Bülent Iplikcioglu Hellen Ve Roma Tarihinin Anahatlar

Blent !
plikio"lu

Hellen ve Roma
Tarihinin Anahatlar

ARKEOLOJ! VE SANAT YAYINLARI
!STANBUL 2007

N S Z

Batnn kltr kkeninin esas itibariyle Eski Hellenlere kadar
geriye gitti!i gnmzde genel olarak kabul ediliyor. Roma
ise, zellikle Eski Hellen kltrnn Avrupaya ta"nmasnda
stlendi!i arac rolle n plana karlmak isteniyor. Hellen kl-
tr o!u kez bir formlle de anlatlmak istenmi"; insanlk
Hellenlerde genel olarak g e r e ! i n , g z e l l i ! i n
v e z g r l ! n habercilerini grm"tr. Fakat bu ksa
forml ya da tanmlar, konunun tmn kavramak asndan
yeterli olmamaktadr. Hellen kltrn bu kadar nemli klan;
aslnda, Hellenlerin kendilerine zg, srekli bir biimde ye-
nile"en idealleri, yeniye ak, gereki ve ele"tirici yaratc
gleri olmu"tur. Demokrasi ve tabana inmi" toplum bilinci ile
de iie olan bu zellik, bu bakmdan gnmz insanl!nn
gelece!i asndan da byk nem ta"makta olup; bu an-
lamda bir Humanizma, bugn toplumumuz da dahil olmak
zere insanl!n belki de ba"ka birok "eyden daha ok ge-
reksinim duydu!u bir anlay" olarak kar"mza kmaktadr.
Ksaca ifade etmek gerekirse; Eski Hellenlerin uygar dnya
insanl!na en byk katks, t a m i n s a n kavramnn
yaratlmasndadr.
Hellenler ve Romallar daha sonraki Bat kltr ve uygar-
l!nn atalar yapan geli"imin d"nsel adan k" noktalar,
her iki toplumda ayr ayr temellere dayanm" grnyor: Fel-

4 nsz

sefe, edebiyat, sanat konularnda lmsz eserler veren,
duygu dnyas geli"mi", t e o r i k , fakat i s t i k r a r s z
Hellenlerin aksine; Romallar, ciddi, aklc, p r a t i k ve
i s t i k r a r l idiler. Dzen anlay", al"kanlk, hukuk sis-
temi ve ordu organizasyonu ile devlet ynetiminde gsterilen
pratik yetenek, Romann bykl!nn ko"ullarn olu"tu-
ruyordu. Hellenizm Devrini saymazsak, byk teritoryal bir
devlet kuramayan b i r e y c i Hellenlerin aksine, Akdeniz
havzasnda byk bir imparatorluk kuran Romallarda, va-
tanda"n devletine kar" sorumluluk ve grevleri, yani t o p -
l u m c u bir anlay" n plandayd. Romallar, ancak Hellas
da dahil olmak zere tm Akdeniz blgesini ele geirdikten
sonra, bilim ve sanatlarla ilgilenmeye ba"lam"lar ve geni" l-
de Hellen kltrnn etkisinde kalm"lardr. Buna ra!men,
Romallarn da d"nsel ya"amn birok alannda ksa sre
sonra retici ve yaratc bir duruma getiklerini belirtmemiz
gerekir.
niversitedeki derslerimde Hellen ve Roma tarih ve klt-
rnn de!i"ik alanlarna giren konular ayrntl bir biimde ele
alrken, sz konusu tarihsel devirlerin !renciler tarafndan
anahatlaryla da kavranabilmesine katkda bulunmak amacyla,
yllar nce Marmara niversitesi FenEdebiyat Fakltesi Yayn-
lar arasnda Eskia! Tarihinin Anahatlar II ba"l!yla karl-
m" ve mevcudu oktan tkenmi" olan ve niversite yaynlar
arasnda ikinci bir basknn "imdiye de!in yaplamam" olmas
nedeniyle ve !rencilerin yo!un iste!i zerine, metinde yap-
lan baz kk de!i"iklikler ve haritalarn eklenmesiyle, "imdi
Arkeoloji ve Sanat Yaynlar arasnda okuyucularn ilgisine su-

nsz 5

nulmu" bulunan bu kitapta; Hellen ve Roma tarihinin sosyo-
politik ve sosyo-ekonomik ynleri hakknda ksa, fakat siste-
matik bilgiler verilmektedir. Bu bilgiler, geni" kapsamlar dik-
kate alnarak eserde yer verilmemi" olan, Hellen ve Roma tari-
hine ili"kin sosyo-kltrel konularn dinamiklerinin daha iyi
anla"lmasna da katkda bulunacak niteliktedir. Hellen ve Ro-
ma kltr tarihi erevesine giren konular anahatlaryla ile-
ride ayr bir kitapta ele almak d"ncesindeyim.
Kitabn baslmasn sa!layan Sevgili Dostum Nezih BA#-
GELENe ve baskya katkda bulunan Arkeoloji ve Sanat Ya-
ynlarnn al"anlar ile asistanlarm Dr. Filiz D$NG$L-CLUZEAU
ve Dr. Hseyin S. ZTRKe kalpten te"ekkrlerimi sunuyo-
rum.

Ataky, Mart 2007 BLENT !PL!K!O"LU

! ! N D E K ! L E R

HELLEN TAR!H!N!N ANAHATLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1. Co!raf Ko"ullar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
2. Minos Giriti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3. Miken Hellas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
4. Hellen Ortaa! Kavram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
5. Karanlk Yzyllar ve Arkayik Devirin Ba"langc . . . . . . . 18
a) Mikensonras Aristokratik Hellen Toplumu . . . . . . . . . . 20
b) Kent Devleti (= Polis), Vatanda"lk ve Ulus . . . . . . . . . . 21
c) Byk Kolonizasyon Dnemi (#.. 750550) . . . . . . . . 24
6. Arkayik ve Klasik Devirler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
a) Arkayik ve Klasik Devirlerde Polis Toplumu ve Anayasas . 27
b) Atinada Toplum ve Anayasa Geli"imi . . . . . . . . . . . . . 28
7. Hellenlerde Devlet Biimleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
8. Siyasal Geli"meler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
a) Pers Sava"lar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
b) Pers Sava"larndan Sonra Hellas ve Atina . . . . . . . . . . . 38
9. Hellenizm Devri (#.. 33630) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
a) BYK #SKENDER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
b) #SKENDER #mparatorlu!unun Dzenlenmesi . . . . . . . . . 45
c) B. #SKENDERin Generalleri Arasndaki Mcadele ve
Hellenistik Devletler Dnyas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

EK: Spartada Anayasa ve Toplum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

a) Anayasa Organlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
b) Toplumsal Yap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
c) Spartada # ve D" Politikann Birle"tirilmesi . . . . . . . . 55

8 !indekiler

ROMA TAR!H!N!N ANAHATLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

1. Co!raf Ko"ullar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2. #talyann Erken Devirleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
a) Kavimler Gne Kadar #talya (#.. 3. Bin ca. 1200) . . 59
b) #talyada Erken Demir Devri (#.. 1200800) . . . . . . . . . 61
3. Etrskler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
a) Siyasal ve Toplumsal Ko"ullar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
b) Ekonomik Ko"ullar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
c) Etrsklerin nemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
4. Romada Krallk Devri (#.. 753?510?) . . . . . . . . . . . . . . . 65
a) Romann Ba"lang Evresi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
b) Romada Etrsk Krallar Devri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
c) Siyasal Ko"ullar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
d) Toplumsal Ko"ullar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
e) Ekonomik Ko"ullar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
f) Romada Krallk Devrinin Sonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
5. Cumhuriyetin Kurulu"undan Roma#talya
Konfederasyonunun Olu"umuna Kadar Roma Tarihinin
Anahatlar (#.. ca. 500-268) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
a) Cumhuriyetin Geli"imi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
b) PatriciusPlebs Snf Mcadelesi Sonunda Roma
Anayasas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
c) #talyann Roma Egemenli!ine Girmesi (#.. ca. 500-268). 77
6. Roma Tm Akdeniz Blgesini Eline Geirerek
Bir Dnya Devleti Oluyor (#.. 268133) . . . . . . . . . . . . . 79
a) Bat Akdeniz Blgesinin Elde Edilmesi . . . . . . . . . . . . . 80
b) Kuzeyin Gvenlik Altna Alnarak Do!u Akdeniz
Blgesinin Elde Edilmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
c) Ekonomik De!i"meler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
d) Toplumsal Ko"ullar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
e) Ordu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
7. Romada # Sava"lar Dnemi ve Cumhuriyetin Sonu
(#.. 13330) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
a) Roma Cumhuriyetinin #ine D"t! Kriz . . . . . . . . . . . 86
b) GRACCHUS Karde"lerin Reform Giri"imleri . . . . . . . . . . 86
c) Komutanlar Arasnda Mcadele . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
d) Senatus Egemenli!inin Yklmas . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

!indekiler 9

e) Roma Cumhuriyetinin Sonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
8. Romada #mparatorluk Devri (#.. 27 #.s. 476) . . . . . . . . . 91
a) Principatus Dnemi (#.. 27#.s. 283) . . . . . . . . . . . . . . 91
b) Dominatus Dnemi (#.s. 284476) . . . . . . . . . . . . . . . . 95
c) #mparatorluk Devrinde Sosyo-Ekonomik Ko"ullar . . . . . 98
9. Roma Tarihinin Dnya Tarihi Asndan nemi . . . . . . . . . 99

EK: Roma Egemenli"inde Anadolu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

SEME B!BL!YOGRAFYA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

D!Z!N . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

HAR!TALAR 142den sonra

HELLEN TAR!H!N!N ANAHATLARI

1. Co"raf Ko#ullar

Hellen Tarihinin mekn nce, Hellenlerin tarihte ortaya k-
tklar blgeler olmu!tur: Bu blgeler; Orta Hellas, evresin-
deki adalarla Peloponnesos Yarmadas, Ege adalar, Bat Ana-
dolu kylar; Girit, Rodos gibi byk adalar ve Kbrsn bir
blmdr. ".. 750550 tarihleri arasndaki Hellen Koloni-
zasyonu dneminde Hellen Tarihinin meknnn geni!ledi#ini
gryoruz: Propontis (= Marmara Denizi) kylar, Anadolunun
kuzey kylarnn byk bir blm bu dnemde Hellen kolo-
nistleri tarafndan iskn edilmi!tir. Ayn zamanda A!a# "talya
ve Gney Fransa kylar ile "spanya kylarnn bir blm,
hemen hemen tm Sicilya ve Kuzey Afrikada Kyrenaika da (=
bugnk Libyann kuzeydo#usu) Hellen tarih alan iine
girmi!tir. Nihayet Hellenizm Devrinde (".. 336dan itibaren)
Msrn ve Hindistana kadar tm nasyann bu mekna gir-
di#i grlmektedir.

Bu geni! blgeler iinde ncelikle Hellasn co#raf ko!ullarna
gz atlacak olursa, yarmadann her !eyden nce ok da#lk
oldu#u dikkati ekmektedir. Burada da#lar birbirine kapal
birok havza olu!turmu!tur. Yalnzca bu havzalar ve dar bir
ky !eridi tarmsal bakmdan verimlidir. Yarmadada hibir yer

12 Hellen Tarihinin Anahatlar

denize 60 kmden daha uzak olmad# iin, burada ya!ayan
insanlarn ya!am birinci planda denizcilik zerine kurulmu!-
tur. Bu co#raf ko!ullar, de#i!ik blgelerin kendi ba!larna
geli!melerine de (partiklarizm, individalizm) yol am!tr.

2. Minos Giriti

Sonralar Akalar byk lde etkileyen yksek bir kltrn
yaratclar olan Minos Giritlileri, bugn adlarn Hellen mitolo-
jisindeki Kral MINOStan almakla birlikte, Hellen kkenli de#il-
diler. Yazlar bugne kadar okunamad# iin, Minoslular ko-
nusundaki bilgilerimiz hemen hemen tmyle arkeolojik bel-
gelere dayanmaktadr. Knossos hafiri EVANSn yapt# gibi,
seramik stillerine gre bir Erken bir Orta ve bir de Ge
Minos Devri kabul edilmektedir. Bu devirler de ayr ayr er
alt devre ayrlmaktadr.

Giritte Neolitik ve Subneolitik devirleri ".. 26002000 yllar
arasndaki EM IIII izlemektedir. Bu dnemin karakteristi#i, Gi-
ritin do#usundaki liman kentleri ile gneybatya d!en,
adann en verimli ve geni! ovas Messaradaki mezarlardr
(tholos mezarlar). ".. 20001570 aras adada Knossos,
Phaistos ve Malliadaki ilk tahkimatsz saraylar dnemidir (OM
III). Saraylar, adadaki ekonomik ya!amn merkezleri olarak
grnmektedir. Giritliler bu dnemde Hellas, Suriye ve Msr
limanlaryla ticaret yapm!lar ve Msr etkisinde bir resim ya-
zs geli!tirmi!lerdir. Ayrca hibir fetih hareketine de giri!me-

Hellen Tarihinin Anahatlar 13

mi! grnmektedirler. ".. 15701425 yllar Knossos,
Phaistos, Hagia Triadadaki ikinci saraylarn en geli!mi! ol-
duklar dnemi kapsamaktadr (OM IIIGM III). Girit Dev-
letinin, merkez bir ynetim ve ekonomiye dayal bir biimde
Msr rne#ine gre kurulmas da yine bu dneme rastlamak-
tadr. Girit bu dnemde Msrdaki Yeni Devlet ile canl bir
ticarete giri!mi!tir. Ayn dnemde resim yazsnn yerine Li-
near Ann geti#i de grlmektedir.

Akalar ".. 15. yy. da Hellastan gelerek aday iskn etmeye
ba!lam!lar ve Girit Linear A yazsnn etkisinde Linear Byi
geli!tirmi!lerdir. Giritteki Aka Egemenli#inin ".. 1400lerde
kesinle!ti#i grlmektedir.

