KELTSKI GROBOVI SA RUDINA U STAROM KOSTOLCU

Milica Tapavi~ki-Ili}
Arheolo{ki institut, Beograd
Apstrakt: Tokom 1985, na levoj obali reke Mlave, na lokalitetu Rudine u Starom Kostolcu, otkrivena su ~etiri latenska groba. Grobni prilozi, kao i skeleti pokojnika u sva ~etiri groba, bili su o{te}eni radom mehanizacije. Uprkos tome, na osnovu pojedinih grobnih priloga, pre svega fibula, bilo je mogu}e hronolo{ki opredeliti ove grobove u po~etni period mla|eg gvozdenog doba. Prili~no je izvesno da je keltska nekropola na Rudinama, zajedno sa srodnim nekropolama na obli`wim lokalitetima (Pe}ine, Repwak, ^air), pripadala keltskoj populaciji, koja je nastawivala ovaj prostor krajem IV i po~etkom III v. p. n. e. Kqu~ne re~i: Kelti, Rudine, Kostolac, nekropola, Laten, gvozdeno doba.

U leto 1985, prilikom radova mehanizacije na iskopavawu korita za otpadne vode Termoelektrane Drmno, na levoj obali reke Mlave, na lokalitetu Rudine u Starom Kostolcu, otkrivena su ~etiri latenska groba (sl. 1). Pra}ewe iskopavawa i vo|ewe tehni~ke dokumentacije preuzela je arheolo{ka ekipa koja je tada radila na anti~kom i sredwovekovnom lokalitetu Rudine.1 Grobni prilozi, kao i skeleti pokojnika u sva ~etiri groba, bili su o{te}eni radom mehanizacije. Grob 7 Na zapadnoj strani budu}eg korita za otpadne vode TE Drmno, na dubini od 67,5 m (kota povr{ine 70,2 m), radom mehanizacije otkriven je grob 7. Skelet je bio ukopan u zelenkasto-`utu ilova~u, orijentisan u pravcu severoistokjugozapad, sa devijacijom od 2 severoisto~nim delom ka istoku. Polo`en na le|a, ve}im delom je bio o{te}en radom mehanizacije (lobawa, desni deo grudnog ko{a i desno rame). Leva ruka
1 @elim da se zahvalim kolegi V. Ivani{evi}u koji mi je stavio na raspolagawe dokumentaciju koja se odnosi na ova ~etiri groba. Ona ne sadr`i crte`e ni fotografije navedenih grobova.
1

Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva Journal of the Serbian Archaeological Society 23 (2007) 245252.

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iz arheolo{kih zbirki

Sl. 1. Latenski lokaliteti u Starom Kostolcu: 1. Pe}ine; 2. Rudine; 3. Repwak; 4. Humka-Seli{te; 5. Dunavac; 6. Todi}a crkva; 7. ^air; 8. Drmno-Nad lugom; 9. Kli~eva~ka Klepe~ka-Nosak. Fig. 1. Late Iron Age sites in Stari Kostolac: 1. Pe}ine; 2. Rudine; 3. Repnjak; 4. Humka-Seli{te; 5. Dunavac; 6. Todi}a Crkva; 7. ^air; 8. Drmno-Nad Lugom; 9. Kli~eva~ka Klepe~ka-Nosak.

skeleta je polo`ena pored boka, dok se desna nalazila na desnoj preponi. Osim ostataka pokojnika, u grobu su otkrivena ~etiri priloga. Uz desnu butnu kost skeleta le`ala je o{te}ena bikoni~na kerami~ka posuda (bez oboda, pre~nika oko 15 cm na naj{irem delu), inventarski broj S[C]-117 (sl. 2/1). Na levoj ruci skeleta nalazio se srebrni prsten

Sl. 2. Latenski nalazi sa Rudina, iz groba 7: kerami~ka posuda (1), srebrni prsten (2), brus (3), gvozdeni no`evi (45). Fig. 2. Late Iron Age finds from Rudine, Grave 7: pottery vessel (1), silver ring (2), whetstone (3), iron knives (45).

