 -0,6 -2,0
13.2. Genel Hkumet -2,2 -0,7 0,1 1,7 1,6 3,6 2,0
13.3. Bankalar 10,5 11,7 3,7 9,5 0,5 27,3 9,7
13.4. Dier Sektrler 13,3 19,8 31,1 25,4 -9,2 -2,0 9,7
Cari, Sermaye ve Finansal Hesaplar 20,4 10,4 10,8 -6,9 -3,4 12,2 -11,1
D. NET HATA VE NOKSAN 2,8 0,2 1,2 4,1 4,1 2,7 12,2
GENEL DENGE 23,2 10,6 12,0 -2,8 0,8 15,0 1,0
E. REZERV VARLIKLAR (*) -23,2 -10,6 -12,0 2,8 -0,8 -15,0 -1,0
14. Resmi Rezervler -17,8 -6,1 -8,0 1,1 -0,1 -12,8 1,8
15. Uluslararas Para Fonu Kredileri -5,4 -4,5 -4,0 1,7 -0,7 -2,2 -2,8
(*) Eski sunumdaki karlk kalemleri Rezerv Varlklar kalemine dhil edilmitir.
CAR LEMLER HESABI VE DI TCARET AII
Cari ak, gerek literatrde gerekse uygulamada bazen ekonomik bymenin ma-
liyeti bazen de ekonomik krizlerin nedeni olarak grlr. Cari ak analizlerinde
dorudan yabanc sermaye yatrmlar, portfy akmlar, d krediler, d ticaret
akmlar ve dviz rezervleri nemli parametrelerdir.
Cari an finansman kaynann kalitesi, szkonusu an srdrlebilirliini
de belirlemektedir. Yurtd yerleiklerin Trkiyede mevduat, kamu kd ve bor-
sadaki yatrm tutar 100 milyar ABD dolarnn zerindedir. Gnlk kullanmda s-
cak para olarak nitelenin bu yatrmn likidite derecesinin olduka yksek olmas,
kimi zaman bu nitelikteki yatrma ynelik kukular da artrmaktadr. Ne var ki,
kredi, portfy veya dorudan yatrm olarak Trkiyeye gelen kaynan, ekonomik
bymenin srdrlmesinde nemli bir ilev grd aktr. Dolaysyla scak pa-
ra girii, Trkiyenin ihtiyacndan kaynaklanan bir husus olup, Trk finansal piya-
sasnn gvenirlii bakmndan gsterge rol de oynamaktadr.
Bugn itibaryla ticaret kanalndan gelen cari an ksa vadede giderilmesi bir
hayli g gzkmektedir. Dolaysyla portfy akmlar, dorudan yatrmlar ve kre-
di mekanizmas geride kalan alternatiftir. Bunlar arasnda dorudan yabanc
sermaye yatrmlarnn en salam ve dayankl seenek olduu sylenebilir.
Ulusal Ekonomi inde Cari lemler Ann Yeri
Cari ilemler a bir yandan d ticaret ve hizmet dengesini dier yandan ise trans-
ferleri kapsad iin, bir lkede ekonominin rekbetilik dzeyi, ulusal dzeyde
kaynak ihtiyac, d ticaret ortaklar ve d ticaret rnlerinin yaps itibaryla karla-
trmal stnlkleri konusunda kapsaml bilgiler vermektedir. Literatrde, cari ak
dzeyi ile ekonomik krizler arasnda dorusal iliki kurulmas, olduka eskiye gider.
Ne var ki, cari an hangi dzeye geldiinde krize neden olaca hep tartma ko-
nusu olmutur. Cari ak genelde milli gelirin oran olarak ifade edilir ve baz eik
deerlerin almas hlinde dviz krizine yol aaca tartlr. Trkiyede 2011 yln-
da cari an milli gelirin yzde 9,82sini oluturduu dikkate alndnda, eik de-
er tartmasnn genelletirilebilecek salamlkta olmad sylenebilir (Tablo 8.2).
Trkiyenin Osmanldan 21.yzyl bana kadar olan dnemdeki d ticaret te-
melindeki aklar ele alnmaktadr. Gerek Osmanl Dneminde gerekse 1980li
yllara kadar d ticaret a kalemi cari a temsilen kullanlmtr (Toprak,
(1999a) ve Toprak (2008)). ncelenen dnem itibaryla temsilde nemli bir hata ol-
mad dnlmektedir.
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Cari
lemler
Dengesi
-0,002 -0,25 -0,97 -6,4 2,5 -2,3 -2,4 -2,6 2,0 -0,9 -9,9 3,8 -0,6 -7,5 -14,4 22,3 -32,2 -38,4 -41,5 -13,4 -46,6 -77,2
Cari
lemler
A/
GSYH
-1,1 0,2 -0,6 -6,6 2 -1,4 -1,3 -1,4 1 -0,7 -3,7 -1,9 -0,3 -2,5 -3,7 -4,6 -6,1 -5,9 -5,7 -2,3 -6,3 -9,8
227
Kukusuz yabanc dorudan
yatrmlarn en nemli
mevviklerinden (artrc
unsurlarndan) birisi
zelletirme
uygulamalardr.
Tablo 8.2
Trkiyede 1990-2011 Dneminde Cari lemler Dengesi (Milyar dolar, %)
Tarihsel Sre inde D Ticaret A
Osmanl Son Dnemi D Ticaret A (1880-1913)
Osmanl d ticaret politikas, rn bolluunu esas alan bir anlaya sahiptir. D-
nemin uluslararas ada d ticaret anlaynn yeterince anlalamad sylene-
bilir. Trkiye benzer bir uygulamay planl dnem olarak nitelenebilecek 1963-79
dneminde de yaam ve bu politikann alternatif maliyeti bir hayli yksek olmu-
tur. Osmanl d ticaret anlay klasik tarm imparatorluu anlayna paralel olarak
temelde ihracat engelleyici, ithalat artrc bir zellie sahiptir. Bunun bir gereke-
si mit Burnunun kefinin etkilerini telafiyi amalayan kapitlasyonlarn (zellikle
1838 Trk-ngiliz Ticaret Anlamas) ise dier nemli bir gerekesinin de i pazar-
da mal arzn artrmak yoluyla fiyat istikrarn salama amac olduu sylenebilir.
thalatn ihracat karlama orannn yzde 60tan dk olmas, devletin bu ka-
tegoride ciddi bir gelire sahip olmasn da engellemitir. ngilizlerle imzalanan tica-
ret anlamasndan sonra, Osmanl dier Dvel-i Muazzama ile de benzeri ticaret
anlamalar yapmtr. 1838-64 dneminde Osmanl Devleti ticaret anlamalar ile
d etkilere alm ve yabanclara, kendi lkelerinde dahi gremeyecekleri dere-
cede, yasal ve kurumsal snrlamalardan azade (serbest) bir ortam salanmtr. h-
racatta tarm rnleri ve madenler arlkl ksm oluturmaktadr. Tarm rnleri
de genelde ilenmi tarm rnleri eklinde deil de pamuk, ttn, fndk, ipek, in-
cir, afyon gibi daha ok ilenmemi rnlerden olumaktadr. Osmanlnn ithala-
tnda ise dokuma ve giyim eyas, eker, un, dier gda maddeleri ve yaktlar ba-
ta gelmektedir.
Osmanlda d ticaret politikasnn dayand esas aklayarak, ihracatn ithalat karla-
ma orann deerlendiriniz.
1914 yl d ticaret istatistiklerine gre, ithalatn %59u arlkl olarak tke-
tim mal nitelikli sanayi mallarndan, %25i tahllardan, %7si hammaddelerden
ve %9u da dier maddelerden olumaktadr. Ayn yl ihracatn bileimi incelen-
diinde, tahllarn %45 ile ilk srada geldii grlmektedir. hracat iinde ham-
maddeler %38, baz maml mallar %13 ve dier maddeler %4 dolaynda payla-
ra sahiptir.
Yl hracat thalat Ak hracat / thalat (%)
1880 8,5 17,8 -9,4 47
1913 21,4 40,8 -19,4 53
1923 85,0 145,0 -60 59
1931 127,0 127,0 0,3 100
1932 101,0 86,0 15,0 117
228
Tr ki ye Ekonomi si
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Dvel-i Muazzama:
Osmanlda ngiltere,
Almanya, Rusya ve Fransa
gibi byk devletlere verilen
addr.
Tablo 8.3
D Ticaret A
(1)
(1880-1932)
(1)
1880-1913 aras, Milyar Osmanl Liras, 1923-32 aras, Cari Fiyatlarla Milyon TL
Kaynak: Erdin Tokgz, Trkiyenin ktisadi Gelime Tarihi, Hacettepe niv. BF Yayn.
3. Bask, 1995, s.8-9; DE, statistik Gstergeler, 1923-1992, s.278.

1923-32 Dnemi D Ticaret A
Trk ekonomisinin 1923-29 dneminde korumasz olarak da ak fakir bir ham-
madde ekonomisi olduu sylenebilir. 1929 ylna kadar devletin d ticaret poli-
tikas belirleme yetkisi snrldr. Bu yetkisini ancak 1929 ylnda yerli retimin ar-
trlmas, zellikle sna retimin d rekabete kar korunmas amacyla karlan
bir yasayla kullanabilmitir. Bu yasal dzenlemeden sonra ilk kez d ticaret faz-
las meydana gelmitir; ancak 1929 ylndan itibaren, lke giderek darya kapan-
mtr. Bu kapanma hem ithalattaki hem de ihracattaki greli daralmalardan kay-
naklanmtr.
Esasen, bu gelimede dnyadaki yaygn ekonomik bunalmn da bir pay var-
dr kukusuz; ancak, daralmada, salk malzemesi ve dier yasalarla tannan ver-
gi bakl dnda kalan tm ithal mallarnda gmrk vergilerinin %16dan
%40a karlmas ok etkili olmutur. Trk Lirasnn dier paralar karsndaki de-
er kayb, zel kesimde iflaslara yol amtr. Dnya piyasalarnda tarm fiyatlarn-
daki gerileme hem i piyasaya yansm hem de d ticaret hadlerini Trkiye aley-
hine evirmitir.
Yaygn kamulatrmalar ve milliletirmelerin yan sra hkmetin yabanc irket-
lere kar kukulandrc tavr ve politikalar sermayenin kana yol amtr. 1926
ylnda yeni vergiler almaya balayan ve var olan vergilerin de kapsam ve orann
artran devlet yabanc irketlerle anlama yaparak yeni yatrmlara gitmi, uzun va-
deli d kredi olanaklar da fazla olmaynca, bu teebbsler krediye ynelik talepte
patlamaya yol am, fon ve dviz piyasalarnda talep basks ortaya kmtr.
Osmanl mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetinin payna den borlarn
1929 ylnda denmeye balanacak olmas, ayn yl gmrk vergisi artlarnn do-
urduu speklatif ithalat, demiryolu yapm ve imtiyazlarn satnalnmas (demir-
yollarnn milliletirilmesi) gibi nedenler, 1929 bunalmyla dolayl biimde ilikili
olan bir kambiyo (dviz) bunalmna yol amtr. lkenin ihracatnn yneldii ve
ithalatnn yapld lkeler arlkl olarak Bat lkelerinden olumaktadr. Dnem
boyunca d ticaret ilemleri %70 dzeyinde Bat ekonomileriyle ilikilidir.
1923-32 dneminde en ok an verildii yl 1929dur. Ancak 1930 ylndan
itibaren ithalattaki dramatik d bu a, ihracattaki dlere ramen, fazlaya
evirmitir. lkenin da aklk derecesinde ithalat ve ihracattaki 1929 ylndan iti-
baren meydana gelen gerilemelere paralel olarak, dler meydana gelmitir. B-
tn dnem boyunca yllk bazda ortalama da aklk derecesi d ticaret bala-
mnda %23 dolayndadr (Tablo 8.3).
1929da Trkiyenin yaad kambiyo bunalmnn arkasnda yatan nedenleri aklaynz.
Bu dnemde d ticaret andan olabildiince kanlm ve d ticaret daha ziya-
de ikili anlamalarla yrtlmtr. Bir yandan ikili anlamalara konu olan malla-
rn d ticareti serbest braklrken, dier yandan yurtii retimi yaplan mallarn it-
halat snrlandrlmtr. Kliring ilemleri 1934 ylnda kurulan D Ticaret Ofisi ta-
rafndan yrtlmtr. ncelenen dnemde d ticaret 1938 yl hari, srekli faz-
la vermitir. zellikle sava yllarnda yurtiinde retilen tarm rnlerine ve bata
krom olmak zere madenlere olan byk d talep ihracatn sregen artna yol
amtr (Tablo 8.4).
229
Bir lkenin iktisaden da
aklk derecesinin bir lt
olarak kullanlan toplam d
ticaret hacminin milli gelire
oran, 1929 ylndan itibaren
nemli bir gerileme
kaydetmitir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Ekonominin giderek iine
kapanmas ve kendi rettii
ile yetinme gayreti, dnemin
hkmetinin otarik eilimli
olduunu gsterir.
Ancak dnem boyunca tketim mallarnn ithalatna getirilen snrlamalar da
aklk derecesini srekli drerek dnem banda yzde 15 olan dzeyinin d-
nem sonunda yzde 6 olarak gereklemesine neden olmutur. D ticarette sk
bir kota sisteminin uygulanmas, 1932de Takas Komisyonlarnn kurulmas ile ilgi-
li kanunun karlmas Trk sanayinin korunmas ve gelitirilmesine ynelik tedbir-
ler olarak saylabilir.
D ticaret dengesinin dnem boyunca fazla vermesi altn stokunda arta yol a-
mtr. Altn stoku 1932-45 dneminde 14,5 tondan 210,8 tona ykselmitir. lkenin
elindeki dviz mevcudu da 320 milyon dolardr. Dolaysyla, lke sava dnemini
da kar ykmllkleri balamnda rahat bir ekilde geirmitir denebilir.
Bu dnemde d ticaretteki art oran milli gelir artnn zerindedir. lke da
almada nemli bir mesafe kaydetmitir. 1946-62 dneminde GSMHdaki art yl-
lk ortalama yzde 15 iken, ihracattaki yllk ortalama art oran yzde 22 ve itha-
lat iin bu oran yzde 34tr. Grld gibi lkenin da almas gelir byme-
sinden daha hzl bir ekilde meydana gelmektedir.
Da akln nemli bir gstergesi olan toplam d ticaret hacminin milli geli-
re oran bu dnemde yllk ortalama bazda yzde 13 olarak gereklemitir. Ancak
1947-53 aralnda bu oran yzde 17 dolayndadr. 1953 ylndaki darboazdan
sonra sz konusu oran giderek dmtr. 1954 ylndan itibaren gerileyen da
alma derecesi, 1961 ylndan itibaren tekrar ykselmeye balamtr (Tablo 8.4).
7 Eyll 1946 ylnda yaplan devalasyon ile birlikte, ABD dolarnn TL karl-
1,30dan 2,80e karlmtr. thalatn ana mal gruplar itibaryla dalmnn ge-
liimi incelendiinde, 1947 ylnda yatrm mallarnn pay %32, tketim mallarnn
pay %29 ve hammaddelerin pay da %39dur.
1962 ylnda ise toplam ithalat iinde yatrm mallarnn pay %45,1, tketim
mallarnn pay %7,3 ve hammaddelerin pay da %47,8 olarak gereklemitir.
Grld gibi 1950li yllarn ilk yarsnda tketim mallarnn toplam ithalat iin-
de yksek olan pay incelenen dnemin sonuna kadar giderek d kaydetmi-
tir. Dolaysyla, dnemin ithalatnda arlk yatrm ve hammadde ynndedir.
Esasen, ithal ikameci uygulamalarn denendii dnemde bu zellik beklenen bir
sonutur.
