Trklerin ve Byk Bozkrn Kadim Tarihi

eviren Dr. Zeynep Balan ZER

zetleyen Gven Beker

Bilim Adam Murat Adji, Moskovada yaayan, Trk soylu bir halk olan Kumuklara
mensup bir Trk yazardr. Bu kitap, Trkler in ve Byk Bozkrn, bir baka deyile
Det-i Kpakn tarihini anlatmaktadr. Vatanmz Bozkr, beiimiz ise, Altay diyor
Murat Adji. Bu kitap Trk halkn, Trk halknn Altaydaki hayatn ve sonra da
Avrasya ktasnn nasl iskn edildiini, yani az bilinen dnya tarih hadiselerini,
kadim Trklerin hayatn ve geleneklerini, baarlarn, zaferlerini ve malubiyetlerini
anlatmaktadr.
Bilindii zere, Sovyetler Birlii dneminde, Trk Dnyas ile ilgili ilm aratrmalar
yapmak asla mmkn deildi. Buna karlk skitler konusu, onlarn yerleim
blgeleri ve mezarlklar aratrmalara akt; ancak skitlerin hangi dilde
konutuklar ve nereden geldikleri konusu gene de aratrmalara kapal idi. Bu
kitapta skitlerin Altaydan g eden Trkler olduu tartlmaz bir gerek olarak
gsterilmektedir.
Murat Adji, Kpaklar adl bu kitab ocuklara; onlarn anne ve babalarna ithaf
etmektedir. Bu ok nemli bir unsurdur; nk eitim ve retim aileden
balamaktadr. Aile, bir toplumun temelini oluturmaktadr.

GR
Trk dillerinde konumu ve konuan insanlarn says milyarlarla ifade edilir. Bu
insanlar, Karl Saha dan (Yakutistan) Orta Avrupa ya, Sibiryadan scak Hindistana
kadar byk bir corafyaya yaylmtr. Afrika da bile Trke konuan yerleim
blgeleri bulunmaktadr.
Gerekten, Trk Dnyas ok byktr. Bu byk dnya bilmecelerle doludur
Azeriler, Altayllar, Balkarlar, Bakurtlar, Gagavuzlar, Kazaklar, Karaimler, Karaaylar,

Krgzlar, Krm Tatarlar, Kumuklar, Tofalar, Tuvinler, Uygurlar, zbekler, Hakaslar,

uvalar, orlar, Sahallar Hemen hepsini bir rpda hatrlayamazsnz da.
Tofalar, ssz Sibiryann bir kuytu yerinde bulunan sadece iki- kyde yaamaktadr.
Ama en eski ve en saf Trk dilini, belki de Tofalar muhafaza etmilerdir. Asrlar boyu
baka halklarla ok fazla bir mnasebete girmeden srdrlen bir hayat; dolaysyla
dillerinin bozulmasna ve baka dillerden kelimelerin karmasna hibir sebep
olumamt.
Akraba olmakla beraber, gene de zel ve nevi ahsna mahsus pek ok zellie sahip
olan onlarca halk Trk Dnyas iinde bir araya geliyor. Baz zamanlar ayn kelimenin
farkl halklarda tamamyla farkl anlamlar ierdiine ahit olursunuz. Bu gayet
tabiidir. Ayrca bu durum, Trk dillerinin snrszln, hayret ettiren sadeliini ve
kadimliini de gstermektedir.
Bir zamanlar btn Trkler, herkesin anlad ayn dili konuuyordu. Bu dilin
lehelere ayrlma sreci gnmzden yaklak iki bin yl nce balamtr. Edeb dilin
balangcn bu ortak dil oluturmutur. ou devletler de o alarda bu ortak Trk
dilinde yazyor ve konuuyorlard.
Dnyada kendilerinin Trk soyundan geldiini bilmeyen baz halklar bile mevcuttur.
Bu insanlarn yzleri, elbette eskiden olduu gibi, atalarna benziyor; tersi de
olamazd. Mesel, Avusturyallar ve Bavyerallar, Bulgarlar ve Bonaklar, Macarlar ve
Litvanyallar, Polonyallar ve Saksonlar, Srplar ve Ukraynallar, ekler ve Hrvatlar,
Burgunlar ve Katalonlar Nerede ise hepsi de kadim Trkler gibi ! mavi gzl,
kumral ve gemiten kalma hibir eyi hatrlamayanlar. Acayip !
Buruk bir hikye. Maalesef, buruk ve hznl bir hikye haline getirilmi bir tarih,
daha dorusu sonu getirilememi bir tarih hikye. Bu hikyede Kozaklarn yeri ise
ok zeldir. Millet mi, kabile mi, belli deil. Onlardan gerek tarihleri gizleniyor. Bu
sebeple, Kozaklar tarihin bir kesinde kaybolanlardandr.
Kendilerini Slav olarak bilen, fakat anadili olan Trkeyi unutmayanlardandr. Baz
Kozak blgelerinde onlar bugn bile eskiden olduu gibi ana dillerinde konuuyor.
Geri buna ana dilimiz demiyorlar veya diyemiyorlar; ama bu bizim ev dilimiz
diyorlar !

MLLET NEDR?
Bu dnyada ok farkl milletler yaamakta. Says tam olarak ne kadar belli deildir.
Kime millet diyebiliriz? Millet denilen sosyal kavram sadece bir lkede yaayan
insanlar topluluu deildir. Bir insan topluluu sadece bir araya gelip, fakat ortak bir
tarihi olmadan, baka bir deyile ortak bir gemii olmadan ve ortak bir atadan
gelmemilerse kendilerini bir millet olarak adlandramazlar.

Bir milletin olumas asrlar boyu sren bir vetiredir. Bu, pek ok sebebe ve bazen
beklenmedik durumlara bal olan tarih bir sretir.
Kadim zamanlarda insanlar birbirine dikkat etmeyi, birbirini gzetlemeyi
renmilerdi. Yava yava insanlk tarihinde, milletlerin medeniyet ve hayat
tarzlarnn mnasebetlerini ve farkllklarn ieren bilgiler birikmeye balamtr. Bu
bilgiler daha sonra ayr bir bilim daln oluturdu. Bu bilim dalnn ad Etnografya.
Etnos kelimesi millet ve kabile anlamna gelmektedir ki, etnografya da dnya
milletlerini aratran bilim daldr.
Etnografyann olumas bir tesadf deildir. Bir devlet iindeki veya komu devletler
arasndaki kavgalarn ve savalarn, bir anlamazlk zerine balad oktan dikkat
ekmekteydi. Bundan dolay etnografya bilgileri ok nemlidir. Bu bilgiler, dnyada
bar salamak asndan nemli bir yer tutmaktadr. Bu, barn ve dostluun
temelidir!
nsanlara, dier insanlar arasnda doru ve huzurlu yaamay retir.

NEDEN FARKLI KONUUYORUZ?

Dnya milletlerini, ncelikle dilleri farkl klmaktadr. Dil ve yaz, insan hayatnda en
nemli unsurlardr. Her milletin kendi dili, kendilerine has konuma ve dnce tarz
mevcuttur. Etnografya bilimi bunu vurgulamaktadr. Bilimin olmad eski
zamanlarda dillerin nasl olutuunu efsaneler anlatr.
Efsaneye gre, eski zamanlarda insanlar ayn dilde konuuyorlard. Ama bir gn
byk bir tufana maruz kaldlar. ok az kii kendini kurtarabildi. Bu afetin ykc ve
yok edici tesirlerine kar, insanlar Babilde gkyzne uzanan bir kale ina etmeye
baladlar. Bu hareket tanrlarn kzmasna sebep oldu. Tanrlar kaleyi ykarak imha
ettiler. nsanlarn tekrar bir araya gelip anlamalarna mani olmak iin Tanr, dilleri
kartrp insanlar yeryzne datt. O gnden balayarak her millet ancak kendi z
dilini anlayabiliyordu. Efsaneye gre, gya milletler bu ekilde olumutu.
Eer bu efsaneyi kabul edersek, yetimi ormanlarn bulunduu yksek dalk
blgede, dnyann gkyzne en yakn bu yksek ve temiz yerinde, bir milletin
ortaya km olmasna ilgimizi teksif etmeliyiz. Bu gzel ve efsanev yerin, bu ebed
yurdun ad Altay. Dnyann en gzel yeri. Canlara can katan bir yer.
Altay kelimesinin anlam nedir? Bazlar imdi bu ad altn dalar olarak tercme
ediyor. Bu yanltr. Kadim Trkler bu sze farkl anlam veriyorlard. Onlar Altay ,
daha dorusu vatanlarn atayurt ve kutsal bir yer olarak adlandryorlard.
Eski zamanlardan beri buralarda konuulan dil Trkedir. Bu dili nce inliler
duymutu. inliler ilk defa bu kavmi Trk veya Tk olarak kaydetmilerdir. Bu

kelime ince sert, gl anlamna gelmektedir. inlilerin kuzey komusu olan,

sarn ve mavi gzl Altayllar, asker bilgileri ve gleriyle temayz etmilerdi.

ASIRLARIN KARANLIINDAN GRNENLER

Elbette etnograflar iin in vakanvislerinin bilgileri ok nemlidir. Ama sadece

onlarn verdii bilgileri esas almak doru deildir. Vakayinameler de tpk insanlar
gibi baz eyleri abartabilirler. En drst insan bile baz olaylarn akn tam
bilmediinden, istemeden de olsa abartarak hata yapabiliyor.
Eski inliler, uydurma hikyeleri kullanarak, sadece duyduklarna dayanan ve temeli
olmayan eyleri yazyorlard. Bilindii gibi, Trkler, o dnemlerde in yurdunu
tamamen istil etmiti. n ve jou mparatorluu hanedannn gurur kayna olan
byk in ordusu, Trkler tarafndan malup edilmiti. in mparatorluu, Trklere
ba emek ve hara demek zorunda kalmt. Belki de bundan sonra, in in
komusu olan bu millet iin, sert ve ok gl anlamna gelen kelime, yani
Trk sz ortaya kmaya balamtr. Baka bir deyile yenilmez Acaba inliler
bylece kendi yenilgilerinin mazeretini mi aryorlard ?!
in vakayinamelerinde Trklerin d grnndeki farkllklar da ifade edilmektedir.
Bu bilgiler ne kadar gvenilir? Kadim Altay sakinlerinin salarn sar ve gzlerini
mavi olarak ifade ediyorlard. ince Tk veya Dinlini demekteydiler. Bilindii
gibi inde Trklerin bu d grnne sahip baka insanlar mevcut deildi.
Vakanvislerden biri Trklerin maymunlara benzediini yazyor. Baka bir
karlatrma unsuru bulamadndan yazm olabilir. Kendince gney in de
yaayan mavi maymunlarla gk mavisi gzlere sahip Trkler arasnda bir arm
unsuru bulmaktadr. Trk milletinin dier bir ksm, yani Altayn dousunda
yaayanlar hakknda ise, inliler farkl eyler yazyorlard. inliler, onlarn d
grnlerine fazla dikkat etmiyorlard. nk grnleri kendilerine tandk
geliyordu.
Bir millet, fakat iki yz m? Evet, tek kelimeyle byle. ada bilim adamlar, in

vakanvislerinin bu bilgilerinin doru olduunu mkemmel bir ekilde ispatlamtr.

nl Akademik Mihail Mihailovi Gerasimov un bu srete zel bir yeri vardr.
Gerasimov, kadim mezar kazlarnda bulunan kafatasnn ve kemiklerin incelenmesi
neticesinde, lm bir insann yzn ve figrlerini yeniden ekillendirmeyi
renmitir. Gerasimov, en kk ayrntlarna kadar insan yzn yeniden ina
etmeyi baarmtr.
Nasl? Bu da bir bilim mi? Elbette ! Bu bilimin ad Antropolojidir. Gerekten
antropoloji mucizeler yaratan bir bilim daldr. nsan portrelerinin tam ve doru
oluu, almann mkemmelliini gzler nne sermektedir. Mesel bilgin,
mazideki nl kiilerin baz tasvirlerini yeniden canlandrd. Mesel, Rus ar van
Grozny, amiral Uakov, byk Trk hakan ve astronomi bilgini Ulubek in
portrelerini yeniden yapt.
Mihail Mihailovi Gerasimov, baz mehur kiilere ait heykelleri eski Trklerin
mezarlndaki kurganlarda bulunan kafataslarn esas alarak yapmtr. O pek ok
Trk tipini yeniden canlandrd Bu yzlere bugn de baz ehir ve ky sokaklarnda
rastlayabilirsiniz. imdi biz Trklerin Altay a nasl yerletiini renmeye
alacaz.

ALIMA ODASININ SESSZLNDE YAPILAN KEF

Arkeoloji, mazideki insan topluluklarn binlerce yl nce brakt madd izlere
dayanarak tarihi aratran ilimdir. Kadim Altay oktan beri limlerin dikkatlerini
zerine ekmitir. XVIII. Yzylda buralarda, meskn olmayan yerlerde tesadfen,
eski yerleim blgeleri, dnyada benzeri olmayan byk kurganlar, abideler, saray
ykntlar, heykeller, mezarlklar ve mezar talar bulunmutur.
Eski ressamlar tarafndan kaya zerine yaplan resimler ve esrarengiz yaztlar
limleri hayrete dryordu. Her ey ok mkemmel bir ekilde muhafaza
edilmitir! Fakat o gne kadar aratrlmamtr.
Bu, paha biilmez hazine hangi millete aittir? Bu blgede kim yaamtr? Bu sorular
uzun zamandr cevapsz kalyordu. Sr dolu bir duman, Kadim Altay kaplamaya
devam ediyordu.
Akademik unvan Rusya da Profesrlkten sonraki bir ilm derecedir.
Danimarkal Prof. Vilhelm Thomsen arkeologlarn yapamadn yapt. Her ey,
Altaylardan uzaklarda sessiz sedasz bir alma odasnda gerekleti. Danimarka da
yaplan bu keif 15 Aralk 1893 tarihinde, resm olarak dnyaya iln edildi. Prof.
Thomsen, tartlmaz bilgileri ieren beyannamesini Danimarka Kraliyet Bilim Vakfna
sundu.
Btn dnya Kadim Altay da yaayan ve gya kaybolan milletin srrn renmi
oldu. Profesr, Kadim Altayda kayalar zerindeki esrarengiz yazlar mkemmel bir

ekilde deifre etmiti. Thomsen, bu yazlarn Trk dilinde yazlm olduunu

ispatlad. Trklerin vatan ve Trk milletinin beii Kadim Altaydr.
Daha sonra in vakayinameleri de bulundu. Bunlarda da Altay da yaayan Trkler
hakknda bilgiler vard Trk tarihi zerindeki sis perdesi sanki XIX. Yzylda alm
gibi gzkyordu. Ama hayr. Gene olmad. nk limlerin almalarnn arasna
siyaset girdi; araya gerei gizlemek isteyenler girdi.

TALARIN DL
Siyasetiler iin tarihi tahrif etmek ok kolay ve ayn zamanda nemli bir i haline
gelmitir. Profesr Thomsenin doruluu tartlamaz beyannamesini bile dikkate
almadan sanki hi olmam gibi davrandlar.
Arkeolojik bulgulara gre, Altayda ilk kabileler bundan iki yz bin yl nce ortaya
kmt. Bu kabileler gneyden, Hindiin tarafndan gelmiti. Asyann en eski
yerleim blgeleri de orada bulunmutur. Bu yerlekelerin tarihi yaklak olarak bir
milyon yla dayanmaktadr.
Altay dalar kadim insanlar tarafndan neden bu kadar seviliyordu? Sebep, tabiatn
gzellikleri mi? ok kk ihtimal Emniyetli oluunu ve beslenme artlar asndan
uygunluunu ileri srsek belki de daha doru olur.

Her ey, son derece basit bir olayla balamt. ok sk grmeye alk olmadmz
limlerden biri olan, arkeolog Aleksey Pavlovi Okladnikov, bir gn Gorno-Altaysk
ilinde bir parkta dolayordu. Kk Ulalinka Nehri boyunca, patikada dnceler
iinde gezerken, nehir boyunca sada solda dalm talardan biri gzne arpt.
Ta kaldrd. te bu bir keif idi. Bu an Bu andan sonra her ey deiti.
Okladnikov, btn dnya tarafndan tannan bir lim oldu.
Bu ta, ilkel insanlarn kulland tatan bir alet idi! Bu keif tesadf deildi.
Okladnikov, btn hayat ile bu kefe kendisini hazrlamt.
lk a insan, tatan kesici alet yapmak iin, akln bir tarafn sivriltmiti. Nehir

sular bir ta bu ekilde sivriltemezdi. Bunu ancak insan yapabilirdi. Gerek arkeolog
binlerce tan arasnda tek olan o ta mutlaka grr.

Okladnikov, Ulalinka Nehrinin yanndaki tepeye bir aratrma grubuyla geldi ve kaz
ilerini balatt. Her akam bando alnan ehirdeki bu bahede, ilk insanlarn
yaad en eski yerleim yerlerinden biri bulunmaktayd. Hayretler iinde kalan
insanlarn gz nnde maaray atlar. Bylece Altaydaki ilk a insannn en eski
yerleim blgesi bulunmutu. Bu yere, yaknnda akan Ulalinka Nehrinin adndan
dolay, Ulalinka ad verildi.
Daha sonra ilk a insannn Altay da yaad dier yerleim blgeleri de bulundu.
Tatan yaplm baltalar, baklar, ok ular, baka eyalar ve eserler Altay artk
mehur olmutu. Btn dnya Altayn sesini duydu. Baz arkeolojik buluntular o
kadar nadir rastlanan cinstendi ki, gren pek ok limi bile artyordu. Dier
yerleim blgelerinde rastlanan buluntulardan ok farkl idi. Mesel, tatan yaplm
baklar ve hanerler bir tra ba kadar keskindi. Onlarla rahatlkla tra
olunabilirdi. ada insan bile bu kalitede tatan aletler yapamazd. nk bunlarn
yaplmas iin de aletler ve tezghlar lzmd.

Altayllar ise, hibir alet ve tezgh kullanmadan yapabilmilerdi. Nasl yapyorlard?

Bunun aklamas ok basittir. Geri, bu basit dehay anlamak iin arkeologlar
fizikilerden yardm istemi ve birlikte deneme yapmlard. Bu sorunun cevabna
birlikte ulamay baardlar.
Meer Altayl ustalar, ilk a insanlarnn yapt gibi ta dier bir tala

ilemiyorlarm. Altayllar ta ate ve suyla iliyorlard. Dolaysyla onlarn yaptklar

aletler dnyada tek rnektir.

Elbette, byle cidd bir ileme her ta dayanmazd. Ancak bu ilem iin ok nadir
bulunabilen nefrit ta (yeim) kullanlabilirdi. Siyah damarlaryla bu yeilimsi
mineral, yksek dayanm zelliine sahiptir. Altay da nefrit kaynaklar mevcuttu.
Altay sakinleri de bunu kefetmi ve kullanmt.

ALTAYDAN LK G
Kadim Altaydaki maara hayat binlerce yldr devam ediyordu. nsanlar geimini
eskiden olduu gibi avclk ve balklkla salyordu. Ama gene de sakin grnen bu
hayatta baz deiiklikler oluyordu: Mesel arkeologlar metalden yaplm eyalara
rastlamaya baladlar. Bu eyalar bronzdandr, yani bakr ve kalayn karmndan.
Demek ki, Kadim Altay da ta devri yerini bronz devrine brakmtr. Artk bronzdan
yaptklar baltalarla aa kesebiliyorlard!
Aa kesmek, sanki byk bir i mi diyebilirsiniz! ncelikle tabiatn gcne ballk
sonsa ermitir. nsan maaradan kmt! Artk kendisine ev yapabilirdi. Demek ki
artk aatan scak evler ina etmeyi renmiti. Bu ahap evlere kuren ad
veriliyordu.
Kuren zel bir ev tipidir. Bu evlerin penceresi, kaps ve tahta kapl zemini yoktu.
Sadece duvarlar ve ats vard. Duvarlar dtan toprak dolgu iine alnyor veya
yerin altna gmlyordu. Kurenler yukardan sekizgen olarak grnyordu.
Kurenlerin girii dou ynnde idi. Bu asrlar boyunca srecek bir Trk geleneidir.
Bildiimiz kap yerine deriden yaplm bir perde asyorlar, zemini de kuru ot veya
samanla kaplyorlard. Kurenlerin ortasnda bir ocak bulunurdu. Dumann kmas ve
n girmesi iin atda bir baca delii alyordu. En souk havalarda, ayazlarda
bile bu kurenler scakt.
Eski insanlar, kurenler ina ederek, daha dorusu yeni kyler ina ederek, yava
yava Altay vadilerine doru alyorlard. Tomruktan yalm evler phesiz
Altayllarn rndr. Bu keif, ilk a insanlarn maaralardan geni dnyaya
kartan byk bir keiftir.

O alarda baz kabileler Altaydan kuzeye doru, Ural a gitmilerdi. Buraya

geldiklerinde bilgilerini de getirmilerdi. Ural da da ayn tarz kurenler ina
ediyorlard. Ormanlarda ve nehir kylarnda yeni kyler kurulmaya balanmtr. Bu
izler bugne kadar muhafaza edilmitir. Altay evleriyle hemen hemen ayndrlar. Ev
eyalar, alma aletleri ve dier pek ok eyalar da ayndr.
Arkeologlar, Ural da o alardan kalan ehir izlerine de rastlamlardr. Demek ki,
Altayda da buna benzer ehirler olmutur. Kadim Altay ehirleri biliniyor. Ama bu
ehirlerin hi aratrlmadn da byk bir esefle belirtmek istiyoruz.

Ama her eye ramen bu ehirler vard! Bugne kadar Ural da en iyi aratrlm
Arkaim ehrinin tarihi be bin yla uzanmaktadr. Arkaim ehrinde metal ileme
ustalar yayordu. Arkaim ehrinin hemen hemen her avlusunda bir metal ileme
oca vard. Bu ocaklar gece gndz snmeden alyordu. Ural sakinleri yaptklar
bu rnleri Altay a gtryorlard.

Altaydan gelen kabileler Uralda koloniler halinde yayorlard. Zamanla bir ksm
daha ileriye, iklimi yumuak ve tabiat zengin olan batya gittiler. Hl bir devlet
olmayan, ama gelecekte kurulabilecek bir devletin halkn oluturacak her koloni
veya kabile, asrlar boyu kalacaklar, yerleime uygun yerler aryordu.
nsanlarn hayat tarzlar gibi, dilleri de asrlar boyunca deiikliklere uruyordu.
ou jest ve mimikten oluan basit konuma tarz ile anlamak ok zor oluyordu.
Sesler dili zenginletiriyordu, fakat bu dil, ancak ayn kabilede yaayanlar tarafndan
anlalabiliyordu. nceleri basit de olsa sadece ayn dili bilen insanlar, zamanla
birbirlerini anlamaya balamlardr.

Bir milletin oluumu tahmin edilemeyecek kadar uzun bir sretir. phesiz, her
kabile bir millet oluturamaz.

KADM ALTAY IN KEF

Altay ile ilikisini kesmeyerek, ara sra oraya, z vatanna uramay ihmal etmeyen o
Ural muhacirleri de belki Trk olarak adlandrlmlardr. Zaten Altayllar da yle
adlandrlmakta idi. Gene de bu fikir tartlabilir.
Arkaim, Sintat ve dier Ural ehirleri hretin zirvesinde iken, Altay glgede
kalmt. lk kahramanlar, sarp dalardan ve yol vermez ormanlardan geerek yollar
ayorlard. Zapt olunamaz, ormanlarla kapl dalara tayga demilerdi. Tandk bir
kelime deil mi? Bugnlerde bu kelime hemen her yerde biliniyor. Ama bu
kelimenin nereden geldiini, nasl ortaya ktn dnenler ok az.
lk gmenler nasl seyahat ederdi? Rastgele mi yol alnrd? Kesinlikle hayr. Onlar,
yolunu gnee gre tespit ederlerdi. Gkyzndeki yldz haritasn okumay
renmilerdi. ok iyi bildikleri nehirleri pusula gibi kullanarak, yollarn tespit
ediyorlard. nk onlar, nehirlerin nerede doduunu ve nereye aktn ok iyi
biliyorlard. Kadim dnemlerde Altaylardaki nehirlerin zel adlarnn olmad
ortadadr. Bilim adamlarnn tahminlerine gre, nceleri btn nehirler sadece
Katun diye bir kelime ile adlandrlmtr.
Sonra bu eski ad, Katun ad muhafaza edilerek, Altaydaki byk ve nemli nehire,
Katun Nehrine zel ad olarak verilmitir. Beyaz karl tepelerden balayan dier bir
nehir ise, Biya diye adlandrlmtr. Asrlara dayanan bu eski adlar coraf
haritalarda ebed izler brakmtr.
Biya ve Katun nehirleri coku ile dalardan, vadilerden geerek, Kuzey Buz Denizi
ne kadar akan, baka bir byk ve geni nehirle, Ob Nehriyle birlemektedir.
Dikkat edilirse, bu adlarn hepsi,Trk kkenlidir! Biya ve Katun kelimelerinin Trk
dilinde karl bey ve hatun ; Ob kelimesi ise nine anlamna gelmektedir.

