Mirjana I.

Deteli
detelic.mirjana5@gmail.com
Lidija D. Deli
lidijab@ptt.rs


Modelativni potencijal kletve u usmenoj epici
*



ABSTRACT. Deteli Mirjana I., Deli Lidija D., Modelativni potencijal kletve u usmenoj
epici (On the Modelative Potentials of the Curse in Oral Epics). Poznaskie Studia Slawi-
styczne 3. Pozna 2012. Adam Mickiewicz University Press, pp. 2943. ISBN 978-83-
232-2473-0. ISSN 2084-3011.

This paper offers an analysis of (prevalently feminine) curses which come to being within
the text of the epic songs. This specific form of cursing is particularly pointed in the curses
by mothers milk. Both in tradition and in the epics, these curses are equal to taboo, which
means that nobody dares disobey them: such is the deep belief in their efficiency. Because
there is no discrimination in the epics about who can or cannot make a curse (everybody can:
narrator/singer, protagonists, antagonists, heroes and their foes, messengers, mothers, wives,
godmothers, sisters, brothers, fairies, forests, etc.), focusing on the parental and lovers curse
is necessary for the sake of congruence. This will help in spotting the interactive patterns in
the structure of epic songs more accurately. The analysis is done on the corpus of approx-
imately 1500 epic songs described at the end of this paper.
Keywords: oral epic poetry, functions of the curses, mothers curse, mothers milk, parents
curse, girls curse

1. Vodi roba, Daferbegovice! Ne bio ti dugo ni za mlogo!

U usmenoj epici, i usmenom stvaralatvu uopte, spektar kletvi izu-
zetno je irok, i kada je re o modusima proklinjanja (kunu i narator/peva
i likovi u pesmi, protagonisti i antagonisti), i kada je re o ulogama/dome-
nima/tipovima likova (proklinju junaci i protivnici junaka, glasnici, majke,
_________________________
*
Rad je nastao u okviru projekata Jezik, folklor, migracije na Balkanu (br. 178010)
i Srpsko usmeno stvaralatvo u interkulturnom kodu (br. 178011), koje finansira Mini-
starstvo prosvete i nauke Republike Srbije. Iz datog korpusa izdvojeni su primeri koji repre-
zentuju tipske situacije/funkcije, u meri koju su diktirale propozicije obima rada.
POZNASKIE STUDIA SLAWISTYCZNE
NR 3/2012
Mirjana I. Deteli, Lidija D. Deli 30
ljube, kume, sestre, pobratimi, vile, gora), i kada je re o onome na koga je
ili na ta je kletva usmerena (to moe biti osoba, neprijatelj ili srodnik, ali
i grad, konj, oruje, deo tela, dua, pleme, porod itd.)
1
. Iako se delotvornost
kletve u tradicionalnim kulturama ne dovodi u pitanje, epske kletve razli-
kuju se i po efektima koje izazivaju (ostvarene i neostvarene), ali i po
opsegu na koji pretenduju. One najee pogaaju lice u vezi s kojim su
izreene, ali se mogu iriti u vremenu i u prolost i u budunost, na pret-
ke i potomke za ta je eklatantan primer kletva sluge Milutina upuena
Vuku Brankoviu:
A to pita za prokletog Vuka,
Proklet bio i ko ga rodio!
Prokleto mu pleme i koljeno!
On izdade cara na Kosovu
I odvede dvanaest hiljada,
Gospo moja! Ljutog oklopnika
(Vuk II, 45: 199204).
Slino tome, domen kletvi iri se i van granica (ovozemaljske) ljudske
egzistencije:
Kogo sa mnom na udarac ne e,
Proklet bio na oba svijeta!
Ama emo, brao, izginuti,
Da se kae u poljedno vrime
(Vuk IV, 54: 233236)
_________________________
1
anrovski status/anrovska priroda kletve u usmenom stvaralatvu, podela kletvi,
njihova sintaksika struktura i njihove jezike/komunikacijske funkcije nee biti predmet
ovog rada. O datim aspektima dosta je pisano, korisni pregledi dati su u: . ,
,
. 2/12, 1997, . 8795; . ,
() , : : , . 3,
. . , 2006, . 6785; . , ,
, . 55/12, 2008, . 1345;
. , - -
, . 13/12, 2008, . 137148. Van
analitikog vidokruga bie i njihovi socioloki, etnoloki i psiholoki aspekti (. -
, ,
2001; L. Radulovi, Roditeljska kletva kao nevidljivo nasilje: diskurs antima-
terinstva u tradicijskoj kulturi, Etnoantropoloki problemi br. 2/2, 2007, str. 137146).
Modelativni potencijal kletve u usmenoj epici 31
to potvruje i analogna forma blagoslova:
Ja sam tebi dala obiljeje,
Moj Hasane trista madarija.
Ako si ih u piu popio,
Halal ti je na obadva svita.
Ako si se oduio duga
Te ti ih je dunik prefatio,
Halal ti je na obadva svita.
Ako si ih na enu metnuo,
E da Bog da ti je poelio,
Brzo tebi Ninka na um pala
(EH 10: 244253; Cf. MH III, 4: 323)
2
.
Iako u usmenoj epici kletve/formule Proklet bio na oba svijeta!
i Prokleta ti dua! imaju dosta uopteno, nekonkretizovano znaenje,
signali koje pokojnici pod kletvom alju sa onoga sveta ukazuju na to ta
se pod ukletou na drugom svetu podrazumeva. Po svemu sudei, radi
se o nemogunosti upokojenja, smirenja due umrlog/umrle, na ta upu-
uju i replika zarunice Laza Radanovia, koju je (iako nedunu!) majka
proklela na polasku iz roda, i replike mladi koje stiu devojake kletve.
U oba sluaja, one se pokazuju teima od smrti i zemlje:

