Vrste optereenj

s obzirom na trajanje:
... kratkotrajno
... dugotrajno
s obzirom na promjenjljivost u vremenu:
... udarno- (velika brzina dejstva sile)
.statiko (mala brzina mirno dejstvo optereenja)
... dinamiko(promenljivo po veliini i smeru
s obzirom na karakter delovanja sile:
... aksialno (istezanje ili pritisak)
... smicanje
... savijanje
... torzija ili uvijanje
F
F
F
F
F
F
F
Smicanje
Aksijalno
savijanje
Torzija ili uvijanje
NAPREGNUTO STANJE
Pri analizi unutrnjih sila koje se pojavljuju u kosom preseku
tapa optereenog na istezanje ili pritisak, pri jednoosnom napregnutom
stanju, u tim presecima istovremeno nastaju normalna i tangencijalna
naprezanja, i odgovarajue deformacije.

3
a) b) c)
I u najjednostavnijem sluaju napregnutog stanja pri
aksijalnom istezanju tapa uzrokom pojave
kritinog stanja materijala mogu biti kako normalni,
tako i tangencijalni naponi. Zato je vano znati koje je
od tih vrsta naprezanja odluujue u lomu materijala, tj. u
odnosu na koje od njih treba izvriti proveru vrstoe
materijala. Kod jednoosnog napregnutog stanja (a), npr.
pri aksijalnom istezanju, kada su glavna naprezanja:
provera vrstoe vri se prema uslovu:
NAPREGNUTO STANJE
A
F
1
= o
0
2
= o
0
3
= o
1 d
o s o
Ako dva od glavnih naprezanja nisu jednaka nuli (b), a to
je ravansko ili dvoosno napregnuto stanje ili kada sva tri
glavna naprezanja imaju vrednosti razliite od nule
troosno ili prostorno napregnuto stanje (c) pojava
kritinog napregnutog stanja moe biti izazvana raznim
kombinacijama vrednosti glavnih napona
1
,
2
i
3
.
Pri raznim odnosima naprezanja nastajae nova
posebna kritina stanja materijala.
NAPREGNUTO STANJE
Na osnovu teorije, laboratorijskih eksperimenata i prakse moe se
pretpostaviti nekoliko uzroka koji izazivaju lom materijala. Uzmemo li
sloen rad elementa konstrukcije i postavimo pitanje, to moe biti
uzrok poputanju odnosno lomu materijala, moe se dati niz
odgovora, odnosno hipoteza, kao:
a) poputanje materijala moe nastati ako naprezanje u
napregnutom stanju postigne vrednost najveih normalnih
naprezanja, koja je jednaka granici razvlaenja ,
b) poputanje se moe pojaviti kada deformacija postigne odreenu
vrednost najveeg izduenja tapa,
c) poputanje je mogue pri pojavi odreene veliine tangencijalnih
napona itd.
To su hipoteze teorije vrstoe.
NAPREGNUTO STANJE
Pri jednoosnom napregnutom stanju materijala rezultati koje
dobijamo proveravanjem vrstoe jednaki su nezavisno od teorije po
kojoj je izvreno proveravanje, jer jednoosno napregnuto stanje je
ona mera (etalon) pomou koje se ocjenjuje rezultat prorauna za
sve teorije. Pri dvoosnom odnosno troosnom napregnutom stanju
uslovi vrstoe e biti razliiti u zavisnosti od teorije po kojoj je
sprovedeno proveravanje vrstoe.
Prema tome, teorija vrstoe imaju zadatak da objasne uzroke loma
materijala koji se nalazi u sloenom napregnutom stanju i da na
osnovu zadanih mehanikih karakteristika materijala, dobivenih pri
aksijalnom istezanju ili sabijanju, postuliraju formule za proraun.
Kao kriterijum za kritino stanje plastinih materijala uzima se
pojava razvlaenja ili poputanja (pojava velikih permanentnih
deformacija), a za krte materijale lom (pojava naprslina).
NAPREGNUTO STANJE
Prema prvoj teoriji vrstoe, teoriji najveih normalnih naprezanja,
koju je prvi postavio Galilei, opasno stanje materijala nastaje u
trenutku kada najvea normalna naprezanja postiu opasne
vrijednosti.
Teorija najveih normalnih naprezanja pretpostavlja da i u optem
sluaju, kada su
1
,
2
i
3
razliiti od nule, treba uzeti u obzir samo
veliinu najveeg naprezanja na istezanje ili najveeg naprezanja na
sabijanje i da druga dva glavna naprezanja uopte ne utiu na
vrstou materijala. Odatle sledi da u toj teoriji nema razlike izmeu
proveravanja vrstoe pri jednoosnom i troosnom napregnutom
stanju.
Uslov vrstoe po Teoriji najveih normalnih naprezanja izraen je
nejednakou:
1 d
o s o
TEORIJA NAJVEIH NORMALNIH NAPREZANJA
Teorija najveih jednoosnih deformacija pretpostavlja da opasno
stanje materijala nastaje zbog najveih jednoosnih deformacija, kao
posljedica najveeg relativnog produljenja.
Prema toj teoriji koja se naziva i hipotezom najvee dilatacije
opasna relativna deformacija ne smije biti vea od doputene
relativne deformacije pri jednoosnom rastezanju ili sabijanju:
TEORIJA NAJVEIH JEDNOOSNIH DEFORMACIJA
max d
c s c
d
d
E
o
c =
ISTEZANJE I PRITISAK
EKSPERIMENTALNI REZULTATI
STATIKOG ISTEZANJA
TAPOVA
EKSPERIMENTALNI REZULTATI
Ispitivanje
mehanikih
svojstava
razliitih
materijala pri
statikom
istezanju vri se
u laboratoriju za
ispitivanje
mehanikih
svojstava
materijala na
kidalicama.
P
0
A
B
C
D

