N

ajve}u te{ko}u pri poku{aju prou~a-

vawa problematike nekropola IXXI
veka u dowem srpskom Podunavqu
predstavqa wihova slaba istra`enost. Mada
je od po~etka savremenih arheolo{kih istra-
`ivawa na ovom prostoru proteklo vi{e od
pola stole}a, raspolo`ivi podaci se jo{ uvek
svode na pojedina~ne grobove ili na tek deli-
mi~no istra`ena grobqa. Sistematsko istra-
`ivawe nekropola tog vremena nikada nije
bilo predmet posebno planiranih radova, ve}
su dosada{wa saznawa uglavnom rezultat slu-
~ajnih nalaza ili za{titinih iskopavawa.
Pojedina grobqa su istra`ivana zahvaquju}i
tome da su se nalazila unutar bedema ili u ne-
posrednoj blizini starijih rimsko-vizantij-
skih utvr|ewa, kojima je pa`wa istra`iva~a
prvenstveno bila posve}ena.
Uprkos ~iwenici da skromna istra`enost
onemogu}ava wihovo potpunije sagledavawe,
na osnovu analiza do sada poznatih grobnih
nalaza, mogu se pretpostaviti odgovaraju}i
hronolo{ki okviri trajawa sahrawivawa u
razmatranim nekropolama (sl. 1). Pore|ewe
sa boqe istra`enim prostorima sredweg ili
doweg Podunavqa, omogu}ava uspostavqawe
wihove preciznije periodizacije tokom sto-
le}a koja su na ovoj teritoriji obele`ena zna-
~ajnim istorijskim de{avawima, na prvom me-
stu propa{}u bugarskog carstva i obnovom vi-
zantijske vlasti.
U pogledu preciznijeg datovawa, najvi{e
podataka pru`a grobqe istra`eno na lokali-
tetu Pozajmi{te u Grabovici,
1
a istom vreme-
nu mogu se pripisati i grobovi istra`eni na
lokalitetu Blato u Mihajlovcu,
2
kao i grob
slu~ajno otkriven u krugu Hemijske industri-
je u Prahovu.
3
Wima su vremenski bliski gro-
bovi sredwovekovnog horizonta oko crkve u
Korbovu,
4
kao i nekropola istra`ena uz be-
dem i na dunavskoj padini severno od utvr-
|ewa u Kostolu.
5
Ovoj grupi grobova bi se mo-
gli pridru`iti i pojedini grobovi na loka-
349
STARINAR LVII/2007.
DEJAN RADI^EVI]
Filozofski fakultet, Beograd
PERIODIZACIJA NEKROPOLA IXXI VEKA
U DOWEM SRPSKOM PODUNAVQU
Apstrakt. Autor analizira nekropole uz desnu obalu Dunava, od u{}a Velike Morave do u{}a Timoka. Radi
se o nekropolama koje nisu sistematski istra`ivane, ve} su saznawa o wima ve}inom rezultat velikih
za{titinih radova uslovqenih izgradwom hidroelektrana \erdap I i \erdap II. Ta grobqa su do sada uglavnom
okvirno hronolo{ki opredeqena u razdobqe od IX do XI veka, dok je u ovom radu na~iwen poku{aj wihovog
preciznijeg datovawa. Predlo`ena periodizacija je u skladu sa poznatim istorijskim doga}ajima koji su se
tokom razmatranog razdobqa odigravali u ovom delu srpskog Podunavqa.
Kqu~ne re~i. dowe srpsko Podunavqe, nekropola, grobni nalazi, IXXI vek, periodizacija.
_____________
1
Ercegovi}-Pavlovi}, Mini} 1986, 346353.
2
Prodanovi} i Zotovi} 1964, 56; Tomovi} 1986, 402.
3
Jankovi} M. 1983, 101103, T. II/1, 8 i T. V/89, 11.
4
Nekropola je istra`ivana 1980. i 1981. godine,
pod rukovodstvom dr V. Popovi}a i dr V. Jovanovi}a, u
okviru radova organizovanih pri projektu \erdap II.
Rezultati istra`ivawa nisu publikovani, a terenska
dokumentacija se nalazi u Arheolo{kom institutu u
Beogradu. Velika gustina grobova i wihov me|usobni
odnos ukazuju da je taj prostor dugo kori{}en za sahraw-
ivawe. Kombinuju}i stratigrafska zapa`awa sa podaci-
ma o grobnim nalazima generalno se mogu izdvojiti tri
horizonta sahrawivawa: ranosredwovekovni, sred-
wovekovni, i horizont grobova XVIXVIII veka, kome
pripada i najve}i broj istra`enih grobova.
5
Gara{anin, Vasi}, Marjanovi}-Vujovi} 1984, 4546.
UDK 902.6:726.8(497.11)"08/10
DOI: 10.2298/STA0757349R
litetu Glamija u Qubi~evcu, kao i neki od
uni{tenih grobova iz Rama.
6
Na nekropoli u Grabovici su, po prvi put
unutar zatvorenih grobnih celina, potvr|eni
nalazi razli~itih tipova nau{nica, koje su
do tada uglavnom bile poznate preko slu~ajnih
nalaza. Po prvi put su uz nau{nicu sa posebno
livenim ~lankovitim priveskom (sl. 2/12)
prona|ene razli~ite grozdolike nau{nice
(sl. 2/35). U dva groba su prona|ene i nau{ni-
ce sa ~etiri jagode, livene od bronze u dvodel-
nom kalupu (sl. 2/6), a u jednom grobu je prona-
|ena posebna varijanta bronzanih nau{nica
sa dve {upqe jagode na centralnom privesku i
bo~nim kolencima od bronzanog lima (sl. 2/7).
Kod nau{nica sa ~lankovitim priveskom
razlike postoje u obliku privesaka, livenih u
razli~itim kalupima. Na karici se sa strane
nalaze kolenca od tankog bronzanog lima. Ta-
kve nau{nice su u literaturi ve} izdvojene
kao brojni i specifi~no doma}i nakit u ovom
delu srpskog Podunavqa, datovan u X vek, a
najranije u posledwe decenije IX veka.
7
Karak-
teristi~ne su i za prostor severne Bugarske,
naro~ito za wen severozapadni deo.
8
Na zapa-
du se sporadi~no javqaju do Beograda i Ma-
~vanske Mitrovice.
9
Retke su u unutra{wo-
sti Balkanskog poluostrva,
10
a nisu osobene
350 DEJAN RADI^EVI]
Sl. 1. Nekropole XXI veka u dowem srpskom Podunavqu (1. Dubravica 2. Ram 3. ^ezava 4. Pesa~a
5. Kostol 6. Korbovo 7. Qubi~evac 8. Grabovica 9. Mihajlovac 10. Prahovo).
Fig. 1. Necropoles of the XXI centuries in the lower Serbian part of the Danube river basin (1. Dubravica 2. Ram
3. ^ezava 4. Pesa~a 5. Kostol 6. Korbovo 7. Ljubi~evac 8. Grabovica 9. Mihajlovac 10. Prahovo).
_____________
6
Radosavljevi}-Kruni} 1986, 329336; Cuwak 1986,
8388.
7
Jankovi} M. 1983, 105.