majina kletva devojaka kletva
esto Lazo na grob izlazio,
Pa je pito svoju zarunicu:
Jel ti, duo, zemlja doteala?
Devojka mu mrtva odgovara:
Nije meni zemlja doteala,
Ve je teka materina kletva
(Vuk II, 07: 151156).
Umre Konda jedini u majke,
ao majci Kondu zakopati,
Zakopati daleko od dvora,
Ve ga nosi u zelenu bau,
Te ga kopa pod utu neranu.
Svako ga je jutro oblazila:
Sine Konda, jel ti zemlja teka?
Il su teke daske javorove?
Progovara Konda iz zemljice:
Nije meni, majko, zemlja teka,
Nit su teke daske javorove,
_________________________
2
Iz istog kompleksa predstava derivirana je i zakletva obadva mi svita (EH 1, 2, 3, 4,
5, 6, 7, 8, 10, 12; MH IV, 30, 37) i kletva crn vam/im/ti obraz na obadva svita (KH III 1;
MH III, 23, 25; MH IV, 32, 46; MH IX, 17 i sl.).
Mirjana I. Deteli, Lidija D. Deli 32
Ve su teke kletve devojake:
Kad uzdiu, do Boga se uje;
Kad zakunu, sva se zemlja trese;
Kad zaplau, i Bogu je ao!
(Vuk I, 368).

Stabilna struktura proklinjanja/kletve koja podrazumeva izricanje
i ispunjenje u tradiciji je prepoznata kao efektan (i ekonomian) nain
povezivanja odreenih segmenata radnje. Kao vrsta ponavljanja (govora
kao radnje) ona je i mnemotehniko i kompoziciono sredstvo, a kao lo-
gika struktura, zasnovana na arhainim predstavama o moi rei i nemi-
novnosti ispunjenja, kletva je i sredstvo nagovetaja i objanjenja epskih
zbivanja. I kletve sa sasvim specifikovanim znaenjem, i one optijeg,
ponekad i kolokvijalnog tipa, u pesmama dobrih pevaa po pravilu se re-
alizuju, te predstavljaju svojevrsne stoere epske prie:

kletva realizacija
Kupuje ga Turkinja evojka,
Daje zanjga dva tovara blaga:
Ona ode da donese blago,
Vrag donese bulu udovicu,
Udovicu, Daferbegovicu,
Dade zanjga tri tovara blaga,
I tri konja, ta e nosit blago.
Ljuto kune Turkinja evojka:
Vodi roba, Daferbegovice!
Ne bio ti dugo ni za mlogo,
Ve, il nocu, ili noi dvije!
(Vuk III, 02: 2838).
Ali majka kune bez prestanka:

Gruica Novakovi odista nakon noi
provedene s Daferbegovicom sa skupo-
cenim odelom, konjem, orujem i blagom
bei u goru.