246

M. Tapavi~ki-Ili}

Keltski grobovi sa Rudina u Starom Kostolcu

u obliku zakrivqene alke (S-118) (sl. 2/2). Prsten pripada tipu tzv. sedlastih prstenova (Sattelring), koji hronolo{ki pripadaju prvoj polovini III v. p. n. e. Ispod desne {ake na|eno je tocilo (brus) (S-119), du`ine oko 10 cm, sa jednim otvorom kvadratnog preseka (sl. 2/3). Ispod desne polovine karlice prona|ena su dva fragmentovana gvozdena no`a (oba obele`ena kao S-120), koji su se prvobitno, verovatno, nalazili na pojasu pokojnika (sl. 2/45). Grob 8 Prona|en je 10 m ju`no od groba 7, na sli~noj dubini, tako|e radom mehanizacije. I u ovom slu~aju pokojnik je sahrawen u zelenkasto-`utu ilova~u i polo`en je na le|a, sa rukama ispru`enim pored tela. Orijentacija skeleta je istokzapad, sa devijacijom od 22 zapadnim delom ka severu. Grob je mnogo mawe o{te}en radom mehanizacije, pa skeletu nedostaje samo gorwi deo lobawe. Iako se na osnovu plavo-zelenih tragova korozije, uo~enih na kostima podlaktice i leve tibije, kao i na dowem zadwem delu desne tibije, mo`e pretpostaviti da su se na wima nalazili komadi nakita, u ovom grobu su konstatovana samo dva priloga i to u prili~no lo{em stawu. Na levoj podlaktici i zglobu {ake konstatovani su ostaci bronzane i bakarne narukvice (S-121), koja se sastojala od niske cev~ica (sl. 3/1). Na dowem delu leve tibije na|ena je nanogvica od istog materijala (S-122), koja se tako|e sastojala od niza ve}ih perli nepravilnog oblika (sl. 3/2). Perle su sadr`ale neku organsku materiju, oko koje se nalazio tanak sloj metala.

Sl. 3. Latenski nalazi sa Rudina, grob 8: narukvica od bronze i bakra (1), nanogvica od bronze i bakra (2); grob 9: kerami~ke posude (34), bronzane fibule (5, 7), bronzana narukvica (6), bronzana alka (8). Fig. 3. Late Iron Age finds from Rudine, Grave 8: bronze with copper bracelet (1), bronze with copper anklet (2); Grave 9: pottery vessels (34), bronze fibulae (5, 7), bronze bracelet (6), bronze link (8).