l
P
K
P
L
P
R
P
P
per
l
tot
l
EKSPERIMENTALNI REZULTATI
Slika prikazuje je takav dijagram istezanja za meki elik.
Karakteristine take u dijagramu oznaene su O, A, B, C i D.
Taka O odgovara poetku istezanja. Na odseku OA postoji
linearna zavisnost sile F od izduenja l.
Taka A je granica proporcionalnosti. Naprezanje u epruveti, u
tom trenutku, zove se granica proporcionalnosti, a odreeno je
relacijom
Deformacije epruvete u tom podruju veoma su male i mogu se
ustanoviti samo pomou specijalnih instrumenata (ekstenziometara).
A
F
p
= o
A
F
p
= o
EKSPERIMENTALNI REZULTATI
Taka B lei na liniji priblino paralelnoj osi produenja l. Taj
odseak krive opisuje stanje materijala kada izduenje raste a da se
ne poveava sila F i nastaje razvlaenje (poputanje) materijala.
Hookeov zakon vie ne vai. Pri tom se na spoljnoj povrini
epruvete, a posebno ako je prethodno ispolirana, mogu golim okom
primetiti kose linije, tzv sitne pukotine.
To su Luedersove linije. One su obino nagnute pod uglom neto
veim od 45 prema uzdunoj osi tapa. Njihova se pojava
objanjava kao posledica plastinih deformacija, iji uzrok uglavnom
lei u tangencijalnim naprezanjima.
P
R
P
R
P
K
P
K
F
K
a) b)
EKSPERIMENTALNI REZULTATI
Ako veliinu F
R
, pri kojoj nastaje razvlaenje materijala,
podelimo prvobitnom povrinom preseka epruvete A,
dobivamo naprezanje koje nazivamo granica razvlaenja (limit
of yield, yield stress)
A
F
R
R
= o
EKSPERIMENTALNI REZULTATI
Pri daljem optereenju materijal se ponovo suprostavlja delovanju
sile F i dijagram istezanja dobija oblik krive, iji se maksimum nalazi
u taki C. Pri tom maksimalnom optereenju pojavljuju se prvi
uoljivi znakovi raskida epruvete u obliku lokalnog suenja (grla)
epruvete koje pri daljnjem rastezanju postie svoju graninu veliinu
i nastupa raskid epruvete po najmanjem presjeku A
K
(taka D).
U tome trenutku epruveta ima ukupno izduenje l
tot
, koje se nakon
raskida poneto smanji, jer u razdvojenim dijelovima epruvete
nestaju elastine deformacije. Permanentno produljenje L
per
, koje
se izmjeri nakon raskida, naziva se apsolutno izduenje pri
prekidu, a odnos
zove se relativno izduenje pri prekidu.
L
L A
= c
EKSPERIMENTALNI REZULTATI
Oznaimo li sa F
L
najveu vrijednost optereenja koje epruveta
moe izdrati, a sa F
k
veliinu sile F u trenutku prekida, onda se
naprezanje,
naziva prelomno naprezanje na istezanje ili granica vrstoe pri
istezanju, ili zatezna vrstoa dok se naprezanje,
naziva vrstoa pri raskidu.
A
F
L
L
= o
k
k
k
A
F
= o
EKSPERIMENTALNI REZULTATI
Pri relativnom usporeivanju svojstava razliitih materijala treba
iskljuiti iz razmatranja apsolutne dimenzije epruvete. Zato se
dijagram rastezanja, koji se dobiva na kidalici, transformira u
odgovarajui = f(), u koordinatama:
pri emu taj novi dijagram ima isti oblik ali je prikazan u drugom
mjerilu.
l
l
A
c =
A
F
= o
Ako ordinate
dijagrama rastezanja
podijelimo povrinom
presjeka koja
odgovara trenutku
ispitivanja, dobit emo
dijagram stvarnih
naprezanja. Takav je
dijagram prikazan na
slici crtkanom linijom s
maksimalnom
ordinatom k u trenutku
raskida. On pokazuje
intenzivniji porast
deformacija u blizini
"grla" epruvete.