erku na putu kroz goru stie urok, ona
umire i svatovi je u gori sahranjuju
3
.
_________________________
3
Cf. pesmu enidba Milia barjaktara, sa istovetnim motivom smrti neveste u gori od
uroka:
Tu li tebe suen danak nae!
Ni kod moga ni kod tvoga dvora,
Ni kod moje ni kod tvoje majke
Ve u gori pod jelom zelenom!
(Vuk III, 78: 185188).
Modelativni potencijal kletve u usmenoj epici 33
Mila keri, i tebe ne bilo!
Ni doprla tamo, ni ovamo!
Ve ostala sredi gore arne
(Zarunica Laza Radanovia;
Vuk II, 07: 99102).

Ema veli sirota Roksandra:
Hajt otole, Boji prokletnici!
avoli vi ponijeli duu,
A oganj ve izgorio ivi!
Pa ve voda mutna erdosala!
(Duan hoe sestru da uzme;
Vuk II, 27: 7478).







elija u kojoj su zatvoreni greni kalu-
eri izgori, pod njom se provali zemlja
i javi mutna voda (A otide Stefan
na eliju, / Al elija bjee izgorela, /
I zemlja je pod njom izgorela, / Izgore-
la, pa se propanula, / Pa je voda udari-
la mutna, / Te je njine kosti erdosala;
128133).

Zahvaljujui pomenutoj logici, forma kletve ukljuivana je (naknad-
no) i u odreene obrasce pevanja kao najiri kompozicioni okvir. Tako je,
recimo, tema dugogodinjih i tekih muka umirueg grenika, u tradiciji
vezana za lik Duke Senkovia/etkovia, asocirala mehanizam proklinja-
nja i krug pesama o grenom sinu koji nakon enidbe majku proteruje
u goru. U pesmi iz zbirke Matice hrvatske o patnjama i smrti Duke etko-
via (MH I, 39) majina kletva, isprovocirana sinovljevim bezonim po-
stupkom, apsorbovala je ceo obrazac pevanja o velikom greniku, sa svim
motivima po kojima se on prepoznaje teke i duge bolesti (devet godina),
raspadanja ivog tela, zemlje i mora koji izbacuju kosti grenika, upoko-
jenja atipinim ritualom i na htonskom mestu (gore izvanjskije, kamo
ljudska stopa ne dopire).
Kletva kao tumaenje i (makar formalni) generator zbivanja nadilazi
povremeno strukturu pojedinane pesme, obuhvatajui iru usmenu preda-
ju. Njome se u usmenoj epici objanjavaju kontradiktorni elementi u okvi-
ru epskih biografija i dogaaji irih epsko-istorijskih razmera, za ta
su eklatantni primeri sudbine Marka Kraljevia i porodice Brankovi,
a posredstvom ove poslednje i sudbine srpske despotovine. Detalji
Markovog epskog ivotopisa (smrt bez groba) i kontroverzna pozicija
poslednjeg srpskog srednjovekovnog kralja, koji je bio sultanov vazal
(a u epici jo i sultanov posinak i turski pobratim) i, s druge strane, kljuni
Mirjana I. Deteli, Lidija D. Deli 34
nacionalni heroj, usmeni pevai tumaili su kletvom Markovog oca, kralja
Vukaina, i blagoslovom njegovog epskog kuma cara Uroa:
Sine Marko, da te Bog ubije!
Ti nemao groba ni poroda!
I da bi ti dua ne ispala,
Dok Turskoga cara ne dvorio!
Kralj ga kune, car ga blagosilja:
Kume Marko, Bog ti pomogao!
Tvoje lice svjetlo na divanu!
Tvoja sablja sjekla na mejdanu!
Nada te se ne nalo junaka!
Ime ti se svuda spominjalo,
Dok je sunca i dok je mjeseca!
to su rekli, tako mu se steklo
(Uro i Mrnjavevii, Vuk II, 34: 246257)
4
.
Slino tome, slom srpske drave vien je kao posledica kneeve
kletve (posredovane i glasom sluge Milutina), baene na seme Vuka
Brankovia, iji je sin ura Brankovi (1456) bio praktino po-
slednji srpski vladar (Smederevo je palo u turske ruke 1459. godine),
a praunuk Jovan (1502) nominalno poslednji srpski despot (mada bez
despotovine). Iako po formi drugaija, po pomenutim simbolikim im-
plikacijama kneevu kletvu varira i kletva koju Maksim Brankovi (Grgu-
revi) izrie u trenutku kada Jerina, protiv njegove volje, ker daje turskom
caru:
Bog t ubio, moja stara bako!
Kud je dala, u zo as je dala!
S njome dala zemlju i gradove!
_________________________
4
U vezi s ovim stihovima Nikola Banaevi govori o proroanstvu unazad
(. , -
, 1935, . 19); oni su svojevrsna rekapitulacija istorijsko-epske
zbilje, kao i stihovi iz pesme ije je carstvo, gde se epska i istorijska realnost predstavljaju
kao posledica Vukainove i Markove kletve. . ,
, u: idem, ,
2004.
Modelativni potencijal kletve u usmenoj epici 35
Kako ree, onako se stee:
Dade erku za Otmanovia,
I s njom dade zemlju i gradove
(Vuk II, 80:4045)
5
.
Kletva/prokletstvo se, dakle, u usmenoj epici generie retroaktivno,
post festum, onda kada se uspostavi odreena istorijska distanca i uoblie
epske biografije.