247

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iz arheolo{kih zbirki

Grob 9 Oko 30 m isto~no od grobova 7 i 8, na nekropoli II, na isto~nom delu kanala TE Drmno, radom mehanizacije otkriven je grob 9 sa spaqenim ostacima pokojnika i ~itavim nizom priloga. Orijentisan je du`om stranom u pravcu severjug, sa devijacijom od 34 severnim delom ka zapadu. Obuhvata pribli`no pravougaonu povr{inu dimenzija 1 h 0,5 m. Nalazio se na koti 67,3 m i pribli`noj relativnoj dubini 2,53 m. Pored gomile sitnih izlomqenih kostiju pokojnika i kostiju sviwe, iz ovog groba poti~e {est priloga. U severnom uglu grobne povr{ine na|ene su dve o{te}ene kerami~ke posude (S-141 i S-142) (sl. 3/34). Obe su bikoni~ne forme, izra`ene profilacije, blago razgrnutog oboda, ra|ene na vitlu. Lo{e su pe~ene, tro{ne, tamnomrke povr{ine i fine fakture. Spomenute sviwske kosti nalazile su se pored posude S-142. Od metalnih predmeta na|ene su dve bronzane fibule (S-143 i S-145) (sl. 3/5, 7). Obe na povijenoj nozi imaju po jednu sferi~nu perlu, dok se sama noga oslawa na povijen i ne{to skra}en luk. Luk je tako|e ukra{en sferi~nim zadebqawima. Glava obeju fibula ima spiralu sa po dva navoja sa svake strane. Iz groba poti~u i delovi narukvice sa nizom kugli~astih ispup~ewa od tankog bronzanog lima prevu~enog preko neke organske materije (S-144) (sl. 3/6). Me|u nalazima je tako|e jedna bronzana kari~ica od tanke `ice (S-146) (sl. 3/8). Grob 10 Na zapadnoj strani kanala TE Drmno, oko 10 m severno od groba 7, na|eno je nekoliko dislociranih i smrvqenih kostiju dowih ekstremiteta. Kosti su na|ene na dubini od 67,8 m. Sam grob, tj. wegovi ostaci, otkriven je radom mehanizacije, koja ga je i uni{tila. U wemu nije bilo priloga. Analogije Zate~eni ostaci keltskih grobova navode na pretpostavku da je re~ o nekropoli ~iji je ve}i deo uni{ten. Najbli`u geografsku i hronolo{ku paralelu ovim grobovima ~ine keltski grobovi sa lokaliteta Pe}ine, otkriveni nekoliko godina ranije (Jovanovi} 1987: 824, iskopavawa Pe}ina izvr{ena su 19811982). Na ovoj nekropoli su sahrawivawa ve}inom obavqana krajem IV (G-3 1131) i po~etkom III v. p. n. e. (G-3 982). Iako oskudni, podaci dobijeni iz grobova sa Rudina pokazuju sli~nost sa sahranama na Pe}inama. U oba slu~aja su, naime, otkriveni grobovi sa skeletnim sahrawivawem u pravougaonim jamama. Uz pokojnike su prilagani nakit, oru`je, predmeti za svakodnevnu upotrebu, sudovi i hrana (ibid.: 825). Zbog velike o{te}enosti, te{ko je na}i adekvatnu analogiju za posudu S-117 (sl. 2/1), na|enu u grobu 7. Mo`da

248

M. Tapavi~ki-Ili}

Keltski grobovi sa Rudina u Starom Kostolcu

najbli`a paralela poti~e iz keltskog groba iz Kostolca (Jacanovi} 1988: 7, 8, T. II/2). S obzirom na to da posudi iz groba 7 sa Rudina nedostaje obod, ovaj podatak treba prihvatiti sa oprezno{}u. Uz neophodnu opreznost, ona se mo`e povezati i sa jednom od posuda na|enih u grobu 50 na Karaburmi (Todorovi} 1972: 23, T. XVIII/2). Iako su kerami~ke posude iz groba 9 (S-141 i S-142) (sl. 3/34) sa~uvane samo u fragmentima, mo`e se ustanoviti da najbli`e paralele tako|e imaju me|u nalazima sa Pe}ina. One su bikoni~ne, izra`ene profilacije, izra|ene na vitlu, ali vrlo slabe fakture i jedino se bojom pe~ewa razlikuju od posuda sa Pe}ina (posude iz groba 9 su tamnomrke boje, dok su posude sa Pe}ina uglavnom sive). Kao primer, mo`e se navesti posuda iz groba G-13 194, datovana na po~etak III v. p. n. e. (Jovanovi} 1992: 89, sl. 71). Boqe o~uvan sud iz groba 9 (S-141) (sl. 3/3) ima i paralelu u fragmentovanoj posudi obele`enoj kao S-151, tako|e na Rudinama, prona|ena izme|u groba 9 i grobova 7 i 8, uz samu osu kanala. Brus iz groba 7, S-119 (sl. 2/3), ima direktnu paralelu u brusu iz groba 66 sa Karaburme (Todorovi} 1972: 28, T. XXIV, 8). Po obliku i dimenzijama oba primerka su gotovo identi~na, razlikuje ih jedino popre~ni presek otvora, koji je na primerku sa Karaburme kru`an, a na onom sa Rudina pravougaon. Narukvice i nanogvice, koje spadaju me|u omiqene ukrase Kelta, na Rudinama su zastupqene sa tri primerka (S-121 i S-122 iz groba 8, kao i S-144 iz groba 9) (sl. 3/1, 2, 6). Najstariji primerci ovakvih ukrasa kod Skordiska, o kakvim je ovde re~, ra|eni su uglavnom od {upqeg bronzanog lima i bili su izdeqeni na reqefne re`weve razli~itih oblika i veli~ina (Jovanovi} 1987: 834). Treba naglasiti da bronzana narukvica iz groba 9 podse}a na nanogvicu iz groba 8, koja je verovatno ra|ena istom tehnikom i od metala sli~nog kvaliteta. Iako lo{e stawe oba komada nakita ne dozvoqava wihovu precizniju analizu, sa izvesnom oprezno{}u se mo`e re}i da imaju paralelu u nanogvici otkrivenoj u grobu G-3 996 na Pe}inama, koja se datuje u III v. p. n. e. (Jovanovi} 1992: 84, sl. 65). Sli~na im je i narukvica sa obli`weg lokaliteta ^air u Starom Kostolcu, izra|ena od bronze (Spasi} 1992: 12, T. III/22). Najboqu paralelu predstavqa narukvica od bronzanog lima na|ena u grobu 60 sa Karaburme (Todorovi} 1972: 25, T. XXI/3). Hronolo{ki najosetqiviji materijal sa Rudina predstavqaju fibule S-143 i S-145 (sl. 3/5, 7). One pripadaju tipu koji je neznatno mla|i od Duchcov-Mnsingen fibula i od wih se, u finesama, razlikuju po jednostavnijoj izradi. Ovalni medaqoni sa starijeg tipa su na ovakvim fibulama zameweni sferi~nim perlama na povijenoj nozi, dok se sama noga oslawa na povijen i ne{to skra}en luk. Fibula najsli~nija primercima sa Rudina je ona iz groba G-3 1201 sa Pe}ina, koja se datuje u prvu tre}inu III v. p. n. e. (Jovanovi} 1992: 25, sl. 21). Sli~ne su im i fibule