8
Grigorov 2007, 2324, Obr. 26 i 45.
9
Bajalovi}Haxi-Pe{i} 1984, 2829, kat. 113, T. II, 3.
10
Maneva 1992, 51, T. 16, 86/11.
ni za prostor severno od Dunava, gde je poznat
samo nalaz iz Or{ave.
11
U Grabovici su prona|ene dve varijante
grozdolikih nau{nica: srebrne nau{nice iz-
ra|ene u tehnici granulacije i bronzane nau-
{nice livene u dvodelnom kalupu. Na srebr-
nim primercima privesak se nalazi na sredi-
ni doweg dela karike, koja je svuda iste de-
bqine, a sa strane se nalaze bo~na kolenca
napravqena od granula ili od tankog lima
(sl. 2/34). Takve nau{nice su na Kqu~u Duna-
va okvirno datovane u X vek ili ne{to preci-
znije u prvu polovinu X veka.
12
Analogni pri-
merci su poznati u dowem Podunavqu, gde su
pronala`ene u nekropolama i severno i ju-
`no od Dunava.
13
Tipolo{ki bliske nau{ni-
ce rasprostrawene su u IXX stole}u na veo-
ma prostranoj teritoriji. Na prostoru Veli-
ke Morave datovane su u kraj IX i prvu polo-
vinu X veka.
14
Na drugoj strani, prona|ene su
u rumunskom delu Moldavije, u ostavi Raduca-
neni zakopanoj u posledwoj ~etvrtini IX ili
u prvim decenijama X veka.
15
Sli~no obliko-
vane nau{nice, sa bo~nim kolencima od lima,
prona|ena je u sloju X veka u Korintu.
16
Nau-
{nice istog tipa, kvalitetne izrade od sre-
bra i zlata, poznate su i sa vi{e nalazi{ta u
severnoj Dalmaciji. Wihova pojava je, na
osnovu poznatog triqskog nalaza, opredeqe-
na u drugu polovinu VIII veka,
17
ali je to u no-
vije vreme pomereno u naredno stole}e.
18
To
potvr|uju i nalazi iz nekropole @drijac u
Ninu, gde su grozdolike nau{nice prona|ene
zajedno sa novcem frana~kog cara Lotara I
(840855), u grobu koji je opredeqen u sredinu
IX stole}a.
19
U istom grobu u Grabovici, zajedno sa nau-
{nicom sa ~lankovitim priveskom i grozdo-
likom nau{nicom izra|enom u tehnici granu-
lacije, prona|en je i par grozdolikih nau{ni-
PERIODIZACIJA NEKROPOLA IXXI VEKA U DOWEM SRPSKOM PODUNAVQU 351
STARINAR LVII/2007.
Sl. 2. Grabovica, nalazi iz grobova (prema Ercegovi}-Pavlovi}, Mini} 1986, Fig. 4-6).
Fig. 2. Grabovica, grave finds (according to Ercegovi}-Pavlovi}, Mini} 1986, Fig. 4-6).
_____________
11
Mesterhazy 1991, 151, Abb. 39, 10.
12
Jankovi} M. 1983, 102103; Jankovi}, Jankovi}
1990, 101.
13
Ma{ov 1979, 37, Fig. 4, 7; Milanova 1993, 129, Tabl.
V, 1; Fiedler 1992, 174175, Abb. 38, 10, 1718
14
Dostl 1966, 35, Obr. 8, 1011.
15
Teodor 1980, 403423, Fig. 1.
16
Ljubinkovi} 1968, 454, sl. 1.
17
Belo{evi} 1984, 4151.
18
Koro{ec 1996, 8796.
19
Belo{evi} 1980, 90, Tab. XXXVII, 47.
ca livenih od bronze (sl. 2/5). Upotreba ova-
kvih nau{nica na Kqu~u Dunava okvirno je
datovana u razdobqe XXI veka, a nalazima iz
Grabovice analogne su nau{nice iz Prahova,
okoline Negotina, kao i primerak koji poti-
~e sa nepoznatog nalazi{ta.
20
Takve nau{nice
su brojne uz desnu obalu Dunava izme|u Praho-
va i Beograda.
21
Uglavnom se datuju u drugu po-
lovinu X veka, ali da ostaju u upotrebi i to-
kom narednog stole}a pokazuju nalazi iz Gam-
zigrada.
22
Na levoj obali Dunava su znatno re-
|e, mada su poznati nalazi iz Or{ave i Banat-
ske Palanke.
23
Sporadi~no su zabele`ene u
dowem Podunavqu.
24
Na drugoj strani, brojne
su na prostoru bijelobrdske kulture, gde je
wihova pojava opredeqena pre sredine X veka,
a trajawe do u prvu polovinu XI stole}a.
25
Poseban tip nau{nica u Grabovici pred-
stavqaju bronzane nau{nice sa ~etiri jagode,
livene u dvodelnim kalupima zajedno sa gor-
wom polovinom karike (sl. 2/6). Takve nau-
{nice se datuju u drugu polovinu X i prvu
polovinu XI veka, a na osnovu wihove brojne
pojave i me|usobnih sli~nosti na Kqu~u Du-
nava, pretpostavqeno je i postojawe radioni-
ce za wihovu izradu u Prahovu.
26
Raspro-
strawene su uz desnu obalu Dunava do Beogra-
da.
27
Brojni nalazi raznih varijanti livenih
nau{nica sa ~etiri jagode poznati su u Bugar-
skoj, gde su {ire datovane od kraja IX do kraja
XI veka.
28
Na levoj obali Dunava ih nema i po-
znat je samo primerak iz Or{ave,
29
a retke su
i u unutra{wosti Balkana.
30
Jedna nau{nica
tog tipa prona|ena je u sloju XXI veka u Ko-
rintu.
31
Osobenoj varijanti bronzanih nau{nica
sa dve {upqe jagode na centralnom privesku
(sl. 2/7), za sada ne nalazim direktne analogi-
je. Tipolo{ki su bliske nalazima iz hri-
{}anskih nekropola u severozapadnoj Bugar-
skoj.
32
Ovoj grupi nau{nica srodan je i par na-
u{nica iz Vini~ana u Makedoniji, datovanih
u X i po~etak XI veka.
33
Osim nau{nica, za datovawe grobqa u Gra-
bovici od zna~aja su i nalazi ogrlica sastav-
qenih od razli~itih perli od staklene paste,
dok ostali nalazi sami po sebi nisu hronolo-
{ki osetqivi. Karakteristi~ne su perle od
staklene paste zelene i crne boje na kojima je
ornament u vidu razvu~ene valovnice izveden
gustom staklenom pastom, kao i vaqkaste per-
le na kojima je `utom staklenom pastom izve-
den spiralni i rebrasti ornament. Istra`i-
vawa nekropole u Ravni kod Kwa`evca dopri-
noela su boqem upoznavawu pojave ovakvih
perli u dana{woj isto~noj Srbiji.
34
Iste
perle su pronala`ene u grobovima oko crkve
u Korbovu, kao i u jednom grobu u Qubi~evcu.
Pojava identi~nih perli poznata je u grobqi-
ma severozapadnog bugarskog Podunavqa, koja
se uglavnom mogu datovati u X i najkasnije u
prvu polovinu XI stole}a.