Minos Giritlilerinin kkeni sorununa, dilleri konusunda bilgi-
mizin olmamas nedeniyle ancak arkeolojik olarak yakla!-
labilmektedir. yle grnyor ki, Girit halknn az olmayan bir
blm, buraya Anadoludan g etmi!, ayrca belki Libya gibi
baz lkelerin de Girit zerinde etnik adan etkisi olmu!tur.
Minos Giritlilerinin kullandklar dilin HintAvrupa kkenli
olmad#n d!nen baz bilim adamlar vardr.

Girit saraylarnn tahkim edilmemi! olmas, bu saraylarda otu-
ranlarn ne ierideki birtakm kar!klklardan ne de d!ardan
gelebilecek baz saldrlardan ekinmedikleri sonucunu ortaya
karmaktadr. Bu durum, belki, Giritin sahip oldu#u gl bir
deniz sava! gcnn varl#yla aklanabilir.


3. Miken Hellas

Hellasta ".. 25001600 yllar Erken ve Orta Helladik Devir
diye adlandrlmaktadr. ".. 2500lerden 1850lere kadar s-
ren Erken Helladik Devirde Ege Blgesinde yaygn bir ifti
kltr sz konusudur. ".. 1850lerden 1600lere kadar
sren ve Orta Helladik Devir diye adlandrlan dnemde ise,
HintAvrupa kkenli Akalarn Hellasa g tamamlanm!tr.

Akalar, HintAvrupa kkenli etnik gruplarn Do#u Akdeniz
Havzas'na yaptklar genel bir g erevesinde daha "..
2000 yllarnda Hellasa gelmi!lerdir. Peloponnesos Yarma-
dasnda HEINRICH SCHLIEMANNn ilk kez kazd# merkez
olan Mykenai kalesinin adna izafeten bu halka Miken Hellen-
leri diyoruz. Miken Hellenlerinin Linear B ile yazlm! olan
dilleri, etnik bile!imleri konusunda hibir bilgi vermemektedir.
Bununla birlikte, Mikenlerin etnik bile!imleri konusunda,
Hellen kkenli olmayan bir alt tabakaya Hellen kkenli bir st
tabakann egemen oldu#u ya da belki daha yerinde bir
deyi!le Hellasa g eden Aka Hellenlerinin, inthos, issos
gibi eklerle biten yer adlarnda izleri grlen yerli bir halkla
kar!m! olduklar sylenebilir. Szn etti#imiz bu Hellenn-
cesi kltrn kkenleri Erken Helladik Devirin (".. 2500
1850) ba!larna kadar uzanmaktadr (Ege Blgesindeki ifti
kltr). HintAvrupa kkenli olmayan bu eski Akdeniz
halknn diline ili!kin izler yalnzca yer adlarnda olmayp, ayn
zamanda bitki, maden adlaryla gemicilik ve balklkla ilgili,


daha sonra Hellenler tarafndan benimsenen terimlerde de
bulunmaktadr.

Akalarn Hellasa g tek ve byk bir asker sefer biiminde
de#il, kabilelerin ve kabile paralarnn yava! sren bir istila
hareketi !eklinde olmu!tur. Hellasa yeni gelenlerin gittikleri
yerlerdeki eski Akdeniz halkyla kar!mas, ".. 16001150
yllar arasndaki Ge Helladik ya da Miken Devri diye ad-
landrlan dneme kesintisiz bir biimde gei!i de sa#lam!tr.

Mikenler, kar!la!tklar yerli ahali ile yzyllarca sren bir
kar!ma ve kayna!madan sonra, ".. 2. binyln 2. eyre#inden
itibaren etkin bir siyasal rol oynamaya ba!lam!lardr. Bu ge-
li!imin nedenlerinden biri, ku!kusuz, Hellenlerin Minos uy-
garl# ile temasa gemesi ve bu kltr evresi ile kayna!mas
olmu!tur. Linear B yaztlarnda yansyan devlet, toplum ve
ncelikle ekonomi organizasyonu ile ilgili konular, byk
lde Minos etkisindedir. Yalnzca mimari Minos uygarl#n-
dan farkl zellikler gstermektedir. Ayrca Miken kltr ve
uygarl#nn kronolojisi de en anlaml biimde Miken mima-
risine gre kurulabilmektedir. ".. 16501450 yllar arasnda
yapldklar anla!lan Mykenai kalesi kuyu mezarlar, Miken
mimarisinin en karakteristik rneklerindendir. Mimaride
nemli olan tahkimat, Mikenlerin gl bir savunma siste-
mine sahip olduklar izlenimini uyandrmaktadr.

Mikenlerin etki alan yalnzca Avrupa ktas ile snrl kal-
mam!tr: Mikenler Girite de egemen olmu!lar, Kbrsa kadar


yerle!im etkinli#inde bulunmu!lardr. "hra ettikleri seramik,
Gney "talya ve Sicilya arasnda volkanik bir kme olu!turan
Lipara adalarndan nasya ve Msra kadar uzanan blgelerde
bulunmu!tur ve Minos serami#inden daha da yaygndr.
Mikenlerin Hitit ivi yazl metinlerinde grlen ve Anado-
lunun gneybat kylar ile kar!sndaki adalara lokalize
edilen Ahhiyavallar ile ayn olup olmadklar uzun sreden
beri tart!lmaktadr.

Miken Hellasnn i yaps bir lde Linear B yaztlarndan
tannmaktadr. Yaztlardan anla!ld#na gre, Miken toplumu
ve siyasal organizasyonu insan !a!rtacak kadar ok ynl idi.
Miken Dnyasnda Minos kltr evresinden tmyle ayrlan
bir ba!ka nokta da, sava! ve askerlikle ilgili konulardr. Silah-
lar ve sava! i!leri, arkeolojik belgelerde Minos Giritinden ok
farkl olarak nemli bir unsur olu!turmaktadr. Miken Dev-
rinin toplumsal yaps; soylular (= aristoi), sava! arabal
cengverler ve bunlarn ortada bir megaronu bulunan byk
kalelerde (kyklop surlar) oturmasyla karakterize edilmi!tir.
Soylularn ya!am; sava!, av ve saray seremonilerinden iba-
retti.

".. 13. yy. da Balkanlardan g eden kabilelere kar! sa-
vunma amacyla Miken kale tahkimatlarnn geni!letilmi! ol-
mas dikkati ekiyor. ".. 1250lerden itibaren Ege Gleri
erevesinde Hellasa yeni g dalgalar gelmi!tir. Bu glerin
Akdeniz Havzas ve nasyadaki sonular ise, Assurun ve
Fenike kent devletlerinin ykseli!i, "taliklerin "talyada grn-


meleri, Troia VIIIa tabakasnn tahribi gibi olaylarda grl-
mektedir. ".. 1150lerde bu glerin etkisiyle Miken kale-
lerinin de tahrip edilmeye ba!land#n gryoruz. Bununla
birlikte, Attikada oldu#u gibi, birok yerde Miken kkenli halk
yeni gelenler tarafndan fazla rahatsz edilmemi!, hatta baz
yerlerde stnl# yeniden ele geirmi! ya da yeni gelenlerle
birlikte ya!amn srdrm!tr.

Miken yerle!imlerini tahrip edenler, do#u ve gneye do#ru
yry!lerini srdrm!lerdir. Bunlar, ancak Msr firavunlar
MERENPTAH ve III. RAMSES tarafndan durdurulabilen Deniz
Kavimleri arasnda da gryoruz.

Ege Gleri erevesinde Hellasa yaplan Dor Gleri "..
12001000 yllarna rastlamaktadr. Dorlar deniz yoluyla Girit
ve Gneybat Anadoluya, karayolundan Peloponnesos
Yarmadasna ula!m!lardr. Bu zamanda Akalar Ege Deni-
zindeki adalara do#ru yerlerinden oynatlrken; Attika, Euboia
ve Kykladlar bir Aka kolu olan Ionlarn elinde kalm!tr. Akalar
ayn zamanda Anadolunun bat kylarna da yerle!mi!lerdir.
Dorlarn bu geli!melerde stn duruma gemesinin nedeni
ise, bronz silahl Aka sava! arabalarna kar! demir silahl Dor
svarilerinde yatmaktadr.


4. Hellen Ortaa" Kavram

".. 1000700 yllar arasndaki devri baz modern tarihiler
Avrupa Ortaa#na benzetmi!ler ve bu dneme Hellen Or-
taa# demi!lerdir. Avrupa Ortaa#nn ba!nda Germenlerin
kendilerinden yksek bir kltr ve uygarlk dzeyindeki Bat
Roma "mparatorlu#unu ykmalar, Hellen Ortaa#nn ba!la-
rnda Dorlarn hi ku!kusuz kendilerinden ok daha uygar
olan Akalarn siyasal varlklarna son vermelerine benzetil-
mi!tir. Avrupa Ortaa#nda feodalitenin ortaya kmas, sava!
ve yi#itlik destanlarnn sylenmeye ba!lanmas gibi, Hellen
Ortaa#nda da polis denilen kent devletlerindeki kraln
yannda bir soylular snf olu!mu!; bu soylularn ya!am
HOMEROS destanlarnda canl bir biimde dile getirilmi!tir.
Avrupa Ortaa# nasl byk seyahatler ve yeni ktalarn bu-
lunmasyla sona ermi!se, Hellen Ortaa#nn sonuna do#ru
Hellenler de uzak blgelere gmeye ve oralarda koloniler
kurmaya ba!lam!lardr.

5. Karanlk Yzyllar ve Arkayik Devirin
Ba#langc

".. 1150lerde Miken kalelerinin tahribinin ba!lamasyla, ks-
men bilimsel adan tart!mal bir sorun olmasna kar!n
Dorlarn nnden kaan Akalar tarafndan, ksmen de Dorlar
tarafndan Ege adalar, Anadolunun bat kylar ve Kbrs


adas i!gal edilmi!tir. Miletos, Priene ve Ephesos, ".. 11. yy. n
2. yarsnda Bat Anadoludaki ilk Hellen yerle!im merkezleri
olmu!lardr. $imdi Hellenler birok kabileden olu!an; ayn,
fakat lehelere ayrlm! bir dil konu!an; ortak kltre sahip
etnik bir grup olarak kar!mza kmaktadrlar. ".. 700lerde
lehelerine gre ayrlan Hellen grubunun da#lm !u !e-
kilde tamamlanm! bulunuyordu:

Aka kkenli Ionlar: Attika, Euboia, Khalkidike, Ege adalar
ve Bat Anadolu kylarnn orta blmnde;
Aka kkenli Aioller: Thessalia, Arkadia, Akhaia, Lesbos,
Kbrs ve Kuzeybat Anadoluda;
Dorlar: Orta Hellas, Peloponnesos Yarmadasnn byk bir
blm, Ege Denizinin gneyindeki adalar, Girit ve G-
neybat Anadolu kylarnda.

Eskia# Hellen Tarihi, bir Hellen devletinin de#il, i!te szn
etti#imiz bu kltr birli#inin tarihidir.

Miken kltrnn sonunu izleyen birka yzyl (".. 12.8.
yy.lar aras) hakknda bilgilerimizin az olmas nedeniyle, bu
devri Karanlk diye tanmlyoruz. Bu karanlk a# izleyen
devri ise ncelikle bir sanat tarihi terimi olan Arkayik (=
eski; erken) ile adlandryoruz (".. ca. 800ca. 500). Ka-
ranlk Yzyllar ve Arkayik Devir ise, ".. 9. yy. n sonlarna
do#ru birbirleriyle ak!maktadr.


Kronolojik Genel Bak#:

".. 1100800: Karanlk Yzyllar.
".. 1000 yllar: Hellenlerin Ege adalarn ve Anadolunun bat
kylarn iskn etmeleri.
".. 800500: Arkayik Devir.
".. 8. yy.: Attikada Atina polisinin olu!mas.
".. 776: Olimpiyat Oyunlarnda ba!ar kazanan atletlerin ilk kez
listelere geirilmesi.
".. 750 yllar: Byk Hellen Kolonizasyonunun ba!lamas.
".. 750700: HOMEROSun Ilias (= !lyada) ve Odysseia destanlar
ve HESIODOS.

a) Mikensonras Aristokratik Hellen Toplumu

Hellastaki Miken uygarl# Dor Glerinden sonra eski gr-
keminden ok !ey yitirmi!tir. te yandan, Karanlk Yzyl-
larn kltrnden alnd# anla!lan HOMEROS destanlarndaki
tanrlar dnyas, ayn zamanda bir soylular dnyasn da
yanstmaktadr. Tanrlarn kar!snda yer alan lmllerin
dnyas da aristokratik bir zellik ta!maktadr. HOMEROSta
tanrlar dnyasndaki ZEUSun kar!l#, lmller dnya-
snda Mykenai Kral AGAMEMNONdur.

Bu sosyal yap, yerle!ik dzene geer gemez topra#a ba#-
llkla da tamamlanm! ve toplumun tabakala!masnda da
kendisini gstermi!tir; bu a!amada, insanlarn toprakla u#ra!-
maya ba!lamalar ve toprak mlkiyetinin nem kazanmas
hemen gze arpan !eylerdir. Bu geli!im sreci iinde kral-
larn (= basileuslar) gc ok gemeden snrlandrlm!; k-


kenleri ve sahip olduklar malmlkle toplumda sekinle!en
soylular, kral yalnzca bir primus inter pares, yani e!itler
arasnda birinci olarak tanm!lar; klt ve hukuk konularnda
ok gemeden lider bir rol oynadklar iin, dan!ma mec-
lisinde (= bule) son karar vermeye ba!lam!lar ve iftlikleri
sayesinde gnlk ya!amn ak!n da dzenlemi!lerdir.

Bu soylularn d!nda kalan zgr erkekler ya kk ifti ola-
rak ba#msz olmu!lar (".. 700 yllarnda ya!am! olan HESIO-
DOStan ba#msz kk iftinin ya!amna ili!kin nemli bil-
giler elde ediyoruz) ya da soylu bir efendinin yanna yana!ma
olarak girmi!lerdir. zgr olan bu insanlardan ba!ka, de#i!ik
llerde basamaklandrlm! ba#ml toplum tabakalar ve
kleler vard. Misafirlere (= ksenoi) zel bir ilgi gsterilmi! ve
bunlar korunarak a#rlanm!lardr.

