TUR202U

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2914

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1871
TRK DL-II
Yazarlar
Prof.Dr. . Halk AKALIN (nite 1)
Do.Dr. Selahittin TOLKUN (nite 2, 3)
Yrd.Do.Dr. Serap CAVKAYTAR (nite 4, 5)
Yrd.Do.Dr. Tuba Insu DURMU (nite 6)
Do.Dr. Emine KOLA (nite 7)
Yrd.Do.Dr. Mustafa DURMU (nite 8)
Editrler
Prof.Dr. Muhsin MACT
Yrd.Do.Dr. Serap CAVKAYTAR
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmclar
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Grafiker
Ayegl Dibek
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Trk Dili-II
ISBN
978-975-06-1577-1
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 90.000 adet baslmtr.
ESKEHR, Nisan 2013
indekiler
nsz............................................................................................................ ix
Kompozisyon Bilgileri ............................................................. 2
GR .............................................................................................................. 3
KOMPOZSYONLA LGL GENEL BLGLER.............................................. 3
Dil Becerileri ve Bilgi Donanm .................................................................. 5
YAZILI KOMPOZSYON .............................................................................. 6
Yaznn nemi ............................................................................................. 6
YAZILI KOMPOZSYONUN OLUTURULMASI........................................... 6
Konu .............................................................................................................. 6
Konunun Snrlandrlmas ...................................................................... 8
Ana ve Yardmc Dncelerin Belirlenmesi ............................................. 8
Kompozisyonda Plan .................................................................................... 10
Plan Trleri .............................................................................................. 10
Plann Blmleri...................................................................................... 11
Konunun Bal............................................................................................ 14
PARAGRAF VE PARAGRAFTA ANLATIM BMLER ................................ 14
Paragraf .......................................................................................................... 14
Paragrafta Anlatm Biimleri ........................................................................ 16
Tanmlama ............................................................................................... 16
rneklendirme ........................................................................................ 16
Karlatrma ............................................................................................ 17
Tanklama ................................................................................................ 17
Tantlama ................................................................................................. 18
zet................................................................................................................ 19
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 20
Yaamn inden............................................................................................ 21
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 23
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 23
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 24
Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 24
Noktalama aretleri ............................................................... 26
GR .............................................................................................................. 27
NOKTALAMA ARETLER .......................................................................... 27
Nokta (.)......................................................................................................... 29
Virgl (,) ........................................................................................................ 31
Noktal Virgl (;) ........................................................................................... 33
ki Nokta (:)................................................................................................... 34
Nokta (...)................................................................................................. 35
Soru areti (?) ............................................................................................... 36
Ayra/Parantez ( )........................................................................................ 38
Keli Ayra [ ]............................................................................................. 40
Trnak areti ( ) ( )............................................................................... 40
Tek Trnak ( ) .............................................................................................. 41
Eik izgi (/) ................................................................................................. 41
Kesme areti () ............................................................................................ 42
i ndeki l er
iii
1. N TE
2. N TE

Ksa izgi (-).................................................................................................. 43
Uzun izgi () ............................................................................................... 45
nlem areti (!) ............................................................................................ 45
zet................................................................................................................ 47
Yaamn inden............................................................................................ 50
Yazm Kurallar ........................................................................ 54
GR .............................................................................................................. 55
YAZIM KURALLARI ....................................................................................... 56
Byk Harf Kullanm ................................................................................... 56
Yabanc zel simlerin Yazm..................................................................... 58
zel simler Dndaki Yabanc Szcklerin Yazm .................................. 59
Birleik Szcklerin Yazm .......................................................................... 59
Bitiik Yazlan Szckler ........................................................................ 59
Ayr Yazlan Szckler............................................................................ 61
kilemelerin Yazm ....................................................................................... 62
Pekitirme Sfatlarnn Yazm ....................................................................... 62
Ek Fiilin Yazm ............................................................................................ 62
Geni Zaman ekimli Fiillerin Yazm ......................................................... 63
-mAk Mastar Ekinin Yazm .......................................................................... 63
Saylarn Yazm ............................................................................................. 63
Kartrlmas Olas Eklerle Bala ve Edatlarn Yazm ............................ 64
+ki Aitlik Eki, ki Balac ile ki Pekitirme ve phe Edatnn Yazm 64
+DA Hl Eki ile dA Balacnn Yazm.................................................. 65
ile Balacnn / Edatnn Yazm ............................................................ 65
Soru Ekinin Yazm ................................................................................. 66
Dzeltme aretinin (^) Kullanm................................................................ 66
Ksaltmalarn Yazm ..................................................................................... 67
Ses Uyumlar ve Yazm Kurallar ................................................................. 68
Szck Sonunda / c, t /d, p / b ve k / g Nbetlemesi ................... 69
Szck Sonunda // > /c/ Nbetlemesi .............................................. 69
Szck Sonunda /t/ > /d/ Nbetlemesi............................................... 69
Szck Sonunda /p/ > /b/ Nbetlemesi.............................................. 70
Szck Sonunda /k/ > // Nbetlemesi .............................................. 70
nl Daralmas.............................................................................................. 71
Tek Heceli Szcklere Ek Geldiinde nsz Tremesi............................. 71
kinci Hecelerdeki nllerin Dmesi......................................................... 71
zet ............................................................................................................... 73
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 74
Yaamn inden ........................................................................................... 76
Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................ 77
Bavurulabilecek Kaynaklar ........................................................................ 77
i ndeki l er
iv
3. N TE
Yazl Anlatm Trleri ve Uygulamalar I:
Dnce Yazlar..................................................... ................. 78
GR .............................................................................................................. 79
DNCE YAZILARI .................................................................................... 79
Makale .......................................................................................................... 80
Fkra ............................................................................................................... 82
Eletiri ............................................................................................................ 84
Deneme.......................................................................................................... 87
Sylei/Sohbet ............................................................................................... 88
Rportaj.......................................................................................................... 91
Gezi Yazs ..................................................................................................... 93
An ................................................................................................................. 94
Gnlk........................................................................................................... 97
Yaam yks/Biyografi .............................................................................. 99
z Yaam yks/Otobiyografi .................................................................. 101
zet ............................................................................................................... 103
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 105
Yaamn inden ........................................................................................... 106
Yazl Anlatm Trleri ve Uygulamalar II:
Sanatsal Yazlar........................................................................ 110
GR .............................................................................................................. 111
SANATSAL YAZILAR ..................................................................................... 111
iir ................................................................................................................. 112
Lirik iir.................................................................................................... 113
Epik iir ................................................................................................... 114
Didaktik iir............................................................................................. 116
Pastoral iir .............................................................................................. 116
Dramatik iir............................................................................................ 117
Satirik iir................................................................................................. 119
yk .............................................................................................................. 119
yknn geleri ................................................................................... 120
yk Trleri ............................................................................................ 121
Roman............................................................................................................ 123
Tiyatro............................................................................................................ 129
Tiyatro Trleri.......................................................................................... 130
zet................................................................................................................ 135
Yaamn inden............................................................................................ 137
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................... 137
i ndeki l er
v
4. N TE
5. N TE
Bilimsel Yazlar ve Yazma Trleri ...................................... 140
BLMSEL YAZILAR ....................................................................................... 141
Bilimsel Aratrma Sreci ............................................................................. 141
Bilimsel Yaznn erii ................................................................................ 143
Bilimsel Aratrmada Dil ve Anlatm............................................................ 145
Yazmda Standartlama .......................................................................... 145
Dnyada Kabul Gren Yazm Stilleri ................................................... 146
Kaynak Gsterme.......................................................................................... 146
Dipnotlu Kaynak Gsterme Yntemi ................................................... 147
Paragraf i Kaynak Gsterme Yntemi ................................................ 150
Kaynaka Yazm ........................................................................................... 151
YAZIMA TRLER........................................................................................ 154
Resm Yazmalar .......................................................................................... 154
Dileke........................................................................................................... 155
Tutanak.......................................................................................................... 156
Karar............................................................................................................... 156
Rapor.............................................................................................................. 157
z Gemi ..................................................................................................... 159
zel Yazmalar............................................................................................. 160
Mektup........................................................................................................... 160
zel Mektup.................................................................................................. 160
Mektubu..................................................................................................... 162
Resm Mektup................................................................................................ 163
Ak Mektup .................................................................................................. 163
zet................................................................................................................ 164
Yaamn inden............................................................................................ 166
Okuma ve Dinleme ................................................................. 170
OKUMA.......................................................................................................... 171
Okuduunu Anlama...................................................................................... 173
Okuma Alkanl......................................................................................... 174
Okuma Alkanl Edinmeyi Etkileyen Faktrler ................................. 175
Okuma Trleri ............................................................................................... 175
Sesli Okuma ............................................................................................ 175
Sessiz Okuma .......................................................................................... 175
Gz Atarak Okuma................................................................................. 176
zetleyerek Okuma................................................................................ 176
aretleyerek Okuma............................................................................... 176
Tahmin Ederek Okuma .......................................................................... 176
Soru Sorarak Okuma............................................................................... 176
Tartarak Okuma.................................................................................... 176
OKUDUUNU ANLAMA STRATEJLER ...................................................... 179
Okuma ncesinde Kullanlan Stratejiler................................................ 179
Okuma Srasnda Kullanlan Stratejiler................................................... 179
i ndeki l er
vi
6. N TE
7. N TE
Okuma Sonrasnda Kullanlan Stratejiler ............................................... 179
ELETREL OKUMA....................................................................................... 180
DNLEME ....................................................................................................... 182
Dinleme Srecini Etkileyen Faktrler .......................................................... 183
Dinleme Trleri ............................................................................................. 184
Aktif Dinleme .......................................................................................... 184
Pasif Dinleme .......................................................................................... 184
Not Alarak Dinleme ................................................................................ 184
Grup Halinde Dinleme ........................................................................... 184
Empatik Dinleme .................................................................................... 184
Yaratc Dinleme...................................................................................... 184
Amal Dinleme....................................................................................... 184
Sorgulayc Dinleme................................................................................ 185
Seici Dinleme......................................................................................... 185
Eletirel Dinleme ..................................................................................... 185
OKUMA-DNLEME LKS .......................................................................... 186
zet................................................................................................................ 187
Yaamn inden............................................................................................ 190
Sra Sizde Sorular Yant Anahtar ................................................................ 191
Szl Anlatm........................................................................... 194
GR .............................................................................................................. 195
KONUMA LE LGL TEMEL KAVRAMLAR............................................... 195
Konuma ....................................................................................................... 196
Ses ................................................................................................................. 196
Boumlanma ................................................................................................ 196
Sklk / Frekans ............................................................................................. 197
Ton / Tonlama .............................................................................................. 197
Ezgi................................................................................................................. 197
Vurgu ............................................................................................................. 197
Durak / Duraklama....................................................................................... 198
Tn / Renk .................................................................................................... 198
Pes ve Tiz Ses................................................................................................ 198
DORU, GZEL VE ETKL KONUMANIN TEMEL LKELER ................. 199
Aklk ........................................................................................................... 199
Doallk ........................................................................................................ 199
nandrclk.................................................................................................... 199
lginlik .......................................................................................................... 200
Konumacnn Bilgi ve Donanm ................................................................ 200
n alma .................................................................................................... 200
Yntem ve Plan............................................................................................. 200
Konumay Destekleyen Yardmc Unsurlar .............................................. 200
slup.............................................................................................................. 201
BEDEN DL VE SZL ANLATIMDAK YER............................................ 201
Beden Dilinin Szl Anlatmdaki Yeri ......................................................... 201
KONUMA TRLER ..................................................................................... 202
i ndeki l er
vii
8. N TE
Hazrlksz Konumalar / Gnlk Konumalar............................................ 202
Telefonla Konuma ................................................................................. 203
Grmesi .......................................................................................... 204
Hazrlkl Konumalar / Topluluk Konumalar .......................................... 204
Nutuk / Sylev ........................................................................................ 205
Konferans................................................................................................. 205
A Konumas ...................................................................................... 205
Ak Oturum............................................................................................ 205
Panel ........................................................................................................ 206
Forum....................................................................................................... 206
Sempozyum / Bilgi leni ...................................................................... 206
Kurultay ................................................................................................... 207
Seminer .................................................................................................... 207
Mnazara ................................................................................................. 207
BAARILI SUNUMUN LKELER VE TEKNKLER ....................................... 207
SZL ANLATIMDA BAZI SYLEY ZELLKLER ................................. 209
Asalak Ses, Szck ve fadelerin Kullanm ................................................ 209
Baz Szcklerin Kullanmnda Dikkat Edilmesi Gereken zellikler ........ 209
zet................................................................................................................ 212
Yaamn inden............................................................................................ 216
i ndeki l er
viii
nsz
nsan, yaad dnyay anlama ve anlatma arac olarak dili kullanr. Dilin anla-
ma boyutu okuma ve dinleme becerileriyle; anlatma boyutu ise konuma ve yaz-
ma ile ilikilidir. Dil becerileri dinleme, konuma, okuma ve yazma olarak anlan
drt etkinlik alannn birbirini btnleyen ilikileri iinde edinilip gelitirilir.
nceki dnemde okuduunuz Trk Dili I kitabnda genel olarak dil kavram
irdelenmi, Trk dilinin dnya dilleri arasndaki yeri hakknda bilgi verilerek
Trkenin tarihsel dnemleri zetlenmiti. Ardndan Trkenin ses bilgisi, sz di-
zimi, anlatm gc ve sz varl zerinde durulmu; Trkenin dier dillerle et-
kileimi ve gnmzde kar karya bulunduu sorunlara deinilmi ve zm
nerileri sralanmt.
Trk Dili II kitabnda ise yazl ve szl anlatm zerinde durulmutur. Kitabn
ilk nitesinde insann vazgeilmez anlama ve iletiim arac olan yazma becerisi,
yazl dilin uyumlu bir btnl olan kompozisyon ile birlikte irdelenmi ve ya-
zl kompozisyon oluturmada izlenecek admlar rneklerle gsterilmitir. kinci
ve nc nitede yazl dilin trafik iaretleri olarak adlandrabileceimiz noktala-
ma iaretleri ve bir yaznn amacna ulaabilmesi iin uyulmas gereken temel ya-
zm kurallar ele alnmtr. Gnlk yaamda kii, al veri listesi yapmaktan duy-
gu ve dncelerini paylamaya, yazl bir eser ortaya koymaya dein pek ok ne-
denle yazma etkinliinden yararlanr. Her yaznn nitelii, ele ald konu, amac,
uzunluu, dilin kullanm, szcklerin seimi ayn deildir. te btn bu farkllk-
lar zaman iinde yazl anlatmda trlerin olumasna yol amtr. Drdnc ve
beinci nite, dnce yazlar ve sanatsal yazlar olarak iki ana balk altnda k-
melenen farkl anlatm trlerine ve bu trlerin rneklerine ayrlmtr. nitelerde
yer alan rnek metinlerde yaznn zgnln korumak amacyla yararlanlan
kaynan yazm biimine bal kalnmtr. erii nedeniyle farkllk gsteren bi-
limsel yazlara ve kurumlarn kendi aralarnda ya da kii veya zel kurulularla
iletiimlerini salamak amacyla bavurduklar yazmalara altnc nitede yer ve-
rilmitir.
Yazl metni alglama, anlama ve kavrama sreci olarak nitelendirilen okuma, pek
ok alt beceriyi de gerektiren karmak bir sretir. Ayn ekilde konuulanlar an-
lamlandrmay gerektiren ve iitmeden farkl olan dinleme becerisi de zihnin anlama
sreciyle ilgilidir. Yedinci nitede genel olarak okuduunu ve/ya dinlediini anlama
kavramlar ve okuma/dinleme srecini etkileyen davranlar zerinde durulmutur.
nsanlar arasnda iletiimin nemli bir boyutu yz yze gereklemektedir.
Aratrmalar doru ve etkili konuma becerisi ile kiinin toplum ve mesleki baa-
rs arasnda da gl bir iliki olduunu gstermektedir. Yazl anlatmda olduu
gibi szl anlatmda da dilin etkili kullanm esastr. Bu gerekten yola klarak
sekizinci nitede szl anlatmla ilgili temel kavramlara; doru, etkili ve gzel ko-
numann temel ilkeleri ile konuma trlerine yer verilmitir.
Ortak bir almann rn olan Trk Dili II kitabnn rencilerimize ve Trk
diline gnl verenlere yararl olmasn diliyoruz.
Editrler
Prof.Dr. Muhsin MACT
Yrd.Do.Dr. Serap CAVKAYTAR
nsz
ix
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Kompozisyonla ilgili genel bilgileri aklayabilecek,
Yazl kompozisyonun oluturulmas srecini betimleyebilecek,
Paragrafta anlatm biimlerini ayrt edebilecek bilgi ve beceriler kazanabile-
ceksiniz.
indekiler
Kompozisyon
Plan
Konu
Balk
Ana dnce
Yardmc dnce
Paragraf
Paragrafta anlatm biimleri
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trk Dili-II
Kompozisyon
Bilgileri
GR
KOMPOZSYONLA LGL GENEL
BLGLER
YAZILI KOMPOZSYON
YAZILI KOMPOZSYONUN
OLUTURULMASI
PARAGRAF VE PARAGRAFTA
ANLATIM BMLER
1
TRK DL-II

GR
nsan dier canllardan ayran ve stn klan en temel farkllk dnme ve dil ye-
tisidir. Dnme yetisi iinde tasarlama, akl yrtme, d kurma, anlamlandrma
gibi pek ok yeti vardr ve btn bu yetilerin boy atp gelitii, anlam kazand
alan dildir. Dil, hem bireysel hem de toplumsal yn olan bir sistemdir. Bu sistem-
de insanolu nce szl dili edinir, eitimle birlikte yazl dili renir. Bu aama-
dan sonra da szl ve/veya yazl dili farkl amalarla srekli olarak kullanr. Bu
nitede duygu ve dncelerin aktarlmas ya da sergilenmesi iin yararlanlan yol-
lardan biri olan yaz dili ve yaz dilinin uyumlu bir btnl olan kompozisyon
zerinde durulacaktr.
KOMPOZSYONLA LGL GENEL BLGLER
Bugne gelinceye kadar renim hayatnz boyunca pek ok kez kompozisyon
yazmsnzdr. Genellikle Trk Dili ve Edebiyat dersinde bir konu, bir atasz, bir
zdeyi veya bir dize, beyit, drtlk, paragraf gibi edeb rnekler zerine yazlan
metinler olarak biliriz kompozisyonu... Oysa ad kompozisyon olmasa da yazd-
mz pek ok yazda, raporda, seminerde, hatta dilekede kompozisyon yazma ku-
rallarn ve yntemlerini uygularz. Topluluk nnde yaptmz konumalar da
kompozisyonun bir baka boyutu olan szl kompozisyon rndr.
Szl kompozisyonun deiebilirliine, esnekliine karn yazl kompozisyon daha de-
imez ve duraandr. Bu ynyle daha kuralc ve daha dzenli, zerinde dnlp olu-
turulan bir anlatmdr, diyebiliriz. Okur, yazl bir metni tekrar tekrar okuyabilir; ancak
yazar, okurun tepkisini hemen gremez. Buna karlk szl kompozisyonda etkileim sz
konusu olduu iin konuan, dinleyenlerin tepkilerini annda alabilir ve kendini daha
doru ifade etme yollarn eitlendirebilir.
Derslerdeki yazma almasyla dar bir tanma sdrdmz kompozisyon, as-
lnda szck anlam olarak farkl paralarn bir araya getirilmesiyle oluturulan b-
tn ifade eder. Dilimize Franszcadan geen kompozisyon sznn kkeni Latin-
ceye dayanmaktadr. Latincede bir araya getirmek, birletirmek, ina etmek anla-
mndaki componere sznden gelien compositio(n-) eski Franszcaya gemitir
(Chantrell, 2002: 109). Composition sz Franszcada bileim, beste gibi anlam-
larda kullanlrken Trkede geni anlamda ayr ayr paralar bir araya getirerek
Kompozisyon Bilgileri
Kompozisyonun iki tr
vardr: Yazl kompozisyon ve
szl kompozisyon. Yazl
kompozisyon yazl anlatm
iinde bir btnlk
gerektirirken szl
kompozisyon konuma
iinde btnl gerektirir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
SI RA S ZDE SI RA S ZDE
AMALARI MI Z AMALARI MI Z

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
NT E RNE T NT E RNE T
4
Tr k Di l i -I I
bir btn oluturma biimi ve ii, dar anlamda ise rencilere duygu ve dn-
celerini etkili ve dzgn bir biimde anlatmalar iin yaptrlan yazl veya szl a-
lma karlklarndadr (TDK, 2011a: 1468).
Geni anlamda kompozisyon hayatn her annda ve alannda kullandmz
aralarn, aygtlarn, tatlarn; paylatmz meknlarn, zerinden getiimiz yol-
larn, kprlerin; hatta yediimiz yemeklerin, itiimiz ieceklerin yaplnda uy-
gulanan ana yntemdir. rnein bir cep telefonu yzlerce paradan oluur. Birbi-
rinden farkl yapda ve ilevde yzlerce parann bir araya getirilerek, birbiriyle
uyum ierisinde, verimli ve yararl bir biimde almas salanarak btnletiril-
mesi ve bir iletiim aygtna dntrlmesi bir kompozisyon rneidir. Bir bina;
zelliine gre kum, ta, imento, demir, ahap, cam gibi eitli malzemelerden
oluur. Ama btn bu yap malzemesini bir araya getirip st ste ymakla bina ya-
plamayaca gibi drt duvar rp kapsn, atsn kapatmakla da ilevsel bir ya-
p ortaya konulamaz. Binay kullanacak kiilere konforlu bir hayat salayacak,
bunlarn arzu ve isteklerini karlamalarna imkn verecek, ilevsel bir yap ortaya
karabilmek iin mimarndan mhendisine, ustasndan iisine btn grevlilerin
aba harcamas gerekir. Btn bunlar bir ama gzetilerek, bir planlama ve i b-
lm yaplarak malzemeyi en iyi bir biimde deerlendirmekle mmkndr.
Szl kompozisyon ile yazl kompozisyonun farkn aklaynz.
Kompozisyon, daha ok derslerde bir yaz uygulamas olarak kullanldndan dier alan-
lardaki anlam ve yaamdaki nemi zerinde pek durulmaz. Kompozisyon; resim, mzik,
heykel gibi sanat dallar ile eitli bilim dallarnda paralarn btn oluturacak bir d-
zende bir araya getirilmesi anlamna da gelmektedir.
Kompozisyonun btnnde bir dzen olmas gerekir. Kompozisyonda dzen,
yaz alannn kullanmndan balayp dncelerin, duygularn, aklamalarn, gz-
lemlerin, saptamalarn, rneklerin sralanna kadar kendisini gstermelidir. An-
cak yukarda deindiimiz rneklerde olduu gibi baarl bir kompozisyon yaza-
bilmek iin yalnzca bunlar yeterli deildir. Kompozisyon yazma kurallar ve yn-
temlerinin uygulanmas srasnda biim, yazm, noktalama, szck seimi vb. ba-
kmlardan da gz nnde bulundurulmas gereken zellikler vardr.
Biim asndan kullanlan kdn kompozisyon yazmaya uygunluu, yaklak
olarak stten 6 cm, alttan 2 cm, soldan 1 cm, sadan 3 cm boluk braklmas, ya-
zm kurallarna uyulmas, noktalama iaretlerinin yerli yerinde kullanlmas gerek-
mektedir. Szcklerin gerek ve mecaz anlamlaryla kullanmlarna dikkat edilme-
si, anlatm bozukluklarndan ve cmle dklklerinden kanlmas baarl bir
kompozisyonun yazlmas iin gereklidir. Bir ders uygulamas olarak kompozisyo-
nun el yazsyla yazlmas daha dorudur. Ancak yazlar yaymlanmak zere yayn
kurulularna gnderilecei zaman bilgisayarda yazmak gerekir. Bilgisayarda keli-
me ilemci programlarn sayfa yaps seeneklerine yukarda verilen kenar bo-
luklarn girerek yaznz yazabilirsiniz.
Gerek szl gerekse yazl kompozisyonda btnlk, gzellik, etki brakma ve doru-
luk vazgeilmez kavramlar olarak karmza kmaktadr. Btn bu kavramlar, kiiyi ya-
znn kurallarna uymaya, belli bir yazm disiplini kazanmaya ynlendirir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P K T A P
Szl ve yazl kompozisyon ile ilgili ayrntl bilgi ve rnekler iin Emin zdemirin An-
latm Sanat adl kitabndan yararlanabilirsiniz. (Ankara: Bilgi Yaynevi, 2012)
Kompozisyon yazarken uyulmas gereken ierik ve biimsel zellikler nelerdir?
Kompozisyon yazmaya girimeden nce kiilerde bulunmas ve srekli geliti-
rilmesi gereken baz nitelikler vardr. Bu niteliklerden en temel olan kiinin dil be-
cerileri ve bilgi donanmdr.
Dil Becerileri ve Bilgi Donanm
Bebekler dnyaya gelilerinden itibaren iinde bulunduu toplumun dilini edin-
meye balar. Ancak son zamanlarda yrtlen bilimsel aratrmalar, bebein daha
anne karnndayken ana dilini edinmeye baladna ilikin verileri ortaya koymak-
tadr. Dnyaya gzlerini atklar ilk andan balayarak bebeklerin dil edinimi hzl
bir srece dnr. Bu srete anne ve babasndan, yakn evresinden edindii
sz varl ve dili kullanma yetenei gelimeye balar. Szl iletiim, yalnzca ko-
numayla deil sylenilen ninnilerle, anlatlan masallarla da geliir.
Okul ana gelen ocukta ise dil becerileri yeni bir boyut kazanr ve yaz dili
renimi ile birlikte daha nce edinilen konuma ve dinleme ilevlerine yazma ve
okuma becerileri eklenir. Temelleri bebeklik dneminde atlan dil becerisi, yazma-
y ve okumay renmeyle birlikte geliir. Bir yandan dilin kurall yazma ve konu-
ma becerileri edinilirken dier yandan daarca eklenen szcklerle kavrama, al-
glama ve anlatma yetenei olgunlamaya balar.
Dil becerisini gelitiren en nemli etkinlik okumadr. Yazy renmekle bala-
yan okuma srecinde binlerce szckle karlaan kiinin bir yandan sz varl
genilerken bir yandan da kii, anlatm gcne vkf olur. Bu srete anlam bilin-
meyen szckler iin szle baklmas, szcklerin gerek ve yan anlamlarnn
renilmesine yardmc olur. Okuma etkinlii, szlkte birer madde olan szck-
lerin okunan metinlerle canlanmasn, balam ierisinde kazand anlamn kav-
ranmasn salar. Bylece kii, szcklerden anlatmda nasl yararlanlacan, do-
ru szcklerle etkili anlatmn nasl salanacan kavrar.
Yazma yeteneinin gelitirilmesine okuma etkinlii byk katkda bulunur.
Okunan her eser, dilin nasl kullanlmas gerektiini somut bir biimde ortaya ko-
yan canl bir rnektir. Kiiler okuduka baarl rnekleri dierlerinden ayrt etme
yeteneini de kazanr. Dili etkin kullanan, anlatm gl yazarlar, yazmaya aday
kiiler iin birer rnek olurlar. Pek ok kii, baarl bulduu rneklere yknerek
yazmaya balamtr. Ancak srekli okuyarak ve yazarak kendisini gelitiren kiiler
zamanla zgnleir ve kendi tarzn oluturur.
Okumann nemini ele alan ve okumayan toplumlarn sorunlarna deinen Orhan Okayn
Okumayan Toplum balkl yazsna http://www.tdkdergi.gov.tr/TDD/2004s
629/2004_629_03_M_O_OKAY.pdf adresinden eriebilirsiniz.
yi bir dinleyici bir yandan szcklerin kurall sylenileriyle kulak yeteneini ge-
litirirken dier yandan da tonlama ve vurgu ile szcklerin konumada etkili kulla-
nmna tank olur. Szcklerin canl bir biimde kullanm konuma dilindedir. Szl
kompozisyon iin en iyi eitim dinleme ile balar. Konumacnn dili kullanma bece-
risini gzlemlemenin yan sra etkili konuma yntemleri, dinleyicinin ilgisini srekli
klma, anlatm tarz vb. zellikler dinleme etkinlii srasnda da kazanlr.
5
1. ni t e - Kompozi syon Bi l gi l er i
D K K A T D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Okul ncesinde ilk gelien
dil becerisi dinlemedir, daha
sonra dinleme ile birlikte
konuma becerisi geliir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
Tr k Di l i -I I
Szl kompozisyonla ilgili ayrntlar kitabnzn sekinci nitesinden okuyabilirsiniz.
Dili kullanma becerisini kazandran bu etkinlikler kiiye bilgi donanm da sa-
lar. Hi kukusuz, insan bilgi donanmn hem deneyimlerinden hem de renim
hayatndan kazanr. renim srecinde bilgiyi edinme, yine okuma ve dinleme et-
kinlikleriyle elde edilir. Okumak, bilgi edinmenin en temel etkinliklerinden biridir.
Kii okuduklarndan yeni bilgiler edinirken bunlar nceki bilgileriyle karlatr-
mal, eletirel gzle deerlendirmelidir. Gerektiinde dier kaynaklara bakarak bil-
gilerin doruluunu snamaldr. Aratrma, bilgiye ulamann bir baka yoludur.
Gzlemlerle, deneylerle, sormacalarla (anket) gerekletirilse de okuma, aratr-
mann da temel etkinliklerinden biridir.
YAZILI KOMPOZSYON
nsanln binlerce yllk gemiinde sylenmemi sz kalmadn anlatr gne al-
tnda sylenmemi sz yoktur deyii... Tarihin eitli zaman dilimlerinde yaanm
benzer olaylar karsnda ayn szler sylenmi olabilir, ancak bunlardan yazya
geirilenler insanln belleinde yer tutar. Yazya geirmede kullanlan kelimeler,
insanolunun yzyllardr yararland temel iletiim aracdr. Kelimeleri; ihtiyala-
rmz, anlatmak istediklerimizi anlatrken szel olarak kullanmak ve dnceleri-
mizi bu ekilde birine aktarmak hem kolay hem de hzldr; ancak, iin iine yaz
girdii zaman bu iletiim biraz daha karmak bir hl almaktadr.
Yaznn nemi
Yaz, insanlk tarihinin en byk ve en nemli buluudur. Yaz sayesinde insanlk
bellei lmszlemi, binyllarn bilgi birikimi yazya geirilerek insanln ortak
paydas hline gelmitir. Yazya dnm her bilgi, her dnce, her duygu b-
tn insanln yararlanmasna sunulmu demektir. Szl olarak anlatlan dnce-
ler, duygular da yazya aktarldnda kalclar. Sz uar, yaz kalr (Latince ver-
ba volant, scripta manent), bu ak gerei ortaya koymaktadr.
Gnmzde ses ve grnt kayt olanaklaryla szl rnler de artk gelecee
ulatrlabilmektedir. nsanlar deneyimlerini, dncelerini, duygularn paylaa-
rak, kendisinden sonraki kuaklara aktararak hem yerel hem ulusal kltr deer-
lerine hem de evrensel kltre katkda bulunurlar.
Yazmak, insana zgdr ve belirli bir bilgi birikimine, duygu younluuna ula-
an kiiler iin insani bir gereksinimdir. Gndelik yaamda dileke, z gemi, ra-
por, seminer, teklif mektubu gibi yazlar ii gerei yazan insanolu; eitli konu-
lardaki grlerini, deneyimlerini deneme, gnlk, makale; hayal ve duygularn
iir, yk, roman gibi rnlerle yazya dker.
YAZILI KOMPOZSYONUN OLUTURULMASI
Kompozisyon yazmada izlenecek admlar; konunun seilmesi, konunun snrlar-
nn izilmesi ve konuyla ilgili ana dnce ile yardmc dncelerin belirlenmesi
olarak sralanabilir. imdi bu admlar srasyla ele alalm.
Konu
Konumada, yazda, eserde ele alnan dnce, olay veya durum konu olarak ad-
landrlr (TDK, 2011a: 1475). Kompozisyonda ise zerinde yaz yazlan her ey ko-
nudur. Bir zdeyi, bir atasz, bir deyim, birka dize, bir olay hatta bir szck ko-
nuyu oluturabilir. Kompozisyon yazmak zere bunlardan biri bir konu olarak ve-
rilebilecei gibi konunun dorudan doruya belirlenmesi de istenebilir.
Yaz, en ksa tanmyla,
duygu ve dncelerin
eitli iaretlerle
belirlenmesidir.
Konuya eskiden mevzu
denilirdi. Konu olmadan yaz
olmaz. Her ey yazma
konusu olabilir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
7
Ataszleri doruluu, halkn
yzyllar alan deneyimlerine
dayanan, halkn snama-
yanlma yoluyla bulduu
dorular anlatan bir tr
kalplam szlerdir.
Deyimler anlatma renk ve
aklk katan sz varl
geleridir.
zerinde kompozisyon yazmamz iin bize bir zdeyi, bir dize veya bir atas-
z verilmise ncelikle bununla ne anlatlmak istendiini kavramamz gerekir. Bi-
ze verilenleri dikkatlice okumal, dnmeli ve yorumlamalyz. zdeyite, dizeler-
de veya atasznde geen szcklerin gerek anlamlaryla mecaz anlamlarn gz
nnde bulundurarak konuyu kavramaya almalyz.
rnein Yunus Emrenin
Sz ola kese sava
Sz ola yitre ba
Sz ola aulu a
Bal ile ya ide bir sz
dizeleri zerine bir kompozisyon yazmamz istendiini dnelim. ncelikle her
szc anlamaya alarak okumamz gerekir. Birtakm ses deiikliklerini gz
nne alarak dizeleri okuduumuzda yitre sznn yitirte, yitirtir; ide sznn
de ede, eder olduunu hemen kavrarz. Ancak aulu szn bilmeyenler kabi-
lir. Trkenin tarihsel dnemlerinde ve bugn de kimi blge azlarnda ag ~ au
~ a biimlerinde kullanlan bu sz zehir anlamndadr. Bu trden szcklerin
karl soruyla birlikte de verilebilir. Eer karl verilmemise anlamn bileme-
diimiz szckleri szlk yardmyla anlamaya almalyz. Bylece Yunus Em-
renin yzyllar tesinden nasl seslenmekte olduunu, bize iletmek istediini kav-
ram oluruz. Artk kolayca anlalaca gibi Yunus Emre, azdan kan bir szn
sava durdurabilecei gibi ban gitmesine yol aabileceini; bir szn de zehir gi-
bi yemei ya ile bal hline getireceini dile getirmektedir. Ksacas bu dizelerde,
kullandmz her szce dikkat ederek konumamz salk verilmekte, tatl dilin
nemi vurgulanmaktadr.
Yazl kompozisyonda konunun trl ynlerden ele alnmas gerekir. Szcklerin farkl
anlamlarn renmek iin temel kaynaklarn banda gelen szlklerden yararlanlabilir.
Yunus Emrenin dizelerinde ortaya kan anlamla edeer bir de ataszmz
vardr: Tatl dil ylan deliinden karr... Bu atasznde mecazl bir anlatm ve
benzetmeyle tatl dilin, olmas dnlemeyecek ileri bile gerekletirebilecei
bildirilmektedir.
Kompozisyonda Trkenin zengin sz varlklarndan olan ataszlerimizden yararlanmak
anlatm glendirir.
Ataszlerinin gnlk hayatta hangi durumlarda kullanldklarna, hangi anlama
geldiklerine ilikin ayrntl bilgi edinmek isterseniz skender Palann Szn znden
Dnden Bugne Ataszleri adl kitabndan yararlanabilirsiniz. (stanbul: Kap Yaynlar,
2012)
Kimi zaman ataszndeki szcklerin hibirisi gerek anlamyla kullanlmam
olabilir. rnein deve boynuz ararken kulaktan olmu ataszmzde ne kendisi-
ne boynuz arayan ne de bu srada kulan yitiren bir deve vardr. Bu ataszyle
anlatlmak istenilen, elindekiyle yetinmeyip daha ounu isteyenin elindekini de
yitirebileceidir. Dimyata pirince giderken evdeki bulgurdan olmak deyimindeki
gibi... Her ikisinin de konusu nce elindekinin deerini bilmek ve onu korumaya
almaktr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
8
Tr k Di l i -I I
Ana dnce, yazarn
iletmek istedii temel
dncedir. Yazar, yazy
ana dnceye ulamakta
ara olarak kullanr.
Yardmc dnce, yazarn
iletmek istedii temel
dnceyi destekleyen yan
dncelerdir. Ana dnce
tek iken yardmc dnce
birden oktur. Yardmc
dnceler, ana dnceyi
destekledii oranda
deerlidir.
Deyimler ksa ve zl anlatm aralardr. Kompozisyonda anlatma akclk ve etki kazan-
drmak iin deyimlerden yararlanlabilir.
Sirkesini, sarmsan hesap eden paay iemez ataszn kompozisyon olarak yazma-
mz istense hangi konuyu ele almamz gerekir?
Olgular, veriler, sorunlar da kompozisyonun konusunu oluturabilir. rnein
son birka yln verileri gz nnde bulundurularak Trkiyede isizlik sorunu,
atklarn yol at evre felaketleri, trafik kazalarnn lke ekonomisine zararlar,
bilinsizce televizyon izlemenin ocuklarn yetimesindeki olumsuz etkileri gibi
hemen her konu kompozisyonun konusu olabilir.
Konunun Snrlandrlmas
Hi kukusuz, yukarda rneklendirilen konular bir kitapta, bir tezde, bir aratr-
mada ele alnabilecek kadar geni kapsamldr. Aslnda pek ok konu, eitli yn-
leriyle ele alndnda, verilerle desteklendiinde geni kapsaml bir almaya d-
nr. Oysa bizden istenilen birka sayfalk kompozisyon yazmamzdr.
te bu durumda konunun erevesinin belirlenmesi ve snrlarnn izilmesi
gerei ortaya kmaktadr. Baarl olabilmek iin konuyla ilgili zerinde durulacak
noktalar nceden belirlemek gerekir. Konunun snrlandrlmas yalnzca kompo-
zisyon yazmada deil, btn almalarda dikkate alnmas gereken bir zelliktir.
almann derecesine, aratrma sresine, tasarlanan kapsama gre konu snrlan-
drlmaldr.
rnein salk konusunda bir kompozisyon yazmak, sona ulaamayacak bir
ie girimektir. Bu kadar geni bir konu, baarsz bir kompozisyonun yazlmasna
yol aar. Saln insan hayatndaki nemi, salkl yaamann koullar, sal ko-
rumann yollar gibi daha dar kapsaml konular, baarl kompozisyon yazmann
admlarndan biridir.
Snrlandrlan konunun hangi temeller zerinde ykselecei, dayanaca g-
rler ve dnceler ile bu dncelerin hangi temel dnce etrafnda younla-
aca kompozisyon iin bulu yapma aamasn oluturur.
Ana ve Yardmc Dncelerin Belirlenmesi
Konunun belirlenmesinden sonra yazmzn ana dncesini ve bu dnceyi
destekleyecek, aklayacak, gelitirecek yardmc dnceleri bulma admnn
atlmas gerekmektedir. Ana dnceyi ve yardmc dnceyi belirleme ii, yaz-
maya balamadan nce dnce, gr ve duygu retme aamasdr. Kiinin ka-
zand bilgi donanm temelinde gzlemleme, yorumlama ve aratrmaya dayal
olarak konuyla ilgili zgn dnceler retmesidir.
Konu ortak olduu hlde ana ve yardmc dnceler bireyseldir. Bu bakm-
dan konu ile ana dncenin birbiriyle kartrlmamas gerekir. zerinde kom-
pozisyon yazlmas istenilen bir konuda herkes farkl bak asna ve dnce-
ye sahip olabilir. Gndelik yaamdaki olaylar karsnda, kiilerin farkl dn-
ce ve duygulara sahip olmas gibi verilen bir konuda herkesin farkl dnce ve
bak asna sahip olmas da doaldr. nemli olan bu farkl bak as ve yak-
lam erevesinde zgn bir dnce retebilmektir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Konu yazarn bir sorunu, bir dnceyi, bir bilgiyi yakalayp sorgulamasyla ortaya kar-
d malzemedir; ana dnce ise bu sorgulamann yantdr.
Ana dnce ve yardmc dncelerin belirlenmesi aamas, deta bir beyin
frtnasdr. Bu aamada konuyla ilgili dncelerimizi, duygularmz, sezgilerimizi
maddeler hlinde yazya geirebiliriz. rnein grgl kular grdn iler,
grmedik kular ne grsn ki ne iler atasz zerine bir kompozisyon yazmaya
girimi olalm. ncelikle, bu atasznn konusunun eitim olduunu belirleriz.
Ancak atasznde ilenen dncede, gen kuaklar eitirken rnek olmann
nemi vurgulanmaktadr. Bu dnce evresinde konuya bak amz yle be-
lirleyebiliriz: ocuumuzun nasl bir insan olmasn istiyorsak biz de yle davran-
malyz. Bu bak as bizim konu ile ilgili ana dncemizi oluturur. Konuyla il-
gili aklmza gelen dnceleri bu bak as erevesinde artk sralayabiliriz:
1. Eitim ncelikle ailede balar.
2. Bebek dnyaya geldii andan itibaren ana babasn kendisine rol modeli
olarak seer.
3. Bebek ana babasn taklit ederek konumaya balar.
4. ocuun davranlarnn olumasnda ana babasnn davranlar belirle-
yicidir.
5. Ana baba, olaylar karsnda nasl tepki veriyorsa ocuk da ayn tepkileri
verir.
6. Ana babann alkanlklar, ocuun bu alkanlklar edinmesinde ve isel-
letirmesinde etkendir.
7. Ana babann aile bireylerine, komularna, i arkadalarna gsterdikleri
sayg, sevgi ve ilgi, ocuun kendi arkadalarna, byklerine gsterecei
sayg, sevgi ve ilgiyi belirler.
8. Ana babann veya dier aile bireylerinin kt alkanlklar varsa bu du-
rum ocuun da benzer kt alkanlklar edinmesine yol aabilir.
9. Ana babann, dier aile bireylerinin kulland kaba szler ocuun diline
de yerleir.
Kukusuz, yukarda sraladmz dncelere eklenecek baka dnceler de
bulunabilir. Sralanan btn bu dnceleri dikkatlice gzden geirmeli, benzer
olanlar bir araya getirerek tekrarlardan kanmalyz. Buna gre yukarda sralad-
mz dncelerden 4 ve 5, 6 ve 8, 3 ve 9 birbiriyle az ok benzerlikler gster-
mektedir. Bu yardmc dnceleri bir araya getirerek bir dzenleme yapabiliriz:
1. Eitim ncelikle ailede balar.
2. Bebek dnyaya geldii andan itibaren ana babasn kendisine rol mode-
li olarak seer.
3. Bebek ana babasn taklit ederek konumaya balar; ana babann ve di-
er aile bireylerinin kulland kaba szler ocuun diline de yerleir.
4. ocuun davranlarnn olumasnda ana babasnn davranlar be-
lirleyicidir.
5. Ana babann iyi veya kt alkanlklar, ocuun bu alkanlklar edin-
mesinde ve iselletirmesinde etkendir.
6. Ana babann aile bireylerine, komularna, i arkadalarna gsterdikle-
ri sayg, sevgi ve ilgi, ocuun kendi arkadalarna, byklerine, iinde
bulunduu evreye gsterecei sayg, sevgi ve ilgiyi belirler.
9
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Kompozisyon yazmaya balarken ana dnce ile yardmc dnceleri be-
lirlemek, konu ile ilgili bulular yapmak, kompozisyonun plan ile ilgili verileri
ortaya koymaktr.
Ele alnan konunun amacna uygun olmayan yardmc dnceler, gereksiz ayrnt
olmaktan teye gidemez.
Kompozisyonda Plan
Franszcadan alnt olan plan bir iin, bir eserin gerekletirilmesi iin uyulmas ta-
sarlanan dzen anlamndadr (TDK, 2011a: 1932). Kompozisyonda plan, konu-
nun nasl ve ne lde ileneceinin; grlerin, dncelerin hangi srayla ele al-
nacann admlardr. Planszlk her ite olduu gibi kompozisyonda da dzensiz-
lie, dankla sonuta da baarszla yol aar. Plan, yazacaklarmz belirleme-
mize, nem derecesine gre sralamamza yardmc olur. Planlama ile gereksiz ay-
rntlardan, tekrarlardan kanrz.
Plan Trleri
Konunun zelliine, ilenecek ana dnce ve yardmc dncelerin niteliine,
kullanlacak rneklere, anlatm biimine gre kompozisyon yazmada tr plan
uygulanabilir:
Olaya dayal plan
Dnceye dayal plan
Duyguya dayal plan
Bir veya birka olay konu edinen yazl anlatm trlerinde olaya dayal plan
uygulanr. Bu tr planlarda olaylar, gerekleme anna ve sebep sonu ilikisine
gre yaz ierisinde deerlendirilir. Ancak olaylarla anlatlanlar arasnda bir ba
kurulmal, ana ve yardmc dncelerle olaylar btnlk gstermeli, birbirini des-
teklemelidir. Bu tr planlarda genellikle kii, yer, zaman, olay ve bir ileti aranr.
Sanatsal yazlarn yan sra an, gezi, gnlk gibi dnce yazlarnda uygulanan bu
plan, herhangi bir soruna veya olguya deinirken de kullanlabilir. zellikle ya-
anm, tank olunmu olaylardan dncelerin desteklenmesinde yararlanlabilir.
Ancak bu durumda dncelerle olaylarn btnlemesi gerekir.
Genellikle yk, roman, tiyatro eseri gibi sanatsal yazlarn hazrlanmasnda olaya dayal
plan uygulanr.
Yaznsal metin oluturma srecine ilikin kapsaml bilgi edinmek iin Yazar Olabilir
miyim? Yaratc Yazarlk Dersleri adl kitaptan yararlanabilirsiniz. (Gm, S. stanbul:
Notos Kitap Yaynevi, 2012)
Bak asnn egemen olduu, dncelerin ilendii, kavramlarn ve sorunla-
rn tartld yazlarda dnceye dayal plan uygulanr. Konunun ele alnnda
esas dncedir. Bir sav, eitli dncelerle desteklenerek aklanmaya allr.
Dncelerin birbirini destekleyecek ve birbiriyle elimeyecek nitelikte olmas,
bir btnn paralarn oluturmas gerekir. Dncelerin ele alnnda tmeva-
rm yntemi uygulanabilecei gibi tmdengelim yntemine de bavurulabilir.
Her iki yntemde de plann aamalar btnl bozmamal, dnceler ve kant-
lar bir dzen ierisinde yer almaldr. Bu tr planlarda konu, ana dnce, yardmc
dnceler, bak as gibi gelere yer verilir.
10
Tr k Di l i -I I
Plan, yazar iin yazmay
kolaylatrd gibi, okur iin
de okumay kolaylatrr ve
okur ile dnce bann tez
kurulmasn salar.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Tmevarm, zel olay ve
durumlardan genel yarglar
elde etme yntemi olarak
ifade edilebilir.
Tmdengelim, genel
yarglardan, ilkelerden zel
yarglara, ilkelere
ulamaktr. Tmdengelimde
benzer olaylardan, benzer
bilimsel gereklerden
hareket edilerek yeni
gereklere, sonulara
ulalr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Makale, konferans, aratrma gibi bilgilendirici metinlerin hazrlanmasnda dnceye
dayal plan uygulanr.
Belirli nesne, olay veya bireylerin i dnyamzda uyandrd izlenimlerin, he-
yecanlarn egemen olduu, betimlemelerimizin yer ald yazlar duyguya dayal
plan ile yazlr. Duygularn egemen olduu yazlarda, karlatmz olaylarn ha-
yal dnyamzda brakt izler, bizde uyandrd dnceler egemendir. Olaylar
karsnda insanlarn tavrlar, tepkileri farkl olduu gibi duygular da farkldr. Bir
olay kimilerini duygulandrrken kimilerinde hibir iz brakmaz. nemli olan kom-
pozisyonda bu duygularn okuyucuda iz brakacak bir biimde ilenmesidir. Yaz-
nn sonuna doru duygularn younluunun artrlarak okuyucunun etkili bir sona
hazrlanmas, kompozisyonun baarya ulamasn salar.
Duyguya dayal plan, baz kaynaklarda iirle zdeletirilir ve bu tr planda, iirin konusu,
temas, iirde ilenen duygular, sz sanatlar, nazm tr gibi gelerin yer almas beklenir.
Plann Blmleri
Bir dzen ierisinde tasarlanan ve planlanan yazlar giri, gelime ve sonu blm-
lerinden oluur. Bu blmler kompozisyonda balklarla ifade edilmez, ancak uy-
gulanan plan ile okuyucu konunun sunuluundan tartlmasna ve ana dnce-
ye ulatrlmasna kadar deta bir yolculua karlr.
Giri, yaznn balang blmdr. Konunun ana hatlaryla ele alnd bu b-
lm, zellikle dnceye dayal yazlarda ksa tutulur. Sorunun ortaya konuluun-
da, belirlenen yardmc dncelerden okuyucunun ilgisini ekecek olan burada
ele alnr. Giri blmnn olabildiince etkili yazlmas, okuyucuyu yazya bala-
yacaktr. Bu nedenle, kompozisyonun baarsnda giri blmnn pay byktr.
Olaya dayal planlarda giri blmne serim de denir.
Yazya ykleme yaparak balamak okuyucunun ilgisini ekebilir. Okumak
balkl denemesine Hasan li Ycel (TDK, 2011b: 60) yle balyor:
Kltr ok geni deerli bir dostum geen gn bana diyordu ki:
- Artk benim iin yeryznde bir tek elence kald: Okumak. Ne ikiden ne danstan
ne toplanmalardan hibir eyden tatl bir duygu alamyorum. nsanlardan kaan
yabani bir mahluk oldum.
Bu duyu, belki bir sinir bozukluundan geliyor. Yalnz doru bir taraf var ki o da
bu dostumun her tatl duyguya kar ta gibi donuk ve souk kald hlde okumak-
tan kendini alamamasdr. Demek kltrl bir insan iin; dnen, anlayan, -
renmek isteyen bir kimse iin her elence geebiliyor, yalnz okumak kalyor.
yle ise okumak nedir, nasl bir itir ki byle srekli ve kolay lmeyen bir tad var?
Yazar anlatt bu ksa olayla konuya giri yaparken bir soru ile okumann ne
olduunu tartmaya ayor. Bylece okuyucuyu bir soru ile yazya balayarak ge-
lime blmne geiyor.
11
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
12
Tr k Di l i -I I
Gelime blm, okurun
merakn ve okuma isteini
artracak biimde
yazlmaldr.
Bir alnt ile yazya balamak da ska bavurulan yollardan biridir. Mehmet
Kaplan devleti ele ald yazsna baln hemen altnda yer verdii bir Trk ata-
sz ile sze giriyor ve alntyla balayan bu giri yine bir soru ile gelime bl-
mne geii salyor (TDK, 2011b: 232):
Ya devlet baa ya kuzgun lee.
Ataszleri gerekidir. Snrl da olsa bir gerei apak belirtirler. Yukardaki szde
devlet kelimesi, politik ve sosyal bir mana tamaktan ziyade zorla ulalan yksek
mevki, saadet manasna gelir. Devlet kurucularnn iten hangi duygu ile hareket et-
tiklerini nereden bilebiliriz?
Yazya dorudan doruya bir soru ile balamak da mmkndr. Suut Kemal
Yetkin Canm Kitap balkl denemesine bugn de karlaabildiimiz bir soru ile
balyor (TDK, 2011b: 139):
Issz bir adada yapayalnz yaamak zorunda kalsanz hangi romanlar yannza
alp gtrrsnz? sorusu bir zamanlar Fransada anketilerin pek holand bir ko-
nuydu. Bu romanlar anketisine gre ya Fransz ya da dnya edebiyatndan alnrd.
Bu tr giriler okuyucuyu yaznn iine eker ancak okuyucunun ilgisini srek-
li klabilmek, yaznn gvdesini oluturan gelime blmnde izlenecek yola ba-
ldr.
Yazya ilgi ekme blm olan giri, ou kez bir paragraftr. Bazen iki, paragraf da
olabilir.
Gelime, konunun trl ynlerden alp geniledii, zenginleip olgunlat
blmdr. Yardmc dnceler bu blmde ele alnr. Konuyu ak ve anlalr bir
biimde eitli ynleriyle ortaya koyacak yardmc dnceler, okuyucuyu ana d-
nceye adm adm ulatracak birer basamak niteliindedir. Bu bakmdan her
kompozisyonda gelime blmnn uzunluu deiir. Yardmc dncelerin sa-
yca fazla olduu konularda gelime blm de buna gre uzun olur. Yardmc
dncelerin ayr ayr paragraflarda ilenmesi uygun bir yntemdir. Konuyla ilgili
rnek verilecekse yeri gelime blmdr.
iirsiz Dnya Hayali adl yazsna Victor Hugonun bir szyle balayan Peyami
Safa, gelime blmnde konuyla ilgili dncelerini sralayarak, bu dncelerini
pekitirecek rnekler getirerek gelime blmn oluturuyor (TDK, 2011b: 83-84):
Gzel sanatlarn lm estetiin, psikolojinin ve felsefenin de hayatn tehlikeye
sokacaktr. Batan baa maddeye bal bir deerler sistemi iinde ahlkn ura-
yaca inklp, dostluu bir al veri, ak bir cins ticaret, aileyi -kalrsa- bir ir-
ket hline sokacak, btn hayr ve fazilet duygularn, merhamet ve efkati orta-
dan kaldracaktr.
Dnyamzn byle bir gelecee doru yneldii korkusunun veya midinin deeri
var mdr?
Srf tabiat ve madde planna irca edilmi bir insan hayat bir hayvan hayat olur.
Aradaki fark, hayvann tabi sevki (i gds) yerine tekniin kaim olmasdr. O za-
man insan teknik bir hayvan diye tarif etmek lzm gelecektir.
nsan daha demir devrinde iken silhnn kabzasna ku ve iek resimleri kazyor-
du. Bu ss faydaszd. Silhn atm ve isabet gcn artrmyordu. Ancak silh ata-
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
nn manev gcne bir ey katt iin ssn faydal olduu sylenebilir. Fakat bu
faydann art insann gzellikten zevk almasdr. Yani gzellik duygusu faydadan
nce gelmektedir. nsan hayvandan ayran fark da budur. nsann ilkel davranla-
rnda da fayday aan bir idealin hkimiyeti gze arpyor. Gzellie kar bu meyil
zamanmza kadar, en byk sanatlar yaratarak devam etmitir. Bugn en madd
ihtiyalara cevap veren endstri mamullerinde bile kendine gre bir zarafet aryo-
ruz. Estetik duygu madd hayatmzn her parasnda saltanat srmektedir. Suyu bi-
le zarif bir bardaktan imeyi tercih ediyoruz. Gzelliinden tecrit edilmi bir dnya-
da insann yaama ve yaratma zevkini kaybedecei, bu yzden teknik icatlardan
aciz kalaca muhakkaktr. nk bu icatlar da hayale muhtatrlar. nsan muhay-
yilesini kurutan bir teknik bindii dal kesmeye mahkm demektir.
Olaya dayal yazlarda gelime blmne dm de denir.
Sonu, yaznn biti blmdr. Giri blmnde ortaya konulan, gelime bl-
mnde eitli dncelerle aklanan konuda son sz, bu blmde sylenir. Hibir
yoruma meydan vermeyecek biimde ak ve anlalr yazlr. Dnceye dayal an-
latmlarda bu blm, ana dncenin ifade edildii yerdir.
Sonu, olaya dayal anlatmlarda zm olarak da adlandrlr.
Hasan li Ycel, giri ile ilgili bilgiler verdiimiz blmde alntladmz Oku-
mak balkl yazsn u szlerle sonlandrr:
Yalnzlkta, dost ve arkada yokluunun yerini ancak kitap tutabilir. Bulabildiiniz
kitab yazan, sizin bu tek bana kaldnz anda konuabileceiniz tek arkada de-
il midir? Yazk okumaya almam, onun tadn alamam olanlara. Onlar, ssz
bir lemde, yapayalnz yaayan mahkmlardr.
Duyguya dayal anlatmlarda ise gelime blmnde iten gelenler ele alnrken
okuyucu giderek artan bir duygu younluu ierisinde sonu blmne ulatrlr.
stanbul zerine duygularn Buzlu Camn stanbulu balyla dile getiren Se-
zai Karako, sorularla balad yazsnn gelime blmn stanbul ile ilgili duy-
gu ve dnce younluu ile srdryor. Sonu blmnde ise yaznn baln-
daki buzlu cam araya giriyor ve bir duygu younluu ile yaz sona eriyor (TDK,
2011b: 359-360):
stanbulun farknda myz?
stanbulun bir deniz gibi hangi fikri, hangi ak, hangi anlam, hangi ryay med-
dcezirlendirdiinin farknda myz?
Fatih, ehzadeba, Bayazt, Sleymaniye, Sultanahmet, Ayasofya, Nuruosmaniye
Camileri, Yenicami, Yeralt Mescid-i erifi, Kapalar ve Msr ars, Topkap Sa-
ray ve Galata Kulesi... Cami nlerinde canl ve kanatl mmin yreklerinin katar
hlinde gvercinler. Bu gvercinler denizlerin karaya mesajlardr. Bir caminin
nnde birden kalkan gvercinlerin yerden bir metre yukarda bir denizi havalan-
drdklarn, srtlarnda kk bir Akdenizi tadklarn grr gibi olmaz myz?
stanbulda deniz yumuak bir anne gibidir. Bir elhamradr stanbulda deniz. De-
nizlerin elhamras, gzel Helenas. Deniz stanbulda kartma yapmak iin kyya
koan kinci Dnya Sava askerleri gibi deil, bir anda bir yeri kaplayan Alman pa-
13
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
14
Tr k Di l i -I I
ratleri gibi deil, srtlarna en yeni bir hmanizma ykl Arap atlar gibi kara-
lara yrr. Deniz stanbulda sonsuza alan kapdr. Herkes koar, derdini, srrn
ona syler. ini ona boaltr. O, btn hzn biimlerini alr ve bilinmeyene ile-
tir. Onda Gaibe sz sylenir. Btn yitikler ondadr. O, bir telgraf gibi, szleri alr
ve istenilen yere, mmknden sonrasna ulatrr. Her stanbullunun denizle ayr
bir konuma, ayr bir buluma tarz vardr. stanbullularn genleri ayr yerde, ya-
llar ayr yerde denize randevu verirler.
stanbul, kurulduu gnden amza kadar, hep bir medeniyetin, hatta batya kar
dounun szcs, yuvarlak masas ve krss olmutur. stanbulu karnz; dnya
tarihini yeniden yazmak gerekir. Tarih kalmazd daha dorusu. Dnya baka bir
dnya, insan baka bir insan olurdu.
Her byk ehir bir insan eklinde dnlrse, her hlde en aydnlk yzls, en
sevimlisi, en derini, en cazibi stanbul olurdu.
Biz, stanbulu stanbul olmaktan karmak istedik. stanbulu mesajszlandrdk.
Onu, herhangi bir byk ehir yapmak iin elimizden ne gelirse yapyoruz. stan-
bulu stanbulsuzlatryoruz.
emelerin suyu akmaz. Duvarlarndaki yazlar kimse okuyamaz. yle camileri
vardr ki cami olarak kullanlmaz. Gittike stanbulla aramza buzlu bir cam giri-
yor. Biz onu anlayamyoruz, o bizi. Ve gremiyoruz.
Okuyucunun zerinde en ok etki brakan blm sonutur. Yazmzda son s-
zmz syleyeceimiz bu blm elden geldiince etkili bir anlatmla yazmak,
szckleri yerli yerinde kullanarak ana dncemizi ifade etmek gerekir.
Konunun Bal
Bir yaznn, bir kitabn blmlerinin bana konulan ve konuyu ksaca tantan iba-
redir balk (TDK, 2011a : 277). Kompozisyonun blmlerinden biri olan balk,
yazda dzeni salayan gelerden biridir. Balktan balayarak sonu cmlesine
kadar yazlanlar bir dzen ve btnlk gstermelidir.
Adndan da anlalaca gibi balk, yaznn banda yer alr ama baarl bir
kompozisyon yazar hibir zaman bal koyarak yazmaya balamaz. Kompozis-
yon yazlp, birka kez okunup gerekli dzeltmeler yapldktan sonra konu, ana d-
nce ve varlan sonu gz nnde bulundurularak yaznn bal belirlenir. Konu
ile balk arasnda bir balant bulunmaldr. Balk, ana dnce ile elimemelidir.
zellikle kurgusal metinlerin yazm srecine ilikin ayrntl bilgi edinmek iin Murat
Glsoy tarafndan yazlan Bybozumu: Yaratc Yazarlk adl kitab okuyabilirsiniz.
(stanbul: Can Yayanlar, 2012)
PARAGRAF VE PARAGRAFTA ANLATIM BMLER
Paragraf
Yaznn giri, gelime ve sonu blmleri paragraflardan oluur. Kompozisyon
plannn baarya ulaabilmesi iin paragraflarn kurallarna ve yaznn amacna uy-
gun dzenlenmesi gerekir.
Yaznn bir blm olan
paragraf, bir duyguyu,
dnceyi, bilgiyi, dilei,
neriyi, ya da olay, olaydan
alnm bir kesiti yalnz bir
ynyle tam olarak
zmleyen, aklayan,
tartan, ykleyen,
betimleyen cmleler
btndr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Paragraflar satr ba yaplarak belirtilir ancak paragraflandrma yalnzca bi-
imsel bir dzenleme deil anlamsal bir btnletirmedir. Her paragraf bir dn-
ce kmesi biiminde kendi iinde bir btnlk ifade eder. Bu anlam kmeleri bir-
birini btnleyerek yazy oluturur.
Szck, kavram birimi; cmle, yarg birimi; paragraf ise anlatm birimidir.
Paragraf birka cmleden oluur. Kimi zaman tek bir cmlenin paragraf olu-
turduu grlse de baarl bir paragraflandrmada bir cmlede verilen dnce di-
er cmlelerle aklanr. Ancak bir paragrafta birden fazla dncenin ele alnma-
s uygun bir yol deildir. Bir dnceyi birka paragrafta ilemek de bir baka yan-
llktr. Ksacas, her paragraf bir dncenin ele alnd, ilendii, rneklendiril-
dii, gelitirildii ve sonuca baland bir btnlktr.
Bir paragrafn uzunluu aklanan bilgiyi, anlatlan olay, betimlenen varl, savunulan
dnceyi, ak seik kapsayacak kadardr. Paragraf uzunluunun ls, okurun ilgisini
canl tutacak kadar ksa; savunduu dnceyi aklayacak kadar uzun olmaldr.
Paragrafn dzeni kompozisyonun dzeninden farkszdr. lk cmle, paragrafa
giri cmlesidir. Bu cmle, ayn zamanda paragrafn da konusunu belirler. zleyen
cmleler paragrafn gelime blmn oluturur. Bu blmde konu, rneklerle
alabilir. Paragrafn son cmlesi ise sonucu belirler.
Cemil Meri Dergi, Hr Tefekkrn Kalesi balkl yazsndaki bir paragrafta
dergilerin kaderini anlatyor (TDK, 2011b: 240). Ksa paragrafta son cmle eski
dergilerin iinde bulunduu durumu ortaya koyuyor:
Bizde hazin bir kaderi var dergilerin: ou bir mevsim yaar, iekler gibi. En talih-
lileri bir nesle seslenir. Eski dergiler, ziyaretisi kalmayan bir mezarlk. Anahtar
kaybolmu bir ekmece. Sayfalarna hangi hatralar sinmi, hangi mitler, hangi he-
yecanlar gizlenmi, merak eden yok.
Parafta genellikle konu ilk cmlede, ana dnce son cmlede, yardmc dnceler
gelime cmlelerinde bulunur. Bu genellemenin dnda kalan paragraflarda konu, ana
dnce, yardmc dnceler paragrafn deiik cmlelerinde de bulunabilir.
Memet Fuat, Yaadn Yazmak balkl denemesinde paragrafn konusunu ilk
cmlede verdikten sonra dncenin anlamlarla oynayna sz getiriyor (TDK,
1964: 215):
Yaamak szcne ok geni anlam verirsek Her sanat yaadn yazar diye-
biliriz. Dnmek, d kurmak, okumak, bakalarnn yaadndan etkiler almak
da yaamaktr nk. apkann iinden szckler ekmenin bile bir gerek i oldu-
u, yaamakla sk bir ilgisi bulunduu sylenebilir. Dncenin anlamlarla oyna-
y nlenebilecek bir ey deil.
Bir dnceden bir baka dnceye geerken akcla dikkat etmek, parag-
raflar arasndaki geileri salar. Ayn konunun dnceleri olsa da aralarnda bir
balant kurulamazsa paragraflar arasndaki geiler sorunlu olabilir. Bu durum,
okuyucunun ilgisinin kopmasna yol aar. Paragraflar deta bir zincirin halkalar
gibi birbirine balanmal ve aralarndaki balanty korumaldr.
15
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Paragraflandrma,
dnceleri belirli klar,
dnceler arasnda ba
kurar ve okumay
kolaylatrr.

16
Tr k Di l i -I I
Farkl yaz trlerinde yazma becerilerinin gelitirilmesi ile ilgili ayrntl bilgi ve rnekler
iin Uygulamal Yazma Eitimi adl kitaptan yararlanabilirsiniz. (Gndz O. ve imek,
T., Ankara: Grafiker Yaynlar, 2011)
Paragrafta Anlatm Biimleri
Paragrafta ilenen konunun, ele alnan dncenin ve verilen rneklerin anlatm
biimi, tutulan yola gre farkl nitelik ve zellik tar. Yaznn her paragraf ayn
tarzda yazlamaz. Bu durum, akcl ve srkleyicilii engeller, yazy tekdzele-
tirir. Her paragrafta ele alnan konunun, ilenecek dncenin, verilecek rnein
niteliine gre anlatm biimlerinden herhangi biri ya da birden fazlas seilebilir.
Seilen anlatm biimleri hem konuyu btn ynleriyle ele almamz salayacak
hem de dncelerimizin okuyucularca daha kolay bir biimde kavranmasna yar-
dmc olacak nitelikte olmaldr. Aada paragrafta ele alnan dnceyi gelitir-
mede yararlanabilecek farkl anlatm biimleri aklanmaktadr.
Paragrafta anlatm biimleri ile ilgili ayrntl bilgi ve rnekler iin Sddk Akbayrn Ya-
zl Anlatm: Nasl Yazabilirim? adl kitabndan yararlanabilirsiniz. (Ankara: Pegem
Akademi Yaynclk, 2010)
Tanmlama
Bir kavramn niteliklerini eksiksiz olarak belirtmek, aklamak onu tanmlamak-
tr (TDK, 2011a: 2261). Yazda savunduumuz dnceyi eitli zellikleriyle ta-
nmlayarak ilgili dncenin kavranmasna yardmc oluruz.
Aadaki paragrafta Mehmet Kaplan kltr sznn tanmn yaparak sze gir-
mekte, kltrl insan ve kltrl millet kavramlarn tanmlayarak okuyucuyu bir
dnceye ulatrmaktadr (TDK, 2011b: 235).
Kltr kelimesi Latince ekin ekmek manasna gelirmi. Mikrop cinsinden canl
bir varln muayyen bir ortam iinde oalmasna da kltr denilir. Bir ferdin
veya bir milletin manevi kymetlerini ilemesi, oaltmas ve gelitirmesi de kltr
adn alr. Kltrl bir insan birok eyleri okumu, dnm ve iyice sindirmi
bir insandr. Kltrl bir millet, maddi ve manevi imknlarn gelitirmi, iptida-
ilikten yksek bir medeniyet seviyesine ulam olan millettir. ster toprak gibi
maddi, ister ilim ve sanat gibi manevi olsun, ilenen ve gelitirilen her ey kltr
ad altnda toplanabilir.
Tanmlama genellikle, giri blm paragraflarnda kullanlr.
rneklendirme
Konuyu daha ayrntl bir biimde anlatmann bir yolu da rneklendirmedir (TDK
2011a: 1859). rnekler vermek konuyu daha anlalr duruma getirecei gibi d-
nceye aklk ve somutluk kazandrr. Ancak rnek olarak verilen ey, anlatm
somutlatracak nitelikte genel ve bilinir bir ey olmazsa anlatm btnyle belir-
sizleebilir. rnekleme, uzun aklamalarn da nne geeceinden birka sayfa-
da anlatlacak dnceyi birka rnekle ifade etme kolayl salar.
rneklendirme, ou zaman soyut dnceleri somutlatrmak iin daha ok gelime b-
lmnde yararlanlan anlatm biimlerinden biridir.
D K K A T D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P K T A P
Aadaki alntda Doan Aksan, Trkenin anlatm olanaklarn belirtmek iin
bir rnek vermekte ancak ulat sonucu kesin bir biimde gzler nne sermek
amacyla dier rnekleri de art arda sralamaktadr (Aksan, 2005: 123-124):
Trkenin szdiziminin, ona ok eitli anlatm olanaklar salayan nemli
zellikleri vardr. Bu zelliklerden biri szdiziminin esnekliidir. rnek olarak, ge-
ili bir eylemle kurulmu, drt geli bir tmceye deinelim:
1. Ali baltay aaca vurdu.
tmcesiyle dile getirilen yarg, her biri anlaml ve kabul edilebilir nitelikteki da-
ha on iki ayr tmceyle anlatlabilir:
2. Ali baltay vurdu aaca,
3. Ali aaca vurdu baltay,
4. Vurdu Ali baltay aaca,
5. Vurdu aaca baltay Ali,
6. Vurdu baltay aaca Ali,
7. Aaca baltay Ali vurdu,
8. Aaca vurdu baltay Ali,
9. Aaca Ali baltay vurdu,
10. Baltay Ali aaca vurdu,
11. Baltay aaca Ali vurdu,
12. Baltay vurdu Ali aaca.
Karlatrma
Dnce bei olan paragrafta okuyucunun zihninde karlatrma yapmasn sa-
layarak konunun kavranmasna yardmc olmak mmkndr. Karlatrma kiile-
rin, nesnelerin, olaylarn ve olgularn benzer veya ayr yanlarn incelemek iin ya-
plan kyaslamadr (TDK, 2011a: 1337).
Karlatrma, daha ok gelime blmnde yararlanlan anlatm biimlerinden biridir.
Ak-kara, iyi-kt, gzel-irkin gibi karlatrma amac gtmeyen kart anlaml kavram-
larn bir paragrafta yer almas karlatrma deildir.
Aadaki rnekte Doan Aksan, Trkedeki akrabalk adlarnn zenginliini
dier dillerle karlatrma yaparak vermitir (Aksan, 2005: 88):
Hint-Avrupa ailesindeki dillerden bakalk gsteren niteliiyle Trke, akrabalk ba-
larn anlatan szcklere geldiimizde yine ayrntl anlatmla kendine zg bir g-
rnmle karmza kar. rnein Trkede baldz, elti, grmce ve yenge
ayr ayr kavramlar olutururken Hint-Avrupa dil ailesinde tek bir gstergeyle dile ge-
tirilir. Srasyla, Franszcada belle-soeur, ngilizcede sister-in-law, Almancada
Schwgerin. Bu durumun daha baka rneklerini gsterebiliriz.
Tanklama
Paragrafta verilen bilginin tannm bir kaynaa dayandrlarak yazya giri yapl-
mas, konunun almnda tutulan bir baka yoldur. Bylece tank gstererek bil-
ginin salam bir kaynaa dayandn gstermi oluruz. Yntem olarak nce aln-
t yaplacak kiinin ad anlr sonra da szleri aktarlr.
17
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Tanklama, anlatlanlara
somutluk kazandrmak iin
bakalarnn
dncelerinden,
szlerinden yararlanmadr.
Tank gstermek olarak da
adlandrlr.
18
Tr k Di l i -I I
Tantlamak, bir iddiann
gerekliini inkr
edilmeyecek bir kesinlikle
gstermek, ispatlamaktr
(TDK, 2011a: 2263).
nl Osmanl tarihisi Peevi brahim Efendi, bizde ilk kahvenin 1554te stanbulda
aldn yazar: Keyiflerine dkn baz safa ehli insanlar ile kiiler, okuryazar
makulesinden (soyundan) arif kimseler orada toplanmaya balamtr... Kimi kitap
ve gzel eyler okur, kimi tavla ve satran oynar, kimi yeni sylenmi gazeller getire-
rek iirden ve edebiyattan bahsederdi. Bizden esinlenen ngiliz tacirleri ilk kahveha-
neyi 1650de Oxfordda amlar. Kahvehaneler ngilterede de o kadar rabet gr-
m ki birka yl iinde saylar iki bini am (Tont, 2009: 112).
Yukardaki rnekte yazar, kahvenin Trkler tarafndan ilk kez kullanl ve
dnyaya yayl ile ilgili bilgiler vererek balad yazsnda bizde ilk kez kahvenin
ne zaman kullanld konusundaki bilgiyi Peevi brahim Efendiden bir alnt ya-
parak tanklamtr.
Tank gsterilen kiiler sradan kiiler olmamaldr. Tank bazen sz, bazen kii olabilir.
Tanklama gelime blmnde yararlanlan anlatm biimlerinden biridir.
Bilimsel yazlarda yararlanlan alntlar da tank nitelii tar. Bu tr yazlarda alntlarn
metin iinde gsterimi iin altnc nitedeki ilgili blm okuyabilirsiniz.
Tantlama
Bir dncenin gerekliini yadsnamayacak bir kesinlikle gstermek anlamnda
olan tantlama, yazda saysal verilerin, istatistiklerin, gstergelerin, tahminlerin ta-
nt olarak kullanlmasdr. leri srdmz dncelerin birtakm verilerle tant-
lanmas gerekebilir. Bu durumda istatistiklere, deney sonularna yer verilebilir.
Yaplm aratrmalarn sonularndan yararlanlabilir.
Domuz gribi, WHOnun verilerine gre 40 akn lkede 12.000i akn kiiyi en-
fekte etmi, 86 kiiyi ldrm durumda. Fakat bunlar kaytl vakalar; virse ma-
ruz kalmlarn gerek saysnn en az 100.000 olduu tahmin ediliyor (Canda
2009: 46).
Yukardaki rnekte aratrmac, yazsnda nce uluslararas bir kuruluun veri-
lerini ele almakta sonra da tahminlere dayal olarak hastaln yaygnlyla ilgili
olarak kestirimlerde bulunmaktadr.
Tantlama, saysal ve istatistik verilerinden (nicel veriler) yararlanarak anlatlmak istene-
ni kantlamay gerektirir. Baz kaynaklarda bu anlatm biimi saysl verilerden yararlanma
olarak da adlandrlmaktadr.
Paragrafta anlatm biimlerini karlatrnz.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P K T A P
4
19
zet
Kompozisyonla ilgili genel bilgileri aklayabilmek
Dilimize Franszcadan geen kompozisyon dar
anlamda rencilere duygu ve dncelerini et-
kili ve dzgn bir biimde anlatmalar iin yapt-
rlan yazl veya szl alma olarak tanmlan-
maktadr. Szl ve yazl olmak zere iki tr kom-
pozisyon vardr. Gerek szl kompozisyonda ge-
rekse yazl kompozisyonda btnlk, gzellik,
etki brakma ve doruluk kavramlar vazgeilmez
kavramlar olarak karmza kmaktadr. Btn bu
kavramlar, kiiyi yaznn kurallarna uymaya, belli
bir yazm disiplini kazanmaya ynlendirir. Kom-
pozisyon yazma kurallar ve yntemlerinin uygu-
lanmas srasnda biim, yazm, noktalama, sz-
ck seimi gibi hususlara da zen gsterilmelidir.
Kompozisyon yazmaya girimeden nce kiiler-
de dil becerileri ve bilgi donanmnn yeterli ol-
mas gereklidir. Okul ncesinde ilk gelien dil
becerisi dinlemedir, daha sonra dinleme ile bir-
likte konuma becerisi geliir. Okula balama ile
birlikte okuma ve yazma becerileri geliir.
Dier yeterlik bilgi donanmdr. nsan bilgi do-
nanmn renim hayatnda kazanr. Ancak -
renim srecinde bilgiyi edinme, yine okuma ve
dinleme etkinlikleriyle elde edilir. Okumak, bilgi
edinmenin de en temel etkinliklerinden biridir.
Kii okuduklarndan yeni bilgiler edinirken bun-
lar nceki bilgileriyle karlatrmal, eletirel gz-
le deerlendirmelidir. Gerektiinde dier kaynak-
lara bakarak bilgilerin doruluu snanmaldr.
Yazl kompozisyonun oluturulmas srecini be-
timleyebilmek
Yazl kompozisyon oluturmada izlenecek adm-
lar; konunun seilmesi, konunun snrlarnn izil-
mesi ve konuyla ilgili ana dnce ile yardmc
dncelerin belirlenmesi, kompozisyonun plan-
lanmasdr. Konunun seimi bazen yazan kiinin
kendisi tarafndan belirlenir bazen de dorudan
bir konu verilir. Her iki durumda da konu ile ilgili
bilgilerin gzden geirilip bir dzen planlanmal-
dr. Konunun snrlandrlmas, konunun ereve-
sinin belirlenmesidir. Amac belirlenen konu snr-
lanm da olur. Konu snrlandka alan daralr;
alan daraldka ayrnt artar, konu daha derinle-
mesine ilenebilir. Konunun belirlenmesinden son-
ra yaznn ana dncesini ve bu dnceyi des-
tekleyecek, aklayacak, gelitirecek yardmc d-
nceleri bulma admnn atlmas gerekmektedir.
Bu aama, konu ile ilgili bulular yapmak, kompo-
zisyonun plan ile ilgili verileri ortaya koymaktr.
Bu aamada konuyla ilgili dnceler, duygular,
sezgiler maddeler hlinde yazya geirilebilir.
Konunun zelliine, ilenecek ana dnce ve
yardmc dncelerin niteliine, kullanlacak r-
neklere, anlatm biimine gre kompozisyon;
olaya dayal, dnceye dayal ya da duyguya
dayal olmak zere planlanr. Bir veya birka ola-
y konu edinen yazl anlatm trlerinde olaya
dayal plan uygulanr. Bak asnn egemen ol-
duu, dncelerin ilendii, kavramlarn ve so-
runlarn tartld yazlarda dnceye dayal
plan uygulanr. Belirli nesne, olay veya bireyle-
rin i dnyamzda uyandrd izlenimlerin, he-
yecanlarn egemen olduu, betimlemelerimizin
yer ald yazlar duyguya dayal plan ile yazlr.
Bir dzen ierisinde tasarlanan ve planlanan ya-
zlar giri, gelime ve sonu blmlerinden olu-
turulur. Kompozisyon yazlp, birka kez oku-
nup gerekli dzeltmeler yapldktan sonra konu,
ana dnce ve varlan sonu gz nnde bu-
lundurularak yaznn bal belirlenir.
Paragrafta anlatm biimlerini snflandrabilmek
Yaznn bir blm olan paragraf, bir duyguyu,
dnceyi, bilgiyi, dilei, neriyi ya da olay, olay-
dan alnm bir kesiti yalnz bir ynyle tam ola-
rak zmleyen, aklayan, tartan, ykleyen,
betimleyen tmceler btndr.
Paragrafta ilenen konunun, ele alnan dnce-
nin ve verilen rneklerin anlatm biimi, tutulan
yola gre farkl nitelik ve zellik tar. Yazda sa-
vunulan dnceyi eitli zellikleriyle eksiksiz
olarak belirtmek, aklamak tanmlamaktr. Ta-
nmlama, genellikle giri blm paragraflarnda
kullanlr. Konuyu daha ayrntl bir biimde an-
latmann bir yolu da rneklendirmedir. ou za-
man soyut dnceleri somutlatrmak iin r-
neklendirmeden yararlanlr. rneklendirme, da-
ha ok gelime blmnde yararlanlan paragraf-
ta anlatm biimlerinden biridir. Kiilerin, nesne-
lerin, olaylarn ve olgularn benzer veya ayr yan-
larn incelemek iin yaplan karlatrma, bir di-
er anlatm biimidir. Paragrafta verilen bilginin
tannm bir kaynaa dayandrlarak yazya giri
yaplmas, konunun almnda tanklama olarak
adlandrlan bir baka yoldur. Bir dncenin ger-
ekliini yadsnamayacak bir kesinlikle gster-
mek anlamnda olan tantlama, yazda saysal ve-
rilerin, istatistiklerin, gstergelerin, tahminlerin
tant olarak kullanlmasdr.
1
A M A
2
A M A
3
A M A
20
Tr k Di l i -I I
1. Kompozisyonla ilgili aadaki yarglardan hangisi
dorudur?
a. Szl kompozisyonda dinleyen tepkisini sonra
verir.
b. Kompozisyon yazmak yetenek iidir.
c. Kompozisyonun btnnde bir dzen olmas
gerekir.
d. Yazl kompozisyon daha kuralcdr.
e. Kompozisyonun bir anlam da paralayp top-
lamadr.
2. lk edinilen dil becerisi aadakilerden hangisidir?
a. Dinleme
b. Okuma
c. Yazma
d. Konuma
e. Anlama
3. Aadakilerden hangisi snrlandrlm konudur?
a. Tanmlamada szlklerden yararlanma
b. Okuma
c. Aratrma
d. Dil
e. Bilim
4. lkemizde de snav gereini u rneklerle deer-
lendirelim. cmlesi bir paragrafta aadakilerden han-
gisi olabilir?
a. Giri cmlesi
b. Gelime cmlesi
c. Tantma cmlesi
d. Yarg cmlesi
e. Sonu cmlesi
5. Aadaki bilgilerden hangisi yanltr?
a. zerinde yaz yazlan dnce, olay ya da du-
rum konudur.
b. Olgular, veriler ya da sorunlar kompozisyonun
konusu olabilir.
c. Konunun ilgi ekici olmasnda deyim ve atasz-
lerinden yararlanlabilir.
d. Kompozisyon yazarken konunun nasl ele alna-
ca planlanmaldr.
e. Kompozisyonda anlatma akclk ve etki kazan-
drmak iin uzun yazlmaldr.
iir eletirisi, iirin evrilmesi gibidir; olanaksz deil
elbette, ama eletirinin en zor alan. Bu yzden de iir
eletirilerinde oun, iirin anlamnn btn derin ya-
plarna adm adm girilirken, biiminin yzey yap-
syla yetinildii grlyor. etin i bu. Dilin iinde ya-
ratc yazarn ve airin kullanmna sunulmu sz sa-
natlar da var, her yaratcnn ulat zgnl da
vuran ritim, ses gibi katksz soyutlukta eler de ve
bunlarn yaratcsnn onlara verdii deerlere uygun
biimde zmlenmesi elbette zordur.
6. Yukardaki paragrafn ana dncesi aadakiler-
den hangisidir?
a. iiri eletirmek olanakszdr.
b. iirin eletirisinde nemli olan derin yaplar an-
lamaktr.
c. iir eletirisi eletiriler iinde en zor olandr.
d. Yazarn setii sz sanatlarn deerlendirmek
zordur.
e. iir eletirisinde biimle yetinmemek gerekir.
7. Bir duyguyu, dnceyi, bilgiyi, dilei, neriyi, ya
da olay, olaydan alnm bir kesiti yalnz bir ynyle
tam olarak zmleyen, aklayan, tartan, ykle-
yen, betimleyen tmcelerdir. Diyen biri aadakiler-
den hangisini tanmlamaktadr?
a. Hece
b. Szck
c. Cmle
d. Paragraf
e. Kompozisyon
8. Bir dncenin gerekliin yadsnamayacak bir ke-
sinlikle gstermek iin aadakilerden hangisinden ya-
rarlanlabilir?
a. Saysal verilerden
b. Anlardan
c. Gzlem verilerinden
d. Etrafta sylenilenlerden
e. Gnlklerden
Kendimizi Snayalm
21
9. Paragrafta verilen bilginin tannm bir kaynaa da-
yandrlarak anlatlmasna ne denir?
a. Kantlama
b. Karlatrma
c. Aklama
d. Tanklama
e. Tantlama
Okumadan yazlmayaca sanrm yazmaya alan
herkeste artk yer etmi bir dnce. Gelgelelim, doru
bir okuma biimi nedir, onunla ilgili sorunlarmz s-
ryor. Okuduumuz bir metnin btn elerini tek tek
soyutlayarak anlamak, sonra da btn yapy o ele-
rin bireimi olarak okumaktr doru okuma biimi. De-
mek ki bir alma. nce teknik bir alma gibi gr-
nebilir bu, ama soyutlamay ve eletirel bak asn
tam anlamyla iselletirdikten sonra, kendiliinden,
bir refleks biiminde yaplmaya balar.
10. ne srlen dnceyi anlatmak iin yukardaki
paragrafta hangi anlatm biimine bavurulmutur?
a. Kantlama
b. Tanklama
c. Aklama
d. Tantlama
e. rneklendirme
YAZMAYA BALAMAK
Bir defter ve kalem Ve tabii yalnzlk
Murat Glsoy
Yazma ve yaratma srecinin incelikleri okurlar iin ol-
duu kadar yazarlar iin de gizemini koruyan konula-
rn banda gelir. Bir yky ya da roman okurken sa-
trlardan zihnimize szan ve orada baka bir dnyann
kurulmasna neden olan eyin ne olduunu ou za-
man anlayamaz, okuduumuz metnin bir metin oldu-
unu unutarak, zihnimizin gzyle izlemeye balad-
mz bu sanal dnyann olaylarna ve kiilerine kendimi-
zi kaptrrz. Zaten okumaktan alnan zevk de bu ken-
dini kaptrma hlidir en azndan balangta
Yazma sreci, yazar iin de benzer bir yanlsamay ba-
rndrr. Yazan kii, her ne kadar tm ayrntlarn kur-
gulam olsa da, hikyenin sonunda neler olacan en
bandan bilse de metnin bir sahnesini yazarken oku-
run kapldna benzer bir yanlsamann iine girerek
yazdklarn grmeye/ grdklerini yazmaya balar. Bu
git-gellerin iinde yol almak tuhaf ama bir o kadar da
zevkli bir deneyimdir. An gelir yazdnz dnyann
efendisi olduunuzu dnrsnz, an gelir olaylarn
denetiminizden kabilecei yanlsamasna kaplrsnz
ya da kimi zaman yarattnz kahramanlarn neler his-
sedeceklerini tasarlarken onlara gerek insan muamele-
si yaptnz fark eder, arrsnz. Bu deneyimi okur
olarak okuma yazmay rendiimiz gnden itibaren
yaamaya balarz. Okuduka, metinleri zihnimizde can-
landrmak daha da kolaylar; bir sre sonra yetkin ede-
biyat metinlerini okuya okuya artk metinde anlatlan
olaylar, betimlenen sahneleri zihnimizde canlandrma-
nn tesine geer, metnin bir btn olarak iaret ettii
baka metinlerle ya da dncelerle ilikiler kurmaya
balar, edebiyat yaptlarnn birden ok katman oldu-
unu fark ederiz.
Peki, yazmaya kalktmzda, ok iyi bir okur olsak
bile neden cmleler bir kaynaktan fkryor gibi ak-
mazlar? Neden o sevdiimiz yazarlar gibi kolaylkla
sayfalar dolduramayz? Neden yazdklarmz okuduk-
tan sonra bize basit ve zelliksiz grnrler? Bo k-
da bakarken neden tm gzel ve anlaml cmleler biz-
den bucak bucak kamaya balar?
Tm bu sorular, yazmaya yeni balayanlar iin olduka
tandk durumlar iaret eder. Balamak En zoru da
budur zaten. Balamak. Hele yaratma srecini barnd-
ran bir ie balamak, kurallar tanmlanabilir dier ile-
re gre ok daha zordur.
Yaamn inden
22
Tr k Di l i -I I
Ben burada, yazmann ya da edebiyatn altn kurallar-
n, gizli formllerini verme iddiasnda deilim. nk
yaratma sreci, kurallar tam olarak tanmlanabilen bir
etkinlik deildir. Yaratmak daha nce var olmayan bir
eyi vcuda getirmek demektir. Kurallar ise ancak var
olan eylere baklarak retilmi ilikiler btndr. Do-
laysyla henz yaratlmam bir eyin (henz yazlma-
m zgn bir metnin) nasl var olacan tanmlamak
da mantkd grnmektedir. Ancak
Ancak, edebiyat yaptlar ne kadar zgn olurlarsa ol-
sunlar tamamen rasgele ve kaotik bir ekilde ortaya k-
m rnler deillerdir. Her edebiyat yapt kendinden
nceki yaptlarla bir iliki iindedir. Dolaysyla var olan
yaptlara bakarak, onlar farkl alardan okuyup deer-
lendirerek edebiyat yaptlarnn nasl meydana km
olduklarn anlamaya abalayabiliriz. Bu nedenle oku-
mak, yazmaya balamann ilk admdr diyebiliriz. Hele
gnmzde okurun roln yazarn nne geiren, asl
yaratc srecin yazmak deil okumak olduunu ne
sren dahi yazar yoktur, dahi okur vardr diyen ku-
ramlar olduu dnlrse bu nermemiz daha da b-
yk bir nem kazanr (Rosenau, 1998).
Okumak, yazma pratiinin ilk admysa ikinci adm
yazmaktr. Bu kadar abuk mu, diye soranlara yantm:
evet bu kadar abuk. Eer yazmak istiyorsanz yazars-
nz. Kimse size engel olamaz. Ancak yazdklarnz ba-
kalarna okutmaya kalktnzda veya yaymlatmak is-
tediinizde iin rengi deiir. Ama imdi daha iin ba-
ndayken bunu dnmemeliyiz. Yazmaya yeni bala-
m biri yaymlatma dncesini aklna ne kadar az ge-
tirirse o kadar verimli olur. Bu kolay bir ey deildir.
nk edebiyat yaptlar yazarlarn hem kendileri hem
de bakalar iin rettikleri metinlerdir. Bir tr anonim
mektuplardr. Alcs belli olmayan, ounlukla herkese
ulamas arzulanan mektuplardr. Edebiyat yazar, yaz-
dklarnn herkesin ilgisini ekecek, herkesin beenisi-
ni toplayacak metinler olduu iddiasndadr. Bugn ol-
masa bile belki gelecekte, bu toplulukta olmasa bile
baka bir insan grubunda Mutlaka birileri okuyup
anlayacaktr, anlaynca da kanlmaz olarak beene-
cektir. Bu hayal insan yazmaya iter, ama yazar yapma-
ya yeter mi? Bunu kimse iddia edemez.
Yazmaya balam birini bekleyen olas aamalar un-
lardr: nce yazarsnz, sonra yazdklarnz okuyacak
birilerini bulmaya alrsnz, baarl olamazsanz (ya-
ymlatamazsanz, insanlarn ilgisini ekemezseniz) yeni
metinler yazarken yava yava olas okurlarn beeni
ltlerini dnerek ynnz belirlemeye balars-
nz Ki bu yaratcl tehdit eden durumlardan biridir.
Bakalarnn neler dnecei, ne gibi eletirilerde bu-
lunacaklarn, sizi ciddiye almadklarn dnmeye ba-
ladysanz, yaratclnz nasl ortaya koyacaksnz? Bu-
rada bir ikilem olduu ak: hem edebiyat yaptlarnn
baka insanlar iin yazldklarn sylyoruz hem de ya-
ratcln zgn bir sanat yapt retmekten getiini
iddia ediyoruz. Bu ikilemi amak iin felsefi bir tartma
yapmak da kukusuz yaratc bir sre olurdu ancak
benim nerim pratikte bunu nasl aacamz aratr-
maktr.
Yazmaya balamann en gzel yolu bir defter tutmaktr.
Bir defter ve kalem Ve tabii yalnzlk. Bir ncs,
yazdklarnz kimsenin okumayacana iyice inanma-
nz. Ancak insann iinde hep bir kuku olacaktr. Def-
tere gzel ve deerli eyler yazamama korkusu kimi za-
man insann yaratcln kilitler. Bunu da iki defter ala-
rak baarabilirsiniz! Asl yaymlatacaklarnz, insanlara
okutacanz metinleri ikinci deftere ve aklnza gelen
dier her eyi dilediiniz gibi birinci deftere yazacan-
za kendinizi inandrmanz yeterli olacaktr. Benim iin
ikinci defter bilgisayarmdr. Artk biroklarnz iin
bu byle olacaktr, bundan eminim.
Kaynak: Murat Glsoy (2012. Bybozumu: Yaratc
Yazarlk- Kurmacann Bilinen Srlar ve hlal Edi-
lebilir Kurallar (7. bask), stanbul: Can Yaynlar, s.
25-28.
23
1. c Yantnz yanl ise Kompozisyonla lgili Genel
Bilgiler konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise Dil Becerileri ve Bilgi Do
nanm konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. a Yantnz yanl ise Yazl Kompozisyonun Olu-
turulmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. b Yantnz yanl ise Yazl Kompozisyonun Olu-
5. e Yantnz yanl ise Yazl Kompozisyonun Olu-
6. c Yantnz yanl ise Yazl Kompozisyonun Olu-
7. d Yantnz yanl ise Paragraf ve Paragrafta An-
latm Biimleri konusunu yeniden gzden ge-
iriniz.
8. a Yantnz yanl ise Paragraf ve Paragrafta An-
iriniz.
9. d Yantnz yanl ise Paragraf ve Paragrafta An-
iriniz.
10. c Yantnz yanl ise Paragraf ve Paragrafta An-
iriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Szl kompozisyonun deiebilir ve esnek olmasna
karn, yazl kompozisyon daha deimez ve duraan-
dr. Bu ynyle daha kuralc ve daha dzenli, zerinde
dnlp oluturulan bir anlatmdr, diyebiliriz. Szl
kompozisyonda konuan ve dinleyen vardr. Yazl
kompozisyonda yazar ve okur vardr. Yazl kompozis-
yonda okur, yazl bir metni tekrar tekrar okuyabilir;
ancak yazar, okurun tepkisini hemen gremez. Buna
karlk szl kompozisyonda etkileim sz konusu ol-
duu iin konuan, dinleyenlerin tepkilerini annda ala-
bilir ve kendini daha doru ifade etme yollarn eit-
lendirebilir.
Sra Sizde 2
Kompozisyonun btnnde bir dzen olmas gerekir.
Kompozisyonda dzen, yaz alannn kullanmndan
balayp dncelerin, duygularn, aklamalarn, gz-
lemlerin, saptamalarn, rneklerin sralanna kadar
kendisini gstermelidir. Baarl bir kompozisyon yaza-
bilmek iin yalnzca bunlar yeterli deildir. Kompozis-
yon yazma kurallar ve yntemlerinin uygulanmas sra-
snda biim, yazm, noktalama, szck seimi vb. ba-
kmlardan da gz nnde bulundurulmas gerekenler
vardr. Biim asndan kullanlan kdn kompozis-
yon yazmaya uygunluu, yaklak olarak stten 6 cm,
alttan 2 cm, soldan 1 cm, sadan 3 cm boluk brakl-
mas, yazm kurallarna uyulmas, noktalama iaretleri-
nin yerli yerinde kullanlmas gerekmektedir.
Sra Sizde 3
Sirkesini, sarmsan hesap eden paay iemez atas-
z, cimrilik eden kiinin isteklerini elde edemeyeceini
anlatmaktadr. Yersiz ve gereksiz maddi korkular, eli s-
klk; temel gereksinimlerimizi karlamamz bile en-
gelleyebilir. Bylece amalarmzdan uzaklaacamz
gibi insanlktan da kabiliriz. Ne kadar harcayaca-
mzdan ok, niin ve neye harcama yapacamz nem-
lidir. Temel gereksinimlerimizden ksarak mutlu olama-
yz. Ksacas bu atasz cimrilii konu edinmitir. Yaza-
camz kompozisyonda cimrilik ve zararlar zerinde
durmamz doru bir seim olacaktr.
Sra Sizde 4
Paragrafta ilenen konunun, ele alnan dncenin da-
ha iyi anlatlabilmesi iin, aklk kazanmas iin birta-
km anlatm zelliklerinden yararlanlmaldr. Bir yaz-
nn btnl iinde paragrafa konu olan olay, olgu ya
da kavramn zel ve temel niteliklerini aklarken ta-
nmlamadan yararlanlabilirken soyut dnceleri so-
mutlatrmak iin rneklendirmeden yararlanlabilir. Ta-
nklamada ise bakalarnn dncelerinden, szlerin-
den yararlanma sz konusudur. Eer anlatlmak istenen
kavramn nicelik zellikleri verilecekse saysal veriler-
den yararlanmay gerektiren tantlama anlatm biimi
kullanlabilir. Karlatrmada ise benzerlikler ve/ya
farkllklar ortaya konulur. Her bir anlatm biiminden
farkl amalarla yararlanlabilir. nemli olan yazmda
uygun anlatm biimini kullanabilmektir.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Bavurulabilecek Kaynaklar
24
Tr k Di l i -I I
Aksan, D. (2005). Trkenin Zenginlikleri ncelikle-
ri. Ankara: Bilgi Yaynlar.
Ata, N. (1952). Szden Sze. stanbul: Varlk Yayne-
vi.
Canda, D. (2009). Katil Virs Pusuda, NTV Bilim. Sa-
y 4, s. 42-49.
Chantrell, G. (2002). The Oxford Dictionary of Word
Histories, Oxford: Oxford University Pres.
TDK (1964). Dil Devriminden Bu Yana Dzyaz r-
nekleri, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
TDK (2011a). Trke Szlk, Ankara: Trk Dil Kuru-
mu Yaynlar.
TDK (2011b). Gzel Yazlar Denemeler, Ankara: Trk
Dil Kurumu Yaynlar.
Tont, S. A. (2009). Kahvehaneden Bilimler Akademisi-
ne, NTV Bilim, (4), s.112-113
Adal, O.(2003). Anlamak ve Anlatmak, Pan Yaynlar.
Akta, . ve Gndz, O. (2009). Yazl ve Szl Anla-
tm. Ankara: Aka Yaynlar.
Kavcar, C., Ouzkan F., Aksoy, .(2007). Yazl ve Sz-
l Anlatm. Ankara: An Yaynclk.
Demir, N. ve Ylmaz, E. (ed) (2009). Trk Dili Yazl
ve Szl Anlatm. Ankara: Nobel Yaynevi.
zdemir, E. (2008). Szl- Yazl Anlatm sanat: Kom-
pozisyon, 15. Basm, stanbul: Remzi Kitabevi.
zkan, M., Esin, O. ve Tren, H. (2001). Yksekre-
timde Trk Dili Yazl ve Szl Anlatm, stan-
bul: Filiz Yaynevi.
Yararlanlan Kaynaklar
Noktalama iaretlerinin kullanm amalarn aklayabilecek,
Trk yaz dilinde en yaygn kullanlan temel noktalama iaretlerini sralaya-
bilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
indekiler
Noktalama iaretleri
Nokta (.)
Virgl (,)
Noktal virgl (;)
ki nokta (:)
nokta (...)
Soru iareti (?)
Ayra/Parantez ( )
Keli ayra [ ]
Trnak iareti ( ) ( )
Tek trnak ( )
Eik izgi (/)
Kesme iareti ()
Ksa izgi (-)
Uzun izgi ()
nlem iareti (!)
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trk Dili-II Noktalama aretleri

GR
NOKTALAMA ARETLER
2
TRK DL-II

GR
Yazl anlatm, insanln ortak bellei olan yaznn bulunmas ile balar. Belli
bir dzene sahip olmasa da noktalama iaretlerinin yaznn icadndan beri kul-
lanld belirtilmektedir. Antik ada noktalama iaretlerinin kullanm, kopya-
s tamamlanan kitaplarn gzden geirilip dzeltilmesi srasnda yaplyordu. Ba-
tda zellikle 16. yzylda matbaann gelimesi ile noktalama iaretlerinin kul-
lanm da yaygnlk kazanmtr (Atasoy, 2010: 824). 19. yzylda noktalama ia-
retleri genellemi ve belli kurallara balanmtr. Bugn dnyada kullanlan
in, Arap, Ermeni, Kiril gibi birok alfabede ounlukla Batl noktalama iaret-
leri kullanlmaktadr.
Noktalama iaretleri kurallarnn tam ve doru betimlenmesi, yazl anlatm se-
en kiilerin, yazlarnda noktalama iaretlerini doru ve tutarl kullanmasn sala-
yacaktr. Bu nitede gnmz Trkesindeki balca noktalama iaretleri ve kulla-
nld yerler zerinde durulacaktr.
NOKTALAMA ARETLER
Konumann inceliklerini yazya aktarmak ve verilen iletiyi eksiksiz ve doru ola-
rak okura ulatrabilmek iin yazl anlatmda birtakm iaretlere gereksinim duyu-
lur. Yazl anlatmda okumay ve anlamay kolaylatran, yazarn okura aktarmak
istedii dnce ya da duygunun doru ulamasna yardmc olan, szn vurgu ve
ton gibi zelliklerini belirten bu iaretlere noktalama iaretleri denir.
lk yazl eserlerimizden itibaren, Trkenin yazld alfabelerde birtakm nok-
talama iaretlerinin kullanld grlmektedir. Ancak bunlarn hibirisi Batdan al-
dmz sistem kadar kapsaml deildi. Gktrk alfabesinde kelimeler, bir dierin-
den yalnzca st ste iki nokta ile ayrlmaktayd. Budist ve Mani metinlerinde sa-
ylar 6 ile 9 arasnda deien birtakm iaretler bulunmaktayd. Arap alfabesinde-
ki Kuranda ayetlerin bittiini gsteren vakfe iareti, kimi zaman, Trkler tarafn-
dan cmlenin bittiini gstermek iin kullanlmtr (Ko, 2008:279). Resim 2.1,
2.2, ve 2.3te farkl dnemlerde ve farkl metinlerde kullanlan noktalama iaretlerine
rnekler verilmitir.
Noktalama aretleri
Noktalama iaretleri dilin
trafik iaretleridir. Size ne
zaman balayacanz, ne
zaman duracanz veya
satrlar nasl okuyacanz
syler. David Mielke

28
Tr k Di l i -I I
Resim 2.1
Gktrk Alfabesinde Noktalama aretlerinin Kullanm
Kaynak: Talat Tekin, Orhon Yaztlar, Yldz, stanbul 2003, s. 139.
Resim 2.2
Budist ve Mani Metinlerinde Noktalama aretlerinin Kullanm
Kaynak: Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi I, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar,
stanbul 1970, s. 173.
Resim 2.3
Arap Alfabesinde Noktalama areti Olarak Vakfe aretinin Kullanm
Kaynak: Mehmet Mahur Tulum, Hazn, Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi, stanbul 2009, s.402.