Demek ki, dalarn, nehirlerin ve gllerin adlarn, yani coraf adlar inceleyerek, bir
millet hakknda ok ey renebiliriz. Bu da bir ilimdir. Bu bilim dalna Toponimi
denilmektedir. Bu alandaki uzmanlarn says bir elin parmaklarndan biraz fazladr.
nk, bu alanda alan bir bilim adamnn tarih, corafya, dil ve etnografya gibi
ilimlerde derin bilgilere sahip olmas gerekir. Hemen hemen her eyi bilmek
zorundadr.
Eduard Makarovi Murzayev bir toponimi uzmandr. Murzayev in Trk Corafya
Adlar isimli kitab, Altayn ve Avrasyann pek ok srrn aklamtr. Bu kitab
okuduktan sonra, corafya atlasna baka bir gzle bakmaya balyorsunuz. Mesel,
herkes tarafndan bilinen Yenisey Nehrinin ad ok ey ifade etmektedir. Bu nehrin
kylarnda Altayllara ait ok eski, pek ok yerleim blgesi bulunmutur. lk
Trklerin millet olarak tam buralarda grndne dair rivayetler muhafaza
edilmitir. Trkler bu nehri, Anasu diye adlandrmlard. Bu da Ana Su
demektir.
Eski Trklerde nehir ile, baka bir deyile, su kavram ile ok ey ifade edilmektedir.
Mesel, yeni domu bir bebei nehrin buz gibi souk suyuna daldrp kartyorlard.
Bebek hl yayorsa salkl demekti; deilse kimse fazla zlmyordu. Millet
saln buna borluydu! Gl anlamna gelen Trk kelimesi buradan gelmi
olamaz m?
Dnyann en derin ve en temiz gl Baykaln ad ile bu adn eski dildeki anlam
oktan unutulmutur. Kadim Trklerin dilinde bu gln adnn anlam, kutsal gl
idi ve insanlar ona gururla Bay Gl diyordu. Baykal dalarndan doan nehir ise,
her eyini, eski adn da tarihini de kaybetmitir. Bugn, bu nehrin ad Lena. Halbuki,
bu nehrin eski ad li idi, yani doulu. li Nehri kadim Altayn en dousundaki
nehir idi. Altay soyundan gelen baz insanlar, zor gnlerde evlerini bu nehrin
kylarnda yapmlard. Eski zamanlardan beri bu havzada Trk dilinde konumalar
duyulmaktadr.
Saha-Yakutistann geni topraklar bugn bilinen kadim Trk Dnyasnn en gerek
ve nadir hazinelerinden biridir. Kadim Altay, tam olarak Bay Gl den ve SahaYakutistan dan balyor ve uzaklara, yani batya, Avrasya bozkrlarna kadar
uzanyordu.
Toponimi, net ve doru bir bilim daldr. Her milletin kendine has bir adlandrma
slubunun var olduu anlalmaktadr. Mesel, Trkler dalara bir ad veriyordu, ama
bu ad ktlklere ve felketlere yol aabilir diye telffuz edilemiyordu. Dolaysyla
ayn dan bazen iki, hatta ad olabilirdi Dalarn koruyucularna irin gzkmek
ve onlarn gzne girmek iin insanlar kurbanlar kesiyordu.

Kadim Trkler, baz dalarn tepesinde obo mabetleri kuruyorlard. Gnahlarndan

arnmak iin buraya kurbanlar getiriliyordu. Baz Kadim Altay dalarnn adlarnda
Obo kelimesi de bulunuyor. Mesel Obo-Oz, Obo-Tu. Gnahkr kii zirveye,
gnahnn byklne uygun lde bir ta getirmek zorundayd. Obo ite bu af
talarndan kuruluyordu.

Kadim Trkler, dalar kutsallatryor ve aff da buralardan umuyordu. Altayllar her

da deil, sadece kutsal dalar ziyaret ediyorlard. Bir da nasl kutsal saylyordu?
Neden? Elbette, bugn bunu kimse hatrlamyor.

tepeli Smer Da her zaman iin ok nemli olmutu. Bu da, dnyann, yani
Merunun merkezidir. Buras Kadim Altayn en kutsal yeri idi. Kimse burada yksek
sesle konumazd. Hi kimse bu dan etrafnda ava kamazd. Otlarn
koparamazd. Aksi gnah saylyordu. Sonra daha baka kutsal zirveler olduu da
renildi: Borus, Tanr Han, Kaylas Bayramlarda bu kutsal dalarn eteklerinde
binlerce insan bir araya geliyordu.
Kadim Trkler senede bir defa am Bayram yapyorlard. am Bayram bykler ve
ocuklar iin ok beklenen bir bayramd. Bu gelenek de unutulmad.

AM BAYRAMI
Altay da am aacnn her zaman esrar dolu bir gzellie sahip olduu kabul

edilmitir. am aac eski zamanlardan beri Trklerde kutsal saylyordu. Bu aacn

eve girmesine izin veriyorlard. -drt bin yl nceleri, yani insanlarn ok tanrl
dinlerin tanrlarna inandklar alarda, am aacn ululamak iin bayramlar
yapyorlard. Trenler tanrlarn ve ruhlarn dinlenme meknnda yaayan, Yersu ya
ithaf ediliyordu. Yersunun yannda aksakall lgen vard. lgen, yeraltndaki altn
itli altn saraynda, altn bir tahtta oturuyor, gsterili krmz bir kaftan giyiyordu.
Gne ve ay onun emri altndayd.

am bayram kn tam ortasnda, 25 Aralkta balyordu. Bu tarihte gn geceyi

yeniyordu. nsanlar lgene dua ediyor ve iade edilen gne iin teekkr
ediyorlard. Dualarnn kabul edilmesi iin de, lgenin ok sevdii bir am aacn
sslyorlard. Eve getirdikleri am aacnn dallarna parlak renkli, kurdele benzeri
bezler balyorlar ve yanna da hediyeler yerletiriyorlard.
nsanlar gnein karanl yenmesini kutluyor, bunun iin btn gece eleniyorlar,
Koraun, koraun diye naralar atyorlard. Bu bayramn ad Koraun idi. Bu kelime,
eski Trk dilinde azalsn anlamna gelmektedir. Gece azalsn, gn uzasn diye
baryorlard.
am aac lgenin aac olarak adlandrlyordu. am aac bir mzrak gibi lgene
yukary, yani doru yolu gsteriyordu.
Rusadaki ylka kelimesi yol yani Trke deki yol kelimesinden domutur;
Ylka Rusa da am aac demektir.
Aradan asrlar gemesine ramen bu eski bayram unutulmad. Geri lgenin ad
deiti; Ded Moroz 3, Santa Klaus veya Noel Baba oldu. Ama onun bayramdaki rol
ve kyafeti hi deimemitir. Kaftan, apka, kuak ve keeden yaplm izmeler,
yani Ded Moroz un btn kyafeti Kadim Trklere ait.

KADM ALTAY RESMLER

Kadim Trkler yaadklar evreyi incelemekte ve tanmakta ok dikkatliydiler. Kadim
Trkler tabiat anlamaya alyorlard.
Arkeologlarn Trk tarihine ilgi gstermesinde, kadim ustalarn resimlerinin byk
yardm olmutur. Bugn elde binlerce resim mevcuttur. Altay dalarndaki bu kaya
resimleri ok eski alardan kalmtr. Bunlardaki her izgi ve her iaret ok geni ve
derin anlamlarla doludur. Mesel, kadim Trk kltrnde koyun, zenginliin ve
bolluun simgesidir. Aslan, hkimiyetin; kaplumbaa, ebed huzurun; at, savan;

fare, tahl rnlerinin; ejderha da gnein ve

lgen : lk bakta len, lgen kelimelerini anmsatabilir. lgen in Yer alt Tanrs
olmas da lm kelimesini artrr. Ama lgen kelimesi lken, lgen yani
byk anlamna gelmektedir. Baz ada Trk lehelerinde bu kelime hl
byk anlamnda kullanlmaktadr.
3 Ded Moroz : Rusa Ayaz Ata anlamna gelmektedir.
mutluluun simgeleridir. Kadim ressamlar eserlerinde insanlarn nasl yaadklarn,
neyi konutuklarn ve neye ibadet ettiklerini, baka deyile, hayat yanstmlardr.
Kaya zerindeki resimlerin asl sanat deeri budur. nk sanat bir dildir. Bir milleti
millet yapan da dildir.
Ressamlar almalarnda genelde sar ve kahve renkleri semilerdir. Bu renkleri
neden tercih etmilerdir? Belli deildir! Fakat bilim adamlar en eski resimleri ite bu
renkli kayalarda bulmutur. Bu resimler bir dizi halinde idi: byk bir kayann farkl
blgelerinde ve dier kayalarda bir sra halinde grlmektedir. Bunda da belli bir
anlam ve bir sr saklanyor olabilir.
Eski ressam bu resimler zerinde elbette frasz ve boyasz almt. Ressam ta
zerinde oyma kalemiyle bir noktadan balayarak ilemeye alyor ve arkasndan
da dier ksmlarda devam ediyordu.
Arkeologlar, byk bir hayret iinde bir ey fark etmilerdir: ta zerinde yaplm
resimlerdeki hayvan figrleri sk, kark bir ekilde, fakat be veya on taneden
olumaktadr. Arkeologlar, bu bir elin parmak saysdr! diye armakta. Kadim
alarda Trkler saymay da biliyorlarm demek ?! Herhalde saymay mkemmel
bir ekilde biliyorlard.
Kadim Altayda hayvan dizisinden oluan bir takvim de mevcutmu. Bu takvimler
her 12 ylda bir yeniden balyordu. Efsane bunu yle anlatmaktadr: Bir zamanlar
bir han, gemiteki bir sava hakknda bilgi almak ister; fakat kimse bu savan
tarihini hatrlayamaz. nk o dnemde insanlar henz saymay bilmiyordu. Han,
bildikleri btn hayvanlar nehir kysna getirmelerini ve onlar suya itmelerini
emreder. Nehri sadece 12 hayvan geebilir. Nehri geebilen hayvanlarn adlar
takvimde yllara ad olarak konulmutur. nek yl, Tavan yl, Porsuk yl ve dierleri.
Han ayrca Trk halk iin bir ylda 12 ay tespit etmi ve hayvan adlaryla astrolojinin
esas olan 12 burcu da isimlendirmitir.
ok ilgintir, bu 12 yllk takvim Ayn ve Gnein hareketlerine bal idi. Bilim
adamlarnn tespitine gre, bu takvimin olumas bir tesadf deildi, aksine
teferruatl bir matematik ve astronomi hesab neticesinde tespit ve tertip edilmiti.
Bir ylda 12 ayn bulunmas ve gnn biri gndz, dieri gece olmak zere iki defa
12 saatten meydana gelmi olmas acaba ilk defa Altayllar tarafndan kefedilmi
olamaz m ?
Herhalde yledir. Bilim adamlarn kadim Trk yaztlarnda Pars ylnn beinci aynn
inek gnnn at saatinde gibi tarihlere rastlamalarn baka nasl aklayabiliriz ?
Her yln kendisine has zellikleri vard. Bu da hemen herkes tarafndan biliniyordu.
Mesel insanlar, Tavan ve Ko yllarnda felket ve ktlk bekliyorlard. Aslan, Kpek
ve nek yllarnda ise, bol rn ve hayr bekliyorlard.

Merakl bir aratrmac, Kadim Altay resimlerine bakarak ok ey renebilir. Mesel,

Altayllarn ava nasl ktklarn bu resimler sayesinde rendik. Altayllar ava
kpekle kyorlard. Bu nemli ayrnt ressamn gznden kamamtr. Resimlerin
birinde, arkasnda yay ve bir tarafnda asl duran deriden yaplm sadakta bulunan
oklaryla ava gitmek zere yola kan bir adam ve peinde koan bir kpek tasvir
edilmektedir. Resimler hayat olduu ve grnd gibi aktarmaktadr.
Ressamlarn gnlnde, sonradan baz deiiklikler olmaya balamtr. Bu deiim
yaklak en az bin yl evveline aittir.
Hayvanlar sanki ikinci plana itilmi gibidir. Artk n planda insanlar grlmektedir.
Bunlar bizim atalarmzn portreleridir. Bizi atalarmzdan yz, belki de iki yz kuak
ayryor. te bu yllarda Altayda ilk insan heykelleri ortaya kmaya balamt.
Kadim ustalar sanatlarn genelde kadnlara ithaf etmiti. Kadim heykeltralar belli
ki, ok tecrbeli deillerdi. nk heykelleri ksa boylu ve kaba yontulmutu. Ama
yzler Ne kadar da etkileyici yzler. Ustalar bu yzleri ok baarl bir ekilde
resmediyorlard. Elmack kemikleri ve gzlerin esiz ekli Gzler yeni ve parlak bir
aya benziyordu. Trkler ite bu gzlerle bugn de farkl grnmektedir. Resimleri
incelerken, kadim Altayllarn ark sylemeyi ve koro yapmay sevdiklerini
grmekteyiz. Onlar balolar dzenler, el ele tutuarak ateli danslar ederlerdi. Kayalar
bu ayrntlar asrlar boyunca muhafaza etmitir.
Halkn sanat onun ruhudur! Millet kaybolsa bile, bu ruh yaamaya devam eder.

BYK KEF

Trkleri dier uluslardan farkl klan ey belki de sadece sanat deil, onlarn dnyay
grme ve tanma arzusuydu. Onlar seyahati severdi, tabiat tanmay ve kavramay
severdi ve onun gizemli taraflarn aralard. Bu zellikleri onlarn dalarda
yaamasn kolaylatrmt. Kn sert ayaz ve yazn scak havas zayflar iin uygun
deildi.
Sadece akll ve bilgili insanlar iin sert iklimli Altay vatan olabilirdi. te, iki bin be
yz yl nce burada, Altay da bir mucize gereklemiti. Fakat dorusu, bu bir
mucize deildi. Sadece er veya ge, kabiliyetli bir halkn ulamas gereken bir
deiim olmutu. Bir kii, gkyzn aydnlatan parlak bir izgi ve gkten den bir
yldz grmt.

Bu bir meteorit idi; byk siyah bir tat, Gkten gelen misafir hemen fark edildi.
Kadim Trkler bylece veya belki de baka bir ekilde, ilk kez gk demirini tanm
oldular. nk yere den gk metal, yani meteorit tamamen demir ihtiva
ediyordu.
Dnyada hi kimsenin yapamad ve kimsenin de aklna gelmeyen bir eyi Altay da
Timur adl bir Trk gerekletirmitir. Timur, metalden yaplm bir soba
dnmt. Timur, bu soba zerinde demiri eritmek istiyordu.
Bu insanln en byk kefi olmutur. Bu keif, ancak araba tekerleinin kefi ile
kyaslanabilir. Trkler o zamandan itibaren, yani bu keiften sonra sopalarla
silhlanm dmana kar demirden kllar kullanyorlard. Demir ocaklar, Trk
halknn en nemli icad, srr ve kalkan olmutur.
Trkler, demir ocaklarnn srlarn azdan aza, babadan oula aktaryorlard. Bu
srdan ancak en gvenilir aileler haberdard. Demirciler ve metal ileri ile uraan bu
ustalar Trk halknn her zaman en deerli varl ve hazinesi olmutur!
Demircilikle birlikte Trklere inanlmaz bir bolluk ve zenginlik gelmiti. Trkler, bu
sayede dnyann en zengin ve en gl milleti olmulardr. Dnyann baz
blgelerinde tun dnemi sryorken, Trklerde demir gnlk hayatta kullanlmaya
balamtr.
nsanlar, Timur a bu parlak fikri kim verdi ? diye merak ediyordu. Herkes, onu
iyilik sever Gklerin Tanrs verdi diye dnyordu. Bu hayrsever Tanr, Altayllarn
hamisi olmutur. Onu Tanr diye adlandrdlar. Bu kutsal kelime, Trke Gk
Tanr veya Ebed Mavi Gk anlamna geliyordu. Tanr, o zamandan itibaren
Trkleri korumutu ve onlarn bir millet olmalarna yardm etmiti.
Yce Tanr, kadim Altay a, sevdii olu Geser i gndermiti. Geser, yeryznde ilk
Peygamber saylmaktadr. Gk Tanrnn elisi olan Geser, insanlara doru yolu,
doru yaamay retmiti ve onlara Tanry anlatmt. Geser ve onun erefli
faaliyetleri hakknda, Orta Asya halklar arasnda saysz rivayetler muhafaza

edilmitir. Trkler, bu ismi bugnlerde daha sk fakat Keder ve hatta Hzr olarak
telffuz etmektedirler. Halkn hafzasnda Hzr, Keder veya Kevser ismi Gk Tanr
tasviriyle birlikte muhafaza edilmiti. O, lmsz bir kahramandr; O, akl selim
sahibi bir insandr. Baz insanlar Onu Sakall bir ihtiyar, dierleri ise, gen ve gl
olarak gryordu. ok ilgintir ki, Hzr (Keder veya Kederles) tasavvuru bugn de
dnyada pek ok halkn kltrnde muhafaza edilmitir. Ama her halkta deil,
sadece kadim Trk kltr ve Tanrs ile derin balar olan halklarda grnmektedir.
Geser hakkndaki rivayetlerde aydnlk dnem, yani Altay dalarna mutluluun
geldii ve yerin ilk a ifritlerinden temizlendii zaman dile getirilmektedir. Altayllar,
o dnemde demir ocaklarn kefetmilerdi, ehirler ve kasabalar kurmaya
balamlard. Gk Tanry biliyorlard ve inanyorlard. Onlarn hayatlar
tannmayacak kadar deimeye devam ediyordu.
Mehur arkeolog Prof. Sergey vanovi Rudenko, Kadim Altay tarihindeki bu dnemi
cidd olarak aratrmt. Geri profesr kendi kitaplarnda hibir zaman dorudan
Trklerden bahsetmemitir. nk profesr, Altayllar Skif (skit) olarak
adlandryordu. Bu bir rastlant deildi. Bunu bilinli olarak yapyordu.

Prof. Rudenkonun kaz almalarn srdrd sralarda Trk kltr hakknda

konumak ve yazmak kesin olarak yasakt. arlk Rusyasnda ve daha sonra
Sovyetler Birlii dneminde bu konuyu gndeme getirdikleri iin, bilim adamlar
hapse atlyor, srgn ediliyor ve hatta ldrlyordu.

Ancak skitler ile ilgili konularda konumaya ve yazmaya izin veriliyordu. skitlerin
yerleim blgelerindeki mezarlklarnn aratrlmasna msaade ediliyordu. skitlerin
kendi aralarnda hangi dilde konutuklar, hangi soydan geldikleri ve en nemlisi de
skitlerin kim olduklar gibi konularda aratrma yapmak ve bunlar aklamak yine
de yasakt. Bu mevzu, mhrl yedi kap arkasnda gizlenmi esrarengiz bir sr gibi
idi. Bunun tabii sonucu olarak da, skitler gkten inmi ve uzay dilinde konuan
esrarengiz bir millet snfna girmi oluyordu.
skitler, bugnk Kazakistan, zbekistan, Rusya, Ukrayna, Bulgaristan ve Macaristan
bozkrlarnda esrarengiz bir ekilde ortaya km ve sonra da esrarengiz bir ekilde,
hibir iz brakmadan kaybolmulard. Byle bir ey nasl olabilir ?!
skitler hakknda bilgi veren ilk Avrupal bilgin, eski Yunan tarihi Herodotos idi.
Herodotos, Tarih adl kitabnda bozkr halknn hayatn, bayramlarn, inanlarn,
geleneklerini ve savataki ustalklarn anlatmaktadr; onlarn d grnleri ve
elbiseleri hakknda da ayrntl bilgiler sunmaktadr.
Herodotos un belirttiine gre, skitler, Avrupa bozkrlarna doudan gelmiti; ok
uzaklardan gelmiti Ama tam olarak hangi yerden gelmilerdi? Bu sorunun
cevabn Herodotos da vermiyor. nk Herodotosun bu soruya cevap vermek iin
corafya bilgisi yeterli deildir. skitler, Yunanlarn duymadklar ve bilmedikleri
Altaylardan deilse, baka nereden gelmi olabilir?
Tarihi akademisyenler, Altay ve Trkleri tandktan ve haklarnda etrafl bilgi sahibi
olduktan sonra, skitlerin Altay dan g eden Trkler olduuna dair dnceler
ortaya koymulardr. Buna gre, belli sebeplerden dolay vatann terk eden bir ksm
halk sz konusudur. Bu tahminlerin esasl ve gl bir sebebi vardr: skitler ve
Trklere ait medeniyet motifleri ve deerler manzumesi birbirine tamamen
benzemektedir.
skitler ile Trklerin ayn millet olduu dncesini, yz yl evvel Rusyada ilk
defa, tarihi Andrey Lizlov ifade etmitir. Ama bu dnce reddedilmi; A. Lizlov da
bu fikirlerinden dolay cezalandrlmt. Azak Savandan sonra Byk Bozkr istil
eden, zgr Trk halkn Rusyann bir smrge halk haline getiren ve tarihte Trk
halkna kar dmanl ile tannan I.Petro, Lizlovun ifade ettii bu dnceyi hi

beenmedi.
I. Petro, Rusya da ok uzun zamanlardan beri var olan Rusya ve Ukrayna halknn,
Trk soylu halklardan olduunu daima gizlemeye alt. Trk milletine ait bir
vatann ve bir kltr dokusunun mevcut olmadn iddia ediyordu. Rusya tarihinde
Trk yerine yaban gmen ve irkin Tatar ifadeleri yer alyordu.
ok gemeden yurt dndan Rusyaya akademisyenler getirildi. Davet edilen bu
alimlere(!) skitlerin Slav, Trklerin yabani gmenler olduunu szle ve yazl
ifade etmeleri iin hkmet tarafndan byk miktarda paralar denmiti.
Akl almaz yasaklar ve cezalandrmalarla Trk milleti ve skitler hakknda
hakikatlerin sylenmesinin nne geilmitir. Devamla btn gleriyle ve byk bir
gayretle gerekleri arptyor ve yalanlar resmiletiriyorlard. Bu son derece
inanlmaz ve mantksz yalanlar manzumesine kimse inanmyordu. Slavlarn
Trklerle ne alkas olabilirdi? Slavlar hibir zaman bozkrda yaamamt; onlar
genelde ormanlklarda yaayan bir halkt.
Rusya yeni yalanlar uydurma konusunda daha da ileri gitmiti. Gya skitler ran
dan gelmi ve Farsa konuuyorlarm skit kurganlarnda elde edilen bulgular ve
kefedilen abidelerdeki metinlerin Trke yazlm olmas bile cahil insanlar ikna
etmeye maalesef yetmemektedir. Delillerin mevcudiyeti onlar iin manaszdr. Szn
z : Herkes istediini grr atasz demek ki dorudur.
skit hakikati, drst bilim adamlarn cezbediyordu. krler olsun, Prof.Sergey
vanovi Rudenko byle alimlerden biri idi. Rudenko hibir zaman yasaa kar
gelmedi. nk bu byk felketlere yol aabilirdi. Ama drst alim, kitaplarnda
Trkler ve onlarn medeniyeti hakknda geni bilgiler veriyordu. Gerein ancak satr
aralarnda okunabilecei eserin hakik deeri de bu idi.
Rudenko skitlerin Altay da yaadklarn ve Avrupaya da Altaydan g ettiklerini
ispatlamtr. Onlar Trk idi. Trk dilinde yazyor ve konuuyorlard. Geri Herodotos
a gre onlar kendilerini Skolt olarak adlandrmlardr. ranllar ve Hintliler onlar
Sak olarak biliyorlard. skitlerin bu deiik adlar eski Trkedeki sakla
kelimesinden tremiti. Sakla kelimesi, muhafaza etmek, saklamak anlamna
gelmektedir. Evet, skitler Altaydan g ekmiti; ama atalarnn inanlarn zlerinde
muhafaza ederek, anavatanlarndan erefleriyle ayrlmlardr.
Belki o zamanlar, yani iki bin be yz yl nceleri Altayda ok kan akmt. Baz
kabileler Yer-su, lgen, Erlik gibi eski Tanrlarnn stnln silhla korumaya
kalkmt. Dierleri ise, daha gl olan yeni Gk Tanry savunmutu. Bu sava, bir
inanlar sava idi.
Eski nancn taraftarlar geri adm atmak zorunda kaldlar. Onlara skit, skolt veya
Sak denmektedir. Onlar yeni bir millet deildi ve zaten olamazd.

