Glasnik 5 2011 Final

UDK:5++66+502f50+ !
SSN 18+0-05+X

G L A S N I K
HEMICARA, TEHNOLOGA I EKOLOGA
REPUBLIKE SRPSKE

5

BANJALUKA
BOSNA ! HERCEGOv!NA
JUN!, 2011.

Glasnik hem. teh. i ek. RS GHTERS 5 1-69

UDK:5++66+502f50+ !SSN 18+0-05+X

G L A S N I K
HEMICARA, TEHNOLOGA I EKOLOGA
REPUBLIKE SRPSKE

5

BANJALUKA
BOSNA ! HERCEGOv!NA
JUN!, 2011.

Glasnik hem. teh. i ek. RS GHTERS 5 1-69

Glasnik hemicara, tehnologa i ekologa Republike Srpske
Gazette of Chemists, Technologists and Environmentalists of
Republic of Srpska

Izdavac- Publisher
Tehnoloski fakultet, Univerzitet u Banjaluci
Faculty of Technology, University of Banjaluka

Za izdavaca - For Publisher
Prof.dr Nilos Sorak - Dekan (Dean)

Glavni i odgovorni urednik - Editor-in-Chief
Prof.dr Ljiljana vukic,

Sekretar - Secretary
Jovanka Berberovic

Lektor engleskog jezika - Copy editor for English
Sanja Josifovic-Elezovic

Medunarodni uredivacki odbor - International Editorial Board

Prof.dr Slavko Nentus, Univerzitet u Beogradu, Fakultet za fizicku hemiju, Beograd, Srbija,
Prof.dr Sonja ilas, Univerzitet u Novom Sadu, Tehnoloski fakultet, Novi Sad, Srbija,
Prof.dr Nilan Natavulj, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematicki fakultet, Novi Sad, Srbija,
Prof.dr Niodrag Lazic, Univerzitet u Nisu, Tehnoloski fakultet, Leskovac, Srbija,
Prof.dr Branko Bugarski, Univerzitet u Beogradu, Tehnolosko-metalurski fakultet, Beograd, Srbija,
Doc.dr Tatjana Rijavec, Univerza v Ljubljani, Naravoslovnotehniska fakulteta, Ljubljana, Slovenia,
Doc.dr Simona Jevsnik, Univerza v Ljubljani, Akademija za dizajn, Ljubljana, Slovenia,
Prof.dr Todor vasiljevic, victoria University, School of Biomedical and Health Sciences, Nelburn, Australia.

Uredivacki odbor iz BiH - Editorial Board from B&H

Dr Branko Skundric, akademik, Prof.dr Jasminka Sadadinovic, Prof.dr Nidhat Jasic,
Prof.dr Nilos Sorak, Prof.dr Jelena Penavin-Skundric, Prof.dr Nedeljko Cegar, Prof.dr Nihajlo Ristic, Prof.dr Nilos Solaja,
Prof.dr Niroslav Grubacic, Prof.dr Radana udic, Prof.dr Zora Popovic, Prof.dr Nilorad Naksimovic, Prof.dr Dusanka
Stojanovic, Prof.dr Asima Davidovic, Prof.dr Zoran Kukric, Prof.dr Slavica Grujic, Prof.dr Slavica Sladojevic,
Prof.dr Ljiljana Topalic-Trivunovic, Doc.dr Snjezana Nandic, Doc.dr Svjetlana Janjic,

Kompjuterska priprema - Computer preparing
Nr Sasa Papuga

Tiraz - Copy
200 primjeraka

Adresa redakcije - Address of Editorial Office
Tehnoloski fakultet
Ul.vojvode Stepe Stepanovica 73
51 000 Banjaluka
e-mail. glasnik@tfbl.org
www.tfbl.org

SADRZAJ
CONTENT

T. vujic, S. Uletilovic, J. Predojevic-Samardzic, B. Davidovic-Plavsic, Z. Sanicanin
AKT!vNOST! ENZ!NA -GLUKURON!DAZE ! ALKALNE FOSFATAZE U UR!NU
PAC!JENATA TRET!RAN!H CEFALEKS!NON
ACT!v!T!ES OF ENZYNES -GLUCURON!DASE AND ALKAL!NE PHOSPHATASE !N
UR!NE OF PAT!ENTS TREATED W!TH CEPHALEX!N

1
A. Copra-Janicijevic, E. Sofic, A.Topcagic, L. Klepo, A. Haskovic, !. Tahirovic
FLUOR!NETR!SJKO ODREDJ!vANJE ASKORB!NSKE K!SEL!NE SA
O-FEN!LEND!AN!NON
FLUOR!NETR!C DETERN!NAT!ON OF ASCORB!C AC!D W!TH
O-PHENYLENED!AN!NE

5
S.!vkovic , v. Jevtovic
RENTGENSKA KR!STALNA STRUKTURA NETANOL-D!N!TRO(3-H!DROKS!-5-
H!DROKS!NET!L-2-NET!L-+-P!R!D!NKARBOKS!ALDEH!D-SEN!KARBAZON-k
3
N
6
,
O
2
, O
9
) BAKAR(!!)
X-RAY CRYSTAL STRUCTURE OF NETHANOL-D!N!TRO(3-HYDROXY-5-
HYDROXYNETHYL-2-NETHYL-+-PYR!D!NECARBOXALDEHYDE SEN!CARBAZONE-k
3

N
6
,O
2
, O
9
) COPPER(!!)

11
Z. Kukric, Lj. Topalic-Trivunovic, S. Natos, S. Pavicic
ANT!OKS!DAT!vNO ! ANT!N!KROBNO DJELOvANJE ETANOLNOG EKSTRAKTA
PODBJELA (Tussilago farfara L.)
ANT!OX!DANT ACT!v!TY AND ANT!N!CROB!AL !NFLUENCE ETANOL EXTRACT OF
COLTSFOOT (Tussilago farfara L. )

19
v. Nicic, B. Pejovic, R. Nacura, v. Aleksic, N. Nunjic
JEDNA KONSTRUKC!JA D!JAGRANA PR!NENJENA NA PR!NERU !Z HEN!JSKOG
!NZENJERSTvA
ONE NETHOD TO CONSTRUCT D!AGRANS !N CHEN!CAL ENG!NEER!NG

23
B. Nalinovic, N. Naksimovic, J. Nandic
EKONONSKA ANAL!ZA POSTROJENJA ZA PRO!ZvODNJU B!OD!ZELA
ECONON!C ANALYS!S OF B!OD!ESEL PRODUCT!ON FAC!L!TY

35

S. Nandic, A. Davidovic, Lj. Topalic-Trivunovic, B. Topic, A. Savic, S. Natos, S.
Stojkovic, G. vucic

PRONJENE HEN!JSKOG SASTAvA ! N!KROB!LOSK! STATUS FERNENT!SANE
KOBAS!CE (CAJNA KOBAS!CA) TOKON ZRENJA
CHEN!CAL CONTENT CHANGES AND N!CROB!LOG!CAL STATUS OF
FERNENTATED DRY SAUSAGES (,CAJNA) DUR!NG R!PEN!NG

+5
v. N. Tomovic, Lj. S. Petrovic, N. S. Tomovic, Z. S. Kevresan, N. R. Dzinic, N. R.
Jokanovic

DETERN!NAT!ON OF THE N!CKEL CONTENT !N THE K!DNEY FRON P!GS
PRODUCED !N vOJvOD!NA
ODRE!vANJE SADRZAJA N!KLA U BUBREZ!NA Sv!NJA ODGAJAN!H U vOJvOD!N!

51
N. B. Rajkovic, N. D. Stojanovic, D. v. Toskovic, D. D. Stanojevic
PR!NENA NETODE FRAKC!ONE EKSTRAKC!JE ZA ODRE!vANJE RAZL!C!T!H
OBL!KA vEZ!vANJA URANA U vOD! ZA P!CE
APPL!CAT!ON OF FRACT!ONAL EXTRACT!ON NETHOD FOR THE DETERN!NAT!ON
OF D!FFERENT FORN BOND!NG OF URAN!UN !N DR!NK!NG WATER

57
LJ.vukic, B.Bajic, J.vindakijevic, Z.Kukric, LJ.Topalic-Trivunovic
NETAL! KAO !NH!B!TOR! B!ODEGRADAC!JE ORGANSK!H NATER!JA U vOD!
NETALS AS B!ODEGRADAT!ON !NH!B!TORS OF ORGAN!C CONPOUNDS !N
WATER

63
Glasnik hemicara,tehnologa i ekologa Republike Srpske, 5(2011) 1-+

1
AKTIVNOSTI ENZIMA B-GLUKURONIDAZE I ALKALNE FOSFATAZE
U URINU PACIJENATA TRETIRANIH CEFALEKSINOM
T. vujic
1
, S. Uletilovic
2
, J. Predojevic-Samardzic
3
, B. Davidovic-Plavsic
2
, Z. Sanicanin
2
1
Agencija za lijekove i medicinska sredstva Bosne i Hercegovine
2
Nedicinski fakultet Univerziteta u Banjaluci
3
Klinika za djecije bolesti, Klinicki centar Banjaluka

!SSN 18+0-05+X UDC 616.633.963.1:577.15
Naucni rad
U radu je, u 12-casovnom urinu, ispitivana aktivnost lizozomalnih enzima proksimalnih tubula, -glukuronidaze, GRS, i
alkalne fosfataze, AP, u 30 ispitanika koji su tretirani cefaleksinom i u 30 ispitanika kontrolne grupe. Nedu ispitanicima
su bila zastupljena oba pola, starosti od 3-10 godina. Tretman je voden 15 dana, a ispitanicima eksperimentalne grupe
je apliciran cefaleksin per os u dozama od 50 mgfkg tjelesne mase dnevno.
Statisticki znacajna razlika u aktivnostima, u Ufmmol kreatinina, izmedu ispitanika eksperimentalne i ispitanika
kontrolne grupe je utvrdena za GRS dvanaesti dan (p < 0,01) i za AP cetrnaesti dan (p < 0,01) provodenja terapije.
Noze da se zakljuci da petnaestodnevne terapijske doze cefaleksina u pacijenata starosti od 3-10 godina izazivaju
nefrotoksicne efekte.
Kljucne reci: -glukuronidaza, alkalina fosfataza, cefaleksin, urin, nefrotoksicnost
UVOD
Beta-laktamski antibiotici se cesto koriste u slucajevima umjerenih infekcija izazvanih vecinom gram-pozitivnih
bakterija (1). Cefaleksin, polusintetski antibiotik prve generacije beta-laktamskih antibiotika cefalosporina, se u terapiji
cesto koristi u slucajevima respiratornih i urogenitalnih infekcija (2). On ima prednost u odnosu na ostale cefalosporine
jer je acidostabilan, kompletno se apsorbuje nakon oralne upotrebe, dobro se distribuise u organizmu, oko 80 ga se
luci iz organizma glomerularnom filtracijom i tubularnom sekrecijom i pokazuje malu nefrotoksicnost ako se koristi u
preporucenim terapijskim dozama (3). Ako se prekoraci terapijska doza cefaleksina duzinom terapije ili velicinom
pojedinacnih doza cefaleksina antibiotik se akumulira u celijama proksimalnih tubula i moze da izazove akutnu
tubularnu nekrozu (+). Nekroza je pracena peroksidacijom lipida, kompetitivnom inhibicijom karnitina, ometanjem
transporta masnih kiselina i aciliranjem i inaktivacijom tubularnih celijskih proteina (5). Za tubularnu regeneraciju, u
slucaju prestanka terapije, potrebno je 15 do 30 dana (6). U vecini dosadasnjih radova tubularna nekroza je
objasnjena poremecenim transportom kroz membrane celija proksimalnih tubula zbog transporta antibiotika u celije
proksimalnih tubula transportnim sistemom organskih anjona (7, 8, 9). U malo dosadasnjih radova je, kao znak
nefrotoksaicnosti cefaleksina, praceno povecanje aktivnosti enzima proksimalnih tubula u urinu pacijenata (10, 11). Cilj
ovog rada je bio da se utvrdi kakva je aktivnost u urinu lizozomalnih enzima, -glukuronidaze (GRS, EC. 3.2.1.31) i
alkalne fosfataze (AP, EC. 3.1.3.1), u slucaju terapije preporucenim dozama cefaleksina.
EKSPERIMENTALNI DIO
U eksperimentalnom dijelu rada je analiziran urin 60 djece oba pola, starosti od 3 do 10 godina. !spitanici su bili
pacineti Klinike za djecije bolesti Klinickog centra u Banjaluci. U eksperimentalnoj grupi je bilo 30 ispitanika koji su,
zbog respiratornih i urinarnih infekcija, tretirani dozama cefaleksina po 50 mgfkg tjelesne mase dnevno u vremenu do
15 dana. U kontrolnoj grupi je bio isti broj ispitanika koji nisu imali slicnih zdravstvenih problema i nisu bili tretirani
cefaleksinom.
Od ispitanika je uziman jutarnji, 12-casovni urin, i cuvan na -20
o
C do odredivanja aktivnosti enzima. U svih ispitanika
se sa uzimanjem urina pocelo dan ranije prije pocetka terapije ispitanika eksperimentalne grupe cefaleksinom. Za
prikupljanje podataka o starosti, polu i zdravstvenom stanju ispitanika je koristen upitnik.
U eksperimentalnom dijelu enzimi su prvo separirani iz urina gel-filtracijom (12), a potom su spektrofotometrijski
odredene aktivnosti GSR (13) i AP (1+) i koncentracija kreatinina (15). Aktivnosti enzima su izrazene u Ufmmol

Korespodentni autor: Tanja vujic, Agencija za lijekove i medicinska sredstva Bosne i Hercegovine, Ul.veljka
Nladenovica bb, 78 000 Banjaluka, BiH, e-mail: t.vujic@almbih.gov.ba

T. vujic i sar.: AKT!vNOST! ENZ!NA -GLUKURON!DAZE ! ALKALNE FOSFATAZE U UR!NU PAC!JENATA ...

2
kreatinina. Dobiveni rezultati su analizirani standardnim statistickim metodama, izrazeni su kao srednje vrijednosti sa
standardnim devijacijama i predstavljeni tabelarno i graficki. Znacajnost razlika dobivenih vrijednosti izmedu
eksperimentalne i kontrolne grupe je odredena Student-t-testom.
REZULTATI I DISKUSIJA
Dobivene vrijednosti aktivnosti GRS u urinu ispitanika pokazuju da prvih deset dana terapije cefaleksinom nema
statisticki znacajne promjene aktivnosti enzima ispitanika eksperimentalne u odnosu na kontrolnu grupu. Ona se javlja
tek dvanaestog dana provodenja terapije (p > 0,01). vrijednosti aktivnosti GRS za eksperimentalnu i kontrolnu grupu,
nakon dvanaestog dana terapije izrazene kao srednja vrijednost plus standardna devijacija, su predstavljene u tabeli
1., a aktivnosti za citav period provodenja terapije na slici 1.
Tabela 1. Srednje vrijednosti aktivnosti GRS i standardne devijacije dvanaesti dan provodenja terapije cefaleksinom za
ispitanike eksperimentalne i kontrolne grupe
Table1. Neans and standard deviations of GRS activities on day12 of cephalexin therapy in experimental and control
group of examinees
_________________________________________________________________________
aktivnosti GRS u Ufmmol kreatinina
!spitanici broj (X SD) p
_________________________________________________________________________
Eksperimentalna grupa 30 50 0,93 0,26
p < 0,01
Kontrolna grupa 30 50 0,+9 0,12
_________________________________________________________________________

Slika 1. Srednje vrijednosti i standardne devijacije (X SD) aktivnosti GRS u urinu ispitanika eksperimentalne
kontrone grupe drugi, cetvrti, sesti, osmi, deseti, dvanaesti i cetrnaesti dan poslije tretiranja ispitanika eksperimentalne
grupe cefaleksinom.
Figure 1. Neans and standard deviations (X SD) of GRS activities in urine of experimental and control group of
examinees on day two, four, six, eight, ten, twelve and fourteen, after cephalexin treatment of experimental group
examinees
Dobivene vrijednosti AP pokazuju da do signifikantnog porasta aktivnosti AP ispitanika eksperimentalne grupe u
odnosu na ispitanike kontrolne grupe dolazi cetrnaestog dana provodenja terapije cefaleksinom (p < 0,01). vrijednosti
aktivnosti, izrazen kao srednje vrijednoti plus standardna devijacija nakon cetrnaestog dana terapije, su predstavljene
u tabeli 2., a dobivene vrijednosti za citav period provodenja terapije su predstavljne na slici 2.
Glasnik hemicara,tehnologa i ekologa Republike Srpske, 5(2011) 1-+

3
Tabela 2. Srednje vrijednosti aktivnosti AP i standardne devijacije cetrnaesti dan provodenja terapije za ispitanke
eksperimentalne i kontrolne grupe
Table2. Neans and standard deviations of AP activity on day1+ of therapy in experimental and control group of
examinees
__________________________________________________________________________
aktivnosti AP u mmolfkreatinina
!spitanici broj X SD p
__________________________________________________________________________
Eksperimentalna grupa 30 50 3,75 1,32
p < 0,01
Kontrolna grupa 30 50 1,25 0,26
__________________________________________________________________________

Slika 2. Srednje vrijednosti i standardne devijacije (X SD) aktivnosti AP u urinu ispitanika eksperimentalne i
kontrone grupe drugi, cetvrti, sesti, osmi, deseti, dvanaesti i cetrnaesti dan poslije tretiranja ispitanika eksperimentalne
grupe cefaleksinom.
Figure 2. Neans and standard deviations (X SD) of AP activities in urine of experimental control group of examinees
on day two, four, six, eight, ten, twelve and fourteen, after cephalexin treatment of experimental group examinees
Rezultati ovog rada su u saglasnosti sa rezultatima radova Nondorfa i sar. (10) i Daghera i sar. (11) prema kojima se
nefrotoksicnost -laktamskih antibiotika, pa prema tome i cefaleksina, moze da prati i enzimurijom, odnosno
povecanjem aktivnosti enzima proksimalnih tubula u urinu pacijenata tretiranih cefaleksinom. U nasem radu su
ispitanici eksperimentalne grupe, zbog umjerenih infekcija gram-pozitivnim bakterijama, tretirani do petnaest dana
dozama cefaleksina od 50 mgfkg tjelesne mase dnevno. Prvih deset dana terapije u slucaju GRS i prvih dvanaest dana
u slucaju AP nema povecanja aktivnosti pomenuta dva enzima u urinu. Povecanje aktivnosti GRS se javlja dvanaesti, a
povecanje aktivnosti AP cetrnaesti dan nakon provodenja terapije. Kako su i GRS i AP lizozomalni enzimi, povecanje
njihove aktivnosti je znak nefrotoksicnog djelovanja cefaleksina na nivou celijskih organela sto je je najcesce znak
tezeg, ireverzibilnog, ostecenja celija proksimalnih tubula koje vodi apoptozi celija i nekrozi tkiva. Rezultati ovog rada
takoder pokazuju da je nefrotoksicno djelovanje cefaleksina kumulativno i da je uslovljeno duzinom njegove primjene
te se na osnovu rezultata ovog rada moze izabrati optimalna duzina provodenja terapije pri kojoj nece doci do izrazaja
nefrotoksicnost primijenjenog cefalosporina.
ZAKLJUCAK
Na osnovu dobivenih rezultata u ovom radu, pracenjem aktivnosti lizozomalnih enzima GRS i AP, moze da se zakljuci
da i preporucene terapijske doze cefaleksina od 50 mgfkg tjelesne mase dnevno uslovljavaju nefrotoksicne efekte ako
se terapija provodi vise od deset dana. Optimalno vrijeme trajanja terapije bi zapravo bilo do deset dana, cime bi se
izbjegle ireverzibilne promjene na nivou celijskih organela. GRS i AP su ocito biohemijski markeri tezeg ostecenja celija,
pracenog nekrozom tkiva proksimalnih tubula.
T. vujic i sar.: AKT!vNOST! ENZ!NA -GLUKURON!DAZE ! ALKALNE FOSFATAZE U UR!NU PAC!JENATA ...

+
Literatura
1. Holten K.B, Onusko E.N. Appropriate preschribing of renal beta-lactam antibiotics. Am Fam Physician.
62(3)(2000)611-620.
2. Nathanson S, Noreau E, Nerlet-Benichou C, Gilbert T. !n utero and in vitro exposure to beta-lactam impair
kidney development in the rat. J Am Soc Nephrol. 11(2000)87+- 88+.
3. Suarez C, Gudiol F. Beta-lactam antibiotics. Enferm !nfecc Nicrobiol Clin. 27(2)(2009)116-29.
+. Rokushima N, Fujisawa K, Furukawa N, !toh F, Yanagimoto T, Fukushima R et al. Transcriptomic analysis of
nephrotoxicity induced by cephaloridine, a representative cephalosporin antibiotic. Chem Res
Toxicol.21(6)(2008)1186-1196.
5. Tune BN. Nephrotoxicity of beta-lactam antibiotics:mechanisms and strategies for prevention. Pediatr
Nephrol.11(6)(1997)768-772.
6. Norin JP, Fillastre JP, Olier B. Antibiotic nephrotoxicity. Chemioterapia 3(1)(198+)33-+0.
7. Longstreth K, Robins S, Chaing ND, Doe N. Cephalexin-induced acute tubular necrosis.
Pharmacotherapy.2+(6)(200+)808-811.
8. Jones BF, Nanra RS, White KH. Acute renal failure due to acute pyelonephritis. Am J Nephrol.11(1991)257-259.
9. Tune BN, Hsu CY. Effects of nephrotoxic beta-lactam antibiotics on the mitochondtial metabolism of
monocarboxylic substrates. Pharmacology. 27+(1)(1995)19+-199.
10. Nondorf AW, Scherberich JE, Heinert G, Schoepe W. Enzymuria: a parameter for the assessment of potential
nephrotoxicity of cephalosporins. J Antimicrob Chemother. 12(1983)251-25+.
11. Daghero O, Andreoni G, Arione R, Bendiscioli L, Bramato C, cimino T. et al. Cephalosporins and enzymuria.
Ninerva Ned. 1986;28(7-8)(1986)231-237.
12. Werner N, Nuruhn D, Atoba N. Use of gel filtration in the assay of urinary enzymes. J Chromatog .
+0(1969)25+-263.
13. Garry F, Chew D, rings D, et al. Renal excretion of creatinine, electrolytes, protein and enzymes in healty sheep.
Am J vet Res. 51(1990)+1+-+19.
1+. N. W. Tietz, D. Rinker, L. Shaw. !FCC method for measurement of catalytic concentration of enzymes. Parts 5
!FCC methods for alakline phosphatase. J. Clin. Chem. Clin. Biochem. 21(1983)731-7+8.
15. Bertels H, Bohmer N. Eine mikromethode zur kreatinin bestimmung. Clin Chim Acta.32(1)(1971)81-85.

ACTIVITIES OF ENZYMES B-GLUCURONIDASE AND ALKALINE
PHOSPHATASE IN URINE OF PATIENTS TREATED WITH
CEPHALEXIN
T. vujic
1
, S. Uletilovic
2
, J. Predojevic-Samardzic
3
, B. Davidovic-Plavsic
2
, Z. Sanicanin
2
1
Agency for Drugs and Nedical Device of Bosnia and Herzegovina
2
Nedical Faculty, University of Banjaluka
3
Peiatric Clinic of Clinical Centre, Banjaluka

We studied the enzyme activities in 12 hour urine samples of the lysosomal proximal tubular enzymes, -
glucuronidase, GRS, and alkaline phosphatase, AP, by 30 patients who received cephalexin and by 30 similar control.
The patients were both sex, age range from 3-10 years. The treatment was conducted for a period of 15 days using
cephalexin per os in a dose of 50 mgfkg body weight daily.
A significant difference in activity, in unitsfmmol creatinine, between experimental and control group was noted by
GRS on day 12 (p < 0, 01) and by AP on day 1+ (p< 0, 01) of the therapy. !t can be concluded that, with patients
from 3-10 years of age, a fifteen day cephalexin treatment, with therapy doses, induces nephrotoxic effects.
Key words: -glucuronidase, alkaline phosphatase, cephalexin, urine, nephrotoxicity

Rad primljen: 15. 11. 2010.
Rad prihvacen:27. 05. 2011.

Glasnik hemicara,tehnologa i ekologa Republike Srpske, 5(2011) 5-10

5
FLUORIMETRISJKO ODREDJIVANJE ASKORBINSKE KISELINE SA
O-FENILENDIAMINOM
A. Copra-Janicijevic
, E. Sofic, A.Topcagic, L. Klepo, A. Haskovic, !. Tahirovic

Univerzitet u Sarajevu, Prirodno-matematicki fakultet, Sarajevo, Bosna i Hercegovina

!SSN 18+0-05+X UDC 5+7.+75.2
Naucni rad
Prikazana je jednostavna, brza i osjetljiva fluorimetrijska metoda za odredjivanje askorbinske kiseline (AK). Procedura
je bazirana na reakciji izmedu askorbinske kiseline (AK) i o-fenilendiamina (OFDA) u alkalnom mediju bez prisustva
oksidansa. Keto-forma AK reaguje sa OFDA u alkalnom mediju i nastaje heterociklicni prsten pirazin sa tri konjugirane
n-veze koji emituje jaku fluorescenciju. !ntenzitet fluorescencije je mjeren na valnim duljinama ekscitacije i emisije od
330 i +30 nm. Ova metoda je jednostavna, osjetljiva i brza za odredivanje AK bez prisustva oksidansa u bioloskim
uzorcima.
Kljucne rijeci: fluorimetrija, askorbinska kiselina, o-fenilendiamin,
UVOD
Askorbinska kiselina (AK), je ketolakton. Postoji u oksidovanom i redukovanom obliku. U organizmu ucestvuje u
velikom broju biohemijskih procesa. Sluzi kao davalac atoma vodonika za mnoge enzimske redoks reakcije i pri tom
prelazi u dehidroaskorbinsku (DHAK) kiselinu. Svoju ulogu AK ostvaruje u poboljsanju imunoloskog sistema u
organizmu i tako stiti od infekcija, djeluje antioksidativno, pospjesuje apsorbciju zeljeza u organizmu itd. Deficit AK
dovodi do pojave skorbuta. Dnevne potrebe AK su oko 60 mg dnevno. Najbolji izvori AK su svjeze voce i povrce (1).
Brojne su analiticke procedure koje se koriste za odredivanje AK ukljucujuci spektrofotometriju, fluorimetriju,
kemiluminescenciju, kromatografiju itd (2-9).
Netoda prikazana u ovom radu je fluorimetrijska determinacija AK, koja se bazira na reakciji kondenzacije AK sa o-
fenilendiaminom (OFDA), bez prisustva oksidansa.
MATERIJAL I METODE RADA
Aparatura
Sva mjerenja su izvrsena na LS 55 Luminiscentnom spektrometru (Perkin Elmer, United Kingdom), sa kvarcnim
kivetama od 1 cm. vrijednost pH otopine je mjerena sa pH-metrom PHYWE, (Gttingen, Njemacka). Za centrifugiranje
uzoraka koristena je centrifuga - Hettich Zentrifugen, Nikro 22R, Germany.
Hemikalije i reagensi
Sve korstene hemikalije su bile p.a cistoce.
Otopina askorbinske kiseline
Stock otopina AK je bila pripremljena otapanjem 0,100 g AK u 100 ml destilovane vode i cuvana u tamnoj reagens boci.
Otopina o-fenilendiamina (OFDA)
Otopina OFDA je bila pripremljena otapanjem 0,5 g OFDA u 100 ml 0.1 mol fl HCl (0.5, wfv) i cuvana u tamnoj
reagens boci na +C.
Otopina pufera
Otopina pufera NH
3
-NH
+
Cl je pripremljena otapanjem 13,5 g NH
+
Cl i 15,75 ml amonijaka u 100 ml destilovane vode.
Zatim je dodavan rastvor 0.1 molfl NaOH, da bi se dobio optimalan pH otopine (9,+), sto je praceno pH-metrom.
Priprema uzoraka

Korespodentni autor: Amira Copra-Janicijevic, Zmaja od Bosne 33-35 71000 Sarajevo, BiH,
e-mail: chopraamira@yahoo.com
A. Copra-Janicijevic i sar.: FLUOR!NETR!SJKO ODREDJ!vANJE ASKORB!NSKE K!SEL!NE SA O - FEN!LEND!AN!NON

6
Uzorci voca i povrca su napravljeni tako sto se 1 g uzorka maceriralo sa 9 mL destilovane vode. A zatim se vrsilo
centrifugiranje tih maceriranih uzoraka kao i uzoraka vocnih sokova na 15000 obrtajafmin, 15 minuta. Od dobivenoh
supernatanta su pravljena razblazenja i priprema uzorka po navedenoj proceduri, koja su odgovarala dobivenom
linearnom podrucju.
Procedura
Otopine se mijesaju prema sljedecem redoslijedu: otopina AK, 1.0 ml 0,5 OFDA, 1.5 ml otopine pufera NH
3
-NH
+
Cl.
Otopina se dopuni do 10 ml s destilovanom vodom, dobro se izmijesa i ostavi da stoji 5 minuta prije mjerenja.
!ntenzitet fluorescencije se mjeri u kvarcnoj kiveti od 1 cm na apsorpcionim i emisionim maksimumina od 330 i +30
nm.
Nehanizam reakcije
Kod predlozene metode, oksidans se ne mora koristiti da se oksidira AK u DHAA, sto je inace bilo neophodno kod
drugih OFDA metoda. Nilslilo se da se ne moze desiti oksidacija AK u ovom slucaju bez oksidansa.
Noguci mehanizam se moze prikazati na slijedeci nacin:

Keto oblik AK koji nastaje bazno katalizovanom enol-keto tautomerijom reaguje sa OFDA i nastaje heterociklicki prsten
pirazin sa tri konjugirane n-veze koji emituje jaku fluorescenciju.
Sa Slike 1. moze se vidjeti da oba sistema AK-NH
3
-NH
+
Cl i OFDA-NH
3
-NH
+
Cl nemaju izrazenu apsorpciju u rasponu
330-+00 nm, dok AK-OFDA-NH
3
-NH
+
Cl sistem pokazuje jaku apsorpciju sa maksimumon na 355 nm.

330.0 340 350 360 370 380 390 400.0
26.9
100
200
300
400
500
600
700
800
900
Valna duljina (nm)
If
1
2
3

Slika 1 !ntenzitet fluorescencije (1) AK-NH
3
-NH
+
Cl; (2) OFDA- NH
3
-NH
+
Cl; (3) AK- OFDA- NH
3
-NH
+
Cl; Uslovi: AK 0.01
mg mL
-1
; OFDA, 0.05 (wfv) 1mL, NH
3
-NH
+
Cl, pH 9.+, 1.5 mL.
Figure 1. Fluorescence intensity (1) AK-NH
3
-NH
+
Cl; (2) OFDA- NH
3
-NH
+
Cl; (3) AK- OFDA- NH
3
-NH
+
Cl; Conditions: AK
0.01 mg mL
-1
3
-NH
+
Cl, pH 9.+, 1.5 mL.
Ovo pokazuje da AK moze reagovati sa OFDA u baznoj sredini. Ekscitacijski i emisioni spektar AK-OFDA-NH
3
-NH
+
Cl
sistema je snimljen i prikazan na Slici 2.