Soylular asker ynden de a#r basyorlard. Bunun ba!lca ne-
deni, soylularn atl olmas ve bu bakmdan sava!ta sonuca
asl onlarn gitmesidir. Soylu olmayan piyadelerin ordudaki
vurucu gc ok snrl idi. Soylu svariler (= hippeis) Thessa-
lia ve Boiotiada sonralar (".. 7. yy. da) byk nem kazana-
caklardr.

b) Kent Devleti (= Polis), Vatanda#lk ve Ulus

Aristokratik toplumun a#r bast# Karanlk Yzyllarda ayn
zamanda, nceleri bir iskn biimi olan, fakat daha sonra


Hellen Tarihinde tmyle bir ya!am biimine dn!en kent
devletleri de (= polisler) ortaya km!tr. ".. 8. yy. dan itiba-
ren yaygnlk kazanan polislerin ortaya k! farkl biimlerde
olmu!tur. o#u kez eski Miken yerle!imleri (Miletos gibi) ya
da kaleleri (Atina gibi), ayrca birok kyn bir araya getiril-
mesi demek olan synoikismos yntemi, polislerin olu!ma-
snda etken olmu!tur. Bununla birlikte, polislerin hi ortaya
kmad# Orta ve Kuzeybat Hellas gibi blgeler de vardr.
Ku!kusuz nceleri yresel aristokrasinin glenmesine yar-
dmc olan ilk polislerin karakteristi#i, bunlarn bir taraftan
soya dayal bir yapya sahip olmas; di#er taraftan tahkimatl
bir akropolis (= bir tepe zerindeki kale) evresinde kurulmu!
olan kentin kk bir arazi paras ile birle!tirilmi! olmasdr.
Cemaat devleti deyimi, bir polisin nitelik ve niceli#ine, daha
ok kullanlan kent devleti deyiminden aslnda daha uygun
d!mektedir.

Bir bak!ta kavranabilen bu kk devlet organizasyonlarnda
kent; dinsel, siyasal, toplumsal ve ekonomik ya!amn merkezi
durumundadr. nceleri krallar tarafndan korunan, her kentin
sahip oldu#u kutsal ate!, daha sonralar onlarn ".. 8. yy.
dan itibaren siyasal halefleri olan soylular tarafndan korunur
olmu!tur. Kentlerin en nemli siyasal kurumlar ise, dan!ma
(= bule) ve halk (= demos) meclisleridir.

Bu kent devletlerinin kkl#, vatanda!larnn (= politai) her
trl siyasal olaydan do#rudan do#ruya etkilenmelerine ve
kendilerini her trl siyasal olayla ilgili hissetmelerine yol


am!tr. Buna uygun olarak vatanda! iinde ya!ad# kent
devletinin anayasasnn olanak tand# lde siyasal ya!am-
da etkili bir pay sahibi olmu!tur.

Hellenler, siyasal bakmdan ba#msz birok kent devletine
ayrlm! olmakla birlikte, kendilerini ortak zellikleri olan bir
halk olarak da grm!lerdir. Bu nedenle, ".. ca. 8. yy. dan
itibaren kendilerini Hellen, Hellence konu!mayan di#er tm
kavimleri ise brbaros (= yabanc dil konu!an, anla!lmayan
ki!i) diye adlandrm!lardr. E#er ulus ayn dili konu!an ve
ilk zamanlarda dinsel yn a#r basan ortak bir kltre sahip
insanlarn olu!turdu#u bir topluluk anlamna geliyorsa,
Hellenlerin bir ulus olu!turabildiklerini syleyebiliriz. Hellen-
leri kltrel ynden birle!tiren unsurlar ya da kltr alannda
tm Hellenler iin geerli olan ortak ynleri !yle sralamak
mmkndr:

Fenike Alfabesine sesli harflerin eklenmesiyle geli!tirilen,
nceleri sa#dan sola, daha sonra soldan sa#a do#ru yaz-
lan ve dnyann ilk tam harf yazs olan yaz.
Eskido#u din ve mitolojisinden etkilenmekle birlikte, byk
farkllklar da gsteren, ok tanrl din.
HOMEROS destanlar (Ilias ve Odysseia).
Ba!ta Olimpiyatlar olmak zere tanrlarn onuruna dzen-
lenen oyunlar (= agonlar).
Ba!ta Korinthos Krfezinin kuzeyine d!en Phokis Blge-
sindeki Delphoi olmak zere kehanet merkezleri.
Mysterionlar, yani do#ast srlar ieren baz kltler
(Eleusis, DIONYSOS, ORPHEUS kltleri gibi).


c) Byk Kolonizasyon Dnemi (!.. 750550)

Dor Glerinden hemen sonra Ege adalarn ve Anadolunun
bat kylarn iskn eden Hellenler, daha ".. 8. yy. n orta-
larnda yeni bir deniza!r iskn etkinli#ine giri!mi!lerdir. Bu
yeni kolonizasyon hareketinin nedenlerinin ba!nda, Hellen
toplumundaki hzl nfus art!ndan kaynaklanan beslenme ve
geim zorluklar gelmektedir. Partiler aras eki!melerin do-
#urdu#u siyasal ho!nutsuzluklar ve bunun getirdi#i siyasal
nedenli glerin de bu kolonizasyon hareketinde rol byk
olmu!tur. iftilerin borlar ayrca sosyal nitelikli bir g de
beraberinde getirmi!tir. Byk Kolonizasyonun di#er neden-
leri arasnda el sanatlarnn ve denizcili#in geli!mesini saya-
biliriz. Bu g hareketinde, macera arama hevesinin de etken
oldu#u genellikle kabul edilmektedir.

Kolonizasyon hareketinin geli!imine gelince: "ki tr koloni ile
kar!la!yoruz:

ticar s durumunda olanlar;
tarm kolonileri.

Kolonizasyon sreci iinde Akdeniz ve Karadeniz kylarnda
yavru kentler kurulmu!tur. Ba#msz olan bu koloniler, ana-
kente (= metropolis) yalnzca klt ve detler bakmndan ba#l
kalm!tr.


En byk koloni blgesini Gney "talya ve Sicilyadaki Byk
Hellas (= Megle Hells) olu!turuyordu. Koloni kuran mer-
kezlerin ba!nda ise, Bat Anadoludaki Ion kentleri (zellikle
Miletos ve Phokaia) geliyordu. Kolonizasyon Devrinin ".. 7.
ve 6. yy. lar Ioniada bilim ve felsefenin de en parlak oldu#u
zamandr. Bu blgenin ".. 546da Pers Egemenli#ine girme-
siyle bilim adamlar ve sanatlar arasnda Byk Hellas ve
Etruriaya g edenler oldu#u grlmektedir.

Byk Kolonizasyonun sonular, Hellen toplumunda byk
ekonomik, sosyal ve siyasal de#i!imler olarak zetlenebilir:

Ekonomik de#i!im:
Kolonilerden getirilen ucuz tahl nedeniyle anakentlerde
tahl tarmnn artk kr getirmemesi ve bu nedenle zey-
tinya# ve !arap retimine a#rlk verilmesi (tarmsal de#i-
!im).
"!lenmi! e!ya retiminin n plana gemesi (endstriyel de-
#i!im).
Hellenlerin bir ticaret ulusu haline gelmeleri ve Akdeniz
evresinin Hellenize edilmesi (kltrel de#i!im).
Natrel ekonomiden para ekonomisine gei! (hayvan ye-
rine metalin de#er ls olmas).

Sosyal de#i!im:
Anakentlerde soylu toprak sahipleri zeytinya# ve !arap
retimine geerken ayn !eyi kk iftinin ba!aramamas
nedeniyle borlarnn giderek artmas ve bizzat kle duru-
muna d!mesi.
Soylularn yannda burjuvazinin de zanaat, atlye sahibi
ve tccar olarak zenginle!mesi.


Toplum ufkunun geni!lemesi, felsefe ve bilimin geli!mesi.

Siyasal de#i!im: Siyasal haklar toprak mlkiyetine ba#l
oldu#u iin (= soylular egemenli#i), iki ho!nutsuz grup ortaya
km!tr:

Ekonomik nedenlerden dolay kk iftiler.
Siyasal nedenlerden dolay burjuvazi (burjuvazi, !imdi sa-
hip oldu#u ekonomik gc siyasal haklar asndan da
de#erlendirmek istemektedir).

Ayrca, soylu atllardan olu!an ordunun yerine !imdi a#r si-
lahl vatanda! ordusu gemi!tir. Soy temeline dayanan devlet-
ten de bir vatanda!lar devleti ortaya km!tr; ba!ka bir de-
yi!le, eski soy aristokrasisinin yerini !imdi para aristokrasisi
almaya ba!lam!tr.

6. Arkayik ve Klasik Devirler

Yazl kaynaklarn giderek artmas nedeniyle, daha ".. 7. ve 6.
yy. dan ba!layarak Hellen Klasik Devrinin (".. 500 4. yy. n
ilk yars) sonuna kadar uzanan birtakm geli!meleri izlemek
mmkn olmaktadr. Bu bakmdan Arkayik ve Klasik de-
virleri bu anlamda birlikte de#erlendirmek yerinde olacaktr.
$imdi Hellenler kendilerine zg dinamizmi geli!tirmekte ve
ortaya koyduklar kltr ve uygarlk kurumlar ile Etrsklerin,
birok "talik kabilesinin ve Keltlerin kltrlerini etkilemek-
tedirler; bu durum, daha sonra Hellenizm Devrinde, bir


zamanlar nemli lde etkilendikleri Do#u Dnyas iin de
geerli olacaktr.


".. 620 yllar: Atinada DRAKON Yasalar.
".. 594/3: Atinada SOLONun reformlar.
".. 561510: Atinada PEISISTRATOS ve o#ullarnn tiranl#.
".. 508den itibaren: Atinada KLEISTHENESin reformlar (Atti-
kada demokrasinin ba!langc).
".. 462450: Atinada Radikal Demokrasinin olu!umu.
".. 460429: Atinada PERIKLES dnemi.

a) Arkayik ve Klasik Devirlerde Polis Toplumu
ve Anayasas

Karanlk Yzyllar Devrinin bir kurum olarak glenmemi!
ve tam oturmam! olan krallk ynetiminin yerine, Arkayik De-
virle birlikte o#u poliste bir soylular egemenli#i, yani
aristokrasi gemi!tir. Bir tr cumhuriyet olan bu yeni y-
netim biimi, Romadakinin aksine zora ba!vurmadan getiril-
mi! grnyor.

Ynetici aristokratlar ile ynetimde pay olmayan halk ara-
snda ".. 7. ve 6. yy. larda !iddetli anla!mazlklarn ba! gs-
terdi#ini gryoruz. Bu anla!mazlklarn nedenleri, ksmen
snflar arasndaki orantsz varlk da#lmnda (bu geli!imde
Byk Kolonizasyonun payndan yukarda sz etmi!tik); ks-
men de, yazl olmayan hukukun aristokratlarn isteklerine


gre, a!a# tabakaya mensup ki!ilerin aleyhine i!lemesinde
yatmaktadr. Bu konudaki tart!ma ve mcadeleler, Klasik
Devirde tm vatanda!larn (demos) devlet ynetimine katl-
d# polis anayasalarn, yani demokrasiyi getirmi!tir. Fakat
burada unutulmamas gereken nokta, demokratik bir anaya-
saya sahip olan polisin, aslnda yalnzca ok az sayda yeti!-
kin erkek vatanda! tarafndan ynetilmi! olmasdr. Zira va-
tanda!larn d!nda kalan geni! toplum kesimleri (kadnlar,
metoikoslar, kleler) polisin siyasal kararlarna katlamam!-
lar, hukuk konusunda sz sahibi olamam!lardr.

b) Atinada Toplum ve Anayasa Geli#imi

Antik demokrasiyi getiren toplum ve anayasa geli!imi en iyi
biimde Atina rne#inde izlenebilmektedir. Bunun nedeni,
konu ile ilgili kaynak malzemesinin yalnzca bu poliste yeterli
lde mevcut olmasdr. Bununla birlikte, Atinadaki geli!imin
ayrntlarn di#er polislerin tm iin de geerli saymak
do#ru olmaz.

Atinada da krall#n kaldrlmasndan sonra ynetim, soylu
ailelerden yldan yla seilen ve arkhon denilen memurlarn
elinde bulunuyordu. Bu arkhonlar (bunlar Romadaki con-
sullerin kar!l#dr), grev sreleri bitince en yksek yasama
ve yarg organ olan Areopagn yeleri oluyorlard (Areopag,
aslnda, Atinada Akropolisin gneybatsndaki bir tepenin
addr: reios pgos = Ares Tepesi; burada toplanan ve bir


anlamda Romadaki Senatusun kar!l# olan meclisin ad ise,
he en Areo pgo bul idi).

Soylular o zamanlar henz yazl olmayan hukuku keyf bir
!ekilde kullanmakla sulayan birok sade vatanda!n yakn-
mas zerine; soylu aileler, var olan uygunsuzluklar dzelt-
mesi iin yine soylu bir ki!i olan DRAKONa tam yetki ver-
mi!lerdir (".. 620 yllar). Yrrlkteki en nemli yasalar ve
yasa teamln (yaplageli!) yazya geirten DRAKONun ya-
salar, snflararas mcadeleyi azaltaca#na daha da artrm!tr
(bu anlamda, Atinadaki DRAKON Yasalar bize Romadaki
SULLA Reformunu hatrlatmaktadr).

