SHPRNDARJA GJEOGRAFIKE E BEKTASHIVE

F. W. HASLUCK
PERLA Revist shkencore Kulturore tremujore
Viti X 2005 Nr. 4 (39) fq. 129-142
Botuesi: Fondacioni Kulturor Saadi Shirazi Tiran


Parathnie

Sikundr kuptohet edhe nga prmbajtja e librit, n t prmenden teqet qi kan
qen n kamb (qi kan eksistue) deri n vitin 1915. Me emigrimin qi bani popullsia
muslimane e Greqis pr n Turqie, nuk besohet qi t ket mbetun ndonji teqe n
Greqie. Gjithashtu at fat kan pase edhe teqet n Bullgarie. Edhe n Maqedonie e
cila prban nji federat m vehte n Republikn e Jugosllavis asht zor t ket
mbetun ndonji teqe.
Prsa i prket Turqis, si dihet atje jan konfiskue t gjitha teqet tue u ndalue
ushtrimi i gjith tarikateve.
Sidoqoft libri ka nji randsie t madhe pr Tarikatin Bektashian me gjith qi
pr t shumtn e teqeve auktori ka mjaftue vetm me prmendjen e emnit t tyne.
Notat jan radhit ashtu si i ka teksti ve disa t paktave t cilat jan shnue nga
an'e m dhe n fund t s cils prej tyne, me qllim qi t dallohen nga ato
t'auktorit, kam vue n kllapa fjaln prkthyesi.
Teksti ve hartave, t cilat u kopjuen dhe u prkthyen nga an'e m, prmban
edhe kto fotografina;
1- Portn e madhe dhe nji pjes t vogl t godins s teqes Kallkandelenit.
Kjo fotografi asht shum karakteristike.
2- Mesxhidin e asaj teqeje. Ky mesxhid asht nji mejdan i madh i hapt n do
an, pa mure. atija qendron vetm mbi kolona. Edhe nga kjo fotografie
kuptohet stili i xhamive qi duhet t ken simbas tarikatit Bektashian.
3- Monastirin e Shn Naumit mbi Liqenin e Ohrit.
4- Teqen e Gjinokastrs.
5- Vorrin e Rrisk Babajt n Kandia (Kret-Gjerid).


VI BULLGARIA

KIRXHALI: - N kt krahin afr dhe n perndim t'Edrens, ma von dhanun
Bullgaris asht vorri dhe teqeja e shenjtorit bektashi Said Ali Sulltan. Teqeja ka qen
shkatrue nga Bullgart gjat lufts s fundit (ballkanike); tyrbeja ka shptue.
HASKOVO: - Ndrmjet Filipopolisit dhe kufinit me Turqin nji gjys dite n veri
t Kirxhalli, (ka ose ka pasun) nji teqe me vorrin e Mustafa Babajt.
1
Ajo, si zakonisht,
ndodhet pak larg nga qyteti.
STRUMIXHA: N kt krahin, para lufts Ballkanike, ka qen nji teqe
bektashiane e cila ka pas vorrin e shenjtorit Ismail Baba, dhe nji burim uji t nxeht
qi besohet se ka shprthye tue vue kambn shenjtori i prmendun n'at vend. Kjo
teqe tash asht shkatrue.
2

RAZGRAD (afr): - Ktu deri von ka qen nji teqe e izolueme e cila kishte
vorrin e Hasan Demir Baba Pehlivanit. Ky shenjtor ka jetue para katrqind vjetsh
dhe ka bamun disa mrekullina. Teqeja ka qen themelue n vitet e para t shekullit
nantmbdhet, nga an'e Pehlivan Babajt qi ka qen Pasha i Rusxhukut.
3
Nji
prshkrim i mir mbi themeluesin e teqes, gojdhana mbi heron e varrosun dhe
fotografit e teqes dhe t rrethit saj jan lan nga an'e Kanitz-it.
4

Nji teqe e Mustafa Babajt, ndrmjet Rusxhukut dhe Silistria-s, asht prmendun
nga Jacob-i.
5

N tjetr vend n Bullgari thuhet se ka nji komunitet bektashian n Selvi, n
krahinn e "Turnave", por informuesi im
6
nuk din n se ka ndonji teqe atje. Nji
dervish shqiptar n Melan (Kor) m ka than mue se ma prpara ka qen nji Teqe
n Turnavo, por ajo ka qen shkatrrue para Lufts Ballkanike.
7

___________________________
1
Kjo teqe duket t jet prmend nga Quicleti n librin Voyage faqe 149. Nji informues bektashi m ka
sigurue se aty nuk ka ma ndonji ngrehim bektashiane, por kt gja e kundreshton Mithat bey
Frashri i cili, sado qi vet nuk ban pjes n tarikat, rrjedh nga familje bektashiane dhe tash banon n
Bullgarie.
2
Kt informat e kam mar nga nji dervish shqiptar n Melan (Kor) i cili ka pas banue n
Strunxh.
3
Shif librin Frstenthum Bullgarien faqe 411 t Jireshekut.
4
Po ashtu, III faqe 298.
5
Shif librin Beitrge faqe 17.
6
Informuesi n fjal ka qen Mithat bej Frashri.
7
Po ay dervishi m ka sigurue mue se tash nuk ka ma teqe bektashiane ose komunitet t till n
Bullgari.