7

Slika 2 Fluorescncijski spektar: (a) ekscitacioni spektar (/
ex
= 330 nm); (b) emisioni spektar (/
em
= +30 nm). (1)
OFDA-NH
3
-NH
+
Cl; (2) AK-OFDA-NH
3
-NH
+
Cl; Uslovi: AK 0.01 mg mL
-1
3
-NH
+
Cl, pH 9.+,
1.5 mL.
Figure 2. Fluorescent spectre: (a) Excitation spectre (/
ex
= 330 nm); (b) Emission spectre (/
em
= +30 nm). (1) OFDA-
NH
3
-NH
+
Cl; (2) AK-OFDA-NH
3
-NH
+
Cl; Conditions: AK 0.01 mg mL
-1
3
-NH
+
Cl, pH 9.+, 1.5
mL.
!z Slike 2 se moze vidjeti da sistem AK-OFDA-NH
3
-NH
+
Cl ima snaznu fluorescenciju sa apsorpcionim i emisionim
maksimumima na 330 i +30 nm dok je intenzitet fluorescencije sistema OFDA-NH
3
-NH
+
Cl vrlo nizak i stabilan.
!ntenzitet fluorescencije slijepe probe (bez oksidansa) je znatno nizi od nekih drugih OFDA metoda (s oksidansom).
vise razlicitih faktora utice na intenzitet fluorescencije, kao sto su pH, koncentracija OFDA i temperatura. U radu su
koristene vec optimizirane vrijednosti pH (9.+), koncentracije OFDA (0,05 (wfv) i tepmerature od 25C. Dokazano je
da pri pomenutim uslovima nema znacajnog uticaja mogucih interferenci na odredivanje AK, osim vitamina B
2
(10). U
nasem istrazivanju, uzorci su bili mnogo razblazeniji nego u pomenutom radu, a samim tim su i interference bile
300.0 320 340
0.0
100
200
300
400
500
600
700
ex (nm)
If
1
2 a

380.0 400 420 440 460 480.0
0.0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000.0
em (nm)
If
1
2
b

8
razblazenije, te je uticaj eventualnih interferenci na odredjivanje AK minimiziran, sto je potvrdila i dobivena recovery
vrijednost.
Test stabilnosti
!spitan je uticaj vremena na intenzitet fluorescencije ove reakcije, i stabilnost same otopine (Slika 3).
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
0 20 40 60 80 100 120
t (mi n)
I
f

Slika 3 Zavisnost intenziteta fluorescencije u vremenu. AK-OFDA-NH
3
-NH
+
Cl; Uslovi: AK 0.01 mg mL
-1
; OFDA, 0.05
(wfv) 1mL, NH
3
-NH
+
Cl, pH 9.+, 1.5 mL.
Figure 3. Time dependence of fluorescence !ntensity. AK-OFDA-NH
3
-NH
+
Cl; Conditions: AK 0.01 mg mL
-1
; OFDA,
0.05 (wfv) 1mL, NH
3
-NH
+
Cl, pH 9.+, 1.5 mL.
Rezultati pokazuju da na sobnoj temperaturi intenzitet fluorescencije sistema doseze maksimum 5 minuta nakon sto se
sav reagens doda i ostaje stabilan bar jos 30 min, kada se signal smanjuje za 1,6 u odnosu na maksimalnu
vrijednost. Nakon 1 sata intenzitet fluorescencije se smanjuje za +,9 , a nakon 2 sata za oko 11,3 u odnosu na
maksimalno dostignutu vrijednost.
Kalibraciona kriva i granica detekcije
Kalibracijska kriva je uradena u skladu sa pronadjenim optimalnim uslovima. Rezultati ukazuju da je intenzitet
fluorescencije sistema linearan za koncentracije AK u rasponu 0.05-70 g mL
-1
. Koeficijent korelacije je 0,9965 (Slika
+).

y = 1.2622x + 11.912
R
2
= 0.9965
0
20
40
60
80
100
120
140
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
c (g mL
-1
)
If

Slika + Kalibraciona kriva. AK-OFDA-NH3-NH+Cl; Uslovi: AK 0.05-70 g mL-1 ; OFDA, 0.05 (wfv) 1mL, NH3-NH+Cl,
pH 9.+, 1.5 mL.
Figure +. Calibration curve. AK-OFDA-NH
3
-NH
+
Cl; Conditions: AK 0.05-70 g mL
-1
3
-
NH
+
Cl, pH 9.+, 1.5 mL.
Odreden je limit detekcije (3o ) koji iznosi 0.5+ g mL
-1
AK (o od 5 mjerenja AK koncentracije 10 g mL
-1
), koja je
niza od mnogih drugih metoda kao sto su spektrofotometrija.

9
Relativna standardna devijacija iznosi 1.+ za 8 mjerenja standardne otopine AK koncentracije 1 g mL
-1
. Recovery
vrijednost je iznosila izmedju 101.5 i 10+.6 , za koncentraciju standardne otopine AK koncentracije od 5 g mL
-1

koja je dodata u ispitivane uzorke.
Analiza uzoraka
Predlozena metoda je primjenjena na uzorcima vocnih sokova: od jabuke, tri vrste sokova od narance (a, b, c), sok od
narance i jabuke, multivitaminski sok, te uzorci svjeze zelene paprike, zaledjene crne ribizle i suhog sipurka. Uzorci su
pripremani prema navedenoj proceduri. Dobiveni rezultati su prikazani u Tabeli 1.
Tabela 1. Koncentracija AK dobivena mjerenjem prikazanom metodom u ispitivanim uzorcima.
Table 1. Concentration of AK obtained in measuring examined samples by shown method.

Broj uzorka Uzorak
Koncentracija AK u mgf100 mL soka i mgf100 g
za papriku, ribizlu i sipurak
1. Sok od jabuke 10.07 0.50
2. Sok od narance (a) ++.56 1.53
3. Sok od narance (b) +9.97 1.15
+. Sok od narance i jabuke 9.77 0.+9
5. Sok od narance (c) 17.15 0.56
6. Nultivitaminski sok 17.72 0.71
7. Paprika zelena, svjeza 8.62 0.39
8. Ribizla crna zaledena 85.00 0.86
9. Sipurak, suhi 1700,90 0.89
!zmjerene vrijednosti AK u uzorcima su u skladu sa literaturnim vrijednostima (11), i sa deklaracijom na uzorcima
sokova.
ZAKLJUCAK
U ovom radu, utvrdeno je da AK moze reagovati sa OFDA bez prisustva oksidansa i formirati produkt kondenzacije koji
emituje jaku fluorescenciju. Limit detekcije predlozenog metoda je 0,5+ gfml, sto je nize od mnogih drugih metoda.
Ovo je jednostavna, osjetljiva i brza metoda za odredivanje AK bez prisustva oksidansa u pomenutim bioloskim
uzorcima.
Literatura
1. Koracevic, D., Bjelakovic, G., ordevic, v.,B., Nikolic, J., Pavlovic, D., D, Kocic, G., Biohemija, Savremena
Administracija, Beograd (2003), p.p 23+-238.
2. A., Piletsky, S. A., Piletska, E. v., Righetti, P. G., and Turner, A. P. F., An assay for ascorbic acid based on
polyaniline-coated microplates, Anal. Chem., 72, (2000) +296.
3. Arya, S. P., Nahajan, N., and Jain, P., Spectrophotometric determination of vitamin C with iron(!!)-+-(2-
pyridylazo)resorcinol complex, Anal. Chim. Acta, +27 (2001) 2+5.
+. Pfendt, L. B., vukasinovic, v. L., Blagojevic, N. Z., and Radojevic, N. P., Second order derivative
spectrophotometric method for determination of vitamin C content in fruits, vegetables and fruit juices, Eur. Food
Res. Technol., (2003) 217, 269.
5. Prez-Ruiz, T., Nartinez-Lozano, C., Tomas, v., and Fenol, J., Fluorimetric determination of total ascorbic acid
by a stopped-flow mixing technique, Analyst, 126, (2001) 1+36.
6. Prez-Ruiz, T., Nartinez-Lozano, C., and Sanz, A., Flow-injection chemiluminometric determination of ascorbic
acid based on its sensitized photooxidation, Anal. Chim. Acta, 308 (1995) 299.
7. Danet, A. F., Badea, N., and Aboul-Enein, H. Y., Flow injection system with chemiluminometric detection for
enzymatic determination of ascorbic acid, Luminescence, 15 (2000) 305.
8. Thompson, C. O. and Trenerry, v. C., A rapid method for the determination of total l- ascorbic acid in fruits and
vegetables by micellar electrokinetic capillary chromatography, Food Chem., 53, (1995) +3.
9. Ayman A. Abdel Aziz, Ayman H. Kamel., Batch and hydrodynamic monitoring of vitamin C using novel periodate
selective sensors based on a newly synthesized Ni(!!)-Schiff bases complexes as a neutral receptors, Talanta 80
(2010) 1356-1363.
10. Xia, W., Yuxia, D., Changxia, S., Jinghe, Y., Yuebo W., Shuna S., Fluorimetric determination of ascorbic acid with
ophenylenediamine, Talanta 59 (2003) 95-f99.
11. Eitenmiller R. R., Ye L., Landen, W.O., vitamin analysis for the health and food sciences, CRC Press, Taylor 8
Francis Group, UK. (2008) p.p 231-27+.

10
FLUORIMETRIC DETERMINATION OF ASCORBIC ACID WITH
O-PHENYLENEDIAMINE
Copra-Janicijevic A., Sofic E.,Topcagic A., Klepo L., Haskovic A., Tahirovic !.
University of Sarajevo, Faculty of Science, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

A simple, rapid and sensitive fluorimetric method for the determination of ascorbic acid (AA) is described. The
procedure is based on the reaction between ascorbic acid (AA) and o-phenylenediamine (OPDA) in the absence of the
oxidant. The keto-form of AA reacts with OPDA in alkaline medium (NH
3
-NH
+
Cl buffer solution) and forms a
heterocyclic ring compound with three conjugated n-bond system, which can emit strong fluorescence. The
fluorescence intensity was measured under optimum conditions, at excitation and emission wavelengths of 330 nm
and +30 nm, respectively.
The effect of reaction time on fluorescence intensity was also studied. The results show that at room temperature the
fluorescence intensity of the system reaches a maximum after 5 minutes and stay stable at least 30 minutes after all
the reagents are added. The fluorescence signal after 30 minutes was decreased 1,6 from the maximum value.
After 1 hour fluorescence intensity was decreased +,9 and after 2 hours 11,3 from the maximum value.
Under optimum condition, a linear relationship was obtained in the range of 0.05 - 70 g mL
-1
with correlation
coefficient of 0,9965. The detection limit was 0,5+ g mL
-1
, which is obviously lower comparing to many other
methods.
Relative standard deviation was 1,+ and Recovery value was between 101,5 and 10+,6 . This method was applied
to different biological samples: soft juices, vegetables and fruits.
!t can be concluded that the proposed method is simple, sensitive and easy for the determination of AA without
oxidant in biological samples.
Keywords: fluorimetry, ascorbic acid, o-phenylenediamine

Rad prihvacen. 01. 06. 2011.


11
RENTGENSKA KRISTALNA STRUKTURA METANOL-DINITRO
{3-HIDROKSI-5-HIDROKSIMETIL-2-METIL-4-
PIRIDINKARBOKSIALDEHID-SEMIKARBAZON-K
3
N
6
, O
2
, O
9
)
BAKAR{II)
S. !vkovic
1,2
, v. Jevtovic
2
1
Univerzitet EDUCONS, Fakultet zastite zivotne sredine, Univerzitet EDUCONS, Sremska Kamenica, Srbija
2
Univerzitet u Novom Sadu, Departman za hemiju, Prirodno-matematicki fakultet, Novi Sad,Srbija

!SSN 18+0-05+X UDC 5+1.2:5+8.2f.5
Naucni rad
Kompleks metanol-dinitro(3-hidroksi-5-hidroksimetil-2-metil-+-piridinkarboksialdehid semikarbazon-k
3
N
6
, O
2
, O
9
)bakar
(!!), Slika 1., formule [Cu(PLSC)(CH
3
OH)(NO
3
)
2
| predstavlja novi kompleks metala sa ligandom semikarbazidom-
piridoksala u neutralnoj, Zwitter-jonskoj formi, koji je kristalografski analiziran. Kompleks kristalise u monoklinicnom
kristalnom sistemu P 1 21fc, sa kristalnim konstantama: a=8.5771(2) , b=10.116+(3) , c=19.0567(5) , o=90,
=101.17+2(11), y=90, v=1622.19(7)
3
, Z=5, F(000)=908, R1=0.0818, wR2=0.1576. Oktaedarsku koordinacionu
sferu oko heksa-koordinovanog Cu(!!) katjona cini tridentatni PLSC ligand u neutralnoj, Zwitter-jonskoj formi, jedan
molekul metanola i dve NO
3
grupe.
Kljucne reci: piridoksal-semikarbazid, Cu(!!) kompleks, kristalna struktura, oktaedarska struktura
UVOD
Kompleksi sintetisani na bazi piridoksal semikarbazona (PLSC) sa prelaznim metalima su novijeg datuma i predmet su
naucnog interesovanja ne tako brojnih naucnika u svetu. O tome svedoci skoro objavljena monografija o ovoj klasi
jedinjenja (1). Piridoksal semikarbazon je slozeni ligand nastao reakcijom kondenzacije piridoksala (forma vitamina B
6
)
i semikarbazida SC. Ligand piridoksal semikarbazon (PLSC) se pokazao kao izvrstan tridentatni ligandni sistem, sa ONO
setom donorskih atoma, dobrih kompleksirajucih svojstava. Brojni su kompleksi nastali na bazi ove klase jedinjenja.
Nedu sintetisanim kompleksima su kompleksi sa bakrom (2), platinom (3), gvozdem (+), niklom (5)
(a),(b),(c)
, kobaltom
(6) i vanadijumom (7) koji se pokazao bioloski aktivnom supstancom.
U ovom radu je prezentovana sinteza novog kompleksa bakra(!!) sa PLSC ligandnim sistemom i njegova kristalna
struktura, dobijena difrakcijiom X-zraka na monokristalu pomenutog kompleksa.
EKSPERIMENTALNI DEO
Za sintezu liganada korisceni su komercijalni piridoksal-hidrohlorid (PL:HC!, "Aldrich") i semikarbazid-hidrohlorid
(SC:HCl).
Sinteza liganda
U 15 cm
3
H
2
O se rastvori uz zagrevanje 3,10 g (15 mmol) piridoksal-hidrohlorida (PL:HCl) i ovaj rastvor se pomesa sa
toplim rastvorom, koji sadrzi 1,60 g (15 mmol) semikarbazid-hidrohlorida (SC:HCl) u 15 cm
3
H
2
O. Dobijeni rastvor se
refluktuje 5 h. Tokom tog vremena rastvor se neutralise dodavanjem, u porcijama vodenog rastvora, koji sadrzi +,50 g
(25 mmol) Na
2
CO
3
:10H
2
O u 15 cm
3
H
2
O. Posle 5 h dobijeni zuti mikrokristalni talog liganda se profiltrira, opere sa H
2
O
i susi na vazduhu. Prinos iznosi 3,70 g (95 ).
Sinteza kompleksa
U topli metanolni rastvor (10 cm
3
) dodano 0,13 g (0,5 mmol) PLSC:2H
2
O, 0,12 g (0,5 mmol) Cu(NO
3
)
2
3H
2
O. Posle dva
dana dolazi do pojave zelenih monokristala koji su filtrirani i ispirani etanolom. Prinos iznosi 0,09 g (+2).

Korespodentni autor: Sonja !vkovic, Univerzitet Educons, Fakultet zastite zivotne sredine, vojvode Putnika bb, 21202
Sremska Kamenica, Srbija, e-mail: sonja.ivkovic@gmail.com

S. !vkovic, v. Jevtovic: RENTGENSKA KR!STALNA STRUKTURA NETANOL-D!N!TRO (3-H!DROKS!-5-H!DROKS!.

12
Rentgenska strukturna analiza
Nonokristal kompleksa postavljen je na iglu monohromatora sa najpogodnijom orjentacijom. Prikupljanje podataka
difrakcije X-zraka na monokristalu je izvrseno na temperaturi 150 K, koriscenjem Nonius Kapa CCD-difraktometra sa
grafitnim monohromatorom NoKo zracenja (/=0,71073 ). Kristalna struktura kompleksa je resena i utvrdena
koriscenjem CRYSTAL 2000 programa (8), (9). Atomi vodonika su vidljivi na diferencijalnoj mapi kompleksa
[Cu(PLSC)(CH
3
OH)(NO
3
)
2
|. Oni su geometrijski pozicionirani i utvrdeni u posebnom vodonicnom ciklusu (sa blagim
ogranicenjima) pre ukljucivanja u preciziranje koristeci "riding model". Kristalografski podaci su deponovani u
Cambridge Crystallographic Data Centre CCDC, 12 Union Road, Cambridge CB2 !EZ, UK; e-mail:
deposit@ccdc.cam.ac.uk. CCDC broj 782279. Deponovani podaci strukturne analize kompleksa dati su u Tabeli
1.odnosno, osnovni kristalografski podaci za ispitivani kompleks Cu(!!).

Tabela 1. Osnovni kristalografski podaci za kompleks [Cu(PLSC)(CH
3
OH)(NO
3
)
2
|.
Table 1. Crystal data and structure refinement details for [Cu(PLSC)(CH
3
OH)(NO
3
)
2
|.
!dentifikacioni kod 003vjdv010
Empirijska formula C
10
H
16
CuN
6
O
10

Nolarna masa ++3.81+
Temperatura 150 K
Talasna duzina 0.71073
Kristalni sistem Nonoklinicni
Prostorna grupa P 1 21fc 1
Elementarna celija a=8.5771(2) o=90
b=10.116+(3) =101.17+2(11)
c=19.0567(5) y=90
volumen
1622.19(7)
3

Broj jedinicnih celija +
Gustina (izracunata)
1.817 Ngfm
3

Koeficijent apsorpcije
1.+17 mm
-1

Dimenzije kristala
0.060 x 0.120 x 0.190 mm
3

Ugao teta snimanja 5.166 to 27.+6+.
Raspon indeksa -11<=h<=11, -13<=k<=13, -2+<=l<=2+
Refleksije snimanja 0
Nezavisne refleksije 3669 [R(int) = 0.0+6|
Kompletnost ugla teta= 26.915 99.2
Korekcija absorpcije Polu-empirijski ekvivalenti
Naksimalna i minimalna transmisija 0.76 and 0.00
Netod utacnjavanja
Ukupne matrice najmanjih kvadrata na F
2

vrednost f ogranicenja f
parametara
3+77 f 0 f 2++
Uspesnost F
2

1.0110
Zavrsni R indeksi [!>2sigma(!)| R1=0.0509, wR2=0.1186
R indeksi (all data) R1=0.0805, wR2=0.1277
Najveca razlika max. i min.
0.8+ i -1.09 e.
-3


13
Sinteza i opste fizicke karakteristike liganda
Ligand piridoksal semikarbazon je dobijen u visokom prinosu (vise od 95 ) , kao sto je vec pomenuto, reakcijom
stehiometrijskih kolicina toplih vodenih rastvora piridoksal hidrohlorida (PL:HCl) i semikarbazid hidrohlorida (SC:HCl),
uz neutralizaciju sa vodenim rastvorom Na
2
CO
3
(Sema 1.) (10).

N
HO
OH
CH
3
N
N
H
NH
2
O N
HO
OH
CH
3
O
+
H
Cl
H
2
N
N
H
NH
2
O
HCl 2H
2
O
Na
2
CO
3
H
2
O
PLHCl SCHCl PLSC2H
2
O

Sema 1. Sinteza liganda PLSC:2H
2
O
Sheme 1. Synthesis of ligand PLSC.2H
2
O
Piridoksal semikarbazon (PLSC:2H
2
O) je u obliku tankih, vlaknastih, zutih kristala stabilan na vazduhu. Slabo je
rastvoran u vodi i alkoholima na sobnoj temperaturi. Bolje se rastvara pri zagrevanju, dok se posebno dobro rastvara u
prisustvu prelaznih metala zbog koordinacije. Ligand je stabilan ne samo na sobnoj temperaturi, vec i na povisenim. U
prilog tome ide i vrednost t
t
= 220 C.
Tabela 2. Fizicko-hemijske karakteristike liganda.
Table 2. Physical and chemical measurements for the ligand.
Nadenofizracunato ()
Ligand Nr Bruto formula
C H N
Prinos ()

PLSC:2H
2
O

260,25 C
9
H
16
N
+
O
5

+1,80 5,93 21,15
95

Sinteza i opste fizicko-hemijske karakteristike kompleksa
Kompleks metanol-dinitro(3-hidroksi-5-hidroksimetil-2-metil-+-piridinkarboksialdehid semikarbazon-k
3
N
6
, O
2
, O
9
)bakar
(!!) (Sema 2.), [Cu(PLSC)(CH
3
OH)(NO
3
)
2
| je dobijen reakcijom toplih vodenih rastvora stehiometrijskih kolicina liganda
PLSC:2H
2
O i Cu(NO
3
)
2
:6H
2
O, po sledecoj jednacini:
Cu (NO
3
)
2
.
6H
2
O + PLSC
.
2H
2
O[Cu(PLSC)(CH
3
OH)(NO
3
)
2
|
Cu
4-
N
+
N
+
N
H
NH
2
O
+
H
CH
3
O H
O
O
O
O
+
N
+
O
-
O
N
+
O
-
O
CH
3
H

Sema 2. Strukturna formula kompleksa [Cu(PLSC)(CH
3
OH)(NO
3
)
2
|
Sheme 2. Structural formula of complex [Cu(PLSC)(CH3OH)(NO3)2|

1+
!z Seme 2. se vidi da je dobijen kompleks bakra sa neutralnom formom liganda PLSC. Tridentatni ligand PLSC
koordinaciju ostvaruje preko tri atoma ligatora: fenolnog kiseonika, hidrazinskog atoma azota i karbonilnog kiseonika.
Osim koordinacije u neutralnoj formi, moze se koordinovati u mono- i di- anjonskoj formi.
U Tabeli 3. su date neke fizicko-hemijske karakteristike sintetisanog kompleksa.
Tabela 3. Fizicko-hemijske karakteristike kompleksa.
Table 3. Physical and chemical measurements for the complex.
Nadenofizracunato ()
Kompleks Nr Bruto formula
Cu C H N
Prinos ()
f 33.90 +.55 21.+0
[Cu(PLSC)(CH
3
OH)(NO
3
)
2
|

++3,81+ C
10
H
16
CuN
6
O
10

f 33.58 +.30 21.05
+2

Rentgenostrukturna analiza kompleksa
Kompleks [Cu(PLSC)(CH
3
OH)(NO
3
)
2
| kristalise u monoklinicnom kristalnom sistemu sa slicnim parametrima kristalne
resetke datim u Tabeli 1.
Na Slici 1. dat je izgled molekula kompleksa, a u Tabeli +. odabrane duzine veza i uglovi izmedu njih.

Slika 1. !zgled strukture molekula kompleksa [Cu(PLSC)(CH
3
OH)(NO
3
)
2
|
Figure 1. Nolecule structure in complex [Cu(PLSC)(CH
3
OH)(NO
3
)
2
|

Tabela +. Duzine veza [| i valencioni uglovi [| u kompleksu [Cu(PLSC)(CH
3
OH)(NO
3
)
2
|.
Table +. Bond lengths [| and angles [| for the complex [Cu(PLSC)(CH
3
OH)(NO
3
)
2
|.
Cu(1)-O(2) 1.886(3) O(2)-Cu(1)-N(6) 92.+2(12)
Cu(1)-N(6) 1.917(3) O(2)-Cu(1)-O(9) 166.86(12)
Cu(1)-O(9) 1.985(3) N(6)-Cu(1)-O(9) 82.31(12)
Cu(1)-O(18) 2.+09(3) O(2)-Cu(1)-O(18) 106.77(11)
Cu(1)-O(22) 1.9+5(3) N(6)-Cu(1)-O(18) 86.86(12)
Cu(1)-O(2+) 2.783(3) O(9)-Cu(1)-O(18) 85.0+(10)
O(2)-Cu(1)-O(22) 90.55(11)
Kako se iz Tabele 1. vidi, kompleks bakra(!!) kristalise u monoklinicnom sistemu sa cetiri molekula u elementarnoj celiji
(Slika 2.). U ovom kompleksu PLSC se ponasa kao tridentatni ONO ligandni sistem, koji se u ovom kompleksu
koordinuje u neutralnoj, Zwitter-jonskoj formi, gradeci na taj nacin dva metalocikla; jedan sestoclani (piridoksilidenski)
i jedan petoclani (semikarbazidni). Deformisano oktaedarsko okruzenje metalnog jona ovog kompleksa je realizovano
tridentatnom koordinacijom helatnog liganda u ekvatorijalnoj ravni, dok cetvrto koordinaciono mesto zauzima molelul
metanola. Aksijalne polozaje u ovom kompleksu zauzimaju koordinovane dve nitratne grupe. Ova cinjenica upucuje na
zakljucak da je ovom prilikom dobijen mer- izomer, sto se jasnije vidi sa Slike 3., u Nercury programu.

15

Slika 2. Pakovanje molekula u elementarnoj celiji.
Figure 2. Nolecules in elementary cell.
U Tabeli +. date su duzine veza izmedu atoma ligatora i centralnog metalnog jona. Najkraca veza je veza fenolnog
kiseonika Cu(1)-O(2), sto je bilo za ocekivati zbog negativne elektronske sarze na kiseoniku. Najduzu vezu u
ekvatorijalnoj ravni gradi kiseonik O22 koordinovanog molekula metanola. !pak, najduze su veze sa koordinovanim
nitratnim grupama u aksijalnim polozajima. Od uglova, posebno valja istaci vrednost ugla koji zahvata piridinski atom
azota sa susednim C atomima, (C12-N13-C1+). Njegova vrednost od 12+.8+, je potvrda date kordinacione formule i
dokaz da je koordinovana neutralna, Zwitter jonska forma liganda PLSC(6).

Slika 3. !zgled strukture molekula kompleksa [Cu(PLSC)(CH3OH)(NO3)2| u Nercury programu.
Figure 3. Nolecule structure in complex [Cu(PLSC)(CH3OH)(NO3)2| in Nercury program.


16
ZAKLJUCAK
Reakcijom toplog vodenog rastvora piridoksal-hidrohlorida (PL:HCl) i semikarbazid-hidrohlorida (SC:HCl), u prisustvu
Na
2
CO
3
:10H
2
O, dobijen je piridoksal-semikarbazon (PLSC). Ligand i so bakra se koordinuju obrazujuci
mono(ligand)kompleks Cu(!!), formule [Cu(PLSC)(CH
3
OH)(NO
3
)
2
|, koji je: zeleno obojen, heksa-koordinovan,
oktaedarske strukture.
Diskutovani kompleks u radu, metanol-dinitro(3-hidroksi-5-hidroksimetil-2-metil-+-piridinkarboksaldehid semikarbazon-
k
3
N
6
,O
2
,O
9
)bakar(!!), Sl. 1., predstavlja novi kompleks tranzicionih metala, u ovom slucaju bakra, u ciji sastav je
inkorporiran semikarbazid-piridoksala kao Sifova baza. Kompleks kristalise u P 1 21fc 1 prostornoj grupi, i sledecim
vrednostima: a=8.5771(2) , b=10.116+(3) , c=19.0567(5) , o=90, =101,17+2(11), y=90, v=1622.19(7)
3
,
Z=5, F(000)=908, R1=0.0818, wR2=0.1576. Centralni Cu(!!) atom ostvaruje oktadarsku geometriju, koordinujuci se
KB 6, koji ostvaruje sa tridentatnim ligandom PLSC, jednim molekulom metanola i dve NO
3
grupe. U radu je data
sinteza, opste fizicko-hemijske karakteristike kompleksa i rentgenska strukturna analiza.

Literatura
1. Jevtovic, v.: Synthesis, physical-chemical characterization, structure and biological activity of Cu(!!), Fe(!!!), Ni(!!),
and v(v) complex with pyridoxal semi-, thiosemi- and isothiosemicarbazones, LAP Academic Publishing, Germany
(2010).
2. Poleti, D., Lj. Karanovic, v.N. Leovac, v.S. Jevtovic, Dibromo (pyridoxal semicarbazone-k
3
N
1
,O
3
,O
3'
)copper(!!). Acta
Crystalog. C-59, (2003) 73-75.
3. Knezevic, N.Z., v.N. Leovac, v.S. Jevtovic, S. Grguric-Sipka, T.J. Sabo, Platinum(!v) complex with pyridoxal
semicarbazone. !norg. Chem. Commun.6, (2003) 561-56+.
+. Jacimovic, Z.K., v.N. Leovac, G. Giester, Z.D. Tomic, K.N. Secenji, Structural and thermal characterization of Fe(!!!)
and Fe(!!) complexes with tridentate ONO pyridoxal semicarbazone. J. Therm. Anal. Cal. 90, 2 (2007) 5+9-555.
5. (a) Leovac, v.N., L.S. Jovanovic, v.S. Jevtovic, G. Pelosi, F. Bisceglie, Transition metal complexes with
thiosemicarbazide -based ligand- Part Lv: Synthesis and X-ray structural study of novel Ni(!!) complexes with
pyridoxal semicarbazone and pyridoxal thiosemicarbazone. Polyhedron 26, (2007) 2971-2978.
(b) Leovac, v.N., S. Narkovic, v. Divjakovic, K.N. Szecenyi, N. Joksovic, !. Leban, Structural and DFT Studies on
Nolecular Structure of Ni(!!) Chloride Complex with Pyridoxal Semicarbazone (PLSC). Unusual Coordination Node
of PLSC. Acta Chim.Slov. 55, (2008) 850-860.
(c) Leovac, v.N., Lj.S. Jovanovic, v. Divjakovic, A. Pevec, !. Leban, T. Armbruster, Transition metal complexes with
thiosemicarbazide-based ligands. Part L!v. Nickel(!!) complexes with pyridoxal semi- (PLSC) and thiosemicarbazone
(PLTSC). Crystal and molecular structure of [Ni(PLSC)(H
2
O)
3
|(NO
3
)
2
and [Ni(PLTSC-H)py|NO
3
. Polyhedron 26, 1
(2007) +9-58.
6. vidovic, D., v. Jevtovic, Bis[+-(2-carbamoylhydrazin-1-ylidene-k
2
N
1
,O)-5-hydroxymethyl-2-methylpyridinium-3-olato-
kO
3
|cobalt(!!) dinitrate dehydrate. Acta Cryst. E66, (2010) +08-+09.
7. Jevtovic, v., G. Pelosi, S. !anelli, R. Kovacevic, S. Kaisarevic, Synthesis, Structural Studies and Biological Activity of a
Dioxovanadium(v) Complex with Pyridoxal Semicarbazon. Acta Chim.Slov. 57 (2010).
8. Altomare, A., G. Cascarano, C. Giacovazzo, A. Guagliardi, N.C. Burla, G. Polidori, N. Camalli, S!R 92-a program for
automatic solution of crystal structures by direct methods. J Appl Crystallogr. 27, (199+) +35.
9. Betteridge, P.W., J.R. Carruthers, R.!. Cooper, J. Prout, D.J. Watkin, CRYSTAL version 12: software for guided
crystal structure analysis, J App Crystallogr 36, (2003) 1+87.
10. Jevtovic, v.S., Sinteza, struktura i antibakterijska aktivnost kompleksa Cu(!!) i Fe(!!!) sa semi-, tiosemi- i
izotiosemikarbazonom piridoksala, Doktorska disertacija, Prirodno-matematicki fakultet, Novi Sad (2002)


17
X-RAY CRYSTAL STRUCTURE OF METHANOL-DINITRO{3-
HYDROXY-5-HYDROXYMETHYL-2-METHYL-4-
PYRIDINECARBOXALDEHYDE SEMICARBAZONE-K
3
N
6
,O
2
, O
9
)
COPPER{II)
S. !vkovic
1,2
, v. Jevtovic
2
1
Faculty of Environmental governance and corporate responsibility, University EDUCONS, Sremska
Kamenica, Serbia
2
Department of Chemistry, Faculty of Sciences, University of Novi Sad, Novi Sad, Serbia

!n reaction of warm water mixture of pyridoxal-hydrochloride (PL
.
HCl) and semicarbazide-hydrochloride (SC:HCl), in
presence of Na
2
CO
3
.
10H
2
O, we attained pyridoxal-semicarbazone (PLSC). Ligand with appropriate salt Cu are
coordinates, and they give green mono(ligand)complex Cu(!!) formula[Cu(PLSC)(CH
3
OH)(NO
3
)
2
|. The title complex
Nethanol-dinitro(3-hydroxy-5-hydroxymethyl-2-methyl-+-pyridinecarboxaldehyde semicarbazone-k
3
N
6
,O
2
,O
9
) copper
(!!) , Fig.1, represents the new transition metal complex incorporating an semicarbazide-pyridoxal based Schiff base
that has been crystallographically characterized. Complex crystallizes in a P 1 21fc 1 space group, with lattice
constants: a=8.5771(2) , b=10.116+(3) , c=19.0567(5) , o=90, =101,17+2(11), y=90, v=1622.19(7)
3
, Z=5,
F(000)=908, R1=0.0818, wR2=0.1576. The central Cu (!!) cat ion is found in a six-coordinate octahedral geometry,
formed by the tridentate Schiff base ligand PLSC, one methanol molecule and two NO
3
groups. !n this work, synthesis,
chemical and physical measurements and structure of complex with Schiff-based ligand are given.
Key words: Pyridoxal-semicarbazide, Cu (!!) complex, Crystal structure, octahedral geometry.

Rad primljen: 18. 0+. 2011.
Rad prihvacen: 01. 06. 2011.