A!a# yukar bir ku!ak sonra (".. 594/3 yllar), tam yetkilerle
donatlm! arkhon SOLONun, yapt# reformlarla Atina Devle-
tini bulundu#u zor durumdan kurtarmaya al!t#n gr-
yoruz. Temelde konservatif (tutucu) olan SOLON yasalar, !u
alanlardaki reformlar kapsyordu:

Ekonomik alanda (= seisakhtheia): Bor kleli#inin tmyle
kaldrlmas, iftilerin yeniden zgrlklerini kazanmas
ve tarlalarndaki ipotek ta!larnn kaldrlmas.
Hukuk alannda: Hukukun yazya geirilerek hukuk dev-
letinin olu!umu yolunda byk bir adm atlmas.
Siyasal alanda: Do#umdan kaynaklanan siyasal ayrcalk-
larn ortadan kaldrlarak, siyasal haklarn vatanda!larn
servet oranlarna gre verilmesi (= timokrasi). Fakat eski
aristokratlar ayn zamanda zengin de olduklar iin, bu d-
zenleme ile sonuta eski do#um aristokrasisi !imdi para
aristokrasisine dn!m! oluyordu.


Anayasal alanda:
20 ya!n dolduran tm vatanda!larn olu!turdu#u Halk Meclisi
(= Ekklesia), arkhonlar semekte, ittifak antla!malar yap-
makta ve yasalar karmaktadr.
Her phyleden (= Romadaki tribuslarn kar!l# olan, Atinada
vatanda! gruplar) 100 ki!i olmak zere 400 ki!iden olu!an bir
dan!ma meclisi durumundaki Bule; maliye ve memurlar de-
netleyen, yasa nerileri konusunda ngr!meleri yapan en
yksek ynetim organ idi. Bu meclise, servetlerine gre 4
gruba ayrlm! bulunan vatanda!lardan yanzca ilk 3 grubun
mensuplar, yani en varlkl ki!iler girebiliyorlard.
Yalnzca 1. vatanda! grubu mensuplarnn, yani en varlkl ki!i-
lerin getirildi#i, dolaysyla aristokratik niteli#ini korumu! olan
arkhonluk eskisi gibi kalm!tr.
Ayn !ey Areopag iin de geerli olmu!tur. Arkhonluk yapm!
ki!ilerin ya!am boyu ko!uluyla olu!turduklar bu kurum, ci-
nayet sular iin en yksek mahkeme olmasnn yannda din
ve ahlak ya!amn da denetlemi! ve gerekti#inde Ekklesia ka-
rarlarn veto edebilmi!tir.
Demokratik bir anayasa unsuru olarak kurulmu! bir halk mah-
kemesi olan Heliaiaya 30 ya!n doldurmu! her tam vatanda!
girebilmi! ve bir tr yargtay durumundaki bu mahkemenin her
trl ynetim kararna kar! verdi#i hkmler kesin olmu!tur
(buna arkhonlarn kararlar da dahildir).
E#itim alannda: E#itim devlet tarafndan gzetilecek ve
denetlenecektir. E#itimde HOMEROStan okuma paralar
zorunlu klnm!tr.

SOLON, zellikle anayasada kkl de#i!iklikler ve reformlar
yapm!tr; yle ki, daha sonra ARISTOTELES ok hakl olma-
makla birlikte SOLONda Atina Demokrasisinin atasn g-
recektir.

SOLONun reformlar da Atinada i bar! uzun srecek bir bi-
imde kuramam!tr. Sonunda, PEISISTRATOS, Attikada du-


rumlarndan ho!nut olmayan kk iftilere dayanarak ve si-
lah gcyle burada tiranl# (= tek ki!i egemenli#i) elde
etmi!tir. PEISISTRATOSun zaman (".. 561527) Atinada
byk bir ilerleme dnemi olmu!tur. PEISISTRATOS, i dzeni,
byk lde deste#ini grd# kyl snfna toprak da#t-
mak ve ll bir arazi vergisi almak suretiyle korumu!tur.
Attika vatanda!larnn daha ".. 5. yy. n sonlarnda tarmla
u#ra!an gl bir orta snfa sahip olmas, PEISISTRATOSun
ald# nlemlerin bir sonucudur. Bununla birlikte tiranl#n
daha ikinci ku!akta tutunamad#n ve ".. 510 ylnda son
buldu#unu gryoruz. Atinada tiranl#n son bulmas garip
bir tesadfle Romada krall#n sonu ile ayn zamana rast-
lamaktadr.

Atinada tiranl#n son bulmasn izleyen yllarda yine soylu bir
aileden olan KLEISTHENES, Attikadaki soylu aileleri ve bun-
larn yresel nfuzlarn da gz nnde tutarak, SOLON ana-
yasasndan baz unsurlar alm!, fakat di#er unsurlar de#i!tir-
mek ya da tmyle yeni baz unsurlar katmak suretiyle Atina
devlet yapsn yeniden biimlendirmi!tir (".. 508den itiba-
ren). KLEISTHENESin demokratik anayasa reformunu !yle
zetlemek mmkndr:

Phylelerin yeniden dzenlenmesi: Daha nce 4 phyleye
ayrlm! bulunan Attika vatanda!lar, !imdi birbirleriyle
ba#lantl olmayan er blmden olu!an 10 yeni phyleye
ayrlm!tr. Bu dzenlemenin amac, phylelerdeki de#i!ik
ekonomik unsurlarn siyasal olarak da e!it biimde temsil


edilebilmesi, yani timokratik dzenin ortadan kaldrlma-
sdr.
Bulenin yeniden dzenlenmesi: Phyle says yeni dzenle-
meye gre 10a knca, Dan!ma Meclisinin yelerinin
says da, her phyleden varlklarna baklmakszn 50 ki-
!inin kura yoluyla belirlenmesi ile 500e karlm!tr (=
Be!yzler Meclisi).
Prytanislik kurumu: Olabildi#ince ok sayda vatanda!n
ynetime katlabilmesi iin, Dan!ma Meclisindeki resm
i!ler mnavebe ile (nbetle!e) 36 gnlk sreler iinde ve
her gn de#i!en prytanislerin ba!kanl#nda 50 Dan!ma
Meclisi yesi tarafndan yrtlm!tr.
Kura sisteminin getirilmesi: Phyleler, arkhonlu#un d!n-
daki devlet grevlerine vatanda!larn aday olmas duru-
munda, bu grevler iin bir snava tabi tutulacak ki!ileri
nermi! ve grev, snavda ba!arl olan ki!iler arasnda
kura ekilerek bir yll#na verilmi!tir. Bu memurlar, grev
sresinin bitiminde hesap vermekle zorunlu tutulmu!lardr
Strategosluk kurumu: Her phyle, yine o phyleden bir ko-
mutann (strategs) emrinde bir asker birlik kurmak zo-
runda idi. Her vatanda! tarafndan stlenilebilen bu greve
birok kez ya da srekli olarak seilmek de mmknd. Bu
nedenle strategosluk kurumu belirli bir asker birli#e ko-
muta etme snrn ok a!arak, ".. 5. yy. boyunca byk bir
nem kazanm!tr (30 yl a!kn bir sre Atina nn i ve d!
politikasn belirleyen ve demokratik bir anayasa ereve-
sinde adeta monar!ik bir konum kazanan PERIKLESin
zellikle bu kurumdan yararland#n gryoruz; ".. 460
429).
Ostrakismos (= anak-mlek Mahkemesi): Tek ki!i
egemenli#ine ynelik davran!lar grlen vatanda!lar, bu
mahkemenin kararyla herhangi bir varlk ve onur kaybna
u#ramakszn 10 yl sre ile Atinadan uzakla!trlabiliyor-
lard. Bu yntem Peloponnesos Sava!na (".. 431404)
kadar uygulanm!tr.


KLEISTHENESin reformlaryla arkhonluk ve Bule kurumlar
nemini yitirmi!; Halk Meclisi (Ekklesia) devlet gcnn
gerek sahibi olmu!tur. Artk Atina devlet ynetiminde aris-
tokratik ayrcalklar ve timokratik snrlamalar son bulmu!,
gerek anlamda demokrasiye geilmi!tir.

Bugn en geni! anlamyla hemen tm toplum ili!kilerini kap-
sayan bir sosyal d!nce sistemi haline gelmi! bulunan de-
mokrasi, Avrupa feodal dzeninin sonunu izleyen derin sosyal
de#i!imlerin, zellikle Fransz "htilalinin bir rn olmakla
birlikte; bu d!ncenin kkleri, demokrasiyi dnya yzndeki
dillerin szlklerine ilk kez sokmu! olan ve uygar dnyann
devlet kavram ile ilgili terminolojisini byk lde borlu
oldu#u Eski Hellenlere gitmektedir (demos = halk; kratia =
egemenlik; demokratia = halk egemenli#i). ".. 5. yy. daki
Pers Sava!larndan sonra Hellen demokrasisinin giderek
geli!ti#ini gryoruz. Atina bu yzyldaki parlak geli!imini,
ayn zamanda, tm toplumsal gleri devlete yararl bir biime
dn!tren bu devlet formuna da borludur. Dnya
Tarihindeki bu ilk demokrasinin kusurlar da yok de#ildi.
Bunlarn ba!nda genel olmay! gelmektedir. Yani bu
demokraside devleti olu!turan insanlarn tm de#il, yalnzca
erkek vatanda!lar sz sylemek hakkna sahip idiler. Bu de-
mokrasinin ikinci nemli kusuru ise, giderek radikal (a!r)
bir nitelik kazanm! olmasdr. Bu nedenle devlet kararlar
artk devletin yarar d!nlerek de#il, snrsz bir biimde
a!a# tabakalarn karlar iin alnmaya ba!lanm!tr. n al-
namayan bir yasama furyas, demokrasiyi giderek zenginleri


her frsatta soyan bir fakirler egemenli#ine (= okhlokratia)
dn!trm!tr. Bununla birlikte, insanl#n bu ilk demokrasi
deneyimi Dnya Tarihi asndan byk nem ta!maktadr.
Demokraside devlet otoritesi, vatanda! iradesini gsteren bir
kurum oldu#una gre; devlet otoritesinin demokrasi sorum-
lulu#u, do#rudan do#ruya vatanda!larn bu konudaki sorum-
luluk ve iradesi ile ilgilidir. ok zor ko!ullarda do#an Hellen
demokrasisi, vatanda!larda bu kuruma kar! sorumluluk du-
yulmad# gn artk ya!amn tamamlam! bulunuyordu.

7. Hellenlerde Devlet Biimleri

Polis devlet organizasyonu konusunda d!nenler, kent dev-
letinin temel d!nce ve karakteristikleri ile ilgili olarak
tarihsel geli!ime de geni! lde uygunluk gsteren !u !e-
may ortaya atm!lardr:

Eleutheria (d!a kar! zgrlk).
Autonomia (i zgrlk, yani ba!ka ilkelerin etkisini azal-
tan ya da bunlar tmyle yok eden zgn ilkelerin varl#).
Autarkeia (ekonomik ba#mszlk, yani tm ekonomik ge-
reksinmelerin polis alan iindeki tarm, endstri ve tica-
retten kar!lanmas e#ilimi).

".. 8. yy. dan itibaren birok yerde krall#n ortadan kalkmas
ve onun yerine bir aristokratlar devletinin gelmesiyle Hellen
Tarihinde nemli bir siyasal geli!me olarak iyice beliren polis
devlet organizasyonu, ayn zamanda Hellenlerin zamanla ge-


li!tirdikleri birok devlet biimi ya da rejimi ile de i iedir.
De#i!ik zaman, yer ve ko!ullarda ortaya kan bu devlet bi-
imlerini de !yle sralayabiliriz:

Monarkhia (= tek ki!i egemenli#i): Krallk ve tiranlk.
Oligarkhia (= ayrcalkl bir aznl#n egemenli#i): Do#um
oligar!isi (aristokratia) ya da varlk oligar!isi (timokratia).
Demokratia (= halk egemenli#i): Okhlokratia denilen avam
egemenli#i, salt demokrasinin dejenere olmu! bir biimi-
dir.

8. Siyasal Geli#meler

a) Pers Sava#lar


".. 546: Kkasya Hellenlerinin Pers Egemenli#ine girmesi.
".. 499494: Ion "syan.
".. 492449: Pers Sava!lar.

Kkasyann bat kylarndaki Hellen kentleri, birbiri ardsra
nce Lydia Devletinin ve bu devletin KYROS tarafndan ele
geirilmesinden (".. 546/5) sonra da Pers Devletinin Ege-
menli#ine girmi!tir. Kkasya Hellenlerinin bir ksm Pers
egemenli#ini ba!ndan beri ho! kar!lamam!, bunaltc bul-
mu!tur. Kkasya Hellenleri tarafndan Pers egemenli#ine
kar! giri!ilen Ion "syannn (".. 499/494) birka yl sonra
ba!arszlkla sonuland#n gryoruz. Persler isyann mer-


kezi Miletosu tahrib etmi!ler ve Kkasya Hellenlerine
yardm eden kta karasndaki (Hellas) Hellenlerden de intikam
almaya karar vermi!lerdir. Bu bakmdan Ion "syan, "..
492den itibaren ba!layan PersHellen Sava!larnn bir vesilesi
olmu!tur. Bu sava!larn asl nedenleri ise !u !ekilde zetle-
nebilir:

Perslerin dnya egemenli#i planlar.
Pers Kral I. DAREIOSun ".. 513 ylnda "skitlere kar! gi-
ri!ti#i seferin Hellenlerin Karadeniz kolonilerinden tahl
sevkyatn tehlikeye sokmas.
Hellenlerin en byk ticar rakibi olan Fenikelilerin Pers
Devletinin himayesinde bulunmas.
Atina demokrasisi ve Pers despotizmasnn birbirlerine
olan kar!tl#.

Sava!larn ".. 492den 479a kadar sren blmnde Hellen-
lerin savunmada kaldklarn gryoruz. ".. 480de Salamis
ve ".. 479da Plataiai muharebelerinde Persler yenilgiye u#-
rayarak geri ekilmi!lerdir. Bunun zerine Hellenler Atina
liderli#inde kar! saldrya gemi!ler ve sava! Kkasya top-
raklarna ta!m!lardr. Bu arada (".. 477de) kurulan Attika
Delos Deniz Birli#i, ".. 454lerden itibaren bir Atina Deniz
"mparatorlu#una dn!meye ba!lam!tr. ".. 449da Kb-
rstaki Salamis yaknlarnda yaplan deniz muharebesinde
Perslerin bir kez daha yenilmesiyle ".. 448de Kallias Bar!
yaplm! ve bylece Kkasyadaki Hellen kentlerinin otono-
misi garanti altna alnm!tr.