249

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iz arheolo{kih zbirki

iz groba G-13 378, hronolo{ki sme{tene u prve decenije III v. p. n. e. (Popovi} and Jovanovi} 2005: 24, T. 1/12). Iz spaqenog groba u Kostolcu, otkrivenog prilikom kopawa kanala u krugu OOUR Prim, tako|e poti~e fibula izra|ena od gvo`|a, sa posuvra}enom nogom i sferi~nim zadebqawem na woj (Jacanovi} 1988: 7, 8). Zbog lo{eg stawa, na ovoj fibuli se ne mogu zapaziti nikakvi drugi detaqi, ali se na osnovu celokupne konstrukcije mo`e opredeliti u III v. p. n. e. (ibid.: 9). Istom tipu pripada gvozdena fibula iz groba 66 sa Karaburme (Todorovi} 1972: 27, T. XXIV/3), dok su im vrlo sli~ne i one iz groba 60 (ibid.: 25, T. XXI/89). Gvozdena fibula iz skeletnog groba broj 23 sa Rospi }uprije tako|e je analogija za fibule sa Rudina (Todorovi} 1956: 50, sl. 2728). Hronolo{ko opredeqewe ovakvih fibula u Moravskoj sme{ta se u period starijeg Latena, 380230 g. p. n. e. (^i`mov 2001: 8). Ista situacija sre}e se u ^e{koj (Waldhauser 2001: 40), kao i u zapadnoj Rumuniji (Costea 2000: 165). U oba slu~aja, fibule su relativno hronolo{ki opredeqene u fazu LT B2. ZAKQU^AK Izneti podaci ukazuju na to da je trasa kanala za otpadne vode TE Drmno presekla latensku nekropolu, ~ije ostatke predstavqaju grobovi 7, 8 i 9, kao i posuda na|ena uz osu kanala. Osim Rudina, na teritoriji kasnijeg rimskog Viminacijuma ustanovqene su jo{ dve sepulkralne celine iz latenskog perioda: Pe}ine i Repwak (sl. 1). Materijal iz latenskih grobova sa Rudina najbli`e paralele ima u grobnim inventarima sa Pe}ina, npr. G-3 982, G-3 996, G-3 1131, G-3 1201 ili G-13 378. Sa Karaburme, najsli~niji im je grob 60. Wegov celokupni inventar po sastavu najvi{e li~i na inventar groba 9 sa Rudina (kerami~ka posuda, dve fibule, narukvica i alka). Grobu 7 sa Rudina, po strukturi priloga, najvi{e sli~i grob 66 sa Karaburme (kerami~ka posuda, dva no`a i brus). Kao nekropola u Pe}inama, grobovi sa Rudina prema inventaru tako|e upu}uju na Karpatski basen i podru~je centralne Evrope kao polazne ta~ke za pokrete keltskih snaga prema Balkanu (Jovanovi} 1985: 17). Nalazi iz svih navedenih grobova hronolo{ki spadaju u po~etnu fazu latenskog perioda u Podunavqu, koja odgovara zavr{etku IV prvoj polovini III v. p. n. e. Ona odgovara Todorovi}evom periodu keltskog naseqavawa i stabilizacije, Gara{aninovom prelazu faze IV A u fazu IV B, Bo`i~evoj etapi Beograd 1 (Jovanovi} 1987: 838), tj. LTB2 ili LT Ic (Megaw and Megaw 2001: 278).