TANRI NIN HEDYES

Altayda bu manevi tartmalar neden ortaya kmt? Kadim Trkler halkn her
zaman koruyucu ruhlarn himayesinde olduuna inanyorlard. Birileri kuu ruhunun
himayesine inanyor, kimileri de kurt, ay, balk ve geyik ruhlarndan medet
umuyordu.

Ylan veya Ejderhaya btn Trkler hrmet ediyorlard. Eski Trk dilinde maga :
ylan, lu : ejderha, dragon, got : kertenkele anlamlarna gelmekteydi. Avrupada
Trk anlamnda kullanlan Got kelimesi belki de buradan kaynaklanmaktadr.
Trkler, kabile hamisinin resmini bayraklarna ilemilerdi. Koruyucu ruhun
bayraklarda yaadna inandklar iin de bayraklara zel bir ilgi ve itina
gsteriyorlard. Nitekim kadim Altayllarda bayrak ve ruh kelimeleri tamamen
ayn ekilde telffuz ediliyordu ve ayn anlama geliyordu. Kadim Trkler, bayraklarn
nceleri hayvan derilerinden yapyorlard. Daha sonra, kumatan veya ipekten
yapmaya baladlar. Bayra indirmek byk bir belnn habercisi saylyordu.
Bayra drmek ise, byk bir utan sebebi idi.
Ylann herkesten hrmet grmesi de bir tesadf deildi. Ylan insanlarn atas
saylyordu. Trklerin, baka halklara ait efsanelerde sk sk Nagalar veya Ylan
insanlar olarak adlandrlmalar da ok ilgintir. Ylan yer alt dnyasnn sahibidir.
Onun buyruundaki Yersu, Erlik ve dier tanrlar da, dolaysyla yer altnda
yayorlard.
Yeni Tanr ise, Gkyzndendi. Dnyann sahibi olan Gk Tanr dedi Trkler. Tabii
herkes deil. Durumu beenmeyenler geri durdular ve yer alt dnyasnn
sahiplerine olan eski inanlarn muhafaza ettikleri iin Altay dan g ettiler
skitlerin, yani Saklarn veya Skoltlarn tarihi M.. V. Yzylda byle balamtr.
Onlar Altaydan uzaklara gitmilerdi. Altayda ise, demirden yaplan eitli aletlerin
ortaya kmasyla byk deiimler balamtr.
Prof. Rudenko bu deiimleri aratrmt. Pazrk kurganlarnda yaplan kazlar
neticesinde, demiri ileme gcne sahip Trklerin hayat hakknda pek ok yeni
eyler renildi. Rudenko, bilim dnyasna arn talimatyla kiralanm limlerin (!)
yaptklar gibi bo szleri deil, arkeolojik kazlarn neticesinde bulunan delilleri
sundu !
Bu deliller ei emsali bulunmayan bir hazinedir. Bu keifle birlikte, Trk kltr
olarak adlandrlan yeni bir kltr gndeme gelmiti lk bakta dizgin ok basit
gibi grnmekle beraber, Trk n yenilmez binici olmasn salamtr ! Dnyada
Trk ten baka hi kimse, at o kadar gzel ve zarif bir ekilde eyerleyemezdi ve
atyla btn bir dnyay fethedemezdi.
At, kadim Altayn hudutlarn am ve geniletmiti. Arkeologlar, Altay
kurganlarnda pek ok me, kl, haner, zengi, yelme, mifer ve zrh bulmulard.
Bu ikna edici olabilmeli mi? Elbette.
Dnyann hibir halk o dnemde bu kadar mkemmel silhlara sahip olmamt.
Ama Trkler sahipti. Bylece o zamanlarda in mparatorunun byk ve gl
ordusunu kolayca yenmiti Trk kelimesi o zamanlardan beri in
vakayinamelerinde yer almtr. Dahas da var : M.. IV. yzylda inliler, Trk giyim
tarzlarn benimseyerek, alvar kullanmaya balamlardr. Sonradan inliler binicilii
de renmeye balamlardr.
Altayllar, Tanrnn kendilerine olaanst g ve kabiliyet verdiine inanyorlard.
Tanr onlara, o dnemde kimsenin yapamad, topra srmeyi retmiti
Arkeologlar, kadim Altayda demirden dkm sabanlar da bulmulardr! Altayllar,

mahsullerini demir oraklarla biiyor, buday demir deirmenlerde iliyorlard.

avdar ve dar da yetitiriyorlard.
Buday pimi kilden yaplm kplerde saklyorlard. Mahsuller iin ambarlar ina
ediyorlard. Ekmei zel frnlarda frnclar piiriyordu; gnee benzesin diye
ekmee yuvarlak ekil veriyorlard.
Kadim Trklerin konutlar da deimeye balad. Kurenlerin yerini aatan yaplan
izbeler almt. zbe kelimesi, Trk dilinde ss bina, yani scak yer anlamna
gelmektedir. Bugn, bu izbelere nedense Rus izbesi diyorlar zbenin iinde
tuladan, yani pimi kerpiten pe yapyorlard. Kerpi kelimesinin de Trk
kkenli olduu bugnlerde unutulmutur; kerpi Trk dilinde pete, yani frnda
pimi toprak anlamna gelmektedir. O dnemde dnyann baka hibir yerinde
inaat ilerinde kerpi, yani tula ve tomruk kullanlmyordu; nk bilmiyorlard.
Kadim Trkler yaptklar her eyde kendilerine has yzlerini koruyorlard; asrlar
gemesine ramen kartramazsnz. Mesel kadim Trkler, mill elbiseleri sayesinde
dier halklardan farkl bir d grne sahipti. Trklerin mutfa da farkl idi: Et ve
st rnlerinden yaplm gdalar, ok iyi kabarm siyah somun ekmekleri ile,
yemee tekrarlanmaz bir haz veriyordu. Dier halklar ekmei farkl ekillerde
yapyorlard.
Trklerin elbiseleri ve mill mutfaklar etnografya biliminde ok nemli bir yer
tutmaktadr. Bu gayet tabiidir. Svari bir milletin kyafeti, yemei ve hemen hemen
her eyi, mesel balk bir milletten elbette ok farkl olacaktr.
Altay da ise knden byne kadar herkes binicidir. Yaya yrmek utan
sebebi saylyordu. ocua nce at binmeyi, sonra yrmeyi retiyorlard. Trk,
atnn yannda geliiyordu. At, btn hayat boyunca onun yannda idi. Mezara bile
beraber giriyorlard.
Dolaysyla dnyadaki ilk alvar ve yksek topuklu izmeler Trklerde, svari milletle
beraber ortaya kmtr. zengiyle eyer, demir kl, haner, mzrak ve ok gl
yaylar da svari millette, yani Trklerde ortaya kmtr Dier halklarn ise bu
eyalara ihtiyac yoktu. Onlar zaten bu eyalar kullanamazd.

GK TANRI

Trk kltrnn kalbi olan, Ulu Tanr kimdir? Tanr, Gkte yaayan ve grnmeyen
bir ruh. Gk Tanr ycedir. Eski Trkler Tanry Sonsuz Gkyz veya Tanr Han
diye hrmetle zikrediyorlard. Han nvan Onun dnyadaki hakimiyetini
gstermektedir.

Trk milleti iin manev kltrn, yani maneviyatn zirve noktas dindi. nsanlar
putperestlikten uzaklamt. Tanrya farkl adlarla hitap ediyorlard: Bog,Bogdo
veya Boje; Huda, Kuda veya Kuday; Alla, Allah veya Ollo, Gospodi. Altay dalar, bu
kelimeleri 2500 yl evvel duymulard! Elbette Tanrnn baka adlar da vard. Bog
kelimesi daha sk syleniyordu. nk bu kelime ayn zamanda huzur ve kemal
bulmak anlamna geliyordu.

Mutlu ol anlamna gelen Huday hitab tamamen farkl idi. Tanrnn bu dnyadaki
en gl varlk olduunu vurgulamaktayd; bu kelime al yani el denilen Trk
kelimesinden olumutu. Baka bir deyile veren ve alan. Alla kelimesinin anlam
bu idi. Bu kelime sylenirken, ellerin sonsuz olan Gkyz ne alarak, dua
edilmesi gerekiyordu.

Gospodi kelimesi ise, seyrek kullanlyordu. Ancak din adamlar bu kelimeyi

telffuz edebiliyorlard. Gospodi kelimesi tam anlamyla, gzlerin almas
veya gzleri aan anlamlarna gelmektedir. Bu, Tanr ya ynelik en aziz ve en
ulu hitaptr.
Dua etme, bayramlama gelenekleri ve oru tutma kaideleri yllar ierisinde tashih
ediliyordu. Bu kaidelerin tamamna ayin denilmektedir. Din adamlar, kaftan diye
adlandrlm uzun bir elbise ve ucu sivri bir apka giyiyorlard. En yksek makamda
bulunan din adamlar beyaz renkli bir elbise, dierleri ise, siyah elbise
kullanyorlard. Eski ressamlar tabii olarak Altaydaki kayalar zerinde din adamlarn
da tasvir ediyorlard.

Trkler, Tanr Hann iareti olarak eit kenarl ha semiler ve bu ha adji diye
adlandrmlardr. Ha iaretinin daha evvel de Trk kltrnn bir unsuru olduuna
dikkat edelim. Bunun dnda, bir de eri ha vard. Eri Ha yal yer alt
tanrlarnn ve cehennemin simgesi saylmtr.

nceleri adji ilemeleri ok basitti. Sonradan bu ilemeler gerek birer sanat eseri
olmutur. Bu ilemeleri kuyumcular yapyordu: ha altnla kaplyorlard, parlamas
ve insanlar sevindirmesi iin deerli talarla iliyorlard. Eri halar Altayda
yaklak 3-4 bin yl evvel ortaya kmt.

Ha, iki izginin kesimesidir. Tanr iaretinde ise kesime yoktu. Ha ile ortada
yuvarlak gne ve nlar tasvir edilmitir. Tanr inancnn iareti ite budur: Gnein
nlar Daha dorusu, bir btnlk merkezinden doan, Tanrnn iyilik nlardr.

Bazen Tanr iareti kabul edilen haa, hill de eklenmekteydi. Ama bu iaret farkl bir
anlam kazanyordu: zaman ve ebediyetin hatrlanmas. Bu dncenin devamnda
on iki yllk takvim sistemi akla gelmektedir.

Tanrnn iareti sava bayraklarna da ileniyordu. Bu kutsal iareti ayrca zincirlerle

boyunlarna da asyorlard. Dvme olarak alnlarna da yaptryorlard.

TRKLER HNDSTANDA
Yce Gk Tanr ve onun zengin lkesi hakkndaki haberler ku misali Altaylardan
havalanarak her tarafa yaylyordu. Beyaz Seyyahlar farkl lkelere gidiyor ve
Gk Tanr dininin yeryzne yaylmasn salyorlard.

Trk seyyahlar in tarafndan kabul edilmedi. Bunun bedelini de ar bir ekilde

dediler. Trkler ini istil etti. inlilerin mehur in Seddi bile koruyamad. Ama her
eye ramen Tanr hakkndaki haberler ve bilgiler bu lkeye de ulat.

Ama Hindistanda her ey ok farkl bir ekilde gelimitir. Hintliler bu Tanr inancna
hemen ilgi gstermeye balamlardr. Bylece 2500 yl evvel veya biraz daha
nceleri Trk tarihinde bir Hint sayfas almtr. Altay ile Hindistan, artk manev
ortak deerleri paylayordu. Hintliler, ylan soyundan gelen beyaz tenli yar insan
Tanrya Naga derlerdi.

Onlarn lkelerini meydana getiren, demirden yaplm halarn ve saysz hazinelerin

gml olduu topraklar, ok uzaklarda, Hindistann kuzeyinde bulunmaktayd.
Hintliler, bu uzak lkeyi himaye edilen anlamnda ambhu ad ile tanyorlard.
Bazen ambhka da diyorlard ki, bu kelime Trk dilinde parlayan kale anlamna
gelmektedir.

Hindistanda eski Mahabharata kitab bugne kadar muhafaza edilmitir. Bu

kitapta dinin Hindistan a nasl geldii ve manev kltrn nasl olutuu
anlatlmaktadr. Bu kitap, kadim Hindistann bir vakayinamesidir. Bu kitapta Nagalar
hakknda ve onlarn kuzeydeki esrarengiz vatanlar hakknda baz bilgiler mevcuttur.

Hindistanda Tanr ad, elbette unutulmad. Buday mavi Trk gzleri ile tasvir
etmeleri bir tesadf olabilir mi? Bu unutulmu bir tarihin gnmze yansmas
olamaz m?

Mesel, 2500 yl nce Hindistana kuzeyden gelen ve unutulan bir svariler

hadisesi olamaz m? Hindistan a yerleen bu halk: ak, yani Hindistann yeni
halk diye adlandrlmtr.

Bylece Trk Sakalar tarih sahnesine km bulunuyordu. Dahas da var: Buda

biliminin tam ortaya kt o yllarda, Hintliler Buday akyamuni veya Trk
Tanrs olarak adlandryorlard. Demek ki, Buda biliminin Trkler tarafndan
yaylm olmas da ihtimal dahilindedir. Hatta Buda, Hint efsanelerinde ifade edildii
gibi, Nagaya dnebiliyordu.

Hindistanda bugn de Gk Tanr inancn paylaan en az 50 milyon insan

yaamaktadr. Onlar ne Budist ne de mslmandr. Bu insanlara genellikle Hristiyan

denilmekte.

Onlar din ayinleri ve simgeleriyle dier btn Hristiyanlardan farkldr. Onlar Tanr
inancnn ha iaretini kabul ediyor ve gslerinde tayorlar; dualar ediyorlar Kim
bilir, belki de Trk inan dzeninin ilk ekliyle muhafaza edildii, dnyadaki tek yer
burasdr. Bilindii gibi, hi bir ey iz brakmadan yok olmaz.

Szn sras gelmiken, mehur Hint Svarisi de Altayllarn gelii ile ortaya kmtr.
Arkeologlarn bu konudaki bulgular ikna edici ve geerli deliller iermektedir.
phesiz sadece bu deil. nk Altaydan gelenler Hindistan da sadece bir misafir
deillerdi; onlar bu lkenin vatandalar olmutu. Bugn her on Hintlinin veya
Pakistanlnn birisinin eceresi Trk soyuna uzanmaktadr. Bu nfusun nemli bir
ksmdr.

Hindistan da hakimiyet, uzun mddet mehur Gne Hanedanlnn elindeydi. Bu

hanedanl, Gnein torunu kvaku kurmutur. kvaku, M.. V.yzylda,
Altaydaki Aksu Nehri vadisinden Hindistan a g etmiti. kvaku, han tahtna
oturduktan sonra, Koala veya Kokala devletinin bakenti Aydohya ehrinin temelini
atmt. Bu ehir bugne kadar muhafaza edilmitir. Bu ehirde, Gne Hanedanl
ve Altaydan gelen Trkler hakknda yazl belgeler bulunan bir mze mevcuttur.
Aydohya ehrinin yannda akan nehrin ad Saraya. Bu gene Trke bir coraf ad
olsa gerek. Saraylaryla, tapnaklaryla ve gzel evleriyle bu ehir tam bir bakent
idi. te Hann bu Saray da, nehire adn vermitir.

Gne Hanedanlnn hakimiyeti srasnda Altay dan Hindistan a insan g asrlar

boyunca devam etmitir. Trkler, yksek snf iinde idareci, air, lim ve din adam
olarak nemli yer almaktadrlar. Onlar Trke konuuyorlard Udaypur, Djodhpur

Djaypur adl nl maharadja hanedanlklar Kadim Altay Trklerinden neet etmitir.

Burada alacak bir ey yoktur.

Hindistan ve Altay bir btn gibiydi. Bugne ulaan Biy ve Nerin yollar gemite bu
iki lkeyi birbirine balamaktayd.

Hindistandaki ilk yol, Trklerin kurduu efsanev Asma Geit idi. Sadece efsanelerde
rastladmz asma kprler, gnmzde Tibet ve Pamirde mevcut. Aknc svariler,
asma kprler vastasyla dalardan, nehirlerden ve dipsiz uurumlarn zerinden
geerlerdi. Uzun zamanlar boyunca mukaddes yerleri ziyarete gidenler bu yollarn
zerinden geiyordu. Onlar bu yolla Hindistandaki akrabalarn, kutsal saylan Kalas
Dan ve Kemir ehrini ziyarete gidiyorlard.

Bir Trk iin Kaylas Dan grmek ayn Hindistan grmek gibi byk kvan
kayna idi. Rivayete gre, Kaylas Da Tanr Hann dinlenme meknyd. Bunun iin
kutsal bir yer olarak kabul ediliyordu.

TRKLER RAN DA
Gk Tanr inancyla tanan sadece Hindistan deildi. Beyaz Seyyahlar ran da
ziyaret etmitir. ran tarihinin o uzun ve karanlk dehlizlerinde kalm hadiselere k
tutan, Aji-Dahak rivayetleri iyi muhafaza edilmitir.

Aji-Dahak, ran hakimiyeti altna alan yabanc bir Han idi. Aji-Dahak, ylan
suretinde yayor ve Gk Tanrs inanc iin mcadele ediyordu. Fakat sradan
ranllar onunla ayn inanc paylamadlar. Her millet bunu anlayamazd. ranllar
uzun sreden beri atee tapyordu. O dnemde sadece asilzadeler Gk Tanrs
inancn benimsemeye baladlar. Onlar atalarnn Trk olduklarn da ifade
ediyorlard. Burada sz konusu edilen mehur Arakid Hanedanl idi. Altaydan
gelen sarn Arsak Han (veya Arak) M.. III. Yzylda bu hanedanln temelini
atmt. ran tarihinde byle yazlmaktadr.
artc bir gerek: randa bugne kadar Trk dili unutulmad. ran da Trk dilinde
konuan ehirler, kyler ve byk blgeler hl mevcuttur. Hindistan a doru yola
kan Saklarn (aklarn) gelii ile Trk tarihinde ran sayfalar alm olmaktadr.
Trkler daha sonra Takente ulamlard. Takent kuruluunun iki bininci yln
kutlayan ok eski bir ehirdir. Takent kelimesi ta ehri olarak tercme
edilmektedir. Bu tam doru deildir; nk kent kelimesi zaten ta ehri
anlamna gelmektedir. Sonradan tat veya dat kelimesinin Trklerde
gurbette anlamna geldii ve bu kelimenin Hindistandan din adamlarnn
kulland dilden, yani Sanskrite den geldii renildi. Eer bu kelimenin anlam
gurbet ise, Takent kelimesi, Rus varyantndaki gibi gurbetteki ta ehir
anlamna gelebilir. Bu ad, ehirdeki yaplarn ahaptan olmadn, aksine Altaydaki
ehirlere benzer yaplarla dolu olduunu vurgulamaktadr.
Ama neden gurbette ? Bunun da kendine has bir cevab ve aklamas
mevcuttur. Bir zamanlar Asyann merkezinde, ran Hanedanl dahilinde byk ve
gelimi Baktriya (Baktra) devleti kurulmutur. Bu devletin hreti, Makedonyal
skender in de ilgisini bu blgeye ekiyordu. Baktriyann hreti aniden snmt.
Uzun savalar sonunda da tamamen yklmt. Bu savalar, kuzeyden gelen ve
tarihilerin bugn kullanmay moda haline getirdikleri bir ifadeyle yaban kabileler ,
yani Trkler karmtr. Yani Sak adyla tannan o Trkler. Onlar Baktriyay igal
etmiler ve daha sonra da bir ksm, asma kpr geitlerini kullanarak almaz ve
geit vermez Pamir dalarn aarak Hindistan a ulamtr.

Bu tahrip edici savalardan yzyl sonra, I. Asrda Altaylardan gelen yeni insanlar
tarih sahnesine kmaya balad. Onlarn bayraklarnda ha iareti bulunuyordu ve
onlar yeni bir inan dzeni getiriyordu. te onlarn bu gelii, Trk tarihindeki yeni
bir ran sayfasn tekil etmektedir.
nk Aji-Dahakn, daha dorusu ona inananlarn baarszl Trkleri yldrmad :
Altay bu defa rana kendi atl askerlerini gnderdi ve bu sava Trklerin zaferiyle
bitti. Bunun sonucunda bu topraklarda Kuan Hanl kuruldu. Belirsizliin kesif
sisleri arasnda kaybolmu bir devlet. Takent ise Kuan Hanl ierisindeki ilk Trk
ehri idi. Takent ehri, Marakand ve dier kadim Baktriya ehirlerinin yannda
geliiyordu. Marakandn yaknlarnda demir ocaklar vard. Altayllarn dikkatini
ncelikle bu ocaklar ekmiti. Baktriyann bu ehrine Trkler yeni bir ad vermiti :
Semarkand. Bu ad Smerkand kelimesinden mi gelmektedir ? Belki Etrafndaki
blgeyi de Demir Kap olarak adlandrmlardr.
Kuan Hanl, imdiki Orta Asya, Afganistan, Pakistan, Hindistann bir ksm ve in
topraklarn bile hakimiyeti altna almt. Hanlarnn isimleri bilinmiyor. lk kurucusu
Guvika ad ile bilinmekteydi. Demir sikkelerinin zerinde bu isim Goverka diye
ilenmitir. Bu adn Trkede gerek telffuzu nasld ? Belli deil
Arkeologlar, o devrin ok sayda abidelerini bulmutu. Baz abidelerin zerinde
yazlar vard. Net Trk yazlar. Demek ki, gerekte Trkler, Milttan nce gurbette
yerlemeye balamtr. Bylece, Takentin, yani gurbetteki ta ehrin ve o blgede
bulunan abidelerin srr akla kavumaktadr
Fransz arkeologlar, Dat-Navur (gene Dat) blgesinde, yani bugnk Afganistan
topraklarnda, o dnemin dier bir Trk ehrinin izlerini ve hemen yan banda da
ayn yaztlar ihtiva eden kayay bulmutur.
Takent in yaknlarnda bulunan Kara-Tepede de bir Trk ehri vard. Burada
bulunan kadim tapnan ykntlar arasnda bir kp bulunmutu. Bu kp zerinde
yine ayn yazlar mevcuttu te bu atalarmzn bugne mektubudur. Fakat limler
siyasetilerin talimatlarna uyarak, bunlar grmemeye gayret ediyorlar.
Buralarda yaayan Trkler, imdiki zbekler, Altaydan g edenlerin soyundandr.
Bakenti Takent olan zbekistan devleti Trk Dnyasnn gururudur. zbeklerin
kardeleri, Kuan dnemlerinden beri eskiden olduu gibi Afganistanda ve
Pakistanda yaamaktalar. Onlar Petun olarak biliniyorlar. Dilleri dier lehelerin
etkisi altnda kalarak, karp gitmitir; ama Petunlar atalarnn d grnlerini ve
geleneklerini muhafaza etmilerdir

Trkmenlerde her ey daha farkl olmutu. Duruma baklrsa onlar gerek Turanllar.
Ama kendilerini Trk olarak adlandryorlar.
Onlar iin ran kltrnn biimleri daha yakndr. Belki de, onlar Trk Dnyasnda
kendileri iin yabanc olan dili benimseyen misafirlerdir. Trklerin davran biimleri
aka onlara yabancdr.
phesiz Trk olan ve Pamir dalarnda yaayan Krgzlar, pek ok eyi in
kltrnden almlar. Ama buna ramen Trk davran biimlerini tamamen
muhafaza etmilerdir.
Altay kltr, Kuan Hanl dneminde yerli ve Turanl halklarda mevcut olan en iyi
eyleri ald ve en iyi eyleri onlara verdi. Bilim adamlar, han topraklarna kazan
diyorlard. Bu kazanda dou halklarnn kltrleri kaynayordu. Trkler, ranllar
ve Hintliler asrlarca yan yana yaam ve hayatlarnda pek ok ey birbirine
karmt.
Elbette burada, yani Orta Asyada Trk milletinin yznn kendine has bir ekil
almamas mmkn deildi. Buradaki Trkler, oktan Altaylardaki akrabalarndan
farkl bir yapya sahip olmutur. Bu, aslnda yeni bir Trk kltrdr ! Onun iin
onlar Ouz Trkleri olarak adlandrmlardr. (Ouz : akl selim sahibi , ok
tecrbeli demektir.)