Pers Sava!larnn Hellenlerin lehine sonulanmasnn Akdeniz
Blgesinin siyasal tarihini nemli lde de#i!tirdi#i Pers
dnya egemenli#i planlar ve bu planlara uygun Pers politikas
ve diplomasisi gz nnde tutulacak olursa kabul edilmesi
gereken bir gerektir. Fakat bu sava!lar sonunda Hellenler de-
#il de Persler kazanm! olsayd, acaba ne olurdu? Hellasn
Pers "mparatorlu#una katlmas, acaba Hellen kltrn ve bu
kltrn geni! d!nce zgrl#n olumsuz ynde etkiler
miydi? Byle bir geli!imin Hellen kltr asndan olumsuz
sonular do#urabilece#ini kesin bir biimde syleyemeyiz.
Zira Persler etnik ve kltrel adan ok farkl unsurlar barn-
dran devletlerini o zamana de#in bilinmeyen bir ho!gr ile
ynetmi!lerdir. Pers Egemenli#i srasnda Ioniada Hellen d-
!ncesi herhangi bir olumsuz etkiden uzak, canll#n koru-
yabilmi!tir.

Pers Sava!larnn sonularn !u !ekilde zetlemek mmkn-
dr:

Hellenler Perslere kar! siyasal zgrlklerini koruyabil-
mi!lerdir.
Ege Denizinde Hellen egemenli#i sa#lanm!tr.
Atina; Hellasta siyasal, ekonomik ve kltrel adan n
plana km!tr.
Sparta ve Atina arasndaki kar!tlk iyice belirginle!mi!tir.


b) Pers Sava#larndan Sonra Hellas ve Atina


".. 477: AttikaDelos Deniz Birli#inin kurulmas.
".. (461) 443429: Atinada PERIKLES devri.
".. 431404: Peloponnesos Sava!.
".. 387/6: Kral Bar!.

Pers Sava!larnn Hellenlerin lehine sonulanmasndan sonra
Atinallarn AttikaDelos Deniz Birli#ini kendi politikalarnn
bir arac olarak hzla geli!tirip byttklerini gryoruz. Bir-
li#in hazinesi nceleri Delos adasnda iken, d! tehlike gz
nne alnarak Atinaya nakledilince, Atina fiilen, toplanan
paralar zerinde tam bir tasarruf gcne sahip olmu!tur.
PERIKLES dneminde (".. 443429), Atinallar Birlikten srekli
olarak gelen paralar yalnzca ittifak donanmasnn bakm ve
korunmasnda de#il, ayn zamanda kendi kentlerinin, zellikle
Akropolisin grkemli bir biimde yeniden yapmnda da kul-
lanm!lardr. Bu bakmdan Atina giderek merkez ynetimli bir
imparatorlu#a dn!en birli#in ba!kenti gibi grnmekte-
dir.

Pers Sava!larnn sonundaki ba!ar ve AttikaDelos Deniz Bir-
li#i zerindeki egemenlik, Atinaya rne#i olmayan bir geli!me
dnemi getirmi!tir. Atinada demokratik partinin lideri duru-
munda olan PERIKLESin ".. 461den itibaren kentin kaderini
belirledi#ini gryoruz. Atina tam vatanda!larnn, klelere,
egemenlik altna alnm! insanlara, hatta mttefiklere kar!,


kendi iinde e!it haklara sahip bir st tabaka olu!turmasn ve
her bakmdan mkemmel yeti!tirilmi! bu vatanda!larn yete-
nek ve olanaklarn kar!lk beklemeksizin devletin hizmetine
sunmasn amalayan PERIKLES, ".. 443ten itibaren Atinada
birinci strategos, haznedar ve d! politikann ynlendiricisi ol-
mu!tur. PERIKLES dnemi ayrca Atinada demokrasi rejiminin
de artk iyice yerle!ti#i bir dnemdir. Hellen kltrnn bir
Altn a# ya!ad# bu dnemde Ekklesia (= Halk Meclisi)
devletin en yksek organ olarak kalm!; aristokrasinin daya-
nak noktas durumunda olan Areopag, Halk ve Dan!ma Mec-
lisleri zerindeki denetim haklarn tmyle yitirmi!, yalnzca
en yksek mahkeme olma zelli#ini ve dinsel konular denet-
leme hakkn muhafaza etmi!tir. Devlet sosyal alanda fakir
vatanda!lara tahl ve para yardm yapm!; ya!llarn, o-
cuklarn, yetim ve gszlerin bakm ve yardm i!lerini de st-
lenmi!tir.

Bu dnemde Atinann sosyal yapsn tam vatanda!lar (ca.
40.000), metoikoslar (ca. 40.000; yabanc tccar ve denizci-
ler; zgr olmalarna ra#men siyasal haklar yoktu) ve kleler
(hibir haklar olmamakla birlikte belirli bir himaye altnda
idiler ve ancak mahkeme karar ile ldrlebilirlerdi) olu!tu-
ruyordu.

Dnemin ekonomik ko!ullarna gelince: Tarmn Pers Sava!-
laryla birlikte giderek ticaret ve zanaatn gerisinde kald#
dikkati ekmektedir. Atina PERIKLES zamannda bir ticaret ve
ula!m merkezi olmu!; para ekonomisi son derece geli!mi!tir.


Devlet harcamalarnn da byk miktarlara ula!t# bu dnem-
de devlet; gelirlerini gmrk, alm vergisi, metoikoslardan
alnan vergiler, mttefiklerin dedikleri aidatlar, ceza iin
kesilen paralar, devlete ait maden ocaklar ve devlet atlye ve
gayrimenkulleri gibi kaynaklardan elde ediyordu.

Atinann AttikaDelos Deniz Birli#i iinde stn bir konuma
gelmesi ve Atinallarn Hellen polisleri arasndaki rakiplerini
zayflatma giri!imleri Peloponnesos Sava!na (".. 431404)
yol am!tr. Atina ve Sparta arasndaki byk kar!tlklar da
bu sava!n patlamasnda byk etken olmu!lardr. Bu kar-
!tlklar !yle zetlemek mmkndr:

Siyasal alanda: Atinann dinamik bir demokrasi, Spartann
tutucu bir aristokrasi ile ynetilmesi.
Ekonomik alanda: Atinann zengin bir ticaret devleti, Spar-
tann fakir bir tarm devleti olmas.
Asker alanda: Atinann denizde, Spartann karada gl
olmas.
Kltrel alanda: Atinann bir kltr merkezi olmas, Spar-
tann ise kltrel fakirli#i.

Sava!a Hellas, Ege ve Kkasyadaki birok polis ve Sicilya ile
Adria kysndaki baz kent devletleri katlm!lardr. ok etin
ko!ullar altnda geen ve hemen hemen 30 yl kadar sren
sava!lardan sonra Sparta ve mttefikleri (ncelikle Korinthos,
Thebai ve Syrakusai) Atina ve mttefiklerini (AttikaDelos De-
niz Birli#i) ma#lup etmi!lerdir. Atina liderli#indeki AttikaDe-
los Deniz Birli#i da#lm!; bununla birlikte Spartann ka-
zand# bu zafer kendisine de ok pahalya mal olmu!tur:


Sparta, sava! srasnda Pers Devletinden nemli miktarda pa-
rasal yardm alm!t; !imdi Persler verdikleri paralarn kar!l-
#n beklemektedirler.

Hellenler arasnda bar! antla!masnn ancak ".. 387/6 ylla-
rnda yapld# grlyor. Kral Bar! denilen bu bar! akdi,
biimi itibariyle Pers bykkralnn bir fermanndan ba!ka bir
!ey de#ildi. Bu antla!maya gre, Bat Anadoludaki Hellen
kentleri yeniden Pers Devletine katlyor ve bylece bu bar!
Pers Sava!larnn sonunda Hellenler tarafndan elde edilen
ba!ary bo!a karyordu. Di#er tm Hellen kentleri ise oto-
nomi kazanm!tr. Bunlar Pers bykkralnn emri ile Spar-
tann gzetimine braklm!lard. Bylece, AttikaDelos Deniz
Birli#i iinde bulunmu! kentler iin Atina boyunduru#undan
kurtulma umudu, !imdi yeni bir ba#mllk tehlikesiyle kar!
kar!ya gelmi! bulunuyordu.

Bizzat Peloponnesos Sava! ve onun ".. 430dan itibaren
grlen byk veba salgn gibi yan etkileri, gerek galiplerde,
gerekse ma#luplarda byk insan kaybna yol am!tr. Ksa-
cas tm Hellas bu sava!tan zayflam! olarak km!tr.

Sparta az saydaki vatanda! ile Hellen Dnyasnda srekli bir
g olamam! (Spartann stnlk dnemi ".. 404379 yllar
arasna rastlamaktadr); Atinann ".. 377den itibaren II. At-
tikaDelos Deniz Birli#ini kurarak Egede yeniden stnlk
kazanma giri!imi ise ksa sreli olmu! ve co#raf ynden s-
nrl kalm!tr. Thebai de Hellasta yalnzca 9 yl (".. 371362)


stnlk sa#layabilmi!tir. Bu de#i!ik glerin Hellasa egemen
olma giri!imleri, Makedonya Egemenli#ine de#in srp git-
mi!tir.

".. 338de ise II. PHILIPPOS ynetimindeki Makedonyallar
Khaironeia (Bat Boiotiada) yaknlarnda Atinallar ve The-
bailileri yenmi! ve ".. 337de Makedonyal II. PHILIPPOS li-
derli#inde bir Hellen Birli#i kurulmu!tur.

9. Hellenizm Devri (!.. 33630)


".. 336323: BYK "SKENDER.
".. 334325: BYK "SKENDERin Pers Devletine kar! giri!ti#i fe-
tih seferi.
".. 323280: BYK "SKENDERin generalleri arasndaki mcadele.
".. 28030: Hellenistik Devletler Dnyas.

a) BYK !SKENDER

Hellenlerin, Makedonya Egemenli#inden kurtulmak iin PHI-
LIPPOSun lmnden yararlanmak istemeleri zerine, PHILIP-
POSun o#lu ve halefi olan "SKENDER (ALKSANDROS) The-
baiyi tahrib ederek isyan bastrm! ve Korinthosta Hellen
Birli#i yeniden kurulmu!tur.


"SKENDERin ".. 334325 yllar arasnda Pers Devletine kar!
byk bir fetih hareketine giri!ti#ini gryoruz. Bu seferin
nedenlerinin ba!nda, "SKENDERin babasndan devrald#
kurmak istedi#i byk dnya imparatorlu#u ile ilgili planlar
ve nasyann zenginlikleri gibi ekonomik karlar vardr.

30 bin piyade ve 5 bin svari ile ".. 334 ylnda anakkale
Bo#azn geen "SKENDERin Granikos (= Biga) ay kenarnda
Perslere kar! zafer kazanmas, Anadolunun bat kylarndaki
ba!lca limanlarn (Ephesos gibi) ve iteki nemli kentlerin
(Sardes gibi) Makedonyallarn eline gemesine yol am!tr.
Makedonyallar, yalnzca Miletos ve Halikarnassosta (= Bod-
rum) mukavemetle kar!la!m!larsa da, bu kentleri de byk
kayplara u#ramakszn ellerine geirmi!lerdir.

".. 333 yl "lkbaharnda Gordiona hareket eden "SKENDER,
Ankyra (= Ankara) zerinden gneye inerek Toroslar a!m!
ve Makedonya ve Pers ordular Issos yresinde Pinaros ay (=
Deliay?) kenarnda bir kez daha kar!la!m!lardr. Bu muha-
rebede Kral III. DAREIOS ynetimindeki Pers ordusu byk bir
yenilgiye u#ratlm!; "SKENDER, arkadan gelebilecek bir tehli-
keyi nlemek iin Pers kralnn emrindeki Fenike kentlerine
saldrm!; Tyrosu ku!atarak ele geirmi!tir (".. 332). "SKEN-
DERin ".. 332de Msr da ele geirip burada "skenderiye (=
Aleksandreia) Kentini kurmasyla seferin ilk a!amas tamam-
lanm!tr.


Seferin bu ilk a!amasnda Akdeniz kylarn eline geirmi!
olan "SKENDER, ".. 331den itibaren, Pers Devletinin tmyle
ele geirilmesi ile sonulanacak olan yeni bir saldrya gemi!-
tir. ".. 331de Perslere kar! Gaugamela (Assur Blgesinde)
Muharebesini kazanmas zerine ordusu tarafndan Asya
Kral ilan edilen "SKENDER, tm Mezopotamyay eline geir-
mi!, Babile girerek oradaki rahipler tarafndan lkenin me!ru
hkmdar olarak selamlanm!tr. Nihayet Susa ve Persepolis
de ele geirilmi!; "SKENDER Panhellen Seferinin bu !e-
kilde bitti#ini resmen ilan etmi!; bylece Hellen Birli#inin
seferi de resm olarak sona ermi!tir.

Bununla birlikte "SKENDERin fetih seferini srdrd#n g-
ryoruz. Bu arada, kamakta olan Pers Kral DAREIOSun bir
satrab (= valisi) tarafndan ldrlmesi, "SKENDERin Pers
tahtnn me!ru varisi olarak ortaya kmasna yol am!tr.

"SKENDERin ".. 330327 yllar arasnda Do#u "ran ve Orta-
asyada yapt# sava!lar, Pers Krall#nn do#u satraplklarn
da ele geirmek amacn gdyordu. "SKENDER btn bu l-
kelerde Aleksandria (= "skenderiye) adn ta!yan asker
sler kurmu! ve oralara gl garnizonlar yerle!tirmi!tir.