VII RUMANIA
Mbrenda kufive t tashm t Rumanis jan prmend tri teqe bektashiane.
1- N BABA DAG ka qen nji teqe bektashiane e cila kishte njanin nga vorret e
Sari Salltikut
1
, me qen se ky shenjtor ka vorrin e tij n vende t ndryshme.
2- N KILGRA (Kaliakra) mbi detin e zi, Evlia elepiu ka vizitue nji teqe
bektashiane, e cila kishte nji tjetr vorr t njajtit shenjtor.
2
Un jam
informue se ay vend asht krejt i lanun, me gjith qi vizitohet si nga
muslimant ashtu dhe nga t krishtent.
BALLCIK (afr): - Ma par ktu ka qen nji teqe bektashiane me randsi t
madhe, ma e madhja n Rumeli. Shenjtori qi ka qen vorrosun aty quhet Hafiz Halil
Baba ose Ak-jazilli Baba pr t cilin t krishtent thon se asht Shent Athanasi.
3


________________________
1
Shif Sejahatnamen II, faqe 72 dhe B.S.A. XIX faqe 205.
2
Shif Sejahatnamen po ashtu; librin Rumeli t Haxhi Kallfas prkthye nga Hammeri faqe 27, i Arch.
Epig. Mitth. X, f. 188 botue n 1886 dhe B.S.A. XIX, faqe 205 dhe XX, faqe 108.
3
Shif librin germanisht Bulgarien, II 1.2 II, librin Arch. Epig. Mitth. X, faqe 182 (viti 1886) dhe B.S.A. XX,
faqe 109.


VIII SERBIA
N Serbin e re d.m.th. Maqedonin e Serbis, asht than se jan ose kan
qen teqe bektashiane n vendet qi vazhdojn; shum nga kto duket t jen
shkatrrue gjat dhe mbrapa Lufts Ballkanike:
MONASTIR: - Ktu asht nji teqe e vogl mbrenda n qytet, ku asht vorri i Hysejn
Babajt, nji dshmor i dats 187203. Kjo teqe ka shptue e pa damtueme n vitin
1914.
N qarkun e Monastirit jan ose kan qen teqe n katundet Kirshova dhe
Kanatllar.
N krahinn shqiptare n Serbin perndimore kan qen teqe bektashiane
n: Gjakov dhe Prizrend.
1

SHKUP: - Ktu kan qen para Lufts Ballkanike, dy teqe bektashiane me emnat
Mustafa Baba dhe Sulejman Baba, kjo e fundit ka qen e ndrtueme n koht e
vona.
KALLKANDELEN: - Ktu ende (viti 1914) asht nji teqe e madhe dhe e
randsishme n t ciln ndodhet vorri qi pandehet se asht i Sersem Aliut. Kjo teqe ka
qen ndrtue nga an'e Riza Pashs n vitin 1822, me krkesn e Muharabe Babajt, i
cili me an faqsimi zbuloi vorrin e Sersem Aliut.
2
Teqeja asht e rrethueme me mure
t nalta katrkndshe, me nji port t vetme e cila asht kundrejt qytetit. Godina e
teqes prmban dhoma pr dervisht, dy mejdane, vorrin e Sersem Aliut, t
Muharaba Babajt, t Riza Pashs e tjera, nji mesxhid (xhami pa minare) i madh i
hapt i mbshtetun n shtylla (kollona), dhoma pr miq (mysafir), kuzhina dhe
stalla. T gjitha kta duken t jen ndrtue njiherit kur asht themelue teqja. Pjesa
m e madhe e tyne jan piktoreske (t punueme pr bukuri) dhe ma e shumta prej
druni. Pemt dhe lulishta jan mbrenda rrethimit t mureve.
N TEQE QOJ, afr stacionit t'Aleksandrovas, ndrmjet Kumanovs dhe Shkupit,
asht nji teqe e vogl e cila ka vorrin e Karaxha Ahmetit. Shkrimtari Evans ka vue n
dyshim qenjen e saje n tarikatin Bektashian; tash si duket, ky vend asht kthye n
krishtenim.
3

Ve ktyne ka pas teqe n
SHTIP dhe QYPRILI. Gjithashtu monastiri i krishten i Shn Naumit n Liqenin e
Ohrit vizitohet nga bektashit.
4


__________________
1
Kjo, teqe asht prmend prej Brailsfordit n librin Macedonia, faqe 247.
2
Shif B.S.A. XX, faqe 110, 117 dhe librin Bektaschije, faqe 28 t Jacobit.
3
Shif B.S.A. XX, faqe 110.
4
Shif B.S.A. XX, faqe 111.