2. Mene stara proklinjala majka...

Proklinjanje je u usmenoj epici ponekad izosemino zaklinjanju
uslovnoj kletvi, koja se aktivira u sluaju krenja zabrane koju postavlja
lice koje proklinje/zaklinje. Ono moe biti u vezi s nekim optijim kodek-
som, junakim, uglavnom:
uj me, silni neznani junae,
Mene moja proklinjala majka,
Kad me prvim pasom opasala,
A otac me triput proklinjao,
Kad mi za pas zatae oruje,
Da s nikom ne uklonim s puta
(Marko Kraljevi i Ognjanin Vuk, Vuk VI, 19: 3742)
6

_________________________
5
(...) , ,
(...)
.
. -, -
, : eadem, . -
, 2007, . 102; Cf. . , op. cit., . 20. Dae ercu e prilike
nije / S njom e propast zemlje i gradovi... , . 141, . -
-, op. cit., . 102.
6
Ah na viru, care gospodare!
Moja me je majka proklinjala,
Da ne vadim zaludo sablje
(Marko Kraljevi i careva hazna, MH II, 12: 3941);
Gospodare, care Sulejmane!
Jes me stara proklinjala majka,
da naprazno ne izvadim ordu
(Marko i car, SM 11: 9092).
Mirjana I. Deteli, Lidija D. Deli 36
ali je ee line prirode i van odreenih obredno-obiajnih ili etikih kom-
pleksa. Zahtevi su po pravilu motivisani potrebama zapleta, kao u pesmi
erzelez Alija i Vuk Despotovi (Vuk VI, 59), gde se majinim pro-
klinjanjem objanjava zato Zmaj-Ognjeni Vuk ne reaguje otro na neju-
naki predlog kralja Matijaa da uzmakne pred opasnim protivnikom (er-
zelez Alijom) i odrekne se devojke (Nemoj ii njemu na biljegu,/Ni mi
vodi lijepu evojku):
Moli Boga za avola tvoga,
Er me stara proklinjala majka,
Da te pazim kako baba svoga,
Jutros bih ti posjekao glavu (112115)
7
.
Oni su, pri tom, esto na granici fingiranih (ne zna se jesu li odista po-
stavljeni ili je re o improvizaciji/dovitljivosti lika):
A moj kume, dude od Mletaka!
Mene stara proklinjala majka,
Da ne ljubim bradata junaka,
Ve junaka mlada golobrada,
Kao to je Kraljeviu Marko
(Vuk II, 56: 201205; Vuk VII, 24: 5661; SM 19: 408414)
ili su lani, kao u pesmi Novljanin Alija i devet brata Vitkovia/Opet to isto
(Vuk VI, 81), gde je proklinjanje/zaklinjanje samo deo majinog saveta
Gruici Vitkoviu kako da se ponaa u neprijateljskom okruenju:
A ti reci, moje dite drago:
Ne bojim se prijevare, pobro,
Ve me j stara proklinjala majka,
Da ne sjedem s braom piti vino,
Dok me stara ne oeni majka
(Vuk VI, 81: 8690)
8
.
_________________________
7
Zaklinjanje ima analognu funkciju u Vuk VI, 24: 262269: Nemojte se, brao, za-
uditi! / Evo ima tri neelje dana / Da ne pijem ni vode ni vina, / Vina nemam, a vode ne
smijem, / E me stara majka zaklinjala / Da ne pijem vode sa bunara, / Jer je voda bunar
grozniava / Pa e mene uhvatit groznica.
8
Slino je i u varijanti ove pesme iz zbirke Sime Milutinovia:
Starica me proklinjala majka
kad starija piju vino braa,
Modelativni potencijal kletve u usmenoj epici 37
U datim situacijama ne aktivira se, dakle, mo rei (konkretna kletva),
ve predstava o imperativu potovanja elje zatiene zakletvom i neumit-