Gnmzde kullandmz noktalama iaretlerinin birou, yaz dilimize Ba-
tdan, Tanzimat dneminde gemitir. Bu iaretleri bizde ilk olarak inasi, air Ev-
lenmesi (1859) adl tiyatro eserinde kullanmtr. Bilindii gibi bu eser, ayn za-
manda basl ilk Trke tiyatro eseri olma zellii tamaktadr. Direktr li Beyin
Molierden Ayyar Hamza adyla evirdii tiyatro eserinde noktalama iaretlerini da-
ha fazla kulland grlr (Ko, 2008:279). Ancak aratrmaclar bu eserlerde nok-
talama iaretlerinin bugnk kadar kapsaml olmadn belirtmektedirler.
Yaz dilinde noktalama iaretlerinin doru ve yerinde kullanlmas, hem yazar
hem de okur asndan kolaylk salar. Yazar, konuma dilinde anlamay kolay-
latran mimik, jest, vurgu, durak, tonlama gibi yardmc eler yerine noktalama
iaretlerinden faydalanr. Okur ise bu iaretler yardmyla anlatlmak isteneni daha
rahat ve doru anlar. Bu iaretlerin yerinde ve uygun kullanlmamas, ya metnin
g veya yanl anlalmasna ya da hi anlalmamasna yol aabilir. Bu yzden
bu konuda dikkatli ve titiz davranlmas gerekmektedir. Bu konu hakknda gn-
mzde birok yazl ve szl anlatm kitaplar ile deiik yazm klavuzlarnda bil-
giler verilmektedir.
Noktalama iaretlerinin gnmz Trkesindeki macerasn okumak iin Trkede Nokta-
lama adl kitaptan yararlanabilirsiniz. (Atasoy, F. O., stanbul: zel Kitaplar, 2010)
Gnmz Trk yaz dilinde elli kadar noktalama iareti kullanlmaktadr (bk.
www.tdk.gov.tr). Ancak bu nitede, dz yazda yaygn olarak kullanlan noktala-
ma iaretleri ve bunlarn kullanm betimlenecektir. Bunlarn dnda dzeltme di-
er adyla apka iareti (^) Yazm Kurallar nitesinde ele alnacaktr.
Noktalama iaretlerinin kullanm konusunda, ne yazk ki hl tam bir uzla yoktur. Bir-
ok yazarn bu iaretleri rastgele kullandklar grlmektedir. Bu nitede, Trk Dil Kuru-
munun grleri ve genel kabul grm uygulamalar esas alnmtr.
Rakamlar arasnda kullanlanlar hari, her noktalama iaretinden sonra bir harf sacak
kadar bir boluk braklmaldr.
Noktalama iaretleri ile ilgili daha ayrntl bilgi iin Trk Dil Kurumunun sanal adaki
www.tdk.gov.tr sayfasndan yararlanabilirsiniz.
Nokta (.)
1. Cmlenin bittiini gstermek amacyla cmle sonuna konur.
Dnyada parlamentolar yasama ile grevlidirler. Kanun yaparlar. Monarilere dire-
nen milletlerin kurduu Avrupa parlamentolar idare ve yarg grevini hkmdar ve
memurlara brakmtr. (lber Ortayl, Krk Ambar Sohbetleri)
Balklarda nokta kullanlmaz.
2. Rakamlardan sonra konursa sra say sfatlarn tretir; yani -ncI eki ye-
rine geer.
67. Dil Bayram, stanbulda Yldz Teknik niversitesince nemli bir toplantyla
kutland. (Oktay Akbal, Yazar Bir Tanktr)
29
2. ni t e - Nokt al ama ar et l er i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Nokta, anlatlmak istenenleri
srasyla vermeyi salayan
szlerin snrlarn gsterir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

-ncl eki yerine geen noktadan sonra cins isim gelirse kk harf kullanlr. Bilgisayar
kullananlar bu hususta dikkatli olmaldr. nk bilgisayar programlar noktadan sonra
gelen her kelimenin ilk harfini -ok defa kendiliinden- byk harfe evirmektedir.
Eer birden ok say, arka arkaya sra say sfat olarak kullanlacaksa bu durumda, her
saydan sonra nokta konabilecei gibi, saylar arasna virgl veya ksa izgi ve son saydan
sonra da nokta konarak ayn anlam kazandrlabilir.
Seyhun boylarnda ve Araln dousunda yzlerce yldan beri yaamakta olan Ouz-
lar; 11-13. yzyllar arasnda buradan ayrlarak Azerbaycan, Anadolu ve Balkan-
lara yerlemilerdir. (Ahmet B. Ercilasun, Trk Dili Tarihi)
3. Kimi ksaltmalarda kullanlr.
Prof., Dr., sok., cad., A. (Arapa) vs.
TDKnin Yazm Klavuzuna gre tamamen byk harflerden oluan ksaltmalarda esas
olarak nokta kullanlmaz: TBMM, DDY, BMT, ABD, AB, M, MS, T vb. Ancak T.C., T. vb.
bu durumun istisnalardr. Bu konuyla ilgili olarak Yazm Kurallar nitesindeki Ksaltma-
lar blmn okuyabilirsiniz.
Hakknda kesinlemi yarg karar bulunmayan zanllarn ve tutuklularn isimleri haber
metinlerinde, hukuki mecburiyetle, ksaltma yaplarak verilmektedir. Bu durumda kiinin
ad yazlmakta, soyadnn ilk harfi nokta ile ksaltlarak verilmektedir.
4. Tarih yazarken gn, ay ve yl rakamla yazlyorsa bunlarn arasna nok-
ta konur.
lk dergisinin 1.XI.1944 tarihli saysnda, tercme zerine dndklerini anla-
tan bir yazda, Bay Orhan Buran beni de okamak istemi. (Nurullah Ata, Gnlerin
Getirdii ~ Szden Sze)
Tarih yazmnda nokta yerine eik izgi (/) de kullanlabilmektedir.
Tarihlerde ayn adlar yazyla yazlrsa araya nokta konmaz, bir harflik boluk braklr.
5. Saat yazmnda saat ile dakika arasna nokta konur.
Kadkynde, Bahariye Caddesindeki Geren Apartmannn giri katnda, 21.05te
domuum. (Handan nci, Selim leri Kitab imdi Seni Konuuyorduk)
6. Bir yazda maddeleme yaplyorsa maddeleri belirtmek iin kullanlan
rakam veya harflerden sonra konur.
I. i. 1. A. a.
II. ii. 2. B. b.
III. iii. 3. C. c.
Dnyada konuulan ve konuulmu olan dillerin genellikle iki adan, iki ynden s-
nflandrlmas gelenek olmutur:
30
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

1. Biim asndan (morphologique, morphologic, morphologisch)
2. Kaynak (akrabalk ilikileri) bakmndan (gnalogique, genetic, genealogisch)
(Doan Aksan, Her Ynyle Dil Anaizgileriyle Dilbilim)
Benzer durumlarda nokta yerine kapama ayrac da kullanlabilmektedir. 1), 2) gibi.
7. Bilimsel yazlarda kaynaka yazmnda kullanlr.
Tekin, Talat (2000). Orhon Trkesi Grameri. Ankara: TDK
Bilimsel yazlarda farkl kaynaka yazm kullanlmaktadr. Buna bal olarak da noktann
kullanm deiiklik gsterebilmektedir.
8. Byk rakamlarn okunuunu kolaylatrmak iin rakamlar basamakla-
ra ayrlarak aralarna nokta konulmaktadr.
Sultan Mesdun oulllarnn iktidar kavgalar imparatorluu nce paralara bl-
dyse de Sultan Sencerin gayretleri ile birlik eklen yeniden saland. mparatorluk
zirvede iken 10.441.900 km
2
lik bir alana yaylmt. (Metin Akar, Doumunun 750.
Ylnda Mektuplarla Yunus Emre)
Kymetli evrak ad verilen ve zerinde oynanarak sahtecilik yaplmas olasl olan deer-
li ktlarn (ek, senet, kira ya da sat szlemesi vb.) zerindeki saylar yaz ile ve bi-
titirilerek yazlmaktadr.
9. Matematikte arpma ilemi iareti olarak kullanlr.
2
.
3 = 6
Genellikle matematikte arpma iareti olarak kullanlan nokta, yazda kullanlandan fark-
l olarak satr izgisinden yukarda ve ortada yazlmaktadr.
10.04.2012 ile10.Nisan.20102 tarihleri ayn zaman bildirmektedir. Yazm ynnden bun-
larn arasndaki fark aklaynz.
Virgl (,)
1. znenin yklemden uzak dt cmlelerde, zneden sonra virgl
konur.
Bayku, Yunan mitolojisinde tanra Athenann sevdii hayvan olarak bilinir ve
tanrann gzlerinin Bayku gz renginde olduu anlatlrd. (Deniz Gezgin,
Hayvan Mitoslar)
2. Cmlede kelime beklerini belirginletirmek iin kullanlr.
Sanyoruz ki retmenler ve eitim sistemine egemen olunca, gelecek kuaklar iste-
diimiz kalpta yetitirebiliriz. Bu ok kolayc bir kuruntu. ocuun ruh yapsn,
toplum yapsn, bunlarn birbirleriyle iie ilikisini, doumdan nce, doumdan
sonra, okuldan nce, okulun yan sra; evde, ehirde ocuk denilen fenomenin han-
gi elerden olutuunu ve eitim biliminin yeni verilerini bilmeyiten ya da iyi bil-
meyiten gelen bir yanlg... (Haldun Taner, Koyma Akl Oyma Akl)
31
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Virgl, anlama dorudan
etki eden ve cmlede
karmay nleyen ayrc
iarettir. Okuyana, ses
tonunu ayarlamas ve
yazlanlar doru
okuyabilmesi iin yol
gsterir.

3. Cmlede benzer veya e deer eler, art arda sralanyorsa bunlarn
arasna konur.
Yemekten sonra sofray evin hanmyla hizmetiler yardmlaa kaldrrlar, sonra s-
ra kuru zm, incir, ceviz ii, incir pestiline gelirdi. (Orhan Kemal, Baba Evi)
4. Sral cmleleri birbirinden ayrmak iin konur.
Olu Ruen her gn babasnn elinden tutar, yede yede eve gtrr, evden getirir,
onun yklm, ezilmi, krlm gnlcn elinden geldiince ho ederdi. (Yaar
Kemal, Anadolu Efsanesi)
art ekinden sonra virgl kullanlmaz. Ancak birden fazla art eki art arda geldiinde art-
l cmleler virglle ayrlr.
5. Bu, u, o zamirleri zne olarak kullandnda bunlar iaret sfatlaryla
kartrmamak ve anlam karklna yol amamak iin konur.
Bu, eitli alardan kalma, eitli sonular iin yaplm iinden klmaz karma-
klklar braklp yrnrse zel banyolara yaklalr. (Halikarnas Balks, Btn
Eserleri 4 Merhaba Anadolu)
6. nk, ama, fakat, ancak gibi balalar cmleleri birbirine balyorsa
bu balalardan nce virgl konabilir.
1970lerin banda henz yeni bir kurulu olan Trk Edebiyat Cemiyetine sk sk
urardm, nk bu cemiyet tarafndan yaymlanan Trk Edebiyat dergisinde iir-
lerim kard. (Beir Ayvazolu, Siretler ve Suretler)
Bu balalardan nce virgl yerine noktal virgl de kullanlmaktadr.
Metin iinde ve, veya, yahut balalarndan; hem... hem, ne... ne gibi tekrarl balalar-
dan; pekitirme ve balama grevindeki de da balacndan nce ya da sonra da virgl kul-
lanlmaz. Ancak zellikle ve balacndan sonra bir ara sz getirilecekse virgl kullanla-
bilmektedir.
7. Alnt cmleler trnak ii yerine virgllerle de verilebilir.
Fakat sonralar dnp tandm. Fadimeyi kendime e bulmadm. Kendi kendi-
me, sana arkada lazm, karnn ne lzumu vard ki, dedim. (Sait Faik, Btn Eser-
ler 1 Semaver Sarn)
8. Konuma izgisiyle verilen alntlarn bitiminde kullanlr.
Git olum, diye ilave etti, memleketine git! Karnnn doyduu yerdir vatan, derler
ama kulak asma... (Orhan Kemal, Baba Evi)
9. Kelimeler pekitirme amacyla tekrarlanyorsa birbirinden virglle ay-
rlr.
32
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

Annemin, Tamam, tamam. Paralama kendini, haber etmem. diyen sesi... Ve son-
ras karanlk... Derin bir kuyudaydm. (Aye Kulin, Geni Zamanlar)
10. Hitap (seslenme) kelimelerinden sonra kullanlr.
Kbr, kzm, Muazzez senin kardeindir. (Sabahattin Ali, Kuyucakl Yusuf)
11. Onaylama veya ret bildiren kelimelerden sonra kullanlr.
Evet, Trke hl oumuzun uur altnda farkl medeniyet projelerinin bayra ol-
maya devam eder. (...) (Hayati Develi, Dil Doktoru)
Binba: Yok, dedi, onun evinden kacam. Yalnz bana bir hafta izin versin.
(Memduh evket Esendal, Ev Ona Yakt)
12. Bilimsel almalarda kaynaka yazmnda kullanlr.
Ayvazolu, Beir (1999). Kuunun Son arks, tken Yaynlar.
13. Rakamlarn yazmnda kesirleri gstermek iin kullanlr.
13,8 (on tam onda sekiz)
Bu, u, o iaret zamirlerinden sonra hangi durumlarda virgl konmaldr? Aklaynz.
Noktal Virgl (;)
1. Sral cmleyi oluturan cmleler, virglle ayrlyor ve kendi aralarnda
gruplanabiliyorsa bu gruplar birbirinden noktal virglle ayrlr.
Niyaziyle i blm yapmtk. Sabahtan leye kadar bulaklar o ykar, garsonlu-
u ben yapardm; leden sonra bulaklar bende, garsonluk onda. (Orhan Kemal,
Baba Evi)
2. Bir cmlede virgllerle ayrlan kelimeler veya kelime bekleri kendi
iinde gruplanabiliyorsa bunlar da birbirinden noktal virglle ayrlr.
Sosyal hayattaki eitli olaylar; doal deimeler, insanolunun durumu, meslek,
umut, halk hayat gibi konular; insanlk davran, karakter, eitim ve retim gibi
eitli konular btnyle ataszlerinin kapsam iindedir. (Gnay Karaaa, Trk-
enin Sz Dizimi)
3. Balal cmleleri birbirine balamak iin hatta, yoksa, oysa, hlbuki,
ne var ki, bundan dolay, bu nedenle, yleyse, nk, sonra, ancak, la-
kin, fakat, meer, meerse, yalnz, yani gibi balalar kullanlyorsa ok
defa bu balalardan nce kullanlr.
kinci kattan sonra merdiven iyice karanlk oldu. Ta yukarda yanan bir yirmi be
mumluk lambann ancak arkadam sememe yardm ediyor; fakat apartman-
larn stndeki kartvizitleri kibrit aka aka okuyoruz. (Sait Faik, Btn Eserler 1)
33
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Noktal virgl bir nokta ve
bir virglden oluur. Yazl
metnin seslendirilmesinde
virgle gre biraz daha uzun
soluklanlacak yeri gsterir.

4. Sral, balal, giriik gibi birden ok cmlenin birlikte kullanld
yaplarn znesi ortak ise bu durumda noktal virgl zneden sonra
konur.
Apak ortadadr ki papazlar; tapna, iindeki hazineleri elde etmek iin yakmlar
ve masum bir deliyi, tapna yakp iindekileri almakla sulamlard. (Halikarnas
Balks, Btn Eserler I Merhaba Anadolu)
5. Ayn eki alan kelimeler virglle art arda sralandnda oluabilecek an-
lam karkln nlemek iin kullanlr.
Ayenin; Muratn, Selmann, Alinin okumad kitaplar okumas artcyd.
Gnmzde noktal virgln ne ie yaradnn tam olarak anlalamam olmas iaretin,
yerini virgle brakmaya balamas sorununa yol amaktadr.
Hangi durumlarda zneden sonra noktal virgl kullanlmaldr?
ki Nokta (:)
1. Cmleyle ilgili verilecek rneklerden nce kullanlr.
Sadece kk diller yok olmaz! Her canlnn lm tatmas nasl muhakkaksa, her
dil de lm tehdidi altndadr. Bilgilerinizi yoklaynz: Smerler, Fenikeliler, Firikler,
Hititler, Sodlar. (Hayati Develi, Dil Doktoru)
2. Cmleden sonra, cmle ilgili yaplacak aklamadan nce kullanlr.
Dmde grdm: Ne kadar uygarlk varsa hepsinde birden yayorum. (Nermi Uy-
gur, i Dyla Batnn Kltr Dnyas)
ki noktadan sonraki ksmda rnekler veriliyorsa ve bunlar zel isimse byk, cins isim-
se kk harfle yazlr; eer iki noktadan sonraki ksm aklama cmlesi ise dier cmle-
lerde olduu gibi byk harfle balar.
3. Karlkl konuma blmlerinde konuucuyu bildiren kelimenin so-
nunda kullanlr.
akrcal: Gelme Hsn Efendi. Yazk olur sana. Aramzda tuz ekmek var. Gelme!
(Yaar Kemal, akrcal Efe)
4. Ses bilgisiyle ilgili almalarda nlnn uzun olduunu gstermek iin
nlden sonra konur.
ha:la:, ca:mi, a:ir vd.
5. Matematikte blme ilemi iareti olarak kullanlr.
18 : 2 = 9
34
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Gktrk ve Yenisey
yaztlarnda kullanlan tek
noktalama iareti, iki
noktadr. aret, kendinden
sonra bir aklama ya da
birka rnek geldiini
bildirir. Bunun dnda
syleyii etkili klmak iin
de kullanlr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

6. Genel a adreslerinde kullanlmaktadr.
Anadolu niversitesinin genel adaki adresi: http://anadolu.edu.tr/, Trk Dil Kuru-
munun hazrlad Byk Trke Szln genel a adresi: http://tdkterim.gov.tr/bts/
ki noktadan sonra rnekler sralanyorsa ilk rnek byk harfle mi yoksa kk harfle
mi yazlmaldr? Eer iki noktadan sonra bir cmle varsa ne yaplmaldr?
Nokta (...)
1. Yazarn syleyeceklerinin tam olarak bitmedii ya da devamn okuyu-
cularn hayal gcne brakt izlenimini uyandran cmlelerin sonuna
konur.
Davidlerin kydeki evine gitmitik hani. Ocak yanyordu. tr tr. Sana, stan-
buldaki evini hatrlatmt. Duygulanmtn... (Aye Kulin, Geni Zamanlar)
2. Konuyla ilgili rneklerin devam ettiini bildirmek iin noktadan ya-
rarlanlr.
ocukluumda, bir Arabistan ehrinde ihtiyar bir kadn tanmtk. Sk sk hastala-
nr, humma balar balamaz stanbul sularn sayklard: rr, Karakulak, ifa
suyu, Hnkr suyu, Tadelen, Srmake... (Ahmet Hamdi Tanpnar, Be ehir)
3. Alnt yapldnda atlanan yeri belirtmek iin kullanlr.
Eliot, kitabnn bir baka yerinde yle diyordu:
... nce size, iirde musikinin, anlamla ilikisi olmayan bir musiki olmadn ha-
trlatmak isterim. Aksi hlde anlamsz fakat musiki deeri stn iirler yaratabilir-
dik, byle bir iirin varlna hi ahit olmadm. (Doan Aksan, iir Dili ve Trk i-
ir Dili)
Alntlarda yaplan atlamalar nokta yerine (...) biiminde de gsterilebilir.
4. Konuma blmlerinde, duraksama veya kekelemeyi gstermek iin
kullanlr.
Annem inledi: Fakat... Ben... Ben bilmiyorum ki, ne duydunuz?
(Orhan Kemal, Baba Evi)
5. Karlkl konumalarda cevap verilmediini, sessiz kalndn belirtir.
Sedat: Hapishaneye allr, Ali Bey. Hem neler vardr, neler? Ben iki sene nasl
geti, duymadm. Allah insana orada da yaamak kuvvetini veriyor. Hem canm da-
ha dur bakalm... Senin ka liran var?
...
Syleyemezsin bilirim, ama ben senin birikmiini be yzden fazladr derim. (...)
(Sait Faik, Btn Eserler 1, Semaver Sarn)
35
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Szn istenmeyen ekilde
bittiini, kesik cmlelerde
okuyana braklan paray
gstermede, ayp karlanan
kelimelerin yerine,
metinlerin okunamayan
yerlerini gstermede
kullanlan yardmc iarettir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

6. Devam eden bir dizinin tamamn, uzun uzun yazmamak iin nokta-
dan yararlanlr.
Hayatmz neredeyse onar yllk blmlere ayrlabilecek sramalarla deiiyor.
60larn, 70lerin ... 90larn Trkiyesi farkl farkl. (Hayati Develi, Dil Doktoru)
7. Aka ne olduunu yazmak istemediimiz kii, yer, kurum vb. ad yeri-
ne nokta konur. Ayn ey genel ahlaka aykr, argo, kfr szlerini
yazarken de sz konusudur.
Fakat benim istediim bu deildi M... kazasnda kaymakam olan bir arkadaa beca-
yi teklif ettim. (Reat Nuri Gntekin, Acmak)
8. nlem ve soru iaretinden sonra anlatm pekitirmek iin konur.
Oyun uzun uzun alkland. Fransz seyirci pek yle kolay kolay ayaa kalkp alk-
lamazm oyunlar!.. Bir aknlk da bu nedenle yaand. (Kenan Ik, Geip Gitti
Kirpiklerimin Arasndan)
nlem ve soru iaretinden sonra anlatm pekitirmek iin ok defa iki nokta konmaktadr.
Karlkl konumalarn bulunduu bir metinde, noktann kullanm amacn aklaynz.
Soru areti (?)
1. Trkede soru cmleleri, ya mX soru eki yahut da kim, ne, neden, niin,
hani, nere, nasl, nice, niin gibi soru bildiren kelimelerle kurulur. Bun-
larn bulunduu cmlelerin sonuna soru iareti konur.
Soru bildiren ne, nasl, nice kelimeleri belgisiz sfat olarak kullanldnda soru iareti
kullanlmaz:
Ne gnlere kaldk!
Nice gzeller grdm.
Yemekler nasl gzel olmu anlatamam.
Soru eki mX, nl uyumlarna girer: m, mi, mu, m olabilir, ancak bu ek, dier eklerden
farkl olarak bir kelime gibi ayr yazlr.
Ben kara duygularma kaplm, anlatp dururken szm kesti:
Siz insanlar, neden sevmezsiniz birbirinizi?
Neden mi? Nereden karyorsun birbirimizi sevmediimizi? Severiz, bay-
lrz birbirimize. Ama sen nce unu syle: Siz insanlar dedin, sen insan de-
il misin yani?
(Nurullah Ata, Gnlerin Getirdii ~ Szden Sze)
36
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Eklendii sese, heceye,
kelimeye, sze ya da
cmleye soru anlam
ykleyen iarettir. Trkede
soru iareti yoluyla cmleye
ama, kma, rica,
beenme gibi birbirinden
deiik anlamlar da
yklenir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

Sral, birleik, giriik, balal gibi esasnda birden ok cmlenin bir arada bulunduu
cmle tiplerinde, soru iareti en sona konur.
Asl sorun ticari nvanlarn, dkkn tabelalarnn yabanc dilde olmas m;
Trk diline, Anadoluyu igal eden hal ordular gibi giren yabanc kelimeler
mi; gzide eitim kurumlarnn Trkeyi ikinci plana itip ngilizce gibi ya-
banc dillerde eitim yapmalar m; genlerin dilinin bozulup meramlarn
ifade edemez hle gelmeleri, Trke ifade imknlarmzn gn getike fakir-
lemesi mi; zel radyo ve televizyon spikerlerinin Trkeyi bozuk bir aksan ile
ve yanl kullanmas m; yoksa bir ksm insanlar ztrke ad altnda uy-
duruk bir dil kullanrken, bir baka kesimin de buna cevaben anlalmaz bir
eski dille iletimeye almalar m? (Hayati Develi, Dil Doktoru)
mX eki her zaman soru bildirmez. Bazen cmlede zarf-fiil ilevinde yaplar oluturarak
cmlenin zarfn olutururlar. Byle durumlarda soru iareti kullanlmaz.
Hayat pahallat m dostluklar ucuzlar. (Haldun Taner, Koyma Akl, Oyma Akl)
Bazen kpekler koku alrlard herhlde, havlamaya balamazlar m, il yavru-
su gibi dalrdk. (Orhan Kemal, Baba Evi)
Soru eki mX, gzel mi gzel, irkin mi irkin, ters mi ters rneklerinde olduu gibi
ikilemelerde pekitirme amacyla da kullanlr. Bu durumda soru iareti konmaz.
yle ki, Yorgi bir gn: - Yahu ocuklar, demiti, ay nda futbol oynamak k-
yak m kyak olacak! (Orhan Kemal, Baba Evi)
2. Konuma dilinde, hibir soru eki veya kelimesi kullanlmadan vurguyla
cmleye soru ifadesi katlabilir. Bu durum, konuma metinleri yoluyla
yazya da aktarlabilmektedir.
(...)iman adam gazetesini bir tarafa braktktan sonra, Kayseriye giden adama
bakt, glmsedi: Demek ki Kayseriye? dedi. (Sait Faik, Btn Eserleri 1 Semaver
Sarn)
3. Bir yazda yer, tarih vb. verilen bilgilerle ilgili olarak tereddtler varsa
bu durum, ayra iinde soru iareti kullanlarak belirtilir.
nce Asl sonra da Tahir Nil kenarndaki Karaman (?) ehrinde Zhre Han ile kar-
lamlar ve birbirlerine trkler sylemilerdir. (Fikret Trkmen, Kerem ile Asl)
Bu gramerin dayand dil malzemesi kinci Dou Trk Kaanl dneminden kal-
ma u yaztlardr: Kl Tigin yazt (732), (...) Tunyukuk yazt (720-725?), Ongin
yazt (732-735?) ve Kli or (he-Ht) yazt (719-723?). (Talat Tekin, Orhon
Trkesi Grameri)
Karikatrlerde soru iaretinin nlemle (?!) kullanm yaygn bir biimde, aknlk ve ba-
rarak sorma anlamnda kullanlmaktadr.
37
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

4. Soruyu pekitirmek iin soru iaretinden sonra iki nokta konabilir.
Hi dndnz m; deniz kz var da, neden deniz erkei yok?.. (Sunay Akn, s-
tanbulda Bir Zrafa)
Cmlede mX soru eki bulunmasna ramen soru iaretinin kullanlmad durumlar ak-
laynz.
Ayra/Parantez ( )
1. Cmleyle dorudan ilgisi olmayan aklamalar ayra iinde verilebilir.
Ak sakall bir pir peyda olarak onlara doru yolu gsterir. Gece olduu zaman da De-
mirkazk yldznn tersine (gneye) gitmelerini syler. (Fikret Trkmen, Tahir ile Zhre)
zel veya cins isme getirilen ekler, ayratan nce yazlr. Ancak bu konuda zaman iinde
gr farkllklar meydana geldiinden, uygulamada farkllklar grlebilmektedir.
Edebiyat konusunda bize ulaan en eski kuramsal eser, Aristotelesin (M..
384-322) Poetikasdr (Peri Poieties). (Grsel Ayta, Genel Edebiyat Bilimi)
2. Bilinmedii dnlen veya baka dillerdeki karl verilmek istenen
bir kelimenin yabanc dildeki veya Trkedeki karl ayra iinde ve-
rilebilir.
Trk halk edebiyatnda klarn yaratp gelitirdii trlerin nemlilerinden biri de halk
hikyeleridir. Bu trde tahkiye (narration) esastr. (Fikret Trkmen, Tahir ile Zhre)
3. rnekler ayra iinde gsterilebilir.
Zaten iki tr ekya vardr romanda: soylu ve soysuz. Soysuz olanlar (Deli Durdu,
Kalayc, Kara brahim) kylleri yldrmak iin Ali Aa ve Safa Bey tarafndan bes-
lenen kanl katillerdir. (Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak 2)
4. Bilimsel yazlarda, nemli kiilerin doum ve lm tarihleri; ayn ekil-
de devletler, kurumlar veya kurulularn kurulma ve yklma tarihleri;
eserlerin retilmesinin balama ve biti tarihleri ayra iinde gsterilir.
Mevlnnn olu Sultan Veled (1226-1312) Anadoluda Trkenin ilk ses bayrak-
larndan biridir. (Mustafa sen vd., Eski Trk Edebiyat El Kitab)
5. Olaylarn yaand, eserlerin yazld, basld tarih veya yer ayra
iinde verilir.
Profesr Halil nalckn son eseri Partimonyal Devlet zerine Sosyolojik Bir ncele-
me (Dou-Bat Yaynlar, 90 sayfa) tarihinin edebiyat alannda yetkin ve bilgili ol-
masnn gereini ortaya koyuyor. (lber Ortayl, Krk Ambar Sohbetleri)
38
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
Parantez olarak da bilinen
bu iaret iin, keli ayrala
kartrlmasn diye yay
ayra terimi de
kullanlmaktadr. Cmlenin
anlamna hizmet eden
ayrc iaretlerdendir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

6. Soyad Kanunu kmadan nce tannm olup da kanunla birlikte soya-
d alan kiilerin soyadlar ayra iinde yazlabilir.
O srada Mill Eitim Bakanl grevine getirilen Hamdullah Suphi (Tanrver) Bey
de ayn dncede idi. kifin yakn arkada Hasan Basri (antay) Beyle gre-
rek, kifi yarmaya katlmak iin ikna etmesini istedi. (sa Kocakaplan, stiklal Mar-
mz ve Mehmet Akif Ersoy)
7. Alntlarda atlamalar yaplyorsa bu ksm ayra iinde nokta ile gs-
terilebilir.
Kemal Tahir Kurt Kanunundan sz ederken Romann konusu 1926 zmir Suikast
gibi son derece buhranl bir devrede geiyor. (...) Gerekten byk tehlikeler iinde
kstrlm insanlarn roman bu. Vesikalar bir fon olarak kullanyorum. diyor.
(Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak 2)
Alntlarda atlamalar yalnzca nokta ile de gsterilebilir.
8. Konuma dilinde kimi zaman olumlu gr belirtir; ancak aslnda gr-
n olumsuz olduu jest ve mimiklerle ifade edilebilir. Yaz dilinde bu-
nu belirtmek iin ayra iinde nlem iareti kullanlr.
Hani ok akllym (!) ve ok bilimselim (!) ya, bu ii de gayet bilimsel olarak vcudu-
mu yava yava altrmak suretiyle eski deyimle tedricen yapmaya baladm. (Emre
Kongar, Kzlarma Mektuplar)
Noktalama iaretleri, her trl jest ve mimiimizi karlamaz. Bu sebeple, yaz dilinde
cmleler, ok defa konuma dilindekinden daha uzun ve aklayc olur.
9. Bilimsel yazlarda verilen bilgilerle ilgili olarak tereddtler varsa ayra
iinde soru iareti kullanlarak bu durum belirtilir.
nce Asl sonra da Tahir Nil kenarndaki Karaman (?) ehrinde Zhre Han ile kar-
lamlar ve birbirlerine trkler sylemilerdir. (Fikret Trkmen, Kerem ile Asl)
10. Bilimsel yazlarda alntnn veya bilginin kayna ayra iinde gsteri-
lebilir.
nl Trk bilgin ve dnr Farabi iirde iki temel ge grmekte bunlarn 1) Sz-
ckler, 2) Onlarn bir araya getiriliindeki esaslar olduunu ileri srmekteydi (Ate,
1953:794-800). (Doan Aksan, iir Dili ve Trk iir Dili)
11. Tiyatro eserlerinde oyuncunun konutuu sradaki davranlar veya o
srada sahnede gelien dier olaylar ayra iinde verilir.
FASULYECYAN - Allah cezan versin. Ne ii var elinin orada. Bilorsun hep burda mi-
zansen icab geri geri gelorum. Ne sokarsn elini oraya. dm koptu. (Daman
bastrr) Akreptir, faredir nedir dedim. (Oyuncular hep glmektedirler. Holas da
kahkahalar basar. Fasulyeciyan bu genel glme ortasnda gider Holasa sarlr.
Kucaklap barrlar.) Aslanm benim. Kusura bakma. Demin biraz snrlandm.
(Haldun Taner, Keanl Ali Destan)
39
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

12. Maddeleri belirtmek iin kullanlan rakam veya harflerden sonra konur.
Her dilde birok az, bu azlarn iinde de alt az gruplar bulunur. Mesela Tr-
kiye Trkesi ana az grubuna ayrlmtr: 1) Bat grubu 2) Kuzeydou grubu
3) Dou grubu. (Hayati Develi, Dil Doktoru)
Baz almalarda ayra yerine nokta da kullanlabilmektedir.
13. Bilimsel yazlarda kaynaka yazmnda kullanlr.
Tekin, Talat. (2000). Orhon Trkesi Grameri. Ankara: TDK
Ayra iinde nlem veya soru iareti kullanlmasnn nedenini aklaynz.
Keli Ayra [ ]
1. Ayra iinde ayra alaca zaman, yay ayratan nce keli ayra kul-
lanlr.
[Tark Bura, Olumuz (ilk Genlik ana ykler), s.51 ]
2. Eski dillere ait metinleri inceleyen bilimsel almalarda, metinde oku-
namayan yerler hakknda yazarn bir tahmini varsa bunlar keli ayra
iinde gsterilir.
_ ilki tadk_ or_ boz [atg binip tgdi] lk olarak Tadk orun boz (atna binip
hcum etti). (Talat Tekin, Orhon Trkesi Grameri)
Trnak areti ( ) ( )
1. Aynen aktarmalar, kelime, kelime bei ya da cmle olsun trnak iin-
de verilir.
syanc diye tannan ekya, ini zzet adnda bir asker kaa idi. Tanyanlar onu
kendisine, sar tyl, gk gzl, ufak tefek, elimsiz, yirmi, yirmi bir yalarnda biri
diye anlattlar. yle bir bakarsan Bir skmlk can var. dermisin. (Tark Bura,
Firavun man)
Trnak iareti kullanldnda, trnak iindeki ksm zel isim olmayan bir kelime veya ke-
lime bei ise kk harfle; cmle ise tpk trnak dndaki bir cmlede olduu gibi byk
harfle balar ve cmle hangi noktalama iaretiyle bitecekse onunla bitecek ekilde yazlr.
2. Cmlede zellikle vurgulanan unsurlar trnak iinde verilebilir.
Nitekim, akln ilk kez Batda prl prl grnd Eski Yunan anda, akl anla-
mna gelen logos szc olanca kuatmyla, ayn zamanda dil anlamna ge-
lir. (Nermi Uygur, i Dyla Batnn Kltr Dnyas)
3. Vurgulanmak istenen zel adlar, blm balklar veya kitap, makale,
ke yazs balklar vb. trnak iinde verilebilir.
40
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
7
Bu iaret iin keli
parantez terimi de kullanlr.
Metin iinde vurgulama
amal kullanlan ayrc
iaretlerdendir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

Cumhuriyet dneminin nl airlerinden Ahmet Muhip Dranasn Serenadnda
zgn imgelerle karlarz. (Doan Aksan, iir Dili ve Trk iir Dili)
Yukardaki rnekte olduu gibi trnak iine alnan zel adlardan sonra ek geliyorsa bun-
lar kesme iareti ile ayrlmaz.
4. Bilimsel yazlarn kaynakalarnda makale adlar trnak iinde verilir.
Marcel Erdal, Irk Bitig zerine Yeni Notlar, TDAY-Belleten 1977, 87-119.
Trnak iareti iindeki ksm nasl yazlmaldr? Aklaynz.
Tek Trnak ( )
1. Alan trnak iinde ikinci bir trnak ama ihtiyac duyulursa tek trnak
iareti kullanlr.
Paa amca (...) barr, Gne doarken yatmak yakk alr m? Allah, rzk sabah
erkenden datr, hibir ey yapmasanz da elinizi ap Allah deyip rzknz aln
yine yatn... derdi. (Ayten Kaya Grgn, Arza Babalarn atlak Kzlar)
Eik izgi (/)
1. Dz yazda yaplan iir alntlarnda msralar birbirinden ayrmak iin
kullanlr.
Necati Cumalnn Glerin Ellerini okusanz, eller aknzn uzants oluverir: El-
lerin aklma geldike/Krk bir dal gibi senden/Glgesi kadehlerime den/Giderken
ektiin kapmn stnde/Ellerin omuzlarmda gezen/Anladm btn phelerim
beyhude/Ne are geri dnemem! ( Doan Hzlan, Dzyaz Ayrac)
2. zellikle bilimsel yazlarda veya, hem o hem bu balalarnn yerine
kullanlr.
Gnlk dilde, (...) yepyeni ve zgn benzetmelere gidilerek okuyan/dinleyende yep-
yeni tasarmlarn, duygularn, imgelerin domas salanmaktadr. (Doan Aksan,
iir Dili ve Trk iir Dili)
Tarih belirtirken gn, ay ve yln rakamla yazld durumlarda bunlarn arasnda nokta
yerine eik izgi de konabilir. rnein 12/03/2012 veya 09/XI/ 2011
Tarih yazmnda ay, yazyla belirtiliyorsa eik izgi kullanlmaz.
3. Dil bilgisi almalarnda eklerin farkl biimlerini gsterirken kullanlr.
Soru eki, ekimli fiillerde kipleri ahslara soru yoluyla balayan ektir. Adlarda olduu
gibi yine mI? / mU? ekiyle karlanr. (Zeynep Korkmaz, Trkiye Trkesi Grameri)
4. Matematikte blme iareti olarak da kullanlr.
12 / 3 = 4
41
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
8
Tek trnak iareti, ift trnak
iareti ile ayn kktendir;
ancak tek trnak iareti iine
alnan kelime, sz ya da
cmle ile etrafndakilerden
ayrld vurgulanr.
Eik izgi iareti iin
Trkede bl veya taksim
iareti terimleri de
kullanlmaktadr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

Kesme areti ()
1. zel isme gelen iyelik, hal ve bildirme eklerinden nce araya kesme ia-
reti konur.
ada Trk Edebiyatnda mesel Osmanl devletinin kurulu konusunu ileyen iki
roman var: Kemal Tahirin Devlet Anas ile Tark Burann Osmanck. Bu iki ro-
mandan bilindii gibi eskisi Devlet Anadr. (Grsel Ayta, Genel Edebiyat Bilimi)
Yer bildiren cins adlar, zel isimler ksaltma olarak kullanldnda bunlar da zel isim
muamelesi grrler ve bunlara da ekler, kesme iaretinden sonra getirilir.
Salk Mdr bize Devlet Hastanesinin doum servisinde yer ayarlam, kal-
mamz iin. (Aye Kulin, Trkan)
zel isimlere +lAr okluk eki ile +lI, +lIk, +sIz, +lA-, +lA- (Adanal, Mslmanlk, Trk-
lemek vb.) gibi yapm ekleri getirildiinde kesme iareti kullanlmaz.
Hollandal dilbilimci Abram de Swaan, iki dillilik nc Dnya iin iyidir ve
kanlmazdr demeye getiriyor. (lber Ortayl, Krk Ambar Sohbetleri)
Kesme iaretinin tarihsel srete kullanmna ilikin ayrntl bilgi iin Hamza Zlfikarn
Kesme aretinin Kullanmnda Dnden Bugne Yaanan Gelimeler adl makalesi-
ni okuyabilirsiniz. (Trk Dili, 2009, [691] 35-48)
2. Kesme iareti kullanlmas gerekmeyen kimi cins isimler vurgulanmak
istendiinde ve bunlarn ardna ek getirildiinde kesme iareti konabil-
mektedir.
te yandan insan zihninde birbirine zt kavramlar arasnda da bir iliki bulundu-
unu gryoruz. Biz gzeli dnrken irkini, kkle byk, azla oku,
darla genii kolaylkla ilikiye sokarz; bunlar bir arada dnrz. (Doan Ak-
san, iir Dili ve Trk iir Dili)
Kimi yazarlar cins isimleri vurgulamak iin ift trnak iareti de kullanmaktadrlar.
3. Trkeye Arapadan giren ve kelimenin aslnda, bu dile zg ayn sesi
olan kelimelerde, bu ses iin kesme iareti kullanlmaktadr.
Bir dakikada kati bir karar vermiti. (Halid Ziya Uaklgil, Mai ve Siyah)
4. Trkede nolmak (< ne olmak), netmek (< ne etmek), neylemek (< ne
eylemek) gibi birleik yaplarn yazmnda kullanlr. Bu durum, daha
ok, l gerei, iir dilinde grlr.
Kt dnya ne re ift kapl; / nce, ak pak haminneler, nolur / Bize yalnz biraz
vef brakn! (Beir Ayvazolu, Kaknus)
5. Harflere veya rakamla yazlm saylara ek getirildiinde konur.
Hayatmz neredeyse onar yllk blmlere ayrlabilecek sramalarla deiiyor.
60larn, 70lerin ... 90larn Trkiyesi farkl farkl. (Hayati Develi, Dil Doktoru)
42
Tr k Di l i -I I
Kesme iareti Trkede Latin
harflerinin kabul (1928) ile
kullanlmaya balanmtr.
aretin kullanm alan
zamanla genilemitir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

6. Ksaltmalara durum eki getirildiinde bunlar, kesme iaretiyle ayrlr.
1960larda Trkiyede deien toplumsal ilikileri aklayan yeni bir bilgi gereksini-
mi ortaya kt. Deime srecini ynlendirecek ve kontrol edecek gvenilir bilgi
nem kazand. Bunun ilk somut sonucu DPTnin kurulmasyd. (mit Meri Yazan,
Trkiye Kanatlarmn Altnda)
Ksa izgi (-)
1. Satr sonuna smayan kelimeleri blerken konur.
Dille ilgili her trl yaay ve davran tarz, ifadesini hemen hemen btnyle dil-
le gerekletirebilmektedir. Madd ve manev kltrn snrlar iine giren btn
kavram ve kelimeler dilin iinde, dilin szlnde yer almaktadr. Bu bakmdan dil,
kltrn ilk ve temel unsurudur. Bu nitelii ile dil, milletleri birbirinden ayran zel-
liklerin en nemlisidir. (kr nalan, Dil ve Kltr)
Satr sonunda bir zel isim varsa ve bu zel isme gelen ek, kesme iareti () ile ayrlyor-
sa ksa izgi kullanlmaz.
2. Cmledeki kelime bekleri veya ara cmleleri belirginletirmek iin
balarna ve sonlarna konur.
Kar yayordu ve Kprye ktmzda stanbul bembeyaz kesilmiti. Bylece Kad-
kynden sonra kar yakay da karlar altnda - galiba ilk kez - gryordum. (Selim
leri, Gramofon Hl alyor)
3. Trkeye yerleen ve yer, kurum, eser veya nemli bir olay ad vb. bi-
imde kullanlan Farsa ve Arapa asll tamlamalarda kullanlr.
randa Mevlnaya Mevlev-i Rm, Hindistanda Pr-i Rmi derler. Bizde ise Mevl-
na Celleddin-i Rm diye yd edilir. (Ali Nihat Tarlan, Mevlna)
4. ki rakamn arasna konduunda yaklaklk, aa yukarlk anlam katar.
6-7 saatlik gzel bir uyku ektikten sonra, saat 23-24 dolaylarnda uyanyor ve sa-
bah ie gidermi gibi tram olup, banyomu yapp, giyinip kuanp, alma masa-
mn (yani o srada, salondaki yemek masasnn) bana geiyor ve balyordum oku-
yup-yazmaya. (Emre Kongar, Kzlarma Mektuplar)
5. Tarih bildiren iki rakamn arasna konunca arasnda, ve, ile, il, ...den
...e anlam katar.
Hunlarn Bat kolundan olan Bulgarlarn bir ksm MS. V.-IX. yzyllarda Tuna ci-
varnda, Macaristann gneyinden Trakyaya kadar olan blgede yaadlar; gl
bir devlet kurdular. (Hayati Develi, Dil Doktoru)
43
Tire olarak da adlandrlan
iaret, kelimeleri blmek iin
ya da birletirmek iin
kullanlr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

6. Birbiriyle ilikili kavramlar birlikte yazldnda araya ksa izgi konabilir.
nk aabeyim onun sadece olu deil, ayn zamanda felsefe-mantk-sosyoloji ko-
nularnda yetitirdii bir rencisiydi ve babam her zaman, onun, grd en iyi
renci olduunu sylerdi. (Emre Kongar, Kzlarma Mektuplar)
7. Kartlk ilikisi belirtmek amacyla ilgili kelimelerin arasna konur.
Avrupa dediin: kardan, ilikilerden, mal al-veriinden, doal komuluklarndan
fazla bir ey. Avrupa: eski-yeni, kkl-elimsiz, bilinli-bilinsiz, nemli-nemsiz, (...)
benzerlikler, dayanmalar... (Nermi Uygur, i Dyla Batnn Kltr Dnyas)
8. Bilimsel yazlarda, nemli kiilerin doum ve lm, olaylarn balang
ve biti, ayn ekilde devletler, kurumlar veya kurulularn kurulma ve
yklma, eserlerin retilmesinin balama ve biti tarihleri ayra iinde
aralarna ksa izgi konarak gsterilir.
Byk, apl, entellektel dzeyi ile ulusal edebiyatn btn meselelerini kavrayan
yetkinlikte yazarlardan biri Ahmet Hamdi Tanpnardr (1901-1962) - (Ali Galip
Yener, Tanpnardaki Biz-Bizdeki Tanpnar, Hece Dergisi)
9. Dil bilgisi almalarnda kelimelerin kklerini, gvdelerini ve eklerini
belirtmek iin kullanlr.
ya-mur-luk, i-le-t-me
10. Dil bilgisiyle ilgili almalarda eklerden nce konur.
sim soylu kelimelerin yklem olarak kullanlmalarn salayan, -d, -m, -sa ekleriy-
le, fiillerin hikye, rivayet ve art birleik ekimlerini meydana getiren fiile ek fiil de-
nir. (Mustafa zkan vd., Yksek retimde Trk Dili Yazl ve Szl Anlatm)
11. Fiil kk ve gvdelerini gstermek iin kullanlr.
-ma-/-me- (olumsuzluk eki) i-yardmc fiili hari btn kk veya gdelerine gelerek
olumsuz fiiller yapar: git-me-, yap-ma-, bil-me-, bildir-me-, anlat-ma-, yaz-ma-,
duy-ma-, al-ma- gibi. (Mustafa zkan vd., Yksek retimde Trk Dili Yazl ve
Szl Anlatm)
12. Kelimeleri hecelerine ayrrken kullanlr.
ge-li-yo-rum, sa-t-c-lar-da-ki gibi
13. Matematikte karma ileminde eksi iareti olarak kullanlr.
189-11= 178 gibi
14. Sfrn altndaki dereceleri gstermek iin rakamn bana konur.
-5C, -15 gibi
44
Tr k Di l i -I I

Konumalardaki kekelemeyi ya da zerine baslarak sylenen heceleri yazda gstermek
iin de ksa izgi kullanlabilir.
s-te-mi-yo-rum.
Uzun izgi ()
1. Roman, hikye, masal, tiyatro gibi trlerde kiilerin konumalar veri-
lirken kullanlr.
Bu kucaklamadan sonra kardeini kendinden biraz uzaklatran annem, sesine
nazl bir ksknlk katarak konuurdu: Eee, eniten gitmese buralara yolun d-
meyecek belli ki. (Fruzan, Sevda Dolu Bir Yaz)
Tiyatro eserlerinin yazmnda oyuncularn konumalar verilirken, oyuncunun nce ad
sonra uzun izgi sonra da konumalar yazlr.
AHMET FEHM (Holasn yanna gider.) Keselim ocuklar. Prova jenerale ge-
iyoruz. (Kulise seslenir.) Biz hazrz usta.
FASULYECYAN (Sahneye girer, yrtk prtk oyun kostmn giymitir. Elbisesi-
nin sefaleti ile tezat tekil eden bir tafra ile ortaya gelir, elini bana kor. Durur.)
VRJNYAN (ano dndaki bankta oturan Hranuun yanna gidip dirsei ile
drter.) Usta konsantre yapor.
(Haldun Taner, Keanl Ali Destan)
Konumalar trnak iinde verilmise uzun izgi kullanlmaz.
nlem areti (!)
1. Acma, znt, sevin, kzma, korku, arma, coma gibi her trl duy-
guyu ifade eden kelime, kelime bei veya cmlelerden sonra konur.
Bunlar beni delirtecekler yahu!... Ne birbirleriyle geinirler, ne de ayrlrlar. Doru
drst grev yapmazlar. (Mehmed Niyazi, anakkale Maheri)
Yazk oldu aslan gibi delikanlya, billhi... ok yazk oldu!.. (Sabahattin Ali, Kuyu-
cakl Yusuf)
2. Hitap, ar, seslenme, uyar vb. bildiren kelime, kelime bekleri veya
cmlelerden sonra konur.
Ordular! lk hedefiniz Akdenizdir, ileri! (Atatrk)
nlem iareti, hitap szleri bulunan cmlelerde, bu szlerden hemen sonra konabilecei
gibi, cmlenin sonuna da konabilir.
Mektup elimde, Gkin, gel gel! u mektubu medyaya szdralm da adm g-
vura karanlar utandralm. Gel bak, neler yazmm! diye seslendim (...)
(Aye Kulin, Trkan)
45
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Uzun izgi, 42,3 mmdir.
Uzun izgi iin konuma iz-
gisi, byk izgi, tire gibi
farkl kavramlar da
kullanlmaktadr.
Eklendii cmlede znt,
sevin, kzma, korku gibi
anlamlar pekitiren bu
iaret okura yazda yannda
bulunduu yaz biriminin
yksek sesle anlama uygun
bir tonda okunmas
gerektiini gsterir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

3. Onay veya ret bildiren kelimelerden sonra konabilir.
Doru! Bence de halkn dili yazarlarmzn dilinden daha zengindir, hele edebiyat
trne giren eserler iin. (Orhan aik Gkyay, Destursuz Baa Girenler)
Anlatm pekitirmek iin nlem iaretinden sonra iki nokta konabilir.
Anacazm kimbilir ne anlad, bana: Aman kzm, ben sa olduka senin eli-
ni bulaa sokmam inallah!.. (...) dedi. (Sabahattin Ali, Kuyucakl Yusuf)
Aada metinde ayra iindeki yerlere, uygun noktalama iaretlerini yerletiriniz.
Tersine Dnen emsiye
Trkiye( )de artk kent nfusunun ky nfusunu at biliniyor() Yine biliniyor
ki( ) kentlerde toplanan nfus esasen lkemizin on iki byk yerleim biriminde yo-
unlamtr( )
Son nfus saymnda Dou Anadolu( )da baz kentlerin( ) evrelerinde vuku bu-
lan nfus hareketini ekemedikleri( ) bu bir yana kendi z nfuslarndan kaybettik-
lerini grdk( ) Kars ilimiz bunun en arpc rneini tekil ediyor( )
Kentlere akan kalabalklar kyn alkanlklarn( ) det ve davranlarn da
birlikte getirmilerdi( ) Oysa kent( ) kurallarn koyan bir yap arz ediyordu( ) Krsal
alanlarn alabildiine hr havasn tatm olan kyl( ) hareketlerinde tabiata uyum
hari fazla bir kstlamay tanmamt henz( ) Bunlar hep bildiimiz eyler( )
Belki u da ilave edilmelidir( )
Kente inen kyl( ) ehirlinin youn yerleimi iinde onlara ayak uydurmakta
zorluk ektii gibi( ) kentlinin hayatn da zora komutu( ) Nerede durulacak( ) ne-
rede yrnecek( ) nerede barlacak( ) nerede susulacak( ) pler nereye atlacak( )
hal ne zaman pencereden silkilecek( ) apartman komuluu nasl yrtlecek( ) b-
tn bunlar ve beraberinde yzlerce davran biimi onu bunaltyordu( )
( )
imdi moda( ) yayla turizmine( ) kylere( ) krlara( ) iftlik evlerine doru ynel-
miti( )
Kentli nfusun varlkl kesimi ( )artk buralarda yaanmaz( ) diyerek( ) bsb-
tn kenti terk etmeye hazrlanyordu( ) Serin da balar( ) buz gibi sularn akt
yaylalar( ) bakir orman alanlar( ) sessiz mntkalar( ) bilhassa antik zellii bulu-
nan yreler( ) terk edilmi eski kyler seiliyordu( ) Buralarda yklmaya yz tutmu
bir ky evi satn alnarak restore ediliyor( ) ( )lgn kalabalktan uzakta( ) ( ) doa
ile ba baa bir yaam tahayyl ediliyordu( )
Bu moda henz u vermitir( ) Yaknda kylere doru youn bir g balarsa a-
mayalm( ) emsiye tersine dnyor gibi( )
Ama ehrin konforuna alm( ) elleri krek sap tutmam insanlar( ) tabiatn
istedii uyumu nasl gerekletirecek( ) Yoksa yerletikleri evlerin bakm iin yine
ehirden birer ( ) temizliki kadn( ) m getirecekler( )
Btn bunlar zaman gsterecek( )
(Mustafa Kutlu, ehir Mektuplar)
46
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
9

47
Noktalama iaretlerinin kullanm amalarn
aklayabilmek
Trk yaz dilindeki noktalama iaretinin kullan-
m belli kurallara baldr. Uygulamada birok
kiinin bu kurallara uymak konusunda tam bir
uzlama iinde olmad grlmektedir. Ancak
yazl eserlerin hem zaman hem de meknlar te-
si etkileri ile noktalama iaretlerinin okurun ko-
nuyu anlamas ve yorumlamasndaki nemi dik-
kate alndnda, bu iaretlerin kullanm zellik-
lerini bilmenin ve uygulamann gereklilii daha
iyi anlalmaktadr.
Trk yaz dilinde en yaygn kullanlan temel nok-
talama iaretlerini sralayabilmek
Trk yaz dilinde yaklak olarak elli kadar nok-
talama iareti bulunmaktadr. Bunlardan nokta,
virgl, iki nokta, ayra, trnak, kesme iareti gibi
bir ksm toplumun btn kesimleri tarafndan;
yzde (%), eittir (=), pi says (), arpma (x),
sonsuzluk () gibi bir ksm iaret ise birtakm
bilim dallarnda veya meslek mensuplarnca kul-
lanlmaktadr.
zet
1
A M A
2
A M A
48
Tr k Di l i -I I
1. Aadaki seeneklerden hangisinde noktann (.)
kullanmnda yanllk vardr?
a. nsan D.N.A.sn da zdklerine gre yaknda
birok sorunun cevabn bulurlar; ama bu defa
da yeni sorunlar ortaya kar.
b. Blmce 1, 2 ve 3. olan rencileri dllendir-
mek amacyla deiik hediyeler alnd.
c. Atatrk, 19.05.1919 tarihinde Samsuna km
ve Mill Mcadeleyi balatmtr.
d. Barmak iin sylediin hani o Sensiz yaaya-
mam. lrm. szlerine ne oldu?
e. Bugn 17 Temmuz. Scaklar, alabildiine bastrd.
Her yer alev alev. Ya daa, ya denize kamal.
2. ki cmle birbirine ancak, yalnz, fakat, ama, hatta,
yoksa, oysa, hlbuki, ne var ki, yleyse, nk gibi ba-
lalarla balanyorsa bu balalardan nce hangi nok-
talama iaretleri kullanlr?
a. nokta iki nokta
b. virgl nlem
c. noktal virgl iki nokta
d. virgl noktal virgl
e. kesme ksa izgi
3. Aadaki seeneklerden hangisinde ayrala ( ) gs-
terilen yere noktal virgl konmaldr?
a. Bu sene organik sebze yiyelim diye bahemize
bir sr ey ektik( ) maydanoz, biber, domates,
nane, tere, fasulye, msr...
b. Mdr Bey, srekli iten kaytaran arkadaa da-
ha fazla dayanamayarak sylendi( ) Ltfen artk
kendinize ekidzen verin. Aksi halde hakknz-
da ilem yapmak zorunda kalacam.
c. ocuk( ) Anne ben geldim! Karnm a, diye
bard.
d. Bu sene k olduka etin geti( ) Evde ne odun
ne de kmr kald, cepte ne para ne pul. Neyse
bahara erdik de rahat ettik.
e. Yllar( ) bu kadar abuk gemeseniz, beni by-
le zmeseniz, biraz merhamet etseniz, ne olur?
4. lkemiz, turizm asndan bir cennet. Hangi kesi-
ni sylemeli bilmem ki: stanbul, Bodrum, Kuadas,
Ka, Antalya, Trabzon, Mardin ( )
Yukardaki cmlede ayrala belirtilen yere hangi nok-
talama iareti konmaldr?
a. Ksa izgi
b. ki nokta
c. nlem
d. nokta
e. Noktal virgl
5. Aadaki seeneklerden hangisinde soru iareti (?)
yanl kullanmtr?
a. Ne yani, ben imdi ne yaptm bilmiyor muyum?
b. Yllar sonra karlam bile olsak, insan aile dos-
tuna byle mi davranr Allah akna?
c. Elim kolum kitaplarla dolu bir halde kouturur-
ken birden ayam taklp yere yuvarlanmaz m-
ym, hem iim gcm yarm kald, hem de aya-
m burktum?
d. Arkadam, sence de byle yaparak ocuka
davranm olmuyor musun? Ne dersin?
e. Bu kadar yl boyunca bir defa arayp sormad,
bir haber yollamad; sonra da hibir ey olma-
m gibi kagelmez mi?
6. Aadaki seeneklerden hangisinde ayra iareti ( )
yanl kullanlmtr?
a. Fatih, Hz. Peygamberin mjdeledii gibi, stan-
bulu 1453te (H 857) fethetmitir.
b. Trkede edebiyat kavram iin ayn zamanda
yazn (yazl olan eyler) kelimesi de kullanl-
maktadr.
c. u eyden asla hazzetmem: 1) yalan, 2) tem-
bellik, 3) dedikodu.
d. Yahya Kemal, 1882de (?) skpte dnyaya gel-
mi ve 1958de stanbulda gzlerini yummutur.
e. Metafor trleri arasnda airane metafor (Gller-
de bu dem bir kam olsam [Haim]) bulunmak-
tadr.
Kendimizi Snayalm

49
7. Aadaki cmlelerin hangisinde noktalama iareti-
nin kullanmndan kaynaklanan yazm yanl bulun-
maktadr?
a. Geenlerde adamn biri haykryor: 2010lara gel-
dik hl bu sorunlar zlmedi, bundan sonra
da zlmeyecek galiba!
b. Son yllarda bizim iler olduka kesat. Gnlk
kazanp gnlk yiyoruz.
c. rencilerin snav ktlarn incelediimizde,
ilkokuldan itibaren verilen snava dayal eiti-
min olumsuz ynleri hemencecik gze arpyor.
d. Baharn sonu yazn banda, ukurovann tarla-
larn kpkrmzya boyayan gelincik tarlalarn
grme zlemi, uzun yllardr iimi yakyordu.
e. Sizi bilemem, ama ben, uzun k gecelerinde en
byk keyfin gzel demlenmi ay olduunu
dnyorum.
8. Aadaki seeneklerden hangisinde kesme iareti
() yanl kullanlmtr?
a. Ben sana Git de paray bozdur! dediysem, 1lik,
2lik mi yaptr dedim?
b. Burada okuyan renciler, niversitenin sala-
d imknlar dolaysyla baka yerlere gre da-
ha rahat eitim grmektedirler.
c. Birok byk ehirde olduu gibi, stanbulda
da gerek stanbullu neredeyse hi kalmad.
d. Bence, Tanpnarn Huzuru, Edebiyatmzn kl-
sii saylabilecek bir romandr.
e. Anne babam g bela almaya ikna ettiim k-
peim Cambaz, stelik eve hi girmemesine
ramen, nedense annem bir trl sevemedi.
9. nsan bir tabure zerinde, adeta tnercesine, saat-
lerce bekledi mi beli yle bir tutuluyor ki sorma gitsin( )
Yukardaki cmlede ayrala belirtilen yere hangi nok-
talama iareti konmaldr?
a. Noktal virgl
b. Soru
c. nlem
d. ki nokta
e. Ksa izgi
10. Gerekte sylenenin aksi dnce tandn gs-
termek iin aadaki noktalama iaretlerinden hangisi
konmaldr?
a. ayra iinde nokta
b. ayra iinde nlem
c. ayra iinde soru
d. ayra iinde nokta
e. ayra iinde kesme

50
Tr k Di l i -I I
NOKTALAMA ARETLERNN DL
Hadi nal
Duygularmz, dncelerimizi daha ak ifade etmek,
cmlenin yapsn belirlemek, okumay ve anlamay ko-
laylatrmak, szn vurgu ve ton gibi zelliklerini be-
lirtmek zere kullanlan iaretlerdir noktalama iaretle-
ri. Okullarmzda Trke retmenlerimiz kompozis-
yonlarmz deerlendirirken eksikliklerinden dolay
notlarmz krmasa, imtihanlarda soru olarak karmza
kmazsa pek de aldr etmeyiz noktalama iaretlerine.
Oysa gemii gnmze tama grev ve sorumluluu-
nu stlenen yaznn; yerine gre dzeni, yerine gre
anlam, yerine gre ruhudur noktalama iaretleri. Yaz,
onunla anlamlanr, ifrelenir, dillenir,konuur.
Yaznn en byk yardmcs deta olmazsa olmaz olan
noktalama iaretlerinin arkasnda kocaman bir dnya
sakldr. Sz ve dnceyi belli ekil ve iaretlerle ifade
etmenin yan sra, noktalama iaretleri yazy kelime y-
n olmaktan kurtarr.
Art arda sralanan e grevli kelime ve cmlelerin ara-
larna konan virglden balayalm isterseniz noktalama
iaretlerinin yaz iin hayatiyetini anlatmaya. Virgl, ya-
znn deta anahtardr. Onsuz yaz karmakark bir hl
alr. Okuyucuya: Dur! Hele bir nefes al! dedirten bu
iaret ayn zamanda metnin anlam kazanmasna ve an-
lalmasna vesile olur. Virgl, insanoluna durup d-
nmeyi retir. Virgl, insana hayatn basit deil ay-
rntlardan mteekkil olduunu dndrr.
phe, merak, kuku gibi kavramlarn yan sra engel-
li grnm ile renmenin sembol olan soru iareti
ile insan bilmediklerini renir. Soru iareti, ardna al-
d cmleye soru anlam ykleyerek: Ben seni srtla-
dm ama sen de benim ierisinden kamadm konu-
muma aklk kazandr. der gibidir. Bu iaretle birlikte
kafamzn kesine ydmz problemleri zer, soru-
lara cevap ararz.
Yazda; sevin, ac, korku, aknlk gibi duygu dnya-
mzn ini ve klarn anlatmak iin nlem iaretine
sarlrz. Bu sihirli iareti ekip alrsanz yazdan geriye
kuru, heyecansz bir sz yn kalr. Konuurken; duy-
gular, jestle, mimikle, tonlamayla anlatmak kolaydr
elbette. Ya yaz ile nasl anlatacaz sevincimizi, kor-
kumuzu, hayretimizi, aknlmz? Yazya duygu ka-
tan, canllk veren bu iaretle metin canlanr, renklenir.
Bir de bu iaretin srl bir biimde parantez ierisine
saklanm hli vardr. Parantez iindeki nlem, kendi-
sinden nce gelen kelimeye ya da cmleye kmse-
me, alay etme, inanmama anlamlar kazandrr. Bu ia-
retin yokluu demek, olay yazlarna nokta koymak
demektir.
Nokta dedim de aklma dt. Sonu, bitimi ifade eden
nokta elbette ki btn noktalama iaretlerinin hem ana-
s hem de isim babasdr. Ancak, insana vurulan fnlik
mhr olan lm nokta ile zdeletirmek noktaya
yaplacak en byk hakszlktr. Yeniden dirilmek olan
lm en gzel anlatan noktalama iareti noktadr.
Szn bir yerde kesilerek okuyucunun hayal kurmas-
na imkn tanyan noktada devamllk vardr, sr var-
dr, ayn zamanda okuyucuya sayg vardr. noktann
bir baka grevi ise sylenmesi uygun olmayan kelime-
lerin yerine gemesidir: Sen rahat ol, sylemek isteme-
diini ben okuyucuya anlatrm merak etme! dedirten
nokta ile yazar rahat eder.
ki nokta insana: Bak anlamadnsa aklama yapaym.
dedirtir. Yaplann veya olann nedenini, niinini, nas-
ln sorgulayan bu iaret; insanoluna yaptnn, yapa-
cann mutlaka aklama gerektirdiini fsldar gibidir.
Trnak iareti, okuyucuyu arasna ald sze veya keli-
meye younlatrr. Cmlede trnak iareti ayn zaman-
da trnaklar arasna ald kelimeye nem ve itibar da
kazandrr. Bu noktalama iaretinde biraz bbrlenme,
kendini beenmilik olsa da ahde vefann en gzel r-
nei yine bu iarette sakldr. Hani iyilikleri hatrland-
nda; Allah rahmet eylesin. diyerek hayrla andmz
insanlar vardr ya; ite trnak da yazda baka insanlar-
dan alnan dnceleri muhafaza ettii, syleyenini ha-
trlatt iin deta aktarlan szlerin sahiplerine rahmet
okutur. (...)
Ksa izginin cmle ierisinde birok vazifesine karlk
uzun izgi ou yerde konuma izgisi olarak da tan-
nr. Szn balangcn ifade eden bu iaret daha ok
olay anlatml yazlarda kendisine yer bulur.
nceliin, zarafetin neleri nasl deitirdiini gsteren
inceltme iareti ayn zamanda anlam karklklarn da
nler. Bir ad da uurum olan yar, onunla birlik olunca
sevgili; k sembolize eden kar da kazan olup kar
karmza.
Yaamn inden

51
zel adlara getirilen iyelik ve hl eklerini ayrmak iin
konulan kesme iareti de yazdaki karmakln nlen-
mesinde payna den grevi yerine getirmenin huzu-
ru ile yle yaslanr ayrd kelimenin arkasna.
Bir yazdaki maddelerin sralanmasnda veya bir izel-
gede alt alta gelen ayn szlerin veya sz gruplarnn
tekrar yazlmasn nlemek iin kullanlan denden
metnin seri okunmasna yardmc olur.
te byle ou zaman: Aman sen de! dediimiz nok-
talama iaretleri yaz dnyasnn lks deil elzemidir.
Yazan her kiinin bu sevimli iaretlere gereken hassasi-
yeti gstermesi, yazdklarnn daha da anlalarak okun-
masna vesile olacan akldan uzak tutmamaldr.
Kaynak: http://www.yuzaki.com/content/view/1245/
12/ Eriim tarihi: 18.09.2012
1. a Yantnz yanl ise Nokta konusunu yeniden
gzden geiriniz.
2. d Yantnz yanl ise Noktal Virgl ve Virgl
konularn yeniden gzden geiriniz.
3. e Yantnz yanl ise Noktal Virgl konusunu
yeniden gzden geiriniz.
4. d Yantnz yanl ise Nokta konusunu
5. c Yantnz yanl ise Soru areti konusunu
6. e Yantnz yanl ise Ayra ve Keli Ayra
konularn yeniden gzden geiriniz.
7. a Yantnz yanl ise Kesme konusunu yeniden
gzden geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise Kesme konusunu yeniden
gzden geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise nlem konusunu yeniden
gzden geiriniz.
10. b Yantnz yanl ise nlem konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Yazm ynnden fark bulunmaktadr. Tarih tamamen
rakamlarla yazlyorsa, rakamlar arasna nokta konur.
Eer ay ismi yazyla belirtilmise, ay isminden nce ve
sonra nokta konmaz.
Sra Sizde 2
Bu zamirler ayn zamanda iaret sfatdr: bu kitap, u
kadn, o ocuk. Bundan dolay bu zamirler kullanld-
nda, bazen bunlarn zamir mi yoksa iaret sfat m ol-
duu anlalmayabilmektedir. Bu karkl gidermek
iin, gerekiyorsa, bunlardan sonra virgl koymak uy-
gun olur. O gazetelerde resmini grdmz kii de-
il. cmlesi ile O, gazetelerde resmini grdmz
kii deil. cmlesi mukayese edildiinde grld gi-
bi bir virgl anlam ne kadar deitirmektedir. lk cm-
lede o iaret sfatdr; ikinci cmlede ise ahs zamiri
grevindedir.
Sra Sizde 3
Sral, balal, giriik gibi birden ok cmlenin birlikte
kullanld yaplarn znesi ortak ise, bu durumda z-
neden sonra konabilir. rnek: Ben; genliimde hem
alp ekmek param kazandm, hem de eitimime de-
vam ettim.
Sra Sizde 4
ki noktadan sonraki ksmda rnekler veriliyor ve bun-
lar zel isimse byk, cins isimse kk harfle yazlr;
eer iki noktadan sonraki ksm aklama cmlesi ise
dier cmlelerde olduu gibi byk harfle balar ve
cmlenin hangi noktalama iareti ile bitmesi gerekiyor-
sa o iaret konur.
Sra Sizde 5
Karlkl konuma metinlerde nokta, konuann ka-
rarszln, tedirginliini, sessizliini veya sessiz kald-
n, duraksadn veya kekelediini, genel ahlka ay-
kr veya sylenmemesi gerekeni; rnekler sralanyor-
sa bunlarn devam ettiini belirtmek, benzer eleri
uzun uzadya sralamamak, son olarak da anlatm pe-
kitirmek iin kullanlr.

52
Tr k Di l i -I I
Sra Sizde 6
Soru ekinin, -DI ve -mAz zaman ekleriyle kullanldn-
da meydana gelen yap, eer zarf ilevindeyse soru eki
kullanlmaz. imdi geldi mi btn ileri abucak biti-
rir. veya Byle avaz avaz barmaz m, btn cinlerim
tepeme kyor. cmlelerindeki alt izili ksmlar g-
rld gibi cmleye soru anlam katmamakta, yalnz-
ca cmlenin zaman zarfn oluturmaktadr. Ayn ekil-
de gzel mi gzel, uzak m uzak veya yisi mi, ben
gideyim! rneklerindeki soru ekleri de soru anlam kat-
maz. Yalnzca anlam pekitirir. Bu gibi kullanmlarda
da soru iareti kullanlmaz.
Sra Sizde 7
Ayra iinde nlem kullanlmas, esas olarak konuma
metinlerinde grlr. Burada ama, konuann syledi-
inin aslnda tam tersini dndn gstermektir.
Bilindii gibi, konuma dilinde kullanlan jest ve mi-
mikler iin yaz dilinde noktalama iaretlerinden yarar-
lanlr. Ayra iinde soru iareti ise, genelde bilimsel ya-
zlarda, emin olunmayan, pheli durumlar belirtmek
iin kullanlr.
Sra Sizde 8
Trnak iareti kullanldnda, trnak iindeki ksm bir
kelime ve kelime bei ise kk harfle; cmle ise tp-
k trnak dndaki bir cmlede olduu gibi byk harf-
le balar ve cmle hangi noktalama iaretiyle bitecekse
onunla bitecek ekilde yazlr.
Sra Sizde 9
Tersine Dnen emsiye
Trkiye()de artk kent nfusunun ky nfusunu at
biliniyor(.) Yine biliniyor ki(,) kentlerde toplanan n-
fus esasen lkemizin on iki byk yerleim biriminde
younlamtr(.)
Son nfus saymnda Dou Anadolu()da baz kentle-
rin, evrelerinde vuku bulan nfus hareketini ekeme-
dikleri(,) bu bir yana kendi z nfuslarndan kaybet-
tiklerini grdk(.) Kars ilimiz bunun en arpc rnei-
ni tekil ediyor(.)
Kentlere akan kalabalklar kyn alkanlklarn(,)
det ve davranlarn da birlikte getirmilerdi(.) Oysa
kent, kurallarn koyan bir yap arz ediyordu(.) Krsal
alanlarn alabildiine hr havasn tatm olan ky-
l(,) hareketlerinde tabiata uyum hari fazla bir kst-
lamay tanmamt henz(.) Bunlar hep bildiimiz
eyler(.)
Belki u da ilave edilmelidir(.)
Kente inen kyl(,) ehirlinin youn yerleimi iinde
onlara ayak uydurmakta zorluk ektii gibi(,) kentli-
nin hayatn da zora komutu(.) Nerede durulacak(,)
nerede yrnecek(,) nerede barlacak(,) nerede susu-
lacak(;) pler nereye atlacak(,) hal ne zaman pence-
reden silkilecek(,) apartman komuluu nasl yrtle-
cek(,) btn bunlar ve beraberinde yzlerce davran
biimi onu bunaltyordu(.)
(...)
imdi moda(,) yayla turizmine(,) kylere(,) krlara(,)
iftlik(,) evlerine doru ynelmiti(.)
Kentli nfusun varlkl kesimi ()artk buralarda ya-
anmaz() diyerek(,) bsbtn kenti terk etmeye hazr-
lanyordu(.) Serin da balar(,) buz gibi sularn akt
yaylalar(,) bakir orman alanlar(,) sessiz mntkalar(,)
bilhassa antik zellii bulunan yreler(,)terk edilmi es-
ki kyler seiliyordu(.) Buralarda yklmaya yz tut-
mu bir ky evi satn alnarak restore ediliyor(,) ()l-
gn kalabalktan uzakta()(,) doa ile babaa bir ya-
am tahayyl ediliyordu(.)
Bu moda henz u vermitir(.) Yaknda kylere doru
youn bir g balarsa amayalm(.) emsiye tersine
dnyor gibi(.)
Ama ehrin konforuna alm(,) elleri krek sap tut-
mam insanlar(,) tabiatn istedii uyumu nasl ger-
ekletirecek(?) Yoksa yerletikleri evlerin bakm iin
yine ehirden birer ()temizliki kadn() m getirecek-
ler(?)
Btn bunlar zaman gsterecek(.)
(Mustafa Kutlu, ehir Mektuplar)

53
Atasoy, F. O. (2010). Noktalama aretlerinin Tarihi.
Turkish Studies International Peridoical For the
Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic. (5)2, s. 823- 861.
Dil Dernei (2000). Yazm Klavuzu. stanbul: Dil
Dernei Yaynlar.
Kavcar, C. vd. (2002). Yazl ve Szl Anlatm. Ankara:
An Yaynlar
Ko, A. (2008) Noktalama aretlerinin Tarihesi,
Kltr Tarihimizde Gizli Diller ve ifreler (Edt.
Emine Grsoy-Naskali ve Erdal ahin), stanbul:
Picus Yaynclk. s. 279-293.
Aca, H. (2001). Trk Dili. Ankara: Gndz Eitim ve
Yaynclk.
Alpay, N. (2004). Dilimiz Dillerimiz Uygulama
zerine Yazlar. stanbul: Metis Yaynlar.
Alpay, N.(2000). Trke Sorunlar Klavuzu. stanbul:
Metis Yaynlar.
Korkmaz, Z. vd. (2001). Trk Dili ve Kompozisyon
Bilgileri. Ankara: Yarg Yaynlar.

Trk yaz dilinin temel yazm kurallarn sralayabilecek,
Yazm kurallarna uymamaktan kaynaklanan anlatm bozukluklarn deer-
lendirebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
indekiler
Temel yazm kurallar
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trk Dili-II Yazm Kurallar

GR
YAZIM KURALLARI
3
TRK DL-II

GR
Yaz yazmak yalnzca harfleri tanmak, onlar bir araya getirerek anlaml sz-
ckleri veya cmleleri sralamak deildir. Bir yaznn amacna ulaabilmesi iin
uyulmas gereken birtakm biimsel kurallar vardr. Bu kurallara yazm kuralla-
r denir.
Yaz dili konuma diline gre daha tutucudur, yani yaz dilinin kurallar konu-
ma diline gre daha yava deiir. Dilin hem yaayanlar hem de gemile gelecek
nesiller arasnda kpr olma nitelii dikkate alndnda, her neslin yaz dilini ken-
disine gre yeniden yaplandrmasnn doru olmad grlecektir. Ama bu, Ya-
z dili asla deimemeli, sonsuza kadar sabit kalmal. demek deildir. Ancak her-
kes diledii gibi yazmaya kalkarsa anlama gleecek, hatta belki mmkn olma-
yacaktr. Hepilingirler (2000:164), yazmla ilgili kayglarn Trkenin sorunlar
zerine yazlar yazarken yle dile getirir:
Hibir dilde szckleri aklna estii gibi yazdrmazlar insana. Dilin belli kurallar
vardr, o dili kullanan herkes bu kurallara uymak zorundadr. Uymayanlar, top-
lumda gln duruma der, cahillikle sulanr. Trke bu kadar babo bir dil mi-
dir ki herkes her szc diledii gibi yazabiliyor! ok nl bir yazar biliyorum, Ba-
na gre bylesi doru deyip bir ey yerine biey yazard. lginlik olsun diye tm-
celeri kk harfle balatan, zel adlar kk harfle yazan yazarlar da var. Yazm
konusunda yazarlara den bir grev vardr; ama o grev, yazm bozmak deil,
doru yazm yaygnlatrmaktr.
Gnmz teknolojisinin kullanmnn bir uzants olarak genel a ve tanabilir
telefonda yaplan yazmalar, yazm kurallarnn kullanmn olumsuz etkilemekte-
dir. Bu yazmalarda kullanlan baz yeni ksaltmalar (slm selam, nbr ne haber,
kib kendine iyi bak vb.), Trke nlleri (glyrm geliyorum, bk bak vb.) veya
Trke karakterleri (i, , , , , ) kullanmama, noktalama iaretlerini yanl veya
eksik kullanma, baz simgelerle birlikte yeni birtakm noktalama iaretleri ( : )
mutlu olmak, glmek :( zgn olmak ,>:( alamak vb.) kullanma gibi yaz di-
linde grlmeyen durumlar sz konusudur. Gelien teknolojiye her alanda oldu-
u gibi, yaz dilinde de uyum gstermek gereklidir. Ancak bu yaplrken yazm bir-
lii bozulmamal ve doru iletiim engellenmemelidir.
Yazm Kurallar
Yazm iin iml szc de
kullanlr. Yazm, TDKnin
genel a sayfasndaki
Gncel Trke Szlkte Bir
dilin belli kurallarla yazya
geirilmesi, imla diye
tanmlanmaktadr.

Yazmda yazm kurallarna uymamak, okuyucunun o yazy okumasn gle-
tirir; onu, okuma srasnda belirsizliklere drr. Yazdklarmzn hem gnmz
hem de gelecek kuaklarca anlalmasn salamak iin yazmda belirlenen ortak
kurallara uyulmaldr.
YAZIM KURALLARI
Konuurken eksiksiz ve doru anlaabilmek iin nasl ki konuma dilinin kuralla-
rna uymak gerekiyorsa benzer durum yaz dili iin de geerlidir. Yaz dilindeki bu
kurallar aslnda bir kabullenmeden ibarettir.
Trkenin yazm kurallarnn olumas sreci, Trk Yaz Devrimi ile balam-
tr. 12 Aralk 1928 ylnda baslan mla Lgat, Trkedeki szcklerin yeni Trk
harfleriyle nasl yazlacan gstermitir. Bu yazm klavuzu 1941 ylna kadar ba-
sn-yayn ve eitim kurumlarnda kullanlmtr. Bu on yl ierisinde syleyie
gre yazm ncelik tamtr. Uygulamada ortaya kan yazm sorunlarna, Trk
Dil Kurumunca 1941de mla Klavuzu adyla yeniden baslan yazm klavuzu ile
zm aranmtr. mla Klavuzu 1962ye kadar yedi kez; 1965te Yeni mla Klavu-
zu adyla ierii yeniden dzenlenerek drt kez (1965-1968); 1970te Yeni Yazm
(mla) Klavuzu olarak iki kez; 1973ten 1981 ylna dein de Yeni Yazm Klavuzu
adyla be kez baslmtr. Trk Dil Kurumunun on bir bask yapan yazm klavu-
zu ile Trkenin yazm byk lde geleneksel bir yapya kavumutur (otuk-
sken, 2001:47).
Bu tarihten sonra kurumun yaymlad klavuzlar ile zel kurulularn ve yay-
nevlerinin yaymladklar arasnda bir rneklik salanamam, yazmla ilgili sorun-
lar artmtr. TDK tarafndan 1985te mla Klavuzu, 2005ten itibaren de Yazm K-
lavuzu adyla yeni basklar yaplmtr. Gnmzde basl yazm klavuzlaryla bir-
likte genel ada, farkl kurum ve kurulular tarafndan hazrlanan yazm klavuzla-
rnn yan sra Trk Dil Kurumunun resmi sitesi http://www.tdk.gov.tr adresinde
yazm klavuzu bulunmaktadr.
Yukarda da belirtildii gibi yazmla ilgili kurallar zaman iinde deiebilmek-
tedir. Farkl dnemlere ait yazm klavuzlar incelenecek olursa, kimi konularda
farkl yaklamlarn uyguland grlebilir. Ancak yine de byk harf, zel isimle-
rin yazm, hece blmesi, dA pekitirme balacnn yazm gibi temel konularda
byk lde birlik saland grlmektedir. Dolaysyla deiik dnemlere ait
yazl rnlerde yazm farkllklar sz konusu olabilmektedir. Bu nitede Trke-
nin deimeyen yazm kurallar gz nnde bulundurularak temel yazm kurallar
betimlenecektir.
Ayn dili kullanan farkl topluluklarda farkl uygulamalar olabilir. rnein, Latin alfabesi
kullanan Azerbaycan, Trkmen ve zbek lehelerinde, bizden farkl olarak, zel isimlere
hangi ek gelirse gelsin kesme iareti kullanlmaz.
Byk Harf Kullanm
1. Btn zel isimler -kii adlar ve soyadlar, lke, millet, dil, din, mez-
hep, gezegen, yer, blge, yerleim birimleri, kurum, kurulu, eser,
gazete, dergi, kanun, tzk, dnem, mevsim, (belirli bir tarih bildi-
ren) ay ve gn, bayram, toplant vb. isimleri - byk harfle balatlr.
O da dosyay, Cenevredeki nsan Haklar Yksek Komisyonuna vermi. (Aye
Kulin, Trkan)
56
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

Cins isimler, zel isimlerin yerine kullanldnda bunlar da byk harfle balatlr.
Trk savunmasn hrpalamak iin sk sk bataryalar bombardman eden Mt-
tefik donanmasna ait bir muhrip havann kapal olduu bir gnde Boazn
nlerinde grnd. (Mehmet Niyazi, anakkale Maheri)
2. Birtakm ksaltmalarn tamam veya ilk harfleri byk harfle yazlr.
Dilimizin kimliimizi ele vermesi kanlmazdr. Ama bu ele veri parmak izi-
nin yahut DNAnnki kadar kesin olamaz; nk genetik kimliimizi deil, sosyal
kimliimizi belli eder dilimiz. (Hayati Develi, Dil Doktoru)
3. Btn cmleler ile iirlerde dizeler byk harfle balar.
Vakit gece yarsn gemi olmalyd. Annem ve kz kardelerim oktan uyu-
mulard. Arada, dardan babamn kaln ksr geliyordu. Biz Niyaziyle ko-
yun koyuna, usul usul konuuyorduk. (Orhan Kemal, Baba Evi)
Sar salarna deli gnlm
Balamlar, zlmyor Mihriban
Ayrlktan zor belleme lm,
Grmeyince sezilmiyor Mihriban
(Abdurrahim Karako, Dosta Doru)
4. ki noktadan sonra veya trnak iinde verilen cmlelerin ilk kelimesi
byk harfle balar ve sonuna ilgili noktalama iareti konur.
Konsolosluktan iki memur geliyor ve neyi vard, ne ile geldi diye eyalarna el
koymak istiyorlarsa da Hatice Hanm Ne ile yolladnz ki ne istiyorsunuz? Biz de
dettir, lenin eyalar fakire fukaraya datlr. diyor. (Smiha Ayverdi, Hey Gi-
di Gnler Hey)
Konumaya balaynca unu grdk; hepimizin anlattklar hemen hemen ay-
nyd: Bir zaman tnelinin iine girmi, ortaan da tesinde bir zamana gei
yapmtk. (Aye Kulin, Trkan)
5. Unvanlar ve lakap gibi kullanlan akrabalk szleri byk harfle yazlr.
Sultan Murat, ah smail, Yzba Cengiz Topel, Dede Korkut, Nene Hatun, Ha-
la Sultan vb.
eyh Galibin cenazesi ykanrken, henz hayatta olan babas Mustafa Reid
Efendinin olunu son olarak grmek istedii, teneirin banda, yamur gibi d-
klen gzyalar ak sakalndan szlrken Ah oul, bu tahtaya kara sakal yak-
myor dedii bilinmektedir. (Beir Ayvazolu, Kuunun Son arks)
Aslnda unvan olan szckler, belli kiileri ifade iin kullanlyorsa bunlar da byk harf-
le yazlr.
Hocamz ne Ahmediye bilir, ne Muhammediye. Elinde bir hutbe kitab. Galiba t Ga-
zinin cumhurbakanl yllarnda Ankaradan yazp yollamlar (...) (Fakir Baykurt,
On Binlerce Kan)
57
3. ni t e - Yaz m Kur al l ar
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

6. Hitap sonras kullanlan unvanlar byk harfle yazlr.
Sayn Bakan, Saygdeer Meslektalar, Aziz Dostum, Sevgili Babacm vb.
Muhterem Dedeciim;
Pek ok savaa girip, ktk; basknlara uradk; basknlar yaptk. (...)
(Mehmet Niyazi, anakkale Maheri)
7. Kitap, dergi, bildiri vb. gibi almalarda, yaz balklar ve izelge, e-
ma vb. ile ilgili aklamalarn ilk harfleri byk yazlr.
Yazm Kurallar, Byk Harf Kullanm vb.
8. Tabela, levha gibi yazlarda szcklerin ilk harfi byk yazlr.
Yasak Blge.
9. zel adlardan tretilen btn szcklerin ilk harfleri byk yazlr.
Trklk, Trklk, Eskiehirli, Mslmanlk vb.
Trnak iinde verilen aktarma cmleler nasl yazlmaldr? Aklaynz.
Yabanc zel simlerin Yazm
1. Trkeye eskiden yerleen yabanc isimler sylendii gibi yazlr.
aykovski, Aristo, Dante, arlo, Tokyo, Kolombiya, ar Nikola, Paris, Nis vb.
u blgede altn varm denildi mi, halk deliye dnyor. arlonun Altna H-
cum filmi, mezar tadr. (Melih Cevdet Anday, lmszlk Ardnda Glgam)
2. Latin alfabesi kullanan lke ve toplumlara ait zel isimler aynen ya-
zlr.
Rio de Janeiro, Margaret Thatcher, Noam Chomsky, National Geographic vb.
Amerikann en kkl dergilerinden Atlantic, dnyann en iyi oyuncular ola-
rak grlen isimlerin en kt performanslarn bir araya getirdi. Listede Robert De
Nirodan Hellen Mirrene kadar birok nl isim var. (Milliyet, 20.07.2012)
3. Latin alfabesi kullanlmayan lke ve toplumlara ait zel isimler sy-
lendii gibi yazlr.
Yeltsin, Nikolas Papadopulos, Benazir Butto, Faysal, Dubai, Tiananmen vb.
Arap Baharn tetikleyen Tunus halk Zeynel Abidini devirdikten sonra geen
yl seimlere gitmiti. (Semih diz, Maripten yi Haberler Geliyor, Milliyet
23.07.2012)
Latin alfabesi kullanmayan lke ve toplumlara ait zel isimler son yllarda, ne yazk ki n-
gilizcede yazld gibi alnmaktadr. Bu durum, dilde bozulmaya neden olmaktadr. Mo-
hammad Yousuf dorusu Muhammed Yusuf, Mahmoud dorusu Mahmud vb.
58
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

zel simler Dndaki Yabanc Szcklerin Yazm
Trkeye hem Dou hem de Bat dillerinden pek ok yabanc szck girmitir. Di-
limize yzyllar ncesinden Arapa, Farsa, Yunanca, Ermenice, ince, Moolca
gibi dillerden giren szckler, okunduu biimde yazlmaktadr. Bat dillerinden
eskiden giren szcklerinde nemli bir ksm okunduu gibi yazlmaktadr: roma-
tizma, aktr, makine, traktr, tren, otobs, bilet, gardrop, liman, gazete, tiyatro,
balerin, futbol, opera, trajedi, roman vb. Ancak gnmzde Trkeye, Bat dille-
rinden, zellikle de ngilizceden pek ok szck girmekte ve bunlar alndklar
dildeki zgn yazm ile yazlmaktadr: check-up, e-mail, scanner, cafe, cd player,
cd writer, check in, x-ray cihaz, cool, ambulance, emergency, wc, full-time, part-
time, wireless, mause, shopping center, showroom, online vd.
Trkede szck banda ift nsz bulunmaz. Bat dillerinden giren bu tip sz-
ckler genellikle aslna uygun biimde yazlr: gramer, stop, kral, kritik, plan, tren,
slogan, psikoloji, staj, spor, program, propaganda, kriz, traktr, grafik, stateji vb. Bu
tr szcklerin ok aznda szcn bana nl veya bataki ift nsz arasna bir
nl getirilerek yazlr: slav, istep, iskele, iskelet, islim, istasyon; kulp gibi.
Dilimizde szck sonunda bulunabilecek nsz iftleri bellidir: Trk, krk,
bark, sarp, art, kart, alt, ant, ters, ar, ahenk gibi. Bat dillerinden giren ve son he-
cesinde bu yaplara uymayan ift nszlerin bulunduu szckler, zgn biimiy-
le yazlr: teyp, film, norm, form, modern, Frank, org, morg, romantizm, atletizm
vb. Ancak az da olsa bu tip szcklerin yazmnda, sondaki ift nsznn aras-
na nl tretildii grlmektedir: term > terim gibi.
Gnmzde, zellikle de basn yayn organlarnda, dilimize yerleen ve yazld gibi oku-
nan IMF, kulp, top, enternasyonal gibi birtakm Batl szckleri, ngilizcedeki yazl
ve okunu biimleri ile kullanma eilimi, yazm birliini bozmaktadr.
Birleik Szcklerin Yazm
Bitiik Yazlan Szckler
1. ki szck birlikte kullanldnda ses dmesi, tremesi veya dei-
mesi oluyorsa bitiik yazlr.
his etmek > hissetmek, kr etmek > kretmek, kayt olmak > kaydolmak, pa-
zar ertesi > pazartesi, kahve alt > kahvalt, kaplu baa > kaplumbaa, kayn ana
> kaynana, stl a > stla, ne iin > niin vb.
skdar, Beylerbeyi srtlarna bakar dururduk. Geen gemileri seyrederdik.
(Murathan Mungan, Kadndan Kentler)
2. Birleik szc oluturan szcklerin biri ya da ikisi de artk asl an-
lamlarn yitirmi, yeni bir anlam kazanmlarsa bitiik yazlr.
hanmeli (iek ad), kalburabast (tatl ad), imambayld (yemek ad), ayak
(bir halay tr), danaburnu (bcek ad), suiei (hastalk), dilberduda (tatl
ad), kargaburnu (alet), demirba (dayankl veya temel eya) vb.
Yine bir gn, 27 yandaki stemen, anakkaleden geecekleri gn ve saati,
denizaltnn urad bir limandan telefonla haber verir nianlsna. (Sunay Akn,
stanbulda bir Zrafa)
59
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Birleik szckler, iki ya da
daha ok szcn birlikte
kullanlmasyla oluan ve
anlaml tek bir szck ilevi
gren gelerdir. Belirtisiz ad
tamlamalar, sfat
tamlamalar, sfatlarn
addan sonra gelmesiyle
oluan ve genellikle deyim
olarak kullanlan ykleme
gruplar, birleik fiiller,
ikilemeler, ksaltma gruplar
ve kalplam ekimli
fiillerden oluan ifadeler,
yeni bir kavram
karladklarnda birleik
szck olurlar.