250

M. Tapavi~ki-Ili}

Keltski grobovi sa Rudina u Starom Kostolcu

BIBLIOGRAFIJA
Costea, F. 2000 Ein vor kurzem in Racoul de Jos, Kreis Braov, gefundener keltischer Fibel. Pp. 160173 in Les Celtes et les Thraco-Daces de lest du bassin des Carpates, eds. C. Gaiu and A. Rustoiu. Cluj-Napoca: Accent. ^i`mov, J. 2001 Keltov na Morav. Brno: Moravsk zemsk muzeum. Jacanovi}, D. 1988 Keltski grob iz Kostolca. Viminacivm 2: 717. Jovanovi}, B. 1985 Nekropola na Pe}inama i starije gvozdeno doba Podunavqa. Starinar (n.s.) 36: 1317. 1987 Isto~na grupa. Str. 815855 u Praistorija jugoslavenskih zemalja V: `eljezno doba, ur. A. Benac. Sarajevo: Svjetlost i Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine. 1992 Dolazak Kelta na Balkan. Pp. 8394 in Scordisci and the Native Population in the Middle Danube Region, ed. N. Tasi}. Special editions 48. Belgrade: Srpska akademija nauka i umetnosti, Balkanolo{ki institut. Megaw, R., and Megaw, V. 2001 Celtic Art (from its Beginnings to the Book of Kells). London and New York: Thames and Hudson. Popovi}, P., and Jovanovi}, B. 2005 La spulture 13/378 de la ncropole de Pe}ine prs de Kostolac. Balcanica 35: 2334. Spasi}, D. 1992 Slu~ajni nalazi keltskog porekla sa lokaliteta ^air u Starom Kostolcu. Viminacivm 7: 521. Todorovi}, J. 1956 Praistorijska nekropola na Rospi }upriji kod Beograda. Godi{wak muzeja grada Beograda 3: 2759. 1972 Praistorijska Karaburma. Beograd: Muzej grada Beograda. Waldhauser, J. 2001 Encyklopedie Kelt v ^echch. Praha: Libri.

251

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iz arheolo{kih zbirki

MILICA TAPAVI^KI-ILI] CELTIC GRAVES FROM RUDINE IN STARI KOSTOLAC Summary In 1985, on the left bank of the Mlava, at the Rudine site (fig. 1) in Stari Kostolac, four Late Iron Age graves (Graves 710) were discovered. The grave goods, as well as the skeletons from all four graves were severely damaged by machinery. Nonetheless, it was possible, based on some grave goods (figs. 23), mostly fibulas, to date the graves to the beginning of the Late Iron Age. It seems clear that the Celtic necropolis at Rudine, together with the other nearby sites (Pe}ine, Repnjak, ^air), belonged to the Celtic population that dwelt in this area at the end of 4th and the beginning of 3rd century B.C.
Primqeno: 12. januara 2007.

UDC 903.5-03(=15)(497.11)6387

252