D demelerdeki glkler nedeniyle, dnemin hkmeti 1956 ylnda ABD
dolarnn TL karln 2,80 TLden 5,25-5,50 TLye ykseltmitir. Fiyat denetimleri
artrlm, ticari banka kredileri snrlandrlm ve faiz oranlar ykseltilmitir. An-
cak, sorunlarn devam nedeniyle hkmet 4 Austos 1958 tarihinde istikrar n-
hracat /
thalat
(%)
hracat/
thalat
(%)
hracat/
thalat
(%)
hracat /
thalat
(%)
Cari ilem a/
GSMH
(%)
Ortalama
(1933-45)
128,6
Ortalama
(1946-62)
82,8
Ortalama
(1963-79)
56,2
Ortalama
(1980-2011)
63,7 -1,6
Std.Sapma 24,6 Std.Sapma 29,8 Std.Sapma 16,2 Std.Sapma 9,1 3,7
230
Tr ki ye Ekonomi si
Kaynak: DE, statistik Gstergeler, 1923-1992, s:278-79, 414; TCMB, EVDS; Yakup Kepenek ve Nurhan Yentrk,
Trkiye Ekonomisi, Remzi Kitabevi Yaynlar, 1995, s.69.
Tablo 8.4
Dnemler tibaryla hracat/thalat Oran (1933-2011)
lemleri almtr. Buna gre hkmet TLyi yeniden devale etmi (1 dolarn kar-
l 9 TLye karlm), ithalata serbesti getirilmi, para arz ve bte harcamalarn-
da kstlamalara gidilmi ve KTlerin rettii mal ve hizmet fiyatlarna zam yapl-
mtr. thalat ve ihracatn brokratik engelleri hafifletilmi, d ticaret greceli ola-
rak serbestletirilmi, para arz bir yl snrl olarak artrlmasna ramen, daha son-
ra hzla artmaya devam etmitir. Bte a bata para arz artrlmad iin i
borlanmayla finanse edilmitir.
Planl dnemin d ticaret bilanosundaki ana kalemleri incelendiinde, da ak-
lk derecesindeki geliimin zaman iinde dt grlmektedir. Bu durum, lke-
nin da ticari olarak kapandn gsterir. 1963-79 dneminde milli gelirdeki art
yllk bazda hem ihracattaki hem de ithalattaki arttan daha yksek orandadr. t-
halat dorudan dviz yeterliliine bal iken, ihracat da ithalata dayal sanayi rn-
leri kanalyla dviz yeterliliine baldr. Dier bir deyile ihracat yapabilmek iin
baz rnleri yurtdndan ithal edilmesi gerekir, bu ise dviz yeterliliine baldr.
Eer yeterli dviz yoksa ise ihracat iin gerekli hammadde ve ara mal ithalat ger-
ekletirilemeyecektir. Bu nedenle dviz varl bir btn olarak lkeyi da bal
hale getirmitir. Balangta amalanan kendine yeterlik, bylece bsbtn lkeyi
da kar baml klmtr. hracatn ithalat karlama oran da bu dnemde b-
yk dler gstermitir.
Bu dnemde ii dvizleri ve dvize evrilebilir mevduatn (DM) byk bir
rahatlatc etkisi olmutur. Yksek enflasyon, ucuz kamu kaynakl girdiler, negatif
veya ok dk faizli krediler, mutlak anlamda engelleyici gmrk duvarlar saye-
sinde Trk ekonomisi kalite, standart, rekabet gibi gnn dnya kriterlerinden ta-
mamen bamsz olarak irilemitir.
1963-79 dneminde dviz an kapatmada etkili olan destekleyici faktrler nelerdir?
1980-2011 Dnemi D Ticaretinin Yaps
hracatn ithalat karlama oran 1980-2011 dnemi iin yllk ortalama yzde 63,7
dolayndadr; ancak dnem iinde bu oranda dalgalanmalar da gzlenmektedir.
Ana sektrler itibaryla ihracat kalemi 1980den itibaren nemli gelimeler gster-
mitir (Tablo 8.5). 1980lerin ortalarna doru arln hissettiren sanayi rnleri,
1990lara gelindiinde toplam ihracat iinde yzde 85-90 dolaynda bir paya sahip
olmutur.
D Ticaret A ve hracatn thalat Karlama Dzeyi
D ticaret sadece cari ilemler hesabnn deil, ayn zamanda demeler bilanosu-
nun da en nemli hesap grubudur. 2011 yl iin mal ihracat ve ithalatnn topla-
m (d ticaret hacmi) 375 milyar dolara ulamtr. Bu nedenle bu blmde d ti-
caret hesabnn yapsn daha detayl deerlendirilmesi yaplacaktr. Tablo 8.5te,
1980-2011 yllar arasnda beer yllk ihracat ve ithalat rakamlar verilmektedir.
Trkiye ekonomisi uzun yllar d ticaret aklar ile yaamaktadr. hracatn ithala-
t karlama oran %70lerin zerine kamamtr. Bu rakamlar ihracat gelirlerimiz
ile ithalat faturamzn en fazla %70ler civarnda bir ksmn karlayabildiimizi or-
taya koymaktadr. 2011 yl iin, ihracatn ithalat karlama orannn %56 olarak
gerekletii grlmektedir. Trkiye orta ve uzun dnemde ithalatnn ancak te
ikisine yaknn ihracatyla deyebilen bir lkedir.
231
hracat, bnyesel olarak
1980de tarm rnleri
arlklyken; sz konusu
periyod (1980-2011) iinde
giderek sanayi rnleri
arlkl hale gelmitir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
D Ticarette Yatrm, Ara ve Tketim Mallarnn Pay
1996 ylnda ihracatmzn yaklak yars (%53) tketim mallarndan oluurken bu
oran zaman iinde azalarak 2011 ylnda %38,7ye inmitir. Son yllarda toplam ih-
racatmz ierisinde ham madde/aramal ihracatmzn pay artarak yzde 50ye
ulamtr. Trkiye ihracatnda sermaye malnn pay zamanda iinde artmakla bir-
likte dk (2011de yaklak %10) seviyededir. Trkiyenin ihracat gelirini hzla
arttrabilmesi iin yurt ii katma deeri yksek olan rnlere (sermaye mallarna)
ynelmesi byk nem arz etmektedir.
Trkiyede ithalatta arlk sermaye ve ara mallarndadr. 2011 ylnda ithalatm-
zn %88i sermaye (yatrm) mal ve aramalndan (hammaddeden) olumaktadr. t-
halatmzn arlkl olarak sermaye ve ara malndan olumasnn nedeni, yerli re-
timin ithal sermaye mal ve girdilere olan bamllndan kaynaklanmaktadr. leri
teknoloji ve sermaye-youn rnleri retebilen yerli retimin yetersiz ya da hi bu-
lunmamas sebebiyle ithal mallara olan bamllk krlamamakta ve buna bal ola-
rak ekonomi bymeye baladnda ithalat talebi de artmaktadr (Tablo 8.6). Bu
d ticaret dengesine hem de cari ilemler dengesine olumsuz yansmaktadr.
thalatn ana sektrler itibaryla geliimi incelendiinde, burada da nemli bnyesel
deiikliklerin meydana geldii grlmektedir. 1950lerde ithalatta arlk sermaye mal-
larnda olduu, bu eilimin 1960larda artarken, 1970li yllarla birlikte sermaye mal it-
halatnn toplam ithalat iindeki paynn azald grlmektedir. 1980de pay %20 civa-
rnda olan yatrm mallar ithalatnn toplam ithalat iindeki pay, 1993ten itibaren artma
trendine girmitir. Burada en nemli art tat aralar sanayiindeki ithalatta yaanmtr.
Ara mal ithalatnn toplam iindeki pay, 1950- 1983 dneminde art eilimin-
de olmu, bu trend 1983ten sonra, baz yllarda art gsterse de genelde azal y-
nndedir. Buna karlk 1998-2012 dneminde ara mal ithalatnn toplam ithalat
iindeki pay artmtr.
1950lerde ithalatn yaklak %20sini oluturan tketim mallarnn pay, giderek
azalm, 1983te en dk seviye %1,2ye inmitir. 1983ten sonra tketim mallar-
nn ithalattaki pay, baz yllarda d gsterse de genelde artm ve 2011 ylnda
12,3 olarak gereklemitir. Sermaye, ara mal ve tketim mallar dnda kalan di-
er mallarn ithalattaki pay tm dnem boyunca yaklak %0,5ler (sadece 2002 y-
lnda %1 stne km) dzeyindedir.
2000 2005 2011
Deer Pay (%) Deer Pay (%) Deer Pay (%)
Yatrm (Sermaye) Mallar 2.175,7 7,8 7.997,7 10,9 14.167,1 10,5
Hammadde (Ara Mallar) 11.565,1 41,7 30.289,8 41,2 67.980,9 50,4
Tketim Mallar 13.986,7 50,3 34.835,4 47,4 52.251,8 38,7
Dierleri 47,4 0,2 353,5 0,5 554,6 0,4
hracat thalat D Ticaret A (X-M)
hracatn thalat
Karlama Oran (%)
1990 12.959 22.302 -9.343 58,1
2000 27.775 54.503 -26.728 51,0
2010 113.883 185.544 -71.661 61,4
2011 134.954 240.833 -105.879 56,0
232
Tr ki ye Ekonomi si
Tablo 8.5
1990-2011 Yllar
Aras D Ticaret
(Milyon dolar)
Kaynak: TK.
Tablo 8.6
2000-2011 Yllar
Aras Geni Ekonomik
Gruplarn
Snflamasna Gre
hracat (Milyon dolar)
Kaynak: TK.
Corafi Blgeler ve lkeler tibaryla D Ticaret
Trkiyenin dnya ile olan d ticareti ekonomisindeki yapsal deimeye paralel
biimde srekli olarak OECD lkeleri lehine bir ykseli kaydetmitir. slam lke-
leriyle olan gerek ihracat gerekse ithalat ilikilerinde dnem boyunca ufak tefek
dalgalanmalar yaanmsa da bir durgunluk ve gerileme gzlenmektedir. Ancak,
OECD ve slam lkeleri dnda kalan Uzak Dou ve eski sosyalist lkelerle olan
ticaret, sz konusu dnemde byk artlar kaydetmitir. Bu gelime zellikle
1988den itibaren yaanmaya balanmtr.
thalatta da lke gruplar balamnda ihracattakine benzer bir eilim gzlenme-
sine ramen, burada OECD lkelerinin paylar ok daha yksektir. Bu da kuku-
suz ithal girdi baml bir retim yapsna bal bir ekonomik yapya sahip olan
Trkiye iin, karlatrmal stnlkler teorisinin ierimlerine de uygun olarak,
normal bir eilimdir.
D ticaretimizin yardan fazlas OECD lkeleri ile gerekletirilmektedir. 2011
yl itibaryla rn ihracat ve ithalatmzn %53 bu lkelerle gereklemitir. Daha
nceki yllarda bu oranlar %60n altna dmemitir. D ticaretimiz asndan
nemli bir dier lke grubunu ise Avrupa Birlii (AB) lkeleri oluturmaktadr.
2011 ylna gelinceye kadar ihracat ve ithalatmz ierisinde AB lkelerinin paylar
genelde %50nin altna dmemekle birlikte 2011 ylnda ABdeki krizin etkisiyle
meydana gelen daralma neticesinde ihracatn pay %46ya, ithalatn pay da %37ye
gerilemitir. 2010 ve 2011 yllarnda ihracatmz iinde AB lkelerinin azalan pay
slam birlii rgt lkeleriyle yaplan ihracatn pay arttrlarak (%27-28) kar-
lanmaya allmtr. Karadeniz Ekonomik birliine (KE) ye lkelerle gerek-
letirilen d ticaret hacmimiz de OECD, AB ve slam lkelerinden sonra drdn-
c srada yer almaktadr (Tablo 8.8 ve 8.9).
233
2000 2005 2011
Yatrm (Sermaye) Mallar 11.365,3 20,9 20.363,2 17,4 37.267,8 15,5
Hammadde (Ara Mallar) 36.009,6 66,1 81.868,3 70,1 173.135,2 71,9
Tketim Mallar 6.928,5 12,7 13.975,3 12,0 29.691,7 12,3
Dierleri 199,4 0,3 567,3 0,5 738,6 0,3
Tablo 8.7
2000-2011 Yllar
Aras Geni
Ekonomik Gruplarn
Snflamasna Gre
thalat (Milyon
dolar)
Kaynak: TK.
2000 2005 2011
Avrupa Birlii lkeleri 15.644,4 56,4 41.365,0 56,3 62.377,5 46,2
OECD lkeleri 19.584,7 70,5 47.325,4 64,4 71.663,8 53,1
slam Konferans Tekilat 3.573,1 12,9 13.061,0 17,8 37.348,8 27,7
EFTA lkeleri 324,3 1,2 820,8 1,1 1.895,7 1,4
Karadeniz Ekonomik
birlii
2.466,9 8,9 8.619,5 11,7 17.772,4 13,2
Ekonomik birlii rgt 873,6 3,1 2.669,6 3,6 9.296,1 6,9
Bamsz Devletler
Topluluu
1.648,7 5,9 5.056,8 6,9 13.384,6 9,9
Trk Cumhuriyetleri 572,5 1,2 1.409,3 1,9 5.043,4 3,7
Tablo 8.8
2000-2011 Yllar
Aras Seilmi lke
Gruplarna Gre
hracat (Milyon
dolar; %)
Kaynak: TK.
Trkiyenin ihracatnda en fazla paya sahip olan lkeler Almanya (%10,1), n-
giltere (%6,4), talya (%5,7), Fransa (%5,3) ve Irak (%5,3) olarak sralanmaktadr. t-
halatta ise Rusya (%11,6), Almanya (%9,5), in (%9,3), ABD (%6,6) ve talya (%5,5)
ilk sralarda gelmektedir. Trkiye, karlatrmal stnlkler yaklamna paralel
bir ihracat rntsne sahip olmakla birlikte zellikle sermaye youn ihra rn-
lerinin bir ksmnn yeniden ihracat (re-eksport) nitelii geleneksel yaklama ters
bir sonu ortaya karmaktadr.
D Ticarette Balca Kalemler
Trkiye Cumhuriyetinin ilk ylnda ihracatmzn yaklak olarak %78i tarm, %20si
sanayi ve %2si madencilik rnlerinden olumakta idi. Trkiyenin sanayileme
anlamnda hedefledii sonular alamamas nedeniyle hem GSMHda (veya
GSYHda) hem de ihracatta sanayi pay artrlamamtr. Planl kalknmann ilk yl
olan 1963te ihracatn sektrel dalmnda yine Cumhuriyetin ilk ylndaki oran-
larla yaklak sonular mevcuttur. 1980 ylnda gelindiinde ihracatta tarmn pay
%57ye derken sanayinin pay ise 37 olarak gereklemitir. 24 Ocak 1980 Karar-
lar ile birlikte izlenen ihracata dayal sanayileme stratejisi ile birlikte ihracatta ta-
rm rnlerin pay azalrken, sanayi rnlerinin pay ciddi oranda art gstermi-
tir. Tarmn ihracattaki pay giderek azalm 1990 ylnda %17,4, 2000 ylnda %6 ve
2010 ylnda %4,3 olarak gereklemitir. Ayn dnemde sanayinin pay ise hzla
artm, 1990 ylnda %79,9, 2000 ylnda %91,9 ve 2010 ylnda %92,6 dzeyine
ulamtr.
hracat ve ithalat ierisinde ticareti en fazla gerekletirilen 20 fasln 2010 yl iin
alm olduu deer ve paylar sunulmaktadr. 2010 yl verileri deerlendirildiinde
en yksek paya motorlu kara tatlar sahiptir (%12). Toplam ithalat ierisinde en
byk paya %20 ile mineral yaktlar ve mineral yalar sahip olmaktadr. Bir dier
ifadeyle enerji ithalat olarak deerlendirebilir. Trkiyenin baz ihracat ve ithalat ka-
lemlerine baktmzda da benzerlikler grlmektedir. Bu durum, sz konusu sek-
trlerde nemli miktarda endstri-ii ticaretin var olduunu gstermektedir. rne-
in; kazanlar, makine ve cihazlar grubu iin 9.413 milyar dolarlk ihracat sz konu-
su iken bu rn grubunun ithalat 21.266 milyar dolar olarak gereklemitir. 2010
ylnn en nemli ihracat rn grubunu oluturan motorlu kara tatlarnda 13.812
milyar dolarlk ihracat gerekletirilmesine ramen, ithalat gerekletirilen motorlu
kara tatlarnn 13.419 milyar dolar ile yaklak bir deere sahip olduu grlmek-
tedir. Bu sektrde yerli katma deerin dk olduu unutulmamaldr.