ANLI ERKE HAN

Btn dnya, Kuan Hanlnn azametini I. Yzylda renmiti.

Trklerin adn btn dnyaya nl Kaniha Han duyurdu. ok kr, onun gerek ad Erke
olarak muhafaza edilmitir. smi paralarda Kanerka olarak baslyordu.

Erke Han 78 ylnda, Kuan Hanlnn tahtna oturdu. Hanl 23 yl idare etti.

Akl selim sahibi Hann esas silh kl, zrh veya mzrak deil sz idi. Erke Han dnyadaki en
gl szn Tanr olduuna inanyordu. Hann konumalar ve akllca yapt siyaset
sayesinde doulu insanlar, Trklerin gzel ilere, doru davranlara ve asalete byk deer
verdiklerini grdler. Hkmdar milletin yz idi.

Erke Han, her insann kendi davranlaryla, daha dnyada iken kendisi ve yaknlar iin cennet
ve cehennem kurduunu akl selimle belirtiyordu. Kendi felketlerinde ve yanllklarnda kimseyi
knamamak gerektiini retti. Sadece kendini sulayabilirsin diyordu Erke Han; nk Tanr
sana ancak hak ettiini veriyor. Yeni dinin iddialar ok basitti: iyilik yaparsan, dnya da sana
daha hayrl olur.

Trkler ruhun ebed oluuna ve lmden sonra tekrar ekil deitirerek, hayata dnebileceine
inanyorlard. Erke Han kurtulu davranlarda diyor ve yorulmadan, usanmadan bunu
anlatyordu. Trklerin Tanr iin yaptklar ayinler de yabanclar artyordu. O gne kadar,
byle muntazam ve mkemmel bir treni putperest dnyas grmemiti, tanmamt.

Putperestler iin, Trkler sanki baka gezegenden gelmi gibi grnyorlard. Trklerin her eyi
daha gzel ve daha iyi idi. Dolaysyla Dou da Altay Aden, yani dnya cenneti; millet ise
Ari olarak adlandrlmtr. Hindistanda ambhkala ad gibi bu ad da Trklerin vatanlar iin en
az bin yl ifade ve telffuz edilmitir; svariler iin yeni efsaneler yazlyordu.

Erke Han hakimiyeti zamannda, Kuan ehirleri anlarn gzel sesleriyle uyanyordu: din
adamlar milleti sabah duasna aryordu. anlar nasld? imdi kimse bunlara cevap
veremiyor. Ama an vard. Arkeolojik kazlarn neticesinde bu ispatlanmtr. Kolokol kelimesi
de o eski devirlerde ortaya km olabilir. Bu kelime, kadim Trk dilinde Gkyzne hitap
anlamna gelmektedir. Tam anlamyla gkyzne yalvar demektir. Ve insanlar dua ediyorlard.

nsanlar, Altayn kutsal dalarnda gemite dua ettikleri gibi, bu defa ayin trenlerini
tapnaklarda ve Tanrnn Sonsuz Gkyz altnda yapyorlard. Kalntlarn incelenmesinden
tapnaklarn byk ina edilmedikleri anlalmaktadr.

Sradan mminlerin tapnan iine girmeleri yasakt. Sadece din adamlar bir iki dakika iin
ieriye girebilirdi. Ama onlarn da tapnak iinde nefes almaya bile haklar yoktu. nk tapnak
ok kutsal bir yerdi!

Duadan nce gkyz iin buhur yakyorlard. Kadim Altay inancna gre kt ruhlar bu kokuyu
kaldramyorlard. Bu trene kadt ad veriliyordu. Kadim Trk dilinde bu kelime uzaklatrmak,
kovmak anlamna gelmektedir.

nsanlar, koronun syledii ilhiler eliinde Tanr ya dua ediyorlard. lhi eklinde okunan bu
dualarn ad Yrmaz idi. Tam tercmesi bizim arklar anlamna gelir.

Trklerin manev kltrnn her yerinde Tanr inancna zg eit kenarl ha mevcuttur. Douda
bu haa vadjra denilmektedir. Trk ehirleri ve tapnaklarnn kalntlar arasnda bulunan
Kuan dnemindeki Tanr halar, arkeologlarn dikkatini ekti. Kuan Hanl Dounun manev
merkezi olmutur. Kuan Hanlnda yabanclar iin Gandharda sanat okulu ve din eitim
merkezleri almtr. Belki benzer merkezler Altayda da vard. Hz. Musann peinden buralara
gelen Yahudi Yeua bir zamanlar Altay da okumutu. Bu hadise Kuranda da dolayl olarak
anlatlmtr.

Hindistan ve Tibetli din adamlar her zaman Kuan Hanlnda beklenilen ve istenilen
misafirlerdi. Erke Han Kemiri kutsal bir ehre dntrmt. Altaydan gelen ziyaretilerin
Kemirde de kendi tapnaklar vard. Galiba bu, bugnk mehur Altn Tapnakn yeridir. Buda
dini taraftarlar 4. Konsili Kemirde toplamlardr. Yeni dine ait dsturlar bir bakr levha zerine
orada ilediler. Bu levha ierii in de, Tibette ve Moolistanda hemen Budizmin kutsal
aments haline gelmitir. 4.Konsilden sonra, Budizmde yeni bir akm meydana kmt. Bu din
akm daha sonra Lamaizm diye adlandrlacaktr. Erke Han, bundan sonra Budistler tarafndan
azizler snfna dahil edilmitir.

Budistler artk dualarnda Erke Hann adn da zikrediyorlar. Sadece Trkler, kendi anl hanlar
Erke Han hatrlamyorlar. Allahtan, bu ulu insan dier halklar tanyorlar ve hatrlyorlar.

BOZKIRA GDEN YOL

II.yzylda Kuan Hanlnn ykselii galiba Altay uyandrd. Altayn iklimi Orta Asyaya gre
daha sertti. Dolaysyla rn eidi bakmndan olduka fakirdi. Altay Hanlar bu yzden
bozkrlara gz dikmeye balamlardr. Bozkr vastasyla halk gelecee gtrecek sadece tek
bir hayat yolu vard. Zengin otlaklara, cmert verimli yerlere Ve nihayet enginliklere

lk aileler yeni yerlere nceleri tereddt ierisinde g ediyorlard Altayda ise yeni bir kelime
ortaya kmt : Kpak. Bozkra g edenlere Kpak deniliyordu. Bu Hindistandan beri
kalplam ve ilk Trklerden beri gelenek haline gelmiti. Bu adlandrma ne anlam tayordu?
Bunu farkl ekillerde aklyorlar. Mesel, Yeri dar gelen anlamna geliyor. Baka bir
aklama da olabilir. Kpak, kadim Trk boylarndan birinin de addr. Belki de, Altaydan ilk
onlar g etmiti ve dier gmenler de kendilerini onlarn ad ile adlandrmaya devam etmiti.

Ancak ok gl bir soy sert bozkrla teke tek baa kabilirdi. Trkler kararlarn kendileri
vermilerdir. Hi kimse onlar Altaydan kovmad; kendileri gittiler. Ama bozkra elleri bo
gitmediler. nk onlarda, o dnemin en iyi alet ve edevat mevcuttu. Demirden yaplm aletler!
Hindistanda, Orta Asyada elbette Uralda ve Kadim Altayda edindikleri bilgiler ve byk
tecrbeleri vard

Bozkrlarda ehirlerin ve kasabalarn kurulmu olmasna armamz gerekmiyor mu? Yollar

yaplm, nehirleri gemek iin kprler yaplmt ve kanallar kazlmt. Yllar getike
Semireye 5 yeni bir Trk Hanl ve gzellemi bir yer olmutu. Bu hanedanln ehirleri,

bozkr semalarndaki yldzlar gibi parlyordu

Bu ehirleri bugn mehur Kazak arkeolog Alkey Hakanolu Margulan aratrmtr. Margulan,
ilk defa bu ykntlar tesadfen uan penceresinden grmt. Tecrbeli bilim adam usuz
bucaksz bozkrlarda otlarn rtt ve kumla kaplanan binalarn ykntlarn grebilmiti Alkey
Margulan sonra bu bina ykntlarnn bulunduu bozkrlar aratrmaya balad ve bu konu
hakknda bir kitap yazd. Bugne kadar her ey gene de tam aratrlmam ve kavranmamtr.
nk aratrma alan ok bykt !

O dnem aratrmalar bilim dnyasna pek ok soru brakmtr; mesel, insanlar nasl hareket
ediyorlard? Bozkrda yaya olarak gidemezsiniz, ok ey tayamazsnz. Demek ki, baka bir
ey kefetmeleri lzmd. Ama bu ne olabilir?

Evet Trkler doutan binici saylyordu, at ilk defa onlar eyerlemiti; fakat binici ancak kendisini
tatabiliyordu. Yk nasl tamas gerekirdi? O dnemde Araplar yklerini deveyle, Hintliler fille
tayorlard. ranllar ise eekleri kullanyorlard. Trk halkn at kurtaryordu. imdi biz arabalar,
brikalar biliyoruz; ama kadim Altayllar bunu bilmiyorlard. Tekerlekleri onlar kefetmedi. nk
da hayat iin bu uygun bir tama vastas deildi; henz ihtiyalar da yoktu. Altayllar,
tekerlekleri zellikle bozkr iin hazrlamak zorundaydlar. te bu keiften sonra bozkrn iskn
edilmesi balamtr.

Arabay, yani brikay kim kefetti? Elbette Trkler; nk, bu aralar onlara lzm olmaya
balamt. Kerpi gibi, izbe gibi, tiftiin kefi gibi bir yeniliktir. Kefedenlerin adlar unutulmutur;
ama telega (at arabas) bugne kadar insanlara hizmet vermektedir. Telegan kelimesi kadim
Trk dilinde tekerlek anlamna gelmektedir. Baka bir deyile tekerlekli tat.

Brika daha sonra ortaya kmt. Brika arabaya benziyor, ama daha gelimi idi. Bozkrlarda
onun benzeri yoktu. ki veya at koulmu brika hzl bir tama aracyd. Ayrca kadarka ve
tarantas da vard.

Tekerlekli tatlar iin yollar yaplyordu. ehirlerin arasnda yama 6 vard Trkler postay
yama olarak adlandryorlard. Postaclar gnde iki yz, hatta yz kilometre yol katederek
emaneti hemen yerine ulatryorlard.
------------------------------------------------------------------------------5 Semireye Yedi Su. Trk lehelerinde bu ad hl Yedisu olarak bilinmektedir. SSCB
dneminde ou coraf adlar deitirilmitir. Devaml yaplan bu deitirmeler de tarih zincirinin
kopmasna ve karmasna sebep olmaktadr.
(eviren)

6 Yama Posta hizmetleri iin kullanlan atlar ve onlarn bakld yer anlamnda kullanlmtr.
Bu, eski bir Trk kelimesidir. (eviren)

KAVMLER G
Trk kavimlerinin Bozkrlara doru harekete gemeleri insanlk tarihinde ok muhteem ve
olaanst bir olaydr. Bu G byk olarak adlandrlmtr. nk, bu g II. asrda Altaydan
Avrupa ynne doru yol almaya balam ve yz yldan fazla srmtr. Trk aileleri
nceden de kitle halinde Hindistana, rana ve Orta Asyaya g etmilerdi; ama bu hareketler
ksm bir olayd. skitlerin Bozkra almasna da Byk G denmiyordu. nk Trklerin nfusu
o zaman hem ok azd ve hem de o kadar gl deillerdi.

yz yl ok uzun bir sre. Ancak, yeni yerlere yerlemek daha hzl da olamazd. Kpaklar
o dnemde muhteem bulular ve keifler yapmlardr. Bu icatlar Trk halknn zor bozkr
artlarnda yaamasna byk lde yardmc olmutu.

Mesel, brika zerine adr kurmay icat etmilerdi. Bylece tekerlekler zerindeki ev tipi
domutu. Bu tekerlekli evlere kibitka deniliyordu. Kibitka kee ile kaplannca bu defa buna
izbe deniliyordu. zbenin ii kn scak, yazn da serin olurdu.

zbeler, gece iin daire eklinde diziliyordu. Bylece tekerlekler zerinde bir ehir ortaya
kyordu. Bu ehir sayl saniyeler iinde kurulabiliyordu. Bu, savunma maksatl bir kale ve ayn
zamanda da insanlarn yaama mekn idi.

Trkler, keilerden elde edilen tiftii, inaat malzemesi olarak da kullanmaya baladlar. nk
bu nemli keif, kn ierideki sca; yazn ise serinlii muhafaza etmek iin kullanlan ok
nemli bir tecrit ve koruma malzemesi oluturmutu. Tiftikten yaplan malzemeler yamurda
slanmyor, su damlalar, hav zerinden aa akyordu. Trkler kei tiftiinden gzel kilimler ve
izmeler de yapyorlard. Kei kl ve yn, Trk milletinin kartvizitidir, kabiliyetin ve zeknn
gstergesidir.
Tekerlekli izbelerin zemini kilim deli; yolculuk srasnda su kaynatmalar veya yemek
hazrlklarnda kullanlmas iin, onun zerinde semaver vard. Geri bu semavere imdi Rus
semaveri diyorlar; ama bu da Kavimlerin Byk G srasnda icat edilmi tekerlekli arabalar
gibi, Trk kefidir.

Dalar eskiden olduu gibi yine insanlarn yreklerinde yayor ve onlarn ryalarna giriyordu.
Dalar grmemi yeni nesiller, dalar hakknda byklerinden duyduklaryla, onlara hrmet
ediyorlard. Bunun neticesinde, insan eliyle yaplan, dalarn benzeri olan Kurganlar ortaya
kt. Kurganlar, gze hitap eden Altay geleneklerinin bir devamdr.

Kurganlar, Hann veya tannm bir nderin mezarnn bulunduu yerlerde kuruluyordu. Bu
yerler kutsal saylyordu. Kurganlarn yannda Bozkrl Kpaklar Tanrya dua ediyorlard. yinler
daha nce kutsal dalarda dua etmi atalarn vasiyetlerine tam bir uyum iinde dzenleniyordu.

Arkeologlar, kurganlar aratrrken, bunlarn birer mhendislik eseri olduunu grdler.

Kadim Altayda ller genel olarak topraa gmlmyor, gkyzne veriliyordu. Altayda yaln
kayalklarla kapl dalarda veya daima buzla kapl olan yerlerde mezar kazabilmek mmkn
deildi. Altayllar, beyaz kefene sarl cesedi dalarda kutsal saylan yere karyor, byk bir
tan zerine yatryorlard. Yanna dizdikleri yalanm kuru dallardan bir ate yakyorlard.
Dumanlar sanki yan dalardan yaban ve vah kular cenaze merasimine davet ediyormu gibi
iaret veriyordu Merasim sonunda veda tanda sadece gri lekeler ve kemikler kalyordu.
Trkler, lmn yeni bir hayatn douu olduuna inanyorlard. lmden sonra da ruh asla
lmez; yeni bir insan veya hayvana dnrd. Kadim Altayllar nadir de olsa baz durumlarda
cesedi topraa da veriyorlard; ancak genel olarak sadece dan zirvesinde Bu durumda
toprakta tomruktan yaplm duvarlarla evrili bir mezar, yani bir l evi hazrlanyordu.
Arkeologlar, byle mezarlar kesme mezar olarak adlandrmaktadr. Kesme mezarlar
tabutlarn atasdr. imdi Avrupa halklarnn byk ounluu son yolculua byle tabutlarda
uurlanyorlar.
Altayda byle idi. Ama bozkrn tabiat artlar farkldr. Bu sebeple cesetleri dorudan topraa
vermeye balamlardr. Ulu kiiler iin kesme mezarlar ina ediyorlar, ve kurganlar
hazrlayarak onun tepesine bir ant dikiyorlard. Bu antlar, yaban kularn konduu eski veda
talarna benziyordu.
Kurgann iindeki kesme odaya, cesedin yanna yemek, lnn silhlar, deiik eyalar,
ldrlm at, ve kleler braklyordu. Sadece baz azizlerin trbelerinde, defin odasna ulaan
bir yer alt geidi vard. Kurganlar, ok uzaktan grndkleri ve yol zerinde ina edildikleri iin
mevki belirlemeye de yaryordu. Bugnlerde de bozkrlarn mezarlklar yol zerinde
bulunmaktadr.
III. asrdan itibaren, kurganlarn giri tarafna byke bir meydan yaplmaya baland. Bu
meydan blgesine hram7 ismi verilmekteydi. Bu blgede konumak yasakt, sadece dua
edilebilirdi. Kurgann tepesinde ise, ilk balardaki gibi bir ant dikmek yerine adra benzeyen
tuladan bir blm ina ediyorlard.
Bu ne idi? Acaba bozkrl insanlar bu yapyla kutsal Kaylas Dann izgilerini mi yanstmak
istediler? Eer tahminimiz doruysa, IV. asra doru haram veya hram denilen ilk tapnaklarn
ortaya kma sebepleri anlalmaktadr. Azizlerin gc hramda muhafaza ediliyordu ve insanlar

da hramda dua ediyorlard. Kpaklar, bu tapnaklar Kaylas kelimesinden tretilmi olan kilisa
kelimesiyle adlandryordu. Yani kilise
adr kutsal Kaylas Dann izgilerini tar ve bu izgiler, tapnak mimarisinde vazgeilmez
zellik olarak, daha o zamanlardan beri kalplamaya balamtr.
Kpaklarn, Kafkasya ve Roma mparatorluu hudutlarna ulaabilmesinden nce tam be nesil
gemitir. Bu byk hadiseyi Akta Han gerekletirdi. Baty ilk o grd.

AKTA HAN

Svari, birden nehir kysna ulamt ve bylenmi gibi olduu yere akl kalmt. Bozkrllar,
debisi bu kadar ok bir nehri uzun zamandr grmemilerdi. Bu nehre dil (Volga) adn
vermilerdi. Buralarda anlalmayan bir dilde konuan insanlar olduunu grdler. Bu ekilde
veya belki de farkl bir ekilde dou ve bat, yani Trkler ve Avrupallar karlatlar. dil Nehri, o
dnemde bugn denize dkld yerden tam yz kilometre daha gneyde Hazar Denizine
dklyordu. Trklerin ulat bu nehir havzasnda kimin yaad belli deildi. Kadim ehirler
hakknda da bugn ok bilgi edinemeyiz; nk bu ehirler genel olarak saman ve toprak
karmndan yaplan kerpiten ina edilmiti. Kerpi, yamur ve ayazn tesiriyle eriyordu. Ancak
tuladan ina edilmi yaplarn temeli korunmutur.
Arkeologlar, bu yaplar sayesinde usta inaat Trkleri tanmlard. Bir alelde tulann veya
ocakta piirilmi topran tecrbeli ve merakl arkeologa ne kadar ok bilgi verdii aknlk
yaratyor. Mesel, Trklerde mevcut olan uzunluk l birimleri tuladan karlmtr. Onlar
Altay da arn ve sajen kullanyorlard. Tulann uzunluu 26-27 santim, kalnl ise 5-6
santimdi. Eni uzunluun yars oluyordu ve bu bir erkein avucuna rahata syordu.
Baykal kysndan Bat Avrupa ya kadar binlerce konut bu eit tuladan ina edilmiti. Baz
tulalarda yapan ustann zel bir damgas da bulunuyordu.
Kp eklinde de tulalar vard; ama onlar da her yerde aynyd: 26-27 santim. Yedi buuk
tulann boyu, har pay dikkate alnrsa bir sajen ediyordu., yani 1 sajen 3 arn ediyordu. Trk
mimarisi byle bir l (!) sistemiyle balamt. Ustann nnde bir projenin bulunduu
apaktr.

Arkeologlar, bir birine benzeyen kadim yaplarn izlerine dil (Volga) havzasnda, Uralda Altayda,
Kazakistanda, Dastanda, Donda Ukraynada ve Orta Avrupada rastlamlardr. Trklerin
Byk Gne ait baz antlar da bu topraklarda ok iyi korunmutur.
Bunlar yollar zerindeki talardr; hemen her tan stnde bir geyik resmi vardr. Bunun iin
arkeologlar, bu talara geyik talar demilerdir. Geyik ta Tanrnn bir iaretidir. Trkler ha
tanmadan uzun zaman nce bu ongunu biliyorlard.

Geyik talar, yolcular iin bir danma hizmeti veriyordu, doru yol bulmaya yardmc oluyordu.
Saa gitsen saraya karsn; sola gitsen bir ey bulamazsnBu bir belgedir; ama bu belgeyi
herkes okuyamazd. Ancak run yaztlarn bilenler okuyabilirdi. Trklerin trelerinde yolcuya
yardmc olmak niyeti de ortadadr.
Saa, sola, doru, geri bu gizli bir ynlendirmedir: Saa, gneye demektir. Sola, kuzeye
demektir. Doru, douya demektir Yolcu bu iaretleri okuyarak, kendisini nelerin beklediini
bilip hazrlkl olurdu.

7 Hram Trke haram kelimesinden gelmektedir. Hram kelimesi imdi Rusa da tapnak
anlamnda
kullanlmaktadr. Bu durumda a harfi Rus fonetik kaidelerinin zellii olarak dm. (eviren)
Bozkrlarda rastlanan kayalar zerinde mektuplar yazlyd. iir satrlar da vard. Elbette, bu da
eski bir Altay geleneiydi. Bu gelenek asrlarca bozkrlarda da tutuldu.
Trkler, Byk Gleri hakknda iirler ve rivayetler yazyorlard. Mesel, eski Akta efsanesini
imdi fark bir ekilde aktaryorlar. Bakurtlar Aktan Bakurt olduunu, Tatarlar ise Tatar
olduunu sylyor. Kumuklar da onun Kumuk olduundan bahsediyorlar
Dastanda bir Akta Nehri vardr. Onun yksek kylarnda kadim bir ehrin ykntlar mevcuttur.
Rivayete gre, bu ehrin temelini mehur bir han atmt Kendi bakentini Akta Han dil de
bir lke kurdu. O dnemde bu lke Det-i Kpak diye adlandrlmtr. imdiki Kumuklar,

Bakurtlar ve Tatarlar: Kpaklar idi, yani btnl olan bir halkt. Hibir ey onlar bugnk gibi
ayrmyordu. Akta Han zamanlarnda, yani III. Yzylda byk Trk Hanedanl ayaa
kalkmt. Bu Kavimler G nn neticesi idi.
Det-i Kpak bugn, Kpaklarn Ovas yani Bozkrlara g eden Trklerin yurdu olarak
tercme ediliyor; fakat bu tercme ok eyi aklamaktadr. Det veya dat kelimesi, Trklerin
kadim zamanlarnda bozkr deil gurbet anlamna gelmekte idi.