35
Nekropola u Grabovici je, od strane is-
tra`iva~a, datovana u razdobqe IX i prve po-
lovine X veka. Me|utim, budu}i da je grobqe
hri{}ansko, tek bi se najstariji grobovi
eventualno mogli opredeliti u posledwu tre-
}inu IX veka, a na osnovu grobnih nalaza, oni
se uglavnom mogu datovati u X vek. Primerci
nau{nica sa posebno livenim ~lankovitim
priveskom i srebrnih grozdolikih nau{nica
mogli bi pripadati wegovoj prvoj polovini.
Na drugoj strani, pojava nau{nica livenih u
kvalitetnijim dvodelnim kalupima vezuje se
za drugu polovinu X veka. Od po~etka XI veka
ve}ina ovih radionica za livewe nakita se
ugasila. Da je to tako pokazuju nalazi XI sto-
le}a iz Gamzigrada, gde su u vi{e grobova pro-
352 DEJAN RADI^EVI]
_____________
20
Jankovi} M. 1983, 103, T. IV, 1; T. V, 12, 14.
21
]orovi}-Qubinkovi} 1951, 4647, sl. 11; Bajalo-
vi}-Haxi-Pe{i} 1984, 2526, T. II/4, XVIII; Marjanovi}-
Vujovi} 1989, 2930, sl. 2830, 32, 3536.
22
Jovanovi} 2000, 105123.
23
Mesterhzy 1991, 151, 3. kep. 11; Bara~ki 1977, 14.
24
Diaconu 1972, 160, Fig. 56/2; Don~eva-Petkova 1999,
100, Obr. 131.
25
Giesler 1981, 94, T. 53, 2.
26
Jankovi} M. 1983, 104, T. IV/68; T. V /15.
27
]orovi}-Qubinkovi} 1951, 4849, sl. 1213; Baja-
lovi}-Haxi-Pe{i} 1984, 70, kat. br. 130 i 132; T. XVIII/9;
XIX/2; Marjanovi}-Vujovi} 1989, 2930, sl. 34.
28
Grigorov 2007, 2425, Obr. 10, 26 i 46.
29
Mesterhzy 1991, 151, 3. abra 9.
30
Mikul~i}, Kerami~ev 1972, 144, sl. 5; Lil~i 1996, 73.
31
Ljubinkovi} 1968, 455457, sl. 7.
32
V`arova 1976, 240241, Obr. 150, 10; Ma{ov 1979,
38, Fig. 5, 3.
33
Maneva 1992, 5051, T. 16, 93/12, 93/13.
34
Jovanovi}, Vuksan 2005, 212215, Fig. 10.
35
V`arova 1976, 208, Obr. 129, 2; 132, 1. Mil~ev
1963, 2930, Obr. 5.
na|ene livene grozdolike nau{nice, po jedna
ili dve, ali ni u jednom od grobova u paru, ve}
samo primerci liveni u razli~itim kalupi-
ma, koji su o~igledno naknadno sparivani.
36
Izgleda da je ne{to du`e trajala jedino radi-
onica koja je lila nau{nice sa ~etiri jagode,
ali se i ona tokom XI veka ugasila.
Istovremeni sa grobqem u Grabovici mo-
gli bi biti grobovi istra`eni na lokalitetu
Blato u Mihajlovcu, grob slu~ajno otkriven u
krugu Hemijske industrije u Prahovu, kao i
neki od uni{tenih grobova u Ramu. Na svim
mestima su zabele`eni nalazi srebrnih gro-
zdolikih nau{nica, analognih sa primercima
iz Grabovice (sl. 3/1, 3). Na nau{nici iz Rama
razlikuje se dowi deo karike, koji je ~etvoro-
ugaonog preseka, dok je na primerku iz Praho-
va taj deo karike obmotan `icom. U grobu iz
Prahova je prona|ena i bronzana lunulasta
nau{nica, izlivena u dvodelnom kalupu zajed-
no sa kari~icom (sl. 3/4). Datovana je u X vek,
s tim da najverovatnije pripada wegovoj prvoj
polovini.
37
Identi~na nau{nica je prona|e-
na na prostoru nekropole na lokalitetu Sve-
tiwa u Starom Kostolcu, gde je izdvojena u od-
nosu na ostale grobne nalaze, od kojih je sta-
rija bar dva stole}a.
38
Tre}a nau{nica, goto-
vo identi~na sa prve dve, slu~ajan je nalaz iz
@abara kod Petrovca na Mlavi.
39
Ovoj grupi
je srodna i nau{nica iz Brestovika, koja je ne-
{to grubqe izrade, ali je o~igledan isti uzor
u na~inu ukra{avawa lunule.
40
U jednom od grobova u Mihajlovcu, zajedno
sa grozdolikom nau{nicom, prona|ena je
bronzana nau{nica kojoj je dowi deo karike
pokriven namotajima tanke `ice, a sa dowe
strane je zalemqen cevasti privesak od lima
(sl. 3/2). Grob je datovan u rano X stole}e.
41
Nalazi sli~nih nau{nica na teritoriji dana-
{we isto~ne Srbije su veoma retki. [est
gotovo identi~nih nau{nica prona|eno je u
jednom od grobova nekropole u Ravni kod Kwa-
`evca.
42
Takve nau{nice su prona|ene i pri-
likom istra`ivawa sredwovekovnog naseqa
kod u{}a Slatinske reke, gde su datovane u IX
i prve decenije X veka.
43
PERIODIZACIJA NEKROPOLA IXXI VEKA U DOWEM SRPSKOM PODUNAVQU 353
STARINAR LVII/2007.
_____________
36
Jovanovi} 2000, 102123.
37
Jankovi} M. 1983, 102, 110.
38
Popovi}, Ivani{evi} 1988, 163, sl. 34/2.
39
Cuwak 1996, 8182, sl. 2.
40
Bajalovi}-Haxi-Pe{i} 1984, 31, kat. 128, T. III/10,
XXIII/6.
41
Jankovi}, Jankovi} 1990, 101, kat. 75.
42
Jovanovi}, Vuksan 2005, 208, Fig. 4.1.
43
Jankovi}, Jankovi} 1990, 110-113, kat. 110/74.
Sl. 3. Mihajlovac i Prahovo, nalazi iz grobova (3 i 4 prema Jankovi} M. 1983, T. II/2, 8).
Fig. 3. Mihajlovac and Prahovo, grave finds (3 and 4 according to Jankovi} M. 1983, T. II/2, 8).
Grobovima iz Grabovice, Prahova i Mihaj-
lovca vremenski je najbli`i sredwovekovni
horizont grobova oko crkve u Korbovu, kao i
starija nekropola u Kostolu. U Korbovu su
prona|ene nau{nice sa ~etiri jagode livene u
dvodelnom kalupu (sl. 4/12), kao i ogrlice
sli~ne onima iz Grabovice. Za razliku od Gra-
bovice, tu nema grozdolikih nau{nica i nau-
{nica sa ~lankovitim priveskom. Zanimqivo
je da i u Grabovici takve nau{nice nisu prona-
|ene u istim grobovima sa livenim nau{nica-
ma sa ~etiri jagode. Nau{nice iz Korbova raz-
likuju se od primeraka iz Grabovice i o~igled-
no su proizvod drugog majstora. Prona|ene su
pojedina~no u dva groba, a u detaqima se razli-
kuju i me|usobno, tako da nisu livene u istom
kalupu. Na boqe o~uvanoj nau{nici centralni
deo je sa jagodama koje se zavr{avaju krupnijom
pseudogranulom, dok je na drugom primerku deo
izme|u centralnih jagoda ra{~lawen.
