1

1

Karakteristike i metode turskih osvajanja
Osmansko carstvo predstavljalo je osobenu koncepciju drave koja se zasnivala na osvajanju
koje su Turci ostvarivali posebnim metodama. U provoenju turske osvajacke politike mogu
se redovno zapaziti dva stadija i dvije etape osvajanja.
Prva etapa zapoinjala je pljakakim upadima u susjedne zemlje koje su namjeravali da
osvoje. Ta etovanja su predstavljala vrlo uspjeno sredstvo osvajake politike. Ona su
preduzimana s ciljem da ekonomski oslabe zemlju, da prorijede stanovnitvo odvoenjem u
ropstvo i da uliju strah onima koji ostanu. Druga etapa je predstavljala ostvarivanje direkten
dominacije nad tom zemljom, nametali su svoju vlast i htjeli su da u toj zemlji zavedu svoj
dravni i ekonomski poredak. Za uspjeh svojih metoda Turci imaju najvie zahvaliti posebnoj
vojnoj organizaciji u pograninim oblastima, u njima su istovremeno djelovali jedni pored
drugih, turski krajinici kao vrhovni i domai feudalci kao vazalni gospodari. Naraoito
znaajan faktor koji je obezbjeivao dominaciju turskih sultana i njenih komandanata u
pograninim provincijama bila jr ustanova sluga i robova. Zavodei svoju vlast, Turci su
postupili tako da se njihov sistem vladavine nije nuno povlaio za sobom revolucionarnu
izmjenu ranijeg drutvenog i ekonomskog poretka nego vie konzervativno izmirenje lokalnih
uslova i klasa s turskim institucijama, ali sve je bilo usmjereno postepenom uklanjanju ranijeg
i zavoenju turskog poretka i ustanova. U nedostatku vlastitih vojnih snaga turci su se u
poetku obilno sluili zateenim aristokratskim i vojnikim grupama i uvrtavali pripadnike
domae vlastele i vojnikih redova u svoj asker bez ikakvih naroitih uslova. Svaki hrianin
je mogao postati spahija ako je bio plemikog porijekla i ako je pokazao odanost osvajau.
Spahije hriani dobijali su u turskoj dravi poloaje koji su uglavnom odgovarali njihovom
ranijem drutvenom poloaju. ak su neki krupniji domai feudalci hriani postali
posjednici velikih timara, a ako su primili islam, sticali su titulu beg i dolazili u mogunost da
se uspnu na vie poloaje. Kad bi Turci izvrili vojniku okupaciju zemlje njihova bi se
glavna osvajaka vojska povlaila, ostavivi u vie strateki vanih gradova svoje garnizone,
dok bi ostale tvrave razorili. Tom mjerom su Turci izbjegavali potrebu odravanja snaga u
tim gradovima i onemoguavali stvaranje centara otpora. Zatim su pristupali podjeli
novoosvojenih zemalja u vidu timara spahijama koji su sainjavali glavnu snagu turske
provincijske vojske. Da bi osigurali provrenost pokorenog stanovnitva Turci bi prema
potrebi cjelokupno stanovnitvo izvjesnih gradova oslobaali raznih dabina i obaveza.
Prve turske pozicije u Evropi
Tek to se navrilo etvrt stoljea od utemeljenja samostalne osmanske drave, zauzeem
Burse 1326 i Nikomedije 1328, njihovi su ratnici stupili na evropsko tlo. Potkraj 1353
zaposjeli su gradi Zimpi, a u proljee sljedee godine uli su u Galipolje. Galipolje je postalo
polazna taka turskih osvajanja na Balkanu. Tu je udaren temelj galipoljskom sandaku, prvoj
turskoj administrativnoj jedinici u Evropi. Iz galipolja su poela sistematska osvajanja
dolinom marice. 1362 osvajaju Jedrene i tamo su prenijeli svoju prijestolnicu iz Burse, time
postaju nova drava u Evropi. Brzim napredovanjem stezali su Vizantiju na malu oblast oko
carigrada. Zauzeem orlua presjekli su put izmeu Jedrena i carigrada. U Makedoniji su
srpski dinasti stvorili koaliciju protiv osmanlija. Ali su se Turci pobjedom na Marici
2