DL
Akta Han, dilde kyler, kasabalar ve ehirler kurmutu. Her eyden evvel Akta Han bir Trk
kahramandr ve Uralda, Kafkasyada pek ok kahramanlk izleri brakmtr. Trkler beyaz
atlarn, dil boylarnda kuzeye veya gneye, istedikleri yne ynlendiriyordu. Bu byk nehir
havzasndaki ilk ehirlerin temelleri daha III. Asrda atlmtr. Bu ehirler bugn de unutulmad,
onlar hl yaamaktalar. Mesel Sumeru (Samara)8. Bu ehir, kutsal Altay Smer Dann
hatrasdr. Tam bilinmemekle birlikte bu ehirde da, dalardaki bitkileri veya baka bir eyler
hatrlatan baz eyler mutlaka olmaldr. nk Trkler hibir zaman hibir ad rastgele
koymuyordu.
Bir aziz kiinin mezarnn yanbanda Simbir (yalnz mezar anlamna gelmektedir) adl bir ehir
kurulmutu; Kum Danda da Sartau (Sar da), imdiki adyla Saratov dil Nehrinin Kama,
Oka, Adigel kollar boyunca da ehirler ina ediliyordu: Uralda elyaba (elyabinsk), Tagil,
Kurgan ve dierleri Btn bu adlar Trk kkenlidir ve her adn da mutlaka bir anlam vardr.

Akta Hann atllar dil boylarnda skitlerin, yani bir zamanlar Altaylardan g etmi dier bir
Trk boyunun yerletii blgeye rastlamt.
Bugn bu insanlar uva olarak adlandrlmaktadr. uvalar bugn de Trk halknn kadim
inancn muhafaza etmektedirler. Ancak ayn zamanda onlar Tanrya da inanyorlar ve Tanry
Tura olarak adlandryorlar. uvalar, Trk Dnyasnn ok esrarl bir hazinesidir; tamamen bir
mze halktr.
dil boylarnda kanl atmalar da oluyordu. ok zorlu ve azimli savalar olan Alanlar
karsnda Roma lejyonerleri bile geri adm atyorlard. Alanlar Trklerin Don kysna
yaklamasna, hatta atlarn sulamalarna bile izin vermediler. Bu durumda Akta Han, sonu
alamadan geri dnd. dil Nehrinin aznda, Hazar Hanlnn gelecekteki bakenti Semender

ehrinin temelini att. Bylece dil Nehrinin ebediyen bir Trk nehri kalmas salanm oldu.
O dnemde bozkrlarn kefi ve iskn sanki geici olarak durdurulmutur. nk gl bir asker
destek olmadan burada kalmak tehlikeliydi. Avrupa dmanln zaten gizlemiyordu. Bunun
zerine Akta Han, askeri ile birlikte Kafkas Dalarnda kk salmak zere yola kt.
Akta Han, bir dan yanbanda, bir nehir kenarna yerleti ve buraya ehrin ilk temelini att.
Aslnda bu, kuzey Kafkasyada ve btn Avrupada kurulan ilk Trk ehri idi. imdi bu ehrin
yerinde sadece ykntlar kald. Baz tula duvarlar ve toprak ykntlarn izleri var; yan banda
ise, Akta Nehri Bu nehrin arkasnda Endirey adl bir Kumuk Ky bulunmaktadr. Kumuklar,
kadimliinden dolay bu yere kar derin bir hrmet ve heyecan duymaktalar !

8 Sumeru (Samara) Rusya da bulunan bir ehirdir. SSCB dneminde bu ehrin ad Kuybiev
olarak deitirilmi; birlik daldktan sonra tekrar Samara ad kullanlmaktadr.
Buralardan, yani imdi unutulmu bu ehirden Byk G n yolu gneye doru alyordu, ama
bu yol uzun srmedi. Derbent ehri duvarlarna varnca atl gmenler(!)
durmak zorunda kald
Bu ehir dan tepesinde bir kale gibi duruyordu. Bu kaleden deniz kysna kadar yksek bir ta
duvar uzanmaktayd. Bu duvar, ran a ve Roma mparatorluuna giden yolu kapatyordu.
Yksek surlar, zerinde arabalar gezecek kadar geniti. Bu surun kaplar, ticar kervanlara
ancak para ve mal karl alyordu; fakat Trk svarisi nnde surlar tamamen kapanmt.
Kafkasya da Byk G burada durduruldu.
Dnya denilen gezegen ise, III. yzyln ikinci yarsnda idi. Trk dnyasnda durgunluk ve
sessizlik yllar balamt.

KAFKASYA
Derbent surlarnn arkasndaki lke Kpaklar bilinmezlikleriyle cezbediyordu. Trkler Avrupay
ve Roma mparatorluunu elbette duymulard; fakat o topraklar hi grmemilerdi. Det-i
Kpak yaamaya devam ediyordu: evler ina ediyor, demircilikle urayor, tarm rnleri ve
hayvan yetitiriyordu. Kafkasyada yeni Trk ky ve ehirleri meydana geliyordu. Onlardan biri
de Hamrin ehri idi. Bu ehir, hemen hemen btn tarihilerin sz ettii Kafkasyann kutsal
aac ile mehurdu. Bu aa Tanr Han diye adlandrlmaktayd. Trklerde, Byk Tanrnn
yaratt her eyi birletiren ve bir araya getiren bu dnya aac idi.
Hamrin ehrinde nceleri tapnaklar, daha sonralar ise mescitler ina edilmiti. Buna ramen
hayat aac onlarn asl kutsal deeri olarak kalmaya devam ediyordu. ehirde yaplan yeni bir
yerleim plnlamas sonucu, imdi orada Kayakent Ky bulunuyor. Yannda ise, mazinin
hatras gibi kutsal Tanr Han bulunmaktadr. Elbette Kumuklar baz eyleri unutmu olabilir,
hayat aac hakknda birok eyi de bilmeyebilirler; fakat Kayakentte bulunan bu aaca, zel bir
duyguyla hrmet etmeye devam etmektedirler.
O zamanlar, III. asrda dnya byk olaylarn eiindeydi. Derbent duvarnn br tarafnda

hadiseler balyordu.
Trkler balangta bu hadisenin iinde deildi nanlmaz ama gerek ! Derbent surlar kendi
kendiliinden almt ! Bozkrllarn basks veya katks olmadan almt
Uzak Kafkasyada ranla giritikleri sava kaybetmek zere olan Ermeniler, Kpaklarn geliini
renmilerdi. Ermenilere gl bir odakta gerekiyordu ve onlar Hamrin ehrine doru yola
koyuldular, Trk svarilerinin Derbentten gemesi iin her eyi yaptlar. Ermeni hkmdar I.
Hozroy yanlmamt. Kpaklar dman tamamen yendiler. Ermenistan rann hakimiyetinden
kmt. Trkler ise, Derbenti ve Hazar Denizinin bat kylarn kendi hakimiyetleri altna aldlar.

imdiki Azerbaycanda o anl devirlerin izleri kalmtr. Mesel, bir Kpak ya da Gence Ky
bulunmaktadr. Az bilinen ky ve ehirlerde bile, Kavimler G dnemine ait antlar
bulunmaktadr. Bugnk ad Gusar olan ehre dikkatli bakmamz yeterli: ehrin ad byk
ihtimalle Geser kelimesinden tremitir
III. yzylda Trk Dnyas Kafkasyaya kk sald. Kpak svarilerinin gc ile Trklerin
Kafkasyaya girii, dnya tarihinde sra d bir olay olmutur. Kpaklarn ufkunda Avrupa, Yakn
ve Orta Dou gzkyordu Trklerin Avrupaya gelii, antik dnemin altn izip, Orta a
dnemini balatmtr ! Yeni Avrupa, yani Trk Avrupas a balyordu !
Elbette, Kafkasya nceden de dnya siyasetinde nemli rol oynuyordu. ran ve Roma
mparatorluunun menfaatleri burada kesiiyordu. Asrlar boyu buralarda ok kanl savalar
srp gidiyordu.
Dahas var: Kafkasya, Bat dnyasnda demirin retildii ve ilendii hemen hemen tek yerdir.
Sz konusu olan demir, altndan da deerli idi. Geri buralarda demiri maden ocaklarnda
ilemiyorlard; nk kalitesi dk oluyordu, bunun benzerini Karpatlarda Keltler yapyorlard.
Ama gene de bu demir iin mcadele veriyorlard. Kafkasyann demiri olmasayd, Roma
mparatorluu ebediyen tun asrnda kalrd. Roma da demir iilii henz bilinmiyordu: Roma
lejyonerlerinin zrhlar tuntan yaplyordu
Kafkasyann tesinde, Trklerin ran askerlerini yendikleri zaman her ey alt st olmutu.
Asrlar boyu ekillenen dnya siyaseti, bir gnde, sessiz bir ekilde yklmt.

Avrupada olanlarn oundan Kpaklar haberdar deildi. Kpaklar, zaferin tadn alamadan
Kafkasya nlerinden geri ekilmiler; zaferin meyvelerini bakalarna brakmlard. Ermenilere
yardm iin geldiler; Hazar Denizi kylarnda yerlemek iin geri ekildiler.

Ve kimsenin olmayan Kafkasyann tesinde, kurnaz ve o zamann en akl selim sahibi

siyasetisi olan Roma mparatoru Diocletianus, 297 ylna doru btn Kafkasya tesini kendi
hakimiyeti altna alm, sonra zayflam rana saldrarak, rann en zengin blgelerini istil
etmiti. Roma takn bir sevin iindeydi. Artk imparatorluun yeni altn asr konuuluyordu.
Sadece mparator, bu zaferin arkasndaki bely hissediyordu Ermenistandaki isyan
bastrdlar; bu isyan balatan Hristiyanlar cezaevine koydular.
Ermeniler, sanki bylenmi gibi, Hristiyan Aziz Grigoriyin kehanet buyurduu, gkyznde
ate paralar ve zirvesindeki ha bekliyorlard. Ermeniler han kurtarc gcne inanyorlard.
Halbuki, onlar o zaman henz putperest idi. Ama Kpaklarn ha iaretli bayraklar altnda
savatklar iin, ha ok iyi ve yakndan biliyorlard. Bunun iin hayret etmilerdi. Grigoriy de
ayn ha gkyznde grmt! Bu, Tanrnn bir almetidir ! Gk Tanrs Trklere yardm
ediyor diye dnmlerdi. Gkyz Tanrs hakkndaki bu ok gl bilgiler, btn Avrupaya
rzgr hzyla yaylmaya balamt. Bu haberleri, Hz. sann dnyay Roma hakimiyetinden
kurtaracak atllar hakkndaki mjdesini de tekrarlayarak, Hristiyanlar yaymaktaydlar. Bu
kehanet Hristiyanlarn esas kitaplarndan biri olan Apokalipsisde yazldr !
phesiz, Avrupada neler olduundan Trkler in haberi bile yoktu. Ermeni gen bir din
adamnn geliinden nce onlar hibir ey bilmiyorlard. Bu din adamnn ad Grigoris idi. O,
rehber Grigoriyin torunu idi. O, saygyla selm verdikten sonra, bozuk bir Trke ile, Kpaklarn
hkmdar ile grmek istediini syledi.

TRKLER VE HIRSTYANLIK

Gen Piskopos Grigoris Kpaklara niye gelmiti? Bu ziyaretinde Ermenilere sava sanatn
retmelerini rica etmek iin gelmiti. Onlar, yani putperestler ve ateistler, Trkleri yenilmez klan
Gk Tanr inancn kabul etmek istiyorlard. Aslnda Grigoris, Geserin ve Erke Hann yaptklar
faaliyetlere aynen devam etmek istiyordu, ama bu sefer Avrupa da
Avrupallarn, Gk Tanr hakknda hibir ey duymam ve bilmemi olmalarna dikkat edelim.
Her yerde putperestlik, ok tanrllk ve zulm hakim olmutu. Hristiyanlar ise, hibir Tanry
kabul etmiyorlard. Hristiyanlar, tanrlar reddediyorlard ve kendilerini ateist olarak
adlandryorlard. Onlar, sadece Gk Tanrs elisinin habercileri olan atllarn gelmesini
bekliyorlard Ve beklenen svariler nihayet gelmiti.
Kpaklarn, Roma mparatorluunun hudutlarna kadar gelmi olmas ve ran zerindeki
muhteem zaferini ilk nce fark edenler Hristiyanlardr. Yeni gelenler ok farkl idi; Kpaklarn
demirden yaplm zrhlar ve silhlar, onlar adeta Avrupallarn gznde baka bir gezegenden
gelmi kiiler olarak gsteriyordu. Onlar, Tanrya ait yksek ve sonsuz Gkyz altnda yaayan
aydn bir dnyadan gelmiti. Trk halkna demiri hediye eden Tanrya inanma Avrupallar iin
ulalmaz bir deerdi.
Bu szlerin anlamn kavramak iin basit bir rnek yeterli olabilir. Demir klla yaplan iyi bir
vuru tuntan yaplm klc kolayca ikiye blyordu. Roma askerleri Kpaklarn karsnda
sopal yabaniler gibi kalyordu. Trk Tanrs demiri, Roma Tanrs Jpiter ise tuncu simgeliyordu.
Roma mparatorluu yklmaya mahkmdu.
Ermeniler, Avrupada olaylarn akn ilk olarak tahmin edebildiler; bylece lmeye mahkm
olan, ama hl yaayan Romadan sratle uzaklamaya baladlar. Bunun iin gen Ermeni
piskoposu Grigoris, Derbente gelmiti. Piskopos vaftiz olmay kabul etti. Eski Trk dilinde vaftiz
eylemi ar-sili veya ar-alkn olarak bilinmektedir. Grigorisi vaftiz etmek iin, gm hala
kutsanan suya defa batrdlar.
Suyla vaftiz etme, Tanr dininin nemli bir merasimidir. Bu bir Altay tresi idi : nk kadim
Altaylarda yeni domu bebekler buzlu suya batrp kartlyordu.
Bylece, insanolu bu merasimle Sonsuz Mavi Gkyz dnyasna giriyordu. Kadim Trklerde
arg kelimesi kullanlmaktayd. Bu kelime, manev adan temiz, taze anlamna geliyordu.

Kutsal arnma treninden geen insan ard diye adlandrlyordu. lk Hristiyanlarda byle bir
din merasimin olmas hi mmkn deildi. Avrupa, bu merasimi ancak Kpaklarn Avrupaya
geliinden sonra renmiti. Hristiyanlarn vaftiz iin kullandklar havuzlar, Avrupallar ancak
IV. asrda ina etmeye balamlardr !
Dahas da var : Tanr inancnn bugn bile muhafaza edildii Tibette, eskiden olduu gibi aralkn ve ar-sili treleri hl da mevcuttur Demek ki, Tanr inancn kabul eden ilk Avrupal,
Ermeni piskoposdur. Grigorisin vaftiz edildii gln ad bugn tam olarak bilinmektedir. Bu gl,
Kayakent yaknndadr ve bu gln ad da Adji, yani ha gl anlamna gelmektedir.
Trk din adamlar, temiz ve arnm Grigorisi Hamrin ehrine gtrerek, ona dnya aacnn
srrn atlar. Grigoris, Trklerin kutsal metni olan Tanr Emri ni de bylece grm oldu. Ancak
bundan sonra Grigorise sa elinin baparmak ve yzk parmaklarn birbirinin zerine
koymasna izin verildi. Bu iaret, ilhi huzuru ve bar simgeliyordu. Douda kenetlenmi iki
parmakla Gkyzne sadakat byle belirtiliyordu. Onlar aln, gs, sol omuz ve sa omuza
dediriyorlard Trkler, bu hareketleriyle Gk Tanrsndan himaye istiyorlard. Bu duruma gre
ha kartan ve Gk Tanrsndan himaye dileyen ilk Hristiyan da piskopos Grigoris idi.
Tanr Emri ndeki satrlarda Gesere ithaf edilen ok ksa bir dua vardr : Geser i size hediye
ettik. Tanr ya dua et. Bugn de bu dua, Kurann 108. sresi Dou da bu szler ve bu dua
bugne keder unutulmad. Halbuki, Geser (Kavsar veya Kevser) kelimesinin anlamn oralarda
da ou kimse artk hatrlamyor.
Grigoris, ayin srlarn uzun sre dnyor ve idrak etmeye alyordu. Derbentte ilk Hristiyan
Kilisesini kurmas iin Grigorise yardm ettiler. Bylece Avrupa da ilk kiliseyi, 301 ylnda
Ermenistan kurmu oldu. Ermenistan Tanry ve Onun han kabul etmiti. Ermeniler, ayin
trenlerini de Trklerden renmilerdir; nk Hristiyanlarda henz kendilerine has bir ayin
treni yoktu; onlar Yahudi dininin kaidelerine gre Sinagoglarda dua ediyorlard.
Roma mparatoru Diocletianus, yeni Hristiyanlara kar, o bilinen takipler, srgne gndermeler,
ve idam cezalarndan bir sonu alamyordu. Trk Manev Kltrnn tohumlar putperest
Romann ta tapnaklarnda bile filiz veriyordu.
Roma mparatorluundaki halklar artk korkmadan Jpiterden yz eviriyor, Merkr heykellerini
ve putlar ykyorlard. Roma da nihayet bunu anlamt. Diocletianus, aresizlik iinde tahtn
brakp, saraydan kamt. Akl selim sahibi bir siyaseti olan mparator, Trklere yenildiini
hissetmiti

AVRUPA TAPINAKLARI ZERNDEK HA

Ermenistan, Arnavutluk, sonra da veriya (bugnk Grcistan), Suriye ve Msr birbirleriyle yar
edercesine Kpaklar davet ediyorlard. Tanrnn ha her yerde kabul ediliyordu; bu arada Trk
manev kltr de benimseniyordu. Trk usul yeni Hristiyanlk onlar Roma hakimiyetinden
tamamen kurtararak, hrriyete kavuturuyordu.

Kpaklar, bu devletler iin Derbentte Patrik tahtn kurmulard. Bu Bat dnyasna zg

manev bir okuldu. Burada ilk din adamlar yetitirildi. Kafkasya, uzun mddet Avrupann
aydnlanma merkezi olmaya devam etti. Burada, Derbentte dnyann ilk Hristiyan Kilisesi ina
edilmiti. Tapnaklara girme yasa Kilise iin de uygulanyordu.
Arkeologlar, kale kazlar srasnda bu kiliseyi tesadfen bulmulardr. Trkler kendi tapnaklarn,
binann st ksm ekenarl bir ha anmsatr ekilde ina ediyorlard.
Derbentteki tapnak da byle idi. lleri ok byk deildi; duvarlar, tuladan yaplmt; yani
her ey bozkrlarda olduu gibi idi. Ayn kiliseler Ermenistanda, veriyada ve Kpaklarn
odaktalar olan dier memleketlerde de meydana kmtr. Bu kiliselerin Trkler tarafndan
yaplm olduu, ustalarnn kilise duvarlarna iledii zel iaretlerle de grlmektedir.

Bilim adamlar, bu anlalmayan iaretlerin ne olduunu uzun uzun dnyorlard. Halbuki her
ey ok basitti. Bu bir damga idi. Trk soylarnn hemen hepsinde var olan bir zel arma idi. Bu
Avrupada geraldik geleneini balatan simgeler ve ecereler bilimidir.
Kadim kiliselerin duvarlarnda asrlar boyu susan bu yazlar, sahibini bulduktan sonra susmaktan
vazgetiler ! Mesel, bilim adamlar Ermenistanda yle bir yazya rastlamt : Bu hediyeyi
rahipler camias iin kabul edin. Bu yaznn yannda da hediye edenlerin adlarnn ilk harfleri
bulunmaktadr. Bu szlerin yazld tarihin zerinden yaklak 1700 yl gemi. Bu szler, kadim
Trk dilinde yazlmtr. Ermenistan halk, yeni dini kabul etmelerinin erefine Kpaklar
tarafndan byle tebrik edilmi ve kendilerine hediyeler verilmiti.
III. Blajeny n Vaagan apelinin yanndaki tapnaklarn birinde, kadim bir usta eliyle ta zerine
din adam giysili bir svari resmi yaplmtr. Binici, Trk usulne uygun bir ekilde, ata ayaklar
serbest, yani zengisiz biniyordu. Bu da tarihin bir bilmecesi mi? Kesinlikle hayr. Ancak din
adamlar, bozkrda byle geziyorlard. Onlara zengi gerekli deildi; nk zengi ancak
askerler iin artt.
312 ylnn 10 Kasm gn, Ermenistan iin ok anl ve muhteem bir gnd: Tanrnn ha
Avrupann ilk kiliseleri zerinde ykseliyordu. Grigorisi svarilerin korumas altnda, Hann
arabasyla Derbentten uurladlar. Grigoris, Trk dnyasndan mukaddes emaneti gtryordu,
yani yeni Avrupann remizi olan ekenarl ha gtryordu.
Trkler, kilisesinin bandaki Grigorisi ok yksek mertebeli bir makamda kabul etmi,
konumunu katlk olarak iln etmilerdir. Katlk kelimesi Trk dilinde Odakta veya Katlan
anlamna geliyordu. Ermeni Kilisesinin banda olanlara verilmi olan bu unvan, bugne kadar
muhafaza edilmitir. Katolikos unvan (Yunanca daki os eki sonradan eklenmiti) bugn de
mevcuttur. Suriye, Msr ve Bizanstaki Hristiyanlk cemaatlar, Hristiyan dnyasnn ilk hakiki

mridi, Tanrnn sevilen kulu Grigorisin nnde diz kmlerdir.

Ermenistann itibar o yllardan balayarak hzla ykseldi. Bat alemi, Trk Dnyasnn
hazinelerini benimsemeye balad. Aydnlk doudan balar. Ama Avrupa o dnem iin dou
hakknda hibir ey bilmiyordu. Avrupann Trk dnyas ile irtibat ok az oluyordu. Romallar bu
durumu kendi lehlerine ok iyi kullanmlardr. Romallar, Kpaklar zalim ve yaban barbarlar
olarak tantarak, insanlar korkutup, Kpaklardan uzaklatrarak hakimiyetlerini arttrmak ve
sresini uzatmak istemilerdir.
Avrupallar, Geserin kahramanlklarn hatrlatan Grigorisin samim hizmetlerini gryor, gen
adam Tanrnn elisiyle kyaslyorlard. Roma hkmdarlar, Kpaklar hakkndaki hakikatin
aa kmasndan korkuyorlard: Kpaklarn Avrupaya gelmesinden korkuyorlard. Romallar,
Grigorisin ran soyundan bir asil olduunu renince, ranllar kullanarak, ona iftiralar
atmlardr. Grigoris in gnahkr ve ahlken zayf olduunu yaymlardr.
Grigoris iin ok ac bir gnd Grigoris ne diyeceini bile bilemiyordu. Herkes ona kar idi.
Trkler onu ok korkun ve vahi bir ekilde idam ettiler. Derbentte, meydanda gen adam
yaban bir atn kuyruuna baladktan sonra, hakimler hkm okudular. Ama lmn eiinde
bile Grigoris merhamet dilemedi; nk kendisini aklamak iini bir sebep gremiyordu. Sadece
Gkyzne bakt ve sessizce Tanrnn yazdndan kaamazsn dedi.
aran hakimler nce ne olduunu anlayamadlar. Kendilerine geldikleri zaman, at denizin
kysnda ve ok uzaklarda kouyordu. Bu defa idamlk mahkmu kurban olarak kabul ettiler.
Kahraman ve gnahsz kurban Grigorisin ruhunun Kpaklarn hamisi olmas iin dua etmeye
baladlar. Kahramanlardan hamilik beklemek; bu da Altayn eski geleneklerinden biri idi.
Bundan sonra piskopos Grigorise, bir Trk ad verdiler. Onu Djargan (ok atlgan) ismiyle
armaya baladlar.
O ruhen Trk olmutu. Kpaklar onu kendi cemaatlerine dahil etmilerdi. Definin 9. gnnde bir
mucize gerekleti. Mezarn yannda bir pnar dodu. nsanlar bu kutsal mezar ziyaret etmek
iin gelmeye baladlar. Ksa zamanda burada bir yerleim blgesi olutu. Artk bu yerde kutsal
beldenin bekileri yayordu. Onlar nesilden nesile aktararak, ifal su bulunan pnar da
muhafaza ettiler. nsanlar eskiden olduu gibi, bu gnlerde de buraya gelmeye devam
etmektedirler.