234
Tr ki ye Ekonomi si
Yeniden hracat
(re-export): Bir lkenin ithal
ettii mallar ok fazla fiziki
deiiklie uratmadan
baka lkelere satmasdr.
thalat lke, kk
deiiklikler yapt ve
yeniden ambalajlad mal
dier lkelere ihra eder.
Yeniden ihracatta ama
lkeler arasndaki fiyat
farkllklarndan
faydalanmaktr.
2000 2005 2011
Avrupa Birlii lkeleri 28.526,9 52,3 52.695,8 45,1 91.125,2 37,8
OECD lkeleri 36.821,3 67,6 70.713,5 60,6 127.599,2 53,0
slam Konferans Tekilat 6.320,9 11,6 9.741,0 8,3 31.418,1 13,0
EFTA lkeleri 1.155,3 2,1 4.439,6 3,8 5.844,7 2,4
Karadeniz Ekonomik birlii 6.746,5 12,4 20.403,1 17,5 38.766,8 16,1
Ekonomik birlii rgt 1.543,0 2,8 5.044,3 4,3 17.305,7 7,2
Bamsz Devletler Topluluu 5.693,0 10,4 16.885,9 14,5 33.156,2 13,8
Trk Cumhuriyetleri 628,0 1,2 1.203,5 1,0 3.642,1 1,5
Tablo 8.9
2000-2001 Yllar
Aras Seilmi lke
Gruplarna Gre
thalat (Milyon
dolar; %)
Kaynak: TK.
2010 ylnda ihra edilen rnlere BEC snflamasna gre bakldnda toplam
ihracatn %33,7si sanayi iin ilem grm hammaddeler, %10,3 yar dayankl
tketim maddeleri, %7,8i dayankl tketim mallar ve %6,2si dayanksz tketim
mallarndan olumaktadr. Yukarda belirtildii gibi yurtii katma yksek olan mal-
larn ihracattaki pay olduka dktr. rnein; yatrm (sermaye) mallarnn (ta-
maclk aralar hari) 2010 yl ihracatndaki pay yaklak %5,6dr. hracatmzn
nemli ksm ilem grm hammaddeler ve tketim mallar ile ilgili sanayi rn-
lerinden olumaktadr.
2010 ithalatnda en fazla pay %31,7 ile sanayi iin ilem grm hammaddeler
almaktadr. kinci srada %12,7 ile kayna belirtilmeyen rnler (gizli veri), n-
c srada %12,5 ile yatrm mallar (tamaclk aralar hari) yer almaktadr. Sana-
yi iin ilem grmemi hammaddeler %6,6, ilem grm dier yakt e yalar %6,6,
tamaclk aralarnn aksam ve paralar %5,7, yatrm mallarnn aksam ve para-
lar %4,9, binek otomobiller % 3,7 ve sanayi ile ilgili tamaclk ara ve gereleri
ise yaklak %3 pay almtr (http://www.tuik.gov.tr Eriim: 16.03.2012). Trki-
yenin ithalatnda retimde girdi olarak kullanlan ara mal ile ilgili rnlerin nem-
li bir arl sz konusudur. Buna karlk tketim mallarna ilikin rnlerin itha-
lattaki arl, ihracata gre daha dktr.
235
hracatta lk 20 Fasl Pay (%) thalatta lk 20 Fasl Pay (%)
Motorlu kara tatlar, vd. 12,1 Mineral yaktlar, mineral yalar vb. 20,7
Kazanlar, makine ve cihazlar, alet ve paralar 8,3 Kazanlar, makine ve cihazlar, alet ve paralar 11,5
Demir ve elik 7,7 Demir ve elik 8,7
rme giyim eyas ve aksesuarlar 6,8 Elektrikli makine ve cihazlar 7,9
Elektrikli makine ve cihazlar 6,6 Motorlu kara tatlar, vd. 7,2
Demir veya elikten eya 4,3 Plastik ve plastikten mamul 5,2
rlmemi giyim eyas, aksesuarlar 4,1 Eczaclk rnleri 2,4
Mineral yaktlar, mineral yalar vb. 3,9 Organik kimyasal mstahsallar 2,4
nciler, kymetli talar vd. 3,3 Optik, fotoraf, sinema, l cihaz, tbbi aletler vd. 1,9
Plastik ve plastikten mamul 3,3 Pamuk ve iplii, pamuklu mensucat 1,8
Yenilen meyveler, kabuklu yemiler vd. 3,1 Bakr ve bakrdan eya 1,8
Tuz, kkrt, toprak ve talar 2,2 Hava tatlar, uzay aralar vd. 1,7
Alminyum ve alminyum eya 1,7 nciler, kymetli talar vd. 1,6
Kauuk ve kauuktan eya 1,7 Kt ve karton, kartondan eya 1,5
Mensucattan mamul dier eya 1,6 Alminyum ve alminyum eya 1,3
Mobilyalar, aydnlatma vb. 1,6 Kauuk ve kauuktan eya 1,3
Sebze, meyve, bitki paralar vd. 1,3 Sentetik ve suni devamsz lifler 1,1
Pamuk ve iplii, pamuklu mensucat 1,3 Demir veya elikten eya 1,1
Metal cevherleri, cruf ve kl 1,1 Muhtelif kimyasal maddeler 1,0
Hallar vd. 1,1 Dokumaya elverili suni ve sentetik 0,9
hracat Tutar (Milyar dolar) 113.9 thalat Tutar (Milyar dolar) 185.5
Tablo 8.10
2010 Ylnda En Fazla hracat ve thalat Yaplan Fasllar (Milyar dolar)
Kaynak: TK.
SERMAYE HESABI
demeler bilanosunun iki ana kaleminden biri olan sermaye hesab cari ilemler
hesab ile bir bakma karlkl alr. Bir ekonomide yurtii tasarruflar toplam ya-
trmlar karlayacak dzeyde deilse ekonomide cari ak oluur. Yatrmlar fi-
nanse etmek iin yabanc tasarruflara ihtiya duyulur. Bu nedenle yabanc tasarruf-
larn lkeye girii nem arz etmektedir. rnein, cari ilemler ann, sermaye
(finans) hesabnn bykl ile karlanmas gerekir. Cari fazla varsa, bu durum-
da finans hesab a szkonusu olacaktr. Ne var ki, uygulamada mal, para, ka-
ytlarn zaman ve mekn uyumsuzluu gibi birok teknik nedenden dolay, her za-
man finans hesab ve cari hesap birbiriyle dengelenmez ve net hata/noksan kale-
mine kaydedilecek bir byklk ortaya kar.
demeler dengesinde ift kayt sistemine gre tutulduu iin bor ve alacakla-
rn birbirine eit olmas gerekir. Fakat baz kalemlere ait bilgilerin eksik olmas, ka-
yt yaplrken gerekleen hatalar ve unutmalar nedeniyle demeler dengesi ile il-
gili eksik ve fazlalar net hata ve noksan yazlmaktadr. Net hata ve noksan kale-
minde pozitif (+) deer sz konusu ise lkeye resmi kaytlara girmeyen sermaye
girii olduunu gstermektedir. Bir rnek vermek gerekirse; 2005 yl iin hesap:
Dorudan yatrm, portfy yatrm ve dier yatrmn toplamndan (42,7) cari ilem
a (-22,2) karlr. Kalan bakiye rezerv varlk stokundan dlr ve net hata
noksan elde edilir (-17,8+20,5=2,7).
Finans hesabnda dorudan yatrmlar, portfy yatrmlar ve krediler yer al-
maktadr. 2000-2011 dnemine bakldnda, dorudan yatrm (13,4 milyar dolar),
portfy yatrm (22,1 milyar dolar) ve krediler (30,1 milyar dolar) bakmndan Tr-
kiyeye net giri olmutur. Ayn dnemde rezervlerde meydana gelen art 52,1
milyar dolardr. Dolaysyla, cari ilemler hesab, finans hesab, rezerv varlklar ile
net hata noksan kalemlerinin toplamnn matematiksel olarak sfr dengesini ver-
mesi beklenir (Tablo 8.11).
Trkiye ekonomisine en fazla kaynak girii bankalarn ve firmalar sektrnn
yurtdndan saladklar krediler yoluyla meydana gelmektedir. kinci srada kay-
nak girii ise tahvil ihrac ile meydana gelmektedir. Hisse senedi piyasas ise kay-
nak ekmede nc srada rol oynamaktadr.
Finans hesabnda en byk pay hangi kalemler almaktadr?
236
Tr ki ye Ekonomi si
Trkiye, kronik tasarruf a
yaayan bir lke olduu iin
bu girilerin sermaye
maliyetini aa ekme
ynnde kayda deer ilev
grd sylenebilir.
Yatrmlar iin ihtiya
kaynaklar yetersiz olan
yurtii tasarruflarla
karlanmas durumunda
faiz oranlar hzla ykselerek
sermaye maliyetini
artracaktr.
2000 2001 2005 2010 2011
A-CAR LEMLER HESABI -9,9 3,8 -22,3 -46,6 -77,2
C-FNANS (SERMAYE) HESABI 9,6 -14,6 42,7 58,9 66,0
C-8-Yurtdnda Dorudan Yatrm -0,9 -0,5 -1,1 -1,5 -2,5
C-9-Yurtiinde Dorudan Yatrm 1,0 3,4 10,0 9,0 15,9
C-10-Portfy Hesab-Varlklar -0,6 -0,8 -1,2 -3,5 2,7
C-11-Portfy Hesab-Ykmllkler 1,6 -3,7 14,7 19,6 19,5
C-12-Dier Yatrmlar-Varlklar -1,9 -0,6 -0,6 7,0 10,9
C-13-Dier Yatrmlar-Ykmllkler 10,4 -12,3 20,8 28,3 19,5
Cari, Sermaye ve Finansal Hesaplar (A+C) -0,3 -10,8 20,4 12,2 -11,1
D-NET HATA VE NOKSAN -2,7 -2,1 2,8 2,7 12,2
E-REZERV VARLIKLAR 3,0 12,9 -23,2 -15,0 -1,0
E-14-Resmi Rezervler -0,4 2,7 -17,8 -12,8 1,8
E-15-Uluslararas Para Fonu Kredileri 3,4 10,2 -5,4 -2,2 -2,8
Cari lemler A / GSYH (%) -3,7 1,9 -4,6 -6,3 -9,8
Tablo 8.11
Sermaye (Finans)
Hesab (Milyar
dolar)
Kaynak: TCMB; TK.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Dorudan Yabanc Yatrmlar
Dorudan yabanc yatrmlar, giri yapt lkeye sermayenin yan sra teknoloji ve
iletme bilgisi de getirmektedir. Ayrca lkede yaratlan katma deer ile birlikte is-
tihdam ve rekbete nemli lde katklar salayabilmektedir. Sz konusu yat-
rmlar ihracata dnk sektrlere yapldnda d ticaret dengesinde olumlu geli-
meler olabilir. Dorudan yabanc sermaye yatrmlar yaratt ekonomik ve sosyal
etkiler lkelerin kalknma nemli katk salamaktadr.
Trkiye Cumhuriyeti ilk yllarnda dorudan yabanc yatrmlarna Osmanl D-
neminde yaanan olumsuz deneyimler nedeniyle mesafeli yaklam, hatta yabanc
mlkiyetindeki iletmeler milliletirilmitir. 1950li yllarda da almayla birlikte ya-
banc sermayeyi dorudan ilgilendiren ilk dzenleme 1951 ylnda 5821 sayl Ya-
banc Sermayeyi Tevik Kanunu olmutur. Ardndan 5821 sayl Yasa yeniden d-
zenlenerek 1954 ylnda 6224 sayl Yasa olarak tekrar yrrle girmitir.
1954 ylndaki 6224 sayl Yabanc Sermayeyi Tevik Kanunu gnn artlarna
gre olduka liberal bir yasa idi. Sz konusu Yasa 2000li yllarda gnn ihtiyala-
rna karlamaktan uzaklat iin 2003 ylnda 4875 sayl Dorudan Yabanc Ser-
maye Kanunu karlmtr. Bu Kanun ile birlikte brokratik ilemler azaltlarak
basitletirilmi, dorudan yabanc yatrmlar her trl ekonomik, siyasi ve sosyal
olumsuzluklara kar gvenceler artrlm, anlamazlk olmas hlinde uluslararas
tahkime gitme imkan da tannmtr.
1980lerdeki neo-liberal politikalar neticesinde dnya apnda balayan d ti-
caretin liberalletirilmesi hareketi, 1990l yllarda sermaye ve finans piyasalarnn
da almasyla farkl bir boyut kazanmtr. 2010 yl itibaryla dnyadaki toplam
dorudan yabanc sermaye stoku 19 trilyon dolarn zerindedir. Dorudan yaban-
c yatrm stoku dzeyi 1980de 700 milyar dolar ve 2000de 7,4 trilyon dolar iken,
son yllarda lkelerin sermaye piyasalarn serbestletirmeleriyle bu rakam 19 tril-
yon dolar amtr.
Trkiyenin yabanc dorudan yatrmlardan ald pay 2010 ylsonu itibaryla
180,2 milyar dolar civarndadr. Dorudan yabanc yatrm stok rakam 2000 yln-
da 19,2 milyar dolar iken, 2008 ylnda 75,4 milyar dolardr. UNCTADn (Birlemi
Milletler Ticaret ve Kalknma Konferans) hazrlad 2011 Dnya Yatrm Rapo-
runa gre, 2010 ylnda 9,1 milyar dolar dorudan yabanc sermaye yatrm eke-
rek dnyada 27nci sraya ykselmitir.
Trkiyenin kalknmasn hzla gerekletirebilmek iin mutlaka daha fazla ya-
banc sermaye ekmesi gerekmektedir. Burada yabanc sermaye derken kastettii-
miz dorudan yabanc sermayedir. nk dorudan yabanc yatrmlar sabit ser-
maye birikimine artrarak ekonomik gelime ve kalknmas hzlandrmaktadr (Kar-
luk, 2007, s. 585).
Trkiyede en fazla dorudan yatrm yapan lkeler AB yeleridir. ABnin Tr-
kiyedeki dorudan yatrmlar iinde ABnin pay yzde 79dur. AB iinde Hollan-
da, Almanya, Lksemburg, Belika, Fransa, Avusturya ilk sralarda gelmektedir.
ABD ise Trkiyedeki dorudan yabanc yatrmlar iinde yzde 8,4lk bir paya
sahiptir. Krfez lkelerinin dorudan yatrmlar iindeki pay yzde 7,4tr.