IX GREQIA
A. MAQEDONIA
SELANIK: - Nji teqe qi ma prpara ka qen n perndim t qytetit asht
shkatrrue gjat lufts Ballkanike.
KOSTUR: - Teqeja ndodhet n t hymen t qytetit n rrugn e Florins. Ajo tash
asht e vogl dhe e parandsi dhe mbahet vetm nga an'e nji Babaj, por thuhet se
asht nji teqe e hershme e cila ka qen e randsishme n koht e para. Ajo asht
damtue gjat shtypjes n vitin 1820. I madhi shenjtor i varrosun ktu, Kasim babaj,
pandehet t ket jetue n kohn e pushtimit t vendit nga Turqit dhe gzon nji fam
t madhe n vend, pr mrekullinat qi ka bame mbas vdekjes s tij. (Posthumous).
Pr at thohet se gjat jets s tij ka kthye n islamizm shum t krishten tue ue
nji shkamb t madh nga kodra dhe tue e prplas at mbi nji kish qi ishte plot me
besnik t krishten, e cila kish ishte posht n rrypin e toks (isthmus) s Kosturit.
Nga nji teqe e dyt me sa mbahet mend n Toplixha (afr barakave) ka teprue
vetm tyrbeja dhe vorri i Sanxhaktar (flamurtar) Ali Babajt. Bektashinjt pretendojn
si t veten dhe nji tyrbe t prvuejtun ku asht vorri i Ajdin Babajt, n lagjen e jevgjve.
N krahinn e Kosturit, n perndim t qytetit Anagelica bektashit kan qen
t shumt. Elementi Musliman i popullsis thuhet ktu se asht kthye n koht e
vona, ktu e njiqint e pesdhet vjet. Kjo gja del nga fakti se muslimant n fjal (t
quejtun Valakhadhes)
1
flasin greqisht, dhe n disa katunde kan kisha t braktisuna
(jo t kthyeme n xhamija) pr t cilat ata tregojn shum nderim. Teqet
bektashiane, qi shrbejn kt krahin, jan n Vodhorin, dy or e gjys n
perndim t Anagelics, dhe n Odra qi ndodhet n nji naltsin rraz malit Pind.
T dyja kto teqe kan lidhje me t njajtin shenjtor, Emineh Baban, i cili duket
t jet historik. Thuhet se ay asht ekzekutue n Monastir n vitin hixhri 1007 (1598-
9) me qen se ka prhapun mendimet jo t pranueshme nga sunnizmi, t Mensur el-
Hal-laxhit, t cilin bektashit e mbajn si nji predikues t hershm dhe veteran t
doktrins s tyn.
2
Shenjtori Emineh Babaj, natn e ekzekutimit t tij, ju faq s
motrs n shtpin e saj n Vodhorin kur ajo po gatunte nji gjell pr miqt qi
kishte pr dark. Ay e ndihmoi t motrn n pregatitjen e gjells dhe ma von u ul
n sofr bashk me miqt. Njani nga miqt vuni re se ay nuk po hante gjasend, e
shtrengoi at pr me hangr, por ay refuzoi tue than se agjinonte. Ma n fund,
megjithat, pranoi lutjen e tyne dhe hangr tue than: "Po mos t m kishi
shtrngue me hangr un do t visha me ju pamun do mbramje". Mandej u 'duk.
3