2

26.9.1371. konano uvrstili na Balkanu. Koristei ovu pobjedu poinju se zalijetati duboko u
Makedoniju i Grku i unitavati tamonje samostalne tvorevine. Zemlje despota Ugljee su
dole pod njihovu vlast a kralju Marko i braa Dejanovii su postali turski vazali. Uslijedili su
upadi u Bugrasku, Srbiju i Bosnu. Prvi upadi u Srbiju zabiljeen je jo 1381. etiri godine
kasnije razbili su vojsku Bale Balia, a njegovu zemlju dali albanskom vlastelinu i svom
vazalu Leki ukadinu ( 1385 ). Idue godine su zauzeli Ni, i upali u Toplicu, ali ih je knez
Lazar suzbio kod Plonika ( 1386 ). U jesen iste godine upali su prvi put u Bosnu i doprli u
dolinu Neretve. Dvije godine kasnije izvrili su novi upad u Bosnu s jaim snagama ali su
poraeni kod Bilee 27.avgusta 1388. Ti neuspjesi su natjerali Murata I da preduzme ozbiljan
pohod protiv Srbije i Bosne. Pobjedom na Kosovu ( 1389 ) Srbija je postala vazalna turska
drava, a oblast Vuka Brankovia stavljena je pod njihovu kontrolu.
1391. turci su osvojili Solun, 1393 pokorili Trnovsku Bugarsku. Poslije pogibije kralja Marka
i Konstantina Dejanovia na Rovinama 1394 njihove su oblasti pretvorene u turske sandake.
Pobjedom kod Nikopolja 1396 pretvorena je Vidinska Bugarska u vidinski sandak.
Osnivanje, znaaj i irenje skopskog krajita
Vuk Brankovi je poslije Kosova nastavio da prua otpor Turcima ali je preputen sam sebio
bio prisiljen da im se pokori, da se obavee na godinji danak, da im preda neke gradove prije
svega Skoplje. Tako su Turci najkasnije 6 januara 1392 posjeli Skoplje, postavili u njega
svoju posadu i pretvorili ga u glavno uporite i polaznu taku za prodiranje u Bosnu, Srbiju,
Zetu i Albaniju. To krajite je bilo prva turska organizovana oblast u jugoslavenskim
zemljama. Prvim krajinikom bio je Paajigit brg ( 1392 1414 ) a zatim Ishak beg ( 1414
1435 ), o njegovom porijeklu se nita ne zna. Ishak bega su na njegovom poloaju
naslijedili sinovi Barak, zatim Isa beg, koji je s malim prekidima upravljao ovim krajitem
od 1439 do 1463, a zatim bosanskim sandakom do ljeta 1469. Kad su dobili Skoplje Turcima
su bili olakani upadi u Srbiju i Bosnu, pogotovo kad su stavili svoju posadu u grad Zvean,
blizu bosanske granice.
Bosna priznaje tursku vrhovnu vlast Turci su poslije predaje Skoplja sve vre upadali u
Bosnu. Ta etovanja su vrena skoro svake godine, esto i usred zime. Meutim, Timurova
provala u Anadoliju, Bajezidov poraz kod Ankare ( 1402 ) i meusobne borbe njegovih
sinova, zaustavit e naas upade u Bosnu, ali njihov uticaj ni tada nije slabio. Kad je Hrvoje
Vuki Hrvatini proglaen za izdajnika, ugroen od Sigismunda on je jedinog saveznika
pronaao u skopskom krajiniku Ishak begu, koji je na njegov poziv upao u Bosnu ljeta
1414. Tada su kralj Ostoja i Sandalj Hrani bili primorani da se obaveu na danak sultanu.
Turskom pobjedomnad ugraskom vojskom vjerovatno kod Doboja jula 1415 bio je zbrisan
ugarski a ojaan turski uticaj. Taj preokret u zemlji je raspirivao krvavo obraunavanje
velmoa i davao Turcima vie mogunosti i prilike da se mijeaju u unutranje odnose Bosne,
jer su ih pozivali slabiji feudalci da bi se njihovom pomou odrali protiv svojih protivnika.
Prvi su to uinili Pavlovii koji su uz njihovu pomo opustoili zemlje svog glavnog
protivnika Sandalja hrania ( 1415 ). Poslije toga je i Sandalj Hrani priznao tursku vrhovnu
vlast. Tada je Ishak beg ubio petra Pavlovia i poeo da pomae Sandalja Hrania. Otada
3

3

Turci po svojoj volji raspolau bosanskom zemljom, mijeaju se u dinastika pitanja,
podravaju pojedine pretendente na prijesto itd.
Pitanje prvih turskih pozicija u Bosni
Pored svega toga Turci jo uvijek nisu imali nikakvih pozicija u Bosni. Godine 1425 upali su
ponovo u Srbiju a sljedee u Bosnu i tom prilikom zadrali neke vanije klance u istonoj
Bosni. Prije 1430 Turci su opet upali u Bosnu i posjeli neke gradove. Zato se kralj Tvrtko II
septembra 1430 alio Mletakoj Republici da su mu Turci zaposjeli nekoliko gradova. U
jesen 1435 Turci su na poziv Stjepana Kosae opet doli u Bosnu pod vodstvom Baraka i
pljakali teritoriju Pavlovia. Slijedeu vijest o Turcima i njihovom boravku u Bosni imamo
1438. Skoro svi historiari smatraju da su Turci negdje 1428 ili 1429 posjeli neke gradove, a
prije svega Hodidjed i Vrhbosnu. U proljee 1439 kada su poeli da napadaju Srbiju, Turci su
ponovo doli u Bosnu pod vodstvom Baraka, a zatim iste godine pod vodstvom drugog Ishak
begovog sina, Isa bega.
Turski vilajeti u Makedoniji i Rakoj
Kada su Turci posjeli Skoplje i tu udarili temelje novom krajitu prema zapadu, oni su
postepeno ali dosta brzo posjeli sva vanija mjesta i gradove na putu od Skoplja preko Kosova
do Jelea u Novopazarskoj oblasti i zagospodarili drumom za Bosnu. Iz Skoplja, sredita
itavog krajita irila se turska vlast dolinom Lepenca prema Kosovu. Da bi potpuno otvorili
bosanski drum Turci su brzo poslije Skoplja zauzeli znameniti grad Zvean ( 1396 ) koji je
predstavljao vano strateko uporite i vrlo ivu raskrsnicu saobraajnih puteva. U grad su
odmah postavili svoju posadu sa dizdarom na elu. Pitanje vlasti i politikih odnosa u oblasti
Brankovia i staroj Rakoj kasnije Novopazarskoj oblasti od poetka do sredine XV stoljea
nije sasvim jasno. Iz dubrovakih arhivskih knjiga vidi se da su Turci sa svojim kadijama
1421 i dalje sjedili u urev gradu pritini, a isto tako i u Zveanu u Trepi. Turska
preduzeca protiv Bosne ne mogu se razumjeti bez ovih turskih kolonija i bez prava prolaza
kroz oblast Brankovia. Ova oblast je bila pod Turcima i za vrijeme privrmene okupacije
despotovine. Ova oblast je i poslije obnove despotovine imala dravnopravni poloaj. Tu je
vladalo dvovlae koje je moglo trajati najdalje do 1455, kada je oblast Brankovia i cijela
stara Raka popisana kao potpuna turska oblast. Ova oblast je tada bila podijeljena na 4
vilajeta: Zvean, Jele, Ras i Sjenica.
Vilajet Zvean spominje se prvi put 1455 ali je osnovan zantno ranije. Subaa Zveana bio je
1455 neki Jusuf, sluga Isa begov. Zvean je tada imao i svog kadiju.
Drugi vilajet zvao se vilajet Jele. Njegov centar je predstavljao stari grad Jele. Jele su
Turci pvi put zauzeli na izmaku XIV st. 1396 otkada se u njihovoj vlasti spominje
Gluhoavica, koja je leala u istom vilajetu i bila poznata po eljeznim rudnicima. Vilajet jele
je imao 1455 subau, nekog Skendera.
Trei vilajet u staroj Rakoj bio je vilajet Ras, nazvan tako po imenu stare rake upe. Kao i
stara upa i vilajet Ras je obuhvatio porjeje rijeke Rake.