Dnyada en fazla dorudan yatrm eken lke ABDdir. Dnyadaki dorudan
yatrm stokunun yzde 18i bu lkededir. Hong Kong, ngiltere, Fransa, Almanya
ve Belika gibi lkeler, ak ara farkla ABDyi takip eden dier en fazla dorudan
yatrm alan lkelerdir. Dnyadaki dorudan yatrmlarn yzde 75 civarndaki ks-
m gelimi lkelerdedir.
237
Trkiye, yabanclarn
dorudan yatrmlarn
ynelttikleri gelimekte olan
lkeler arasnda ilk
sralarda gelmektedir.
Yabanclarn Portfy Yatrmlar
Gelime yolundaki lkelerde sermaye ve tasarruflar grece kt olduu iin bunla-
rn fiyatlar (faiz) da yksek olur. Bu nedenle sermayenin ve tasarrufun bol oldu-
u gelimi lkeler ile doal kaynak zengini lkelerden gelimekte olan lkelere
doru bir ak olur. Trkiyede de tasarruflar yetersiz olduu iin, yurtdndan yur-
tiine, yksek getiri oranlarndan yararlanmak iin bir para ak olur.
Yabanclarn portfy yatrmlar 2004 ylnda 38,2 milyar TL iken, 2011 ylnda
173,9 milyar TL olmutur. Trk hisse senedi borsasnn te ikisi yabanclarn elin-
dedir. Bu borsada ilem gren irketlerin te ikisi anlamna gelmez nk irket-
lerin sadece halka atklar ksm borsada ilem grmektedir. Yabanclar, Trkiye
finans piyasas dalgalanmaya baladnda, genelde borsadan ekildiinde mevdu-
at ve kamu ktlarna ynelmekte, sabit getirili aralar tercih etmektedir.
Dolayl yabanc yatrmlar olarak da nitelendirilen bu yabanc portfy yatrm
iin yksek getirinin yan sra ekonomik ve siyasi istikrar da ok nemlidir. lke
ekonomisine ynelik phe ve tereddtlerin veya olumsuz beklentilerin artmas,
bu yatrmlarn lkeden kna ve/veya maliyetlerin artna neden olacaktr. Cari
ilemler dengesi finansmannda dolayl yabanc yatrmlarn rol bykse, lke
ekonomisinin zellikle uluslararas gelimelere kar krlganl artacaktr. Trkiye
ekonomisine pheyle bakanlarn temel dayanakta noktas yksek cari ilemler
a ve bunun finansman eklidir.
Mevcut artlar dikkate alndnda ksa ve orta vadede Trkiye cari ilemler
dengesindeki ak devam edecektir. Bu artlar altnda Trkiye iin ideal olan, bu
an finansmann uzun vadeli yabanc sermaye girii ile finanse etmektir. Cari
an ksa vadeli kaynaklarla finansman, dier makro ekonomik deikenlerdeki
gelimeler iyi dahi olsa, lke ekonomisine ynelik olumsuz beklentileri her za-
manl canl tutulmasna neden olacaktr.
DI BORLAR
Bir ekonomide hanehalklar, kamu kesimi, firmalar kesimi ve d lem olarak nite-
lenen ekonomik aktrler arasndaki bor alacak ilikisi bor olgusunu ortaya kar-
maktadr. Bor alma veya bor vermenin arkasndaki gd ise, bu aktrlerin fon
ihtiyalar ile ellerindeki fon miktarlarnn birbiriyle uyumamasdr. Bir yandan ih-
tiyacndan fazla fon bulunduranlar, dn vermeye eilim gsterirken, dier yan-
dan ihtiya duyduklar fon miktarndan daha azna sahip olanlar dn almaya
eilimlidirler. Bu erevede, ulusal dzeyde yurtii aktrlerin toplam fon arz ve ta-
lepleri birlikte dikkate alndnda, o lkenin net olarak fon fazlas veya a ver-
dii grlebilir.
Trkiye ulusal dzeyde fon a veren bir lkedir. Borlanmann ve net olarak
da kar borlu olmann arkasnda yatan neden de bu fon adr. Ulusal dzey-
de fon ann temel iki gstergesi tasarruf-yatrm dengesi ile cari ilem-
ler adr. Bir lke tasarruf a veriyorsa, byk oranda cari ak da vermek-
tedir. Trkiye son yirmi ylda, 2004 ylna kadar kamu tasarruf a, zel sektr ta-
sarruf fazlas vermi; ulusal dzeyde ise net tasarruf a mevcuttu. Yani kamu ke-
simi a, zel kesim fazlalar ile karlanmaya allm, fakat kamu aklar srf
zel kesim tasarrufuyla kapatlamad iin net olarak yurtdndan da fon temin
edilmitir. Ancak, 2002 ylnda ylndaki Gl Ekonomiye Gei Program ile
birlikte kamu kesimi disipline edilmi, faiz d bte fazlas hedefi ile birlikte ka-
munun borlanma ihtiyac giderek azalmtr.
238
Tr ki ye Ekonomi si
Yurtdnda yerleikler veya
yabanclar olarak nitelenen
kesimin Trkiyedeki portfy
yatrmlar mevduat, hisse
senedi ve bankalardaki
menkul kymetlerden
olumaktadr.
2004 ylndan sonra zel kesim ak vermeye balam, kamu kesimi fon a
azalm ve baz yllarda fazla dahi vermitir. Ulusal dzeyde ise ak srmeye de-
vam etmi ve Trkiye ekonomisi net kaynak a yaayan bir ekonomi olma zel-
liini srdrmtr. Milli gelirin oran olarak ulusal dzeyde d kaynak a %5
ile %7 arasnda deimektedir. Trk ekonomisine ne kadar fazla yabanc kaynak
girerse ekonomik byme o kadar yksek olmaktadr. Nitekim kriz dnemlerinde
den yatrm harcamalar nedeniyle d kaynak ihtiyac dmekte, bu da ekono-
mik bymenin dmesine yol amaktadr.
Ulusal dzeyde fon ann temel gstergeleri nelerdir?
Bor ynetiminde zel kesim firmalar birbirinden olduka farkl modeller ve
finansman teknikleri kullandklar iin, btn firmalara uyarlanacak temel borlan-
ma ilkeleri gelitirmek ok uygun olmayabilmektedir. Oysa, kamu kesimi konu-
sunda uluslararas camiann gelitirdii ilkeler sz konusudur. Trkiye bor yne-
timinin temel ilkelerini 1 Eyll 2002 tarihli Bor ve Risk Ynetiminin Koordinas-
yonu ve Yrtlmesine likin Esas ve Usuller Hakknda Ynetmelik ile tespit et-
mitir. Buna gre temel borlanma ilkeleri;
Makroekonomik dengeleri gzeterek para ve maliye politikalar ile uyum-
lu srdrlebilir, saydam ve hesap verilebilir bir borlanma politikas iz-
lenmesi.
Finansman ihtiyalarnn, i ve d piyasa koullar ve maliyet unsurlar gz
nne alnarak belirlenen risk dzeyi erevesinde orta ve uzun vadede
mmkn olan en uygun maliyetle karlanmas.
Trkiye D Borlarnn Tarihi Seyri
Osmanlda D Borlanma ve Cumhuriyete Devreden D Borlar
Osmanl i borlanmas, d borlanmasna gre ok daha nce balamtr. Os-
manl ilk d borcunu ald 1854ten Cumhuriyetin kuruluuna kadar toplam 41
adet d bor anlamas imzalamtr. 1875 ylnda d bor stokunun bteye ora-
n yzde 25tir (Bulut, 2008). Osmanl, 1875 ylnda d bor demesini yapamaya-
can (moratoryum) ilan etmi ve Nisan 1876da d bor demelerini tamamen
durdurmutur.
1881 tarihindeki Muharrem Kararnamesi ile d borlarda yeniden yaplan-
maya gidilmi ve Dyun-u Umumiye daresi kurulmutur. Bu dare, d bor
demelerini gvence altna alacak vergi ve har gibi gelirlerin toplanmas yetkisi-
ni almtr. Moratoryum ilan edildiinde Osmanlnn d bor stoku 239 milyon Os-
manl Lirasdr.
D borlar, Osmanl Devleti ktkten sonra Osmanl topraklarnda kurulan
devletler arasnda paylatrlm ve en byk bor yk Trkiyeye verilmitir.
1925 ylnda Osmanl borlarnn yaklak %67sinin Trkiye tarafndan denmesi
kararlatrlmtr. Trkiyenin payna den 107,5 milyon altn Osmanl Liras tuta-
rndaki borcun denmesi iin Dyun-u Umumiye daresi ile 13 Haziran 1928 tari-
hinde Pariste bir anlama imzalanmtr. Osmanldan kalan borlarn son taksidi-
nin deme tarihi, ilk borlanma tarihinden tam bir yzyl sonra 25 Mays 1954tr.
Osmanl Devletinin, Krm Savann etkisiyle ilk kez 1854 ylnda gayrimslim
lkelerden borlanmaya balamasnda Galata Bankerlerinin araclk rolleri kayda de-
239
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
erdir. lk yl 5 milyon ngiliz Poundu borlanan Osmanl, ikinci yl bir 5 milyon Po-
und daha borlanm ve borlanma trendi deta patlama yaparak devam etmitir.
1877 ylnda 191 milyon ngiliz Poundu ana para ve 62 milyon ngiliz Poundu
da faiz olmak zere toplam bor tutar 253 milyon ngiliz Poundu dolayndadr. Bu
borlar karl, Msr Vergisi; Bursa ve Edirne ipek aarlar; Midilli, Balkesir ve z-
mir zeytinya aarlar; Halep, Adana, Suriye, Yanya, Trabzon, Bursa, Aydn, Men-
tee, Konya gelirleri; Edirne, Tuna ve Selanik vilayetleri gelirleri; Anadolu anam
vergisi ve stanbul ttn rejisi gelirleri teminat olarak gsterilmitir (Toprak, 1999a).
Esasen, 191 milyon Sterlin dolayndaki anapara borcun nominal deeri ile sa-
t fiyat farkl olmu ve sat fiyatnn dklnden tr, ancak %53 Osman-
lnn eline gemitir. Borlarn %90 gerek kiilerden ve bankalardan alnmtr.
1881 Muharrem Kararnamesine gre borlarn mene lkeler itibaryla dalm u
ekilde Tablo 8.12:
Tablo 8.12de grld gibi, borlarn arlkl ksm Fransa ve ngiltereye olan
borlardan olumaktadr. 1914 ylndaki d borlar toplam Dyun-u Umumiye y-
netiminin Paris Maliye Konferansna verdii rapora gre 153,7 milyon Osmanl Li-
rasdr. Toplam borlarn devlet gelirlerine oran ise yzde 28,2 dzeyindedir.
Cumhuriyetin lk Yllarndan kinci Dnya Sava Sonuna Kadar Olan
Dnemde D Borlar
Cumhuriyet rejiminin kurulmasyla birlikte yeni devlet, belki de uzun bir sava d-
neminden kmann ve gayrimslimlerden ekinmenin verdii bir halet-i ruhiye ile
sadece Trklerin girebilecei alanlar, sadece Trklerin yararlanabilecei kolaylk
ve imknlar ihdas etmitir (Toprak, 1999a). Lozan Anlamas 1924 ylnda yrrl-
e girmi ve toplam tutar 129.384.910 altn lira olan Osmanl borlarnn 84.597.495
altn lirasn (%65,4) yeni devlete yklemitir. Bu borcun yllk taksit demesi
5.809.312 altn liradr. Yeni devlete bu demenin getirdii ykn arl, imknlar
dikkate alndnda daha iyi anlalmaktadr. zellikle, 1930lu yllarda, 1928 yln-
da yaplan indirimlere ramen, bte harcamalarnn %13-18ini Osmanl borlar
oluturmaktadr. 1928 ylnda Cemiyet-i Akvam aracl ile Trkiyenin bor yk
kriteri yeniden belirlenmitir. Buna gre, Osmanl borlarnn 1912 ncesi olanla-
rn %62si 1912 sonras olanlarn ise %79u Trkiyeye yklenmiti. Grmeler
1933 ylna kadar srm ve sonuta, Trkiyenin 8 milyon altn lira (yllk 700 bin
altn lira taksit demeli olarak) demesi karara balanmtr. Trkiye bu borlar
daha nce de belirtildii gibi 1954 Mays aynda tamamen demitir.
240
Tr ki ye Ekonomi si
lke Yzde Pay
Fransa 40,00
ngiltere 29,00
Trkiye (i bor) 7,93
Hollanda 7,60
Almanya 4,70
talya 2,60
Avusturya-Macaristan 0,97
Dier 7,20
Toplam 100,00
Tablo 8.12
Osmanl Borlar
Kaynak: Devlet
statistik Enstits
(1973), Trkiye'de
Toplumsal ve
Ekonomik
Gelimenin 50 Yl, s.
18.
Cumhuriyet rejimi ilk d borlanmasn demiryollarnn ve Haydarpaa liman-
nn kamulatrlmasn yapmak amacyla yapmtr. Bir Amerikan irketi, kibrit te-
kelinin kendisine braklmas karlnda 1930 ylnda 10 milyon dolar bor ver-
mitir. Sava yllarna kadar ABDden alnan 10 milyon dolar, Merkez Bankasnn
kuruluunda; Sovyetler Birliinden alnan 10,5 milyon liralk kredi ise sanayile-
mede, zellikle dokuma sanayiinde ve ngiltereden salanan 16 milyon ngiliz
Sterlini de Karabk Demir elik Fabrikasnn yapmnda kullanlmtr. Sava ylla-
rnda nemli boyutlarda i borlanma yaplmtr.
Sava sonrasnda ABD nderliindeki gelimi lkeler hem Avrupann yeniden
imar hem de dier lkeleri Sovyet tehdidine kar korumak iin nemli kurumsal
dzenlemeler ve mali yardm programlar devreye sokmutur. Trkiye de zel sek-
tr ve ticaret serbestisi uygulamalarn balatarak bu uluslararas trendden yararlan-
ma yoluna gitmi ve Cumhuriyetin d yardm ve d borlanmaya yelken amas
bu dnemle balamtr denilebilir. 1948-49 aralnda Marshall Plan balamn-
da ABDden 50 milyon dolarlk bir d yardm alnmtr. Yine bu dnemde Trki-
yenin henz kurulan uluslararas rgtlerine yelii sz konusu ana eilimin bir
uzants olarak alnabilir.
Demokrat Parti Dneminde D Borlanma
Menderes Hkmetleri dneminde (1950-1960) d borlanmaya deta yegane a-
re olarak bavurulmutur. 1950 ylnda 776 milyon dolar olan d bor toplam,
1956 ylnda 1.2 milyar dolara ve 1960 ylnda 5 milyar dolara ykselmitir. Devlet
d bor faizlerini dahi deyemeyecek hle gelince moratoryum ilan etmitir. 4
Austos 1958 tarihinde IMF nerileri dorultusunda alnan istikrar tedbirleri ile TL
devale edilmi ve bir ABD dolar 2.8 TLden 9 TLye ykseltilmi, OECD, IMF ve
ABD ile anlamalar imzalanarak 600 milyon dolarlk d bor ertelenmi, 350 mil-
yon dolarlk yeni bir kredi alnmtr. Bu aamadan sonra Trk ekonomisi adeta
borlanabildike yaayabilen bir ileyie sahip olmutur.
Bir lkeye dviz giriinin birka yolu vardr. D ticaret, d bor, d yardm ve
d kredi, yabanc dorudan veya portfy yatrm. Bu dnemde Trkiyede men-
kul kymet piyasas snrl ve yzeysel olduu iin portfy yatrm yoluyla yaban-
c sermayenin gelmesi pek sz konusu olmamtr. II.Dnya Sava esnasnda d
borlanmada nceki dnemlere oranla nemli artlar olmasna ramen bu srada
altn ve dviz miktarnn da artmas nedeniyle lke, savatan net borluluk dze-
yini sfrlayarak kabilmitir. D borlanmada ABD balca kaynak durumundadr.