VODHORINA: - Teqeja ktu asht nji shtpi n katund si gjith t tjerat; tyrbet e
Babave t prparshm, simbas zakonit, jan pak larg nga teqeja dhe nuk kan ndonji
gja pr t'u shnue nga pikpamja arkitektonike (e ndrtimit). Pr kt teqe thuhet se
ka psue dame nga ndjekjet e bame kundra bektashive n vitin 1820 dhe tash ka
vetm nji baba i cili asht vends. Nji dhom e shtpis prmban nji vorr pa gja
mbrenda (enotaph) t Emineh Babajt, hirkn e tij dhe gjana tjera t tij. Kjo dhom
prdoret pr ato qi vuejn nga lngata t gjata. T till vorre kujtimore t shenjtorit
thuhet se ka dhe n Kapishnic (afr Viglishtes dhe n Monastir
4
).
ODRA: - Si n Vodhorin ka nji teqe n nji ndrtes t vogl t mbajtun nga
an'e nji Babaj dhe dy a tre dervish, t gjith vends, ve njanit qi asht shqiptar.
Gjaja ma trheqse n kt teqe asht nji shpell ose hapsin n malin aty afr, pr t
ciln thuhet asht formue mrekullisht nga an'e Emineh Babajt, i cili ka godit malin
n'at vend me shpatn e tij.
Gojdhana e grekve t Odras thot se n vendin ku asht teqeja ka qen kisha e
She Minajt, pr t cilin ata thon se ka bame mrekullin e shpells. Petku i Emineh
Babajt, i cili nuk asht shum i vjetr, gjithashtu besohet nga an'e tyne t jet i Shn
Minajt. Ky pretendim identifikimi t Emineh Babajt me Shn Minan munt t ket
ngjamun nga afrimi qi kan n shqyptim kta dy emna
5
, por n ma se n nji katund
vllah ka ende kisha qi mbajn emnin e tij.
Afr Kozanit, n krahinn Sari Gjyl, jan katr kisha. Krahina n fjal asht banue
krejtsisht nga "Koniart" turq nga Anadolli, t cilt kan qen ngul aty n vitet e
para t pushtimit t vendit nga an'e Turqis dhe kan ruejt t pandryshueme
gjuhn dhe zakonet e tyne. Nji pjes e tyne jan bektashi dhe pjesa tjetr fanatike
muslimane synni.
XHUMA: - Teqeja ma e randsishme e kti grupi asht ndrtue n nji vend jasht
katundit i cili ka t njanjtin emn. Shenjtort e vorrosun n tyrben pran teqes jan
Piri Babaj dhe Erbei Babaj. Data e tyne e vdekjes nuk dihet, por tyrbeja ka qen
miratue, sikundr kuptohet nga nji mbishkrim, nga an'e e dy dervishve n vitin Hixhri
1143 (1730-1) tue shtimun n pun disa themele t prparshme. N kundreshtim me
t shumtn e teqeve n kt krahin, Xhumaja duket t jet nji vend me randsi
fetare. Ajo vizitohet shum n Maj (sidomos ditn e ejte dhe t shtunn) nga an'e
grave muslimane pr famn qi ka pusi i shenjt i teqes pr shrimin e shterpsis.
Babaj me ka than se grat e krishtena shrbehen nga ky pus t djelave, dhe, sadoqi
nji gja e till mohohet nga an'e grekve t shkolluem t Kozanit, munt t jet e
vrtet prsa i prket grave ma pak t prparueme t katundeve bullgare qi jan aty
afr. Tyrbeja e shenjtorve prdoret pr fjetje t smundve nga mendja me qllim
shrimi, ku asht nji shkop dhe nji late t cilat mbahen si gjasende t shenjtorve, t
cilat prdoren pr shrim tue prkit me ato vegla vendin qi i dhemb t smundunit.
Aty ka nji Orakl
6
, fare t thjesht, qi prbahet nga nji top i rrumbullakt prej dheje,
i mvarun n tavan me nji spag. Pyetsi i fatit t tij e shtyn topin. N qoft se topi e
prket at kur kthehet mbrapsht, prgjegjeja e pyetjes s bame asht e favorshme.
Teqet tjera t krahins Sari Gjyl jan:
BAGE: - n nji pozit t shndetshme dhe t kandshme ndn druj dhe uj t
rrjedhm n kodrat mbi katundin Topillar.
7