".. 327325 yllar arasnda Hindistana da bir sefer dzen-
leyen "SKENDERin amac, iskn edilmi! dnyann sonunu bul-
mak idi. ".. 326da "ndus Vadisine giren "SKENDER, Kral
POROSu yenmekle birlikte, lkelerinden ok uzakla!m! bulu-
nan askerlerinin ba!kaldrmas zerine geri dnmek zorunda


kalm!tr. "SKENDER karayoluyla; generallerinden NEARKHOS
ynetiminde bir ba!ka grup ise deniz yolundan Mezopotam-
yaya geri dnm!lerdir. Bylece, kurulmu! olan "SKENDER
Devleti, Egeden "ndusa kadar uzanan bir dnya imparator-
lu#u niteli#ini kazanm! bulunuyordu.

b) !SKENDER !mparatorlu"unun Dzenlenmesi

Bu konuyu !u ana noktalarda ele almak mmkndr:

Pers ynetim sisteminin alnmas: Mevcut ynetim te!kilat-
larnn prensip olarak oldu#u gibi brakld#n gryoruz:
Bu te!kilatlar, batda kent devletleri, do#uda ise satrap-
lklar idi. Devletin resm dili Hellence (Attika Lehesi) ol-
mu!tur. Asker ve sivil ynetim birbirinden ayrlm!; fakat
tek bir maliye te!kilat kurulmu!tur.
Ekonomi: Tek bir para sistemi ile bir dnya ekonomisi
alannn olu!mas iin gerekli ortam hazrlanm!tr. Ticaret
geli!tirilmi!; yaplan yeni liman ve yollar; ula!m, dolay-
syla ekonomiyi canlandrm!tr.
Kayna!trma politikas: Hellen, Makedon ve Do#u kkenli
insanlarn birbirleriyle evlenmeleri sa#lanarak, Bat ve
Do#u kltrlerininin de birbirleriyle kayna!mas amalan-
m!tr. Ayrca Do#u ve Bat kkenliler e!it haklara da sahip
klnm!lardr.
Salt monar!i: Pers saray protokol (rne#in diz kme),
Do#u det ve giysileri alnm!; kral snrsz yetkileri olan ve
hatta tanrlk mertebesine ula!m! bulunan bir hkmdar
olmu!tur. "mparatorlu#un ba!kenti Babil idi.


c) B. !SKENDERin Generalleri Arasndaki Mcadele
ve Hellenistik Devletler Dnyas

B. "SKENDERin Hellas, Msr ve Hindistana kadar tm n-
asyay iine alan imparatorlu#u, ".. 323teki ani lm ze-
rine generalleri arasnda anla!mazlklara neden olmu!tur.
"mparatorluk nce, Msr PTOLEMAIOS, Kkasyay ANTI-
GONOS, Makedonya ve Hellas ANTIPATROS ve Trakyay LYSI-
MAKHOS alacak biimde blnm!; bununla birlikte merkez
g PERDIKKASta toplanm!tr. "SKENDER "mparatorlu#unu
yeniden canlandrmak isteyen, devlet iinde son merkez g
sahibi ANTIGONOSun ".. 301 ylnda LYSIMAKHOS ve SELEU-
KOSa kar! Ipsos (bugnk ay?) Muharebesini kaybetmesi
zerine ise, "SKENDER "mparatorlu#undan !u drt byk Hel-
lenistik devlet ortaya km!tr:

Msrda PTOLEMAIOS Devleti.
Trakya ve Kkasyada LYSIMAKHOS Devleti.
Mezopotamya ve Suriyede SELEUKOS Devleti.
KASSANDROSun Makedonya Devleti.

Sava! filosu ile zaman zaman Egeye egemen olan ve Hellas ile
Makedonyay elde eden DEMETRIOS ile LYSIMAKHOSa kar!
yaplan daha sonraki sava!lar sonucunda ise, ".. 280de !u
byk Hellenistik krallk olu!mu!tur:

Msrda Ptolemaioslar.
nasyada Seleukoslar.


Makedonyada Antigonoslar.

Ayrca !u kk devletlerin de ortaya kt#n gryoruz:

Epiros (PYRRHOS ynetiminde).
Bithynia (NIKOMEDES ynetiminde).
Pontos (MITHRIDATES ynetiminde).
Daha sonralar ortaya kan Pergamon (Attaloslar yneti-
minde).

Hellasta eski kent devletlerinin yerine Aitolia (Orta Hellasta)
ve Akhaia (Peloponnesosta) Birlikleri kurulmu!; Atina, Hellen
Dnyasnn yalnzca bir kltr merkezi olarak kalm!tr.

".. 280den sonraki dnemde yukarda belirtti#imiz byk
Hellenistik krallk arasnda bir gler dengesi kuruldu#u
dikkati ekmektedir. ".. 200den itibaren ise aralarndaki s-
rekli sava!lar nedeniyle bu devletlerin giderek ypranmaya
ba!ladklarn gryoruz. Bu arada Eskido#u Kltr de a#r-
l#n duyurmaya ba!lam!tr. Bu devletlerin ynetim biimi,
absolutizma, yani do#ulu nitelikte bir tanrkraln, emrindeki
merkezle!tirilmi! bir memur aparat ve cretli ordu ile, devlet
mekanizmasndan soyutlanm! tebaa durumundaki halk ze-
rindeki egemenli#i olmu!tur. Bununla birlikte, Makedonyada
eski krallk kurumu kendisini korumu!; Hellasta da eski polis
sistemi idar bir mekanizma olarak kalm!tr.

".. 250lerde "skit kkenli Parthlar nasyada grnmeye
ba!lam!lardr. Feodal bir nitelikte "randa kurulan Parth Dev-


letinin yaylmac bir e#ilimde oldu#u grlyor. ".. 222de
ise, Spartann Hellasta egemen olma giri!imi ba!arszlkla
sonulanm!tr.

Bu arada Bat Akdenizde egemenli#i eline geiren Roma
Cumhuriyeti, !imdi Do#u Akdeniz Blgesine ynelmi! bulu-
nuyordu. Nitekim Romann ".. 190da Suriyeli Hellenistik
Seleukoslara kar! Magnesia (= Manisa) ve ".. 168de Make-
donyal Antigonoslara kar! Pydna (Gney Makedonyada)
Muharebelerini kazanmas, Illyria (= Adria Denizinin do#u k-
ys), Makedonya ve Kkasyada Roma Egemenli#inin ilk
i!aretleri olmu!tur.

Bundan sonra hzla Akdeniz egemenli#inin tamamlanmas
i!ine giri!en Roma Devleti, ".. 146da Korinthosu tahrib et-
mi! ve Macedonia Eyaletini kurmu!tur. ".. 133de son Perga-
mon Kral III. ATTALOSun, lkesini veraset yoluyla Romaya
brakmas zerine ise, Pergamon Devleti topraklar zerinde
".. 129da Roma Asia Eyaleti olu!turulmu!tur. Bu eyaleti "..
74de Kuzeybat Anadoluda Bithynia ve ".. 63de Seleukos-
lar Devletinin yerine kurulan Syria eyaletleri izlemi!tir. "..
63te ayrca PontusBithynia ortak eyaletinin te!kil edildi#ini
grmekteyiz. Nihayet ".. 30da, Msrdaki son Hellenistik
krallk Ptolemaioslar Devletinin de Romaya katlmas ve
eyaletle!tirilmesi ile Hellenizm Devri siyasal anlamda son bul-
mu! ve bylece Roma Cumhuriyetinin Akdeniz Dnyasna
verdi#i yeni siyasal ehre tamamlanm!tr. Akdeniz Havzas,


bundan sonra, uzunca bir zaman srecek olan bir bar! devri
(= pax Romana) ya!ayacaktr.


EK: Spartada Anayasa ve Toplum

Attikann merkezi durumundaki Atinann yannda Hellen Ta-
rihinin di#er nemli kenti, Peloponnesos Yarmadasndaki
Spartadr. Kent, Lakoniadaki verimli Eurotas Ovasnda be!
kyn birle!tirilmesiyle (synoikismos) kurulmu!tur.

Spartadaki siyasal ve toplumsal geli!imin, Atinada oldu#un-
dan ok farkl bir biimde ortaya kt#n gryoruz. Sparta
polisinin anayasa ve toplumu, daha Antika#da kendine zg
bir olgu olarak grlm!t. Gerekten de, bu kent devletinin
devlet ve toplum yapsnn ana izgileri, yalnzca Giritteki Dor
polislerininki ile kar!la!trlabilmektedir; bununla birlikte,
genel yap ve kentin siyasal ya!am, ba!ka hibir kent
devletininkine benzememektedir. Ayrca, Sparta Anayasasnn
geli!imi, bu konudaki kaynaklarn yetersiz olmas nedeniyle
Atinannki gibi ak bir biimde ve kolayca ortaya konulama-
maktadr.

a) Anayasa Organlar

Sparta, di#er polislerin aksine, krallk kurumunu srekli ola-
rak muhafaza etmi!tir. Srekli olarak iki belirli aileden iki ki!i


kral oluyorlard. Krallk gc, bu ikili durum ve ba!ka ana-
yasa organlar ile snrlandrlm!t. Sava!ta ba!komutan olarak
grev yapan krallar, bar!ta kentin yalnzca onursal anlamda
liderleri idiler ve ayrca baz dinsel fonksiyonlar da stlenmi!-
lerdi.

Spartada devlet i!lerini aslnda, ".. 5. yy. dan itibaren
Spartann kurulu!undaki be! kyn gzcleri durumunda
olan be! phoros yrtm!tr. Spartann be! blgesine teka-
bl eden bu ephorosluklara her Spartal seilebilirdi. Seimleri
Halk Meclisi yapard ve ephoroslarn grev sresi bir yld.
Sparta devlet te!kilatnda yrtme organ durumunda olan ve
Halk ve "htiyarlar meclislerini de yneten ephoroslar; ayrca
krallar, zellikle onlarn ba!komutanlk grevlerini, maliyeyi
ve genlerin e#itiminin Sparta ya!am biimine uygun olup
olmad#n da denetliyorlard. Ayn zamanda en yksek sivil
yarg organ durumunda olan ephoroslar, meclis kararlarn
onaylyorlar ya da bozuyorlard. Modern ara!trmalar, epho-
roslara bu geni! yetkilerin, halkn soylular ve krallk kurumu
ile mcadelesi sonucunda verilmi! oldu#unu ortaya koymu!-
tur.

Sparta Anayasasnda bir di#er nemli unsur da Gerusia, yani
"htiyarlar Meclisidir. 60 ya!n gemi! ve ya!am boyu ko!u-
luyla seilmi! 28 soylu Spartal ve iki kraldan olu!an Gerusia,
Halk Meclisine gnderilecek yasa tasarlarn hazrlyordu ve
yksek yarg gcne sahipti; ayrca etkili bir dan!ma organ
durumundayd. Apella adn ta!yan Halk Meclisi ise, 30 ya!n


gemi! tm Spartallardan olu!maktayd. Yalnzca Gerusiann
ve ephoroslarn yasa tasarlar zerinde oturum yapmadan
oylama yapan bu meclisin grevleri; ephoroslar ve Gerusia
yelerini semek; sava! ve bar!, yasalar ve antla!malar ko-
nularnda karar vermekti. Bu meclisin kararlar, daha nce de
belirtti#imiz gibi, ephoroslar tarafndan bozulabiliyordu.

b) Toplumsal Yap

Dorlar lkeyi ellerine geirirlerken birtakm kararlar alm!lard;
daha sonra da bu kararlar do#rultusunda hareket etmi!lerdir.
Aslnda Spartann kendine zgl# de bundan ileri gelmek-
tedir. lkeyi ellerine geiren Dorlar yalnz bunlara ve bunlarn
ocuklarna Spartallar (= Spartiatai) denilmi!tir, Lako-
niadaki Dorncesi ahalinin elinden tm topra#n alm! ve
kendi aralarnda e!it biimde payla!m!lardr. "!te resm ad
Lakedamon olan Sparta Devletinin tam vatanda!lar, Dor k-
kenli bu fatihlerdir. Topra#n sahibi durumundaki bu kk
grubun tek u#ra!, politika (devlet i!leri) ve askerlikti. Yalnzca
900 ki!ilik bir aznlk olu!turan Spartallar, ancak bu !ekilde
geni! bir halk kitlesi zerinde egemenlik kurabilmi!lerdir.

Dor kkenli Spartallar, topraklarn aldklar Aka kkenli in-
sanlar ldrmemi! ve kle olarak d!arya da satmam!lardr.
Siyasal egemenlik altna alnm! olan bu eski ahali, Spartallar
tarafndan topra#a ba#l devlet klesi (= helotlar = helotes)
yaplm!tr. zgr olmayan bu grup, Spartallar iin topra#


i!lemekle zorunlu tutulmu!tur. ".. 740640 yllar aras, Spar-
ta d! politikasnda Peloponnesos Yarmadasnn ele geiril-
mesi dnemidir. "ki sava! sonucunda Peloponnesosun g-
neybat ksm Messenia, Sparta Egemenli#ine geince, Spar-
tallar daha nce yaptklar gibi davranm!lar ve Messenia
ahalisini de helotla!trm!lardr.

Lakonia ahalisinin ikinci grubu ise, perioikoslardr (= peroi-
koi = civarda oturanlar). Olaslkla Spartallar gibi Dor
kkenli olan bu grup, lkeye ok daha nce gelip yerle!mi!ti.
Bunlar, zgr olmakla birlikte, vatanda!lk hakkna sahip
de#ildiler; fakat vergi vermekle ykml tutulmu!lard. Ayrca
askerlik de yapmak zorunda olan perioikoslara Spartallarla
birlikte Lakedaimonlular (= Lakedaimnioi) denilmi!tir. Peri-
oikoslar; tarm, ticaret ve zanaat ile u#ra!yor ve Lakoniann
da#lk ve ky blgelerindeki kendi kentlerinde oturuyorlard.

Daha nce de de#indi#imiz gibi, yalnzca Spartallar, Sparta
polisinin vatanda! grubunu olu!turuyorlard. Bunlar birbirle-
riyle ekonomik adan da e!it durumda idiler; Sparta toplum
ve anayasa yaps, bu ekonomik sistemden kaynaklanm!tr.