Birleik szcklerde, her iki szck de anlamn yitirmise birleik yazlr; ancak aslnda
birleik isim olup da insanlar nitelemek iin kullanlan eli sk, eski tfek, demir yum-
ruk, eski toprak, yeni yetme, sonradan grme gibi szckler ayr yazlr.
3. Gerek anlam dnda, yardmc fiil olarak kullanlan, vermek, dur-
mak, yazmak, kalmak, bilmek ve gelmek fiilleri, kendisinden nceki
fiile -A, -U, -I zarf-fiil ekleri yardmyla balandnda bitiik yazlr.
uyuyakalmak, deyazmak, bilebilmek, bekleyedurmak, dvermek, okuya-
gelmek vb.
Bir tohum topraa dmeyegrsn, ne yapar eder, atlar, sonra da frsatn bu-
lup geliir byle. (Fakir Baykurt, On Binlerce Kan)
Gerek sanat eseri byle en basit tabakadan bir insana seslenebilmeli, duygu-
sunu ona aktarabilmeli. (Berna Moran, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri)
4. Fiil ekim eklerinin ve fiilimsilerin kalplamasyla ortaya kan ve
yeni anlam tayan szckler bitiik yazlr.
yapboz, gelgit, ekyat, kadirbilmez, barsever, tkrldm, gecekondu, dediko-
du, kaptkat, bierdver, uyurgezer vb.
Mehmet Alinin, bana bir Allahasmarladk demeden gitmi olmasna ihtimal
veremiyorum. (Yakup Kadri, Yaban)
5. Birleik yapdaki kii ad ve soyadlar, yer adlar, kurum adlar bitiik
yazlr.
Glenay, Alper, Songl, Birol, Ertan, Ertrk, Trker, Akbay, Erdemir; Krklare-
li, el, anakkale, Krkkale, Karadeniz, Kocatepe, Uluda, Yeniehir, Yeilrmak,
Osmaneli; Yksekretim Kurumu, Akretim Fakltesi, Genelkurmay, Osman-
gazi niversitesi vb.
Kasmpaadan Beyoluna hi kmam adam ilk konumaya balad za-
man, kara gzlerini amt. (Sait Faik, Btn Eserleri 1 Semaver Sarn)
Hastahane, postahane, pastahane, eczahane gibi yaygn kullanlan birleik yapdaki yer
adlar hastane, postane, pastane, eczane biiminde sylenip yazlmaktadr.
6. Ara ynleri bildiren szckler ile artk somut yer bildirmeyen alt,
st, zeri szckleriyle kurulan birleik szckler bitiik yazlr.
kuzeydou, gneybat; gzalt, sust, ayakzeri vb.
Meerse bir sandalda gidiyormu. Meerse vakit akamzeri, gnbatm, ak-
amm. (Selim leri, Gramafon Hl alyor)
60
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

7. Dilimize Arapa ve Farsadan geen, tek szck gibi dnlen tam-
lamalar bitiik yazlr.
fevkalade, suikast; ehlibeyt, cihanmul, hsnniyet, gayrimenkul vb.
Demokrasi - tabii kastettiimiz kurallarna gre oynanan demokrasi - devlet
ynetiminde neden yine de en ehvenier rejimdir? ( Haldun Taner, Koyma Akl,
Oyma Akl)
Birleik szcklerin yazmnda kurallar henz tam oturmamtr: ilkokul ama ilk adm;
bugn ama o gn vb. Bu yzden elikiye dldnde mutlaka yazm klavuzuna bakl-
maldr.
Yn bildiren szcklerle kurulan yaplarn yazm nasldr? Aklaynz.
Ayr Yazlan Szckler
1. sim + fiil tarznda kurulan yaplarda eer ses dmesi veya deime-
si yoksa bu tip birleik szckler ayr yazlr.
kabul etmek, namaz klmak, yok olmak, not etmek vb.
2. Hayvan veya bitki, eya veya alet, durum, yer, bilim ve bilgi, yiyecek,
gk cisimleri, organ, zaman, renk, yn, yol ve ulam vb. bildiren
szcklerden birisi ile oluan ve bunlardan birisinin anlamn koru-
duu birleik szckler ayr yazlr.
kpek bal, muhabbet kuu, hamam bcei, deniz ylan, kpe iei, yer el-
mas, eker kam, kuru incir, tuz ruhu, sirke ruhu; boy aynas, akmak ta, ma-
sa rts, ay tutulmas, ba dnmesi, kalp arpnts, gece yars, hafta ba; gl
rengi, gece mavisi, ak sar, koyu yeil, ses bilgisi, halk bilimi, oban Yldz, Ku-
tup Yldz, Kuyruklu Yldz, gk ta, Dou Anadolu, Kuzey kutbu, Kemalpaa tat-
ls, ili kfte, badem ekeri, Adana kebab, maden suyu, meyve tatls, ak kemii,
iaret parma, az dii, takma kirpik, kpr yol, evre yolu, kei yolu vb.
Yaz dilimizde burada sralanan kurallara uymayan, yani birleik szc oluturan ge-
lerden birinin anlamn koruduu birtakm szcklerin birleik yazlmas yaygnlamtr:
baretmen, barol, binba, onba, birtakm, birka, ayhane, yazhane, huzurevi,
gzlemevi, depremzede, bankerzede, beyzade, amcazade, halaolu, dayolu, seyahat-
name, beyanname vb.
3. , d, alt, st, n, art, byk, kk, orta, kar, sa, sol, bir, iki, tek,
ift, sra, gibi szcklerin bata olduu birleik szckler ayr yazlr.
i sava, d bor, alt kurul, art niyet, arka plan, kar oy, byk harf, orta oyu-
nu, sa ak, tek hcreli, ift kanatl, ard sra, yasa d, yurt ii, fizik tesi, alt ya-
z vb.
61
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

kilemelerin Yazm
1. Btn ikilemeler ayr ve araya herhangi bir noktalama iareti konul-
madan yazlr.
renk renk, hzl hzl, de kalka, koa koa, ak seik, byk byk, ar pa-
zar, eri br, oluk ocuk, tek tk, pat kt, gmbr gmbr, masa filan, falan
falan, falan filan, defter mefter, yol mol vb.
Belli ki anasndan, atasndan, obasndan kopmak kolay deildi. Yreinin bir
yan usul usul sklyordu. (Murathan Mungan, Lal Masallar)
Pekitirme Sfatlarnn Yazm
1. Pekitirme sfatlar, szcn ilk hecesinin nlyle biten ksm alna-
rak bunlara p, r, s, m seslerinin getirilmesiyle tretilir ve bunlar bir-
leik yazlr. Bu yaplarn daha da pekitirildii veya bu yaplarda n-
l tremelerinin ortaya kt grlr.
yemyeil, gmgk, kopkoyu, pespembe, yusyuvarlak, kapkaranlk, srsklam,
arabuk, rlplak, gpegndz, epeevre, srlsklam, parampara vb.
Kar yayordu, ne uzun yoldu! Kar yayordu ve Kprye ktmzda stan-
bul bembeyaz kesilmiti. (Selim leri, Gramofon Hl alyor)
Pekitirme sfatlar nasl yazlr? Aklaynz.
Ek Fiilin Yazm
1. sim veya fiil soylu yklemlere, ek fiilin ekimli idi, imi veya ise bi-
imleri getirildiinde bunlar ayr veya bitiik yazlabilir. Ayn durum
ek fiilin zarf-fiil biimi olan iken iin de sz konusudur.
Szck nszle biterse bataki /i/ sesi der ve tpk bir ek gibi ses uyumlarna
girer: retmen idi / retmendi; gelmi idi / gelmiti; doktor imi / doktormu, oku-
yacak imi / okuyacakm; ocuk ise / ocuksa, yapyor ise / yapyorsa; gen iken /
genken, bilmez iken / bilmezken vb.
Ustayla rak hi konumazlard. Anlamalar iin konumann da hi gerei
yoktu. Birbirlerine nasl davranacaklarn ikisi de ncna cncna, kadar ok-
tan renmilerdi. (Yaar Kemal, Al Gzm Seyreyle Salih)
2. Szck nlyle bitiyorsa, ek fiilin bandaki /i/ nls yar nl /y/
sesine dnr.
baarl idi / baarlyd, gelmeli idi / gelmeliydi; hasta imi / hastaym; almal
imi / almalym; yolcu iken / yolcuyken, okumal iken / okumalyken vb.
Zaman zaman, alyor beni bir merak: nn de roman okur muydu acaba? Vi-
yolonsel almaya heves ettiini duymutuk, roman okuduunu, hayr! Ya Bayar,
acaba o okur muydu? (Attil lhan, Hangi Edebiyat)
62
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3

63
Ek fiilin -ken zarf-fiil alm biimi iken - ek fiilin idi, imi ve ise biimlerinden farkl ola-
rak - ekletii zaman uyuma girmez: yalyken, yapyorken vb.
Hseyin len aabeyimin adym, daha aylkken lm, sonra ben dounca, bana
onun adn vermiler. Buralarda byle eyler olur. (Murathan Mungan, Kadndan
Kentler)
Ek fiilinin -ken zarf-fiil ekini alm biimi iken, isimlerle kullanldnda ne tr kullanm
zellikleri meydana kar?
Geni Zaman ekimli Fiillerin Yazm
1. Trkede tek heceli olumlu fiil kklerine, geni zaman ekinin ne e-
kilde gelecei sorunludur. Hangi fiilde ekin -Ar, hangisinde -(X)r ge-
lecei konusunda kesin bir kural yoktur.
koy-ar, sor-ar, yat-ar, sat-ar, at-ar, bak-ar, yut-ar, an-ar, z-er, r-er, tut-ar,
dol-ar, er-er; ancak ol-ur, gel-ir, bul-ur, kal-r, var-r.
-mAk Mastar Ekinin Yazm
1. -mAk mastar eki; iyelik veya ynelme (+a), belirtme (+i), tamlayan
(+in) hali ile okluk (+lAr) ekleriyle kullanldnda -mA olmaktadr.
grmek ancak grmem, grmen, grmesi; grmeye, grmeleri, grmenin vb.
Gitmek lazm! ancak Gitmem lazm!
Madem ki yazar yazmaya iten, aa vuramayp bastrmak zorunda kald
isteklerdir, o halde bunlar bir yolunu bulup klk deitirerek kendilerini eserde bel-
li edeceklerdir; (...) (Berna Moran, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri)
Saylarn Yazm
1. Ondan itibaren birleik rakamlar yazyla verildiinde bunlar ayr ay-
r yazlr.
on be kitap, be yz bin lira, bir milyon iki yz bin vb.
ek, senet gibi belgelerde rakamlar yazyla yazlacaksa baka bir rakamla doldurulmas
ihtimalini nlemek iin saylar bitiik yazlr.
2. Byk saylar yazlrken okumay kolaylatrmak amacyla farkl yn-
temler kullanlr.
Sondan balayarak her basamakta bir nokta konur:
120.745.355.780
l basamaklarn aras yazyla yazlr:
120 milyar 745 milyon 355 bin 780.
3. Eer saylar rakamla yazlyor ve sonrasnda ek geliyorsa bu eklerin
yazmnda nl ve nsz uyumlarna uyulur ve bunlar kesme iareti
kullanlarak yazlr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

Eski Trkiye olarak 1950li yllarmz ele alacaz; nk benim yaadm ve
hatrladm elli yl ncesi artk tarih oldu. (lber Ortayl, Krk Ambar Sohbetleri)
4. Romen rakamlar; yzyllarda, hkmdar adlarnda, tarihlerde, ayla-
rn yazmnda, kitap ve dergi ciltlerinde, kitaplarn n blmlerinde-
ki sayfalarn numaralandrlmasnda ayr yazlr.
XXI. yzyl, IV. Murat vb.
Saylar hangi durumda tamamen bitiik yazlr?
Kartrlmas Olas Eklerle Bala ve Edatlarn Yazm
Bilindii gibi Trkede soru eki dndaki ekler, getirildikleri szce bitiik; sz-
ckler ise - bitiik yazlmas gerekenlerin dndakiler - ayr yazlr. Ancak dilimiz-
de +ki aitlik eki ile bala ve edat olarak kullanlan ki szc; yine +DA bulun-
ma hali eki ile dA balacnn yazda kartrld grlmektedir.
+ki Aitlik Eki, ki Balac ile ki Pekitirme ve phe Edatnn Yazm
Trkede seste olan ayr ki vardr:
Aitlik bildiren +ki ekinin yazm: Bir ek olduu iin szce bitiik yazlr.
Elimizdeki imknlar kullanmamakta neden direniyoruz? (Haldun Taner, Koy-
ma Akl, Oyma Akl)
Balama ilevindeki ki szcnn yazm: ki cmleyi balayan yani bala
olan ki ayr yazlr.
Bizim de iimiz bu! Onlar unutacak, biz syleyeceiz ki cmle lem duysun.
(Feyza Hepilingirler, Trke OFF)
Pekitirme veya phe grevinde kullanlan ki szcnn yazm: Pekitir-
me grevindeki ki sz yklemlerden sonra kullanlr ve ayr yazlr.
Sen zaten evde alyorsun, senden nce gelebilmem mmkn deil ki! (Aye
Kulin, Trkan)
Trkede zellikle ilk iki maddedekilerin kartrld, ok defa ayr yazlacak-
ken bitiik yazld grlmektedir. Bunu ayrt etmenin iki basit zm vardr:
zerine hl eki getirmek mmknse bitiik, deilse ayr yazlmaldr: Evde-
kine, yoldakinden, seninkini vb.
Elbette Avrupa lkelerinde konuulan Trke, Trkiyedekinden farkl artlar
altnda varln devam ettirmekte, kendine has kimi zellikler gelitirmektedir.
(Nurettin Demir-Emine Ylmaz, Trk Dili El Kitab)
Yukardaki metni okuyunuz. Ardndan koyu yazl szcn sonundaki +ki he-
cesini atarak okuyunuz. Byle okunduunda, yani cmleden karldnda, anlam
bozulmaktadr. yleyse buradaki +ki, bir ektir ve szce bitiik yazlmaldr.
64
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5

ki cmleden karldnda anlam bozuluyorsa bitiik; bozulmuyorsa ayr
yazlr.
Derler ki binlerce ii alm bu kk yapmak iin; imdi hibirinin ad bi-
linmez. (Murathan Mungan, Lal Masallar)
Yukardaki metni okuyunuz. Bir de koyu yazl szc karak okuyunuz.
Byle okunduunda da cmlenin anlamnn bozulmad grlr. yleyse burada
ki ayr yazlmaldr.
ki balac kimi szcklerde kalplat iin bitiik yazlr: hlbuki, mademki, sanki, oy-
saki, belki, nk vb.
+DA Hl Eki ile dA Balacnn Yazm
Trkede bala olarak kullanlan dA ile bulunma hli (+DA) eki zaman zaman
karmaktadr. Bunlar ayrmann en kolay yolu, cmleden kardmzda anlam
bozuluyorsa bu ektir ve birleik yazlmaldr; anlam bozulmuyorsa balatr, ayr
yazlmaldr.
Bugn 30 yllk sosyoloji eitiminden sonra vardm nokta, sosyolojide bildi-
im tek ey, hibir ey bilmediimdir dersem beni Sokratesvr bir tevazu ile itham
edebilirsiniz. (mit Meri Yazan, Trkiye Kanatlarmn Altnda)
Yukardaki rnekte koyu yazl szc inceleyiniz. Grld gibi +da ka-
rlrsa anlam bozulmaktadr; yleyse bu ektir ve bitiik yazlmaldr.
+DA eki, Trkedeki nsz uyumu kural gerei +da / +da / +ta / +te biimlerinde kulla-
nlr. zel isimlere eklendiinde kesme iareti ile ayrlabilir.
12. yzylda Arapadan Latinceye evirilerle balayan uyanmann Fransada
da yanks aka grlyordu. (Sevim Tekeli, Bilim Dillerinin Tarihsel Geliimi)
rnekteki koyu yazl szck, cmleden karlrsa anlam bozulmamaktadr;
yle ise bir balatr ve ayr yazlmaldr.
da / de balac, sonu tmsz nszlerle biten szcklerden sonra kullanldnda ta / te
biiminde sylense bile yazm /d/ iledir.
ya da balac ayr yazlr.
ile Balacnn / Edatnn Yazm
Hem bala hem de edat olarak kullanlan ile, bamsz veya ekletirilerek kullanlr.
Fkralar, romanlar, ykleri ile tandmz Oktay Akbaln zgn yanlarn-
dan biri de denemeciliidir. (Doan Hzlan, Dzyaz Ayrac)
le, ekletiinde, nszle biten szcklere gelince bataki /i/ sesi der; sonu
nlyle biten szcklerde ise /i/ > /y/ olur.
Kars, ocuuyla her akam umutla ayordu kapy. (Fakir Baykurt, On
Binlerce Kan)
65
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

Soru Ekinin Yazm
Soru eki, dier eklerden farkl olarak daima ayr yazlr ve sonuna ? iareti konur.
Kimi durumlarda soru ekinin zerine kii ekleri de getirilebilir, ancak bu durum
ayr yazlma kuraln deitirmez.
Hey Allahm, bu suali okumaktan bkmadn m hl? (Aye Kulin, Trkan)
Gne batyor... Yarn, yine doar. Ben, u topraklarda yatan gnein - bir gn
olsun - doduunu grmeyecek miyim? (Namk Kemal, Glnihal)
Soru eki u durumlarda soru anlam tamaz: 1) -DI mI zarf-fiil yapsnda 2) yisi
mi gibi kalp ifadelerde 3) kilemelerde pekitirme amacyla kullanldnda soru
iareti kullanlmaz.
1. Hayat pahallat m dostluklar ucuzlar. (Haldun Taner, Koyma Akl Oyma Akl)
2. yisi mi, yarndan tezi yok, keiin izini tutup gidelim; kader, ksmetse bir
gn olur arkalarndan yetiiriz. (Efltun Cem Gney, Kerem le Asl)
3. yle ki, Yorgi bir gn: - Yahu ocuklar, demiti, ay nda futbol oynamak
kyak m kyak olacak! (Orhan Kemal, Baba Evi)
Kitap, makale, ke yazs veya bildiri gibi yazlarn balklarnn ilk harfleri byk yazl-
dnda soru eki tpk ve, veya, ile gibi kk harfle yazlr. Ancak btn szckler byk
harfle yazlrsa bunlar da byk yazlr.
Dzeltme aretinin (^) Kullanm
Dzeltme iareti, yaz dilimizde iki nedenle kullanlr.
1. Trkede k, g, l, gibi nszlerin art damak m yoksa n damak m ol-
duu esas olarak birlikte kullanld nlye baldr: kara, garip,
aln, koku, gurbet, kol vb. szcklerde bu sesler art damak; krek,
glck, el, yelek gibi szcklerde ise n damak nszdr. Ancak
yaz dilinde kimi alnt szcklerde, bu sesi gsteren harflerden nce
veya sonra art damak nlleri - a ve u - geldii halde, sz konusu n-
szler n damak nsz olarak sylenir. Bu durumu yazda belirt-
mek iin, bu nllerin zerine dzeltme iareti konur: ve .
kr, kt, kfir, bekr, Hakkri, Kmil, dkkn, mezkr, skn, mahkm; ka-
rargh, dergh, rzgr; lle, lzm, slm, hill, Halk vb.
Biliyorsun ki, bizim Beinci Ordunun karargh Sarozdadr. (Tark Bura,
anakkale Maheri)
2. Baz alnt szcklerde, uzun nlnn gsterilmedii durumlarda an-
lam karkln gidermek iin uzun nlnn zerine ^ iaretini
konur.
3. Arapadan dilimize geen + nispet ekinin belirtme (+i) hl eki ve 3.
tekil ahs iyelik ekiyle karmasn nlemek iin dzeltme iareti
kullanlr.
66
Tr k Di l i -I I
Dzeltme iareti anlamnda
dilimizde apka iareti
kavram da yaygn biimde
kullanlmaktadr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

Hala szcn dzeltme iareti kullanarak ve kullanmadan telaffuz ediniz. Meydana ge-
len anlam deimesini yorumlaynz.
Ksaltmalarn Yazm
Bir yazda ok sk geen isimler, yazar tarafndan belli biimlerde ksaltlabilir. Bu-
nun dnda toplumun deiik kesimlerince ok kullanlan ksaltmalar da bulun-
maktadr. Bu ksaltmalar deiik biimlerde yaplabilmektedir.
Eer tek szck ksaltlacaksa bu durumda bazen byk harf, bazen de kk
harf kullanlabilmektedir: N (Azot), (niversite), M (mild); m (metre), g (gram),
l (litre) vb. rneklerde (M ve m) grld gibi ksaltmann byk veya kk
harfle yaplmas anlam deitirmektedir.
Tek szcklk ksaltmalarda bazen szcn ilk hecesi veya harfi; bazen de ilk
iki veya nsz kullanlr ve sonuna nokta konur: Prof. (profesr), Bul. (bulvar),
Sok. (sokak), haz. (hazrlayan), n. (nbeti), Dr. (doktor), kr. (kuru), Hz. (hazret) vb.
Grld gibi, kimi ksaltmalarda nokta iareti kullanlmakta (Prof., Sok., Nu. vd.), ki-
milerinde ise kullanlmamaktadr (RNA, kg, cm vd.).
Birden ok szckten oluan lke, devlet, eser, kurum, varlk, kii, hastalk vb.
adlarn ksaltmas, bu szcklerin ilk harflerin bir araya getirilmesiyle oluturulabi-
lir. Noktalama iaretleri nitesinde de belirtildii gibi, bu ekilde tamam byk
harflerden oluan ksaltmalarda esasen nokta kullanlmaz. TBMM, AGK, BM, OT-
D, ASELSAN, DDY, THY, TDK vb. Ancak nadir de olsa T.C., T. gibi ksaltmalarda
nokta iareti bulunmaktadr.
Bu tip ksaltmalara ekler, ksaltmann son harfinin okunuuna gre getirilir: TDKden,
TBMMye, THYde vb.
Bilimsel bir yazda, ok bavurulan baz kaynak veya kiiler ile ok sk geecek olan terimler,
yaznn banda Bundan sonra bu eser iin u ksaltma kullanlacaktr. tarznda bir aklama
yaplarak veya dorudan ayra iinde yazarak o eseri balayan ksaltmalar yaplmakta, ayn e-
kilde yaznn banda veya sonunda, o yazda kullanlan ksaltmalar dizisi verilmektedir.
Kark Dilli Eserlerii en iyi temsil eden dil ydigr, Behcetl-hadayk fi
mevizetil-hakayktr [BH]. (...) Behcetl-Hakaykta grlen balca ses ve yaplar
unlardr: - Szbandaki b- > m- ikili ekilleri kullanlmtr. BHde m-li ekiller
baskndr. (Ali Akar, Trk Dili Tarihi)
din konu ancak dini btn
tarih bina ancak tarihi incelemek
kalb kranlarm sunarm ancak kalbi salam
ak eklem kemii ancak k seven
dahi pekitirme balac ancak dhi deha sahibi
hal zme, zm ancak hl durum
katil cinayet ancak ktil cinayet ileyen
varis damar genilemesi ancak vris miras
67
Tablo 3.1
Dzeltme aretinin
Kullanlmasyla lgili
rnekler
Tablo 3.2
Nispet Eki, Belirtme (+)
Hli veya 3. Teklik
ahs yelik Ekinin
Kullanmyla lgili
rnekler
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
Ksaltma; bir szck, terim
ya da zel adn ierdii
harflerden biri veya birka
ile ksa olarak belirtilmesi ve
simgeletirilmesidir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

Ses Uyumlar ve Yazm Kurallar
Trkede seslerin dizilii, zellikle eklerin kullanl belli bir dzen ierisinde ger-
ekleir. Bu da nl ve nsz uyumlarnn domasna yol amtr. Trkede iki
nl uyumu (byk ve kk nl uyumlar), bir de nsz uyumu vardr.
Trkede asl olan byk nl uyumudur. Bilinen ilk metinlerde gnmze ka-
dar bir iki istisna dnda hemen btn Trk dil ve lehelerinde byk nl uyumu
grlr. Bu uyum, ekler geldii zaman da deimez, yani ekler de bu kurala uyar.
el+ler+i+n+de+ki+ler+den > ellerindekilerden
oku-t-tur-u-l-acak-sn > okutturulacaksn.
Zaman zaman uyuma girseler de alnt ve birleik szcklerde nl uyumlar aranmaz: F.
ep rast > apraz, F. hurdevat > hrdavat, A. mithare > matara, kahve alt > kahvalt,
bu ile > byle, ne asl > nasl vb.
Trkedeki ses uyumlaryla ilgili ayrntl bilgi iin Trk Dili I kitabnn drdnc nite-
sini okuyabilirsiniz. (Macit, M. ve Cavkaytar, S., (Ed), Eskiehir: Anadolu niversitesi Ya-
ynlar, 2012)
Trkede isimlere gelen +ki, +ken, +leyin,+()mtrak ekleri ile fiillere gelen -(X)yor
eki uyuma girmez: yoldaki, yoldayken, akamleyin, yeilimtrak, gryor. Bunlarn d-
nda isimlere gelen +DA ekinin de uyuma girmedii grlr: yolda, arkada, trde,
ite, evde szcklerinde uyuma girer; ancak meslekta, karde, lkda szcklerin-
de uyuma girmez.
Kk nl uyumunun tarihi gemiine baktmzda, Trkede byk nl uyu-
mu kadar yaygn olmad grlr. Ancak bugn Trkede eklerin nls, szc-
nn son hecesinin nls dikkate alnarak ve kk nl uyumuna gre getirilir.
el+ler+i+n+de+ki+ler+den > ellerindekilerden; oku-t-tur-u-l-acak-sn > okuttu-
rulacaksn.
Son hecesinde art damak nls bulunan, ancak n damak nszyle biten szcklerde,
eklerin nl uyumuna girmedii grlr: kabul+ > kabul, alkol+l > alkoll, sa-
at+i+m > saatim, idrak+e > idrake, kontrol+sz > kontrolsz vb.
Bilindii gibi Trkede bir de nsz uyumu bulunmaktadr. nszler tml
ve tmsz diye ikiye ayrlrlar. Bu nszlerin bir ksm, nsz uyumu dediimiz
kural gerei birbiriyle nbetleen iftleri tekil ederler: c ~ , d ~ t, k ~ g.
Bu durum, yazmda aadaki uygulamalara yol aar:
Szck tmsz nszle bitiyorsa tmsz nszle balayan ek gelir:
Trk+e > Trke, kayk+k > kaykk, sa+tan > satan, i+te > ite; bit-kin >
bitkin, at-k > atk, ka-t > kat, bak-tk+a > baktka, i+tik+i > itii vb.
Szcn sonu tml nsz veya nl ile bitiyorsa ekin tml nszle
balayan biimi getirilir:
yol+cu > yolcu, gzel+ce > gzelce, yavru+cak > yavrucak, yol+da > yolda,
yer+den > yerden, yor-gun > yorgun, dal-g > dalg, del-gi > delgi, sol-du > sol-
du, al-dk+a > aldka, bekle-dik+i+m > beklediim, yz-dk+ > yzd vb.
68
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

Yansma isimlerden isim yapan +tX eki ile dnl fiillerden isim treten -tX eki benze-
me kuralna uymaz: kpr+t > kprt, grl+t > grlt, grn-t > grnt, tiksin-
ti > tiksinti, aln-t > alnt, dkn-t > dknt vd.
nl uyumlarna girmeyen isim ve fiilimsilerden zarflar treten +ken (< iken) ile aitlik
eki +ki, nsz uyumuna da girmez: azken (az iken), geliyorken (geliyor iken), dnk,
evvelki vb.
Szck Sonunda / c, t /d, p / b ve k / g Nbetlemesi
Dilimizde sonu //, /t/, /p/ veya /k/ ile biten birtakm szckler, nlyle bala-
yan ek aldnda veya nlyle balayan szcklerle kullanldnda, bu seslerin
geici olarak, srasyla /c/, /d/, /b/ ve /g/ olduu grlr. Bu blmde bu tr ses
olaylar yazm kurallar balamnda ele alnacaktr.
Bu nitede yaz dilimizde grlen nbetlemeler (geici ses deimeleri) e zamanl dil
bilgisi kurallarna gre anlatlmaktadr.
Szck Sonunda // > /c/ Nbetlemesi
Trkede hac, sac gibi birka szck dnda esas olarak szck sonunda /c/ sesi
bulunmaz. ki veya daha fazla heceli szcklerin sonundaki // sesleri ise, nly-
le balayan ekle kullanldnda // > /c/ olur: kvan++m > kvancm; avu+a >
avuca; sevin+i > sevinci, krlang+a > krlangca vb.
Bu tip szckler, zel isim olarak kullanldnda telaffuzda // > /c/ olsa da yazda gste-
rilmez: Kvana aldm kitab bugn vereceim.
Bu tip szcklerden sonra nlyle balayan bir szck geldiinde telaffuzda yine // > /c/
olur; ama bu durum yazda gsterilmez: almak, avu amak gibi.
Tek heceli szckler de ise // > /c/ deimesi kurall deildir: kalem u+u > kalem ucu,
ancak avu i+i > avu ii, har+a- > harcamak gibi. Yazmda tereddt edildii takdir-
de yazm klavuzuna bavurulmaldr.
Szck Sonunda /t/ > /d/ Nbetlemesi
Trkede ad, d, yd, ad gibi birka szck dnda esasen szck sonunda /d/ se-
si bulunmaz. Bunlarn dndaki kimi szcklerin sonundaki /t/ sesi, zerine ek geti-
rildiinde /d/ olur. Bu durum hem tek hem de ok heceli szcklerde grlr. s-
telik Trke ve alnt szcklerde farkl gerekelerle benzer durum sz konusudur.
Tek heceli szcklerde:
kurt+u > kurdu, art++n+a > ardna, drt+nc > drdnc, but+u > budu;
ancak srt++n+a > srtna, at++m > atm, it+e > ite.
ki veya daha fazla heceden oluan szcklerde:
kanat+ > kanad, geit+e > geide, tokat++n+ > tokadn; ancak kant+ > ka-
nt, bulut+a > buluta, yant+ > yant vb.
Trkede Arapa veya Farsadan giren szcklerin sonundaki /d/ sesleri /t/
olarak yazlr ve okunur:
69
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Nbetleme kavram ile szckte
grlen geici ses deimesi
kastedilmektedir: avu+u >
avucu szcnde // > /c/
deiimi anlktr. Szcn
temelinde deime sz konusu
deildir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

kd > kt, Ahmed > Ahmet, mesd > mesut, umd > mit, derd > dert, mild >
milat vd. Ancak bu szcklere nlyle balayan bir ek geldii zaman tekrar t > d olur:
kt+a > kda, mit+i > midi, dert+i > derdi vb. Ancak szcklerin aslnn nasl ol-
duunu her zaman bilemeyebiliriz. Bu durumda yazm klavuzuna baklmaldr.
zel adlar, ek geldii zaman telaffuzda /d/ olsa da yazda gsterilmez.
Bin yz otuz doumlu nfusa kaydedilen on alt yandaki Ahmeti, yirmi
alt yanda bin yz otuz iki doumlu bir kadnla evlendirmek icap etmi-
ti. (Sait Faik, Btn Eserler 1 Semaver Sarn)
Sonu /t/ ile biten alnt szckler, geldii dilde zaten byleyse bunlarda bir deiiklik g-
rlmez: hizmet+i > hizmeti; zahmet+i > zahmeti, millet+e > millete, musibet+e > musi-
bete vb. Ancak her szcn aslnn nasl olduunu her zaman bilemeyebiliriz. Bu durum-
da szle ve/ya yazm klavuzuna baklmaldr.
Szck Sonunda /p/ > /b/ Nbetlemesi
Szck sonunda /p/ > /b/ nbetlemesi, tek heceli szcklerin bir ksm iin sz
konusudur: ip+i > ipi, sap+ > sap ancak dip+i >dibi. Ayn durum alnt szckler-
de de grlr.
Trkiye Trkesinde szck sonunda /b/ sesi bulunmaz. Bundan dolay alnt
szcklerin sonundaki /b/ > /p/ olur: A. takb > takip, A. kitb > kitap, A. urb
> urup vb. te bu gibi szcklere nlyle balayan bir ek geldiinde tekrar eski
haline dnerler: takip+e > takibe, kitap++m > kitabm, urup+u > urubu vd.
Szck Sonunda /k/ > // Nbetlemesi
Trkede iki ve daha fazla heceli isimlerin sonu /k/ ile bittiinde ve isme nlyle ba-
layan bir ek getirildiinde /k/ > // olur: bilek+i+m > bileim; ayak+a > ayaa vb.
Bu kural fiiller iin geerli deildir: Akar su, bina kecek vb.
Bu tip szckler, zel isim olarak kullanldnda, telaffuzda kurala uyulsa da yazda uyul-
maz: Faruku, Tarka, Kzlrmakn vb.
Hititler .. 2 bin yllarnda Halysin (Kzlrmakn) emeci (kavsi) iine yer-
lemilerdi. (Halikarnas Balks, Btn Eserler I Merhaba Anadolu)
tek+i > teki; ok+a > oka; ek+i > eki rneklerinde grld gibi tek heceli szckler bu
kurala uymaz. Ak szc, istisna olarak aarmak fiillinde deiir; ancak gzmn ak
karas dediimizde sz konusu kurala uyduu grlr.
Dou dillerinden Trkeye giren sonu nsz+/g/ biimindeki szcklerde /g/
> /k/ olur: reng > renk, heng > ahenk, ceng > cenk. Ancak bunlara da nlyle
balayan bir ek geldiinde tekrar eski hallerine dnerler: renk+i > rengi, ahenk+e
> ahenge vb.
70
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Ahlk, hukuk, ittifak, mttefik, idrak, mnafk gibi alnt szcklerin sonuna nlyle
balayan ek getirildiinde /k/ > /g/ olmaz: ahlk+ > ahlk, hukuk+a > hukuka vb.
nl Daralmas
Trkede fiillere bir ek geldii zaman temel olarak kk deimez. Ancak birtakm ek-
lerde geici nl daralmas grlr. Sonu /a/ veya /e/ nlsyle biten fiillere -(I)yor
eki geldiinde bu nller daralr: bala-yor > balyor, okuma-yor > okumuyor.
Karanln iinden Eminenin beyaz dileri iki sr sedef taneleri gibi parlyor.
(Yakup Kadri, Yaban)
Szl dilde, -An, -ArAk, -AcAk, -AsI, AlIm gibi ekler, /a/ veya /e/ nlsyle biten fiillerle
kullanldnda araya gelen yardmc /y/ sesinden tr balyacak (< bala-y-acak), yol-
luyarak (<yolla-y-arak), taryalm (< tara-y-alm), gelmiyen (< gel-me-y-en) gibi geni n-
ls daraltlarak telaffuz edilebilmektedir. Ancak bu durum yazda gsterilmez.
Dilimizde istisna olarak deve ye- fiillerinin nlleri, yukardaki gibi eklerle kullanld-
nda daralr. Bu durum yazda gsterilir: de-yor > diyor, ye-y-ecek > yiyecek, de-y-esi >
diyesi, ye-y-elim > yiyelim, ye-y-ip > yiyip, ye-y-ince > yiyince vb.
Ak diyorlar en mukaddes hayale; / Ve sen de desin bu sonsuz hale... (Abdur-
rahim Karako, Dosta Doru)
Tek Heceli Szcklere Ek Geldiinde nsz Tremesi
Trkede, Arapa hiss veya ngilizce full szcklerinde olduu gibi ikiz nsz
yoktur. Bu yzden dilimize Arapadan giren ve aslnda sonunda ikiz nsz bulu-
nan his, af, hak, hat, had, zan gibi szckler tek nszle yazlr. Ancak bu tip sz-
ckler nlyle balayan ek veya fiille kullanldklarnda sondaki nsz ikizleir.
his etmek > hissetmek; af+a uramak > affa uramak; hak+ > hakk; tren hat+
> tren hatt vb.
Kendimi hi de eksik hissetmiyorum. (Aye Kulin, Trkan)
kinci Hecelerdeki nllerin Dmesi
Trkede kurall olmamakla birlikte gnl, beyin, koyun (gs), gs, burun,
aln, oul, az, bar gibi szcklere nlyle balayan ek geldiinde ikinci hece-
deki dar nller (yani //, /i/, /u/, //) der:
gnl++m > gnlm, koyun+u+n+a > koynuna, burun+u > burnu vb.
Dilimizde evir- ve devir- fiillerinin edilgen biimlerinde de ayn olay grlr:
devir- / devril-, evir- / evril-. Ancak bu durum, avu, byk, kk, yant, zm,
kmr, dm, geyik, buuk, ak, soluk vb. birok szckte grlmez: geyik+e >
geyie, kant+a > kanta, dm+ > dm, soluk+u+m > soluum vb.
Ferman tekrar evreye sard. Koynuna koyacakt. Fakat gsnn grnmez
bir cendere ile skldn duydu. (mer Seyfettin, Ferman)
71
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

Burun, koyun, omuz gibi szcklerle kurulan ikilemelere ek geldiinde, nl dmesi g-
rlmez: burun buruna gelmek, koyun koyuna yatmak, omuz omuza savamak vb.
Konuma dilinde, ieri, dar, ileri, yukar, ora, bura, ura szckleri ek aldnda son-
daki nl der: ieri+de > ierde; dar+dan > dardan, yukar+da > yukardan,
ora+da > orda, ura+dan > urdan vb. Ancak yaz dilinde bu durum kesinlikle gsteril-
mez. Bunlardan yalnzca ileri+le- > ilerle- fiili istisna olarak yaz dilinde kullanlr.
Trkeye Arapadan giren ve geldii dilde ikinci hecesinde nl bulunmayan,
ancak Trkede telaffuz glnden dolay nl tremesi grlen mr (< A.
mr), kr (< A. kr), akl (< A. akl), kayt (< A. kayd), devir (< A. devr), nakil
(< A. nakl), seyir (< A. seyr) vb. szckler nlyle balayan ek veya nlyle ba-
layan bir yardmc fiille kullanldnda ikinci hecelerindeki treme nller der:
akl+a > akla; mr++m > mrm, kr etmek > kretmek, kayt olmak >
kaydolmak; devir etmek > devretmek, nakil+i > nakli vd.
kinci hecesinde nl bulunmayan alnt szckler zel isim olarak kullanldnda hangi
eki alrsa alsn nl dmesi yazda gsterilmez:
mr szc mr+ tkendi > mr tkendi olur; ancak mr grdm.
rneindeki gibi zel isim olarak kullanlrsa // sesi dmez.
Trkeye Arapa veya Farsadan giren ve aslnda ikinci hecesinde uzun nl bulunan hu-
kuk (< A. hukk), takdim(< A. takdm), takdir (< A. takdr), skn (< A. skn), mit
(< F. umd), takip (< A. takb), kabul (< A. kabl) gibi szckler nlyle balayan bir
ek veya bir yardmc fiille kullanldnda ikinci hecedeki nller dmez:
hukuk+a > hukuka; takdim etmek; takdir olunmak; skn+a ermek > skna er-
mek; mit etmek; kabul olmak, takip+e balad > takibe balad vd.
72
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

73
Trk yaz dilinin temel yazm kurallarn srala-
yabilmek
Yazm kurallar, biimsel olarak uymamz gere-
ken kurallar btndr.Bu kurallar byk harf
kullanm, gerektiinde hecenin blnmesi, ayr
veya bitiik yazlan szckler, nl ve nsz
uyumlar, uyum d yazmlar, rakamlarn ya-
zlmas, ksaltmalarn ne ekilde yaplaca veya
yaygnlam ksaltmalar, gerek rakamlar gerek-
se ksaltmalara gelen eklerin nasl yazlaca,
yazarken karlatmz ses olaylarndan han-
gilerinin yazya aktarlaca, hangilerinin akta-
rlmayaca gibi konularn btnn kapsar.
Yazm kurallarna uymamaktan kaynaklanan
anlatm bozukluklarn deerlendirebilecek bilgi
ve beceriler kazanabilmek
Yazm kurallar herkes iin balaycdr. Bu ku-
rallara uyulmadnda anlalamama veya yanl
anlalmalar sz konusu olabilir. Bu durum da
kiiler arasnda salkl bir iletiim kurulmasn
engeller. Yazm kurallarnn neler olduunu bil-
mek, hem doru yazmaya hem de yazm hatala-
rn gidermeye yardmc olur.
zet
1
A M A
2
A M A
74
1. Aadakilerin hangisinde byk harf kullanlmama-
sndan kaynaklanan yazm yanl vardr?
a. Gney sahillerimiz yine her yl olduu gibi Al-
man, Rus, ngiliz turistlerle dolup tayor.
b. Trk milleti Kurtulu sava yllarnda yedi d-
vele kar byk mcadeleler vermi ve bunda
da baarl olmutur.
c. ocuklar, eve nereden geldii belli olmayan yav-
ru kediye baylm, hatta ona Haylaz diye ad
koymulard.
d. 19 Mays 1919 ulu nder Atatrkn genlie
bayram olarak hediye ettii tarihtir.
e. Trkiye Byk Millet Meclisince kabul edilen
kanunlar, yetkili kiilerce bavurulmas halinde
Anayasa Mahkemesi tarafndan Anayasaya uy-
gunluk ynnden denetlenirler.
2. Aadakilerin hangisinde pekitirme sfatnn yaz-
m yanltr?
a. Btn gn urap didindim; ama bir sonu ala-
madm.
b. Ben btn iekleri severim. Pembe gln yeri
benim gnlmde bakadr. Hele pes pembe
olursa benim iin yeri daha da bakadr.
c. Yamurdan dolay amur deryasna dnen so-
kaklarda pantolonum batt.
d. Kapdan kar kmaz komularn inceleyici ba-
klaryla karlamak ho deil.
e. Yaplacak iler bylesine ylm iken ikide bir
gezmelere gitmek de neyin nesi?
3. Aadakilerin hangisinde ki sz yanl yazlmtr?
a. Beklenmedik iin kt, anladk; ne var ki biz de
burada seni bekleye bekleye harap olduk!
b. Mademki bu iler yarna kadar bitmeli, o halde
herkes bu gece burada, tamam m?
c. Yolculua klacak saat belli, yleyse ne diye
ge kalnrki?
d. Dn akamki kt haberi alnca vaktin ge ol-
masna bakmadan yola koyulmu.
e. Btn gece bou bouna sizi beklemiler, belki
gelirsiniz diye mit etmiler.
4. Aadakilerin hangisinde ki balacnn yazm
yanltr?
a. Gerek demokrasilerde gler ayrl ilkesi h-
kim olmaldr ki iktidarn hukuk d yollara ba-
vurmas engellenebilsin.
b. Dnk yeni yetme gelmi, bugn bana akl -
retmeye kalkyor? Hele dur, biraz by, oku, -
ren; ondan sonra akl sat!
c. Gemiteki hatalardan ders alnabiliyorsa, olan-
lar iin zlmeye hacet yok.
d. Ee ne demiler: Evdeki hesap arya uymaz.
Kardeim, ayan yorganna gre uzatki sonra
sen rahat edesin!
e. Nihayet diplomay alyorum. im yle sevinle
dolu, yreim yle kpr kpr ki sanki iimde
bir gvercin kanat rpyor.
5. Aadakilerin hangisinde dzeltme iaretinin kulla-
nlmamas anlatm bozukluuna yol amaktadr?
a. ocuklar, Ders alacaz. diye beni kandrp
sinemaya kam. Zamane ocuklar ite!
b. Babam dn Akif Amcam ziyarete gitti, Akif Am-
cam ise babamdan habersiz bize geldi.
c. Yllarca sregelen davamzda hakim nihayet bu-
gn karar aklayacak.
d. Yarn erkenden seyahatimiz balyor; haydi ev-
ladm yataa!
e. Yarn dnmz var. Misafirlere meyvenin ve
sebzenin en tazesini ikram etmek iin babamlar
sebze haline gittiler.
6. Aadakilerin hangisinde /k/ > // nbetlemesi
grlr?
a. Genler arasnda kitap okuma orannn dme-
si, bilgisayarlarn olumsuz etkileri arasnda gs-
terilebilir.
b. Dondurma almaya paras olmayan kn avu-
cuna iki lira koyduumda, o minik gzlerinde
beliren mutluluu asla unutmayacam.
c. Bugn gnlerden Perembe. Yarn Cuma. ok
kr, brk gn tatil balyor. Nihayet uzun
kn yorucu ve skc etkisinden kurtuluyorum.
d. Hastalanmaya gr. Doktor, ila, hastane derken
insann dorusu ya anas alyor, arkada!
e. Gn boyu uyumayan bebek, akam babas gelip
de onu arabayla gezdirmek iin arabaya
bindirince annda gzlerini kapamt.
Tr k Di l i -I I
Kendimizi Snayalm

75
7. Aadakilerin hangisinde /k/ > // nbetlemesin-
den kaynaklanan yazm yanl vardr?
a. Umudu da umutsuzluu da yaadm; ancak hi-
bir zaman ylgnla kaplmadm.
b. Bugne kadarki tecrbelerime dayanarak diye-
bilirim ki, alan er veya ge baarya ulayor.
c. Kimseye ktlk etmeyin, hatta kimse iin k-
tlk istemeyin bile. Ktln dnp dolap
size veya bir yaknza, sevdiinize gelebilecei-
ni unutmayn.
d. Gnler ne abuk geiyor yahu! Bir bakyorsu-
nuz Pazartesi, bir bakyorsunuz Cuma olmu.
Ama giden gn mrden gitmi. nsan bunun
farknda deil.
e. Yllar sonra lise arkadalarmzla bulutuk. Kim-
ler gelmemiti ki? Lisedeyken en samimi arkada-
m, Haluu orada grdm.
8. Aadakilerin hangisinde nl daralmasndan kay-
naklanan yazm yanl yaplmtr?
a. Size gelmiyeceim! diyorum; bouna srar et-
me ne olur!
b. Artk gezmeyi brakyor ve almaya balyo-
rum.
c. Yarn balayacan yeni iinde, sana baar ve
sebat diliyorum.
d. Gel, kim olursan ol, yine gel! demi Mevlna.
e. ok kr, bu i de bitti; ama gerekten ok a-
baladm.
9. Aadakilerin hangisinde nl daralmasndan kay-
a. Bana yle geliyor ki yakn gelecekte basl kitap
tamamen ortadan kalkacak.
b. Genler sanyorlar ki ana babalar hep yanlarn-
da olacak, kendileri ise almyarak, abalam-
yarak gnllerince yaayacaklar.
c. Hadi sofraya buyurun! Meyve ve sebzelerimizin
hepsi kendi bahemizden. Hepsi organik.
d. Kadnn alma dnyasna katlmasna kesinlik-
le evet diyorum! Ancak yine de minicik yavrula-
rn sabahn krnde servis arabalaryla krelere,
anaokullarna tanmasna insann ii yanyor.
e. Ne yesem yaryor. Kimileri var benim yediimin
on katn yiyor, yine de kilo falan almyor. yle-
lerine yle imreniyorum ki!
10. Aadakilerin hangisinde nl dmesinden kay-
a. Allaha kr, selden nce btn almalar ka-
yt altna alnm!
b. Bu ii niin ona teklif etmiyorsunuz?
c. Fikir eserlerinin de telif kanuna tabi klnmas
arttr.
d. Btn gn halk klarnn saz almalarn hay-
ran hayran seyir ettik.
e. Bir mr alp da elde ettiklerimizi ksa vakit
iinde yitirmemiz ok hazin!

76
Tr k Di l i -I I
Bir ehir Efsanesinin yks
Prof. Dr. kr Halk Akaln
Ska karlatm sorulardan biri de Trk Dil Kurumu-
nun otobs iin ok oturgal gtrge, hostes iin
gk konuksal avrat, stiklal Mar iin ulusal dtt-
r, lokanta iin modern otlanga karlklarn tretip
tretmediidir.
Kimileri bunu eletiri iin gndeme getirir, kimileri alay
etmek iin... Kimileri de byle szcklerin tretildiine
gerekten inanr.
Bu soru yneltildiinde Trk Dil Kurumunun hibir za-
man belirtilen szckleri tretmediini, bunlarn birer
yaktrma olduunu syleyerek glp geerim. nan-
mayan varsa Trk Dil Kurumunun sanal ortamdaki sz-
lklerinde bu szckleri arasn. Bulamayacaktr... Oto-
bs sznn karsnda otobsn tanm, hostes sz-
nn karsnda da hostesin tanm yer alr. diyerek ka-
nt da gsteririm. Ancak bu gln yaktrmalar, yeni-
lerinin de eklenmesiyle bir ehir efsanesine dnmeye
balad. Sigara iin dumansal tttrge, tren iin ar-
kadan ittirmeli stten tttrmeli gtrge vb... Trke
kkenli bir szck olan, yalnz Trkiye Trkesinde
deil btn Trk yaz dillerinde ve azlarnda kullan-
lan yumurtaya tavuksal frtlanga gibi bir karlk t-
retildiini duyunca glmekten kendimi alamadm.
Peki bunlar kim ortaya atyor?
Bu ehir efsanesi ne zaman olumaya balad?
lk uydurmalar Ekim 1932de
Bu yaktrmalarn gemii Trk Dil Kurumunun kurul-
duu ve Birinci Trk Dili Kurultaynn topland gn-
lerin hemen ardndan, 1932 ylnn Ekim aynda bala-
d. 26 Eyll 1932 gn Dolmabahe Saraynda Birinci
Trk Dili Kurultay toplanmt. Trkenin gelitirilme-
si, zenginletirilmesi ve zletirilmesi almalarna giri-
ildii gnlerde halk aznn, tarihsel Trke metinlerin
ve Orta Asyadaki Trk yaz dillerinin sz varlndan
szckler alnmas tartlmt.
lk yaktrlan szckler merhaba iin kazklarz -evet
yanl okumadnz kazklarz!-, kaymakam yerine otu-
rak, kz mektebi karlnda da kanck mektebi oldu.
Sibiryadaki Trk lehelerinde salkl, salam anla-
mndaki kazk sznn selamlama konumalarnda kul-
lanlmasndan (Kazksz b? yi misiniz?) esinlenerek
merhaba yerine kazklarz uydurulmu olmal. Dier iki
szck de halk azndaki kullanmlardan alnma.
Bu yaktrmalarla ilgili o gnlerden bir gazete haberi...
Bal da t rr, Kervan yrr!.
Memlekette yeni bir inklap balad. Dilimizi kurtara-
caz. Fakat her yeni hamlede olduu gibi imdi de ba-
z acayip sesler duyuluyor. Giriilen yolun hedefini kas-
den yanl gsterenler var. Bunlar zannediyor veyahut
zannettirmek istiyorlar ki ortaya uydurma bir dil ka-
rlacak. z dile kendi yolunu amaktan ibaret olan bu
gidii halka baka trl anlatanlarn kast anlalmaz
ey deildir. Son gnlerde hatta mekteplere kadar giren
garip dedikodulara ahit oluyoruz denildikten sonra
uydurma szlere rnek veriliyor. Yazda bu uydur-
malarla ilgili arpc bir yorum yaplyor: Nezahate o ka-
dar meftun olan Trk milleti bu kadar eni bir kabal
affedemez.
Daha o gnlerde kazklarz, oturak, kanck mekte-
bi ile balayan bu yaktrmalar 1960l yllarda uydu-
rulan gk konuksal avrat, ulusal dttr, modern
otlanga; 1980lerde ise ok oturgal gtrge ve di-
erleri izledi...
te bir ehir efsanesinin ksa tarihi...
Kaynak: http://www.akalin.gen.tr/TR,195/bir-sehir-ef-
sanesinin-oykusu.html
Yaamn inden

77
1. b Yantnz yanl ise Byk Harf Kullanm ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.
2. b Yantnz yanl ise Pekitirme Sfatlarnn Yaz-
m konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise +ki Aitlik Eki, ki Balac ile
ki Pekitirme ve phe Edatnn Yazm konu-
sunu yeniden gzden geiriniz.
4. d Yantnz yanl ise +ki Aitlik Eki, ki Balac ile
ki Pekitirme ve phe Edatnn Yazm konu-
5. c Yantnz yanl ise Dzeltme aretinin (^) Kul-
lanm konusunu yeniden gzden geiriniz.
6. b Yantnz yanl ise Szck sonunda /k/ > // n-
betlemesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
7. e Yantnz yanl ise Szck sonunda // > /c/
nbetlemesi ve Szck sonunda /k/ > // n-
betlemesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
8. a Yantnz yanl ise nl Daralmas konusunu
9. b Yantnz yanl ise nl Daralmas konusunu
10. d Yantnz yanl ise kinci Hecelerdeki nllerin
Dmesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Trnak iareti iinde verilen ksm tam bir cmle ise
cmle byk harfle balar ve sonunda hangi noktalama
iareti gerekiyorsa o konur. Alnt tam bir cmle deilse
bu kurala uyulmaz.
Sra Sizde 2
Ara ynleri bildiren alt, st, zeri gibi szckler eer so-
mut yer bildiriyorsa ayr, somut yer bildirmiyorsa birleik
yazlr: akamst, olaanst, sust, ayakzeri, de-
nizalt, uuralt; ancak para st, yol zeri, evin alt vb.
Sra Sizde 3
Szcklerin /p/, /r/, /s/, /m/ sesleri veya bunlarn da pe-
kitirilmi biimleriyle tretilen pekitirilmi szckler bir-
leik yazlr: kupkuru, yamyass, epeevre, dmdz vb.
Sra Sizde 4
Ek fiilinin -ken zarf-fiil ekini alm biimi iken, isimler-
le kullanldnda ekleir. Ancak meydana gelen +ken
(< iken) eki nl uyumuna girmez: hazrken, ocuk-
ken, yolcuyken, ustayken. Ayrca iken, ekleirken sonu
nszle biten bir isimle kullanldnda sz bandaki
/i/ sesi der: uzman iken > uzmanken, retmen iken
> retmenken. Sonu nlyle biten szcklerle kulla-
nldnda ise sz bandaki /i/ sesi, yar nl /y/ sesi-
ne dnr: renci iken > renciyken, mteri+si iken
> mterisiyken.
Sra Sizde 5
ek, senet gibi evraklarda araya baka saylarn ilave
edilmesini nlemek iin btn saylar bitiik yazlr.
Sra Sizde 6
Hala szcn bu ekilde kullandmzda babam-
zn kz kardei anlamna gelir. Dzeltme iareti kullana-
rak hl biiminde kullandmzda ise u anda bile
anlamna gelir. Dolaysyla dzeltme iareti kullanmak,
telaffuzu dolaysyla da anlam etkilemektedir.
otuksken, Y. (2001). Yazm Sorunlarna nce Ayar,
Yazm ve Sorunlar Bilimsel Kurultay Bildirile-
ri, Ankara: Dil Dernei Yaynlar.
Dil Dernei (2000). Yazm Klavuzu. stanbul: Dil
Dernei Yaynlar.
Hepilingirler, F. (2000). Trke OFF. stanbul: Remzi
Kitabevi.
http://www.tdk.org.tr
Kavcar, C. vd. (2002). Yazl ve Szl Anlatm. Anka-
ra: An Yaynlar
Aca, H. (2001). Trk Dili. Ankara: Gndz Eitim ve
Yaynclk.
Aksoy, . A. (1991). Dil Yanllar. stanbul: Adam
Yaynlar.
Alpay, N. (2007). Trke Sorunlar Klavuzu. (3. bas-
k) stanbul: Metis Yaynlar
_______. (2004). Dilimiz Dillerimiz. stanbul: Metis
Yaynlar
Zlfikar, H. (2008). Doru Yazma ve Konuma Bilgi-
leri. Ankara: Zerpa Yaynlar.
_______Doru Yazalm, Doru Konualm,
www.tdk.gov.tr/TRdosyagoster.aspx.
Ylmaz, Y. (2010). Trkede Dil Yanllar: Sebepler-
zmler-Teklifler. stanbul: zel Kitaplar.

Dnce yazlarnn genel zelliklerini aklayabilecek,
Dnce yazlar trlerini sralayabilecek,
Dnce yazlarnn trlerini ayrt edebilecek bilgi ve beceriler kazanabi-
leceksiniz.
indekiler
Dnce yazlar
Makale
Fkra
Eletiri
Deneme
Sylei
Rportaj
Gezi
An
Gnlk
Yaam yks (Biyografi)
z yaam yks (Otobiyografi)
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trk Dili-II
GR
DNCE YAZILARI
4
TRK DL-II
Yazl Anlatm Trleri
ve Uygulamalar I:
Dnce Yazlar

GR
Bir duygunun ya da dncenin yaz ile anlatlmasna yazl anlatm denir. Yazl
anlatm, gnlk yaamda pek ok ama iin kullanlr. nsanlar, bir olay ya da bir
konuyla ilgili grleri yazl olarak kaydetmek ve bunlar bakalaryla daha sonra
paylamak iin yazl anlatm seebilir. Alverie karken yazl olarak listeleme
yapabilir. Bir duruma ilikin istek ya da sitemini yaz ile bildirebilir, duygularn
paylamak iin yazdan yararlanabilir. Btn bunlar insanolu iin yazmaya ama
ve anlam kazandrr. Yazlarn, ele ald konu ve biim zelliklerine gre de tr-
leri belirlenir. Kesin izgilerle yazl anlatm trlerini ayrt etmek kolay olmamakla
birlikte genel kabul grm yazl anlatm trlerini iki ana balk altnda toplamak
mmkndr: 1. Dnce yazlar (bilgilendirici, retici, bilgi verici, dnsel) 2.
Sanatsal yazlar (yaznsal, kurgusal, edeb). Ayrca her kme iinde yaznn amac,
yaznn uzunluu, ksal, dilin kullanm bakmndan belli kural ve llere ba-
l kalnan trler vardr. Bu nitede dnce yazlarnn genel zellikleri ele alna-
rak bu trlerin rneklerine yer verilecektir.
DNCE YAZILARI
nsanlar, bir konu zerinde dndrmeyi, tarttrmay, bu yolla gereklere ula-
trmay amalayan yaz trlerine dnce yazlar denir. Yazar, ya okuru ele ald-
konu hakknda bilgilendirmek ister ya da o konuya ilikin dncelerini payla-
mak ister. Dnce yazlar sanatsal boyutlu yazlar deildir; bir gzlem, deneyim
ya da aratrmaya dayal yazlardr. Yazarn sanatl anlatm kaygs yoktur. Dn-
ce yazlarnn yazl amac ile okura sezdirilen anlam arasnda bir iliki sz konu-
sudur. Genelde szcklerin ilk anlamlaryla oluturulan dnce yazlarnda, okur-
da brakt izlenimin kiiden kiiye deimeyecei varsaylr. Dnce yazlarnn
baz trlerinde bilimsel kavramlara ve terimlere yer verilir.
Dnce yazlarnda bilgi vermek, kantlamak ve izlenimleri yanstmak amaland iin
aklayc, tartmac ya da betimleyici anlatm biimlerinden yararlanlabilir.
Gazete ya da dergilerde yer alan haber yazlar dnce yazlar olarak deerlendirile-
bilir mi? Neden?
Dnce yazlarnn da kendi iinde eitlendii grlr. Aratrmaya dayal d-
nce yazlar bilimsel yazlar iinde de ele alnabilecei gibi deneme, fkra, eletiri
Yazl Anlatm Trleri ve
Uygulamalar I:
Dnce Yazlar
Trk edebiyatnda Batl
anlamda dnce
yazlarnn ortaya k
Tanzimatla birliktedir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1

gibi dnce yazlar znel yan bulunan ve genellikle gazete evresinde oluan ya-
zlar olarak deerlendirilmektedir. An, gnlk, gezi, z yaam yks gibi trler ise
kiisel hayat konu edinen dnce yazlar olarak kabul edilmektedir. Bu nitede,
dnce yazlar bylesi bir snflandrmaya girmeden bir btn olarak ele alnmtr.
Trk Edebiyatnda yer alan dnce yazlaryla ilgili daha ayrntl bilgi edinmek iin Cum-
huriyet Dnemi Trk Nesri adl kitaptan yararlanabilirsiniz. (etili, ve Kola, E. (ed.),
Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar, 2012)
Makale
Makale, herhangi bir konuda bilgi vermek, bir dnce ya da konuya aklk ge-
tirmek, yeni bir gr ve dnceyi ileri srmek, ele alnan konu zerinde yaplan
inceleme ve aratrma sonularna gre kantlar sunarak bu yeni gr ve dn-
celeri desteklemek ve doruluunu kantlamak amacyla kaleme alnan bilimsel
arlkl gazete ve dergi yazlardr (Birinci, 2009: 368). Bilimsel yan ar basan ve
bilimsel almalarn raporlatrlmasn ieren bilimsel makaleler, eitli uzmanlk
dallarnn sorunlaryla ilgili olup genellikle ayrntl bir aratrmaya dayanr. Bu tr
makaleler gazetelerde yaymlanan gncel konulu makalelerden farkldr.
Altnc nitede bilimsel almalar ieren yazlar bilimsel yazma sreci olarak ayrntl bi-
imde anlatlmtr.
Aklamaya ve bilgi vermeye dayal anlatm trlerinden biri olan makalenin ko-
nu snrlamas yoktur. Toplumun genelini ya da bir blmn ilgilendiren bilimsel
ve sanatsal her konuda yazlabilir. Yazar diledii konuyu seer.
Bir dnce yazs olan makale, genellikle canlln anlatmn yalnlndan,
younluundan alr. Dnceyi glgeleyen anlatm oyunlar, dier bir deyile sa-
natsal bir anlatm kaygs tamaz. Szcklerin mecaz anlamlarndan ok gerek
anlamlar tercih edilir. Makalede nemli olan, dncelerin birbirini btnleyen ve
rntleyen bir dzen iinde verilmesidir (zdemir, 2002:139).
Makale yazar hangi konuda yazarsa yazsn okurlarnn dzeyine uygun yazma-
ldr. Makalesini okunabilir ve inandrc klmann yollarn dnmelidir. Bu ama-
la makalesinde ne srd gr ve dncesini kantlamak iin karlatrmalar-
dan, saysal verilerden, farkl rneklerden, alntlardan yararlanabilir.
Makalede ama, bilgi vermek, okurun grn ve dncesini etkilemek olduu iin ge-
nellikle aklayc ya da tartmac anlatm biimi ile yazlr.
Makale giri, gelime ve sonu blmlerinden oluan bir plan iinde yazlr. Bu b-
lmler arasnda kesin bir izgi olmamakla beraber blmler arasnda geilerin birbi-
ri ile ilgili ve aamal olmas beklenir. Yaznn giriinde, ne srlen dnce ak ve
okurun ilgisini ekecek biimde ortaya konmaldr. Dili anlalr nitelikte, ele ald g-
r ya da dnce gl ve ilgi ekici olmaldr. Gelime blm makalede ele alnan
gr ya da dncenin akland, ayrntl olarak ele alnd blmdr. Bu blm-
de yazar, dnceyi gelitirme yollarndan, konunun niteliine uygun rneklerden,
karlatrmalardan, alntlardan yararlanarak makaleye nesnellik kazandrabilir. Sonu
blmnde de gelime blmnde yaplan ayrntl aklamalarn nda bir yargya
varlr. Makale trnde yazarken u noktalara dikkat edilmelidir:
Makalede ele alnan konu bilimsel bir tarzda ilenmelidir.
80
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

Yazar savunduu dnceyi ak olarak yazmal, dolayl anlatmlara ve sz
oyunlarna yer vermemelidir.
Yazar savunduu dnceyi kantlayc belgelerden, rneklerden yarar-
lanmaldr.
Makalede yazar, konuya tarafsz bir gzle yaklamal, znel grlerden sa-
knlmal ve nesnellik n planda olmaldr.
Makalede nc tekil anlatm kullanlmaldr.
Makalede dnceler planl olarak sunulmal ve sonu blmnde bir yar-
gya varlmaldr.
Makale, gazetecilikle domu, gazetecilikle birlikte gelimi bir yaz trdr. Maka-
le tr, ilk zel gazete olan Tercman- Ahvalde inasinin yazmaya balad maka-
lelerle Trk basnna girmitir. Edebiyatmzda makale yazmay ura edinen yazarlar
arasnda inasiden baka yazarlar da bulunmaktadr: Ziya Paa, Namk Kemal, Ali Sua-
vi, Ahmet Mithat, Ziya Gkalp, Yakup Kadri, Refik Halid Karay, Falih Rfk Atay, Nadir
Nadi, Erol Gngr, Zekeriya Sertel, kr Kaya, Vedat Nedim, Hfs Topuz, Doan
Hzlan, Emre Kongar, Fsun Akatl, Berna Moran, Cevat apan, Hseyin Hatemi, Nev-
zat Yalnta gazete makaleleriyle dikkat eken isimler arasnda saylabilir.
Aadaki rnekte bilimsel bir dergide yaymlanan belgesel tiyatro ile ilgili bir
makaleden ksa bir blm yer almaktadr.
Gnmzde Belgesel Tiyatro Anlaynn nemi
Hlya Nutku
(...) Belgesel oyunlar tarihsel malzemeye dayanan oyunlardr ve tarihe dnp malze-
melerini oradan alr. Bernard Shaw parodik bir yaklamla Tarihten hibir ey re-
nemeyeceimizi yine tarihten reniriz der. amzn nemli yazar ve ynetmenle-
rinden Heiner Mller iin tarih, insanlara yaplan hakszln iinde oluur. Baka
trl tarih asla gereklemez. Tm bu yaklamlara karn insann acsn alan yine
de insandr diyebiliriz ve tiyatro sanatnn amac kartlklar ele almada ve tarihi yo-
rumlamada evrenin insan, insann da evrenin deitireni olmas gereidir.
Belgesel oyunlarda dnsel boyut genilemesine ilenirken, psikolojik boyut de-
rinlemesine irdelenir. Yaratlan estetik uzaklk yoluyla da seyirci eylemi nesnel bir
yolla deerlendirme ans bulur. Tarihin gncelletirilmesi sonucunda salkl bir
imdi kavramna ulalr. Croce Her tarihi yargnn altndaki pratik gerekler btn
tarihe ada tarih karakteri verir, der. Gemii ele alma bugn adnadr ve by-
lece dram sanat tarihten daha felsefi bir grnm arz eder.
Tarihsel oyunlar tiyatroda bir dneme tanklk etmemizi salarken belgesel oyunlar
yalnzca tanklkla yetinmez, olaylara ilikin verilere dayanarak kantlamaya abalar.
Tarihsel oyunlar iin en uygun tanmlamay Herbert Lindenberger, Historical Drama
(Tarihsel Dram) adl yaptnda yapmtr. Tarihsel Dramda, dram szc tarihin
gerekliini sorutururken, tarih szc de dramn dselliini snrlar. Belgesel ti-
yatro iin bu tanma unu ekleyebiliriz: Belgesel tiyatro dram yoluyla gerekleri sorgu-
lar, kantlamaya alr ve izleyenler tarafndan yargya ulalmasn ister.
Belgesel tiyatro oyunlar ister yar belgesel ister tmyle belgelere dayansn kimi
zaman yanlsamaya bavurur kimi zaman da yabanclatrma etmenlerinden ya-
rarlanr. Ama sonuta belgesel oyunlar kurmacadan ok gereklie nem verir. Ya-
zar, Peter Weiss Belgesel tiyatro bulu ve kurmacadan uzaktr, dese de birer sanat
yapt olma zellii tar ama temel erei politik znde yatar. Bu da onun tarihsel
geree yakn durma isteinden kaynaklanr. Bu istein yansmas sonucunda, iki
dnya sava geirmi insanln politik tiyatroya ynelmesiyle, lkelerin siyasi kl-
trn zenginletiren bir art gzlenmitir. (...)
Kaynak: Hlya Nutku (2009). Gnmzde Belgesel Tiyatro Anlaynn nemi,
Tiyatro Aratrmalar Dergisi, (27) 1, s. 181-188.
81
4. ni t e - Yaz l Anl at m Tr l er i ve Uygul amal ar I : Dnce Yaz l ar
lk zel gazete olan
Tercman- Ahvli 22 Ekim
1860 tarihinde, stanbul
telgraf mdr Agah Efendi
ile inasi birlikte
karmlardr.
inasi

Fkra
Fkra szc, Trkede iki tr anlaty karlar. Bunlardan ilki ince anlaml, gldr-
me amac gden ksa yklerdir. Kk yk biimindeki bu tr, halk ykcl
geleneinin uzantsdr. Bu tr fkralarda, gerek kahramanlarn davranlar ve d-
ncelerinde gerekse tadklar mizah geleri ve dilde ulusal kltr yanstan izler
vardr (Kavcar, Ouzkan ve Aksoy 2007: 253). Edebiyatmzda bu tip fkralarn en
bilinenleri Nasrettin Hoca, Bektai, Bekri Mustafa ve ncili avu fkralardr.
Gldrmece amac gden fkra trnn en tannan isimlerinden Nasreddin Hoca ve fkra-
lar hakknda ayrntl bilgi edinmek iin Nasreddin Hoca adl kitaptan yararlanabilirsi-
niz. (Boratav, P., N., stanbul: Krmz Yaynlar, 2006)
Fkra szcnn bir anlat tr olarak ikinci anlam, gazete ya da dergilerde
yaymlanan, belgelendirme ve kantlama gerei duyulmadan gnlk olaylar, lke
sorunlarn veya yazarn bir konu hakkndaki grlerini eitli ynlerden incele-
yen ve yorumlayan ksa yazlardr (Akta ve Gndz, 2009: 300). Bu tr fkralar g-
nmzde ke yazs olarak da tanmlanmaktadr.
Gazete ve dergilerde yaymlanan fkralarda, fkra yazarlar olaylarn ak kar-
snda her konuyu ele alabilir. Bu nedenle de bu trde yazanlarn siyasal, toplum-
sal ve kltrel gelimeleri ok yakndan izleyip yorumlayabilmesi, ele ald konu-
yu ustaca anlatmaya elverili bir yazma yeteneine sahip olmas beklenir. Makale-
ye gre daha ksa ve daha youn bir anlat olan fkralarn, bilimsel bir gerei or-
taya koyma gibi bir iddias yoktur. Gazete fkralarnda temel ama, nemli nokta-
lara okurun dikkatini ekmek ya da konu hakknda dnmesini salamaktr. Fk-
ra yazar, ele ald konuda kiisel dncelerini aklar. Bu nedenle bir dnce-
yi savunma ya da rtme abas tamaz. znel bir anlatm vardr. Fkralarda he-
men herkesin hayatta karlaabilecei genel konular gncel bir biimde ele alnr
(Macit ve Soldan, 2010: 149).
Fkralar yap bakmndan makalelere benzer. Bu tr yazlar da blmden
oluur: Konunun ya da bir grn ortaya konulduu giri blm, girite ele al-
nan konunun ya da grn dnceyi gelitirme yollarndan yararlanarak ilgi e-
kici biimde ele alnd gelime blm ve yazarn konuyu etkileyici bir biimde
bir sonuca ya da yargya balad sonu blm. Fkra trnde yazarken u nok-
talara dikkat edilmelidir:
Gncel bir konu seilmelidir.
Seilen konu ilgi ekici olmaldr.
Yazar dncelerini ok ayrntya inmeden yaln ve etkili bir dille kaleme
almaldr.
Trk edebiyatnda gazete fkracl, 19. yzylda gazetenin ortaya kyla ba-
lamtr. 20. yzyln balarnda zellikle gazeteciliin gelimesiyle, gazete yazlar-
nn eitlenmesi ve bat edebiyatnn da etkileriyle fkra, bir yazl anlatm tr ola-
rak yaygnlk kazanm ve belirginlemitir (Topu, 2009: 278). Trk edebiyatnda,
Ahmet Rasim, Refik Halit Karay, Ahmet Haim, Falih Rfk Atay, Yaar Nabi Nayr,
Yakup Kadri Karaosmanolu, Burhan Felek, Hasan Ali Ycel dier yaz trlerinin
yan sra fkralar ile de tannm isimlerdir. Gnmzde Can Dndar, Ylmaz z-
dil, lk Tamer, Fehmi Koru, Taha Akyol, Yavuz Gkmen, Oktay Eki, Emre Kon-
gar gibi isimler farkl gazetelerde bu trde yazlar yazmaktadrlar.
Makale ile fkra trnn farklar nelerdir?
82
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Burhan Felek

Aadaki rnei gazete fkraclnn temel zelliklerini gz nnde bulundu-
rarak okuyunuz.
Gen Yazarlara
lk Tamer
Gen bir yazarla karlamak bana byk mutluluk veren olaylardan biri olmutur
hep. ekecei ileleri bilmeyen (yazarl srdrrse elbet), dnyay deitirmeye
kendi yazdklaryla katk salayacan dnen, yreindeki o saf cokuyu gmbr
gmbr davuran bir genle ene almak gerekten mutluluk veren bir olay...
Yaynclk dnemimde o mutluluu az yaamadm. imdi de yayorum zaman zaman.
Elime iirler, ykler tututuruluyor, dncelerim, grlerim, eletirilerim isteniyor.
Soruluyor:
Ne t verirsiniz?
t vermekten hep kanmmdr. Eletirilerimi, nerilerimi hep iletiyorum.
Ama t yok.
Dilerseniz, gen yazarlara nerilerimi burada da zetleyeyim.
nce Nicanor Parrann bir iirini aktaraym:
GEN ARLER
Nasl isterseniz yle yazn
Nasl anlatrsanz anlatn
yle ok kan akt ki kprlerin altndan
nanmak yerinde deil
Tek yolun doru yol olduuna.
iirde her eye izin var.
Ama unutmayn temel koulu:
Bir eylerle dolmal bo sayfalar.
Parraya katlyorum. Benim de ilk nerim bu olacak. Yazacaksnz. Bo sayfalar
dolduracaksnz. ABDli romanc Thomas Wolfe sokak duvarlarna bile kmrle ya-
zarm. Yazn. Sonradan pe atacanz bilseniz bile. Boa yazmak bile size y-
le eyler kazandrr ki...
Etkilenmekten korkmayn. O etkiler kiiliinizi bulma yolunda yardmc olacaktr si-
ze. Kim ilk admlarn etkilenmeden atm ki! Etkilenmeler ufkunuzu aar, gr ala-
nnz geniletir. Kendi sesinizi, yazarlk kimliinizi bulmanza bile katklar salar.
tlere deil, eletirilere kulak verin. Yaplan eletirileri benimsemiyorsanz hi
nemsemeyin, frlatn gitsin. Ama yazdklarnz, sca scana deil, bir sre son-
ra gzden geirin. Kendi kendinizi eletirme alkanln edinin.
Elimden tutan yok ki gibi bahanelere snmayn. Elinden tutularak kim yazar
yaplm ki! Melih Cevdetin elinden tutan m oldu? Yaar Kemal kaplar kendisine
sunulan altn anahtarla m at? Orhan Kemale Gel seni yazar yapaym diyen mi
kt? Bata sylediim ekilecek ileleri gze almyorsanz hemen brakn yazma-
y. Yazdklarm yaymlamyorlar bahanesine ise hi snmayn.
Yazmay dndnz ya da yazmakta olduunuz eyler stne konumaktan ka-
nn. Onlar szle atarsnz iinizden. Yazyla, daha nce harcamadan, atmaya aln.
Baka ne diyeyim... Sylemitim, t vermekten kanrm. Sz uzatmak, gereksiz
ayrntlarla sslemek, uzun uzun nutuk atmak bana gre deil.
Bu satrlar alakgnll neriler olarak dnn sadece.
Kaynak: Cumhuriyet Gazetesi, 1 Eyll 2012
83
lk Tamer

Eletiri
Eletiri terimi kimi zaman sanatn yahut edebiyatn incelenmesi, tartlmas, deer-
lendirilmesi, yarglanmas olarak kullanlrken kimi zaman da edeb bir eser ya da
sanat eseri zerine verilen hkmdr (Filizok, 2012: 3). Yazl anlatm tr olarak
eletiri, bir sanat eserini eitli ynleri ile inceleyip aklamak, anlalmasn sala-
mak ve deerlendirmek amacyla yazlan yazlardr (Kavcar, 2007). Eletiri bir d-
nceyi destekleyerek olumlu yanlarn ortaya koymas ya da bir sanat eserini geni
okur kitlesine tantmas bakmndan ska bavurulan bir yazl anlatm trdr.
Eletirinin temel sorumluluu eser hakknda bilgilendirmektir. Ancak eletir-
menler, bir eser hakknda bilgi verirken zaman zaman eseri yarglamak ya da ak-
lamak amac gderler. Bir eletirmenden beklenen, bir eseri eletirirken olabildi-
ince znellikten uzak durmas ve eseri belirli ltlere gre bir ama dorultu-
sunda deerlendirip yazmasdr. Eletirmen kendi beenisini, izlenim ve dnce-
lerini tek lt olarak almamaldr. Eletirmenlerin yaklamna, eseri deerlendir-
me yntemlerine gre deiik eletiri trleri vardr. Eletiri trlerinin eitlilii, d-
nce sistemlerinin eitlilii ile dorudan ilikilidir. zdemir ( 2002, 2008) genel
olarak eletiri trlerini yle snflandrmaktadr:
Sanatya dnk eletiri; eletirmenin deerlendirmek iin ele ald yapt
zellikle sanatnn varln l alarak yapmasdr. Eletirmen, yapt ak-
lamak iin yazar ile ilgi kurar. Sanatnn hayatn ve kiiliini inceler. Elde
ettiklerini belge olarak kullanr. Ruhbilimsel eletiri ve yaam yksel ele-
tiri biimleri bu tr iinde dnlr.
Yapta dnk eletiri; eletirmenin bak asnn sanatya deil de yaptna
ynelik olduu eletiridir. Bu tr eletiride tek lt okura sunulmu yapt-
tr. Eletirmen, konunun ele aln biimi, yapttaki anlatm biimi, dilin kul-
lanm gibi noktalarn ilenii zerinde durur. Nesnel eletiri ve dil bilimsel
eletiri bu tr eletirinin eitleridir.
Okura dnk eletiri; eletirmenin yapt deerlendirmekten ok, yaptn bir
okur olarak kendisi zerindeki etkilerini deerlendirdii eletiridir. Bu tr
eletiri belli ltlere gre yaplmad iin deneme havasndadr ve znel-
dir. zlenimci eletiri bu tr iindedir.
Topluma dnk eletiri; eletirmenin deerlendirme yapaca yaptn ortaya
konduu dnemdeki toplumsal ve tarihsel zelliklerin yapta etkileri gzlenir.
Yapt, toplumsal bir belge olarak grlr. Bu tr eletiride yapt, estetik yn-
den ok; yapt etkileyen toplumsal ve tarihsel koullar belirlenerek deerlen-
dirilir. Tarihsel eletiri ve toplum bilimsel eletiri bu tr iinde ele alnr.
zmleyici eletiri; yukarda aklanan eletiri trlerinin yetersiz grlmesi
zerine kimi eletirmenler, yapt ok ynl inceleme yoluna gitmilerdir.
Bu trde eletirmen, gerektiinde znel, nesnel ya da toplumcu bir bakla
yapta yaklalabileceini savunur. Tr ne olursa olsun her eletiri, yazarn
ne yaptn, ne yapmak istediini bulmaya yneliktir.
Eletiri trnde yazarken u noktalara dikkat edilmelidir:
Dnsel bir plan hazrlanmaldr.
Yapt ile ilgili yarglar, yapttan rneklere dayandrlarak sunulmaldr.
Eletiride znellikten kanlmal, pein yarglara yer verilmemelidir.
Yarglar, krc ve ykc deil; yapc ve yol gsterici olmaldr.
Eletiri yazlarnda dnceyi gelitirme yollarndan uygun olan kullanlabilir.
Temel anlatm biimlerinden aklayc ve tartmac anlatm kullanlabilir.
Eletirmen dncelerini yaln, duru ve anlalr bir biimde ifade etmelidir.
84
Tr k Di l i -I I
Eletiri szc, tenkit ile e
anlamldr ve Franszcadaki
yarglamak anlamna gelen
critique teriminin
karldr.

Trk edebiyatnn klasik dnemi olarak adlandrlan 15. yzyldan 19. yzyla
kadarki srecinde iir nemli bir yer tuttuu iin btn edeb trler iirle ilgili ku-
rallar erevesinde gelimitir. Bu dnemde divan airlerinin vg ve yergilerinde,
toplumsal sorunlardan ikyetlerinde eletirel bir tutum olduu grlr (Macit,
2012: 25). Ancak eletirinin kendine zg kurallar olan bir anlatm tr olarak be-
nimsenmesinin Tanzimat dnemiyle baladn grmekteyiz. Tanzimat dnemi
edebiyatlarndan inasi, Namk Kemal ve Ziya Paa bu trn ncleridir. Bu d-
nemde yaplan eletiri anlay eskinin reddi, yeninin yaratlmas zerine kurulu-
dur (Ercilasun, 2004: 35, Akt: Topu, 2009: 272). Bu dnemde Abdlhak Hamit,
Recaizade Mahmut Ekrem, Muallim Naci, Beir Fuad, Mizanc Murat eletiri trn-
de yazlar ve eserleri ile dikkat ekmitir (Dayan, 2012: 68-77). Servet-i Fnun
dneminde Halid Ziya, Mehmet Rauf, Hseyin Cahit, Tevfik Fikret gibi isimler
eletiri trnde yazlar yazmlardr. II. Merutiyet dnemine baktmzda eletiri
trne ilikin kuramsal balamda ok fazla yaz olmamakla birlikte uygulama ala-
nnda birok eser eletirisinin bulunduu grlmektedir. Bu dnemde n plana -
kan isimler arasnda Ali Canip, Fuat Kprl, mer Seyfettin ve Yahya Kemal ele-
tiri kuram ve eser eletirisi erevesinde yazlar yazmlardr.
Cumhuriyet dnemi Trk edebiyatnda eletirmenliiyle n plana kan ve z-
nel eletiri anlayyla dikkat eken ilk isim olan Nurullah Ata, eletiri zerine g-
rleriyle de eletirinin bamsz bir tr olmas konusunda nemli katklar sala-
mtr. Nurullah Atatan sonra eletiri zerine kuramsal anlamda yaz yazan bir
ikinci isim Mehmet Kaplan olmutur. 1950den sonra kuramsal eletiri yazlar ya-
zan Asm Bezirci, Hseyin Contrk, Fethi Naci, Cevdet Kudret gibi isimler de sz
konusu trde sz sahibi olmaya balamtr. Atan znel eletiri rneklerine kar-
n Memet Fuat ve Suut Kemal nesnel zellikte eletiriler yazmlardr. Bu dnem-
de nklp edebiyat, Milli edebiyat ve eski-yeni atmas dnem eletirilerinin te-
mel konusunu oluturmutur. Dil konusunda, yazar ve eser eletirisi erevesinde
de eletiriler dikkat ekici boyuttadr.
1960 sonras Trk edebiyatnda eletiriye baktmzda eletiri trlerinin eit-
lendii grlr. Bu trler; izlenimci eletiri, nesnel eletiri, akademik eletiri, top-
lumcu gereki eletirinin yan sra 1980 sonrasnda yapsalc eletiri, gsterge bi-
limsel eletiri, dil bilimsel eletiri ve 1990 sonrasnda da post modern eletiri ola-
rak gruplandrlabilir. Bu dnemde gazetelerin edebiyattan biraz uzaklamalarna
karn edebiyat dergilerinin oalmas eletirinin gelimesinde etkili olmutur. Do-
an Hzlan, Fsun Akatl, Cemal Sreya, Turgut Uyar, Adnan Binyazar, Muzaffer
Erdost izlenimci eletiri yazarlarmz arasndadr. Edebiyat tarihisi olarak tannm
olsalar da Nihat Sami Banarl, Ahmet Kabakl da eletiri trnde yazlar yazmlar-
dr. Bunlardan baka Beir Ayvazolu, Rasim zdenren de zaman zaman nesnel
eletiriye yaklaan yazlaryla bu trde eser verenler arasnda saylmas gereken
isimlerdir. Bu dnemde nesnel eletiriyi uygulamaya alanlarn banda Hseyin
Contrk gelmektedir. Tahir Alangu, Vedat Gnyol, Metin And ve Nurullah Berk de
yine nesnel eletiri yazanlar arasndadr. Bu trde hatrlanmas gereken isimler ara-
sna Berna Moran, Akit Gktrk, Tahsin Ycel, Yldz Ecevit, Grsel Ayta, Ahmet
Oktay, Mehmet H. Doan gibi isimleri de katmak gerekir (Balc, 2012: 166-169).
Yazl anlatm tr olarak eletirinin Trk edebiyatndaki geliimi hakknda ayrntl bilgi
edinmek iin Eletiri Tarihi adl kitaptan yararlanabilirsiniz. (Filizok, R. ve Dayan, M.
(ed.), Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar, 2012)
85
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Namk Kemal
Cevdet Kudret
Beir Ayvazolu

Aadaki rnek, hem yapta hem de yazara dnk znel, izlenimci bir eletiri-
nin temel zelliklerini yanstmaktadr.
Ak- Memnu
(...) Ak- Memnu, Halit Ziyann en baarl roman. On dokuzuncu yzyln so-
nunda yazlm, ilk basks 1900de yaplm. Bence ilk gerek Trk roman. Nedeni
belli: Aradan seksen yl akn bir sre getii halde bugn de zevkle okunmakta. Za-
mann ykc gcne dayanmay baarabilmi be on Trk romanndan biri. em-
settin Saminin 1872de yaymlanan Taauk- Talat ve Fitnat sadece tarihsel a-
dan bir ilk roman. Oysa Ak- Memnu, yaamasn srdren ilk Trk roman. Tarih
asndan deil, edebiyat asndan ilk Trk roman.
(...) Halit Ziya Uaklgil, Ak- Memnuda, XIX. yzyln sonunda yaayan
zengin ve aylak bir toplum katnn yaam biimini; varlkl, geleneksel Trk aile-
sinin batl yaama biiminin etkisi altnda zlp alt st oluunu, yozlama-
sn; bu toplum katnn yaad ve elendii yerleri (Konaklar, yallar, Boazii,
Bykada, Gksu, Concordia vb.); birey olarak btn somutluklaryla bu toplum
katnn insanlarn, bu insanlarn sorunlarn, dnyaya ve insanlara bak a-
larn, bu insanlar arasndaki ilikileri anlatyor. Ve bu yaam biimine halkn
tepkisini; onu da. Ama halk dedikse, bunu yallarn, konaklarn dnda yaa-
yan gerek halk olarak deil, yallarda, konaklarda bu zengin ve aylak insanla-
rn yanlarnda alan hizmetiler olarak anlamak gerek; nk sz konusu
olan bir Halit Ziya romandr ve halk adna ancak onlar Halit Ziyann engelle-
rini aarak romana girebilmilerdir.
Roman Melih Bey Takmndan Firdevsle kz Bihteri (Bu arada, ikinci plan-
da olmak zere, Firdevsin br kz Peykerle Peykerin kocas Nihat Beyi) ve Ad-
nan Bey ailesini (Adnan Beyi, kz Nihali, yeeni Behll) anlatr; Adnan Beyle
Bihterin evlenmesiyle geliir, mutsuz bir sonla biter. (...)
Ak- Memnuda belirli bir tarihsel dnemin gereklii, romana zg biimler
iinde, ustaca anlatlmtr. nk Halit Ziya, toplumsal gereklii, kimi romancla-
rmnz yapt gibi, kiilerden ayr, kiilerin dnda vermiyor. Ak- Memnu, toplum-
sal gereklie romanc olarak yaklamasn ve bakmasn bilen bir yazarn eseridir.
Romanclarmz romanlarnda kadn tiplerini incelemeye pek yanamazlar; roman-
da kadn kahramanlar olsa bile bunlar genel olarak kaln izgilerle geitirilir. Oysa Halit
Ziya, Firdevs Hanm olsun, Bihteri olsun, birbirini kovalayan olaylar iinde, ok yakn-
dan izlemekte ve onlardaki deiimi gnlk gereklere, kiiler aras ilikilere balayarak,
artc bir ustalkla anlatmaktadr. Ne var ki Nihal iin ayn eyi sylemek zor. Nihalde
romancnn kendini zorlad, yaamla pek iliii olmayan bir tipi gnlk gerekler ve ili-
kiler dnda yaatp gelitirmeye alt grlr. Bunun iin de Nihal okurda yaamyor.
Halit Ziya ruh zmlemelerine fazla nem veriyor. Ne var ki zaman zaman sz
uzattn sylemek gerek. Bir de unu: Zaman zaman ruh zmlemelerinin roman
kiilerinin somut durumlarndan hareketle deil de kitaplardan edinilmi bilgilerle
yaplm olduu izlenimini edinmemek mmkn deil. Szgelimi Nihalin belirli bir
olay karsndaki durumu anlatlrken dorudan Nihalin deil de bir gen kzn o
olay karsndaki ruhsal durumunu anlatan kitaplardan yararlanlarak, herhangi
bir gen kzn ruhsal durumunu anlatyormu gibi geliyor.
Ak- Memnu, romana zg hareket bakmndan da kusursuz bir rnek olarak
gsterilebilir. Romandaki hibir hareket geliigzel dzenlenmemitir; her hareket
belirli bir amaca hizmet eder. Bu ama da karakterlerin gelimesi, iyice belirmesi ve
sonunda unutulmayacak bir roman kiisi hline gelmesidir. (...)
1981
Kaynak: Fethi Naci, 40 Ylda 40 Roman, Olak Yaynclk, stanbul: 1994, s.20-28.
86
Tr k Di l i -I I
Fethi Naci

Deneme
Herhangi bir konuyu yeni ve kiisel grlerle ele alarak etkili bir anlatmla sunan
dzyazlara deneme denir. Deneme, okuyucuyu dndrmeyi ama edinmesi ne-
deniyle makale ve fkra gibi dnsel boyutlar olan bir yaz trdr. Ancak belir-
li bir dnceyi benimsetmeye almamas nedeniyle fkradan; belgelere, tankla-
ra yer verme zorunluluu olmamas asndan da makaleden; belirli bir sonu ve
yargya varmama ynyle de eletiriden ayr bir zellik tar. te yandan deneme
yazlarnda, an ya da gnlk trnde rastlanan bir itenlik ve geliigzellik hava-
s vardr. Her konuda yazlabilmesi, deneme trnn en belirgin zellii olarak g-
rlebilir ( Kurt, 2009: 214).
Deneme trnde yazarken denemenin dikkat edilmesi gereken ayrt edici zel-
liklerini yle sralayabiliriz (Kurt, 2009, Kantemir,1995; Kavcar, Ouzkan, Aksoy,
2007: zdemir, 2008; Akta ve Gndz, 2009):
Her trl konuda deneme yazlabilir.
Anlatmda znellik egemendir.
Anlatlanlarn kantlanmasna, belgelere dayandrlmasna gerek yoktur.
Bilgi vermekten ok dndrme amac gder.
zgn syleyilere yer verilir.
roniden geni lde yararlanlr.
Anlatlanlar i konuma tekniiyle verilir.
Senli benli ve itenlikli bir dil kullanlr.
Dnceler kesin yarglara balanmaya allmaz; okurun dolayl olarak so-
nuca varmas amalanr.
Ele ald konulara gre denemeleri klasik deneme, edeb deneme, felsefi dene-
me, eletirel deneme olarak drt balk altnda toplayabiliriz (Abak, 1992: 126-127;
Macit ve Soldan, 2010:146). Klasik deneme; yazarn konuyu hoa vakit geirtme
amacyla kaleme ald izlenimi yaratan iten bir syleyiin hkim olduu deneme
trdr. Yazar, i dnyasn itenlikle gzler nne sererken zdeyilerden, iir-
den, deneyimlerden bol bol yararlanr. Edeb deneme, edebiyat zerine konularda
yazlan denemelerdir. Bu tr denemelerde dnce edeb boyutlar iinde gelitiri-
lir, ele alnan edeb konuya deiik alardan baklarak okura yeni kaplar aralanr.
Felsefi deneme, yazarn doru ve aydnl bulma adna yazd, insan dnmeye
ynlendirmeye alt denemelerdir. Bu tr denemelerde dnce n plandadr.
Eletirel deneme ise bir konunun iyi ya da kt yanlarn ele alan denemedir. Eer
eletirel denemede yazar zellikle kendi bak as ve deneyimleri sonucunda el-
de ettii saptamalardan yola karak deneyimlerini okurla paylayorsa buna izle-
nimsel eletirel deneme denmektedir.
Bat edebiyatnda en tannm deneme yazarlar Fransz edebiyatnda, bu trn
kurucusu saylan Montaigne, ngiliz edebiyatnda Bacondur. Deneme 19. yzy-
ln balarnda edebiyat dergilerinin nemli bir tr haline gelmitir. Bu yzylda
deneme, sanat ve edebiyat konularna ynelik eletiri ieren bir tr olmutur.
Trk edebiyatnda Ahmet Rasim, Ahmet Hamdi Tanpnar, Nurullah Ata, Saba-
hattin Eybolu, Yakup Kadri Karaosmanolu, Suut Kemal Yetkin, Nermi Uygur,
Mehmet Fuat, Melih Cevdet Anday, Salah Birsel, Vedat Gnyol, smet zel, Nazan
Bekirolu, Hilmi Yavuz, Murat Belge, Sezai Karako gibi isimler; sanat, edebiyat,
psikoloji, felsefe, din, hayat vs konularda deneme rnekleri vermi yazarlarmz-
dan bazlardr.
87
Sabahattin Eybolu
smet zel
Bu trn ncs olan 16.
yzyl Fransz yazar Michel
de Montaigne, yazd
metinlerin, kiisel dnce
ve deneyimlerinin
iletilmesine ynelik paralar
olduunu vurgulamak iin
denemek, girimek,
teebbs etmek, kalkmak
anlamlarna gelen essai
szcn kullanmtr.