Vet asht nji shtpie e paqueshme nga tjerat dhe mbahet nga nji Baba nga
Aintabi me shrbyesit e tij. Tyrbeja n t ciln asht vorri i Gazi Ali Babajt, nji shenjtor
i nji vjetrsije t pacaktueme, ka qen rindrtue kt vit (1915). Prqark tyrbes jan
shum vorre qi kan taxhen Bektashiane.
BUXHAK: - Ndodhet ndrmjet katundeve Kushelet, dhe Sopular, dhe tash i
mvaret qyteti Xhumas dhe Teqeja asht pa titular. Ajo teqe dallohet me vorrin Memi
bey Sulltanit dhe mbahet nga dervish t martuem.
NE INELI: - Ndrmjet krahins Sari Gjyl dhe Kailar, thuhet se asht nji teqe me
vorrin e Gazi Babajt.
Pasunija e teqeve t Xhumas dhe t Buxhakut kan qen konfiskue nga an'e
Qeveris turke n vitin 1826 dhe kan qen blemun nga nji grek i pasun nga Kozani,
t cilit, mbas ksaj blemje t dhunshme, nuk i heci puna mbar asnjiher. Vendi asht
blem prsri prej tij nga besnikat bektashi tue u rihapun teqeja ktu e pesdhet
vjet ma par. N kazan thuhet se ky vakuf ma prpara ka qen i t krishtenve.
Dikush thot se kur ngjau pushtimi i vendit nga an'e Turqis, t gjitha tokat e kishave
kan qen marr dhe monastiret u ban teqe. Disa tjer mbajn prgjegjs pr kto
pun Ali Pasha Tepelenn. Emnat e monastireve t dukun thuhet se kan qen pr
Teqen Xhuma e disa thon se ka okupue vendin e kishs Shn Gjergjit dhe t tjer
thon pr at t Shent Ilis. Bageja at t Shent Ilis ose t Shn Nitrit; dhe
Buxhaku vendin e nji kishe t Shn Gjergjit. Vendi i teqes Bages duket si me qen e
nji monastiri grek, por nji vend i prshtatshm pr nji monastir asht gjithashtu i
prshtatshm edhe pr nji teqe bektashiane, dhe Babaj i asaj teqeje me ka than se
ndn drejtimin e tij kan bame mjaft grmime pr godina dhe pr punime bujqsore,
porse nuk ka dal n drit ndonji themel i ndonji godine t vjetr.
Un nuk muejta me konstatue q t krishtent t frekuentojn teqet e ktij
vendi pr qllime fetare, prve teqes Xhumas, porse krahina asht e prbame
krejtsisht nga Turq dhe Teqeja kishte nji fam t keqe para lufts Ballkanike, si e
rrezikshme.
ELASONA: - Ktu asht nji teqe e vogl e mbajtun vetm nga an'e nji Babaj
(shqiptar), e cila ndodhet jasht qytetit mban t rrugs qi t on n Serfixhe. Grekt
thon se kjo teqe asht ndrtue mbas bashkimit t Thesalis me Greqin n vitin
1882, por njerzit e teqes e mbajn pr mjaft ma t vjetr. Shenjtori ma i
randsishm n kt teqe asht Sali Babaj, i cili asht vorrosun n nji tyrbe t thjesht,
bashk me dy baballart qi kan ardh mbas tij. Ky i tashmi asht i treti. Tyrbeja ka
datn Hixhri 1250 (1834-5). Sali Babaj mbahet me qen nji shenjtor i nji date shum
ma t hershme
8
i cili gzonte nji fam n'at vend edhe para se t'iu ndrtonte tyrbeja
me nisjativn e titullarit t par t teqes (Nexhib Baba) dhe me shpenximet e disa
bejlerve t vendit. Na kemi ktu me pamjen ma t plot, nji shembll t
dokumentueme t marrunit e nji shenjtori populluer me kultin (fen) bektashiane.
9

Ka mundsi qi Nexhip Babaj t ket mar prsypr me i shrbye vorrit t shenjtorit
dhe me an t ndonji andrre t ket marr udhzime prej tij pr ndrtimin e tyrbes.
10

AEKATERINI: - N shikimin e par duket e uditshme ndodhja e nji teqeje
bektashiane n nji krahin e cila sot asht thjeshtsisht greke; por shkrimtari "Leake"
tregon se n kohn kur asht ndrtue teqja zotnusat e tokave kan qen muslimane
dhe beu i fshatit ka qen i lidhun me an krushqije me Ali Pashn
11
: ka mundsi qi
teqeja t ket qen "inter alia"
12
nji roje rruge ashtu si ndrtimet tjera t'Ali Pashs n
Thesali.


________________________
1
Mbi Valakhadhe (Vlleht) shif librin inglisht Nomads of the Balkans (Endacakt e Ballkaneve) f.29 te
vace e Thonnpsonit.
2
Mensur Hal-laxhi ka jetue n vitet e para t shekullit kats Hixhri dhe ka qen martirizue pr
mendimet e tij n Bagdat. Shif Dict. of Religion ke fjala Halladj t Hastingut.
3
Simbas tregimit t Babajt t Vodhorins.
4
Ka mundsi qi tregimi i bamun mbi Emineh Baba t jet ngatrrue, ndoshta me dashje, me Hirka
Baban nji sheh nga Monastiri i cili u duk tue lan mbrapa, n vend t tij petkun e tij, ashtu si Emineh
Babaj. Ky petk, shum i nderuem nga vizituesit, ruhet n pirk (kull) n t ciln ay banonte kur ishte
gjall. Ujt n t cilin asht zhytun ay petk thuhet se i ngjall ose i vdes t smutt kronik. Thuhet se nga
nji her ky uj u ipet t smundve pa dijen e tyne, nga ndonji mik i tyne ose nga njerzit e tij, t cilve i u
ka sosun durimi.
5
N emnin Emineh kam dyshim mos ka bamun ndonji gabim auktori, sepse, si dihet Emine asht emn
grueje kurse burri thiret Emin.
Sa pr identifikimin e shenjtorve Bektashi me ata t fes orthodokse kemi dhe shemblla tjera si ato t
oban Babajt me She Kozman dhe t Sari Salltikut me She Spiridonin. Ky i fundit ruhet ende i
ballsamuem n kishn qi mban emnin e tij n Korfuz. (Prkthyesi).
6
Orakell d.m.th. rfimi i fatit t njeriut nga an'e nji hyjnije (Prkthyesi).
7
Pr udi ky katund asht sunni, ndrsa fshati tjetr kufi, Ine Ova, asht bektashi.
8
Ktu e pesqind vjet ma par thuhet kur synohet me periudhn e pushtimit nga an'e Turqis.
9
Shif B.S.A. XX, faqe 98.
10
Ky asht nji shvillim shemblluer (tipik) i nji besimi krejtsisht populluer n nji ngrehin dervishs, i
cili shkon ma gjat nga ay i rastit t vorrit t Risk Babajt n Kanoia (Pr kt t fundit shif ma posht ku
bahet fjal mbi Kretn=Gjeridin).
11
Shif n Greece, III faqe 415 t shkruem nga Leake.
12
Inter Alia, shprehje latine qi d.m.th. ndr t tjera. (Prkthyesi)