nosti ispunjenja kletve. Zaklinjanje/proklinjanje koristi se kao sredstvo
kojim junak efektno obrazlae i titi sopstveni postupak, jer jedino snagu
kletve i mo zaklinjanja sve sukobljene ili potencijalno sukobljene strane
(najee Srbi : Turci) prepoznaju kao dovoljno jaku motivaciju za de-
lovanje i kao neto to se ne sme dovesti u pitanje. Otuda se motiv za-
klinjanja (fingirane zakletve) po pravilu javlja u momentima kada junak
kri pravila ponaanja u tuem prostoru: kada ne skida sa sebe oruje ili ne
sjahuje s konja.
Zaklinjanje ima slinu funkciju i u momentima kada treba obrazloiti
postupak junaka koji se kosi s herojskim ili optim etosom: ono to junak
inae ne bi uinio, ini pod pretnjom ostvarenja kletve. U datim slu-
ajevima po pravilu se aktivira najjaa meu kletvama kletva majinim
mlekom
9
, i to u dve osnovne siejne situacije.
_________________________
da ja s moga konja ne sjahujem,
ni od sebe da oruja davam
pa se bojim kletve materine
(Vitkovii, SM 129:7579).
9
Zaklinjanje mlekom najee prati in otkrivanja grudi, u emu je Veselin aj-
kanovi video monu magijsku radnju: , , , -
, . (...) , ,
obiectus pectorum, , . . -
, Obiectus pectorum, u: idem, 19251942,
1994, . 35. Motiv se, kako pokazuje ajkanovi, sree na mnogo mesta u antici,
kod Tacita, Ovidija, Euripida, Seneke, Haritona itd., a analogija s naim pesmama i si-
tuaciona (majka odgovara sina od opasnog poduhvata, jer strahuje za njegov ivot, up. pri-
mere nie) i formalna najupadljivija je u Ilijadi (22: 7985 prev. M. uri):
Mati pak lijui suze na drugoj ridae strani;
nedra otkrije ona i rukom izvadiv dojku
oiju suznih sinu progovori krilate rei:
Mleko, Hektore sinko, ne prezri, no saali mene,
ako te ikada dojkom odojih i pla ti utiah:
toga seti se, mili moj sine, i stoje za bedemom gradskim
dumana odbijaj besnog, al spreda ne bori se s njime!.
O materinoj kletvi/kletvi materinim mlekom u kontekstu balkanske epike i lingvistike
videti: . , .
, . IV/2, 1999, . 847862.
Mirjana I. Deteli, Lidija D. Deli 38
U prvoj se kompromituje junaki status (odustajanje od megdana, is-
proene devojke i sl.):

majina kletva mlekom/(h)ranom nejunaki postupak
Kad to ula lijepa kaduna,
Mila majka bega Ljubovia,
Ona pisnu kao ljuta guja;
Iz njedara dojke izvadila,
A ovako sinu govorila:
O moj sine, bee Ljuboviu,
Ako ne e majku posluati,
Dati slugu i dorata svoga,
Da prevedu lijepu djevojku
Od Zagorja do Mostara bjela,
Haram tebi moja hrana bila,
Kojom te je majka odhranila
(KH I, 07: 6879).
Beg Ljubovi odustaje od enidbe
erkom engi alaj-bega i od megdana
sa Mostarlijom Mujom i alje svog slu-
gu i konja da suparniku dovedu nevestu
(Muka spremit slugu i dorina, / A jo
via ne posluat majke. / Sve mislio na
jednu smislio: / Bolje dati slugu i dori-
na, / Nego svoju ne posluat majku, /
Jer se bojat teka eksikluka; 8691).
Na isti nain, beg Ljubovi odustaje od
megdana i enidbe jer se prepao ma-
terine kletve
(Vuk VII, 23: 100127).