1946-50 aralnda daha ok d bor eklinde gelen d kaynak, 1950 ylndan
balayarak ba olarak gelmeye balamtr. ABD kaynaklar Truman Doktrini,
Marshall Plan, AID ve PL 480 programlar erevesinde gelmitir. PL 480e gre
ABD tarm rnleri fazlasndan Trkiyeye gnderilen miktarn karl TL olarak
Merkez Bankasnda ayr bir hesapta tutulmakta ve ikili anlamalara gre kullanl-
maktayd.
Bu kaynan Trkiye tarafndan kullanlan blm bte ve KT finansmann-
da, ABD tarafndan kullanlan blm de ABDnin Trkiyedeki zel ortaklklarna
kredi verilmesi biiminde deerlendirilmitir. PL 480 kanalyla salanan kaynan
tutar 351,2 milyon ABD dolardr. 1954 sonras dnemde ithal edilen bir ok ithal
maln bedeli denememi ve bunlar denmesi gecikmi d bor durumuna gel-
mitir. 1960 ylnda bu tr borlarn tutar 376,6 milyon ABD dolarn bulmutur.
Toplam d borlar bu dnemde, TL cinsinden %750, dolar cinsinden ise %410 ora-
nnda artmtr. Aradaki farkllk 1958 devalasyonundan kaynaklanmaktadr. Bu
241
dnemde lkeler itibaryla ABD kaynakl yabanc sermayenin oran toplam iinde
%40 iken, Bat Almanya, svire ve Hollanda %10luk paylarla arkada gelmekte ve
gerekleen yabanc sermaye iinde bu drt lkenin paylar birlikte % 85i bulmak-
tadr.
Planl Dnemde D Borlanma
Planl dnemde d borlanma zellikle 1975 ylndan sonra hzlanarak art kay-
detmitir. Bu borlar hem yabanc devletlerden hem de yabanc firma ve uluslara-
ras kurululardan salanmtr. D borlarn nemli bir blm proje finansma-
nnda kullanlm ve bakiyesi de d ticaretin finansmanna ynlendirilmitir. Kamu
kesimine alan uzun dnemli krediler genellikle altyap, ara mallar retimi, tarm
ve kentleme alanlarna ynelmitir. Planl dnem boyunca artan d borlar lke-
yi 1970li yllarn sonunda bir dviz krizine sokmutur.
12 Eyll 1980 Sonras Dereglasyon Dneminde D Borlar
1980-98 dneminde i ve d kaynaklara borlanma eklinde youn bir bavuruy-
la ekonomik gelimenin finansman salanmtr. Btn dnem ortalamas bak-
mndan vergi gelirlerinin %89u bor anapara ve faizlerine gitmektedir. bor
anapara ve faizi dnemin banda toplam vergi gelirlerinin %10u ve d bor ana-
para ve faiz demeleri de dnem banda yine toplam verginin %2si orannda ol-
masna ramen, dnem boyunca gerek i borlanmada gerekse d borlanmada
byk artlar olmutur. Dnem boyunca yllk bazda ortalama olarak i bor ana-
para ve faiz demeleri vergi gelirlerinin %69u oranndayken, d bor anapara ve
demeleri de vergi gelirlerinin yine yllk bazda ortalama olarak %21i dolaynda-
dr. 1983-97 dneminde ortalama olarak d bor stokunun milli gelire oran %39
dzeyindedir. Ayn dnemde ksa vadeli d borlarn toplam d borlar iindeki
oran ortalama %20ye yaklamaktadr. Bu da, anlan dnemde d bor yk ba-
kmndan ar bir tabloya iaret etmemektedir.
D Borlarda Gncel Durum
D borcun kamu ve zel sektr itibaryla dalm: Trkiyenin d borlarn-
da IMF ile 1999 ylnda imzalanan ve 2000 ylnda yrrle giren 17nci destek-
leme dzenlemesi (stand by arrangement) sonrasnda yapsal bir deiim gzlen-
mi; d borlar iinde devletin pay arpc bir d, zel kesimin pay ise art
yaamtr. zel sektr d borcunun toplam d bor iindeki pay 1990da yzde
21, 2000de yzde 46 ve 2011de yzde 66 dzeyindedir. Buna paralel olarak ka-
mu kesiminin d bor iindeki pay da gerileme yaamtr. Trkiye ekonomisi,
bymenin d kaynak yoluyla finansmannda kamu yoluyla finansman yerine
zel kesim yoluyla finansmana doru bir ynelme yaamtr.
Trkiyenin d bor stoku ve vade yaps: Trkiye ekonomisinin hzl b-
yme dnemlerinde d borlarda hzl bir art, daralma veya dk byme d-
nemlerinde ise d borlarda bir duraanlk veya dk bir art gzlenmektedir.
Trkiyenin i tasarruflar ekonomik bymesini finanse etmede yetersiz kald
242
Tr ki ye Ekonomi si
I. BYKP II. BYKP III. BYKP 1978 1979 1980
Kamu Kesimi D Borcu 3,6 9,1 15 5,4 8,5 10,8
zel Kesim D Borcu 1,0 0,6 1,8 0,8 0,7 0,5
Toplam D Bor 4,6 9,7 16,8 6,2 9,2 11,3
Tablo 8.13
D Borlar 1964-80
(Milyar dolar)
Kaynak: Yakup
Kepenek ve Nurhan
Yentrk (1995),
Trkiye Ekonomisi,
Remzi Kitabevi
Yaynlar, s. 159.
iin d tasarruflara (d bor) ihtiya duymaktadr. 2011 yl sonunda toplam d
bor tutar 310 milyar dolardr. Bunun yzde 29u ksa vadeli iken, geriye kalan
yzde 71i orta ve uzun vadeli d bortur. Ksa vadeli borlarn toplam borlarda-
ki pay 2009 ylnda yzde 18,2 olduu dikkate alndnda, son iki ylda bu kalem-
deki ciddi art dikkat ekicidir. Ksa vadeli borlarn vadesi bir yln altnda oldu-
u iin, lkedeki dviz darboaz olaslnda, ihtiya duyulan dvizin temini y-
nnden bir risk ortaya kabilmektedir. Bu nedenle, ksa vadeli borcun toplam
bortaki orannn her zaman dk olmas, dier bir deyile, ksa vadeli bor d-
zeyinin dk olmas arzulanr.
Kamu d bor stoku: Trkiyenin d borlarnn kamu alt kesimleri itibaryla
izlenmesi nispeten yeni bir yaklamdr. Bu yeni yaklamla d borlarn izlenme-
si ve disipline edilmesi, hkmetin hesap verebilirliinin artrlmas ve effaflama-
s mmkn hale gelmitir. Genel ve katma bteli idareleri kapsayan merkezi y-
netim, mahalli idareler, kamu iktisadi teebbsleri, Merkez Bankas gibi kamu alt
kesimlerinin borlar ayr ayr izlenmektedir. 2002 ylnda d borlarn merkezi y-
netim toplam i ve d (hkmet) borlar iindeki pay yzde 38 iken, 2007 yln-
da bu oran yzde 23 ve 2011 ylnda yzde 29 olmutur. Son yllardaki bu artta,
hkmetin ekonomik durgunlukla mcadelede ve alt yap yatrmlarna finans sa-
lamada d kaynaa mracaat nemli bir etken olmutur.
Kamu brt ve net bor stoku: Kamu kesiminin toplam borcunda belediyeler,
il zel idareleri, kamu iktisadi teebbsleri (KT), dner sermayeli kurulular, ller
Bankas, genel ve katma bteli idareler (merkezi ynetim) gibi btn kamu alt
kesimleri birlikte dikkate alnr. Buna gre, toplam kamu bor stoku brt olarak
2002 ylnda 257 milyar TL, 2007 ylnda 355 milyar TL ve 2011 ylnda ise 540 mil-
yar TLdir. Brt kamu borcundan net kamu borcuna ulamak iin, kamu kesiminin
sahip olduu varlklarn dmek gerekir. Buna gre isizlik sigortas fonu net var-
lklar, kamu mevduat, Merkez Bankas net varlklar dikkate alnarak brt kamu
borcundan dlr. Bu erevede, Trkiyenin net kamu bor stoku 2002 ylnda
215 milyar TL, 2007 ylnda 248 milyar TL ve 2011 ylnda ise 293 milyar TLdir. Ka-
mu net varlklarnn brt bor stokundan dlmesiyle ulalan kamu net bor sto-
kunda nemli bir hususa vurgu yapmak gerekir. Buna gre, zellikle 2006 yln-
dan itibaren kamu kesiminin Merkez Bankas, kamu mevduat ve isizlik sigortas
gibi alanlarda nemli dzeyde tasarrufu bir eilim gsterdii ve bu alanlardaki
net varlklarn artrd grlmektedir.
Kamu Kesimi D Borlar
Kamu borcunun yabanc para cinsinden dalm: Trkiyenin d borcu ar-
lkl olarak dolar zerinden yaplmaktadr. Nitekim 2002 ylnda d bor stokunda
avronun (euronun) pay %31, dolarn pay %47 ve IMF alacaklarn gsteren ve bir
sepete dayal hesap birimi olan IMF paras SDRnin pay yzde17dir. 2011 ylnda
ise d bor iinde srasyla dolarn pay yzde 53, avronun pay %36 ve SDRnin
pay ise %1,7dir. Trkiye, son iki yldr d borlanmann bir ksmn TL cinsinden
yapmaya balamtr. Bu da, yabanclarn TL cinsinden bor vermeye raz oldukla-
rn, dolaysyla TLnin itibarl hale geldiini gstermektedir. 2010 ylnda TL cinsin-
den d bor oran %9,3 iken, 2011 ylnda bu oran %5,9dur. Trkiyenin tpk do-
lar, avro, yen ve pound gibi paralarda olduu gibi TL iin de uluslararas bir sim-
ge () gelitirmesi, TLnin bundan sonraki yllarda dier lkelerin yatrmclar ve
parasal otoriteleri tarafndan da rezerv para olarak kabul edilebilecei beklentisine
dayanmaktadr.
243
Trk Liras iin bir sembol gelitirilmesinin temel gerekesi ne olabilir?
Kamu borcunun ulusal ekonomi iindeki arl: Trkiye 2001 krizinden
sonra uygulad baarl maliye politikas sayesinde son birka yldr Avrupann
maruz kald bor krizini grece daha hafif atlatabilmektedir. Bir gstergenin, ulu-
sal ekonomi iinde tuttuu yere bakmada genelde milli gelire oranlama yaplr.
Buna gre, kamu bor stokunun milli gelir iindeki pay 2001 kriz ylnda %79 iken
2007 ylnda %42 civarna gerilemitir. Ancak, son ylda telafi edici maliye poli-
tikas erevesinde kamu brt bor stokunun milli gelire oran ykseli gstermi
ve 2011 ylnda %56,4 dzeyine ulamtr. Buna ok da paralel olmayan bir ei-
limde, kamu net borcunun milli gelire oran 2001 ylnda %66 iken, 2007 ylnda %
30 ve 2011 ylnda %31 olmutur.
Kamu i ve d bor stokunun ulusal ekonomi iindeki nemi: Kamu ke-
simi ekonominin finansman ihtiyacndaki arlkl roln zel sektrle paylamaya
baladktan sonra, kamu i ve d bor stokunun da milli gelire orannda nemli
bir gerileme yaanmtr. Kamu bor stokunun milli gelire oran 2001 ylnda yz-
de 79 iken, 2007 ylnda bu oran yzde 42 ve 2011 ylnda ise yzde 48 olmutur.
Kamu bor stokunun bir alt kalemi olan kamu i bor stokunu milli gelire oran
2001 ylnda yzde 52 ve 2011 ylnda yzde 34 iken; kamu d bor stokunun mil-
li gelire oran 2001 ylnda yzde 27 ve 2011 ylnda yzde 14 olmutur. Dolaysy-
la, kamu kesiminin borluluk dzeyinde nemli bir gerileme dikkati ekmektedir.
Maastricht kriterine gre kamu toplam bor stokunun milli gelire oran en fazla %
60 olmaldr.
Kamu kesimi borcunun yerli ve yabanc alacakllar: Trkiyede finans
kesimi bankaclk sektrne dayanmaktadr. Bankaclk sektrnn finans kesimi
iindeki pay son yllarda dier piyasalarn da gelimesine paralel olarak gerileme-
sine ramen, yzde 90 civarndadr. Dolaysyla, ekonomik bymenin finansma-
nnda ve kamu i borlanmasnda doal kaynak bankaclk kesimi olmaktadr.
Bankaclk kesimi ya dorudan kamuya bor vermekte ya da mterilerini ynlen-
direrek kamu ktlarnn satnalnmasn salamaktadr. Trkiyede kamu kesimi
i borlarnn yardan fazlasnn alacakls bankaclk sektrdr. Banka kesimi d-
ndaki alacakllar ise tzel kiiler, yurtd yerleikler, menkul kymet yatrm fon-
lar ve Merkez Bankas olarak sralanmaktadr.
Kamu kesimi i borlanmasnda bankaclk kesiminin rol nedir? Aklaynz.
Kamu kesimi d bor stokunda iki balca borlanma ekli vardr. Kredi bulma
yoluyla borlanma ve tahvil ihra ederek borlanma. 2011 ylnda kredi yoluyla te-
min edilen borlarn toplam kamu d bor stoku iindeki pay yzde 41 iken, tah-
vil ihrac yoluyla yaplan borlarn toplam d bor stoku iindeki pay yzde
59dur. Uluslararas sermaye piyasalarna kamu kd ihra ederek borlanma,
kukusuz o lke hkmetlerinin prestijini gsterir. 1990lardan itibaren uluslarara-
s sermaye piyasalar liberallemeye balam daha nce kayda deer lde dev-
letleraras kredi eklinde cereyan eden d borlanma giderek piyasa ortamnda
serbeste yaplmaya balamtr. Trkiyenin kredi olarak temin ettii d borcun
nemli bir ksm uluslararas kurulular ile hkmet kurulularna aittir. Kamu ke-
siminin yabanc bankalardan temin ettii d bor oran sadece yzde 9,3tr.
244
Tr ki ye Ekonomi si
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
7
Kamu net varlklarndaki
artlar, kamu net bor
stokunun kamu brt bor
stokuyla ayn oranlarda
artmasna engel olmaktadr.
Bu durumda Trkiyenin
yzde 48lik oranla Avrupa
iinde grece yksek bir
performans gsterdii
sylenebilir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
8
Kamu bor faizinin ulusal ekonomiye maliyeti: Bir ekonomide bor stoku
ne kadar yksekse, o ekonominin katland faiz yk de o kadar ar olur. Ne var
ki, eer lke ii tasarruflar yetersizse, ekonomik kalknmann finansmannda d
kaynak ihtiyac kanlmaz olmaktadr. Kt olan yurtii tasarruflar, nispeten bol ve
ucuz olan yurtd tasarruflarla (bor) desteklenmeye allr ve d kaynak yoluy-
la ierdeki yksek sermaye maliyetleri derek lke iin kaldra etkisi ortaya -
kar. Trk ekonomisinde kamu kesiminin i ve d bor faiz demelerinin milli ge-
lire oran 2001 krizinde yzde 17 dzeyine kadar kmtr. Ar yksek saylabile-
cek bu oran, sonraki yllarda izlenen istikrarl ve tutarl makro ekonomik politika-
lar sayesinde 2011 ylnda yzde 4,4 olarak gereklemitir.
Bor ve dviz rezervi ilikisi: Bir ekonomide vadesi bir yln altnda olan d
borlarn, herhangi bir ekonomik kargaa dneminde denme kabiliyeti, merkez
bankasnn dviz rezerviyle ilikilendirilir. Buna gre, eer Merkez Bankasnn d-
viz rezervi, vadesi bir yln altnda olan d borlar karlayabiliyorsa, ksa vadede
o lkenin dviz krizine kar nispeten dayankl olduu sylenebilir.