B. THESALIA
T gjitha provat e vlefshme pr prhapjen e bektashizms n kt krahin e cila
iu bashkue Greqis n vitin 1882, shnojn prgjegjse periudhn e sundimit t'Ali
Pash Tepelens dhe influencn e tij. Kt gja e vrtetojn pohimet e bame nga
burime t ndryshme.
RENI: - E vetmja teqe qi ka mbetun n Thesali, asht n Reni, ndrmjet
Nelestins dhe Farsalls.
1
N vitin 1914, un e pash at se mbahej vetm nga an'e
nji Babaj (Shqiptar) me shrbyesit e tij. Dervisht tjer, t cilt duket t ken qen
shqiptar, kan ikun n kohn e lufts Ballkanike. Teqeja asht n nji vend t bukur
dhe duket e lulzueme. Dy tyrbe t cilat prmbajn vorret e shenjtorve Turbali
Sulltan, Xhafer dhe Mustafa. Gjithashtu vorre t disa Baballarve t nderuem
ndodhen para ports s madhe t teqes. Tyrbet kan nji arkitektur interesante dhe
duken t jen ndrtue para shekullit shtatmbdhet. Kto tyrbe kan nji ndryshim
nga pikpamja e ndrtimit me ma t shumtat tjera ndrtesa bektashiane qi un kam
pamun, t cilat jan ma t vonshme. Simbas dijetarve vendas (grek)
2
, teqeja ma
prpara ka qen nji monastir dedikue Shn Gjergjit ose Shn Mitrit dhe ka qen
mbajte nga an'e dervishve t Konies (Mevlevi?) n gjysn e par t shekullit
shtatmbdhet. Turbali Sulltani e ktheu at, tue e bame nji teqe bektashiane. Deri
von n vitin 1888 aty kishte pesdhet e katr dervish.
N kt provinc, teqe tjera bektashiane t cilat nuk eksistojn ma, kan qen
n vendet qi shnohen kut posht, t cilat, simbas thanjes autoriteteve t vendit,
kan qen themelue nga an'e Ali Pashs dhe jan shkatrrue n persekutimin e vitit
1826:
1- Afr TATARIT, n vendin qi ende quhet Teqe ku jan disa qiparisa (selvi)
t bukur.
3
Pronari i tashm i vendit, tash nji ferm (iflik), Z. J.
Apostolides, m ka informue se deri n koht e vona, Teqeja ka qen n
dor t tarikatit Mevlevi,
4
dhe se nga ndrtesat e saja ka shptue vetm
nji tyrbe tetkandshe, pr t ciln pandehet se prmban vorrin e
themeluesit t teqes. N Reni m kan than se ay quhet Balli Baba.
Ndrtesat tjera kan qen djegun gjat lufts Turko-Greke n vitin 1897.
5