Druga tipska situacija u kojoj se majina zakletva mlekom postavlja
kao imperativ delovanja jeste neljudska, neetina reakcija junaka i uglav-
nom je vezana za jedan od obrazaca koji varira temu majke krvnice
(svekrva pokuava da naudi snahi):

majina kletva mlekom/(h)ranom neetian postupak
Kad saslua majka lakrdiju,
Raspuila na prsi kavada,
A razmae vezenu koulju,
Izvadila obadvije dojke,
Pa Jovanu sinu govorila:
O Jovane, neposluni sine!
Ako staru ne poslua majku,
Gubalo te materino mljeko,
Razgubalo, pa te oogalo,
to siz ovih dojak posisao,
No pogubi tvoju vjernu ljubu,
Boljom u te, sine, oeniti
(Vuk VI, 02: 3849).
Jovan alje brata Bogdana da mu ljubu
odvede u umu i zakolje je (Sve mi-
slio, dok zlu izmislio: / Volim moju
otetiti duu, / Pak se kajat od mojih
grjehova, / Nego majci hatar otetiti,
/ I majinu kletvu ne sluati; 5559).
Modelativni potencijal kletve u usmenoj epici 39
S druge strane, majinom kletvom, kao najdelotvornijom
10
, etiki ko-
deks se i titi, mada se u tu svrhu aktiviraju i kletve svetenstva (hrianska
patina), posebno kada je re o tabuisanju incesta
11
:
pravda spreavanje incesta
Kolko Marko teio na pravdu,
Tolko moli Jevrosima majka:
Marko sine jedini u majke!
Ne bila ti moja rana kleta,
Nemoj, sine, govoriti krivo
Ni po babu, ni po strievima,
Ve po pravdi Boga istinoga;
Nemoj, sine, izgubiti due;
Bolje ti je izgubiti glavu,
Nego svoju ogrjeiti duu
(Vuk II, 34: 124133).
Kad eto ti akona Jovana
I njegove ece trista lude,
Ovako su rije besjedili:
Dobro jutro, sirota Roksandro!
A da Bog da i Bogorodica,
Ak uzela mila brata svoga,
Boja od vas ne ostalo traga,
Do van zmije i kamena stanca!
(Vuk II, 27: 94101).

_________________________
10
Ta je delotvornost i u osnovama analogne forme blagoslova, koji se trai pred odla-
zak u okraj (potencijalna smrt) ili pred smaknue (realna smrt):
Eto njega niz bijelu kulu,
Do gotova konja dopanuo;
Svoju majku po dojkama ljubi:
Moja mati, halali mi hranu,
Ako meni suen sahat doe,
Te poginem u Janoku gradu
(KH II, 52: 422427).
Majku svoju u dojke poljubi:
Moja majko, halali mi mljeko
(H I, 23: 121122)
(Slino i SM 150: 382387).
Bogom brao, dva delata mlada!
Vodite me carici materi,
Da mi prosti i muku i ranu:
Ranu njenu, to me je ranila;
Muku njenu, to je promuila,
Dok je mene ona odranila
(Vuk II, 30: 301306).
Anelija, moja mila majko,
Blagoslovi mene, moja majko,
Prosti mi, majko, i muku i ranu
Da bi ti se rastavio s duom!
(SANU II, 88: 192195).