4

4

Poetak stalne turske vlasti u Bosni, osnivanje bosanskog krajita
U proljee 1448 Turci su ponovo upali u Bosnu, podijeljeni u dvije grupe i pljakali u njoj ne
tedei ni oblasti hercega Stjepana. Tad su mu spalili i Drijevu. Svakako su mu tada oduzeli i
Hodidjed. I od tog vremena datira njihova stalna vlast u Vrhbosni. U aprilu 1451 savjetovali
su Dubrovani ugarskom guvernatoru Hunjadiju da istisne Turke iz Hodidjeda da bi se na taj
nain onemoguila njihova razorna akcija u Bosni i susjednim ugarskim oblastima. Iz tog
izvora se jasno vidi da tada Turci imaju u Bosni svoju bazu i to upravo Hodidjed.
19 jula 1453 spominje se i krajinik gospodarev na bosanskom krajitu, a u maju 1455
izvren je turski popis vilajeta Hodidjeda, odnosno vilajeta Saraj - ovasi. Iste godine spominje
se prvi put i vojvoda vrhbosanja. Na osnovu toga jasno je da da su Turci moda jos 1446 a
svakako prije 1453 u zaposjednutom djelu Bosne obrazovali jednu svoju upravnu jedinicu
koja se u spomenutom domaem izvoru iz 1453 naziva: bosansko krajite, a u najstarijem
poznatom turskom popisu iz 1455 vilajet Hodidjed i vilajet Saraj ovasi. Teritorijalno
jezgro bosanskog krajita ili vilajeta Hodidjeda sainjavao je prvobitno taj grad sa bliom
okolinom. Stoga se vjerovatno ovaj vilajet prvobitno nazivao vilajet Hodidjed i po glavnoj
utvrdi u tom kraju. Hodidjed je imao tada posadu od 23 ovjeka, koji su imali timare po
sarajevskom polju i okolnim predjelima, pa se bosansko krajite jo od poetka stalne turske
vlasti u Hodidjedu prostiralo preko cijele upe Vrhbosne. Sami dravno pravni poloaj svih
naselja bosanskog krajita nije bio jednak niti su na cijelom njegovom teritoriju vladali isti
feudalni i drutveni odnosi. U manjem broju naselja u ovom krajitu jo je postojala kakva
takva narodna vlast. Ta naselja su bila u vlasti svojih starih gospodara Pavlovia, koji su za
njih Turcima plaali godinji tribut. Bosansko krajite je tada zapremalo cijelo sarajevsko
polje i sve okolne planinske predjele koje je i kasnije obuhvatala sarajevska nahija.
Turska vlast u Bosni poela se naglo iriti tek nakon padaDespotovine 1459 kada su Turcima
bili potpuo otvoreni svi putevi u unutranjost Bosne. Sa padom Despotovine turske ete su iz
Vrhbosne poele provaljivati i u oblast bosanskog kralja i u zemlje Hercegovine. 18
novembra 1459 Turci su spalili manastir Mileevo u zemlji Hercegovoj i uznemirili itavu
oblast do dubrovake granice. Ubrzo poslije toga doao je pod njihovu vlast i Viegrad koji je
ve poetkom 1462 imao svog kadiju. Turci su ga vjerovatno zaposjeli 1458 kada su napali
Despotovinu. Podruje Romanije su Turci zauzeli prije pohoda sultana Osvajaa 1463 jer se u
jednom sudskom aktu kae da je taj kraj osvojio Isa beg. Dalje se turska vlast irila iz
bosanskog krajita prema vanim rudarskim centrima Fojnici i Kreevu. Bosanskim krajitem
upravljali su vojvode skopskog krajinika Isa bega Ishakovia, prvi put se vojvoda u
Vrhbosni spominje 1455, sjedite mu je bilo u Hodidjedu. Ko je bio prvi turski vojvoda u
vrhbosanju sada se ne zna, ali se sasvim sigurno moe tvrditi da to nije bio Isa beg
ishakovi. U jednom izvoru od 24 novembra 1455 se spominje Skender brg vojvoda u
Vrhbosni. To je prvi po imenu poznati vojvoda bosanskog krajita.