Dolaysyla, Merkez Bankas dviz rezervinin ksa vadeli d borlar karlaya-
bilmesi, ekonominin bir panik annda likidite krizini amas iin nemli bir gven-
ce olarak grlr. Trkiyede 2000 yl sonuna kadar ksa vadeli d borlarn Mer-
kez Bankas dviz rezervine oran ortalama yzde 100 civarnda seyrederken
2001den itibaren oran hzla dm ve 2007de ortalama %60 dzeyine geriledik-
ten sonra 2011 ylnda tekrar yzde 100n zerine kmtr.
Trkiyenin Uluslararas Kredi Notundaki Geliim
Trkiyenin uluslararas derecelendirme kurulularnn nezdindeki borlanma ve
yatrm itibarn gsteren kredi notlar son yllardaki ekonomik krizlerde nispeten
istikrarn korumutur. zellikle 2010-2011 yllarnda Avrupada iddetlenen kamu
bor krizleri dikkate alndnda, Trkiyenin iyi bir performans gsterdii sylene-
bilir. Trkiyenin uzun vadeli TL ve yabanc para cinsinden kredisi son yllarda s-
rekli bir iyileme gstermitir.
DVZ PYASASI
Dviz piyasas, dviz arz ve talebinin karlat piyasadr, bu piyasada oluan fi-
yata da dviz kuru denir. Bir lke parasnn dier lke paralar cinsinden fiyatna
veya yabanc lke paralarnn yerli lke paras cinsinden fiyatlarna dviz kuru de-
nirken, yabanc lke paralarnn birbiri cinsinden fiyatna apraz kur denmekte-
dir. Dviz kuru, kalite, marka, patent, know how, inovasyon gibi alanlarda sz sa-
245
Eer merkez bankas dviz
rezervi ksa vadeli d
borlardan dk ise dviz
krizi olasl yksek olur ve
finans piyasasndaki
krlganlk artar.
Kredi
Derecelendirme
Kurulular
Uzun vadeli TL Yabanc Para
2003 sonu 2011 sonu 2003 sonu 2011 sonu
Standard&Poors B+ (duraan)
BBB- (pozitif)
B+(duraan)
BB (pozitif)
(20/09/2011) (19/02/2010)
Moodys B3 (pozitif)
Ba2 (pozitif)
B1 (duraan)
Ba2 (pozitif)
(05/10/2010) (05/10/2010)
Fitch B (pozitif)
BB+(pozitif)
B (pozitif)
BB+ (duraan)
(03/12/2010) (24/11/2011)
JCR B+(pozitif)
BB (duraan)
B+(duraan)
BB (duraan)
(01/02/2010) (01/02/2010)
Tablo 8.14
Trkiyenin Kredi
Notu
Kaynak: Hazine
Mstearl, Kamu
Bor Ynetimi
Raporu.
hibi olmayan, sadece fiyat ynnden avantaj bulunan mal ve hizmet reten lke-
ler bakmndan d ticaretin artrlmasnda en nemli enstrmandr.
Trkiyede dviz kuru ykseldiinde (TLye kar yabanc parann deeri artt-
nda, yani TL deer kaybettiinde) ihracat canlanmakta ve ithalat pahallamakta;
dviz kuru dtnde (TLye kar yabanc parann deeri dtnde, yani TL
deerlendiinde) ise ihracat dmekte ve ithalat tevik edilmektedir.
Trkiye 1980li yllara kadar sabit kur rejimi uygulam, karaborsa dviz piyasa-
s olumu ve 1980e gelindiinde d ticaret politikas ve kur rejimi politikas iflas
etmi bir ekonomi ortaya kmtr. 24 Ocak 1984 Kararlarndan sonra dviz piya-
sasnn serbestletirilmesine ynelik eitli kararlar alnmtr. 25 Ocak 1980de 1
dolar 70TLye eitlenmi, ardndan Trk Liras farkl oranlarda devale edilerek
Mays 1980e gelinmitir. Bu tarihe kadar dviz kurunu belirleme yetkisi Bakanlar
Kurulunda idi.
Mays 1980de yaymlanan Maliye Bakanl teblii ile Merkez Bankasna, ulus-
lararas ekonomik gelimeleri de esas alarak dviz kurunu belirleme yetkisi veril-
mitir. Bu tarihten itibaren TCMB dviz kurunu gnlk olarak belirlemeye bala-
mtr. 1983 ylnn sonunda Merkez Bankasnn dviz kurunu belirleme yetkisine
ABD dolar hari son verilmitir. Yetkili bankalara da TCMBnin belirledii kurun
%6 altnda ve stnde al ve sat kurundan ilem yapma imkn tannm, bu
oranlar efektif kurlar iin ubat 1984te %8e kartlmtr. Mart 1986ya gelindiin-
de yetkili bankalara tannan dviz kuru ile bu imkan %1e indirilmitir. Artk yetki-
li bankalar TCMBnin belirledii kurun en fazla %1 stnde ve en dk %1 altn-
da kur belirleyebileceklerdir.
Austos 1988e gelindiinde dviz kurunun serbeste belirlenmesi ynnde
nemli bir adm atlm, TCMB bnyesinde dviz ve efektif piyasalar almtr. D-
viz kuru artk Merkez Bankasnn dviz ilemlerinde sorumlu yetkililerin yan sra
bankalar, zel finans kurumlar ve yetkili messeselerin yer ald Dviz ve Efek-
tif Piyasalar tarafndan belirlenmeye balanmtr (Karluk, 2007, s. 557-558).
Trkiye, TLyi 3 Mart 1990 tarihinden itibaren uluslararas konvertibl para ilan
etmi ve hem yurtiinde hem de yurtdnda serbeste alnp satlmasn salam-
tr. Bylece bankalar, zel finans kurumlar ve yetkili messeseler ticari ve ticari ol-
mayan tm ilemler iin gie al ve sat kurlarn TCMB kurlarndan bamsz bir
ekilde serbeste belirlemeye hak kazanmlardr (Altnkemer, 1990, s. 3). Byle-
ce, TL ayn zamanda speklasyon ve maniplasyonlara da daha ak hle gelmi;
Trk hkmetlerinin TLnin deeri zerinde oynayarak destekleme ve geniletici
maliye politikalar uygulama imkn snrlanmtr. 1944 ylnda kurulduundan
1970li yllarn banda kne kadar Bretton Woods Sistemi uluslararas dviz
piyasasnda balca mekanizma olmutur. Ne var ki, bu dnemde dahi salt bir sa-
bit veya esnek dviz kuru rejiminden sz etmek gtr.
Dviz kuru rejimleri esnek dalgalanma, ynetimli dalgalanma, bir bant araln-
da dalgalanma gibi tam veya ksmi serbest rejim olabilecei gibi srnen bant, sr-
nen kur, sabit fakat ayarlanabilir kur eklinde nemli lde sabit rejim de olabilir.
Yine daha ziyade gelimekte olan lkelerde 1990larda moda olan para kurulu uy-
gulamas da sabit dviz kuru rejimine rnek verilebilir. Baz lkeler, ekonomik ili-
kilerinin younluu, parasnn saygnl ve istikrar gibi nedenlerle ulusal paralarn
baka bir lkenin parasna tam anlamyla balayabilmektedir. Bu uygulamaya tam
dolarizasyon denmektedir. Dviz kuruyla oynayarak ekonomiyi soutma veya st-
ma imkn varken bunun ayn zamanda ekonomik deer ls olan parayla oyna-
yarak ekonomik aktrlerin l birimi algsn zedeledii hatrda tutulmaldr.
246
Tr ki ye Ekonomi si
Dviz kuru, kalite, marka,
patent, know how, inovasyon
gibi alanlarda sz sahibi ol-
mayan, sadece fiyat ynn-
den avantaj bulunan mal ve
hizmet reten lkeler bak-
mndan d ticaretin artrl-
masnda en nemli enstr-
mandr. Bu bakmdan Trki-
yenin ihra ettii mallarn
nemli bir ksmnda bu zel-
lik geerli olup, d talebin
fiyat esneklii olduka yk-
sektir.
Efektif kur; sadece nakit
dviz ilemleri iin geerli
kurdur. Dviz kuru ise
efektif kurun aksine dviz
cinsinden ek, senet, polie
ve hazine bonosu gibi deme
aralarn da
kapsamaktadr.
Dier lke paralarna
serbeste ve kolaylkla
evrilebilen dvizlere,
konvertibl dviz ve yaplan
bu ileme konvertibilite
denir.
Trkiyede dviz ilemleri temel piyasada yaplmaktadr. Bunlar; serbest d-
viz piyasas, TCMB denetimindeki dviz ve efektif piyasas, bankalararas dviz pi-
yasasdr. Serbest piyasada ilemler nakit dviz ilemleri ile yaplr ve efektif kur
geerlidir. Merkez Bankas piyasasnda TCMB, bankalararas dviz hareketlerini
ynetmenin yan sra kendi dviz kaynaklarn bankalarn kullanmna sunmakta-
dr. Ayrca Trk Lirasnn yabanc paralar karsndaki deerini ayarlamaktadr.
Bankalararas dviz piyasasnda ise bankalar Merkez Bankas dviz ve efektif pi-
yasas dnda bankalarn kendi aralarnda dviz ilemleri yaptklar piyasadr. 1990
ylnda itibaren faaliyette bulunan bankalararas dviz piyasasnda ilemler banka-
larn limitleri dahilinde yaplr. Dviz ilemlerinin youn olarak yapld piyasa
bankalararas dviz piyasasdr.
Trkiye, hem sabit kur rejimi uygulamalarnda hem de esnek kur rejimi uygu-
lamalarndaki baarszlklar nedeniyle birok kriz yaamtr. Verimlilik, yenilik,
retken faaliyetlerde canlanma olmakszn, ksa mrl hkmetlerle srf para po-
litikasna ve geniletici poplist maliye politikasna dayanan icraatler bu krizlerde
balca rol oynamtr. Nitekim Trkiyenin 2001 finans kesimi krizi, milli gelirini
13 yl nceki seviyesine geriletmitir. Bu krizin referans gstergelerinde enflasyon
ve kur dzeyi ilikisi esas alnm ve ngrlen iliki gereklemeyince, sonu kri-
zi tetikleyici olmutur.
ubat 2001 krizinden sonra Trkiye dalgal kur sistemine gemitir. Dalgal kur
politikas kapsamnda dviz piyasasnda kur dviz arz ve talebine gre belirlen-
mektedir. Merkez Bankas dviz kurlarnda ar dalgalanma olmas veya bata fi-
yat istikrar olmak zere Bankann belirledii eitli hedeflere uygun olarak dviz
piyasasnda alm veya satm yaparak kura mdahale edebilir. 2008de balayan K-
resel Mali Krize bal olarak dviz piyasasnda yaanan ar dalgalanmalara kar
TCMBnin etkili mdahaleleri sz konusudur.
Trkiyenin devalasyon tarihi genelde asker darbelerin yapld tarihlerle r-
tmektedir. Literatrde lkelerin ekonomik istikrarlar ile siyasi istikrarlar arasnda
dorusal bir iliki gren almalar mevcuttur. Trkiye 7 Eyll 1946, 4 Austos 1958,
10 Austos 1970, 21 Eyll 1977, 1 Mart 1978, 10 Haziran 1979, 24 Ocak 1980, 5 Ni-
san 1994 ve nihayet 22 ubat 2001 tarihinde devalasyon yapm ve TLnin deerini
idari kararla drmtr. Serbest piyasa ortamnda esasen devalasyon kavram ye-
rine deer anmasndan sz edilmelidir. Ancak devalasyon hem uygulamada hem
de literatrde yaygn bir kabul ve kullanma sahip olduu iin hem sabit ve ynetim-
li kur sistemlerinde hem de dalgal veya esnek kur sistemlerinde paralarn deerle-
rindeki byk oranl dler devalasyon kavramyla ifade edilmektedir.
Devalasyon ve deer anmas kavramlarn aklaynz.
Trkiyede Dviz Kuru Rejimi ve Dviz Kurunda
Gelimeler
Trkiyede dviz kurunun belirlenmesi 1990lara gelene kamu otoritesinde olmu-
tur. zellikle 1950- 1970 dneminde dviz kuru yaplan devalasyonlar dnda
nemli lde sabit tutulmaya allmtr. 1980e kadar ki dnemde izlenen d-
viz kuru politikalar nedeniyle TL ar deerlenmitir. Trkiye, 1980lerde dviz
kurundaki art veya buna paralel olarak enflasyondaki art, ekonomik byme-
nin bedeli gren argmanlara tanklk etti. Ne var ki, gerek literatrde gerekse va-
ka baznda lke rneklerinde byme ve enflasyon ilikisinin orta ve uzun d-
nemde ayn ynde gittii ile ilgili kayda deer bir bulgu sz konusu deildir. Tr-
247
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
9
kiye, 2005 yl banda TLden alt sfr atarak parasn istikrarl ve deeri korunan
paralar kategorisine sokma ynnde nemli admlar atmtr. Ne var ki, ekonomik
krlganlklar ve son yllarda kresel piyasalarda yaanan krizler, TLnin deeri ba-
kmndan enflasyon erevesindeki hedeflere ulamada glklere yol amaktadr.
Bir lkede dviz kuru hareketinden bahsedildiinde, ayn zamanda o lkedeki
enflasyon oranndan da dolayl olarak bahsedildii hatrlanmaldr. rnein iki l-
kedeki i fiyat hareketleri ile bu lkelerin paralarnn birbirine kar deer deii-
mi arasnda yakn bir iliki vardr. Bu durumda, yurtiindeki enflasyon hareketle-
rinden bamsz olarak bir lkenin dierinin parasna kar kendi parasnn dee-
rini drmesi, ihracat olumlu ynde etkilemekle birlikte, d ticaret hadlerinin
aleyhe dnmesi gibi refah azaltc etkiler de dourabilecektir. Ne var ki, srf dviz
kurunda oynamalarla d ticaret politikasn yrtmek pek mmkn deildir. Oy-
sa Trkiyede sklkla ihracat kesiminin bu ynde argmanlar medyada yer almak-
tadr. Baz alnan dneme gre deerlendirme farkllk gsterebilse de, Trk para-
snn deer kazand aktr. rnein, 2000 ylndaki deeri baz alndnda, bu-
gn Trk parasnn daha fazla deerli olduu sylenebilir. Trk parasnn () de-
eri ile ilgili tartma retici ve ticari kesimin nominal fiyatlar artrma alkanlkla-
r ve rekbet iin nominal fiyatlarda indirime direnmeleri nedeniyle de ortaya k-
maktadr. TLnin ar deerli olduunu belirtenler, devalasyonu nermektedir;
oysa devalasyondan nce hammadde, yar maml madde ve nihai maml fiyat-
larnn indirilmesi gerekmektedir. Bu durumda, TLnin ar deerinden bahsetmek
de gerekmeyecektir.
Deer ls olarak TLnin deerindeki artn anlam, ayn miktar TL ile satna-
lnabilecek yabanc veya yerli mal miktarnn artmas yabanc parayla alnacak Trk
mal miktarnn ise azalmasdr. Bu durumda yabanc parayla alnacak yerli mal mik-
tarnn azalmas istenmiyorsa yaplacak ilk ey ulusal para deeriyle oynamaktan zi-
yade, mal ve hizmetlerin nominal fiyatlarn drmektir. Ne var ki bireysel bazda-
ki satc veya reticiler, rettikleri veya sattklar rnlerin fiyatlarn drerek ek
maliyete katlanmak yerine; devletin ulusal parasnn deerini drmesini talep
ederek maliyetin toplumun geneli tarafndan paylalmasn nermektedirler.