TRKLER VE BZANS

Her halkn hafzasnda tarih farkl ekilde muhafaza ediliyor. Halk baz eyleri unutsa
bile, nemli eyleri unutmuyordu. Bilgi hafzada yaamaktadr Kltr de bir hafza
hazinesidir. Medeniyeti olmadan bir millet ve onun gemii olamaz.
Rivayetler, masallar ve iirler tembellikten veya can skntsndan yazlmazd. Her

eserin mutlaka ok derin bir anlam vardr. Trkler, her efsane kahramann ok
pahal bir inci gibi koruyorlard. Ad, elbise, silh her eyin mutlaka bir anlam
vard., tesadfen olan hibir ey yoktu. Meddah onlarca rivayeti hatrlyordu. Eer bir
k bir efsaneyi anlatrken bir kahramann adn veya herhangi bir teferruat unuttu
ise, bundan sonra bu efsaneyi anlatmaya hakk olamazd.
Derbent surlarnn yannda gerekleen o hadiseyi Trkler elbette ki
unutmamlardr. Azeriler, Kumuklar ve Tatarlar, bugn de bir dou ehrine byk
Ejderhann geliini hatrlamaktadr. Ejderha, pnar ele geirmi; ehrin gen kzlarn
istiyordu. Hkmdarn kzn bir gen asker kurtard. O asker, Ejderhay silhla deil,
dualar ile yenmiti. Bylece herkes szn silhtan daha kuvvetli olduunu grd.
nk bu sz Bog idi. Rusa da bu kelime Tanr anlamna gelmektedir.
Asrlar boyunca efsane deiikliklere uruyordu. Mesel, askere yeni ad veriliyordu:
Hzr veya Hzr lyas, Keder veya Kederles ve Corcis; fakat farkl isimlendirmelere
ramen, o her zaman hayat pnarnn gen bekisi olarak ebed kalmaya devam
ediyor.
Avrupada da bu efsane uzun zamanlardan beri biliniyordu. Bu gen askeri, Aziz
Georgiy (veya Georg, Corc, Egoriy, Yuriy, rji gibi onlarca ad) olarak
adlandrmlard. Baz din ve siyas sebeplerle onu blmlerdi; baka bir deyile,
farkl kiiler olarak gsterdiler Siyasetiler, sk sk ekinmeden kltre karyorlard
ve mdahale ediyorlard.

Roma, Trk Djargan efsanesini kabul etmedi. Kabul edemezlerdi ! Roma piskoposlar
korktular; nk bu efsanenin metni Bat Kilisesinin gizli srrn aklyordu. Onlar,
494 ylnda Hristiyanlara Grigoris (Djargan) adnn telffuz edilmesini bile
yasaklamlard. Trk azizini nce ilekr, sonra da katil olarak deitirdiler: ata
bindirdiler, Trklerin mukaddeslerinden saylan Ejderhay ldrmeye gnderdiler.
Bunlarn hepsi Grigoris in gerek kahramanlnn srr kimse tarafndan
renilmesin diye yaplmtr. Gk Tanr tasavvurunun Avrupaya Trklerden
geldiinin renilmemesi iin yaptlar. Roma mparatorluunun yklndan sonra
Avrupaya yerleen Hristiyan kltrnn douunun temelinde Trklerin olduunun

renilmemesi iin yaptlar.

Demek ki, efsaneyi deil, Trk milletinin tarihini kt bir niyetle kasten
deitiriyorlard. Buna Kpaklara kar asrlar boyu sren Bat Kilisesinin
oluturduu siyaset sebep olmutur Ama hakikat her zaman hakikat olarak
kalmaktadr. Gerekler hibir zaman deimez; nk gerekler manta
dayanmaktadr. te mantk (deliller hakknda en cidd bilim dal) baz hadiselerin
gerekte nasl olduunu tekrar canlandrmaya imkn salad.
Olaylarn gerei yle idi : Yunan Hristiyanlar Derbentte 311 ylnda ortaya
kmtr.Onlar oraya hayrl bir i iin gelmemilerdir. Yunanlar, izleri bugne kadar
dahi ustalkla gizlenmi ve inanlmas zor bir oyunu plnlamlard.
O tarihte eski Roma mparatorluu topraklarnda byk bir kargaa yaanyordu.
Taht iin yedi aday savayordu. nsanlar da artk eski Roma Tanrlarnn
gszln aka dile getiriyorlard. Her yerde kaos hakimdi. Avrupallar arasnda
siyasetin en eski ve en nemli bir kaidesini ilk olarak Yunanlar hatrlamlard: Tanr
kimde ise veya baka bir deyile Tanr kimin ise, hakimiyet onundur.
Yunanlar bu uurla ve kurnazlkla Gk Tanry almak ve bylece Avrupa zerinde
hakimiyetlerini kurmak maksadyla Trklere gittiler. Yedi imparator adayndan biri
Yunan Konstantin idi. Konstantin de, dierleri gibi bir plak imparator idi. Askeri
yoktu, ancak bir unvana sahipti. Orta Denize, yani Akdenize, Macsentsius hakim
durumda idi, yani gerek imparator.
Macsentsiusun Roma da askeri vard. lk bakta sknty ve bely akla getirecek
hibir ey grnmyordu.

Ama aniden, nereden geldikleri bilinmeyen aknc svariler ortaya kmt. Ellerinde
Avrupallarn nceden grmedikleri hal bayraklar dalgalanyordu. Saldrlar ani ve
sertti.
312 ylnda Mulvi Kprsnn yannda yenilmez Romann duvarlar altnda !
Macsentsius un askeri tamamen dalm ve ordusu parampara olmu; kendisi de
canndan olmutu. Konstantin ise, zaferini ve baarsn ilan etmek iin acele
ediyordu. Sava Trk svarileri kazanm, ama zafer, askeri bile olmayan Yunanlara
mal olmutu. Hal bayraklar tayan Kpak askerleri Roma ordusunu ok kolay
yenmiti. Bunu da Gkyznn, yani Tanrnn bir iareti olarak kabul etmilerdir.
Konstantin ok kurnaz bir siyasetiydi. O, hemen yeni Tanr inancn da kendi zerine
almasnn, Onu ve Trkleri de kendisine ait olarak gstermesinin ok nemli
olduunu anlamtr.
Konstantin, Litsinius dan hemen sonra, Kafkasyada yeni domu olan Hristiyanl
kabul etmek istediini bildirdi. Kpaklarla ittifak kurmak Konstantinin iine
geliyordu.
Baz limler, tarihi yazdklar zaman siyasetilerin emri ile baz eyleri reddediyor,
baz bilgileri gizliyor veya hi sylemiyorlar. Yunanlar, Tanr inancn ilk defa
Konstantin zamannda kabul ettiler. Bunu da kimse reddetmiyor; ama bu inanc Trk
din adamlarnn telkinleriyle kabul etmilerdir ! Ancak tarihiler ite bunu nedense
gizliyorlar. Yunanlarn, Tanr inancn Kpaklardan aldklar tartmaszdr.

Trklerin dini zerinde Douda Budizm; Batda ise, yeni Hristiyanlk olumutur.
Avrupallar Tanry kabul ettiler. Tanr inanc ile birlikte Trklerin din kltrn de
kabul etmi oldular. Bunu gizlemek mmkn deildir ! Konstantinin Tanry kabul
etmediini gizleyemedii gibi Konstantin btn hayat boyunca, daima putperest
olarak kalmt.
nk Konstantini inan deil, hakimiyet ilgilendiriyordu.
Konstantin, Romallar zerinde kazanlan zafer iin bedeli cmerte dedi; hediyeler
gndermek hususunda, Trk askerlerini daha fazla yannda tutabilmek iin hibir
eyden kanmyordu. Ve svariler Konstantinin yannda kalmt. Sonradan bunlar
Federat olarak adlandrmlardr. Federat kelimesi Latince antlama anlamna
gelmektedir.
Konstantin, Kpaklara elinden geldiince ihtimam gsteriyordu; mesel, yeni takvim
ihdas etti: Trklerde olduu gibi tatil gnn Pazar gn olarak tayin etti. nsanlarn
kiliseye gitmesini ve yeni Gk Tanrya dua etmelerini mecbur klmt.
Dikkat edelim, 325 ylna kadar Yunanlar ancak Tanrya dua ediyorlard ve Trklerin
ilhi metinlerini ve dualarn okuyorlard. Olaanst, ama maalesef unutulmu bir
olgu. Bu olay, Avrupa tarihinin karanlkta kalm baz kara lekelerini iyice aydnla
kavuturdu
Bizans, demir sikkelerinin zerine Gne amblemi basyordu, daha dorusu gne
amblemli eit kenarl halar Gne iaretleri. Konstantin hakknda ise, sadece
gne gcne tapan biri olduu syleniyordu. Acaba neden ? Dahas var : Trk dili
uzun zamanlar boyunca Bizans ordusunun kulland dil idi : bu dili asker dili
olarak adlandryorlard. Binlerce Bozkr ailesi Yunan eline tanmlardr. Onlara en
iyi yerler veriliyordu. Onlarn tanmas iin Deti Kpak hanlarna byk miktarda
altn veriliyordu.
Avrupann dousundaki en gl devlet olan Bizans zaten Kpaklar kurmulardr.
nesilden sonra burada, iki halkn birliinin meyvesi saylan Bizans kltr
olumutur. Uzmanlarn ifadesine gre, gene de Dounun stnl ortadadr.
aracak bir ey yoktur. Kuan Hanlnn hikyesi tekrarlanmtr. Ancak bir fark
vard : Bizans hkmdarlar Trkler deil, Yunanlard. Ama iki kltrn kaynamas
meydandadr.
Konstantinin artk dmanlar yoktu. Konstantin, kolay inanan ve ikna edilebilen
Kpaklar kullanmaya devam ediyordu; bunun iin hibir fedakrlktan
ekinmiyordu. mparator, 324 ylnda yeni bakentin, yani Konstantinopolisin
temelini atmt. Bu ii de Trk ustalarna havale etmiti. Yeni bakenti Romann
aksine dou usulnde ina etmelerini istedi Kurnaz Konstantin, olabilecek her eyi
tahmin edebilmiti. Bylece Bizans dodu.

KONSTANTN N ZULM

Konstantin, 325 ylnda Nikea (znik) ehrinde btn Hristiyan din adamlarn
toplamtr. Bu I. Ruhban Toplants idi. Bu toplant znik Konsl olarak
bilinmektedir. Konsln tek bir gayesi ard, bu hedef gizlenmiyordu. mparator
Konstantin, Hristiyan Kilisesinin Trk usulyle deil, Yunan inan usulne gre
tanzim edilmesini istiyordu. Konstantinin hedef ve planna gre, Yunan tarz
Kilisede, Tanr ve Hristos ayn sfatla, daha dorusu tek Tanr olarak birletirilecekti

Yunanlar kendi kiliselerini kurup Tanr inancn benimserken, Trklerin dualarn,

trelerini, tapnaklarn ve Trklere ait btn manev deerleri de sahipleniyorlard.
Trklerin asrlar boyunca biriktirdikleri miras bu yeni teebbsle Bizansa ve Bizans
Kilisesine geiyordu Bu Trk milletine kar ilenmi bir su saylmaz m? Yoksa bu
su zenle gizleniyor mu? znik Konsl srasnda Konstantinin neler emrettiini ilk
bata kimse doru drst anlayamad bile. Ama anladktan sonra da isyan ettiler.
Tanry ve insan kartrmak, bir araya koymak ve eit grmek ok byk bir
gnahtr; bu mukaddesat tahkir etmek demektir.
Tanr adnn korunmas iin ilk k yapan kii Msr Piskoposu Ariy idi. Tanr ile
insan eit kabul edemeyiz dedi. nk, Tanr ruh, insan ise Tanrnn yaratt bir kul
: ancak Tanrnn yazgs ile dnyaya gelir ve dnyadan gider. Ariy, aydn ve bilgili bir
insand. O, kendisine gveniyor ve insanlar ikna ediyordu. Ermeni, Arnavut, Suriye
ve dier kiliselerin piskoposlar da Ariyi destekliyordu. Piskoposlar, Hristosu, yani
Hz.say reddetmiyordu; ama ayn zamanda kimse Hristosu Tanr ile eit mevkiye
de koymuyordu. nk gkyznden gelecek byk cezadan korkuyorlard.
ok ilgin, ama Trk hanlar znik Konsln sanki fark etmemilerdir. Yunanlarn
yaptklar bu sefer de kabul grmt. Yunanlar, kendilerini aklamak iin Yeni
Vasiyeti, yani Hristos un rencilerinden birinin notlarn bulduklarn ifade ederek,
Hristosun faaliyetini, hayatn ve soyunu yazmlardr. Yunanlarn yalanlar snr
tanmazd. Yunan editrleri, Tanrnn olu Geserin kahramanlklarnn bir ksmn
Hristosa mal ettiler, baz eyleri de aka Budann hikyesinden aldlar. Bylece
Hristiyanln ilk kitab, dinden ok uzak olan siyasetiler tarafndan yazlmt.
Konstantin, kendi kilisesini kurmak iin uygun bir zaman semiti. Kpaklarn o
zaman Alanlarla ilikileri ok gergindi. Yunanlarn gerekletirdikleri bu yenilikleri
dnecek durumda deillerdi. Eer ikisi bir birine dman ise, birisi lr
diyorlar Dou da.

DON NEHR N MCADELE

Dounun her zaman kendine has kavray ve kendine has deerleri olmutu. Dou affediyor,
ama unutmuyor.

Alanlar ve Trkler arasnda Don* Nehri iin mcadele uzun srmt. Akta Handan sonra da
bu mcadele bitmedi.
Don Nehri, o yllarda Avrupann dou hududunu iziyordu.
Kpaklar, Avrupa ya girme hakkn kazanmak iin savayorlard. Kpaklara engel olan Alanlar
deildi; Alanlara gizli yardm eden ve aka Trkleri sadece i gc olarak grmek isteyen
Yunanlar ve Romallar idi. Kpaklar iin Don havzasna ve Avrupa bozkrlarna k nemli idi;
nk Kpak nfusunu artmas sebebiyle onlarn yeni topraklara ihtiyalar vard.
Drt ocuk aile saylmaz diyordu Kpaklar. O zamanlarda ekillenmi geleneklere gre, kk
erkek evlt, baba evinde kalyor, anne ve babasna hizmet ediyordu. Byk oullar ise askerlik
yapyor ve yeni diyarlara gidiyordu. Devlet evltlar iin vard: Eer ailede sadece bir erkek ocuk
var ise, o gencin kulana bir kpe takyorlard. Askerde komutan, kula kpeli eri tehlikeli ilere
gndermiyordu. Soyunun son erkek evld ise, bu defa kulana iki kpe taklyordu. Bunlar
zellikle korunuyordu.
Herkes askerlik yapyordu. Askerlik bir erkek iin artt ve ok erefli bir iti. Eer gen askerliini
yapmamsa, evlenmesi de yasaklanyordu. Ordu mensuplarna ok hrmet ediliyordu. Bir gen,
askere gitmeden nce bir tay besliyordu. Askere giderken kendi yetitirdii at ve kendi silhyla
gidiyordu. Bu yzden Deti Kpak ta her zaman iin esas vurucu gcn svari olmas insan
artmyor.

Ama Alanlarla savamak iin bu yetenekler azd. Alanlar sava ok iyi hesaplayarak
yapyorlard. Alan askeri nce bir drtgen oluturuyordu; sonra bakrdan yaplm kalkanlaryla
cidd bir ekilde korunarak uzun mzraklaryla hcum ediyorlard. Neticede Kpaklar bir yol
buldular. Kpaklar ar yay kefettiler. Bu silh tarihe de Trk tipi ar yay olarak geti. Bu yay
her delikanl geremezdi. nk bu yayn boyu bir buuk metre idi ! Ar demirden ulu oku bu
yay ile herkes atamazd Bu ar yay, mthi bir ldrme gcne sahipti. Trk ustalar daha
nce lk sesi kartan oklar kefetmiti. Bu da ok baarl bir asker icat idi. Ok, uarken
korkutucu bir ses kartyordu.
Nihayet 370. yl gelmiti Balamir Han, Don a kmt. Alanlar, Trk silh ustalarnn
yeniliklerini bilmedikleri iin, eskisi gibi sava drtgenini kurmular, sessizce saldry
bekliyorlard. Tuhaf bir ey, Trkler bu sefer acele etmiyorlard. Balamir Han nce bayra pt,

yemin ettikten sonra, eski Trk geleneklerine uyarak, askerlerini Tanr iaretiyle kutsad. Ve
asker dmana kar hareket etti.
Dman saflarnn nnde de svariler durmaktayd. Bir ark duyuldu. Okular ne ktlar.
lk sesi kartan oklarn grlts dmann yreine korku salmt.
Sanki Alanlarn bandaki kt ruhlar bely ve felketi aryormu gibiydi. Bu hcum baaryla
sonulanmt. Kahraman okular savaa devam etti. Ar oklar dman acmaszca
ldryordu. Bakrdan yaplm zrhlar, Alanlar ancak yumurta kabuu kadar koruyordu. Trk
oklar zrhlar tamamen deliyordu. Alanlarda panik balad. Savan ak tam Kpaklarn
istedikleri ynde geliti. Kllar havaya kalkyor ve her inite kesiyor, kesiyordu. Kandan dolay
nehir kpkzl akyordu.
Trkler bu savatan muzaffer ktlar. Onlar iki sene boyunca kzl akan Don a dnmediler.
Topran, kendisine gelmesi iin zamana ihtiyac vard. Ancak 372 ylnda ncler, bu sefer ehir
ve kasabalara uygun yer semek iin gelmilerdi Arkeologlar, Don havzasnda bulunan btn
eski ehirlerin o yllara ait olduunu kesin olarak tespit etmilerdir. Bu ehirler Kpaklar
tarafndan kurulmutu.
Tanais Nehrinin bu tarihten sonra ad Don olarak deimiti. Don kelimesi Trk kkenli bir
szdr ki, eski zamanlarda tepeli blge anlamna gelmiti. Aratrldnda, Kadim Altayda
Don-Terek, Don-Hotan gibi baka benzer isimlerin de olduu grlr Demek ki, Trkler bu
kelimeyi biliyorlar ve kullanyorlard. Bu ad, nehrin dz bozkrlardan deil, engebeli bozkrlardan
getiini vurgulamaktadr.

TRKLER AVRUPA DA
Bozkrdaki yerleim blgeleri giderek Altaylardan uzaklara geni bir alana yaylyordu. Roma
mparatorluu, en gzel ve en hametli dnemlerinde dahi Deti Kpak blgesinin drtte bir
byklne bile ulaamamt. Orta Avrupadan balayp li Nehrine kadar uzanan Deti
Kpakn dou ve bat hudutlar arasndaki mesafe ancak atl olarak sekiz ayda
katedilebiliyordu.
Kpaklar, o gne kadar iskn edilmemi, daha dorusu kimseye ait olmayan yerlere
yerleiyorlard. Bu yeni topraklar sayesinde lke byyordu. Bu arazileri iskna amak ok zor
bir iti. Her seferinde ie yeniden balyorlard. Yollar, geitler, kasabalar, tarlalar, ehirler Kl
ve yer kazlar, at ve sr, asker ve oban Bunlar Byk Kavimler G armasnn temel
motifleri Sonradan bu iaretlere inaat, demirci, silh, frnc ve hatta arap simgeleri de
eklendi. Ancak iinin ustas olan insanlar hal arazileri iskna aabilirdi. Bozkrllar, Avrupallarn
ou zaman irkin Tatar ve asker gebe olarak adlandrdklar insanlar deil; onlar bo ve
hal arazileri iskna aan ustalar ve alkan insanlard.
Kpaklar, V.asrda Desna Nehri boylarndaki yksek kyda Birinci (sonralar Bryanesk) ehrinin
temelini atmlard. Bu ehrin ad Trk dilinde birinci, yani esas anlamna gelmektedir.
Sonralar bu ehir Avrupann en etkili ehirlerinden biri ve Deti Kpakn bakenti olmutur.

Burada bozkr ormanla birleiyordu. Bugn bu ehrin ad Bryansk olarak bilinmektedir. En az bin
be yz yl ncelerine ait buluntulara rastlayan yerli arkeologlar sadece armaktadr.

armak iin elbette bir sebep vard. Bu topraklarda bin yl evvel onlarn atalarnn sesleri
duyuluyordu. Ama onlar bu sesi hatrlamyorlar ar I.Petronun talimatyla unutturdular. Daha

dorusu, tarihten sildiler.

Birinci ehri Trk Dnyasnda, ok byk bir nem tayordu. Burada ba din adam ve onun
beyaz seyyahlar yayordu. Kpaklar onlara vaizlerimiz diyordu. Bu ehir, Byk Bozkrn
manev bakenti idi, yani kutsal bir meknd. Bu ehirde zengin demir ocaklarnn bulunmas da
onu ayrca nemli klyordu. Bunun iin bakent idi ! Yannda phesiz baka ehirler de vard.
ehirlerin ve kasabalarn says oktu.
Mesel, Kavimler G dneminde, imdi ad Tula olan Tola ehrinin temelini de Kpaklar
atmt. Bu ehir, iilerin, demircilerin, silhlarn ve kabiliyetli ustalarn kurduu ve yaad bir
ehirdi. Tola kelimesi Trk dilindeki tolum kelimesinden kaynaklanmakta ve silh anlamna
gelmektedir. Byk Bozkrn ve Trk halknn kadim tarihini kesip attklar gibi, bu ehrin
gemiini de kesip tarihten attlar.
imdi ad Kursk olan kadim Kursk ehrinin kaderi de ok hazindir. Bu nasl bir ehirdi? Bu
ehrin sakinleri ne yaparlard? Toponimi bilimi bunu net bir ekilde aklyor: Bu ehrin ad
savaa hazr anlamna gelmektedir. Trk dilinde byle tercme edilmektedir. Baka bir deyile,
beki ehir anlamna gelmektedir.
Karaev ehri de asker seslerle uyanan ehirlerden biriydi. Bu asker ehirler, Birinci ehrine
giden uzak ve yakn yollar koruyorlard. Sadece kendi ileri ile uraan halkn yaad baka
ehirler de vard: Kipenzay (imdi Rusyadaki Penza ehri), Buruninej (Voronej), apakar
(eboksar), elyaba (elyabinsk), Bulgar ve daha onlarca ehir
Deti Kpak ehirleri arasnda ulam salayan yollar mevcuttu ve posta hizmetleri de gnn
artlarna gre dzgn yrtlyordu. O eski dnemlerde, imdi ad Paltava olan Ukraynadaki
Boltavar ehri de gelimiti. Bu ehir ticaret faaliyetleriyle ok mehurdu. Dnemin en zengin
pazarlar burada kuruluyordu. Bunu ehrin ad da ifade etmektedir. Trk dilinde bu ehrin ad
bol anlamna gelmektedir. Elbette, bu ehir ticaretle uraan Deti Kpakn tek ticaret ehri
deildi.
Kobak Han, Donun aasndaki yksek tepelik blgede bir ehrin temelini atmt. Bugn bu
ehrin ad Kobyakova diye anlmaktadr. Yannda ise, Aksay ehri var. Orada, Don havzasnn
giriini koruyanlar olarak bilinen asker bekiler yayorlard Kpaklar, hemen her byk
nehrin aa blgesinde mutlaka bir kale ehir ina ediyorlard.
Kpaklar, kurduklar ehirleri byk bir ustalkla ina ediyorlard. lk bakta gsterisiz, sade
olarak grnebilir, ama ok kullanl ve rahat idi. Mahalle yaps ve geni sokaklar ile insanlarn
yaamasna ok uygundu. Kpaklar, bu ehirleri Trk mimar kaidelerine uygun ina ediyorlard.
Binalarn temelleri tuladan ina ediliyor, btn ehir halknn bir araya gelebilecei byklkte
bir meydan mutlaka yaplyordu.
Arkeologlar, eski binalarn yapsn ve d grnlerini temellerinin durumuna gre
deerlendiriyorlar; bu binalarn gl bir mhendislik yaps olduu grnmektedir. Acaba,
gebeler arasnda mhendisler, matematikiler ve mimarlar m vard ?.. Veya bu bilgileri
sadece bir kii mi tayordu ? Hayret !
ehrin alt yaps arasnda snaklar, alt geitler ve gda maddelerini saklamak iin byk
depolar da ina ediliyordu. ehir sakinleri ani bir saldr karsnda ehrin altndaki geitler ve
snaklara saklanabiliyorlard. Bu yer alt ehirleri arkeologlar ok artt: ehrin altnda sanki
baka bir ehir daha vard ! Binicilerin iinde rahata gezebilmeleri iin galeriler ve tulalardan
tonozlar, grenleri byk hayrete drmektedir. Buralarda havalandrma ve su tesisat da
mevcuttu

Kpaklar, ehir kuracaklar yerleri ok dikkatli seiyorlard: zemin gzel, salam ve uygun
olmalyd. Mesel, Aksay nnde olaanst bir manzara yatyordu. Don nehrinden kan yollar
Yunanlarn Borisfen diye adlandrdklar nehre kadar uzanyordu. Bugn bu nehir Dinyeper diye
adlandrlmaktadr. Dinyeper kelimesinin anlam nedir? Bu konuda farkl grler var. Ama sz
konusu olan bu deil. in daha ilgin olan: Kpaklar tarafndan Avrupann btn byk
nehirlerine verilen adlar don kelimesiyle balyordu. Niye? Mesel Donepr, Donestr, Donay.
Akas ifrelenmi bir yaz gibi. Bu ne demektir?
Bilim adamlar bu soruya tam bir cevap veremediler. Sadece basit bir rastlant olduunu
dndler. Halbuki tesadf deil bu. Aklamas gene tepelerden ve yksekliklerden akan
nehirlerde ve Trk geleneklerindedir. Maalesef, yeni yerler kefetmek bizim iin bilinmeyen bir i;
doru corafi adlar vermek ise tamamen unutulmu bur itir.
Trklerin aratrma gruplar vard. Bu aratrma grubu, bozkrda yeni otlaklar, tarlalar ve
yerleim blgelerini aratryor, tespit ediyor ve onlar adlandryordu. Nasl? Biz bilmiyoruz.
Aratrmac grubu, henz iskn edilmemi, bakir usuz bucaksz, hal bozkrlarda ilerliyordu.
Dier insanlar da onlar ar ar takip ediyorlard. Tam iki yz yl boyunca Trk halknn ncleri
Altaydan Avrupa ya yrdler.
Alpler i, daha dorusu btn Avrupay bir batan bir baa tamamen grmek erefi, Byk
Bozkrn kahraman ve ulu Trk babuu Atilla ya nasip olmutu.