Grobove u Korbovu karakteri{e i pojava
prstewa kakvo nije prona|eno u Grabovici. Ra-
di se o bronzanom prstewu trakaste, zatvore-
ne karike, sa malim pro{irewima na ramenu
i romboidno oblikovanom glavom (sl. 4/34).
Brojnija pojava takvog prstewa na na{oj teri-
toriji dovodi se u vezu sa poja~anim uticajem
Vizantije krajem X i prvim decenijama XI ve-
ka, a teritorijalno najbli`e analogije pozna-
te su iz Prahova, Gamzigrada i Kostola. Slu-
~ajni nalazi iz Prahova okvirno su datovani
XXI vek,
44
dok su primerci iz Gamzigrada da-
tovani u XI stole}e.
45
Sli~an prsten je prona-
|en u Ma~vanskoj Mitrovici, u sloju koji je
datovan u X vek, a takav je i prsten iz Ritope-
ka, datovan u u XI stole}e.
46
Brojne analogije
su poznate iz Bugarske, gde se pojava takvog
prstewa stavqa u kraj IX veka, a vreme upotre-
be produ`ava i do po~etka XII veka.
47
Prime-
rak iz Dinogecije je datovan u XI vek.
48
Kada je re~ o nekropoli u Kostolu, koja je
od strane istra`iva~a ozna~ena kao sredwo-
vekovna nekropola II, analiza grobnih nalaza
ukazuje na mogu}nost druga~ijeg datovawa od
onog iznetog od strane istra`iva~a. Osim pr-
stewa sa romboidnom glavom, analognog pri-
mercima iz Korbova (sl. 5/ 34), za datovawe
ove nekropole od zna~aja su nalazi bronzanih
nau{nica sa ~etiri {upqe, bikoni~ne jagode
napravqene od tankog lima (sl. 5/ 1). Dowa po-
lovina karike je izlivena i prekrivena imi-
tacijom granulacije. Centralne jagode se za-
vr{avaju sa po jednom krupnijom granulom.
Dowa jagoda je ne{to ve}ih dimenzija i na
354 DEJAN RADI^EVI]
Sl. 4. Korbovo, nalazi iz grobova.
Fig. 4. Korbovo, grave finds.
_____________
44
Jankovi} M. 1983, 107, T. IV/1314.
45
Jankovi} \. 1983, 154, kat. 273, 274; Jovanovi}
2000, 116119, T. IV, 4.
46
Ercegovi}-Pavlovi} 1980, 40, T. XIX; Bajalovi}Ha-
xi-Pe{i} 1984, 86, kat. br. 266, T. VII/4.
47
Grigorov 2007, 6061, Obr. 66 i 78.
48
Barnea 1967, 284286, Fig. 170/2.
spoju konusa, po sredini, ima nagla{eno re-
bro. Ovi primerci su kopije skupocenijih na-
u{nica, od plemenitih metala, kakve su, osim
na Dunavu, poznati i u drugim delovima Bal-
kanskog poluostrva. Srebrne nau{nice istog
tipa poti~u iz Prahova, Ravne i Vin~e.
49
Go-
tovo identi~ni primerci poznati su iz Jaki-
mova i Grade{nice u severozapadnoj Bugar-
skoj.
50
U Bugarskoj se tako|e javqaju jedno-
stavniji primerci izra|eni od bronze, ali i
kvalitetnije nau{nice od zlata i srebra iz-
ra|ene u tehnikama filigrana i granulacije.
Okvirno su datovane od kraja IX do kraja XI
veka.
51
Na panonskom prostoru takve su nau-
{nice retke, a wihova pojava na nalazi{tima
bijelobrdske kulture stavqa se u razdobqe
druge polovine X i prve tre}ine XI veka.
52
Nasuprot tome, dobro su poznate u central-
nim delovima Balkanskog poluostrva. Slu~aj-
ni nalazi iz ^e~ana okvirno su datovani u
XXI vek, a nau{nice iz grobova u Mati~anu
od kraja X do kraja XI veka, kao i primerci iz
Badovca.
53
Brojne su i u Makedoniji, gde se ta-
ko|e okvirno opredequju u razdobqe XXI
stole}a.
54
Dobro dokumentovani primerci iz
nekropole Krstevi kod Demir Kapije datova-
ni su u prelaz iz X u XI stole}e.
55
Nekropola u Kostolu datovana je u razdo-
bqe IXX veka, ali bi se, na osnovu grobnih
nalaza, po~etak sahrawivawa u ovom grobqu
najpre mogao opredeliti tek u drugu polovinu
X veka. Na drugoj strani, trajawe sahrawi-
vawa bi se okvirno moglo odrediti vremenom
upotrebe prona|enih nau{nica, a obi~no se
prihvata mi{qewe da nau{nice ovog tipa iz-
laze iz upotrebe tokom druge polovine XI
stole}a.
56
Osim pomenutih nekropola, na teritoriji
obuhva|enoj okvirima rada, postoje i jo{ neka
grobqa, u kojima se mogu izdvojiti pojedine
grobne celine i pripisati ovde razmatranom
razdobqu, dok ve}ina ostalih grobova pripa-
da kasnijem vremenu. Tako je u Qubi~evacu na
lokalitetu Glamija, gde je istra`ena nekro-
pola koja ve}inom pripada razdobqu XIIIXIV
veka, u jednom grobu prona|ena bronzana gro-
zdolika nau{nica, dok su u drugom grobu pro-
na|ene dve cilindri~ne i jedna vi{e~lana
perla od staklene paste.
57
Obe vrste nalaza
poznate su iz Grabovice i ve} su detaqnije
PERIODIZACIJA NEKROPOLA IXXI VEKA U DOWEM SRPSKOM PODUNAVQU 355
STARINAR LVII/2007.
Sl. 5. Kostol, nalazi iz grobova (prema Gara{anin, Vasi}, Marjanovi}-Vujovi} 1984, Sl. 32 i 33)
Fig. 5. Kostol, grave finds (according to Gara{anin, Vasi}, Marjanovi}-Vujovi} 1984, Fig. 32 and 33)
_____________
49
Jankovi} M. 1983, 103, T. II/4; Jovanovi}, Vuksan
2005, 211212, Fig. 8; Marjanovi}-Vujovi} 1984a, 88, sl. 62.
50
Mil~ev 1963, 27, Obr. 2, 3; Ma{ov 1979, 3839, Fig. 6,
3; 8, 12.
51
Grigorov 2007, 2526, Obr. 11, 34 i 46.
52
Giesler 1981, T. 53.
53
Jovanovi}, Vuksanovi} 1981, Y243, 1; Y248/2/1, 1; Jova-
novi} 1988, 2326; Ba~kalov 1998, 379, kat. br. 364365.