19
ANTIOKSIDATIVNO I ANTIMIKROBNO DJELOVANJE ETANOLNOG
EKSTRAKTA PODBJELA {TUSSILAGO FARFARA L.)
Z. Kukric
, Lj. Topalic-Trivunovic, S. Natos, S. Pavicic

Tehnoloski fakultet, Banja Luka

!SSN 18+0-05+X UDK 581.+: 579.61
Naucni rad
U radu su dati rezultati odredivanja antioksidativnog i antimikrobnog djelovanja etanolnog ekstrakta podbjela
(Tussilago farfara L.). Odreden je sadrzaj ukupnih fenola metodom Folin-Ciocalteu, a antioksidativno djelovanje je
ispitano metodama DPPH, FRAP i ABTS. Podbjel se pokazao kao antioksidans sa umjerenom aktivnoscu. Antimikrobna
aktivnost ekstrakta testirana je na ciste kulture: Escherichia coli, Bacillus cereus i Salmonella enteritidis, izolovane iz
namirnica. Odredena je minimalna inhibitorna koncentracija (N!C) i minimalna baktericidna koncentracija (NBC).
Utvrdeno je da ekstrakt ove biljke ima bakteriostatsko i baktericidno djelovanje na B. cereus dok je na vrste E. coli i S.
enteritidis to djelovanje bilo slabo izrazeno.
Kljucne rijeci: Tussilago farfara L., antioksidans, N!C, NBC.
UVOD
Biljka Tussilago farfara L. je visegodisnja biljka sa razgranatim korijenom i izdancima. Stabljika nosi zlatno-zute
cvjetove slozene u glavicu (1). Podbjel sadrzi mnoge bioaktivne komponente, o-bisabolol oksid B (2.76 u liscu), o-
bisabolol (20.65 u liscu, 1+.23 u korijenu), hamazulena (7.18 u liscu, 3.17 u korijenu) i bisabolol oksid A
(0.91 u korijenu biljke) (2). Tradicionalno, sam ili u kombinaciji sa drugim biljkama (Symphytum offcinale, Stellaria
media, Thymus serphyllum), podbjel se koristi za lijecenje organa za disanje i protiv astme (3). !strazivanje koje je
provedeno u rumunskom dijelu Banata na biljkama iz porodice Asteraceae za T. farfara utvrdena je bioloska aktivnost
koju ima u podrucju antioksidativnog djelovanja (obraden je cvijet biljke), gdje su glavni antioksidativni sastojci
flavonoidi i polisaharidi (sluzi) (+). Tussilago farfara L. pokazuje opstu aktivnost protiv vise vrsta mikroorganizama (5),
dok su novija istrazivanja pokazala da se ta aktivnost moze povezati sa prisustvom seskviterpena, hamazulena i drugih
produkata oksidacije o-bisabolena, tj. bisabolan derivata (6,7).
Bioaktivne komponente lisca ublazavaju kasalj i aktivno djeluju protiv bronhitisa, upale podrebrice, neuralgija, artritisa,
reume itd. Listovi podbjela sacinjavaju najveci procenat duvana koji se u Britaniji koristi kao cigarete protiv kaslja.
Svojim sastavom, u obliku cajeva, tinktura i ekstrakata, podbjel utice na mnoge fizioloske procese u organizmu, te na
taj nacin stiti od slobodnih radikala i nepozeljnih mikroorganizama (1,8). Slobodni radikali nastali Uv zracenjem,
jonizujucim zracenjem, hemijskim reakcijama i metabolickim procesima dovode do mnogobrojnih patoloskih promjena,
kao sto su lipidna i proteinska peroksidacija, te promjene na DNK. Tim celijskim degeneracijama su podlozne sve vrste
tkiva (9).
Fitohemikalije cine zapravo odbrambene sisteme biljaka i vrlo su mocni antioksidansi. Oni djelotvorno stite od raznih
bolesti izazvanih slobodnim radikalima. Ujedno, raste sve veca primjena ovih proizvoda u zamjeni sintetickih
konzervanasa u prehrambenim proizvodima, u kontroli i suzbijanju bakterija posto se zna da sve veci broj bakterija
postaje rezistentno na antibiotike (10).
Nedutim, pored navedenih terapijskih bioaktivnih jedinjenja nedavna istrazivanja su pokazala da biljka Tussilago
farfara sadrzi i toksicne pirolizidin alkaloide (10a). Najpoznatiji od njih su sankirkin i senecionin. Ova jedinjenja su
izrazito hepatotoksicna i mogu izazvati teska ostecenja jetre ukljucujuci i kancer jetre. Zbog toga se u zadnje vrijeme
poklanja velika paznja posebnim metodama izolacije i kvantifikacije toksicnih pirolizidin alkaloida da bi se smanjio rizik
ovih jedinjenja na potrosace. (10b)
U ovom radu je ispitan etanolni ekstrakt biljke T. farfara i odredeno je njegovo antioksidativno i antimikrobno
djelovanje.

Korespodentni autor: Zoran Kukric, Univerzitet u Banjaluci, Tehnoloski fakultet, v.S.Stepanovica 73, 78 000
Banjaluka, BiH, e-mail: zoran.kukric@gmail.com

Z. Kukric i sar.: ANT!OKS!DAT!vNO ! ANT!N!KROBNO DJELOvANJE ETANOLNOG EKSTRAKTA PODBJELA ..

20
Hemikalije
Sve hemikalije koristene u radu su p.a. cistoce: Folin-Ciocalteu; 2,2-difenil-1-pikrilhidrazil; 2,+,6-tri (2-piridil)-S-triazin
(Sigma Chemical Co., St. Luis, USA), galna kiselina, butilhidroksitoluen (BHT), butilhidroksianisol (BHA) (Acros, New
Jersay, USA), vitamin C (Nerck, Darmstadt, Germany), Cefaleksin (Panfarma, Beograd, Srbija) i Doksiciklin (Hemofarm,
vrsac, Srbija).
Podloge hranljivi bujon (HB) i hranljive agar (HA) su nabavljene u !nstitutu za virusologiju i imunologiju-Torlak,
Beograd, a Nueller Hinton bujon (NHB) i Nueller Hinton agar (NHA) od Liofilchem-a, !taly.
Za potrebe ovog eksperimenta su koristene bakterije: Escherichia coli, Bacillus cereus i Salmonella enteritidis,
izolovane iz namirnica u veterinarskom institutu vaso Butozan", Banja Luka.
Sva spektrofotometrijska mjerenja su vrsena na spektrofotometru Jenway 6305, opremljenim sa termocelijom. Za
spektrofotometrijsko podesavanje pocetnog broja mikroorganizama u radnoj kulturi upotrijebljen je spektrofotometar
Spectronic 20, Bausch8Lomb.
Priprema biljnog materijala
Podbjel (Tussilago farfara L.) za potrebe ovog rada je skupljen kod banje Ljesljani, opstina Novi Grad. Prikupljeni listovi
su suseni na sobnoj temperaturi, zasticeni od direktnog svjetla, na promaji, par dana. Zatim su samljeveni u prah i
cuvani do upotrebe na suhom u staklenoj posudi.
Priprema ekstrakta
Prah osusenog lista T. farfara (5 g) je za potrebe ovog eksperimenta ekstrahovan sa 50mL 70 (vfv) etanola uz
snazno mijesanje u dva navrata na sobnoj temperaturi u trajanju 2h (11). Filtrat je odvojen pomocu Bchner-ovog
lijevka, uz vodenu vakuum pumpu i odmah je uparen do suhog na rotacionom vakuum uparivacu, uz snizeni pritisak,
na temperaturi od 50C. Dobijeno je 1.22 g suhog ekstrakta, uz iskoristenje od 2+.+. Skupljeni ekstrakt je cuvan u
vakuum eksikatoru, van uticaja svjetlosti, do upotrebe.
Priprema rastvora ekstrakta
Za odredivanje ukupnih fenola u ekstraktu podbjela upotrijebljen je rastvor ekstrakta u 70 metanolu (vfv)
koncentracije 100 gfmL (rastvor a).
Za odredivanje antioksidativne sposobnosti po metodi DPPH, koristeni su rastvori ekstrakta u cistom metanolu
sljedecih koncentracija: 10, 20, 30, +5, 60 i 90 gfmL (rastvori b).
Za FRAP metodu koristen je rastvor ekstrakta u cistom metanolu koncentracije 100 gfmL (rastvor c).
U ABTS metodi koristen je rastvor ekstrakta podbjela u cistom metanolu sljedecih koncentracija: 10, 20, +0, 60, 80 i
100 gfmL (rastvori d).
Za odredivanje antimikrobnog djelovanja, 2,+ g suhog ekstrakta T. farfara je rastvoreno u 6mL 5 DNSO (vfv). Nakon
filtriranja kroz filter papir, ekstrakt je osusen do konstantne mase, pa je volumen profiltriranog rastvora ekstrakta bio
5.2 mL. U ovaj rastvor je dodano jos 1mL 5 DNSO (vfv), da bi volumen bio dovoljan za potrebe antimikrobnog
eksperimenta, za 3 bakterijske kulture i 2 hranjive podloge. Ostaci ekstrakta, na casici za rastvaranje, lijevku i filter
papiru su suseni do konstantne mase po 1h na 105C, uz prethodno susenje preko noci u eksikatoru. Ukupna masa
gubitaka je bila 26, pa je koncentracija je iznosila 215 mgfmL.
Priprema rastvora antibiotika
Rastvori cefalexina i doksiciklina su pripremljeni prema preporucenim uslovima i dozama za N!C odredivanje (12). Da
bi se dobila NBC vrijednost, pravljeni su rastvori duplo vece koncentracije od preporucene i iznosile su 0.512 mgfmL.
Za svaku analizu je pripreman svjez rastvor antibiotika.
Odredivanje ukupnih fenola
Ukupni fenoli odredeni se modifikovanom metodom Folin-Ciocalteu (13). Za odredivanje su potrebni reagensi: osnovni
rastvor Folin-Ciocalteu, radni rastvor Folin-Ciocalteu (osnovni rastvor Folin-Ciocalteu, razrijeden vodom u omjeru 1:10),
NaHCO
3
7.5 (vfv), standardni rastvori galne kiseline u smjesi metanol:voda=50:50 (vfv), u rasponu koncentracija
50-250 mgfmL. Njerenje se vrsi tako sto se pomijesa 0.75 mL radnog rastvora Folin-Ciocalteu i 0.75 mL NaHCO
3
i 100
L uzorka rastvorenog u 70 metanolu (vfv) koncentracije 100 gfmL (rastvor a). Apsorpcija se mjeri nakon 30 min
na 765 nm uz slijepu probu (0.75 mL radnog rastvora Folin-Ciocalteu + 0.75 mL NaHCO
3
+ 100 L metanola).
Standardni dijagram se pravi tako sto se umjesto 100 L uzorka u reakcionu smjesu unosi po 100 L galne kiseline u
navedenom rasponu koncentracija. Odredena je zavisnost za ukupne fenole, y=5.7523x-0.0696; R
2
=0.98+8; gdje su
y - apsorpcija i x - koncentracija galne kiseline u mgfmL.
Rezultati se izrazavaju kao fenoli ekvivalentni galnoj kiselini (GAE), mmol GAEfg suhog ekstrakta, ili kao mg GAEfg
suhog ekstrakta.

21
Odredivanje antioksidativne aktivnosti
DPPH metoda
Efekat ekstrakta na DPPH radikal odreduje se metodom Liyana-Pathiranan i Shaidi (1+). Pripremi se rastvor 0.135 mN
DPPH u cistom metanolu, a zatim se 1 mL ovog rastvora pomijesa sa 1 mL uzorka (rastvor ekstrakta navedenih
koncentracija, rastvori b). Reakciona smjesa se nakon mijesanja ostavi na tamnom mjestu pri sobnoj temperaturi 30
min. Apsorpcija se mjeri na 517 nm uz slijepu probu (1 mL metanola + 1 mL uzorka).
Antiradikalska aktivnost, AA, je:
AA= ((A
kontrol
- A
uzorak
)fA
kontrol
)100 (1)
gdje je: A
kontrol
apsorbancija DPPH radnog rastvora + metanol, A
uzorak
apsorbancija DPPH radnog rastvora + uzorak (ili
standardni rastvor).
Na osnovu rezultata za AA za razlicite koncentracije uzorka (ili referentnog jedinjenja) odreden !C
50
. vrijednosti !C
50

predstavlja koncentraciju ekstrakta ili referentne supstance koja je potrebna za inhibiranje 50 DPPH radikala.
Rezultati se predstavljaju pomocu indeksa antioksidativne aktivnosti (AA!) (15), koji se racuna po formuli:
( )
( )
1
50
1
=
gmL IC
gmL C
AAI
Final
DPPH
(2)
Dobijena AA! vrijednost ekstrakta se poredi sa referentnim supstancama BHA i vitaminom C.

Ukupna antioksidativna vrijednost (FRAP metoda)
Netoda FRAP (Ferric Reducing Antioxidant Power) (16) temelji se na redukciji Fe
3+
u Fe
2+
u prisustvu antioksidansa.
Nastali Fe
2+
u prisustvu TPTZ reagensa (2,+,6 tri(2-piridil)-S-triazin) stvaraju obojeni kompleks, koji dostize
apsorpcijski maksimum pri 593 nm. Reakcija protice u kiseloj sredini.
Pripreme se rastvori 300 mN acetatnog pufera pH 3.6 (3.1 g CH
3
COONa i 16 mL CH
3
COOH se rastvori u 1 dm
3

destilovane vode), 10 mN TPTZ reagensa u +0 mN HCl i 20 mN FeCl
3
6H
2
O. Svjezi radni rastvor se priprema
mijesanjem 25 mL acetatnog pufera, 2.5 mL TPTZ i 2.5 mL FeCl
3
6H
2
O. FRAP radni reagens se mora pripremati uvjek
svjez i do upotrebe se cuva u vodenom kupatilu na 37C. Uzorak (100 gfmL, rastvor c) zapremine 200 L se
pomijesa sa 1.8 mL FRAP radnog reagensa, inkubira 10 min na 37C i mjeri se apsorbancija na 593 nm. Slijepa proba
je 1.8 mL FRAP radnog rastvora i 0.2 mL destilovane vode.
Standardni dijagram se dobija tako sto se pripreme standardni rastvori FeSO
+
, u koncentracijama od 0.1 do 1 mN.
Njeri se apsorpcija standardnih rastvora FeSO
+
na talasnoj duzini 593 nm uz slijepu probu (1.8 mL FRAP radnog
rastvora i 0.2 mL destilovane vode). Rezultati se predstavljaju kao mN Fe(!!)fg suhog ekstrakta i porede se sa
standardnim jedinjenjima kao sto su: vitamin C, BHA i BHT.

ABTS
+
metoda
Za ABTS odredivanje se koristi modifikovana metoda Re i saradnika (17). Pripreme se osnovni rastvori: 7 mN ABTS
reagensa (2,2-azino-bis-(3-etil-benzotiazolin-6-sulfonska kiselina) diamonium sol) 2.+ mN rastvor K-persulfata. Radni
rastvor se priprema tako sto se mijesaju osnovni rastvori u jednakim zapreminama i ostave da reaguju na sobnoj
temperaturi u tamnom 12 h. Nakon toga se 1 mL radnog rastvora ABTS razblazi sa 60 mL metanola dok se ne dobije
ABTS rastvor cija je apsorpcija 0.7060.001 na 73+ nm. Radni rastvor ABTS se priprema svjez za svako mjerenje.
Njerenje se vrsi tako da se pomijesaju 1 mL ABTS rastvora i 1 mL rastvora ekstrakta navedenih koncentracija (rastvori
d) i nakon 7 min se izmjeri apsorpcija na 73+ nm.
Postotak inhibicije, ! racuna se prema sledecoj jednacini:
! = ((A
kontrol
- A
uzorak
)fA
kontrol
)100 (3)
gdje je: A
kontrol
apsorbancija ABTS rastvora + metanol, A
uzorak
apsorbancija ABTS rastvora + uzorak (odnosno
standardni rastvor).
Na osnovu rezultata za AA za razlicite koncentracije uzorka (ili referentnog jedinjenja) odreden !C
50
. vrijednosti !C
50

predstavlja koncentraciju ekstrakta ili referentne supstance, koja je potrebna za inhibiranje 50 ABTS radikala.
Dobijena vrijednost !C
50
za ispitivani ekstrakt se poredi sa referentnim supstancama: BHT, BHA i vitaminom C.


22
Priprema kultura i odredivanje antimikrobne aktivnosti
Za odredivanje antimikrobne aktivnosti ekstrakta lista T. farfara koristene su ciste kulture: E. coli, B. cereus i S.
enteritidis, koje su izolovane iz namirnica i cuvane na kosom hranjivom agaru. Da bi se pripremila radna kultura i dobio
homogen inokulum vrseno je dvostepeno precjepljivanje tako sto je najprije jedna omca eze sa kosog agara penesena
u 10 mL HB, te nakon inkubacije iz ove epruvete je izvrseno precjepljivanje 1 mL u novih 10 mL HB. Obje epruvete su
inkubirane 2+ h na 37C. Dio tako pripremljene kulture je nakon homogenizacije odvajan i mjerena je apsorbancija na
600 nm. Radna kultura je podesavana na vrijednost apsorbancije, koja je, prema ranije izradenom standardnom
dijagramu za odredenu kulturu, zadovoljavala broj mikroorganizama od 10
5
do 10
6
cfufmL (18). Dobijene jednacine
pravaca, za standardne krive rasta test mikroorganizama su bile, za E. coli:

y=9.20+9x + 5.1975, R
2
=0.9629; B.
cereus: y=7.8857x + 5.5788, R
2
=0.9038; S. enteritidis: y=9.2098x + 5.8878, R
2
=0.9083, gdje je y - log N, N -
ukupan broj bakterija, a x -apsorbancija bakterijske suspenzije.
Antimikrobna aktivnost etanolnog ekstrakta T. farfara u rastvoru 5 DNSO (vfv) ispitivana je odredivanjem minimalne
inhibitorne i minimalne baktericidne koncentracije (N!C i NBC) metodom postupnog razrjedivanja u tecnoj hranjivoj
podlozi (12).
Testirano je 10 razlicitih koncentracija ekstrakta u rasponu od 107.61 mgfmL do 0.210 mgfmL, pri cemu je svaka
sljedeca koncentracija bila za polovinu manja od prethodne. Radena su paralelna testiranja ekstrakta sa kulturama u
HB i NHB.
Pored djelovanja ekstrakta na bakterijske kulture, kao test osjetljivosti izolovanih bakterija na antibiotike testirani su:
cefalexin (E. coli) i doksiciklin (B. cereus). Za uticaj antibiotika na test kulture ispitano je 8 koncentracija, gdje je svaka
sledeca koncentracija antibiotika bila duplo manja od prethodne, pocevsi od 0.256 mgfmL do 0.002 mgfmL.
U sve serije epruveta sa ekstraktima i bujonima (ili sa bujonima i antibioticima), je dodano po 100 L bakterijske
kulture iz radnih kultura: E. coli 2.1810
5
cfufmL, B. cereus 9.+010
5
cfufmL i S. enteritidis 5.7910
6
cfufmL. Zatim je
izvrsena inkubacija epruveta 2+ h, na temperaturi od 37C.
Set kontrolnih epruveta je sadrzavao odgovarajuce koncentracije ekstrakta u hranjivim podlogama (HB i NHB) bez
bakterijskih kultura. Prva epruveta (iduci od najmanje prema najvecoj koncentraciji ekstrakta ili antibiotika) koja, po
zamucenju, nije imala vidljivi bakterijski rast je odredena kao N!C ekstrakta (ili antibiotika). Sve epruvete u kojima
bakterijski rast nije bio vidljiv su izdvojene i iz njih je izvrseno precjepljivanje u petrijevke na HA sa HB i sa NHB na
NHA.
Petrijevke su ostavljene na inkubaciju 2+ h, na tempereturi od 37C, a nakon inkubacije su ocitane NBC vrijednosti
ekstrakta i antibiotika.
Odredivanje ukupnih fenola
Odreden je sadrzaj ukupnih fenola u etanolnom ekstraktu T. farfara, koji iznosi 238.31.21 mg GAEfg ekstrakta.
Antioksidativna aktivnost
!spitivanje antioksidativne aktivnosti (DPPH metoda)
Tabela 1. !C
50
i AA! vrijednosti za ekstrakt Tussilago farfara L. i standardne antioksidanse
Table 1. The !C
50
and AA! value for extract Tussilago farfara L. and standard antioxidants
Uzorak
Sample
!C
50
f gfmL
!C
50
f gfmL
AA!
AA!
Klasifikacija antioksidanasa
*
Clasification of antioxidants
*

vitamin C 6.25 0.30
**
+.17 0.2
**
veoma jaka antioksidativna aktivnost
BHA 6.58 0.28 3.96 0.17 veoma jaka antioksidativna aktivnost
Ekstrakt T. farfara 3+.9 6 1.59 0.7+ 0.03 Umjerena antioksidativna aktivnost

*
klasifikacija je izvrsena na osnovu rezultata R. Scherer, H.T. Godoy (15)
**
srednja vrijednost tri mjerenja sd
!z eksperimentalno dobijenih podataka u tabeli 1, klasifikacijom na osnovu rezultata Scherer-a i ostalih (15), moze se
zakljuciti da kontrolni antioksidansi imaju priblizne vrijednosti AA! i da spadaju u grupu jedinjenja koja imaju veoma
jaku antioksidativnu aktivnost". Ove vrijednosti su za vitamin C +.17, za BHA 3.96, a za ekstrakt T. farfara. je 0.7+, sto
ukazuje da ovaj ekstrakt ima umjerenu antioksidativnu aktivnost". Takode, vrijednost AA! za ekstrakt T. farfara. je
oko 5 puta manji od vrijednosti za AA! kontrolnih antioksidanasa, sto znaci da ekstrakt te biljke toliko puta ima slabiju
antioksidativnu aktivnost na stabilne DPPH radikale od kontrolnih antioksidanasa.


23
Ukupna antioksidativna aktivnost (FRAP metoda)
Tabela 2. vrijednosti ukupne antioksidativne aktivnosti ispitivanih uzoraka
Table 2. Total antioxidative activity of the tested samples
Uzorak
Sample
mN (Fe!!)fg ekstrakta
mN (Fe!!)fg extract
BHA 1+7.28 13.87
**
vitamin C 1+3.09 11.29
BHT 16.6+ 0.30
Ekstrakt T. farfara 28.11 1.02
**
Rezultati iz tabele 2 ukazuju na slabu antioksidativnu aktivnost etanolnog ekstrakta lista Tussilaga farfara L. vitamin C i
BHA su pokazali znatno vecu ukupnu antioksidativnu aktivnost nego ispitivani ekstrakt, oko 5 puta. Kao najlosiji
antioksidans se pokazao BHT, cije antioksidativno djelovanje je oko 1.7 puta manje od ukupne antioksidativne
aktivnosti ekstrakta.
ABTS
+
metoda
Tabela 3. !C
50
vrijednosti za ekstrakt Tussilago farfara L. i standardne antioksidanse
Table 3. The !C
50
for extract Tussilago farfara L. and standard antioxidants
Uzorak
Sample
!C
50
(g mL
-1
)
!C
50
(g mL
-1
)
vitamin C 1.26 0.05
**

BHA 1.72 0.08
BHT +.02 0.20
Ekstrakt T. farfara 5.13 0.26

**

!z tabele 3 se vidi da ekstrakt T. farfarae ima znatno slabije antioksidativno djelovanje na stabilne ABTS radikale od
kontrolnih jedinjenja. vrijednosti za !C
50
za ekstrakt T. farfarae iznosi 5.13 g mL
-1
dok su te vrijednosti 1.26 i 1.72 g
mL
-1
za vitamin C i BHA. vrijednost !C
50
za BHT je nesto veca i iznosi +.02 g mL
-1
. Ovi podaci govore da ekstrakt T.
farfarae ima slabije antioksidativno djelovanje na ABTS radikale i to +.3 puta od vitamina C, 3 puta od BHA i 1.3 put od
BHT.
U svrhu odredivanja antioksidativnog i antimikrobnog djelovanja biljke T. farfara vrsena je ekstrakcija lista ove biljke u
70 etanolu. !skoristenje pri ekstrakciji je bilo u prosjeku 2+.+. Takode ima razlike i u prinosu kod drugih rastvaraca,
te kod razlicitih dijelova ove biljke. Kod ekstrakcije cvijeta T. farfara u metanolu, za potrebe istrazivanja antibakterijske
aktivnosti razlicitih ekstrakata biljaka, postignuto je iskoristenje od 15.6 (19), dok je ekstrakcijom lisca T. farfara u
etanolu postignuto iskoristenje od 1+.6, u metanolu 13.+ i u vodi 19.7 (20).
Antioksidativna aktivnost ekstrakata biljaka se povezuje sa njihovim sadrzajem ukupnih fenola, sto je u zadnje vrijeme
predmet velikog broja istrazivanja (+,9,11,21). S tim u vezi, odreden je sadrzaj ukupnih fenola u etanolnom ekstraktu
iz lista T. farfara, izrazenih kao mg GAEfg ekstrakta (238.3 1.21), sto se vidi iz prikazanih rezultata. Prema
literaturnim podacima, za 56 odabranih biljaka obuhvacenih tim istrazivanjem, sadrzaj ukupnih fenola se kretao u
velikom rasponu od 0.12 do 59.+3 mg GAEfg, a za Tussilago farfara L. je iznosio 30.03 0.19 mg GAEfg, za
ekstrakciju vrsenu u metanol-voda (0.8:0.2, vfv) (21).
Antioksidacijski kapacitet ekstrakta biljke uveliko zavisi od sastava ekstrakta i primjenjene metode njegovog
odredivanja. To moze zavisiti od velikog broja faktora i ne moze ga u potpunosti procijeniti jedna metoda. Potrebno je
obaviti vise od jedne vrste mjerenja i uzeti u obzir razlicite mehanizme antioksidacijskog djelovanja. DPPH je stabilni
radikal i cesto se koristi za procjenu antioksidativne aktivnosti prirodnih proizvoda. Sposobnost gasenja DPPH stabilnog
radikala obicno se izrazava preko !C
50
, a to je ona koncentracija ekstrakta ili standardnog jedinjenja koja je potrebna
za inhibiranje 50 DPPH radikala. Nedutim, Scherer i Godoy (15), su ukazali da se vrijednost !C
50
mijenja zavisno od
upotrijebljene pocetne koncentracije DPPH radikala. Zbog toga su uveli novu velicinu za ocjenu antioksidativne
aktivnosti AA! (indeks antioksidativne aktivnosti) na osnovu koje se vrsi klasifikacija antioksidanasa. Jedinjenja koja
pokazuju slabu antioksidativnu aktivnost (AA!<0.5), umjerenu antioksidativnu aktivnost (AA! 0.5-1), jaku
antioksidativnu aktivnost (AA! 1-2) i veoma jaku aktivnost (AA!>2). Podaci iz tabele 1 pokazuju da kontrolni
antioksidansi imaju priblizne vrijednosti AA! i da spadaju u grupu jedinjenja koja imaju veoma jaku antioksidativnu
aktivnost". Ove vrijednosti su za vitamin C +.17, za BHA 3.96, a za ekstrakt T. farfara je 0.7+ sto ukazuje da ovaj
ekstrakt ima umjerenu antioksidativnu aktivnost". Takode, vrijednost AA! za ekstrakt T. farfara je oko 5 puta manji od

2+
vrijednosti za AA! kontrolnih antioksidanasa, sto znaci da ekstrakt te biljke toliko puta ima slabiju antioksidativnu
aktivnost na stabilne DPPH radikale od kontrolnih antioksidanasa.
Ukupna antioksidacijska moc etanolnog ekstrakta T. farfara odredena je FRAP metodom na osnovu sposobnosti
redukcije Fe
3+
jona u Fe
2+
jon, uz TPTZ reagens i iznosila je 28.111.02 mN (Fe!!)fg ekstrakta. Nanja je od vrijednosti
za standardna jedinjenja (za vitamin C je iznosila 1+3.0911.29 mN (Fe!!)fg ekstrakta, a za BHA je 1+7.2813.87 mN
(Fe!!)fg ekstrakta), a nesto je veca od vrijednosti za BHT, koja je iznosila 16.6+0.30 mN (Fe!!)fg ekstrakta (tabela 2).
!z ovih podataka se vidi da ekstrakt T. farfara L. ima oko 5 puta slabije djelovanje od kontrolnih antioksidanasa
vitamina C i BHA, a 1.7 puta jace djelovanje od BHT.
Podaci iz tabele 3 pokazuju da ekstrakt T. farfarae L. ima slabije antioksidativno djelovanje na stabilne ABTS radikale
od kontrolnih jedinjenja izrazeno preko !C
50
vrijednosti koje za ekstrakt T. farfara. iznosi 5.13 g mL
-1
dok su te
vrijednosti 1.26 i 1.72 g mL
-1
za vitamin C i BHA. vrijednost !C
50
za BHT je nesto veca i iznosi +.02 g mL
-1
. Ovi
podaci govore da ekstrakt T. farfara ima slabije antioksidativno djelovanje na ABTS radikale i to +.3 puta od vitamina C,
3 puta od BHA i 1.3 puta od BHT. Antioksidativno djelovanje ekstrakta T. farfara odredeno je na tri razlicita
nacina: DPPH, FRAP i ABTS metodom. Rezultati ovih ispitivanja ukazuju da ekstrakt T. farfara ima relativno slabu
ukupnu antioksidativnu moc, a na stabilne DPPH i ABTS radikale ispoljava umjereno antioksidativno djelovanje.
Antimikrobna aktivnost
Antimikrobno djelovanje etanolnog ekstrakta biljke T. farfara u 5 DNSO (vfv) ispitano je pri 10 koncentracija, od
107.61 mgfmL do 0.210 mgfmL. Uporedo s tim ispitano je i
djelovanje antibiotika cefalexina (E. coli) i doksiciklina (B. cereus) za koncentracije od 0.256 mgfmL do 0.002 mgfmL.
!spitivanje na kontrolni antibiotik za S. enteritidis nije vrseno, a podaci u tabeli + su upotpunjeni sa literaturnim
podacima za N!C vrijednosti za nekoliko antibiotika.
Tabela +. Uticaj ekstrakta biljke Tussilago farfara L. i antibiotika na testirane bakterijske kulture.
Table +. Effect of plant extract of Tussilago farfara L. and antibiotics on tested bacterial cultures
Ekstrakt
Extract
Antibiotik
Antibiotic
Kultura
Culture
Hranjiva
podloga
Nutrient
medium
N!C NBC N!C NBC
HBfHA 107.61mgfmL >107.6mgfmL Escherichia coli
NHBfNHA 107.61mgfmL >107.61mgfmL
0.128mgfmL
(128gfmL)
cefalexin
0.256mgfmL
(256gfmL)
cefalexin
HBfHA 6.73mgfmL 26.90mgfmL

Bacillus cereus
NHBfNHA 3.36mgfmL 6.73mgfmL
0.032mgfmL
(32gfmL)
doxycycline
0.06+mgfmL
(6+gfmL)
doxycycline
HBfHA 107.61mgfmL >107.61mgfmL Salmonella
enteritidis
NHBfNHA 107.61mgfmL >107.61mgfmL
*
N!C 5-30gfmL
(ciprofloxacin, gentamicin,
suphametrim and tetracycline)

*
literaturni podaci (22,23,2+)
!z tabele + se vidi da je minimalna koncentracija koja pocinje da djeluje inhibitorno na E. coli i S. enteritidis (107.61
mgfmL) vrlo visoka i ta vrijednost je dobijena za obje vrste hranjivih podloga (HB i NHB). Za ove vrste nije dobijena
NBC vrijednost ni na jednoj hranjivoj podlozi. Cefaleksin pocinje da djeluje inhibitorno na izolovani soj E. coli u
koncentraciji 128 gfmL, a NBC je dvostruko veca. vecina sojeva Salmonella enteritidis je osjetljiva na ciprofloksacin,
gentamicin, sufametrim i tetracikline u koncentraciji 5-30 gfmL (22,23,2+). U odnosu na E. coli i S. enteritidis
testirana kultura B. cereus je pokazala vecu osjetljivost na uticaj ekstrakta i antibiotika. N!C vrijednost za B. cereus na
HB je iznosila 6.73 mgfmL, pa je nakon precjepljivanja na HA vidljiv porast kolonija (polozaj 5 HA, slika 1). U NHB N!C
vrijednost bila je jos manja (3.36 mgfmL ) (polozaj 6 NHA, slika 1). Potrebna koncentracija da se potpuno sprijeci rast
B. cereus iznosila je (za HBfHA) 26.90 mgfmL, a za kombinaciju podloga NHBfNHA minimalna baktericidna
koncentracija je bila mnogo manja 6.73 mgfmL (polozaj 5 NH, slika 1). vidi se znacajna razlika u inkubaciji bakterijskih
kultura na standardizovanim podlogama (NHBfNHA) u odnosu na HBfHA, sto je rezultiralo manjom koncentracijom
ekstrakta T. farfara za N!C i NBC vrijednosti.


25

Slika 1. Bacillus cereus na HBfHA i NHBfNHA, vrijednosti za N!C i NBC
Figure 1. Bacillus cereus on HBfHA i NHBfNHA, values for N!C and NBC

vodeni, etanolni i etilacetatni ekstrakt T. farfara je imao najmanje izrazeno antibakterijsko djelovanje u odnosu na
ostale testirane biljke porodice Asteraceae sa podrucja Srbije (25). Takode, vodeni i etanolni ekstrakt T. farfara nije
pokazao inhibitorni ucinak na
Agrobacterium tumefaciens, dok je etilacetatni ekstrakt u koncentraciji od 5, 10 i 15 mg po disku dao precnike zona
inhibicija od 0.26 do 0.55 mm, a primjetnije zone inhibicije ispoljene su pri djelovanju vodenog ekstrakta T. farfara na
E. coli (26,27). Druga istrazivanja potvrduju odredenu osjetljivost vrste B. cereus na ekstrakt nadzemnog dijela T.
farfara sa N!C vrijednoscu od 15.63 mgfmL za ekstrakt. Kontrolni antibiotik eritromicin je imao N!C vrijednost od 0.78
gfmL (28). Pokazalo se da, sto je veci broj oksidovanih fenola, kao bioaktivnih komponenti, to je veca inhibicija
mikroorganizama. Ekstrakt T. farfara pokazuje opstu aktivnost protiv vise vrsta mikroorganizama, koja se pripisuje
sadrzaju seskviterpena izolovanih iz nadzemnog dijela ove biljke (5,7). Bioaktivne komponente iz grupe bisabolan
derivata, koje su izolovane iz cvijeta T. farfara su pokazale antibakterijsku aktivnost protiv Bacillus vrsta (7).
ZAKLJUCAK
Etanolni ekstrakt lista Tusslago farfara sa lokaliteta banje Ljesljani (opstina Novi Grad) ima umjereno antioksidativno
djelovanje u odnosu na kontrolne antioksidanse vitamin C, BHA i BHT. Rezultati su u saglasnosti sa literaturnim
podacima za ovu biljku koja je prikupljena na balkanskom podrucju. Rezultati testiranja antibakterijskog djelovanja
pokazali su podudarnost sa drugim istrazivanjima, gdje je etanolni ekstrakt ove biljke imao bakteriostatsko i
baktericidno djelovanje na B. cereus. U koncentracijama ekstrakta koristenim u ovom eksperimentu antibakterijsko
djelovanje u odnosu na vrste E. coli i S. enteritidis je bilo slabo izrazeno.