Aada Nermi Uygurdan alnm ksa bir deneme rneine yer verilmitir. Ya-
zar, adlandrmann insan iin nemiyle ilgili grlerini, kantlama abasna d-
meden znel bir bak as ile okurla paylamaktadr.
nsan Olurken
Aul bir ylan nl byc sisi sokar. sis acdan kvrana kvrana ok adl Gne-
Tanr Reye yalvarr: Bana adn syle ki bu adan kurtulaym. Yalvara dayana-
mayan Re adn balar, bylece sisi lmekten kurtarr, sonra da sise yle der:
Bu ad sende kalsn; oluna bildirsen iyi olur; bu ad ann her trlsne birebir ge-
len by nk. Eski bir Msr yks bu. Grne baklrsa bir tanrya zg giz-
li bir ad bilmenin insanoluna kazandraca gc anlatyor. yksnn papirs-
lere yazld adan bu yana 40-50 yzyl geti, bu arada tanrlar karsndaki
davranmz pek byk deiikliklere urad. Gene de yknn bir yn dorulu-
undan bir ey yitirmemi gibi geliyor bana: Adlarla donanmadan, adlandrma ba-
arlarn kuaktan kuaa aktarmadan yeryznn binbir tehlikesi iinde barna-
maz insan. Bu doruya apak bir doru gzyle bakyorum ben.
Adlarn insan varoluundaki yeri, deeri hibir eye benzemez. Adlandrma in-
san insan yapan etmendir. Hayvanlarn, hele baz hayvanlarn insannkilere yak-
laan, insannkileri andran, insannkileri aan zellikleri vardr. blm yaa-
mada arya, yn bulmada leylee, komada tavana, iz srmede kpee imreniriz.
Gene de hi kimse bu hayvanlar insan dnyasnn iine almaya kalkmaz. Ama
hayvanlar da birbirlerini adlaryla tanyp tantsaydlar, bana yle geliyor ki, hay-
vanlar da insan dnyasnn yeleri diye saymaktan ekinmeyecektik. .... Hayvan
insandan ayran adm, dilin at uurumdur.
Grnte pek bir varl, arl, nemi yokmu gibi gelir adlarn. Havada bir
titreim, ktta bir lekecik. Ne kula iitmeye ne de gz grmeye zorlayan bir g
tar adlar. Evrenin sonsuzluunda adn kaplad uzay paras belli belirsiz bir k-
y bucak bile deildir. nsann ayrc nitelii her ey bitti de bylesine adlara m kal-
d? Bilim, teknik, din, felsefe gibi kltr baarlar ne gne duruyor? Ama bir eyin
nemi, doldurduu uzayla llemez. Tmyle insan dnyasnn kendisi evrenin
kata ka? Bilime, teknie, daha da baka insan yaratlarna gelince, ite bunlarn
hi biri adlandrma olmadan gerekleemez. Bilimin de tekniin de, insanla ilgili
baar diye ne varsa her eyin vazgeilmez kouludur dil....
Kaynak: Nermi Uygur (1994). Dilin Gc Denemeler. stanbul: Kabalc Yaynevi,
s.143-151.
Sylei/Sohbet
Sylei, yazarn kendi eilimleri dorultusunda setii herhangi bir konu hakkn-
daki grlerini, konuma doall iinde anlatan dnce yazlardr. Sylei bir
dnce yazsdr, ancak bu trde dnceler karlkl konuma havas iinde ka-
leme alnr ve konusu da genellikle gnlk sanat olaylardr (Parlatr, 2009). Syle-
i trnde yazar bir ansn, bir yazar, airi ya da onun eserleri hakkndaki deer-
lendirmelerini, okuduu bir dergi veya kitapla, izledii bir filmle ilgili grlerini,
yorumlarn, gndelik yaamda gzne taklan bir eyleri okurla paylaabilir. Sy-
lei yazarlarnn kltr, sanat, edebiyat, felsefe gibi farkl alanlarda birikimlerinin
olmas beklenir.
Sylei trnde yazanlar, bir konu zerinde kendi dncelerini dile getirirken
bakalarnn ayn konu zerinde farkl grleri olabileceini gz nnde bulun-
88
Tr k Di l i -I I
Nermi Uygur

durarak yazarlar. Konuma doall iinde yazld iin sylei trnde yazar,
devrik cmlelere bolca yer verir ve konuya ilikin okura sorular sorar, iirlerden,
ataszlerinden, deyimlerden, zdeyilerden yararlanr. Sylei yazar bilimsel ma-
kale yazan bilim adam gibi nesnel olmak zorunluluu tamaz, grlerini okurla-
ryla paylamaya alr.
Genellikle be sayfa yazlan bu trn rnekleri gazete ve dergilerde yaymlanr.
Sylei trnde yazarken bu yaz trnn dikkat edilmesi gereken ayrt edici
zelliklerini yle sralayabiliriz (Akta ve Gndz, 2009; Parlatr, 2009; Abak, 1992):
Metin iinde sorulu cevapl anlatmdan yararlanlarak konuma havas ya-
ratlr.
Ska devrik cmlelere rastlanr.
Anlatmnda itenlik, yalnlk, duruluk egemendir.
Genellikle gnlk sanat olaylarn ele alr.
Konu genel ve yzeysel olarak ele alnr.
znel bir anlatm vardr.
Anlatlanlar kantlama abas yoktur.
Sylei trnn Trk edebiyatndaki gemii ok eski deildir. stelik bu tr
baz edebiyat aratrmaclar tarafndan bir anlatm trnden ok, anlatm biimi
olarak deerlendirilmektedir. Bu nedenle de sylei tr zaman zaman deneme ile
kartrlmaktadr. Sylei denemeye gre daha uzun yazlardr. Syleinin edebi-
yatmzdaki temsilcileri arasnda Ahmet Rasim, Ercment Ekrem, Peyami Safa, Su-
ut Kemal Yetkin, Nurullah Ata, Melih Cevdet Anday ve evket Radoyu anabiliriz.
Geldii Gibi*
u k gnleri yok mu sevemiyorum bir trl... Her yl bir boy: nsanlarn en ok a-
ltklar, en ok dndkleri, en ok elendikleri mevsim ktr. Uzun gecelerde
ocak bana bzlp ne yapacan aran kiiolu akln iletmi, hakikatleri, sr-
lar aratrm, masallar uydurmu, inanlar, yasalar kurmu. Medeniyeti kn getir-
dii ihtiyalar yaratm deil mi? derim ama olmuyor ite bouna ta genliimde
Rmy de Gourmontun bilmem hangi kitabnda okuduklarmdan kalma bu yank
kandramyor beni. Doru szler, doru ya beni avutmaa, gz sonu iimi sarmaa
balyan o korkuyu andrr perianl gidermee yetmiyor.
Souklardan yaknacak deilim. Ne yalan syliyeyim? yle ok medim m-
rmde; serinlikler basnca srtm pekletirmenin, oturduum yeri stmann bir a-
resini bulurum. menin, yle biraz menin de bir tad vardr dorusu. Kar al-
tnda be on dakika, yarm saat yrdkten sonra scak bir odaya girip parmaklar-
nz hohlamann zevkine doyulur mu? Gzlerinizin ii parlar, Vu-u-u-u! dm!
diyerek mangala, sobaya yaklarken glmsememek, glmemek elinizde midir? Ke-
yifle hatrlarsnz dnz... Ben en ok bir gece, otuz be yl oluyor, Sofyada
mtm; trenden inmi, ak arabayla bir otele gidiyorduk, bir souk ki yle pal-
toydu, atkyd dinlemiyor, bak gibi iliyor insann iine. Ertesi sabah rendik; me-
er o gece sfrn altnda krk, krk biri boylam... Aklma geldike hl titrerim.
Hasretle anmyorum o gn: yle bir soukla, ah! Bir daha karlasam! demiyo-
rum, neme lzm? zenilecek ey mi? Gene de memnunum o souu bir kere ektii-
me... Belki ektiime deil de, ekmeyi geirmi olduuma memnunum. Acayiptir
hatra, bakarsnz, en byk skntlara, sadece getikleri iin, gemie kartklar
iin bir gzellik veriverir.
89
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
evket Rado
Nurullah Ata

K, gndzleri ksack olduu iin sevmem. Sabahleyin bir trl domak bil-
miyen gne erkenden de ekip gider. Hele imdi! Saat drd geti mi, ortalk ka-
rarveriyor. Ne anladm ben ondan? Penceremden bakyorum, tertemiz bir hava,
berrak... Bir ekicilik vardr Ankarann nda, stanbulunki gibi yle baygn
deildir, yar sevdal, yar hznl hlyalar kurmaa srklemez insan, kp
gezmee arr. Ama nereye gideceksin? Sen daha biraz yrmeden sular karara-
cak, evreni seemez olacaksn. Lambalarn ne kadar parlak olursa olsun,
gezmelere elverili deildir.
Ayl gecelerde, hatt bsbtn karanlkta yrmenin de zevki yoktur demedim. D-
ncelerine dalar, belki kendin de pek fark etmeksizin hafiften bir trk tutturur, yle
uzun uzun gidersin. Sonunda nereye varacaksn? Bilmezsin onu, kim bilir? Belki kendi
kendine varacaksn... Ama onun iin ortalk tenha olmal, herkes evlerine ekildikten,
yattktan sonra, saat akamn beinde altsnda yle mi? Sokaklar kalabalk, gn daha
bitmemi... Ne ad takacanz bilemediiniz bir zaman: Ne gndz, ne de gece; ne
gndzn var, ne de gecenin sknu, sessizlii. ster istemez iine kartnz an-
lalmaz hller gibi sinirlendirir sizi. Bir kurtulsanz, evinize mi gireceksiniz, nereye gi-
receksiniz girseniz de bir kurtulsanz. K gnlerinin o saatlerinde gn tamamlamak
iin geceden kesilip gndze eklenen saatlerinde, siz de yle misiniz bilmiyorum, ben
bir akna dnerim. Vakti anlayamam bir trl. Erken desem deil, ortalk kararm;
ge de desem deil, ehrin insanlar daha ilerini, alverilerini bitirmemi, sofralarna
oturmamlar. K, insanoluna gndzn gecesini artan bir mevsimdir.
Yalandn sen artk, kocadn, yarm saat dolasan yoruluveriyorsun, dizlerin tut-
muyor, bir de gezme sz m edeceksin? diyeceksiniz. Haklsnz. Evet, yryemiyo-
rum artk, abucak bir kesiklik geliyor. Ama yalandm diye benim gezme, uzun
uzun gezme hlyalar kurmam da yasak edecek deilsiniz ya! Brakn, unutuvere-
yim yalandm, unutaym da yaz gelince, o uzun gnlerde dilediimce gezebilece-
imi umaym... Hem ben , kl gnleri yalnz gezmek, yrmek iin sevmem ki!
Bir yerde oturup evrenize, ta uzaklara bakmann da tad yok mu? Gzlerinizin g-
rebildii btn yerler sizindir, u tepelerdeki aalar, bir sraya dizilmi u renk renk
evler, u uzaklaan insan, u yaklatka yz beliren glge, hepsi, hepsi sizindir; si-
zindir de deil, sizsiniz onlar... Onlara baktka, onlar grdke benliinizin geni-
lediini, zenginletiini duyarsnz. Yalnz deilsiniz, evrenizde, gznzn gre-
bildii kadar uzaklarda hayat var, hepsini sevebilir, hepsini dnebilirsiniz. Kn
ise yle mi? Daralverir, klverir evreniz. O ksack gnler, bu yeryznn var-
lklaryla beslenmenize yetmez, uzun gecelerde ise kendi kendinizle ba baa kalr,
gndz toplayabildiiniz azck eyi de abucak tketirsiniz. Ah! Bu k geceleri, bit-
mek bilmeyen, insan kendi kendine, hep kendi kendini dnmeye srkleyen k ge-
celeri! Size hep kendi kendinizi dndrd iin de benliinizi gznzde by-
tr, bytr. inizde tkenmez hazineler bulunduunu sandrr... Evet, medeniyeti
belki kn getirdii ihtiyalar yaratmtr, k geceleri belki hakikatleri aratrmya,
srlar zmlemiye, masallar uydurmaya, insanlar, yasalar kurmaya elverilidir, bi-
zi kendi kendimizle uramaya, kendimizi beenmiye srkleyen de odur...
Neye yazdm bu satrlar? Hi... Ia hasretimi, kl yaz gnlerine hasretimi sy-
lemek istedim, ite o kadar. Byle geldi, byle yazdm.
Ulus, 15.12.1950
Kaynak: Nurullah Ata (2008). Syleiler (2. Bask), stanbul: Yap Kredi Yaynla-
r. s.264-266.
* Metnin yazmnda zgn biimi esas alnmtr.
90
Tr k Di l i -I I

Sylei trnn en belirgin zelliini aklaynz.
Rportaj
Bir tr olarak rportaj tannm bir kiiyi, yeri veya sanat daln geni okur kitlele-
rine, kendi gr ve dnceleriyle birletirerek aratrma, inceleme yoluyla tan-
tan, ayrntl bilgi veren yazlardr. Rportaj, genellikle gazete ve dergilerde ya-
ymlanmakla birlikte son yllarda televizyon, radyo hatta internet ortamnda da ol-
duka yaygnlam ve gazeteciliin nemli bir dal olmutur.
Rportaj yerine mlakat, grme terimleri de kullanlmaktadr.
Rportaj trnde grme tekniinden yararlanarak bir yeri, bir yapt ya da bir
kiiyi tantmak iin sorular hazrlanr. Bu ynyle gerekleri olduu gibi ele alan
haber yazlarna benzer; ancak, ele ald konulara deiik alardan yaklamas,
dnceye dayal bir planl bir anlatm tr olmas, rportaj yapann bilgi biriki-
mini, deneyimini ortaya koyarak gerei saptrmayacak lde znel olmas gibi
ynleriyle de nesnel bir anlatm tayan haberden ayrlr (Kurt, 2009; Akta ve Gn-
dz, 2009). Rportaj haberden ayran ve onu edeb bir tr olarak gren Yaar Ke-
mal konuya ilikin grlerini yle dile getirir:
....Rportaj bir edebiyat saylabilir mi? Bu soruyla ok karlatm. Rportaj bir ede-
biyat dal saylmak ne, rportaj bal gibi edebiyattr. Onu haberden ayran nitelik,
onun edebiyat gcdr. Haber bir yaratma deildir, bir tamadr. Aslnda rportaj
tama anlamna geliyor ya, yanl, o tama olan haberdir, hem de en gerek anla-
myla. Rportaj bir yaratmadr. Geree, gerein, yaamn zne yaratlmadan va-
rlamaz. Yaratmadan hi kimse hibir ekilde gerei yakalayamaz, yakalarsa da
karsndakine anlatamaz. Haber gerek deil mi? Bence haber gerein glgesidir.
Haberin arkasnda neler var, neler dnyor, ne yaamlar, dramlar, sevinler var,
haber bize bunu veremez. Rportaj haberin varamad yere varandr, ama nasl,
yaratarak, gerei deitirerek deil yaratarak. (Akt. zdemir, 2002).
Rportajla haberi karlatrnz.
Trk edebiyatnda 20. yzyln balarnda n kazanm yazar ve airlerle ger-
ekletirilen grmeler biiminde ortaya kmtr. Gnmzdeki ekliyle ilk r-
portaj rnekleri Ruen Eref naydnn Atatrk dnyaya ve Trkiyeye tantan
ilk grme nitelii tad sylenen Anafartalar Kumandan Mustafa Kemalle
Mlakattr. Ruen Eref naydnn yan sra Hikmet Feridun Es, Mustafa Baydar,
Yaar Nabi Nayr, Mehmet Seyda, Yaar Kemal, Fikret Otyam, Mustafa Ekmeki,
Leyla Umar da bu trn temsilcileri olarak anabiliriz.
Aada Bizim Anadolu Gazetesi iin Birol Uzunmehmetolunun Buket Uzu-
ner ile gerekletirdikleri rportajdan baz blmler yer almaktadr.
91
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Rportaj szcnn kkeni,
Latincede toplamak,
getirmek anlamlarnda
kullanlan reportare fiiline
dayanr. Trkeye, Franszca
reportage isminden
gemitir. S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Ruen Eref naydn
Yaar Kemal

(...)
Yazarla gei dneminde kimler sizi yreklendirdi? Hayatnzda nemli
yer tutan yazarlar var m?
Buket Uzuner: En bata ve ilk olarak annem! Bana gkteki yldzlardan balayarak
hayatta her eyin ve herkesin bir hikyesi olduunu daha iki- yalarmda gsteren
ilk insan annemdir. Zaten daha sonra benim yazarlm etkilemi yazarlardan biri
olan John Berger; lk hikyeciler, gklerdeki yldzlara ad veren atalarmzdr der.
Yalnzca yldzlar deil; aureden, sembollere, trenlerden hal, kilim desenlerine ka-
dar resim ve duygularn okunabileceini annemden rendim ben. Bana edebiyat
konusunda destek veren kiiler arasnda annemden sonra Attila lhan gelir. niver-
sitedeyken yazdm hikyeleri edebiyat dergilerine yollamaya baladm. O srada
zaten iir ve romanlarna hayran olduum Attila lhan hayatma girdi. Uzun yllar
benim gibi edebiyat dkn yazar olmak isteyen pek ok gence emek verdi; bizlere
on sekizli yalarda ne okumamz ve ne okumamamz gerektiini retti. O yalarda
genlerin ok gereksindii prototip, bir eit deniz feneri, bir mentordu yani. Sonra
Sevgi Soysal var hayatmda. Sevgi Soysal, beni yazarl kadar kadn olarak da ok et-
kileyen, ok zel bir karakterdir. Liseliydim ve tam hayal ettiim eyleri yazan ve tam
kafasna / kafama gre yaayan ahane bir yazara rastladm. Sevgi, bir yaam obu-
ruydu, hem anne, e, ak, yazar hem yetikin hem ocuk olmak istiyordu ve btn
zorluklara ramen ksack yaamnda (40 yanda meme kanserinden gitti) bunlar
da yaad. Yeniehirde Bir le Vakti roman o yata beni sarsmt. Kendi Gm
Yaz-Gm Kz adl kitabm, yazmaya baladm ilk yllarda hem yazarl hem
de kiiliiyle beni etkileyen, ehir romantiklii, ironik dili, z-alaycl, umut zengin-
lii ve yaam oburluuyla bana ayn edeb kandan geldiimi dndrten, giderken
geride kendi kitabn brakmad iin uzun yllar yas tuttuum ve bir bakma bu ki-
tabn olumasna da bylece neden olan Sevgi Soysala hep sevgiyle... diye ona ithaf
ettim. Kumral Ada-Mavi Tuna romanm da Attila lhana ithaftr. Attila lhanla
onun son yllarnda dnya gr olarak yollarmz ayrld ama, bana geen emei-
ni asla inkr etmedim ve hep kranla anarm. Tabii Yaar Kemalin nce Memedi,
Nazm Hikmetin Memleketimden nsan Manzaralar, Ouz Atay -o sralarda dla-
nan- Tutunamayanlar ve Bertolt Brechtin oyunlar, Tezer zl, Adalet Aaolu,
Leyla Erbil, Sevim Burak ile Rus ve Fransz edebiyat beni beslemitir. Sanyorum her
neye gnl koymu olursak olalm, o yoldaki ilk admlarmz, oluumumuz nemli-
dir. Sonradan bu temelin zerine yetenek, ilgi ve kapasitemize gre kendimizi in
ederiz. Bu srada nnze her zaman engeller kar ve her keresinde tercih yapmak
ve bu tercihlere gre bedeller demek, fedakrlklar yapmak durumunda kalrsnz.
Bundan kaamayz ancak, olsa olsa adn koyamayz... (...)
Hikye, gezi, deneme, roman ve biyografi trlerinde kitaplarnz var. En ok
hangi trde yazarken daha ok zevk alyorsunuz?
Buket Uzuner: Yazmak serveni, yazmak olayn seviyorsanz, iir dnda edebi tr
farkll ancak dildeki tat deiiklii gibi alglanabilir. Yani bazen tuzlu, arkteri e-
ker cannz, bazen tatl krizine tutulursunuz. Ancak roman yazmak benim 4-5 ylm
gecesi gndz, ryas, kbusu ve gnlk yaamyla elimden alarak canma okuduu
iin, her roman bitince hikyenin iirsel kanatlar altna snmay tercih ediyorum.
(...)
zerinde altnz yeni bir kitabnz var m?
Buket Uzuner: Bir yldr Yolda adl bir hikye kitab yazyorum. Btn hikyeleri
seyahat aralarnda geen bir gezi kitab bu. Hepsi 25 yldr seyahatlerimde bama
gelen ilgin olaylardan setiim, ancak gerek adlar deitirerek hikye ettiim sr-
prizli yol hikyeleri bunlar. Hiroimadan Pearl Harbor-Honoluluya, Maraketen
Berline uzanan, tren, uak, feribot, otobs yolculuklar.
Ekim 2008
Kaynak: www.bizimanadolu.com/sanat/sanat56.htm. Eriim Tarihi: 15 Eyll 2012.
92
Tr k Di l i -I I
Buket Uzuner

Gezi Yazs
Yazarn gzlem ve bilgiye dayal olarak, gezip grd yerleri eitli ynleriyle,
zenli bir anlatmla yanstt yazya gezi yazs denir. Gezi yazs, insanolunun
yaad yerin dnda farkl yerler grme isteinin bir rndr. zellikle iletiim
ve ulamn bu kadar kolay olmad zamanlarda bu tr yazlar, farkl yerleri, fark-
l kltrleri, gelenek ve grenekleri tantmak ve insanlar bilgilendirmek grevini
stlenmitir. Gezi yazlar edebiyatn yan sra tarihin, sosyolojinin, antropolojinin,
ekonominin, corafyann ve bilimin de ilgi alanna giren bir trdr.
Trk edebiyatnda gezi yazs iin seyahat, gezi yazlarnn yer ald esere de seyahatna-
me terimi kullanlmaktayd.
Gezi yazlar yazmak sanld kadar kolay deildir. Gezip grlen yerleri kuru
bilgilerle doldurmak, yaznn okunabilirliini azaltr. Oysa gezi yazlar okuyanla-
rn ilgisini ekecek, onlarn beeni duygusunu, gezip grme arzusunu karlayacak
akc, etkileyici bir anlatmla kaleme alnmaldr. Okur iin sradan eyleri deil,
farkllklar bulmaldr gezi yazar. Bunun iin de iyi bir gzlemci olmaldr gezi ya-
zar. Bir anlamda gezi yazlar, bir eit yolculuk anlardr. Bu nedenle de gezi ya-
zlarnda gzlemlerden beslenen nesnelliin yan sra, yazarn izlenimlerinin znel-
lii de bulunur. Bu durum da gezi yazlarnda hem aklayc anlatmdan hem de
betimleyici ve ykleyici anlatmdan yararlanmay gerektirir.
Geziyi yapan kiinin, gezdii corafyayla ilgili hatralarn anlatt dnlerek gezi yaz-
lar zaman zaman an tryle bir tutulmutur. Oysa gezi yazs an trnden ierik olarak
ayrlr. Gezi yazsnda anlar deil, ncelikle corafyalar temel alnr.
Gezi yazlar, dnyann btn toplumlarnda ok yaygn olan ve balangc es-
ki alara kadar inen bir trdr. Dnya yaznnda talyan Marko Polo, Arap bni
Batuta 14. yzylda gezi yazlarnn nemli rneklerini vermilerdir.
Trk edebiyatnda seyahatname trne rnek olabilecek ilk eser Hoca Gya-
seddin Nakkan 1422 tarihli Htay Sefaretnamesi olarak da bilinen eserdir. Trk
edebiyatnda kukusuz bu trn en tannm yazarnn 17. yzylda Seyahatname
adl yaptyla Evliya elebi olduunu biliyorsunuzdur.
Osmanl mparatorluunun son yzyllarnda Bat ile ilikilerin gelitirilmesi maksadyla
gnderilen elilerin yazm olduu Sefaretnameler de gezi yazs snfnda deerlendirile-
bilmektedir.
Tanzimattan sonra Bat edebiyat trlerinin de yakndan tannmasyla gerek e-
viri yoluyla batl yazarlarn, gerek dorudan Trk yazarlarnn gezi yazlarnn ede-
biyatmzda sayca artmaya balad grlmektedir. Gelenekten gelen seyahatna-
me kltrnn yan sra modern dnceyle yaygnlk kazanmaya balayan yeni
yerleri grme, farkllklar kefetme anlaynn da bu trn geliiminde etkili oldu-
u sylenebilir. Bu dnemde Mehmet Rauf, Ahmet Mithat Efendi, Halit Ziya Uak-
lgil, Cenap ahabettin gezi yazsnda eserler verenler arasndadr.
Cumhuriyet dnemi Trk edebiyatna gelindiinde bu trn rneklerinin artt-
grlr. Bu dnemde zellikle Cumhuriyet dncesine bal olarak ortaya -
kan Anadoluculuk ve memleket edebiyat, Anadolu corafyasn, insann, kltr-
93
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Halit Ziya Uaklgil

n, tarihini, yaama biimini n plana karmtr. Buna bal olarak da Anado-
lunun deiik yerlerini ele alan gezi yazlar dikkat ekmeye balamtr. Genel
olarak bu dnemde yaptlar olan yazarlarmz arasnda Ahmet Haim, Selim Srr
Tarcan, smail Habip Sevk, Reat Nuri Gntekin, Falih Rfk Atay, Ahmet Hamdi
Tanpnar, Sadri Ertem, Burhan Arpad, Fikret Otyam, Abdi peki, Azra Erhat, Mina
Urgan, Buket Uzuner, Nadir Paksoy, Orhan Kural, Zeynep Oral sayabiliriz (Balc,
2012:118-122).
Gnmz Trkesiyle kaleme alnan Evliya elebinin Seyahatnamesi iin Evliya elebi Se-
yahatnamesinde Yemek Kltr adl kitap ilginizi ekebilir. (M. Yerasimo, ev: Fsun
Kiper, Kitap Yaynevi, 2011)
Aada Murat Belgenin Baka Kentler, Baka Denizler adl gezi kitabndan
alnm bir rnek yer almaktadr.
Sofya Sokaklar
Nevski Katedralinden biraz douya yrynce Sofya niversitesi ve Devlet Kitapl
binalarna geliyorsunuz. Kitaplk, n stunlu, iki katl, k ve sade (neo-klasik de-
nebilir) bir bina. nivesite ise ok daha atafatl. Bunlar hep, eski tarzlar bir ekilde
canlandran yeni binalar. Ulusal Tiyatro da byle, eklektik bir yap. Girii Yunan
tarznda: onik balklarla stunlar, gen alnlk v.b.; ama arkasnda an kulesi
tarznda iki kule ykseliyor. Sonu olarak ne tarz olduu belli deil. Viyanada ta-
ntmz Helmer_Feller ikilisinin eserlerinden biri olduunu sanyorum.
Bu kentte bir de Justinianus zamanndan olduu sylenen Steva Sofia Kilisesi
var. Yani bizdekiyle ayn yata. Elimdeki, komnizm dneminde baslm rehber ki-
tabnda, stanbuldakiyle ayn azizeye ithaf edildii yazl. yi de, bizdeki Aya Sof-
yann Sofyas bir azize deil, soyut bir kavramdr; hikmet ya da bilgelik. Tabi o d-
nemde yazan adamn bunu bilmemesi ve Sofyay bir azize sanmas pekl mm-
kndr. Herhalde Sofyann kendisi de byle.
Ben bu kiliseyi, bir de gneydeki Boyanada olan Boyana kilisesini grmedim.
Kitaptaki resimde Sv. Sofia pek bir eye benzemiyor.
Sofyann baz sokaklarnn bana ocukluumu hatrlattn syleyebilirim.
Epey eski yap var, krklardan, ellilerden de epey yap var. Yalnz eski stanbulu de-
il, eski Ankaray da andryor baz sokaklar. Kk baheleri olan evler kalm,
sessiz, asude sokaklarda. Eskiden alk olduumuz oarke tal sokaklardan da ok
gryorsunuz. Toplam nfusu 1.200.000 dolaynda bir kentin yaamak iin ne ka-
dar rahat bir yer olduunu bir kere daha anlyorsunuz. (...)
Kaynak: Murat Belge (2003). Baka Kentler, Baka Denizler. stanbul: letiim
Yaynlar, s. 403.
An
Bilim, sanat, politika alannda n yapm kiilerin yaadklar olaylar ya da yaa-
dklar dnemin nemli olduunu dndkleri zelliklerini gzlemlerine, izle-
nimlerine ve bilgi birikimlerine dayanarak anlattklar yazlardr (Akta ve Gndz,
2009). An zamann gemi, imdi ve gelecek olan halinden, imdi ve gelecek-
le ilgilenmez; yaanm, yani gemii anlatr. An yaanan ya da tank olunan olay-
lar paylama, bir dnemi gelecee aktarma ya da tarihe k tutma gereksiniminin
bir rndr (Kavcar ve dierleri, 2007: 179). Anlarn gemite yaanan olaylara
94
Tr k Di l i -I I S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
An szc, anmak fiil
kknden tretilmi bir
isimdir. Arapa hatra
kelimesi de hatrda kalan,
hatra gelen anlamndadr.
An, hatra hatrat
kelimelerinin bugnk
anlamda dilimizde
kullanlmas ve bir tr
karlamak zere
kavramlamas olduka
yenidir.
Murat Belge

dayanmas, any tarihe yaklatrr; ancak tarih toplumsal iken an daha ok birey-
seldir. An yazlarnda her ne kadar znellik sz konusuysa da gerei saptrma-
mak ve itenlii korumak nemlidir.
An trnde, yaanlanlarn tamamnn eksiksiz anlatlmas beklenemez. Yaza-
rn belleinde iz etmi olaylarn anlatlmasnda inandrcl salamak iin yazar,
anlarn birtakm belgelerle, tanklarla ya da mektuplarla destekleyebilir. Anlarn
dzenlenmesinde de eitlilik olabilir. Kimileri anlarn kronolojik olarak, kimileri
de her hangi bir tarih sras gzetmeksizin yazarlar. An yazlar her nasl yazlrsa
yazlsn kesin belge olarak kabul edilemez. Ancak bilim, sanat ya da siyaset alann-
da tannm kiilerin an yazlar, dneme k tutmaya yardmc olurlar. Zaten de
an yazarlarndan bilimsel kesinlik ve doruluk beklenemez.
An trn z yaam yks ile kartrmamak gerekir. Anda dsal olaylara yer vermek
nemliyken z yaam yksnde isel olaylara yer vermek nemlidir.
Anlar, farkl amalarla yazlabilir ve bu anlar da yazarnn toplumdaki yeri, ya-
, mesleine; ieriine ya da yazlm olduu yere gre snflandrlabilir. Bu du-
rumda siyasi anlar, askerlik anlar, genlik anlar retmenlik anlar, kltrel an-
lar, edeb anlar gibi farkl biimlerde toplanabilir.
An trnn gemii Bat edebiyatnda ok eskilere uzanr. Batda Julius Se-
zarn kendini savunmak dncesiyle yazd Gallia Sava adl eseri ilk rnek-
lerden biri olarak kabul edilir. An yazlarnn asl gelime gsterdii dnem ola-
rak 17. ve 19.yzyllar gsterilir. J. J. Rouseaunun tiraflar, Victor Hugonun
Grdklerim, Verlainein tiraflar, Tolstoyun tiraflar, adl eserleri trn batda-
ki rneklerindendir.
Trk edebiyatnda baz tarihler, seyahatnameler, tezkireler an snrlar iinde
deerlendirilebilir. Bu adan bakldnda Gktrk Kitabeleri an trnn ilk rne-
i olarak kabul edilebilir. 15. yzylda yazlan Babrnme an trnn daha olgun
rneidir ( etili, 2012:136). Bugnk anlamda an tr ancak Tanzimattan son-
ra edeb ve siyasal rnekleriyle yaygnlamaya balamtr. Bunun nedenini zde-
mir (1972:401, akt. Akta ve Gndz, 2009: 318) yle aklar:
An trndeki orakln gerek nedeni, insanmzn yaam karsnda ald tavr-
da aranmaldr kanmzca. undan ki bir kimsenin anlarn yazmas, kendisiyle,
evresiyle hesaplamasdr. Yaad dnemi yarglamasdr. Oysa uzun yllar byle
bir gereksinimi duymamtr bizim insanmz.
Tanzimat ncesindeki menakpname, vakayiname, gazavatname, fetihname, sefaretna-
me gibi eserler bugnk anlamyla birer an tr olmasalar da an trne zg zellik-
ler tarlar.
Tanzimat dneminde Ahmet Mithat Efendi, Muallim Naci, Sami Paazde, Ah-
met Rasim, Halit Ziya Uaklgil bu trde rnekler vermilerdir. Cumhuriyet sonra-
snda an trnde giderek artan bir yaygnlk, zenginlik ve derinlik grlr. Yakup
Kadri Karaosmanolu, Halide Edip Advar, Mehmet narl, Yusuf Ziya Orta, Yah-
ya Kemal Beyatl, Refik Halit Karay, Samet Aaolu, Oktay Akbal, Salah Birsel, Mi-
na Urgan, Hilmi Yavuz an trnde yaptlar olan yazarlarmzdan bazlardr.
95
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Victor Hugo
Hilmi Yavuz

Aada Mehmet Kemalin, dnemin edeb simalarndan Orhan Veli, Melih Cev-
det ve Sait Faik ile ilgili edeb an olarak deerlendirilebilecek bir an yazs rne-
i yer almaktadr.
Mehmet Kemal
(1920)
Lisede Adnan tanyorum da, Orhan tanmyorum. Bizden ok byk snfta oku-
duu iin, fazla iz kalmam hatrmda, Melihle Oktay yle deil. kisinin de hat-
rmda kalan izleri var. Melih tiyatro ile urard. Oktay, Atatrkn nnde baar-
l bir tarih snav vermiti. Orhan ilk Monno Vanna piyesini okul adna oynarken
grdm. Ercment Behzat ona nemli bir rol vermiti, ama neydi, imdi bilemem.
Baarl oynadn sylyorlard. Bir airin baarl aktrln kavrayamamtm,
ocukluk. Bir adam ya air olurdu, ya aktr benim o zamanki anlayma gre... a-
irlik ok bykt, gzmde. Baka ile paylaamazdm. imdi yle deil tabi...
iirlerim yaymlanmaya balad zaman, Orhanla eit konutum. Bu eitlii Orhan
koydu. Ben koyamazdm. Ne yalan syleyeyim Orhann ilk denemelerini ben anlaya-
madm. Nurullah Ata vmeye balad zaman da anladm. Nzm bizim gzmz-
de sevgiliydi. Sevgiliydi ama, etkisinde kalmaktan da korkuyorduk. Orhann bir r
atnn ok sonralar farkna vardm. Aaca bir ta attm/ Dmedi tam/ Tam
isterim/ Tam isterim iirini ciddiye alamyordum. iir benim iin bir eylemdi. Tek
bana bir ura deildi o yalarda. Orhan da bu anlaym bildiinden olacak st-
me varmazd. Hatta cidd bir tartmaya bile girmek istemezdi. ocukluuma m ve-
rirdi, yoksa tevik mi ederdi, hl kestiremiyorum. Bugnse, Orhann yeri edebiyat-
mzda bellidir. Benim dncemde bir deiiklik olmamtr. Hl ayn kandaym.
Onun iindir ki, ii fkracla dktm. Baka eylemlerim ar bast. Bugn Orhan ol-
sa ne derdi, bilmem. Anlaylarmzn farkl oluu dostluumuza engel olmad.
Bir gn Orhan, Sait Faikin bir piyesinden sz etmiti. Sait mi okumutu ona, anlat-
m myd? Gemi gn unuttum. Pencere kenarnda, Krt Mehmette oturmu konu-
uyorduk. Yamur yayordu. Orhan Tercme Brosundan, ben gazeteden ayrlm-
tm. kimiz de yar yarya isiz saylrdk. Orhan, Doan Karde Yaynlarna satt
Nasrettin Hocann telif cretini bekliyordu. Ben de bir gazeteden alacam paray.
Sabahleyin uram, idare mdrnden:
Yarn gel... cevabn almtm.
Ben:
Ah bir yarn olsa... diyordum.
Orhan:
Ah postac havaleleri bir datmaya balasa....diyordu.
Durup dururken birden:
Saitin bir piyesi var, bilir misin? dedi.
Bilmiyorum, Sait piyes yazm m?
Yazm...
Aklm, fikrim parada:
yi...
lgilenmediimi grnce anlatmaya balad:
Saitin piyesinde hareket var, laf yok. Bir kelimelik konumayla da bitiyor. Byle
yamurlu
96
Tr k Di l i -I I

bir gnde kalabalk bir caddede insanlar kouuyor. Beyolu olacak... Taksiler, hu-
susiler, baran,
aran, kadnlar, kzlar... deme gitsin... byk bir kalabalk... te bu kalabalk ara-
sndan bir adam kyor. Omuzunda bir tek yorgan... Ondan baka gze batar bir
eyi yok. Vitrinlere baka baka, sahnenin nne doru geliyor, srtndaki yorgan in-
dirip seyircilere doru uzatyor, hznl bir sesle:
-Satyorum... diyor.
Piyes de bitiyor.
stanbulda idi. Bir gn haberini aldk. beyin kanamasndan lm. Cebinden pa-
ra, pul, banka czdan deil, at yar dergisi km.
Kaynak: Mehmed Kemal (1972). Trk Dili Dergisi An zel Says, s.655-656.
Gnlk
Baz yazarlar, yaadklar nemli olaylar, duygu ya da dncelerini bir deftere ya-
zarlar. Kiinin kendi alg ve bak asna gre gn gnne yazlan, zerinde ya-
zld gnn tarihi bulunan yazlara ve bu yazlardan oluturulan yaptlara gnlk
denir. Gnlkler yazld andaki duygu ve dnceleri, deiiklie uramadan
bugne tarlar. Gnlk yazar yaad an itenlikle anlatr. Gnlkler bir anlam-
da yazarn kendisi ile konumas, i dkmesidir. Suut Kemal Yetkin, gnlk yaz-
ma gereksinimini yle dile getirmektedir:
nsann iini dkmeden edemedii dakikalar olur. Bir dost, bu dakikalarda eriil-
mez bir deer kazanr. Ama her ey bir dosta sylenemez ki! Onun iin, hele bir in-
san yazarsa, iinin gizli kvrmlarn grmesini biliyorsa, masasnn bana geip
kalemi eline almadan edemez. te gnlk dediimiz, yazarn kendi kendisiyle alak
sesle konumasndan domutur. (akt. zdemir 2002:186).
Trkede gnlk yerine journal, diary, ruzname, hatra, gnce gibi terimler de kul-
lanlmtr.
An trnden fark, gnlklerin olaylarn yaand zaman diliminde kaleme
alnmasdr. Oysa an yazlar, olaylarn yaand zamandan ok sonra bir kerede
kaleme alnr. Bu ynyle an yazlar bellekte kald kadaryla yazlrken gnlk-
ler, bellekte btn tazeliini korurken yazlr. Bu nedenle de gnlkler anlara g-
re daha ok belge nitelii tarlar (onolu, 2009: 242).
Gnln edeb bir tr olmasnda usta kalemlerin rol vardr. Gnlk yazmn-
da zdemir (2002: 186-187) trden sz eder. Birincisi, yazarn kendi ii dnya-
sn yanstt ie dnk gnlklerdir. Bu tr gnlklerde yazar, dndklerini ol-
duu gibi gnlklerine yanstr ve son derece itendir. kinci tr gnlk ise da
dnk gnlklerdir. Bu trde yazar, yaadklar an nemli olaylarn, tarihi, sos-
yal yapy anlatr. Bu iki trn dnda bir de yazarn bir yapt ortaya karma s-
recini gn gnne aktard gnlkler vardr. Yazar, bu tr gnlkte yapt ile il-
gili kayglarn, alma yntemini gsterir. Gnlk yazarken dikkat edilmesi gere-
ken belirleyici zellikleri yle sralayabiliriz:
Gnlkler bir eyi kantlama amac tamazlar. Bu nedenle gnlkte kant-
tan ok itenlik nemlidir.
Gnlkte eer bir olay anlatlacaksa mantksal bir dzen iinde anlatlmaldr.
Gnlklerde znel ve konuma diline yakn bir dil kullanlr.
97
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

Batda zellikle 19. yzylda byk art gsteren ve birou Trkeye evri-
len baz nemli gnlkler ve yazarlar unlardr: Franz Kafkann yazd Gnlk-
ler adl eseri, Andre Gidein Gnlk Albert Camusnun Defterleri, Virginia Wo-
olfun Bir Yazarn Gnl, Stefan Zweigin Gnlkleri.
Trk edebiyatnda gnlk tr nedense dier yazl anlat trlerine gre pek
gelimi bir tr deildir. Bunda gnlkleri yaynlama konusundaki ekingenlik ka-
dar kiinin zel dnyasn ieren yazlarn paylalma kaygsnn da bulunmas et-
kili olabilir. Bir anlat tr olarak Tanzimatla birlikte edebiyatmza giren gnln
ilk rnei Direktr Ali Beyin Hindistana yapt gezinin izlenimlerini ieren Seya-
hat Jurnali (1897) adl eserdir. Bu rnei air Nigr Hanmn lmnden sonra ya-
ymlanan Hayatmn Hikyesi, Ahmet Refikin Kafkas Yollarnda adl seyahat gn-
l, mer Seyfettinin Balkan Harbi gnlerini anlatan Ruznmesi izler.
Gnlk trnn asl geliimi 1950 sonras Nurullah Ata ile balar. Salah Birsel,
Tomris Uyar, Ouz Atay, Cemil Meri, Cemal Sreya, Cahit Zarifolu, Hilmi Yavuz,
Adalet Aaolu, Fethi Naci, Oktay Akbal bu trde yaptlar olan yazarlarmzdan
bazlardr.
Gnlk trnn zelliklerini daha yakndan grmek iin Mareal Fevzi akmak ve Gn-
lkleri adl kitab okuyabilirsiniz. ( Haz: Hatemi, N., stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002)
Aada Salah Birselin gnlk trnde yazd rnei an tryle karlatrarak
okuyunuz.
12 aralk
Kimi zaman kitaplarma ad bulmakta ok darlk ekerim. Bulduum adlardan hi
birini beenmem.
Drt Keli gen iin de yle oldu. Ona bir ara Kara Ta zerinde Kara Koyun di-
yecektim. Son anda caydm.
Edebiyat kahveleriyle ilgili anlarm yaynlarken de ok bunaldm. Tam 47 ad bul-
dum. Sonunda Kahveler Kitabnda karar kldm. Peygamberler Kitab da diyecek-
tim. ok karklk olur diye ekindim.
Kimi zaman da kitabmn ad nceden taklr aklma. Sen Beni Sev iin yle olmu-
tur. iirin lkeleri, Dnya leri, Hacivatn Kars, Ases, Kikirikname iin de ayn e-
yi syleyebilirim. (...)
15 aralk
Bir hafta alarak Amerikal Tolstoyu temize ektim. 20 daktilo sayfas. Demek
aa yukar, gnde sayfa. Bu, temize ekerken kimi dzeltmeler yapmam yzn-
dendir. Yoksa bir gnde daktiloda 8-9 sayfa yazabiliyrum. Daha ounu deil. Yo-
ruluyorum.
18 aralk
Sabahleyin be buukta uyandm.
Kafamn, dn yazmaya baladm -hazrln bir aydr yapyorum- denemeye ku-
rulu olarak beni beklediini grdm. Hemen masamn bana geerek, denememi
havaya kaldracak eniyi izitirdim.
Bir ara salondan akmam almaya gittim. Dnerken onu pantolonumun sa ce-
binde -solunda anahtarlar vardr- tamay ok sevdiimi saptadm. Buna da, salon-
daki masadan sekiz adm ve iki ayak tedeki odama -bu aral iki kez saydm- ge-
lirken byk hazlar aldm grerek vardm.
Saat yedide yeniden yattm.
98
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Salah Birsel
air Nigr Hanm

7.20de yeniden kalktm. Bu kez gnlk yazmaya durdum. Ama bir ey yazamadm.
Belleim biraz nceki canlln yitirmiti. Kafamn iindeki bir srahi mi dkl-
mt, ne?
Sekiz buukta yeniden yattm.
On buukta kalktm.
Jye sabahki almalarm anlattm.
Orada da kaldm. Akama dein bir daha odama ayak atmadm. Tek satr bile oku-
madm. J. Biraz souk almt. Onun iin koutum durdum.
Kaynak: Salh Birsel (1976). Kular rtnmek (Gnlk: 1972-1975), stanbul:
Ada Yaynlar, s.201-202.
Yaam yks/Biyografi
Edebiyat, sanat, spor, sosyal ya da fen bilimleri gibi kendi alanlarnda tannm, n
yapm, okurun ilgisini ekecek kiilerin yaam yklerini aratrarak okuyana bil-
gi vermeyi amalayan yaz trdr (Kantemir, 1995:273). Yaam yklerinin belli
bir uzunluu yoktur; bazen bir fkra kadar ksa bazen de bir roman kadar uzun
olabilir. Uzunluu ne kadar olursa olsun yaam yks yazmak ayrntl bir al-
may gerektirir. Yaam yks olabildiince nesnel olmal, gereklere bal kalma-
l, anlatmna d gc karmamal ve belgelere dayal olarak kaleme alnmaldr.
Yaam ykleri yazl amacna gre farkllklar gstermekle beraber yazmnda
dikkat edilmesi gereken belirleyici zellikleri yledir (Akta ve Gndz, 2009;
elebiolu, 2007):
Yaam yklerinde tarihsel gereklik en nemli gedir. Bu nedenle yaam
ykleri ak, sade ve tarafsz bir grle yazlmaldr.
Yaam yks anlatlacak kiinin ocukluundan itibaren yaam ele alnr.
Yaam yksnde anlatlacak kiinin renim yaam, yetimesini etkileyen
balca etkenler belirtilir.
Yaam yksnde kiinin bireysel ve toplumsal zellikleri yanstlr.
Yaam yksnde ele alnan kiinin rettii deerler, baarlar ve nemi
aktarlr.
Yaam yks yazmnda gerekler saptrlmaz, ancak gerekler sanat du-
yarll ile yazlr.
Yaam yksnde nc kiili anlatm kullanlr.
Yaam yks, bat edebiyatnda kkeni yzyllar ncesine uzanan en eski ya-
zl anlatm trlerindendir. Batda bamsz bir tr olarak yaam yksnn nc-
s olarak, M.S. 46-120 yllar arasnda yaam olan Yunanl yazar Plutarkhos ve
onun pek ou tannm isimleri anlatt Paralel Hayatlar adl eseri gsterilir. R-
nesansla birlikte bu trde yazlan rnekler armaya balar. Stefan Zweigin Dnya
Fikir Mimarlar adl eseri dnya edebiyatnda yer alan nemli bir rnektir.
Trk edebiyatnda da ok eski dnemlerde uygulanm bir yaz tr olan ya-
am yksnn izlerine 8. yzylda Orhun Yaztlar ve Yenisey yaztlarnda rastla-
nr. (elebiolu, 2007: 18). Osmanl dneminde yaam yks yazm geleneinin
nemli admlar tezkirecilikle atlmtr. Anadolu sahasnda ilk tezkire rnei, 16.
yzylda, Edirneli Seh Beyin sunduu Het Behit (Sekiz Cennet)tir. 16. yzyldan
20. yzyla kadar bu gelenek srmtr. Tezkireler, edebiyat tarihimiz iin nem-
li kaynaklar arasnda yer almtr. Trk edebiyatnda batl anlamda yaam yks
yazmna 19. yzylda, Tanzimat edebiyatndan itibaren rastlanr. Bu dnemde ya-
am yks trnde eserlerin says ve eitlilii artmtr. Mehmed Siraceddin, Re-
caizade Mahmut, Ebzziya Tevfik, Muallim Naci, Namk Kemal, Faik Reat, Beir
99
Yaam yks ya da
biyografi, gemite kalan
hayat ve ona bal baary
ve rn yeniden retme,
deneyimleme ve bunu
yaygnlatrma giriimi
olarak deerlendirilebilir.
Stefan Zweig

Fuad, Ahmet Mithat yaam yks trnde eser veren yazarlar arasndadr (ele-
biolu, 2007: 18).
Yaam yklerinin yazl amac tarihsel srete farkllk gsterdii gibi yazl
biimleri de farkllk gstermektedir (Gkalp Aslan, 2009: 247). Ansiklopedik ya-
am yksnde, sz konusu kiinin yaamnn nemli kesitleri ele alnmakta kii-
sel yaamna dair bilgi verilmemektedir. Meydan Larousse, Ana Britannica gibi te-
mel bavuru ansiklopedilerindeki yaam ykleri bu tre rnek verilebilir. Bir di-
er yaam yks yazm tr, belgesel yaam yksdr. Sz konusu kiiyi ayrn-
tl olarak aktaran bu tr yazm, genellikle akademik aratrma rnekleridir. Edebi
yaam yks tarznda yazlan yaam ykleri tannm kiilerin yaamnn yazn-
sal bir deer tayacak ekilde yazlmasdr. Bu tr yazmda aratrmacnn belge-
selci kimlii ile yaratc kimlii birleir. Son yllarda giderek yaygnlaan bir yaam
yks yazma biimi de sylei biiminde yaam yksdr. Bu tr yazmda, kii
hayattayken birinci elden toplanan bilgilerle belgelerin birlemesi sz konusudur.
Yaam yks tarznda yazlan romanlarda kurgusallk n plandadr. Bu tr romanlarda
yaam yks bir malzemedir.
Cumhuriyet dneminde Trk edebiyatnda Mithat Cemal Kuntay, Abdlhak i-
nasi Hisar, Yakup Kadri, Behet Necatigil, evket Sreyya Aydemir, Saadettin Nz-
het Ergun, Beir Ayvazolu, Mehmet Kaplan, Asm Bezirci, Atilla zkrml, Aye
Kulin, Selim leri farkl trde yaam yks yazan yazarlardan bazlardr.
Belgesel yaam yksne rnek olarak Trk iirinin nemli ke talarndan biri olan
Yahya Kemalin anlatld Yahya Kemal: Eve Dnen Adam adl biyografiyi okuyabilirsi-
niz. (Ayvazolu, B., Kap Yaynlar, 2008)
Edeb yaam yksne rnek olarak Mustafa Kemal Atatrkn hayatnn ele alnd Tek
Adam adl eseri okuyabilirsiniz. (Aydemir, . S., Ankara: Remzi Kitabevi, 1999)
Aadaki rnekte Trk edebiyatnda yk trnde nl yazarlarmzdan Sa-
it Faik Abasyankn yaamnn nemli kesitleri ele alnarak kiisel yaamna da-
ir bilgi verilmektedir.
ABASIYANIK, Sait Faik, yk yazar (Adapazar 1906 - stanbul 1954). Abaszoul-
larndan kereste tccar Mehmet Faikin olu. lkretimini Adapazar Rehber-i Te-
rakki Mektebinde yapt. Kurtulu Savandan sonra ailesi stanbula yerleince s-
tanbul Erkek Lisesine verildi. Onuncu snfa arkadalaryla Arapa retmenine
yaptklar bir aka okuldan uzaklatrlmalarna yol at ve lise renimini Bursada
tamamlad (1928). stanbu Edebiyat Fakltesine devama baladysa da aradn
bulamad ve ayrld, babasnn istei zerine iktisat renimi iin Lozana gitti
(1931). Orada da ancak on be gn kalabildi, Fransann Grenoble kentine geti.
Grenoblede kald yl sresince renimini bir yana brakarak gnlnce yaad,
babas tarafndan geri arlnca da dnd (1935). Halcolu Ermeni Yetim Oku-
lundaki Trke retmenlii ksa srd. Babasnn desteiyle giritii fasulye tccar-
l da iflasla sonuland. Daha sonra belli bir ile uramad. Haber gazetesinde bir
ay sren adliye muhabirlii (1942) dnda len babasnn (1939) brakt gelirle
yaad, yazarl meslek edindi. 1944te tutulduu sirozdan kurtulamayarak ld.
Mezar Zincirlikuyudadr.
100
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Sait Faik Abasyank
Aye Kulin

Lise yllarnda iir ve ykler yazmaya balayan Sait Faikin Uurtmalar adl ilk
yazs Milliyet gazetesinde yaymland (9 Ocak 1929). Bursa Lisesinde kompozisyon
devi olarak yazd ilk yks pekli Mendil, edebiyat hocasnn vgleriyle karla-
nnca ikincisini, Zembereki yazd. 1934te Varlkta yaymlanmaya balayan yk-
leriyle hemen dikkat ekti, ilk iirlerinin ounu da yaymlamad.
iiri ikinci bir ura edinmi, uzun yk saylabilecek iki roman, yk zellii ta-
yan elliyi akn rportaj yazmtr. 171 yksyle 49 rportaj on kitapta toplan-
d. Baslm olan on alt kitab nce Varlk (1965), sonra Bilgi Yaynevince sekiz ki-
tapta topland (1970). 1953te Amerikadaki Mark Twain Derneince, modern ede-
biyata katklarndan dolay onur yelii verildi. Burgazdaki evi de mze haline ge-
tirildi (1964). (...)
Kaynak: Atilla zkrml (1982). Trk Edebiyat Ansiklopedisi 1 (A-C). stanbul:
Cem Yaynevi, s.12-14.
z Yaam yks/Otobiyografi
Bilim, sanat, siyaset, spor vb. alanlarnn herhangi birinde tannm kiilerin, ken-
di yaamn anlatt yaz trdr. Otobiyografi olarak da bilinen z yaam yk-
s, yazarnn dier insanlar tarafndan bilinmeyen ya da kendisi hakknda bilinme-
sini istediklerini dorudan aktarmasna, gelecek kuaklar tarafndan tannmasna
olanak salar.
z yaam yks birinci kiinin azndan anlatlr. Bu ynyle an trne ben-
zer; ancak an trndeki gibi dnemini yanstmak kaygs yoktur. Yazar, merkeze
kendisini alr ve zamansal sralamaya dikkat ederek, geree bal kalarak, doal
ve yaln bir dille kendi yaamn yazar. Kendini, yaamn anlatan yazardan nesnel
olmas beklenemez (zdemir, 2002: 211).
Augustine tarafndan 397 ylnda yazlan tiraflar, Bat kltrnn ilk otobiyog-
rafik anlats olarak kabul edilir. 19. yzylda Jean Jacques Rousseau tarafndan ka-
leme alnan tiraflar ise bugnk anlamda otobiyografinin ilk rneidir. Roussea-
unun tiraflarnn 1781de yaynlanmasyla, kendini referans gstererek yazlan,
yazarn isel yaamn ve psikolojisini ieren z yaam yks tr domu olur.
Trk edebiyatnda zyaamyks trnde yaptlar olduka azdr. Bunlar ara-
snda Muallim Nacinin merin ocukluu (1889), Yusuf Akurann Ta Kendim
yahut Defter-i Amalim (1944), Nigr Hanmn Nigr binti Osman: Hayatmn Hi-
kyesi (lmnden sonra yaymland, 1959), Halikarnas Balksnn Mavi Srgn
(1961) an ynleri ar basmasna karn z yaam ykleri arasnda da saylabilir.
z yaam ykleri, belgesel z yaam ykleri ve edeb z yaam ykleri ol-
mak zere iki biimde yazlabilir. Belgesel z yaam yksnde sanatsal kaygdan
ok yazan kiinin bilgi aktarma, kendini tantma amac n plandadr. Edeb z ya-
am yklerinde ise yazar, yaamndan, gemiinden kesitler aktarrken sanatsal
bir kayg ile eserini ortaya koyar. Yazar, yk ya da roman olarak z yaam yk-
sn kaleme alr. Bu tr z yaam yks an tr ile benzerlikler tar.
Ayla Kutlunun yaamnn ilk 20 yln anlatt Zaman da Eskir adl eseri edeb z yaam
yksne rnek olarak okuyabilirsiniz. (stanbul: Bilgi Yaynevi, 2006)
Yaam yks ile z yaam yksnn farkllklarn aratrnz.
101
Otobiyografi; kendi anlamna
gelen autos, yaam
anlamna gelen bios, yaz
anlamna gelen graphe
kelimelerinden, kendi yaam
yks anlamn tayan
Yunanca kkenli bir
szcktr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Halikarnas Balks

Aadaki rnekte Cahit Klebinin, hayatnn ilk on iki yln anlatt z yaam
yksnden ksa bir blm yer almaktadr.
1916 ya da 1917 gz sonuna doru domuum. Babamn Kuran zerine yazd
not 1332 Aralk ay. Mildiye evrilince 1917 ylnn 9 Ocak gn oluyor, doruy-
sa. Ha bir yl nce ha bir yl sonra, ne nemi var, denilebilir. Bence nemli. O k k-
yamet gnlerinde annem de tifo ya da tifsten ar hasta. G ederken bir kan s-
tnde de doabilirdim. Annem ok salam yapl bir kyl aa kzyd. nat, ac-
masz, pratik zekl. Ya belli deildi. Hi perhiz etmedi, 90na doru ld.
Annemin ateli hastal onu, hem de bakmsz k gnde, ldrebilirdi. lsey-
di ben de karnnda lecektim. Bu hastalk bende bir eksiklik brakmad. ocukken
ben de salklydm. Seferberlik gnlerinde beni kyde ok iyi beslemiler. ri kemikli-
yim. Fazla tatl canl da deilim. lser gibi, anfizem gibi hastalklar sonradan oldu.
Ben domadan birka ay nce bir gmen kafilesiyle Zileye gelmiler. On km. uzak-
taki eltek kyne yerlemiler. Hem hayvanlarn bakm bylelikle salanm, hem
de babam annemi kye yerletirip Zilede bana buyruk yaam. (...)
Sanyorum ki yama geldiimde Zileye tandk. Beni hemen anaokuluna
verdiler. Annem, benim iin gsterdii ihtirasla hemen hi rahat brakmad. Sabah-
lar derek okula gndermek isterdi. Ben de gider gitmez kaardm. Okulda sonsuz
bir yalnzlk ve gurbet duygusuna kaplr ve korkardm. Ya eve, ya da ablalarmn
okuduu nas Mektebine kaardm. Kendim de, ablalarm da ok sknt ektik bu
yzden. (...) Sonunda beni evimize ok ok uzak Dutlupnar ilkokuluna verdiler.
retmenim uzun ak sakall, nur yzl, mahalle mektebinden gelme biriydi. Hibir
derste bizi kapatp gitmez, ok sevgi gsterir ve elii katlarndan levhalar yaptrr-
d.hele yle elii katlarndan hasrlar rdrrd ki, bugn ilkokullarmzda niin
yaptrlmaz, aarm. Pamuk Hoca beni yle bir balad ki, bir daha hibir okulda
dersten kamadm. Ertesi yl da Artovaya tandk.
Zilede ok kktm, lise II. Snfta arkadalarmla ekilen resimden anlyorum
ki, beni doar domaz okula vermiler. Bu yzden, yrekli ve atak yaradll oldu-
um halde, btn yaammda utanga ve ekingen kaldm. zellikle yabanclarn
yannda bu tutumum benim iin byk bir eksiklik oldu. (...)
Artova, iftlik, imdiki ad amlbel kk bir kyd. Biz gittiimizde yeni ile
olmutu. Sivasla Tokad arasnda, yol stnde kk bir ile-ky. Sonra ile olmay
ona ok grmler, biz ayrldktan sonra ile merkezini Kunduz kyne nakletmi-
ler. Artova adn da oraya vermiler. imdi adn amlbel koymular. Benim iirle-
rimden ok sonra, elbette farkna varmadan...(...)
Artovann kendisi kkt ama masal gibi byk deveci kyleri vard. O kyler-
de gn konukluum oldu. Artovadan geenler 2 km. kadar yaknnda Yatm ad-
l bir ky grrler. O kyde de bizim Erzurum gmenleri otururdu. yle mandala-
r vard ki, devler gibi zincirle balarlard. akr gzl, akal, huysuz koum mada-
lar. Her birinin kendine zg davranlarndan, birer kahraman gibi sz edilirdi.
Sonra babam Niksara atadlar. 1937yi kesinlikle anmsayabiliyorum. lkokulun 3.
snfndaydm. Arkadalarmn ounu da unutmadm. alkan geinirdim ama,
snfta her eyi benden iyi yapanlar vard. (...)*
*(Cahit Klebinin ocukluunu kendi azndan anlatt bu blm Trkiye Yazla-
r dergisinde (Mays 1977) yaymlanmtr.)
Kaynak: Muzaffer Uyguner (1991). Cahit Klebi Yaam, iiri, Yaptlar, Se-
meler. stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi, s. 11-19.
102
Tr k Di l i -I I
Cahit Klebi

103
Dnce yazlarnn genel zelliklerini akla-
yabilmek
nsanlar, farkl alanlardaki bir konu zerinde
dndrmeyi, tarttrmay, bu yolla gereklere
ulatrmay, amalayan yaz trlerine dnce
yazlar denir. Yazar, okuru ya ele ald konu-
ya ilikin bilgilendirmek ister, ya da o konuya
ilikin kendi dncelerini paylamak ister. D-
nce yazlar bir gzlem, deneyim ya da aratr-
maya dayal yazlardr. Yazarn sanatl anlatm
kaygs yoktur. Bu tr yazlarn yazl amac ile
okura verilmek istenen ileti arasnda bir btn-
lk aranr. Bilimsel kavramlara ve terimlere yer
verilen dnce yazlarnn nesnel bir tutum iin-
de kaleme alnmas beklenir. Kiisel grlerin
yanstld dnce yazlar genelde gazete ev-
resinde oluan yazlardr. Dnce yazlarnda
kullanlan dil, duygusal ve armlara dayal
bir nitelik tamaz. Bu tr yazlarda bu nedenle
anlam okurdan okura farkllk gstermez, dei-
ik biimlerde yorumlanmaya elverili bir yap-
da deildir.
Dnce yazlar trlerini sralayabilmek
Yazlarn trlerini, konularndan ok; konularn
ele aln biimi belirler. Her birinin kendi iinde
belirleyici zelliklerinin bulunduu dnce ya-
zlar genel olarak; makale, fkra, deneme, syle-
i, an, eletiri, gnlk, rportaj, gezi, sylei, ya-
am yks, z yaam yks biiminde srala-
nabilir.
Dnce yazlarnn trlerini ayrt edebilmek
Dnce yazlar olarak snflandrlan yaz trle-
rinin her birinin kendine zg zellikleri vardr.
Bilgi vermeye ve fikirleri aklayp kantlamaya
alan makale, edebiyat ve sanat, sosyal, siyasal,
askerlik, din ve ahlk, tp ve salk, spor, kltr,
tarih gibi her konuda yazlabilir. Makale, edebi-
yatmza Tanzimat Dneminde gazete ile birlikte
Batdan giren dnce yazlarndandr.
Fkra, gazetelerde gncel, nemli, zellii olan
konular belgelendirme gerei duymadan kiisel
bir gr olarak aklayan ksa yazlardr. znel
bir anlatm vardr. Bu trde ayrntlara, belgele-
re, kantlara yer verilmez. Fkra yazar, geni kit-
lelere seslendii iin dili kolay anlalr, ak ve
durudur. Makaleye gre daha ksa ve daha yo-
un bir anlat olan fkralar, bilimsel bir gerei
ortaya koyma gibi bir iddias yoktur. Gazete fk-
ralarnda temel ama, nemli noktalara okurun
dikkatini ekmek ya da konuya ilikin dnme-
sini salamaktr. inde glmece gesi bulunan
ksa yklere de fkra denir. Bu tr fkralarda,
gerek kahramanlarn davranlar ve dncele-
rinde gerekse tadklar mizah geleri ve dilde
ulusal kltr yanstan izler vardr.
Eletiri, bir eseri, sanaty, dnemi veya okuyu-
cuyu deerlendirmek amacyla yazlan yazlardr.
Eletirmenlerin yaklamna, eseri deerlendirme
yntemlerine gre deiik eletiri trleri vardr.
Sanatya dnk eletiri; eletirmenin deerlen-
dirmek iin ele ald yapt zellikle sanatnn
varln l alarak yapmasdr. Yapta dnk
eletiri; eletirmenin bak asnn sanatya de-
il de yaptna ynelik olduu eletiridir. Okura
dnk eletiri; eletirmenin yapt deerlendir-
mekten ok, yaptn bir okur olarak kendisi ze-
rindeki etkilerini deerlendirdii eletiridir. Top-
luma dnk eletiride; eletirmenin deerlendir-
me yapaca yaptn ortaya konduu dnemdeki
toplumsal ve tarihsel zelliklerin yapta etkileri
gzlenir. Yapt, toplumsal bir belge olarak gr-
lr. zmleyici eletiri; yukarda aklanan ele-
tiri trlerinin yetersiz grlmesi zerine kimi ele-
tirmenler, yapt ok ynl inceleme yoluna git-
milerdir. Bu trde eletirmen, gerektiinde z-
nel, nesnel ya da toplumcu bir bakla yapta
yaklalabileceini savunur.
Deneme, herhangi bir konu hakknda kiisel g-
r ve dnceleri kesin yarglara balanmadan,
sylei havasnda, iten bir dille kaleme alnan
yazlardr. Belirli bir dnceyi benimsetmeye
almamas nedeniyle fkradan; belgelere, tank-
lara yer verme zorunluluu olmamas asndan
da makaleden; belirli bir sonu ve yargya var-
mama ynyle de eletiriden ayr bir zellik ta-
r. Deneme yazlarnda, an ya da gnlk trn-
de rastlanan bir itenlik ve geliigzellik havas
vardr. Her konuda yazlabilmesi, deneme tr-
nn en belirgin zellii olarak grlebilir. Ele al-
d konulara gre denemeleri klasik deneme,
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A

104
Tr k Di l i -I I
edeb deneme, felsefi deneme, eletirel deneme
olarak drt balk altnda toplanabilir.
Sylei, yazarn kendi eilimleri dorultusunda
setii herhangi bir konu hakkndaki grlerini;
konuma doall iinde anlatan dnce yaz-
lardr. Bu trde dnceler karlkl konuma
havas iinde kaleme alnr ve konusu da genel-
likle gnlk sanat olaylardr. Konuma doall
iinde yazld iin sylei trnde yazar, devrik
cmlelere bolca yer verir ve konuya ilikin oku-
ra sorular sorar, iirlerden, ataszlerinden, de-
yimlerden, zdeyilerden yararlanr.
Rportaj tannm bir kiiyi, yeri ya da sanat da-
ln geni okur kitlelerine, kendi gr ve dn-
celeriyle birletirerek aratrma, inceleme yoluy-
la tantan, ayrntl bilgi veren yazlardr. Rportaj
trnde grme tekniinden yararlanarak bir
yeri, bir yapt ya da bir kiiyi tantmak iin soru-
lar hazrlanr. Bu ynyle gerekleri olduu gibi
ele alan haber yazlarna benzer; ancak, ele ald-
konulara deiik alardan yaklamas, dn-
ceye dayal bir planl bir anlatm tr olmas, r-
portaj yapann bilgi birikimini, deneyimini orta-
ya koyarak gerei saptrmayacak lde znel
olmas gibi ynleriyle de nesnel bir anlatm ta-
yan haberden ayrlr. Rportaj, tek bir yaz olabi-
lecei gibi, ayn konuda dizi yaz da olabilir.
Gezi yazs, yazarn gzlem ve bilgiye dayal ola-
rak, gezip grd yerleri eitli ynleriyle, zen-
li bir anlatmla yanstt yazlardr. Gezi yazlar
okuyanlarn ilgisini ekecek, onlarn beeni duy-
gusunu, gezip grme arzusunu karlayacak ak-
c, etkileyici bir anlatmla kaleme alnmaldr.
Okur iin sradan eyleri deil, farkllklar bul-
maldr gezi yazar. Gezi yazlarnda gzlemler-
den beslenen nesnelliin yan sra, yazarn izle-
nimlerinin znellii de bulunur. Bu durum da
gezi yazlarnda hem aklayc anlatmdan hem
de betimleyici ve ykleyici anlatmdan yarar-
lanmay gerektirir.
An; bilim, sanat, politika alannda n yapm ki-
ilerin yaadklar olaylar ya da yaadklar d-
nemin nemli olduunu dndkleri zellikle-
rini gzlemlerine, izlenimlerine ve bilgi birikim-
lerine dayanarak anlattklar yazlardr. An za-
mann gemi, imdi ve gelecek olan halin-
den, imdi ve gelecekle ilgilenmez; yaanm,
yani gemii anlatr. An yazlarnda her ne kadar
znellik sz konusuysa da gerei saptrmamak
ve itenlii korumak nemlidir. An trnde, ya-
zarn belleinde iz etmi olaylarn anlatlmasnda
inandrcl salamak iin yazar, anlarn birta-
km belgelerle, tanklarla ya da mektuplarla des-
tekleyebilir. Anlarn dzenlenmesinde de eitli-
lik olabilir. Kimileri anlarn kronolojik olarak,
kimileri de her hangi bir tarih sras gzetmeksi-
zin yazarlar.
Gnlk, gn gnne yazlan, zerinde yazld-
gnn tarihi bulunan yazlar ve bu yazlardan
oluturulan yaptlardr. Gnlkler yazld anda-
ki duygu ve dnceleri, deiiklie uramadan
bugne tarlar. Gnlk yazar yaad an iten-
likle anlatr. Gnlkler bir anlamda yazarn ken-
disi ile konumas, i dkmesidir. An trnden
fark, gnlklerin olaylarn yaand zaman dili-
minde kaleme alnmasdr. Gnlk yazmnda
trden sz edilir. Yazarn kendi ii dnyasn yan-
stt ie dnk gnlkler, da dnk gnlkler
ve yazarn bir yapt ortaya karma srecini gn
gnne aktard gnlklerdir.
Yaam yks (biyografi); edebiyat, sanat, spor,
sosyal ya da fen bilimleri gibi kendi alanlarnda
tannm, n yapm, okurun ilgisini ekecek ki-
ilerin yaam yklerinin aratrlarak okuyana
bilgi vermenin amaland yaz trdr. Yaam
yks olabildiince nesnel olmal, gereklere
bal kalmal, anlatmna d gc karmamal
ve belgelere dayal olarak kaleme alnmaldr.
z yaam yks (otobiyografi), bilim, sanat, si-
yaset, spor vb. alanlarnn herhangi birinde ta-
nnm kiilerin, kendi yaamn anlatt yaz t-
rdr. z yaam yks, yazarnn dier insan-
lar tarafndan bilinmeyen ya da kendisi hakknda
bilinmesini istediklerini dorudan aktarmasna,
gelecek kuaklar tarafndan tannmasna olanak
salar. z yaam yks birinci kiinin azndan
anlatlr. Bu ynyle an trne benzer; ancak
an trndeki gibi dnemini yanstmak kaygs
yoktur. Yazar, merkeze kendisini alr ve zaman-
sal sralamaya dikkat ederek, geree bal kala-
rak, doal ve yaln bir dille kendi yaamn ya-
zar. z yaam ykleri belgesel z yaam yk-
leri ve edeb z yaam ykleri olmak zere iki
biimde yazlabilir. Belgesel z yaam yksn-
de sanatsal kaygdan ok yazan kiinin bilgi ak-
tarma, kendini tantma amac n plandadr.

105
1. Aadakilerden hangisi dnce yazlarnn zellik-
lerinden deildir?
a. Bir konu zerinde dndrme ya da bilgi ver-
menin amalanmas.
b. Bir konu hakknda kendi dncelerini payla-
may amalama.
c. Sadece kiisel hayat konu edinip znel bilgile-
re yer verilmesi.
d. Baz trlerinde bilimsel kavramlara ve terimlere
yer verilmesi.
e. Bir gzlem, deneyim ya da aratrmaya dayal
yazlar olmas.
I. Ele alnan konunun bilimsel bir tarzda ilenmesi.
II. Yazarn savunduu dnceyi ak olarak yazmas,
dolayl anlatmlara ve sz oyunlarna yer vermemesi.
III. Yazarn savunduu dnceyi kantlayc belgeler,
rnekler sunmas.
2. Yukarda temel zellikleri verilen yaz tr aada-
kilerden hangisidir?
a. Deneme
b. Makale
c. Fkra
d. An
e. Sylei
3. Aadakilerden hangisi deneme trnn zellikle-
rinden deildir?
a. zgn syleyilere yer verilir.
b. roniden geni lde yararlanlr.
c. Anlatlanlar i konuma tekniiyle verilir.
d. Senli benli ve itenlikli bir dil kullanlr.
e. Dnceler kesin yarglara balanmaya allr.
4. Aadakilerden hangisi yapta dnk eletirinin
zelliklerinden biridir?
a. Ele alnan yapt, zellikle sanatnn varl l
alnarak deerlendirilir.
b. Yapt, konunun ele aln biimi, anlatm biimi,
dilin kullanm gibi ynlerden deerlendirilir.
c. Eletirmenin bir okur olarak yaptn kendisi ze-
rindeki etkilerini deerlendirdii eletiridir.
d. Yaptn ortaya konduu dnemdeki toplumsal
ve tarihsel zelliklerinin yapta etkilerinin de-
erlendirildii eletiridir.
e. Yaptn gerektiinde znel, nesnel ya da top-
lumcu bir bakla deerlendirildii eletiridir.
5. Aadaki sanatlardan hangisi sylei trnde eser
vermitir?
a. evket Rado
b. Nurullah Ata
c. Muallim Naci
d. Reat Nuri Gntekin
e. Ahmet Hamdi Tanpnar
6. Aadaki cmlelerin hangisinde sz edilen yaz
tr yanl tanmlanmtr?
a. Tannm bir kiiyi, yeri ya da sanat daln geni
okur kitlelerine, kendi gr ve dnceleriyle
birletirerek aratrma, inceleme yoluyla tantan,
ayrntl bilgi veren yazlara rportaj denir.
b. Gn gnne yazlan, zerinde yazld gnn
tarihi bulunan yazlar ve bu yazlardan oluturu-
lan yaptlara gnlk denir.
c. Yazarn birtakm olaylar belgelerle, tanklarla ya
da mektuplarla anlatt yaz trne an denir.
d. Bilim, sanat, siyaset, spor vb. alanlarnn her-
hangi birinde tannm kiilerin, kendi yaamn
anlatt yaz trne z yaam yks denir.
e. Yazarn gzlem ve bilgiye dayal olarak, gezip
grd yerleri eitli ynleriyle, zenli bir an-
latmla yanstt yazlara gezi yazs denir.
7. Aadakilerden hangisi gezi yazs trnn edebi-
yatmzdaki nemli temsilcilerindendir?
a. Evliya elebi
b. Namk Kemal
c. inasi
d. bni Batuta
e. Edirneli Seh Bey
8. Trk edebiyatnda gnmzdeki ekliyle ilk rpor-
taj rneklerini ..................... Anafartalar Kumandan
Mustafa Kemalle Mlakat adl eserle vermitir. Bo
braklan yere aadakilerden hangisi getirilmelidir?
a. Suut Kemal Yetkin
b. Halikarnas Balks
c. Yakup Kadri Karaosmanolu
d. Ruen Eref naydn
e. Behet Necatigil
Kendimizi Snayalm

106
Tr k Di l i -I I
9. Burada bir adam var. Onun hakknda birok bel-
ge ve delillerim var. Ben gerek bir portre izmeye al-
acam. diyen bir yazarn yazd yaz tr aadaki-
lerden hangisidir?
a. Makale
b. z yaam yks
c. Yaam yks
d. An
e. Eletiri
10. Edebiyatmzda aadaki dnce yazlarndan
hangisi dierlerine gre daha az rnei bulunan bir
trdr?
a. Makale
b. Deneme
c. An
d. Gezi yazs
e. z yaam yks
airin Hayat iire Dhil
Nursel Duruel
Biyografi trn bir an zamana yaylm sonsuz geni-
likte bir yelpaze gibi dnelim. Tek dzlemde deil,
birbirlerinin iinden geerek farkl dzlemlerde alabi-
len, binlerce kanattan olumu olaanst renkli bir
yelpaze... Her kanadnda saysz yaamyks tayan
bu yelpazenin gemiteki ucu efsanelere gmlmtr,
gnmzdeki ucu yaanm hayatlara, gerek hayatlara
alr. Ya da bunu mmkn klmas beklenir. Bir ucu
toplumdan topluma, dnemden dneme deien deer
yarglaryla snrlandrlmtr, bir ucu gerek tutkusuyla
ldar. Bir ucu dinin, siyasetin, ideolojilerin gdmn-
dedir, bir ucu insann doasnda. Kkleri gnlk hayat-
tadr, dallar, meyveleri sanatta. En alt basamakta gn-
delik, basit zgemiler durur, st basamaklarda yazn-
sal biyografiler. Arada da stekileri kapsamaya alan
bavuru kitaplar, ansiklopediler vb... Ve her birinde
sayfalar dolusu isim, sayfalar dolusu zetlenmi yaa-
myks. Yani, Behet Necatigile Kitaplarda lmek
iirini yazdran durum:
Ad, soyad
Alr parantez
Doduu yl, izgi, ld yl, bitti
Kapanr parantez
O imdi kitaplarda bir isim, bir soyad
Bir parantezin iinde doum, lm yllar.
Ya sayfa altnda, ya da az ilerde
Eserleri, ne zaman basld
Ksa uzun bir liste
Kitap adlar
Can ekien kular gibi elinizde.
Parantezin iindeki izgi
Ne varsa orada
midi, korkusu, gzya, sevinci
Ne varsa orada.
O imdi kitaplarda
Bir izgilik yerde hapis,
Hl m yayor, korunamaz ki,
ldrebilirsiniz.
Biyografi yazarnn ii parantezin iindeki izgiyi ama-
ya almaktr. Admn att andan itibaren peini hi
brakmayacak sorularla yz yze kalr: yazmaya kalk-
tm kiinin hayatn ren ayrntlarn tmne ulaabi-
Yaamn inden

107
lir miyim? Onu, kiiliinin btn ynleriyle grebilir
miyim? Marguerite Yourcenarn Hadrianusun Anla-
rnda dedii gibi, kendi glgemi onun zerine dr-
meden yazabilir miyim? Daha nice soru ve sorun... Zor
i! Daha da zoru otobiyografi. George Sand Gizli Gn-
lknde, insann btn yaamn tam bir itenlikle,
yz kzarmadan ya da korkudan titremeden anlatabil-
mesi iin yeterince temiz ya da yeterince mutlu olas
gerekir; ama aramzda bylesi az diyor. Stefan Zewig
da btn yaznsal trler iinde baarnn en dk ol-
duu alann otobiyografi olduunu sylyor ve ekliyor:
nk en tehlikelisi odur. Yazarlar bu yola seyrek ba-
vururlar. Bu yola bavuran, dorudan otobiyografi ya-
zarak kendini anlatan, aklayan yazar bizim edebiyat-
mzda daha az. Gnlk yazan da ok deil; an belki bi-
raz daha fazla. Yazarlarn kendilerine ilikin aklama-
lar en sk rportajlarda rastlyoruz; o da doal olarak
konumann balamyla snrl kalyor. te yandan bili-
yoruz ki otobiyografiye yaslanan ya da otobiyografik
eleri yaptnn kendi gereklii iinde eriterek kulla-
nan yazar az deil. Tamamen aksi sz konusu olduun-
da, yazarla yapt arasnda mesafe olduunda da, yaza-
rn beni yaptlarna szar, siner, onlara dalm olarak
yaar. Hele airse. (...)
Kaynak: Nursel Duruel (1999). airin Hayat iire
Dahil, Kitap-lk Dergisi. stanbul: Yap Kredi Yayn-
lar (37), s.215.
1. c Yantnz yanl ise Dnce Yazlar konusu-
nu yeniden gzden geiriniz.
2. b Yantnz yanl ise Makale konusunu yeniden
gzden geiriniz.
3. e Yantnz yanl ise Deneme konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
4. b Yantnz yanl ise Eletiri konusunu yeniden
gzden geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise Sylei konusunu yeniden
gzden geiriniz.
6. c Yantnz yanl ise An konusunu yeniden
gzden geiriniz.
7. a Yantnz yanl ise Gezi Yazs konusunu ye-
niden gzden geiriniz.
8. d Yantnz yanl ise Rportaj konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise Yaam yks konusunu
10. e Yantnz yanl ise z Yaam yks konu-

108
Tr k Di l i -I I
Sra Sizde 1
Gazetelerde yer alan haber yazlarnn, halk aydnlat-
mak, genellikle gncel bir konu hakknda bilgi vermek,
aklama yapmak gibi amalar bulunmaktadr. Gazete-
ler ve dergilerde yer alan haber yazlaryla, okurlarn
bilgilendirilmesinin yan sra gnlk olaylarn aktarl-
mas ve gncel konularda farkl yazarlarn grlerinin
paylamasna olanak salanmasnn ve okurlarn ele al-
nan konuya ilikin dndrlmelerine frsat verildii
iin haber yazlar dnce yazlarnn kaynadr.
Sra Sizde 2
Makaleler bir tezi savunma yazlardr. Yaps, ortaya
atlan gr destekleyecek dncelerle rlr. Nes-
nellik makale trnn en belirgin zelliidir. Yazar or-
taya koyduu tezi savunmak, kantlamak iin bilimsel
verilerden yararlanma yolunu seer. Fkra tr de d-
nsel bir planla kaleme alnmasna ramen makaleden
ksa yazlr, yazar anlattklarn kantlamak zorunda de-
ildir. Bilimselden ok kiisel grlerini aklar.
Sra Sizde 3
Genel ya da gnlk bir konuyu savunma amac gt-
meksizin ve kendi dncelerini karlkl konuma ha-
vasnda, samimi bir dille yazlmas, konunun genel ve
yzeysel olarak ele alnmas, konumada rastlanlan
devrik cmlelerin kullanmna sklkla yer verilmesi sy-
lei trnn en belirgin zelliidir.
Sra Sizde 4
Haberler de rportaj da gazete ve dergilerde yaymla-
nan yazlardr. Rportaj, bir olay ya da bir durum hak-
knda bir kii ile yaplan grmedir. Haber ise gnlk
gazetelerde, belli aralklarla yaynlanan dergilerde, mes-
lek kurulularnn belli aralklarla yaynlad bltenler-
de; radyo ve televizyonlarda belli zaman aralklaryla
sunulan bltenlerde halka duyurulmak zere yaymla-
nan yazlardr.
Rportaj yazlarnda da haber yazlarnda da fotoraf ve
belge kullanlarak nesnellik salanmaya allr. Haber
yazlarnda Ne?/Kim?; Neyi?/Kimi?; Nasl?; Niin?; Nere-
de? ;Ne zaman? sorularnn yantlar aranrken rportaj-
da grme tekniinden yararlanarak bir yeri, bir yap-
t ya da bir kiiyi tantmak amalanr.
Sra Sizde 5
Yaam yksnde nc kii anlatm; z yaam y-
ksnde birinci kii anlatm kullanlr. Yaam yk-
snde nesnelliin salanmas daha kolayken z yaam
yksnde znellik bulunabilir. Yaam yksnde sz
konusu kiiye dardan baklrken z yaam yksnde
ierden bak sz konusudur. Yaam yksnde belge,
z yaam yksnde bellek n plandadr.

109
Abak, A. (1992). rnekleriyle Kompozisyon Bilgile-
ri. stanbul: Hazar Yaynlar.
Akta, . ve Gndz, O. (2009). Yazl ve Szl: Oku-
ma- Dinleme - Konuma - Yazma. Ankara: Aka
Yaynlar.
Balc, Y. (2012). 1960 Sonrasnda Trk Edebiyatnda
Eletiri Eletiri Tarihi iinde. (Ed. R. Filizok ve M.
Dayan ). Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar,
164-191
______. (2012). Gezi, Cumhuriyet Dnemi Trk
Nesri iinde. (Ed. . etili ve E. Kola). Eskiehir:
Anadolu niversitesi Yaynlar, 116-129
Birinci, N. (2009). Yazl Kompozisyon Trleri, Trk
Dili ve Kompozisyon iinde (Ed: Z. Korkmaz, vd.).
Bursa: Ekin Yaynevi.
elebiolu, S. (2007). Trk Edebiyatnda Modern Bi-
yografinin Douu, Yksek Lisans Tezi, stanbul:
Boazii niversitesi.
etili, . (2012). An, Cumhuriyet Dnemi Trk
Nesri iinde. (Ed. . etili ve E. Kola). Eskiehir:
Anadolu niversitesi Yaynlar,
onolu, S. (2009). Gnce, Trk Dili Yazl ve Sz-
l Anlatmiinde (Ed. N. Demir ve E. Ylmaz,). An-
kara: Nobel Yaynevi, 242-243
Filizok, R. (2012). Edeb Eletirinin Tanm, Kapsam
ve Trk Edebiyatnda Eletirinin Tarihi Kaynakla-
r Eletiri Tarihi iinde.( Ed. R. Filizok ve M.
Dayan). Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynla-
r, 3-21
Kantemir, E. (1995). Yazl ve Szl Anlatm. Ankara:
Engin Yaynevi.
Kavcar, C., Ouzkan F., Aksoy, .(2007). Yazl ve Sz-
l Anlatm. Ankara: An Yaynclk.
Kurt, Y. (2009). Deneme, Trk Dili Yazl ve Szl
Anlatm iinde (Ed. N. Demir ve E. Ylmaz). Anka-
ra: Nobel Yaynevi, 213-218.
______. (2009). Rportaj Trk Dili Yazl ve Szl
Anlatmiinde (Ed. N. Demir ve E. Ylmaz). Ankara:
Nobel Yaynevi, 227-234.
Macit, M. (2012). Klasik Dnem Trk Edebiyatnda
Eletiri Eletiri Tarihi iinde.( Ed. R. Filizok ve M.
Dayan). Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar,
24-42
Macit, M. ve Soldan, U. (2010). Edebiyat Bilgi ve Te-
orileri El Kitab. Ankara: Grafiker Yaynlar.
zdemir, E. (2002). Yaznsal Trler. 5.bask. Ankara:
Bilgi Yaynevi.
_______ (2008). Szl- Yazl Anlatm Sanat: Kom-
pozisyon, 15. Basm, stanbul: Remzi Kitabevi.
zkan, M., Esin, O. ve Tren, H. (2001). Yksekre-
timde Trk Dili Yazl ve Szl Anlatm, stan-
bul: Filiz Yaynevi.
Parlatr, . (2009). teki Edeb Trler, Trk Dili ve
Kompozisyon iinde (Ed: Z. Korkmaz vd.). Bursa:
Ekin Yaynevi,
Topu, H. (2009). Eletiri, Trk Dili Yazl ve Szl
Anlatm iinde (Ed. N. Demir ve E. Ylmaz). Anka-
______. (2009). Fkra, Trk Dili Yazl ve Szl An-
latm iinde (Ed. N. Demir ve E. Ylmaz). Ankara:
pirolu, Z. ve di. (2008). ada Trk Yazn, stan-
bul: Toroslu Kitapl.
Hece. Eletiri zel Says, Aylk Edebiyat Dergisi, Sa-
y:77/78/79, Ankara, Hece Yaynlar, Mays/Hazi-
ran/Temmuz 2003.
Hece. Gezi zel Says, Aylk Edebiyat Dergisi, Sa-
y:174/175/176, Ankara, Hece Yaynlar, Hazi-
ran/Temmuz/Austos 2011.
Trk Dil Kurumu. Trk Dili Sylei zel Says, Aylk
Dil ve Edebiyat Dergisi, Say: 693, Ankara, Eyll
2009.
Trk Dil Kurumu. Trk Dili An zel Says, Aylk Dil
ve Edebiyat Dergisi, Say:246, Ankara, Mart 1972.
Trk Dil Kurumu. Trk Dili Gezi zel Says, Aylk
Dil ve Edebiyat Dergisi, Say: 256, Ankara, Mart 1978.
Trk Dil Kurumu. Trk Dili Gnlk zel Says, Ay-
lk Dil ve Edebiyat Dergisi, Say: 127, Ankara, Nisan
1962.
Yap Kredi Yaynlar. Kitap-lk Dosya: Yaamyks
(Yazmak / Okumak) Say:36, Bahar 1999.
Yap Kredi Yaynlar. Kitap-lk Dosya: zYaamy-
ks Beni Yazmak Say:37, Yaz 1999.