5

5

Propast bosanskog kraljevstva i osnivanje bosanskog sandaka
Poslije okupacije despotovine postalo je jasno da je Bosna neposredni cilj daljih turskih
osvajakih akcija na ovoj strani. Svjestan opasnosti bosanski kralj je traio pomo na sve
strane, a posebno od pape ijom se krunom krunisao u Jajcu 1461, i time dao vidan znak
svojoj antiturskoj orijentaciji u vanjskoj politici. A kada je slijedee godine otkazao danak
sultanu, on je time dao neposredan povod Turcima da napadnu Bosnu. Kad je vidio da je
usamljen, kralj ej pokuao da izbjegne rat s Turcima i zatraio primirje na 15 godina, ali na
Porti je ve bio stvoren plan za napada i vrene su pripreme za rat. Jo u februaru 1463 upala
je jedna dutrska vojska u Hercegovinu s ciljem da na vlast dovede Vladislava kao svog
ovjeka i da izazove to veu pometnju u Herecgovini, kako bi je onesposobila za pruanje
pomoi Bosni. Ovu akciju u hercegovini izvrio je Isa beg Ishakovi sa odredima iz svog
krajita. Preko Skoplja, Kosova i Sjenice, Turci su se spustili na Drinu i poetkom maja 1463
stigli u oblast Pavlovia i Kovaevia, koji su se predali bez otpora. Sa d ine sultan je krenuo
u gornju Bosnu i brzim marem napredovao prema bobovcu, Bobovac je svojim poloejm i
utvrenjem mogao due ostati slobodan ali je zapovijednik grada, vojvoda Radak ga predao
trei dan opsade zbog nekih obeanja. Ispod Bobovca sultan je preko Viskog udario na
travnik, a zatim na jajce koje se predalo bez borbe. Kralj je u bijegu prema Hrvatskoj i
Primorju radio ne tome da skupi nekakvu vojsku, pa se najzad sklonio u tvrdi Klju. U to su
pod klju prispjele i turske snage pod komandom Mahmut pae, koji je nakon
etverodnevne opsade stupio u pregovore s kraljem i zajamio mu ivot ako se preda. Na to je
kralj kapitulirao i odveden je u Jajce, Mahmut paa ga je prinudio da naredi svojim
kastelanima svojih gradova da se predaju, a zatim ga je pogubio. Tako je zapeaena sudbina
bosanskog kraljevstva. Pojedinosti o spomenutoj akciji u Hercegovini nisu poznate. Zna se da
su sredinom maja ozbiljno ugrozili Drijeva. Prisiljen glau svoje vojske slutan se sredinom
juna 1463 vratio uglavnom istim putm kojim je doao. Osvajanje Bosne imalo je za Tursku
izvanredni znaaj ne samo to je time sruila posljednji znaajni dravni organizam na
Balkanu nego prije svega to je s Bosnom stekla vanredne strateke pozicije u borbi s
Ugarskom kao i Mletakom Republikom. Osvojene zemlje bosanskog kralja, oblasti
Pavlovia i Kovaevia i okupirani dio Hercegove zemlje turci su pretvorili u vilajet koji su
ujedinili sa ranijim vilajetima u Rakoj i Bosni i od itavog tog teritorija osnovali bosanski
sandak. Kako sada pouzdano znamo da je turska okupacija Bosne izvrena u meuvremenu
od poetka maja do kraja juna 1463, onda moemo sa sigurnou tvrditi da je i ovaj sandak
osnovan u tom meuvremenu. Prvim sandakbegom bosanskog sandaka imenovan je
Mehmed beg Minetovi, koji je do tad bio gospodar srpskoj zemlji. Prvo sjedite
bosanskog sandakbega bilo je vjerovatno u Jajcu, a dalje u Sarajevu. Prvobitnu teritoriju
bosanskog sandaka sainjavali su:
1. Raniji turski vilajeti i predjeli u staroj Rakoj: Zvean, Jele, Ras, Sjenica, Moravica i
Nikii. Ali je mogue da su ti krajevi prikljueni bosanskom sandaku 1464 kada je
sandakbegom postao Isa- beg Ishakovi.
2. Dio Bosne koji je pod tursku vlast pao prije propsati kraljevstva. To su bili bosansko
krajite i vilajet Viegrad.
3. Ostale zemlje pavlovia, bosanskog kralja i Kovaevia.
6

6

4. Moda neki dio Hercegove zemlje koji su turci zaposjeli 1463 i koje Herceg i njegovi
sinovi nisu oslobodili.
Ali se ta teritorija bosanskog sandaka nije mogla dugo odrat. im su se Turci povukli iz
Hercegovine, preduzeo je herceg da oslobodi svoje gradove. Svjesni opasnosti koja je
zaprijetila od Turaka, maari i Mleani kao najugroeniji preduzeli su da uz pomo pape
organizuju akciju za njihovo suzbijanje, 12 septembra 1463 sklopili su vojni savez protiv
sultana. Turske posade u bosanskim gradovima bile su malobrojne, pa su uslovi za uspjeh
protuofanzive bili povoljni. Protuofanziva saveznika poela je prvih dana oktobra 1463. Jedan
dio ugarske vojske kretao se dolinom Vrbasa, a glavna koju je vodio kralj Matija prela je
Savu kod Grdike, protjerala turske strae i udarila na Klju a odatle prema Jajcu. Njegovu
akciju pomagali su s juga hercegovi sinovi, Vladislav je oslobodio jugozapadnu Bosnu, a
drugi hercegov sin Vlatko je objavio da ratuje na strani Mletaka, upao u oblast Pavlovia i
Kovaevia, zauzeo 9 gradova i dospio u blizinu Srebrenice. Matija je za vrlo kratko vrijeme
zauzeo 28 utvrenih gradova, doke je turske posjede sveo samo na Podrinje, sredinju i gornju
Bosnu. Da zbog takve situacije ne bi potpuno izgubio ovu zemlje, sultan je poetkom ljeta
1464 doao u Bosnu i uputio se ravno u Jajce. Turska opsada Jajca zapoela je 12 jula i trajal
je do 22 augusta, fatih je pokuao na juri zauzeti grad ali ni poslije vie navrata nije imao
uspjeha pa se povukao. Na to je Matija Korvin udario na sjeveroistonu Bosnu. Glavni
njegov cilj bio je Zvornik. S akcijom su poeli u prvoj polovici oktobra, zauzeli su Srebrenik i
jo neka 3 grada na putu za Zvornik, ali Zvornik ipak nisu osvojili i morali su se povui.
Rezultat tog ratovanja bio je da je sjeverna Bosna dola pod ugarsku vlast, dok je sultanu
ostala samo istona i centralna Bosna. Matija Korvin je od osvojenih oblasti obrazovao dvije
banovine: jajaku i srebreniku. Tako je teritorija bosanskog sandaka ve u prvim mjesecima
njegova opstojanja bila znatno smanjena. Na istoku i sjeveroistoku on je graniio sa
smederevskim sandakom. Na sjeveru je graniio sa ugarskim podrujem u pomenutim
banovinama.
Osvajanje Hercegovine i osnivanje hercegovakog sandaka
Stanje u Herecgovini poslije turskog napada iz 1463 stvoreno oslobodilakom akcijom
Hercega i njegovih sinova nije bilo dugog vijeka. Turci su iskoristili svae u Herecegovoj
kui i odluili da osvajanjem njegovih oblasti nadoknade svoje gubitke u sjevernoj Bosni. U
julu 1465 oni su preduzeli novu ofanzivu protiv Hercgovine pod zapovjednitvom bosanskog
sandakbega Isa beg ishakovia i njegovih vojvoda Ismaila i Ahmeda, provalila je turska
vojska u julu 1465 u Hercegovu zemlju i prodrla do dubrovake granice. U njihove ruke
najprije su dospjeli Mileevac, Samobor, Prilep. Poeli su se primicati Primorju, tako da se
ve od septembra 1465 javlja njihova vlast u dubrovakom zaleu. Krajem oktobra i u
novembru bilo je u njihovoj vlasti uskoplje, Bijela, zupci, Gacko i Kuti. Jedine take otpora
bile su Klju i Mievac, ali se ni oni nisu dugo odrali. Klju je osvojio Ahmed vojvoda, a
poslije 3 juna 1466 pao je i stari prijestolni grad Blagaj sa sjevernom Hercegovinom.
Hronoloki gledano turska osvajanja u herecegovini izgledaju ovako: Tokom ljeta 1465 pali
su Herecgovi gradovi n aistoku i Podrinju. U septembru iste godine bili su u njihovim rukama
Lug, Ljubomir, Popovo, Pocrnje, a u oktobru Uskoplje i Bijela, u novembru Vrisinje, Gacko i
7