54
Maneva 1992, 50, T. 16.
55
Maneva 2000, 5455, T. III.
56
Ljubinkovi} 1980, 95.
57
Radosavljevi}-Kruni} 1986a, 330331, fig. 2.3.
razmatrane. Kada je re~ o ovom grobqu, zanim-
qivim se ~ini i jedan stratigrafski podatak.
Naime, grob sa grozodolikom nau{nicom se na-
lazio oko 0,30 m ispod, na isto mesto kasnije
ukopanog groba, {to bi ukazivalo na mogu}-
nost postojawa razli~itih horizonata sa-
hrawivawa. Kasniji grob je najverovatnije uko-
pan u vreme kada se za postojawe starijeg groba
vi{e nije znalo. Stariji grob br. 30 mogao bi
se datovati u XXI vek, ali da li je mla|i grob
iz istog vremena, kao i ve}ina ostalih grobova
u ovom grobqu, ostaje otvoreno pitawe, budu}i
da u wemu nije bilo nalaza na osnovu kojih bi
mogao biti preciznije datovan.
Sli~na je situacija i sa grobqem u ^ezavi,
gde su tako|e prona|eni grobni nalazi koji
ukazuju na mogu}nost postojawa horizonta gro-
bova koji bi okvirno mogli biti datovani u XI
vek. Mali krst relikvijar prona|en u jednom,
ve} je prilikom publikovawa uvr{}en u niz
krstova kakvi se u Podunavqu pojavquju od XI
veka, u vezi sa obnovom vizantijske vlasti na
ovim prostorima.
58
Prona|en je u zemqi kojom
je pokojnik zasut, tako da se na osnovu wega ne
mo`e pouzdano odrediti vreme ukopavawa.
Druga~ija je situacija sa nalazima iz drugog
groba, koji su pripadali nakitu sa kojim je po-
kojnica sahrawena (sl. 6). Prona|en je par de-
limi~no o~uvanih nau{nica od tankog bakar-
nog lima, koji je bio prevu~en veoma tankom
srebrnom prevlakom i ogrlica sastavqena od
17 posebnih privesaka, od kojih svaki ima po
tri okrugle jagode nalemqene vertikalno u
nizu. Na bo~nim stranama gorwih jagoda nala-
ze se otvori kroz koje su privesci me|usobno
povezivani, dok dowa jagoda ima samo otvor na
dnu kroz koji je provu~ena petqica od `ice, na
koju su oka~eni krupniji privesci bademastog
oblika. Ovi nalazi su prvobitno opredeqeni
kao narodni nakit XVII veka, ali su kasnije,
356 DEJAN RADI^EVI]
Sl. 6. ^ezava, nalazi iz groba br. 5 (prema Mini} 2001, Sl. 1 i 2).
Fig. 6. ^ezava, grave finds from grave no. 5 (according to Mini} 2001, Fig. 1 and 2).
_____________
58
Marjanovi}-Vujovi} 1984, 123, sl. 3.
nakon detaqnije analize, pripisani razdobqu
X i po~etka XI veka.
59
Razdobqu XXI veka pripisani su i grobo-
vi istra`eni u Pesa~i. Osobenost tog grobqa
predstavqa sekundarna upotreba opeka, koje
su od 11 grobova koliko ih je ukupno istra`e-
no, u 7 grobova bile uspravno postavqene iza
stopala pokojnika, dok je u jednom grobu u pa-
ru sa opekom iza stopala, nasatice postavqe-
na i jedna opeka iza glave. Na stranama opeka
okrenutim prema pokojniku urezani su krsto-
vi, dok je na dve opeke pored krsta urezan i
natpis. Nalazi opeka bili su presudni za da-
tovawe nekropole, koja je na osnovu paleo-
grafskih karakteristika natpisa opredeqe-
na u X vek i po~etak XI veka.
60
Takvo datovawe
je prihvatano i u kasnijoj literaturi.
61
Opeke
iz Pesa~e su pripisivane onome periodu slo-
venske pismenosti kada su se uporedo koristi-
le i glagoqica i }irilica, do kona~nog preo-
vla|ivawa }irilice na prostoru Srbije, Ma-
kedonije i Bugarske.
Na kraju bih se osvrnuo i na grobove isko-
pavane na lokalitetu Ora{je u Dubravici.
Ve} od prvog izve{taja sa iskopavawa, deo is-
tra`enih grobova se pripisuje sredwem veku i
datuje u razdobqe XIXII veka.
62
Za datovawe
najstarijih grobova od presudnog zna~aja su
bili nalazi novca pripisani kovawu vizan-
tijskog cara Jovana Cimiskija (969976) i ma-
|arskog kraqa Stefana I (9971038).
63
Ostali
nalazi ve}inom ne pripadaju sredwovekovnom
razdobqu i pojedini su ve} publikovan kao na-
lazi iz razdobqa Seobe naroda.
64
Jedini sred-
wovekovni nalaz predstavqa potpuno de-
formisana nau{nica sa bikoni~nom jagodom,
kakve se kod nas smatraju tipi~nim za XII sto-
le}e.
Te{ko je biti odre|eniji i u vezi sa gro-
bovima iskopavanim u Dubravici 1989. i 1990.
godine. To su hri{}anski grobovi sa veoma
retkim grobnim nalazima, ve}inom hronolo-
{ki neosetqivim. Okvirno su opredeqeni u
razdobqe od IX do XIXII veka,
65
mada ni u jed-
nom od grobova nema tipi~nih nalaza IXXI
veka. Ne{to vi{e bi se moglo re}i jedino o
bronzanoj nau{nici sa otvorenom karikom
preklopqenih krajeva, na ~ijoj sredini je oka-
~en {upqi privesak bikoni~nog oblika na-
pravqen od tankog lima (sl. 7). Sli~na nau-
{nica sa jajolikim priveskom poznata je iz
gorweg Potisja, gde je datovana u IX vek, a ana-
logna joj je i nau{nica iz sela Bukovci u za-
padnoj Bugarskoj, datovana u drugu polovinu
IX stole}a.
66
Wima su srodne i nau{nice sa
sferi~nim priveskom od tankog lima, kakve
se u dowem Podunavqu datuju u VIIIIX vek.
67
Za sli~ne nau{nice na velikomoravskim na-
lazi{tima ne iskqu~uje se mogu}nost da traju
i tokom prve polovine X veka.
68
Na na{oj te-
ritoriji, najbli`e poznate nalaze tog tipa za
sada predstavqaju primerci iz Ravne.
69
Budu-
}i da nam nalazi takvih nau{nica nisu pozna-
ti u grobqima datovanim u pozniji Xvek, pri-
PERIODIZACIJA NEKROPOLA IXXI VEKA U DOWEM SRPSKOM PODUNAVQU 357
STARINAR LVII/2007.
Sl. 7. Dubravica, nalazi iz groba br. 6
(prema Jovanovi}, Cuwak 1994, Sl. 6).
Fig. 7. Dubravica, finds from grave no. 6
(according to Jovanovi}, Cunjak 1994, Fig. 6).
_____________
59
Mini} 2001, 343344, 346.
60
Mini} 1984, 173, sl. 239.