Zahvalnost
Rad je dio rezultata istrazivanja na projektu Antioksidativna i antimikrobna aktivnost odabranih biljnih vrsta sa
podrucja Republike Srpske, broj 19f6 -020f961-118f10, kojeg finansira Ninistarstvo nauke i tehnologije Republike
Srpske u 2010-11. godini.

Literatura
1. Stankovic, N.: Cajne mesavine posebne namene, Tehnoloski fakultet u Leskovcu, Leskovac (1995).
2. Hadaruga, N.G., Hadaruga, D.!., Tatu, C., Gruia, A., Costescu, C., Lupea, A.X., Nultivariate analysis (PCA) in
Compositae biocompounds class. Journal of Agroalimentary Processes and Technologies. 15, 2 (2009) 201-210.
3. Sonibare, N.A., Gbile, Z.O., Ethnobotanical survey of anti-asthmatic plants in South Western Nigeria. Afr. J. Trad.
CAN. 5, + (2008) 3+0-3+5.
+. Antal, D.S., Nedicinal plants with antioxidant properties from Banat region (Romania): a rich pool for the
discovery of multi-target phytochemicals active in free-radical related disorders. Analele Universita[ii din Oradea -
Fascicula Biologie, Tom. Xv!!f2010, pp. 1+- 22.

26
5. Cowan, N.N., Plant products as antimicrobial agents. Department of Nicrobiology, Niami University, Oxford, Ohio
+5056, Clinical Nicrobiology Reviews. Oct. (1999) 56+-582.
6. wwwfhttp:ffen.wikipedia.orgfwikifjuvabione http:ffen.wikipedia.orgfwikifsesquiterpene.
7. Fraga, B.N., Natural sesquiterpenoides. Nat. Prod. Rep. 19, (2002) 650-672.
8. Treben, N.: Zdravlje iz bozije apoteke, Saveti i iskustva u lecenju s lekovitim biljkama, Novi Sad (1997).
9. Hsu, C.Y., Antioxidant activity of extract from Polygonum aviculare L.. Biol. Res. 39 (2006) 281-288.
10. Al-Bakri, G.A., Afifi, U.F., Evaluation of antimicrobial activity of selected plant extracts by rapid XTT colorimetry
and bacterial enumeration. J. Nicrobiol. Neth. 6S, (2007) 19-25.
10a. Jiang, ZJ ; Liu, F ; Goh, JJL; Yu, LJ ; Li, SFY ; Ong, ES ; Ong, CN ;Determination of senkirkine and
senecionine in Tussilago farfara using microwave-assisted extraction and pressurized hot water extraction
with liquid chromatography tandem mass spectrometry ;Talanta, 79 (2): 539-5+6 Jul 15 2009
10b: Lebada, R; Schreier, A; Scherz, S; Resch, C; Krenn, L; Kopp, B; Quantitative analysis of the pyrrolizidine
alkaloids senkirkine and senecionine in Tussilago farfara L. by capillary electrophoresis Phytochemical
analysis, 11 (6): 366-369 Nov-Dec 2000
11. Chang, S.T., Wu, J.H., Wang, S.Y., Kang, P.L., Jang, N.S. Shyur, L.F., Antioxidant activity of extracts from Acacia
confuse bark anh heartwood. J. Agric. Food Chem. 49, (2001) 3+20-3+2+.
12. Andrews, J.N., Determination of minimum inhibitory concentracions. Journal of Antimicrobial Chemotherapy. 4S,
(2001) 5-16.
13. Wolfe, K., Wu, X., Liu, R.H., Antioxidant activity of apple peels. J. Agric. Food Chem. 51, (2003) 609-61+.
1+. Liyana-Pathiranan, C.N., Shahidi, F., Antioxidant activity of commercial soft and hard wheat (Triticum aestivum L.)
as affected by gastric pH conditions. J. Agric. Food Chem. 53, (2005) 2+33-2++0.
15. Scherer, R., Godoy, H.T., Antioxidant activity index (AA!) by the 2,2-diphenyl-1 picrylhydrazyl method. Food
Chem. 112, 3 (2009) 65+-658.
16. Benzie, !.F., Strain, J.J., The ferric reducing ability of plasma (FRAP) as ameasure ofantioxidant power: The
FRAP assay. Anal. Biochem. 239, (1996) 70-76.
17. Re, R., Pellegrini, N., Proteggente, A., Pannala, A., Yang, N., Rice-Evans, C., Antioxidant activity applying an
improved ABTS radical cation decolorization assay. Free Radical Biol. Ned. 26, (1999) 1231-1237.
18. Pavicic, S.S., Kukric, Z.Z., Topalic-Trivunovic, Lj.N., Davidovic, A., Zabic, N.N., Antioksidativna i antimikrobna
aktivnost ekstrakta Reynoutria japonica. Hem. ind. 63, 5 (2009) +27-+32.
19. Lee, H.-B., Lee, H.-K, Ahn, Y.-J., Antibacterial activity of oriental medicinal plant extracts toward Helicobacter
pylori. Agic. Chem. Biotechnol. 46, (2003) 97-99.
20. Turker, H., Birinci Yldrm, A., Pehrivan Karaka, F., Sensitivity of bacteria isolated from fish to some medicinal
plants. Turkish Journal of Fisheries Sciences. 9, (2009) 181-186.
21. Song, F.-L., Gan, R.-Y., Zhang, Y., Xiao, Q., Kuang, L., Li, H.-B., Total phenolic contents and antioxidant capacities
of selected Chinese medicinal plants. !nt. J. Nol. Sci. 11, (2010) 2362-2372.
22. Nusgrove, T.N., Jones, R.D., Northcutt, K.J., Cox, A.N., Harrison, A.N., Fedorka-Cray, J.P., Ladely, R.S.,
Antimicrobial Resistance in Salmonella and Escherichia coli !solated from Comercial Shell Eggs. Poultry Science
Association. (2006) 1665-1669.
23. Cardoso Oliveira, N., Ribeiro, R.A., Ruschel dos Santos, L., Pilotto, F., de Noraes, S.L.H., Salle, P.T.C., da Silveira
Rocha, L.S., Pinheiro do Nascimento, v., Antibiotic resistence in Salmoenella enderitidis !solated from Broiler
Carcasses. Brazilian Journal of Nicrobiology. 37, (2006) 368-371.
2+. Adesiyun, A., Carson, A., NcAdoo, K., Bailey, C., Nolecular analysis of Salmonella enteritidis isolates from the
Caribbean by pulsed-field gel electrophoresis. Rev Panam Salud PublicafPan Am J Public Health. S, 5 (2000) 3+2-
3+7.
25. Stanojkovic, A., Cekovic, J., Comic, Lj., Pivic, R., Stanojkovic, A., Antibacterial properties of some plants from the
family Asteraceae growing wild in Serbia. SC!ndeks-Article, Lekovite sirovine. 26-27, (2006-2007) 11-20.
26. Stanojkovic, A., Pivic, R., Josic, D., Stanojkovic, A., The possibility of using plant extracts in control of
Agrobacterium tumefaciens (Schmit and Townsend) Conn., ++
th
Croatian 8 +
th
!nternational Symposium on
Agriculture. (2009) 99-103.
27. Stanojkovic A., Nagistarski rad: Antibakterijska svojstva aromaticnih i lekovitih biljaka iz familije Asteraceae,
Univerzitet u Kragujevcu, Prirodno-matematicki fakultet, !nstitut za biologiju i ekologiju, Kragujevac (200+).
28. Janovska, D., Kubikova, K., Kokoska, L., Screening for antimicrobial activity of some medicinal plant species of
traditional chinese medicine. Czech. J. Food Sci. 21, (2003) 107-110.

27
ANTIOXIDANT ACTIVITY AND ANTIMICROBIAL INFLUENCE
ETANOL EXTRACT OF COLTSFOOT {TUSSILAGO FARFARA L. )
Z. Kukric, Lj. Topalic-Trivunovic, S. Natos, S. Pavicic
Faculty of Technology, University of Banja Luka

The presentation gives results of determination of antioxidantt activity and antimicrobial influence of ethanol extract of
coltsfoot (Tussilago farfara L.).
The antioxidantt activity was tested by using three different methods: DPPH, FRAP and ABTS. Total phenol content
was determined by Folin-Ciocalteu method. Tussilago farfara L. showed a mild antioxidant activity. Antimicrobial
activity of extract was tested on pure food borne culture: E. coli, B. cereus and S. enteritidis. Ninimum inhibition
concentration (N!C) and minimum antimicrobial concentration (NBC) were determinated by using macro dissolving
method. The extract of this plant showed bacteriostatic and bactericidal activity on B. cereus, while the effect on E.
coli and S. enteritidis was rather moderate.
Key words: Tussilago farfara L., antioxidant, N!C, NBC.


29
JEDNA KONSTRUKCIJA DIJAGRAMA PRIMENJENA NA PRIMERU IZ
HEMIJSKOG INZENJERSTVA
v. Nicic
1
, B. Pejovic
1
, R. Nacura
2
, v. Aleksic
1
, N. Nunjic
1

1
Tehnoloski fakultet Zvornik, Univerzitet u !stocnom Sarajevu
2
Prirodno-matematicki fakultet Banja Luka, Univerzitet u Banjoj Luci

!SSN 18+0-05+X UDC 5+1.1:66.087
Strucni rad
U radu je polazeci od eksperimentalnog dijagrama koncentracija reaktanta - vreme c
A
= c
A
(t), grafickom metodom
konstruisan dijagram zavisnosti brzina reakcije - koncentracija, r
A
= r
A
(c
A
). Konstrukcija je izvedena na bazi
konstrukcije odredenog broja tangenti u proizvoljnim tackama polaznog dijagrama, prema osnovnoj teoremi
diferencijalnog racuna. Dokaz konstrukcije je izveden na bazi diferencijalnih osobina izmedu posmatranih velicina
koriscenjem diferencijalne geometrije. verifikacija metode, izvrsena je na jednom karakteristicnom primeru iz
hemijskog inzenjerstva. Na kraju rada date su prednosti predlozene metode u odnosu na postojece grafoanaliticke
metode, kao i mogucnost njene primene.
Kljucne reci: eksperimentalne funkcije, graficke metode u hemijskom inzenjerstvu, koeficijenti razmere, brzina
reakcije, koncentracija reaktanta, diferencijalne funkcije.
UVOD
!z poznatih analitickih zavisnosti c
A
= c
A
(t) i r
A
= r
A
(t), dobijenih iz eksperimentalnih dijagrama, koje u opstem slucaju
mogu biti veoma slozene ( na primer u obliku polinoma n - tog stepena), eliminisanjem vremena t moze se dobiti, radi
potpunijeg opisivanja procesa, analiticka zavisnost r
A
= r
A
(c
A
), [1, 2, 3|.
Ova matematicka procedura, ponekad moze biti veoma komplikovana a time i ne prakticna za primenu.
Nedutim, ovo eliminisanje vremena (t), moze se izvrsiti graficki i konstruisati dijagram r
A
= r
A
(c
A
) iz poznatog
dijagrama c
A
= c
A
(t), sto bi bio cilj rada.

Postupak konstrukcije dijagrama {r
A
, c
A
)
Konstrukcija dijagrama izvedena je prema literaturi [+, 5, 6|.
U tacki D poznatog dijagrama c
A
= c
A
(t), prema sl.1. tangenta gradi sa +Ot osom ugao o, koji je po definiciji
srazmeran brzini reakcije r
A
, s obzirom da je:
dt
dc
r
A
A
= (1)
U tacki O na osi Ot konstruisemo sistem Oxy, tako da se osa Ox poklapa sa osom Ot, a da je osa Oy paralelna osi
Oy, i kroz pocetak O povucimo pravu L pod uglom +5 prema Ot osi.
U tacki O
2
konstruisemo novi sistem O
2
paralelan sistemu Oxy koji ce predstavljati sistem Oc
A
r
A
. Levo od ose O
2
u
proizvoljnoj tacki
' '
0
B konstruisemo vertikalu, a na horizontali usvojimo pol P sa rastojanjem
A
c
H =
' '
0
PB
Sadatacku D dijagrama c
A
= c
A
(t) projektujemo paralelno osi Ot na pravu L, a zatim iz tacke L povucemo vertikalu
koja sece osu O
2
u tacki D. Sada u tacki D povucemo tangentu
D
koja sa osom Ot gradi ugao o.

Korespodentni autor: Nicic vladan,Tehnoloski fakultet Zvornik, Karakaj bb, 75 +00 Zvornik,
e-mail: vlado21micic@ptt.rs

v. Nicic i sar.: JEDNA KONSTRUKC!JA D!JAGRANA PR!NENJENA NA PR!NERU !Z HEN!JSKOG !NZENJERSTvA

30

Sl.1. Dokaz graficke konstrukcije dijagrama r
A
= r
A
(c
A
) na bazi dijagrama c
A
= c
A
(t)
Fig.1. Graphical construction of diagram rA = rA (cA) on the basis of diagram cA = cA (t)
!z pola P povucimo zrak paralelan tangenti
D
i on ce seci vertikalu u tacki B. Prava povucena paralelno sa O
2
osom
sece vertikalu spustenu iz tacke L u tacku B. Geometrijsko mesto ovako konstruisanih tacaka B je novi dijagram r
A
= r
A

(c
A
).
Dokaz konstrukcije i koeficijent razmere
Dokaz prikazane konstrukcije na sl. 1 sledi iz osobine tangente dijagrama c
A
= c
A
(t) i nagibnog ugla zraka povucenog
iz pola P:
dt
dc
u
u
u
dt
u
dc
u
t
d
u
d
dx
dy
tg
A
A
c
t
t
A
c
A
t
A
c
A
c
= = = =
) (
) (
(2)
U relaciji (2), ocigledno je
A
c A
u y c =
,
t
u x t =
U relaciji (2) usvojeni koeficijenti razmere za koncentraciju i vreme su:
mm
m kmol
u
A
c
3
/

mm
min
u
t
(3)
Uzimajuci u obzir relaciju (1), relacija (2) dobija oblik:
=
A
c
t
u
u
tg A
r (+)
!sto tako iz trougla
' '
0
' '
B PB sledi da je:
A
C
H
B B
PB
B B
tg
' ' ' '
0
' '
0
' ' ' '
0
= =
(5)

31
!zjednacavanjem relacije (+) i (5) bice:
A
c
t
u
u
A
r =
A
C
H
B B
' ' ' '
0
(6)
Odavde sledi da je:
A
r

=
A
c t
A
c
H u
u

' ' ' '
0
B B
=
A
r
u

' ' ' '
0
B B
(7)
Ovde je koeficijent razmere za brzinu reakcije:
A
r
u
=
A
c t
A
c
H u
u
=
mm
min m kmol
mm
mm
min
mm
m kmol
3
/
3
/
=
(8)
Verifikacija metode na primeru hidrolize saharoze
verifikacija metode izvrsena je na primeru hidrolize saharoze na sobnoj temperaturi uz kataliticko dejstvo enzima
saharaze u laboratoriji Tehnoloskog fakulteta Zvornik. Na sl. 2 data je eksperimentalna zavisnost koncentracije
saharoze od vremena hidrolize c
A
= c
A
(t).
-10
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
0 2 4 6 8 10 12

Sl. 2. Zavisnost koncentracije saharoze od vremena hidrolize
Fig. 2. Concentration of saccharose in the function of hydrolysis time
Da bi za konkretan primer dobili koeficijent razmere za brzinu reakcije
A
r
u prema (7) i (8), odredicemo
koeficijente razmere za koncentraciju
A
c
u i vreme
t
u :
A
c
u
=
mm
m kmol
9
3
/
5
10 10

mm
h
u
t
21
2
=
(9)
Ako za konstrukciju dijagrama usvojimo rastojanje
mm H H
r
A
c
60 = = , prema (8) bice:
A
r
u
=
=
mm
mm
h
mm
m kmol
H u
u
r t
A
c
60
21
2
/
9
10 10
3 5
0,19++10
-5

mm
h m kmol
1
3
/
(10)
v. Nicic i sar.: JEDNA KONSTRUKC!JA D!JAGRANA PR!NENJENA NA PR!NERU !Z HEN!JSKOG !NZENJERSTvA

32

Slika 3. Graficka konstrukcija dijagrama (r
A
, c
A
) na bazi dijagrama (c
A
, t) za hidrolizu saharoze
Fig. 3. Graphical construction diagram (r
A
, c
A
) on the basis of diagram (c
A
, t) for saccharose hydrolysis
Koristeci prikazanu proceduru, konstrukcija dijagrama r
A
= r
A
(c
A
), na bazi poznatog dijagrama c
A
= c
A
(t) sada je
jednostavna (sl. 3), i izvodi se sledecim redosledom:
a) Prema razmeri (9) konstruise se dijagram c
A
= c
A
(t) koristeci tabelarne vrednosti.
b) Konstrukcija dijagrama yOx i prave pod uglom +5.
c) Konstrukcija tangenti T
1
, T
2
, T
3
, T
+
, T
5
u nekoliko tacaka dijagrama c
A
= c
A
(t), tacke:1, 2, 3, +, 5.
d) Usvajanje pola P i velicine H
r
= 60 mm.
e) Konstrukcija zraka iz tacke P paralelno sa tangentama T
1
, T
2
, T
3
, T
+
, T
5
.
f) Konstrukcija dijagrama r
A
= r
A
(c
A
) koristeci horizontalne i vertikalne linije iz odgovarajucih tacaka.
g) Razmera
A
c
u dobijenog dijagrama je ista kao kod polaznog relacija (9), dok je razmera
A
r
u dobijena prema (10).
h) Podela na osi r
A
dobijenog dijagrama dobija se prema (10).
Analizom dobijenog dijagrama na sl. 3, zapaza se da tacki 5 minimuma polaznog dijagrama odgovara tacka u
koordinatnom pocetku dobijenog dijagrama. Razlog ovome je taj sto je apscisna osa tangenta polaznog dijagrama u
tacki 5, sto sledi i iz relacije (1).
Tacnost dobijenog dijagrama (
A A
c r , ), moze se utvrditi nalazenjem analiticke zavisnosti c
A
= c
A
( t) prema
eksperimentalnom dijagramu i diferenciranjem iste po vremenu, relacija (1).
ZAKLJUCAK
Za razliku od uobicajenih grafoanalitickih metoda datih u literaturi [1, 2, 10, 11, 12|, prikazana metoda spada u cisto
graficke i moze se efikasno primeniti za resavanje onih problema u hemijskom inzenjerstvu u slucaju kada postoje
diferencijalne zavisnosti izmedu velicina koje se graficki prikazuju, sto je slucaj u prikazanom primeru. !sto tako u
oblasti hemijskog inzenjerstva cest je slucaj istrazivanja medusobnih zavisnosti velicina c
A
, r
A,
t za razlicite procese.
Netoda je relativno jednostava i brza pa spada u ekspresne metode, s obzirom da je program ispitivanja vremenski
kratak. Tacnost metode u odnosu na druge nesto je manja, ali moze zadovoljiti u mnogim slucajevima

33
eksperimentalne prakse, posebno kod kvantitativnih proracuna gde se ne trazi visoka tacnost, kao i kod preliminarnih i
komparativnih istrazivanja.
Tacnost metode raste sa povecanjem broja konstruisanih tangenti. Na mestima gde se polazna eksperimentalna
funkcija menja brze, treba konstruisati veci broj tangenti, i obrnuto.
Netoda je posebno pogodna za slucaj kada je empirijska zavisnost polaznog eksperimentalnog dijagrama slozena (na
primer polinom n - tog stepena), s obzirom da je tada numericka, odnosno analiticka procedura odredivanja funkcija
vrlo dugotrajna i komplikovana, a samim tim i neracionalna.
Na bazi polaznog dijagrama ) (t c c
A A
= , koristeci diferencijalne osobine funkcija, moguce je primenom grafickog
diferenciranja konstruisati dijagram ) (t r r
A A
= , s obzirom na relaciju (1), cime bi se dobio veci broj informacija o
procesu uz najmanje troskove eksperimenta. Pri ovome mogu se iskoristiti konstruisane tangente u polaznom
dijagramu ) (t c c
A A
= . Odavde sledi da je na bazi samo jednog poznatog dijagrama moguce grafickom metodom
dobiti jos dva dijagrama, sto moze imati znacaj kada se trazi potpunija identifikacija i analiza procesa.
Literatura
1. Fogler, H.: Elements of Chemical Reaction Engineering, fourth edition, Pearson Education !nternational,
Nassachusetts (2006) p.p. + - 8
2. Jovanovic, G., Catipovic, N.: Osnovi teorije i projektovanja hemijskih reaktora, TNF, Beograd (1991) str. 73 - 87
3. Nitrinovic, D.: Natematika !!, Gradevinska knjiga, Beograd (1998) str. 93 - 116
+. Bronstejn, N.: Sprovocnik po matematike, G!FNL, Noskva (1982) p.p. 183 - 196
5. Nartin, R.: Essential mathematics for chemists, NGH, London (1983) p.p. 56 - 59
6. Allendoerfer, S.: Principles of mathematics, NGH, London (1983) p.p. 76 - 82
7. Levenspiel, O.: Chemical Reaction Engineering, third edition, Wiley, New York (1998) p.p. 6 - +6
8. Ameer, G., E., Grovender, B., Olradovic, C., Clooney, R. Langer, RTD Analysis of a novel taylor-couette flow device
for blood detoxification, A!ChE J. +5, 3 (1999) 633 - 638
9. Lee, E., R. Rehkopf, J. Warnicki, T. Friberg, D. Finegold, E. Cape, A new method for assessment of changes in
retinal blood flow, Ned. Eng. Phys. 19, 2 (1997) 125 - 130
10. Rose, N.: Chemical Reactor Design in Practise, Elsevier, Amsterdam (1981) p.p. 81 - 9+
11. Hill, G.: An !ntroduction to Chemical Engineering Kinetics and Reactor Design, J. Wiley, New York (1983) p.p. +7
61
12. Laidler, J.: Theories of Chemical Reaction Rates, NcGraw-Hill, New York (1969) p.p. 18 - 37

ONE METHOD TO CONSTRUCT DIAGRAMS IN CHEMICAL
ENGINEERING
v. Nicic
1
, B. Pejovic
1
, R. Nacura
2
, v. Aleksic
1
, N. Nunjic
1
1
Faculty of Technology Zvornik, University of East Sarajevo
2
Faculty of Natural Science, University of Banja Luka

!n this paper, starting from experimental diagram concentration of reactant - time, c
A
= c
A
(t), a diagram of rate -
concentration, r
A
= r
A
(c
A
), was constructed by graphical method. The construction was developed by using some
number of tangents to arbitrary points of the starting diagram, according to the primary theory of differential
calculation. Construction is based on differential characteristics between the observed size by means of differential
calculus. The verification of this method is performed on one typical example from chemical engineering. Finally, the
paper presents the advantages of the proposed method over the existing and the possibility of its application in
chemical engineering.
Key words: experimental functions, graphical methods in chemical engineering,, coefficients of scale, reaction rate,
the concentration of compounds, differential functions.


Glasnik hemicara,tehnologa i ekologa Republike Srpske, 5(2011) 35-++

35
EKONOMSKA ANALIZA POSTROJENJA ZA PROIZVODNJU
BIODIZELA
B. Nalinovic
, N. Naksimovic, J. Nandic,

Tehnoloski fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci

!SSN 18+0-05+X UDC 662.758+662.753.+
Strucni rad
U radu je data ekonomska analiza postrojenja za proizvodnju biodizela za podrucje Bosne i Hercegovine koristeci
procesnu simulaciju. Polazna sirovina je sirovo sojino ulje, a godisnji kapacitet postrojenja je projektovan na +0000
tona biodizelskog goriva. Glavne procesne operacije u postrojenju su kontinualni proces transesterifikacije biljnih ulja i
regeneracija estara i glicerola. Ekonomska analiza je izvrsena koristeci savremeni softver za procesne simulacije i
aktuelne cijene kostanja reagenasa, opreme, radne snage i energenata postujuci osnovne principe dimenzionisanja i
projektovanja. Analiza obuhvata stanje cijena sirovina i energenata na trzistu BiH za period januar-februar 2010.
godine i daje analizu nekoliko razlicitih varijanti koje predvidaju porast cijena fosilnih goriva, uvodenje stimulacija
(poreskih olaksica) i sl.
Kljucne rijeci: biodizel, sojino ulje, ekonomska analiza, proizvodni troskovi, proizvodna cijena.
UVOD
!nteres za proizvodnjom biodizela je naglo porastao u poslednjih 10 godina. Prve kolicine komercijalno napravljenog
biodizela u Evropskoj Uniji su se pojavile pocetkom 1990-tih godina, s tim sto je rast proizvodnje na nivou Evropske
Unije poslednjih nekoliko godina dostizao i do 65 na godisnjem nivou (2005. godine). Raspolozivi kapacitet 21+
pogona za proizvodnju biodizela Evropske unije (27 zemalja) u 2008. godini je bio 16 miliona tona, a ostvareno je 7,75
miliona tona, sto je u odnosu na 2007. godinu povecanje od 36. Broj pogona u 2009. godini je porastao na 276 koje
imaju ukupan kapacitet oko 20,9 miliona tona.

Slika 1. Graficki prikaz proizvodnje biodizela u EU (27 zemalja) za period od 1998. - 2008. godine u kt (izvor: EBB -
European Biodiesel Board)
Figure 1. Graphic view of biodiesel production in the EU (27 countries) for the period 1998. - 2008. at kt (source: EBB
- European Biodiesel Board)
Ovaj rad treba da pruzi informacije o tehnoekonomskim aspektima proizvodnje biodizela u industrijskom postrojenju.
Za izradu rada su koristena odredena softverska rjesenja za simulaciju procesa koji u projektnom modelu omogucavaju
variranje projektnih velicina i parametara (narocito dimenzije i tip aparata, tokova, redoslijed operacija i sl.).
U ovom radu koristeni, Super-Designer (SPD) je inzenjerski softver s vise mogucnosti koje zadovoljavaju potrebe i
najiskusnijih inzenjera po pitanju preliminarnih simulacija i evaluacija procesnih mogucnosti.
Proces koji je koristen pri izradi rada je tzv. Hasov (Haas) proces dobijanja biodizela u kojem pretpostavljamo zeljeni
kapacitet, vrsimo dimenzionisanje i izbor opreme. Rezultat simulacije su izvjestaji kao sto su investicioni troskovi
opreme, ocekivani prihodi, operativni troskovi i dr. na osnovu kojih smo smo izvrsili detaljnu ekonomsku analizu
postrojenja za proizvodnju biodizela.

Korespodentni autor: Borislav Nalinovic, Univerzitet u Banjaluci, Tehnoloski fakultet, v.S.Stepanovica 73, 78 000
Banjaluka, BiH, e-mail: bmalinovic@yahoo.com
B. Nalinovic i sar.: EKONONSKA ANAL!ZA POSTROJENJA ZA PRO!ZvODNJU B!OD!ZELA

36
PRAKTICNI DIO
Shema kompletnog procesa koja prikazuje pojedine operacije uobicajenog postupka u danasnjoj industrijskoj praksi,
kojem je srce proces transesterifikacije uz homogeni alkalni katalizator, izgleda kao na slici 2.

Slika 2. Blok shema proizvodnje biodizela
Figure 2. Block scheme of biodiesel production
Bilans mase postrojenja
Proces koji je predmet proracuna ima dva stepena reakcije i ukratko se moze ovako opisati: reakcije transesterifikacije
odvijaju se u dva reaktora uz natrijum-metoksid kao katalizator. Nakon odjeljivanja slojeva u centrifugi ester odlazi na
pranje i susenje, dok glicerolni sloj odlazi na obradu radi recirkulacije metanola i dobijanja 80, odnosno 90 postotnog
glicerola. Sema tog procesa prikazana je na slici br. 9, kao i sema procesa sa procentnim (mas.) sastavom i protokom
svih procesnih struja.
Bilansa mase izvedena je u skladu s oznakama struja navedenih na procesnoj semi, pa tako maseni protok struje x ima
oznaku q
x
. Naseni protok komponente y u struji x oznacava se sa q
y,x
. Oznake za komponente su sljedece: U - ulje, E
- ester (biodizel), GL - glicerol, NT - metanol, K - katalizator, v - voda. Proracun je dat za kontinualno postrojenje i
kolicinu produkta (biodizela) od +220 kgfh, ako pretpostavimo da cemo imati bilans pri kom cemo iz 1000 litara ulja
dobiti 989,106 litara biodizela, tj. za nasu kolicinu potrebno je obezbjediti dotok od +2+6,815 kgfh ulja.
Polazne komponente su prikazane u tri zasebne struje (rezervoara) i to: q
1
-metanol, q
2
-katalizator (25 Na-
metoksid) i q
3
-sojino ulje. Ulje je suvo rafinisano sojino ulje bez fosfatida.
Nolarni odnos metanolfulje u prvom reaktoru je r=+:1, a katalizator (25 Na-metoksid) se dodaje u kolicini od
0,97 (mas.) na ukupnu kolicinu ili 7,12 (mas.) na kolicinu metanola, odnosno 1,78 (mas.) 100 natrijum-
metoksida u rastvoru metanola. Na osnovu projektovanog (zadatog) protoka u procesnoj struji q
+
i poznatog protoka
ulja (dobijenog iz pretpostavljenog bilansa), dobijamo maseni protok pojedinih komponenti u reaktor 1 (tabela 1).
Tabela 1. Sastav komponenti na ulazu u reaktor 1
Table 1. The composition of components at the entrance of a reactor 1
Komponenta Protok (kgfh) ()
Sojino ulje +2+6,8 86,366
Netanol 622,63 12,66+
Na-metoksid (25) +7,76 0,97
Ukupno +917,19 100
Ukupni maseni protok na ulazu u reaktor 1 je +917,19 kgfh, a vrijeme zadrzavanja je podeseno na 1 sat, pri
temperaturi od 60C. Na osnovu pretpostavke da ce u reaktoru 1 konverzija ulja iznositi x=89,635 mozemo

37
izracunati sadrzaj neizreagovanog ulja, estera, glicerola i dio metanola i katalizatora u procesnoj struji q
6
. U tabeli 2 je
dat sastav komponenti na izlazu iz reaktora 1.
Tabela 2. Sastav komponenti na izlazu iz reaktora 1 (procesna struja q
6
)
Table 2. The composition of components at the exit from the reactor 1 (stream q
6
)
Komponenta Protok (kgfh) ()
Biodizel 3823,89 77,76
Glicerin 395,9 8,05
Sojino ulje ++0,19 8,95
Netanol 2+5,2+ +,98
Na-metoksid (100) 11,9+ 0,2+
voda 0,08 0,002
Ukupno +917,19 100
U drugom reaktoru odvija se drugi stepen reakcije uz dodatak 10 kolicine smjese metanola i katalizatora u odnosu
na prvi stepen. Ukupni maseni protok metanola koji ulazi u drugi reaktor je 220,303 kgfh, sto je 6,88 kmolh
-1
, dok je
protok ulja +39,759 kgfh, sto je 0,505 kmolh
-1
sto nam daje molarni odnos metanolfulje r=13,6. To sigurno ubrzava
drugi stepen reakcije i pomaze da se postigne visoka konverzija.
Pracenjem i biljezenjem troskova investicija u hemijskoj industriji, vremenom su utvrdene odredene zakonitosti u
kretanju i odnosima pojedinih elemenata. Primjer takvog iskustva za industrije srodne proizvodnji biogoriva formulisan
je pomocu tabele 3 koja sluzi za procjenu ulaganja u procesna postrojenja - fiksno kostanje postrojenja [2|. !z tabele 3
se vidi da se ukupni direktni troskovi postrojenjafinvesticije izrazavaju udjelima (postocima) u odnosu na sredstva
ulozena u procesnu opremu. Zapravo se radi o faktorima koji pomnozeni sa cijenom procesne opreme daju cijenu
direktnih troskova procesnog postrojenja (TPDC).
Zbir troskova projektovanja (specifikacije i projektna dokumentacija za proces, opremu, instrumente), inzenjeringa
(procesna kontrola, hardver, softver) i troskova izgradnje (obuhvata izgradnju cijelog postrojenja i za to potrebnu
radnu snagu) predstavlja ukupne indirektne troskove (TP!C).
Tabela 3. Elementi troskova postrojenja
Table 3 The elements of plants costs
Segmenti investicijskih troskova Zapazeni odnosi
Troskovi procesne opreme PC

!nstalacija zavisno o faktoru instalacije za svaki uredaj (najcesca vrijednost je 2)
Cjevovodi 0,35 x PC
!nstrumentacija 0,6 x PC
!zolacija 0,03 x PC
Elektricne instalacije 0,15 x PC
Zgrade 0,75 x PC
Uredenje dvorista 0,15 x PC
Pomocni objekti 0,5 x PC
=TPDC
Tabela +. Elementi indirektnih troskova postrojenja
Table +. The elements of indirect plants costs
Segmenti indirektnih troskova Zapazeni odnosi
!nzenjering 0,25 x TPDC
!zgradnja 0,35 x TPDC
=TP!C
Na ukupne indirektne troskove potrebno je dodati i troskove usluga i nepredvidene troskove. Suma prethodno
navedenih troskova predstavlja vrijednost osnovnog kapitala postrojenja.
Tabela 5. Elementi ukupnih troskova postrojenja
Table 5. The elements of total plants costs
Segmenti indirektnih troskova Zapazeni odnosi
Ukupni troskovi (TPC) TPDC + TP!C
Usluga izvrsioca (U!) 0,05 x TPC
Nepredvideni troskovi (NT) 0,10 x TPC
vrijednost osnovnog kapitala postrojenja (DFC) TPC+U!+NT

38
Pri poredenju alternativnih procesa nije potrebna velika tacnost, jer se radi o relativnim odnosima, pri cemu je vaznije
obuhvatiti kljucnu opremu nego tacno procijeniti njenu vrijednost. vazno je sto se greske u procjeni kostanja
postrojenja ne odrazavaju bitnije na proizvodne troskove. Tako greska od oko 30 u procjeni kostanja postrojenja
uzrokuje porast cijene proizvodnje tako da ce proizvodi biti skuplji 3-5 [3|.
U tabeli 6 prikazani su troskovi opreme tj. zbir cijena pojedinacne opreme i vrijednosti instalacionog faktora, faktora
odrzavanja, materijala izrade i osnovne karakteristike (visina, precnik, snaga,.). Uzimajuci u obzir faktor instalacije
mozemo izracunati troskove instalacije opreme.
Tabela 6. Troskovi opreme i instalacije
Table 6. The cost of equipment and installations
Troskovi Cijena ()
Procesna oprema (PO) 3338000,00
!nstalacija opreme 6676000,00
UKUPNO 10013000,00

Udio cijene opreme u ukupnoj cijeni procesne opreme dat je na slici 3.