7

Kuti. Prije decembra zauzeli su i Cerenicu. Poslije 3 juna 1466 osvojili su Blagaj, a prije maja
1468 i Klju.
Zemlje i gradove koje su Turci oduzimali od hercega Stjepana i njegovih sinova od poetka
ofanzive do poetka 1470, Turci su pretvorili u jedan vilajet koji su pripojili susjednom
bosanskom sandaku. Poetkom 1470 osnovan je od osvojene teritorije u Herecgovini
poseban hercegovaki sandak. Prvi put se herecgeovaki sandak spominje u jednoj vijesti
od kraja februara 1470, istovremeno u dubrovakim izvorima spominje se Hamza beg kao
herecgovaki sandakbeg sa sjeditem u Foi. U jednom popisu se vidi da su 13 januara 1470
hasovi u Herecgovini, koji su ranij epripadali Isa begu, dodjeljeni nekom Hamza begu. Taj
Hamza beg nije niko drugi nego prvi hercegovaki sandakbeg, pa je prema tome ovaj
sandak osnovan 16 januara 1470. Kada su Turci osnovali ovaj sandak, nastavali su da
sistematski organizuju, utvruju i proiruju svoju vlast u hercegovini. U nastavku osvajake
akcije oni su prvo preduzeli da potisnu Maare i Mleane i zauzmu tvrdi Poitelj, koji se
predao Hamza begu neto poslije 20 septembra 1471. Turci su zauzeli i Ljubuki. Tako su
izvan njihove vlasti ostali jo samo Novi i Risan. Kada se poetkom 1482 predao i Novi bilo
je zavreno tursko osvajanje Hercegvoine. Zvanino sjedite hercegovakih sandakbegova
bilo je u Foi os osnutka ovog sandaka pa do 1572, samo su herecegovaki namjesnici u
prvoj polovini XVI stoljea esto boravili u Mostaru, koji se tada vie puta pominje kao
povremeno sjedite hercegovakog sandakbega. Kao privremeno sjedite Mostar se prvi put
pominje 6 juna 1522. Od 1572 do 1833 sjedite hercegovakog sandakbega bilo je u Pljevlju.
Hercegovaki sandak bio je od svog osnutka pa sve do 1580 u sastavu rumelijskog ejaleta, a
onda je uao u sastav bosanskog ejaleta i ostao u njegovom sastavu sve do 1833. Ovaj
sandak je mnogo puta a naroito u XVII stoljeu dodjeljivan kao arpaluk ne samo bosanskim
beglerbezima nego i bosanskim defterdarima.
Uvrivanje turske vlasti u Bosni, osnivanje zvornikog sandaka
Kad su osvojli najvei dio Hercegovine, Turci su poslije 1468 nastavili da upadaju u
Hrvatsku, Dalmaciju, i druge susjedne zemlje koje su 1464 ostale otvorene i izloene
njihovim udarima. Istovremeno su pristupili da vre poveu i bolje osiguraju svoje pozicije
u Bosni. Kako su jajaka i srebrenika banovina u naslonu na abaku banovinu kao
neprekidna zona na desnoj obali Save predstavljale ne samo monu branu turskim prodorima
u ugarske zemlje nego i stalnu opasnost za pogranine turske posjede, te su Turci svjesni
opasnosti i poeni tekim udarcima pristupili vrem povezivanju svoje vlasti i srednjem
Podrinju. Tako je dolo do osnivanja zvornikog sandaka, tree vojno adminstrativne
jedinice na teritoriji nekadaanje bosanske drave. Pitanje kada je osnovan zvorniki sandak
dosada nije bilo ni priblino utvreno. Ne zna se tano kada su Turci definitivno zauzeli
Zvornik i okolinu. Srebrenica i Zvornik spominju se u turskoj vlasti brzo poslije pada
Despotovine, a stalno od 1462. Iz najstarijeg sauvanog turskog katastarskog popisa
smederevskog sandaka vidi se da su u vrijeme sasravljanja tog popisa Zvornik, Srebrenica sa
Srebrenikom, Kulat, ubin, Sokol koji su sainjavali prvobitno jezgro zvornikog sandaka
pripadali smederevskom sandaku. S obzirom na onovremene prilike u Bosni i razloge koji su
morali diktirati njegovo osnivanje, ovaj sandak je mogao biti osnovan krajem 1480 ili
poetkom 1481. Po svome teritorijalnom opsegu zvorniki sandak je u poetku bio malen.
8