61
Tomovi} 1991, 10; Trifunovi} 2001, 168169.
62
Mano-Zisi, Mari} i Gara{anin 1950, 163
63
Vaqanost tih podataka nisam bio u mogu}nosti da
proverim. Uvid u popis nalaza koji su stigli u Narodni
muzej u Beogradu, omogu}en mi je qubazno{}u mr S. Fida-
novskog, ali kwige invenatra ne sadr`e podatke o nala-
zima novca. Podaci iz Numizmati~kog odeqewa mi nisu
bili dostupni.
64
Mrkobrad 1980, 49, T. XXXVII, 6.
65
Jovanovi}, Cuwak 1994, 120122.
66
Garam 1995, 284286, Taf. 65, 76/1; Fiedler 1992, 176,
Abb. 39, 11
67
Fiedler 1992, 175176, Abb. 39, 3; Grigorov 2007,
3031, Obr. 14 i 28.
68
Dostl 1966, Tab. VII, 11; LXXI, 1011.
69
Jovanovi}, Vuksan, 208209, Fig. 5.
merak iz Dubravice bi se mo`da mogao opre-
deliti u posledwe decenije IX i prve decenije
X veka.
Na po~etku je istaknuto da najve}u te{ko-
}u pri poku{aju periodizacije nekropola
IXXI veka u dowem srpskom Podunavqu (sl. 8),
predstavqa wihova nedovoqna istra`enost.
Najve}i broj grobnih nalaza pouzdanijih za
datovawe prona|en je u Grabovici, prema ko-
joj je uspostavqena i hronologija za grobove
iz Mihajlovca i Prahova. Osim nalaza iden-
ti~nih sa primercima iz Grabovice, ove gro-
bove karakteri{u i nau{nice kakvih u Grabo-
vici nema. Te nau{nice ukazuju da bi grobovi
eventualno mogli biti i ne{to stariji od
grobova iz Grabovice i da je do prestanka sa-
hrawivawa u tim grobqima moglo do}i ve} to-
kom prve polovine X veka. To je vreme kada je
desna obala Dunava nizvodno od u{}a Morave
mogla biti ugro`ena od strane Ma|ara. Sa
ma|arskim prodorima se povezuje prekid `i-
vota u nesequ kod u{}a Slatinske reke, na
Fetislamu i u utvr|ewu iznad Pore~ke re-
ke,
70
a smatra se da je tada mogla biti i
sklowena poznata ostava iz Boqetina.
71
Grobqe u Grabovici je o~igledno trajalo
ne{to du`e i prestanak sahrawivawa u wemu
bi se mogao povezati tek sa doga|ajima koji su
doveli do prestanka bugarske i ponovnog us-
postavqawa vizantijske vlasti u Podunavqu.
U nekropoli, ali i u nasequ kome je pripada-
la, nema nalaza koji bi se mogli datovati u
vreme nakon obnove vizantijske vlasti. Ovo
grobqe u srpskom Podunavqu za sada pred-
stavqa usamqenu pojavu, ali je istovetan in-
ventar poznat u grobaqima severozapadne Bu-
garske. Razlika se uo~ava sa onim nekropola-
ma ~ije se trajawe produ`ava i u XI stole}e,
{to bi tako|e ukazivalo na upotrebu nekro-
pole u Grabovici do posledwih decenija X
stole}a, a najkasnije do 1002. ili 1018. godine,
kada je vizantijska vlast na ovom prostoru de-
finitivno utvr|ena.
Za razliku od Grabovice, nekropole u
Korbovu i Kostolu karakteri{u nalazi ~ija
se brojnija pojava upravo dovodi u vezu sa po-
ja~anim uticajem Vizantije. Do po~etka sa-
hrawivawa uz bedem utvr|ewa u Kostolu mo-
glo je do}i tokom posledwih decenija X veka.
Prilikom iskopavawa sredwovekovnih sloje-
va unutar utvr|ewa, u nivou koji bi odgovarao
tom vremenu, pronala`eni su delovi qudskih
skeleta, ~ije prisustvo je povezivano sa mogu-
}im sukobima koji su se mogli odigrati tokom
rata izme}u Vizantije i Bugarske ili u vreme
{irewa Samuilove dr`ave. Da je utvr|ewe ta-
da i osvojeno svedo~i ostava, koja je u to vreme
zakopana u wegovoj unutra{wosti.
72
Neuobi-
~ajen polo`aj nekropole, neposredno uz bedem
i severoisto~nu kulu, ukazuje da je i do zasni-
358 DEJAN RADI^EVI]
Sl. 8. Periodizacija nekropola IXXI veka u dowem srpskom Podunavqu.
Fig. 8. Periodisation of the necropoles from the IXXI centuries in the lower Serbian part
of the Danube river basin.
_____________
70
Jankovi}, Jankovi} 1990, 37.
71
Ercegovi}-Pavlovi} 1969, 8395.
72
Marjanovi} Vujovi} 1987, 135136.
vawa grobqa najverovatnije moralo do}i u
ratnim okolnostima, ina~e bi za sahrawi-
vawe kori{}eno neko pogodnije mesto, kakvih
je svakako bilo u zale|u utvr|ewa.
U nekropoli oko seoske crkve u Korbovu,
kao i u ^ezavi, Qubi~evcu i Ramu, tako|e ne-
ma nalaza analognih sa Grabovicom. O~igled-
no je da se do po~etka XI veka ve}ina starih ra-
dionica ugasila, a da je ne{to du`e trajala je-
dino izrada nau{nice sa ~etiri jagode. Tra-
jawe sahrawivawa u Kostolu i Korbovu bi se
najdu`e moglo produ`iti do posledwe ~etvr-
tine XI stole}a. Da kasnija grobqa na ovom
prostoru karakteri{u nalazi kakvih u stari-
jim grobqima nema, najboqe pokazuje nekropo-
la na Velikom Gradcu.
73
Zna~ajan doga|aj iz
tog vremena, ~ija bi posledica mogla biti
promena inventara u grobovima, mo`e biti
ustanka iz 1072. godine. S tim doga}ajem je do-
veden u vezu prestanak `ivota u vi{e utvr-
|ewa nizvodno od u{}a Morave.
74
Pretpostav-
qeno je u~e{}e doma}eg slovenskog stanovni-
{tva u ustanku, pa su nakon sloma ustanka sta-
novnici pridunavskih gradova u \erdapu i
nizvodno od wega, bili raseqeni ili su utvr-
|ewa sami napustili. Promeni stanovni{tva
bi odgovarala i promena mesta za sahrawi-
vawe. U Kostolu za sahrawivawe vi{e nije ko-
ri{}en prostor dunavske padine, ve} je kasni-
je grobqe pomereno ne{to uzvodnije, dok je na
Velikom Gradcu za sahrawivawe je kori{}en
prostor starijeg naseqa. Do po~etka sahrawi-
vawa na Velikom Gradcu do{lo ubrzo nakon
napu{tawa starijeg naseqa i takva situacija
ukazuje ili na novoprido{lo stanovni{tvo,
ili na nastavak `ivota starog stanovni{tva,
kojem je nakon ustanka zabraweno stanovawe
unutar utvr|ewa u kome se ranije `ivelo.