Tketici (TFE) ve retici (FE) enflasyonlar erevesinde hesaplanan kur en-
deksi incelendiinde, TLnin 2002-2011 dneminde, 2006, 2009 ve 2011 yllar ha-
ri srekli deerlendii dikkat ekmektedir. Enflasyonla mcadele program uygu-
layan lkelerde yerli parann deerlenmesi, programa gven bakmndan yaygn
olarak karlalan bir sonutur.
248
Tr ki ye Ekonomi si
Yllar Ortalama Dolar
Kuru
Ortalama Euro
Kuru
Ortalama
Sterlin Kuru
Reel Kur
(1)
1987
Ocak = 100
1950-59 2,8 7,8
1960-69 9,0 23,4
1970-79 17,8 36,7
1980-89 652,1 1.057,3 101,1
1990-99 101.270,8 113.270,0 164.729,2 122,6
2000-2004 1.254.072,9 1.310.075,8 2.002.540,576 142,6
2005-2010
(2)
1,402 1,881 2,465 1,885
Tablo 8.15
1950-2010
Dneminde Dviz
Kurunda Gelimeler
Kaynak: Kalknma
Bakanl, Ekonomik
ve Sosyal Gstergeler
1950-2010 verilerine
gre hesaplanmtr.
(1)
$+1,5 Euro arlna gre, greli fiyat hesaplarnda ABD iin retici fiyatlar, Euro Blgesi iin
uyumlatrlm tketici fiyatlar ve Trkiye iin TFE kullanlarak Kalknma Bakanl
tarafndan hesaplanmtr.
(2)
1 Ocak 2005 tarihinden itibaren Trk Lirasndan alt sfr atlmtr.
Dviz Piyasas ve Bankaclk Sistemi
Trkiyede dviz piyasasnn arz ve talep yanlarnda en nemli aktr bankalardr.
Ekonomik aktrlerin ilemlerinin sonucunu bankaclk sisteminden izlemek mm-
kndr. Trkiyede finans sektrn bankaclk ynlendirmektedir. Bankalar d-
ndaki finansal kurumlarn sahiplii de arlkl olarak bankalara veya bankalara
sahip gruplarn elindedir. Trk finans sektrnde bankalar mevduat bankalar, kal-
knma-yatrm bankalar ve katlm bankalar olarak ana grupta snflandrlmak-
tadr. Bankalar sistemi aktif byklnn milli gelire oran 2001 ylnda %67 iken,
2011 ylnda %81dir.
Bankaclk Sisteminde Dviz Kullanm Yaygnl
Bankaclk kesiminde toplanan fonlarn (mevduat) ve kullandrlan kaynaklarn
(kredi) hangi dzeyde yerli ve yabanc para cinsinden olduklar, dorudan o lke-
nin parasal ve finansal istikrarna iaret eder. Ulusal (milli) paras itibarl, finansal
sistemi salam olan bir lkede, dier artlar sabit olduunda (ceteris paribus), yur-
tii tasarruflar daha ziyade ulusal para ile tutulur. Aksine ulusal sermaye ve finans
piyasalar istikrarsz, enflasyonu yksek, makro ekonomik ynetimi zayf olan l-
kelerde ise yurtii birikimler yabanc salam paralara ynelir. Trkiyede gemite
sklkla yaanan finansal krizlerden dolay para ikamesi olgusu ciddi kabul gr-
m ve yurtii tasarruflarda yabanc para tercih edilir olmutur. Nitekim bankaclk
sisteminde yabanc para ile tutulan mevduatlarn toplam mevduat iindeki pay
2002 ylnda %58,5 iken, 2011 ylnda %35,3 olmutur. Benzer ekilde, bankaclk
sisteminde yabanc para cinsinden kullandrlan kredilerin toplam krediler iinde-
ki pay 2002 ylnda %58,8 iken, 2011 ylnda %29,2 olarak gereklemitir.
Aksine istikrar dnemlerinde ise para ikamesi olgusu tersine dnmekte ve yer-
li paraya ynelme artmaktadr. Bankalarn menkul deerler czdannn hemen he-
men tamam kamu borlanma ktlarndan olumaktadr. Bankalar da yatrm
yaptklar kamu ktlarn nihai bireysel ya da kurumsal mterilerine satarak ge-
lir elde etmektedir. Dolaysyla, bankalarn menkul deerler czdannn ulusal ve-
ya yabanc para cinsinden arl bir yandan dorudan bankalarn tercihlerinden
etkilenirken, dier yandan nihai satnalclarn tercihlerini de yanstmaktadr. Ban-
kaclk kesimindeki menkul deerler czdannda yabanc para cinsinden borlan-
ma aralarnn pay 2002 ylnda %38,7 iken, 2011 ylnda %17,8 olarak gerekle-
mitir. Bu tablo, Trk Lirasnn son yllarda nemli lde hem yurtii yerleikler
(Trk vatandalar) hem de yurtd yerleikler (yabanclar) nezdinde itibar kazan-
dn gstermektedir; nk menkul deerlere yatrm yapanlar hem Trklerden
hem de yabanclardan olumaktadr.
Trkiyenin Uluslararas Rezervleri
Trkiyenin gemi yllardaki krizlerinde balca tetikleyici unsur, yetersiz dviz re-
zervleri olmutur. Son yllarda ulusal dviz rezervi bu tr bir tehlikeyi kolaylkla
savuturacak dzeydedir. Uluslararas piyasalarda meydana gelen altn fiyatlarn-
daki ykseliler, Merkez Bankasnn (TCMB) altn rezerv tercihinde de kendini
gstermi ve 2005 ylnda 2 milyar dolarn altnda olan altn rezervi, Mart 2012de
yaklak 11,5 milyar dolar dzeyine ulamtr. Merkez Bankas dviz rezervi de on
yl ncesiyle karlatrlamayacak dzeyde art gstermi, 2000 yl sonunda 22,2
milyar dolarlk dzeyinden 2011 yl sonunda 78,3 milyar dolara kmtr. TCMB
249
Para ikamesi: zellikle kriz
dnemlerinde tasarruf arac,
ilem arac, l birimi
olarak ulusal paradan
yabanc paraya doru bir
ynelmeyi ifade etmektedir.
dviz rezervleri Mart 2012de ise yaklak 78,9 milyar dolara ulamtr. Ayn ekil-
de bankalarn dviz rezervleri de dikkate alndnda, Trkiyenin uluslararas net
altn ve dviz rezervi 2000 yl sonunda 34,2 milyar iken, 2011 yl sonunda 110,4
milyar dolar olarak gereklemitir.
Uluslararas rezervlerin tamam istendiinde kullanlacak elverililikte olma-
maktadr. rnein Merkez Bankas altn ve dviz rezervi brt olarak 88 milyar do-
lar civarnda iken, muhabir aklar dikkate alndnda net rezerv dzeyi 78 milyar
dolara gerilemektedir. Yine Merkez Bankasnn sz konusu net rezervinin btn-
nn mlkiyeti kendisine ait deildir. Merkez Bankasnn hem i piyasaya hem de
d piyasaya dviz ykmllkleri vardr. Bilindii gibi Merkez Bankas, sadece
yurtdnda yerleik Trk vatandalarna ynelik kredi mektuplu dviz tevdiat he-
saplar (KMDTH) yoluyla bir yerde mevduat bankacl yapmaktadr. KMDTHnn
dzeyi 2000 yl sonunda 10,3 milyar dolar iken, 2004 yl sonunda 18,4 milyar do-
lar ve 2011 sonunda ise 9,7 milyar dolar olarak gereklemitir. Bankalarn kendi-
lerinde tutulan dviz tevdiat hesaplar nedeniyle Merkez Bankas nezdinde ayr-
dklar karlklar da Merkez Bankasnn ykmllkleri arasndadr. Bu durumda,
Merkez Bankasnn nezdinde bulunan toplam dviz ve altn rezervinden Merkez
Bankasnn i ve d ykmllkleri dldkten sonra kalan net tutar, Merkez
Bankasnn operasyonel olarak kullanaca dzeyi gstermektedir. Sonuta, Mer-
kez Bankasnn ykmllkleri dldkten sonra kalan net rezerv pozisyonu
2011 yl sonunda 48 milyar dolara gerilemektedir.
Yabanc Para Genel Pozisyonu
2001 krizinde bankaclk sistemindeki dviz a tetikleyici ve krizi srdrc bir
rol oynamtr. IMF gzetiminde yrtlen yeniden yaplanma ve istikrar program
erevesinde bankaclk sisteminin bu yndeki zayflklar nemli lde gideril-
mitir. Bankaclk sisteminin yabanc para pozisyon a 2000 yl Ekim aynda en
yksek seviyesi olan 22,2 milyar dolara ykselmi, 2000 yl Kasm ve 2001 yl u-
bat aylarnda ortaya kan finansal krizler nedeniyle bankalar yabanc para pozis-
yon aklarn azaltmlardr. 2001 yl sonunda bankalarn yabanc para pozisyon
a 12,1 milyar dolara gerilemitir. Bankaclk sisteminin yabanc para pozisyon
a 2011 ylnda 325 milyon dolar fazlaya sahiptir. Burada bir noktaya iaret et-
mekte yarar vardr. Bankalarn yabanc para pozisyonlar bilano ii ve bilano d-
kalemlerin birlikte dikkate alnmasyla ortaya kmaktadr. rnein; 2007 yln-
da bilano ii yabanc para a 10 milyar dolar iken, bilano d fazla 9,8 milyar
dolardr. Bu durumda 2007 ylnda net ak 200 milyon dolardr. Yine 2011 ylnda
bilano ii ak 17,8 milyar dolar iken, bilano d fazla 18,1 milyar dolardr. Bu
durumda 2011 ylndaki net fazla 325 milyon dolar olmaktadr. Bilano ii yaban-
c para aklar, bilano d nlemlerle (hedging) karlanmakta ve bylece gele-
cee ynelik ilemlerle dviz dalgalanmalarnn etkileri en aza indirilmeye all-
maktadr. Bu durumda, bilano d tedbirlerin kalitesi ve gerekilii son derece
nem kazanmaktadr.
Firmalar Kesiminin Dviz Ykmllkleri
Trkiyede son on ylda firmalar dorudan yurtdndan kredi temininde nemli
bir mesafe kat etmitir. Bir yandan yurtd fonlar adna Trkiyede fon satan da-
nmanlk irketlerindeki art, dier yandan firmalarn artan d ticaretleri yoluyla
250
Tr ki ye Ekonomi si
yurtdyla dorudan iliki kurmalar, yurtdndan dorudan fon temininde nem-
li faktrler olmutur. Ayrca, yabanc bankalarn ve fon kurulularnn Trkiyede-
ki bankalar zerinden de yabanc fon kullandrdklar gzlenmektedir. Firmalar ke-
siminin net yurtd borlar 2003 ylnda 20,5 milyar dolarken, 2011 ylnda bu ra-
kam 129 milyar dolara ulamtr.
Yurtd yerleiklerin hisse senedi piyasasndaki arlklar 2004 yl sonunda
yzde 52 iken, 2007 sonunda yzde 72 olmutur. 2011 yl sonunda yabanclarn
hisse senedi piyasasndaki (MKB) sahiplik oran yzde 62 dzeyindedir.
251
252
Tr ki ye Ekonomi si
demeler dengesinin kapsamn aklamak
demeler dengesi (bilanosu) belli bir sre (1
ay, 3 ay veya 1 yl) iinde bir ekonominin yerle-
ikleri ile yabanclar oluan ekonomik akmlara
bal deerlerin, transfer demelerinin ve rezerv-
lerde meydana gelen deiikliklerin sistematik
ve muhasebe kaytlarna uygun olarak tutulduu
istatistiki belgedir. demeler bilanosu lkenin
belli bir andaki bor ve alacaklarn deil, lke-
nin belli sre (genellikle 1 yl) iinde dier lke-
lerle yapm olduu ekonomik ilemlerin ne yn-
de deitiini gstermektedir. demeler bilan-
osu cari ilemler hesab ve sermaye hesab gibi
iki temel hesab bulunmaktadr. Ayrca istatistiki
farklar (net hata ve noksan) ile resmi rezervler
hesab bulunmaktadr. Cari ilemler hesabnda
mal ve hizmet ticaretine ek olarak karlksz
transferlere ilgili kaytlar yer alr. Sermaye hesa-
bnda ise lkeye giren ve lkeden kan ksa ve
uzun vadeli sermaye hareketleri izlenir. Net hata
ve noksan hesabnda, demeler bilanosu ile il-
gili hesaplarn eksik veya fazla yaplmasndan
ve/veya kayna belirsiz ilemlerden doan ka-
ytlarn yer ald hesaplardr. Resmi rezervler he-
sabnda ise lkenin yurt iinde ve yurt dndaki
altn, dviz IMF nezdindeki zel ekme Haklar
(SDR) gibi uluslararas rezervleri takip edilir.
Cari a tanmlamak
Cari ak, gerek literatrde gerekse uygulamada
bazen ekonomik bymenin maliyeti bazen de
ekonomik krizlerin nedeni olarak grlr. Cari
ak analizlerinde, dorudan yabanc sermaye
yatrmlar, portfy akmlar, d krediler, d tica-
ret akmlar ve dviz rezervleri nemli paramet-
reler olup, cari an finansmannda dorudan
rol oynarlar. Cari an finansman kaynann
kalitesi, sz konusu an srdrlebilirliini de
belirlemektedir. Buna karn yerleik ve yabanc-
larn gerekletirdii sermaye hareketleri serma-
ye hesabna kaydedilir. Ylsonu itibaryla cari i-
lemler ve sermaye hesabnn, demeler bilano-
sunda dengeyi salayacak ekilde gerekleme-
leri beklenir. Bir dier ifadeyle cari ilemler he-
sabnda bir ak gerekleirse bu a giderecek
ekilde sermaye hesabnn fazla vermesi veya ca-
ri ilemler hesab fazla veriyorsa bu fazlall gi-
derecek ekilde sermaye hesabnn ak vermesi
beklenir. Fakat demeler bilanosunda denge
her zaman gereklemeyebilir. Bu durumda
denkletirici zellii olan resmi rezervler hesab
araclyla demeler bilanosunda denge sala-
nr. Mesela, cari ilemler hesabnda ak oluu-
yorsa ve sermaye girileri ile bu ak giderilemi-
yorsa, merkez bankasnn resmi rezervleri kulla-
nlarak demeler bilanosu denkletirilecektir.
Bu durumda da merkez bankas rezervlerinde
bir azalma meydana gelecektir.
Trkiyenin d bor dzeyi ile vadesini aklamak
2011 yl sonunda toplam d bor stoku 310 mil-
yar dolardr. Bunun yzde 29u ksa vadeli iken,
geriye kalan yzde 71i orta ve uzun vadeli d
bortur. Ksa vadeli borlarn toplam borlardaki
pay 2009 ylnda yzde 18,2 olduu dikkate aln-
dnda, son iki ylda bu kalemdeki ciddi art
dikkat ekicidir. Ksa vadeli borlarn vadesi bir
yln altnda olduu iin lkedeki dviz darboa-
z olaslnda ihtiya duyulan dvizin temini y-
nnden bir risk ortaya kabilmektedir.