8

Sastojao se samo od nekoliko nahija i gradova smederevskog sandaka u Podrinju, preteno
na lijevoj obali Drine: Srebrenica, Zvornik, Kulat, ubin. Ve sama injenica da je zvorniki
sandak osnovan na tako maloj teritoriji, jasno govori da su njegovo osnivanje diktirali
odbrambeni razlozi i da je glavni zadatak njegovog sandakbega bio da bdije nad turskim
posjedima u gornjem podrinju, naroito prema srebrenikoj banovini koja je skoro pola
stoljea prkosila turskoj sili. Ovaj je sandak i dalje ostao eksponirano podruje prema
ugarskim posjedima u Bosni i Mavi, sve do pada Beograda i Mave 1521 i najsjevernijeg
dijela Bosne 1535. Sa padom Beograda 1521 Turci su dobili cijelu Mavu, koju su poslije
podijelili na nekoliko nahija i pripojili prvo smederevsko beogradskom sandaku. Negdje
poslije 1528 a prije 1533 Mava je izdvojea iz smederevskog i pripojena zvornikom
sandaku. Time je ovaj sandak postigao svoj najiri teritorijalni opseg koji je zadrao sve do
bekog rata. Sredite zvornikog sandaka i zvanino sjedite zvornikog sandakbega od
njegovog osnutka do kraja XVII stoljea bilo je redovno u Zvorniku. Od svog osnutka pa do
1541 zvorniki sandak je bio u sastavu rumelijskog ejaleta. Poslije pada Budima 1541 i
osnivanjem budismkog ejaleta on je izdvojen iz rumelijskog i pripojen budimskom ejaletu. U
sastavu budimskog ejaleta zvorniki sandak je ostao do 1580 do osnutka bosanskog ejaleta,
a onda je prikljuen tom ejaletu i ostao u njegovom sastavu do kraja turske vlasti.
Jaanje Turske i likvidacija ugarske vlasti u Bosni, teritorijalno irenje bosanskog,
hercegovakog i zvornikog sandaka
Suzbijeni na sjevernim granicama svoga podruja u Bosni, Turci su nastavili da upadaju u
Hrvatsku koja je bila izloena njihovim udarima. Prodirui dolinom Sane oni su negdje
potkraj XV stoljea stvorili vrsta uporita u Kljuu i Kamengradu koji su im postali vaan
oslonac za iznenadne i brze akcije prema jugu i zapadu. Pobjedom na Krbavskom polju 1493
bila je otklonjena posljednja brana njihovim provalama u Hrvatsku i Sloveniju. Po ugovoru
izmeu Turske i Ugarske od 20.08.1503 kojim je zakljueno sedmogodinje primirje, ostali su
Ugarskoj svi vaniji gradovi jajake banovine ( Jajce, <zveaj, vrbaki grad, Banja Luka ),
Turskoj su priznati ne samo gradovi u unutranjosti nego i pogranini: Proloac, Imotski,
Rog, Vrgorac, Mostar, Ljubuki, poitelj, Blagaj, Novi, Risan u Hercegovini. Poslije
zakljuenog primirja situacija je i dalje bila napeta ali nije bilo nikakvih znaajnih dogaanja
sve do 1512. Kada je na prijesto stupio sultan Selim I ( 1512 1520 )nije produio primirje s
Maarima i mada je teite turskim osvajanja bilo na istoku ( Sirija, Egipat, Perzija ) aktivnost
njihovih snaga nije bila samnjena ni u Bosni. Tada je bosanski sandakbeg Feriz beg uspio
da osvoji Srebrenik i s njim cijelu sjeveroistonu Bosnu. Iste godine su zauzeli Blagaja na
Sani. U januaru 1513 prodrli su u Dalmaciju do Sinja koji su ubrzo po tome zauzeli. Prvu
prekretnicu oznaio je pad Beograda 1521 time je Turcima konano bio otvoren put u
Panonsku niziju. Podruje srebrenike banovine Turci su odmah pripojili zvornikom
sandaku. Poslije pobjede na Mohakom polju 1526 Turci su lako likvidirali ostatke ugarske
vlasti u Bosni i Dalmaciji i otvorili sebi put u zapadnu Slavoniju. Obrovac i Udbina pali su u
turske ruke 1527 a uskoro i cijela Lika i Krbava. Sada su nastojali da zauzmu Jajce i ostale
gradove jajake banovine. Posada Jajca se predala krajem 1527 bez otpora, uskoro zatim
Banja Luka i okolni gradovi.