Sanatsal yazlarn genel zelliklerini aklayabilecek,
Sanatsal yaz trlerini sralayabilecek,
Sanatsal yazlarn trlerini ayrt edebilecek bilgi ve beceriler kazanabile-
ceksiniz.
indekiler
Sanatsal yazlar
iir
yk
Roman
Tiyatro
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trk Dili-II
GR
SANATSAL YAZILAR
Yazl Anlatm Trleri
ve Uygulamalar II:
Sanatsal Yazlar
5
TRK DL-II

GR
nsanolunun duygularn ve dncelerini, dlerini, tasarlarn kda dkme
gereksiniminin bir yansmasdr yaz. Yaz yerine yazl anlatm ya da kompozisyon
terimleri de kullanlabilmektedir. Yazlar, yzyllar iinde eitlenmi ve benzer ya-
psal zellik tayanlar belirleyici zelliklerine gre ortak adlar altnda toplanm-
tr. Yaz trlerini bir nceki nitede, belirleyici zelliklerine gre dnce yazlar
ve sanatsal yazlar olarak ikiye ayrm ve dnce yazlarn temel zellikleri er-
evesinde rneklerle ele almtk. Bu nitede de sanatsal yazlarn ortak zellikle-
ri ve bu tr iinde yer alan anlatmlar ele alnmaktadr.
SANATSAL YAZILAR
Trk Dil Kurumunun genel adaki Byk Trke Szlk iinde yer alan Yazn Te-
rimleri Szlnde sanat, Bir duygunun, bir tasarnn, bir dncenin ya da g-
zelliin anlatmnda kullanlan yntemlerin tm ve bunlarn sonunda eriilen
stn yaratclk. (tdkterim.gov.tr/bts.) olarak tanmlanmaktadr. Sanat nitelii ta-
yan yazlarda tanmda olduu gibi, bir dncenin veya duygunun anlatmnda
yaratma, yeniden oluturma sz konusudur. Sanatsal yazlar kurguya dayal yaz-
lardr. Bu ynyle sanatsal yazlarda gerein olduu gibi aktarmndan ok, yaza-
rn szgecinden geirilmi, birletirilmi ve yeniden kurgulanm, yeni bir gerek-
liin aktarm sz konusudur. Bu gereklikte estetik deer, nemli bir lttr.
Yazlarn trnn belirlenmesinde konudan ok, konunun ele aln biimi, ya-
ni dilin kullanm baat deikendir. Sanatsal yazlarda dilin kullanm, dnce
yazlarndakinden farkldr. Sanatsal yazlarda, dnce yazlarnda olduu gibi
okuru bilgilendirmek amac olmad iin szcklere gerek anlamlarnn tesin-
de yeni anlamlar yklenebilir. Sanat, sz sanatlar ile szcklerin anlam snrn
geniletir ve onlara gnlk dilin kullanmndan farkl anlamlar kazandrr (zde-
mir, 2000: 33). Sanatsal yazlar nesnel yaamn gereklerinden esinlenerek kurma-
ca bir dnyay yanstr ve insana, insan gereini bir kurgu iinde sunarak zde-
im kurdurur.
Sanatsal yazlarda, sanatnn iletisi ile okurun anlad farkl olabilir. Bu farkl-
lk, yanllk olarak deerlendirilmemelidir. Bu tr yazlarda ileti, yaamla ok yn-
l balantlar olan, okurun kendine gre yorumlayaca ok anlaml bir arm-
dr. Bu ynyle okurun donanml olmasn, yaznsal sanatlar anlamlandrabilme-
Yazl Anlatm Trleri ve
Uygulamalar II:
Sanatsal Yazlar

sini gerektirir. zdemir (2000: 103) bu durumu yle ifade eder: Yaznsal metin-
leri okurken, okur olarak yapacamz bir i de sylenenlerden sylenmemi olan
karmaktr. Bu balamda, aada ele alnan sanatsal yazlarn tanmlanmasnda-
ki eitlilik aslnda bu tr yazlarn znellii ile aklanabilir.
Sanatsal yazlar, edeb, yaznsal metinler veya kurmaca, kurgusal metinler olarak da ifade
edilmektedir.
Sanatsal yazlar, dnce yazlarnn zellikleriyle karlatrdnzda benzerlikleri ve
farkllklar nelerdir?
Sanatsal yazlar, zaman zaman birbirlerinin anlatm tekniklerinden yararlansa da
iir ve dz yaz olmak zere iki ana trde yazlabilir. iir dnda dz yaz ile yaz-
lan sanat yazlarnn en belirginleri olarak yk, roman, tiyatro trleri rnek olarak
verilebilir. Bir iir, bir yk, bir roman ya da tiyatro eseri kendi i yapsna gre
farkllklar barndrmakla birlikte sanatsal yazlarn birbirlerinden etkilendikleri de
bir gerektir. Szgelimi epik tiyatro gcn dz yazdan alr, buna karlk baz y-
klerde zaman zaman iirsel zellikler gze arpar. Bu nitede trlerin birbirinden
kesin izgilerle ayrlamayaca anlay benimsenerek sanatsal yaz trlerinden iir,
yk, roman ve tiyatro genel zellikleriyle betimlenip bu trlere rnek olabilecek
metinlere yer verilmitir.
zellikle dz yazyla kaleme alnan sanatsal yazlarda, youn olarak betimleyici ve yk-
leyici anlatm biiminden yararlanlr.
iir
Ortak bir tanma ulalamayan trlerden biri olan iir, genel olarak, Zengin sem-
bollerle, ritimli szlerle, seslerin uyumlu kullanmyla ortaya kan, hece ve durak
bakmndan denk ve kendi bana bir btn olan edeb anlatm biimi, manzu-
me, nazm, kouk (www.tdk.gov.tr) olarak tanmlanmaktadr. iirin tanmlanan
zelliklerine kar karak iir yazan airler, kendileri tanmlar iiri. Yahya Kemal
iiri kalpten gelen bir durumun dile yansmas olarak nitelerken Recaizade Mah-
mud Ekrem iiri dnce, duygu ve hayal olarak kabul eder (Birinci, 2001: 355).
Cahit Stkya gre iir, kelimelerle gzel biimler kurmak sanatdr. iiri tanm-
lamaya almann bo bir aba olduunu belirten Melih Cevdete gre Tanm
akl iidir. iir ise akl ddr. Valery iiri dz yaz ile karlatrmakta ve dz ya-
zy yrye, iiri raksa benzetmektedir. Valerynin tanmndan yola karak Suut
Kemal Yetkin (1969) iirden dz yazya dz yazdan da iire varlamayacan, a-
irin baarsn szcklere gerek anlamlarn unutturan sezie ve ustala balar.
Nurullah Atan Gnler getike iir udur iir budur demekten uzaklayorum,
bana iir zevkini verecek sz aryorum demesi iir anlaynn kiiden kiiye, top-
lumdan topluma farkllk gstermesi ile aklanabilir. Ortak bir tanmna ulamak-
ta zorlanlan iirin ltleri, toplumlara ve dnemlere gre deise de belirgin ba-
z ortaklklar bulunmaktadr.
Sanatsal yaz trleri iinde iir en eski tr olarak nitelendirilmektedir. iirde a-
rm, imge, duyular, sezgi, duygular nemli yer tutmaktadr. Anlatm ise dz yaz
trlerine gre daha kapal, syleyi daha ritmik ve alglar daha n plandadr (G-
112
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Cahit Stk Taranc

kalp-Alpaslan, 2009: 174). J. Cocteau iirde gerein imgelerle anlatlmas gerekti-
ini Ne masay anlatacam diye masa szcn kullanacaksnz, ne kuu an-
latacam diye ku szcn; ne de ak anlatacam diye ak szcn. sz-
leriyle ifade eder. iir, sanatsal yaz trleri iinde daha youn estetik deerler ta-
yan ve daha ok dikkat gerektiren bir yaz trdr.
iirin dz yazdan farklar arasnda armlar, imgeler kadar iirde dizelerin
kmelenii, uzunluk ksalk durumu ve uyak dizilii gibi yapsal zelliklerdeki
farkllk da byk nem tar. Biim olarak adlandrlan bu zelliklerle yani uyak
ve l ile iirde mzikal bir etki yaratmaya alr air. airler iirde mzikal etki-
yi szcklerin kullanmyla da salamaya alrlar. Szckler iirde gizemli bir hl
alrlar. Bu ynyle Sabahattin Eybolu (1997: 55) iiri byye, airi ise bycye
benzetir. iirin ayrt edici zellikleri dnldnde iirin bysnn sadece sz-
cklerin seiminden deil, iirin sesi ve anlamnn btnlnden kaynakland
grlr.
Gnmzde biimsel geler kullanlmadan serbest iirler yazlmaktadr. Serbest l ile
yazlan bu tr iirlerde, szcklerin uyumu ve deiik armlarla ortaya kacak anlam
etkisi nemsenmektedir.
iirler ierdikleri konulara gre; lirik, epik, didaktik, pastoral, satirik, dramatik
olmak zere alt tre ayrlmaktadr. iirin dnceden ok duyguya seslendii d-
nldnde, bu trlerin birbirinden kesin izgilerle ayrlamas zordur. Ancak te-
mel ayrt edici zellikleri gz nnde bulundurularak nitede konularna gre iir
trleri genel olarak ele tantlmtr.
Cumhuriyet dnemi Trk iiri ile ilgili ayrntl bilgi edinmek iin Cumhuriyet Dnemi
Trk iiri adl kitaptan yararlanabilirsiniz. (Akay, H. ve Dayan, M. (ed.), Eskiehir: Ana-
dolu niversitesi Yaynlar, 2012)
Lirik iir
Duygular cokulu bir dille anlatan iirlerdir. Lirik szc Eski Yunanda airlerin
iirlerini telli bir eit saz olan lir ile birlikte sylemelerinden kaynaklanm ve
sonralar ie doan duygular dile getiren iirlere lirik denmitir (Kavcar, Ouzkan
ve Aksoy, 2007: 75). Ak, zlem, ac, lm benzeri duygular dile getiren lirik iir
dnya edebiyatnda olduu gibi bizim edebiyatmzda da en yaygn iir trleri
iindedir. Avrupa halk iirinde soneler ve baladlarla oluan lirik iir gelenei 19.
yzylda Romantizm akm ile glenir (Gkalp Alpaslan, 2009: 176). Trk edebi-
yatnda da Divan edebiyat gelenei iinde gazeller ve arklarda, halk edebiyatn-
da trkler, atlar, gzelleme trndeki komalar ve semailerde rneklerine bol-
ca rastlanabilir.
Divan edebiyatnda Fuzuli (16. yy), Nedim (18. yy), eyh Galip (18. yy); halk
edebiyatnda Karacaolan (17. yy), Ak Veysel (20. yy), ada Trk iirinde
Ahmet Haim, Yahya Kemal, Nazm Hikmet, Necip Fazl, Cahit Stk Taranc,
Attila lhan ve birok air lirik iir trne lmsz rnekler vermi airler ara-
snda saylabilir. Aada Attila lhann ok bilinen iirini bu tre rnek olarak
okuyabilirsiniz.
113
5. ni t e - Yaz l Anl at m Tr l er i ve Uygul amal ar I I : Sanat sal Yaz l ar
Uyak, dize sonlarndaki ses
benzerliidir. Uyaklar
yapllarna gre farkl
adlar alrlar. Yarm uyak,
dize sonundaki tek ses
benzerliine; tam uyak, iki
ses benzerliine; zengin
uyak, ikiden ok ses
benzerliine dayanan uyak
trdr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
l, iirde dizelerin hece
saysna veya hecelerin ses
deerine (aklk-kapallk,
uzunluk-ksalk) gre bir
uyum iinde olmasdr. iirde
ritmi salar. Halk
edebiyatnda hece ls,
Divan edebiyatnda aruz
ls kullanlmtr.
Cumhuriyetten sonra bu iki
tre serbest l eklenmitir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Necip Fazl

nc ahsn iiri
gzlerin gzlerime deince
felketim olurdu alardm
beni sevmiyordun bilirdim
bir sevdiin vard duyardm
p gibi bir olan ipince
hayrszn biriydi fikrimce
ne vakit karmda grsem
ldreceimden korkardm
ne vakit makadan gesem
limanda hep gemiler olurdu
aalar ku gibi glerdi
bir rzgr aklm alrd
sessizce bir cgara yakardn
kirpiklerini eerdin bakardn
rdm iim rperirdi
akamlar bir roman gibi biterdi
jezabel kan iinde yatard
limandan bir gemi giderdi
sen kalkp ona giderdin
benzin mum gibi giderdin
sabaha kadar kalrdn
hayrszn biriydi fikrimce
gld m cenazeye benzerdi
hele seni kollarna ald m
Attila lhan
Epik iir
Bir ulusun bandan geen olaylar, savalar, byk gleri, ayaklanmalar, top-
lum ile ilgili sorunlar, doal afetleri, olaanst olaylar ve bu olaylarda kahra-
manlk gsterenleri, yurt sevgisini cokulu bir dille anlatan uzunca iirlere epik i-
ir denir. Dier trlere gre epik iir daha toplumsal bir trdr.
Epik iir konusunu tarihten alr. Destanlar ilk epik iirler olarak bilinir. Dier olay-
l anlatmlarda olduu gibi epik iirlerde veya destanlarda, olay canl ve hareketli an-
latlr. Ana olay destann ekirdei, dier olaylar destann kollar olur. Ana olayla
balantl dier olaylara batda epizot, Trk destanlarnda kol denir. Destann ya da
epik iirin uzunluu bu kollarn okluuna gre biimlenir. Epik iirlerde ykleyici
bir anlatm vardr ve olay an ayrntl bir biimde anlatlr. Epik iirdeki kahramanlk
yklerinin bir de kahramanlar vardr ve bu kahramanlar ideal insan tipindedir.
Epik iirlerde olaylar ve duygular da epik iirin kahramanlar gibi olaanstdr.
Epik iirler oluum tarihine gre doal ve yapay olmak zere iki trde incele-
nir. Doal epikler, oluumlar ok eskiye dayal, syleyeni unutulmu, zaman iin-
de eklemelerle genilemilerdir. Krgzlarn Manas Destan bu tre rnektir. Yapay
epikler ise daha yakn tarihte olumu ve oluumunun yazya geirildii ve yaza-
114
Tr k Di l i -I I
Eski Yunanda epik iire
epos, Batda epope, Trk
edebiyatnda destan denir.
Attila lhan

nn belli olduu epiklerdir. Nazm Hikmetin Kurtulu Sava Destan, Fazl Hsn
Dalarcann ehitler Destan yapay destanlara rnek olarak verilebilir.
Aadaki rnei epik iirin zelliklerini gz nnde bulundurarak okuyunuz.
115
Saat 2.30
Kocatepe yank ve ihtiyar bir bayrdr,
ne aa, ne ku sesi,
ne toprak kokusu vardr.
Gndz gnein,
gece yldzlarn altnda kayalardr.
Ve imdi gece olduu iin
ve dnya karanlkta daha bizim,
daha yakn,
daha kk kald iin
ve bu vakitlerde topraktan ve yrekten
evimize, akmza ve kendimize dair
sesler geldii iin
kayalklarda ayak kalpakl nbeti
okayarak glmseyen byn
seyrediyordu Kocatepe'den
dnyann en yldzl karanln.
Dman saatlik yerdedir
ve Hdrlk tepesi olmasa
Afyonkarahisar ehrinin klar gzkecek.
imali garbde Gzelim dalar
ve dalarda tek
tek ateler yanyor.
Ovada Akaray bir prlt halinde
ve ayak kalpakl nbetinin hayalinde
imdi yalnz sularn yapt
bir yolculuk var.
Akaray belki bir akar su,
belki bir rmak,
belki kck bir nehirdir.
Akaray Dereboaz'nda deirmenleri evirip
ve klksz ylan balklaryla
Yediehitler kayasnn glgesine girip kar.
Ve kocaman iekleri efltun
krmz...
beyaz
ve saplar bir, bir buuk adam boyundaki
hahalarn arasndan akar.
Ve Afyon nnde
Altgzler Kprs'nn altndan
gndouya dnerek
ve Konya tren hattna rastlayp yolda
Bykobanlar Ky'n solda
ve Kzlkilise'yi sada brakp gider.
Dnd birdenbire kayalardaki adam
kaynaklar ve yollar dman elinde kalan btn
nehirleri.
Kim bilir onlar ne kadar byk,
ne kadar uzundular?
Birounun adn bilmiyordu,
yalnz, Yunan'dan nce ve Seferberlik'ten evvel
Selimahlar iftlii'nde rgatlk ederken
Manisa'da
geerdi Gediz'in sularn ba dnerek.
Dalarda tek
tek
ateler yanyordu.
Ve yldzlar yle ltl, yle ferahtlar ki
ayak kalpakl adam
nasl ve ne zaman geleceini bilmeden
c alc, gzel, rahat gnlere inanyordu
ve glen byklaryla duruyordu ki mavzerinin yannda,
birdenbire be adm sanda onu grd.
Paalar onun arkasndaydlar.
O, saati sordu.
Paalar dediler.
Sarn bir kurda benziyordu.
Ve mavi gzleri akmak akmakt.
Yrd uurumun bana kadar,
eildi, durdu.
Braksalar
ince, uzun bacaklar stnde yaylanarak
Ve karanlkta akan bir yldz gibi kayarak
Kocatepe'den Afyon Ovas'na atlyacakt.
Nazm Hikmet Ran
Kurtulu Sava Destanndan
Nazm Hikmet

Didaktik iir
Bilgilendirme, t verme, bir dnceyi aklama amac gden iirlere didaktik i-
ir denir. Didaktik szc Eski Yunanca didaktos szcnden tremitir. Konusu
dncedir. Eski alarda airin retici, eitici, yol gsterici olduu kabul ediliyor-
du. Didaktik iirin kkleri Eski Yunana dayaldr. Batda ilk didaktik iir rneini
.. 8. yzylda yaayan Hesiodos ahlk ve din bilgileri zerine yazmtr. Latin ede-
biyatnda Lucretius, fizik ve ahlk zerine, Virgillius tarm bilgisi zerine yazmtr.
nsanlara ahlak dersi vermeyi amalayan fabllar da genellikle manzum iirler
olarak yazlr. nsanlar arasnda geen olaylar dier canllar arasnda geiyormu
gibi gstererek anlatan fabllar, sonunda okuyana bir ders verir. Bir olaya dayand-
iin fabllarda da yklerdeki gibi serim, dm ve zm blmleri vardr. Bey-
deba, Ezop, La Fontaine bu trde eser vermi nller arasndadr.
Trk edebiyatnda didaktik iirin ilk rnei olarak 11. yzylda yazlm olan
Yusuf Has Hacibin Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi) adl eseri grlr. Bu
eserde insan, toplum ve devlet yaamnn dzenlenmesiyle ilgili bilgiler yer almak-
tadr. Divan edebiyatnda Ak Paann tasavvufu retmek amacyla yazd Ga-
ribname ve Nabinin oluna t vermek iin yazd Hayriyye adl mesneviler di-
daktik iir rnekleridir. Tanzimat dneminde Tevfik Fikretin ocuklara seslendii
ermin adl eseri, Mehmet Akifin Asm adl eseri didaktik iirler arasndadr. Aa-
da Ziya Gkalpin Trke ile ilgili iirini didaktik iirin zelliklerini dnerek
okuyunuz.
Gzel dil Trke bize
Baka dil gece bize
stanbul konumas
En sf, en ince bize
Yeni szler gerekse
Bunda da uy herkese
Halkn sz yaratmada
Yollarn benimse
Ziya Gkalp
Pastoral iir
Doay, doa gzelliklerini ve bunlar sevdirmeyi amalayan, obanlarn yaamn,
aklarn, zntlerini anlatan iirlere pastoral iir denir. Yaln bir dille yazlan bu
iirler, dorudan ozann azndan anlatlyorsa (monolog) idil, obanlarn karlk-
l konumas biimindeyse (diyalog) eglog adn alr. diller, monolog tarznda ol-
duu iin egloa gre daha ksa olur. Pastoral iirler, Yunan edebiyatnda Theok-
ritos, Latin edebiyatnda Vergilus tarafndan yazlmtr. Pastoral iir gelenei son-
raki alarda da srmtr. zellikle Romantik dnemde, doa Bat iirini besle-
yen nemli bir kaynak olmutur (Gkalp Alpaslan, 2009:177).
Trk edebiyatnda pastoral iir ok ilgi gren bir tr olmamakla birlikte zellik-
le halk iirlerinde doa ve kr gzelliklerini anlatan iirler bulunmaktadr. Divan
edebiyatnda gazellerde doa betimlemeleri; kasidelerde doa, mevsim betimleme-
lerinin yapld tebb blmleri vardr. Halk edebiyatnda Karacaolann uku-
rova bayramln giyerken dizeleriyle balayan iiri bu tr iinde deerlendirilebi-
lir. Tanzimat dneminde pastoral iire yeni bir soluk getiren airler arasnda Abdl-
hak Hamit, Servet-i Fnunda Tevfik Fikret ve Cenap ehabettin vardr. ada Trk
iirinde Kemalettin Kamu, Behet Necatigil, Cahit Klebi bu trde iirler yazmtr.
116
Tr k Di l i -I I
Didaktik iir yerine retici
iir terimi de
kullanlmaktadr. Manzum
hikyeler ve fabllar da bu
grup iinde
deerlendirilmektedir.
Pastoral szc obanlara
ilikin demektir.
Ziya Gkalp
Mehmet Akif Ersoy

Bingl obanlar
Daha deniz grmemi bir oban ocuuyum,
Bu dalarn eskiden inasdr soyum,
Bekileri gibiyiz ebenced buralarn,
Bu tenha derelerin, bu vahi kayalarn
Grmedii gn yoktur sr peinde bizi,
Her gn ayn pnardan doldurur destimizi
Krlara alrz ngraklarmzla;
Krlarda buluuruz kzmz, karmzla.
Okuma yok, yazma yok, bilmeyiz eski yeni
Kuzular bize syler yllarn getiini.
Arzu, balarmzdan yldzlar gibi yksek;
nmzde bir sr, yanmzda bir kpek,
Dolatrp dururuz ayn dasslay.
Her adm uyandrr ayr bir hatray.
Anam bir yaz gecesi dourmu beni burda;
Bu amlkta sylemi son szlerini babam...
u karki bayrda verdim kuzuyu kurda,
Sunamn baka kye gelin gittii akam.
Gn biter, sr yatar ve sararan bir ayla
oban hicranlarn basar barna yayla...
-Kuru bir yaprak gibi kalbini eline al,
Diye hkrr kaval;
Bir oban parassn olmasan bile koyun,
Daima eeceksin, bakalarna boyun.
Hulyana karmasn ne ehir, ne de ar;
Yamalarda her akam batan gnee kar
Uan kular dn, geen kervanlar an!
Mademki kara bahtn adn koydu: oban!
... Nasl yaadndan, ne iip yediinden,
ngrak seslerinin dalara dediinden
Anlatt uzun uzun.
ehrin uultusundan usanm ruhumuzun
Nadir duyabildii taze bir heyecanla...
Kartm o gn bugn, bu zavall obanla
Bingl yaylarnn mavi dumanlarna,
Gnlm yayla yaptm Bingl obanlarna.
Kemlettin Kmi Kamu
Dramatik iir
Bir olay, durumu tiyatro gibi canlandran iirlere dramatik iir denir. Eski Yu-
nandaki tragedyalar ile balayan dramatik iir, gnmzde manzum tiyatrolarla
varln srdrmektedir. Batda Klasik dnemde de tragedyalar srm, Romantik
dnemde iirle tiyatro ayrmaya balamtr (Gkalp Alpaslan, 2009:177). Batda
Cornille, Shakespeare; Trk edebiyatnda gl bir gelenei olmamakla birlikte
Namk Kemal, Abdlhak Hamit, Faruk Nafiz dramatik iirin rneklerini verirler.
117
Dramatik szc
dramadan tremitir.
Drama hareket halinde oyun
demektir.
Kemlettin Kmi
Kamu

Bu tre rnek olarak aada Faruk Nafiz amlbelin Han Duvarlar adl iirin-
den ve Azra Erhatn evirisiyle Elektradan ksa bir blm yer almaktadr.
Han Duvarlar
(...)
Bir sarsnt... Uyandm uzun sren uykudan;
Geiyordu araba yola benzer bir sudan.
Karda hisar gibi Nide ykseliyordu,
Sa taraftan ngrak sesleri geliyordu.
Ar ar nmden geti deve kervan,
Bir kenarda grnd beldenin viran han...
Alaca bir karanlk sarmadayken her yeri,
Atlarmz zld; girdik handan ieri.
Bir deva bulmak iin barndaki yaraya,
Toplanmt garipler imdi kervansaraya.
Bir noktada birlemi vatann drt buca,
Gurbet eken gnller kuatmt oca...
Bir parlt grd m, gzler hemen dalyor,
Gsler ekilerek nefesler daralyor.
iesi is balam bir lambann
Her yze iziyordu bir hzn kr.
Gitgide birer ayet gibi derinletiler,
Yzlerdeki izgiler, gzlerdeki izgiler...
Yatamn yannda esmer bir duvar vard,
stnde yazlarla hatlar karmlard...
Fani bir iz brakm burda yatmsa kimler,
Aygn baygn maniler, ak sak resimler...
Uykuya dalmak iin bu hazin gnde erken
Kapanmayan gzlerim, duvarlarda gezerken,
Birdenbire kpkzl birka satrla yand;
Bu drt msra deil, sanki drt damla kand:
Ben, garip izgilere urarken babaa,
Raslamtm duvarda bir air arkadaa:
On yl var ayrym Kna dandan.
Baba ocandan, yar kucandan,
Bir iek dermeden sevgi bandan
Huduttan hududa atlmm ben!
(...)
Faruk Nafiz amlbel
118
Tr k Di l i -I I
Faruk Nafiz
amlbel

Satirik iir
Bir kimseyi, bir dnceyi, bir durumu ak ya da kapal biimde, ineli bir dille,
eletirme yn ar basan iirlere satirik iir denir. Yergide de bir uyar olduu
iin didaktik (retici) bir yan da bulunur. Tarihin her dneminde satirik iire rast-
lanr. Eski Yunanda Diogenes, 18. yzylda Batda Voltaire; Trk edebiyatnda Di-
van edebiyatnda Nef, halk edebiyatnda Seyrani, Pir Sultan Abdal, Tanzimat d-
neminde Ziya Paa, air Eref, yeni Trk edebiyatnda Neyzen Tevfik, Orhan Veli
Abdurrahim Karako satirik iir rnekleri veren airler arasnda saylabilir.
Aada Neyzen Tevfikin Felek adl iirinden bir drtlk yer almaktadr.
Barmad gnlm merd ile zenle,
Ne bir i bilenle, ne bo gezenle,
Hicran kesinde bozuk dzenle,
Neyzene her telden aldrdn felek!
Neyzen Tevfik
Kaynak: Alpay Kabacal (2003). eitli Ynleriyle Neyzen Tevfik Hayat, Kii-
lii, iirleri, zgr Yaynlar, s.166.
Yergi iirleri ilginizi ekiyorsa Eray Canberk tarafndan derlenen farkl airlere ait Trk
Yaznndan Seilmi Yergi iirleri adl sekiyi okuyabilirsiniz. (stanbul: Adam Yaynla-
r, 1993)
yk
Anlatmak, insanlk tarihi kadar eskidir. Gnlk yaamda insanolu, bandan ge-
en bir olay, grd, duyduu bir olay ya da hayalini kurduu bir durumu sz-
l ya da yazl olarak anlatma gereksinimi duyar. Ne ki bu anlatm bir btnlk
iinde anlatlsa da sanatsal bir anlatm olarak nitelendirilemez. Sanatsal anlat tr-
leri iinde nemli bir yeri olan yk iin yaplan tanmlarn eitlilii, toplumsal
deiim ve geliim dorultusunda eitlilik gstermekle birlikte yaygn olarak y-
k, yaanm ya da yaanmas olas olaylar, durumlar bir kurgu biiminde anla-
119
Koro
Ey talihsiz bir babann evld, Elektra!
Kurnaz anann dinsizce
kurduu tuzaa den Agamemnona
ne bitmez tkenmez gzyalaryla alyorsun?
Elektra
Ey soylu ailelerin kzlar!
Acm avutmak iin buraya geldiniz;
biliyorum, anlyorum, gzmden
bir ey kamyor, ama vazgeemiyorum.
Zavall babama alamaktan kendimi alamyorum.
Koro
Fakat hibir zaman
hepimizi bekleyen Hades bataklndan
ne gzyalar, ne de yalvarmalarla
babam yukarya alamayacaksn.
Oysa sen kendini brakyor,
aresiz dertlere doru gidiyorsun,
Sonsuz iniltilerle perian oluyorsun.
Dertlerinden byle kurtulamazsn.
Acdan haz m duyuyorsun?
Elektra
Gafil! Babamn ackl lmn
unutuyor musun?
Sophokles (eviren: Azra Erhat)
Elektradan
Dilimize Franszcadan geen
satirik terimi iin halk
edebiyatnda talama, divan
edebiyatnda hiciv ve
gnmz edebiyatnda da
yergi szckleri
kullanlmaktadr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Azra Erhat
Abdurrahim
Karako

tan yaznsal bir tr olarak tanmlanmaktadr (zdemir, 2008:267). Bu tanm btn
ykleri kuatmad iin kesin ve deimez bir tanm deildir.
Tanm gibi ad ile ilgili de farkl grler bulunmaktadr. Tanzimat dnemin-
de edebiyatmza girdiinde roman da hikye olarak ifade ediliyordu. Hikye
szcnn anlat ve hatrda kalanlarn anlatlmas karlnda da kullanlmas
kendine zg nitelikleri olan bu tr ayrt etmek iin 1960lardan sonra yk
szcnn nerilmesine yol at (Arslan, 2009:180). Ancak gnmzde e an-
laml olarak hikye de yk de kullanlmaktadr.
Gnmzdeki anlam ile yk, Bat edebiyatnda doup gelien sanatsal anla-
t trlerinden biridir. yk, Avrupada 14. yzyln ilk yarsnda talyan yazar Boc-
cacionun Decameron adl kitab ile ortaya kmtr. Kitapta kullanlan genel hik-
ye tekniinin Dou kaynakl olduu belirtilir. Bu kitap hem talyada hem de dier
Avrupa lkelerinde ok etkili olmutur. 19. yzyla gelindiinde yk, pek ok b-
yk romancnn ilgi gsterdii bir tr olmutur. Victor Hugodan Stendhale, Bal-
zactan Flauberte, A. de Mussetten E. Zolaya, Tolstoydan Dostoyevskiye ve e-
hova pek ok nl yazar, yk trnde eser vermitir. 20. yzylda yk trleri
eitlenmitir. Yzyln sonuna doru ksalma eilimi gsteren yk tr, ksa y-
k (short-story) olarak adlandrlmtr. Bu tr yklerde daha yaln ve daha z bir
anlatm tercih edilmitir (Arslan, 2009:180).
Trk edebiyatnda anlatma geleneinin destanlarda boy att, deien zaman-
la birlikte bu gelenein de zenginletii grlr. slamiyete gei srasnda ortaya
kan Dede Korkut Hikyelerinden sonra Arap ve Fars edebiyatndan beslenen
Trk hikyecilii, Bin Bir Gece ve Bin Bir Gndz Masallarn, Kelile ve Dimneyi
tanmtr. Trk edebiyatnda kssalar, efsaneler, mesneviler anlat geleneinin
farkl biimleri olarak karmza kar. 19. yzyla gelindiinde Batdan rnek al-
nan trlerin banda gelir yk. Zengin bir anlat geleneine sahip olan yk tr,
daha somut, daha pozitivist bir bak asyla yeni bir tr olarak grlr. Bu d-
nemde Sami Paazade Seza , Nabizade Nazm, Halit Ziya Uaklgil, Mehmet Rauf,
Hseyin Rahmi Grpnar ile Batl hikyeciliin ilk evresi balar.
20. yzyla Trk ykclne damgasn vuran mer Seyfettin ile girilir. Ar-
dndan tamamen yerli ve zgn ykler yazan Refik Halit Karay, Aka Gndz, Ya-
kup Kadri Karaosmanolu gelir. Cumhuriyetin ilk yllarndan beri Trk ykcl-
geliip serpilerek ilerlemektedir. Trk ykclnde gnmze kadar farkl
tarzlarda ykler yazan yazarlardan bazlar yledir: Memduh evket Esendal, Sait
Faik Abasyank, Sabahattin Ali, Halikarnas Balks, Kemal Tahir, Orhan Kemal,
Sabahattin Kudret Aksal, Necati Cumal, Haldun Taner, Tark Bura, Rfat Ilgaz,
Fakir Baykurt, Tark Dursun K., Ferit Edg, Yusuf Atlgan, Sevgi Soysal, Nezihe
Meri, Frzan, Osman ahin, Selim leri, Mustafa Kutlu, Nazl Eray, mit Kaftan-
colu, Tezer zl, Hasan Ali Topta, Sevin okum, Ayla Kutlu.
yknn geleri
Okura yaamdan kurgusal bir kesit sunan yknn drt gesi vardr: Olay ya da
durum, kiiler, yer ve zaman.
Olay ya da durum: nsann bandan geebilecek her trl olay ya da insann
karlaabilecei her durum yknn konusu olabilir. Buna gre, olay ya da du-
rum yknn konusu olarak dnlebilir. ykler, olaya dayal anlat tr oldu-
u iin olaylarn geliimi ve birbirine balan hareket gesiyle gerekleir. yk-
de olay plan blmdr: Serim, dm, zm. Serim, ykdeki kahramanlarn
120
Tr k Di l i -I I
Hseyin Rahmi
Grpnar
Hasan Ali Topta
Orhan Kemal

tantld, olaya giri paragraf ya da paragraflardr. Dm, yknn gelime b-
lmdr. Betimlemeler, duygular, duygu atmalar, zmlemeler, ana olay, ona
bal yan olaylar ile karlkl konumalarn bulunduu paragraflar hep bu blm-
dedir. zm, yknn sonu blmdr. Bu blmde ykdeki atmalar, -
zmlemeler yazarn istedii sona balanr. Bu blm ykdeki ana olay ya da du-
ruma gre birka paragraf olabilir.
Kiiler: ykdeki olay ya da durumun kahramanlardr. ykdeki olay ya da
durum bu kahramanlarn bandan geer. ykdeki kii says snrldr. Ancak,
her ykde olaydan dorudan etkilenen kiiler olduu gibi ikinci derecede etkile-
nen kiiler de bulunur. yklerin kahraman insan dnda canllar ya da nesneler
olabilir. yklerin ksa olmas nedeniyle, kiiler genellikle ok derinlemesine be-
timlenmez ve derinlemesine duygu zmlemelerine yer verilmez. yklerde an-
latm bazen yknn bir kahraman tarafndan yaplr. yk kahramannn anlat-
c olduu yklerde gerek, ierden bir bak ile anlatlr.
Yer ve zaman: ykde olayn getii, yaand evre, yerdir. Yer olaya gre
deiebilir. Zaman ise yknn balang, gelime ve bitiini kapsayan sredir.
ykde zaman, okura yazarn istedii gibi verilir. Bazen kronolojik zaman denilen
olay ya da durumun balad, gelitii, sonuland zamana bal kalr. Bazen de
okur, kendini olayn en zlmez dml blm iinde buluverir. Kimi zaman
ise yazar olay sonutan balatarak baa doru bir sra ile geriye doru anlatr. Ki-
mi zaman da yazar zaman dzensiz kullanr ve yknn kimi yerinde gemie d-
ner, kimi yerinde imdiyi anlatr.
yk Trleri
ykler kurulu biimlerine gre olay yks ya da durum yks olarak ikiye
ayrlr.
Olay yks: Olay yks adndan da anlalaca gibi olay arlkldr. Olay
yklerinde serim, dm ve zm aamall vardr. Girite kii, olay, zaman ve
yer gibi eler ksaca okura tantlr. Gelime blmnde olay ya da olaylar oku-
run merak duygusunu canl tutacak biimde aktarlr, ayrntlar zerinde durulur.
Sonu blmnde ise dm zlr, olay bir sona balanr (zdemir, 2002:232).
Olay ykleri konusunu tarihten, ulusal duygulardan ya da toplumsal gerekler-
den alr. Olay yklerinde kiiler, belirgin zellikleri olan ya da stn nitelikleri
olanlardr. Trk edebiyatnda mer Seyfettin, Refik Halit Karay, Yakup Kadri, Or-
han Kemal, Necati Cumal bu trde eser vermi yazarlarmzdandr.
Olay yks, klasik yk ya da bu trn kurucusu saylan Fransz yazar Guy de Mappus-
santn adndan dolay Mappussant tarz yk olarak da bilinir.
Durum yks: Yaamdan bir kesit sunan ya da belli bir insanlk durumunu
belli bir ortam iinde veren yk biimidir. Durum ykleri olay arlkl deildir.
Durum yklerinde okur, gnlk yaamdan seilmi, deiik durumlarla karlar.
Olay ya da gerilimin yerini belli bir ortamdan kaynaklanan izlenimler, armlar
alr (zdemir, 2002:237). Bir durumu yanstma amac tad iin serim ipularna
rastlanmaz. yknn bir sonucu, bir zm de olmayabilir. yk sonu isteme-
yecek biimde sonland iin okur, yknn bitmediini dnebilir. Durum y-
ksnde yazar, sradan insanlarn yklerini anlatr ve bunun iinde gndelik ko-
numa dilinde yazar. Olay yksndeki gibi entrikalar, atmalar yoktur durum
yksnde. Gzlemci ve betimleyici gerekilik belirgin zelliklerindendir. Trk
121
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Yakup Kadri
Karaosmanolu
Memduh evket
Esendal

edebiyatnda Memduh evket Esendal bu trn ncsdr. Sait Faik de bu tr
deneyen yazarlarmzdandr.
Gnmz edebiyatnda ykleri kesin snrlarla birbirinden ayrmak ok zor-
dur. Kimi yklerde olayla durum i ielik gsterir. Gnmz yksn, anlatlan
olaydan ok, yazarn kendine zg anlat biimi daha nemli klmaktadr.
Durum yksne kesit yks, modern yk ya da bu yk trnn kurucusu saylan Rus
yazar ehovun adndan dolay ehov tarz yk de denilmektedir.
Olay ykleri ile durum yklerinin benzerliklerini ve farkllklarn belirleyiniz.
Aada Necati Cumalnn yazm olduu Aklm Arkada Kalacak adl yk-
den baz blmler yer almaktadr.
Aklm Arkada Kalacak
Evimiz sokan alt banda. Yatp kalktm odann penceresinden baknca, bir ba-
tan bir baa btn soka gryorum. Bir saat sonra yola kacam. Odamda te-
beri eyam bavuluma yerletirmi doruluyorum ki, sokaktan gelen bir ocuk ala-
mas beni pencerenin nne ekti.
ocuklarn alamasna dayanamam. Bir fena olurum duydum mu. ocuklar
bo yer alamaz. u dnyada ocuklarn alamas ne kadar azalrsa, bilin ki kt-
lkler o kadar azalmtr. Alayan bir ocuk sesi duyar da ilgilenirseniz, bilin ki u
bozuk dzenin sizi zecek bir olayyla karlarsnz.
Pencerenin nne baktm; kar komumuz Bonak Nurinin byk olu, yalna-
yak, donsuz, kaplarnn nne yzkoyun dm alyor.
Demedim mi ocuklar bo yere alamaz diye? ocukcaz yanda var yok. Ana-
s hoppa m hoppa, fkr fkr bir kadnd benim bildiim. Nuriden ok genti. Nuri
renber. Gnn krda tarlada geirir. Peremi ka stne den, ceketi omuzun-
da bir Hakk vard. Nuri evden kt m Hakk eve damlard. Hakk iin kadnn dos-
tu diye laf karmlard konu komu (...) Sonra iki yl kadar nce kadn, ocuu-
nu da Nuriyi de, Hakky da brakp kat. Trl laflar uyduk arkasndan. imdi
ocuklara, szm ona Nurinin byk kz bakar. Konu komu ocuklara eskilerini
verirler, arada birer kap yemek gnderirler, yle byle yardmda bulunurlar ama,
analk edemezler. (...)
Ne tuhaf! nsan kap komusu hakknda bile bazan bir ey bilmiyor. Nuriyi de-
sen, onu da ancak o kadar tanyorum. Sabah, omuzunda kazma, arkasnda keisi
evden kar; akam omuzunda kazma, koltuunun altnda bir demet ot, arkasnda
keisi eve dnerdi. Arada bir karlarsak Ne var, ne yok bey? derdi. Ne yazyor
gazete? eline hi gazete almam, okuma yazma bilmeyen biri size gazetede ne ya-
zyor diye sorarsa ne anlatrsnz nce ona? Bulup seemezdim syleyeceimi, un-
dan bundan derdim ksaca. Gayet ciddi ban iki yana sallard. Acayip?.. derdi
o Bonak ivesiyle. Muharebe var m Muharebe yok derdim. Yeni bir muharebe
yok. Habeistanda vard. Bitti. Hayreti bsbtn byrd. Alt duda uzar, ban
iki yana sallard gene. Acayip? diye tekrarlard. Vardr muharebe. Dnyada ol-
maz muharebesiz. (...)
Nuriden de btn hatrladm bu ite!
Sadece Nuri ile kars m byle yarm yamalak hatrladm? Sahi. Kimler gelip
geti bizim u sokaktan... Hi unutmam, ben be alt yanda ocuktum. Sokan ba-
122
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Necati Cumal

ndaki iki katl yapda elektrik fabrikasnn makinisti Halit otururdu. Yapnn alt
kat Makinist Halitin atlyesiydi. st kat evi. (...)
Halit Usta ilk zamanlar bekrd. Yalnzd. Sonra gnn birinde evinin pencere-
sinde esmer bir kadn ba grnd. Mahallenin kadnlarnn, oturma odasnda
topland uzun k geceleri, hatrlarm, kadnlar, nlerinde kuru yemi tabaklar,
fincan oynar, lklar, kahkahalar atarlard. (...)
Kasabann elektrikleri saat on ikide snerdi. Saat on ikiye doru elektrikler arka-
s arkasna defa abuk abuk yanp snerdi. Btn kadnlar atarlard kahkaha-
y. Mualla Hanm, Halit Bey seni aryor! Hafif omuz silkelerdi o, Beklesin bi-
raz. Kamadm ya! (...)
Daha aada, pancurlar ak maviye boyal, o beyaz badanal evde Melahat
Ablalar otururdu. Yal anasnn babasnn biricik kz Melahat Abla. (...)
Bizim tenha sokan teki komularndan da buna benzer ksa karlamalar kalm
hatrmda. Ne fena! Aa yukar bizim sokan insanlarndan benim btn bildi-
im bu kadar. Hikye mi aryorsun dnyada? Al, ite! Burnunun dibinde. u soka-
n iinden gzne ilk ilien evi se. Yeter ki, gnlnde o evin insanlarn tanmak
isteyecek merakn olsun! Ne iin var uzaklarda? (...)
Bir saat sonra yola kacam. Neredeyse aadan bizimkiler seslenecekler. Bu
geliimde baba evimde bir ay ancak kalabildim. O da nasl geti. Yeni makinisti, Me-
lahat ablalarn evini satn alanlar, Hatice Ninenin olu ile gelinini, teki komula-
rmz, hi deilse drt be ay daha kalabilseydim, biraz olsun tanyabilecektim. Bi-
zim sokak durgun, skc gibi grnr tanmayana. Eminim, benim canm hi skl-
mazd. Hem o vakit byle yola karken, hi olmazsa aklm arkada kalmazd!...
Kaynak: Necati Cumal (1994). Aklm Arkada Kalacak, Tanzimattan Gnm-
ze Trk yk Antolojisi. (Hazrlayanlar: Yaar Nabi Nayr, Enver Ercan). Varlk
Yaynlar, s. 141-147.
Roman
Yntem olarak ykyle benzerlik gsteren romann, tanm da benzerdir. Roman,
yaanm ya da yaanmas olas olaylar, durumlar kurmacaya dayal olarak anla-
tan dz yaz trdr. Romann konusu da insan ve yaamn kendisidir. nl yazar
Heinrich Mann (1871 -1950) bu durumu yle ifade eder: Btn romanlarn ve
hikyelerin amac kim olduumuzu bilmektir. Edebiyatn nemli bir konuma sa-
hip olmasnn nedeni, sadece doann ve insanlar leminin ayrntlarn tek tek
aklamasnda ve kefetmesinde deil, insanlar hep yeni batan kefetmesidir.
yk ile geleri de ayn olan romanda olay ya da durum, kiiler, yer ve zaman ge-
ni bir plan iinde ilenir. Roman, i ie gemi birok ykden kurulmu gibidir.
(zdemir, 2002:304). Bu ynyle ykden daha karmak bir olay rgs vardr.
Sanatsal yazlarn temel nitelii olan kurmaca ve znel anlatm roman iin de ge-
erlidir. Romann insann, toplumun ve evrenin deiimlerine kendini uyduracak
esnek yaps, en temel niteliidir (Arslan, 2009:190).
Sanatsal yaz trlerinden roman yk ile karlatrnz.
Romanlar ieriklerine (konusuna) gre, yazarn sanat ve edebiyat anlayna
gre, okur topluluuna gre kendi iinde de eitli trlere ayrlr. Bu trler kiile-
re ve bak alarna gre farkl adlar altnda kmelendirilebilmektedir. Yaygn ola-
rak ieriklerine gre romanlar; serven roman, tarihsel roman, biyografik roman,
123
Roman terimi, Latince
(romanus) Roma
imparatorluu iindeki
halklarn kullandklar
Latinceye verilen addr.
Latinceden treyen bu
dillere Roman dilleri ve
Roman dilleriyle yazlan ilk
destan ve halk hikyelerine
de roman denmi; bu terim
zamanla tr ad olmutur.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3

polisiye roman, sosyal roman, tre roman, egzotik roman vb. ayrlr. Yazarn sa-
nat ve edebiyat anlayna gre de romanlar; romantik roman, gereki roman, na-
tralist (doac) roman, izlenimci roman, yeni roman vb. trlere ayrlabilir. Okur
topluluuna gre romanlar; ocuk roman, genlik roman, popler roman vb. tr-
lere ayrlabilir. Romann dier trlerde grlmeyen bu kadar ok eitlilikte olma-
s, edeb trler ierisinde her zaman okurun en ok ilgisini eken ayrcalkl anlat
trlerinden biri olmasndan kaynaklanmaktadr.
Roman kendi iinde trlere ayrmada ortak bir gr yoktur. Yukardaki snflandrma-
dan baka snflandrmalar da bulunmaktadr.
Batda, roman szc ilk nceleri destan trne karlk olarak ele alnm-
tr. Destan, ounlukla bir topluluun, roman ise kiilerin servenlerini dile getir-
meyi yeler. Destan toplulua, roman ise kiiye ncelik veren bir tutum sergiler.
Bu balamda ele alndnda romann Bat edebiyatna zg olduu sylenebilir.
Batda baz grlere gre, romann kurgusal anlatm olarak kaynaklar lk
aa uzanr. Bir tr olarak bamszlamas ise Rnesansla balar ve gerek an-
lamda ilk olgun rnei 17. yzyln balarnda Cervantesin Don Quijote (Don Ki-
ot) adl eserinde grlr. Roman alannda H.dUrfnin Astre (1607) adl eseri ile
Madame de La Fayettein La Princesse de Cleves adl eseri roman alannda dikkat
eken iki nemli eserdir. 17. yzyln ikinci yarsnda, roman yol boyunca gezdiri-
len bir ayna olarak tanmlanr.
Roman 18. yzylda Aydnlanma felsefesinin etkisiyle Fransz edebiyatnda
Montesqueu, Diderot, Voltaire ve Jean-Jacques Rousseau gibi birok nl yazar ta-
rafndan felsefi grlerin dile getirilmesinde tercih edilen bir tr olmutur. Sanat-
sal bir tr olarak romann Fransz htilaline fikirlerin kitlelere ulatrlmas bakmn-
dan yadsnamaz bir katks olduu sylenebilir. ngilterede ise roman, sanayileen
toplumda yalnz kalan bireyin macerasn anlatan, gereki bir tr niteliindedir.
18. yzyln sonunda Almanyada Goethe, Gen Wertherin Aclar, adl eseriyle ro-
mantizmin habercisi niteliindedir.
19. yzyla geldiimizde roman bir ayna olarak gezdirildii yol boyunu deil,
merkezine yerletirildii toplumu ve an yanstmay stlenir. Roman bu yzyl-
da romantizm ve realizm akmlaryla altn an yaamtr. Fransz edebiyatnda
roman alannda byk gereki yazar dendiinde ilk anmsanacak isimler; Bal-
zac, Stendhal ve Flaubert olacaktr. Victor Hugo ve Lamartine de romantizm akm-
nn ncleri olmutur (ler ve Trkylmaz, 1997: 105). Ayn yzylda romanda na-
tralizm akm da Emile Zolann eserlerinde temsil edilmitir. ngilterede Charles
Dickens, Jane Austen; talyada Manzoni roman trnde nemli eserler vermiler-
dir. Rus edebiyatnda da bu yzylda Pukin, Gogol, Dostoyevski, Tolstoy gibi
isimlerle roman trnn lmez eserleri verilmitir. Amerikan romannda 19. yz-
ylda romantizm ve realizm kaynatrlmaya allmtr. Herman Melville ve N.
Hawthorne nemli temsilcileridir (Arslan, 2009:190).
20. yzyln balarndan itibaren zellikle I. Dnya Sava sonrasnda, romann
biimi ve ierii baz yazarlar tarafndan yeniden sorgulanmtr. Roman, Nihilizm,
Varoluuluk, Sezgicilik gibi akmlarla ann bunalmlarn yanstan bir tr ol-
mutur. Bata Gide, Sartre, Camus ve Proust olmak zere baz yazarlar insan yeni
bir bak asyla deerlendirmeye koyulmulardr. Buna gre, insan yaam kesin
ve basmakalp deil; belirsiz ve olduka karmaktr. Romanc, yaamn karmak
ve belirsiz olduu gereini kabullenmelidir. Aksi durumda, insann ve yaamn
124
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Destan, bir milletin ortak
tarihinde nemli izler
brakan sava, doal afet,
treyi, lm, byk baar
ya da yenilgileri ve bu
olaylarda nemli rol oynam
byk kahramanlarn
hayatlarn manzum
hikyeler hlinde anlatan
metinlerdir.
Cervantes
Stendhal

gerekliinden uzaklar. Bu anlaytan yola karak, dnemin yazarlar, yaptlarn-
da insan ve yaam yeniden ele almlar, romann anlatm biimiyle ilgili kkl de-
iimlere nclk yapmlardr. Bu yazarlarn romanlarnda birer balang olma-
sna karn gerek anlamyla bir son yok gibidir (ler ve Trkylmaz, 1997: 105).
20. yzylda ngiliz edebiyatnda rlandal yazar James Joyce, Virgiana Woolf; Al-
man edebiyatnda Thomas Mann, Herman Hesse; Amerikan edebiyatnda Mark
Twain, John Steinbeck, Jack London, Ernest Hemingway ve William Faulkner dn-
ya romanna yn veren isimler olmutur (Arslan, 2009:190).
20. yzyln ortalarnda, II. Dnya Sava sonras, Fransada romanda 19. yzyl
ya da Balzac roman diye adlandrlan geleneksel romana alternatif olarak ortaya
kan yeni roman akm pek ok yazar etkilemitir. 20. yzyln son eyreine
post modern bir anlayla giren roman, dnya genelinde daha yaygn bir tr ol-
makla birlikte okuru da aktif olarak yaznn iine eken, donanml okura ihtiya
duyan bir grnm sunar. G.G. Marquez, Vascancelos, Milan Kundera, Umberto
Eco, Paul Auster, Amin Maalouf, Paulo Coelho ada romann nl isimlerinden
bazlardr.
Trk edebiyatna baktmzda Trk romannn ortaya k belirli bir an
zellii olan bir davurum kapsamnda anlalabilir ve aklanabilir. Trk roman-
nn ncelikleri Tanzimat Dneminde getirilen yeniliklerde aranmaldr. Tanzimat
dneminde yani 1860l yllarda gazetecilik ve tercme alannda yrtlen alma-
lar, Trk romannn ortaya knda etkili olmutur. lk Trke roman emsettin
Saminin Taauk- Talat ve Fitnat (Talat ve Fitnatn Aklar) adl eseridir. Trk ro-
man Namk Kemal ile sosyal konular ele almaya balamtr. Ahmet Mithat ro-
manlarnda ele ald her toplumsal sorunun ardndan kssadan hisse vererek hem
geleneksel sahne sanatlarn hem de modern romann teknik zelliklerini birletir-
meye almtr.
Trk edebiyatnn Tanzimattan itibaren geirdii kkl deiim sreci, edeb
anlamda Batllama sreci olarak da grlr. Roman, Trk edebiyatnda, 19. yz-
yln ikinci yarsnda batllama hareketi iinde, byk lde batdan esinlenerek
ama yerli gelenekten de yararlanarak, yerli toplum ve ahlak deerlerinin biimlen-
dirdii bir ortamda beslenerek ortaya kp gelimi, geen yllar iinde yerleik bir
edeb tr hline gelmitir.
Sami Paazade Sezainin Sergzet ve Nabizade Nazmn Karabibik ve Zehra
adl romanlarndan sonra Halit Ziya Uaklgilin Mai ve Siyah, Ak- Memnu; Meh-
met Raufun Eyll adl romanlaryla farkl roman trlerinin rnekleri verilmitir.
Hseyin Rahmi Grpnar bu dnemde pek ok eser vermitir. Merutiyet Devri
Trk roman Balkan savalar, Trablusgarp Harbi, Birinci Dnya Sava ve stikll
Harbi gibi bir zaman sresini kapsayan dnemin romandr. II. Merutiyet Dnemi
romanclar, batllama ve kaybolan mill deerlerle ilgili izlekler evresinde al-
malarn srdrmlerdir. Bu dnemde Halide Edip Advar, Yakup Kadri Karaos-
manolu, Refik Halit Karay ve Halit Ziya Uaklgil gibi yazarlar Cumhuriyetin ila-
nndan ncesinde ve sonrasnda eser vermi sanatlar olarak Trk romannda yer-
lerini almlardr.
Trkiyede ve Avrupada romann tarihsel geliimi ve roman ortaya karan koullar hak-
knda daha kapsaml bilgi iin Don Kiottan Bugne Roman adl eseri okuyabilirsiniz.
(Jale Parla, stanbul: letiim Yaynlar, 2000)
125
Yeni roman akm, znde,
roman trnde yapsal bir
deiim ve dnmle,
gereklii farkl bir biimde
oluturmay deneyen, neyin
anlatldndan ok,
anlatmn ekline, teknie
nem veren edeb harekettir.
Amin Maalouf
Halide Edip Advar
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

Cumhuriyet dnemine gelindiinde roman, karmza nceki yllara gre daha
da oturmu bir tr olarak kar. Cumhuriyet dneminde hem ierikte hem de bi-
imde ilk denemelerde grlmeyen ok seslilik grlr. Cumhuriyet sonrasnda
yazarlar, roman yeni araylara, yeni tekniklere ve bunun sonucu olarak da yeni
gruplamalara gtrr. Ulus olma srecinin yaand Cumhuriyetin kurulu yl-
larnda roman, her alanda kkl deiimler getiren bir iletiim arac olarak kulla-
nlmtr. Bu dnem Trk roman, genellikle Cumhuriyet ideolojisi evresinde e-
killenmitir. Cumhuriyetin kuruluuna tank olmu romanclar, dnemin koulla-
r gerei yeni kurulan devletin prensiplerini destekleyen romantik eserler yazm-
lardr. Bu dnemde birok usta roman yazar yannda, Yakup Kadri Karaosma-
nolu, Halide Edip Advar, Reat Nuri Gntekin, Sabahattin Ali gibi usta romanc-
lar yetimitir.
Cumhuriyetin ilk yllarnda kadn sorunlar ve feminizm, bilgisizlik, kzlarn
okutulmamas, yozlama, batllama, modernizm gibi Tanzimattan beri srege-
len temalar, yerini daha gncel ve Cumhuriyet ideolojisiyle uzlaan yeni insana z-
g deerlere brakmtr. Refik Halit Karay, Aka Gndz, Mahmut Yesari, Erc-
ment Ekrem Tlu, Sadri Ertem, Memduh evket Esendal, Midhat Cemal Kuntay
farkl eilimlere gre gelien Trk romannn yazarlar arasnda saylabilir.
Cumhuriyet dnemi roman ile ilgili daha kapsaml bilgi iin Sosyal ve Siyasal Deime-
ler Asndan Cumhuriyet Dnemi Trk Roman adl almaya bakabilirsiniz. (Yaln,
A., Ankara: Gnce Yaynclk, 2000)
Romanda modernizmin etkileri hakknda ayrntl bilgi edinmek iin http://gefad.ga-
zi.edu.tr/window/dosyapdf/2008/1/2008-1-187-202-10+.pdf adresindeki Hasan Yrekin
Trk Romannda Modernist Etkinin Boyutlar adl almasn okuyabilirsiniz.
Ahmet Hamdi Tanpnar, Peyami Safa ve Abdlhak inasi Hisar 1950 ncesi
Trk romannda medeniyet meselesine eilen romanclarmzdr. Peyami Safa,
Trk romannda tahlil romannn en byk ustalarndandr. 1940tan sonraki yllar-
da Memduh evket Esendal, Refik Halit Karay, Falih Rfk Atay ve Cevat akir Ka-
baaal, Rfat Ilgaz, Orhan Kemal, Tark Bura, Tark Dursun K., Aziz Nesin, Ne-
zihe Meri, Peride Celal, Yusuf Atlgan farkl konularda yazan nemli yazarlardan
bazlardr. 1950lerde Ky Enstitlerinin kuruluunu izleyen dnemde, ky ede-
biyat gelimitir. Mahmut Makal, Talip Apaydn, Fakir Baykurt gibi isimler bu er-
evede roman yazanlar arasnda saylabilir.
1960 ve sonrasnda sosyal gereki romana ynelim balamtr. 1970li yllarda
ideolojik boyutu ar basan romanlarn okluu dikkat eker. Bu dnemde hem
roman yazma tekniinde gelime hem de romanc saysnda bir art gzlenir. Ab-
bas Sayar, Bekir Yldz, Muzaffer zg, Ouz Atay, mit Kaftancolu, Selim leri,
Ferit Edg, Melih Cevdet Anday, Necati Tosuner, Adalet Aaolu, Sevgi Soysal, Ya-
ar Kemal, Pnar Kr bu yllarn dikkat eken yazarlarndan bazlardr.
1980lerden sonraki toplumsal ve siyasal hayattaki deiimlerin yan sra dn-
ya edebiyatndaki post modern eilimler Trk romann da etkilemitir. 1980-90
yllar arasnda, dnemin en ok dikkati eken adlarndan biri 2006 Nobel dll
yazar Orhan Pamuktur. Orhan Pamuk klasik biimde kaleme ald Cevdet Bey ve
Oullar adl eserinde bir aileden hareket ederek, 1900lerden balayan geni bir
zaman dilimi iinde, Trkiyenin toplumsal yaamndan kesitler verir. Moderniz-
min izlerini tayan Sessiz Ev adl romannda deiik karakterde kardein baba-
126
Tr k Di l i -I I
Modernizm, aydnlanma a
ile gelen zihinsel
dnmn ortaya kard
ideoloji ve yaam biimidir.
Modernist roman bireyleen
insana ve onun i dnyasn
yanstmaya ynelmitir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Postmodern, modernist
arayn canlln
kaybetmesinden sonra 20.
yzyln ikinci yarsnda
ortaya kan eitli slup ve
ynelilerin addr. Post
modernist romanda metnin
kendi gereklii ncelik
kazanr ve neden sonu
ilikisi ortadan kaldrlarak
sonuca ulalamayan
kendine dnk anlatlar
oluturulur.
Reat Nuri Gntekin
Ahmet Hamdi
Tanpnar

annelerinin evinde geirdikleri bir haftada yaanan olaylar anlatlrken, kiilerden
hareket edilerek Tanzimat dnemine dein geri dnlmtr. Kara Kitap, Yeni
Hayat ve Masumiyet Mzesi adl romanlar ise post modern akma rnek olabile-
cek tarzdadr. Bu dnemin dier nemli yazarlar arasnda Mehmet Erolu, Ahmet
Altan, Ayla Kutlu, Bilge Karasu, Latife Tekin, Elif afak, Ahmet mit, Hasan Ali
Topta saylabilir.
Ahmet Yurdakul, Buket Uzuner, Tezel zl Kral, Turgut zakman, ner Ya-
c, Tahsin Ycel, Alev Alatl, nci Aral, Hfz Topuz, Aye Kulin, Nazan Bekirolu
1980- 2000 yllar arasnda Trk romann konu eitlilii ve kurgu deiiklii ynn-
den zenginletiren roman yazarlarndan bazlardr. Son dnemin ilgi eken yazarla-
r arasndaysa Elif afak, Ahmet mit, hsan Oktay Anar, skender Pala saylabilir.
Serven, tarihsel, biyografik, sosyal, ky, psikolojik, egzotik roman trlerini ve Trk ede-
biyatnda bu konularda yazan yazarlar aratrnz.
Aada Orhan Pamukun Masumiyet Mzesi adl romanndan bir blm yer al-
maktadr.
2. ANZELZE BUTK
Btn hayatm deitirecek olaylar ve rastlantlar, bir ay nce, yani 27 Nisan
1975te nl Jenny Colon marka bir antay Sibel ile bir vitrinde grmemizle ba-
lad. Yaknda nianlanacam Sibel ile Valikona Caddesinde serin bahar aka-
mnn tadn kararak yrrken, hafife sarhotuk ve ok mutluyduk. Nianta-
nda yeni alan k lokanta Fuayede yediimiz akam yemeinde, annem ve
babama nian trenimizin hazrlklarndan uzun uzun bahsetmitik: Sibelin
Dame de Sion Lisesinden ve Paris yllarndan arkada Nurcihan trene Paristen
gelebilsin diye nian Hazirann ortasnda yaplacakt. Sibel, o gnlerde stan-
bulun en gzde ve pahal terzisi olan pek smete nian elbisesini uzun zaman
nce sipari etmiti. Annemin elbiseye verecei incilerin nasl ileneceini, Sibel
ile ilk defa o akam tartmlard. Mstakbel kaynpederim, tek ocuu olan kz
iin nikh kadar atafatl bir nian yaptrmak istiyor, bu da annemin houna gi-
diyordu. Sorbonneda okumu -o zamanlar stanbul burjuvalar Pariste bireyler
okuyan btn kzlara Sorbonneda okudu, derlerdi- Sibel gibi bir gelini olaca
iin babam da mutluydu.
Yemekten sonra Sibeli evine gtrrken, elimi onun salam omzuna akla atp
sarlm, ne kadar mutlu ve talihli olduumu gururla dnmtm ki, A, o ne g-
zel anta yle! demiti Sibel. arapla bam iyice dumanl olmasna ramen vitrin-
deki antay ve dkkn hemen mimlemi, ertesi le hemen antay almaya gitmi-
tim. Aslnda kadnlara srekli hediyeler alan, iek yollamak iin uygun bahaneler
bulan, doutan ince, nazik, apkn erkeklerden deildim; belki yle birisi olmak is-
liyordum. O zamanlar ili, Nianta, Bebek gibi semtlerdeki evlerinde canlar sk-
lan Batllam stanbullu zengin ev kadnlar sanat galerisi deil, butik aar,
Elle, Vogue gibi ithal dergilerden kopya edip diktirdikleri moda elbiselerle, Paris ve
Milanodan bavullar iinde getirdikleri kyafetleri, kaak vr zvr ve taklar, kendi-
leri gibi can sklan dier zengin ev kadnlarna sama denilecek kadar yksek fi-
yatlarla satmaya alrlard. anzelize Butikin sahibi enay Hanm, yllar sonra
onu bulduum zaman, kendisinin de tpk Fsun gibi, anne tarafndan ok uzak bir
hsmmz olduunu hatrlatt bana. Yllar sonra enay Hanmn, kapnn zerine
asl levha dahil anzelize Butik ve Fsun ile ilgili her trl eski eyaya gsterdiim
ar ilginin nedenlerini hi sormadan bana elindekileri vermesi, yaadmz hik-
127
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Orhan Pamuk
hsan Oktay Anar

yenin baz tuhaf anlarnn bile yalnz onun tarafndan deil, sandmdan da ge-
ni bir kalabalk tarafndan bilindiini hissettirmiti bana.
Ertesi gn saat yarma doru kapya bal ii ift tokmakl, kk bronz deve
an, ben anzelize Butike girince, imdi hl kalbimi hzlandran bir sesle nlad.
Bahar vakti, le scanda dkknn ii lo ve serindi, ilk anda ieride kimse yok
sandm. Fsunu sonra grdm. le gneinden sonra gzlerim hl dkknn ka-
ranlna almaya alyordu; ama yreim, nedense, sahile vurmak zere olan
koskocaman bir dalga gibi azmn iinde kabarmt.
Vitrindeki mankenin zerindeki antay almak istiyorum, dedim.
ok gzel, diye dndm, ok ekici.
Krem rengi, Jenny Colon anta m?
Gz gze gelince, onun kim olduunu hatrladm hemen.
Vitrindeki mankenin zerinde, diye fsldadm bir ryadaki gibi.
Anladm, dedi, vitrine yrd. Bir hamlede sol ayandaki yksek topuklu sar
ayakkaby kard ve trnaklar zenle krmzya boyanm plak ayayla, vitrinin
zeminine basp mankene doru uzand. nce bo ayakkabya baktm, sonra uzun,
ok gzel bacaklarna. Mays gelmeden, imdiden gneten yanmlard.
Dantelli ve iekli sar etei, bacaklarnn uzunluu yznden daha da ksa du-
ruyordu. antay ald, tezghn arkasna geti ve antann fermuarl gzn (iin-
den krem rengi pelr kt topaklar kt), iki kk blmesini (botu bunlar) ve
iinden zerinde Jenny Colon yazan bir kt ve bakm klavuzu kan gizli blme-
yi becerikli ve uzun parmaklaryla ap bana ok mahrem bir ey gsteriyormu gibi
esrarl ve ar ciddi bir havayla gsterdi. Bir an gz gze geldik.
Merhaba Fsun. Ne kadar bymsn. Beni tanmadn galiba.
Yok Kemal Aabey, hemen tandm ama siz tanmaynca, ben de rahatsz etme-
yeyim dedim.
Bir sessizlik oldu. Az nce antada iaret ettii yere baktm. Gzellii, o zamana g-
re ar ksa etei ya da baka bir ey huzursuz etmiti beni, tabi davranamyordum.
Ee, neler yapyorsun?
niversite snavna hazrlanyorum. Buraya da her gn geliyorum. Yeni insan-
lar tanyorum dkknda.
ok gzel. Ne kadar imdi bu anta?
Kalarn atarak Bin be yz lira, diye antann altndaki zeri elle yazlm
kk etiketi okudu. (Bu para, o zamanlar gen bir memurun alt aylk maana
denkti.) Ama enay Hanm eminim sizin iin bir ey yapar. le yemei iin eve git-
ti, uyuyordur, telefon edip soramam. Ama akamst bir urarsanz...
nemli deil dedim ve daha sonra gizli buluma yerimizde Fsunun pek ok
kereler abartl bir ekilde taklidini yapaca bir hareketle, arka cebimden czdan-
m karp nemli kt paralar saydm. Fsun antay bir kda dikkatle ama ace-
mice sard, bir plastik torbaya koydu. Btn bu sessizlikte bal renkli uzun kollarn,
abuk ve zarif hareketlerini seyrettiimi biliyordu. antay kibarca bana uzatnca
teekkr ettim. Nesibe Halaya, babana (Tark Beyin ad bir an aklma gelmemiti)
hrmetler, dedim. Bir an durakladm: imden hayaletim km, bir cennet kede
Fsunu kucaklam pyordu. Hzla kapya yrdm. Bu sama bir hayaldi, ste-
lik Fsun aslnda yle ok gzel de deildi. Kapnn an ngrdad, bir kanaryann
akmaya baladn iittim. Sokaa ktm, scak houma gitti. Hediyemden mem-
nundum, Sibeli ok seviyordum. Dkkn, Fsunu unutmaya karar verdim.
Kaynak: Orhan Pamuk (2008). Masumiyet Mzesi (1. bask), stanbul: letiim
Yaynclk, s. 13-16.
128
Tr k Di l i -I I

Tiyatro
Btn edeb trlerde olduu gibi tiyatro eseri de insan, insana kurmaca olarak an-
latan bir trdr. nsanolunun en eski sanatsal yaratlarndan biri olan tiyatro, ya-
znsal bir tr olarak, sahnede canlandrlmak zere yazlm eserlerin ortak addr.
Batllar tarafndan, tiyatronun kayna 7. ve 6. yzyllarda bolluk ve bereketi
kutlamak iin arap ve bereket tanrs Tanr Dionysos adna dzenlenen enlikle-
re balanr (zdemir, 2002:345). Tiyatro, ba bozumu enliklerinde dinsel bir ayin
olarak domu ve bugne kadar gelierek varln srdrmtr. Tiyatronun ilk
olarak bu trenlerde ortaya k ve bundan sonra da uzun sre varln srdr-
mesi manzum olarak gereklemitir. 17. yzyldan itibaren tiyatro sadece man-
zum bir edeb tr olmaktan karak dz yazya (mensur) doru gelime gstermi-
tir. Bu gelimede Batda Shakespearein nemli bir rol ve katks olmutur.
Tiyatro eseri de roman ve yk gibi insann kendisiyle ve evresiyle ya da do-
ayla etkileiminden kaynaklanan olaylar anlatr. Ancak roman ve yknn oku-
ra ynelik olmasna karn tiyatro sahnede canlandrlmak zere kurguland iin
seyirciye yneliktir. Gze, kulaa seslenmesi ynnden dier sanatsal yaz trle-
rinden farkldr. Anlatmnda hareket olmas ynyle yk ve romanla benzerlik
gsterirken tiyatro eserinde, yk ve romandaki betimlemelerin yerini gsterme
alr. Tiyatro eseri; yazar, oyuncu, sahne, izleyici drtgenine gre yazlr. Bunun iin
tiyatro eserleri hem sz hem eylem sanatdr.
Tiyatro eseri perdeler ve sahnelerden oluur. Perde, eserin ana blmleri, sah-
ne ise perde iinde kiilerin girip kmasyla deien kk blmlerdir. Tiyatro-
nun gelerini, yk ve romann geleriyle karlatrdmzda, tiyatro eseri de
olay ya da olaylar zinciri, kiiler, olayn getii yer ve zaman olmak zere drt te-
mel ge zerine kuruludur. Tiyatro eserinde olay ya da olaylar zinciri bir eylem
halinde yanstlarak atma yaratan gelerin farkl ynleri okura ya da izleyiciye
fark ettirilmeye allr.
Tiyatro eserinin izleyiciye seslenme amac dnldnde tiyatronun dilinin
dier anlat trlerinden farkl olmas gerektii grlr. Tiyatro eserinde, sradan ve
gnlk bir konuma bile eserin temelindeki hareketi yanstmann bir arac olabilir.
Bu nedenle tiyatro eserinin temel anlatm biimi konumadr. Konuma, bazen tek
bana, kendi kendine konuma (monolog) biimindedir, bazen de karlkl ko-
numa (diyalog) biimindedir. Konuma biimi her nasl olursa olsun tiyatro ese-
rinde konuma, amal ve ilevseldir. Konumann dnda betimlemelerden de ya-
rarlanlr. Betimlemeler, tiyatro eserinde yeri ya da kiileri ksaca tantmak amacy-
la yaplr.
Tiyatronun tarihsel geliimi hakknda ayrntl bilgi iin Trk Tiyatrosu adl almadan
yararlanabilirsiniz. (Erkek, H. ve Buttanr, M. (ed.), Eskiehir: Anadolu niversitesi Yayn-
lar, 2013)
Trk toplumuna zg musiki, raks ve edebiyat anlay ile Batl sanat anlay-
nn ortaya kard tiyatro birbiriyle badaamam ve bu tr Tanzimat dnemine
kadar geliememitir. Bu dneme kadar Anadolu corafyasnda gelimi ky tiyat-
rosu (Ky Seyirlik Oyunlar), halk tiyatrosu gelenei (Meddah, Karagz, Ortaoyu-
nu, Kukla), kimi zaman halk tiyatrosu geleneini benimseyen, kimi zaman da Ba-
t tarz tiyatro etkinliklerinin yapld saray tiyatrosu modern Trk tiyatrosunu bes-
leyen kaynaklar olmutur (Tekerek, 2003:35).
129
Manzum, dizeler halinde
yazlan iir biiminde
anlatdr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

Batl anlamda tiyatro ile Tanzimat ile balayan tanma sreci, daha sonralar
bu trde eserler verilmesiyle nemli lde gelime gstermitir. Bu dnemde
topluma giren Bat kaynakl yeni dnce ve anlaylar, dnemin yazar ve airleri
tarafndan halka anlatlmak istenmi ve bu amala yeni edeb trleri kullanma ih-
tiyac domutur. Roman, hikye, deneme, eletiri gibi dz yaz trlerinden biri de
tiyatro olmutur. Tiyatro, halk aydnlatma ve bilinlendirme abasnda en nemli
eitim arac olarak grlmtr. lk Osmanl tiyatrosunun Gll Agop tarafndan
1870te kurulmasyla birlikte tiyatro eserleri yabanc dillerden evrilmeye ya da
adapte edilmeye balanmasnn da trn geliiminde ok etkisi olmutur.
Cumhuriyetin ilk yllarnda tiyatro eseri yazarlar daha ok tarihe ve efsanele-
re ynelerek ulusuluu alayan dnceler zerinde durmulardr. Bu dnem-
de toplumsal sorunlar, deer yarglarnn deimesini ve ruhsal elikileri konu
edinmilerdir. Yaar Nabinin Mete; Behet Kemalin oban ve Atilla; Necip Fa-
zln Sabr Ta adl oyunlar Trklerin erdemleri ve uygarln yanstmak amac-
n tarlar.
1950li yllarn tiyatrosunda ky sorunlarna eilme grlr. Ayn dnemde ki-
mi yazarlar bireyden toplum sorunlarna geerken, kimileri olaydan ve durumlar-
dan hareket ederek toplumsal sorunlara ynelmilerdir. Turgut zakman, Haldun
Taner, Orhan Asena, Refik Erduran bireylerden olaylara geerken; Orhan Kemal,
Cevat Fehmi Bakut, Oktay Rifat, Rfat Ilgaz, Recep Bilginer olaydan hareket eden
yazarlar olarak yer alrlar.
1970ten sonra 12 Mart olay ve buna bal olarak Trk tarihini yeniden gz-
den geirme, ii sorunlar, Almanyaya gidenlerin kltr atmalar, Almanyada
yetimekte olan birinci, ikinci kuan sorunlar ilenir. Erol Toy, Adalet Aaolu,
Necati Cumal, A. Turan Oflazolu, Orhan Asena bu dnemin oyun yazarlarndan
bazlardr.
Tiyatro Trleri
Konuyu ileyii bakmndan, Batl anlamda trl tiyatrodan sz edilebilir. Bu
trlerden trajedi ve komedi ana tr, drama ve dier trler ise bu iki trn birle-
mesi ya da deimesiyle ortaya kan trlerdir.
Tragedya (Trajedi, Alat): alar boyunca tragedya, gerek z gerek biim
bakmndan zaman iinde deiime urasa da genel olarak, okurda ya da izleyici-
de korku ve acmaya ynelik hisler uyandrmay amalayan, kurall bir anlatm
olan tiyatro trdr. Tragedyann balca nitelikleri; konusunu tarihten ve mitolo-
jiden almas, erdemin ve ahlaksal deerlerin ele alnmas, kahramanlarnn sradan
insanlar yerine sekin ya da olaanst kiiler olmas, kanl, irkin, korkun sah-
nelere, kaba saylabilecek szlere yer verilmemesi, klasik bir dil ve slup anlay-
yla yazlmas, yazmnda birlik kuralna uyulmasdr. birlik kuralnn te-
mel amac, oyunu izleyenlerin olay izgisini ve temel sorunu gzden karmama-
larn, eseri btn olarak alglayabilmelerini salamaktr. Eski Yunan tiyatrolarnn
tamamna yakn manzum olarak tragedya trnde yazlmtr. Latin edebiyat d-
neminde Shakespearein Romeo ve Juliet, Hamlet, Kral Lear adl eserleri ve Klasik
dnemde (17. yzylda) Corneillenin Le Cid ve Horace adl eserleri ile Racinenin
Andromak, Phedre adl eserleri tragedya trnn nemli eserleridir. Trk edebiya-
tnda tragedya trnde eser veren sanat says azdr. Bunda, Trk tiyatro gelene-
inin gldr temelli olmas, tiyatronun Trk edebiyatna girdii dnemde traged-
yann geirdii deiim, konularn mitoloji ve din kaynakl olmas gibi nedenlerin
etkili olduu sylenebilir.
130
Tr k Di l i -I I
birlik kural, bir olayn
belirli bir yerde (yer), belirli
bir zaman (zaman)
ierisinde ve belirli bir olay
ats (olay) altnda
gereklemesidir.
Cevat Fehmi Bakut
Recep Bilginer

Komedi (Komedya, Gldr): Tiyatro ile ilgili kaynaklarda komedi; insanla-
rn, olaylarn ya da durumlarn gln ynlerini genellikle eletirel bir bak as
ile ele alp ileyen tiyatro tr olarak aklanmaktadr. Komedide insanlar gln
duruma drmeden, zayf taraflar kaba ve alayl olmayan bir biimde ele alnr.
Komedinin de kkeninin tragedya gibi eski Yunanda Dionysos enliklerindeki
toplu danslara ve trklere dayand belirtilir. Klasik komedyada da klasik traged-
yada olduu gibi birlik kuralna uyulur. Komedinin temelinde elence, kalaba-
lk, keyif ve yaamn doal dngs vardr. Komediler, konularn gnlk yaam-
dan alr. Gncel sorunlar ele alan komedilerin kahramanlar da sradan, yaamn
iinden insanlardr. Komediler toplumda, gnlk yaamda, siyasette bozuk ya da
garip olan eletirerek izleyicilerin bunun zerinde dnmesini salama eilimin-
dedir (Gkalp Alpaslan, 2009:206). Komedi trnde yazlan eserlerde, iyimser tav-
rn doal bir sonucu olarak oyun mutlu sonla biter.
lk byk komedi airi Aristophanestir. Komedilerinde devrin tannm kiile-
rini ve baz toplumsal olaylar yermitir. En nemli komedileri Eekarlar, Kurba-
alardr. 17. yzyl Fransz yazar Moliere, devrinin gldrmeyi ama edinen ko-
medilerine karlk, gldrerek dndren bir komedi r amtr. Komedile-
rinde zellikle gln det ve karakterler zerinde durmutur. Gln Kibarlar,
Cimri, Hastalk Hastas en nl eserleridir.
Komediler younlatklar konulara gre farkl adlandrlrlar. rnein, insan
karakterinin gln ve aksak yanlarn konu alyorsa karakter komedileri (Molie-
rein Cimri, Hastalk Hastas); iinde bulunduu toplumun gln ve aksak yn-
lerini ele alyorsa tre komedileri (inasinin air Evlenmesi); i ie gemi olayla-
r artc ynleriyle ele alyor ve genellikle sadece gldrme amalanyorsa entri-
ka komedileri (Ahmet Vefik Paann Ayyar Hamza) olarak adlandrlr.
Trk edebiyatnda komedi, Tanzimattan sonra zellikle Molierin rnek aln-
masyla tiyatro dnyasna girmitir. Geleneksel mizah anlaynn da etkili olduu
bu dnemde inasinin kaleme ald air Evlenmesi bu etkilenmenin bir rn
olarak grlmtr (engl, 2001:28). Komedi o dnem yazarlar iin yenilik hare-
ketleri ve ahlaki anlayn halka anlatlmasnda nemli bir frsat olarak deerlendi-
rilmitir. Cumhuriyet dneminde de ayn anlayla Osmanl dnemine ynelik
eserler yazlmtr. Modern Trk tiyatrosunda komedi Aziz Nesinin ve Haldun Ta-
nerin tiyatro eserlerinde eletirel sylemle btnlemitir.
Tragedya ile komedinin temel farklarn aratrnz.
Dram: nsan doal ve toplumsal evresinden soyutlamadan, yaamn ackl
yanlaryla gln yanlarn bir arada yanstan tiyatro trdr (zdemir, 2002:366).
Dramn douu Shakespearin oyunlarna dayansa da asl kn 19. yzylda
Fransz edebiyatnda Victor Hugo ile gerekletirir. Schiller ve Goethe de dram tar-
znda tiyatro eserleri ile bu trn geliiminde etkili olmu isimlerdir.
Dram tryle birlikte tiyatro, tragedyada ve komedideki kesin ve deimez ku-
rallardan kurtulur. Yaam bir ynyle deil, daha gereki bir biimde her yny-
le ele alnr (Gkalp Alpslan, 2009: 210). Konusu gnlk hayattan ve kahramanla-
r her snftan insan olabilir. Dramda birlik kural ve be perdeden oluma zo-
runluluu ortadan kalkar. Sahnede korkun ve ac verici olaylar gsterilebilir. B-
tn bu deiimler tiyatronun bu tryle birlikte daha esnek daha zgr bir yazn-
sal tr olmasn salamtr.
131
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Haldun Taner
Aziz Nesin

Gnmzde ada tiyatro denilince yukarda genel olarak aklanan trlerin
dnda da pek ok tr bulunduu grlmektedir. 20. yzylda yaanan hzl dei-
im srecinde tiyatro da dier yaznsal trler gibi bu deiimden etkilenmi ve ye-
ni araylara ynelmitir. Bu eitlilik iinde davurumcu tiyatro, gerekstc ti-
yatro, absrd tiyatro, varoluu tiyatro, diyalektik tiyatro, deneysel tiyatro, bulvar
tiyatrosu, epik tiyatro gibi trler bulunmaktadr (Kavcar, Ouzkan ve Aksoy, 2009:
309-316). Gnmz ada tiyatrosunda btn geleneklere ba kaldrma, kuralla-
ra yani lye, ak ve dz anlatya kar geli sz konusudur. Gnmzde ak,
para, aile, toplum, politika, ekonomik hayat, psikolojik hayat gibi insan ilgilendi-
ren her konu tiyatronun konusu olabilmektedir.
Aada Turan Oflazolunun kaleme ald Cem Sultan adl eserden bir bl-
m tragedyann zelliklerini dnerek okuyabilirsiniz.
Cem Sultan
II. Perde
(Roma. Vatikan Saray Cemi olabildiince grkemli bir trenle, enlikle karlamak-
ta: tahtnda oturan, tac banda Papa (Dnya), kardinaller, lkelerin elileri, tal-
yan soylular vb. Birden konumalar:
-Bizans ykan adamn varisi!
-Byk Kartaln olu!
-Tutsak gibi deil de fatih gibi geliyor!
-Babas Bizansa byle girmiti herhalde.
-Romaya da girse byle girerdi.
Cem, adamlar ve Blanchefortla gelirken Papa ayaa kalkar.)
BLANCHEFORT (Ceme):
Papa Sen Piyerin vekilidir, o da sann vekiliydi;
sa Tanrnn olu olduuna gre, Papa
Tanrnn da vekilidir yeryznde. Demek ki
Tanrdan biraz kk, fakat insanlardan ok,
llemeyecek kadar byktr Papa hazretleri.
ki kl vardr: ruhan kl, cisman kl.
Geri ikinci kl krallarla imparatorlarn elindedir,
Ama ancak Papann izniyle, ancak
Onun gsterdii yolda kullanrlar o klc. Bunun iin
Krallar, imparatorlar Papann nnde eilirler,
Ayan perler hatta.
CEM:
Ben mrmde ancak bir kez eildim,
Dnyaya ba ediren pederimin,
Fatih Sultan Mehmetin nnde.
BLANCHEFORT:
Hi deilse dizini pseniz?
CEM:
Papa hazretlerini ayakta bekletmiyelim.
132
Tr k Di l i -I I
Turan Oflazolu

BLANCHEFORT:
Elini pn bari.
CEM:
Ben ancak pederimin, bir de
Validemin elini ptm bugne dek.
BLANCHEFORT:
nnde birazck eilmekten ne kar?
CEM:
Benim burda eilmem babamn, atalarmn,
Ulusumun, btn slmn eilmesi olur.
BLANCHEFORT:
Eilmeniz gerekiyor, prens!
CEM:
Ben kendimi Osmanl hakan saydm iin
Kar geldim aabeyime, bugn dnyann
En byk, en gl hkmdarna;
Onun dahi nnde eilmedim ben.
(Tam ilerlerken, Msr elisi Cemin nne kapanp
Ayaklarn per. Cem arm, Kim bu? gibisinden
Bakar Sinana.)
SNAN (eilerek):
Msr Sultan Kaytbayn elisi hnkrm!
(Cem eliyi efkatle kaldrp Papaya doru yrr,
Durup bayla selmlar.)
PAPA:
Siz byk, anl bir konuumuzsunuz bizim,
Dnyann merkezi Romaya geliiniz
Gnlerce ren enliklerle kutlanacak. Naslsnz?
CEM:
Yorgun, Papa hazretleri.
PAPA (Cemin az nceki davrann hatrlatrcasna glerek):
Yorgun haliniz buysa, prens...
SNAN (seslenerek):
Sultan!
PAPA (glmseyerek bayla onaylar):
Sultan Cemin hakkn almasna yardm etsek?
CEM: Nasl, hangi gle?
PAPA:
Btn Avrupann gcyle.
133

CEM:
Hristiyan leminin bir silah m olacam ben
Kendi dnyama kar? Deil Osmanl taht
Btn yeryz saltanat verilse, olmaz.
Utancm yeterince byk zaten.
Geri Tanrnn aff sonsuzdur,
Btn gnahlar rtecek kadar byktr,
Ama Tanrnn sabrn ktye kullanamam.
Tek dileim Kahireye gitmek; validemin,
Haremimin ve sa kalan ocuklarmn yanna.
Kaynak: A. Turan Oflazolu (1991). Cem Sultan, Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve
Tarih Yksek Kurumu Yaynlar, s. 63-69.
134
Tr k Di l i -I I

135
Sanatsal yazlarn genel zelliklerini sralayabilmek
nsan insana estetik bir duyarlkla ve bir kurgu
iinde anlatan yazlara sanatsal yazlar denir. Sa-
natsal yazlar, duygu arlkldr. Toplumu; bilim-
sel, siyasal, sanatsal ya da sosyal bir konu zerin-
de dndrme amac gtmezler. Sanatsal yaz-
lardan, dnce yazlarndaki gibi nesnellik bek-
lenmez. Bu tr yazlarda bir dncenin ya da
duygunun anlatmnda yaratma, yeniden olutur-
ma sz konusudur. Sanatsal yazlar kurguya daya-
l olmalar nedeniyle gerek olduu gibi aktarl-
mak yerine yazarn szgecinden geirilerek ve ye-
niden kurgulanarak, yeni bir gereklik olarak ak-
tarlr. Bu gereklikte estetik deer nemli bir l-
ttr. Sanatsal yazlarda betimleyici ve ykleyi-
ci anlatmdan daha fazla yararlanlr. Sanatsal ya-
zlarda szcklere gerek anlamlarnn tesinde
yeni anlamlar yklenebilir. Sanatsal yazlarda ileti,
yaamla ok ynl balantlar olan, okurun ken-
dine gre yorumlayaca ok anlaml bir arm-
dr. Bu ynyle okurun donanml olmasn, ya-
znsal sanatlar anlamlandrabilmesini gerektirir.
Sanatsal yaz trlerini sralayabilmek
Yazlarn trlerini, konularndan ok; konularn
ele aln biimi belirler. Her birinin kendi iinde
belirleyici zelliklerinin bulunduu sanatsal ya-
zlar genel olarak; iir, yk, roman, tiyatro ve
masal biiminde sralanabilir.
Sanatsal yazlarn trlerini ayrt edebilmek
Sanatsal yazlar iirle ya da dz yazyla olmak
zere iki trl yazlabilir. iir, ortak bir tanma
ulalamayan trlerden biridir. Zengin sembol-
lerle, ritimli szlerle, seslerin uyumlu kullanmy-
la ortaya kan, hece ve durak bakmndan denk
ve kendi bana bir btn olan edeb anlatm bi-
imi (manzume, nazm, kouk) olarak tanmlan-
maktadr. iirde arm, imge, duyular, sezgi,
duygular nemli bir yer tutmaktadr. Anlatm ise
dz yaz trlerine gre daha kapal, syleyi da-
ha ritmik ve alglar daha n plandadr. iirde di-
zelerin kmelenii, uzunluk ksalk durumu ve
uyak dizilii gibi yapsal zelliklerdeki farkllk
da byk nem tar. iirler ierdikleri konulara
gre; lirik, epik, didaktik, pastoral, satirik, dra-
matik iir olmak zere alt tre ayrlmaktadr.
Toplumsal deiim ve geliim dorultusunda e-
itlilik gstermekle birlikte yaygn olarak yk,
yaanm ya da yaanmas olas olaylar, durum-
lar bir kurgu biiminde anlatan yaznsal bir tr
olarak tanmlanmaktadr. Okura yaamdan kur-
gusal bir kesit sunan yknn drt gesi vardr:
Olay ya da durum, kiiler, yer ve zaman. nsann
bandan geebilecek her trl olay ya da insann
karlaabilecei her durum yknn konusu ola-
bilir. ykde olay plan serim, dm, zm ol-
mak zere blmdr. yklerin kahraman
insan dnda canllar ya da nesneler olabilir. Her
ykde olaydan dorudan etkilenen kiiler oldu-
u gibi ikinci derecede etkilenen kiiler de bulu-
nur. ykde olayn getii, yaand evre, yer-
dir. Yer olaya gre deiebilir. Zaman ise yk-
nn balang, gelime ve bitiini kapsayan sre-
dir. ykler kurulu biimlerine gre olay yk-
s ya da durum yks olarak ikiye ayrlr.
Roman, yntem olarak ykye benzer ve yaan-
m ya da yaanmas olas olaylar, durumlar kur-
macaya dayal olarak anlatan dz yaz tr olarak
bilinir. yk ile geleri de ayn olan romanda olay
ya da durum, kiiler, yer ve zaman geni bir plan
iinde ilenir. Roman, i ie gemi birok yk-
den kurulmu gibidir. Bu ynyle ykden daha
karmak bir olay rgs vardr. Kurmaca ve znel
anlatm dier sanatsal yazlarda olduu gibi roman
iin de geerlidir. Romann insann, toplumun ve
evrenin deiimlerine kendini uyduracak esnek
yaps en temel trsel niteliidir. Romanlar ierik-
lerine gre, yazarn sanat ve edebiyat anlayna
gre, okur topluluuna gre eitli trlere ayrlr.
Tiyatro, insanolunun en eski sanatsal yaratlarn-
dan biridir. Yaznsal bir tr olarak tiyatro sahnede
canlandrlmak zere yazlm eserlerin ortak ad-
dr. Tiyatro eseri de roman ve yk gibi insann
kendisiyle ve evresiyle ya da doayla etkileimin-
den kaynaklanan olaylar anlatr. Ancak tiyatro sah-
nede canlandrlmak zere kurguland iin seyir-
ciye yneliktir. Gze, kulaa seslenmesi ynn-
den dier sanatsal yaz trlerinden farkldr. Tiyat-
ro eserinde, yk ve romandaki betimlemelerin
yerini gsterme alr. Tiyatro eseri; yazar, oyuncu,
sahne, izleyici drtgenine gre yazlr. Bunun iin
tiyatro eserleri hem sz hem eylem sanatdr. Ti-
yatro eseri perdeler ve sahnelerden oluur. Tiyatro
olay ya da olaylar zinciri, kiiler, olayn getii yer
ve zaman olmak zere drt temel ge zerine ku-
ruludur. Tiyatro eserinde olay ya da olaylar zinciri
bir eylem halinde yanstlarak atma yaratan ge-
lerin farkl ynleri okura ya da izleyiciye sezdiril-
meye allr. Tiyatro eserinin temel anlatm bii-
mi konumadr. Konumann dnda betimleme-
lerden de yararlanlr. Betimlemeler, tiyatro eserin-
de yeri ya da kiileri ksaca tantmak amacyla ya-
plr. Konuyu ileyii bakmndan, Batl anlamda
trl tiyatrodan sz edilebilir. Bu trlerden tra-
jedi ve komedi ana tr, drama ve dier trler ise
bu iki trn birlemesi ya da deimesiyle ortaya
kan trlerdir. Gnmzde bunlarn dnda fark-
l trlerde de tiyatro eserleri yazlmaktadr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A

136
Tr k Di l i -I I
1. Aadakilerden hangisi sanatsal yazlarn zellikle-
rinden biri deildir?
a. Sezdirmek, hissettirmek, bunlarn erevesinde
dndrmek esastr.
b. Anlam birimleri, somut anlam dzeyinde gerek
yaamda karlklarn bulurlar.
c. Dil yan anlam, mecaz anlamla rl olabilir.
d. Sanatsal yazlarda kullanlan dil nesnel deildir.
e. Sanatsal yazlarda szckler soyut anlamda kul-
lanlabilir.
2. iir ylesine bir dilsel dzenlemedir ki szcklerin-
den biri karlr ya da birinin yeri deitirilirse iirin tm
bys bozulur. cmlesinde anlatlmak istenenle aa-
dakilerden hangisi arasnda anlamca bir yaknlk yoktur?
a. iirde her szck, bulunduu yerde gzeldir.
b. Szck, iirin en nemli esidir.
c. iirde dil, kendine zg bir biimde kullanlr,
d. iirin dili, seilen imgelerin eitliliiyle zengin-
leir.
e. iirin gzellii, szcklerin birbiriyle uyumun-
dan gelir.
3. Bir kimseyi, bir dnceyi, bir durumu ak ya da
kapal biimde, ineli bir dille, eletirmek amacyla ya-
zlan iirlere ......... denir. Tanmda bo braklan yere
aadakilerden hangisi getirilmelidir?
a. Lirik iir
b. Pastoral iir
c. Satirik iir
d. Didaktik iir
e. Dramatik iir
4. Aadakilerden hangisi yk trnn zelliklerin-
den biri deildir?
a. zgn syleyilere yer verilir.
b. roniden geni lde yararlanlr.
c. Anlatlanlar i konuma tekniiyle verilir.
d. Senli benli ve itenlikli bir dil kullanlr.
e. Dnceler kesin yarglara balanmaya allr.
5. Aadakilerden hangisinde durum yksnn zel-
liklerinden biri yer almaktadr?
a. Serim, dm ve zm aamall vardr.
b. Konusunu tarihten, ulusal duygulardan ya a top-
lumsal gereklerden alr.
c. Kiiler, belirgin zellikleri olan ya da stn nite-
liklidir.
d. Sonu istemeyecek biimde sonlanabilir.
e. Okurun merak duygusu canl tutulmaya allr.
I. Yaanm ya da yaanabilir izlenimi veren olaylar
anlatr.
II. Kii zaman, yer gelerini ierir.
III. Yaamn bir kesitini ya da tmn anlatr.
6. Yukarda zelliklerinden bazlarnn yer ald ebed
tr aadakilerinden hangisidir?
a. iir
b. Roman
c. Tiyatro
d. Dram
e. Masal
7. Aadakilerden hangisi ilk Trke roman olarak ka-
bul edilmektedir?
a. Taauk- Talat ve Fitnat
b. Karabibik
c. Ak- Memnu
d. Sergzet
e. Eyll
8. Aadakilerden hangisi sz ve eyleme dayal yazn-
sal anlat trdr?
a. Roman
b. yk
c. An
d. Tiyatro
e. Gnlk
9. Aadaki sanatlardan hangisi Trk edebiyatnda
ilk tiyatro eseri veren yazardr?
a. Ziya Paa
b. Namk Kemal
c. inasi
d. Tevfik Fikret
e. Muallim Naci
10. Aadakilerden hangisi geleneksel Trk tiyatro tr-
lerinden biri deildir?
a. Orta oyunu
b. Meddah
c. Ky seyirlik oyunu
d. Ba bozumu enlikleri
e. Karagz
Kendimizi Snayalm
137
Krk Satr Okumadan Bir Satr Yazmak
Gen yazar, evresini hi bo brakmayan eytannn,
kulana srekli bir eyler fsldadn bilir ve ou kez
de o fsltnn bysne uyar. O eytan, arkaik bir b-
cek gibi sokulup inesini deriye soktuunda hem bes-
lenir hem de mikrobunu damarlara verir ki roman ya-
zarn herkesten ok sevdii bellidir. Korunmak iin
dnyann btn kocakar ilalar yararszdr artk; orta-
m eytanlardan temizlemek gerekir, ama bu da gen
yazarn ii saylmaz.
eytana uyanlar arasnda, saylar az da olsa, ykcler
de var. ykcnn aklls nl olmay geirmez akln-
dan; ruh saln dneni ne ve ok satmaya gnl
indirmez ki karl da yoktur. Bazen yazdklarnn b-
ys aldatabilir onu. Her yazdn beenir, evresinde-
kiler de tkenmeyen vglerini esirgemezlerse, yaz-
lanlarn nce dergilere, sonra kitaplara durmakszn ta-
nmas kalr, o da hemen yaplr. Sonra bir gn geriye
dnp baklr ki, neler ylmtr arkada.
Edebiyat ciddiye alan yazar, eleme yapmakla balar her
eye. Kendi kurup att szgecini nce kendi yazdk-
larna tutunca iri lokmalar stte kalp incelikli olanlar s-
zlr. Bunun nasl etkin, yararl, kalc bir eletiri, daha
dorusu zeletiri szgeci olduunu erken anlayan na-
sl uzun kalrsa, ge anlayann ii o denli zorlar.
(...) Edebiyatn bizim dmzdaki dnyay nasl doldur-
duunu dnnce, onun paras olma ya da kendi k-
k dnyamzla yetinme ikilemiyle ba baa kalveririz.
Kk dnyalarla mutluluk gndelik hayat anlatrsa da
edebiyatta kalc anlam tamaz. Bugnn yazar, ede-
biyat kitaplarn deil de onun dndaki etkin glerin
oluturduunu sanyor ya da yle grnyor.
Yazd yklerin kaynaklarn baka kitaplarda grme-
yen yazar, ister istemez yaratc yaznn deil, gndelik
hayatn verdii armaanlarla oyalanr. Orada gnmz
yazarlarn okumak, onlarn hayatn ve evresindeki
haleleri okumak gibidir. Oysa yazdklaryla bunlar bir-
birinden ayr dnyalardr ve bir yazar, szgelimi Corta-
zar ya da cetvelin teki ucunda anlayla bekleyen Bru-
no Schulzu okurken kitaplarn iinde yaamay baara-
mayanlarn yazarlk hevesleri, ne yaplrsa yaplsn, ku-
ruyacaktr. Hibir zaman kitaplarn iinden balarn
kaldrp hayatn nimetlerine yz srmemi Vsat O.
Bener ve Bilge Karasu, bize aslnda Borgesgil bir ede-
biyat anlaynn nasl yaanacan da yan bamzda
gsteren iki canl rnekti. Kim anlayabildi onlar? Anla-
saydk, son zamanlarda yazlan basit romanlar edebi-
yatn kendi diye yutturmaya kalkabilirler miydi?
yk yazarnn bazen yazdklarnn stesinden bir tr-
l gelemedii olur. Bu yzden son zamanlarda yzey-
sel, ykclmzn son on ylda ulat dzeyin al-
tnda durmaya gnl indirmi kitaplar okumaya bala-
dk. Bazen, yazarnn yazabildii o kadar, ne denir o
durumda? Bazen de her yazlan yk oldu bitti sanyor
ki, o zaman da ok ey demek gerekiyor. Krk satr oku-
madan bir satr yazmamak gerektiini balarken ren-
mitim. Bu yzden geciktim. Oysa imdi ilk kitabndan
kuku duymayan yazarlar a geldi, daha iyisini nasl
yazacan -bilmemek ayp deil- renmeye alma-
yan, daha iyisini yazacakken beklemeyen yazarlar.
Oysa yalnzca baka kitaplarn deil, yazara kendi yaz-
d kitaplarn da fsldad srlar vardr. Batan fark
edilmeyen bu srlarn rd szcklerin ssyla re-
yen yaratclk mikrobu, panzehir gibi iler yazara da,
onun olumasn beklemeyenler korunmasz kalr. (...)
Kaynak: Semih Gm (2006). mge ykler, ki Ay-
lk yk ve Eletiri Dergisi, (2), 7.
1. b Yantnz yanl ise Sanatsal Yazlar konusunu
2. a Yantnz yanl ise iir konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise iir konusunu yeniden gz-
den geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise yk konusunu yeniden
gzden geiriniz.
5. e Yantnz yanl ise yk konusunu yeniden
gzden geiriniz.
6. b Yantnz yanl ise Roman konusunu yeniden
gzden geiriniz.
7. a Yantnz yanl ise Roman konusunu yeniden
gzden geiriniz.
8. d Yantnz yanl ise Tiyatro konusunu yeniden
gzden geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise Tiyatro konusunu yeniden
gzden geiriniz.
10. d Yantnz yanl ise Tiyatro konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yaamn inden

138
Tr k Di l i -I I
Sra Sizde 1
Dnce yazlar insanlar, farkl alanlardaki bir konu
zerinde dndrmeyi, tarttrmay, bu yolla gerek-
lere ulatrmay, amalarken; sanatsal yazlarda ama
okurda estetik bir duyu yaratmaktr. Dnce yazlar
bir gzlem, deneyim ya da aratrmaya dayal yazlardr
ve szckler gerek anlamlaryla kullanlr. Oysa sanat
yazlar kurguya dayaldr ve bu trde insanlara duyar-
lk kazandrma n planda olduu iin szcklerin an-
lamlandrlmasnda sz sanatlarndan yararlanlr ve
okurun anlam karmas beklenir. Dnce yazlarnda
genellikle aklayc, kantlayc ve zaman zaman da be-
timleyici anlatm biiminden yararlanlrken sanatsal ya-
zlarda ykleyici ve betimleyici anlatm ar basar. Sa-
natsal yaz trleri iinde ele alnan iir hem dnce ya-
zlarndan hem de sanatsal dz yaz trlerinden farkllk
gsterir. Kurmacaya dayal olmas ynyle sanatsal dz
yaz tryle benzerlik gsterse de iirin kurgusu dz
yazdan farkldr. iirde biim ve anlam btnl ara-
nr, imgeler ve armlar szcklere yeni boyutlar ka-
zandrr.
Sra Sizde 2
Olay yklerinde giri, gelime ve sonu blmleri var-
dr ve yk bir olay etrafnda rgtlenerek anlatlr. Du-
rum yklerinde klasik blmler yoktur, okur yknn
bitmediini zanneder, ama yk ok defa sonu iste-
meyecek biimde sonlanmtr. Durum yklerinde ise
yazar, yaamn iinden bir kesiti, bir an anlatr. Yazar
durum yksnde istedii bir yerde anlattklarn keser.
Olay yklerinde okurun merak duygusunu canl tut-
mak ok nemliyken durum yklerinde byle bir kay-
g yoktur. Olay yklerinin kahramanlar ideal insan
tipleriyken durum yklerinin kahramanlar sradan in-
sanlardr. Buna bal olarak da durum yklerinde ko-
numa daha iten daha yalndr.
Sra Sizde 3
Her ikisi de kurgusal anlatya dayal bu iki tr arasnda
benzer ve farkllklar vardr. Temel benzerlikleri unlar-
dr: Her ikisinde de anlatlanlar geree uygunluk tar,
olaylar bir yer ve zaman iinde geer. Her ikisinin an-
latmnda da znellik hkimdir. Farkllklar ise yledir:
ykde olay tek, romanda birbirine bal birden ok
olay bulunur. ykde kii ya da kahraman says az,
romanda fazladr. yk ksa anlatlr, roman ayrntlara
iner.
Sra Sizde 4
Serven romanlar, okuru heyecanlandrmak amacyla
olaanst kii ve servenlerin anlatld romanlardr.
Trk edebiyatnda bu tre, Yaar Kemalin nce Memed
adl roman rnek gsterilebilir. Tarihsel romanlar, ko-
nularn tarihi konulardan alan romanlardr. Trk ede-
biyatnda, Kemal Tahirin Devlet Ana ve Tark Bu-
rann Kk Aa adl romanlar bu trde yazlmtr.
Biyografik roman, alannda tannm birinin yaamnn
anlatld romanlardr. Trk edebiyatnda bu tr iin
Ouz Atayn Bir Bilim Adamnn Roman adl roman
rnek gsterilebilir. Sosyal roman, toplumsal sorunlar
ele alan romanlardr. Trk edebiyatnda Yakup Kad-
rinin Kiralk Konak ve Reat Nuri Gntekinin Yaprak
Dkm adl romanlar bu trdedir. Ky roman, ky
yaamn anlatan romanlardr. Fakir Baykurtun Ylan-
larn c ve Mahmut Makaln Onuncu Ky adl ro-
manlar ky romanlar olarak rnekledirilebilir. Psiko-
lojik roman, derinlemesine ruhsal zmlemeleri ie-
ren romanlardr. Bu trn ilk rnei Mehmet Raufun
Eyll adl romandr. Peyami Safann Dokuzuncu Ha-
riciye Kouu adl roman da bu trdedir. Egzotik ro-
man, yabanc lkelerin doa ve insann anlatan ro-
mandr. Refik Halid Karayn Nilgn adl roman bu t-
rn zelliklerini yanstr.
Sra Sizde 5
Tragedya konusunu tarihten ya da mitolojiden ald
halde komedya konusunu gnlk yaantdan alr. Tra-
gedya kiileri bilinen tannm insanlardr, komedyada
ise sradan kiiler bulunur. Tragedyann yks mutlu
balayp ykmla sonulanr. Oysa komedyada olaylar
bunun tersi ynde geliir, kark balayan yk mutlu-
lukla biter. Tragedya oyun kiilerinin soylu ve erdemli
olmasna karn, komedya ortalamadan aa kiileri,
kusurlu ve eksik olanlar ele alr. Tragedya seyircide
korku ve merhamet duygular uyandrarak seyirciyi bu
duygulardan artr, oysa komedya kusurlara gldre-
rek, seyircinin bu gibi kusurlardan kanmasn salar.