ROMA NIN KYZLL

Kpaklar, kendinden emin, huzurlu ve barsever davranlaryla, Roma hkmdarlarn

korkutuyor ve tedirgin ediyordu. Romallar, kendilerine ok gvenen bu svarilerden korkuyorlar
ve ilk frsatta dersini verebilmek iin onlarn btn hareketlerini sinsice takip ediyorlard.
Yunanlar 312 ylndan beri Deti Kpaka kendi istekleriyle hara demeyi kabul etmi ve
Kpaklar hakknda ok iyi eyler sylemekteydiler. Elbette, eer ordunda Kpaklar hizmet
ediyorsa, ehirleri Kpaklar ina ediyorsa, tarlalar Kpaklar iliyorsa, onlar hakknda tatl
konuulurdu. Roma da Kpaklara hara dyordu. Tabii ki, bunu kendi isteiyle yapmyordu
380 yllarnda, Bat Romann kuzey hudutlar boyunca, Bozkrllarn ilk kibitkalar ortaya
kmtr. lk Trk yerleim yerleri de belgelere gre o dnemde ina edilmeye balamtr.
Kpaklarla olan komuluklar balangta Romallar ok tedirgin ediyordu. Ama zamanla ok
ey deiti. Romallar artk eskisi gibi korkmuyordu. Bizansn yapt gibi onlar da doudan

gelenler iin kendi yntemlerini aramaya balamlard. Ve sonunda bunu da bulmulardr.

O dnemde Kpaklar iki yl boyunca ok etin bir kurakla uramlardr. nsanlar alktan
lyordu. Roma tccarlar adeta bir tilkinin kmese girmesi gibi Trk ehirlerini ziyaret etmeye
baladlar. Btn bayat gda maddeleri Kpaklara altn karl satlyordu. Ailenin altnlar
tkendiinde, anne babalar kendi ocuklarn kle olarak veriyorlard; nk ocuklarn alktan
lmemesi iin bunu tek ans olarak gryorlard.
Ve Roma tam da o yllarda Yunan Hristiyanln kabul etmi, kendisini katlk yani Trklerin
odakta olarak ilan etmiti. Bu sayede Trklerin skntlarn istismar ederek zenginleiyordu. Bu
odakta her eyi yapabilirdi. Bu defa Bizansn hakimiyeti altnda idi ve btn dnyadan nefret
ediyordu; bilhassa da Romay eski gcnden alkoyan Kpaklardan Fiil savata Kpaklara
yenilen Roma, bu defa gizli souk sava balatmt. Bu sava asrlar boyunca srd. Trkleri
sonraki nesiller nnde kk dren ve onlarn, hayvanca yemeini yiyen irkin ve yaban
gmenler imajn zihinlere naketmiti
Hayvanca yemek nasl yenilebilir? ok basit. Trklerin kullandklar gibi kak, bak veya
atalla yiyerek. Trklerde bak her zaman bir kapta hanerin yannda bulunuyordu. Ayrca
yemekten nce kuman (ibrik) yardmyla ellerinin ykanmas ve sonra havluyla kurutulmas
gerekiyordu hayvanca yemek iin. Bu kadar.
O dnemde Avrupallarn kak ataldan haberleri bile yoktu. Onlar hayvanca olmayan bir
tarzda(!) yemei elle yiyordu. Mesel, zengin bir Yunan, evinde hizmet eden erkek Arap
ocuklar altrr ve yemekten sonra yal ellerini onlarn sert sal bana silerdi.
Yunanlar da Romallar da hamam henz bilmiyorlard. Banya, yani hamam Trklerin kefi idi.
Bu kelime de Trk kkenlidir. Bu ve ana kelimelerinden oluan bu sz, baka bir deyile
buun anas anlamna gelmektedir.
Tannm nl Roma termleri herkes iin ak deildi. yz bin nfuslu Roma da ancak sekin
kiilerin bu banyolar kullanma imkn vard.
Bozkr, Kpaklar temizlie ve dzenli olmaya altrmt. Bir Kpak kadn evini temizlemeden
nce yemek piirmeye balamyordu. Her Kpak, sabah ve akam ykanrd. badet etmeye
hazrlanrken ve yemekten nce de mutlaka ellerini ykard. Trklerde bir inan vard: insanlar
uyuduu zaman ruhlar dnyay dolayordu; sabah ise geri dnyordu. Eer insan temiz
deilse, ruh bedenden korkarak uup gider ve bir daha ebediyen geri dnemezdi. Yine bu
sebeple insanlar uyurken balarn kapatmyordu.
Geleneklerdeki her teferruat bir anlam iermekteydi. Mesel, trnaklarn kesilmesi konusundaki
gelenein temelinde yle bir hikmet yatmaktadr: Trk n hayat gc gndzleri trnaklarnn
arasnda, geceleri ise salarnn dibindedir Bunun iin de trnak temizlii ok nemlidir.
Trnaklar her zaman temiz tutulmaldr. Bunu ocuklar bile biliyordu.
Avrupallar, Kpaklarn hayatndaki pek ok eyi anlayamyorlard. Bu sebeple manta

smayan hurafe kabilinden pek ok ey uyduruyorlard. Mesel, Romann casuslar yeni

yerlere yerlemek iin gelen kiilerin kullandklar kibitkalarn grnce, Kpaklarn gebe bir
halk olduunu dndler ve bunu bir gerek gibi btn dnyaya yaydlar.

Ama Yunanlar farkl eyler grdler. Mesel sadece kibitkalar deil Bizansl Priskos un notlar
tesadfen muhafaza edilmiti. Bu ok deerli ve esiz bir tarih belgedir. Bu belgede Kavimlerin
Byk G ve Atilla hakknda geni bilgiler, ayrca Kpaklarn hayat tarz hakknda da ilgin
teferruatlar ifade edilmektedir. Bu belge tesadfen muhafaza edilmiti; Romallar dier btn
belgeleri uzun asrlar boyunca tamamen yok ettiler.
Priskosun notlarnn deerli taraf, olaylarn tamamna bizzat kendisinin ahit olmas ve
yazmasdr. Priskos sadece grmekle kalmad, elleriyle de dokunabildi. Priskos, kzgn Trk han
Atillann sarayna Avrupa bar heyetinin bir yesi olarak gelmiti.

AVRUPA ALTAY LA BALAR

Atilladan korkuyorlard. Adnn anlmas bile Avrupa hkmdarlarn tedirgin etmeye yetiyordu.
Atilla, yarm milyon svari demektir. Bu ok byk bir gtr. yi bir ordu Bu ne demektir? Bir
ordu kendiliinden olumaz. nsanlar ancak uzun sre eitilerek, gelitirilerek ve belli bir fikir
etrafnda birletirilerek iyi bir ordu oluturulabilir. Tarih ders kitaplarnda gsterilmek istendii gibi,
Atilla ordusu Avrupa sokaklarnda yar yaban rastgele insanlardan oluturulmamtr. Trklerin
kendilerine has mkemmel eitilmi bir ordusu mevcuttu. Bu ordu inde, randa, Donda ve
Romann duvarlar nnde de kendisini ok iyi ispatlamt. O dnem iin dnyada bu ordudan
daha gls yoktu.
Ordu, binlerce ayr asker birlie ayrlyordu. Her birlikte on bin svari vard. Bu asker birlikler
ayrca alaylara ve blklere ayrlyordu. Ordu her soydan, her boydan ve uluslardan

toplanyordu. Ordunun banda han veya ulusun nderi vard. Yardmc olarak da atamanlar
tayin ediliyordu. Her ordu, kendi hannn veya ulusunun adn tayordu. Bu eski bir Altay
geleneidir. Trkler Hindistanda iken de byleydi. Atillann ordusunun bir blm Burgund,
dieri Savoya, ncs ise Tering diye isimlendiriliyordu. Her asker birliin bayra ve
onunla birlikte ad, hreti ve bir itibar vard. Byle 50 asker birlik vard. Onlarn iinde Yaik,
Ural, Don ve dier uluslardan toplanm askerler vard. Orduda hizmet edenler elbette Trkler
idi. Svariler sadece Trk dilinde konuuyordu.
Deti Kpak ordusu baka bir dili kabul etmiyordu. Alanlardan bazlar byk bir ihtimalle baz
yardmc hizmetlerde mutlaka bulunmutur. Bizans ordusunda durum biraz farkl idi: orada
asker dil Trk dili idi; nk nfusun byk bir ksmn Kpaklar oluturuyordu. Bunun
sonucu olarak, orduda da onlarn says fazla idi. Dolaysyla Yunanlar, Trk dilini renmek
zorunda kalyorlard.
Roma ajanlar, Tering, Burgund ve Langobard gibi Atilla ordusundaki adlar duyunca
aryorlard. Romallar, bu isimleri daha nceleri duymamlard. Kimdi bu insanlar? Romallar,
eskiden istil ettikleri memleketlerin askerlerini de kendi ordularna alyorlard. Bylece dier
halklarn da Kpaklar tarafnda savatn dndler.
Devirme iddias da buradan kaynaklanmaktadr. Atilla ve Kavimler G ile ilgili konularda bu
iddia maalesef tarih bilimine de bu ekilde girmitir. Hun, Got, Barbar kelimeleri de buradan
domaktadr. Romallar, bilinli olarak Kpaklara farkl adlar veriyorlard; onlar Atilla isminin
telffuz edilmesine bile tahamml edemiyorlard. O zamanlardan itibaren Kpaklar hakknda,
sadece halklar kalabal veya Atillann toplad Hunlar diye sz edilmektedir.
Gerekte ise durum tamamen farkl idi. Mesel, 438 439 yllar Bizans Kronolojisinde, Atilla
ordusundaki Hunlar veya gya dier halklar hakknda tam olarak yle yazlmakta: Onlarn
adlar dnda aralarnda hibir fark yoktu; onlar ayn dilde konuuyor ve ayn Tanrya
tapyorlard. Dier vakayinamelerde Hunlarn Gotlardan geldikleri ifade edilmektedir 572
ylna ait bir belgenin satrlar ise yle yazyor: o zaman genellikle Trk olarak adlandrdmz
Hunlar
Gerekler byledir. Kime inanmalyz: Kavimler G dnemine ait belgelere mi, tarih bilimine
mi, bilim adam sfatyla siyasete girenlere mi? Atillann gya birletirdii Alman kabileleri mitini
uyduran o siyasetilere mi? Dnyada byle Alman kabileleri var myd? ok az ihtimal. Byle
adlandrlan kiiler, doudan Kpak ordusu ile beraber gelmiti. Ulus askerleri olarak
gelmilerdir. Onlarn savalklarnn hreti ta Altaylarda iken duyulmaya balamtr.
Geri unutulmu, ama bilinen bir mesele Bu, aratrlmasn ve incelenmesini bekleyen mthi
siyas bir dolap. Kpaklar, Avrupa merkezindeki bat hudutlarn Alman olarak adlandrmlard.
Alman kelimesi Trk dilinde uzak, uzaklatrlm, en uzak anlamlarna gelmektedir. Bu
topraklar gerekten Altaydan ok uzaklarda, yani dierlerinden daha uzak bir mesafede
bulunmaktayd.
Bugne kadar sadece Trkler Germanyaya Almanya diyorlar. Alp kelimesi de ayn kkten

olumu olabilir. Alp Trk dilinde kahraman, muzaffer anlamna gelmektedir.

Kpaklar gelmeden nce, ok eski zamanlardan beri Avrupa merkezinde Frank, Vened. Tefton
kabileleri ile baka halklar yaamaktayd. Roma tarihisi Tatsite gre onlar ilkel bir hayat
srdryorlard: ham deriden elbise kullanyorlar, silh olarak da ancak sopa ve mzraklar vard;
tun melere ve pikolara bile orada ok nadir rastlanyordu Tatsitten baka, bunu arkeoloji
bilimi de belirtmektedir Peki hangi Alman kabileleri nin Romaya kar nasl bir direnii
olabilirdi?

Burgundlar iin ise konu deiebilir. Onlar demir yrekli svarilerdi. Bu Almanlar Avrupaya
Baykal sahillerinden gelmiti. Onlarn kkleri Baykal kylarnda idi. imdiki rkutsk vilyetinde
Burgundu adl bir yer vardr. Oralarda bir zamanlar bu soy yaamtr. Kadim Altaydaki
arkeologlarn buluntular buna phe bile brakmyor. Burgundlarn tarihinde gerekten Run
yaztlar ve tm Trk kltr de var olmutur. Alman kabilesi ile ilgili gerek izler ite budur.
Uydurulmu deil, ispatlanm bir iz
Atillann hakimiyetinin balang dneminde, 435 ylnda Trk ordusu Avrupann merkezine
kadar ulat ve Burgund yurdu, baka bir deyile Burgundyann temelini att. Bu da herkes
tarafndan bilinmektedir. Burgundyada Trk dilinde konuuyorlard ve runlarla yazyorlard. Bunu
bugn Burgundya mzelerinde bile renebilirsiniz. Bulgular szlere gre daha ikna edici
olabilir. Dikkat edelim, her zaman, btn devirlerde gmenler baba evlerini terk ederken
yanlarna adlarn da alyorlard. Hibir tecrbeli etnografn gznden bu kamaz. Mesel,
Amerika veya Avustralya ya g eden Avrupallar oralarda da ana adlarn muhafaza etmilerdir.
Bunun sonucu New-York, Yeni ngiltere, New-Plimut adlar ortaya kmtr. Byle saysz
rnekler mevcut.
Yerlerin adn deitirme geleneini acaba Trkler mi balatt? Altaydaki Tulun (Tolun) yurdu,
Rusya merkezindeki Tola (Tula) ehri, Fransadaki Tuluza ehrinin adlar muhafaza edilmitir.
Onlar Atillann soydalar kurmulardr. Her birinde silh yapan ustalar yaamt. Mesel,
Tuluza 419 ylndan 508 ylna kadar Bat Avrupa Kpaklarnn (Vestgot) bakenti bile olmutur.
Bu ehirlerin ad ayn: Trk kkenli tolum kelimesinden kaynaklanmaktadr ve silh anlamna
gelmektedir.

Atillann ordusunda Burgundlarla beraber Teringler de (Turing) savayorlard. Onlar da

Altaydan gelmilerdir! Tering kelimesi Trk dilinde derin, bir eyin bol olmas anlamna
gelmektedir. Almanyada imdi onlar Tringiyu olarak tannmaktadr. Bir zamanlar Teringler
gzel atlar ile, zel kmzlar ve taze yourtlar ile mehur idi Demek ki, kadim Trk
gelenekleri unutulmamtr. Yayorlar.
talyan ehri Torinoya adn veren Turin kelimesinin anlam da apak ortadadr. Bu ehrin
tarihi, Kavimler G ve Savoya halkna derin balarla balyd. Kuzey talya nn hemen hemen
her eski yerleim blgesinin ad bir ekilde Trk kkenlidir. Kpaklar toplu olarak buraya
tanmlard.

Mesel, Venedikte Trk meydan, yani kadim ehrin eski bir meydan bulunmaktadr; nk bu
yerleim blgesine hreti ve an Trk Kpaklar (Langobard) getirmiti. Onlar Altaydan melez
aacn getirmiti. Onun zerinde bugne kadar eski Venedik durmaktadr
Saksonya, Bavarya, Savoya, Katalonya, Bulgaristan, Srbistan, Hrvatistan, ek, Polonya,
Macaristan, Avusturya, ngiltere, Litvanya Onlar da Trk-Kpaklar kurmulardr. Bu devletler

Atillann lkesinden balamtr. Altay dalarna benzeyen muhteem dalara da Atillann Alp i
diyorlar. imdiki adyla Etsel Alpi. Avrupallar, Trk babuunun adn bu kadar deitirmiler.
Trkler, Karpatlara ve Balkanlara da ad vermilerdir. Balkan Trk dilinde ormanla kaplanm
da anlamna gelmektedir. aml deil, yaprakl ormanla kaplanm da nceden bu blgeye
Gem veya Em diyorlard, yani Hemimont (kadim Hemus).
Karpatlar Trk kkenli olup, yakadan kmak, kenardan tamak anlamna gelmektedir.
Gerekten bu blgede sk sk sel olmaktadr. Daha net ve doru adlandrmak zordur. Kpaklar
gelmeden nce Avrupallar bu blgeyi Sarmat Dalar olarak adlandryorlard.

TRK BABUU ATLLA

Maalesef, aldatma bir sanat saylmaktadr. Romallar bunu ok iyi beceriyorlard. Onlar, Trk
halk hakknda gerekleri gizlemek, kendi zaaflarn ve yenilgilerini aklamak iin uydurma
hikyeler retme yntemine bavurmulardr. Marsn Klc efsanesi byle ortaya kmtr. Bu
kl, Avrupada ilah seimi simgeliyordu. Bu efsaneye gre, bir oban, srsnden bir inein
aksadn fark etmi ve durumu Atilla ya bildirmiti. oban kan izlerini takip ederek, topraa
gml klc bulmu ve Atillaya hediye etmiti.

Masaln 443 ylnda Atillann muhteem zaferinden sonra ortaya kmas basit bir rastlant
sonucu deildir. Bu masalla Romallar hezimetlerine sebep bulmak ve kendilerini aklamak
istiyorlard. Halbuki Romallarn yenilgisi ile byl sanlan bu klcn hibir alkas yoktu. Bu
masallarla Trklerin, bu zaferleri ordusunun gc, demirden yaplm silhlar ve kefedilmi ar
yaylar sayesinde kazand unutturulmutu. O dnemde dnyann en iyi silhlarn yapan
ustalarn ve demircilerin ehirleri de unutulmutu Kpaklarn btn zaferleri basit bir tesadfe
ve byl saylan bir klca balanmtr.

434 ylnda Atilla, dneminin en byk devletlerinden biri olan Deti Kpak Devletinin tahtna
oturmutu. Atilla, inlilerin hayran kaldklar bir devlet tekiltnn bana gemiti. Bu bilgiler

kitaplarda ve resm belgelerde mevcuttur. Demek ki, Atillann ynettii bir kabileler oda deil,
aksine btn dnyann tand gl bir devletti.

Atilla tahta genken kmt. lk zamanlarda, lkeyi kardei ile birlikte ynetiyordu. Atillann
devlet ynetimi savala deil barla balamtr. Atilla, Margus ehrinde Bat Hanedanlnn
imparatoruna kendi bar artlarn kabul ettirmiti. Roma her yl yz kilo altn tutarnda hara
demeye mahkumdu. Bizans da ayn miktarda hara dyordu.

435 ylnda yaplan antlamadan sonra Atilla, Avrupann kuzeyine doru Deti Kpakn
hudutlarn geniletmeye balamt. Atilla, kardei ile birlikte Baltk sahillerine km ve
arkasndan da bugnk ek, Polonya, Litvanya ve Letonya topraklarnda ok sayda yeni
ehirleri brakmt. Bylece kuzey Avrupada muharebe sahasnn temelleri atlmtr.

Kardeler dildeki, Dondaki, Yayikdeki, Altaydaki ve Kafkasyadaki topraklarn ziyaret etmiti.

Bu ziyaretlerin yansmalar halk efsanelerinde muhafaza edilmitir. Atilla, Trk soyundan gelen
Avrupal halklar arasnda ok sevilen bir kahramandr.

Komu devletin glenmesi Romay ve Bizans ok rahatsz ediyordu; ama kardelere nasl
engel olacaklarn bilemiyorlard. Sonradan bunun yolunu buldular:
Hristiyanlar vastasyla hedeflerine ulaabileceklerdi; nk eski odakdalar olan Trklere ve
onlarn ruhban snfna sadece Hristiyanlar yaknd. Bylece Deti Kpak a hizip mikrobu girmi
oluyordu Siyasetiler, silh olarak dini kullanmaya baladlar. Kskanlk, dedikodu ve iftiralar
yok yerden ortaya kyordu. Hkmdar kardeler arasnda gelien ihtilf gren Bizans artk
hara demeyi reddetmitir.
Atilla, dmanlarn plnlarn abuk zmt. Kardei ile baran Atillann atllar, 441 ylnda
Yunanlara, Kpaklarla yapm olduklar antlamalara harfi harfine uymalar gerektiin hzl ve
ikna edici bir ekilde anlatmt. imdi Bizans mparatoru aresizlik iinde bar istiyordu. Ona
inanan Atilla, ordusunu Balkanlardan geri evirmitir.

Aradan bir yl geti. Romann ve Bizansn Hristiyan ajanlar eski faaliyetlerine tekrar devam
etmiti: ayn dedikodular, iftiralar ve hiziplemelere devam Bu sefer Atilla daha sertti; Bizans
ordusunu tamamen imha etti. phesiz bu bir karde katliam idi ! Bizans ordusunda para
karlnda alan Hristiyan Kpak Federatlar, Tanr taraftar olan z kardelerine kar
kmt. Ve bedelini de demilerdir.

Atilla ordusuyla Konstantinopolis surlarna dayand. Bizans bakenti muzaffer komutann

merhametine snd.

Kpaklar korumasz ehri almak istemediler. Lzm deildi. Bizansn tamam da lzm deildi.
lgin: Trkler, Byk Kavimler G boyunca hibir halk egemenlikleri altna almamt ve hibir
devleti gasp etmemiti. Onlar sadece yeni topraklara yerleiyorlar ve oralarda kendi ehirlerini
kuruyorlard.

Daha savan tozu yere dmeden Yunanlar tekrar eski oyunlarna baladlar. Hristiyanlar,
gzel kzlar, pahal hediyeler ve en nemlisi de Yunanlarn entrika yapma sanat Hkmdar
kardelerin kavgasna bu sefer haner son vermiti.

Atilla tahtta yalnz kalmt. Fakat kardeinin kannn, daha dorusu tezghlanan kavgann
intikamn tam olarak almtr: bak ve atal tekrar nderin elinde idi. Zira, geleneklere gre,
kannn bedelini alamayan bir evde yemek srasnda bak atal kullanlmazd.

Atillann 447-448 yllarndaki Bizansa yeni gidii hakknda fazla bir ey bilinmez. Her ey yok
edilmiti. Bizansn byk kayplara urad ve btn ehirlerinin yerle bir olduu bilinir; ama
sava nasl cereyan etmiti? Muharebeler nerede olmutu? Ka tane idi? Belli deildir. Belgeler

yokedilmitir. Yunanlar yenilgiyi tamamen kabul etmi; kuzey Balkanlar Trklere brakarak, geri
ekilmilerdi. Deti Kpak hudutlar o dnem Akdenize ve Konstantinopolise ok yaklamtr.