9

9

Turska osvajanja u sjevernoj Bosni i Slavoniji, pad Klisa i osnivanje klikog sandaka
Deset godina poslije pobjede na Mohau 1526, Turci su preuzeli da proire svoju vlast u
Slavonijikoristei se graanskim ratom i vazalnim poloajem mnoge slavonske gospode,
meu kojima se istakao srpski despot Stevan Berislavi. Pomaui Zapolju on je priznao
vrhovnu vlast sultana, koji mu je 1529 potvrdio sva dobra i gradove u Bosni i Slavoniji da ih
dri kao sultanov vazal. Turci su svoju akciju prenijeli na srednju slavoniju, jer su najistoniji
dio dananje Slavonije bili pregazili i opustoili jo za Sulejmanovog pohodana Moha 1526.
Tada je pao i Osijek. Cilj nove akcije u Dalmaciji bio je tvrdi Klis, koji su Turci i ranije vie
puta opsjedali. Klis je pao 12 marta 1537. Time je uinjen kraj ugarskoj vladavini na jugu
Velebita. Bosanski sandakbeg Husrev beg u izvjetaju Porti o zauzeu ove vane tvrave
predloio je da se od novoosvojenog podruja i svih nahija bosanskog sandaka u
sjeverozapadnoj Bosni, Dalmaciji, Krbavi i Lici obrazuje poseban sandak kako bi se nove
tekovine lake ouvale. Husrev beg je istovremeno predloio da se za sandakbega klikog
sandaka imenuje njegov ehaja Murat beg Tardi, ibenanin koji se istakao pri
zauzimanju Klisa. Taj prijedlog je bio usvojen na Porti pa je sandak osnovan iste godine.
Zvanino sredite klikog sandaka bio je Klis, ali su njegovi sandakbezi najee stolovali u
Livnu.
Uvrivanje Turaka u Slavoniji osnivanje poekog sandaka, osnivanje budismkog
paaluka
Turci nisu putali na miru Hrvatsku ni dok su ratovali s Mleanima, 24 aprila 1538 zauzeli su
Dubicu i time uklonili zapreku za napredovanje u Slavoniji. Na tom planu su prije svega
organizovali i uvrstili svoju vlast u osvojenom podruju srednje Slavonije, gdje su neto prije
30 januara 1538 obrazovali novu vojno administrativnu jedinicu, koja se po svom sreditu
nazvala poeki sandak. Prvim sandakbegom novog sandaka imenovan je Arslan beg (
1538 1541 ). Kad su sklopili mir s Mleanima Turci su mogli da preduzmu jau akciju u
Slavoniji. Tada su u njihove ruke pali Jasenovac i Novska na Savi. Potom su preduzeli pohod
na Ugarsku i zauzeli Budim ( 29 augusta 1541 ) koji je pretvoren u sredite novog
beglerbegluka evropskoj Turskoj. To je bio drugi beglerbegluk u evropskom dijelu carstva.
Sve do druge decenije XVI stoljea postojao je samo rumelijski beglerbegluk. Osnivanjem
budimskog beglerbegluka Turcima je olakano potpuno osvojenje Slavonije. Kada je
Sulejman ponovo poao protiv Ugarske ( 1543 ) preduzeo je bosanski sandakbeg Ulama
paa dalja osvajanja u slavoniji. Zauzeti su: Voin, Stupanica, Valpovo, Orahovica, Daruvar,
Pakrac, Petrovina a primakli su se i Virovitici. Svi novi turski posjedi u slavonskoj podravini (
Voin, Orahovica, Valpovo, Moslavina ) prikljueni se poekom a posjedi u Posavini (
Stupanica, Bijela Stijena, Daruvar, Pakrac, Petrovina, i Velika ) bosnaskom sandaku.
Poeki sandak je do 1541 pripadao rumelijskom beglerbegluku. Te godine je pripojen
budimskom u ijem je sastavu ostao do 1580 kada je prikljuen bosanskom. Zvanina
rezidencija sandaka bila je u Poegi, ali su poeki sandakbezi esto boravili i u drugim
mjestima, naroito u Brodu na Savi.


10

10

Osnivanje azmanskog, pakrakog ili cernikog sandaka
Sredinom ljeta 1522 Turci su nastavili osvajanja u Slavoniji. Odmah su zauzeli Viroviticu
koju su pripojili poekom sandaku. U toku dalje 4 godine nije bilo znaajnih turskih akcija
ni hrvatskih provokacija premda se turski vojvoda u azmi neprestano zalijetao u Slavoniju.
Tako je on ve krajem oktobra 1522 sa 300 konjanika provalio do Graca i Vrbovca. Ali Turci
nisu mogli proiriti svoju vlast jer su se sve ee javljale protunavel Hrvata, koje su prislile
Turke da vre provedu organizaciju svog podruja. Zato su Turci 1527 na prijedlog
bosanskog sandakbega Sofi Mehmed pae obrazovali na tom podruju novi sandak.
Teritoriju novog sandaka sainjavali su turski posjedi izmeu Save i Drave uz rijeku Ilovu i
Pakru sve do poekog sandaka. Ferhad beg, prvi sandakbeg ovog sandaka spominje se u
meuvremenu od 1557 do 1566. Bio je prijeklom iz Hercegovine, zvao se Ferhad - beg
Desisali Vukovi. Prvo sjedite ovog sandaka bilo je u azmi. Ali ne zadugo, s obzirom
da je azmi poslije 1560 prijetila sve vea opasnost od protunavale Hrvata sjedite je
premjeteno na istok, na sigurnije podruje u Pakrac. Negdje krajem XVI ili poetkom XVII
stoljea preneseno je sjedite ovog sandaka iz Pakraca u Cernik. Kroz Cernik je 1660 proao
Evlija elebija i opisujui ga kae da je tu sjedite sandakbega. Sjedite je ostalo u cerniku do
1687. Od osnutka pa do 1580 ovaj sandak je bio u sastavu rumelijskog ejaleta, a tada je
prikljuen bosnaskom i ostao u njegovom sastavu do propasti turske vlasti. Mnogo puta,
naroito u XVII stoljeu ovaj sandak je dodjeljivan kao arpaluk raznim bosanskim
belgerbezima.
Pitanje sjedita sandakbegova bosanskog sandaka u XVI stoljeu
Poznato je da sandakbezi bosanskog sandaka kao ni kasnije belgerbezi bosanskog paaluka
nisu uvijek imali slubeno sjedite u istom mjestu. U pitanju njihovih sjedita postoje razliita
gledita u nauci. Samo je Kreevljakovi tvrdio da je sjedite bosanskog sandakbega odmah
poslije 1533 preneseno iz Sarajeva iz Banjaluku. Prvi jasan i siguran dokaz da je Banjaluka
zvanina rezidencija bosanskoh sandakbegova imamo tek 3 juna 1563 kada je bosanski
sandakbeg Kara Osman ah beg Skenderpai pisao pismo caru Maksimilijanu u
rezidenciji Banjaluci. Dalje znamo isto tako pouzdano da je njegov prethodnik na tom
poloaju Malko beg Karaosmanovi redovno boravio u Banjaluci, kad god nije bio na
ratitu. Ferhad beg Sokolovi kao sandakbeg bosnaskog sandaka je skoro itavo vrijeme
ivio u Banjaluci i odalte preuzimao mnogobrojne provale i akcije u Hrvatsku. Na osnovu
toga moe se sa sigurnou rei da su bosnaski sandakbezi od ljeta 1554 najee boravili u
Banjaluci, pa da je negdje poslije 1544 a prije 1563 ona postala njihova zvanina rezidencija.
Uostalom to je sasvim u skladu i sa ondanjim prilikama i turskim osvajakim prilikama. Do
tog vrmenea granice ovog sandaka bile su znatno pomjerane prema sjeveru i sjeverozapadu.
Poetkom druge polovine XVI stoljea dok je jo trajalo primirje sa zapadnim i sjevernim
susjedima, Turci su preduzeli da nasele Liku i utvrde njihove vanije gradove. A kad je dolo
do novih zapleta nastavili su osvajanja slavonije i uspjeli da znatno proire bosnaski sandak
na toj strani. Poslije znatnog pomjeranja granica ovog sandaka prema sjeveru i
sjeverozapadu uslijedilo je premjetanje sjedita sandaaka iz Sarajeva u Banjaluku. Zvanino
sjedite sandakbegova bosanskog sandaka ostalo je u Banjaluci sve do osnivanja bosanskog
paaluka 1580.
11