Spartallarn ya!am uzun sre di#er Hellenlerinkinden ok
farkl olmam!tr. Spartada da plastik sanatlar ve !iir alan-
larnda yaptlar ortaya konulmu!tur. Geimlerini sa#lama so-
runlar olmad# iin, Spartallar polisleriyle ilgili konulara
geni! zaman ayrabilmi!lerdir. ok etin geen II. Messenia
Sava!ndan itibaren ise, Spartallarn ya!am dzeninin salt


asker bir ehre ve nitelik kazand#n gryoruz: $imdi her
erkek Spartal 8 ya!ndan itibaren srekli ve merkez denetimli
bir asker e#itime tabi olmak ve bir garnizon ya!am srmek
zorundayd. E#itim, sava!ta ba!ary amalyordu. Bnyesi za-
yf ocuklar lme terkedilirlerdi. ok yaln bir ya!am sren
Spartal, zellikle beden gll# ve evikli#i konusunda
yeti!tirilirdi. 2060 ya!lar arasnda srekli asker olan Spar-
talnn ba!lca zelli#i, itaat ve devlete sadakat konusunda
ok iyi yeti!tirilmi! olmas idi. Thermopylaida (".. 480de)
krallar LEONIDAS ynetiminde di#er Hellenlerin yaptklar
gibi sava! alann terketmeyerek sonuna kadar Perslere kar!
direnen ve tmyle yok olan Sparta ordusu iin orada dikilen
bir mezar antnn yazt !yle demektedir:

Ey yolcu, e"er Spartaya gidersen, orada haber ver ki,
burada yatt"mz grdn, yasann emretti"i gibi.

Spartallarn perioikoslarla evlenmeleri yasaklanm!t. Spartal
kadnlar ya!amlarn byk lde erkeklerden ayr srdrr-
lerdi ve di#er Hellen polislerindeki kadnlardan daha ok ki!i-
sel zgrlklere sahip idiler. Spartada de#erli mcevherlere
sahip olmann ve kentten g etmenin cezas lm idi. Para
olarak ucuz demir ubuklar kullanlrd.


c) Spartada ! ve D# Politikann Birle#tirilmesi

Sparta militarizmi, ite vatanda!larn birbirlerine ba#ll#na ve
polisin birli#ine yneltilmi!ti. Gen Spartallardan olu!an
gizli bir rgt de bu amaca hizmet ediyordu. Bunlar helotlar
denetlerler ve !pheli grdklerini ldrebilirlerdi. Epho-
roslar, her yl grevlerine ba!larken helotlara kar! bir kez
daha sava! ilan ederlerdi. Bundan dolay Spartallar egemen-
lik altna aldklar insanlara kar! srekli bir sava! durumunda
ya!yorlard. Sparta, ba!ka polislere kar! seyrek sava! ilan
ediyordu ve bunu yaparken de srekli olarak iteki d!man
hesaba katyordu. Sparta, ".. 6. yy. da, ncelikle kom!u po-
lislerin ye oldu#u Peloponnesos Birli#ini her !eyden nce
kendi gvenli#i iin kurmu! ve ynetmi!tir.

ROMA TAR!H!N!N ANAHATLARI

1. Co"raf Ko#ullar

Akdeniz Havzas, Sicilya adasyla batda ve do#uda olmak
zere iki blme ayrlmaktadr. Apenninler Yarmadasnn
("talya) hkim konumu ise, tm Akdeniz Havzasnn buradan
siyasal, ekonomik ve kltrel adan birle!tirilmesini ve teri-
toryal bir devletin kurulmasn kolayla!trm!tr. Yarmaday
ba!tan ba!a kateden Apenninus Da#lar (= Apenninus mons),
batya do#ru denize almakta ve burada verimli arazi olu!-
turmaktadr: Etruria, Latium ve Campania. Kylar Hellasta ol-
du#undan daha az paralanm!; ahali de oradaki kadar denize
ynelmemi!tir.

Co#raf bir kavram olarak "talya, Cumhuriyet Devri (".. 500
27) Romallarnca yalnzca Apenninler Yarmadas olarak an-
la!lyordu. Buras, kuzeyde a!a# yukar Ariminium (= Rimini)
ve Piseae (= Pisa) kentlerinden geen bir hatla snrl idi. Yu-
kar "talya ovas, ancak "mparatorluk Devrinin (".. 27".s.
476) ba!larnda "talya kapsam iinde saylm!tr. Sicilya ve
Sardinya adalar ise, Roma Devrinde "talyaya hi dahil edil-
memi!tir. Bilindi#i gibi bu adalar bugn siyasal anlamda "talya
Cumhuriyetinin snrlar iinde bulunmaktadr.

58 Roma Tarihinin Anahatlar

"talya ad (Latince Itlia, Hellence Itala !eklinde vurgulan-
maktadr), gen bo#a halk (= s#r anlamna gelen Latince
vitulustan Itali) diye adlandrlan bir gney "talik kabilesinden
km!tr. Gney "talya Blgesini, olaslkla, kar!la!tklar ilk
lke sakinleri olan bu insanlara gre adlandranlar ise, Hel-
lenler olmu!lardr. Yarmadann di#er sakinleri de Italia adn
daha sonra Hellenlerden alm!lardr.

2. !talyann Erken Devirleri


".. 3000ler".. 1700ler: "talyada Ta!Bakr Devri.
".. 1700ler".. 1200ler: "talyada Bronz Devri.
".. 1200-".. 800ler: "talyada Erken Demir Devri.
".. 1200ler : "taliklerin "talyaya girmesi.
".. 1000ler: Tyrrhenlerin Toscanada grnmeleri.

Roma Tarihi, yalnzca Romallarn tarih sahnesine kmas ile
ba!lamamaktadr; ayn !ey Hellen Tarihi iin de geerlidir.
E#er tarih yazl kaynaklarn ortaya kmas ile ba!lyorsa,
Roma ve Hellen tarihleri, tarihsiz olarak kabul edebilece#i-
miz uzun bir dnemden sonra ba!lam!lardr. Bu gr! bugn
uzun zamandan beri braklm! bulunuyor; zira yazsz d-
nemlerinde de insanlk gemi!inin ara!trlmas ve tasviri,
insanlk tarihinin bir parasdr; yalnz, bu dnemlerin kay-
naklar ve ara!trma yntemleri yazl dnemlerindekinden
farkldr. Burada anlatmak istedi#imiz !ey, Hellenlerin ve Ro-
mallarn tarih sahnelerinin; yani Girit, Hellas, adalar ve "tal-

Roma Tarihinin Anahatlar 59

yann prehistoryasdr. Ne Romallar ne de Hellenler birden-
bire buralarda varolmadlar; hem "talikler hem de Hellenler,
Apenninler ve Balkan yarmadalarna glerinde, bu blgelerde
kendilerinden nce de bulunan kltrel ve etnolojik unsurlarla
kar!la!m!lardr. Bu durum, Roma Tarihine ba!lamadan nce
"talyann prehistorik (= tarihncesi) dnemleri zerinde de
ksaca durmamz gerektiriyor.

a) Kavimler Gne Kadar !talya (!.. 3. Bin ca. 1200)

".. 3. binyln sonlarndan ".. 1700lere kadar uzanan sre,
bu dnemin madd kltr karakteristiklerine gre Ta!Bakr
Devri ya da Aeneolithicum olarak adlandrlmaktadr. Bu
devrin kltr, Apenninler Yarmadasndan ok bu yarmaday
eviren adalar zerinde olu!mu!tur. Burada genel olarak bir
Akdeniz ortak kltrnden sz edilebilir. Bu kltrn "ber ve
Balkan yarmadalar ile Kuzey Afrika ve nasya ile ili!kileri
ortaya karlm! bulunmaktadr. $u kltr evrelerini birbirin-
den ayrabiliriz:

Kuzey "talyada Lagozza Kltr ve bundan biraz daha yeni
olan RemedelloPolada Kltr;
Apuliada Matera Kltr; Sicilyada bu devir Stentinello
Kltr diye adlandrlmaktadr. Bu zamana ait antsal ya-
plarn kendilerine zg bir grnm vardr;
Sardinyada Nuraghlar (ksmen sistemli bir biimde yapl-
m! olan savunma kuleleri);
Maltada byk tapnak ve mezar yaplar.


".. 1700lerden 1200lere kadar uzanan dneme Bronz Devri
denilmektedir. O zamana kadar nispeten bir birlik gsteren
kltr; bu devirde, byk bir olaslkla, kuzeyden ya da Balkan
Yarmadasndan gelen yabanc gmenlerin istilas sonucu
farklla!maya ba!lam!tr. Sicilya, bu devirde geli!mesinin do-
ru#una ula!an Miken Dnyas ile ili!kiler iine girmi!tir (Si-
cilyann Girit adas ile daha Stentinello Kltrnde ili!kileri
olmu!tur). Yeni geli!melerden etkilenmeyen Sardinya ada-
snda Nuragh Kltr doruk noktasna ula!m!tr. Apenninler
Yarmadas'nda ise iki kltr evresi olu!mu!tur: Padan ve
Apenninus kltr evreleri. Padan kltr evresi iin tipik olan
!u yerle!me biimi belirlenmi! bulunmaktadr:

Kazk temelli evler (= Palafitte);
Bataklk kyleri (= Torbiere = turba ukurlar);
Daha yeni olan Terremare yerle!imleri.

Kazk temelli evler ve bataklk kyleri Alp Da#larnn kuze-
yinde bulunurken; Terramare evleri (kazklar zerinde bir
platform ve bu platformun zerinde de kulbe kuruluyordu)
bir "talya zelli#i olarak kar!mza kmaktadr. Apenninus
Kltr, Tarentumdan ba!layarak Bolognaya (Bolonya oku-
nur) kadar uzanan, yani Adriaya ynelmi! olan bir ma#ara
kltrdr. Padan Kltrnde bu kltrn ta!yclar olarak
olaslkla "taliklerin kuzeyden gelen nclerini grmek mm-
kndr; Apenninus Kltrn ta!yanlar ise, ister blgeye
sonradan yerle!mi!, ister otokton (= yerli) olsunlar Balkan-
lardan ve Miken Dnyasndan etkilenmi!lerdir.


b) !talyada Erken Demir Devri (!.. 1200800)

".. 1200lerde ba!layan Erken Demir Devri ile "talya da Ege
Gleri denilen byk kavimler hareketinin etki alan iine
girmi!tir. Bu byk g hareketine bu adn verilmi! olmas
aslnda tam yerinde de#ildir; zira bu hareket Ege Denizinin de
d!na ta!m! ve Kkasyaya ve Msra kadar ula!m!tr.
Anadoluda Hitit Devleti olaslkla bu gn etkileriyle yk-
lrken; Msr, Firavun III. RAMSES zamannda istilaclara kar!
kendisini ba!ar ile savunabilmi!tir. ".. 1200den 800e kadar
uzanan sre, "talyaya giren kavimlerin birbirleriyle kayna!ma
ve kar!ma dnemleridir; bu kavimlere ".. 8. yy. n orta-
larndan itibaren Etrskler de katlacaklardr.

Daha sonra Romallarn da iinden kacaklar HintAvrupa
kkenli "taliklerin hangi yoldan Apenninler Yarmadasna
ula!tklar kesinlikle bilinememekle birlikte, kuzeyden gelmi!
olabilecekleri olasl# zerinde durulmaktadr. "talikler arasn-
da birbirinden ayr ba!lca iki dil grubu belirlenmi!tir:

LatinoFalisc Grubu (= Yakan "talikler);
OscUmber Grubu (= Gmen "talikler).

Geri her iki grubun da kkeni ayndr. Fakat bunlar herhalde
daha "talyaya g etmeden nce birbirlerinden ayrlm!lar ve
bu nedenle dilleri de farkl bir geli!ime u#ram!tr.


Grn!e baklrsa, "talyaya ilk olarak ula!an bu "talikleri
"talyann kuzeydo#usunda Venetler ve yarmadann gneyinde
Illyriallar izlemi!lerdir.

".. 1200 yllarna tarihlenen bu "talik ve Illyrial glerinden
sonra, ".. 1000 yllarnda HintAvrupa kkenli olmayan Tyr-
rhenler Toscana Blgesine gelmi! olmaldrlar. Kent kltrn
ve demir kullanmn da beraberinde getiren bu kavmin, yerli
ahali ile kar!arak daha sonraki Etrskleri olu!turduklar sa-
nlmaktadr. "talya Tarihini derin bir biimde etkileyen Etrsk-
lerin "talyann otokton bir halk m, yoksa buraya Anado-
ludan m geldikleri sorunu bugn hl tart!lmaktadr. Yazs
her ne kadar okunabiliyorsa da, henz yeterli derecede aydn-
lk kazanmayan Etrsk Dilinin HintAvrupa kkenli olmayan
zellikler ta!mas ve Etrsk mezar tipinin Anadolu/Lydia me-
zarlar ile yakn benzerlikler gstermesi, Etrsklerin Anado-
ludan gelmi! olabilecekleri savn glendirmektedir. Etrsk
probleminde herhalde ncelikle gz nnde bulundurulmas
gereken nokta, farkl etnik unsurlar arasnda uzun zaman alan
bir kar!ma ve kayna!ma srecinin (etnifikasyon) sonunda, "..
750 yllarnda Etrsklerin ortaya km! oldu#udur.

"talya Blgesine yaplan gler arasnda, ".. 800lerde Sar-
dinya ve Bat Sicilyada Fenike ticaret kolonilerinin kurulmasn
ve ".. 750550 tarihleri arasnda A!a# "talya ve Do#u
Sicilyadaki Hellen kolonizasyonunu da saymak gerekir.
zellikle Korinthosun etkisiyle olu!an Hellen kolonizasyon
blgesine Megale Hellas (= Byk Yunanistan) denilmi!tir.


En nemli Hellen kolonileri ise !unlar olmu!tur: Kyme, Sybaris,
Kroton, Tarentum, Poseidonia, Syrakusai, Himera, Akragas ve
Elea.

Ayrca, ".. 450 yllarnda Keltlerin de Po Ovasna yerle!tikle-
rini gryoruz.

"talya, bu iskn sreci sonunda genel olarak indogermanize
edilmi! olmakla birlikte, Akdeniz Havzasnn etnik adan en
kar!k blgesi olma durumuna da gemi!tir.