2- Afr katundit KUPEKLI ka qen nji teqe ku ishte vorri i Shahin Babajt. T
trija teqet (d.m.th. dy t parat dhe kjo) duket se kan qen themelue n
kohn e pushtimit t vendit nga an'e Turqve.
3- Teqeja e HASAN BABAJT n t hymen e gryks Tempe
6
, pr t ciln
autoritetet e vendit thon se kan qen themelue ose prmbajtun nga
an'e Ali Pashs me qllim kontrollimi t trafikut (vajtje e ardhje) t rrugs
s randsishme qi kalon nga ngushtica e prmendun. Sado qi pr
shenjtorin Nakshibendite pretendojn se asht i tarikatit t tyne, me qen
se ka titullin Baba me t cilin titull prgjithsisht prmendt nji shenjtor
bektashi, un besoj se ay asht i ktill. Gjithashtu Hasan Babaj duket t
tregohet si nji shenjtor lufttar i tipit t zakonshm bektashi. Mb'an
tjetr vizatimet Dodwell-it (viti 1805) tregojn teqen me nji xhami me
minare. Kjo e fundit asht nji figur jo e zakonshme n teqet bektashiane.
Eduard Lear-i, n vitin 1850 prshkruen dervishin kujdestar t tyrbes me
karule (ksul leshi t nalt) e cila mbahet nga Mevlevit, si jan ata t
asaj kohe n teqe. Me shprndarjen e bektashive n vitin 1826, Mevlevit
kan pasun nji prparim me an t favorizimit nga an'e Sulltan Mahmudit
II-t.
7

Thuhet se t gjitha kto teqe jan prdorun nga Ali Pasha pr qllimet e
tij politike dhe pozicioni i tyne mbi ose afr rrugve kryesore ka qen
caktue pr at qllim. Lidhjet politike t Ali Pashs me tarikatin
bektashian jan diskutue n tjetr vend.
8
Prsa i prket Thesalis, 'ka
thuhet n vend mbi veprimtarin e tij jan nxjerr nga lajmet e
mbledhuna n kohn e tij mbi teqet e themelueme n'at koh.
4- N TRIKALA shkrimtari Leake (qi u prmend ma nalt) n kohn e tij ka
gjetun nji teqe (bektashiane) t madhe dhe t lulzueme, t ndrtueme
prej vet Ali Pashs.
9

AXHIA (afr): - Nji teqe bektashiane n Ajdinli, tri milje
10
n veri perndim t
Axhias (Magnesia) asht prmend nga an'e shkrimtarit Leake, si e ndrtueme nga an'e
Ali Pashs n vitin 1809.
11
Kjo teqe duket t jet po ajo n Alikuli e prmendun nga
shkrimtari freng Pouqueville.
12

N LARISA jan "Dyzet Shenjtort" vorret e t cilve n koht e prparshme
ishin n xhamin e t dyzetve (Kirklar xhami) tash e shembun. Bektashit
pretendojn se kta dshmor kan qen t tarikatit tyne.


__________________
1
Shif B.S.A. XX, 110
2
Shif shtesn n fund t ktij libri.
3
Kjo teqe asht prmend nga shkrimtari Leake n librin N. Greece 1, faqe 445.
4
Teqeja, gjat ndjekjeve n vitin 1826 munt t ket kalue nga bektashit, t nxjerun athere jasht
ligjs, n dor t mevlevive.
5
Teqeja, gjat asaj lufte, ka qen qendra e komands ushtris turke (shif: Bigham With Turkish Army
in Thesaly Me armatn turke n Thesali, faqe 92).
6
Shif Vievs in Greece, II, VI t Dodwell-it, Spirit of the East I, faqe 27 t Urquhart-it; Albani faqe 396 t
Lear-it, Twixt Greek and Turk, faqe 116 Chirolit, t gjith libra n gjuhn inglishte.
7
Shif B.S.A. XIX, f. 216.
8
Shif B.S.A. XX 113 ff. gjithashtu shif ma posht ku bahet fjal mbi Epirin.
9
N librin e N. Greece, VI f.284 t shkrimtarit Leake thuhet: Trikalaja koht e fundit asht zbukurue nga
an'e Pashs me nji teqe t re bektashiane n vendin e njans qi ka qen ma prpara. Ay nuk ka luejt
nga vendi vetm themelt e disa ndrtesave t vjetra pr me zgjanue ma shum t ren dhe me i
dhan ahr asaj, por e ka pajisun at dhe me pasuni si hane, dyqane dhe shtpija dhe i ka shtue disa
toka fushore n bregun e Lethaeus. Tash aty jan nja pesdhjet murgj (dervish) muhamedan me
nji Sheh ose kryetar (Baba), i cili asht i martuem me nji grue greke dhe asht vendosun ma s miri dhe
i mveshun si pasha. Pran baness s tij ka dhoma shum t rehatshme pr dervisht dhe do mjet t
volitshm pr pritjen e t hujve (mysafirt).
10
Nji milje baras me 1609 metra (Prkthyesi).
11
Leake n librin N. Greece, VI, faqe 413 thot: N Ajdinli Ali Pasha asht tue ndrtue nji teqe pr
bektashit, t cilt jan favorizue prej tij.
12
N librin frengjisht t Pouqueville "Voyage de la Grce, III, faqe 384 thuhet: ".qyteti Turk Alikuli,
teqeja e t cilit asht ma e pasuna e Thesalis, asht nji vend kryesuer i tarikatit Bektashi. Shehu (Babaj)
i teqes, Ahmedi, ka qen nji mik i Pouqueville-it.