139
Arslan, N. (2009). yk, Trk Dili Yazl ve Szl
Anlatmiinde. (Ed. N. Demir ve E. Ylmaz). Anka-
_______ (2009). Roman, Trk Dili Yazl ve Szl
Anlatmiinde. (Ed. N. Demir ve E. Ylmaz). Anka-
Birinci, N. (2009). iir, Trk Dili ve Kompozisyon
iinde (Ed: Z. Korkmaz vd.). Bursa: Ekin Yaynevi.
Eybolu, S. (1997). Sanat zerine Denemeler ve
Eletiriler. stanbul: Cem Yaynevi.
Gkalp Alpaslan, G. G. (2009). iir, Trk Dili Yazl
ve Szl Anlatm iinde. (Ed. N. Demir ve E. Yl-
maz). Ankara: Nobel Yaynevi, 173-178.
______ (2009). Tiyatro, Trk Dili Yazl ve Szl An-
latm iinde. (Ed. N. Demir ve E. Ylmaz). Ankara:
ler, E. ve Trkylmaz, . (1997). Geleneksel Ro-
mandan ada Romana Kiilerin Anlatdaki Ko-
numu, Pamukkale niversitesi Eitim Faklte-
si Dergisi. (3), 102-107.
Kavcar, C., Ouzkan F., Aksoy, . (2007). Yazl ve
Szl Anlatm. Ankara: An Yaynclk.
zdemir, E. (2000). Eletirel Okuma. Ankara: Bilgi
Yaynevi.
_______ (2002). Yaznsal Trler. 5. bask. Ankara: Bil-
gi Yaynevi.
_______ (2008). Szl- Yazl Anlatm Sanat: Kom-
pozisyon. 15. Basm, stanbul: Remzi Kitabevi.
engl, A. (2001). Trk Drama Gelenei ve Tarih
Oyunlarmz. Afyon: Afyon Kocatepe niversitesi
Yaynlar.
Tekerek, N. (2003). Tiyatromuzun Modern Tiyatroyla
Kesimesi Yolunda Gelenekselin nemi ve Baltac-
olundan Bir Deneme: Kafa Tamircisi, Tiyatro
Aratrmalar Dergisi. (17), 35-49.
Hece. Trk iiri zel Says, Aylk Edebiyat Dergisi,
Say:53/54/55, Ankara, Hece Yaynlar, Mays/Hazi-
ran/Temmuz 2001.
Hece. Trk Roman zel Says, Aylk Edebiyat Der-
gisi, Say:65/66/67, Ankara, Hece Yaynlar, Ma-
ys/Haziran/Temmuz 2002.
Hece. Trk ykcl zel Says, Aylk Edebiyat
Dergisi, Say:46/47, Ankara, Hece Yaynlar, 2000.
Trk Dil Kurumu. Trk Dili Roman zel Says I, Ay-
lk Dil ve Edebiyat Dergisi, Say: 154, Ankara, Tem-
muz 1964.
Trk Dil Kurumu. Trk Dili iir zel Says, Aylk Dil
ve Edebiyat Dergisi, Say: 409, Ankara, Ocak 1986.
Trk Dil Kurumu. Trk Dili Tiyatro zel Says, Aylk
Dil ve Edebiyat Dergisi, Say: 178, Ankara, Temmuz
1966.
Trk Dil Kurumu. Trk Dili Trk Ksa Oyunlar zel
Says, Aylk Dil ve Edebiyat Dergisi, Say: 214, An-
kara, Temmuz 1969.
Trk Dil Kurumu. Trk Dili Trk ykcl zel
Says, Aylk Dil ve Edebiyat Dergisi. Say: 286, An-
kara, Ekim/Kasm 1975.
Yararlanlan Kaynaklar Bavurulabilecek Kaynaklar

Bilimsel yazlarn farklln aklayabilecek,
Bilimsel aratrma srecini ve bilimsel slubu betimleyebilecek,
Bilimsel bir yazda kaynak gsterimi ve kaynaka yazmn deerlendirebilecek,
Yazma trlerini rneklendirebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
indekiler
Bilimsel yaz
Bilimsel aratrma
Bilimsel aratrma sreci
Yazma trleri
Resm yazmalar
Dileke
Tutanak
Karar
Rapor
z gemi
zel yazmalar
zel mektup
mektubu
Resm mektup
Ak mektup
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trk Dili-II
Bilimsel Yazlar ve
Yazma Trleri
BLMSEL YAZILAR
YAZIMA TRLER
6
TRK DL-II

BLMSEL YAZILAR
Aratrma, bilginin bulunmas, gelitirilmesi ve geree uygun olup olmadnn
kontrol edilmesi iin harcanan abadr (Arslantrk, 1995: 24). Bu abann bilimsel
bir dzlemde alglanabilmesi de ancak belli yntem ve tekniklerle yrtlmesi ile
mmkn olabilir. Yaplacak bir iin nce yolunu, yntemini ve tekniini ren-
mek, sonrasnda da bu yntem ve teknikleri tam olarak uygulayarak ii yrtmek
ve sonulandrmak gerekir. Herhangi bir bilgi alann bilim yapan ey, onun kul-
land yntemler ve bu yntemlerin salamldr (Binbaolu, 1988: 19). Yn-
tem, aratrmann amacn gerekletirebilmek iin kullanlan genel yaklamdr;
aratrma teknii ise aratrma ynteminin gerekletirilebilmesi iin kullanlan bil-
gi toplama aracdr (Akt: Cebeci, 1997: 5). Byle bir abann retim olarak ortaya
konmas da bilimsel yaz olarak adlandrlr.
Bilimsel bir yaz, ierii nedeniyle deneme, fkra, gazete yazs gibi yazarn sa-
dece kendisiyle ba baa kalarak ve kendi dnce ve yorumlaryla oluturduu
trlerin aksine, yazarn konu ile ilgili baka kaynaklara gndermede bulunmas-
n, aratrma srecini ve anlatm tarz ile de zenle oluturulmasn gerektiren bir
yaz trdr. Yani bilimsel bir aratrma yazar, konusuyla ilgili kaynak aratrma-
s yapmak, bu kaynaklarn hangilerini yazsnda kullanacan belirlemek, kulla-
naca alntlar yazda hangi yazm standardna uygun olarak vereceini dn-
mek, dncelerini hangi kelimelerle ifade edeceine karar vermek gibi konular-
da belirleyici olmak durumundadr. Byle bir yaz ortaya koyabilmek bir aratr-
ma ve yazma safhasn ieren, ortaya konacak yaznn uzunluuna gre deien,
zaman alacak bir sre gerektirmektedir. Byle bir sre de bilimsel aratrma
olarak adlandrlmaktadr. Bilimsel aratrma, bilimsel yntemlerle ve bilimsel
amala ortaya konan abalarn btndr. Bilimsel yntemlerle oluturulan bir
yaz, belirli bir sre gerektirmektedir. Bilimsel aratrma srecinin renciler/ara-
trclar tarafndan kazanlmas, onlarn sonraki yllarda yapacaklar almalarda
kolaylk salayacaktr.
Bilimsel bir aratrmaya dayal yazlarn dier yaz trlerinden ayrlan ynleri nelerdir?
Bilimsel Aratrma Sreci
Bilim insannn amac, bilgileri toplamak ve bu bilgileri biriktirip sunmak deildir.
Sorunlarn neler olduunu ve nasl zme kavuturulabileceklerini ortaya kar-
Bilimsel Yazlar ve
Yazma Trleri

1

142
Tr k Di l i -I I
maktr. Yani, aratrma, bir soruna zm bulmak iin gerekli verilerin planl ve
sistemli bir biimde toplanmas, snflandrlmas, zmlenmesi, aklanmas ve
yorumlanmas srecidir. Bu srecin bir de sunu ekli vardr. Bu sunu, bilimsel
akl yrtme ekline uygun olarak aamal bir sreci kapsar (slamolu, 2003: 29).
Bilimsel aratrma sreci, allacak konuya karar verilmesi ile balar. Seilecek
konu, zmne ihtiya duyulan bir problem olmaldr. Aratrmac, problemle il-
gili hipotezler kurabilmeli, sorular sorabilmelidir. Dolaysyla seilecek konu ara-
trlabilir olmaldr.
Aratrma konusu seilirken konunun yeni ve orijinal olmasna, gncel bir sorun olmas-
na, daha nce yaplm bir almann tekrar olmamasna, aratrlabilirlik durumuna, so-
nucun bir anlamllk tamasna, sonularn geerli ve genellenebilirlik zelliine, maliye-
tine, zamana, aratrmacnn yetenek ve ilgi alanna, bilgi dzeyine ve karakterine, yarar-
lanabilecei teknik olanaklara, aratrmann sonuta getirmesi olas riske, desteklenme ve
yardm grme olaslklarna dikkat edilmelidir.
Konunun belirlenmesinde kaynaklar da nemlidir. Seilen konuyla ilgili yeter-
li kaynak ve malzemenin varl veya elde edilebilecek durumda olduu bilinme-
lidir. Aksi takdirde kaynak ve malzeme yetersizlii aratrmay kmaza sokabilir.
Zaman kaybn nlemek asndan aratrmaya balamadan nce konu ile ilgili bir
hazrlk yapmak gereklidir. Bilim dnyasna, topluma, evreye, insanla yarar ol-
mayan bir konu seilmemelidir. Bir konunun nemi, onun yeni oluu, zamanl
olmas ve akademik olduu kadar pratik bir deer tamas ile belli olur. (Arslan-
trk, 1995: 26). Aratrma konusunun boyutlar snrl, erevesi dar olmaldr. Ge-
nel bir balk ile almaya balayan aratrmac, sre ilerledike konusunu daha
derinlikli bir snrlama iine sokmaldr. Aksi halde ortaya kan alma ya ok y-
zeysel ve dank ya da bal ile kapsam arasnda zor iliki kurulan bir deneme
olur (Goode ve Hatt, 1973: 470). Bu durumda konuyla ilgili verilen genel hkm-
ler yzeysel kalr, bilimsel yaznn mant ile uyumaz. rnein Reat Nuri Gn-
tekinin Romanlarnda Aile gibi bir balk belirlemek, yazarn btn romanlarn
incelemeyi gerektirmektedir. Ancak bunu yazarn bir roman ile snrlayan aratr-
mac, hem aratrmasn daraltm hem de konu ile ilgili genel hkmlerden kurtu-
lup daha ok ey syleyebilecei bir snrlama yapm olur.
Her aratrmann bir tezi olmaldr. Tez, aratrlmak zere belirlenen soruna ve-
rilen bir n yant veya ona kar nerilen bir ilk zm niteliindedir. almann
ilk aamalarnda oluturulan tez nihai bir gr olmayp bir tr geici zm nite-
liindedir. Aratrma derinletirildike edinilen yeni bilgilerin nda tezin dei-
tirilmesi veya aratrmann sonularna uyacak biimde gelitirilmesi gerekebilir
(Seyidolu, 2003: 55-56). rnein Reat Nuri Gntekinin romanlarnda ele ald
aile meselesi, ada olan romanclardan farkl bir mesaj ierebilir. Bu durumda
aratrcnn tezi, yazarn yaklamnn byle olup olmadn incelemek olmaldr.
Bunu yaparken baka romanlara da gndermede bulunabilir. Seilen alma ko-
nusu okuyucuda merak uyandrmal ve ilgilenenler tarafndan sz konusu alma-
y okumak iin vakit ayrmaya deer bulunmaldr. O nedenle de tez cmlesi sa-
lam ve ilgi ekici nitelikte olmaldr.
Aratrlabilir bir konu belirledikten sonra yaplacak ilk i konuyla ilgili daha
nce yaplm almalar belirleyip incelemektir. Aratrmacnn setii konuyla il-
gili daha nce yaplm almalar varsa onlar incelemesi ve kendisinin o alma-
lardan farkl olarak ne ortaya koyacan aka belirtmesi gerekir. Kaynak tarama-

s, aratrmacy daha nce yaplm bir almay aynen tekrarlamaktan alkoyar.
Bylece aratrc zaman kazanm olur. Bu noktada aratrcnn dikkat etmesi ge-
reken ey, kaynak taramas yaparken sadece kendi konusuna ve bu konuyu ken-
di alaca yntemle inceleyen kaynaklara bakmak olmamaldr. Konu ile ilgili
taranmas gereken almalar yle sralanabilir: Konunun bir ynn ele alan a-
lmalar; ayn konuyu farkl amala, farkl adan ele alan almalar; konu farkl ol-
masna ramen ayn yntemi kullanan almalar; farkl konular ayn amalarla ele
alan almalar; benzer konular benzer amalarla ele alan almalar (Cebeci,
1997: 30).
Aratrcnn yazmaya balamadan nce elde ettii malzemeyi elemeden geir-
mesi, hangi kaynaklara almasnda yer vereceine karar vermesi gereklidir. Bu-
nun iin aratrlan kaynaklardan elde edilen konuyla ilgili bilgilerin zetlenmesi,
not alnmas gibi, almay yazya dkerken aratrmacnn iini kolaylatracak
yntemler sz konusudur. Son yllarda teknolojik imkanlarn yaygnlamas ve fi-
leme ynteminin bilgisayar programlarnda oluturulmas sonucu, artk kaynak
toplama iinin elektronik ortamda yaplmas daha ok tercih edilmektedir. zellik-
le fen bilimleri arlkl blmlerde kaynak olarak kitap, makale, ansiklopedi dn-
da deneysel yntemler, lme ve deerlendirmeye dayal gzlemler, anket ynte-
mi gibi uygulamalar da yer almaktadr.
Kaynakada yer alan kitaplarla birlikte Suat Cebecinin Bilimsel Aratrma ve Yazma
Teknikleri adl kitabndan bilimsel aratrma srecine ilikin ayrntl bilgi edinebilirsi-
niz. (stanbul: Alfa Basm Yaym Datm, 2010)
Bilimsel Yaznn erii
Bilimsel bir yaznn kendisi kadar bal da ierii yanstmas asndan zenle se-
ilmelidir. erii zetle yanstan zgn bir isim, balk olarak seilmelidir. Aratr-
ma bal, ok genel, ok ksa ya da ok uzun ifadeler ve szdizimi hatas ierme-
melidir. Balkta ksaltma kullanlmamaldr. rnein Peyami Safann Fatih-Harbi-
ye Romannda Simgesel Deerler bal, ieriinde ne yazdn aka anlatan
uygun bir aratrma yazs baldr. Ancak Trkiye Trkesinde Dolayl Tmle
gibi bir balk, ok genel ve ierik hakknda pek fikir vermemektedir. Bilimsel ya-
zlarda ama bir eyi incelemek ve yazya dkmek ise balk da daha ok yazda
ne tr bilgi verileceini dndrmektedir.
Konuyla ilgili toplad kaynaklar ve bilgileri, yazya dntrmeye artk hazr
olan aratrmac, yaznn giri blmnde aratrmann amacn aka ifade et-
melidir. Aratrmann nemi, aratrmann ilgili bilim dalna yapt katkdr. Katk
kuramsal veya uygulamal olabilir.
Giri blmnde ayn zamanda almann erevesi izilir. Aratrmacnn ko-
nuyu nasl snrlad ve ne erevede, hangi yntemle ele alaca mutlaka belirtil-
melidir. Bylece aratrmac, hazrlayaca yaznn kk bir haritasn karm
olur. Bu harita, yaznn geneli hakknda bilgi vereceinden, hem yaz boyunca
kendisine, hem de okuyucuya yol gsterecektir. Ayrca aratrmann amacnn ya-
nnda, konuya ilikin daha nce yaplm almalar da girite zetlenmelidir. Ya-
zar btn bunlardan baka, bu blmde almasyla hangi sonulara ulamay he-
deflediini de belirtebilir. Bu blmde konu ile ilgili kavramlara, terimlere yer ve-
rilir ve aratrma probleminin nitelii, ierii, nemi ve gemii belirlenmeye al-
lr. Bir aratrmada sorunun gemii, onun nasl bir geliim gsterdiini, ortaya
kmasnda hangi deikenlerin rol oynadn, o olayn hangi sonular dourdu-
143
6. ni t e - Bi l i msel Yaz l ar ve Yaz ma Tr l er i

Bilimsel bir almada giri
blm, almann
amacnn, konusunun,
bilimsel almalara ne
kazandrlacann,
dolaysyla zgnlnn
ifade edildii blmdr.
almann ok genel
cmlelerle zetlendii blm
olarak tanmlanabilir. Bu
blmde genel olarak ama,
kaynak taramas, nem,
aratrma sorular yer alr.

144
Tr k Di l i -I I
unu anlamak bakmndan son derece yararldr. Olay zerinde etkili olan dei-
kenler, o olayn gsterdii geliim ve dourduu sonular aratrmacya olduka
kullanl ipular verir (slamolu, 2003: 36-37).
Giri blmnde kaynaklar, aratrma amac ile en az ilikili olandan en ok ilikili olana
doru, yani genelden zele doru sralanmaldr.
Giri blmnn ardndan aratrmac, yazsna balar ve girite izleyeceini
belirttii yntemle, snrlad konu ve sorduu sorular erevesinde yazsn
oluturur. almann ana blm girite ifade edilen zet bilgilerin ak ve net
bir ekilde belirtilmesini ierir. Yazar, almann tezini/ dncesini konu ile il-
gili kaynaklara atfta bulunarak ifade eder. Bilimsel almalarda, konu ile ilgili
yararlanlan kaynaklara gndermede bulunmak dikkat edilmesi gereken en
nemli noktadr. Bilim ahlak, almann doruluu ve inanlrl asndan,
bakalarna ait ve zgnle sahip olan fikirlerin alndklar kaynan mutlaka
gsterilmesi gerekir. Bilimsel almalarda konu ile ilgili baka almalara atfta
bulunmak, kendi grmzn nerede durduunu vurgulamak, almaya var
olan bilgilerin dnda katkmzn ne olduunu ortaya koymak ve konu ile ilgili
aratrma yapanlara allan konu ile ilgili bir ereve sunmak alarndan nem-
lidir. Aratrmacnn, giri blmnde yapacan vaat ettii her eye yazsnda
yer vermesi gerekir. rnein girite a, b ve c maddelerinden sz edeceini belir-
ten aratrmac, yazsnda a, b ve c maddelerini ayr ayr incelemelidir. Ayn e-
kilde yazsnn sonu paragrafnda da a, b ve c maddelerini incelediini bir kez
daha belirtmelidir. Byle bir sistem, yaznn amacndan kmasn engeller ve
kendi iinde tutarl olmasn salar.
Nitel, nicel ve eletirel kuram aratrmalarnda veri toplama tekniklerini daha yakndan
tanmak iin Bilimsel Aratrma Yntemleri adl kitaba bakabilirsiniz. (Ekiz, D., Ankara:
An Yaynclk, 2009)
almann sonu blmnde ise yazar, giri blmnde ulamay hedefledii
sonucun gerekleip gereklemediini ortaya koyarak konu ile ilgili kendi yo-
rumlarn ieren ifadelere yer verir. Aratrmann en etkin ve en nemli blm
olan sonu, bir anlamda aratrmann neden yapldnn da akland blmdr.
Yazarn kendi yorumlar, sonu blmnde mulak olmamal, kesin ve net ifade-
ler ortaya konmaldr. Bu blmn, almann zn ve genel niteliklerini verdi-
i ve alma boyunca yaplan aklamalarn burada zetlendii unutulmamaldr.
rnein, bir maln gelir-tketim esneklii, analiz sonucunda 0,60 bulunmu ise
bu sonucun yorumlanmadan bylece braklmas bir eksikliktir. Bu deer, hangi
koullarn sonucudur ve hangi snrlar ierisinde dorudur? Hi deime gster-
meyecek midir? Deime gsterecekse, hangi faktrlere baml olacaktr sorular-
na aklk getirmelidir. (Arkan, 2004: 65).
Bilimsel yaz yazm stili IMRAD formatnda olmaldr. IMRAD formatnda yaz-
lacak bir yaznn sunaca bilgiler, anlattklar temalara gre temel balklarn iin-
de ait olduklar alt blmlerde yer alacak biimde dzenlenmitir. Her temel bl-
mn hangi ierikte hazrlanmas gerektii belirlenmitir. Her temel blm kendi
iinde alt balklara izin verebilir, ancak bu genilemelerin genel yaklam bozma-
yacak biimde tasarlanmas gerekir (zdamar, 2003: 232-233).
IMRAD, bilimsel yazda yer
alan temel blmler olan
Introduction (Giri), Material
(Yntem, Veri Toplama),
Results (Bulgular ve
Analizler), And (ve),
Discussion (Tartma) ana
blmlerinin ba
harflerinden oluan bir
yazm tarz ksaltmasdr.

Bilimsel Aratrmada Dil ve Anlatm
Bilimsel aratrmalarda dncelerin hangi kelimelerle ifade edilecei nemli bir
konudur. Akademik slup, bilimsel aratrmalarda tercih edilmesi gereken bir s-
luptur. Yazar, bu slup erevesinde, kiisel ifadelerden ve gnlk konuma dilin-
de tercih edilen polemik slubundan kanmaldr. Ayn zamanda genelleyici ve
belirsiz ifadeler ve kantlanamayacak dncelerin de akademik slupta yeri yok-
tur. Bu durumu Kaptan (1977: 226-227) ye ifade etmektedir:
Aratrma bir edebiyat yazs deildir. Anlatn parlak ve ekici olmasndan ok,
ak ve anlalr olmas tercih edilmelidir. Bir aratrma yazsnda aranacak en
nemli zellikler sadelik, aklk, akclk ve sylenmek istenen eyin dolaysz olarak
sylenmi olmasdr. Her ey tam olarak sylenmeli, hibir noktann tamamlanmas
okuyucunun hayaline braklmamaldr. Bu salanmad takdirde almalar hak-
knda yanl anlamalara yol almas olasl byktr.
Akademik slubun en bata gelen zellii, kelime ekonomisi olarak tanmla-
nan, anlatlmak istenen eyi en ak ve en az kelime ile ifade etme anlamndaki
yntemdir. Aratrma sonularna dair hkmlerde eer deney sonucu kantlanm
hkmler deilse, kesin ifadeler kullanmaktan kanmak gerekir. Dncelerin
devrik cmle yapsyla ve fiilsiz cmlelerle ifadesinden kanlmaldr. Her bilim
dalnn kendine zg terimleri vardr. Bu sebeple bilimsel yazlarda ilgili terimlerin
kullanlmasna zen gsterilmelidir. Anlatmda zenginlik bakmndan dikkat edil-
mesi gereken bir nokta da szck tekrarndan kanmaktr. Tekrara dmemek
iin szcklerin eanlamllar kullanlabilir. Kavramlar ve terimler ise her defasn-
da ayn biimde kullanlmaldr. Bilimsel bir yazda nc tekil ve edilgen yap
kullanlmaldr. rnein yaptm alma yerine yaplan alma; tabloda gster-
diim yerine tabloda grld gibi vb.
Bilimsel aratrmann dil ve anlatm nasl olmaldr?
Yazmda Standartlama
Aratrmann en temel sonucu, elde edilen sonularn bilimsel yaz halinde (maka-
le, tez, bildiri, rapor) yaynlanmasdr. Yaynlanmayan aratrma yarm kalm de-
mektir. Bilimsel yazlar, aratrma sonularnn ilgili bilim insanlarna, yararlanacak
kurum ve kurululara, bilimsel dergilerde yaynlanarak, rapor halinde, kongre ve
sempozyumlarda bildiri/poster halinde ya da bilim uzmanl/doktora/tpta uz-
manlk biiminde hazrlanarak sunulmasna hizmet eden zgn yazlardr. Bu ni-
telikteki yazlarn zgn yazm kurallarna uymas da beklenmektedir (zdamar,
2003: 229)
Yazmda standartlama, bilgiye kolay eriimi ve gelimi aratrmalarn plan-
lanarak uygulanmasn salayacaktr. Evrensel birikime katk salamann en
nemli retimi olan bilimsel yaz, ancak konu ile ilgili baka bilimsel almala-
rn ilgi alanna dhil edilmesiyle amacna ulaabilir. Hem ierdii bilimsel ara-
trma bilgileri hem de kullanlan yazm stilleri asndan standartlara uyan bir bi-
limsel yazda okuyucu, dorudan ilgi alanna giren blmlere bavurarak hzl
ve kolay bilgi akn salayacaktr. Bylece bilgi retiminde zaman kayb n-
lenmi olacaktr.
145

2

146
Tr k Di l i -I I
Dnyada Kabul Gren Yazm Stilleri
Bilimsel yaz ltlerini standart hale getirmek amacyla uluslararas yayn ve bilim
kurulular, genel kabul gren birtakm yazm tarzlar belirlemilerdir. Bu kurallar,
bilimsel yazlarn gvenilirliini, yazm tekdzeliini ve alntlarn dzenliliini sa-
layc zellikler iermektedir. Daha ok psikoloji, eitim ve dier sosyal bilimlerde-
ki bilimsel yazlarn hazrlanmasnda tercih edilen bir yazm stili olan APA: Ameri-
kan Psikoloji Birlii (American Psychological Association); tp, salk bilimle-
ri ve biyolojik bilimler, alanndaki bilimsel yazlarn hazrlanmasnda tercih edilen
bir yazm stili olan AMA: Amerikan Tp Birlii (American Medical Associati-
on); medikal denemelerin (RCT) sonularnn bildirilmesi ile ilgili yazm tarzn ie-
ren CONSORT: (Consolidated Standarts of Reporting Trials Group); istatistik,
tp, biyolojik bilimler, psikoloji ve dier bilimsel yazlar hazrlanrken istatistiksel so-
nularn gsteriminde uyulmas gereken kurallar ieren ASA: Amerikan statis-
tikiler Birlii (American Statistical Association); ekonomik, politik ve sosyo-
politik bilimler alanndaki bilimsel yazlarn yazlmasnda yararlanlan bir stil olan
APSA: Amerikan Politik Bilimler Birlii (American Political Science Associ-
ation); edebiyat, sanat, yazn, dil ve tarih bilimlerindeki bilimsel yazlarn hazrlan-
masnda tercih edilen bir yazm stili olan MLA: Modern Dil Birlii (Modern Lan-
guage Association); gerek yaamda tm konularda hazrlanm olan kitap, maga-
zin, gazete ve dier bilimsel alan d yaynlarda tercih edilen bir yazm stili olan
CHICAGO, bilimsel alanlarn niteliine gre genel kabul gren yazm stilleridir.
Aratrma raporlarnda yaygn olarak kullanlan yaz karakteri Times New Roman, yaz b-
ykl ise 12 punto ve genel olarak bir buuk satr araldr. Paragraf balarnda tab ve-
rildiinde, paragraf aralarnda boluk braklmamas, paragraf balarnda tab verilmedi-
inde ise birer satr boluk braklmas nerilmektedir. Ana blmlerin her birinin de ye-
ni bir sayfadan balanarak yazlmas gerekmektedir.
Trkiyede bu konuda bir yaz disiplini olduunu sylemek ne yazk ki ok
zordur. Trkiyede resm ya da zel kurulular, bu kurallarn birini tercih etmekte
ya da kendi zel kullanmlarn ortaya koymaktadrlar. Bu iin en ksa zamanda
standart bir sisteme oturmas, bilimsel aratrmalara ve bilgi retimine ulalabilirli-
i kolaylatracaktr.
Kaynak Gsterme
Bilimsel bir yaz hazrlarken iyi bir konu seimi ve faydal bir kaynak aratrmas-
nn ardndan, yazya gei srecinde sz konusu kaynaklardan elde edilen bilgile-
rin metinde nasl gsterilecei sorusu da gndeme gelmektedir. Bilimsel bir al-
mada kaynak gstermenin gerekliliini Karasar (2004:53) yle belirtir:
Yararlanlan kaynaklarn yazarlarna kredi vererek, ahlaki ve yasal kurallara uymak;
okuyucuya alntlarn asl kaynaa uygunluunu denetleme imkan vermek; aratr-
mada ileri srlen gr ve olgular, varsa destekleyen ve desteklemeyen gr ve olgu-
larn varln belirterek, aratrmacnn, bunlar gz nne aldn kantlamak ve
okuyucuya ayn konuda, yararlanabilecei teki nemli kaynaklar tantmaktr.
Yazar, almasnda yapt alntlar konusunda ll olmaldr. Her eyden
nce aratrma amacna uygun nitelikteki kaynaklar tercih edilmelidir. Ayn za-
manda almada yazarn grleri, yapt katklardan daha fazla yer almaldr.
Unutulmamal ki ortaya kan eser, hazrlayana ait zgn bir alma olmak duru-

147
mundadr. Sk sk alnt yapmak ve birbirinin benzeri ifadelere yer vermek, yaznn
akcln ve srekliliini bozacaktr. Dolaysyla aratrmaya katk salayacann
dnld fikirlerin alntlanmas daha uygundur.
Alnt yaplan ifade/cmle ya da paragrafn, uzunluu ne olursa olsun kaynan belirtmek
gereklidir. Bilimsel almalarda, metinde hangi dncenin kime ait olduu ak ve kesin
belli olacak ekilde yazlmaldr.
Kaynak gsterirken bazen uzun bir paragrafn sonunda grnen bir sayfa nu-
maras yazarn tm paragraf iin mi yoksa paragrafn bir blm iin mi alnt yap-
t sorusunu belirsiz klmaktadr. Dolaysyla yazarn dnceleri ile alnt yapt
almalardaki dnceler birbirine karm grnmektedir. Bazen de yazar met-
nin sonundaki kaynaka listesinde kaynaa yer vereceini dnerek metnin iin-
de kaynaa iaret etmez. Halbuki metnin iinde hangi dncenin listede verilen
esere ait olduunu tahmin etmek ok zordur. Metinde kayna konusunda kuku
uyanan hibir cmle yer almamaldr. Btn bu belirsizlikler, belki de ierii zen-
le hazrlanm bir metni olumsuz etkileyebilir. Bakalarnn bilimsel retimlerini
atfta bulunmakszn kullanmak; bilim, aratrma ve yayn etik kurallarna aykrdr.
Yazar, metin aktarmn dorudan ve dolayl aktarm olarak nitelenebilecek
iki yolla yapar. Konunun anlalmasn gletirecei dncesiyle ok uzun akta-
rmlardan her durumda kanmak ve alnt yaplan kayna belirtmek gerekir.
MLA gibi sosyal bilimler alannda tercih edilen baz yazm stillerinde alnt drt satrdan
daha az ise metinde zel bir aralk braklmadan trnak iareti ile belirtilir. Drt satr ge-
en uzun alntlarda ise hem alnt olduunun anlalmas hem de kolaylkla okunabilme-
si iin alnty sol keden iki paragraf boluu oluturacak ekilde ieriden yazmak gere-
kir. Bu durumda trnak iareti kullanmaya gerek olmaz. Dergilerde yaymlanan aratrma
yazlarnda ise uzun alntlarn ou zaman paragraf iinden yazld ve yaznn puntosun-
dan daha kk bir punto tercih edildii grlmektedir.
Aratrcnn, alnt yaparken belirtmesi gerekli olan knye bilgileri genellikle
iki yolla olmaktadr. lki geleneksel bir kaynak gsterme yntemi olan dipnotta
kaynaa ait bilgileri verme yntemi, dieri ise kaynaa ait tantc bilgileri alntnn
hemen ardndan parantez iinde kaynak vermeyi tercih eden yntemdir.
Dipnotlu Kaynak Gsterme Yntemi
Kitap ya da makale gibi basl kaynaklarda tercihe bal olarak, istenilen kaynak
gsterme yntemi kullanlr. Ancak dipnotlu kaynak gsterme, kitap veya benzer
nitelikli hacimli almalarda daha yaygn olarak kullanlmaktayken paragraf ii
kaynak gsterme yntemi ksa aratrmalar ve bilimsel makaleler iin daha ok ter-
cih edilir. Bu yntemde her sayfada bavurulan kaynak, numara srasna gre o
sayfann altnda bir izgi ekilerek srayla aklanr. Dipnotu gstermek iin kulla-
nlan rakamlar, metinde ilgili kelimenin zerine yazlr. Ancak bilgisayarla yazm-
da dipnotun yazm ve yerletirilmesi otomatik biimde yaplr. Dipnotlar, alma
boyunca batan sona srecek biimde numaralandrlr. Bu tr kaynak gsterme-
de, birden fazla dipnot numaras yan yana konulmamaldr.
Bir kitab dipnotta ilk kez tantrken verilecek ilk bilgi yazar addr. Yazarn n-
ce ad sonra soyad yazlr ki bu, bibliyografyada kaynak gstermeden farkldr.
simlerin yalnzca ba harfleri byk olmaldr, unvan belirtmeye gerek yoktur.

Dorudan aktarmda yazar,
konusuyla ilgili herhangi bir
cmleyi/ paragraf/fikri
kaynakta yer ald ekliyle
hibir mdahalede
bulunmadan trnak iinde
alntlar.
Dolayl aktarmda yazar,
metinde yer verecei
kaynakta okuduu bilgileri
kendi anlatm ile ifade eder.

148
Tr k Di l i -I I
Dipnotta kitap bal italik ve balalar dnda kelimelerin yalnzca ba harfleri
byk harfle yazlmaldr. Kitabn bask saysnn, zellikle de gzden geirilmi
basklarn mutlaka belirtilmesi gerekir. Kitap balndan sonra yaym bilgilerine
yer verilir. Yaym bilgileri basm yeri, yaynevi ve yaym tarihinden oluur. Basm
yeri bilinmeyen kaynaklar iin bazen [y.y] ksaltmas kullanlr. Yayn tarihi iin yal-
nzca yl yazmak yeterlidir. Eer yayn tarihi yoksa keli ayra iinde tarih yok
anlamnda [t.y] yazlabilir.
Kayna tantc bilgilerden sonra sayfa numaras yazlr. Birden fazla sayfaya
iaret edilecek ise, bilgilerin getii ilk ve son sayfalarn numaralar aralarna izgi
konarak gsterilir. Aadaki rneklerde alt izili yerleri karlatrnz.
Yaln Armaan, mkansz zerklik: Trk iirinde Modernizm, stanbul: letiim
Yaynlar, 2011, s.45.
Yaln Armaan, mkansz zerklik: Trk iirinde Modernizm, stanbul: letiim
Yaynlar, 2011, s.60-75.
Yararlanlan kaynak dergide yer alan bir makale ise, makalenin bal trnak
iinde verilir. Derginin adnn belirtilmesinin ardndan makalenin hangi ciltte ve
derginin hangi saysnda yer ald ve sayfa aral numaralar srasyla verilmelidir.
Aadaki rnei inceleyiniz.
Ser Eker, Avrupa Birliinin Yeni Mottosu Farkllkta Birlik ve Trkenin Fark-
llkta Birlikteki Yeri, Bilig, 49 (Gz 2009) , s. 35-58.
lk kez dipnotta geen bir kaynaa yeniden bavuru yapldnda, o kaynak
hakkndaki tm bilgiler yinelenmez. kinci ve daha sonraki bavurularda, yalnzca
yazarn soyad ile sayfa numarasn gstermek yeterlidir. Bir yazarn birden fazla
almas kaynak gsteriliyorsa karklk olmamas asndan, yazar soyadndan
sonra almann bal da ksaca yazlabilir. Ayn soyad tayan iki ayr yazardan
sz ediliyorsa yine karkl nlemesi asndan, ikinci bavuruda yazarlarn ilk
adlar da yazlabilir. Yazar, kaynan dipnotta gsterdii bir yayna, arada yeni bir
kaynak gstermedii durumda, tekrar gnderme yaparsa bu durumda ad geen
eser ya da ad geen makale karlnda a.g.e. ve a.g.m. ya da a.g.y gibi k-
saltmalar kullanarak sayfa numaras belirtebilir. Aadaki rnekleri inceleyiniz.
Yldz Ecevit, Trk Romannda Postmodernist Almlar, 7. basm, stanbul: leti-
im Yaynlar, 2011, s.48 (Yldz Ecevitin kitabna ilk kez bavuru yaplyor)
Ecevit, s. 55. ya da a.g.e., s.55 (Yldz Ecevitin kitabna yeniden bavuruluyor.)
Bazen Latince ksaltlm szckler de kullanlr: ibidemin ksaltlmas olan
ibid, ayn yerde anlamna gelir. Yukarda ifade edilen ad geen eser/ makale/
yayn dzeni ibid iin de tekrarlanr. Yazar, bir kaynaa bavuru yaptktan sonra,
araya baka bir dipnotu girmeden o esere yeniden bavurursa ibid. ifadesinden
sonra sayfa numaras vermesi yeterlidir. opere citation ifadesinin ksaltlmas olan
Op. Cit. yukarda deinilen alma anlamna gelir. Araya baka kaynaklar girdik-
ten sonra, nceki bir kaynan deiik sayfasna bavuru yapldnda kullanlr.
Yazar soyadndan sonra yazlr ve sayfa no onu izler. Loc. Cit., Latince loco cita-
to dan gelir ve yukarda belirtilen yer anlamndadr. Araya baka kaynaklar gir-
R N E K
R N E K
R N E K

149
dikten sonra bir almaya yeniden bavuru yapld durumlarda tercih edilir. Fa-
kat bavuru bir nceki ile ayn sayfaya olmaktadr. Op.cit.te ikinci kez deiik bir
sayfaya bavurulmakta ancak loc. cit. ksaltmas yazar soyadndan sonra yazlr ve
sayfa numarasnn belirtilmesi gerekmez. Bu tr Latince ksaltmalar, sosyal bilimler
alanndaki kullanmlarda tercih edilmemekle birlikte, daha ok fen bilimleri ala-
nnda kullanlmaktadr. Verilen bilgiler nda aadaki rnekleri inceleyiniz.
Aydn Trkbal, Bilimsel Aratrma Yntemleri ve Yazma Teknikleri, Ankara: Ak-
tif Yaynlar, 2003, s.52 (Aydn Trkbaln kitabna ilk kez bavuru yaplyor)
Ibid. (Araya baka kaynak girmeden Trkbalin kitabnn ayn sayfasna yeniden
bavuru yaplyor.)
Ibid., s. 62. (Araya baka kaynak girmeden Trkbalin kitabnn deiik bir say-
fasna yeniden bavuru yaplyor.)
Niyazi Karasar, Aratrmalarda Rapor Hazrlama, 12. basm, Ankara: Nobel Ya-
ynlar, 2004, s.48
Trkbal, op.cit., s.85. (Araya baka kaynak girdikten sonra deiik bir sayfa-
ya bavuru)
Ahmet Yldrm, Bilginin Serveni, Gelitirilmi 9. bask, stanbul: rtem Yayne-
vi, 2007, s.35.
Karasar, loc.cit. (Karasarn nceki eserinin ayn sayfasna, araya baka kaynak
girdikten sonra yeniden bavuru)
Dipnotla kaynak gsterme ynteminin okuyucu ve yazar asndan baz sakncalarnn ol-
duu sylenebilir. Konu ile ilgili kaynak iin sayfann altna baklp tekrar metne dnl-
mesi ve her seferinde bunun tekrarlanmas, okuyucunun metne hakimiyetini zayflatacak-
tr. Ayrca bu yntemde kaynaklar, aratrmann sonunda yer alan bibliyografyada da tek-
rar edileceinden aratrmada iki kez sunulmu olmaktadr.
Yazarn, bazen metinde geen bir konu hakknda ayrntl bilgi vermek istedii
durumlar olabilir, bunlar metinde verildiinde akcl bozabilen ancak konunun
daha iyi anlalmas iin gerekli olan bilgiler olabilir. Yazarn bazen dipnotlara bu
sebeple gereinden fazla yer vermesi, yazar konunun amacndan uzaklatrarak,
konunun btnlk ve srekliliini bozabilir. Bu sebeplerden dolay yazarn dipnot
sistemini, kaynak gstermek yerine, btnl bozmayacan dnd ek bil-
giler ve zel aklamalar yapmak iin tercih etmesi daha doru grnmektedir.
Aadaki rnekte yazar, Azerbaycanda bir kimlik meselesi olarak alfabe deiik-
liklerini ele ald yazsnda, konuyla ilgili baka almalarn yapld bilgisini ver-
mekte ve bir dipnot numaras gstermektedir. Dipnotta ise bu konu ile ilgili ak-
layc bilgi vermektedir:
Trkiyede Cumhuriyet dneminde alfabe deiiklikleri ve dil politikalarna ilikin
tartmalar iin baknz Nurettin Demir (2010). 1923-1938 Arasnda Trk Dili.
Cumhuriyet Dnemi Trk Kltr, Atatrk Dnemi. Ed. Osman Horata vd. Cilt 2.
Ankara: AKM. sf. 878-883; lker Aytrk (2008). The First Episode of Language Re-
form in Republican Turkey: The Language Council From 1926-1931. Journal of
the Royal Asiatic Society. 18: s. 275-293.

R N E K
R N E K

150
Tr k Di l i -I I
Paragraf i Kaynak Gsterme Yntemi
Son yllardaki yaynlarda tercih edilen bir yntem de paragraf iinde kaynak gster-
me yntemidir. Bu sistemde kaynaklarn tam knyesi sadece metnin sonundaki
bibliyografya blmnde gsterilir, dipnotlu sistemdeki gibi metinde iki sefer tek-
rarlanmaz. Metinde yaplan alntnn ya da dolayl olarak alnan bilginin hemen de-
vamna parantez iinde bibliyografyadaki kayna tantacak kaynakla ilgili ksa bil-
giler konulur. Bu yntemin tercihe gre deien uygulamalar vardr. Kimi yazar ya
da kurumlar/ dergiler, metin iinde gsterilen kaynakaya yazarn soyad, yaym ta-
rihini eklerken (APA bu sistemi tercih etmektedir), bazlar da MLAnn nerdii bir
sistem olan yazarn soyad ve sayfa numaras sralamasn dikkate almaktadrlar.
APA stili ile ilgili ayrntl bilgi iin www.apastyle.org ve MLA stili iin de www.mla.org
adreslerine bakabilirsiniz.
Yararlanlan kaynak tek yazarl ise parantez iinde yazarn soyad, eserin ya-
ym tarihi ve alntnn yapld sayfa numaras verilir.
Bu imgeler/zirve ahsiyetler sayesinde yabanc kltrel deneyim avclar yreye
ekilir. Bylelikle ilgili lke ve yerleim birimindeki yan/teki deerlerin/yan imge-
lerin tantlmas iin gerekli frsat ve ortam yaratlm olur. (zdemir, 2012: 200)
Yazar ismine metin iinde gndermede bulunuluyorsa, parantez iinde soyad-
n tekrarlamaya gerek olmaz.
zdemire gre, Bu imgeler/zirve ahsiyetler sayesinde yabanc kltrel deneyim
avclar yreye ekilir. Bylelikle ilgili lke ve yerleim birimindeki yan/teki deerle-
rin/yan imgelerin tantlmas iin gerekli frsat ve ortam yaratlm olur. (2012: 200)
Yararlanlan bir alntnn sonuna metin iinde yazarn soyad, eserin yaym tari-
hi ve alntnn sayfa numarasn vermek yeterlidir, kaynan uzun ve ak hali kay-
nakada verilecektir. Kaynakada verilecei iin metinde yazara iaret etmeye ge-
rek olmad dncesi kesinlikle yanltr.
Kitabn iki yazarl olmas durumunda her iki yazarn soyadna da yer verilir;
ikiden fazla yazar olmas durumunda ise sadece kitapta ismi ilk srada yer alan ya-
zarn soyad yazlr ve yanna ve dierleri anlamna gelen vd. ksaltmas konulur.
Aadaki rnekleri inceleyiniz.
Tolman hayvan davranlar, Lewin insan davranlar zerinde yaptklar a-
lmalarla, organizmalarn evre ile etkileim kurarken gelecee ilikin bilinli ka-
rarlar aldklar yargsnda mutabk kalmlardr. (Steers ve Porter, 1987: 12)
Btn Sibirya Trkleri gibi Sahalar arasnda da atei doyurmak, ona yiyecek
sunmak olduka nemlidir. Onlara gre yeni bir yere geldiklerinde veya iyi bir ye-
mee balamadan nce uot ii ad verilen ate iyesine yiyecek verilmelidir. (Gri-
goriyev vd., 1974: 102)
Paragraf iinde geen kaynaklar, kaynakada yazar soyadna gre alfabetik olarak srala-
nr ve okuyucu metin iinde yazarn soyad, tarih ve sayfa numaras verilen kaynan tam
ismi, yaym yeri, bask says gibi bilgileri buradan renebilir.

R N E K
R N E K
R N E K

Metnin sonunda kaynak gsterimi yukarda ifade edilen sistemlere gre deiik-
lik gstermektedir. Yazar-tarih ynteminde yazarn soyad ve adnn belirtilmesin-
den sonra parantez iinde eserin yaym tarihi verilirken; yazar-sayfa numaras siste-
minde ise basm tarihi, yazarn soyad, ad, kitabn ad, bask says, basm yeri ve ya-
ynevi bilgilerinden sonra sralanr. Her iki durumda da yazarn unvan belirtilmez.
Metin iinde yazar ve tarih bilgisini veren APA, Amerikan Psikoloji Derneinin
benimsedii bir yntemdir. Bu stil daha ok, ekonomi, iletme, eitim, sosyoloji,
psikoloji, antropoloji, siyaset bilimi ve biyoloji alanlarnda tercih edilir. MLA ise, me-
tin iinde yazar ve sayfa numaras bilgisini nermektedir. Bu stil daha ok edebiyat,
tarih, felsefe, modern ve klasik diller gibi beeri bilimler dallarnda kullanlr. n-
c bir metin ii yntem olan numaral sistem ise ounlukla kimya, bilgisayar, ma-
tematik ve fizik gibi uygulamal bilimlerle tp bilimleri alannda geerlidir. Bu yn-
temde metinde kaynaklar parantez iinde srasyla belirtildikten sonra ayn sraya
gre sondaki referanslar listesinde tantlr (Seyidolu, 2003: 232). AMA, CONSORT
gibi yazm stilleri bu uygulamay tercih etmektedirler. rnein; her trl bilimsel
aratrmann sonucu bu almada kaydedilmitir (32), cmlesi metnin iinde ge-
mekte ve iaret edilen kaynak da parantez iinde belirtilmektedir. Bu sistemde met-
nin iinde kaynaa ait tantc bilgileri vermeye gerek duyulmaz. Metinde parantez
iinde geen 32 rakam, metnin sonundaki kaynaka listesinde 32 nolu kaynaa ia-
ret etmektedir. Bu yntem, dier yntemlere gre kolayl asndan tercih edil-
mektedir. Ayn kaynak metnin iinde tekrar tekrar gese bile, deimeyen ayn nu-
mara her defasnda parantez ierisinde verilmektedir. Bu durumda kaynaka liste-
sinde kaynaklar alfabetik olarak sralanmaz, metinde atf yaplan sraya gre yazlr.
Kaynaka Yazm
Gerek dipnotlu kaynak gsterme gerekse de paragraf ii kaynak gsterme yn-
temlerinde, almann sonunda gnderme yaplan kaynaklarn tam knyelerinin
yer ald bir kaynaka listesi sunulmaldr. Metnin iinde ksaltma ifadelerle eksik
yer alan bilgilerin tamam, ayrntl olarak bu blmde verilir.
Kaynaka listesinde yer alacak eserler konusunda iki gr mevcuttur: Birinci
gre gre, daha nce metin ierisinde herhangi bir ekilde ad geen, kendisine
atf yaplan, alnt yaplan, yararland dipnotu, numaralama, yazar ad, tarih vb.
gibi yntemlerle belirtilmi olan eserler kaynakada yer almaldr. Bunun dnda-
ki eser adlarna kaynakada yer vermeye gerek yoktur. kinci gre gre ise yu-
kardaki eserlere ek olarak, konuyla ilgili tm kaynaklarn listede yer almasnda bir
saknca yoktur. Bylece arzu eden okuyucu ve aratrmaclara daha geni bir kay-
nak listesi sunulmu olmaktadr (Arkan, 2004: 335).
Kaynaklar yazar soyadna gre ayrntl olarak sralanr. Kaynan bulunmasn kolayla-
trmak iin her maddenin ilk satr sayfann soluna bitimelidir, ikinci ya da daha sonraki
satrlar da bir paragraf girintisi kadar ieriden yazlmaldr.
Yazar ad: Yazar ad, ilgili kayna yazan, hazrlayan ya da derleyen kiinin ad
ve soyaddr. Kaynaka listesinde yer alacak olan eser tek yazarl ise ve ad ve so-
yad tam olarak biliniyorsa nce soyad yer alacak ekilde yazlr. Aadaki rnek-
leri inceleyiniz.
Yazarla ilgili bilgilerde yazarn unvann belirtmeye gerek yoktur.
151

Aratrmac, alannda yaygn
olarak kabul gren bir
kaynak gsterme biimini
izleyebilir.

152
Tr k Di l i -I I
zdemir, Nebi (2012). Kltr Ekonomisi ve Ynetimi. Ankara: Hacettepe Yaynlar.
Yukardaki rnekte olduu gibi bazen knye bilgilerinin arasna virgl yerine
nokta konmas tercih edilmektedir. Bazen ayrc olmas bakmndan soyadnn ta-
mamnn byk harflerle yazld da grlmektedir.
ZDEMR, Nebi (2012), Kltr Ekonomisi ve Ynetimi, Ankara: Hacettepe Yaynlar.
Eserin iki yazarl olmas durumunda kaynakada her ikisinin ismine de yer ve-
rilebilir, ancak nce yazlan yazarn soyad yazlmakla birlikte, devamnda ikinci
yazarn nce ismi yazlr.
Buran, Ahmet ve erife Ora (2003), Elaz li Azlar, Elaz: Aktan Yaynlar.
kiden ok yazarl eserlerde ise eserde yer alan ilk isim belirtilerek devamna ve
dierleri ve dier ya da bu ifadelerin ksaltmas olan vd. ibaresi konulur.
sen, Mustafa vd. (2002), Eski Trk Edebiyat El Kitab, Ankara: Grafiker Yaynlar.
Baz durumlarda ise baz yazarlarn soyadlarn kullanmay tercih etmediklerini
gryoruz. Bu tr durumlarda yazarn kullanmay tercih ettii zel ad sralamada
yer almal ve orijinal isim devamnda parantez iinde belirtilmelidir.
Halikarnas Balks (Cevat akir Kabaaal) (1999), Aganta Burina Burinata,
Ankara: Bilgi Yaynevi.
Yaym yl: Yaym tarihi, yazm stillerine gre, kaynaka bilgilerinin dzenle-
niinde farkl yerlerde yer almaktadr. Yazar adndan sonra olabildii gibi, yaym
yeri bilgisinden sonra da yazlabilmektedir.
Eserin yaym yl, baka basklar da olabilecei dikkate alnarak yaplan alntnn
gvenilirlii asndan mutlaka belirtilmelidir. Eserde tarih belirtilmiyorsa, tarih yok
anlamna gelen ty. ibaresi kullanlabilir. Bir yazarn ayn yl iinde yaymlanan birden
fazla almas varsa, almalarn kaynakada birbirinden ayrmak iin tarih bilgisi-
nin yanna a,b,c... gibi harfler konabilir. Bu durumda metin iinde gsterilen kaynak
bilgilerine de ayn harf uygulamasn koymak gerekir. Aadaki rnekleri inceleyiniz.
Gen, Giray (1998a), Osmanl mparatorluunda Medreseler, stanbul: tken
Yaynlar.
Gen, Giray (1998b), Medrese, slam Ansiklopedisi, c. 22, stanbul: Diyanet
Vakf Yaynlar: 200-215.
Eser ad: Eser ad, eserin ayrntl baldr. Kapakta ana ve alt balklar yer al-
yorsa hepsi knye yazmnda belirtilmelidir. Eser, bir kitap ya da dergi ise italik ya-
zlmaldr, makaleler trnak iinde belirtilir. Eser adnn bold (koyu) yazld r
neklere de rastlanmaktadr. Aadaki rnei inceleyiniz.
Kl, Levend (2012), Fotoraf Kltr, (ed. Mjgan Bozkaya), Eskiehir: Ana-
dolu niversitesi Akretim Fakltesi Yaynlar.
R N E K
R N E K
R N E K
R N E K
R N E K
R N E K
R N E K

Dergi makaleleri kaynak gsterilirken, yazarn soyad, ad ve parantez iinde
tarih belirtilmesinin ardndan trnak iinde makalenin tam ismi, makalenin yer al-
d derginin ismi, cilt numaras ve makalenin dergideki sayfa aral yazlr.
Timurta, F. Kadri (1951), Fatih Devri airlerinden Ceml ve Eserleri, Trk
Dili ve Edebiyat Dergisi, IV (3): 189-213.
Yazar, kaynak olarak baslmam yksek lisans veya doktora tezlerinden yarar-
lanyorsa kaynaka listesinde tezin baslmam olduunu ve hangi niversitede ha-
zrlandn mutlaka belirtmelidir.
sen, Tuba Insu (2002), Divan iirinde Fahriye, Yaymlanmam Yksek Li-
sans Tezi, Ankara: Bilkent niversitesi.
Bir eseri yayma hazrlayan, derleyen, eviren ya da esere editrlk yapanlarn
kaynakada mutlaka vurgulanmas gerekir. eviri bir eserin orijinal yazar, yazar
ad ve soyad bilgileri ierisinde yer alrken, eseri eviren kii, eserin ad belirtildik-
ten sonra ev. ibaresi ile yer almaldr. Eser editrl ya da derlemesi ed. haz. ya
da der. ibareleri ile belirtilmelidir. Kaynak gsterirken eserin bu konudaki nitelii-
ni vurgulamak nemlidir.
Eagleton, Terry (2011), Ktlk zerine Bir Deneme, (ev. enol Bezci), stan-
bul: letiim Yaynlar.
Ayn yazara ait birden fazla yapt kaynakada gsterilecekse bu durumda, ilk
esere yer verildikten sonra ayn yazarn dier eserleri iin ad ve soyad dzenini
yinelemek gerekmez; bunun yerine ad ve soyad bilgisi yerine bir uzun izgi ko-
nabilir. Ayn yazara ait birden fazla eserin kaynakadaki sralamas, soyad alfabe-
tik bir ayarlamaya msait olmad iin, eserlerin alfabetik srasna gre yaplr.
Develi, Hayati (1995), Evliya elebi Seyahatnamesine Gre 17. Yzyl Osmanl
Trkesinde Ses Benzemesi ve Uyumlar, Ankara: TDK Yaynlar.
_______ (1998), XVIII. Yzyl stanbul Hayatna Dair Risle-i Garbe, stanbul:
Kitabevi.
Son yllarda yazm stillerinde genellikle eser ad italik formu ile yazlmaktadr.
Ancak eser adnn altnn izildii rneklerle de karlalabilir.
Eagleton, Terry (2011), Ktlk zerine Bir Deneme, (ev. enol Bezci), stanbul:
letiim Yaynlar.
Bask says: Eserin kapanda gelitirilmi ya da dzenlenmi yeni bask ifa-
desi yer alyorsa, kaynak gsterirken mutlaka bask saysna da yer vermek gerek-
lidir. nk bu ifadeler, esere yeni katklarn olduu anlamna gelir, dolaysyla ve-
rilen sayfa numarasnda da daha nceki basklara gre farkllk oluabilir.
Gven, Ahmet vd. (2005), Trk Dnyas zerine Bir nceleme, Geniletilmi 3.
bask, Ankara: Pelikan Yaynlar.
153
R N E K
R N E K
R N E K
R N E K
R N E K
R N E K

154
Tr k Di l i -I I
Resm yazmalarda estetik
kayg, slup zellii,
kurgusallk ve dnce
aktarm aranmaz. Edeb ve
estetik deerleri
olmamasna ramen
belgesel nem tarlar.
Gnmzde bu tr yazlar
ounlukla elektronik
ortamda yazlmaktadr.
Yaym yeri: Kullanlan kaynakta eserin yaym yeri belirtiliyorsa yazlmaldr,
belirtilmiyorsa yaym yeri yoktur anlamndaki yyy. ibaresi kullanlabilir. Benzer e-
kilde yaymc ya da yaynevinin ismi de kullanlan kaynakta yer almyorsa yy (ya-
ymc/yaynevi yok) ibaresi konabilir. Bunun ngilizce karl no place anlamn-
da n.p. ksaltmasdr.
Kker, Ahmet (2004), letiimsizlik, Ankara: yy.
Sayfa numaralar: Kaynaka listesinde kitap yaynn gsterirken sayfa numa-
ras belirtmek gerekmez, ancak makale yaynn kaynak gsterirken makalenin yer
ald sayfa aralnn mutlaka belirtilmesi gereklidir.
Tekin, F. Ziya (1951), Nedimin iirlerinde stanbul, Trk Dili ve Edebiyat
Dergisi, V (4): 152-161.
nternet belgelerine ve elektronik kaynaklara bavuru ynteminde, ya-
zar soyad, ad, belge tarihi, belge bal ve protokol ve eriim adresinin yazl-
mas gerekir.
Durmu, Ali (2002), Yaar Kemalin Edebiyat Serveni, http://www.kultur-
sanat.com.tr.
Kukusuz gsterilecek kaynaklar sadece kitap, makale gibi yaygn olarak ba-
vurulan trlerden deildir. Ariv belgeleri, yazma, grme ve demeler, yaym-
lanmam tez rapor ve bildiriler, gazeteler, anayasa maddeleri, rportajlar gibi tr-
leri almaya kaynak gstermek ve dier ayrntlar iin yaznn hazrlandktan son-
ra sunulaca kurumun belirledii yazm stilinin kurallarna baklmaldr. Her du-
rumda verilecek bilgiler ayndr, ancak bu bilgilerin hangi srayla sunulaca yazm
stillerinin tercihine gre deimektedir. Ortaya konan bilimsel yaznn kendi iin-
de bir tutarllnn olmas her durumda gereklidir.
YAZIMA TRLER
Resm Yazmalar
Resm yaz, devlet kurumlarnn kendi aralarnda veya kii ve zel kurulularla
iletiimlerini salamak amacyla yazlan yazlardr. Bilimsel yazlarda olduu gibi
bu tr yazlarda da, uzun anlatma dayal edebiyat trlerinden farkl olarak ko-
nuyu dorudan ifade etmek amalanr. Resm yazmalar kurumlar arasnda
olabilecei gibi kurumdan kiiye, kiiden kuruma ya da kiiden kiiye de olabi-
lir. Burada en ok gereksinim duyulan resm yazma trleri ve bu trlerin rnek-
lerine yer verilmitir.
Yazma tekniklerine ilikin ayrntl bilgi iin Yazma Teknikleri- rnekler ve Uygula-
malar adl kitaptan yararlanabilirsiniz. (Ko, H. ve Tarhan ztoprak, M. Ankara: Sekin
Yaynclk, 2012)

R N E K
R N E K
R N E K

Dileke
Resm ya da zel kurululara, gerek ya da tzel kiilere yazlan, bir dilei, istei,
ihbar ve ikayeti bildirmek zere veya herhangi bir konuda bilgi sormak amacyla
yazlan resm mektup trlerinden en yaygn dilekedir. Dilekelerin yazmnda
uyulmas gereken noktalar yledir:
1. Dileke kadnn st kenarndan bir miktar boluk brakldktan sonra iste-
in iletildii makam ad yazlr ve alt satra geilerek makamn bulunduu
yer ad yazlr.
2. Metin blm birka maddeden olumuyorsa paragraf ba kadar boluk b-
raklarak yazya balanr. Dilek, hibir yanl anlamaya yer vermeyecek, ak
ve anlalr bir ifade ile bildirilir. Anlatlmak istenen her ey ksa ve z biim-
de yazlmaldr.
3. Dilekenin metin blm arz ederim ifadesiyle sonlandrlmaldr.
4. Metin blmnn sonuna sa alta tarih yazlr. Tarihin altna imza atlr. m-
zann altna da ad ve soyad yazlr.
5. mza blmnden sonra kdn sol alt tarafna adres ve iletiim bilgileri
yazlr.
6. Dilekede ek belge varsa kadn sol alt tarafna adres ve iletiim bilgile-
rinin altna sralanr.
Dilekeler daima bir st makama yazlr. Konusuna ve usulne uygun olmak kouluyla il-
gili makam, verilen dilekeyi kabul etmek zorundadr. Dilekeyle ilgili bir belge, evrak
varsa dilekeye ek olarak verilebilir. Dilekenin genel izgileri olmasna ramen farkl ku-
rumlarda kullanlan dileke rnekleri deiiklik gsterebilmektedir.
155
rnek 6.1: Doru Hazrlanm Bir Dileke rnei
Anadolu niversitesi
Edebiyat Fakltesi Dekanlna,
ESKEHR
Faklteniz Trk Dili ve Edebiyat Blm 2. Snf 223765 numaral rencisiyim. 23.
05. 2011 tarihinde yaplan Edebiyat Bilgi ve Teorileri dersi final snavna rahatszlm ne-
deniyle katlamadm.
Anadolu niversitesi Hastanesinden alm olduum 2 (iki) gnlk istirahat raporu ili-
ikte sunulmutur.
Gereini sayglarmla arz ederim.
25. 05. 2011
(mza)
Ahmet Durmaz
Adres:
Iklar Mahallesi
Ecegl Sokak 19/3
26470 Tepeba, Eskiehir
Ekler:
EK-1 (1 adet salk raporu)

Eskiden arzuhal ya da istida
diye de adlandrlan bu tr,
ounlukla izgisiz dosya
kdna yazlr.
Dilekelerde ad, soyad, tarih
ve imza mutlaka
bulunmaldr.

Tutanak
Meclis, kurul, toplant, mahkeme gibi yerlerde sylenen szlerin, tespit edildii an-
da aynen yazya geirilmesiyle oluturulan yazlara tutanak ad verilir. Toplant tu-
tanann konusunu, meclis, mahkeme, kulp, siyasi parti ve kongre toplantlar,
apartman ynetimi toplantlar vb. yerlerde yaplan toplantlardaki konumalar ve
grmeler oluturur. Olay tutana, kavga, atma, hrszlk, i kazas gibi konu-
lar ierir. Olay tutana, yalnzca konuyla ilgili kiilerce dzenlenir. Olay tutana
olaydan hemen sonra, toplant tutana ise grmelerin balad andan itibaren
dzenlenmelidir. Yazl ve yasal bir belge olan tutanak, yalnzca yetkili ve sorum-
lu kiilerce dzenlenir. Bu nitelie sahip olmayan kiilerce dzenlenen tutanakla-
rn hibir yasal deeri ve geerlilii yoktur.
Tutanak, eskiden zabt olarak adlandrlyordu. Tutana dzenleyen kiiye de zabt kti-
bi deniyordu.
Karar
Baz resm kurulularn veya tzel kiilerin bir konu zerine yaptklar toplant ve-
ya oturumlardan sonra oluan grleri, komisyonlarn gerekletirdikleri alma
ve aratrma sonularnn onanm deftere yazlmasna karar ad verilir. Toplant-
lardan sonra varlan sonular, bir karar olarak karar defterine geirilir. Kararlar,
toplantya katlanlarn oylaryla belirlenir. Bir karar yazlrken u noktalara dikkat
edilmesi gerekir:
1. Karar yazsnn bana srasyla karar tarihi ve gn, karar numaras, oturum
yeri ve saati yazlr.
2. Giri blmnde toplantnn gndemi ya da konusu belirtilir.
3. yelerin konuya ilikin grleri ve tartma sonular maddeler halinde
yazlr.
4. Karar yazs oy birliiyle karar verildi veya oy okluuyla karar verildi
ifadesiyle sonlandrlr.
5. Karar yazsnn en altna toplant bakan ve yelerinin adlar, soyadlar ya-
zlr ve bu kiiler karar imzalarlar. Kararlar ya karar defterine elle okunakl
ve dzenli bir biimde yazlr, ya da bilgisayarla yazldktan sonra bakan ve
yelerce imzalandktan sonra karar defterine yaptrlr.
156
Tr k Di l i -I I
Resm bir yaz nitelii
tayan karar yazlar,
taraflar arasnda
balaycdr.
rnek 6.2: Olay Tutana rnei
TUTANAK
23. 05. 2011 tarihinde saat 16.00 da Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi 10 nolu
derslikte yaplmakta olan Trk Dili dersi final snavnda ........isimli ve ..........numaral -
rencinin kopya ekmeye teebbs ettii saptanmtr.
Snav kadna ve kopya malzemelerine el konan renci snftan karlmtr. Sz
edilen kopya malzemeleri ekte sunulmutur.
bu tutanak tarafmzdan dzenlenmitir.
23. 05. 2011
Gzetmen Trk Dili dersinin sorumlusu
Ali Kaya Nezihe Trkan
(mza) (mza)
EK-1: Snav kd ve kopya malzemeleri

Herhangi bir olayn
gereklemesi durumunda,
olay kayt altna almak
amacyla hazr bulunanlarn
onay ve imzas alnarak
yazlan yazlara da tutanak
denmektedir.
Tutanaklarda elde edilen
hazr durum anlatlmal,
yoruma veya kiisel
grlere yer verilmemelidir.

Rapor
Bir konu ya da olayn incelenmesi sonucunda elde edilen veriler nda ortaya -
kan grlerin sunulduu yaz trne rapor ad verilir. Rapor da tutanak gibi bi-
limsel yaz trlerindendir. Ancak tutanakta olay olduu ve grld gibi yazya
aktarlrken, raporda kiisel dnce ve yorumlara yer verilir. Raporda ncelikle
mevcut durumu anlama, olayn ayrntlarna hakim olma, btn ayrntlaryla olay
kantlaryla birlikte yazl hale getirme sz konusudur.
Bilimsel aratrma raporlarn bu balamdan ayr deerlendirmek gerekir.
Rapor, ok geni bir yelpazede hazrlanabilen bir yaz trdr. Deney raporu,
tez raporu, alma raporu, hava raporu, lm raporu, yllk faaliyet raporu, teknik
rapor vb. konularda rapor hazrlanabilir. Raporu hazrlayacak kiinin konuyla ilgi-
li uzmanlnn olmas nem arz eder. Bu bakmdan rapor hazrlama grevi konu-
nun uzman olan kiilere verilmelidir.
Resm yazlar ve resm yaz trlerini rneklerle ele alan Mesleki Yazmalar adl kitaptan
ayrntl bilgi edinebilirsiniz. (Bahar, E., Ankara: Sekin Yaynclk, 2011)
Rapor hazrlanrken nce yazl kaynaklara bavurmak, konuyla ilgili yeterli
malzeme ve bilgi toplamak gerekir. Eer gerekliyse konuyla ilgili kiilerin grle-
rine mracaat edilerek onlarla mlakat yaplabilir. Raporu hazrlayacak kiide ko-
nu hakknda etraflca bilgi sahibi olduu kanaati uyanncaya kadar bilgi toplama
ilemi devam etmelidir. Bu inceleme srasnda gerekliyse kanun, ynetmelik, t-
157

Raporlar; aratrma
raporlar, uzman raporlar,
durum raporlar ve neri
raporlar gibi ilevine gre
farkl biimlerde
adlandrlabilir.
rnek 6.3: Ynetim Kurulu Toplant rnei
ANADOLU NVERSTES
EDEBYAT FAKLTES
FAKLTE YNETM KURULU TOPLANTISI
Toplant Tarihi: 13.09.2012
Toplant No: FYK-2012-08
Faklte Ynetim Kurulu 13 Eyll 2012 gn saat 10.00da aadaki gndemle toplan-
m ve aada belirtilen kararlar almtr.
Gndem:
1. Aydan imekin atamasnn grlmesi.
2. Trk Dili ve Edebiyat Blm rencisi zge Tekann dilekesinin grlmesi.
Kararlar
1. Aydan imekin Fakltemiz Sosyoloji Blmne retim grevlisi olarak atanma
bavurusu ile ilgili dosyas incelendi ve adayn yazl snav yapld. Aydan im-
ekin belirtilen artlar salamas ve yaplan yazl snavda baarl olmasndan do-
lay, YKn 2547 sayl kanun ile retim yesi Dndaki retim Eleman Kad-
rolarna Naklen veya Aktan Yaplacak Atamalarda Uygulanacak Merkezi Snav ile
Giri Snavlarna likin Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik uyarnca Anadolu
niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blmne retim grevlisi olarak atan-
mas hususunun Rektrlk Makamna arzna,
2. Trk Dili ve Edebiyat Blm rencisi 221108005 numaral zge Tekann 2011-
2012 Eitim retim Yl, Bahar Dneminde alabilecei TDE 200 kodlu blm se-
meli dersleri almad iin lisans ynetmeliinin 21. maddesi 5. bendine istinaden
bu dnem alm olan TDE 361 Yazarlk I dersini almasna,
oy birliiyle karar verilmitir.
(imza) (imza) (imza) (imza)

zkler de incelenebilir. Rapor hazrlamann son safhasn yazma oluturur. Konuy-
la ilgili btn veriler toplandktan ve bir sonuca ulaldktan sonra yazma ilemine
geilmelidir. Raporlar belli bir plan erevesinde hazrlanmaldr. Daha nce ben-
zer raporlarn hazrlanmasnda olumu ve genel kabul grm bir rapor dzeni
varsa bu dzen iinde rapor yazlabilir. Eer byle bir hazr format yoksa konunun
durumuna gre, mantksal bir sra izlenmelidir. Raporun nitelii, incelenen konu-
nun olumlu ve olumsuz ynleri, nedenleri, yansmalar ve sonuta varlan yarg
aka belirtilmelidir. Oluacak kanaat olumlu da olsa olumsuz da olsa duygusal-
lktan uzak, aka ifade edilmelidir. Raporda ileri srlen olumlu veya olumsuz
grler kesin kantlarla somut bir biimde aklanmaldr. Raporlarn sonu bl-
m, raporu hazrlayann grne gre ilem yaplacandan, zellikle tek kii ta-
rafndan hazrlanan raporlarda nem arz eder. Bu nedenle rapor hazrlayan kii
konuyla ilgili oluan kanaatini tarafsz bir ekilde ifade etmelidir. Bunlar daha ok
kiisel raporlar olarak adlandrlr. Birden ok kiinin hazrlad ve ortak gr
yanstan raporlar da ortak raporlar olarak adlandrlr. Bazen de bu raporlar peri-
yodik aralklarla gnlk, aylk, yllk vb. hazrlanabilir. Baz raporlarda konuyla il-
gili belgeler bulunabilir. Bu belgelerin tr, says ve kayna rapor sayfasnda be-
lirtilir ve Ekler bal altnda bu belgeler sralanabilir.
Raporu hazrlayan kii veya kiilerin ad, soyad, unvan ve imzalarnn raporda mutlaka yer
almas gerekir.
158
Tr k Di l i -I I
rnek 6.4: Rapor rnei
stiarenin Belgat Kitaplarndaki Seyri ve Onu Yeniden Anlama ve Sunma Dene-
mesi adl makale hakknda rapor
stiarenin Belgat Kitaplarndaki Seyri ve Onu Yeniden Anlama ve Sunma Denemesi ad-
l makale, edeb sanatlardan biri olan istiarenin belgat kitaplarndan gnmze kadar ta-
nmlamalar ve tasniflerini eletirel bir bak as ile deerlendirmektedir.
Yazar, istiarenin edeb sanatlarla ilgili kitaplardaki baz tanmlama ve rneklerinin hatal
olduunu, edebi sanatlarn gemiten gnmze nasl aktarldn ve aktarlrken ne gibi
hatalara dldn belgatla ilgili eserleri inceleyerek ortaya koymaktadr.
Kendi iinde bir tutarll, dzeni ve en nemlisi de bir tezi olan bu makale, bilimsel bir
yaklamla ele alnm, alanda bir boluu dolduran ve gzlem ve verilere dayanan zgn
bir alma olarak deerlendirilebilir.
Bu haliyle yaymlanabilir gibi grnen makale hakknda birka noktaya aada iaret
edilmitir:
1. Makalenin ilk cmlesi ok uzundur. Makalelerin ilk cmlelerinin okuyucuyu yazya
balama dncesi dikkate alndnda, tek ve uzun bir cmlede ok ey sylenmek
istenmi havas uyandrmak akademik sluba ters dmektedir. lk paragraf iin, bir-
ka cmleye blnen daha uygun bir slup tercih edilebilir.
2. Yazar, makalenin ilerleyen blmlerinden birini stiarenin Bat Retoriindeki Karl-
balna ayrmakta ve istiarenin Bat retoriindeki karlnn allusion olduunu
ve yanl ifade edildiini belirtmektedir. Yazar, sadece yanl kullanmna iaret et-
mekle kalmayp neri ortaya koysa byle bir balk makalenin btnl iinde an-
lam kazanacaktr.
Bu erevede nerilen dzeltmeler yapldktan sonra makalenin yaymlanmas uygundur.
10. 03. 2009
Do. Dr. Aye Begm Ylmaz
(mza)

z Gemi
z gemi, kamu veya zel kurulularn i bavurusu srasnda kiilerin nitelikleri-
ni ksaca anlatmalarn istedii yaz trdr. z gemi, kurulularn istedii nite-
liklere sahip kiiyi tercih edebilmesine olanak salar. Bu ekilde kurulular, birok
kiiyle birebir grmeden nce z gemie bakarak eleme yapma ansna sahip
olur. z gemi, uluslararas bilimsel bir terim olarak Curriculum Vitae (CV) ola-
rak adlandrlr. z gemite yazlan bilgilerin doru ve ispatlanabilir nitelikte olma-
sna zen gsterilmelidir. Gerekli bilgiler tek sayfada en iyi biimde ortaya konul-
maldr. yi hazrlanm bir z gemite adayn kim olduu, bugne kadar neler yap-
t, becerilerinin neler olduu, neleri bildii ve adayn gelecek hedefleri belgelenir.
159
z gemi, herhangi bir
kurum veya kurulu
tarafndan zel amalarla
istenen ve kiinin hayatn,
renimini, yeteneini,
deneyimini, i yapma
gcn belirten, ksaca
kiiyi tm zellikleri ile
tantan ksa bir yaz trdr.
rnek 6.5: z Gemi Formu rnei
Z GEM
Kiisel Bilgiler:
Ad, soyad :..................................
Doum yeri ve tarihi :..................................
Medeni durumu :...................................
Askerlik durumu :...................................
Src belgesi :...................................
Eitim Bilgileri: Yer Mezuniyet Tarihi
lkretim :................................................... .....................................
Lise : ............................................................ .....................................
niversite : .................................................. .....................................
Yksek Lisans: ............................................ .....................................
Doktora : ..................................................... .....................................
Yabanc dil ve derecesi :..............................
Bilgisayar bilgisi :..............................
Deneyimi:
Kurum veya Kurulu Ad Grevi Balama Tarihi Ayrlma Tarihi
......................................... ........... ........................ ...........................
......................................... ........... ........................ ...........................
Nitelikler, Beceriler:
Sertifikalar:.......................................................
Gerekletirilen projeler:.......................................
Yaynlar: .........................................................
lgi Alanlar:......................................................
Kiisel zellikler:................................................
Bavurulan :....................................................
Referans Olabilecek Kiiler:
1......................................................................
2. .....................................................................
Haberleme:
1. kametgah Adresi :........................................
2. Telefon :........................................
3. E-posta :........................................
4. Faks :........................................

160
Tr k Di l i -I I
Baz kurumlarn adaylarda arad bilgileri ieren hazr formlar mevcuttur. Eer
z gemi isteyen kurumun belirli bir formu yoksa sralamaya ad, adres ve telefon
numaras, medeni durum gibi kiisel bilgiler vermekle balanr. lk iten balaya-
rak allan iyerleri, yaplan grevler, tanan unvanlar belirtilir. Eitimle ilgili bil-
giler, ilkretim sonras alan ve dzeyleri de belirtilerek tarih sras ile yazlr. Sa-
hip olunan beceriler, girmek istenen ile balanty ortaya karacak bir ekilde s-
ralanr. Alnm olan eitimler, zel kurslar, seminerler ve akademik almalar be-
lirtilir. Kiisel veya sosyal baarlar, ye olunan kurulular, sosyal faaliyetler ve zel
ilgi alanlar yazlr. z gemite referans yazmak zorunluluu yoktur. Ancak iste-
nildii takdirde referans alnabilecek kiilerin adlar, meslekleri ve i adresleri, te-
lefonlar verilmelidir. Baz referanslar z gemi sayfasndan ayr olarak mektup bi-
iminde oluturulabilir.
z gemi beyaz, dz bir kda yazlr. z gemiin el yazs ile yazlmas ter-
cih edilmediinden daktilo veya bilgisayar ile yazlmaldr. Haberlemek iin ak
adres yazlmal, e-posta adresi olarak kiinin ad ve soyad veya ksaltlm biimi
kullanlmal, sanal ve takma adlar kullanlmamaldr.
zel Yazmalar
zel yazmalar, kiiler arasnda yaplan ve genellikle zel konular ieren yaz-
malardr. zel yazmalar, amalarna ve yazm biimlerine gre farkllk gsterir.
Aada zel yazma trlerine yer verilmitir.
Mektup
Mektup, bir yakna bir dilei, istei ya da arzuyu iletmek amacyla yazlan yazla-
ra denir. Kii veya kurumlar arasnda zel veya resm iletiimi salayan bir yaz t-
r olan mektup, gemite en ok kullanlan iletiim arac olmasna karn gn-
mzde kullanm skln yitirmi bir trdr. Mektuplar genellikle izgisiz, beyaz
kada yazlr. zel ve edeb mektuba bir hitap ile balanr. Bu hitap, mektup ya-
zlan kiinin yaknlna ve samimiyet derecesine gre farkllk arz edebilir. Mektu-
bun tarihi, kdn sa st kenarna yazlr. Mektuplar, iledikleri konuya gre zel
mektup, edeb mektup, i mektuplar, resm mektuplar ve ak mektup olmak ze-
re olmak zere be gruba ayrlr.
Resm yazmalar ve zel yazmalar arasnda ne gibi farklar vardr?
zel Mektup
Yakn akrabalar ve arkadalar arasnda yazlan, zel konular ieren mektuplardr.
Bu trden mektuplar sadece yazan ve kendisine yazlan ilgilendirir. Bu tr mek-
tuplarda yaknlarndan haber almak, kendisi ve evresiyle ilgili yeni haberleri de
kar tarafa iletmek amalanr. zel mektubun dier bir zelliiyse insanlarn duy-
gu dnyalarn yanstmasdr. Mektubu zel klan da mektubun bu yndr. Bu
mektuplarn ee dosta, akrabalara yazlanlarna salk mektuplar; grlen yardm,
iyilik, anlay zerine yazlanlara tebrik mektuplar; nian, nikah, dn, al a-
rs ifade edenlere davet mektuplar denmektedir.
zel mektup, hitap cmlesiyle balar. Mektubun metin blm yazl amac-
na uygun olarak dzenlenir. Metin blmnn sonunda selam, sayg ve iyilik
bildiren ifadeler yer alr. Yaznn sa altna imza atldktan sonra ad ve soyad ya-
zlr. Aada Behet Necatigilin ailesine yazd mektubu zel mektup rnei
olarak okuyabilirsiniz.

3
zellikle duygu ve
dncelerin anlatm arac
olarak kullanlan zel
mektup, gnmzde
teknolojinin gelimesiyle
birlikte glgede kalm bir
yaz trdr.

Baz kaynaklarda anlatm zelliklerindeki benzerlikten dolay zel mektuplar
iinde deerlendirilen edeb mektuplar, edebiyat dnyas iindeki kiilerin yazdk-
lar mektuplardr. Bu mektuplarn sanatsal yn daha ar basmakta ve genellikle
sonraki yllarda edebiyat aratrmaclar tarafndan yaymlanmaktadr. Aada Ril-
kenin yazd mektubu edeb mektup rnei olarak okuyabilirsiniz.
Bir yazl anlatm tr olarak edeb mektuplar ieren mektup ile ilgili ayrntl bilgi edin-
mek isterseniz Hece Dergisi Mektup zel Saysn inceleyebilirsiniz. (Ankara, Hece Ya-
ynlar, Say: 114 / 115 / 116, 2006)
161
rnek 6.6: zel Mektup rnei
Knokke-Le Zoute, 30 Austos 1974, Cuma
Sevgili Huriye, Selma, Aye,
Saat leden sonra drd eyrek geiyor. Evvelki gn le st Brksele gelmitik.
Binbir tel iinde, sora sorutura gideceimiz yeri rendik. Valizleri hava alannda ema-
netiye brakmtk, orta halli bir lokantada 200 franga bir kap yemekle iki bardak bira ie-
rek gene havaalanna dndk trenle. Bavullar alp tekrar Brksel. Oradan baka trene bi-
nip Knokke-Le Zoute denilen yere geldik. Bize ayrlan oteli bulduk. Ayr odalara yerle-
tik. Gece dokuz buua geliyordu. Sokaklar tarayp lokanta vitrinlerindeki yemek fiyat
listelerine bakarak, en ehvenini seip karnmz doyurduk. //
iir toplantlar bu sabah onda balad. A konumalar saat 12:00ye kadar srd. Sa-
at 3te tekrar toplanlmak zere len tatili yapld. Konumalar Franszca. Ben hep Avus-
turya heyetine bakndm, gece bulamamtm kimseyi, le zeri yakalara baka baka, on
sene kadar nce birka iirini evirip Trk Dili dergisinde bastrdm Ernst Jandl yaka-
ladm, iki de arkada vard. Tanttm kendimi. Meer onlar da Franszca bilmezlermi. Bu-
nu renince iim rahat etti. ()
urda cumartesi, pazar, pazartesi, gn kald. O da geer. 4 Eyll aramba gn
Brkselden stanbula uacaz herhalde. Belika mthi pahal. Tahsinle vitrinlere bak-
yoruz hep. Tahsin mukayeseler yapyor. Fransadan sonra en pahal yeriymi Avrupann.
3170 franktan 1200 frank kald gn iinde. Ortada alnm birey yok. Gideriz, ederiz,
Paris, Londra deyip duruyorduk. imdi arpac kumrusu gibi dnyoruz. Tahsin nce
yle yle diyor, sonunda benim dediime geliyor, dnmeye balyor. Hi deilse ben
her gece gmlek ykyorum, Tahsin onu bile yapmyor. Hasl boa koyuyoruz dolmuyor,
doluya koyuyoruz almyor.
Dur bakalm!..
Gene yazarm.
Kimseye kart gnderemedim, eniyorum, iimden gelmiyor.
Her ey nce i rahatlna bal. Siz benim iin Beiktaa kapanmayn, benim ne za-
man dneceim belli deil. Kumburgazda da bulurum sizi.
Gene yazarm. Gn ola, hayrola! Gzlerinizden perim.
B. Necatigil

162
Tr k Di l i -I I
Mektubu
mektuplar, ile ilgili konularda ticari kurulularn birbirleriyle ya da ticari kuru-
lularla kiilerin iletiimlerinde kullanlan mektuplardr. Bu mektuplarda konusu
ne olursa olsun bir i veya hizmet sz konusudur. Bu mektup trnde ksa, z, an-
lalr ve kesin ifadeler kullanlr. Bir i mektubu hitap cmlesiyle balar. Kadn
sa tarafna tarih yazlr. Adres ve tarihten sonra uygun bir aralk braklr, paragraf
yaplarak dorudan istek yazlr. Ardndan istek, ihtiya ya da mektup konusu olan
Birden fazla istek, bir i
mektubunda dile getirilmez,
her istek ayr bir mektupta
ifade edilir. Kurumlar
arasndaki i mektuplar,
kurumlarn ad ve adreslerini
belirten zel katlara
yazlr.
rnek 6.7: Edeb Mektup rnei
(... ) iirlerinizin iyi olup olmadn soruyorsunuz. Bana yneltiyorsunuz bu soruyu.
Daha nce de bakalarna ynelttiniz. Dergilere yolluyorsunuz iirlerinizi. Onlar baka i-
irlerle karlatryorsunuz ve kimi dergilerin yaz ileri kurullarnn iirlerinizi geri evir-
meleri sizi tedirgin ediyor. Mademki bir t iin bavurdunuz bana, size bu tr giriim-
lerden tmyle el ekmenizi salk vereceim. Gzlerinizi dar evirmisiniz; ama ite en
bata vazgemeniz gereken ey. Kimse akl veremez, yardm elini uzatamaz size, hi kim-
se. Tek kar yol gzlerinizi kendi zerinize evirmenizdir. Size yazmanz buyuran nede-
ni aratrp ele geirmeye baknz. Yreinizin t en dip kesinde kk salp salmadn
aratrnz bu nedenin. Yazmanz diyelim yasakland, lr mydnz o zaman ya da ya-
ar mydnz eskisi gibi, bunu aklayn kendi kendinize. zellikle unu yapn: Geceleri-
nizin en kuytu saatinde kendinize u soruyu yneltin: lle de yazmam gerekiyor mu? De-
in iinizi, diplere inin, derinlerden bir yant ele geirmeye aln. Ve bu yant onaylay-
c nitelik tayorsa sorduunuz sorunun karsna, evet yazmam gerekiyor gibi gl ve
yaln bir yantla kabiliyorsanz o zaman bu zorunlulua gre kurun yaamanz; en su-
dan, en deersiz saatine dek yaamnz bu isel drtnn simgesi ve kant yapn. O za-
man yeryzndeki ilk insan sizmisiniz gibi grdnz ve yaadnz, sevdiiniz ve yi-
tirdiiniz ne varsa dile getirmeye aln. Ak iirleri yazmaya zenmeyin, herkesin pek
aina olduu, pek allm biimlerden kan, hepsinden zordur bunlar nk, gemiten
eli yz dzgn, hatta kimisi nefis denecek ynla iirin elde bulunduu bir alanda z-
gn eserler yaratabilmek byk bir gc, olgun bir beceriyi gerektirir. Dolaysyla, genel
temalardan kurtulup kendi gnlk yaamnzn temalarna snnz; hznlerinizi, istekle-
rinizi, geici dncelerinizi, herhangi bir gzellie kar duyduunuz inanc anlatn; i-
ten, rtkanlktan uzak, alak gnll bir yreklilikle anlatn btn bunlar; ruhunuzda-
kileri da vurabilmek iin evrenizdeki nesnelerden, dlerinizdeki imgelerden, anmsa-
malarnzdaki grntlerden yararlann. Gnlk yaamnz size yoksul grnyorsa su-
lamayn onu; kendi kendinizi sulama konusu yapn, gnlk yaamn zenginliklerini sah-
neye davet edebilecek kadar air saylamayacanz syleyin kendinize; nk yaratc ki-
iler iin sefalet diye bir eyin, sefil ve zerinde durulmaya demez bir eyin sz edile-
mez. Diyelim bir tutukevindesiniz de duvarlar d dnyann seslerinden hibirini ieri
koyvermiyor, duygularnz tarafndan alglanmasn nlyor bunun. Byle bir durumda bi-
le ocukluunuz, bu olaanst, bu krallara yarar zenginlik, bu anmsamalarn hazinesi
hl sizin iinizde deil midir? Dikkatinizi bu hazineye yneltin. Gemiin derinliklerine
gmlm uzak duyumsamalar iinizden ekip karn gn na; bylelikle kiiliiniz
salamlaacak, yalnzlnz alp yaylarak lo bir eve dnecek ve bakalarnn ama-
tas bu evin uzandan geip gidecektir. (...)
Rilke, Rainer Maria, Gen Bir aire Mektuplar, (ev. Kmuran ipal), stanbul, 2001.

durum ksaca ele alnr. Bu blmden sonra sayg ifadesiyle mektup sona erer. Me-
tin blmnn sa altna ad ve soyad yazlarak st ksm imzalanr.
Resm Mektup
Resm dairelerin ve tzel kiilik tayan kurulularn birbirlerine yazdklar resm
yazlarla, bunlarn vatandalarn bavurularna verdikleri yazl cevaplara denir.
Resm mektuplar ve i mektuplar biim ve ierik asndan bakldnda dileke
yazm ile benzerlik gstermektedir. Dilekeden fark, bu tr mektuplarda tarihle
birlikte mektubun sra numaras ve konusunun belirtilmesidir. Cevap niteliinde
olan resm mektuplarda ilgi hanesine cevab olduu mektubun say ve tarihi, ko-
nu balna da ksaca maksat yazlr. Bundan sonra iki ya da satr aral bra-
klarak mektup yazlr.
Konu ile ilgili olarak dileke rneine bakabilirsiniz.
Ak Mektup
Herhangi bir dncenin, grn aklanmas veya bir tezin savunulmas ve hal-
ka duyurulmas iin yazlan ve gazete veya dergi araclyla yaymlanan mektup-
lardr. Toplumu ilgilendiren ya da bireysel bir konuda kamuoyunun da desteini
almak maksadyla etki artrmak amal yazlan mektup trdr.
163
rnek 6.8: Mektubu rnei
GRAFKER YAYINLARI ANONM RKETNE
1. Cadde, 33. Sokak No: 6, Balgat/ Ankara
12. 04. 2010
Yaynevinizin 2002 ylnda basm olduu, Do Dr. Ata Adem tarafndan hazrlanan
Trke retiminde ada Yntemler balkl eseri ok aramama ramen bulamadm.
Yaynevinizde varsa bu eserden 5 adet gndermenizi istiyorum. Mevcudunun olduunu
ve gnderebileceinizi bildirmeniz halinde banka hesabnza havale yapacam.
Sayglarm sunar, ilginiz iin imdiden teekkr ederim.
(mza)
Bayram Tezcan
Adres: .....................
........................
Telefon ve e-posta:.......................