0
A
B
C D

P
D
EKSPERIMENTALNI REZULTATI
S obzirom na relativno
izduenje pri kidanju,
materijali se dijele na
plastine i krte. Za
prve se obino uzima
da relativno izduenje
iznosi > 5%, a za
druge < 5%. U
plastine materijale
ubraja se meki elik,
bakar itd., a u krte
kaljen elik, lijevano
eljezo, kamen, beton
i sl.
0 0,1 0,2 0,3 0,4
2000
4000
6000
kp
cm
2

1
2
3
4
EKSPERIMENTALNI REZULTATI
Na slici prikazani su dijagrami rastezanja razliitih materijala, koji
karakteriziraju njihova mehanika svojstva.
1 kriva za meki elik,
2 kriva za tvrdi ugljini elik,
3 kriva za legirani elik i
4 kriva za bronzu.
Iz dijagrama se vidi da tvrdi ugljini elik ima visoko prelomno
naprezanje pri malom relativnom izduenju i slabo izraenoj granici
razvlaenja; legirani elik ima veliko relativno izduenje pri dovoljno
visokom prelomnom naprezanju, dok granica razvlaenja uope ne
postoji; bronza pak ima veliko relativno izduenje pri malom
prelomnom naprezanju.
PUZANJE MATERIJALA
Oznaimo sa
0
deformaciju epruvete zbog samog optereenja i
nazovimo je poetnomdeformacijom.
Promjena poetne deformacije uslijed trajnog djelovanja
konstantnog optereenja zove se efekt naknadnog djelovanja.
Pri dovoljno visokoj temperaturi (koja je razliita za razliite
materijale) to naknadno djelovanje igra vanu ulogu. Za elik i
lijevano eljezo ta temperatura iznosi oko 300C, dok se npr. kod
obojenih metala (cink, aluminij) efekt naknadnog djelovanja moe
primijetiti ve na normalnoj temperaturi (oko 20C).
PUZANJE MATERIJALA

0
t
A
B
C
I
II
III

PUZANJE MATERIJALA
Veliko praktiko znaenje ima neelastini efekt
naknadnog djelovanja, koji se naziva puzanje, jer se pri
tome mogu pojaviti plastine deformacije, koje znadu
postii vrijednosti nedoputene za normalno
funkcioniranje promatranog elementa maine.
Ovdje valja istaknuti da se puzanje moe pojaviti kako
pri elastino-plastinoj, tako i pri elastinoj poetnoj
deformaciji
0
.
PUZANJE MATERIJALA
U uskoj vezi sa pojavom puzanja je pojam trajne vrstoe elementa
maine odnosno konstrukcije.
Mnogi elementi maina ili konstrukcija rade na visokoj temperaturi
(cevovodi za paru, lopatice turbina razni elementi postrojenja
hemijske industrije).
Zahtev trajne vrstoe takvih elemenata nalae konstruktoru da
deformacija elementa za sve vreme njegove upotrebe ne sme
premaiti vrednosti predviene za njegovu normalnu eksploataciju
(npr. = 0,002 za 10 000 radnih sati).
RELAKSACIJA-OPORAVLJANJE
Relaksacija. Ako epruvetu nakon izduenja, posle
zavrenog procesa optereenja uvrstimo tako da
dobijena poetna deformacija
0
ostane nepromenjena,
uticaj poviene temperature i vremena manifestovae se
u smanjenju naprezanja u epruveti.
Ta se pojava naziva relaksacija, a objanjava se time to
se elastina deformacija, koju je epruveta dobila pri
optereenju, postepeno pretvara u plastinu deformaciju.
Hukov zakon
c = o E
modul elastinosti materijala (Jangov modul)
o =
c
o
= tg E
7
10 1 . 2 E =
N/cm
2
L
L
E
A
F A
=
AE
FL
L = A
Aksialna i poprena diletacija
Poprena diletacija
c = c
p
.........je Poasonov koeficijent i ima vrijednost 0.3 za elike
Kod konstrukcija ne sme se dozvoliti da optereenje pree granicu
proporcionalnosti da ne bi dolo do deformacija. Zbog toga se definiu
pojmovi dozvoljenog napona
d prop
o s o
d prop
t s t
Stepen sigurnosti
d
m
R
R
= v
10 do 3 = v
Izduenje usled temperature - toplotne diletacije
t L L A o = A
....koeficijent temperaturne diletacije i iznosi za elik 12.5 10
-6 o
C
-1
Normalni napon je
t E
L
t L
E
L
L
E E A o =
A o
=
A
= c = o
Aksialna sila
t AE A F A o = o =