PERIODIZACIJA NEKROPOLA IXXI VEKA U DOWEM SRPSKOM PODUNAVQU 359
STARINAR LVII/2007.
_____________
73
Radi~evi} 2007, 87102.
74
Jankovi}, Jankovi} 1978, 4455.
Bajalovi}-Haxi-Pe{i} 1984 M. Bajalo-
vi}-Haxi-Pe{i}, Nakit VIIIXVIII veka u Mu-
zeju grada Beograda, Beograd 1984.
Bara~ki 1977 S. Bara~ki, Jugoisto~ni
Banat u ranom sredwem veku, katalog izlo`be,
Vr{ac 1977.
Barnea 1967 I. Barnea, Podoabe de metal, in
Dinogetia I, Bucuresti 1967, 277302.
Ba~kalov 1998 A. Ba~kalov, Rani sredwi
vek, u Kulturno blago Kosova i Metohije, ka-
talog izlo`be SANU, Beograd 1998, 376391.
Belo{evi} 1980 J. Belo{evi}, Materijalna kul-
tura Hrvata od 7. do 9. stolje}a, Zagreb 1980.
Belo{evi} 1984 J. Belo{evi}, Bizantske nau{ni-
ce grozdolikog tipa iz starohrvatskih nekropola ranog
horizonta na podru~ju Dalmacije, Radovi Filozofskog
fakulteta 23, Razdio dru{tvenih znanosti 10, Zadar
1984, 4151.
V`arova 1968 @. V`arova, Srednove-
koven nekropol pri s. Ablanica, Blagoevgrad-
ski okrg, Arheologi 10, 2, Sofi 1968, 2736.
V`arova 1976 @. V`arova, Slavni i
Prablgari po danni na nekropolite ot VIXI
v. na teritorita na Blgari, Sofi 1976.
Garam 1995 . Garam, Das awarenzeitlische
Grberfeld von Tiszafrd, in A. Kiss and . Garam
(eds.) Cemeteries of the Avar Period (567829) in
Hungari, Vol. 3, Budapest 1995.
Gara{anin, Vasi}, Marjanovi}-Vujovi} 1984
M. Gara{anin, M. Vasi}, G. Marjanovi}-Vujo-
vi} Trajanov most Castrum Pontes. Izve{taj o
arheolo{kim istra`ivawima u 1980. godini,
\erdapske sveske 2, Beograd 1984, 2554.
Giesler 1981 J. Giesler, Untersuchungen zur
Chronologie der Bijelo Brdo-Kultur, Praehistorische
Zeitschrift, Band 56, Heft 1, Berlin-New York 1981.
Grigorov 2007 V. Grigorov, Metalni na-
kiti ot srednovekovna Blgari, Sofi 2007.
Don~eva-Petkova 1999 L. Don~eva-Pet-
kova, Odrci. Selie ot Prvoto blgarsko
carrstvo, Tom 1, Sofi 1999.
Dostl, B. 1966 B. Dostl, Slovansk pohrebi{te
ze stredn doby hradi{tn na Morave, Praha 1966.
Ercegovi}-Pavlovi} 1969 S. Ercegovi}-
Pavlovi}, Ostava nau{nica sa rimsko-vizan-
tijskog kastela na Dunavu, Starinar HH, Beo-
grad 1969, 8395.
Ercegovi}-Pavlovi} 1980 S. Ercegovi}-Pavlo-
vi}, Les ncropoles romaines et mdivales de Ma-
~vanska Mitrovica, Sirmium XII, Beograd 1980.
Ercegovi}-Pavlovi}, Mini} 1986 S. Ercegovi}-
Pavlovi}, D. Mini}, Le site dhabitation et la ncropo-
le de Pozajmi{te Grabovica, \erdapske sveske 3,
Beograd 1986, 346353.
Jankovi} \. 1983 \. Jankovi}, Slovenski
grad, u Gamzigrad kasnoanti~ki carski dvorac,
katalog izlo`be SANU, Beograd 1983, 142157.
Jankovi} M. 1983 M. Jankovi}, Neki poda-
ci o predmetima od obojenih metala na Kqu~u
Dunava u IXXI veku, Zbornik radova Narodnog
muzeja XI, Beograd 1983, 99112.
Jankovi}, Jankovi} 1978 M. Jankovi}, \.
Jankovi}, Podunavski gradovi pomenuti kao
postradali 1072. godine, Godi{wak grada Beo-
grada XXV, Beograd 1978, 4155.
Jankovi}, Jankovi} 1990 M. Jankovi}, \.
Jankovi}, Sloveni u jugoslovenskom Podunav-
qu, katalog izlo`be, Beograd.
Jovanovi}, Cuwak 1994 A. Jovanovi}, M.
Cuwak, Arheolo{ka istra`ivawa u Dubravici
(anti~kom Margumu) tokom 1989. i 1990. godine,
Saop{tewa XXVI, Beorad 1994, 107122.
Jovanovi} 1988 V. Jovanovi}, Arheolo{ka
istra`ivawa sredwovekovnih spomenika i na-
lazi{ta na Kosovu, u A. Isakovi} (ur.) Zbor-
nik Okruglog stola o nau~nom istra`ivawu
Kosova, Beograd 1988, 1766.
Jovanovi}, Vuksanovi} 1973 V. Jovanovi}, Lj.
Vuksanovi}, The Slavic necropolis at Mati~ane near
Pri{tina, Actes du VIIIe Congrs internationales des
prhistoriques et protohistoriques III, Belgrade 1973,
370380.
Jovanovi} 2000 S. Jovanovi}, Romulijana.
Sredwovekovna nekropola ispred isto~ne ka-
pije, Razvitak 40, Zaje~ar 2000, 203204.
Jovanovi}, Vuksan 2005 S. Jovanovi}, M.
Vuksan, Medieval necropolis, in M. Vasi} (ed.) Ro-
man and medieval necropolis in Ravna near Knja`e-
vac, Beograd 2005, 175243.
Koro{ec 1996 P. Koro{ec, Kronolo{ka i kultur-
na ocena triljskog nalaza, Starohrvatska prosvijeta
21, Split 1996, 8796.
Lil~i 1996 V. Lil~i, Nau~no-istra`i-
va~ki proekt severo-zapadna Makedonija vo
360 DEJAN RADI^EVI]
BIBLIOGRAFIJA
docnata antika i sredniot vek. Pore~, Ki~evo
i Pore~, Makedonskoto nasledstvo I, 2, Skopje
1996, 5384.
Ljubinkovi}1968 M. Ljubinkovi}, Nalazi u
Korintu i slovenska arheologija XXII veka, I mie-
dzynarodowy kongres archeologii slowianskiej, War-
zava 1418. IX 1965, tom I, Wroclaw-Warszava-
Krakw 1968, 454463.
Ljubinkovi} 1980 M. Ljubinkovi}, Ka preci-
znijem datiranju starijeg slovenskog nakita na Balka-
nu, u I. Erceg, A. Horvat, I. Ma`uran i M. Sui}, (ur.)
Gunja~in zbornik, Zagreb 1980, 8796.
Maneva 1992 E. Maneva, Srednovekoven
nakit od Makedonija, Skopje 1992.