11
Incest je jedan od najjae tabuisanih, ali ne i jedini tabuisani vid ponaanja.
Majinim mlekom titi se i obredni kodeks:
Majka vadi dojke iz nedara:
Ne ubila t rana materina!
Nemoj danas krvi uiniti,
Danas ti je krsno ime krasno:
Tko ti danas u dvorove doe,
Napoj edna, a narani gladna
Za duicu tvoji roditelja
i za zdravlje tvoje i Jelino
(Vuk II, 72: 8289).
Mirjana I. Deteli, Lidija D. Deli 40
Kletva mlekom javlja se, najzad, i u neto drugaijem gotovo paro-
dijskom kontekstu, kao protivtea inadijskoj i tekoj naravi Marka
Kraljevia, ime se taj aspekt Markovog lika komiki razobliava. Kada
zbog uvrede da je enska straljivica (jer svom pobratimu, begu Kon-
stantinu, predlae da bee iz Kratova: Kratovo je vrlo pobedljivo, / Ludo
emo pogubuti glave), Marko kasnije odbije da pobratima spase sa veala
(ta e njemu enska straljivica, / ta li bi mu u pomoi bio), Jevrosima
posee za kletvom, kao jedinim nainom da Marka navede na delovanje:
Al besedi Jevrosima majka:
edo moje, Kraljeviu Marko,
Idi, Marko, te iskupi bega.
Sagnula se Jevrosima majka,
Sagnula se dole po trpezi,
I uzima dva mermer kamena,
Izvadila bele dojke svoje,
Pa udara kamen po kamenu
I zaklinje Kraljevia Marka:
Sine Marko, moje edo drago,
Tako mi te kamen ne ubio,
I tako ti rane materine,
Idi, Marko, te iskupi bega
(Vuk VI, 18: 5466).
U odreenim situacijama i iskazi formalno uoblieni kao kletve po-
primaju znaenje zaklinjanja. Iako nema kondicionalnih reenica (Ak
uzela mila brata svoga; Ako nee svakom sudit pravo; Ako staru ne
poslua majku), niti imperativa (Nemoj, sine, govoriti krivo...; Idi,
Marko, te iskupi bega), uslov ispunjenja kletve se podrazumeva, a dejstvo
kletve ponitava se ponaanjem kakvo oekuje i prieljkuje strana koja
kune:
kletva postupak koji je ponitava
Zaspa Jovo kako jagnje ludo,
Al evojka spavati ne moe,
Okree se po meku dueku,
Udri Jova rukom uz obraze:
O Jovane, ne digao glave!
Zar ti ali tvojega ogata?
Kad to vie dijete Jovane,
On zagrli Turkinju evojku,
Poljubi je tri-etiri puta,
Da tko broji, i vie bi bilo.
Pa zaspae ece obadvoje
(Vuk III, 19: 7983).
Modelativni potencijal kletve u usmenoj epici 41
Da Bog da ga uzjahali Turci!
A moj erdan popili hajduci!
(Vuk III, 19: 7178).
Kad se prenu dijete Jovane,
Tanku kulu ogrijalo sunce,
Ree rije dijete Jovane:
Oj evojko, mrtvi san zaspala!
Na pendere ogrijalo sunce,
Hoe mene Turci pogubiti
(Vuk III, 19: 8489).