164
Tr k Di l i -I I
Bilimsel yazlarn farklln aklayabilmek
Bilimsel yaz, yazarn konu ile ilgili baka kay-
naklara gndermede bulunmas sebebiyle ara-
trma sreci gerektiren ve anlatm tarz ile de
zenle oluturulmas gereken bir yaz trdr.
Yani bilimsel bir aratrma yazar, konusuyla ilgi-
li kaynak aratrmas yapmak, bu kaynaklarn
hangilerini yazsnda kullanacan belirlemek,
kullanaca alntlar yazda hangi yazm standar-
dna uygun olarak vereceini dnmek, dn-
celerini hangi kelimelerle ifade edeceine karar
vermek gibi konularda belirleyici olmak duru-
mundadr. Byle bir yaz ortaya koyabilmek bir
aratrma ve yazma safhasn ieren, ortaya ko-
nacak yaznn uzunluuna gre deien, zaman
alacak bir sre gerektirmektedir.
Bilimsel aratrma srecini ve bilimsel slubu be-
timleyebilmek
Bilimsel yntemlerle oluturulan bir yaz, sadece
yazarn duygu ve dncelerinin ifadesinin te-
sinde, baka bilimsel kaynaklarn da incelenme-
sini ve bu kaynaklardan yararlanlmasn zorunlu
klan bir yaz olmas sebebiyle bir sre gerektir-
mektedir. Bu sre, allacak konuya karar ve-
rilmesi ile balar. Seilecek konu, zmne ih-
tiya duyulan bir problem olmaldr. Konu belir-
lendikten sonra yaplacak ilk i konuyla ilgili da-
ha nce yaplm almalar belirleyip incele-
mektir. Bylece aratrmacnn konuya katksnn
ne olaca daha da netlik kazanacaktr. Konuyla
ilgili kaynaklar ve bilgileri yazya dntrmeye
hazr olan yazar, yaznn giri blmnde aratr-
mann amacn aka ifade etmelidir. Giri bl-
mnn ardndan aratrmac, yazsna balar ve
girite izleyeceini belirttii yntemle, snrlad
konu ve sorduu sorular erevesinde yazsn
oluturur.
Bilimsel aratrmalarda dncelerin hangi keli-
melerle ifade edilecei nemli bir konudur. Bi-
limsel slup, bu tr aratrmalarda tercih edilme-
si gereken bir sluptur. Yazar, bu slup ereve-
sinde kiisel ve duygusal ifadelerden, gnlk ko-
numa dilinden, polemikten kanmaldr. Ayn
zamanda genelleyici ve belirsiz ifadeler ve kant-
lanamayacak dncelerin de bilimsel slupta
yeri yoktur. Bilimsel slubun en bata gelen zel-
lii kelime ekonomisi olarak tanmlanan, anla-
tlmak isten eyi en ak ve en az kelime ile ifa-
de etme anlamndaki yntemdir.
Bilimsel bir yazda kaynak gsterimi ve kaynak-
a yazmn deerlendirebilmek
Bilimsel almalarda yararlanlan kaynaklara
gndermede bulunmak, dikkat edilmesi gere-
ken en nemli noktadr. Kaynaklara atf yap-
mak, kendi grmzn nerede durduunu
vurgulamak, konuya katkmzn ne olduunu or-
taya koymak ve konu ile ilgili aratrma yapan-
lara allan konu ile ilgili bir ereve sunmak
alarndan nemlidir.
Bilimsel yaz ltlerini standart hale getirmek
amacyla uluslar aras yayn ve bilim kurulular
genel kabul gren birtakm yazm tarzlar belir-
lemilerdir. Bu kurallar, bilimsel yazlarn gve-
nilirliini, yazm tekdzeliini ve alntlarn d-
zenliliini salayc zellikler iermektedir. Ma-
kale gibi ksa yaz trlerinde alnt yaptktan son-
ra kayna metnin iinde gsteren sistemlere
karlk kitap, tez gibi uzun yaptlarda kayna
dipnotta gstermek daha ok tercih edilmekte-
dir. Her iki durumda da kaynaklarn metnin so-
nundaki kaynaka bal altnda verilmesi ge-
rekmektedir.
Yazma trlerini rneklendirebilmek
Yazma trleri, resm ve zel yazmalar olmak
zere iki gruba ayrlr. Resm yaz, devlet kurum-
larnn kendi aralarnda veya kii ve zel kuru-
lularla iletiimlerini salamak amacyla yazlan
yazlardr ve bilimsel yazlarda olduu gibi bu tr
yazlarda da, uzun anlatma dayal edebiyat tr-
lerinden farkl olarak konuyu dorudan ifade et-
mek amalanr. Dileke, tutanak, karar, rapor, z
gemi resm yaz trleridir. zel yazmalar ise
daha kiisel sebeplerle yazlan mektup trleridir.
zel mektup, edeb mektup, resm mektup, i
mektubu ve ak mektup olmak zere be grup-
ta deerlendirilmektedir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A

165
Bilimsel bir aratrma yazar, konusuyla ilgili kaynak
aratrmas yapmak, bu kaynaklarn hangilerini yaz-
snda kullanacan belirlemek, kullanaca alntlar
yazda hangi yazm standartna uygun olarak verece-
ini dnmek, dncelerini hangi kelimelerle ifade
edeceine karar vermek gibi konularda belirleyici ol-
mak durumundadr.
1. Aadaki seeneklerden hangisi bu zellikleri ba-
rndran bir yaz trdr?
a. Fkra
b. Deneme
c. Makale
d. Ke yazs
e. Rportaj
2. Bilimsel slup asndan deerlendirirsek, sylen-
mek istenen eyi dorudan ifade etmesi, kelime ekono-
misi yntemini uygulamas bakmndan aadakilerden
hangi iki yaz trn bir arada dnmemiz gerekir?
a. Deneme-makale
b. Tutanak-hikye
c. Roman-makale
d. Makale-dileke
e. Karar-ke yazs
3. Aadaki seeneklerden hangisi bilimsel bir aratr-
ma yazsnn srecini doru gstermektedir?
a. Konuya karar vermek- yaznn yntemini ifade
etmek- konuyla ilgili yaplan almalar incele-
mek- sonuca ulamak- ilgili kaynaklardan alnt-
lar yapmak.
b. Konuya karar vermek- konuyla ilgili yaplan a-
lmalar incelemek- yaznn yntemini ifade et-
mek- ilgili kaynaklardan alntlar yapmak- sonu-
ca ulamak.
c. Konuyla ilgili yaplan almalar incelemek- Ko-
nuya karar vermek- yaznn yntemini ifade et-
mek- ilgili kaynaklardan alntlar yapmak- sonu-
ca ulamak.
d. Konuyla ilgili yaplan almalar incelemek- Ko-
nuya karar vermek- ilgili kaynaklardan alntlar
yapmak- yaznn yntemini ifade etmek- sonuca
ulamak.
e. Yaznn yntemini ifade etmek- Konuya karar
vermek- konuyla ilgili yaplan almalar ince-
lemek- ilgili kaynaklardan alntlar yapmak- so-
nuca ulamak.
4. Aadaki seeneklerden hangisi bilimsel anlatmn
zelliklerinden biri deildir?
a. Kiisel ve duygusal ifadeler yer almaz.
b. Dncelerin birbirine bal uzun cmlelerle ifa-
desi makbuldr.
c. Genelleyici ve mulak ifadeler olmamaldr.
d. Kelime ekonomisi yntemi tercih edilmelidir.
e. Kuralsz, devrik cmlelere yer verilmemelidir.
5. Aadaki seeneklerden hangisi bilimsel yazmda
standartlamann nemini vurgulayan bir cevap de-
ildir?
a. Bilgiye kolay eriimi salar.
b. Gelimi aratrmalarn planlanarak uygulanma-
sn salar.
c. Zaman kaybn nler.
d. Aratrmalarn uluslararas bir dzey kazanmas-
na yardmc olur.
e. Sonuca ulamaya yardmc olur.
6. Dnyada kabul gren genel yazm standartlarna g-
re ekonomi, iletme, eitim, sosyoloji, psikoloji, antro-
poloji, siyaset bilimi ve biyoloji alanlarnda tercih edi-
len stil ile edebiyat, tarih, felsefe, modern ve klasik dil-
ler gibi beeri bilimler dallarnda kullanlan yazm stille-
ri aadaki hangi seenekte doru srayla verilmitir?
a. APA-MLA
b. CONSORT-APA
c. MLA-APA
d. AMA-MLA
e. CHICAGO-MLA
7. Bilimsel bir yaznn kaynaka listesini oluturur-
ken aadaki seeneklerden hangisine dikkat etmek
gerekir?
a. Hangi kaynaktan daha ok yararlanldysa ona
gre bir sralama yapmak
b. Kaynaklar yazarlarnn konuyla ilgili nemine
gre sralamak
c. Kaynaklarn yazar soyadna gre alfabetik ola-
rak sralanmas
d. Kaynaklarn yazar adna gre alfabetik olarak
sralanmas
e. Kaynaklarn eser adna gre alfabetik olarak
sralamas
Kendimizi Snayalm

166
Tr k Di l i -I I
8. Aadaki seeneklerden hangisi bilimsel bir al-
mada kaynak gstermenin gerekliliine dair bir gerek-
e sunmaz?
a. Okuyucuya alntlarn asl kaynaa uygunluu-
nu denetleme imkn vermek
b. Aratrmada ileri srlen gr ve olgular, var-
sa destekleyen ve desteklemeyen gr ve olgu-
larn varln belirterek, aratrmacnn, bunlar
gz nne aldn kantlamak
c. Yaznn sayfa saysn artrmaya yardmc olmak
d. Okuyucuya ayn konuda, yararlanabilecei ba-
ka nemli kaynaklar tantmak
e. Yararlanlan kaynaklarn yazarlarna kredi vere-
rek, ahlaki ve yasal kurallara uymak
9. Aadaki seeneklerden hangisi resm yazma tr-
lerinden biri deildir?
a. Dileke
b. Edebi mektup
c. Karar
d. Tutanak
e. Rapor
10. I. Baz resm kurulularn veya tzel kiilerin bir
konu zerine yaptklar toplant veya oturumlar-
dan sonra oluan grlerin sonularnn onanm
deftere yazlmas ile ortaya kan yaz tr
II. Resm ya da zel kurululara, gerek ya da tzel
kiilere yazlan, bir dilei, istei, ihbar ve ikayeti
bildirmek zere veya herhangi bir konuda bilgi sor-
mak amacyla yazlan resm mektup
III. Meclis, kurul, toplant, mahkeme gibi yerlerde
sylenen szlerin, tespit edildii anda aynen yazya
geirilmesiyle oluturulan yaz tr
Yukarda tanmlanan yaz trleri srasyla hangi see-
nekte doru olarak verilmitir?
a. Dileke-z gemi-tutanak
b. Karar-tutanak-dileke
c. z gemi-i mektubu-karar
d. Karar-dileke-tutanak
e. Rapor-tutanak-dileke
Dedektif ve pular
Atasznde deinilen samanlkta ine arama abasnn
eziyet verici yan, inenin orada olduundan emin ol-
mamamzdr. Alan snrl, nesne belli olduuna gre i-
nenin bulunmas olasdr. Kukusuz yeterince zen ve
sabr gsterildiinde bir ift gz ve bir ift elle kolayca
bulunabilir. Saplar balyalanp byk bir mknatsla tara-
nrsa abanzn oyun haline dnebilecek kadar ko-
laylaaca kesindir.
Bu peri masal problemi ile aratrmacnn gerekleri
aratrmas arasnda benzerlik vardr. Aratrmacnn
bulmaya alt bilgi, byk olaslkla bir kitaptadr ve
bu kitap bir ktphanededir; bunu bulmak iin doru
balyay bulup (bir kitap veya dergi) ineye benzer bil-
giyi ekip karmak iin manyetik zekasn kullanmas
yeterlidir.
Ktphane kaytl bilgilerin byk bir ksmnn top-
land bir hazinedir. Bat Afrika konusundaki makale-
nin yazar, Fernando Poya den yllk yamur mikta-
rnn 2.5. m olduunu ktphanedeki bir kitaptan bu-
larak yazmtr. Yamur orann, kendisinin lmesi ola-
nakszd. Grg tanklarndan dorudan bilgi almak ya
da olay yerinde grmelerle aratrma yapmak dn-
da, laboratuvar ve ak alan almas veya kalntlarn
incelenmesi almasnda, bilgiye giden en ksa yol, k-
tphane aratrmasdr. (...) Ktphane, aratrmacnn
urayaca ilk limandr.
e yeni balam bir aratrmacnn yabanc bir ktp-
hanede kendini akn, yalnz ve kaybolmu hissetmesi
doaldr. Ktphaneyi renmeye karar vererek bu
duygudan hemen kurtulabilirsiniz. Hangi byklkte
olursa olsun her ktphanede, deneyimli bir aratrma-
cnn bir bakta kavrayaca ortak zellikler vardr. Bu
birka ortak noktay kefettikten sonra bir ktphaneyi
iyi tanmann, hepsini tanmak anlamna geleceini he-
men kavrarsnz.
Kaynak: Barzun, J. Ve Graff, H.F. (1997). Modern
Aratrmac. (ev. F. Dilber). Ankara: TBTAK Pop-
ler Bilim Kitaplar, 45-46.
Yaamn inden

167
1. c Yantnz yanl ise Bilimsel Yazlar konusunu
2. d Yantnz yanl ise Bilimsel Yazlar konusunu
3. b Yantnz yanl ise Bilimsel Aratrma Sreci
konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. b Yantnz yanl ise Bilimsel Aratrmada Dil ve
Anlatm konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. e Yantnz yanl ise Dnyada Kabul Gren Ya-
zm Stilleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise Yazmda Standartlama ko-
7. c Yantnz yanl ise Kaynak Gsterme konu-
8. c Yantnz yanl ise Kaynaka Yazm konusu-
9. b Yantnz yanl ise Resm Yazmalar konusu-
10. d Yantnz yanl ise Resm Yazmalar konusu-
Sra Sizde 1
Bilimsel bir aratrma, yazarn konu ile ilgili baka kay-
naklara gndermede bulunmas sebebiyle aratrma s-
reci gerektiren ve anlatm tarz ile de zenle oluturul-
mas gereken bir yaz trdr. Yani bilimsel bir aratr-
ma yazar, konusuyla ilgili nce bir kaynak aratrmas
yapmak durumundadr. Daha sonra bu kaynaklarn han-
gilerini yazsnda kullanacan belirlemek, kullanaca
alntlar yazda hangi yazm standartna uygun olarak
vereceini dnmek, dncelerini hangi kelimelerle
ifade edeceine karar vermek gibi konularda belirleyi-
ci olmak durumundadr. Byle bir yaz ortaya koyabil-
mek bir aratrma ve yazma safhasn ieren, ortaya ko-
nacak yaznn uzunluuna gre deien, zaman alacak
bir sre gerektirmektedir. Byle bir sre de bilimsel
aratrma olarak adlandrlmaktadr. Hikaye, deneme,
ke yazs gibi yaz trlerinde byle bir srece gerek
yoktur. Bu trden yazlar, kiinin kendisiyle ba baa
kalarak yazabilecei ilhama dayal trlerdir.
Sra Sizde 2
Bilimsel aratrmalarda tercih edilmesi gereken slup
akademik sluptur. Yazar, bu slup erevesinde, kii-
sel ifadelerden ve gnlk konuma dilinde tercih edi-
len polemik slubundan kanmaldr. Ayn zamanda
genelleyici ve mulak ifadeler ve kantlanamayacak d-
ncelerin de akademik slupta yeri yoktur. Akademik
slubun en bata gelen zellii, kelime ekonomisi
olarak tanmlanan, anlatlmak istenen eyi en ak ve
en az kelime ile ifade etme anlamndaki yntemdir. D-
ncelerin kuralsz, devrik cmle yapsyla ve fiilsiz
cmlelerle ifadesinden kanlmaldr.
Sra Sizde 3
Resm yaz, devlet kurumlarnn kendi aralarnda ve-
ya kii ve zel kurulularla iletiimlerini salamak
amacyla yazlan yazlardr. Dileke, tutanak, karar gi-
bi yaz trleri bu gruba girer. zel yazmalar ise da-
ha ok kiisel konularla ilgili yazlan mektup formun-
daki yazlardr. Resm yazlarda, uzun anlatma dayal
edebiyat trlerinden farkl olarak konuyu dorudan
ifade etmek amalanr. Bu tr yazlarda estetik kayg,
slup zellii, kurgusallk ve dnce aktarm aran-
maz. zellikle edeb ve zel mektuplarda ise duygu
ve dncelerin herhangi bir forma bal kalmakszn
aktarm sz konusudur.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar

Arkan, R. (2004). Aratrma Teknikleri ve Rapor Ha-
zrlama. Ankara: Asil Yay.
Arl, M., Hamil N. (2003). Bilimsel Aratrmaya Giri.
Ankara: Gazi Yay.
Armay, U. (1998). Bilimsel Aratrma ve Yazma El
Kitab. stanbul: Der Yay.
Arslantrk, Z.(1995). Aratrma Metot ve Teknikleri.
stanbul: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi
Vakf Yay.
Bailey, E. vd. (1994). Bilimsel Makaleleri Hazrlama
ve Yazma Teknii. ev. Kaan Edis vd. stanbul:
Birsen Yay.
Binbaolu C. (1988). Eitime Giri. Ankara.
Booth, Wayne et al. (1995). The Craft of Research.
USA: University of Chicago Press.
Cebeci, S. (1994). Bilimsel Aratrma ve Yazma Tek-
nikleri. stanbul: Alfa Yay.
Durmu, M. (Ed.) (2010). niversiteler in Trk Di-
li El Kitab. Ankara: Grafiker Yay.
Ekiz, D. (2003). Eitimde Aratrma Yntem ve Me-
todlarna Giri. Ankara: An Yay.
Goode William ve Paul Hatt (1973). Sosyal Bilimlerde
Aratrma Metotlar. ev. Ruen Kele. Ankara:
Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits Yay.
slamolu, A. H. (2003). Bilimsel Aratrma Yntem-
leri. stanbul: Beta Yay.
Kaptan, S. (1977). Bilimsel Aratrma Teknikleri. An-
kara: Tekk Matbaas.
Karasar, N. (2004). Bilimsel Aratrma Yntemi. An-
kara: Nobel Yay.
__________. (2004). Aratrmalarda Rapor Hazrla-
ma. Ankara: Nobel Yay.
Korkmaz, Z.vd. (2007). Trk Dili ve Kompozisyon.
Ankara: Ekin Yay.
Northey, M. et al. (2009). Making Sense: A Students
Guide to Research and Writing. England: Oxford
University Press.
zdamar, K. (2003). Modern Bilimsel Aratrma Yn-
temleri. Eskiehir: Kaan Yay.
Saray, M. (2003). Bilimsel Aratrma Yntemleri El
Kitab. stanbul: antay Yay.
Seyidolu, H. (2003). Bilimsel Aratrma ve Yazma
El Kitab. stanbul: Gzem Can Yay.
Trkbal, A. (2003). Bilimsel Aratrma Yntemleri
ve Yazma Teknikleri. stanbul: Aktif Yay.
Trkdoan, O. (2003). Bilimsel Aratrma Metodolo-
jisi. stanbul: Tima Yay.
imek, . (1983). Aratrma Teknikleri. stanbul: Ye-
ni Asya Yay.
stdal, M. ve Kural, G. (1997). Bilimsel Aratrma Na-
sl Yaplr Nasl Yazlr. stanbul: Beta Yay.
Yakc, A. vd.(2010). niversiteler in Trk Dili ve
Kompozisyon Bilgileri. Ankara: Gazi Kitabevi.
Yldrm, C. (1997). Bilimsel Dnme Yntemi. An-
kara: Bilgi Yay.
Tr k Di l i -I I
168

169
Arl, M. ve Nazik, H. (2010). Bilimsel Aratrmaya Gi-
ri. Ankara: Gazi Kitabevi.
Bykztrk, . vd. (2012). Bilimsel Aratrma Yn-
temleri (11. Bask). Ankara: Pegem Akademi Ya-
ynclk.
Moles, A. (2001). Belirsizin Bilimleri. (ev. Nuri Bil-
gin). stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Ku, E. (2003). Nicel -Nitel Aratrma Teknikleri. An-
kara: An Yaynclk
imek, H. ve Yldrm, A. (2011). Sosyal Bilimlerde
Nitel Aratrma Yntemleri. Ankara: Sekin Ya-
ynclk.

Okumann temel niteliklerini sralayabilecek,
Okuduunu anlama kavramn deerlendirebilecek,
Okuma alkanl kavramn irdeleyebilecek,
Okuduunu anlama stratejilerini sralayabilecek,
Eletirel okuma kavramn aklayabilecek,
Dinlemenin temel niteliklerini sralayabilecek,
Dinleme srecini etkileyen faktrleri deerlendirebilecek,
Dinleme trlerini sralayabilecek,
Okuma-dinleme ilikisini betimleyebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
indekiler
Okuma
Okuduunu anlama
Okuma alkanl
Okuduunu anlama stratejisi
Eletirel okuma
Dinleme
Dinleme sreci
Dinleme yntemleri
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trk Dili-II Okuma ve Dinleme

OKUMA
OKUDUUNU ANLAMA
STRATEJLER
ELETREL OKUMA
DNLEME
OKUMA-DNLEME LKS
7
TRK DL-II

OKUMA
Temel dil becerileri, anlama ve anlatma olmak zere iki temel bileen zerine ku-
rulmutur. Bu temel beceriler iinde ekil 7.1de grld gibi okuma ve dinle-
me anlamann; konuma ve yazma ise anlatmann alt bileenidir.
Bir yazy, btn eleriyle alglama, anlama ve kavrama sreci olarak nitelen-
dirilen ve ok karmak bir sre olan okuma ile ilgili deiik tanmlara rastlamak
mmkn. Yaplan tanmlara bakldnda okumayla ilgili mekanik ve anlamsal vur-
gularn youn olduu dikkati ekmektedir. n bilgilerin kullanlmas, zihinde ya-
plandrma, anlam kurma, analiz, sentez, ilikilendirme, deerlendirme, rgtleme
gibi ilemlerin bu srete gerekletii dnldnde okuma srecinin bellein
geliimine nemli katklar olduu sylenebilir. Okuma ile ilgili tanmlar bir araya
getirildiinde okumann ilevlerini de ieren yle bir tanma ulalabilir:
Okuma; okurlarn yazl metinden anlam kardklar ya da yorumlarda bu-
lunduklar (Tompkins, 1997: 250), n bilgilerini kullandklar, yazar ve okur ara-
sndaki etkili iletiime dayal, uygun bir yntem ve ama dorultusunda dzenli
bir ortamda gerekletirilen anlam kurma sreci (Akyol, 2003), insanlarn kendi
aralarnda nceden kararlatrdklar zel sembollerin duyu organlar yoluyla alg-
lanp beyin tarafndan yorumlanarak deerlendirilmesi (Yaln, 2002: 47), yazya
geirilmi bir metne bakarak bunu sessizce zmleyip anlama, seslere evirme
(TDK, 2009) bir yazdaki sembolleri tanma ve anlamlandrma etkinlii (Yangn,
1999: 68), yazl bir metnin iletmek istediini alabilme, anlama (zen, 2001: 91)
demektir.
Okuma ve Dinleme
ekil 7.1
TEMEL DL BECERLER
Anlama Anlatma
Okuma Dinleme Konuma Yazma
Temel Dil Becerileri
ve Bileenleri

Yeni teknolojiler, insanolunun dnyay alglama yollarn ve dnya ile etkile-
imini deitirmitir. 20. yzyln ikinci yarsndan sonra elektronik teknolojilerin
yaygnlk kazanmasyla yeniliklerin ard arkas durmamtr. Bu yenilikler insanla-
rn okuma alkanlklarn da dorudan etkiler duruma gelmitir.
Temel dil becerileri ve alt bileenleri nelerdir?
Okuma eylemi yazl simgeleri anlamlandrma ile ilgili iken okuduunu anlama daha kar-
mak bir bilisel sreci gerektiren anlamlandrma sreci olmasna karn okuma, okudu-
unu anlama ve okuma becerisi zaman zaman birbirinin yerine kullanlan kavramlardr.
Grme ve seslendirme ynleriyle fizyolojik, kavrama ynyle de zihinsel faali-
yet isteyen okuma becerisi okulda, ite, yaammzn her annda pek ok ama iin
bavurduumuz temel aratr. Okuma eyleminin ana amac yazl metinden anlam
karmaktr. Anlama olmakszn okuma bouna bir abadr. Bu konuda unu sy-
lemek abart olmasa gerek. Bireylerin okuduunu anlama becerileri ne derece ge-
litirilirse yaam boyu yetkin okur yazar olma becerileri de o derece geliir.
En geni anlamyla okuma nedir?
Okuma srecinde dikkat edilmesi gereken okumann be temel ilkesinden sz
edilebilir (Akyol, 2005: 4-7):
1. Okuma anlam kurma srecidir. Hibir yazl kaynak kendini ifade edici de-
ildir. Okuyucu n bilgilerini kullanarak onu zmeye alr. Anlam kurma
srecinde karlatrma, analiz ve sentez yaparak farkl dncelere ulama
sz konusu olduundan okuyucu metindeki anlam deitirirken kendisi de
deimektedir.
2. Okuma akc olmaldr. Akc okuma; noktalama iaretleri, vurgu ve tonla-
malara dikkat edilen, geriye dn ve kelime tekrarna yer verilmeyen, he-
celeme ve gereksiz durular yaplmayan, anlam nitelerine dikkat edilerek,
konuurcasna yaplan okumaya denir. Okuyucularn kelime tanma ve ayrt
etme iini doru ve abuk yapmalar zamandan tasarruf salamakta ve met-
ni daha kolay zmelerine katkda bulunmaktadr.
3. Okuma stratejik olmaldr. Stratejik okuma; okuyucunun konuyla ilgili n
bilgilerini harekete geirmesi, okuma trne en uygun ama ve yntemi
kullanarak okuma eylemini gerekletirmesi, zaman ve enerjiden tasarruf
salamasdr.
4. Kii okumaya gdlenmelidir. Okuma eyleminde gdlenmenin nemli bir
yeri vardr. Gdlenme bireysel farkllklar gzetilerek ok eitli yollardan
yaplabilir. Yksek isel gdlenmeye sahip, ie istekli ve kendi yetkinlii-
ne inanan bireyler etkin ve baarl okuyuculardr. Birey, okuma asndan
isel gdlenmeye sahipse, yetenekli olduuna inanyorsa o zaman zor me-
tinleri okuma ve anlamada srarc olacaktr.
5. Okuma yaam boyu devam etmelidir. Okuma yaam boyu devam eden bir
etkinliktir. Gnlk yaamn bir blm dzenli olarak okuma etkinliine
ayrlmaldr. Bunun bir alkanlk haline getirilmesiyle ancak etkin ve iyi
okur olmann temelleri atlabilir.
172
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2

Okuduunu Anlama
ki ayr kavram gibi grnen okuma ve anlama birbiriyle yakndan ilikili iki kav-
ramdr. Okunan bir metnin anlalabilmesi iyi bir okuma becerisi, zihinsel srele-
rin aktif olarak kullanlmas ve dikkatli bir deerlendirme gerektirmektedir.
Okuduunu anlamayla ilgili temel ilkeler yle sralanabilir:
Okuma bir anlam kurma srecidir. Anlamann gereklemedii okuma, sa-
dece mekanik bir eylemdir, kelimeleri seslendirmeden teye gitmez.
Okuduunu anlama sreci beynin aktif olmasn gerektiren ok boyutlu bir
sretir. Dolaysyla youn bir zihinsel abay zorunlu klar.
Okuduunu anlamann gereklemesi ciddi bir dikkat gerektirir. Dikkat,
okuduunu anlamann temel ltlerinden biridir.
Okuduunu anlama, n bilgilerle ilikiler kurmay, dikkatli bir dnmeyi,
yorumlama becerisini, analiz ve sentezi gerektirir.
Okuduunu anlama, okunanlarn n bilgilerle ve balantl dier konularla
ilikilendirilip zihinde yeniden yaplandrlmasdr.
Okuduunu anlama, zengin bir kelime daarcn gerektirir. Kelime daar-
cnn kstl olmas okuduunu anlamay gletirecek, buna bal olarak
ya anlama gereklemeyecek ya da anlama hz yavalayacaktr.
Okuduunu anlama geni bir bilgi birikimini ve var olan bilgiler arasnda
salam ilikiler kurma becerisini gerektirir.
Okuduunu anlama, metnin ana dncesini, konusunu, metinde sunulan
dnceler an bulma, kavrama, metinde iletilmek istenen mesaj ya da
mesajlar doru alglamadr.
Okuma srecinde metnin daha iyi anlalmasn salayacak, okuduunu anla-
may destekleyecek, anlama hzn arttracak baz almalar yaplabilir. Bu al-
malar u ekilde sralanabilir:
Metnin ana ve ara balklar arasnda iliki kurmak
Metnin paragraflar arasnda iliki kurmak, ilikiyi kavramak
Okuma srasnda nemli grlen yerleri not almak
Metnin konusunu belirlemek
Metindeki ana ve yardmc dnceyi belirlemek
Metin yazarnn bak asn, anlatm tarzn belirlemek
Metinde yer alan rnekleri dikkatle okumak ve konuyla ilikilendirmek
Metnin konusunu nceden bilinenlerle ilikilendirmek
Metinde ele alnan konuyu zihinde yeniden yaplandrmak, analiz ve sente-
ze gitmek, yorumlamak
Metinde geen anlam bilinmeyen kelime ve terimlere balama uygun an-
lamlar yklemek
Metinden hareketle ne, nerede, ne zaman, nasl, neden ve kim sorularna
cevap bulmak
Okuduunu anlayabilmenin balca artlar unlardr (Moffet ve Wagler, 1976,
127-129):
Youn dikkat: Metinde birbirini izleyen kelimelerin anlamlarna younlama
konusunda dikkat yeteneini gelitirebilmek iin deiik etkinlikler gerekletirile-
bilir. Karlkl tartmalar, metni oyunlatrma, canlandrma ve metinle ilgili hazr-
lksz konumalar bu etkinlikler arasnda yer almaktadr.
Yeniden yaplandrma: Metinden elde edilen bilgilerle, metnin konusuyla il-
gili nceden sahip olunan bilgilerin ilikilendirilmesi ve zihinde yaplandrlmas-
dr. Bilginin yeniden yaplandrlmas, dikkat ve bilgiyi yeniden elde etmek iin
harcanan abayla yakndan ilikilidir.
173
7. ni t e - Okuma ve Di nl eme

Zihinde canlandrma: Dnmenin gereklemesi dorudan okumaya yo-
unlamak, okunanlarn anlamlar zerinde dnmek ve bunlar zihinde canlan-
drmakla ilikilidir.
karmlarda bulunma: karmda bulunma metindeki sebep-sonu ilikile-
rinin, durumlar, olaylar vb. arasndaki kyaslama ve ilikilerin belirlenmesini gerek-
tirmektedir.
Anlam kavrama: Karmak zihinsel etkinliklerin yer ald bu aamada ipu-
lar ve kullanlan kelimeler byk nem tamaktadr.
Anlamay gelitirmek iin okuma srasnda yaplacak etkinlikler nelerdir?
Bir metnin okur tarafndan nasl anlamlandrldn dil bilimsel bir bak asyla irdele-
yen Okuma Ura adl kitap, okuduunu anlama srecine ilikin ayrntl bilgi edinmeni-
ze yardmc olabilir.(Gktrk, A., stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2010)
Okuma Alkanl
Temel dil becerilerinin doru kazandrlmas ve bir davran haline getirilmesinde
okuma alkanlnn pay byktr. Sadece temel dil becerilerinin deil yaama
bakn, yaam doru alglayn da temelinde okuma alkanl yer almaktadr.
Okuma alkanl ise iyi bir okur olmakla mmkndr.
Okuma alkanln okuma kltr olarak da adlandran Sever (2007:108)e
gre okuma kltr yazl kltr rnlerinin dnyasyla tanm; tant bu
dnyann kendine sunduu iletileri paylama, snama, sorgulama yeterliine
ulam; bunlarn sunduu olanaklarla yaamay alkanlk haline getirmi birey-
lerin edinmi olduu kltrdr. Okuma kltr, birbiriyle ilikili ve birbirini b-
tnleyen birok beceriyi ieren bir sretir. Bu srecin ilk basama grsel okur-
yazarlk, ikinci aamas okuma-yazma becerisi edinme, ncs de okuma al-
kanl becerisi kazanmadr. Okuma kltrnn yaplanmas eletirel okuma bece-
risinin edinilmesiyle mmkndr. Biliim teknolojilerinden etkili bir ekilde yarar-
lanma, gnmzde okuma kltrnn uygulama alan bulduu bir beceridir.
Bireysel anlamda salkl kiiliklerin geliiminde okuma alkanlnn nemli
pay vardr. Okumaya kar olumlu ilgi ve eilimler iinde olma, sadece bireysel
deil toplumsal adan da gelimiliin, adaln bir lt olarak grlmekte-
dir. lkelerin gelimilii, okumayan deil okuyan, zellikle de okumay alkan-
lk haline getiren kiilerin okluu ile salanabilir. Okuma, toplumlarn az geli-
milik sorununu amalarnda eitim, ekonomi ve kltr alanlarnda gstermeleri
gereken abalarn bileeni ve hzlandrcs olarak karmza kmaktadr. Dnen,
yorumlayan, deerlendiren, paylaan toplum olmann ve uygarln yolu okumay
yaam biimi haline getiren etkin okurlardan gemektedir.
Okuma eylemi ok eitli amalarla gerekletirilir. Bireyler bilgi, iletiim, tek-
noloji yzyl denilen yzyla uyum salayabilmek, bilgi edinmek, renmek, d-
nce ufkunu, genel kltrn geniletmek, bo zamanlarn deerlendirmek,
aratrma yapmak iin okurlar. amz bir deiim adr. Her alanda olduu gi-
bi bilgide de hzl bir deiim yaanmaktadr. Bilgili deil, bilgisini gncel tutan in-
sann bu deiime daha kolay ayak uyduraca ve baarl olaca bir gerektir. Sa-
hip olunan bilgilerin nemli bir blmn okuma yoluyla elde ettiimiz dnce-
174
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

sinden hareketle, denilebilir ki deien aa ayak uydurabilecek birey olmann yo-
lu okumaktan gemektedir. Okuma becerilerinin kalc olmas, yaam boyu devam
etmesi, alkanla dnmesi, ilevsel ve eletirel bir okur-yazarla gei, bireyin
okuma bilincine sahip olup olmamasyla, ailenin, yakn evrenin ve retmenin
doru ynlendirmesiyle ve model olmasyla yakndan ilikilidir.
Okuma Alkanl Edinmeyi Etkileyen Faktrler
Yaam boyu devam etmesi gereken bir sre olarak adlandrlan okuma alkanl-
n edinmede deiik etkenlerin rol oynad bir gerektir. Bu etkenler u ekilde
sralanabilir:
Bireysel etkenler: Okuma alkanln edinmede d etkenlerden ok kiinin
iinden gelen istek ve ynelim etkilidir. Bireysel farkllklar beraberinde okumaya
kar farkl tutumlar, yaklamlar da getirmektedir.
evre: Fiziksel ve sosyal evrenin birey zerinde ekillendirici etkisi vardr.
Birey, doumundan itibaren evrenin olumlu ya da olumsuz etkileriyle kar kar-
ya kalmaktadr. zellikle sosyal evrenin bireyin okuma alkanl zerindeki
etkisi ok aktr. Okumaya kar olumlu yaklam iinde olan ya da okumaya kar-
isteksiz bir evrede yetien bireylerin okumaya kar tutumlarnn ayn olmas
beklenemez.
Aile: Kiiliin oluumunda ilk admlarn atld, kiiliin ekillendii aile orta-
mnn okuma alkanlnn yerlemesinde nemli bir pay vardr. Anne babann
bu anlamda bilinli olmas ve okuma konusunda olumlu model davran gelitir-
mesi gerekmektedir.
Okul: Okuma alkanlnn kazandrlmasnda okulun zel bir nemi vardr.
Bu nedenle okul sisteminin retmen, renci, retim programlar, ders kitapla-
r, ders materyalleri gibi bileenlerinin okuma ilgisini pekitirici, okumaya ynelik
gdy destekleyici ynde olmas gerekmektedir.
Okuma alkanln edinmede rol oynayan etkenler nelerdir?
Okuma Trleri
Sesli Okuma
Sesli okuma, gzle alglanarak zihinde anlamlandrlan szcklerin konuma or-
ganlaryla seslendirilmesidir. Sesli okumada ama, okunan metinde geen kelime-
lerin nasl seslendirildii ve hangi balamda kullanldnn anlalmasn sala-
maktr. Sesli okuma sadece anlamay deil, anlatmay da kapsamaktadr. Yani ses-
siz okumada okunan metnin anlalmas yeterli iken sesli okumada metnin anlal-
mas yannda, anlatlmak istenilenlerin dinleyicilere aktarlmas da gerekmektedir.
Sessiz Okuma
Sessiz okuma, gzle alglanan szcklerin zihinde anlamlandrlmasdr. Sesli oku-
madan daha sonra kazanlan bir beceri olmasna ramen en ok kullanlan okuma
trdr. Sessiz okumada ama, bireyin akc ve hzl okumasn salamaktr. Gz
hareketlerine ve beyinde meydana gelen okuma srecine dayanr. Sessiz okuma
daha hzl gereklemektedir, bu nedenle de sesli okumaya gre daha fazla tercih
edilen bir okuma tr konumundadr.
175
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4

Gz Atarak Okuma
Gz atarak okuma, metnin tamam okunmadan, szckler zerinde durulmadan ya-
plan okumadr. Genellikle bir kitap okunup anlalmak istenildii zaman deil de
bir konu hakknda genel bilgiler edinmek amacyla yaplr. Gz atarak okumada
ama, konunun ayrntlarna girilmeden ana hatlaryla kavranmasdr. Bu tr okuma-
larda dikkat; tarihlere, yerlere, isimlere, grafik, tablo ve blmlere ekilir. Normal
okumadan , drt kat daha hzl gerekletii iin bireylere zaman kazandrr.
zetleyerek Okuma
Metinde anlatlanlarn genel olarak anlalmas, konunun ana hatlaryla kavranma-
s amacyla yaplan okumadr. Gerektii takdirde zetler yazya da dklebilir.
zetleyerek yaplan okuma metnin eksiksiz olarak anlalmasn salama bakmn-
dan yararldr.
zetleme metnin trne gre farkllk gsterir. ykleyici metinleri okurken yknn
gelerinin tam olarak anlatlmas gerekirken, bilgi verici bir metnin zetinde nemli olay-
lar ve mantksal srasnn belirlenmesi nem kazanr.
aretleyerek Okuma
Metinde nemli grlen yerlerin eitli iaretler konularak okunmasdr. Daha son-
ra, nemli grlen yerler birletirilir ve anlama gerekletirilir. aretleyerek oku-
mada ama, konuyu anlamaya yardmc olacak anahtar kelime ve kavramlarn,
nemli grlen yerlerin belirlenmesidir. Not almadan farkl olarak, iaretleyerek
okumada nemli grlen yerler not alnmaz, sadece iaretlemekle yetinilir.
Tahmin Ederek Okuma
Okuma srasnda okumann kesilerek ya da metne balanmadan nce metnin gr-
sellerinden, balndan yola klarak metin hakknda yorumlarn yaplmas ek-
linde gerekleen okuma trdr. Zihnin etkin klnmas asndan yararldr. Me-
tin yarda kesilerek devam hakknda yorumlar yaplr ya da metne hi balanma-
dan metnin grsellerinden ve balndan yola klarak tahminde bulunulur.
Soru Sorarak Okuma
Metnin sesli ya da sessiz okunmas srasnda/sonrasnda metne ynelik sorular olu-
turulmas yoluyla yaplan okumadr. Zihni etkin klmas bakmndan yararldr. Bir
metnin okunmas srasnda yetkin bir okur okuduunu anlayp anlamadn kontrol
etmeye, okuduklarnda nemli gelerle ayrntlar ayrt etmeye, bilmedii szckleri
ya da anlamad yerleri anlamak iin tekrar okuyarak balamdaki ipularndan ya-
rarlanmaya ve ne kadar anladn belirlemek iin soru sormaya gereksinim duyar.
Tartarak Okuma
Metnin sesli ya da sesiz okunmasndan sonra, metinde ele alnan olay ya da d-
ncelerin tartlmas esasna dayanan okumadr. Tartarak okumada ama, me-
tinde ilenen konuyla ilgili bilgi, duygu ve dncelerin bakalaryla paylalmas
ve bakalarnn bilgi ve grlerinden yararlanarak farkl bak alar kazanmadr.
Bireylerin kendilerini ifade etmelerine olanak tanmas, farkl gr ve dncele-
re sayg bilincini gelitirmesi alarndan yararldr.
176
Tr k Di l i -I I
zetleme, bir metnin en
nemli gelerini belirleyip
okuyann kendi cmleleri ile
ksaltmas srecidir.
zetleme ayn zamanda
nemli bir okuduunu
anlama stratejisidir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Soru sormak dnmenin
temelidir. Bir metni okurken
farkl amalarla sorular
sorulur. Baz sorularn
yantlar dorudan metnin
iinde bulunurken
bazlarnn yantlar okurun
karm yapmasn ve
okuduklar ile bildikleri
arasnda ba kurmasn
gerektirir.

Aada Akit Gktrkn okuryazarlk kavramn irdelii yazy okuma ve oku-
duunu anlama kavramlarn dnerek okuyabilirsiniz.
OKUMAYAN OKURYAZARLAR
Okuma, gndelik Trkede ok deiik anlamlarda karmza kabilen bir
szck. Onun okumas yoktur., ok okuyan ok bilir., Bizim ocuk iyi
okuyor., Oku da adam ol! Bu tmcelerdeki deiik anlamlarn yan sra,
bir eyi ezberden sylemek, okumak, flemek gibi edimleri de belirleyebiliyor
okuma. Canna okumak dizisinden eretilemeli kullanmlarnda ise daha
baka dorultuda anlamlar kazanyor. Szcn, yazl, basl metinlerden
anlam karmaya dein gndelik kullanmlarn birazck dnmek, a-
da yaamn bu nemli edimi konusundaki tutumunuzun olumlu olumsuz,
belirli belirsiz ynlerini bir lde aklamaya yeter. Szgelimi Onun oku-
mas yoktur. tmcesinde okuma, okuryazarlk anlamna geliyor. ok
okuyan ok bilir. tmcesinde bireyin srekli bir eyler okuma alkanl be-
lirtiliyor. Bizim ocuk iyi okuyor. tmcesinde okuma, renim grmek an-
lamna geliyor. Oku da adam ol. ise yerine gre ya da syleyenin fkesine
gre bu anlamdan birini belirtiyor.
Okuryazarl ele alalm nce. Nedir en yaln anlamyla okuryazar olmak?
Bireyin, kt zerindeki birtakm imleri birbirine atarak sesbirimler, sz-
ckler, szck dizilerinden, anlamlar karabilme, kendi demek istedikleri-
ni de o imler araclyla kt stne dkebilme becerisi. Okullardaki re-
nimin, geni bilgiye almann ilk basama olarak kazanlmas gereken be-
ceridir bu. lke ynetimlerinin, toplumun btn bireylerine kazandrmay
amalad, adna okuma-yazma seferberlikleri dzenledii beceri. Okur-
yazarlar saysnn toplumun btnne oran da, bir toplumun gelimilik
dzeyi ynnden nemli bir gsterge saylr. Okuryazar olmamann ar-
trd anlamlar ise genellikle bilgisizlik, renimsizlik, grgszlk trn-
den niteliklerdir. Gerekten de okumasz yazmasz kimse kendi gndelik ya-
amyla ilgili en yaln yazl bilgilerle gzlemlere bile ulaamaz, varsa kendi
bildiklerini de derli toplu anlatamaz. Toplum yaamndaki en kk yeni-
liklere bile, izleyemedii iin uyum salayamaz. Bir bakma yaz ncesi, ya-
zn ncesi alarn edilginliini, kafa tembelliini kendi bireysel varlnda
srdrr. Dolaysyla okuryazarlk, zellikle bizim yzylmzda bir toplum-
sal adalama sorunu saylm, szgelii UNESCOnun teden beri en ok
zerinde durduu konu olmutur. Gndelik toplum yaamnn en yaln ge-
rekliliklerine, hzl deiikliklerine ayak uydurmak yle dursun, gazete ba-
lklarn skemeyen, iki satr bir araya getirip bir dileke, bir mektup yaza-
mayan, elifi mertek sanan yurttalarla hangi ada lke vnebilir. Ba-
ka deyimle, okuryazarlk her eyden nce, okumas yazmas olmayanlara
kapal kolaylklara, bilgi alanlarna gtrr bireyi. zellikle okuma beceri-
sinin pay yazmannkinden daha byk olur burada. Nedeni de, televizyon
radyo gibi kitle iletiim aralarnn gitgide byyen etkisine karn, ada
toplumdaki deer dizgelerinin her eyden nce basl sze dayanmasdr.
177

Bu noktada, okumann ikinci tmcedeki anlam, srekli okuma alkan-
lyla karmaya balyor. Okuryazar olan her bireyin okuduunu, bu
temel insanlk becerisini srekli deerlendirdiini varsayamayz. Neden?
Bu anlamda okuma, gen olsun, yal olsun bireyde temel okuma yazma
becerisinin tesinde birok koulun yerine getirilmesini, belli anlamda
bir olgunluu gerektiren bir etkinliktir de ondan. Nitekim bir okuma sa-
natndan sk sk sz edilmesi bouna deildir. Okuma yazma becerisini
kazanan kii, kendi dilinin yazsn, imlerden sesler, sesbirimlerden sz-
ckler karmay renmitir geri, ama bu temel beceri ancak srekli i-
letildii, gelitirildii zaman bir deer tar. Yoksa uygar bir dnyann
gndelik olaylarn, kltrel, politik, ekonomik gelimelerini izlemeye
yetmez. Okuma yazma becerisi stne, bir okuma alkanlnn kuru-
labilmesi iin en nemli koul ise temeli salam bir ana dili renimidir.
Byle bir renimden gememi kii, ya ne olursa olsun, gerek bir okur
etkinlii kazanamayacaktr. Okuma yazma becerisini edinmi olsa bi-
le, eninde sonunda Bat dillerinde harf tanmaz diye adlandrlan (FR.
Illetr, ng-literate) okumaszlarla ayn duruma decektir. Yazl dilin
iletiim olanaklarn, ana bilimsel dokusunu incelikleriyle tanmayan
byle bir kimse, hecelerini skt herhangi bir metnin iletisini kolay ko-
lay ne anlayabilir ne de anlatabilir. Oysa gerek okuryazarlk yetisi,
okuduunu kendi szleriyle anlatabilmeyi de kapsar. Bu anlamda oku-
yan kimse bakalarna baml olmadan, kendi okuma deneyleriyle,
kendisi iin bilgi edinmeye balar, dnyaya, olaylara, insanlara, insan-
lara bakn, igdsn git gide derinletirir. (...)
Uygar toplumlarda bireyin kendi ura alannda ilerlemesi, nemli g-
revlere, yetkilere ykselmesi, gelimi bir okuma yetisi araclyla ka-
zand bilgi birikiminin sonucudur. Herhangi bir bilgi alannda oku-
may bir alkanlk, kendi gndelik yaantsnn bir paras yapm kim-
se, basl szcklerin tad bilgiyi hibir zaman olduu gibi benimse-
mez, okuduuna kimi ynden katlr, kimi ynden katlmaz; kitaplarda,
dergilerde karlat her yeni grle bir kez hesaplar, bylece kendi
zgn, bamsz dncesini oluturur. Kulaktan dolma bilgiyle yetin-
mez. Bu tr bilginin de geerliliini, geersizliini, yazl kaynaklarn
tanklna bavurarak denetler.
Kaynak: Akit Gktrk (2002). Okuma Ura. stanbul: Yap Kredi Ya-
ynlar.
178
Tr k Di l i -I I

OKUDUUNU ANLAMA STRATEJLER
Strateji genel olarak bir eyi elde etmek iin izlenen yol ya da amaca ulamak ama-
cyla bir plan oluturma, onu uygulama olarak ifade edilebilir. Okuduunu anla-
ma stratejileri ise okuduunu anlamay ve kavramay kolaylatrmak, bu srete
yaanan sorunlar zmek amacyla kullanlan stratejilerdir. Genel olarak okudu-
unu anlama stratejileri; okuma ncesinde, okuma srasnda ve okuma sonrasnda
kullanlan stratejiler olarak gruplandrlmaktadr (Karatay, 2007). Aada gruplan-
drlm bir biimde bu stratejilerden bazlarna yer verilmektedir.
Alan yazna bakldnda tekli ve oklu olmak zere farkl okuduunu anlama stratejile-
rinin olduu grlr. Bu nitede ele alnan okuduunu anlama stratejileri bunlardan
bazlardr.
Okuma ncesinde Kullanlan Stratejiler
Bu stratejiler okuma srecinin en nemli basaman olutururlar. Okuma amac-
nn ve metinden ne alnmak istendiinin belirlendii aamadr. Amasz yaplan
okumadan istenilen verimin alnmas beklenemez. Okuma amacn belirleme, met-
nin yaps hakknda bilgi edinme, metinle ilgili n bilgileri hatrlama, balk ve gr-
sellerden hareket ederek konuyu tahmin etme, okuma srasnda nelere dikkat edi-
leceine karar verme gibi stratejiler bu blmde kullanlabilir (Birinciolu, 2006).
Okuma ncesinde kullanlan okuma stratejilerinin amalar; konuyla ilgili n
bilgileri harekete geirmek, metni anlamak iin n hazrlk yapmak, metnin okun-
mas konusunda istek ve motivasyon oluturmak, anlam bilinen ve bilinmeyen
kelimeler arasnda anlamsal ilikiler kurmak, bala dikkat ekmek ve konuyu
tahmin etmek eklinde zetlenebilir.
Okuma Srasnda Kullanlan Stratejiler
Okuma ncesinde belirlenen amalar dorultusunda metnin okunmas, deerlen-
dirilmesi ve anlama dzeyinin kontrol edilmesidir. Bu amala not alma, okuma h-
zn ayarlama, nemli bilgiyi iaretleme, szlk vb. bavuru kaynaklarn kullanma,
okuma srasnda geri dnlerde bulunma, metne younlama, sesli okuma, ba-
lama ynelik ipular kullanma, bilginin kalcln salamak amacyla emalatr-
ma, resimletirme, noktalama iaretlerine, yazm kurallarna dikkat etme, nce
okunanlar kontrol etme, anlam bilinmeyen kelimeleri metinden yola karak tah-
min etme ya da ek-kke dayal olarak anlam kestirme gibi stratejiler okuma eyle-
mi devam ederken kullanlabilir (Birinciolu, 2006; Karatay, 2007).
Okuma srasnda kullanlan stratejilerin amalar; ynlendirme ve sorular yoluy-
la metinle etkileimi salamak, metnin yap ve mantksal srasn kavramak, metnin
balamn aklamak, anlamak, karm ve yargda bulunmay kolaylatrmak, anla-
m bilinmeyen kelimelerin anlamlarnn balamdan karlabilmesi iin ipular bul-
mak, paragraf ve metnin ana dncesini karmada kolaylk salamak, metin iin-
de zel bir bilgiyi aramak, metni okumaya balamadan nce verilen sorularn ce-
vaplarn bulmak, metinle ilgili olarak verilen ekilleri ya da haritalar tamamlamak,
metinde verilen mesajla ilgili not almak eklinde zetlenebilir (Grses, 2002: 20).
Okuma Sonrasnda Kullanlan Stratejiler
Srecin deerlendirildii aama olarak da ifade edilen bu aamada okumann
amalara uygun olarak gerekleip gereklemedii, metinde anlalmayan bir yer
olup olmad, metinle ilgili tahminlerin ne derece doru olduu denetlenir. Oku-
179
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Okuduunu anlama
stratejileri, okurlarn
okuduklarn hatrlamalarna
ve anlamalarna yardm
eden kastl planlar olarak
da nitelendirilebilir.

ma sonras kullanlan stratejiler arasnda, metinle ilgili nceden yaplan tahminle-
rin doru olup olmadn kontrol etme, zetleme, metindeki dnceler arasnda-
ki ilikiyi grmek iin metni yeniden gzden geirme gibi stratejiler saylabilir.
Okuma sonrasnda kullanlan okuduun anlama stratejilerinin amalar; okuma de-
neyimini geniletmek, metinde yer alan bilgilerle nceden sahip olunan bilgileri birle-
tirmek, metnin daha derin analizini yapmak, metinden yaplan karmlarn birletiril-
mesini salamak, renilenleri deerlendirmek, metinle ilgili sorulara cevap vermek,
metindeki nemli yerlerin altn izmek eklinde sralanabilir (Grses, 2002: 20).
Okuduunu anlama stratejileri nedir? Ka gruba ayrlr? Aklaynz.
ELETREL OKUMA
Genel anlamda zihinsel bir sre ya da etkinlik olarak tanmlanan dnme, be-
yinle dorudan ilikili bir kavramdr. Eletirel okuma kavramn anlayabilmek iin
bu kavramla yakndan ilikili olan eletiri ve eletirel dnme kavramlarnn ier-
dii anlamlara bakmak yararl olacaktr.
TDK Gncel Trke Szlk (www.tdk.gov.tr.) eletiriyi 1. Bir insan, bir eseri,
bir konuyu doru ve yanl yanlarn bulup gstermek amacyla inceleme ii, ten-
kit 2. ed. Bir edebiyat veya sanat eserini her ynyle deerlendirerek anlalmas-
n salamak amacyla yazlan yaz tr, tenkit, kritik. 3. fel. zellikle bilginin te-
mellerini ve doruluk durumunu inceleme, snama, yarglama eklinde akla-
maktadr. Bu aklamalardan yola karak eletiriyi; bir eyi nesnel adan yargla-
ma, yorumlama, analiz etme eklinde tanmlamak mmkndr.
Eletirel dnme ile ilgili de ok eitli tanmlar yaplmtr. Bu tanmlar farkl
gibi grnse de eletirel dnmenin z hakknda ortak kavramlar iermektedir:
Kendi dnce srelerimizin bilincinde olarak, bakalarnn dnce srelerini
gz nnde tutarak, rendiklerimizi uygulayarak kendimizi ve evremizde yer
alan olaylar anlayabilmeyi ama edinen aktif ve organize bir zihinsel srece ele-
tirel dnme denir (Cceloglu, 1996: 254).
En genel bak asyla eletirel dnme; gzlem ve bilgiye dayanarak sonu-
lara ulama olarak ifade edilebilir (Paul, 1991:125). Eletirel dnme, bilgi edin-
me srecinde irdeleyebilmeyi, ok ynl sorgulayabilmeyi gerektiren, dnme
srelerini etkili, tarafsz ve disiplinli bir ekilde uygulayabilmeyi, yeni durum ve
rnleri ltlere dayal deerlendirmeyi ve gelitirmeyi ieren zihinsel ve duyu-
sal bir sretir (Aknolu, 2001: 20).
Eletirel dnmenin temelinde dikkat, nesnellik, geni bir bak as ve yo-
rumlama becerisi yatmaktadr.
Eletirel dnmenin temel zellikleri yledir:
Eletirel dnme n yarglardan uzak olmay gerektirir.
Eletirel dnme bir sretir.
Zihinsel dnme srelerinin aktif kullanm sz konusudur.
ok ynl bak asn ve dnmeyi zorunlu klar.
Bilimsel bir yaklam, nesnel bak asn gerektirir.
Eletirel dnmede neden-sonu ilikisinin nemli bir yeri vardr.
Eletirel dnmenin temelinde youn bir dikkat vardr. Olgu, olay ve du-
rumlar dikkatle ele alp deerlendirmeyi, yorumlamay, analiz ve sentez
yapma becerisini gerektirir.
180
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5

Eletirel dnme srecinin ierdii beceriler unlardr (Henderson, 1973):
Tanmlama
Hipotez (Denence) kurma
Bilgi toplama
Yorumlama ve genelleme
Akl yrtme
Deerlendirme
Uygulama
Eletirel okuma ise eletirel dnme yaklamnn okuma eyleminde, metin
zerinde uygulanmasdr. Metnin konusunu, ana dncesini, yazarn bak as-
n kavramak, metinde sunulanlar nceden bilinenlerle ve konuyla ilgili salam
kaynaklardan alnan bilgilerle ilikilendirmek, n yarglardan uzak bir ekilde zi-
hinsel srelerden geirerek yeniden yaplandrmak, sorgulamak, yorumlamak ve
deerlendirmektir.
Eletirel okuma, okuduunu anlamann tesinde ok daha youn zihinsel ve
duyusal sreleri ierir. Beynin srekli aktif olmasn gerektirir. Bu srete hem
var olan bilgiler doru kullanlacak hem de konuyla ilgili gvenilir ve doru bilgi-
lere ulalp szgeten geirilecek, nceki bilinenlerle ilikilendirilecek, dikkatli bir
analiz-sentezden sonra yoruma gidilecektir. Eletirel okuma, dili doru kullanma
becerisiyle de yakndan ilikilidir. Salam bir dil ayn zamanda zengin bir kelime
daarc ve terim bilgisi demektir. Bu da okunan metinlere daha hzl ve doru
anlamlar yklemeyi, kavramlar arasnda ilikiler kurabilmeyi, salkl deerlendir-
me ve yorumlar yapabilmeyi beraberinde getirir.
Eletirel okumayla ilgili daha ayrntl bilgi iin okuryazarlktan okurlua giden yolu gs-
termek amacyla kaleme alnd belirtilen Emin zdemirin Eletirel Okuma adl kitab-
n okuyabilirsiniz. (Ankara: Bilgi Yaynevi, 2007)
Eletirel okumada n yargya yer yoktur. Siyasi, sosyal, dini anlamda btn n
yarglardan uzaklamak, metinde yer alan olgu, olay ve durumlara nesnel yakla-
mak gerekir. n yarg, zihinsel sreleri tkar, yanl deerlendirmeleri beraberin-
de getirir. Ayn zamanda eletirel okumann nndeki nemli engellerden de biri-
dir. Eletirel okuma zgnle alan kapdr.
Eletirel okumada metnin tr (bilgilendirici/kurgulayc) belirleyicidir. Oku-
run metne yaklam metin trne gre deiiklik gsterir. Bilgilendirici metin-
de okur; bilginin niteliini, gnlk yaamda geerliliinin olup olmadn, bilginin
dayand kaynaklar ve gvenilirliini sorgular. Bilgilerin sunulu ekli, bilgiler
arasnda kurulan ilikiler, tutarllklar, elikiler, verilen rnekler dikkatle incelenir
ve deerlendirilir. Yazarn metni hazrlamadaki amac, ele alnan konu, ana ve yar-
dmc dnceler de zihinsel sre iinde yorumlanr ve yaplandrlr.
Bilgilendirici metinlerde anlatlanlar gerek yaamdaki nesneler, varlklar, durumlar, olay-
lar, olgularla ilgilidir. Bilgilendirici metinlerde hayal gcnden ok nesnellik n plandadr.
Kurgulayc metinlere okurun yaklam bilgilendirici metinden farkldr. Kur-
gulayc metinlerde e eitlilii daha fazladr. Olay/olay rgs, ahs/ahs kad-
rosu, zaman, mekn, yazarn benimsedii anlatm tarz, kullanlan dil mercek alt-
na alnan eler arasnda yer alr. Bunlarn sunulu, kullanl ekli, aralarndaki
ilikiler, dier metinlerle balantl olarak deerlendirilir, sorgulanr, yorumlanr.
181
Bir yazy biim, dil ve
anlatm zellikleriyle
oluturan btne metin
denir. Bir yaznn biimsel ve
ierikle ilgili zelliklerine
gre ayrlmasna da metin
tr denir.
Bilgilendirici metin, bir konu
hakknda bilgi vermeyi, o
konuyu aklamay, konuya
ilikin gzlemlerini ya da
izlenimlerini aktarmay
amalayan metinlerdir.
Kurgulayc metin, gerek
yaamn olgu ve nesnelerinin,
belli bir iletiyi aktarmak zere,
yazarn szgecinden
geirilerek seilmi,
birletirilmi, kurgulanm,
yeni bir gereklie
dntrlm metinlerdir.
Metinde sunulan olduu
gibi kabul etmeyen, dnce
dnyasna kodlamayan okur,
kendi zihinsel szgecinden,
zihinsel srelerden
geirdikten sonra yorumlar
ve yeniden yaplandrr. Bu
durum zgnlk ve eletirel
okumann kesime noktas
olarak gsterilebilir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

ster bilgilendirici isterse kurgulayc olsun, metinde anlatlanlarn ikinci nc ki-
ilerle paylalmas, zerinde konuulmas, tartlmas, farkl bak alarn dikka-
te alma, gzden kaanlar ortaya karma asndan olduka nemlidir, eletirel
okuma asndan deerlidir.
Kurgulayc metinlerde bilgi retme ve retme amac yoktur. Bu tr metinlerde yazar -
retmeyi deil okura yazdklaryla zdeim kurdurmay amalar.
Metin zerinde yaplacak deerlendirmelerde doru sonulara ulaabilmek iin
metin yazar da mutlaka mercek altna alnmal, incelenmelidir. Metinlerin yazarn-
dan izler tad gerei gz ard edilmemelidir. Eletirel okuma, okunan metinle
ilgili yorumlar, deerlendirmeler yapabilmek, yazaryla iletiime geebilmek, d-
nce dnyasna girmek ve onu anlayabilmektir.
Farkl trdeki metinlerin eletirel olarak okuma rneklerini grmek ve bu konuda ayrn-
tl bilgi iin Oya Adalnn Etkileimli ve Eletirel Okuma Teknikleri adl kitabndan ya-
rarlanabilirsiniz. (Toroslu Kitapl, 2010)
DNLEME
Anlama becerisinin ikinci bileeni dinlemedir. Dinleme de okuma gibi youn bir
zihinsel abay, dikkati gerektiren aktif bir sretir. Duyulan seslerin alglanmas
olay dinleme deildir. Bu durum basit bir iitmeden teye gemez. itme, yani
seslerin alglanmas olay dinleme eyleminin sadece ilk basama, yani fizyolojik
olan boyutudur. Dinleme de okuma gibi bir anlam kurma srecidir. Dinleme, en
genel anlamyla kulaa gelen seslerin doru alglanmas, anlamlandrlmas ve uy-
gun tepkinin verilmesini ieren youn bir zihinsel sre olarak ifade edilebilir.
Dinleme, iitilenlerin zihinde anlamlandrld bir sretir. Bu sre iitme, dikka-
te alma ve anlamlandrma, tepki verme gibi aamalardan olumaktadr. Dier be-
ceri alanlarnda olduu gibi dinleme becerisi de eitim yoluyla gelitirilebilir.
Dinleme etkinliinde ekil 7.2de grld gibi drt temel bileen vardr: Ko-
nuan, ileti-mesaj, dinleyen, geri bildirim. Konumac dinleme etkinliinde anahtar
konumdadr. Ondan gelen iletilerin nitelii dinlemenin amacna ulamasnda ve
anlama etkinliinin salkl gereklemesinde byk nem tamaktadr.
Dinlemenin temel zellikleri yle sralanabilir:
Dinlemede konuan ve dinleyen taraflarn varl sz konusudur.
Konuann iletmek istedii bir mesaj vardr. Bu mesaj dzgn, przsz,
yanl anlalmalara meydan vermeyecek ekilde, bir iletiim engeline takl-
madan iletmek durumundadr.
182
Tr k Di l i -I I
Konuan
(Kaynak)
leti-Mesaj
Geri Bildirim
Dinleyen
(Alc)
ekil 7.2
Dinleme Sreci
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

Dinleyici, doru, przsz ekilde iletilen mesaj alr, zihinsel sreten ge-
irdikten sonra anlamlandrr ve buna uygun bir tepki verir.
Alnan mesajn zihinsel srete anlamlandrlmas youn bir abay gerekti-
rir. Mesajn n bilgilerle ve balantl dier konularla ilikilendirilmeden
doru anlamlandrlmas ve uygun tepkide bulunulmas ok zordur.
Mesajn doru alglanmas youn bir dikkati gerektirir. Dikkat, dinleme ey-
leminin temelidir.
Dinleyicinin kelime daarcnn zenginlii ve bilgi birikimi dinlemenin ger-
eklemesinde, anlam kurmay kolaylatrmada nemli bir etkenlerdir.
Dinleyicinin konumacdan gelen mesaj aldktan ve zihinsel sreten geirip
yaplandrdktan sonra szl ya da jest-mimiklerle geri bildirimde bulunmas
srecin salkl ileyip ilemedii hakknda nemli bilgiler iermektedir.
Dinleme Srecini Etkileyen Faktrler
Srete ortak bir dilin varl dinleme etkinliinin amacna ulamasnda temel ola-
rak nitelendirilebilir. Ortak dil dnda dinleme srecini etkileyen deiik faktrler
vardr. Bunlar; kaynak, alc ve evre-ortam olarak sralanabilir.
Kaynak (Konumac) Temelli Faktrler:
Mesajda kullanlan szckler, terimler, yanl anlalmaya yol aacak cmle
kurulular, yanl vurgu ve tonlamalar
Konuma bozukluklar, konumay etkileyen fiziksel etkenler
Konuma hz
Ses tonu
Jest ve mimikler
Bilgi birikimi
Konuyla ilgili yaplan hazrlk
Konunun sunulu ekli
Alc (Dinleyici)Temelli Faktrler:
Alcnn zihinsel ve fizyolojik yetileri
Dikkat
lgi, istek
Kelime daarc
Bilgi birikimi
n yarg
Dinleme srecinde uygun dinleme davranlar gsterme (Dik oturma, ko-
nuanla gz temas kurma, not tutma, soru sorma, dinlenenlere uygun geri
bildirimlerde bulunma, vb.)
Dinleme hz
evre-Ortam Temelli Faktrler:
Is
Ses
Ik
Fiziksel konfor
Konumacnn ve dinleyicinin dil ve yaam deneyimi, empati dzeyi, jest ve mi-
miklerin yerinde kullanlmas ve bunlara doru anlamlarn yklenmesi de dinleme
srecini etkileyen faktrler olarak karmza kmaktadr.
Dinleme srecini etkileyen faktrler nelerdir?
183
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6

Dinleme Trleri
Aktif Dinleme
Dinleyenin aktif olduu dinleme yntemidir. Konumacya dinlendiini, syledik-
lerine deer verildiini gsteren bir dinleme eklidir. Bu tepki, szler, jest ve mi-
miklerle gsterilebilir. Konumacyla gz temas kurmak, ona arada sorular ynelt-
mek, konumacnn szlerini ve duygularn geri yanstmak, duygu ve dncele-
rini zetlemek, yani geri bildirimde bulunmak aktif dinlemenin gstergeleri arasn-
da yer almaktadr. Geri bildirim sayesinde konuan, gnderdii mesajlarn alnp
alnmadn ya da ne kadarnn alndn dinleyicinin kendisine verdii tepkiler-
den anlar, bylece karlkl bir iletiim gerekleir.
Pasif Dinleme
Pasif dinleme, dinleyicinin szl tepkide bulunmadan, sessizce dinleme etkinliin-
de bulunmasdr. Bu dinleme, konumacya sylediklerinin kabul edildii duygu-
sunu verir, duygu ve dncelerini daha ok dile getirme konusunda kiiyi cesa-
retlendirir. Bu dinlemede dinleyenin konuulanlar anlayp anlamad konusunda
net bir bilgi yoktur.
Not Alarak Dinleme
Dinlenenlerin daha kolay anlalmas, hatrlanmas amacyla nemli grlen b-
lmlerin ksa notlar alnmas yoluyla yaplan dinlemedir. Bu dinlemede dinleyici
ana dnceyi, nemli blmleri, dikkat eken szleri daha sonra kolay hatrla-
mak amacyla ksa notlar alarak kaydeder.
Grup Halinde Dinleme
Anlatlanlar daha iyi kavramak amacyla dinleyenlerin dinleme esnasnda birbirle-
riyle etkileim iinde olduklar, birbirlerine soru sorduklar, paylamda bulunduk-
lar dinlemedir.
Empatik Dinleme
Bir kiinin duygu ve dncelerini anlayabilmek iin kendimizi onun yerine ko-
yarak yaptmz dinlemedir. Kiiyi anlamak amacyla yaplan aktif dinleme de
denilebilir.
Yaratc Dinleme
Dinleyicinin dinlediklerine anlam ykledikten sonra zihninde yaplandrmas, yo-
rumlamas, analiz ve senteze gittikten sonra bunlardan yeni fikirler retmesi ek-
linde gelien bir dinleme trdr.
Amal Dinleme
Belli bir amaca odakl olarak yaplan dinlemedir. Bir dinleyici bilgi edinmek, din-
lediklerini yorumlamak, dinledii zerinde eletirel dnmek amacyla dinleyebi-
lir. Bu tr dinlemeler arlkl olarak bilgi verici metinlerle ilgili dinlemelerdir. An-
cak estetik dinlemeler de bu dinlemeyle yaplabilir. Bu tr dinlemelerin arac ise
genelde hikyeler, iirler, tarih romanlar gibi edebiyat rnleridir. Amal dinle-
me; bilgi edinmeye, yorumlamaya, eletirmeye ve haz almaya (estetik) dayal din-
leme seklinde snflandrlr (Akyol, 2007: 6).
184
Tr k Di l i -I I

Sorgulayc Dinleme
Anlatlanlarn tutarllnn sorguland, zihinsel srelerin youn olarak kullanl-
d bir dinleme trdr. Bu srete konumac tarafndan ileri srlen dncele-
rin zihinde mantksal sorgusu yaplr, yorumlanr, nceki bilinenlerle karlatrlr,
deerlendirilir ve bir sonuca gidilir.
Seici Dinleme
Dinlenenlerin iinden ilgi ve ihtiyaca ynelik olanlarn seilerek dinlenmesidir. Ko-
nuulanlarn iinden sadece ilgilenilen blmleri dinlemek, o blmlere dikkati yo-
unlatrmak, dier blmleri dinlememektir. Bilinli ve ama odakl bir dinlemedir.
Eletirel Dinleme
Dinlenenlerin ok ynl bak asyla tarafsz bir ekilde ele alnd, sorguland-
, deerlendirildii, karlatrmalarn yapld bir dinlemedir. Sorgulayc dinle-
mede olduu gibi zihinsel srelerin youn olarak kullanld, dinleyicinin kendi
dorularn bulmaya alt bir dinleme trdr.
Dinleme srasnda dinleyici u sorulara cevap arar:
Konumacnn amac nedir?
Konumac konuyla ilgili yeterli bilgi ve birikime sahip mi?
Verilen bilgiler gncel ve geerli mi?
Konu tarafsz bir bak asyla ele alnyor mu?
Eletiriler doru mu?
Alternatif zm nerileri sunuluyor mu?
zm nerileri bilimsel ve tutarl m?
Aadaki metni iitme ile dinlemenin farklln dnerek okuyabilirsiniz,
TMEK VE DNLEMEK
Trl nedenlerle iletiimde meydana gelen kopukluklar, insan ilikilerini olumsuz
ynde etkilemektedir. letiimde kopukluklara yol aan nedenlerin bazs farknda
olarak, bazs da farknda olmadan yaptmz davranlarn sonucudur.
Sk sk gzlemlemiimdir: Benim iin nemli bir konuyu anlatrken karmdaki y-
zme bakmakta ve beni iitmekte, ama aslnda szlerimi dinlememektedir. Bu bo
ifade ve dinler gibi grnme karsnda, iimden karmdakini sarsmak, onun ilgisi-
ni ekmek gelir. Ama ayn eyi ben yapyorum, diyebilir miyim acaba?
Geen gn ilerimin st ste ters gittii bir zamanda, kafam borlarm nasl deye-
ceimle megulken, kedisini kaybetmi olan komumla karlatm. Kedisini bir daha
hi bulamayacan sanyordu. Ayrlrken bana bir soru sormutu, ama neydi o, bir
trl anmsayamadm. Ertesi gn yanna gittiimde ok sevinliydi. Kediyi bizim
ocuklar bulmular ve getirmiler. ocuklara benim sylediimi, kedisini arattm
sanyordu. Bense bunu unutup gitmitim. Besbelli ben ve komum o gn karlat-
mzda, sorunlar iyice younlam olan kendi i lemimizden baz sesler yanstm,
ama kendi dnyalarmzn iinden kp birbirimizle ilgilenmemitik.
Baz okullarda konuma ve dier insanlar etkileme zerine dersler verilir, ancak bu-
nun bir paras olan karmzdakini anlayabilmek iin dinleme konusunda hibir
resm renim, bilgi salamaz. Baarl bir iletiim asndan gerekli olan anlayabil-
mek iin dinleme, bu durumda kiinin kendi kendisini eitmesine kalmakta ve baz ki-
ilerde doal olan bu nitelik, pek oumuz iin gerekten bir eitim gerektirmektedir.
Kaynak: Doan Ccelolu (2011). Yeniden nsan nsana. stanbul: Remzi Kitabevi.
185

OKUMA-DNLEME LKS
Okuduunu ve dinlediini anlama birbirine ok benzeyen srelerdir. Okuma ve
dinleme arasnda yakn bir iliki vardr. Bu iliki benzerlikler ve farkllklar ere-
vesinden ele alnabilir.
Her ikisi de anlama becerisinin temel bileenidir. Baka bir deyile bir tr al-
c dil etkinliidir. Nasl duygu, dnce, tasarm ve yaantlarmz karsmzdaki-
lerle paylamak iin sze ya da yazya bavuruyorsak, szl ve yazl anlatm yol-
larn kullanyorsak; bakalarnn duygu ve dncelerini, tasarm ve yaantlarn
paylamak iin de okumaya ve dinlemeye bavururuz. Okuma ve dinlemenin her
ikisi de zihnin anlama sreciyle ilgilidir. Okuduunu anlama becerisi st dzeyde
olan kiinin, dinlediini anlama becerisi de st dzeyde olacaktr. Bu yzden oku-
ma becerisinin, dinleme becerisini dorudan etkilediini sylemek mmkndr.
Her ikisinde de zihnin ve beynin aktif olmas gerekir. Anlamann gerekleme-
si iin ortak bir dile, dilsel birikime gereksinim vardr. Kaynakta (konumac/ yaz-
l metin) kullanlan dilin nitelii (przsz, yaln, anlalr) anlamann gerekle-
mesinde nemli hatta belirleyicidir. Ortamn zellii, anlamn oluumu srecinde
her iki bileen iin de ok nemlidir.
Okuma/dinleme ncesi, sras ve sonrasndaki davranlar her ikisi iin de an-
lama srecini etkilemektedir. Her ikisinde de anlamann gerekleip gerekleme-
dii, anlama srecinin aksad ynler alnan geri bildirimler sayesinde anlalabi-
lir. lgi ve istekler de yine her iki bileen asndan anlama srecini etkileyen ortak
birer faktr olarak ifade edilebilir.
186
Tr k Di l i -I I

187
Okumann temel niteliklerini sralayabilmek
Okuma anlam kurma srecidir. Okuyucu n bil-
gilerini kullanarak onu zmeye alr. Anlam
kurma srecinde karlatrma, analiz ve sentez
yaparak farkl dncelere ulama sz konusu ol-
duundan okuyucu metindeki anlam deitirir-
ken kendisi de deimektedir. Okuma akc olma-
ldr. Akc okuma; noktalama iaretleri, vurgu ve
tonlamalara dikkat edilen, geriye dn ve kelime
tekrarna yer verilmeyen, heceleme ve gereksiz
durular yaplmayan, anlam nitelerine dikkat edi-
lerek, konuurcasna yaplan okumaya denir.
Okuyucularn kelime tanma ve ayrt etme iini
doru ve abuk yapmalar zamandan tasarruf sa-
lamakta ve metni daha kolay zmelerine katkda
bulunmaktadr. Okuma stratejik olmaldr. Strate-
jik okuma; okuyucunun konuyla ilgili n bilgileri-
ni harekete geirmesi, okuma trne en uygun
ama ve yntemi kullanarak okuma eylemini ger-
ekletirmesi, zaman ve enerjiden tasarruf sala-
masdr. ocuk okumaya gdlenmelidir. Okuma
eyleminde gdlenmenin nemli bir yeri vardr.
Gdlenme bireysel farkllklar gzetilerek ok
eitli yollardan yaplabilir. Okuma yaam boyu
devam etmelidir. Okuma yaam boyu devam eden
bir etkinliktir. Gnlk yaamn bir blm dzen-
li olarak okuma etkinliine ayrlmaldr. Bunun
bir alkanlk haline getirilmesiyle ancak etkin ve
iyi okur olmann temelleri atlabilir.
Okuduunu anlama kavramn deerlendire-
bilmek
Okumann temel amacnn anlamay salamak
olduu sylenebilir. Anlama ile sonulanmayan
bir okuma etkinliinin amacna ulat sylene-
mez. Anlama, yazl ve basl iaretlerin temsil et-
tii anlamn kavranmasyla mmkndr. Bu da
beraberinde bir dizi zihinsel ilemi gerektirmek-
tedir. Okumada anlam kelimelerde sakldr. yi
bir okuma, iletilmek istenen mesajn doru anla-
lmasyla gerekletirilebilir. Kelimeleri seslen-
dirmek okuma deildir. Anlama, metinde iletil-
mek isteneni doru olarak alglamak ve yorum-
lamaktr. Anlama gereklemise okuma etkinli-
inin baarya ulat sylenebilir. Dolaysyla
okuma, temel nitelii ile bir anlama surecidir.
Okuma alkanl kavramn irdeleyebilmek
yi konumak ve yazmak iin nce iyi bir okur
olmak gerekmektedir. nk okuma alkanl
dier dil becerilerindeki baary etkileyecek e-
kilde insanlarn gr ve dnce ufuklarn ge-
niletmektedir. Anlayarak okumak, insann ha-
yat boyunca vazgeemeyecei bir alma ek-
lini oluturur. Okul ayla balayan ve yaam
boyu devam eden okuma etkinlii renmenin
temel aracdr. insan geliimindeki nemi yads-
namaz. Dnen ve konuan, paylaan toplum
olmann yolu, okuma-anlamadan; kitap okumak-
tan gemektedir.
Okuduunu anlama stratejilerini sralayabilmek
Strateji genel olarak bir eyi elde etmek iin iz-
lenen yol, amaca ulamak iin gelitirilen pla-
nn uygulanmasdr. Okuduunu anlama strate-
jileri; okuyanlarn bir ilemi nasl kavradklar-
na, okuduklarndan nasl anlam kardklarna
ve okuduklarn anlamadklarnda ne yaptklar-
na iaret ederler. Bu stratejiler okuduunu anla-
may gelitirmek, kolay kavramay gerekletir-
mek iin kullanlr. Genel olarak okuduunu
anlama stratejileri; okuma ncesi kullanlan stra-
tejiler (gdleme, beyin frtnas, ngrde bu-
lunma vb.), okuma srasnda kullanlan strateji-
ler ( yordama, not alma, gznde canlandrma
vb) ve okuma sonrasnda kullanlan stratejiler
(zet yapma, sorular cevaplama, resim izme
vb.) olarak gruplandrlmaktadr.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A

188
Tr k Di l i -I I
Eletirel okuma kavramn aklayabilmek
Eletirel okuma; okunan herhangi bir metin ze-
rinde dnme, dorular ve yanllar zerinde
kafa yorma ve konuyu yorumlama olarak ifade
edilebilir. Burada okuma eylemi yalnzca anla-
m olmakla snrl deil; ayn zamanda okurun
metni okurken dnmesi, konuyu yorumlamas
ya da konuya eletirel bir gzle bakmasn da
iermektedir. Eletirel okuma, okunan metinle il-
gili yorumlar, deerlendirmeler yapabilmek, met-
nin yazaryla iletiime geebilmektir. Metinde su-
nulan bilgiyi olduu gibi kabul etmemektir. Kii-
nin bilgiyi kendi zihinsel szgecinden geirmesi,
nceden edindii bilgilerle ilikilendirmesi, sor-
gulamas, kendi iradesiyle bir sonuca ulaabil-
mesi, yorum yapabilmesidir. Ayrca eletirel d-
nceye odakl bir eylem, zihinsel bir sretir.
Bu srete okurun nyarglardan uzak olmas ve
dorudan metni anlamaya odaklanmas gerek-
mektedir. nyarg ile eletirel okuma birbirine
ters kavramlardr, birinin olduu yerde dierine
yer yoktur.
Dinlemenin temel niteliklerini sralayabilmek
Dinleme, konuan ve dinleyen olmak zere iki
ulu bir sretir. Konuann iletmek istedii bir
mesajn dinleyiciye engele taklmadan ulamas
nemlidir. Dinleyici, doru, przsz ekilde ile-
tilen mesaj alr, zihinsel sreten geirdikten
sonra anlamlandrr ve buna uygun bir tepki ve-
rir. Alnan mesajn zihinsel srete anlamlandrl-
mas youn bir abay gerektirir. Mesajn doru
alglanmas youn bir dikkati gerektirir. Dikkat,
dinleme eyleminin temelidir. Dinleyicinin kelime
daarcnn zenginlii ve bilgi birikimi dinleme-
nin gereklemesinde, anlam kurmay kolayla-
trmada nemli etkenlerdir. Dinleyicinin konu-
macdan gelen mesaj aldktan ve zihinsel sre-
ten geirip yaplandrdktan sonra szl ya da
jest ve mimiklerle geri bildirimde bulunmas s-
recin salkl ileyip ilemedii hakknda nemli
bilgiler ierir.
Dinleme srecini etkileyen etkenleri deerlendi-
rebilmek
Kaynak (Konumac) Temelli Etkenler: Mesajda
kullanlan szckler, terimler, yanl anlalmaya
yol aacak cmle kurulular, yanl vurgu ve
tonlamalar; konuma bozukluklar; konumay
etkileyen fiziksel etkenler; konuma hz; ses to-
nu; jest ve mimikler; bilgi birikimi; konuyla ilgili
hazrl ve konuyu sunu eklidir. Alc (Dinle-
yici) Temelli Etkenler: Alcnn zihinsel ve fizyo-
lojik yetileri, dikkat ilgi, istek, kelime daarc,
bilgi birikimi, n yarg, dinleme srecinde uygun
dinleme davranlar gsterme (dik oturma, ko-
nuanla gz temas kurma, not tutma, soru sor-
ma, dinlenenlere uygun geri bildirimlerde bu-
lunma, vb.), dinleme hzdr. evre-Ortam Te-
melli Etkenler: Is, ses, k, fiziksel konfordur.
Dinleme trlerini sralayabilmek
Aktif dinleme, pasif dinleme, not alarak dinleme,
grup halinde dinleme, empatik dinleme, yaratc
dinleme, amal dinleme, sorgulayc dinleme,
seici dinleme, eletirel dinleme.
Okuma-dinleme ilikisini betimleyebilmek
Okuduunu ve dinlediini anlama birbirine ok
benzeyen srelerdir. Okuma ve dinleme arasn-
da yakn bir iliki vardr. Bu iliki benzerlikler ve
farkllklar erevesinden ele alnabilir. Her ikisi
de anlama becerisinin temel bileenidir. Baka bir
deyile bir tr alc dil etkinlii dir. Okuma ve
dinlemenin her ikisi de zihnin anlama sreciyle il-
gilidir. Okuduunu anlama becerisi st dzeyde
olan bir kiinin, dinlediini anlama becerisi de st
dzeyde olacaktr. Bu yzden okuma becerisinin,
dinleme becerisine dorudan etkilediini syle-
mek mmkndr. Zihnin ve beynin aktif olmas-
n gerektirir. Anlamann gereklemesi iin ortak
bir dile, dilsel birikime gereksinim vardr. Kaynak-
ta (konumac/ yazl metin) kullanlan dilin nite-
lii (przsz, yaln, anlalr) anlamann gerek-
lemesinde nemli hatta belirleyicidir.
Ortamn zellii, anlamn oluumu srecinde her
iki bileen iin de ok nemlidir. Is, k, ses gi-
bi fiziksel etkenler anlam kurma srecini etkile-
yen nemli deikenler olarak karmza kmak-
tadr. Okuma/dinleme ncesi, sras ve sonrasn-
daki davranlar her ikisi iin de anlama srecini
etkilemektedir. Her ikisinde de anlamann ger-
ekleip gereklemedii, anlama srecinin ak-
sad ynler alnan geri bildirimler sayesinde
anlalabilir. lgi ve istekler de yine her iki bile-
en asndan anlama srecini etkileyen ortak bi-
rer etken olarak ifade edilebilir.
5
A M A
6
A M A
7
A M A
8
A M A
9
A M A

1. Aadakilerden hangisi temel dil becerilerinden bi-
ri deildir?
a. Okuma
b. Yazma
c. Konuma
d. Dinleme
e. Grme
2. .......... bir yazy, szckleri, cmleleri, noktalama
iaretleri ve teki eleriyle grme, alglama ve kavra-
ma srecidir, eklindeki cmleyi tamamlayan ifade aa-
dakilerden hangisidir?
a. Okuma
b. Yazma
c. Dinleme
d. Konuma
e. Duyma
3. Gzle alglanan szcklerin zihinde anlamlandrl-
mas hangi tr okumay tanmlar?
a. Sesli okuma
b. Eli okuma
c. Sessiz okuma
d. aretleyerek okuma
e. Gz atarak okuma
4. Aadakilerden hangisi okuduunu anlamann zel-
liklerinden biri deildir?
a. Anlama
b. Etkin bir sre
c. n bilgiler
d. Yazma sreci
e. Dnme
5. Aadakilerden hangisi okuma alkanl kazanma
srecini etkilememektedir?
a. Bireysel etkenler
b. Akraba ilikileri
c. Okul
d. Aile
e. evre
6. ............................... okunan herhangi bir metin ze-
rinde dnme, dorular ve yanllar zerinde kafa
yorma ve konuyu yorumlama olarak ifade edilebilir,
eklindeki ifade uygun ekilde nasl tamamlanabilir?
a. Eletirel okuma
b. Sesli okuma
c. Tartarak okuma
d. zetleme
e. Yazma
7. Aadakilerden hangisi dinleme srecinde yer al-
mayan gelerden biridir?
a. Konumac
b. Dinleyici
c. Geri bildirim
d. Mesaj
e. Yazar
8. Aadakilerden hangisi dinleme srecini etkileyen
konumac temelli faktrler arasnda yer almaz?
a. Konuma hz
b. Is
c. Ses tonu
d. Jest ve mimikler
e. Bilgi birikimi
9. Dinlenenlerin daha kolay anlalmas, hatrlan-
mas amacyla nemli grlen blmlerin ksa notlar
alnmas yoluyla yaplan dinleme aadaki dinleme-
lerin hangisini iaret etmektedir?
a. Not alarak dinleme
b. Aktif dinleme
c. Pasif dinleme
d. Empatik dinleme
e. Amal dinleme
10. Aadakilerden hangisi dinleme trleri arasnda
yer almaz?
a. Aktif dinleme
b. Pasif dinleme
c. Tutarl dinleme
d. Not alarak dinleme
e. Eletirel dinleme
Kendimizi Snayalm
189

190
Tr k Di l i -I I
Dijital ada Okuma Alkanlklar
imdiye dek pek ok kii elektronik kitaplarn hayat-
mza girmesine kar grlerini dile getirdi. Buna kar-
n imdiye kadar elektronik kitaplar destekleyen yaz-
lar arasnda okuduum en iyi yaz, geenlerde The New
York Review of Booksun internet sitesinde yer ald.
Roman yazar Tim Parks, e-kitaplarn kelimelerle daha
sert ve daha dorudan bir iliki iine girmemizi sala-
dn ne sryordu. En ikna edici cmlesiyse uydu:
Bu, yetikinlere ynelik bir ara. Akll telefonlardan
e-kitaplara, tabletlerden dizst bilgisayarlara, eitli
platformlarda okumalar yaparak bir yetikin gibi dav-
ranmaya alyorum. Bu yzden okumak iin en iyi ci-
hazlarn hangisi olduuna kafa yormann vakti geldi.
Baz metinler, bir platforma dierinden daha m uygun?
Philip Larkin iPadde, Lorrie Moore Kindleda rahat ede-
biliyor mu? Kay Ryann bir iirini telefon melodim ya-
pabilir miyim? Ayn Randn The Fountainhead (Haya-
tn Kayna) kitabn severek okumam salayacak bir
cihaz var m?
Akll telefonlar
Hi phe yok ki akll telefonlar son yllarda teknoloji-
nin edebiyata en byk armaan oldu. Bunlardan biri-
ne sahip olmak, insanolunun en byk korkusunu
yok ediyor: Okuyacak hibir eyin olmad bir yerde
skp kalmak. Cep telefonumdan ounlukla haberle-
ri takip ediyorum. Baka ehirlerde yaymlanan gazete-
lere ve Twitter ve Facebookta grdm linklere gz
atyorum. Ben Franklin avu ii byklndeki bu ci-
hazlar eminim ok severdi. ok okuyun ama fazla ki-
tap okumayn sz ona aittir. Franklinin otobiyografi-
si, cep telefonunuzda mutlaka olmas gereken bir ey.
Kamu mal olduu iin cretsiz bir Kindle uygulamas
bulunuyor. Tuhaf gelebilecek bir dier seenek de
20nci yzyln en gz ard edilmi edebi eserlerinden
biri olan John Cheevern Journals (Gnceler) eseri.
Cheevern cmleleri ksack ama derin. Acmasz olma-
sa da insann cann actyor. iPhoneunuzda bir iki tane
de sesli kitap bulundurun. Kpeimizi dzenli olarak
uzun yrylere karyorum ve bu yrylerde iP-
honeum kk hoparlr yukar bakacak ekilde gm-
leimin cebinde oluyor. Bu ekilde Saul Bellowun Her-
zogunu dinledim. iPhoneu gmlein cebinden dinle-
mek, doayla banz kesen kulaklklarla dinlemekten
daha iyi.
e-kitap okuyucular
Amazonun Kindle bana gre bu cihazlarn en kiiseli,
dolaysyla da en ekicisi. Metni aydnlatmal ekranda
okuyorsanz ksa sre sonra gzleriniz zorlanyor ve
eninde sonunda cihaz kapatyorsunuz. nternette ge-
zinmek veya e-posta okumak gibi dikkatinizi datacak
eylere daha az yneliyorsunuz. Tpk ak gibi, oku-
mak da sadakat ister. Bu cihazlarda kitap kapaklar yok.
Bu yzden genler baz ebeveynlerin tasvip etmedii
kitaplar daha kolay okuyabiliyorlar. nk artk anne
babalar onlarn Angry Birds oynadklarn dnebili-
yor. Ben, elektronik kitaplar sevmediini her frsatta
dile getiren yetenekli roman yazar Jonathan Franzenin
hayranym. Ama Franzenin hayran deilseniz, onun
romanlarn nefret ettii bir cihaz olan Kindleda oku-
mak, tuhaf bir zevk verebilir.
iPad
iPad benim iin hzlca gz gezdireceim kaln kitapla-
r ykleyebileceim bir ara. Walter Isaacsonn Steve
Jobs biyografisi ya da kltr-sanat eletirmeni John Leo-
nardn Reading for My Life: Writings, 1958-2008 isim-
li kitab buna rnek olabilir. Bu kitaplarn bazlarnn si-
zi dorudan bir kaynaa gtren elektronik dipnotlar
olmas houma gidiyor. Bunlar bazen elinizde tuttuu-
nuz kitaptan bile daha iyi olabiliyor. rnein Jack Ke-
rouacn On the Road kitabnn iPad uygulamasnda,
yazl metnin yan sra haritalar, zaman izelgeleri ve
baka eler de var. ou cretsiz olan sanat kitaplar
da, iPadin sunduu gzelliklerden biri. Netlik o kadar
yksek ki, sanki gznzdeki btn perdeler bir anda
kalkm gibi hissediyorsunuz. Bu platformlarn her bi-
rinde iiri de denedim: Larkin, Dickinson, Philip Levi-
ne, Amy Clampitt. Sizi bilmem ama ben sevmedim. Ne
yeteri kadar beyaz alan var ne de sknet. Her eye
ramen, e-kitaplar kvette okuyamazsnz. Mark Twa-
inin yapt gibi, kediye frlatamazsnz veya odanzn
dekorasyonunda kullanamazsnz. Anna Quindlen
1991de New York Timesta yazd makalede, ocuk-
larm byynce dekorasyonun yeteri kadar kitap raf
kurmaktan ibaret olduunu sanan kiilere dnrse,
ok mutlu olurum diye yazmt. Buna ben de katlyo-
rum. Ama nemli olan akl dekore etmektir.
09.04.2012
DWIGHT GARNER
Kaynak: New York Timestan eviri (Sabah Gazetesi)
Yaamn inden

191
1. e Yantnz yanl ise Okuma konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise Okuma konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise Okuma Trleri konusunu
4. d Yantnz yanl ise Okuduunu Anlama ko-
5. b Yantnz yanl ise Okuma Alkanl konu-
6. a Yantnz yanl ise Eletirel Okuma konusunu
7. e Yantnz yanl ise Dinleme konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
8. b Yantnz yanl ise Dinleme Srecini Etkileyen
Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz.
9. a Yantnz yanl ise Dinleme Trleri konusunu
10. c Yantnz yanl ise Dinleme Trleri konusunu
Sra Sizde Sorular Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Temel dil becerileri anlama ve anlatma olmak zere
iki temel bileen zerine kurulmutur. Bu temel bece-
rilerin de kendi drt alt bileeni vardr. Okuma ve din-
leme anlamann, konuma ve yazma ise anlatmann
alt bileenidir.
Sra Sizde 2
Okuma, okuyucularn yazl metinden anlam kar-
dklar ya da yorumlarda bulunduklar, n bilgilerin kul-
lanld, yazar ve okuyucu arasndaki etkili iletiime
dayal, uygun bir yntem ve ama dorultusunda, d-
zenli bir ortamda gerekletirilen anlam kurma sreci;
basl, yazl szckleri duyu organlar yoluyla alglama,
anlamlandrma, kavrama ve yorumlama; insanlarn ken-
di aralarnda nceden kararlatrdklar zel sembolle-
rin duyu organlar yoluyla alglanp, beyin tarafndan
yorumlanarak deerlendirilmesi; yazya geirilmi bir
metne bakarak bunu sessizce zmleyip anlama, ses-
lere evirme; bir yazdaki sembolleri tanma ve anlam-
landrma etkinlii; yazl bir metnin iletmek istediini
alabilme, anlama demektir.
Sra Sizde 3
Anlamay gelitirmek iin okuma srasnda yaplacak et-
kinlikler: Yazda ele alnan konuyu belirlemek, anlam
bilinmeyen szckleri, anlalmayan cmle ve paragraf-
lar belirlemek, ana dnceyi bulmak, yardmc d-
nceleri incelemek, yaznn genel dncesini ve an-
latm yapsn karmak, okuma hzn ayarlamak.
Sra Sizde 4
Yaam boyu devam etmesi gereken bir sre olarak ad-
landrlan okuma alkanln edinmede deiik etken-
lerin rol oynad bir gerektir. Bu etkenler u ekilde
sralanabilir: Bireysel etkenler, evre, aile, okul.
Sra Sizde 5
Okuma stratejileri; okuyanlarn bir ilemi nasl kavra-
dklarna, okuduklarndan nasl anlam kardklarna
ve okuduklarn anlamadklarnda ne yaptklarna ia-
ret ederler. Bu stratejiler okuduunu anlamay gelitir-
mek, kolay kavramay gerekletirmek iin kullanlr.
Okuma stratejileri bir bakma metinleri anlama sre-
cinde yaanan sorunlar zmek amacyla kullanlan
bir plandr. Genel olarak okuduunu anlama stratejile-
ri; okuma ncesi kullanlan stratejiler (gdleme, be-
yin frtnas, ngrde bulunma vb.), okuma srasnda
kullanlan stratejiler ( yordama, not alma, gznde can-
landrma vb) ve okuma sonrasnda kullanlan stratejiler
(zet yapma, sorular cevaplama, resim izme vb.) ola-
rak gruplandrlmaktadr.
Sra Sizde 6
Dinleme srecini etkileyen faktrler unlardr:
Kaynak (Konumac) Temelli Faktrler: Mesajda kulla-
nlan szckler, terimler, yanl anlalmaya yol aacak
cmle kurulular, yanl vurgu ve tonlamalar; konuma
bozukluklar; konumay etkileyen fiziksel etkenler; ko-
numa hz; ses tonu; jest ve mimikler; bilgi birikimi;
konuyla ilgili hazrl ve konuyu sunu ekli.
Alc (Dinleyici) Temelli Faktrler: Alcnn zihinsel ve
fizyolojik yetileri, dikkat ilgi, istek, kelime daarc,
bilgi birikimi, n yarg, dinleme srecinde uygun dinle-
me davranlar gsterme (dik oturma, konuanla gz
temas kurma, not tutma, soru sorma, dinlenenlere uy-
gun geri bildirimlerde bulunma, vb.), dinleme hz.
evre-Ortam Temelli Faktrler: Is, ses, k, fiziksel
konfor.