BZANSLI PRSKOSUN GZ LE TRKLER

449 yl, Avrupadaki frtnalar dinmitir. Atillann kzgnl gemiti. Bu sefer Bizans elisi
Priskosun da iinde bulunduu heyet Atillaya gitmitir. Bu heyet bar artlarn aratrmak,
bedeli ne olursa olsun bar salamak iin gidiyordu. Priskos notlarnda baz nehirleri geerek
Atillann saraynn bulunduu ok byk bir yerlekeye geldik diye yazyordu. Bu yerlekenin
adnn ne olduu bugn bile belli deildir. Belki de bu yerleke Bulgaristann kadim bakenti
Preslav ehri veya kadim ehirlerinden biri olan Bavarya olabilir. yle veya byle, ama Avrupa
merkezinde bulunan bu ehrin yeni bir Trk ehri olduu kesindir.

Atillann saray Priskosu ok etkilemiti. Tomruklardan yaplm ve oymalarla sslenmi saray

sanki yerin zerinde uuyor gibiydi. Sarayn yannda Kreka Hatunun teremi bulunuyordu. Terem,
saraydan daha kkt, ama gzel ve nakl idi. Hkmdar saraylar zarif beki kuleleri bulunan
yksek itlerle evrilmiti.

Priskos, bu grlmemi ahap mucizesini heyecanla seyrederek uzun sre donup kalmtr.
Bylenen Yunan, iine girdii sarayn yuvarlak ekilde ina edilmesi iin tomruklarn nasl
kullanldn bir trl anlayamamtr. Saray zaten yuvarlak deildi. Sadece yuvarlak
gzkyordu. Gerekte saray sekizgendi. Eski Trklerin mimar gelenekleri byle idi.

Bizansl, Kpaklarn yaay tarzlarnn btn teferruatlarna dikkat ediyordu. Trk kadnlarnn
gzelliine, temiz ve sade elbiselerine de hayran kalmt. Kpaklar beyaz rtleri tapnaklarda
ve yas gnlerinde kullanmak; renklileri de bayram ve gnlk hayatlarnda kullanmak iin
yapyorlard.
Ziyafetlerin yapld yerler taze ahap kokuyordu. Duvarlarn boyunda geni tezghlar
kuruluyordu. Yanlarnda ise amdan yaplm byk masalar vard. Atilla masann ba tarafnda
oturuyordu. Bu itibarl yerin, yani tahtn ad tver idi. Tver ince ala ve renkli bir yayg ile
kaplanmt. Yannda, bir alt kademede byk olu Ellak oturuyordu. Ellak gzlerini yere dikip
yemee dokunmadan oturuyordu.

Her zaman babasna hizmet etmeye hazrd Priskosun anlattna gre, yemekten nce
Kpaklar Tanrya dua ediyorlard. Yemee ancak dua ettikten sonra balyorlard. Dua edenlerin
banda Orestes adl bir din adam vard. Orestes, Avrupa tarihinde esrarengiz bir ahsiyet
olarak biliniyor. Avrupa dillerini ok iyi bilen Orestes kendi devrinin incisi idi Orestes Atillann
din rehberi idi; Atillann yannda tercmanlk yapyordu. Orestes, bugnk Macaristan ve
Avusturyay da iine alan Deti Kpak sakinlerindendi. yleyse, Orestes iin Trk deil diyebilir
miyiz? Roma tarihilerinin Orestes Romaldr demelerini saymasak

Atilla, yannda bir yabancy tutar myd? Kendi dncelerini, srlarn ve duygularn bir
yabancya gvenerek syler miydi? Konstantinopolise kendi elisi olarak gnderir miydi? Din
rehberlik yapan kii, mutlaka en yakn ve gvenilir bir insand. Eitici ve yakn arkada olabilirdi.
Orestesin, Atillann dier yakn arkadalar gibi, babuun lmnden sonra Romada
mkemmel bir kariyere sahip olmas ok ilgintir. Orada, imparatorun saraynda, asker
yneticiler ve ruhbanlar arasnda ok sayda Trk vard. Tarihin sis perdesi altnda kalan bu
dnem, gizli cinayetler ve komplolarla dolu idi. Roma topluluu mlteci Kpaklar benimsedii
zaman adeta kaynyordu.

Burada da Trklerin gelii ile, Bizans tarihindeki gelimelere benzer bir durum tekrarlanyordu:
milletlerin ve kltrlerin karm balyordu. Kpaklar, hakimiyeti ele almaya alyorlard. Bunu
aziz Orestes gerekletirdi. Orestes, federatlar ordusunun bana geip, Roma tahtna yakkl
gen olunu oturttu. Bat Roma Hanedanlnn mparatoru olarak ta giyme srasnda
Orestesin olu kendisine Latince Romul Avgustul ismini almtr. Bylece son Roma imparatoru
bir Kpak idi !

Romul, 5 Eyll 476 da Odovakar adl bir baka Trk tarafndan tahttan drlm ve bylece
Roma mparatorluu resmen sona ermitir. Kpaklar, Roma taht zerinde hak iddia ederken,
bu defa hakimiyeti tamamen kaybettiler. Bir rivayete gre, 511 ylnda, yani Orestesin
lmnden 35 yl sonra Romallar Orestesi Hristiyan yaparak ona Aziz Severin adn
vermilerdir.
Yunan Priskosun notlarnda, Atilla sarayndaki ziyafetlerin nasl getii, neler yedikleri, neler
itikleri, neler konutuklar, neye gldkleri ayrntl ve gayet ak bir ekilde ifade edilmitir.
Ziyafet, araptan daha fazla mest eden arkyla tamamlanyordu. V. Asrdan evvel de sonra da,
bir Trk arksz dnlemezdi. Mzisyenlerin elinde saz canlanyor, adeta dile geliyordu.
Priskos donakalmt.
Priskos bir mzik duyuyordu, Yunanlarn o gne kadar grmedikleri acayip mzik aletlerini
gryordu. Bu mzik aletleri, viyolonsel, keman, harp, balalayka ve talyankann atalar idi.
arklardan sonra bir soytar kmt. Atilla da herkes gibi soytarnn yaptklarna glyordu.
Soytarlarn sadece Trk kkenli soylardan gelen krallarn saraylarnda mevcut oluu dikkate
deer bir hususiyettir. Mesel, otlandlarda ve Romallarda soytarlar yoktu. Bu onlarn
geleneklerinde yoktu.
Priskosu hayrete dren baka bir husus, Atillann son derece mtevaz olmas idi. Bu ulu
babuun elbisesi ve yemekleri baka insanlardan farkl deildi.
Gelenekler de, milletler gibi lmez. Ancak hatralar lr.

BRLEK AVRUPA ORDUSUYLA SAVA

Atilla, Priskosun da iinde bulunduu heyete souk davranyordu. Etrafa hakim olan yalanlarn
houna gitmediini gsteriyordu. Babu, yalan sanatnn artk siyaset sayldn oktandr
biliyordu. Atilla, baka bir deerler manzumesine gre yayordu, farkl bir siyas kltre sahipti.
Ahlk kavram onun iin nemli idi.

Atilla, Hristiyanlarn onun en iyi askerlerini kendi taraflarna ektiklerini gryordu. Atilla,
kendisine ihanet eden ve kar tarafa geen askerlerinin listesini vererek bunlarn iadesini
istemiti. Fakat Avrupallar riyakrlk ediyor; mtebessim bir ehre ile bu sulamalar
reddediyorlard. Her ey meydanda idi. Avrupallar, Atillann askerlerini ve yneticilerini yava
yava kendi taraflarna ekiyorlard. Genel olarak ok yetenekli bu insanlar devletlerini para ve
madd menfaat iin deil; hakimiyet ve istikbal iin terk ediyorlard.
Romallar ve Yunanlarn ise, kabiliyetli ve yetenekli insanlara ihtiyalar vard. Putperest Avrupa
yalanmt, z kltrn yenilemek iin taze gce ihtiya duyuyordu. Dolaysyla taraflarna
geen insan kaynan memnuniyetle kabul ediyor ve bu insanlar iin iyi hayat imknlar
salamaya ve onlar memnun etmeye alyorlard.
380 ylnda Roma, kendisi iin uygun olmayan Yunan Hristiyanln bile kabul etmiti. Daha
dorusu aresizlikten kabul etmek zorunda kalmt; nk Kpaklarn Hristiyan odaktalar
olduklarn biliyordu. Bylece putperest Avrupa, kendisi iin Trk Dnyasna gtren yollar
ayordu.
Romallar, atalk diye adlandrlan kadim bir Trk tresini Kpaklardan renmilerdi. Bu
treye gre bir ocuk, terbiye iin baka bir aileye verilebilirdi. Romal asil bir ailenin olu olan
Aetius Atillaya bylece gnderiliyor; Atilla bu ocuu tre gerei kk kardei olarak kabul
ediyor ve ocuun her eyiyle ilgileniyordu. Eitimiyle kendisi bizzat megul oluyordu. Zaman
gelince artk tecrbe kazanm olan Aetius evine dnyordu. Aetius nce Roma mparatorluk
ordusunda general, sonra da btn Roma ordusunun nderi olmutur.

Aetius, Kpaklar kendi safna ekmeyi ok iyi baaryordu. Asker yneticileri, ruhbanlar ve
halk kendi tarafna ekmek iin onlara verimli yerler ve kkler veriyor; ok iyi i imknlar
salyordu. Aetiusun babas Roma svarisinin ba olan Trk kkenli Gaudentsius, annesi tala
ise, adalarnn yazdna gre, Romal asil ve zengin bir kadnd. Aetiusun gayretleriyle
Galya, yani bugnk Fransa, kaaklarn gerek krall olmutu. Burada binlerce Kpak ailesi
yayordu; her ey Trkleri hatrlatyordu. Bakentin ad bile Trk kulana aina bir
kelimeydi:Tuluza.
Atilla, Priskosun da iinde bulunduu heyetten ihanet eden bu insanlarn iade edilmesini talep
ediyordu. Yzlerce kaak askerin adn vermiti. hanet edenlerin ounlukta bulunduu Tuluza
ehrindeki durumu ileri srmt. Ama nafile. Kpaklarn gizli istihbarat iyi alyordu.

Edindikleri bilgiye gre, Galyadaki Avrelyan ehrinin ad da Trk diline uygun olarak Orleans
(Aurelianus) eklinde deitirilmitir. Gelenler, kendilerine yabanc gelen bir kelimeyi
deitirerek, kendileri iin anlalr hale getiriyorlard.
Priskosun heyeti her eyi inkr ediyordu. Galyadaki yeni ehirlerin ortaya kn bile inkr
ediyorlard. Bu durum karsnda sz bulamayan Atilla yabanclar sarayndan kovmutur.
Dmanlar, Aetiusun birleik Avrupa ordusunun kuruluunu tamamlamas iin gerekli olan
zaman kazanmak iin bekliyorlard.
Gerekletirecekleri ani saldrya gveniyorlard; fakat yanlmlard. nk Atilla Galyaya geldi.
Tuluza ve Orleans onun dikkatini oktan beri hep ekiyordu. Atillann geliini kimse
beklemiyordu. Ha iaretli bayraklar ve svariyi karsnda gren kaknlarn huzurlar kamt.
Kaknlar, bir Kpak iin ihanetin ne byk bir gnah olduunu zaten biliyorlard. Bozkrllar her
eyi affedebilirlerdi, ama ihaneti ve korkakl asla.
Ac pimanlk ve nedamet anlar Atilla Orleansda yapmas gereken ileri bitirdikten sonra,
Roma askerlerinin sefere kyla ilgili haberler almtr. Aetius sava ilan etmitir. Zaten yalanlar
ve pheler Atillay oktandr rahatsz ediyordu. Atilla khine bavurdu. Geleneklere gre bir
koyun kesildi. Khin, koyunun krek kemiine bakt zaman an bir korkuyla geri ekildi. Khin
felketlerin kapda olduunu sylyordu. Khinin Romadan hediye alm olmas da ihtimal
dahilindedir.
Aetius Katalon Ovasnda, mehur ampanya vadisinde savamay teklif ederken ok erken
sevindiinin farknda deildi. Acele ettii aka ortada idi. Aetiusun setii blge svariler iin
gerekten uygun deildi. Buna ramen Atilla bu artlar kabul etmiti. Bu karar, dmanlarn
dikkatini ekmemek iin bilerek de vermi olabilir. Gene de nsezileri Atillay iin iin rahatsz
etmeye devam ediyordu.
Sava ncesi gece sessiz gemiti. Sabah afakla birlikte asker saf tuttu. Svariler Hura
sesleriyle hcuma baladlar. Atillann dman Aetius da her eyi doru hesaplamt. Hcum
baarsz olmu ve Trkler geri ekilmeye balamlard. Atilla, askerlerine yaklam ve
sylenmesi gereken szleri bulabilmitir: Korunmak, korkunun iaretidir Saldran cesurdur
ntikam, tabiatn en byk hediyesidir Zafere yryene yaylar ulamaz Atilla savat
zaman sessiz kalan lmtr.
Cesurlara an anlamna gelen Sarn Kyook! naralar ykseliyorken, Ulu Kpak btn
orduyu klcyla ve hala kutsad. Babuun sesi cevap olarak duyulan takn hura-a sesleri
arasnda kayboldu. Kpak dilinde hura kelimesi vur anlamna gelmektedir.
Bir anda ortalk kart. Katalon Ovas sanki zafer yla aydnlanmt. Avrupann birleik
ordusuyla yaplan sava, bu defa gerekten Avrupay yakmaya balamtr. Tanrnn elileri
adrlarna ancak geceleyin dnmlerdi. Yorgun ama mutlu dnmlerdi. Sabahleyin alicenap
Atilla, Aetius ordusundan arta kalanlara gitmek iin izin vermitir. Halbuki sava kaidelerine gre,
dmana acmamak lzmd.

Dmanlar Kpaklarn bu asil hareketini maalesef bir zaaf olarak deerlendirmilerdi.

Avrupallar, daha dorusu Avrupal tarihiler, sonradan Katalon Ovasndaki savata Atillann
kaybettiini ileri srmlerdir.
Acma duygusu sava alannda byle sonular douruyordu. Ulu Babu, kakn Trklerin
yaad Kuzey talya ehirlerini yerle bir ederek, ordusunu Romaya doru yrye geirdi. Bu
yry srasnda, kakn Kpaklarn snd Milano ehri ok byk zararlara uramt. ok
gemeden Atillann ordusu Roma kaplarna dayanmt.
Sava kaybeden(!) Kpaklar bayraklaryla Roma ya geldiler! Piskopos Leo bata olmak
zere, btn Roma asilzadeleri Kpaklar karladlar. Romallar, Atillaya yalvaryorlar ve onun
merhametine snyorlard. nk, Trklerin merhametli, yardmsever ve affedici olduklarn
gayet iyi biliyorlard. Roma Papas yalvararak diz bile kmtr

Vatikanda muhafaza edilen nl ressam Rafaelin (yukardaki) resminde bu karlama

yansmaktadr.
Kpaklar durduran elbette sadece dmanlarnn gzyalar deildi. talyada gya ok tehlikeli
bir veba salgn olduu yalan da deildi.
Atillay durduran, Roma mparatorunun elinde ykselttii ha idi. Ha Atillay durdurmutu. Bu,
Tanrnn ha idi. Atillann svarileri bunu Gkyznn bir emri olarak kabul etmitir. Roma,
Trklerin kutsal deerini bylece kabul etmi oldu. Sava bitmiti. Atilla evine dnd. Yklm bir
dman seyretmek pek ho bir manzara deildi.

ATLLA NIN LM
Onlar yine Atillay sinsice ve zalimce aldatmlardr. Sa braklan dmann en korkun taraf
onlarn her eyi yapabileceidir. Onlar hibir ey durduramazd. Atillann karsna ldik adl
gzel kz nasl kmt? Bunu hi kimse bilmiyor. Babu, grr grmez bu gzel kza ak
olmutur. Atilla geni yrekli ve ok duygulu bir kii idi. Dn ziyafeti gece boyu srmt.
Sabahleyin muhafzlar Atillann uzun sre yatak odasndan kmadna dikkat etmilerdi.
Muhafzlar leye kadar beklediler.
Babuun saraynda pheli bir sessizlik hakimdi. Kapy krarak ieriye girdiklerinde korkun
manzarayla karlamlardr. Kanlar iinde yatan Kpak Babuunun yannda kz hi hareket
etmeden oturuyordu Bu lm bir tesadf myd? Kesinlikle hayr. O gece, Konstantinopoliste
Bizans mparatoru Markian geri ryasnda Atillann krlm yayn grmtr. Bu bir felketin
iareti idi. Yunanlarn defalarca Atillay zehirleme abalar hatrlanrsa, lmn tesadf olduu
pek inanlmaz geliyor. Hazrlanm bir cinayet mi? Baka trde de ifade edemezsiniz.

Babuun inanlmaz lm, Deti Kpak halkn ykmt. ehirler ve kyler yasa boulmutu.
Kadnlar salarn zp beyaz elbiseler giydiler. Erkekler ise, geleneklere gre bir tutam san
kesip, yanaklarnda derin yaralar ayorlard. Yenilmez asker lmt. Onun lmne sadece
gzyalaryla deil, kanla alamalar gerekiyordu. Babuun cenazesi meydanda kurulan adra
konuldu. Seilmi atllar adrn etrafnda, byk Trkn hatrasna, gn boyu ve btn gece
dolayordu.
Kanl gzyalarndan sonra, adrn yaknnda strava veya trizna diye adlandrdklar
muhteem ziyafet balamtr.
Allmam bir manzara: cenaze acs ile yan yana, nee dolu bir ziyafet. Hayret verici bir tre.
Babu br dnyaya gerken, milletine salad zenginliklerin ve huzurun onun gidiiyle
bitmediini grmeliydi. Cenaze gece karanlnda defnedilmitir. Atillann naa i ie tabuta
konulmutur.
En iteki tabut altndan, ikincisi gmten, dtaki ise demirden yaplmt. Babuun silhlar ve
hayatnda hibir zaman kullanmad nianlar da tabuta konulmutu. Atillann gmld yer
belli deildir. Defin treninde bulunan herkesi ldrmlerdir. Onlar da kendi babularna
hizmet etmenin huzuru iinde isteyerek br dnyaya g etmilerdi.
Kpaklarn bu en ac gnleri, Romallar ve Yunanlar iin bayram gnlerinin balangc olmutur.
Onlar iin bu sefer, en nemli i, miraslar birbirine drmekti. Trelere gre, tahtn meru
varisi Atillann byk olu Ellak idi. Ama onu iftiralarla kzdrarak kurban verdiler. Bundan sonra
i sava iin yol alm oldu. Roma siyasetileri, vaizler ve lejyonerler, Ellak i savata
ldrldkten sonra, artk ne yapacaklarn gayet iyi biliyorlard. Zayf olanlar destekleyip, gl
olanlara zarar veriyorlard. Dedikodu silh bir kere kullanldktan sonra, geriye kalan her eyi
Trkler kendileri yapyordu.
Bylece Byk Kavimler G uzun sren zalimce bir karde katliam ile sonulanmtr. Byk
bir nfusa ulaan seilmi millet imdi kendi kendisini yok ediyordu. Kpaklar o dnemde, yani
V. asrn sonunda Avrupann yarsn ve Orta Asyann tamamn iskn etmilerdi. Evet, kendi
aralarnda dvyorlard, nk artk farkl inanlara ve farkl bir kltre sahiptiler. Ama hepsi
de Altaydan gelmiti. Ayn kan, Trk kann tayorlard. Bu da galiba Byk Kavimler Gnn
esas neticesidir. Bir millet onlarca baka millete hayat vermiti.

YEN DET KIPAK

Adeta usuz bucaksz bir araziye sahip Deti Kpaktaki devlet, Kuan Hanlnn kaderini
paylam, neticede dalmtr. Avrupada Avstrazya, Almanya, Bavarya, Burgunda, Bohemya
gibi pek ok Trk devleti ortaya kmtr. Asyada da ortaya kan yeni devletlerin says az
deildi. Baz Trk blgelerindeki beyler krallklarn ilan etmitir. Bu krallklarda Roma kanunlar
yrrlkteydi.
Eskiden olduu gibi dou kltrnn hl hakim olduu lkelerde ise, kaanlklar kurulmutur
Kaanlkta mutlak hakimiyet, hanlar arasndan seilen kaann elinde idi.
Bugne ulaabilen bilgilere gre, seimler yle yaplyordu. Kaan veya hkmdar adayn
beyaz halya oturtuyorlar; sonra onu bir tapnak veya baka bir kutsal yerin etrafnda gnein
hareketi ynnde dokuz defa dolatryorlard. Sonra da hkmdar adaynn boynuna bir ip
geirip, boulmasna ramak kalncaya kadar ekiyorlard. Aday, bilincini kaybettikten sonra da,
ona ka yl iin kaan olabileceini soruyorlard. Hkmdar aday verdii cevaptaki sre iin
kaanlk makamna oturuyordu. Bu seim hkmdar adayna ait mallarn yamalanmasyla
tamamlanyordu. Hkmdar adaynn sahip olduu her ey, son pne kadar yama ediliyordu.
Bu tre han talau, yani hana ait mallarn yamalanmas olarak adlandrlyordu.

Bu tre ok derin manalar tamaktadr. Bundan sonra halkn hizmetinde olaca, malvarlnn
halka ait olduu ve halkn geiminden onun mesul olduu, hkmdar adayna bu ekilde
gsteriliyordu Han Talau9 tresi Avrupada daha uzun zaman unutulmad. Mesel, orta
ada Romada her yeni Papann seiminden sonra bu tre uygulanyordu.
Avstrazya Kaanlnn hkmdar V. asrn sonunda seilmiti. Bu, Avrupann merkezinde yeni
bir Trk devleti idi. Bu devlet Altay devletinin en batdaki topraklarn kaplyordu: Bugnk
Fransa, Lksemburg, Belika, svire, spanyann bir ksm, gney Almanya ve Avusturya.
Buralarda, bir dnem, Trkler yaamt.
Sonra Avar Kaanl ortaya kmtr. Bu kaanlk Avstrazyann dousunda kurulmutu. Bugn
ek, Macaristan, Polonya, Litvanya, Letonya, Hrvatistann tamam ile, Almanyann bir ksmnn
bulunduu topraklar Avar Kaanlnn snrlar iinde kalyordu. Buralarda da Kavimler G
sonucu Avrupaya gelen Trkler yayordu.
Ukrayna Kaanl, bugnk topraklarnn tamamna yakn bir blmn ve Orta Rusyann bir
ksmn kapsayarak, snrlar Moskova Nehrine kadar uzanyordu. Ukraynann gneyinde Byk
Bulgaristan Kaanl bulunuyordu. Bu kaanlk geni bir kavis izerek, Karadeniz sahillerini,
bugnk Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya, Gney Rusya ve Ukraynann bir ksmn
kaplyordu. Bu topraklar da Altaydan gelen Trkler iskn etmilerdir. Btn Kafkasya ve Don
bozkrlar da Hazar Kaanlnn snrlar iinde kalyordu.
Yayk Nehrinden Baykal Glne kadar uzanan Altay bozkrlar bir kelime ile Sibirya diye
adlandrlyor. Kuzeyde, Sibiryada Trklerin en dou ve en zgn lkesi Saha, bir yldz olarak
parlyordu.
Kurulan bu yeni lkelerin iareti de, Atilla zamanndaki gibi atl bayrak ve ekenarl ha idi.
nsanlar eskiden olduu gibi Tanrya inanyor ve ona ibadet ediyorlard. nsanlarn zerinde
Tanr mekn olan Sonsuz Mavi Gkyz uzanmaktayd.
Avrupann geriye kalan ksm ise, armha gerilmi isusa (Hz.sa) tapyorlard. Bunlar uzun
sre Avrupadaki Trk ve Trk olmayan topraklarn esas farkn oluturmutur. Trk kltr ile
dier kltrler arasndaki farkllklar gstermitir.
Bir milleti en iyi ekilde anlatabilecek olan, milletin kendisi ve onun medeniyetidir.

9 Talau (talamak) eski Trk dilinde soymak, talan etmek anlamna gelmektedir. Baz Trk
lehelerinde bu kelime imdi de kullanlmaktadr. (eviren).
zet gb