Veli njemu Turkinja evojka:
Ne boj mi se, dijete Jovane!
Ja bih tebe mogla ostaviti
I godinu dana bijelijeh
U naemu dvoru bijelome,
Da ne znade ni otac ni majka
(Vuk III, 19: 9095).
Na slian nain kao sankcioni mehanizam deluje i hipotetina, tek
mogua i pretpostavljena kletva:
Al govori Kraljeviu Marko:
Fala tebe, care pooime!
Kad ti stane mene dvore gradit,
Mene hoe sirotinja kleti:
Gle kurvia Kraljevia Marka!
Oni su mu dvori izgoreli,
A ovi mu pusti ostanuli!
Da m uini agom haralijnskim,
Ja haraa pokupit ne mogu
Dok ne sveem nita i uboga,
Pa e mene sirotinja kleti:
Gle kurvia Kraljevia Marka!
Ono mu je blago odneeno,
A ovo mu ostanulo pusto!
(Marko Kraljevi i Mina od Kostura, Vuk II, 62: 218231).
Na suprotnom polu nalazi se pak kletva ispranjena od njenih tra-
dicionalnih znaenja sa sasvim specifinom poetskom funkcijom. Njena
nedelotvornost u usmenoj epici figurira kao sredstvo glorifikacije junaka
i to onih najveih, iji osvetniki bes ni kletva demonskog bia ak ni
u gori, koja je prvorazredni demonski hronotop
12
ne moe zaustaviti
(Marko Kraljevi i vila brodarica, MH II, 02: 92112)
13
.
_________________________
12
. , , 1992, . 5787.
13
Prethodni primeri (majine kletve), kao i brojne kletve nevesti/devojaka, vila, sesta-
ra, kuma, maeha, ljuba (setimo se kadune Kulin-kapetana u epilogu pesme Boj na Miaru)
Mirjana I. Deteli, Lidija D. Deli 42
Generalna predstava o moi i delotvornosti kletve, svojstvena sistemu
miljenja tradicionalnog oveka, nala se u usmenoj epici u osnovama
sasvim konkretnih siejnih funkcija: kletvom se, sem oekivane predikcije
dogaanja (kojom se na siejnom planu determinie izbor i nizanje mo-
tiva/narativnih sekvenci), motiviu i postupci junaka koji sa stanovita
epske poetike nisu uzoriti ili, sa stanovita ideoloke i istorijske pozici-
je/dominacije nisu konzistentni. Na taj nain spasava se integritet ep-
skog junaka ili logika pripovedanja, a u situacijama kada znaenja nadilaze
konkretnu varijantu i pozicija likova u irem istorijsko-epskom kontek-
stu. Zbog semantike batinjene iz najarhainijih slojeva kulture, poseban
modelativni potencijal zadobila je kletva majinim mlekom, koja se,
upravo zbog visoke tabuisanosti/imperativa potovanja, stopila sa analo-
gnim formama blagoslovom i zaklinjanjem (Moja majko, halali mi
mljeko KH I, 23: 121122; up. KH II, 52; Vuk II, 30; SANU II, 88 i sl.).
Poricanje delotvornosti kletve u opreci s principom miljenja tradicional-
nih kultura nalo je pak uporite u globalnom epskom sistemu koji, ba-
rem u najstarijim slojevima pevanja, postupke junaka posebne kategorije
ne procenjuje sa stanovita etinosti ve mitske nunosti. Da bi dospeo u tu
kategoriju, junak mora imati funkciju zastupnika sociuma u sukobu sa
prirodom, odnosno ljudskog sveta u sukobu sa demonskim. A da bi ispunio
uslove koji se za takvu ulogu trae, i sam mora biti makar jednim delom na
onoj strani (Marko Kraljevi, dijete Sekula, Milo Obili, Zmaj Ognjeni
Vuk itd.).
_________________________
itd., svojom brojnou u znatnoj meri relativizuju zakljuke Davora Nikolia izvedene na
osnovu 109 odabranih pesama iz Bogiievog zbornika: ako imamo 79 mukih naspram
33 enska adresata (autor misli na adresante prim. M.D. i L.D.), odnosno gledano u postot-
ku 70% : 30%. To potpuno odbacuje pretpostavku da u epskoj poeziji ene kunu ee nego
mukarci, dapae. I tu bi se moglo govoriti o djelominom ograniavanju glasa (gdje
oni drugi sada postaju ene) ili o nemogunosti ostvarenja enskih likova kao subje-
kata u epskome svijetu (D. Nikoli, Struktura i funkcija kletvi u usmenoj i pisanoj epici,
Narodna umjetnost br. 47/2, 2010, str. 153). Nikoliev tekst, s ambicioznim, disertabil-
nim naslovom Struktura i funkcija kletvi u usmenoj i pisanoj epici naalost ne pokriva
polje usmene (kao ni pisane) epike. Analiza obimnijeg korpusa dala bi znatno drugaije
rezultate.
Modelativni potencijal kletve u usmenoj epici 43
Izvori

: , -
, 1925.
EH: Muslimanske narodne junake pjesme, sakupio E. Hadiomerspahi, Banja Luka
1909.
KH III: Narodne pjesme muslimana u Bosni i Hercegovini, sabrao K. Hrmann,
knjiga III, Sarajevo 1933.
KH III: Narodne pjesme muslimana u Bosni i Hercegovini. Iz rukopisne ostavtine
Koste Hrmanna, red. . Buturovi, Sarajevo 1966.
H IIX: Hrvatske narodne pjesme. Odio prvi. Junake pjesme, ur. I. Broz, S. Bosa-
nac, Zagreb 18901940.
SANU IIIV: . -
, 1974 <http://scc.digital.nb.rs/collection/epska-sanu> [preuzeto:
3.10.2012].
SM: .. , , . . ,
1990 [ , -
. 1837].
Vuk IIV: , , -
18641964 -
17871987, 19861988, <http://scc.digital.
nb.rs/collection/epska-vuk-I> [preuzeto: 3.10.2012].
Vuk VIIX: .. , 19, 18991902.














Mirjana I. Deteli, Lidija D. Deli 44