11

Osnivanje krkog ili likog sandaka
Teritorija krkog ili likog sandaka stvorena je na taj nain to su Turci ranije posjede u Lici,
Krbavi i Dalmaciji od Krke na sjeverozapadu, kao i posjede steene za vrijeme Kiparskog
rata, dakle svu teritoriju klikog sandaka od Knina i Krke, na sjeverozpada izdvojili iz
klikog i pretvorili u poseban sandak. Ovaj se prvo zvao krkim, a kasnije ee likim
sandakom. Krko - liki sandak prostirao se uz Velebit prema Senju, Brinju i Otocu i
zapremao sjeverni dio dananje Dalmacije, Liku, Krbavu. Granica izmeu Turske i Mletake
republike u sjevernoj Dalmaciji, povuena 1573 ila je od Prokljanskog jezera, po hrbatu prve
primorske kose du biogradskog primorja, ravno na sjeverozapadne granice nekadanje
ninske upanije, pa onda ne sjever i istok. Tako je Republici ostao samo primorski pojas koji
odrubljuje Kotare od Rasline, Zlosela, Brkotane, Biograd, sv. Filip i Jakob, Tuica, Sukoan,
Bibinje, sv. Martin, Babin Dub, a onda granica upanije od Draevca do Visoana, pa
Slivnica, Poserdarje, Budim i Novigrad sa Prigradom. Turskoj je pripadala ne samo zapadna
obala Vranskog jezera ve i Rokovo, Vrzeno, Gorica s Prkosom, Zemunik sa Smokoviem,
Brda sa kriama, Obrovac s Podgorjem do Starigrada. Te su granice ostale do poetka
kandijskog rata 1645. Na jugu od Knina do mora ovaj je sandak odvajala od teritorija klikog
sandaka uglavnom rijeka Krka. Na sjeveroistoku je graniio sa Hrvatskom i bosanskim
odnosno bihakim sandakom. Ovaj je sandak zadrao istu teritoriju s neznatnim izmjenama
u kandijskom ratu do kraja svog postojanja. U XVII stoljeu ponekad je spajan s bihakim ili
klikim sandakom u jedan sandak. Bilo je sluajeva da je dodjeljivan kao arpaluk raznim
bosanskim paama i defterdarima. Za itavo vrijeme svog postojanja pripadao je bosanskom
paaluku. Zvanino sjedite sandakbega bilo je u Kninu ili na Udbini.

Osnivanje bosanskog paaluka
Do osamdestih godina XVI stoljea sve nae zemlje bile su ukljuene u jedan od tri ejaleta:
rumelijski, budimski ili temivarski. Dok su se budmiski i temivarski elajeti dalje irili prema
srednjoj Evropi i Erdelju, dotle se rumelijski belgerbegluk irio preko hrvatskih zemalja
Mletake Republike i Austrijske carevine. Tenja za daljim proirenjem i uvrenjem vlasti
na velikom osvojenom podruju uklijetenom opasnim neprijateljskim dravama austrijom i
Venecijom nagnale su centralnu vlast da sprovode izvjesne dravne reforme pa i reformu
upravne podjele carstva. To su bili glavni razlozi koji su uslovili i izazvali potrebu za
osnivanjem nove velikeadministrativne jedinice, tako je dolo do osnivanja bosanskog
beglerbegluka. Bosanski beglerbegluk osnovan je izdvajanjem bosanskog, hercegovakog,
klikog, pakrakog i krkog sandaka iz rumelijskog, te zvornikog i poekog iz budimskog
beglerbegluka. Sredinji sandak ovog beglerbegluka postao je raniji bosanski sandak. Do
sada nije bilo utvreno kada je tano osnovan bosanski ejalet. Prema dosadanjim podacima
osnovan je negdje poslije 25 aprila 1580 ( kada se zadnji put u izvorima spominje bosanski
sandak) a prije 23 septembra 1580 ( kada se prvi put spominje bosanski belgerbegluk ). U
Dubrovniku se ve poetkom oktobra 1580 znalo da je taj ejalet osnovan. Na sjednici
dubrovake vlade od 6 oktobra 1580 vijealo se izmeu ostalog i o darivanju bosanskog
sandakbega koji je postao beglerbeg nad 7 sandaka.
12

12

Do osnivanja bosanskog paaluka sve nae zemlje pod turskom vlau bile su raskomadane na
3 ejaleta, osnivanjem ovog paaluka doao je jedan znatan dio jugoslovenskog etnikog i
sadanjeg dravnog podruja pod vlast bosanskog pae, jer je u taj paaluk ukljuena ne samo
teritorija nekadanjeg bosanskog kraljevstva nego i druge nase oblasti. Bosanski paa drao je
pod svojom vlau vie nego ijedan bosanski kralj. U tom prostornom sklopu, koji je hvatao
od apca do mora, i od Zveana do Virovitice, Bosna je kao sredinja oblast predstavljala
neku vrstu matice koja je sada dobila vei znaaj. Potkraj XVI stoljea osnovan je bihaki
sandak koji je prikljuen bosanskom paaluku pa se tako sad sastojao od 8 sandaka. Prvim
beglerbegom bosanskog paaluka imenovan je dotadanji sandakbeg bosanskog sandaka (
1574 1580 ) Ferhad - beg Sokolovi koji je time automatski dobio rang pae. Na tome
poloaju je bio do 1588.