Trkiyenin uygulam olduu dviz kuru rejim-
lerini ve sonularn analiz etmek
Trkiye 1980li yllara kadar sabit kur rejimi uy-
gulam, karaborsa dviz piyasas olumu ve
1980e gelindiinde d ticaret politikas ve kur
rejimi politikas iflas etmi bir ekonomi ortaya
kmtr. Trkiye, TLyi 1990 ylndan itibaren
uluslararas konvertibl para ilan etmi ve hem
yurtiinde hem de yurtdnda serbeste alnp
satlmasn salamtr. Trkiye, hem sabit kur re-
jimi uygulamalarnda hem de esnek kur rejimi
uygulamalarndaki baarszlklar nedeniyle bir-
ok kriz yaamtr. Trkiyenin devalasyon ta-
rihi genelde askeri darbelerin yapld tarihlerle
rtmektedir. Literatrde lkelerin ekonomik
istikrarlar ile siyasi istikrarlar arasnda dorusal
bir iliki gren almalar mevcuttur. Trkiye 7
Eyll 1946, 4 Austos 1958, 10 Austos 1970, 21
Eyll 1977, 1 Mart 1978, 10 Haziran 1979, 24 Ocak
1980, 5 Nisan 1994 ve nihayet 22 ubat 2001 ta-
rihinde devalasyon yapm ve TLnin deerini
idari kararla drmtr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
253
Trkiyenin altn ve dviz rezerv dzeyi ile ilevi-
ni aklamak
Trkiyenin gemi yllardaki krizlerinde balca
tetikleyici unsur, yetersiz dviz rezervleri olmu-
tur. Son yllarda ulusal dviz rezervi bu tr bir
tehlikeyi kolaylkla savuturacak dzeydedir.
Uluslararas piyasalarda meydana gelen altn fi-
yatlarndaki ykseliler, Merkez Bankasnn altn
rezerv tercihinde de kendini gstermi ve 2005
ylnda 2 milyar dolarn altnda olan altn rezervi
2011 yl sonunda 10 milyar dolara yaklamtr.
Merkez Bankas dviz rezervi de on yl ncesiy-
le karlatrlamayacak dzeyde art yaam,
2000 yl sonunda 22,2 milyar dolarlk dzeyin-
den 2011 yl sonunda 78,3 milyar dolara km-
tr. Ayn ekilde bankalarn dviz rezervleri de
dikkate alndnda, Trkiyenin uluslararas net
altn ve dviz rezervi 2000 yl sonunda 34,2 mil-
yar iken, 2011 yl sonunda 110,4 milyar dolar
olarak gereklemitir.
Uluslararas rezervlerin tamam istendiinde kul-
lanlacak elverililikte olmamaktadr. rnein;
Merkez Bankas altn ve dviz rezervi brt olarak
88 milyar dolar civarnda iken, muhabir aklar
dikkate alndnda net rezerv dzeyi 78 milyar
dolara gerilemektedir. Yine Merkez Bankasnn
sz konusu net rezervinin btnnn mlkiyeti
kendisine ait deildir. Merkez Bankasnn hem
i piyasaya hem de d piyasaya dviz ykml-
lkleri vardr. Bilindii gibi Merkez Bankas, sa-
dece yurtdnda yerleik Trk vatandalarna y-
nelik kredi mektuplu dviz tevdiat hesaplar
(KMDTH) yoluyla bir yerde mevduat bankacl
yapmaktadr. KMDTHnn dzeyi 2000 yl so-
nunda 10,3 milyar dolar iken, 2004 yl sonunda
18,4 milyar dolar ve 2011 sonunda ise 9,7 milyar
dolar olarak gereklemitir. Bankalarn kendile-
rinde tutulan dviz tevdiat hesaplar nedeniyle
Merkez Bankas nezdinde ayrdklar karlklar
da Merkez Bankasnn ykmllkleri arasnda-
dr. Bu durumda, Merkez Bankasnn nezdinde
bulunan toplam dviz ve altn rezervinden Mer-
kez Bankasnn i ve d ykmllkleri dl-
dkten sonra kalan net tutar, Merkez Bankasnn
operasyonel olarak kullanaca dzeyi gster-
mektedir. Sonuta, Merkez Bankasnn ykm-
llkleri dldkten sonra kalan net rezerv po-
zisyonu 2011 yl sonunda 48 milyar dolara geri-
lemektedir.
5
A M A
254
Tr ki ye Ekonomi si
1. 1960l ve 1970li yllarda, Trkiyenin dnya eko-
nomisiyle btnlemesini engelleyen en nemli faktr
nedir?
a. thal ikameci politika
b. Dnemin yneticilerinin baarszl
c. adamlar
d. renci hareketleri
e. Yabanc devletler
2. Yl ierisinde yabanc lkelerle yaplan btn eko-
nomik faaliyetlerin kaydedildii bilano hangisidir?
a. demeler bilanosu
b. Ulusal bilano
c. Envanter ve bilano
d. Milli gelir bilanosu
e. D ticaret bilanosu
3. Aadaki dviz kuru rejimlerinin hangisinde resmi
dviz rezervine daha az ihtiya duyulur?
a. Ynetimli kur rejimi
b. Sabit kur rejimi
c. Yar sabit kur rejimi
d. Esnek veya dalgal kur rejimi
e. Bant aralkl kur rejimi
4. Aadakilerden hangisi cari ilemlerin bir alt kalemi
deildir?
a. hracat
b. thalat
c. Hizmetler
d. Cari transferler
e. Portfy hareketleri
5. Aadakilerden hangisi finans hesab altnda yer
almaz?
a. Yurtiinde dorudan yatrm
b. Portfy hesab-ykmllkler
c. Yurtdnda dorudan yatrm
d. Hizmetler dengesi
e. Portfy hesab-varlklar
6. Trkiyede ihracatn ithalat karlama oran ile ilgili
olarak aadakilerden hangisi sylenebilir?
a. hracat srekli olarak ithalattan yksektir
b. hracat arlkl olarak ileri teknoloji rnlerine
dayaldr
c. hracat srekli olarak ithalattan dktr
d. thalatta lks tketim arlkl paya sahiptir
e. hracat tanm gerei ithalatla ayn dzeydedir
7. Aadaki lke gruplarndan hangisi, Trkiyenin ih-
racatnda en byk paya sahiptir?
a. Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat
(OECD)
b. slam birlii Tekilat (T)
c. Kuzey Amerika Birlii (NAFTA)
d. Karadeniz Ekonomik birlii Tekilat (KE)
e. Ekonomik birlii Tekilat (ECO)
8. Aadakilerden hangisi, Trkiyenin ihracatnda en
yksek paya sahip ilk kalem arasndadr?
a. Motorlu kara tatlar
b. Mobilya
c. Pamuk ve mensucat
d. Metal cevheri
e. Tuz, kkrt, toprak, ta
9. Trkiyenin tasarruf ve yatrm dengesi bakmndan
aadakilerden hangisi sylenemez?
a. Yetersiz yurtii tasarruflar
b. Yetersiz zel kesim ve hanehalk tasarruflar
c. Yetersiz kamu kesimi tasarruflar
d. Ar kamu tasarruflar
e. Tasarruflar aan yatrm harcamalar
10. Trkiyenin d borlar ile ilgili olarak aadakiler-
den hangisi dorudur?
a. Byk ksm ksa vadeli borlardan oluur
b. Byk ksm Merkez Bankas tarafndan yaplr
c. Byk ksm hanehalk sektr tarafndan yap-
lr
d. Byk ksm kamu iktisadi teebbsleri tarafn-
dan yaplr
e. te birinden daha az ksa vadelidir
Kendimizi Snayalm
255
1. a Yantnz yanl ise Giri konusunu gzden
geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise demeler Bilanosu ko-
3. d Yantnz yanl ise demeler Bilanosu ko-
4. e Yantnz yanl ise demeler Bilanosu ko-
5. d Yantnz yanl ise demeler Bilanosu ko-
6. c Yantnz yanl ise Cari ilemler Hesab ve
D Ticaret A konusunu gzden geiriniz.
7. a Yantnz yanl ise Cari ilemler Hesab ve
8. a Yantnz yanl ise Cari ilemler Hesab ve
9. d Yantnz yanl ise D Borlar konusunu gz-
den geiriniz.
10. e Yantnz yanl ise D Borlar konusunu gz-
den geiriniz.
Sra Sizde 1
Cari ilemler hesabnn bir dier alt hesap grubu da hiz-
met ticaretidir. Hizmetler hesabna turizm, uluslararas
tamaclk, inaat gibi ilemler kaydedilir. Hizmet gelir-
leri hizmet giderlerini at zaman d ticaret aklar
hafifler.
Sra Sizde 2
Osmanl d ticaret politikas, rn bolluunu esas alan
bir anlaya sahiptir. Osmanl d ticaret anlay klasik
tarm imparatorluu anlayna paralel olarak temelde
ihracat engelleyici, ithalat artrc bir zellie sahiptir.
Bunun bir gerekesi mit Burnunun kefinin etkilerini
telafiyi amalayan kapitlasyonlarn ise (zellikle 1838
Trk ngiliz Ticaret Anlamasnn), dier nemli bir ge-
rekesinin de i pazarda mal arzn artrmak yoluyla fi-
yat istikrarn salama amac olduu sylenebilir. tha-
latn ihracat karlama orannn yzde 60tan dk ol-
mas, devletin bu kategoride ciddi bir gelire sahip ol-
masn da engellemitir.
Sra Sizde 3
Osmanl borlarnn 1929 ylnda denmeye balanacak
olmas, ayn yl gmrk vergisi artlarnn dourduu
speklatif ithalat, demiryolu yapm ve imtiyazlarn sat-
nalnmas gibi nedenler, 1929 bunalmyla dolayl bi-
imde ilikili olan bir kambiyo bunalmna yol amtr.
Sra Sizde 4
Bu dnemde ii dvizleri ve dvize evrilebilir mev-
duatn byk bir rahatlatc etkisi olmutur. Yksek enf-
lasyon, ucuz kamu kaynakl girdiler, negatif veya ok
dk faizli krediler, mutlak anlamda engelleyici gm-
rk duvarlar sayesinde Trk ekonomisi kalite, standart,
rekbet gibi gnn dnya kriterlerinden tamamen ba-
msz bir yol takip etmitir.
Sra Sizde 5
Trkiye ekonomisine portfy yatrm balamnda en
fazla kaynak girii bankalarn ve firmalar sektrnn
yurtdndan saladklar krediler yoluyla meydana gel-
mektedir. kinci srada kaynak girii ise tahvil ihrac ile
meydana gelmektedir. Hisse senedi piyasas ise kaynak
ekmede nc srada rol oynamaktadr.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar
256
Tr ki ye Ekonomi si
Sra Sizde 6
Ulusal dzeyde fon ann temel iki gstergesi tasar-
ruf yatrm dengesi ile cari ilemler adr. Bir lke ta-
sarruf a veriyorsa, byk oranda cari ak da ver-
mektedir. Trkiye son yirmi ylda, 2004 ylna kadar ka-
mu tasarruf a, zel tasarruf fazlas vermi; ulusal d-
zeyde ise net tasarruf a vermitir. Yani kamu kesimi
ak vermekte, zel kesim fazlalar bu a karlama-
da kullanlmakta, fakat kamu aklar srf zel kesim ta-
sarrufuyla kapatlamad iin net olarak yurtdndan
da fon temin edilmektedir.
Sra Sizde 7
Trkiye, son iki yldr d borlanmann bir ksmn TL
cinsinden yapmaya balamtr. Bu da, yabanclarn TL
cinsinden bor vermeye raz olduklarn, dolaysyla
TLnin itibarl hale geldiini gstermektedir. 2010 yln-
da TL cinsinden d bor oran yzde 9,3 iken, 2011 y-
lnda bu oran yzde 5,9dur. Trkiyenin tpk dolar, av-
ro, yen ve pound gibi paralarda olduu gibi TL iin de
uluslararas bir simge () gelitirmesi, TLnin bundan
sonraki yllarda dier lkelerin yatrmclar ve parasal
otoriteleri tarafndan da rezerv para olarak kabul edile-
bilecei beklentisine dayanmaktadr.
Sra Sizde 8
Trkiyede finans kesimi bankaclk sektrne dayan-
maktadr. Bankaclk sektrnn finans kesimi iindeki
pay son yllarda dier piyasalarn da gelimesine para-
lel olarak gerilemesine ramen, yzde 90 civarndadr.
Dolaysyla, ekonomik bymenin finansmannda ve ka-
mu i borlanmasnda doal kaynak bankaclk kesimi
olmaktadr. Bankaclk kesimi ya dorudan kamuya bor
vermekte ya da mterilerini ynlendirerek kamu kt-
larnn satnalnmasn salamaktadr. Trkiyede kamu
kesimi i borlarnn yardan fazlasnn alacakls banka-
clk sektrdr. Banka kesimi dndaki alacakllar ise
tzel kiiler, yurtd yerleikler, menkul kymet yatrm
fonlar ve Merkez Bankas olarak sralanmaktadr.
Sra Sizde 9
Serbest piyasa ortamnda esasen devalasyon kavram
yerine deer anmasndan sz edilmelidir. Ancak de-
valasyon hem uygulamada hem de literatrde yaygn
bir kabul ve kullanma sahip olduu iin hem sabit ve
ynetimli kur sistemlerinde hem de dalgal veya esnek
kur sistemlerinde paralarn deerlerindeki byk oran-
l dler devalasyon kavramyla ifade edilmektedir.
Altnkemer, Melike. (1990). Trkiyede Dviz Piyasa-
s ve Kurlarn Belirlenmesi. TCMB Aratrma Teb-
lii No: 9012, Ankara.
Blanchard, Oliver. (2007). Current Account Deficits in
Rich Countries, IMF Staff Papers, Cilt 54, Say 2,
ss.191-219.
Bulut, Mehmet. (2008). Osmanldan Gnmze Trki-
yenin Borlar, Trkiyenin Borlar ve Cari Ak
Meselesi, MSAD Ankara ubesi Y., Ankara, 17-
30.
Central Intelligence Agency. Factbook, periyodik.
DE (1992), statistik Gstergeler 1923-1992.
Dornbusch, R., Fischer, S., Richard, S.. (2004). 9.Edt.,
Macroeconomics, McGraw-Hill.
Gstergeler, Ankara.
Karluk, S. Rdvan. (2010), Trkiye Ekonomisi, Editr:
Nvit Oktay ve Metin Toprak, Anadolu niversitesi
Yayn, Eskiehir.
Karluk, S. Rdvan. (2007). Trkiye Ekonomisinde Ya-
psal Dnm, Gzden Geirilmi 11. Bask, s-
tanbul: Beta A..
Kepenek, Yakup ve Nurhan Yentrk. (1995). Trkiye
Ekonomisi, Remzi Kitabevi Yaynlar.
Seyidolu, Halil. (2009). Uluslararas ktisat, 17. Bas-
k, Gzem Can Yaynlar, stanbul.
TCMB. EVDS.
Tokgz, Erdin. (1995). Trkiyenin ktisadi Gelime
Tarihi, Hacettepe niv. BF Y.,3. Bask.
Toprak, Metin. (1999a). Cumhuriyet Dnemi Trki-
ye Ekonomisi, 75.Yl Armaan, Kara Harp Okulu
Y., XII + 216s.
Toprak, Metin. (1999b). Trkiye Ekonomisinde Reel
ve Finansal Etkileim, Kara Harp Okulu Y.,
XI+128s.
Toprak, Metin. (2001). Kreselleme ve Kriz: Trki-
ye ve Dnya Deneyimi, Siyasal Kitabevi Y.,
IV+272s.
Toprak, Metin. (2008). Cari Ak: Trkiye ve Dnya
Deneyimi, iinde, Trkiyenin Borlar ve Cari
Ak Meselesi, MSAD Ankara ubesi Y., Ankara,
77-101.
TK, www.tuik.gov.tr.

IKT402U

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

IKT402U

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2895

Trkiye ekonomisinin zayf sermaye girileri nedeniyle

zel Sektr SSY indeki Pay

malat Sanayi stihdam Art -6,8 8,9 4,8

You might also like