C. KRET (Gjerit)
Bektashit n Kret jan n tri qytete kryesor t ujdhess, n Kandia, Rethimo
dhe Kandea. Ma par ka qen nji teqe n H. Vlasios, nji fshat Muhamedan dy or n
jug t Kandias. N Kanea, nga nji Bektashi lajik (shekullar) kam mar nji statistik
aproksimatike (t prafrme) mbi sasin e antarve t tarikatit n tre qytetet e
prmendun para dhe mbrapa trubullimeve t vitit 1897 (Lufta Greko-Turke) qi i
dhan shkak emigrimit t shum muslimanve t Krets pr n'Asin e vogl
(Anadolli), Tripolitania (Tarablisi Garb) dhe n Sporad. Kjo lvizje e popullsis
pasqyrohet n statistikat e shnuem ktu posht, t cilat mbahen si t vrteta:
Para vitit 1897 N ditt e sotme (n vitin 1915)

Kandia 5000 500
Rethimo 3000 1000
Kanea 200 70

Krahina n jug t Kandias ka qen ajo n t ciln elementi musliman ka qen
ma i shumt. Asht shum e nevojshme me e prmend se Kretant musliman kan
qen t gjakut t thjesht (grek) dhe prfaqsojn elementin vends t kthyem nga
krishtnimi q nga koha e pushtimit t vendit nga turqit. Sasi e vogl e bektashive n
Kanea, kryeqytet i ujdhess dhe i randsishm, rrjedh nga fakti se tarikati mevlevi ka
qen i fort aty dhe nga shkaku i popullats s tripolins (Halikuti) t'ardhun nga
Bengaziu, t cilt kan qen t tarikatit rufai.
KANDIA: - Teqeja ndodhet n rrugn kryesore treerek ore n jug t qytetit,
afr ans s knosos dhe katundit Fortesa.
1
Ajo ka qen themelue n vitin 1650,
2
para
t rames s Kandias n dor t turqve (n vitin 1669) nga nji shenjtor me fam i
quejtun Ali Dede nga Horasani, i cili asht vorrosun aty.
I ndershmi sheh (Baba) i tashm i Teqes, i cili ka titullin Halife, asht nji shqiptar
nga Kolonja, i pamartuem. Precedesori (paraardhsi) i tij ka qen i martuem dhe me
vdekjen e tij asht mendue se asht ma mir pr teqen qi vendin e tij ta zanj nji Baba i
pamartuem. Teqeja ka nja nji dyzin dervish, shumica e t cilve duket t jen
shqiptar. Teqeja duket t jet n mirqenje dhe e miradministrueme.
Jasht Ports s re t Kandias asht vorri i Risk Babajt, i cili dallohet nga taxhi qi
ka n gurin e vorrit t tij si nji shenjtor bektashi. N nji dru qi asht pran vorrit t tij
shifen t mvaruna shum lecka. Kjo gja t ban me gjykue se ay asht nji mesit
(ndrmjets ke Perndija) populluer i vrtet. Nji kacolle e vogl e ndrtueme pran
vorrit t shenjtorit asht e kujdestarit t ngulun aty vetm, i cili asht vorrosun afr
shenjtorit.
Teqeja n Rethimo ka vorrin e Hasan Babajt. N Kanea, nga shkaku i emigrimit
t bektashive, tash nuk ka teqe n Kanea.
3
Mustafa Gaziu (lufttari) nji shenjtor
lufttar asht vorrosun n nji tyrbe t pambulueme jasht qytetit. Guri i vorrit t tij
mban taxhin e tarikatit. Ky vorr vizitohet shum nga popullata e Tripolins n 22 Maj
(Nevruz).



________________
1
Teqeja asht prshkrue bashk me nji fotografi t mejdanit nga an'e shkrimtarit Hall, n librin inglisht
P.S.Bibla acch faqe 147, botue n vitin 1913. Gjithashtu kjo teqe asht prmend nga Spratti n librin
Kret I, faqe 80.
2
Nga nji laik bektashi i msuem, nga Kandia un jam sigurue se pr kt gja. Ka prova t
dokumentueme.
N rrethimin e Kandias qi vazhdoi nji koh t gjat, komanda turke ka qen n katundin Fortesa.
3
Shehu (Babaj) qi ka qen aty ma prpara ka qen thirr nga refuxhiatt (muhaxhirt) e Krets n
Bengazi pr me shkue atje dhe me i administrue ata, por ay vdiq pa muejt me themelue nji teqe atje.
Kjo pun ngjau nga shkaku se n'at krahin jan t forta sektet rufai dhe senusi.


Prktheu: Zyber BAKIU