192
Tr k Di l i -I I
Aknolu, O. (2001). Eletirel Dnme Becerilerini Te-
mel Alan Fen Bilgisi retiminin renme rnlerine
Etkisi. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ha-
cettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.
Akyol, H. (2003). Metinlerden Anlam Kurma. T-
BAR, 12, 49-58.
Akyol, H. (2005). Trke lk Okuma Yazma reti-
mi. Ankara: PegemA Yaynclk.
Akyol, H. (2007). Okuma (Ed. A. Krkkl ve H. Ak-
yol), lkretimde Trke retimi (15-48). An-
kara: PegemA Yaynclk.
Birinciolu, E. (2006). niversitelerin Hazrlk Snflarn-
da, Orta Dzeyde, Aamal Yaklam Modeli in-
de, Okuma ncesi, Okuma Esnas ve Okuma Sonra-
s Etkinliklerinin nemi zerine retmen ve ren-
ci Grleri, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi.
Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.
Cceloglu, D. (1996). yi Dn Doru Karar Ver.
(15. Bask). stanbul: Sistem Yaynclk.
Grses, T. (2002) Reading Strategies Employed by ELT
Learners at Advanced Level Yaynlanmam Yk-
sek Lisans Tezi, Atatrk niversitesi, Erzurum.
Karatay, H. (2007). lkretim Trke retmeni Aday-
larnn Okuduunu Anlama Becerileri zerine Alan
Aratrmas Yaymlanmam Doktora Tezi. Gazi
niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Ankara.
Moffet, J. ve Wagler, B. J. (1976). Student Centred
Language Arts and Reading K13: A Handbook
for Teachers. (2nd edition). Boston.
Sever, S. (2007). Okuma Kltr Edinme Srecinde
Trke retiminin Sorumluluu Okuma Kltr
ve Okullarda Uygulama Sorunlar Toplants.
Ankara: MEB, s.108-126.
zen, F. (2001). Trkiyede Okuma Alkanl. An-
kara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Paul, R.W. (1991). Staff Development For Critical Thin-
king: Lesson Plan Remodelling As The Strategy (Ed.
A.L. Costa.). Developing Minds (A Reseource Bo-
ok For Teaching Thinking). Revised Education,
Volume1, Alexandria, Virginia: ASCD.
TDK. (2009). Trke Szlk. Ankara: Trk Dil Kuru-
mu Basmevi.
Tompkins, Gail, E. (1997). Literacy for The Twenty-
First Century: A Balanced Approach. Merill, an
Imprint of Prentice Hall Upper Saddle River, New
Jersey, Colombus, Ohio.
Yaln, A. (2002). Trke retim Yntemleri Yeni
Yaklamlar. Ankara: Aka Basm-Yaym.
Yangn, B. (1999). lkretimde Trke retimi.
Ankara: MEB Yaynlar.

193
Ayaydn, K. (2003). Okumann Kanatlarnda. stan-
bul: Kaynak Yaynlar.
Kran, A. Ve Kran, Z. (2003).Yaznsal Okuma Sre-
leri. Ankara: Sekin Yaynclk.
Manguel, A. (2004). Okumann Tarihi. (ev. F. Elio-
lu). stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
zbek, Y. (1996). Okumak, Anlamak, Yorumlamak.
Ankara: Gndoan Yaynlar.
zdemir, E. (1983). Okuma Sanat. stanbul: nklap
Kitabevi.
Robertson, A. K. ( 1999). Etkili Dinleme. (ev. E. S.
Yarmal). stanbul: Hayat Yaynlar.

Doru, gzel ve etkili konumada sesin fizyolojik nitelii ve nicelii ile ilgili
temel kavramlar tanmlayabilecek,
Doru, gzel ve etkili konumada olmas gereken temel ierik zelliklerini
betimleyebilecek,
Szl iletiimde beden dilinin nemini aklayabilecek,
Konuma trlerini ayrt edebilecek,
Baarl bir sunum iin dikkat edilmesi gereken temel ilke ve teknikleri de-
erlendirebilecek,
Trkenin szl iletiimde dikkate alnmas gereken syleyi zelliklerini
aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
indekiler
Konuma
Sesin fizyolojisi
Gzel konuma
Beden dili
Konuma trleri
Sunum teknikleri
Trkenin syleyi zellikleri
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trk Dili-II Szl Anlatm

GR
KONUMA LE LGL TEMEL
KAVRAMLAR
DORU, GZEL VE ETKL
KONUMANIN TEMEL LKELER
BEDEN DL VE SZL
ANLATIMDAK YER
KONUMA TRLER
BAARILI SUNUMUN LKELER VE
TEKNKLER
SZL ANLATIMDA BAZI
SYLEY ZELLKLER
8
TRK DL-II

GR
nsann karsndakine dileklerini, duygularn szl olarak anlatmas eylemine
szl anlatm denir. Szl anlatmn temeli, yazl anlatmda olduu gibi dildir. Sz-
l anlatmla balantl olarak kukusuz konuma dili, yaz dilinden daha eskidir.
Ana dilinde szl anlatmn anlama boyutunu dinleme, anlatma boyutunu ise ko-
numa oluturur. Bu nitede arlkl olarak szl anlatmn anlatm boyutunda yer
alan konuma zerinde durulacaktr.
KONUMA LE LGL TEMEL KAVRAMLAR
Szl anlatmda dncelerin ve duygularn karmzdakine doru, etkili ve yeterli
bir biimde aktarm nemlidir. nsan iin temel gereksinim olan konuma, kiinin
toplumsal ilikilerinde de baat deikenlerdendir. Konumann, baka deyile s-
zn etkisini Yunus Emre yzyllar ncesinden yle dile getirmektedir:
Szn bilen kiinin
Yzn a ede bir sz
Sz piirip diyenin
ini sa ede bir sz
Sz ola kese sava
Sz ola yitre ba
Sz ola aulu a
Bal ile ya ide bir sz
Kii bile sz demini
Demeye szn kemini
Bu cihan cehennemini
Sekiz uma ede bir sz
ncelikli olarak szl aktarmn temel gesi olan konumann ve konuma ile
ilgili temel kavramlarn aklanmasnda yarar grlmektedir. Aada konuma ve
gzel konuma ile ilgili temel kavramlar ele alnmaktadr.
Szl Anlatm

Konuma
Konuma, insann duygularn, dncelerini sese dayal bir dizge halinde sunma-
s, baka bir deyile anlaml paralara dntrlm seslerden yararlanarak d-
ncelerini ifade etmesidir. Kulaa hitap eden konuma; verilmek istenen mesajn
niteliine uygun tonlama, vurgu gibi sese dayal unsurlarla olduu gibi jest ve mi-
mik gibi bedene dayal destekleyici unsurlarla birlikte btnlenir.
nsan konuan varlktr. Bu hkm, kard anlaml ses dizgelerinin yaps ba-
kmndan insan dier varlklardan ayrrken; dier taraftan insanlar arasnda ortak,
birletirici bir zellie iaret etmektedir. nsann sahip olduu bu olaanst zel-
lik, ayn zamanda, insana dair temel bir gereksinime, duygularn ve dncelerini
konuma aralarnn yardmyla mesaja dntrme gereksinimine de iaret et-
mektedir.
Dncenin; resim, heykel, mzik gibi ifade aralar bir kenara braklrsa dil ol-
madan gerekleemeyecei yargs, dilbilimi evrelerinde hkimdir (Aksan, 2000: 53-
54). yleyse dncelerin dzenlenmesi ve iletilmek istenen mesajn en doru ve et-
kin biimde ortaya konulabilmesi iin konumann nitelii ok nemlidir. Dnme
ve konuma arasndaki bu sk ilikide, dier taraftan, doru, yerinde ve baarl bir
konumann da insann dnme srelerine etkide bulunduu sylenebilir.
nsan iin konuma, temel gereksinim oluunun yan sra yine insann evresiy-
le ilikilerini kolaylatran veya zorlatran bir aratr. Konumada kullanlan dilin
bir toplumsal bir de bireysel yn vardr. Ayn dili kullanan airlerin, hikyeci-
lerin, gazete yazarlarnn, televizyon yorumcularnn okuyucu veya dinleyici zerin-
de oluturduklar etkinin birbirinden farkl olmas da dil ve sz arasndaki bu ayrm
ile ilikilidir. nsanlarn konumalarnda tercih ettikleri szckler ve bu szckler
araclyla oluturduklar ifadelerin ardnda phesiz birey olarak yetime ortamla-
r, aldklar eitim, sosyolojik ve psikolojik koullar belirleyicidir (Aksan, 2000: 52).
Ses
Konuma sesleri, akcierlerden balayp az ve burunda sona eren solunum yol-
larnda sralanm organlara arpp veya srtnp seda haline geldikten sonra en
son olarak bir kalptan, engelden geip azdan kan titreimlerdir (Ergin, 1990:
30). lk olarak grtlakta oluan ham sesin, sahip olduu belirli bir renk ile bakala-
r tarafndan duyulan son biimini almas; boaz, az ve burun boluklarnda ger-
ekleir (Toklu, 2003: 35). Beyin tarafndan ynetilen konuma srelerinde, insan
ses aygtlarnn 60 kadar farkl sesi karmaya ve iitildiinde bunlar ayrt etmeye
uygun olduu grlmektedir (Erkman-Akerson, 2008: 121).
Harfler ve sesler sklkla birbirine kartrlr. Harfler, seslerin yazda gsterilme biimle-
ri, sembolleri, iaretleridir.
Boumlanma
Cierlerden gnderilen havann az ve burun yolundaki ses aygtlarnn yardmy-
la azdan karken konuma sesi biimlerini almasdr. Seslerin doru biimde bo-
umlanmas (sesletilmesi) etkili konumann temel koullarndan biridir.
196
Tr k Di l i -I I
19. yzylda ada
dilbiliminin kurucusu olarak
bu ayrm ortaya koyan
Saussoure, insan dilinin
toplumsal ynn ifade
eden dil (langue) ile bireysel
ynn ifade eden sz
(parole) arasndaki farka ve
ayn zamanda konuan
(veya yazan) bireyin var olan
dili zgn kullanmna iaret
etmektedir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
MA K A L E MA K A L E
Boumlanma; telaffuz,
artiklasyon, sesletim gibi
terimlerle de ifade
edilmektedir.
nl ve nszler; dil, dudak,
damak, di, grtlak gibi
konuma organlarnn alp
kapanma, yaklap
uzaklama, gerilip zlme
gibi eitli devinimleriyle
boumlandrlr.

Sklk / Frekans
Titreen her nesnenin 1 saniyedeki yaln titreimleridir. l birimi Hertzdir. n-
sanlar 20 ile 20 000 Hertz arasndaki ses dalgalarn alglayabilirler. Sklkta meyda-
na gelen deiiklikler, kulaktaki seslerin tonunun alak ve yksek olarak alglan-
masna neden olur (Toklu, 2003: 35).
Ton / Tonlama
Titreen, ses veren varln titreim saysnn az ya da ok oluuna tonlama denir
(Toklu, 2003: 35). Tonlama, iletilmek istenen mesajn, duygunun doru ekilde
dinleyiciye ulamasna, dinleyici zerindeki etkisinin artmasna yardmc olur. Ton-
lama araclyla, konumann ieriine uygun cokun, gl, kesin, yumuak, has-
sas duygular dinleyiciye iletilir.
Tonlamann ilevleri arasnda heceler arasndaki vurgu farklarna iaret etmek,
dinleyenlere, yeni ve farkl olan kavrama, konumann akn kestirme vb. bakm-
lardan ipular vermek, konumann dil bilgisini ve sz dizimsel yapsn bu yolla
daha yetkin biimde alglayabilmek yer almaktadr. Ayrca kesin yargl bildirim
cmlelerinin alalan tonda olduu, cmle ierisinde ara szlerin dz bir tonda be-
lirtildii, soru cmlelerinde ykselen, cevaplarda alalan tonlama olduu, balama
ve anlama gre kaytsz, alayc, sinirli vb. tonlarn bulunduu grlmektedir (Eker,
2005: 323).
Ezgi
Szck ierisinde hecelerin sesletiminde alalan veya ykselen tona karlk, cm-
le dzeyinde szcklerin, szck gruplarnn da alalan veya ykselen tonda ses-
letildii grlr. letilmek istenen mesaja, oluturulmak istenen duygu deerine
bal olarak konumacnn cmle dzeyinde yapt tonlamalara ezgi denir (Tok-
lu, 2003: 35).
Vurgu
Szcklerde ve szck beklerinde baz hecelerin, cmlenin btnnde de baz
szcklerin dierlerine gre daha yksek tonda seslendirilmesidir.
Szck vurgusu ilk, orta veya son hecede grlebilir. Vurgunun yeri, anlam ya
da anlam, vurgunun yerini belirleyebilir: (benim) ocuUM, (ben) oCUum,
(Hey!) Ocuum! (Eker, 2005: 317). Szck ierisinde vurgu, baz durumlarda ya-
zl ayn fakat anlam farkl olan szckleri syleyi yoluyla ayrmak iin kullan-
lr. rnein ORdu, KURtulu, BEbek yer adlarnda vurgu ilk hece zerindedir. Bu-
na karlk orDU, kurtuLU, beBEK szcklerinde vurgu son hece zerindedir. Ba-
ka rnekler olarak KAZma, Zme, SARma eylem adlarnda vurgu ilk hece zerin-
deyken; kazMA (alet), izME (ayakkab), sarMA (yiyecek) nesne adlarnda vurgu
son hece zerindedir.
Trkede szcklerin vurgusu genellikle son hecededir. Ancak tek heceli szckler vurgu-
suzdur. ok heceli yer adlarnda da ikinci hecedeki ses says birincidekinden ok ise vur-
gu ikinci hecededir. rnein; DeNZli, MaLATya, AnTALya gibi
ki balacnn kaynamasyla oluan belki, sanki, mademki, halbuki... szcklerinde-
ki ki vurgulanmaz.
197
8. ni t e - Szl Anl at m
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

bek vurgusu, zellikle isim ve sfat tamlamalarnda tamlayan genin doal
vurgusudur. Birleik szcklerde de yine bein bir unsuru vurgulu seslendirilir:
YZba, ASTsubay, renC alay, oTUZ gn, Kretmek gibi (Eker, 2005: 320).
Cmle vurgusu, cmledeki gelerden birinin dierlerine gre daha yksek ton-
da, daha baskl sylenmesidir. Cmlede dinleyici iin yeni bilgi aktarlyor ve bu
bilgi cmlenin oda haline geliyorsa sz konusu bilginin oda olan ge vurgula-
nabilir.
Trkede normal koullarda cmle vurgusu yklem zerindedir. Ancak cmledeki yeni
bilginin oda olan szckler ykselen tonda seslendirilerek, yklemin nnde kullanla-
rak soru eki, de balac, yalnz edat gibi dil bilgisel unsurlardan yararlanarak vurgula-
nabilir.
Yklemden uzak kalan zneler cmle vurgusu alr. rnein; Sait Faik, Halla adl yk-
snde, ilk kitabnn yaynlanmasndan duyduu sevinci anlatr.
Durak / Duraklama
zellikle vurgulanan bir yargnn, mesajn, yksek tonlu ifadenin veya bir sorunun
ardndan gelen ksa sreli sessizliktir. Cmlenin anlam, mesajn deeri, konuma-
da duran yerini ve sresini belirler. Duraklamalar; vurgulama tekniklerini eit-
lendirerek ifadeyi tekdzelikten kurtarma olana salad gibi, baz durumlarda
dier vurgulama tekniklerinden ok daha etkili ve kalc olabilir.
Tn / Renk
Bir sesi baka seslerden ayrmamz salayan fiziksel nitelie tn ya da renk denir.
Bir sesin tns, sadece o sesi dier seslerden ayrma noktasnda deil, ayn zaman-
da kiinin sesine katt tn sayesinde konumann ieriine gre gzel, etkili, ka-
lc izler brakmasn da salar.
Pes ve Tiz Ses
Seslerin, kulaa kaln veya ince, yava veya hzl, alak veya yksek ulamasn ifa-
de etmek iin pes ve tiz terimleri kullanlr. Buna gre pes; kulaa kaln, yava, al-
ak gelen sesler iin kullanlrken tiz; kulaa ince, hzl, yksek gelen sesler iin
kullanlr. Bu ayrm seslerin oluturduu titreimlerin sklna gre belirlenir. Tit-
reimlerin skl azaldka sesler pesleir, skl arttka da sesler tizleir.
Doru, gzel, iyi bir sesin sahip olmas gereken temel fiziksel zellikler yle
sralanabilir:
itilebilirlik: Konumann skl, tonu, yeinlii ve tns dinleyicinin ra-
hata iitebilecei nitelikte olmaldr. Konumacy salkl bir ekilde iite-
meyen dinleyici, dikkatini konumann ieriine younlatramayabilir, si-
nirlenebilir; dolaysyla iletiim sorunlar yaanabilir.
Esneklik: Esneklik, ses hacminin deiiklie bal olan ses tonunu ya da
perde deiikliini ifade eder. Konumay ayn tonda, tekdze olmaktan -
karan unsurlardan biri, ses hacminin ve perdelerinin kark olarak kullanl-
masdr (Vural, 2003: 99). Konuma srasnda kii, ses araln bilmeli ve se-
sinin pesliini, tizliini, tonunu bu ses aralna gre ayarlamaldr.
Akclk: Konuma srasnda sesin boumlanarak szcklere dntrlme-
si ve boumlanma hz, iletilmek istenen mesajn hedefe en doru ekilde
ulamas iin iyi ayarlanmaldr. Konumada akcln salanmas, ayrca
198
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Yazl anlatmda noktalama
iaretleri, cmle iinde
durulmas gereken yerleri
belirleyerek konuma
eylemindeki duran ilevini
yerine getirir.

szcklerin art arda sesletim hz ve uyumlu bir ekilde bir araya getirilme-
sine zen gsterilmesi ile mmkndr.
Hoagiderlik: Kii doru, gzel ve etkili iletiim kurabilmek iin ses aral-
n, perde geniliini, tonlamayla sesine katabilecei tnlar, ifadesine ka-
tabilecei ezgiyi, szckleri syleyi hzn ncelikle tanmal ardndan da
doru ekillerde bunlardan yararlanmaldr.
Doru ve gzel konumada sesin oluma ve szcklere dnme srecinde dikkate aln-
mas gereken fizyolojik zellikleri nelerdir?
Konumayla ilgili ayrntl bilgi edinmek iin Suat Taerin Konuma Eitimi adl kitabn-
dan yararlanabilirsiniz. ( Dost Kitabevi Yaynlar, 1987)
DORU, GZEL VE ETKL KONUMANIN TEMEL
LKELER
Konumann temel unsurlar olarak yukarda ele alnan balklar, sesin fizyolojik
nitelii ve niceliine ynelik bilgileri iermektedir. Konumann doru, gzel ve
etkili bir ekilde gereklemesi iin kiinin konumayla ilgili olarak dikkat etmesi
gereken baka zellikler de bulunmaktadr.
Aklk
Aklk, konumann hem fizyolojik hem de psikolojik ynyle ilgilidir. Sesleri
doru karmak, yine o sesleri szcklere dntrrken doru boumlamak, sz-
ckleri cmlelere dntrrken iletilmek istenen mesaja gre doru vurgular
yapmak ak konumann fizyolojik ynn ilgilendirir ve baarl bir konuma
iin gereklidir. Dier taraftan, iletilmek istenen mesajn anlam bakmndan ak
konumann psikolojik ynn de dikkate almak gerekir. yi konumaclar anlal-
maz, karmak szckler kullanmaktan kanr, en zor konular bile ak ve anla-
lr biimde sunar, dinleyicinin konumann ieriini, mesajlar doru biimde anla-
dndan emin olurlar (Kops ve Worth, 2000: 31).
Doallk
Szl iletiim srasnda dinleyici zerinde etkili olabilmek iin gerekli unsurlardan
bir dieri konumann doalldr ve bu, konumacnn inandrcl bakmndan
ok nemlidir. ten olmay gerektiren doallk, konumacnn yapmack szck
tercihleri ve vurgulara bavurmadan iletmek istedii mesaj karsndakilere ulatr-
mas ile mmkn olabilir.
nandrclk
Konumacnn ortaya koyaca fikirlerin dinleyici tarafndan inandrc bulunabil-
mesi iin bu fikirlere nce konumacnn inanm grnmesi gerekir. Kararl ifade
ve tavrlar, ortaya koyaca deliller, seecei rnekler hep konumacnn dinleyi-
ci tarafndan inandrc bulunmasna hizmet eder. nandrcln kaybetmi bir ko-
numann dinleyici zerinde etkili olmas beklenemez.
199
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

lginlik
Konumann konusu her zaman ilgi ekici olmayabilir. Bu durumda dinleyicinin il-
gisini konuma zerine ekebilmek iin konumac; ierii ve mesaj dinleyiciye
ulatrmak, bunlarn konuma srasnda takip edilmesini kolaylatrmak, nihayetin-
de bunlarn aklda kalmasn salayarak dinleyici zerinde etkili olmak iin bu tr-
den tekniklere, aralara, bilgilere gereksinim duyabilir. Szl anlatm srasnda ko-
nuyla balantl bir hikayeyi, anekdotu anlatmak, bu hikaye veya anekdotlara gn-
dermeler yapmak; elenceli veya dndrc ifadelere yer vermek; grafik, resim,
ses kayd, video kullanmak; vurgu ve tonlamalardan, jestler ve mimiklerden hatta
sessizlikten doru yerlerde yararlanmak konumay ilgi ekici hale getirebilir.
Konumacnn Bilgi ve Donanm
Konumacnn genellikle ilk ve temel amac dinleyiciye mesaj, bilgi iletmektir. Bu
mesaj ve ieriindeki bilginin aktarmnda konumacnn sahip olmas gereken en
nemli zelliklerden biri kltrel ve bilgisel donanmdr. Konumann yapld
koullara gre, konuyla ilgili yeterli temel veya akademik birikime sahip olmayan
kiilerin szl iletiimlerinde baarl olmas sz konusu deildir. Baarl bir ko-
numac; ierie uygun temel veya akademik bilgileri, belirli bir dzen ve sentez
ile doru szcklerle, daha da nemlisi zengin sz daarc ile sunmaya alma-
ldr. Bu noktada szcklerin ok anlamll, e ve zt anlamll, sanatl kullanm
gibi zelliklerini bilmek ayrca nemlidir.
n alma
Baarl bir konumac dinleyici karsnda konumadan nce belirli hazrlk sre-
lerini geirmelidir. Bu sre gnlk, hazrlksz konumalarda dncelerini zih-
ninde tasarlayarak, sentezleyerek ksacas mesajn, konuma ieriini akl ve g-
nl szgecinden geirerek ortaya koymak suretiyle yaplmaldr.
Yntem ve Plan
Konumann yntemi ve plan, konumann nasl yapld ile ilgilidir. Sesleri do-
ru karan, boumlayan, konuyu belirlemi olan, konuyla ilgili gerekli temel bilgi-
lere ve sz daarcna sahip olan bir kii eer konuma yntem ve plann ama-
ca ve ierie uygun belirleyip uygulamazsa baarl olamaz. Hazrlkl konumalar-
da hedef kitlenin niteliklerine, sreye, konumada yararlanlacak aralara gre ie-
rik, mantksal bir dzende hazrlanmal, rnekler konumay etkili klacak teknik-
ler sunumda doru yerlerde kullanlmak zere belirlenmelidir. yi planlanm bir
konuma ile kii, karlaabilecei sorunlara nceden nlemler alabilir, sreyi et-
kin bir ekilde kullanabilir, szl iletiimi oluturan btn en doru biimde sa-
layabilir.
Konumay Destekleyen Yardmc Unsurlar
zellikle hazrlkl konumalarda, ele alnan konuyu etkili ve kalc bir ekilde din-
leyiciye aktarmaya yardm eden szl sunum aralar kullanlabilir. Bilgisayar ara-
clyla projeksiyon cihaz ve powerpoint kullanmak, belirli bir nesne zerine i-
zimler yapmak, el notlar (handout) datmak szl sunumlarda ska karlalan
konumann yardmc unsurlarndandr. Bu unsurlarn, hazrlk srecinde belirli bir
plan erevesinde konumann uygun ksmlarnda kullanlmas szl sunumu da-
ha etkili klar. Bu yardmc aralarn szl sunumun ierisindeki orann iyi ayarla-
200
Tr k Di l i -I I

mak gerekir. Bu unsurlarn ama deil ara olduunu bilerek, bu unsurlarn sunu-
mun ieriinin nne gemesine olanak vermemek gerekir.
slup
Gerek dou edebiyatlarnda belagat kitaplarnda gerekse bat edebiyatlarndaki re-
torik kitaplarnda belirtildii ekliyle dilde ve onun kullanma kma ekli olan s-
lupta esas belirleyici, ifadenin konuya ve amaca uygun dzenlenmesidir. Kiinin
konuya ve amaca gre seecei slup eitlerini Cosson ( Akt. Ko vd., 2008: 479-
480) u ekilde sralar:
slubu belirlemede etkili olan fikirlerin, hazrln hatta plann ve daha pek
ok eyin konumann akna feda edildii enebaz slup.
Konumacnn sklkla duraklamas, boaznn gcklanmas, her cmlesinin
adeta koudaki bir engel gibi nnde durmas eklinde kendisini gsteren
ekingen slup.
Bakalar zerinde brakt etki tartlamayacak, bu ekilde konuanlar
ierisinde bulunduklar gruplarn bana getiren, kiinin kendisine duyduu
gvenin ve kendisine dair vglerin dinleyicinin hrmetini kazanmaya en-
gel oluturmamas gereken vnme slubu.
Sesin nitelii ve nicelii bakmndan kuvvetsiz konumann sonucu ortaya
kan, bazen konumacnn mizacnn etkisiyle kendisini gsteren monoton
slup.
Cmlelerin genellikle uzun ve baz belirli maddelere ayrlarak ortaya konul-
duu, ieriinde hi elendirici unsur bulunmayan, ar ve limane konu-
maya dayal ar slup.
Daha ok avukatlarn, siyaslerin, amele rehberlerinin kulland, makul,
mantk, kuvvetli, mcadeleye hazr ve itham edici konumaya dayal delil
slubu.
Bir yerden bir yere atlayan, ok defa mantksz ve skc olan, genellikle si-
nirli, ekingen insanlarn doal konumalarna dayal zk, ayrk slup.
Vaizlerin ark sylyor gibi uzata uzata bir makam tutturarak kullandklar,
buna uygun ortamlar dnda yadrganabilecek vaiz slubu.
Arlkla duygulara yer veren hiss slup.
Kitle toplantlarnda halk galeyana getirmek isteyenlerin, halk katiplerinin,
inklaplarn tercih ettii, bazen ekingen ve azametli bazen birden bire
patlayan, bartan ama genelde ardnda cokunluk saklayan keskin slup.
Ar bal, azametli, keskin, hiddetli, ne ok ciddi ne ok gergin olmayan,
meclislerde kendiliinden oluan, konumada elenceli, nazik ve orijinal
zellikler tamaya dayal ziyafet slubu.
BEDEN DL VE SZL ANLATIMDAK YER
Beden dili; iletiim srecinde dinleyicinin algsn etkileyen el, kol, ba, yzdeki
her bir uzuv ve dier vcut azalarnn hareketleridir. nsanlar iletiim srasnda
az, ene, gz, ka, dil, ba, parmak, el, kol, ayak, bacak ve gvde araclyla is-
teyerek veya istemeden eitli mesajlar yayarlar. Beden, szl iletiim srecine jest
ve mimik araclyla katlr.
Beden Dilinin Szl Anlatmdaki Yeri
Konumac sze dkmedii dncelerini beden dili ile isteyerek veya istemeden
dinleyiciye aktarabilir. Szl iletiimde konuma ile uyumlu olarak gerekleen
201
Jest; belirli hislerin sonucu
olarak elde, kolda ve bata
meydana gelen
hareketlerdir.
Mimik; belirli hislerin sonucu
olarak yzde, yz oluturan
organlarda meydana gelen
hareketlerdir.

szsz hareketlerin, doal vcut hareketleri olarak ortaya konmu olmalar halin-
de dinleyici zerinde istenen etkiyi salamas mmkndr. Bu haliyle deerlendi-
rildiinde beden dili, szl anlatmda konumay btnleyen, konuma yoluyla
dinleyici zerinde etki oluturmaya yardm eden bir aratr.
Beden dilini, grsel yn en az konuma kadar nemli olan tiyatro gibi alanlar dnda,
konumann destekleyici ve yardmc gesi olarak dnmek gerekir. Bu noktada, beden
dili ne konumann nne geecek ekilde abartl ne de konumann gerektirdii vcut
hareketlerden yoksun olmaldr. Kii, szl iletiim srasnda vcut hareketlerini doru
biimde kontrol etmelidir.
Szl iletiim srasnda beden ile szler arasnda uyumun en doru ve etkili bir
biimde salanabilmesi iin kiinin beden hareketleri ile bu hareketlerin anlam ve
dinleyici zerinde oluturduu alg arasndaki ilikiyi tanmas gerekir. Bu balam-
da, ban aa-yukar, saa-sola hareketleri, yine ellerin ve kollarn her bir hare-
ketinin iletiimdeki karln bilmek ok nemlidir.
Vcut hareketlerinin bakalar tarafndan ortak biimde alglanmasnda kltrel
kalplar ok nemlidir. Ayn vcut hareketlerinin baka kltr ortamlarnda sergi-
lenmeleri srasnda ayn tepkileri gremeyebileceini dikkate almak, dolaysyla
konuma ncesinde dinleyiciyi bu zellikleri ile de tanmak gerekir.
Bedenin belirli hislerin sonucunda ortaya koyduu hareketler, szl iletiimin
etkili, ancak sesle dorudan ilgili olmayan ynne iaret etmektedir. letiimde et-
kili olan, ancak yine iletiimin sese dayal unsurlarndan saylmayan bir baka nok-
ta, konumacnn grndr. Konumacnn bakm, giyimi, genel tavrlar ksaca-
s grn ile dinleyici zerinde oluturduu algy yine bu noktada nemle be-
lirtmek gerekir. Hatta kiinin daha konumaya balamadan, dinleyici zerinde g-
venilirlik, yeterlilik, samimiyet, ciddiyet gibi zellikleriyle belirli n kanaatler olu-
turduu dnldnde, grnn ne derece nemli olduu daha iyi anlalr.
Bedenin ve her bir unsurunun bamsz veya birlikte hareketlerinin yan sra,
szl iletiim srasnda vcudun belirli duru zellikleriyle de yine dinleyici ze-
rinde eitli alglar oluturduu grlmektedir. Dik, omuzlar dk halde, el(ler)
cepte veya bir yere yaslanr vb. ekilde durmak arasnda dinleyici zerinde oluan
kanaat fark bulunur. Dolaysyla kararllk, heyecan, hazr olma, yeterlilik, ciddi-
yet, samimiyet vb. bakmlardan dinleyicinin konumacyla ilgili olarak belirli kana-
atler tamasnda vcudun duruu, genel tavr ok nemlidir.
Jestlerin, mimiklerin, genel tavrn ve giyim kuamn szl iletiimdeki yeri ana hatlaryla
nelerdir?
letiim ve zellikle beden dili konusunda ayrntl bilgi edinmek iin Etkili letiim ve
Beden Dili adl kitab okuyabilirsiniz. (Tayfun, R., Ankara: Nobel Yaynevi, 2010)
KONUMA TRLER
Sosyal yaamdaki ilikileri dzenleyen konuma, hazrlan biimine gre hazrlk-
sz ve hazrlkl konumalar olmak zere iki farkl biimde snflandrlabilir.
Hazrlksz Konumalar / Gnlk Konumalar
Hazrlksz, gnlk konumalar, szl iletiime konu olan gnlk diyaloglarda be-
lirli bir aratrmaya, plana, programa gerek duyulmadan gerekleen konumalar-
202
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

dr. Toplumda bir arada yaamann sonucu olarak ortaya kan gnlk, doal, ba-
zen ngrlemeyen zamanlarda gerekleen bu tr konumalarda belirli kurallara
dikkat edildii takdirde bireyler arasnda salkl iletiim kurulur. Bu da salkl
toplumsal ilikilerin ve birlikte yaama kltrnn salam temellerini oluturur. Bi-
reyin yakn ve uzak evresiyle veya karlat baka bireylerle kurduu bu trden
iletiim biimleri ayn zamanda bireyin toplum ierisindeki sosyal rolleri ve sorum-
luklar ile dorudan ilikilidir.
Toplumda yazl olmayan kurallar erevesinde uyulduunda doru, uyulmad-
nda yanl olarak deerlendirilen davran biimleri bulunur. Selamlama, hatr
sorma, tanma ve tantrma, kutlama, ba sal, zr dileme, adres sorma ve
syleme gibi gnlk hayatn iinde pek ok kez karlalan durumlarda ortaya ko-
nan davran biimleri, bireyin evresiyle kuraca salkl ilikilerde belirleyici ol-
maktadr. Aslnda hemen her tr szl iletiim ortamnda bireyin uymas gereken
ortak kurallardan bazlar unlardr:
Szl iletiimin her aamasnda; sorulan sorularda veya sorulara verilen ce-
vaplarda, zntnn veya mutluluun paylald vb. durumlarda iten
olunmaldr.
Konuma srasnda dier bireyleri kmseyen, kk dren sz ve dav-
ranlardan kanlmaldr.
Dier bireylerin vgye ve kutlamaya deer meziyetleri, baarlar, abartl
olmayan, iyi niyete glge drmeyecek dzeyde ifadeler ile ortaya konul-
maldr.
Konuma srasnda dier bireylerin ya, cinsiyeti, stats gzetilmeli, sei-
len ifadelere, sluba ve iletiimde ok nemli yeri olan beden dilinin kulla-
nmna zen gsterilmelidir.
Konuma srasnda dier bireyleri daima ikna etmeye alan, belirli bir d-
nceye katlmaya zorlayan, dier bireyler zerinde statye, yaa, cinsiyete,
eitim dzeyine gre bask kurmaya alan sz ve davranlardan uzak du-
rulmaldr.
Dier bireylerin hatalarn gzeten ve her frsatta dile getiren, buna bal
olarak da dier bireyleri daima uyarma eilimde olan sz ve davranlardan
kanlmaldr.
Szl iletiime dahil olan dier bireylerin konuma hakkna sayg ve gere-
inden fazla konumamaya zen gsterilmeli, dier bireylerin konumalar
saygyla ve dikkatle dinlenmeli, ayrca konumann merkezine kendisini ko-
yan, yerli yersiz ekilde kendisiyle ilgili meseleleri konu yapan bir konu-
mac izleniminden kanlmaldr.
Telefonla Konuma
Gnmzde szl iletiimin nemli bir ksm telefon araclyla gereklemekte,
hatta pek ok insan ilerinin byk bir blmn telefon grmeleriyle yrt-
mektedir. Hatr sormadan tanma ve tantrmaya, kutlamadan ba salna kadar
sosyal ilikilerini, gnlk iletiimini nemli lde telefon marifetiyle yrten in-
sanlarn hem telefon ile arayarak belirli mesajlar iletmek, belirli konularda bilgi al-
mak, yardm istemek durumunda kaldklar kiilerin iletiim srasndaki beklentile-
rini gzetmeleri hem de bu tr bir iletiim ile ulamak istedii amac gerekletire-
bilmeleri iin dikkat etmesi gereken hususlar vardr:
Telefonla konumaya uygun fiziksel koullar gzetilmeli, her iki tarafn da
grmenin salkl bir ekilde gereklemesine engel oluturacak bir du-
203
Hazrlksz konumalar
gnlk hayatta en ok
karlalan, genellikle iki
kii arasnda geen ve
karlkl konuma olarak da
adlandrlan konumalardr.

rumda bulunmadndan emin olunmaldr. rnein ara kullanrken tele-
fon grmesi yaplmamaldr.
Arama yapan kii, hedeflenen kii ile grtnden emin olmak iin se-
lamlama ve kendisini tantmadan hemen sonra bunun iin gerekli sorular
sormaldr.
Aranan kiinin ou zaman ierisinde bulunduu koullar bilinemeden ara-
ma yapld iin ncelikle kardaki kiinin grme iin uygun olup olma-
d sorulmal ve emin olunduktan sonra konuya girilmeli, her durumda ol-
duu gibi grme sresi gereinden fazla uzatlmamaldr.
Grme srasnda ihtiya duyulabilecek gereler, bilgi ve belgeler nceden
hazrlanmaldr.
Telefon konusunda grme esnasnda dikkat edilmesi gereken hususlar oldu-
u gibi, telefonla grmenin yaplamayaca pek ok durum da gzetilmeli, tele-
fonun sessiz konuma alnmas, tamamen kapatlmas gereken artlarda da kapatl-
mas konusunda zen gsterilmelidir.
Grmesi
grmesi, bir ie bavurma srecinde gerekleen konumalar iin olduu gi-
bi, bir kiinin mevcut ii dolaysyla bakalaryla yapt grmeleri ifade iin de
kullanlabilir. grmesi srasnda yaplan konumalar ile ilgili belirli hazrlklar
yaplabilse de bu konumalarn ierii, taknlan tutum bakmndan standartlar
olamayacandan i grmelerini topluluk karsnda yaplan hazrlkl konuma-
lardan ayr ele almak gerekir. Bununla birlikte i grmesi ncesinde, srasnda ve
sonrasnda yaplmas gerekenler, yapld takdirde i grmesinin baarl olma-
sn salayabilecek baz temel noktalar yle sralanabilir:
Grme her durumda bir programa, randevuya bal olarak gerekletiril-
meli ve grmenin yeri, saati, sresi teyit edilmeli, sonrasnda da grme-
nin saatine uyulmal, mmkn ise ok ksa bir sre nce belirlenen yerde
hazr bulunulmal, randevu saatini geirmemeye zellikle dikkat edilmelidir.
Grme iin ayrlan sre her iki taraf iin de en etkin ekilde deerlendi-
rilmeli, eer belirlenen srenin dna klacaksa bunu, uygunluu lsn-
de, nce randevu veren kii belirlemelidir.
Grme ncesinde taraflar hem birbirleri ile hem de grme konusu ile
ilgili gerekli bilgileri toplam, hazrlklarn yapm olmaldr.
Grmede her iki taraf da not alabilmek iin gerekli ara ve gereci hazr
bulundurmal ve nemli grlen hususlar not almaldr.
Grmeye katlanlar giyim kuam, temizlik ve bakm konularnda hassas
olmaldr.
Taraflar yapt i konusunda gven, ie hkimiyet, ciddiyet gibi konularda
birbirlerini tatmin etmeye yardmc olacak ekilde gerekli bilgi, belgeyi ha-
zr bulundurmal, buna uygun tutum ve davran iinde olmaldr.
Grmede ak, anlalr bir dil kullanlmaldr.
Grmenin sonunda, ncelikle vakit ayrd iin eer istekte bulunulan ko-
nularda beklentiye uygun sonular ortaya ktysa ayrca bu durum iin ran-
devu veren kiiye teekkr ederek oradan ayrlmaya zen gsterilmelidir.
Hazrlkl Konumalar / Topluluk Konumalar
Hazrlkl konuma trlerinden sylev, konferans ve a konumas tek bir kii;
sempozyum, ak oturum, panel, forum, seminer, kurultay grup tarafndan ve be-
204
Tr k Di l i -I I

lirli bir topluluk karsnda gerekleen konumalardr. Aada bu trler hakknda
genel bilgiler yer almaktadr.
Nutuk / Sylev
Nutuk, bir dnceyi belirli bir toplulua aklamak veya alamak amacyla ak
veya kapal alanlarda yaplan topluluk konumalarndan biridir. Krsye kan ki-
inin, toplumun deiik kesimlerinden olumu topluluk karsnda etkili bir su-
num yapabilmesi iin konumasnda ses tonu, vurgu, jest ve mimiklere zellikle
dikkat etmesi gerekir. Konumaya cokunluk katan bu zellikler, topluluun ikna-
s ve bir amaca ynelik olarak harekete geirilmesi iin nemlidir. Nutukta ierik
siyas, asker, din, ekonomik, kltrel konulara gre oluturulabilir. Bir topluluu
belirli dnceye veya duyguya yneltmeyi ama edinen nutukta, konumacnn
baarl olabilmesi iin ayrca hedef kitlenin psikolojik ve sosyolojik zelliklerini
ok iyi tanmas gerekir.
Bu konuda Mustafa Kemal Atatrkn Cumhuriyet tarihimizin en tannm eseri olan Nu-
tuk adl eserini okuyabilirsiniz. (stanbul: Cumhuriyet Kitaplar, 2011)
Konferans
Uzmanlk gerektiren bir konuda, bu ierii anlayabilecek ve sorular yneltebilecek
dinleyici kitlesi karsnda yaplan konumalardr. Konunun uzman bir kii, bu
zellikteki dinleyici kitlesinin beklentilerine uygun olarak konumasn bilimsel
veriler, analizler ve yarglar ile sunar. Konferansn ierii doa bilimlerinden sana-
ta, edebiyattan teknik alanlara, eitimden siyasete kadar uzmanlk gerektiren her
konuda olabilir. Konumacnn slubu, ierik byk lde bilimsel olduundan
ve ayn zamanda ama, uzmanlk gerektiren belirli bir konuda, dzeyi yksek din-
leyici kitlesi iin yeni ve orijinal bilgiler sunmak olduundan, daha ok akademik
slupta tercih edilen sssz, ak ve anlalr nitelikler tamaldr.
Konferans, hazrlkl konumalarn en nemli trlerinden biridir. Bu nedenle ncelikle
yazl metne dayanmal ve konumac, konuma kurallar erevesinde konumasn ger-
ekletirmelidir. Konferansn sunum sresi de bir saati gememelidir.
A Konumas
A konumas bilim, sanat etkinliklerini veya daha geni tabanl katlmla gerek-
letirilen etkinlikleri balatmak, bunun yan sra bir yerin aln gerekletirmek
zere dzenlenen programlarda yaplr. Genellikle bu konumalarn ierii sem-
bolik anlam tar. Bu konumalarda uzun ve youn bilgi aktarmna dayal ierik-
ten kanlr. A konumacs veya konumaclarnn seimi, genellikle protokol-
de hazr bulunan kiilere gre yaplr. Konumac, dinleyici kitlesini, protokolde
hazr bulunanlarn makamn dikkate alarak selamlar ve uzun olmayan konuma-
snda, bilgisi lsnde, ala konu olan etkinlikle ilgili dncelerini, duygular-
n ifade eder. Konumasnn sonunda, etkinlikle ilgili iyi dileklerini, temennilerini
sunar ve dinleyici kitleyi selamlayarak konumasn bitirir.
Ak Oturum
nceden belirlenen bir konunun, o konuda uzman bir grup kii tarafndan tart-
larak ele alnd konumalardr. Davet edilen 3 ile 5 konumac, konunun genel
olarak veya sadece belirli bir ynyle uzman olabilir ve uzman olduu konuda
205
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

gr bildirmek zere sz alabilir. Ak oturumda ele alnan konular, toplumun
gndemini oluturan gncel meseleler olarak geni bir yelpazeyle dinleyici kar-
sna kabilir. Ak oturumun konumaclar, ele alnan konunun uzmanlarndan
oluurken; dinleyici kitlesi iin byle durum sz konusu deildir. nk ama, po-
pler veya evrensel herhangi bir meselenin; eitim durumlar, ya gruplar ve ko-
nuyla ilgileri bakmndan geni bir dinleyici kitlesi karsnda tartlmasdr.
Ak oturumlar, belirli bir salonda ve hazr bulunan dinleyici kitle karsnda
olabildii gibi, televizyon veya radyoda hatta bilgisayar araclyla internet kulla-
ncs karsnda da gerekletirilebilir. Birden fazla konumac yer aldndan ak
oturumun bir yneticisi (bakan/moderatr) olur. Konumaclarn, ak oturum
sresince, hem dier konumaclara hem de izleme veya dinleme srasnda prog-
ram takip edenlere kar saygl olmas ok nemlidir. Bu srete ak oturumun
yneticisinin de konumaclara her konuda eit yaklamas; izleyici/dinleyici kitle-
nin, ortaya kan grleri ve sonular takip etmesini kolaylatrmak zere de
program iinde ve sonunda konuyu deerlendirmesi nemli ve gereklidir.
Panel
nceden belirlenen bir konunun, o konuda uzman bir grup kii tarafndan tart-
larak ele alnd konumalardan bir bakas paneldir. Panel konumaclarna pa-
nelist denir. Bir ynetici eliinde gereklemesi, konumac says ve konumac-
larda aranan nitelikler, amac, sresi ve mekn bakmndan ak oturuma benzer.
Baz almalarda panel ve ak oturumun ayn tr olarak kabul edildii grlr. Panelin
ak oturumdan fark, srayla sz alan panelistlerin ardndan panelistlerin birbirlerine ve
izleyicilerin/dinleyicilerin panelistlere sorular yneltmeleridir.
Forum
Forum da ak oturum ve panelde olduu gibi nceden belirlenen bir konunun, o
konuyla ilgili uzmanlarca tartld, topluluk karsnda gerekletirilen konuma
trlerindendir. Forum yine, bir ynetici eliinde gereklemesi, konumac say-
s ve konumaclarda aranan nitelikler, amac, sresi ve mekan bakmndan ak
oturum ile panele benzer. Topluluk karsnda gerekletirilen dier iki konuma
trnde olduu gibi, yaplan konumalarn ardndan herkes tarafndan onaylanan
ortak bir sonuca varmak amalanmaz.
Sempozyum / Bilgi leni
Bilim ve sanat alanlarnda genel veya belirli bir tema etrafnda sunum yapmak ze-
re bir araya gelen alan uzmanlarnn topluluk karsnda gerekletirdikleri konu-
ma trlerinden biri de sempozyumdur. Sempozyumda, uzman konumaclarn
says, topluluk karsnda gerekletirilen dier konuma trlerinden farkl olarak
ok daha fazla olabilir. Bu durumda sempozyum program, birbirine yakn ierik-
te 2 ile 4 arasnda konumadan oluan oturumlara blnebilir.
Her oturumda, oturumu yneten kiinin belirledii ekilde dinleyicilerin soru-
lar ya her konumann ardndan sunumu yapan uzmana yneltilir ya da btn ko-
numaclarn sunumlar tamamlandktan sonra ilgili uzmana yneltilerek bir eit
tartma blm oluturulur. Bu noktada oturum yneticisi, sorular ve verilen ce-
vaplarn amaca ve oturumun balklarnn ieriiyle uygunluuna zen gsterir ve
dier tm srelerin salkl ilemesine gayret gsterir. Her bir konumacya su-
num iin ayrlan sre 15-20 dakikadr.
206
Tr k Di l i -I I
Ak oturumda ama, ortak
bir sonuca varmak deil;
nceden belirlenen konuyu
ok ynl olarak ele
almaktr. Ak oturumun
sresi, artlara gre
deimekle birlikte,
genellikle iki saati
gemeyecek ekilde
belirlenir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Forumu dier benzer
konuma trlerinden ayran
en nemli zellii,
dinleyicilerin, forum
sresince ynetici
kontrolnde sz alarak soru
ve grlerini ifade
edebilmeleridir.
Sempozyum, yalnzca lke
iinden konumaclarn
katlmyla gerekleiyorsa
ulusal, lke dndan
konumaclara da yer
veriliyorsa uluslararas
nitelik tar. Sempozyumda
ama, herhangi bir konuyu
tartmaktan ok konuya
aklk ya da zm
getirmektir.

Sempozyumlarda yaplan szl sunumlarn yannda ayrca grsel/poster sunumlara da yer
verilebilir. Bu ierikteki yazl ve grsel sunumlar, szl sunumlarn dnda belirli bir
alanda sergilenir. Belirlenen zel saatler arasnda bu yazl/grsel sunum sahipleri, hazr-
ladklar almann banda bulunarak, kendilerine yneltilebilecek sorulara, orada ce-
vaplar verirler.
Kurultay
Kurum ve kurulularn amalar ve beklentileri erevesinde belirledikleri temel
konular ele almak zere seilen uzman kiilerin ve katlmclarn, grlerini bu
toplantlarda paylatklar konuma trlerindendir. Kurultay da sempozyum gibi,
konumac saysna gre birden fazla oturumda gerekletirilebilir ve konumac-
larn katldklar lkeye gre ulusal veya uluslararas nitelikte olabilir. Kurultayn
katlmclarnn, bu organizasyonu gerekletiren kurum veya kurulu ile balar-
nn nemli olmas, kurultayn sonunda ortak kararlarn alnmas ve bu kararlarn
gerekleip gereklemediinin bir sonraki kurultayda deerlendirilmesi, sz ko-
nusu konuma trn sempozyumdan ayrr.
Kurultay teriminin yerine kongre terimi de sklkla kullanlmaktadr.
Seminer
allan konuyla ilgili elde edilen sonularn sunulduu, bu erevede belirli bil-
gilerin aktarld ve elde edilen sonularn tartld hazrlkl konuma trlerin-
dendir. Sunumu yapan kii veya kiilerin, ayrca konu belirli bir alana dair uzman-
lk gerektiren bilgiler ierdiinden dinleyicilerin nitelikleri bakmndan seminerler,
temelde akademik zellik tar. Belirli konuda uzman kiilerin o konuyla ilgili bil-
gilerini, nitelikleri bakmndan konuyu tartacak dzeyde olmayan izleyici/dinle-
yici grubuna dorudan aktardklar topluluk konumalarna; ayrca, yetikin ren-
cilerin aratrma raporlarn uzman kiilerin ynetiminde sunduklar ve bu ere-
vede bilgi ve bulgularn dinleyicilerle tarttklar grup almalarna da seminer
ad verilir.
Mnazara
nceden belirlenen bir konuda kart iki grn izleyiciler nnde tartld ko-
numa trdr. Kura sonucu setikleri gr aratrp sunum yapan iki grubun
her birinde 3-5 konumac yer alr. Bir mnazara yneticisinin kontrolnde, sray-
la sunumunu yapan konumaclar ayn zamanda kendilerine yneltilen sorulara da
cevap verirler. Daha nce belirlenen jri yelerinin deerlendirmeleri sonucunda
bir grubun stnl ile mnazara sona erer. Bu srete jrinin deerlendirme l-
tleri; sunumun plan ve ieriinin baarl olmas, kart grlerin rtlmesi
ve yneltilen sorularn yetkinlikle cevaplanmas, akc ve dzeyli bir dil kullanla-
rak etkin bir ifade becerisinin ortaya konulmasna yneliktir.
BAARILI SUNUMUN LKELER VE TEKNKLER
Hazrlkl konumalarda belirli baz teknikler, uygulama ncesi, sras ve sonrasn-
da dikkate alnacak baz hususlar konumacnn iini kolaylatrd gibi etkili ve
kalc bir sunum yapmasn da salayabilir. erii temel veya yardmc konulara
gre iyi dzenlemek, bunlarn ne zaman ve nerede kullanlacan, sresini, birbir-
lerine mesafesini doru ekilde belirlemek gerekir. Szl sunumun ak bir ekil-
207
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Genellikle ilk ve orta dereceli
okullarda rencilerin
belirlenen bir konu veya
gre dair aratrma
yapmasna, aratrma
sonularn topluluk nnde
sunmasna, tartmaya
katlarak bu grleri
savunmasna olanak
salamak suretiyle
mnazaradan etkin bir
eitim uygulamas olarak
yararlanlr. Mnazara,
kiilerde nitelikli tartma
kltrnn yerlemesine
katks bakmndan ok
nemlidir.

de anlalmas, kolayca takip edilebilmesi bakmlarndan ierikle ilgili bu zellikler
dikkatle ele alnmaldr.
Szl sunum ayn ses tonunda, kiinin yalnzca aralksz konumasndan olua-
cak ekilde deil; ierik, ses, beden dili uyumuyla ve de eitli grsel yardmclar-
la zenginletirilmi olarak dinamik bir yapda gerekletirilmelidir. Btn bu bilgi-
leri gz nnde bulunduran ve uygulayan donanml konumac, dinleyici zerin-
de her iki tarafn beklentilerine uygun ekilde etki oluturabilir, onlara ilham vere-
bilir, onlar belirli dnceler etrafnda bir araya getirebilir ve bu dnceler do-
rultusunda yine harekete geirebilir.
Sunum ncesinde dinleyici kitlenin ya, cinsiyet, eitim, sosyal rol ve stat ile
ilgili zellikleri hakknda bilgi alnmal; konumann ierii, slubu, yeri ve sresi
bunlara gre belirlenmelidir. Bilgisayar destekli veya basl grsel yardmclardan
yararlanmak szl sunumu daha etkili ve kalc klar.
Sunum srasnda, orada bulunanlarn okuma yapmak zere deil konuma
dinlemek zere gelmi kiiler olduklarn bilerek sunum yaplmaldr. Dolaysyla
konuma metni ekrana yanstlarak sunum yaplmamaldr. Eer konumann cid-
di balaycl varsa bu tr konular metindeki ilgili ksm okuyarak sunmak daha
doru olabilir.
Dinleyicilerin konsantrasyon erisine dair bilgiler, yirmi dakikadan sonra ciddi
oranda dikkat eksilmesi yaandn gstermektedir. Buna gre nemli mesajlar,
dikkatin youn olduu blmlerde, yani ilk yirmi dakikada, konumann son b-
lmnde ya da dinleyicilerin dikkatini ekecek teknikler kullanldktan sonra orta-
ya konulmaldr. Gereinden fazla kuramsal bir sunum olmamas iin anekdot, r-
nek vb. yardmc unsurlardan yararlanlmaldr. Sesletimi konumac iin zor olan
szckleri kullanmak, konumacy zor durumda brakabilir; bu tr szckler ter-
cih edilmemelidir.
Sunumda al cmlelerini zellikle dikkatli semek gerekir. Al cmleleri,
konuya giri cmleleri olmak zorunda deildir. Dikkatin en youn seviyede oldu-
u srada konumac, dinleyici zerinde etki oluturmak iin bundan zellikle ya-
rarlanmaldr. zellikle vurgulanmak istenen bir yargnn, mesajn, yksek tonlu ifa-
denin veya bir sorunun ardndan ksa sre duraklanarak hem vurgulanmak istenen
ierik zerinde hem de sunumun genelinde dinleyicinin dikkati canl tutulabilir.
Sunum sonrasnda kapan cmleleri srasnda dikkatin yine youn olduu gz
nnde bulundurulmal ve nemli mesajlar iletmek iin bundan yararlanlmaldr.
Bunun yan sra sunum sonunda dinleyicilerle diyalog kurmaya uygun bir konuma
trnde dinleyicilere yneltilecek sorular nceden belirlenmeli, konumac da ken-
disine yneltilecek muhtemel sorulara verilecek cevaplar iin nceden hazrlk yap-
maldr. Byle bir hazrlk; sorular tahmin etmeyi, zor sorular belirleyebilmeyi, ko-
numac tarafndan ortaya atlan savn zayf noktalarnn grlebilmesini, beklen-
medik sorulara kar hazrlkl olmay ve onlarla baa kabilmeyi salar.
Konumac, sunum srasnda nelere dikkat etmelidir?
Baarl bir sunum iin Demet Grz ve Aye Temel Einlinin hazrlad Etkili Sunum
Teknikleri adl kitaptan yararlanabilirsiniz. (Ankara: Detay Yaynclk, 2010)
208
Tr k Di l i -I I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON

SZL ANLATIMDA BAZI SYLEY ZELLKLER
Asalak Ses, Szck ve fadelerin Kullanm
Konuma srasnda ifadelerin aralarna taklan ve genellikle dnlmeden kulla-
nlan baz sesler, szckler veya ifadeler bulunur. Bu asalak sesler ve szler ko-
numadan karldnda byk bir ounlukla szl iletiimde herhangi bir dilsel
boluk olumaz. Aksine, konumac tarafndan bu asalak seslerin ve szlerin kul-
lanm, dinleyici zerinde konumacnn dikkat, bilgi ve fikir bakmndan dona-
nmszlna dair olumsuz kanaatlerin olumasna yol aar. Sz daarc geni
olan, konuma srasnda psikolojik koullarnda sorun yaamayan, konumas iin
gerekli hazrlklar yapm olan kiiler bu trden szl anlatm bozukluklarndan
uzak durabilirler. , h, ey, yani, falan, evet, tamam m, oldu, ite, art, dermiim,
ondan sonra, neyse, efendime syleyim, anlatabildim mi vb. asalak ses ve szler
konumacnn dikkat eksiklii ile ok yakndan ilikilidir.
Asalak ses, szck ya da ifadeler, szl anlatmda ieriin nne geebilir, bunun sonu-
cunda da dinleyiciyi konumann ieriinden uzaklatrabilir. Bunlar ierisinde bazlar
konumann ak iesinde az veya ok anlayla karlanabilirken , h vb. sesler ve zel-
likle de son yllarda genler arasnda yaygnlaan art, dermiim vb. szckler dinleyici
zerinde daha olumsuz etkilere neden olmaktadr.
Baz Szcklerin Kullanmnda Dikkat Edilmesi Gereken
zellikler
Trkede baz szckler, sylenilerinde ortaya kan ses deiimleri nedeniyle
yazmlarndan farkl olarak kullanlrlar. Ses daralmas, ses veya hece dmesi r-
nekleri olarak ortaya kan bu biimler konuma ile snrldr, yazda gsterilmez.
Gnlk konumalarda ska rastlanan bu kullanmlar, dinleyici karsnda yaplan
konumalarda daha az tercih edilir.
Sylenileri Yazmlarndan Farkl Olan Szck rnekleri
geleceim gelicem
dinleyen dinliyen
bekleyip bekliyip
dinleyici dinliyici
armak a:rmak
ar a:r
yamur ya:mur
nl uzunluunun veya inceliinin anlam ayrc olduu durumlarda yazda
baz szcklerin ^ iareti kullanlarak birbirinden farkl gsterildii grlr. Bu
szckler arasndaki ayrm, konuma srasnda da gzetilmeli; uzun veya ince sy-
lenmesi gereken szckler buna gre doru biimde kullanlmaldr.
Uzun veya nce Sylenmesi Gereken Szck rnekleri
adet (say) det (gelenek)
ala (kark renkte) l (pekiyi)
ama (bala) m (grme zrl)
ak (oyun) k (seven)
dahi (bala, edat) dhi (deha sahibi)
hala (akraba) hl (edat)
yar (uurum) yr (sevgili)
209
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
R N E K
R N E K

Trkeye baka dillerden geen ve ince sradan nllerle sylenmesi gereken ba-
z szcklerin kaln sradan nllerle sylendii grlmektedir. nce t veya ince l ile
biten bu tr szcklerin byk bir ksm Arapadan Trkeye geen szcklerdir:
nce Sradan nllerle Sylenmesi Gereken Baz Szcklerin Kaln Sra-
dan nllerle Sylendii Szck rnekleri
beraat cemaat dikkat fesahat
hakikat istirahat itaat kabahat
kraat liyakat meakkat nasihat
biyomedikal dijital ekol emsal
faal faul federal festival
ithal kabul kontrol kristal
liberal mahsul megul metal
sosyal arampol termal terminal
Trkeye baka dillerden yaplan anlam kopyalamalarnda adlar, zaman zaman
verici dilin etkisi sonucu, yanl yardmc eylemlerle birlikte kullanma kmakta-
dr. Bu ekilde yanl kullanlan szckleri, Trkede doru yardmc eylemlerle
veya eylem yapm ekleriyle kullanmak gerekir.
Anlam Kopyalamalarndan Kaynaklanan Yanl Yardmc Eylem Kullan-
m ve Doru Kullanm
Yanl Doru
aklama yapmak aklamak
alk almak alklanmak
beeni almak beenilmek
bekleme yapmak beklemek
du almak ykanmak
etki yapmak etkilemek
iki almak iki imek
istek almak istenmek
katk yapmak katkda bulunmak
konuma yapmak konumak
panik yapmak panie kaplmak
sahne almak sahneye kmak
Baka dillerden geen ve tarih dnemlerde Trkede kullanlm olan baz dil
bilgisel yaplar, artk Trkede yer almadndan ve dolaysyla ada Trke ko-
nuurlar iin bilisel dzeyde ilevlerini yitirmi bulunduklarndan, eski rnekle-
rin kalnts olarak ne yazk ki yanl biimde kullanlmaktadr.
Baka Dillerden Geen Baz Dil Bilgisel Yaplarn Yanl Ve Doru Kullan-
mna rnekler
Yanl Doru
birfiil bilfiil
beynamaz b-namaz
gidiat gidi
mrettebatlar mrettebat
resm geit resmigeit (resm-i geit, geit resmi)
tadilatlar tadilat
Baka dillerden geen baz szckler Trkede yanl telaffuz edilmekte ve ya-
zlmaktadr.
210
Tr k Di l i -I I
R N E K
R N E K
R N E K

Yanl Sesletilen Szck rnekleri
Yanl Doru
acem acemi
adele adale
afakan hafakan
aferim aferin
ahpap ahbap
aksesuvar aksesuar
alfbe alfabe
aliminyum alminyum
allerji alerji
anfi amfi
arabeks arabesk
artis artist
asker cret asgari cret
azmi azami
bkiye bakiye
bazan bazen
Baka dillerden geen baz szckler, Trkede karlklar olmasna ramen
verici dildeki veya onlara yakn biimleriyle kullanlmaktadr. Kimi zaman stat
arac olarak tercih edilen bu tr szcklerin Trke biimlerini tercih etmek hem
daha doru olacaktr hem de bu szcklerin kullanmlar srasnda ortaya kabile-
cek yanllara dmekten konumacy kurtaracaktr.
Trke Karl Olmasna Karn Verici Dildeki Biimi ile Kullanlan Sz-
ck rnekleri
Yabanc szck Trkedeki karl Yabanc szck Trkedeki karl
absrt sama adapte olmak uyum salamak
aktif etkin alkol almak iki imek
anons etmek duyurmak antipatik sevimsiz, itici
asistan yardmc bye bye hoa kal
data veri deklare etmek bildirmek
dizayn tasarm dokman belge
dublaj seslendirme dubleks iki katl
global kresel illegal yasad
izolasyon yaltm jenerasyon nesil, kuak
konsensus uzlama kriter lt
legal yasal link balant
lokal yerel marjinal aykr
online evrimii partner e
perspektif bak as prezentasyon sunum
printer yazc provokasyon kkrtma
rasyonel aklc revize etmek gzden geirmek
sinerji dayanma slayt yans
star yldz start almak balamak
trend eilim versiyon srm
vizyona girmek gsterime girmek workshop altay
Szl anlatmda yaplan yanllar ve zm nerilerine ilikin Dil ve Diksiyon, Yazl ve
Szl Anlatm Bozukluklar adl kitaptan yararlanabilirsiniz. (Akbayr, S.,Ankara: Aka
Yaynlar, 2011)
211
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
R N E K
R N E K

212
Tr k Di l i -I I
Doru, gzel ve etkili konumada sesin fizyolojik
nitelii ve nicelii ile ilgili temel kavramlar ta-
nmlayabilmek
Ses aygtlarnn yardmyla oluan titreimler,
duyma organlar tarafndan alglanan fiziksel ni-
celikler olan konuma seslerinin oluumu ve ko-
numaya dnmesi srecinde nemli olan ve
tannmas gereken baz fizyolojik sreler bulun-
maktadr. Sesin boumlanmas, skl, tonu, ez-
gisi, vurgusu, duraklar, tns, yeinlii, peslii
veya tizlii, iitilebilirlii, esneklii, akcl ve
hoagiderlii hep bu oluum ve konumaya d-
nme srelerinin fizyolojik ynleri ile ilgilidir.
Szl iletiimde bu fizyolojik zelliklerin yan s-
ra konumann bir de ierii ve sunumu ile ilgili
dikkate alnmas gereken zellikleri bulunmakta-
dr.
Doru, gzel ve etkili konumada olmas gereken
temel ierik zelliklerini betimleyebilmek
Doru ve gzel konumada sesin fizyolojik zel-
liklerinin yan sra baka zeliklere de sahip
olmay gerektirir. Konumann ierii ile ilgili bu
zelliklere gre konumac, konuyu ve ierikte-
ki mesaj dinleyiciye ak, byk lde dolaysz
bir ekilde ulatrmal, yapmack szcklerden
ve vurgulardan kanmal, dinleyicinin ilgisini
konuma zerine ekebilmek iin baz teknikler-
den, aralardan, bilgilerden yararlanmal, anlata-
ca konuya nce kendi inanmal sonra da karar-
l ifade ve tavrlar, ortaya koyaca deliller, iyi se-
ilmi rneklerle dinleyici zerinde inandrc ol-
mal, dinleyiciye mesaj, bilgiyi en doru ve etki-
li biimde aktarabilmek iin kltrel ve bilgisel
donanma sahip olmal, ortaya koyaca konu-
ma ile ilgili olarak gerekli ve yeterli n almay
yapmal, zellikle dinleyici kitle karsnda ger-
ekletirilen sunumlarda ierie uygun yntem
ve plan belirlemeli, gerekli durumlarda konu-
may destekleyecek basl ve grsel yardmc
aralardan yararlanmal, ierie, hedef kitlenin
niteliklerine gre uygun slupla konumasn
yapmaldr.
Szl iletiimde beden dilinin nemini aklaya-
bilmek
Konuma srecinde ses, konuma ierii ve su-
num aralarnn kullanmnn yan sra el, kol,
ba, yzdeki her bir uzuv ve dier vcut azalar-
nn hareketleri de dinleyicinin algsn etkilemek-
tedir. Bu hareketlerin dinleyici tarafndan belirli
ekillerde anlamlandrld grlr. Btn ola-
rak beden dili eklinde ifade edilen vcudun bu
hareketlerinde, yz ile ile ilgili olan mimikler ve
dier vcut hareketleri olan jestlerin doal halle-
ri ve ierik ile uyum iinde ortaya kmas gere-
kir. Vcudun bu trden hareketleri ile konuma-
nn uyumu dinleyici zerinde oluturulmak iste-
nen etki iin ok nemlidir ve bu anlamda ko-
numay btnleyen bir zellik tar. Beden dili
ile konuma arasndaki uyumu, konumacnn
heyecan, hazrlkszl, planlanan ancak doal-
ln kaybeden abartl hareketleri bozabilir. Ko-
numa d olan ancak konumayla uyumlu ol-
mas gereken bu vcut hareketlerinin belirli kl-
tr ortamlarnda ortak alglar oluturmas dolay-
syla her hareketin btn toplumlarda ayn algy
ortaya karmayabilecei hesaba katlmaldr.
Konuma trlerini ayrt edebilmek
Szl anlatmda konumacnn belirli bir hazrlk
yaparak yine belirli bir dinleyici kitlesine ynelik
gerekletirdii hazrlkl konumalarn yan sra
belirli bir aratrmaya, plana, programa gerek
duymadan gerekletirdii gnlk, hazrlksz ko-
numalar vardr. Gnlk hayatn iinde pek ok
kez yaplan, genel olarak belirli bir aratrma, ha-
zrlk ve plan erevesinde belirli bir dinleyici
kitle karsnda gerekletirilmeyen selamlama,
hatr sorma, tanma ve tantrma, kutlama, ba
sal, zr dileme, adres sorma ve syleme gi-
bi sosyal gerekelerle ortaya konulan konuma-
lar hazrlksz konumalardr. Belirli bir dinleyici
kitlesine ynelik planl, programl ekilde ger-
ekletirilen konumalar ise hazrlkl konuma-
lardr. Dinleyici kitle karsnda gerekletirilen
bu konumalarn bazlar tek bir konumac, ba-
zlar da bir grup konumac tarafndan yapl-
maktadr. Nutuk, konferans, ak oturum, panel,
forum, sempozyum, kurultay, seminer, mnaza-
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A

213
ra, rportaj, mlakat, a konumas hazrlkl
olarak yaplan ve dinleyici kitle karsnda ger-
ekletirilen konumalardr.
Baarl bir sunum iin dikkat edilmesi gereken
temel ilke ve teknikleri deerlendirebilmek
Sunumla ilgili srecin ilk aamas hazrlktr. Ko-
numa yapacak kii bu aamada sunumun ieri-
ini, ortamn, hedef kitlenin niteliklerini ve bek-
lentilerini, sunumun yardmc aralarn dikkate
alarak hazrlk srecini tamamlamal, sunum n-
cesinde btn bunlarla ilgili son kontrollerini
yapmaldr. Sunum srasnda konumac, sesini
ortamda herkese salkl bir biimde ulatrdn-
dan emin olmal, ak, anlalr ve hedef kitlenin
nitelikleri ile uyumlu bir slupta sunumunu yap-
mal, dinleyicinin dikkatini konuma zerinde
canl tutabilmek iin dikkat erisini gzeterek
gerekli durumlarda rnekler, anekdotlar, basl
veya iitsel-grsel yardmclardan yararlanmal,
yer yer sunumun o blmne kadarki ksmlar-
na dair zetlemeler yapmaldr. Sunum sona erer-
ken dinleyicinin dikkatinin youn olduunu he-
saba katarak konumann son blmn kararl,
aklda kalc, varsa eylem talebini ifade ederek
ortaya koymal, konumann sona ereceini ha-
trlattktan sonra konumasn gereksiz yere uzat-
mamaldr. Soru cevap blm varsa ncelikle
konumac buna ynelik hazrlk yapmal, kendi-
sine yneltilebilecek sorular belirlemeye ve bu
sorulara cevaplar verebilmeye almal, soru-ce-
vap blmnde de soruyu doru anladndan
emin olmal, orada bulunanlarn rahat soru sora-
bilmeleri iin onlar rahatlatc bir tavr ve yakla-
m iinde olmal, sorunun nemli noktalar ile
ilgili notlar almal, sorulara ak biimde cevap-
lar vermeli, cevap verirken sadece soruyu soran
kiiye deil orada bulunanlarn tamamna yne-
lik bir tavr ve tutum iinde cevaplar vermeli,
karlkl diyaloa dnen soru-cevaplardan ka-
nmaldr.
Trkenin szl iletiimde dikkate alnmas ge-
reken syleyi zelliklerini aklayabilmek
Konumacnn Trkenin syleyi zelliklerini ta-
nmas, gerek Trke gerekse baka dillerden al-
nan sz ve biimlerin Trkede nasl sylendii-
ni bilmesi gerekir. Dier taraftan konumann ara-
larna sktrlan, kullanlmadnda bir eksiklik
oluturmad gibi kullanldnda konumacnn
donanmszlndan kaynakland kabul edilen,
konumacnn dikkat eksiklii ile de ok yakn-
dan ilikili olduu bilinen , h, ey, yani, falan,
evet, tamam m, oldu, ite, art, dermiim, ondan
sonra, neyse, efendime syleyim, anlatabildim mi
vb. asalak ses ve szlerden kanlmaldr.
5
A M A
6
A M A

214
Tr k Di l i -I I
1. Aadaki tanmlamalardan hangisi yanltr?
a. Boumlanma, cierlerden gnderilen havann
az ve burun yolundaki ses aygtlarnn yard-
myla azdan karken konuma sesi biimleri-
ni almasdr.
b. Vurgu, szcklerde ve szck beklerinde baz
hecelerin, cmlenin btnnde de baz szck-
lerin dierlerine gre daha yksek tonda seslen-
dirilmesidir.
c. Durak, zellikle vurgulanan bir yargnn, mesa-
jn, yksek tonlu ifadenin veya bir sorunun ar-
dndan gelen ksa sre sessizliktir.
d. Ezgi, titreen, ses veren varln titreim says-
nn az ya da ok oluuna denir.
e. Tn, bir sesi baka seslerden ayrmamz sala-
yan nitelie denir.
2. Aadakilerden hangisi konumann fizyolojik ol-
mayan ynyle ilgilidir?
a. nandrclk
b. Doallk
c. Aklk
d. Hoagiderlik
e. Tonlama
3. Aadakilerden hangisi szl iletiimde beden dili-
nin kullanmyla ilgili dikkat edilmesi gereken zellik-
lerden deildir?
a. Beden dili ne konumann nne geecek ekil-
de abartl ne de konumann gerektirdii vcut
hareketlerinden yoksun olmal.
b. Konumac, bedenin hareketleri ile bu hareket-
lerin anlam, dinleyici zerinde oluturduu alg
arasndaki ilikiyi tanmal.
c. Konumac; her konuma trnde ve her dinle-
yici grubu karsnda ayn davran ve grn-
sergileyerek tutarl olmal.
d. Ayn vcut hareketlerinin baka kltr ortamla-
rnda sergilenmeleri srasnda ayn tepkileri g-
remeyebilecei dikkate alnmal, dolaysyla ko-
numa ncesinde dinleyici bu zellikleri ile de
tannmal.
e. Konumac, bakm, giyimi, genel tavrlar ksa-
cas grn ile dinleyici zerinde olumlu bir
alg oluturmal.
4. Aadakilerden hangisi hazrlkl konumay gerek-
tirir?
a. Selamlama
b. Tanma ve tantrma
c. zr dileme
d. Adres sorma ve syleme
e. Bilimsel bilgi aktarma
5. Aadakilerden hangisi i grmelerinde dikkat
edilmesi gereken hususlardan biri deildir?
a. Grmede ak, anlalr bir dil yerine dolayl
ve belirsiz ifadeler kullanlmal.
b. Grme iin randevu veren kii veya kurum,
grmenin salkl bir ekilde gerekleebile-
cei yer ve saat araln belirleyerek randevu
vermeli.
c. Grme, her durumda bir programa, randevu-
ya bal olarak gerekletirilmeli ve grmenin
yeri, saati, sresi teyit edilmeli.
d. Grme ncesinde taraflar hem birbirleri ile
hem de grme konusu ile ilgili gerekli bilgile-
ri toplam, hazrlklarn yapm olmal.
e. Grmeye katlanlar giyim kuam, temizlik ve
bakm konularnda hassas olmal.
6. Doa bilimlerinden sanata, edebiyattan teknik
alanlara, eitimden siyasete kadar uzmanlk gerekti-
ren herhangi bir konuda, bu ierii anlayabilecek ve
sorular yneltebilecek dinleyici kitlesi karsnda yap-
lan konumalardandr. Konunun uzman bir kii, bu
zellikteki dinleyici kitlesinin beklentilerine uygun ola-
rak konumasn bilimsel veriler, analizler ve yarglar
ile sunar. Bu konuma trne genellikle bilimsel faali-
yet yrten veya bu nitelikte faaliyetlere gereksinim du-
yan resm veya zel kurum ve kurulular ev sahiplii
yapar; bu konuma trnn sunum sresi genellikle
45 dakika-1 saat olarak tercih edilir. Aadakilerden
hangisi bu zellikleri barndran bir konuma trdr?
a. Ak Oturum
b. Panel
c. Konferans
d. Nutuk
e. Sempozyum
Kendimizi Snayalm

215
7. Aadakilerden hangisi hazrlkl konumalarn
zelliklerinden deildir?
a. Bilimsel bilgi gerektiren konularda konumak
b. ngrlemeyen zamanlarda ve belirli sosyal rol-
lerin gerei olarak konumak
c. Konumay basl, iitsel ve grsel yardmclarla
desteklemek
d. Konu ile ilgili bilgi almak zere orada bulunan
dinleyiciye ynelik konumak
e. Belirli bir plan ve yntem erevesinde konu-
mak
8. Aadakilerden hangisi ak oturumla ilgili doru
bir bilgidir?
a. Ak oturumlar bir konunun, bir grup kii tara-
fndan tartlarak ele alnmasdr.
b. Ak oturumlarda konumalar bir dzenleme
kurulu seer.
c. Ak oturumlarda temel olarak soru cevap tekni-
inden yararlanlr.
d. Ak oturumlarda ama, herhangi bir grn
doruluunu ortaya karmaktr.
e. Ak oturumlar dinleyici kitlesinin olmad or-
tamlarda dzenlenir.
9. Aadakilerden hangisi szl sunum srasnda din-
leyicinin dikkatini ekmeye ynelik tekniklerden biri
olamaz?
a. Ksaltmalarn, jargonlarn kullanlmas
b. Sunulan nerilerin dinleyicilere nasl avantajlar
saladna deinilmesi
c. Dinleyicilere sunumla ilgili sorularn sorulmas
d. Beden dili anlalrla hizmet edecek ekilde et-
kin kullanlmas
e. Anlatlanlar szl resimlere evrilerek ifade edil-
meye allmas
10. Aadaki szcklerden hangisinde nl uzunluu
anlam deitirmektedir?
a. Gnl
b. ura
c. Engin
d. Sahip
e. yk

216
Tr k Di l i -I I
ankayada Cumhurbakanl Kk belgeler arivin-
de 7 beyaz sayfa...
zerinde tandk bir el yazs... Tandk szckler...
Baz satrlarn zeri izilmi, yenileri yazlm.
Bu sayfalar tanyorsunuz; defalarca grdnz:
O gn, yani 29 Ekim 1933 gn, Cumhuriyetin 10. yl-
dnm kutlanrken Ankarada, Hipodromdaki krs-
de konuan liderin elindeydi o sayfalar...
Gece altm, yazdm
Kutlamalar yaklarken yaknndakilere Onuncu yld-
nmnde ne syleyeceiz? Dnp bir eyler hazrla-
yalm demiti.
O gnden itibaren herkes 10. yl nutku zerine dn-
meye koyuldu. Hikmet Bayur, emri allarnn ikinci g-
n, Atatrkn uyand haberini alnca aklnda baz fi-
kirlerle odasna gitti.
Ama ondan nce Atatrk sze girdi:
Gece altm ve nutku yazdm dedi.
Bayur bu ktlar ald, hemen okudu.
Temize ekilmemi bir konuma metniydi bu...
Atatrk, dorudan milletine hitap ediyor ve geen 15
yln muhasebesini yaparken, ilerde yapacaklarnn da
ipularn veriyordu.
Trkn bana Byk eklemi
lk sayfa Trk milleti hitabyla balyordu.
stikll Savana baladmzn 15inci ylndayz cm-
lesinde stikllin zerini izip
Kurtulu yapmt. Sonra hl kulaklarmzda nlayan
o nl cmle geliyordu:
Bugn Cumhuriyetimizin onuncu yln doldurduu en
byk bayramdr. Kutlu olsun!
Cmlenin devamnda Trk milletinin bir ferdi olarak
bu byk gne kavumann derin sevin ve heyecan
iindeyim diyordu.
Sonradan Trk milleti ifadesinin bana Byk sfa-
tn eklemi, cmle iindeki byk gn ise kutlu
gn eklinde deitirmiti.
Mecburiyet yetmez, azim gerekir
Devam yleydi: Yurttalarm!
Az zamanda ok ve byk iler yaptk...
Bu ilerin bandaki en byk yap, temeli...
Cmlenin burasnda bir okla sayfann bana gitmi ve
unu eklemiti,
...Trk kahramanl ve yksek Trk kltr olan Tr-
kiye Cumhuriyetidir. Bundaki muvaffakiyeti, milletin bir
ve beraber olarak azimkrane yrmesine borluyuz.
Cmlenin 2. sayfadaki devamnda u ifade vard: Fakat
yaptklarmzdan asla memnun ve marur olamayz.
Sonra bu cmleyi yle dzeltmiti:
Fakat yaptklarmz asla kfi gremeyiz. nk daha
ok ve daha byk iler yapmak mecburiyeti karsn-
dayz.
Bu son cmleyi de mecburiyeti ve azmindeyiz diye
dzeltmiti sonra..
Milli kltr vurgusu
Yurdumuzu dnyann en mamur ve en medeni mem-
leketleri seviyesine karacamz, milletimizi en geni
refah, vasta ve kaynaklarna sahip klacamz syle-
dikten sonra bir ek yapm, tay daha da ykseltmiti:
Milli kltrmz muasr medeniyet seviyesinin zeri-
ne karacaz.
Metin, 3. sayfada yle devam ediyordu:
Bunun iin bizce zaman ls gemi asrlarn gev-
ek zihniyetine gre deil, asrmzn srat ve hareket
mefhumuna gre dnlmelidir. Geen zamana nis-
petle daha az zamanda daha ok alacaz, daha b-
yk iler baaracaz. Bunda muvaffak olacamza p-
hem yoktur. nk Trk milletinin karakteri yksektir.
nk Trk milleti zekidir, zekya hrmet eder. Ve
nk Trk milletinin yrtmekte olduu terakki ve
medeniyet yolunda elinde ve kafasnda tuttuu meale
ilimdir.
Yaamn inden

217
Ne mutlu Trkm diyene
4. sayfadan bir baka paragraf:
Byk Trk milleti...
imdiye kadar (stn iziyor) on be yldan beri, be-
raber giritiimiz ilerde muvaffakiyet vaat eden ok
szlerimi iittiniz. Bahtiyarm ki bu szlerimin hibirin-
de milletimin, senin itimatszln... diye devam ede-
cekken itimatszln kelimesini iziyor ve yle de-
vam ediyor:
...hakkndaki itimadm sarsacak bir isabetsizlie ura-
madm.
Bugn ayn iman ve katiyetle sylyorum ki, milli l-
kye sadk... (sadkn zeri izilmi) tam bir btn-
lkle yrmekte olan Trk milleti, az zamanda btn
medeni leme byk olduunu ispat edecektir. (ispat
edecektir silinmi bir kere daha tantacaktr diye ya-
zlm.)
Bu sayfann sonunda Ne mutlu Trkm diyene cm-
lesi var. Ancak sonradan bu cmlenin zeri izilmi,
araya bir sayfa eklenmi.
Beni Hatrlaynz!
Atatrkn 5/1 diye numaralad devam sayfasnda
ok ilgin bir blm var:
Asla phem yoktur ki, Trkln unutulmu byk
medeni vasf ve kabiliyeti bundan sonraki inkiaf ile
atinin yksek medeniyet ufkundan yeni bir gne gibi
doacaktr.
Bu sylediklerim hakikat olduu gn, senden ve btn
medeni beeriyetten dileim udur:
Beni hatrlaynz!
Sonradan bu son iki cmlenin yanna iaret koymu ve
zerlerini izmi.
Daha byk erefler
Ve son sayfa: Trk milleti!
Ebediyete akp giden her on senede bu byk millet
bayramn, daha byk erefler, saadetler, sulh ve (sulh
venin zeri izilmi) huzur ve refah iinde kutlaman
gnlden dilerim.
Ne mutlu Trkm diyene!
Hikmet Bayur
O hazin cmleyi kaldrmasn rica ettim, sildi!
Hikmet Bayur, Atatrkten Anlar kitabnda (Trk Ta-
rih Kurumu Ankara, 1998) 10. yl nutkunun ilk halini
okuduu gnden u any aktaryor:
Son sayfaya gelince durdu. Duyguland.
Bu sylediklerim hakikat olduu gn, senden ve b-
tn medeni beeriyetten dileim udur: Beni hatrlay-
nz!
Bu szler bana ok hazin gelmiti, adeta bir vedanme
hissi veriyordu.
Btn milletin o gne onunla erimeyi dilediini ve d-
ndn syleyip bu cmleyi kaldrmasn rica ettim.
Cmlenin sonunda grlen iareti koydu, sonra ms-
veddeyi gren hemen herkes ayn eyi tekrarlaynca
cmleyi sildi.
Kaynak: Can Dndar, Milliyet Gazetesi, 28 Ekim 2010

218
Tr k Di l i -I I
1. d Yantnz yanl ise lKonuma ile lgili Temel
Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. e Yantnz yanl ise Doru, Gzel ve Etkili Ko-
numann Temel lkeleri konusunu yeniden
gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise Beden Dili ve Szl Anlatm-
daki Yeri konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise Konuma Trleri konusu-
5. a Yantnz yanl ise Konuma Trleri konusu-
6. c Yantnz yanl ise Konuma Trleri konusu-
7. b Yantnz yanl ise Konuma Trleri konusu-
8. a Yantnz yanl ise Konuma Trleri konusu-
nu yeniden gzden geiriniz
9. a Yantnz yanl ise Baarl Sunum lkeleri ve
Teknikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
10. b Yantnz yanl ise Szl Anlatmda Baz Sy-
leyi zellikleri konusunu yeniden gzden ge-
iriniz.
Sra Sizde 1
Doru ve gzel konumada oluma ve boumlanarak
szcklere dnme srecinde sesin; skl, tonlamas,
ezgisi, vurgusu, duraklamas, tns, ses yeinlii, pesli-
i veya tizlii, iitilebilirlii, esneklii, akcl, hoa gi-
derlii gibi fizyolojik zellikleri dikkate alnmaldr. B-
tn bu zellikler sesin mesaja dnmeden nceki y-
nyle, dinleyiciye fizyolojik olarak ulamasyla ilgilidir.
Seslerin szcklere dnmesinden sonra, szl ileti-
imde konumann ierik yn, bir baka ifadeyle me-
saja dnme yn n plana kmaktadr.
Sra Sizde 2
Jestler, mimikler ve genel tavr szl iletiim srasnda
konumay btnleyen konuma d unsurlardr. Jest-
ler, mimikler ve btn bunlarn ortak grnts olan
tavr; konumann ieriine ve konumacnn psikolojik
durumuna gre biimlenir. Kiinin konuma srasnda
genel olarak yz ve vcut hareketlerini kontrol edebil-
mesi gerekir. Bunu salarken de beden dili ile konu-
mann ierii arasndaki doal uyumu gzetmelidir. Ko-
numacnn dinleyici karsnda kurduu szl iletiim-
de bu uyumu tamamlayan bir baka unsur konumac-
nn giyim kuam ve bakmdr. Dinleyicinin konuma-
cyla ilgili belirli kanaatler tamasnda jestler, mimikler,
genel tavr, bakm ve giyim kuam bir btn halinde et-
kili olur.
Kii doru, gzel ve etkili bir konuma yapmak istiyor-
sa yzn, ellerin, vcudun hareketlerini kontrol etmeli;
bu hareketlerle konumann ierii arasndaki uyumu
gzetmeli; bunu yapabilmek iin de bu hareketlerin
herbirinin anlamn ve dinleyici zerindeki etkisini tan-
mal. Bu noktada konumac, sz konusu hareketlerin
ortak alglar oluturmasnda belirleyici olan kltrel ka-
lplar tanmal, kltr farkllklarnda dinleyicinin bu
hassasiyetlerini gzetmelidir.
Sra Sizde Yant Anahtar Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
219
Sra Sizde 3
Konumacnn sunum srasnda dikkat etmesi gereken
en genel husus, dinleyicinin konumayla ban gl
tutmaktr. Bunun iin hem konumann ierii iyi d-
zenlenmi olmal hem de ne karlmak istenen ierik-
le ilgili olarak ksa sreli duraklama, alalan ve ykse-
len tonlama gibi sese dayal tekniklerle yer yer dinleyi-
cinin dikkati konuma zerinde toplanmaldr. eriin
dinleyiciler iin gereklilii ve nemine dair vurgulama-
lar yaplmal, dinleyicilere sorular yneltilmeli, yer yer
dinleyicinin beenisine hitap eden gzel szlere yer
verilmeli; dinleyici ile kurulacak balarda gven ve sa-
mimiyetin salanmasna zen gsterilmeli; dinleyiciye
kar bir stnlk arayndan kanlmal; doru ve ye-
terli nefes alp verme salanmal, dolaysyla konuma-
nn akcl bu ynyle bozulmamal; beden dilinin ko-
numann nne gememesine ve ierikle uyumlu ol-
masna dikkat edilmeli; bilgilerin ak ve hedef kitlenin
dzeyine gre oluturulmas salanmal, ok zel aka-
demik koullar dnda, konuma terimlere boulma-
mal; yer yer kat edilen mesafelere dair hatrlatc bilgi-
ler aktarlmal.
Aca, H. (1999). Szl Anlatm. Ankara: Gndz Ei-
tim ve Yaynclk.
Aksan, D. (2000). Her Ynyle Dil Ana izgileriyle
Dilbilim. Ankara: TDK Yaynlar.
Akta, ., Gndz, O. (2001). Yazl ve Szl Anlatm
Kompozisyon Sanat. Ankara: Aka Yaynlar.
Eker, S. (2003). ada Trk Dili. Ankara: Grafiker
Yaynlar.
Ergin, M. (1993). Tk Dil Bilgisi. stanbul: Bayrak Ya-
ynlar.
Erkman Akerson, F. (2008). Dile Genel Bir Bak. s-
tanbul: Multilingual Yaynlar.
Ko, S. (2008). niversiteler in Dil ve Anlatm.
Konya: Tablet Yaynlar.
Kops, G.,Worth, R. (2000). Etkili ve Gzel Konuma
Sanat. ev. Melih zmez. stanbul: Gn Yaynlar.
Stuart, C. (2002). Baarya Giden Yolda Etkili Konu-
ma Yntemleri. ev. Ebru Kl. stanbul: Alfa Ya-
ynlar.
enbay, N. (2004). Altrmal Diksiyon Sanat. stan-
bul: MEB Yaynlar.
Toklu, O. (2003). Dilbilime Giri. Ankara: Aka Ya-
ynlar.
Vural, B.(2003). Uygulama ve rneklerle Doru ve
Gzel Konuma. stanbul: Hayat Yaynlar.
Yaman, E. (2006). Doru, Gzel ve Etkili Konuma
Sanat Szl Anlatm. Ankara: Gazi Kitabevi.
Zlfikar, H. (2008). Doru Yazma ve Konuma Bilgi-
leri. Ankara: Zerpa Yaynlar.
Temizyrek, F. ve vd. (2007). Konuma Eitimi. An-
kara: nc Kitap.
Topuolu, F. ve zden, M. (2012). Diksiyon ve Ko-
numa Eitimi. Ankara: Pegem Yaynclk.

TUR202U

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TUR202U

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2914

Trk Dili-II Noktalama aretleri

Trk Dili-II Yazm Kurallar

Trk Dili-II Okuma ve Dinleme

Trk Dili-II Szl Anlatm

You might also like