Maneva 2000 E. Maneva, Krstevi sredno-
vekovna nekropola, Skopje 2000.
Mano-Zisi, Mari}, Gara{anin 1950 \. Ma-
no-Zisi, R. Mari}, M. Gara{anin, Iskopavawa
na Ora{ju. Prethodni izve{taj o radovima u
1947 godini, Starinar I, Beograd 1950, 143163.
Marjanovi}-Vujovi} 1984 G. Marjanovi}-
Vujovi}, ^ezava, sredwovekovna nekropola,
Starinar XXXIIIXXXIV, Beograd 1984, 123
126.
Marjanovi}-Vujovi} 1984a G. Marjanovi}-
Vujovi}, Starosrpska nekropola, u Vin~a u
praistoriji i sredwem veku, katalog izlo`be
SANU, Beograd 1984, 131136.
Marjanovi}-Vujovi} 1987 G. Marjanovi}-
Vujovi}, Pontes Trajanov most. Sredwovekov-
na ostava V, \erdapske sveske 4, Beograd 1987:
135136.
Marjanovi}-Vujovi} 1989 G. Marjanovi}-
Vujovi}, Ranosredwovekovna nekropola na Do-
wem gradu Beogradske tvr|ave, Godi{wak grada
Beograda XXXVI, Beograd 1989, 1746.
Ma{ov 1979 S. Ma{ov, La ncropole mdiva-
le prs du village Grade{nica, dp. de Vraca, in rd.
D. Angelov, Culture et art en Bulgarie mdivale (VI-
II
e
XIV
e
s.), Sofia 1979, 3147.
Mesterhzy 1991 K. Mesterhzy Biznci s
balkni erdetu trgyak a 1011 szzadi magyar srlele-
tekben II, Folia Archaeologica 42, Budapest 1991,
145177.
Mikul~i}, Kerami~ev 1972 I. Mikul~i}, A. Ke-
rami~ev, Neki novi oblici ranog slovenskog nakita u
Makedoniji, Materijali IX, Beograd 1972, 161171.
Milanova 1993 O. Milanova, Grozdovid-
nite obici i tehnit areal na razprostranenie
v blgarskite zemi, Godi{nik na Nacionalni
arheologi~eski muzey 9, Sofi 1993, 125134.
Mil~ev 1963 A. Mil~ev, Rannosrednove-
kovni blgarski nakiti i krstove enkolpio-
ni v Severozapadna Blgari, Arheologi 3,
Sofi 1963, 2235.
Mini} 1984 D. Mini}, Pesa~a, anti~ko
utvr|ewe i sredwovekovna nekropola, Stari-
nar XXXIIIXXXIV, Beograd 1984, 171175.
Mini} 2001 D. Mini}, Osvrt na sredwove-
kovnu nekropolu u ^ezavi, Zbornik radova Na-
rodnog muzeja 171, arheologija, Beograd 2001,
341347.
Mrkobrad 1980 D. Mrkobrad, Arheolo{ki na-
lazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980.
Prodanovi}, Zotovi} 1964 Lj. Prodanovi}, M.
Zotovi}, Mihajlovac-anti~ko utvr|enje, Arheolo{ki
pregled 6, Beograd 1964, 5557.
Popovi}, Ivani{evi} 1988 M. Popovi},
V. Ivani{evi}, Grad Brani~evo u sredwem ve-
ku, Starinar XXXIX, Beograd 1988, 125179.
Radi~evi} 2007 D. Radi~evi}, Ka preci-
znijem datovawu sredwovekovnog grobqa na Ve-
likom Gradcu, Glasnik Srpskog arheolo{kog
dru{tva 23, Beograd 2007, 87102.
Radosavljevi}-Kruni} 1986 S. Radosavljevi}-
Kruni}, Une ncropole mdivale Ljubi~evac, \er-
dapske sveske 3, Beograd 1986, 329336.
Teodor 1980 Gh. D. Teodor, Tezaurul de la
Raducaneni Iasi, Studii s i Cercetari de Istorie Vec-
he s i Arheologie, tom. 3, nr. 3, Bucuresti 1980, 403
423.
Tomovi} 1991 G. Tomovi}, Glagoqski na-
tpis sa ^e~ana, Istorijski ~asopis 37, Beo-
grad 1991, 519.
Trifunovi} 2001 \. Trifunovi}, Ka po-
~ecima srpske pismenosti, Beograd 2001.
]orovi}-Qubinkovi} 1951 M. \orovi}-
Qubinkovi}, Metalni nakit belobrdskog tipa.
Grozdolike min|u{e, Starinar II, Beograd
1951, 2156.
Cuwak 1986 M. Cuwak, Prilog prou~a-
vawu srpskog nakita u oblasti podunavskog re-
giona, VIMINACIVM 1, Po`arevac 1986, 8389.
PERIODIZACIJA NEKROPOLA IXXI VEKA U DOWEM SRPSKOM PODUNAVQU 361
STARINAR LVII/2007.
It is extremely difficult to periodise the IXXI centu-
ry necropoles in the lower Serbian Danube river basin
because not enough research has been done on them.
Our knowledge is mainly limited to individual graves
or to graveyards that have partly been investigated.
An examination of the necropolis in Grabovica pro-
vided most of the data for establishing the chronolo-
gy for the graves in Mihajlovac and Prahovo.
Besides finds that were identical to the specimens
from Grabovica, the graves in Mihajlovac and
Prahovo contained finds of earrings, indicating that
they may be slightly older than the graves in
Grabovica and that burials in those graveyards may
have ceased in the first half of the X century. This was
a time when the threat of Magyar invasion existed on
the right bank of the Danube, downstream from the
confluence with the Morava.
The graveyard in Grabovica was obviously still in
use for a little longer, however, the fact that burials
stopped there could have only been connected with
the events that led to the end of Bulgarian and re-
establishment of Byzantine authority in the Danube
river basin. The formation of the necropoles in
Korbovo and Kostol may have occurred roughly
around that time, given the increased frequency of
finds connected with the growing influence of
Byzantium. Burials next to the defence wall of the
fortifications in Kostol may have begun during the
last decades of the X century. The unusual position of
the necropolis, right next to the fortress defence wall,
indicates that this graveyard was probably formed in
wartime circumstances. Otherwise, a more suitable
place would have been used for burials, of the kind
that certainly must have existed in the neighbourhood
of the fortress.
One could extend the period of burying the
deceased in Kostol and Korbovo to the last quarter of
the XI century, at most. The later graveyards in this
region are characterised by types of finds that were
not discovered in earlier graveyards. An important
event at that time, the uprising in 1072, could be the
reason for this change in the inventory of grave finds.
Earlier literature describes how life ceased in several
fortresses downstream from the confluence with the
Morava because of that event. It was assumed that the
local Slav population had taken part in the uprising,
therefore, after its failure, the inhabitants of the
Danubian towns, in erdap and downstream, were
deported or abandoned the fortresses of their own
accord.
362 DEJAN RADI^EVI]
Summary: DEJAN RADI^EVI], Faculty of Philosophy, Belgrade
THE PERIODISATION OF IX XI CENTURY NECROPOLES
IN THE LOWER SERBIAN DANUBE RIVER BASIN