Slika 3. Udio cijena opreme u ukupnoj cijeni procesne opreme
Figure 3. The price share of equipment in the total cost of process equipment
Utrosak sirovina i operativni troskovi
Postrojenje za proizvodnju biodizela je modelirano za kontinualan rad, tj. 7920 sati (rad u tri smjene) ili 100
projektovanog kapaciteta i 5280 sati (rad u dvije smjene) ili 66,6 projektovanog kapaciteta, odnosno 330 dana
godisnje. Godisnji troskovi amortizacije su predvideni u vrijednosti od 10 (period otplate je 10 godina).
Cijene sirovina i pomocnog materijala su uzete iz baze podataka programa koja je radena 2005. godine i vazi za
americko trziste. U nasem slucaju azurnost ovih podataka nije bitna, jer jednom postavljen i kompletiran model
simulacije dozvoljava izmjenu podataka i vrsi novi proracun. To je izuzetno bitno u slucaju proizvodnje biogoriva gdje
je oscilacija cijena sirovina veoma velika. U tabeli 7 su date kolicine i cijene sirovina, a udio cijena pojedinih sirovina u
ukupnoj cjeni sirovina dat je na slici +.
Tabela 7. Kolicina sirovina i njihove cijene
Table 7. The amount of raw materials and their prices
Sirovina kgf
godinu
kgfkg
biodizel
Cijenaf
kg ()
Cijenaf
godinu
Ulje 3363+775 0,998 0,52 17+90000
Netanol 3636078 0,108 0,287 10+3000
NaOCH
3
105079 0,003 3,066 322000
HCl 839+7 0,002 0,378 32000
NaOH 1+275 0,000 0,617 9000
UKUPNO 37+7+15+ 1,111 --- 18896000

39

Slika +. Udio cijena pojedinih sirovina u ukupnoj cijeni svih sirovina
Figure +. The share price of certain raw materials in total cost of all raw materials
Postrojenje ovog kapaciteta zahtjeva velik utrosak energenata i vode (rashladne, pare). U tabeli ispod dajemo utrosak
energenata i vode proracunat na osnovu podataka cijena iz baze podataka programa SPD.
Tabela 8. Utrosak el. energije i vode
Table 8. Consumption of electrical energy and water
Usluga Godisnji utrosak Jed. Jedinicna cijena () Ukupno ()
El. energ. 10337+2 kWh 0,05 51687
Rashladna voda (30C) +363+5000 kg 0,00007 305++
Para (10bar, 180C) 10007252 kg 0,02135 213655
Para (152C) 8171552 kg 0,02135 17++63
UKUPNO +703+9
U sklopu simulacije program izracunava i potrebne radne sate u toku jedne godine. vrijednost radnog vremena je
izrazena sljedecom relacijom:
vRS=OCx(1+kN+kNd+kO+kA)xv=27,5 fh (1)
gdje su: vRS - vrijednost radne snage, OC - osnovna cijena rada (12,5 fh), kN - koeficijent za naknade (0,+), kNd -
koeficijent nadzora (0), kO - koeficijent opskrbe (0,2), kA - administrativni koeficijent (0,6);
U tabeli 9 su dati troskovi radne snage na predmetnom postrojenju prikazanim kao radno mjesto operatera, a
navedene cijene su za uslove rada u SAD u referentnoj 2005. godini.
Tabela 9. Troskovi radne snage
Table 9. Labor costs
Radno mjesto Jedinicna cijena (fkg) Kolicina na godinu (h) Godisnja vrijednost ()
Operater 27,5 178+0 +91000
Ukupno 178+0 +91000
Zbrajanjem vrijednosti navedenim u prethodnim proracunima mozemo dobiti vrijednost godisnjih operativnih troskova
(tabela 10).
Tabela 10. Godisnji operativni troskovi
Table 10. Annual operating costs
Stavka vrijednost () Udio ()
Sirovine 18896000 88,8+
Radna snaga +91000 2,31
Ostali troskovi* 1363000 6,+1
Obrada otpadnih voda 50000 0,2+
Energija i voda +70000 2,21
UKUPNO 21270000 100
Pod ostalim troskovima se podrazumjevaju troskovi amortizacije (10), odrzavanja opreme (1,71 od vrijednosti
osnovnog kapitala postrojenja - DFC) i razno (osiguranje - 0,8, porez - 0,1 i ostali troskovi - 1,0 od DFC).
vriijednost DFC-a se nalazi u tabeli 12.

+0

Slika 5. Procentualni udio godisnjih operativnih troskova
Figure 5. Percentage share of annual operating costs
Analiza profitabilnosti
Analizu profitabilnosti pogona smo prikazali u pet razlicitih scenarija. Bitno je naglasiti da u ocjenu profitabilnosti ulazi i
zarada od prodaje preciscenog glicerola (80).
Uvrstavanjem potrebnih vrijednosti u relacije navedene u tabelama 3,+ i 5 dobijamo vrijednost osnovnog kapitala
postrojenja u koju su ukljuceni troskovi instalacije i montaze opreme, cjevovoda, instrumentacije, izolacije, elektricnih
instalacija, uredenja zemljista, objekata i pomocnih objekata. Takode su ukljuceni i tzv. indirektni troskovi, tj.
inzenjering, izgradnja, usluga izvrsioca i nepredvideni troskovi.
Razmatranjem vrijednosti osnovnog kapitala (tabela 11), godisnjih operativnih troskova (tabela 12), cijena sirovina i
proizvoda dobijamo vrijednosti neto i bruto dobiti, stope dobiti, stope i perioda povrata investicije (tabela 13) za cijene
sirovina, energenata i opreme na americkom trzistu za referentnu 2005. godinu (analiza profitabilnosti !!).
Tabela 11. vrijednost osnovnog kapitala postrojenja (DFC-direct Fixed Capital Cost)
Table 11. The value of capital equipment (DFC-Direct Fixed Capital Cost)
Segmenti investicijskih troskova Cijene ()
Troskovi procesne opreme 3338000

!nstalacija 6676000
Cjevovodi 1168000
!nstrumentacija 2003000
!zolacija 100000
Elektricne instalacije 501000
Zgrade 2503000
Uredenje zemljista 501000
Pomocni objekti 1669000
TPDC=18+58000
Segmenti indirektnih troskova Cijena ()
!nzenjering +61+000
!zgradnja 6+60000
TP!C=11075000
Ukupni troskovi TPC=29533000
Segmenti dodatnih troskova Cijena ()
Usluga izvrsioca 1+77000
Nepredvideni troskovi 2953000
vrijednost osnovnog kapitala postrojenja DFC=33962000

Tabela 12. Godisnji operativni troskovi
Table 12. Annual operating costs
Stavka vrijednost () Udio ()
Sirovine 18896000 77,03
Radna snaga +91000 2,00
Ostali troskovi (13,61 od DFC) +622000 18,8+
Obrada otpadnih voda 50000 0,20
Energija i voda +70000 1,92
UKUPNO 2+529000 100


+1
Tabela 13. Analiza profitabilnosti !
Table 13. Profitability analysis !
A vrijednost osnovnog kapitala postrojenja 33962000
B Kolicina proizvoda
B
1
Biodizel 33700626 kgfh
B
2
Glicerol 3892+39 kgfh
C Proizvodna cijena biodizela (FfB
1
) 0,73
D Prodajna cijena
D
1
Biodizel 0,82
D
2
Glicerol 0,33
E Prihod od prodaje
E
1
Biodizel 27635000
E
2
Glicerin 1285000
E
3
Ukupno 28919000
F Godisnji operativni troskovi 2+529000
G Bruto dobit (E
3
-F) +390000
H Neto dobit (G+amortizacija) 7786000
! Stopa dobiti (GfE
3
) 15,18
J Stopa povrata investicije (HfA) 22,92
K Period povrata investicije (AfH) +,36 god.
Za ovaj scenario mozemo reci da je profitabilan jer mu je period otplate duplo manji od perioda predvidene
amortizacije.
Da bismo ovaj model priblizili nasim uslovima u simulaciju smo uvrstili cijene sirovine, proizvoda, energeneta i radne
snage koje su vazile na podrucju BiH u periodu februar-mart 2010. godine. Posto se radi o postrojenju vecih kapaciteta
nije relevantno uzimati cijene hemikalija od lokalnih dilera laboratorijskim hemikalijama jer su njihove marze izuzetno
viskoke (cak preko 100), sto bi dalo krive rezultate. Cijene hemikalija koje se trose u vecim kolicinama (metanol,
natrijum-metoksid i sl.) su uzete kao cijene tih proizvoda na evropskom trzistu ili direktno od proizvodaca po cijenama
na veliko. Cijena sojinog ulja je uzeta od jedine uljare na podrucju BiH "Bimal" d.o.o. Brcko jer postoji mogucnost
kupovine ulja na veliko i transport cisternama. ! pored toga primjecujemo da je njihova cijena, 25 veca od trenutne
cijene ulja na evropskom trzistu, sto bi pronalaskom jeftinijeg dobavljaca znatni snizilo proizvodnu cijenu biodizela.
Sojino ulje 1505,00 KNftona
Netanol +50,00 KNftona
NaOH 830,00 KNftona
NaOCH
3
+500,00 KNftona
HCl 270,00 KNftona
Elektricna energija 0,085+ KNfkWh
voda i kanalizacija 0,8 KNfm
3
Radna snaga (cijena po satu) +,+ KNfh
vrijednost radne snage je obracunata na osnovu prosjecne neto plate (790 KN) u Republici Srpskoj te je izracunata na
osnovu relacije 9.
Prodajna cijena biodizela je racunata na osnovu trenutne cijene evrodizela (1,95 KNfL) i iznosi 1,6 KNfL (1,85 KNfkg).
Pod pretpostavkom da je prodajna marza 15 cijena biodizela prema krajnjem korisniku bi iznosila 1,85 KNfL. Ovdje
naravno nisu racunate vladine subvencije pri proizvodnji biogoriva jer trenutno nemamo na snazi neku od takvih
uredbi, ali ako ostanemo na putu evropskih integracija takvih subvencija ce definitivno morati biti. Takode u obzir nisu
uzeti ni porezi i akcize koje vaze za promet fosilnim gorivima.
Rezultati ekonomske isplativosti na osnovu navedenih cijena su dati u tabeli 1+ - analiza profitabilnosti !!.
Tabela 1+. Analiza profitabilnosti !!
Table 1+. Profitability analysis !!
B
1
B
2
C Proizvodna cijena biodizela {FJB
1
) 1,25 $
D Prodajna cijena
D
1
Biodizel 1,30
D
2
Glicerol 0,33
E Prihod od prodaje

+2
E
1
Biodizel +3811000
E
2
Glicerin 1285000
E
3
Ukupno +5095000
F Godisnji operativni troskovi +2035000
G Bruto dobit (E
3
-F) 3060000
H Neto dobit (G+amortizacija) 6+56000
! Stopa dobiti {GJE
3
) 6,79%
J Stopa povrata investicije {HJA) 19,01%
K Period povrata investicije {AJH) 5,26 god.

Tabela 15. Analiza profitabilnosti !!!
Table 15. Profitability analysis !!!
B
1
Biodizel 22+6708+ kgfh
B
2
1
) 1,32 $
D Prodajna cijena
D
1
Biodizel 1,30
D
2
Glicerol 0,33
E Prihod od prodaje
E
1
Biodizel 29207000
E
2
Glicerin 856000
E
3
Ukupno 3006+000
F Godisnji operativni troskovi 29622000
G Bruto dobit (E
3
-F) ++2000
! Stopa dobiti {GJE
3
) 1,47%
K Period povrata investicije {AJH) S,S5 god.
Analiza pokazuje da je postrojenje u navedenim uslovima i kod nas isplativo, medutim u praksi je izuzetno tesko
obezbjediti i organizovati maksimalnu uposlenost pogona i konstantan rad u 3 smjene, pa u tabeli 15 dajemo analizu
profitabilnosti za gore navedene uslove ali za rad u 2 smjene tj. 5280 sati u godini (66 projektovanog kapaciteta) -
analiza profitabilnosti !!!.
Stopa dobiti od 1,+7 (66 iskoristenosti od projektovanog kapaciteta) je prilicno mala, ali dok god je period otplate
manji od predvidenog perioda amortizacije pogon je isplatan, ali predstavlja i odredeni rizik za investitora jer i svako
manje negativno kretanje cijene ulja cini postrojenje neprofitabilnim.
vecina prognoza govore o porastu cijena fosilnih goriva, sto bi bilo i logicno zbog sve manjih rezervi i vece potrosnje.
Stoga dajemo i analizu profitabilnosti za cijenu biodizela vecu za 15, tj. 1,85 KNfL. To mozemo shvatiti i kao
eventualno uvodenje vladinih podsticaja od 0,25 KN po litri biodizela ili eventualan pad cijena sirovog ulja sto je manje
moguc scenario. Analiza profitabilnosti u ovom slucaju je data u tabeli 16 - analiza profitabilnosti !v i vazi za rad u 3
smjene (7920 satifgod.).
Tabela 16. Analiza profitabilnosti !v
Table 16. Profitability analysis !v
B
1
B
2
1
) 1,25 $
D Prodajna cijena
D
1
Biodizel 1,50
D
2
Glicerol 0,33
E Prihod od prodaje
E
1
Biodizel 50551000
E
2
Glicerin 1285000
E
3
Ukupno 51835000
F Godisnji operativni troskovi +2072000
G Bruto dobit (E
3
-F) 976+000

+3
! Stopa dobiti {GJE
3
) 1S,S4%
J Stopa povrata investicije {HJA) 3S,75%
K Period povrata investicije {AJH) 2,5S god.
Ovakav scenario je izuzetno profitabilan jer je prodajna od proizvodne cijene veca za 0,25 (0,35 KN) i period povrata
investicije je samo 31 mjesec (2,58 god.).
Ali, u slucaju uposlenosti kapaciteta od 66, tj. sa radom u dvije smjene (5280 satifgod.) analiza bi izgledala kao u
tabeli 17 - analiza profitabilnosti v.
Scenario v je takode profitabilan i odrziv. Pored navedenih moguce je praviti jos niz scenarija, ali nijedan nema
posebnu tezinu jer jos uvijek u BiH nisu definisani uslovi i neophodne subvencije za proizvodnju biogoriva, sto
pokazuje i stanje na terenu gdje nemamo nijednog ozbiljnijeg proizvodaca biogoriva. Tek kad se ova oblast uredi
odgovarajucim pravilnicima i definisu povlastice, kako poreske tako i subvencije, moci ce se pomocu ovog
simulacionog modela napraviti prava procjena ekonomske isplativosti.
Tabela 17. Analiza profitabilnosti v
Table 17. Profitability analysis v
B
1
Biodizel 22+6708+ kgfh
B
2
1
) 1,32 $
D Prodajna cijena
D
1
Biodizel 1,50
D
2
Glicerol 0,33
E Prihod od prodaje
E
1
Biodizel 33701000
E
2
Glicerin 856000
E
3
Ukupno 3+557000
F Godisnji operativni troskovi 296+6000
G Bruto dobit (E
3
-F) +911000
! Stopa dobiti {GJE
3
) 14,21%
K Period povrata investicije {AJH) 4,09 god.
ZAKLJUCAK
Racunarski model postrojenja za proizvodnju biodizela je dizajniran da se pomocu njega procijeni i cijena investicije i
troskovi proizvodnje biodizela iz sojinog ulja koristeci tekuce najpovoljnije cijene za reagense, opremu, radnu snagu i
energente. Nije mu namjena da zamijeni detaljnu inzenjersku analizu koja je potrebna za donosenje konacne odluke
projektovanja i izgradnje takve fabrike, nego je namjenjen da bude alat za procjenu investicije i procesnih troskova.
Ekonomska analiza postrojenja je bazirana na pretpostavljenom teoretskom kapacitetu postrojenja od +0000
tonafgodisnje, tj. za 330 radnih dana ili 7920 sati rada u projektovanom kapacitetu uz desetogodisnji period otplate.
Preliminarna procjena kostanja opreme sa njenom instalacijom iznosi 10.013.000,00 .
Godisnji proizvodni troskovi postrojenja sa cijenama prilagodenim nasem trzistu iznose +2.035.000,00 racunato na
100-tno iskoriscenje kapaciteta, odnosno 29.622.000,00 za 66-tno iskoriscenje kapaciteta.
Trenutnom stanju u BiH najvise odgovara varijanta !!! i eventualno varijanta !! zavisno o realizovanom kapacitetu
proizvodnje. Njegova analiza kalkulise cijenu proizvodnje biodizela od 1,30fkg (1,60KNfL), odnosno 1,15fkg
(1,+1KNfL). Analiza profitabinosti !!! pokazuje minimalnu isplativost takvog postrojenja sa periodom povrata investicije
od 8,85 godina u odnosu na desetogodisnji period amortizacije, ili 5,26 godina za analizu profitabilnosti varijante !!.
Neujednacenost pristupa i trenutnih cijena cesto dovodi do razlicitih zakljucaka pa rezultate brojnih studija treba
uzimati sa duznim oprezom, a ekonomika proizvodnje mora voditi racuna o svim mogucim parametrima koji uticu na
cijenu proizvoda. Ova znacajna cjenovna razlika kao i doprinos cijene sirovine cijeni biodizela istice potrebu za
pronalazenjem jeftinijih alternativa biljnim uljima, sto moze poboljsati ekonomsku odrzivost proizvodnje biodizela.
Ekonomska analiza ukljucuje regeneraciju nusproizvoda glicerola, generisanog tokom proizvodnje biodizela i njegovu
prodaju na trzistu glicerola kao 80 (mas.) vodenog rastvora, sto rezultuje smanjenjem troskova proizvodnje za 6.
Preciscavanje do veceg stepena cistoce u sklopu pogona za proizvodnju biodizela bilo bi ekonomski neisplativo. Kako
ce u buducnosti rasti proizvodnja biodizela, za ocekivati je da ga prati i rast u zalihama glicerola, sto ce sniziti njegovu
trzisnu vrijednost.

++
Cijena sirovine cini najvecu komponentu svih troskova proizvodnje i ucestvuje sa 88 svih proizvodnih troskova.
Postrojenje je projektovano za nesmetan 25-dnevni rad sto ima za posljedicu da cijena rezervoara ucestvuje skoro u
trecini ukupnih troskova procesne opreme. Znacajne ustede bi se pojavile pri smanjenju kapaciteta skladista u slucaju
da se postrojenje locira uz postrojenje za proizvodnju ulja, trenutnu otpremu putem zeljeznice ili projektovanjem
manjih kapaciteta zadrzavanja sirovine i gotovih proizvoda.
Upotreba centrifuga (35 od vrijednosti postrojenja) je skupa, ali njihova uloga sa aspekta kvaliteta proizvoda je
korisna i neosporna.
varijante !v i v predvidaju povoljniju klimu za proizvodace biogoriva bilo da ce doci do porasta cijene petrodizela,
smanjenja cijene ulja ili uvodenje drzavnih subvencija pa su rezultati analize profitabilnosti mnogo povoljniji i
rezultiraju periodom povrata investicije od 2,58 odnosno +,09 godina.

Literatura
1. Bugarski B., "Projektovanje procesa i uredaja u biotehnologiji i biohemijskom inzenjerstvu", Akademska misao,
Beograd, 2005; pp 100-102.
2. Nandic J., Nandic L., Projektovanje uredaja i postupaka u hemijskoj industriji, Tehnoloski fakultet, Banja Luka,
2001; pp 1+3-1++.
3. Bender N., Economic feasibility review for community-scale farmer cooperatives for biodiesel, Bioresour. Technol.
70, 81-87, 1999.;
+. Canakci N., van Gerpen J., Biodiesel production from oils and fats with high free fatty acids, Trans. ASAE, ++, 1
+29 (2001)
5. Demirbas A., Biodiesel fuels from vegetable oils via catalytic and non catalytic supercritical alcohol
transesterifications and other methods: a survey, Energy Conv.Nanag., ++, 2093 (2003);
6. Diasakou N., Louloudi A., Papayannakos N., Kinetics of non-catalytic transesterification of soybean oil, Fuel, 77,
1297 (1998);

ECONOMIC ANALYSIS OF BIODIESEL PRODUCTION FACILITY
B. Nalinovic, N. Naksimovic, J. Nandic,

Tehnoloski fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci
The paper offers an economic analysis of biodiesel production facility for the territory of Bosnia and Herzegovina, by
using a process simulation. Crude, degummed soybean oil was specified as the feedstock. Annual production capacity
of the plant was set at +0000 tons of biodiesel fuel. The major process operations in the plant were continuous-
process vegetable oil transesterification, and ester and glycerol recovery. The economic analysis was performed by
using a contemporary process simulation software, and current reagent, equipment, energy and supply costs,
following current production practices. The analysis includes the state of commodities prices and energy prices in the
market of Bosnia and Herzegovina for the period January-February 2010, and provides an analysis of several different
variants that predict an increase of prices of fossil fuels, the introduction of incentives (tax incentives) etc. The plant
is designed for uninterrupted 25-day mode with the result that the price of the tank involved in almost one third of the
total cost of processing equipment. Significant cost savings would appear to reduce the storage capacity in case the
plant locates nearby the plant to produce oil, or the design of smaller holding capacity of raw materials and finished
products. The use of centrifuges (35 of the plant total cost) is expensive, but their role in terms of product quality is
valuable and undisputed. variations !v and v provide a more favorable environment for producers of bio fuels
(increase of prices of diesel, reduction of crude oil prices or the introduction of state subsidies) and the results of the
analysis of profitability and result in more favorable payback period of 2.58 and +.09 years.
Keywords: Biodiesel, soybean oil, economic analysis, cost estimate, production costs.
Rad primljen: 11.0+. 2011.

Glasnik hemicara,tehnologa i ekologa Republike Srpske, 5(2011) +5-+9

+5
PROMJENE HEMIJSKOG SASTAVA I MIKROBILOSKI STATUS
FERMENTISANE KOBASICE {CAJNA KOBASICA) TOKOM ZRENJA
S. Nandic
, A. Davidovic, Lj. Topalic-Trivunovic, B. Topic, A. Savic, S. Natos, S. Stojkovic, G. vucic

Tehnoloski fakultet Banja Luka, Univerzitet u Banjoj Luci

!SSN 18+0-05+X UDC 637.523.07
Naucni rad
U cilju pracenja slozenih fizicko-hemijskih, mikrobioloskih i biohemijskih promjena tokom zrenja fermentisanih kobasica
(cajna kobasica), u ovom radu su izvrsena ispitivanja hemijskog i mikrobioloskog sastava nadjeva neposredno nakon
punjenja u omotac, nakon desetog dana kao i po zavrsetku fermentacije (dvadesetog dana). Fizicko-hemijske analize
proizvoda pokazuju sljedece rezultate: smanjenje pH vrijednosti (sa 6,2 na 5,3), smanjenje sadrzaja vode (sa +6,9
na 25,8) i porast sadrzaja masti (sa 3+ na +8,9), proteina (sa 13,2 na 20,+) i soli (sa 2,8 na +,8) usljed
procesa isusivanja. Nikrobioloske analize obuhvatale su i patogene i trulezne mikroorganizme, kao i bakterije mlijecne
kiseline (BNK). !spitivanje nadjeva tokom fermentacije dalo je pozitivne rezultate na prisustvo patogenih vrsta
(Salmonella i Proteus), dok je gotov proizvod zadovoljio mikrobioloske uslove predvidene Pravilnikom za ovu vrstu
proizvoda. Ukupan broj mlijecno-kiselinskih bakterija je porastao u prvoj fazi fermentacije sa 1,6x10
+
na +,+x10
6
. U
drugoj, zavrsnoj fazi fermentacije, doslo je do smanjenja ukupnog broja ovih mikroorganizama (3,+x10
5
).
Kljucne rijeci: fermentisane kobasice (cajna kobasica), fermentacija, BNK
UVOD
Poznavanje osobina trajnih kobasica, posebno proizvedenih na odredenom regionu, predmet je sve veceg
interesovanja. S ciljem da se opisu tipicne karakteristike proizvoda, cajne kobasice, u literaturi se mogu naci podaci o
hemijskim, fizickim, mikrobioloskim i organoleptickim analizama na tradicionalnim grckim [1|, spanskim [2|,
sicilijanskoj salami [3| i drugim trajnim kobasicama. Nedutim, nema puno podataka o fizicko-hemijskim osobinama i
mikrobioloskom statusu za cajnu kobasicu, koja se proizvodi u industrijskim uslovima banjaluckog regiona. !z tog
razloga zadatak ovog rada je bio da se ispitaju promjene hemijskog sastava i mikrobioloski status za ovu vrstu
proizvoda u toku procesa zrenja.
Fermentisane kobasice spadaju u grupu trajnih kobasica, izradenih od kvalitetnog svinjskog i govedeg mesa, kod kojih
se kao metode konzervisanja primjenjuju susenje i dimljenje, cime se dobija proizvod dobre odrzivosti. Razlicite regije
svijeta prepoznatljive su po tipicnim fermentisanim kobasicama, koje pored tehnoloskih specificnosti imaju i
prepoznatljiva senzorna svojstva [1, 2, 3|.
Fermentacija predstavlja mikrobioloski proces razlaganja secera do organskih kiselina. Za zrenje kobasica vazne su
posebno mlijecnokiselinske bakterije Lactobacillus, Pediococcus i Streptococcus, kao i kvasci, koji se prirodno nalaze u
mesu ili se dodaju kobasicama kao starter kulture [+, 5|. Primjenom mikrobioloskih starter kultura ucinjen je veliki
korak prema ubrzanju proizvodnog procesa, unaprijedenju kvaliteta, odnosno ujednacavanju senzornih svojstava
proizvoda [6|.
Fizicko-hemijske i mikrobioloske analize fermentisanih kobasica u toku zrenja izvrsene su na uzorku cajne kobasice
proizvedene u industrijskim uslovima u banjaluckom regionu. Uzorci za analizu su uzorkovani neposredno nakon
punjenja kobasice u omotac (uzorak !), nakon desetog dana (uzorak !!), kao i po zavrsetku zrenja (dvadesetog dana)
(uzorak !!!).
Uzorkovanje u proizvodnom pogonu vrseno je metodom slucajnog izbora. Uzorci za analizu cuvani su u frizideru na
temperaturi ++
0
C. Neposredno prije mikrobioloske analize na propisan nacin sa uzorka je, u sterilnim uslovima,
uklonjen omotac i obavljena homogenizacija uzorka. Za hemijsku analizu uzorak je pripremljen usitnjavanjem i
homogenizovanjem 100 g sredisnjeg dijela kobasice.

Korespodentni autor: Snjezana Nandic, Univerzitet u Banjaluci, Tehnoloski fakultet, v.S.Stepanovica 73, 78 000
Banjaluka, BiH, e-mail: msneza2002@yahoo.com
S. Nandic i sar.: PRONJENE HEN!JSKOG SASTAvA ! N!KROB!LOSK! STATUS FERNENT!SANE KOBAS!CE ...

+6
U fizicko-hemijskoj analizi odreden je osnovni hemijski sastav, voda (JUS !SO 1++2), pepeo (JUS !SO 936), mast (JUS
!SO 1++3), azot (JUS !SO 937) i izracunata kolicina bjelancevina, nitriti (JUS !SO 2918), natrijum hlorid po Nohr-u i pH
vrijednost (pH Neter, HANNA, pH 211).
U okviru mikrobioloskog ispitivanja, osim parametara utvrdenih Pravilnikom o uslovima u pogledu mikrobioloske
ispravnosti kojima moraju odgovarati zivotne nemirnice u prometu [21| odredivani su: ukupan broj bakterija (UBB),
ukupan broj Lactobacillus vrsta, prisustvo patogenih vrsta (Escherichia coli, Proteus vrste , koagulaza (+) stafilokoka,
sulfitoredukujuce klostridije i Salmonella vrste) prema metodama za obavljanje mikrobioloskih analiza i superanaliza
zivotnih namirnica [7|. Svi uzorci su radeni u vise ponavljanja.
U tabeli 1 prikazani su rezultati hemijske analize uzoraka cajne kobasice nakon punjenja nadjeva u kolagene omotace
(0 dan, uzorak !), nakon desetog dana zrenja (uzorka !!) i na kraju zavrsetka zrenja (dvadeseti dan, uzorak !!!).
Pocetna pH vrijednost u ispitivanom uzorku ! je 6,2. Govede meso koristeno za proizvodnju fermentisanih kobasica
ima pH vrijednost u intervalu 5,+ do 5,8, dok svinjsko ima nesto visi pH, oko 6. Nesto vise pocetne pH vrijednosi
uslovljene su sastavom nadjeva, pri cemu masti i vezivno tkivo povecavaju pH vrijednost [8|. U proizvodnji ove vrste
kobasice nije dodavan glukono-delta-lakton, te tako nije doslo do znacajnog opadanja pH vrijednosti [9|. Krajnje
vrijednosti pH ispitivanih uzoraka (5,3) tipicne su za ovu vrstu proizvoda, uz dodatak starter kultura, slicne su
vrijednostima koje navode drugi autori [10|.
vrijednost pH je od posebnog znacaja za boju, cvrstocu i aromu fermentisanih kobasica. Karakteristicna boja
fermentisanih kobasica formira se za vrijeme zrenja pri nizoj pH vrijednosti, a na boju povrsine uticu duzina i intezitet
dimljenja i susenja [11, 12|.
Tabela 1. - Rezultati hemijske anlize cajne kobasice tokom zrenja (XSD)
Table 1. - Results of chemical analysis of fermented dry sausage(,Cajna) during ripening (XSD)
vrijeme zrenja (dani)
Ripening time (days)
Parametri
Parameters
0 (Uzorak !)
0 (Sample !)

10 (Uzorak !!)
10 (Sample !!)
20 (Uzorak!!!)
20 (Sample !!!)
pH 6,20,00 5,30,02 5,30,0+
voda () f Water () +6,90,36 38,50,30 25,80,15
So () f Salt () 2,80,03 +,20,05 +,80,03
Proteini () fProteins () 13,20,12 1+,80,15 20,+0,07
Nast () f Fat () 3+,10,35 38,80,25 +6,90,20
Nitriti (mgfkg) f Nitrites (mgfkg) 89,+1,70 6,+0,07 3,10,0+
Sadrzaj vode u cajnoj kobasici neposredno nakon punjenja u ovitak odgovara ocekivanim vrijednostima, s tim da
vrijednost od +6,9 vode ukazuje da je meso, upotrebljeno za proizvodnju ovih kobasica, ili dodano u kolicini od 60
do 70, ili se radi o misicnom tkivu koje ima visoki sadrzaj masti [13|.
Sadrzaj vode tokom zrenja smanjivao se kontinuirano (od +6,9 na 25,8) u saglasnost sa porastom koncentracije
soli u nadjevu (od 2,8 do +,8) i dobijene vrijednosti u finalnom proizvodu odgovaraju odredbama vazeceg
Pravilnika o kvalitetu proizvoda od mesa [1+|, prema kojem proizvodi u grupi trajnih kobasica ne smiju da sadrze vise
od 30 vode. Kao posljedica gubitka vode dolazi do smanjenja mase kobasice u toku zrenja koje u ispitivanom uzorku
iznosi 28,+.
Na osnovu ispitivanja hemijskog sastava cajne kobasice tokom fermentacije i susenja (Tabela 1) moze se zakljuciti da
ove kobasice odlikuje visok sadrzaj proteina (20,+) i masti (+6,9). vukovic i sar. (2009) [13| za konvencionalno
fermentisane kobasice utvrdili su da, zavisno od susenja, sadrze 18-20 proteina i +2-++ masti, pa je kod njih
sadrzaj masti vise od dva puta veci od sadrzaja proteina, slicno kao i u ovim ispitivanjima. Nepovoljan odnos uslovljen
je upotrebom pretezno svinjskog i govedeg mesa druge kategorije, dok bi ucesce mesa prve kategorije znatno
poboljsalo ovaj odnos sadrzaja proteina i masti, a samim tim i kvalitet finalnog proizvoda. Sadrzaj proteina u uzorku
nakon zavrsenog zrenja iznosi 20,+, a prema Pravilniku o kvalitetu i drugim zahtijevima za proizvode od mesa, Sl.list
SCG, br. 33f200+ [15| minimalni sadrzaj proteina iznosi 16, dok Pravilnikom o kvalitetu proizvoda od mesa [1+| ova
vrijednost nije definisana.
Analizom uzorka ! utvrden je sadrzaj nitrita u kolicini od 89,+ mgfkg nadjeva. Pravilnikom za ovu vrstu proizvoda [1+|
propisana je maksimalna kolicina nitrita i ona iznosi 20 mg NaNO
2
u 100 g proizvoda. !ako nadjev nije imao formiranu
crvenu boju, kolicina nitrita je mnogo manja od maksimalno dozvoljene. U tehnologiji prerade mesa nitriti se dodaju u
kolicini izmedu 100 i 200 mgfkg, cesto i manje, jer je za formiranje boje salamurenog mesa dovoljna tehnoloska doza
nitrita koja, prema literaturnim podacima, iznosi 30 do 50 mgfkg [8|. Sadrzaj nitrita u ispitivanom uzorku nakon deset
dana fermentacije naglo je opao na 6,+ mgfkg, sto se moze pripisati njihovoj reaktivnosti sa drugim sastojcima mesa i
nestabilnosti. Po zavrsetku zrenja sadrzaj nitrita u uzorku !!! iznosi 3,1 mgfkg (Tabela 1). Nitriti imaju izuzetan znacaj

+7
u proizvodima od mesa obzirom da inhibiraju rast nekih patogenih bakterija (Clostridium botulinum i Staphylococcus
aureus), stabilizuju boju proizvoda, ucestvuju u formiranju arome i sprjecavaju oksidaciju lipida [16|.
Fermentisane kobasice su, tehnoloski gledano, rezultat slozenih promjena, koje nastaju interakcijom dvaju bioloskih
sistema: animalnih tkiva i bakterija. Prema tome, radi se specificnim postmortalnim promjenama strukture i hemijskog
sastava misicnog, masnog i drugih tkiva koji ulaze u nadjev kobasica, kao i vrlo dinamicnim promjenama, koje
uzrokuje spontana ili dodata flora sa svojom raznolikoscu i posljedicama koje iz njih proisticu.
Stepen i intezitet ovih slozenih promjena, te i njihova uzajamna dejstva variraju u zavisnosti od niza faktora. Zadatak
je tehnologije dovesti u harmonican i pozeljan sklad ne samo brzinu i karakter pojedinacnih reakcija i procesa koji se
spontano ili dejstvom bakterija odvijaju u mesu vec postici i takav nivo njihovih uzajamnih interakcija koji ce
obezbjediti pozeljne karakteristike finalnog proizvoda [17,18|.
U tabeli 2. prikazani su rezultati mikrobioloskog ispitivanja cajne kobasice neposredno nakon punjenja, nakon desetog
dana zrenja i po zavrsetku zrenja. !z dobijenih rezultata vidljivo je da se broj utvrdenih mikroorganizama, u uzorku ! i
!!, povecava tokom prvih deset dana zrenja. To se odnosi na ukupan broj bakterija (sa 910
+
cfufg

na 210
6
cfufg) i
bakterije mlijecne kiseline (Lactobacillus)(sa 1,610
+
cfufg na +,+10
6
cfufg), sto je posljedica bogatstva hranljive
podloge i jos uvijek prisutnih mikroaerofilnih uslova [19|.
Tabela 2. Rezultati mikrobioloske analize cajne kobasice neposredno nakon punjenja (uzorak !), nakon desetog dana
(uzorak !!) i po zavrsetku zrenja (uzorak !!!)
Table 2. Results of microbial analysisf of fermented dry sausage(,Cajna) at the begining (Sample !), after the tenth
day (Sample !!) and at the end of the process (Sample !!!)
vrijeme fermentacije(dani) f
Time of fermentation (days) Nikroorganizmi f
Nicroorganisms 0 (Uzorak !)
0 (Sample !)
10 (Uzorak !!)
10 (Sample !!)
20 (Uzorak !!!)
20 (Sample !!!)
Ukupan broj bakterija, cfufg f
Total number of bacteria, cfufg
910
+
210
6
7,310
5
Laktobacillus bakterije,cfufg
Lactobacillus bacteria, cfufg
1,610
+
+,+10
6
3,310
5
Escherchia coli f 0,1 g neg. neg. neg.
Proteus vrste f 0,1 g
Proteus typef 0,1 g
neg. +- neg.
Koagulaza (+) stafilokoke f0,1 g
Coagulase- positive Staphylococci f0,1 g
+ neg. neg.
Sulfit-redukujuce klostridijef 0,1 g
Sulphite- reducing Clostridiaf 0,1 g
neg. neg. neg.
Samonella vrste f 25g
Salmonella type f 25 g
+ + neg.
Rezultati ispitivanja prisustva patogenih vrsta u cajnoj kobasici tokom zrenja bili su negativni na prisustvo bakterija
E.coli i Proteus vrsta, kao i na prisustvo sulfitoredukujucih klostridija, dok je potvrdeno prisustvo koagulaza pozitivnih
stafilokoka i Salmonella vrsta u pocetnoj fazi (uzorak !). Kontaminacija nadjeva patogenim vrstama dovodi se u vezu
sa higijenskom ispravnosti sirovina [19,20|.
Uslovima u toku zrenja nastoji se favorizovati razvoj starter kultura, stvarajuci optimalne uslove za njihov razvoj,
razmnozavanje i fermentitativnu aktivnost. Razvoj laktobacila, pad pH vrijednosti i dodani nitriti imali su inhibirajuci
uticaj na kagulaza pozitivne stafilokoke, nakon desetog dana zrenja u uzorku !!, dok su Salmonella vrste prezivjele, a
pored njih varijabilan rezultat dobijen je i za prisustvo Proteus vrsta.
Rezultati mikrobioloskih ispitivanja po zavrsetku zrenja (uzorka !!!) pokazuju da je ukupan broj bakterija opao na
7,310
5
cfufg, dok je broj prisutnih Lactobacillus vrsta iznosi 3,310
5
cfufg, sto je u saglasnost sa istrazivanjima
drugih autora [10,17|. Po zavrsetku zrenja nije utvrdeno prisustvo patogenih bakterija. Konacni proizvod sadrzavao je
prihvatljiv broj mikroorganizama po vazecem Pravilniku [21|. Lopez i sar. (2000) [22| u mediteranskom tipu
fermentisanih kobasica utvdili su prisustvo enterobakterija, koliformnih bakterija, E.coli, enterobakterija i
sulfitoredukujucih bakterija, te L.monocytogenes i Salmonella spp tokom zrenja, dok je gotov proizvod bio
mikrobioloski ispravan. Nnogi autori utvrdili su u nadjevu fermentisanih kobasica stafilokoke u visokom procentu [23,
2+, 25|.
S. Nandic i sar.: PRONJENE HEN!JSKOG SASTAvA ! N!KROB!LOSK! STATUS FERNENT!SANE KOBAS!CE ...

+8
Sastav i mikroflora karakteristican je za svaki tip ili vrstu fermentisanih kobasica sto je uslovljeno higijenskim
kvalitetom upotrebljene sirovine i dodataka, tehnoloskim postupcima te mikroklimatskim uslovima zrenja.
ZAKLJUCAK
Na osnovu rezultata dobijenih ispitivanjem hemijskog i mikrobioloskog sastava uzoraka cajne kobasice, proizvedene u
industrijskim uslovima u banjaluckom regionu, neposredno nakon punjenja u omotac, nakon desetog dana kao i po
zavrsetku zrenja i diskusije tih rezultata moze se zakljuciti sljedece:
da su tehnoloski parametri: izbor sirovine za pravljenje nadjeva, metode obrade nadjeva i uslovi fermentacije
kontinuirano kontrolisani i utvrdeno je da konacni proizvod, u pogledu hemijskog sastava, zadovoljio odredbe
vazeceg Pravilnika o kvalitetu proizvoda od mesa (Sl.list SFRJ br.29f7+) i Pravilniku o kvalitetu i drugim
zahtijevima za proizvode od mesa (Sl.list SCG, br. 33f200+), koji je usaglasen sa standardima Evropske Unije.
da su dobijene prosjecne vrijednosti hemijskog sastava utvrdene u ovom ispitivanju slicne sastavu u istim
proizvodima utvrdenim u drugim zemljama.
Na osnovu rezultata analize mikrobioloske ispravnosti cajne kobasice vidi se da je gotov proizvod ispravan,
sto ukazuje da se tehnoloski proces proizvodnje odvija prema tacno propisanim procedurama, kao i na
mikrobiolosku ispravnost svih komponenti koje ulaze u proces proizvodnje.

Literatura
1. Ambrosiadis J., Soultos N., Abrahim A., Bloukas J.G., Physicochemical, microbiological and sensory attributes
for characterization oh Greek traditional sausages, Neat science 66, (200+) 279-287.
2. Prez-Alvarez J., Sayas Barbera N.A., Fernandez-Lpez J., Aranda-Cataliav., Physicochemical characteriscts
of Spanish-type dry-cured sausage, Food Research !nternational 32, (1999) 599-607.
3. Noretti v.N., Nadonia G, Diaferia C., Nentasti T., Paleari N.A., Panseri S., Pirone G., Gandini G., Chemical
and microbiological parameters and sensory attributes of a typical Sicilian salami ripened in different
conditions, Neat Science 66, (200+) 8+5-85+.
+. Zdolec N., Hadziosmanovic N., Kozacinski L., Cvrtila Fleck Z., Filipovic !., Leskovar K., Popelka P., Narcincak
S., Poboljsanje sigurnosti i kakvoce tradicionalnih fermentiranih kobasica, Neso X, 3, (2008) 203-206.
5. Comi G., Urso, R., !acumin, L., Rantsiou, K., Cattaneo, P., Cantoni, C., Cocolin, L., Characterisation oh
naturally fermented produced in the North East of !taly. Neat Sci. 69, (2005) 381-392.
6. Obradovic D., veskovic-Noracanin, S., Funkcionalne fermentisane kobasice - sadasnje stanje i perspektive,
Tehnologija mesa 4S (1-2,) (2007) 93-98.
7. Pravilnik o metodama vrsenja mikrobioloskih analiza i superanaliza zivotnih namirnica, Sl. list SFRJ broj 25f80
8. vukovic !., Osnove tehnologije mesa, veterinarska komora Srbije, Beograd (2006)
9. Stamenkovic T., Devic, B., urkovic, A., Hromis, A., vlaisavljevic N., Uticaj glukonodeltalaktona na pH i
senzorna svojstva cajnih kobasica, Tehnologija mesa, 5 (1990) 177-183.
10. Zdolec N., Hadziosmanovic N., Kozacinski L., Cvrtila Z., Filipovic !., Leskovar K., vragovic N., Budimir D.,
Fermentisane kobasice proizvedene u domacinstvu-mikrobioloska kakvoca, Neso IX, (2007) 318-32+.
11. Yildiz-Turp G., Serdaroglu N., Effect of replacing beef fat with hazelnut oil on quality characteristics of sucuk-
A Turkish fermented sausage, Neat Science 7S (2008) ++7-5+5.
12. vasilev D., vukovic !., Tomovic v.,Jokanovic N., vasiljevic N., Nilanovic-Stevanovic N., Tubic N., vaznije
fizicke, fizicko-hemijske i senzorske osobine kvaliteta funkcionalnih fermentisanih kobasica, Tehnologija mesa
50 (5-6) (2009) 3+2-350.
13. vukovic !., Saicic, S., vasilev D., vasiljevic N., Nilanovic-Stevanovic N., Neki parametri kvaliteta i nutritivna
vrednost funkcionalnih fermentisanih kobasica, Tehnologija mesa 50 (1-2) (2009) 68-7+.
1+. Pravilnika o kvalitetu proizvoda od mesa, Sl.list SFRJ br. 29f7+
15. Pravilniku o kvalitetu i drugim zahtijevima za proizvode od mesa, Sl.list SCG, br. 33f200+
16. Prica N., Petrovic J., Rackov O., Sadrzaj nitrita i ukupnog fosfora u proizvodima od mesa razlicitih proizvodaca
sa teritorije Juznobackok i Sremskog okruga tokom 2006.godine, Tehnologija mesa, 4S (5-6) (2007) 225-229.
17. Susic N., Nikroflora fermentovanih kobasica i njen znacaj, Tehnologija mesa 1 (1992) 23-27.
18. Gasparik-Reichardt J., Tth Sz., Cocolin L., Comi G., Drosinos E., Cvrtila Z., Kozacinski L., Smajlovic A., Saocic
S., Borovic B., Technological, physicochemical and micribiological characteristics of traditionaly fermented
sausage in Nediterranean and central European countries, Tehnologioja mesa, 46(3-+) (2005) 1+3-153.
19. Kozacinski L., Hadziosmanovic N., Cvrtila Fleck Z., Zdolec N., Filipovic !., Kozaciski Z., Kakvoca trajnih
kobasica i cesnjovki iz individualnih domacinstava, Neso X, (2008) +5-52.
20. Pellicer K., Copes J., Nalvestiti L., Lanfranchi N.,Stanchi N., Echeverria G., Nosetto E., !solation and
identification of Listeria monocytogenes and Listeria spp. in dry sausage obtained in markets in the city of La
Plata, Argentina, Rev.Ergent Nicrobiology, 34(+) (2002) 219-21.
21. Pravilnik o uslovima u pogledu mikrobioloske ispravnosti kojima moraju odgovarati zivotne namirnice u
prometu, Sl. list SFRJ, br +5f83
22. Lopez N. C., Nedina L.N., Huerta R., Jordano R., Occurence and contaminant biota in different european dry
sausage, Food Nicrobiolology, 19 (2001) ++1-++9.

+9
23. Comi G., Citterio B., Nanzano N., Cantoni C., De Bertoldi N., Evaluation and characterisation oh
Nicrococcaceae strains in !talian dry sausages, Fleishwwirtschaft 72 (12) (1992) 1679-1683.
2+. Samelis J., Netaxoppoulos J., vlassi N., Pappa A., Stability and safety of traditional Greek salami - a
microbiological ecology study, !nt. J. Food Nicrobiology, 44 )1-2) (1998) 69-82.
25. Garcia-varona N., Santos E.N., Jaime !., Rovira J., Characterisation of Nicrococcaceae isolated from different
varieties of corizo, !nternational Journal Food Nicrobiology , 54 (2000) 189-195.

CHEMICAL CONTENT CHANGES AND MICROBILOGICAL STATUS OF
FERMENTATED DRY SAUSAGES {CAJNA") DURING RIPENING
S. Nandic, A. Davidovic, Lj. Topalic-Trivunovic, B. Topic, A. Savic, S. Natos, S. Stojkovic, G. vucic
Tehnoloski fakultet Banja Luka, Univerzitet u Banjoj Luci
!n order to estimate complex physical-chemical, microbiological and biochemical changes of fermentated sausages
(cajna sausage) during their fermentation, the chemical and microbiological composition of the sausage filling were
analyzed at the beginning, after the tenth day and at the end (twentieth day) of the process. The obtained results
showed a decrease in pH value (from 6,2 to 5,3) and water content (from +6,9 to 25,8) and increase in fat
content (from 3+ to +8,9), proteins (from 13,2 to 20,+) and salt (from 2,8 to +,8) due to the drying of
sausages. Nicrobial analyses included both pathogenic and decay microorganisms and lactic acid bacteria (LAB). The
estimation during fermentation process yielded positive results for the presence of the presence of some pathogenic
species (Salmonella and Proteus), while the final product (fermented sausages) satisfied the requirements provided
for microbiological regulations for this type of meat products. The total number of lactic acid bacteria grew in the first
stage of fermentation from 1.6x10
+
to +,+x10
6
. !n the second, final stage of fermentation, total number of LAB
decreased to 3,+x10
5
. Based on the results of microbiological analysis of fermentated dry sausages (cajna) can be
concluded that the final product is correct, which indicates that the technological process of production takes place
according to prescribed procedures, as well as the microbiological quality of all components included in the production
process.
Key words: fermentated dry sausages (cajna), fermentation, LAB



51
DETERMINATION OF THE NICKEL CONTENT IN THE KIDNEY FROM
PIGS PRODUCED IN VOJVODINA
v. N. Tomovic
1
, Lj. S. Petrovic
1
, N. S. Tomovic
2
, Z. S. Kevresan
3
, N. R. Dzinic
1
, N. R. Jokanovic
1
1
Faculty of Technology, University of Novi Sad,
2
Technical Scool "Pavle Savic", Novi Sad
3
!nstitute for Food Technology, University of Novi Sad

!SSN 18+0-05+X UDC 619:615.371(+97.113)
Strucni rad
The content of nickel was investigated in the kidneys of sixty-nine pigs from ten different genetic lines, produced in
vojvodina. Nickel was determined by the flame atomic absorption spectrometry after mineralization by dry ashing. The
difference in the nickel content among different genetic lines of pigs was not significant (P > 0.05) in the analyzed
kidney tissues. Nickel levels ranged from 13.69 to 100.79 gf100g, with a general average of +8.88 gf100g. The
average level of nickel was found to be higher than the levels observed in kidneys of pigs in some developed countries.
Key words: nickel, kidneys, pigs.
INTRODUCTION
Neat quality is the sum of all sensory, nutritive, hygienic-toxicological and technological factors of meat. The nutritive
factors of meat quality comprise proteins and their composition, fats and their composition, vitamins, minerals,
utilization, digestibility and biological value. The hygienic-toxicological factors of meat quality comprise microorganisms
(bacteria, spores, moulds), shelf life (pH value, redo potential, water activity - a
w
value, temperature of storage),
residues (antibiotics, hormones, other pharmaceuticals) and contaminants (pesticides, mycotoxins, heavy metals,
nuclides) (1, 2, 3).
Red meat (beef, veal, pork and lamb) contains high biological value protein and important micronutrients including
iron, zinc and vitamin B12, all of which are essential for good health throughout life (+, 5, 6, 7). Also, meat contains
useful amounts of copper, magnesium, cobalt, phosphorus, chromium and nickel (7).
Nickel is a silvery-white, hard metal. Although it forms compounds in several oxidation states, the divalent ion seems
to be the most important for both organic and inorganic substances, but the trivalent form may be generated by redox
reactions in the cell (8). Nickel is widely distributed in nature, forming about 0.008 of the earths crust. The core of
the earth contains 8.5 nickel, deep-sea nodules 1.5; meteorites have been found to contain 5-50 nickel (9).
Agricultural soils contain nickel at levels of 3-1000 mgfkg; in 78 forest floor samples from the north-eastern United
States of America, concentrations of 8.5-15 mgfkg were reported (10). The nickel content is enriched in coal and
crude oil. Nickel in coals ranges up to 300 mgfkg; most samples contain less than 100 mgfkg but there is a large
variation by region (11). The nickel content of crude oils is in the range <1-80 mgfkg (10, 12).
!n most food products, the nickel content is less than 0.5 mgfkg fresh weight. Cacao products and nuts may, however,
contain as much as 10 and 3 mgfkg, respectively (9). According to Solomons et al. (13), dry beans, cocoa products,
baking soda, and some nuts contain high levels of nickel (>2.0 gfg); wheat and wheat products, shellfish, processed
meats and many vegetables contain intermediate levels (0.2-2.0 gfg); and whole and dried milk, fresh fruits, meat
and eggs contain low levels of nickel (<0.2 gfg).
Nickel is widely distributed in animal tissues in concentrations generally between 0.01 and 0.2 mgfkg (wet weight)
when dietary nickel is not excessive (<25 mgfkg). Nickel does not accumulate with age in any organ, but, as with
other mineral elements, overcoming homeostatic mechanisms by the addition of soluble nickel salts to drinking water
or diet elevates tissue and blood nickel concentrations. Kidney apparently is the organ most sensitive to an increased
ingestion of nickel (1+).
Nickel concentrations in drinking-water in European countries of 2-13 gflitre have been reported (15).
Nickel is present in a number of enzymes in plants and microorganisms. !n humans, nickel influences iron absorption
and metabolism, and may be an essential component of the haemopoietic process. CONA (Committee on Nedical
Aspects of Food and Nutrition Policy) and FDA (US Food and Drag Administration) were unable to set recommended
amounts for nickel intake. Based on extrapolation from animal data, the hypothetical human requirement for nickel
would be 16 to 25 gf1000 kcal or about 75 g of elemental nickel per day (13). Nickel deficiency has not been
observed in humans (16).

Korespodentni autor: vladimir N. Tomovic, Faculty of Technology, University of Novi Sad, Bulevar cara Lazara 1,
21 000 Novi Sad, Serbia, e-mail: tomovic@uns.ac.rs
v.N. Tomovic i sar.: DETERN!NAT!ON OF THE N!CKEL CONTENT !N THE K!DNEY FRON P!GS PRODUCED .

52
On the other hand, acute nickel exposure is associated with a variety of clinical symptoms and signs which include
gastrointestinal disturbances (nausea, vomiting, abdominal discomfort and diarrhea), visual disturbance (temporary
left homonymous hemianopia), headache, giddiness, wheezing and cough. Approximately 7-10 of the population
(predominately women) are affected by nickel allergic dermatitis. There is evidence suggesting that nickel ingestion
may contribute to the exacerbation of eczema in sensitised individuals (16).
The lowest reported oral dose associated with acute effects in humans was 0.05 mgfkg bw (1.2 mg in a 60 kg adult)
(16). Total diet studies indicate a total average oral intake of 200-300 gfday (10). Early estimates of daily nickel
consumption in the USA ranged from 300 to 600 g (17). Recovery studies indicate an absorption rate of less than
15 from the gastrointestinal tract (18). Dietary intake of nickel in food is not expected to result in harmful effects
(16).
On the basis of the available data from the Statistical Office of the Republic of Serbia, the total consumption of meat in
Serbia is +3 kgfpfyr. Pig meat is the most widely consumed meat in the EU, as well as in Serbia, and the consumption
has been steadily increasing (+). The Autonomous Province of vojvodina (the northern part of the Republic of Serbia)
is a region where the number of animals of the porcine species and the production of pork meat are of high economic
importance. Nost studies have focused on the proximate compositions, vitamins and other essential nutrients. !n the
present investigation we determined the content of nickel in kidney obtained from two pure and eight crossbred pigs
used nowadays in vojvodina for pork production.
MATERIAL AND METHODS
Animals, sampling and preparing
The pigs used in the present study were produced in a pig (cross)breeding programme provided by nucleus and
multiplication farms in vojvodina (GGP-GP traditional pyramid structure of genetic programme) (19). !n this breeding
programme five pig purebreds were used. The Large White (LW) and Landrace (L) were used as female lines and
Duroc (D), Hampshire (H) and Pietrain (P), were used as male lines. An investigation was performed on sixty-nine pigs
(castrates males and females) from ten different genetic lines (two purebred and eight crossbred pigs): [LW, n = 8; L,
n = 7; LWxL, n = 7; LxLW, n = 6; Dx(LWxL), n = 7; Dx(LxLW), n = 6; (DxP)x(LWxL), n = 8; (DxP)x(LxLW), n = 7;
(HxP)x(LWxL), n = 6; (HxP)x(LxLW), n = 7|.
The pigs were fattened at the ten biggest production farms in vojvodina. The pig fattening involved the following
phases: starting period (from 15 to 25 kg), growing period (from 25 to 60 kg) and finishing period (from 60 to 110 kg).
The diets were based on corn and soybean meals, and were formulated to meet the nutrient requirements (20) for the
different growth phases. The finishers were housed in pens with fully slatted floor and 0.80 m
2
space allocation per pig.
Each pen contained 10 animals. The environmental temperature in the building was 22C. All pigs had ad libitum
access to a diet and water.
The pigs were randomly selected at an individual live weight between 95 and 110 kg and about six months old. One
pig from each genetic line was taken at every six mounts from the same farm.
All the pigs were slaughtered in the two biggest vojvodina slaughterhouses according to routine procedure. Carcasses
and offal (kidney) were conventionally chilled for 2+ h in a chiller at 2-+C. The samples for chemical analysis taken
after the homogenization of the whole right kidney were vacuum packaged in polyethylene bags and stored at -+0C
until analysis.
Analytical methods and quality control
The total ash content was determined according to !SO method (21).
The nickel (Ni) content of the kidney was determined after dry ashing mineralization according to the following
procedure (22): a twenty-gram sample was weighed into a porcelain crucible and dried in a laboratory oven at 105C
for 3 h. After drying the sample was charred on a hot plate and then incinerated in a muffle furnace at +50C
overnight (16 h). !f necessary, the ash was bleached with nitric acidfdeionized water (1:2, vfv), evaporated to dryness
and heated in the muffle furnace for 1 h. When a suitable ash was obtained it was moistened with little water, treated
with 10 ml of hydrochloric acidfdeionized water (1:1, vfv) and evaporated to dryness. Finally, the ash was redissolved
with 10 ml of hydrochloric acidfdeionized water (1:9, vfv), transferred into a 25 ml volumetric flask and diluted to
volume with deionized water.
Nickel was measured in the ash solution by flame atomic absorption spectroscopy according to the manufacturers
instructions (23).
A strict analytical quality control programme was employed during the study. The quality control of the analytical
measurements for ash was performed using the following standard reference material (SRN): SNRD 2000 (Natrix
meat reference material, National Food Administration, Uppsala, Sweden). For the determination of the Ni content the
SRN samples were spiked with three different concentrations of this element. The results of the analytical quality
control programme are presented in Table 1. !n every series of samples, 2 blanks and 2 samples of standard reference
material were included.

53
Table 1. The results of the analytical quality control programme (n = 8) used in the determination of the total ash and
nickel in pig kidney
Total ash Ni
Certified concentration (gf100g) 2.65 0.10
Recovery () 100 103.2 5.21
Limit of detection (gf100g) 12.5
All the chemicals used in the sample treatments were of high pure grade (Suprapur, Nerck GmbH, Darmstadt,
Germany) and deionized Nilli-Q water was used throughout. The porcelain crucible and glassware were cleaned prior
to use by soaking overnight in 10 vfv HNO
3
and rinsed with deionized Nilli-Q water. Standard stock solution of
analyzed metal was prepared immediately before use by dilution (with deionized water) of a 1000 mgfl standard
solution.
All analyses were performed in duplicate.
Statistical analysis
All data are presented as mean, standard deviation (SD) and range. The analysis of variance (one-way ANOvA) was
used to test the hypothesis about differences between more mean values. The software package STAT!ST!CA 8.0 was
used (2+) for analysis.
RESULTS AND DISCUSSION
The average content, standard deviation and range for the total ash and Ni in the investigated samples of the kidney
tissue of ten different genetic lines of pigs are presented in tables 2.
Table 2. Total ash and nickel content in the kidney from the pigs in vojvodina
Genetic line of pigs Total ash (gf100g) Ni (gf100g)
LW (n = 8) Nean SD 1.2+ 0.09 +1.29 19.73
Range (1.1+-1.37) (20.00-69.26)
L (n = 7) Nean SD 1.2+ 0.06 63.15 28.65
Range (1.16-1.31) (30.57-96.38)
LWxL (n = 7) Nean SD 1.20 0.06 36.2+ 17.1+
Range (1.11-1.27) (13.69-66.80)
LxLW (n = 6) Nean SD 1.20 0.07 62.75 8.+3
Range (1.1+-1.31) (5+.75-76.5+)
Dx(LWxL) (n = 7) Nean SD 1.21 0.08 +7.+0 17.1+
Range (1.13-1.32) (25.20-76.97)
Dx(LxLW) (n = 6) Nean SD 1.17 0.05 50.51 21.76
Range (1.13-1.2+) (1+.11-71.02)
(DxP)x(LWxL) (n = 8) Nean SD 1.19 0.0+ 31.8+ 26.82
Range (1.12-1.2+) (13.70-85.39)
(DxP)x(LxLW) (n = 7) Nean SD 1.21 0.05 55.75 18.75
Range (1.16-1.28) (3+.16-80.79)
(HxP)x(LWxL) (n = 6) Nean SD 1.18 0.05 57.02 32.38
Range (1.12-1.23) (18.79-100.79)
(HxP)x(LxLW) (n = 7) Nean SD 1.20 0.05 +6.77 26.71
Range (1.15-1.26) (1+.0+-9+.19)
All animals (n = 69) Nean SD 1.20 0.06 +8.88 23.21
Range (1.11-1.37) (13.69-100.79)
The average total ash content in the kidney (Table 2) was 1.20 gf100 g [ranging from 1.11, genetic line of pigs: LWxL,
to 1.37 gf100 g, genetic line of pigs: LW|. The content of the total ash found in the present study did not differ
significantly (F = 0.731; P = 0.678) among kidney tissue belonging to different genetic lines of pigs. The average total
ash values for the kidney in the present study are in agreement with the reported values in the literature (25, 26).
The content of nickel found in this study accounted for only 0.00+ of the total ash of the kidney (Tables 2).
The order of the genetic lines of pigs according to nickel content in the kidney samples (Table 2) in gf100 g was:
(DxP)x(LWxL) < LWxL < LW < (HxP)x(LxLW) < Dx(LWxL) < Dx(LxLW) < < (DxP)x(LxLW) < (HxP)x(LWxL) < LxLW <
L. The content of nickel found in the present study did not differ significantly (F = 1.268; P = 0.279) among the kidney
v.N. Tomovic i sar.: DETERN!NAT!ON OF THE N!CKEL CONTENT !N THE K!DNEY FRON P!GS PRODUCED .

5+
tissue belonging to different genetic lines of pigs (Table 2). On the other hand, animals belonging to the same genetic
line, from the same farm, raised under the same conditions, given the same feed, and slaughtered at the same age
had Ni content in the kidney that could differ up to five times (Tables 2). The lowest, average and highest nickel
content in the kidney was 13.69 (genetic line of pigs: LWxL), +8.88 and 100.79 gf100 g (genetic line of pigs: [(HxP)
x (LWxL)|, respectively. According to Greenfield and Southgate (27), biological material exhibits natural variations
in the amounts of nutrients contained and the limits of natural nutrient variation are not defined. No standards are
defined for Ni levels in any meat or offal type (28, 29).
The nickel levels obtained in kidney in this study were higher than in pig kidney in Denmark: 5.02 gf100g (25), The
Netherlands 0.0+5 mgfkg (30) and Sweden: < 0.015 mgfkg (31). Not much data are available for nickel content of pig
kidney in many countries.
CONCLUSION
The levels of nickel obtained in this study appear somewhat higher than those in pig kidney from developed countries.
The relatively higher and non-uniform nickel levels in vojvodina pig kidney indicates nickel availability in local
agricultural environment.
Acknowledgements
The research was financed by the Ninistry of Science and Technological Development, the Republic of Serbia, project
TR31032.
Also, these results are part of the project No 11+-+51-2091f2011 (!mprovement of meat quality from indigenous and
modern pig breeds produced in vojvodina for the production of traditional dry fermented sausages and dry cured meat
products), which is financially supported by the Provincial Secretariat for Science and Technological Development,
Autonomous Province of vojvodina, Republic of Serbia.
Literatura
1. Hofmann, K., Definition and measurements of meat quality. 36
th
!nternational Congress of Neat Science and
Technology, Havana, Cuba, August 27 - September 1 1990, Proceedings, p.p. 9+1-95+.
2. Honikel, K.O., Biochemical and physical-chemical characteristics of meat quality. Neat Technology, 40, 3-5 (1999)
105-123.
3. Olsson, v., J. Pickova, The influence of production systems on meat quality, with emphasis on pork. Ambio, 34, +-
5 (2005) 338-3+3.
+. Williamson, C.S., R.K. Foster, S.A. Stanner, J.L. Buttriss, Red meat in the diet. Nutrition Bulletin, 30, + (2005)
323-355.
5. Lombardi-Boccia, G., S. Lanzi, A. Aguzzi, Aspects of meat quality: trace elements and B vitamins in raw and
cooked meats. Journal of Food Composition and Analysis, 1S, 1 (2005) 39-+6.
6. NcAfee, A.J., E.N. NcSorley, G.J. Cuskelly, B.W. Noss, J. N.W. Wallace, N.P. Bonham, A.N. Fearon, Red meat
consumption: An overview of the risks and benefits. Neat Science, S4, 1 (2010) 1-13.
7. Higgs, J.D., The changing nature of red meat: 20 years of improving nutritional quality. Trends in Food Science
and Technology, 11, 3 (2000) 85-95.
8. Huang, X., K. Frenkel, C.B. Klein, N. Costa, Nickel induces increased oxidants in intact cultured mammalian cells
as detected by dichlorofluorescein fluorescence. Toxicology and applied pharmacology, 120, 1 (1993) 29-36.
9. Nickel and nickel compounds, in Chromium, nickel and welding, Lyon, !nternational Agency for Research on
Cancer (!ARC Nonographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans, vol. +9) (1990) p.p. 257-++5.
10. Nickel. Geneva, World Health Organization (1991) (Environmental Health Criteria, No.108).
11. Swaine, D.J.: Nickel in coal and fly ash, in Nickel in the environment. Eds. J.O. Nriagu, Wiley, New York (1980)
p.p. 67-92.
12. Nickel, Washington, DC, National Academy of Sciences (1975).
13. Solomons, N.W., F. viteri, T.R. Shuler, F.H. Nielsen, Bioavailability of nickel in man: effects of foods and
chemically-defined dietary constituents on the absorption of inorganic nickel. The Journal of Nutrition, 112, 2
(1982) 39-50.
1+. National Research Council of the National Academes: Nineral Tolerance of Animals, Second revised edition, The
National Academies Press, Washington DC USA (2005) p.p. 276-289.
15. Scheller, R., B. Strahlmann, G. Schwedt, Chemical and technological aspects of food for a diet poor in nickel for
endogenous nickel contact eczema. Hautarzt, 39, (1988) +91-+97 (in German).
16. Nickel, risk assessment. Expert Group on vitamins and Ninerals (EvN). Food Standards Agency, London, United
Kingdom, (2003).
17. Schroeder, H.A., J.J. Balassa, !.H. Tipton, Abnormal trace metals in man: nickel. Journal of Chronic Diseases, 15,
1 (1962) 51-65.
18. Sunderman, F.W. Jr, S.N. Hopfer, K.R. Sweeney, A.H. Narcus, B.N. Nost, J. Creason, Nickel absorption and
kinetics in human volunteers. Proceedings of the Society for Experimental Biology and Nedicine, 191 (1989) 5-11.
19. visscher, P.N., R. Pong-Wong, C.T. Whittemore, C.S. Haley, !mpact of biotechnology on pig (cross) breeding
programmes. Livestock Production Science, 65, 1+ (2000) 57-70.

55
20. National Research Council. Nutrient Requirements of Swine, tenth revised edition. National Academy Press,
Washington, DC (1998).
21. !SO 936:1998, Neat and meat products, Determination of total ash. Switzerland: !nternational Organisation for
Standardisation.
22. Gorsuch, T.T.: The destruction of organic matter (first edition), Pergamon Press Ltd, Oxford - New York -Toronto -
Sydney - Braunschweig (1970).
23. varian Flame atomic absorption spectrometry, Analytical methods, varian Techtron Pty Limited, Nulgvare victoria,
Australia (1989).
2+. StatSoft, !nc. STAT!ST!CA (data analysis software system), version 8.0 (2008). Available at:
http:ffwww.statsoft.comf
25. National Food institute Denmark, Technical University of Denmark (2009). Available at:
http:ffwww.foodcomp.dkfv7ffcdb_grpsearchres.aspNainGrp=07
26. Romans, J.R., C.W., Carlson, W.J., Costello, N.L., Greaser, and K.W. Jones: The meat we eat, !nterstate
publishers, !nc., Danville, !L (199+).
27. Greenfield, H., and D.A.T. Southgate: Food composition data: production, management and use (second
edition), FAO, Rome (2003).
28. Serbian Regulations: Content of Pesticides, Netals, Netalloids, and Other Toxic Substances in Foods, 5 (1992) 67-
85.
29. Commission Regulation (EC) No 1881f2006 of 19 December 2006 setting maximum levels for certain
contaminants in foodstuffs. Official Journal of the European Union, L36+, 5-2+.
30. Ellen, G., J.W. van Loon, K. Tolsma, Copper, chromium, manganese, nickel and zinc in kidneys of cattle, pigs and
sheep and in chicken livers in The Netherlands. Zeitschrift fr Lebensmitteluntersuchung und -Forschung A, 1S9,
6 (1989) 53+-537.
31. Jorhem, L., B. Sundstrm, C. strand, G. Haegglund, The levels of zinc, copper, manganese, selenium, chromium,
nickel, cobalt, and aluminium in the meat, liver and kidney of Swedish pigs and cattle. Zeitschrift fr
Lebensmitteluntersuchung und -Forschung A, 1SS, 1 (1989) 39-++.

ODREIVANJE SADRZAJA NIKLA U BUBREZIMA SVINJA
ODGAJANIH U VOJVODINI
v. N. Tomovic
1
, Lj. S. Petrovic
1
, N. S. Tomovic
2
, Z. S. Kevresan
3
, N. R. Dzinic
1
, N. R. Jokanovic
1
1
Tehnoloski fakultet, Univerzitet u Novom Sadu,
2
Tehnicka skola "Pavle Savic", Novi Sad
3
!nstitut za prehrambene tehnologije, Univerzitet u Novom Sadu
U ovom radu odreden je sadrzaj nikla u bubrezima (n = 69) deset razlicitih genotipova svinja [veliki Jorksir, Landras,
veliki Jorksir x Landras, Landras x veliki Jorksir, Durok x (veliki Jorksir x Landras), Durok x (Landras x veliki Jorksir),
(Durok x Pietren) x (veliki Jorksir x Landras), (Durok x Pietren) x (Landras x veliki Jorksir), (Hempsir x Pietren) x
(veliki Jorksir x Landras), (Hempsir x Pietren) x (Landras x veliki Jorksir)| odgajanih u vojvodini. Prosecna starost
svinja pred klanje bila je oko 6 meseci, dok je prosecna telesna masa bila izmedu 95 i 110 kg. Sadrzaj nikla je odreden
plamenom atomskom apsorpcionom spektrofotometrijom nakon suvog spaljivanja homogenizovanih uzoraka. Redosled
genetopiva svinja prema sadrzaju nikla (u gf100 g) u tkivu bubrega je bio sledeci: (Durok x Pietren) x (veliki Jorksir x
Landras) < veliki Jorksir x Landras < veliki Jorksir < (Hempsir x Pietren) x (Landras x veliki Jorksir) < Durok x (veliki
Jorksir x Landras) < Durok x (Landras x veliki Jorksir) < (Durok x Pietren) x (Landras x veliki Jorksir) < (Hempsir x
Pietren) x (veliki Jorksir x Landras) < Landras x veliki Jorksir < Landras. Sadrzaj nikla u tkivu bubrega nije se znacajno
razlikovao (P > 0.05) izmedu razlicitih genotipova svinja. Utvrdeni sadrzaj nikla bio je u granicama od 13.69 (genotip
svinja: veliki Jorksir x Landras) do 100.79 [genotip svinja: (Hempsir x Pietren) x (veliki Jorksir x Landras)| gf100g, sa
prosecnim sadrzajem od +8.88 gf100g. Prosecni sadrzaj nikla, odreden u ovom ispitivanju, veci je od sadrzaja nikla
koji je u bubrezima svinja utvrden u nekim razvijenim zemljama.
Kljucne reci: nikal, bubrezi, svinje


57
PRIMENA METODE FRAKCIONE EKSTRAKCIJE ZA ODREIVANJE
RAZLICITIH OBLIKA VEZIVANJA URANA U VODI ZA PICE
N. B. Rajkovic
1
, N. D. Stojanovic
2
, D. v. Toskovic
3
, D. D. Stanojevic
3
1
Poljoprivredni fakultet, Zemun,
2
!nstitut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina (!TNNS), Beograd, Srbija,
3
Tehnoloski fakultet, Zvornik, Republika Srpska, Bosna8Hercegovina

!SSN 18+0-05+X UDC 628.1.033:5+3.3
Naucni rad
Tessier je postavio model frakcione ekstrakcije koji polazi od pretpostavke da u cvrstoj supstanci postoje sledece
frakcije metala: vodno-rastvorljivi i razmenljivo adsorbovani metali, cija je kolicina u ovoj frakciji odredena procesima
adsorpcije-desorpcije; specificno adsorbovani i metali vezani za karbonate, ciji sadrzaj u ovoj frakciji zavisi od pH
vrednosti cvrste supstance - sedimenta; metali okludovani na oksidima mangana i gvozda; metali vezani za organsku
materiju; metali strukturno vezani u silikatima, pri cemu ova frakcija predstavlja deo metala koji je u sedimentu
najjace vezan. Netodom frakcione ekstrakcije utvrdeno je da je uran u vodi za pice najvise vezan za potencijalno-
pristupacnu i mobilnu frakciju - okside gvozda i mangana (od 60,60 do 9+,20).
Kljucne reci: kamenac, metoda frakcione ekstrakcije, uran, stroncijum, voda za pice
UVOD
Princip frakcione ekstrakcije iz sedimenta, u slucaju nasih ispitivanja - kamenca, zasniva se na shvatanju da uran moze
da formira sa cvrstom supstancom veze razlicite jacine i da te veze mogu biti postupno raskinute, delovanjem
reagenasa rastuce jacine, pri cemu se pojedinacne faze ekstrakcije definisu na osnovu njihove funkcije ili oblika
vezanosti u toj supstanci (1). Prednost ovog analitickog postupka je u tome sto omogucava istovremeno sagledavanje
razlicitih oblika pojavljivanja urana u sedimentu (cvrstoj supstanci), sto se ne moze postici primenom pojedinacnih
ekstrakcionih metoda.
Tessier (2) je medu prvima postavio sistematizovan model frakcione ekstrakcije, koji polazi od pretpostavke da u
cvrstoj fazi (zemljistu), kao i u sedimentima, shodno njihovoj srodnosti, pod uticajem raznih ekoloskih cinilaca, postoje
sledece frakcije metala:
1. Vodno-rastvorljiv i razmenljivo adsorbovani metali. Kolicina metala u ovoj frakciji odredena je
procesima adsorpcije-desorpcije, shodno Zakonu o delovanju masa (uspostavljanje ravnoteze zemljista (sedimenta) sa
rastvorom izmedu jona razlicitog naelektrisanja);
2. Specificno adsorbovani i metali vezani za karbonate. Sadrzaj metala u ovoj frakciji u velikoj meri
zavisi od pH vrednosti cvrste supstance - sedimenta;
3. Metali okludovani na oksidima mangana i gvozda. Frakcija okludovanih metala nalazi se pod
uticajem promena Eh odnosno termodinamicki je nestabilna i u anaerobnim uslovima;
4. Metali vezani za organsku materiju. Pod oksidacionim uslovima dolazi do pojacane mineralizacije
organske materije, cime dolazi i do oslobadanja rastvornih oblika metala;
5. Metali strukturno vezani u silikatima. Ova frakcija predstavlja onaj deo metala koji je u zemljistu
(sedimentu) najjace vezan i pod uslovima koji normalno vladaju u zemljistu (sedimentu), ne ocekuje se da dode do
njegovog oslobadanja.
Analiticki metod frakcione ekstrakcije ima visestruku primenu: pri proucavanju moguce kontaminacije zemljista teskim
metalima (3,+), zatim pri proucavanju ponasanja metala koji u zemljiste (sediment) dospevaju primenom otpadnih
muljeva (5), pri proucavanju prirodnih formi metala u zemljistu odnosno pri proucavanju njihove mobilnosti i fiksacione
sposobnosti (6) i dr.
U svim navedenim slucajevima ova metoda pruza mogucnost boljeg razumevanja hemije teskih metala u zemljistu, pri
cemu je osnovni cilj sto obuhvatnije sagledavanje njihove pristupacnosti za biljke. S obzirom da se, kao sto je vec
naglaseno, ne moze sa potpunom sigurnoscu tvrditi da pojedini oblici metala zaista postoje u zemljistu, osnovni
kriterijum za ocenu njihove pouzdanosti u pogledu pristupacnosti su statisticke korelacije, koje se dobijaju sa
usvajanjem u biljkama (5). Osim toga, sheme frakcionih ekstrakcija metala uglavnom nisu standardizovane, tako da se

Korespodentni autor: Nilos B.Rajkovic, Poljoprivredni fakultet, Nemanjina 6, Beograd-Zemun, Srbija,

e-mail: rajmi@agrif.bg.ac.rs
Nilos B. Rajkovic

i sar.: PR!NENA NETODE FRAKC!ONE EKSTRAKC!JE ZA ODRE!vANJE RAZL!C!T!H OBL!KA ...

58
ekstrakciona sredstva za pojedine frakcije cesto razlikuju, a takode se javljaju i razlike u samim definicijama razlicitih
frakcija, sto u velikoj meri otezava uporedivanje rezultata koji se dobijaju razlicitim istrazivanjima.
Ova metoda, takode, pruza mogucnost boljeg razumevanja hemije teskih metala u zemljistu, pri cemu je osnovni cilj
sto obuhvatnije sagledavanje njihove pristupacnosti za biljke.
Netoda frakcione ekstrakcije, u nasoj zemlji, prvi put je primenjivana za utvrdivanje porekla urana u razlicitim
zemljistima i u jalovini rudnika Kalna (7), pri cemu su dobijeni rezultati potvrdili pretpostavku njegovog porekla.
!spitivanjem kamenca, koji je dobijen talozenjem iz vode za pice u kucnom bojleru, utvrdeno je prisustvo teskih metala
ali i urana, u kolicinama koje nisu alarmantne, ali koje dugotrajnom upotrebom vode za pice iz koje su se izdvojili,
mogu uticati na zdravlje ljudi (8-11). U zavisnosti od porekla urana njegova pristupacnost moze biti manja ili veca.
Uran koji se u kamencu pojavljuje iz geohemijskih izvora nalazi se u manje pristupacnim oblicima (karbonati, oksidi,
fosfati, sulfidi, silikati) (12). Sa druge strane, uran koji je u zemljistu dospeva u vodu putem razlicitih antropogenih
aktivnosti, najcesce se nalazi u takvim oblicima (u zemljisnom rastvoru razmenljivo i specificno adsorbovan) iz kojih je
njegova pristupacnost za zive organizme veca. Sadrzaj urana u vodi za pice, Prema Zakonu limitiran je na 0,05
mgfdm3, sto ostaje kao maksimalno dopustena koncentracija u vodi za pice za vreme vanrednog stanja (13-1+).
Posto uran prisutan u kamencu moze biti i prirodnog ali i vestackog (antropogenog) porekla, cilj rada je kvalitativno i
kvantitativno odredivanje razlicitih oblika urana metodom frakcione ekstrakcije radi utvrdivanja njegovog porekla u
vodi za pice, kao stepena usvajanja od strane ljudi.
Za ispitivanje je koriscen kamenac, koji je nastao talozenjem na grejacu kucnog bojlera, tokom vremenskog perioda od
6 meseci. Kamenac je nastao iz vode koja se nalazi u vodovodnom sistemu grada Beograda, na cetiri razlicite lokacije.
Odabrane su cetiri lokacije, dve u blizini reke Dunav i dve u blizini reke Save. Takode, tri se nalaze u blizini
industrijskih zona, a jedna je u urbanoj zoni.
Lokacije sa kojih su uzimani uzorci su: uzorak 1: kamenac koji je dobijen iz vode iz vodovodne mreze Zemuna (Gornji
grad); uzorak 2: kamenac koji je dobijen iz vode iz vodovodne mreze Panceva (Krnjaca); uzorak 3: kamenac koji je
dobijen iz vode iz vodovodne mreze Novog Beograda (blokovi uz Savu); uzorak 4: kamenac koji je dobijen iz vode iz
vodovodne mreze Banovog Brda (vidikovac).
Zatim je utvrden suvi ostatak - kamenac tako sto je 1 dm
3
vode za pice zagrevan do kljucanja i uparavan do suva.
Sastav tako dobijenog kamenca odreden je upotrebom atomskog apsorpcionog spektrofotometra AAS Perkin Elmer
703, prema standardu JUS B.B8.070 (putem metode DN 10 - 0f+, 0f6, 0f7, 0f8, 0f9, 0f10, 0f11, 0f12, 0f13, i 0f17)
(8,11,15).
Udeo elemenata, u obliku jedinjenja ili u elementarnom obliku, u uporeden je sa maksimalno dopustenim
koncentracijama neorganskih supstanci u vodi, koje su propisane Zakonom (13,1+).
Kvantitativni sadrzaj urana odreden je fluorimetrijskom metodom zasnovanoj na linearnoj zavisnosti intenziteta
fluorescencije molekula uranovih jedinjenja od njihove koncentracije. Smanjenje intenziteta fluorescencije svode se na
najmanju mogucu meru tehnikom ,standardnog dodatka" nakon ekstrakcije urana sa sinergistickom smesom TOPO
(tri-n-oktil fosfin oksid)-etil-acetat. !ntenzitet fluorescencije meren je pomocu Fluorimetra 26-000 Jarrel Ash Division
(Fisher Scientific Company, Waltham, 1978), metoda !U 11-2f5 (16).
Nakon utvrdivanja prisustva urana u vodi za pice, posredno, ispitivanjem kamenca (15), izvrseno je kvantitativno
odredivanje oblika vezivanja urana, metodom frakcione ekstrakcije (17). Primenom estragenasa razlicitih pH vrednosti,
metoda frakcione ekstrakcije pruza informacije o stepenu rastvorljivosti i revezibilnosti oblika vezanog urana, ukazujuci
ujedno i na poreklo urana (prirodno ili antropogeno) dospelog u vodu za pice.
Rezultati ispitivanja sastava kamenca potvrdili su prisustvo teskih metala. Od radionuklida ukazano je na prisustvo
stroncijuma (verovatno izotopa
90
Sr) i urana (verovatno izotopa
233
U,
23+
U,
235
U,
236
U,
238
U) i izracunate masene
koncentracije u vodi za pice na osnovu sadrzaja urana u kamencu, u razlicitim uzorcima vode, sto je prikazano u tabeli
1.
Tabela 1. Prisustvo radionuklida u vodi za pice, zracunato na osnovu sadrzaja urana i stroncijuma u uzorcima kamenca
Table 1. Presence of radionuclides in drinking water, calculated on the basis of content uranium and strontium in the
scale samples
Uzorak
kamenca
Samples of
scale
Pronadeno urana u kamencu
(u ppm)
Uranium content in the scale
sample
(in ppm)
Stroncijum
(u )
Strontium
(in mass )
!zracunata masena koncentracija
radionuklida u vodi za pice (gfdm
3
)
Calculated mass concentration of
radinuclides in drinking water sample
(gfdm
3
)

59
uzorak 1 1,38 ppm 0,05 0,+1
uzorak 2 1,10 ppm - 0,22
uzorak 3 2,03 ppm - 0,61
uzorak 4 1,50 ppm - 0,39
Na osnovu podataka prikazanih u tabeli 1. moze se videti da najveci sadrzaj urana ima uzorak 3 (2,03 ppm) a
najmanji (skoro dvostruko) uzorak 2, dok uzorci 1. i 4. su, po sadrzaju urana, priblizno isti, tj. sadrze skoro isti
sadrzaj urana. Sadrzaj stroncijuma u prvom uzorku je relativno visok, reda velicine , sto se i reperkutuje na prisustvo
stroncijuma u vodi za pice. U drugom uzorku, stroncijum je dokazan i odreden tek posebnom metodom za analiticko-
hemijsku separaciju stroncijuma
90
Sr (22), pri cemu je izmerena aktivnost iznosila 0,720,11 Bqfkg.
Prisustvo urana u vodi za pice, iako se nalazi u minimalnim koncentracijama, dugotrajnom upotrebom moze dovesti do
opasnosti po zdravlje konzumenata. S obzirom da je u vodi dozvoljena koncentracija urana u vodi 2:10
-3
mgfdm
3

(0,002 ppm ili 2 gfdm
3
), a da je izracunata koncentracija urana u vodi daleko manja (od 0,22 do 061 gfdm
3
), moze
se smatrati da uran prisutan u vodi ne predstavlja opasnost po covekovo zdravlje. Treba, medutim, primetiti, da uran,
kao radioaktivan elemenat, nema tolerantnu dozu, tako da je bilo koja prisutna kolicina urana potencijalna opasnost po
zdravlje konzumenata (15). Takode, ovo je samo jedan input urana, dok u bioloskom lancu ishrane postoje i drugi
putevi preko kojih se radioaktivne supstance unose u covekov organizam.
Ako se posmatra samo unos urana preko vode za pice (tabela 2) moze se doci do toka distribucije urana u
covekovom organizmu, sto je prikazano u tabeli 3.
Tabela 2. Ukupan unos urana u organizam konzumiranjem vode za pice
Table 2. Total intake of uranium into human organism on the basis of consumation of drinking water
Uzorak
Sample
1 2 3 4
1 casa vode
1 glass of water
0,08 g 0,0+ g 0,12 g 0,08 g
dnevni unos
daily intake
0,8 g 0,+ g 1,2 g 0,8 g
mesecni unos
mounthly intake
2+,8 g 13,2 g 0,0+ 23,+ g
godisnji unos
annual intake
0,3 mg 0,16 mg 0,++ mg 0,28 mg

Tabela 3. Distribucija urana u covekovom organizmu na osnovu konzumiranja vode za pice
Table 3. Distribution of uranium in the human body based on the consumption of drinking water
!stalozeni uran u kostima
Uranium deposited in bones
Deponovani uran u bubrezima
Uranium deposited in kidney
Uzorak
Sample
dan
day
(g Ufdan)
(g Ufday)
mesec
month
(g Ufmesec)
(g Ufmonth)
godina
year
(g Ufgodina)
(g Ufyear)
dan
day
(g Ufdan)
(g Ufday)
mesec
month
(g Ufmesec)
(g Ufmonth)
godina
year
(g Ufgodina)
(g Ufyear)

1

0,176

5,28
63,36
(0,06 mg U
fgodina)

0,088

2,6+
31,2
(0,032 mg U
fgodina)

2

0,088

2,6+
31,6
(0,03 mg U
fgodina)

0,0++

1,32
15,8+
(0,016 mg U
fgodina)

3

0,264

7,92
95,04
(0,095 mg U
fgodina)

0,132

3,96
47,52
(0,0+8 mg U
fgodina)

4

0,176

5,28
63,36
(0,06 mg U
fgodina)

0,088

2,6+
31,2
(0,032 mg U
fgodina)
*
Proracun je izvrsen na osnovu pretpostavke da se 22 urana talozi u kostima a 11 u bubrezima i 67 se izlucuje
bez deponovanja (18,19)
*
Calculation estimated on the basis of the hypothesis that 22 uranium deposited in bones, 11 uranium deposited
in kidney and 67 of uranium excretion without deposition in any organ
Nilos B. Rajkovic


60
Netoda frakcione ekstrakcije, prema Tessier-u (2), koja je koriscena u radu, zasnovana je na teoriji da metali formiraju
sa cvrstom fazom veze razlicite jacine i da te veze mogu biti postupno raskinute delovanjem reagensa razlicite jacine:
prva frakcija, rastvor kalcijum-hlorida koncentracije 0,1 molfdm
3
(vrednost pH 7,00), koristi se za ekstrakciju
vodorastvornih i izmenljivo adsorbovanih oblika metala, druga frakcija, rastvor sircetne kiseline koncentracije 1
molfdm
3
(vrednost pH 5,00), koristi se za ekstrakciju specificno adsorbovanih metala i metala vezanih za karbonate,
treca frakcija, hidroksiamin hidrohlorida u 25-nom rastvoru sircetne kiseline (vrednost pH 3,00), koristi se za
ekstrakciju metala vezanih za okside mangana i gvozda, cetvrta frakcija, azotna kiselina koncentracije 0,02 molfdm
3
u
30-nom rastvoru vodonik-peroksida, koristi se za metale vezane za organsku materiju. Strukturno vezani oblici
metala u silikatima (peta frakcija) odreduju se iz razlike ukupnog sadrzaja urana i sadrzaja urana iz prve cetiri frakcije.
Rezultati primene metode frakcione ekstrakcije za odredivanje razlicitih oblika vezivanja urana u kamencu prikazani su
u tabeli +.
Tabela +. Rezultati ispitivanja porekla urana u kamencu koji je dobijen iz vode za pice metodom frakcione ekstrakcije
Table +. The results of examination of uranium origin obtained from drinking water using fractional extraction method
Kamenac
Scale
uzorak 1 uzorak 2 uzorak 3 uzorak 4
Uran
Uranium
U, ppm od
U
uk
*
U, ppm od
U
uk
*
U, ppm od
U
uk
*
U, ppm od
U
uk
*

Frakcija
Fraction
Ukupan
Total
1,3S 100 1,10 100 2,03 100 1,50 100
frakcija !

vodno-rastvorljiv
i izmerljivo
adsorbovan
Water-soluble
and measurably
adsorbed
< 0,01 < 0,72 0,02 1,85 < 0,01 < 0,50 < 0,01 < 0,67
frakcija !! Specificno
apsorbovan i
vezan za
karbonate
Specifically
adsorbed and
connected with
carbonates
0,08 5,8 0,09 8,33 0,56 27,58 0,36 2+,0
frakcija !!! vezan za okside
mangana i
gvozda
Connected with
manganese and
iron oxides
1,30 9+,2 0,95 87,96 1,23 60,6 1,13 75,33
frakcija !v vezan za
organsku
materiju
Connected with
organic matter
< 0,01 < 0,72 < 0,01 < 0,93 < 0,01 < 0,50 < 0,01 < 0,67
frakcija v Strukturno vezan
u silikatima
Structurally
connected in
silicates
< 0,01 < 0,72 < 0,01 < 0,93 < 0,01 < 0,50 < 0,01 < 0,67
*
Sadrzaj, u , pojedine frakcije u ukupnom sadrzaju urana u kamencu
*Content, in , individual fractions of total uranium content in the scale
Treba naglasiti da sredstva za frakcionu ekstrakciju nisu standardizovana, pa se ne moze sa potpunom sigurnoscu
tvrditi da pojedini oblici urana zaista postoje u kamencu. Osnovni kriterijum za ocenu njihove pouzdanosti u pogledu
pristupacnosti su statisticke korelacije.
Na osnovu rezultata frakcione ekstrakcije, zakljucuje se da se sadrzaj urana u kamencu, a samim tim i u vodi za pice,
nalazi u trecoj frakciji koja predstavlja potencijalno pristupacnu i mobilnu frakciju urana, sto jasno ukazuje da ova
jedinjenja imaju veliki afinitet prema uranu, a takode ukazuju na njegovo antropogeno poreklo (6). vrednosti se krecu,
u od ukupnog sadrzaja urana u kamencu, od 60,6 (uzorak 3) do 9+,2 (uzorak 1).
Kako mangan i gvozde predstavljaju vazan izvor potencijalno pristupacnih oblika, ovo se mora uzeti u obzir, narocito
pri ocenjivanju bio-pristupacnosti urana. Posto je relativni udeo u rezidualnoj frakciji odnosno mala zastupljenost
metala u kristalnim strukturama primarnih i sekundarnih minerala, jasno se ilustruje mogucnost tacnog utvrdivanja
njegovog porekla (prirodnog ili vestackog) odredivanjem samo njegovog ukupnog sadrzaja.

61
U zavisnosti od porekla urana njegova pristupacnost moze biti manja ili veca. Uran koji se u kamencu pojavljuje iz
geohemijskih izvora nalazi se u manje pristupacnim oblicima (karbonati, oksidi, fosfati, sulfidi, silikati) (12). Sa druge
strane, uran koji je u zemljistu dospeva u vodu putem razlicitih antropogenih aktivnosti, najcesce se nalazi u takvim
oblicima (u zemljisnom rastvoru razmenljivo i specificno adsorbovan) iz kojih je njegova pristupacnost za zive
organizme veca.
ZAKLJUCAK
Na osnovu rezultata frakcione ekstrakcije, zakljucuje se da je sadrzaj urana u kamencu, a samim tim i u vodi za pice,
predstavlja potencijalno pristupacne i mobilne frakcije urana (60,6-9+,2) koje ukazuju na njegovo antropogeno
poreklo. To znaci da se u vodi za pice nalazi i prirodni uran ali i uran koji je antropogenim putem dosao u zivotnu
sredinu.
Kako je odreden sadrzaj gvozda u vodi za pice, kao Fe
2
O
3
(od 0,26 do +,02) i mangana, kao NnO (od 20 ppm do
0,031), to znaci da je i sadrzaj eventualno adsorbovanog urana veoma mali, ali ne i zanemarljiv. Nedutim, kako se
uslovi u bojleru tesko menjaju, u smislu drasticnog smanjenja kiselosti, to i uran u kamencu ostaje fiksiran, a u vodi
nepromenjen.
Zahvalnica
Ovaj rad nastao je kao rezultat rada na projektu !!! +3009, koji je finansiran sredstvima Ninistarstva za nauku i
tehnoloski razvoj Republike Srbije.

Literatura
1. 1. Ure, A. N.: Nethods of Analysis for Heavy Netals in Soils. !n "Heavy metals in Soils". B.J.Alloway (ed.), Sec.ed.,
Blackie Academic8Professional, Glasgow (1955) p. 58-103.
2. 2. Tessier, A., P. G. C. Campbel, N. Bisson, Sequential Extraction Procedure for the Speciation of Particulare Trace
Netals. Anal. Chem. 51 (1979) 8++-851.
3. 3. Kuo, S., P. E. Heilman, A. S. Baker, Distribution and Forms of Copper, Zinc, Cadmium, !ron and Nanganese in
Soils Near a Copper Smelter. Soil Sci. 135 (1983) 101-109.
+. +. Niller, W. R., W. W. NcFee, Distribution of Cadmium, Zinc, Copper and Lead in Soils of !ndustrial North
Western !ndiana. J. Environ. Qual. 12, (1986) 29-33.
5. 5. Sposito, G., L. J. Lund, A. C. Chang, Trace Netal Chemistry in Arid-Zone Field Soils Amended with Sewage
Sludge: !. Fractionation of Ni, Cu, Zn, Cd and Pb in Solid Phases. Soil Sci. Soc. Am. J. 46, (1982) 260-26+.
6. 6. Shuman, L. N., Fractionation Nethod for Soil Nicroelements. Soil Sci. 140, (1985) 11-22
7. 7. Potpora, D., N. Stojanovic, D. !les, Lj. Tesmanovic, S. Zildzovic, Netode odredivanja urana antropogenog i
geohemijskog porekla, Nedunarodna konferencija Otpadne vode, komunalni otpad i opasan otpad, Kopaonik,
Zbornik radova, (2000) 531-535.
8. 8. Rajkovic, N. B., Neke neorganske supstance koje se mogu naci u vodi za pice i posledice po zdravlje ljudi.
Hemijska industrija 57, 1 (2003) 2+-3+.
9. 9. Rajkovic, N. B., N. Stojanovic, Determination of !norganic Compounds in Drinking Water on the Basis Boiler
Fur. Ekologija 36, 1 (2001) 71-85.
10. 10. Stojanovic, N., N. B. Rajkovic, Odredivanje i karakterizacija urana u vodi za pice, XX!! simpozijum
jugoslovenskog drustva za zastitu od zracenja, Petrovac, Sekcija +.: Radioekologija, Zbornik radova, (2003) 153-
156.
11. 11. Rajkovic, N. B., N. Stojanovic, Determination of Heavy Netals in Drinking Water,
" ", , r a c, 1, (2003) +-C16, 165.
12. 12. Knopke, J., and W. Khn, Determination of Uranium Soil Samples by Different Analytical Extraction Nethods,
1
st
!nternational Contact Seminar in Radiology, Sweden, (1985) p. 23-37.
13. 13. Sluzbeni list SRJ: Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za pice, 42, (1998) +-10.
1+. 1+. Sluzbeni list SRJ: Pravilnik o izmenama i dopunama Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pice, 44,
(1999) 19-22.
15. 15. Rajkovic, N. B., N. D. Stojanovic, C. N. Lacnjevac, D. v. Toskovic, D. D. Stanojevic, Odredivanje tragova
radioaktivnih supstanci u vodi za pice. Zastita materijala, 49, + (2008) ++-5+.
16. 16. Stojanovic, N. i Z. Nartinovic: Pregled analitickih metoda za odredivanje urana. Uticaj upotrebe fosfornih
dubriva na kontaminaciju uranom, Zbornik radova sa naucnog skupa, SANU, Beograd, knjiga 5, (1993) 19-29.
17. 17. Rajkovic, N. B., N. D. Stojanovic, G. K. Pantelic, D. v. Toskovic, Determination of !norganic Compounds in
Drinking Water on the Basis of Household Water Scale. Part 2. Application of Fractional Extraction Nethod for the
Determination of Uranium Origin. Acta Periodica Technologica, 36, (2005) 135-1+1.
18. 18. !CRP Publication: Limits for !ntakes of Radionuclides by Workers. No. 30, Part !; !nternational Commission on
Radiological Protection (!CRP), Pergamon Press, New York (1978).
19. 19. Alexander, R. E., A. Brodsky, R. B. Neel, and J. S. Puskin: Uranium Nills Bioassay Dosimetry Nodel. Nuclear
Regulatory Commission (NRC) (1988).

Nilos B. Rajkovic


62
APPLICATION OF FRACTIONAL EXTRACTION METHOD FOR THE
DETERMINATION OF DIFFERENT FORM BONDING OF URANIUM IN
DRINKING WATER
N. B. Rajkovic
1
, N. D. Stojanovic
2
, D. v. Toskovic
3
, D. D. Stanojevic
3

1
Faculty of Agriculture, University of Belgrade, Zemun,
2
!nstitute for Technology of Nuclear and Other Raw Naterials (!TNNS), Belgrade, Serbia,
3
Faculty of Technology, Zvornik, University of East Sarajevo, Republic of Srpska, B8H

The concept of the fractional extraction from a deposit is based on the opinion that uranium can form bonds of
different strength with a solid substance, and that these bonds can gradually be fractionated by reagents of increasing
dissolving power, the individual extraction phases being defined according to their function or the type of bond in that
substance.
The advantage of this analytical procedure is that it enables the simultaneous observation of different forms of a metal
(in our case of uranium) occurring in a precipitate (solid substance), which cannot be achieved by using individual
extraction methods.
Tessier et al. were among the first to establish the systematized model of the fractional extraction, which stems from
the hypothesis that in a solid phase, as well as in sediments, according to their relationship, affected by different
ecological factors there are the following fractions of metals: water - soluble and exchangeably adsorbed metals,
specifically adsorbed metals and metals bound to carbonates, metals occluded on manganese and iron oxides, metals
bound to organic matter, metals structurally bound to silicates. This fraction represents the part of the metal content
that has the strongest bonds in the sediment, and it is not expected to be released under the conditions that normally
exist in the deposit.
Tessier at al. have determined that: high concentrations of heavy metals bound to manganese and iron oxides, as well
as to organic matter, clearly indicate that these compounds have a great affinity to heavy metals. As metals from
these fractions represent an important source of potentially accessible forms, their occurrence must be taken into
account, especially in the assessment of certain metals. A high relative ratio of heavy metals in the residual fraction,
that is, high presence in crystal structures of primary and secondary minerals, clearly suggests the impossibility of the
exact determination of its origin (natural or artificial) only by determining their total contents.
The analysis of the scale sample originating from drinking water in a hot-water heater, has revealed the presence of
heavy metals, including also uranium, in the amounts that are not alarming, but in the long run, the consumption of
such drinking water could affect human health.
By the method of fractional analysis it is determined that uranium in drinking water is mostly connected with
potentially accessible and mobile fraction - manganese and iron oxides (from 60.60 to 9+.20 wt. ).
Key words: house water heater scale, fractional extraction method, uranium, strontium, drinking water



63
METALI KAO INHIBITORI BIODEGRADACIJE ORGANSKIH
MATERIJA U VODI
LJ.vukic
, B.Bajic, J.vindakijevic, Z.Kukric, LJ.Topalic-Trivunovic

Univerzitet u Banjaluci, Tehnoloki fakultet

!SSN 18+0-05+X UDC 628.193.033:669
Naucni rad
U radu su predstavljeni rezultati ispitivanja uticaja jona teskih metala na biorazgradljivost organskih materija u vodi.
!strazivanja su provedena na sintetskom uzorku rastvora glukoze i uzorku komunalne otpadne vode. veci stepen
inhibicije je utvrden u sintetskom uzorku glukoze u odnosu na uzorak komunalne otpadne vode i isti slijedi niz:
Hg>Cr>Cu>Zn. Uzrok se moze potraziti u heterogenom fizicko-hemijskom sastavu komunalne otpadne vode, kao i
njenoj pH-vrijednosti, usljed cega se odvijaju procesi, koji mogu inaktivirati jone metala i time umanjiti njihovo
toksicno djelovanje.
Kljucne rijeci: teski metali, biodegradacija, komunalna otpadna voda, glukoza
UVOD
U prirodne vode mogu dospjeti pojedine materije na dva nacina: prirodnim putem ili kao posljedica aktivnosti ljudi -
antropogenim putem. Negativan uticaj pojedinih komponenata u vodama na floru i faunu moze biti jako izrazen, bilo
da su prirodno ili antropogeno dospjele u njih.
U gradskim otpadnim vodama zagadenja su organskog i neorganskog porijekla i mogu biti prisutna u rastvorenom,
koloidnom obliku i u obliku suspenzija, a medu njima se, pored visokog sadrzaja organskih materija, mogu naci i joni
teskih metala iz pojedinih industrija. Za razliku od organskih polutanata, koji mogu biti degradirani u zivotnoj sredini
bilo fizickim, hemijskim ili biohemijskim procesima, teski metali su bionerazgradljivi, nisu volatilni, niti podlijezu
fotohemijskim procesima.
Netali se u vodi pojavljuju u vidu razlicitih jedinjenja i u razlicitim oksidacionim stanjima, tako da se njihova toksicnost
mijenja u zavisnosti od forme u kojoj se nalaze. Nogu da se pojave u vidu hidrata, hidroksi-derivata, kao neorganski
katjoni, metalni kompleksi sa organskim jedinjenjima ili organometalna jedinjenja sa hemijskim vezama ugljenik-metal
(1).
Razliciti su mehanizmi toksicnog djelovanja teskih metala. Najcesci put djelovanja na mikroorganizme, ogleda se u
njihovoj adsorpciji na povrsini celije, cime mijenjaju propustljivost citoplazmatske membrane, a sto se negativno
odrazava na transport jona u i iz celije. Zaustavljanje razmjene materije i energije u celiji dovodi do uginuca
mikroorganizama. Osim toga, veliki broj teskih metala izaziva koagulaciju bjelancevina citoplazme izazivajuci na taj
nacin njihovu smrt (2).
Pored mikrobiocidnog djelovanja, male koncentracije deluju mikrobiostaticno, zaustavljajuci rast i razmnozavanje
mikroorganizama. Dejstvo u velikoj mjeri zavisi od koncentracije (3), ali i od temperature, ciji porast pojacava toksicne
efekte teskih metala (+, 5).
Nikroorganizme u vodi cine bakterije, gljivice, protozoe, alge i virusi. Oni bitno uticu na odvijanje mnogih biohemijskih
procesa u vodama, narocito onih, koji ukljucuju organske materije i oksido-redukcione procese. Gljivice, protozoe i
bakterije predstavljaju reducente jer cijepaju hemijska jedinjenja u prostija i iz toga koriste energiju i nutrijente za svoj
rast i razvoj. Alge su producenti jer koriste energiju Sunca koju pretvaraju u hemijsku energiju. Samim tim, moze se
smatrati da su bakterije, protozoe i gljivice katalizatori u zivotnoj sredini, dok alge imaju ulogu akvaticnih solarnih
energetskih celija (6).
Prisustvo teskih metala dovodi do inhibicije biohemijskih procesa u vodi. Stoga je u ovom radu, ispitan uticaj Hg(!!),
Cr(v!), Cu(!!) i Zn(!!) jona na procese biodegradacije organskih materija, a time i njihove eliminacije kao zagadujuce
komponente iz vodene sredine. !spitivanja su provedena na sintetskom uzorku rastvora glukoze i uzorku komunalne
otpadne vode.

Korespodentni autor: Ljiljana vukic, Univerzitet u Banjaluci, Tehnoloski fakultet, v.S.Stepanovica 73, 78 000
Banjaluka, BiH, e-mail: vukilj@gmail.com

LJ. vukic

i sar.: NETAL! KAO !NH!B!TOR! B!ODEGRADAC!JE ORGANSK!H NATER!JA U vOD!

6+
Za eksperimentalna ispitivanja koristene su 2 vrste uzoraka:
Sintetski rastvor glukoze, pripremljen rastvaranjem po 150 mg glukoze i glutaminske kiseline u 1000 mL
destilovane vode (7);
Uzorak komunalne otpadne vode, koji je zahvatan iz gradskog kolektora
( lokacija , venecija most na rijeci vrbas).
Ovim uzorcima su dodavani metali u obliku sljedecih soli:
Hg (HgCl
2
)
Cr (K
2
Cr
2
O
7
)
Cu (CuSO
+
)
Zn (ZnSO
+
)
!nhibicija biorazgradnje organskih materija pracena je putem BPK-testa manometrijskom metodom (OxiTop sistem)
(8). Nakon pripreme uzoraka vode prema pomenutoj metodi, istim su dodavane zadane koncentracije metala.
Rastvoru glukoze je, dodatno ukljucen i kanalski sadrzaj (5 mLfL), radi zasijavanja uzorka mikroorganizmima. U svakoj
seriji testova postavljan je i kontrolni uzorak (uzorak bez dodanog metala), koji je posluzio za utvrdivanje stepena
inhibicije BPK.
Proracun stepena inhibicije vrsen je pomocu izraza:
inhibicije = , gde je
BPK
k
- BPK
5
kontrolnog uzorka;
BPK
t
- BPK
5
test uzorka
Tokom ispitivanja uzoraka komunalne otpadne vode analiziran je i njihov fizicko-hemijski sastav, a parametri su
odredivani prema standardnim metodama (7) i metodama prilagodenim za ova ispitivanja (8,9). Odredivani su: pH-
vrijednost, rastvoreni O
2
, BPK
5
, HPK, ukupna suva materija sa svojim frakcijama, turbiditet i specificna provodljivost
Rezultati laboratorijskih ispitivanja, predstavljeni su tabelarno i graficki, a obuhvataju sljedece:
Pracenje inhibicije BPK
5
u sintetskom uzorku rastvora glukoze nakon dodatka Hg(!!), Cr(v!), Cu(!!) i Zn(!!)
jona (tabela 1, slike 1-3) uz karakterizaciju kontrolnog uzorka (tabela 2);
5
u uzorku komunalne otpadne vode (slike +-5) uz fizicko-hemijske karakteristike
testiranog uzorka (tabela 3).
5
u rastvoru glukoze nakon dodatka jona metala
Glukoza je izabrana kao organska supstanca sa visokim stepenom biorazgradljivosti, ali kako je njena brzina oksidacije
izuzetno visoka i varijabilna, rastvor je stabilizovan dodatkom glutaminske kiseline. BPK
5
testiranog uzorka (150 mg
glukozefL + 150 mg glutaminske kiselinefL), prema literaturnim podacima iznosi 19830,5 mgO
2
fL [3,7|.

Tabela 1. !nhibicija BPK
5
u rastvoru glukoze uzrokovana jonima metala
Table 1. BOD
5
inhibition in glukose solution effected by metals ions
Metal
Metal
Koncentracija metala
Metal concentration
[mgJL]
BPK
5
BOD
5
[mgO
2
JL]
Stepen inhibicije
Inhibition degree
%
Hg
(HgCl
2
)
0,00
0,10
0,30
0,50
1,00
2,00
200,00
75,00
75,00
+5,00
10,00
5,00
0,00
62,50
62,50
77,50
95,00
97,50
Cr
(K
2
Cr
2
O
7
)
0,00
0,10
0,50
200,00
180,00
155,00
0,00
10,00
22,50

65
1,00
2,00
5,00
135,00
115,00
25,00
32,50
+2,50
87,50
Cu
(CuSO
+
)
0,00
1,00
2,00
5,00
10,00
15,00
200,00
170,00
1+5,00
1+5,00
1+5,00
1+5,00
0,00
15,00
27,50
27,50
27,50
27,50
Zn
(ZnSO
+
)
0,00
1,00
2,00
5,00
10,00
15,00
20,00
200,00
185,00
185,00
180,00
175,00
155,00
150,00
0,00
7,50
7,50
10,00
12,50
22,50
25,00

Rezultati dobijenih BPK
5
testova jasno ukazuju na injenicu da joni ive, hroma, bakra i cinka
inhibiraju biohemijske procese i da stepen inhibicije raste sa porastom koncentracije metala u vodi
(tabela 1, slika1), to je u skladu sa literaturnim podacima (5,10). Toksine efekte na
mikroorganizme, kao nosioce procesa biohemijske oksidacije posebno ispoljavaju joni Hg(II) i
Cr(VI). Izuzetak je ponaanje Cu(II)-jona, ije poveanje masene koncentracije iznad 2 mg/L ne
dovodi do poveanja % inhibicije. S obzirom na prisustvo polarnih grupa u molekulama glukoze i
glutaminske kiseline, postoji mogunost da joni bakra sa njima grade kompleksne jone, ime se
njegova uloga inhibitora umanjuje.

Slika 1. Stepen inhibicije BPK
5
rastvora glukoze u zavisnosti od koncentracije dodanih jona metala
Figure 1. BOD
5
inhibition degree of glucose solution in dependence of added metals ion concentration

Tabela 2. Fizicko-hemijske karakteristike rastvora glukoze
Table 2. Physical chemical characteristics of glukose solution
Parametar
Parameter
Jedinice
Unit
Vrednosti
Value
pH-vrednost (pH-value) - +,80
Turbiditet (Turbididity) NTU 0,93
BPK (BOD) mgO
2
fL 200
HPK (COD) mgO
2
fL +02

LJ. vukic


66

Slika 2. !nhibicija BPK
5
rastvora glukoze pod uticajem iste koncentracije razlicitih metala ((N)=1 mgfL)
Figure 2. BOD
5
inhibition of glucose solution affected by the equal concentration of different metals ((N)=1 mgfL)

Slika 3. !nhibicija BPK
5
rastvora glukoze pod uticajem iste koncentracije razlicitih metala ((N)=2 mgfL)
Figure 3. BOD
5
inhibition of glucose solution affected by the equal concentration of different metals ((N)=2 mgfL)

Histogrami inhibicije BPK
5
u zavisnosti od vrste dodanog metala, pri koncentracijama (N)= 1 mgfL i (N)= 2 mgfL
(slike 2 i 3), pokazuju da metali u svom toksicnom delovanju slijede niz:
Hg(!!) > Cr(v!) > Cu(!!) > Zn(!!),
a sto je u skladu sa literaturnim podacima (2,3). !pak, mora se naglasiti da pomenuti niz metala, odnosno njihovo
toksicno djelovanje moze biti razlicito, u zavisnosti od karakteristika medija u kojem je BPK test odredivan (10)

5
u uzorku komunalne otpadne vode nakon dodatka jona metala
Ako se pak analiziraju rezultati provodenja BPK
5
testova na realnom uzorku (komunalna otpadna voda), moze se
primijetiti da joni metala, u manjem stepenu inhibiraju biohemijske procese i da su po stepenu inhibicije, na kraju BPK
testa, uglavnom izjednaceni joni Hg(!!) i Cr(v!), odnosno Cu(!!) i Zn(!!) (slika +). Dakle, ista inicijalna koncentracija
jona metala u realnom uzorku, u odnosu na sintetski uzorak rezultira manjim toksicnim efektom, odnosno nizim
stepenom inhibicije biohemijskih procesa u vodi (slika 5). !nhibicioni efekat teskih metala zavisi od medija u kojem je
BPK test odredivan. U prilog tome idu literaturni podaci prema kojim je toksicnost metalnih jona mjerena u rijecnoj
vodi, znacajno veca u odnosu na onu izmjerenu u otpadnoj vodi (10).

67
Razlog manjeg stepena inhibicije BPK otpadne vode, moze se potraziti u heterogenom fizicko-hemijskom sastavu
komunalne otpadne vode, kao i u njenoj pH-vrijednosti (tabela 3). Usljed prisustva supstanci razlicitog porijekla
moguci su procesi kompleksiranja, hidrolize i oksidoredukcije, a zbog koloidne i suspendovane forme polutanata i
proces adsorpcije metala na njima, sto dovodi do inaktivacije metalnih jona.
Tabela 3. Fizicko-hemijske karakteristike istalozenog uzorka komunalne otpadne vode
Table 3. Physical-chemical characteristics of municipal wastewater settled sample
Parametar
Parameter
Jedinice
Unit
Vrijednosti
Value
pH-vrednost (pH-value) - 8,00
Turbiditet (Turbidity) NTU 76,25
Specificna provodljivost (Specific conductivity) Sfcm 1133
HPK (COD) mgO
2
fL 36+
BPK
5
(BOD
5
) mgO
2
fL 150
BPK
5
fHPK (BOD
5
fCOD) - 0,+1
Rastvoreni O
2
(Disolved O
2
) mgfL 5,22
!sparni ostatak (Total solids) mgfL 687
Gubitak zarenjem (volatil solids) mgfL 30+
Zareni ostatak (Fixed solids) mgfL 383
Suspendovane materije (Suspended solids) mgfL 25

Slika +. !nhibicija BPK
5
komunalne otpadne vode pod uticajem iste koncentracije razlicitih metala
((N)= 1mgfL)
Figure +. BOD
5
inhibition of municipal wastewater affected by the equal concentration of different metals
((N)=1mgfL)

LJ. vukic


68

Slika 5. Poredenje stepena inhibicije BPK
5
u rastvoru glukoze i uzorku komunalne otpadne vode ( koncentracija
dodanog metala (N)= 1mgfL)
Figure 5. Comparison of BOD
5
inhibition degree in glucose solution and municipal wastewater sample (metal
concentration y(N) = 1mgfL)
Prisustvo natrijum hlorida utice na smanjenje disocijacije soli teskih metala i na taj nacin umanjuje njihovo stetno
dejstvo. Toksicnost vecine teskih metala proporcionalna je koncentraciji njihovog jonskog oblika, odnosno veci stepen
disocijacije izaziva i vece negativno djelovanje na mikroorganizme (2).
Prisutni proteini, amonijak i drugi kompleksirajuci agensi u komunalnoj otpadnoj vodi grade kompleksna jedinjenja sa
metalima i time umanjuju njihovo stetno djelovanje. Tako na primer, ziva gradi stabilne komplekse sa razlicitim
organskim ligandima, a posebno stabilne kompleksne oblike obrazuje sa ligandima koji sadrze sumpor kao donorski
atom. Cr(v!)-jon se lako redukuje u prisustvu Fe(!!)-jona, rastvorenih sulfida i nekih organskih supstanci sa SH-
grupama, nakon cega kao nastali Cr(!!!)-jon gradi veoma jake veze sa bidentatnim ligandima npr. u kompleksu sa
etilendiaminom (11). Bakar obrazuje komplekse sa ligandima poput jona: karbonata, nitrata, sulfata, hlorida,
amonijaka i hidroksida. Nedu najstabilnije komplekse cinka spadaju kompleksna jedinjenja sa organskim agensima,
koja u molekuli sadrze S i N kao donorske atome (11).
pH-vrijednost komunalne otpadne vode (pH=7,5-8,5) podstice hidrolizu jona metala cime se oni usljed talozenja
inaktiviraju. Tako, Hg(!!)-jon hidrolizira pri pH=2-6, dajuci Hg(OH)
2(s)
u obliku konacnog proizvoda pri pH=6. Cink
hidrolizuje kod pH=7-7,5 uz obrazovanje relativno stabilnog Zn(OH)
2(s)
kod pH>8 (11). !sto se desava i sa hromom,
koji nakon relativno lake redukcije Cr(v!)- u Cr(!!!)-jon podlijeze hidrolizi vec pri nizem pH, gradeci takode stabilni
Cr(OH)
3(s)
.
Svi gore navedeni procesi uticu na ponasanje jona metala u heterogenom sistemu kakva je komunalana otpadna voda,
indirektno umanjujuci njihovo toksicno djelovanje na mikroorganizme.
ZAKLJUCAK
Na osnovu dobijenih rezultata ispitivanja uticaja teskih metala na proces biorazgradnje organskih materija u vodi,
pracenog preko BPK
5
testa, moze se zakljuciti sljedece:
1. Joni zive, hroma, bakra i cinka inhibiraju procese biohemijske oksidacije organskih supstanci u vodi;
2. Pomenuti joni u svom toksicnom djelovanju slijede niz: Hg(!!)>Cr(v!)>Cu(!!)>Zn(!!);
3. veci stepen inhibicije biohemijskih procesa dobijen je u sintetskom uzorku rastvora glukoze u odnosu na
uzorak komunalne otpadne vode;
+. Heterogeni fizicko-hemijski sastav komunalne otpadne vode omogucava procese, koji uzrokuju inaktivaciju
dodanih jona metala, a time i smanjenje njihovog toksicnog delovanja na prisutne mikroorganizme.

Literatura
1. ukovic, J., ukic, B., Lazic, D., Narsenic,N., Tehnologija vode, Tehnoloski fakultet Zvornik, Nrljes Beograd,
Beograd (2000) p.p. 28-+1, 5+-61.
2. Kastori, R., Teski metali i pesticidi u zemljistu, Poljoprivredni fakultet, !nstitut za ratarstvo i povrtlarstvo Novi Sad,
Novi Sad (1993) p.p. +2-51, +7-5+.
3. Gray, N.F., Biology of Wastewater Treatment, second edition, Series on Environmental Science and Nanagement,
vol. +, !mperial College Press (200+) p.p. 122-130, 305-308.

69
+. Nittal, S.K., Goel, S., Sharma, A., Netal !on on BOD Exertion at Different Temperatures, !nt. J. Environ. Res.
Public Health, 1(2) (200+) 132-137.
5. Saidi, N., Experimental Studies on Effect of Heavy Netals Presence in !ndustrial Wastewater on Biological
Treatment, !nternational Journal of Environmental Sciences, 1(+) (2010) 666-676.
6. Cheremisinoff, N.P., Biotehnology for waste and wastewater treatment, Westwood, New Jersey, U.S.A. (1996)
p.p. 128.
7. APHA-AWWA-WPCF, Standard Nethods for the Examination of Water and Wastewater, part !, American Public
Health Association, Washington, 20th edition (1998).
8. WTW, Biological Background of all BOD
n
determinations., www. WTW.com
9. Agbaba, J., Odredivanje ukupnih organskih materija u vodi, u Kontrola kvaliteta voda (ed.B. Dalmacija, Prirodno-
matematicki fakultet Novi Sad, Novi Sad (2001) p.p. 229-252.
10. Nala, J., Naly, J., Effect of Heavy Netals on Self-purification Processes in Rivers, Applied Ecology and
Environmental Research, 7(+) (2009) 333-3+0.
11. veselinovic, D., Grzetic, !., armati, S., Narkovic, D., Fizicko-hemijski osnovi zastite zivotne sredine - Stanja i
procesi u zivotnoj sredini, Fakultet za fizicku hemiju Beograd, Beograd (1995) p.p. 325-355.

METALS AS BIODEGRADATION INHIBITORS OF ORGANIC
COMPOUNDS IN WATER
LJ.vukic, B.Bajic, J.vindakijevic, Z.Kukric, LJ.Topalic-Trivunovic
University of Banjaluka, Faculty of Technology
Sewage wastewaters, besides high concentration of organic compounds, could contain heavy metal ions having biocide
influence on containing microorganisms and inhabiting biochemical oxidation of present organic compounds in water.
Netals appear in different chemical forms and in different oxidation states in water, which is a reason of their variable
toxicity. The results of the investigation of heavy metal ions influence on biodegradability of the organic compounds in
water are given in this paper. !nvestigations are carried out on the synthetic sample of glucose solution and on the
sample of sewage wastewater, using BOD
5
test. On the basis of obtained results, one could conclude that mercury,
copper, and zinc ions inhibit the process of biochemical oxidation of organic compounds present in water. Comparing
to the sample of the sewage wastewater, higher grade of inhibition was observed in the synthetic pattern of glucose.
The grade of inhibition follows the following order: Hg>Cr>Cu>Zn. The cause for such a behavior could be found in a
heterogeneous physical-chemical composition of sewage wastewater and its pH-value, which enable processes that
can inactivate metal ions, and by that diminish their toxic activity.
Key words: heavy metals, biodegradability, municipal wastewater, glucose

Rad primljen. 07. 0+. 2011.

UPUTSTVO AUTORIMA

1. Glasnik hemicara, tehnologa i ekologa RS objavljuje radove koji podlijezu recenziji i svrstavaju se u sljedece
kategorije:
- originalni naucni radovi
- kratka saopstenja
- prethodna saopstenja
- pregledni radovi
- strucni radovi
- izlaganja sa naucnih skupova

Autori predlazu kategoriju svojih radova, ali konacnu odluku o tome donosi Urednistvo na osnovu zakljucaka
recenzenata.

Originalni naucni radovi sadrze rezultate izvornih istrazivanja. Naucne informacije u radu moraju biti
obradene i izlozene tako da se mogu eksperimenti ponoviti i provjeriti analize i zakljucci na kojima se
rezultati zasnivaju.

Kratka saopstenja sadrze rezultate kratkih ali zavrsenih istrazivanja ili opise izvornih laboratorijskih
tehnika. (metoda, aparata itd)

Prethodno saopstenje sadrzi naucne rezultate ciji karakter zahtijeva hitno objavljivanje, ali ne mora da
omoguci provjeru i ponavljanje iznesenih rezultata.

Pregledni rad predstavlja cjelovit pregled nekog podrucja ili problema na osnovu vec publikovanig
materijala koji je u pregledu sakupljen, analiziran i raspravljen

Strucni rad predstavlja koristan prilog iz podrucja struke a cija problematika nije vezana za izvorna
istrazivanja. Strucni rad se odnosi na provjeru ili reprodukciju svjetlu poznatih istrazivanja i predstavlja
koristan materijal u smislu sirenja znanja i prilagodavanja izvornih istrazivanja potrebama nauke i prakse.

Kategorizacija naucnih i strucnih radova data je prema preporukama UNESKO-a

Radovi svrstani u ove kategorije podlijezu ocijenjivanju dvaju anonimnih recenzenata. Rad ce se objaviti jedino na
osnovu pozitivnih recenzija , o cemu ce Urednistvo obavjestiti autora. Recenzenti se biraju medu strucnjacima u
neposrednom podrucju istrazivanja na koja se odnosi rad predlozen za objavljivanje. U pravilu recenzent ne moze
biti autorov saradnik niti pretpostavljeni.

2. Glasnik hemicara, tehnologa i ekologa RS objavljuje radove koji ne podlijezu recenziji:

- misljenja i komentari
- prikazi i saopstenja iz prakse u obliku dopisa ili prevoda stranih clanaka
-
3. Glasnik hemicara, tehnologa i ekologa RS moze ukljucivati dodatke sa kongresa, savjetovanja ili simpozijuma.

+. Autor je u potpunosti odgovoran za sadrzaj rada. Urednistvo pretpostavlja da su autori prije podnosenja rada
regulisali pitanje objavljivanja sadrzaja rada saglasno pravilima ustanove ili preduzeca u kojem rade.

5. Brzina kojom ce se rad objaviti zavisice o tome koliko rukopis (tekst) odgovara uputama. Radovi koji zahtijevaju
vece prepravke ili dopune bice vraceni autoru na preradu prije recenzije.

UPUTSTVO ZA PISANJE RADOVA

1. Rad se dostavlja Urednistvu casopisa elektronski (e-mailom ili na CD-u postom) s tekstom pripremljenim
iskljucivo pomocu programa za obradu teksta Nicrosoft Word.
2. Ukoliko se rad salje postom, ispis rada zajedno sa CD-om poslati na adresu: Urednistvo "Glasnika
hemicara, tehnologa i ekologa RS" Tehnoloski fakultet, Vojvode Stepe Stepanovica 73, 51 000
Banjaluka.
3. Rad treba da ima najvise 10 strana i da sadrzi sljedece dijelove na jednom od jezika Bosne i Hercegovine ili
na nekom od priznatih evropskih jezika: naslov, spisak autora i ustanova, sazetak, uvod, materijal i
metode rada, rezultati i diskusija, zakljucak, literatura, naslov na engleskom jeziku, spisak
autora i prosireni izvod na engleskom jeziku.
+. Naslov rada pisati centrirano i velikim slovima (Times New Roman, 1+ pt, bold, Caps Lock), autore pisati
centrirano bez titule i sa nazivom ustanove (Times New Roman, 10 pt, normal). Podnaslove pisati centrirano,

(Times New Roman, 12 pt, bold). Ostale dijelove rada treba pisati sa obostranim ravnanjem redova (Times
New Roman, 12 pt), jednostranim proredom sa jednim praznim redom iznad, izmedu podnaslova i izmedu
pasusa, sa marginama od 2.5+ cm (1"). Pocetak pasusa kucati od pocetka reda.
5. Tabele uraditi u WORD-u, a grafike u EXCEL-u izuzev posebnih slucajeva kada to tehnicki nije moguce, i treba
da budu jasne, sto jednostavnije i pregledne. Naslov, zaglavlja (tekst) i podtekst u tabelama i grafikama treba
da budu napisani fontom Times New Roman - normal, Font Size 10 pt. Tabele se stavljaju na odredeno
mjesto u tekstu. Tabele ne bi smjele sadrzavati vise od deset okomitih kolona i vise od petnaest vodoravnih
redova. Ukoliko autor ocjenjuje da podatke mora prikazati u vecem broju kolona i redova, potrebno je sadrzaj
tabele podijeliti u dvije ili vise manjih tabela ili je dostaviti u posebnom prilogu. Noraju se izraditi prema
kompjutorskom predlosku (!nsert Table), a ne pomocu razmaka, tacki i tabulatora.
6. Jednacine pisati u grafickom editoru za jednacine iskljucivo u Nicrosoft Equation i postaviti je na pocetak
teksta. Na desnom rubu teksta, u redu na kojem je pisana jednacina, u zagradi treba naznaciti njen broj,
pocevsi od broja 1.
Fotografije moraju biti pripremljene za crno-bijelu stampu tj. ako je izvorna slika u bojama koje se u crno
bijeloj stampi ne razlikuju, boje se moraju zamijeniti rasterom" tj. razlicitim grafickim znakovima koje je
potrebno objasniti u legendi. U slike se unosi samo najnuzniji tekst potreban za razumijevanje kao sto su
mjerne varijable s njihovim dimenzijama, kratko objasnjenje na krivuljama i sl. Ostalo se navodi u legendi
ispod slike. Naksimalna velicina slike je 13 cm x 17 cm. Fotografije, crteze, sheme (izvorni format faila - T!F,
JPG sa 300 dpi, ili vektorski format sa slovima pretvorenim u krive - CDR) i grafikone, osim u radu na
odgovorajucem mjestu, dati i u posebnom prilogu.
7. Radi uspjesnog ukljucivanja radova objavljenih na jednom od jezika Bosne i Hercegovine u medunarodne
informacione tokove, dijelove rukopisa treba pisati na jeziku clanka i na engleskom jeziku, i to: tekst u
tablicama , slikama, dijagramima i crtezima , njihove naslove i oznake.
8. Pri slanju rada navesti i punu sluzbenu adresu, telefon i e-mail svih autora i naglasiti autora s kojim ce
Urednistvo saradivati. Ove obavjesti priloziti na posebnom listu.
9. Eksperimentalna tehnika i uredaji opisuju se detaljno samo onda ako znatno odstupaju od opisa vec
objavljenih u literaturi. Ukoliko su tehnike i uredaji poznati navodi se samo izvor potrebnih obavjesti.
10. Simbole fizickih velicina treba pisati kurzivom (Times New Roman, 12 pt. - italik), a mjerne jedinice
uspravnim slovma, npr. v, m, p, t, T, ali m
3
, kg, Pa,
0
C,K.
11. velicine i mjerne jedinice se moraju upotrebljavati u skladu sa Nedunarodnim sistemom jedinica (S!).
12. Literaturne citate je potrebno numerisati onim redom kojim se pojavljuju u tekstu. Citati se u tekstu
oznacavaju arapskim brojevima u zagradi ( ). Kratice za casopise moraju biti strogo u skladu sa kraticama
kako ih navodi Chemical Abstract. Literaturu treba citirati na sljedeci nacin:

Primjer citiranja naucnog casopisa:

1. Shimoji, Y., Y. Tamura , Y. Nakamura, K. Nanda, S.Nishidai, , Y. Nishikawa, !solation and identification
of DPPH radical scavenging compounds in kurosu(Japanese unpolished rice vinegar). J. Agric. Food
Chem. 50, 22 (2002) 6501-6503.

Primjer citiranja patenta:

2. J.Ehrenfreund (Ciba Geigy A.-G.), Eur.Pat.Appl. 227+8, 21 Jan (1981) 7078 b.

Primjer citiranja knjige:
3. Banks, W., and Greenwood: Starch and its Components, Edinburgh University Press, Edinburgh (1975)
p.p.98 - 105
Neobjavljeni rezultati:
+. Citiraju se sa jednim od sljedecih komentara "u stampi"; "neobjavljen rad"; "licna komunikacija"

Radovi, koji nisu napisani striktno po ovom uputstvu, nece biti prihvaceni za stampul

Glasnik 5 2011 Final

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Glasnik 5 2011 Final

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UDK:5++66+502f50+ !

, E. Sofic, A.Topcagic, L. Klepo, A. Haskovic, !. Tahirovic

, Lj. Topalic-Trivunovic, S. Natos, S. Pavicic

, A. Davidovic, Lj. Topalic-Trivunovic, B. Topic, A. Savic, S. Natos, S. Stojkovic, G. vucic

Korespodentni autor: Nilos B.Rajkovic, Poljoprivredni fakultet, Nemanjina 6, Beograd-Zemun, Srbija,

, B.Bajic, J.vindakijevic, Z.Kukric, LJ.Topalic-Trivunovic

You might also like