3. Etrskler


".. 750ler: Etrsk kent devletlerinin ortaya kmas.
".. 550ler: Etrsklerin en geni! yaylma alanna ula!mas.
".. 396: Etrsk Veii Kentinin Romann eline gemesi; "talyada
Etrsk Egemenli#inin sonu.

Etrsklerin nasl ortaya km! olabileceklerine yukarda de-
#inmi!tik. ".. 750 yllarnda "talyada kent kltrn yerle!ti-
ren Etrskler kent devletleri halinde ya!yorlar ve dayanak
noktalarn denizlerde egemenlik ve ticaret olu!turuyordu. Et-
ruriadaki Oniki Kent Birli#inin ".. 600 yllarnda "talyadaki
gler arasnda n planda oldu#unu gryoruz. ".. 550lerde
Po Ovasndan Campaniaya kadar en geni! yaylma alanlarna
ula!an Etrskler, ".. 540taki Alalia (Korsika) Deniz Muhare-
besinde Kartacallarla birlikte Hellenleri yenmi!ler ve Bat


Akdeniz Blgesi egemenli#ini Kartaca ile payla!m!lardr. Bu-
nunla birlikte, ".. 474teki Kyme Deniz Muharebesinde Et-
rskler bir Hellen kolonisi olan Syrakusaia yenilmi! ve Etrsk
gc Po Ovasna giren Keltler nedeniyle ".. 400lerde gerile-
meye ba!lam!tr. ".. 396da Etrsk Veii Kentinin Roma ta-
rafndan alnmas zerine ise, Etrsk Egemenli#i son bulmu!
ve Etruria; Kelt ve Roma glerinin etkisi altna girmi!tir.

a) Siyasal ve Toplumsal Ko#ullar

Hibir zaman byk, teritoryal bir devlet olu!turmayan Et-
rskler, yalnzca dinsel adan bir birlik kurabilmi!lerdir. Et-
rsk kent devletlerinin toplumsal yapsn !yle !ematize et-
mek mmkndr:

nceleri ba!ta dinsel grevleri de olan bir kent kral bu-
lunmakla birlikte, bunun yerini daha sonra, her yl iin ye-
niden seilen st dzeydeki memurlar (= lukumanlar) al-
m!tr. Bu memurlara 12 lictor (= makam grevlisi) e!lik
etmi!tir.
Arazi sahipleri ve rahiplerin nemi byk olmu!tur.
Hibir haklar olmayan kleler kent devleti adna al!trl-
m!lardr.
Olduka ba#msz bir konumlar olan kadnlar, resm i!lere
de katlabilmi!lerdir.


b) Ekonomik Ko#ullar

Geli!mi! bir maden (bakr, bronz, demir) i!lemecili#i nede-
niyle ve zellikle Hellenler ve Kartacallar ile yaplan yaygn bir
ticaret sayesinde, Etrskler ekonomik adan olduka yksek
bir standarda ula!m!lard.

c) Etrsklerin nemi

Etrskler kent devletleri halinde ya!am! olmakla birlikte,
Apenninler Yarmadasnda ilk byk siyasal gc olu!tur-
may ba!arm!lardr.
Etrsklerin en nemli yan kltr ta!ycs roln st-
lenmi! olmalardr. zellikle Hellen kltrnn ta!ycs
olarak ncelikle Roma ve Orta Avrupa zerinde byk etki-
leri olmu!tur.

4. Romada Krallk Devri (!.. 753?510?)


".. 1000 yllar: Romadaki Palatinus Tepesindeki en eski Latin is-
knnn (urbs quadrata) olu!mas.
".. 900800: Sabinlerin Romadaki Quirinalis Tepesini iskn et-
meleri.
".. 753?: Romann efsanevi kurulu! yl (ab urbe condita).
".. 510?: Romada Etrsk Krallar Devrinin sona ermesi ve Roma
Cumhuriyetinin efsanevi kurulu! yl.


a) Romann Ba#lang Evresi

Roma, "talyann merkez bir yerinde olan, verimli Latium Bl-
gesinin batsndadr. Kentin bulundu#u bu blge, ayn za-
manda, "talyada Etrsk ve Hellen kltrlerinin kesi!me alann
olu!turuyordu. Bu konum, Roma Kenti iin daha sonra "talya
birli#ini gerekle!tirmesi asndan ok elveri!li olacaktr.

Tm modern ara!trmalara ve bunlarn byk ba!arlarna
ra#men, Erken Roma Tarihi zerindeki mythos ve efsaneler
karanl#, sz konusu dnemin ba!langcn kesin olarak belir-
leyebilmemizi hl nlemektedir. Daha Antika#da Romann
kurulu! yln belirleme yolunda giri!imler yaplm! olmakla
birlikte, bu giri!imler de tam bir fikir birli#ine ula!amam!-
lard. Bu yoldaki tm hesaplarn k! ya da dayanak noktas,
Hellen Olimpiyatlar olmu!tur. Romann kurulu! yl sorusu,
ayn zamanda Cumhuriyetin ba!langc sorusu bakmndan da
nemli idi. Romada Krallk Devrinin sresiyle ilgili olarak
iddia edilen 244 yl, daha nce Romann kurulu! yl olarak
tahmin edilen ".. 753ten (= ".. 756daki 6. Olimpiyatn 3.
yl) karlacak olursa, ".. 509 ylna gelinmektedir. Fakat
!uras kesindir ki, bu hesaplama tarih de#ildir ve speklatif
yoldan olu!agelmi!tir. Ayrca sylendi#ine gre 7 kraln 244
yl Romaya egemen olmu! olmas da olanakszdr. Bugn
tarihiler, Etrsk krallar ya da beylerinin Romadaki egemen-
liklerinin ba!langc olarak ".. ca. 550 yln nermektedirler.
Bununla birlikte, bu neri, daha ".. 1000 yllarndan itibaren


olu!maya ba!lam! olan Roma Kentinin daha nce Etrsk
etkisi altnda kalmad# ve kent biimi almad# anlamna da
gelmemektedir.

".. 1000 yllarnda Palatinus Tepesi zerinde Romann en
eski isknnn (= urbs quadrata) olu!tu#u belirlenmi!tir. Bu s-
rada Latiumda Latinler 30 cemaatten olu!an bir klt birli#i (=
Latin Birli#i) kurmu!lard. Bu birli#in merkezi Alba Longa idi.
".. 900800 arasnda, Latinler gibi bir "talik grubu olan
Sabinlerin Romadaki Quirinalis Tepesini iskn ettikleri g-
rlmektedir. ".. 750lerde Etrsk etkisiyle Latinler ve Sabinler
bir kent cemaatine dn!m! olmaldrlar.

Romann efsanevi kurulu! ylnn (= ab urbe condita) ".. 753
olarak hesaplanm! oldu#unu yukarda belirtmi!tik. Ramnes,
Tities ve Luceres kabilelerinin (= tribus) Palatinus, Quirinalis
ve Caelius tepelerini iskn ile Roma Kentinin olu!umu sr-
m!; Capitolinus Tepesi ortak s#nma yeri (= Romann akro-
polisi) olmu!tur.

b) Romada Etrsk Krallar Devri

Efsanevi tradisyona gre Romada 7 kral hkm srm!tr. Bu
krallardan TULLUS HOSTILIUS zamannda Roma, Latin Bir-
li#inin merkezi Alba Longay elde etmi! ve bylece bu birli-
#in liderli#ini stlenmi!tir. Kral TARQUINIUS PRISCUS zama-
nnda tm Latiuma egemen olan Roma, SERVIUS TULLIUS


zamannda bir surla evrilmi! ve Yedi Tepeler iskn alan
iine alnm!tr.

c) Siyasal Ko#ullar

Kentin ba!nda, tanrlarn rzas ve Senatusun tayini ile
bir kral (= rex) bulunmaktadr. Bir veraset monar!isi ol-
mayan bu siyasal sistemde kral; ordunun komutan, en
yksek hkim ve en yksek rahip durumundayd. Krallk
gcnn temelini imperium denilen en yksek asker ve
sivil emretme yetkisi ve auspicium denilen tanrsal irade-
nin en yksek rahip (= pontifex maximus) olarak idraki
olu!turmu!tur.
Rahipler ve Senatus, kraln dan!ma organlar durumunda
idiler. 100 kadar byk arazi sahibi ailenin (= patriciuslar)
ba!kanlarndan olu!an Senatus, ayn zamanda yasa neri-
lerinde de bulunmu!tur.
Patriciuslardan olu!an Halk Meclisi (= Comitia curiata), 30
curiadan (= birlik) olu!uyor ve asker bir nitelik ta!yordu
(30 curia ayrca 3 tribusa ayrlm!t; her tribus orduya 100
atl ve 1000 piyade askeri veriyordu). Sava! ve bar!a da
karar veren bu mecliste ki!ilere gre de#il, curialara gre
oylama yaplm!tr.

d) Toplumsal Ko#ullar

Roma ifti devletinin temelini, aile iinde babann (= pater
familias) snrsz yetkilere sahip olmas olu!turmu!tur. Ro-
mann daha sonraki ykseli!inin nedeni, ku!kusuz ncelikle
bu aile disiplininde yatmaktadr. Aileler, birtakm soylar (=


gens; o#ulu: gentes) olu!turmu! idiler. Bu nedenle her Ro-
malnn 3 ad olmu!tur:

nad (= praenomen),
Soyad (= nomen gentile),
Aile ad (= cognomen).

Krallk Devri Romasnda !u drt sosyal snf vard:

Patriciuslar (= toprak sahibi soylular): Bunlar siyasal hak-
lara sahip tek grup idi. Ayn zamanda askerlik yapmakla da
ykml idiler. Senatus ve Comitia curiatay bunlar
olu!tu-ruyorlard.
Plebler (= kk iftiler, zanaatlar, tccarlar, obanlar):
Siyasal haklar olmayan bu grup, askerlik ykmll#nn
d!nda tutulmu!tu. Bununla birlikte zgr idiler; mlk sa-
hibi olabiliyor ve mahkeme nne kabiliyorlard. Evlenme
yasa# ile patriciuslardan kesin olarak ayrlm!lard.
Cliensler (= yana!malar): Patriciuslara ba#l, fakat ayn
zamanda onlarn himayesinde bulunan bu ki!iler, genel-
likle arazi kiracs ya da zanaat olarak al!yorlard. Siya-
sal haklar yoktu.
Kleler (= servi): E!ya gzyle baklan bu grubun hibir
hak ve zgrl# yoktu.

e) Ekonomik Ko#ullar

Roma, Krallk Devrinde, tarm ve hayvancl#n temel ya!am
ko!ullarn olu!turdu#u bir iftiler cemaati durumundayd.
Natrel ekonominin egemen oldu#u bu dnyada, hayvan (=


pecus) de#i!-toku! ls saylm!tr (daha sonra pecus sz-
c#nden tretilen pecunia, para anlamnda kullanlm!tr).

f) Romada Krallk Devrinin Sonu

Romadaki yabanc Etrsk Egemenli#ine ".. 510larda son
verilmi! ve Cumhuriyet kurulmu! olmaldr. Etrsk krallarnn
byk abalaryla Latin cemaatleri iinde birinci derecede bir
g haline gelmi! olan Romada, son kral TARQUINIUS SUPER-
BUSun ailesi ile birlikte kentten kovulmas ve bylece krall#n
tarihe kar!mas olay, Atinadan tiranlarn kovulmas yllarna
rastlamaktadr. Fakat bu sralarda daha ba!ka nemli olaylar
da olmu!tur: Anadolu artk tmyle Perslerin eline gemi!;
Bat Anadolu kylarnda uzun zaman parlam! olan Ion kent-
leri snmeye ba!lam!tr. Sonra "talyadaki byk Etrsk Ege-
menli#i de artk bir dnm noktasna gelmi!tir; bundan byle
o da snmeye ba!layacaktr.

5. Cumhuriyetin Kurulu#undan Roma!talya
Konfederasyonunun Olu#umuna Kadar
Roma Tarihinin Anahatlar
(!.. ca. 500268).


".. 509: Roma ve Kartaca arasnda antla!ma (Romann yapt# ilk
devlet antla!mas).


".. 500287: Romada patriciusplebs mcadelesi.
".. 450: Oniki Levha Yasas.
".. 396: Etrsk Veii Kentinin Romann eline gemesi ve tahrip
edilmesi.
".. 387: Romada Galler Felaketi.
".. 367: LICINIUSSEXTIUS Yasalar: pleblere consullk yolunun
almas.
".. 287: HORTENSIUS Yasas: patriciuslar ve plebler arasnda
e!itli#in sa#lanmas.
".. 282: Romann Orta "talyaya egemen olmas.
".. 282272: Romann Epiros Kral PYRRHOSa kar! sava!.
".. 275: Beneventum Muharebesi: PYRRHOSun, verdi#i a#r ka-
yplar zerine Epirosa geri dnmesi.
".. 268: Roma"talya Konfederasyonunun kurulmas.

a) Cumhuriyetin Geli#imi

Romada krall#n yklmas ile ynetim gc, nceleri praetor
maximus, sonralar consul denilen en st dzeydeki memur-
lara (= magistratus); patriciuslardan olu!an 300 yelik Roma
Senatusuna ve patricius ve pleblerin ortakla!a te!kil ettikleri
bir halk meclisi olan Comitia centuriataya gemekle birlikte;
!imdi plebler askere de alnmalarna ra#men hl siyasal
haklardan yoksun olduklar iin, cumhuriyetle birlikte patri-
ciuslarla aralarndaki sosyal gerilimlerin artt# dikkati ek-
mektedir. Bu yeni siyasal dzen bir oligar!idir.

Sava!larda patriciuslar gibi pleblerin de asker donanmlarn
bizzat sa#lamak zorunda olmalar nedeniyle kk plebs
iftilerinin iine d!tkleri kt ekonomik ko!ullar da bu
gerilimde nemli rol oynam!tr. Plebler, ayrca, sava!larda


elde edilen ve vergiden muaf tutulan devlet arazisini (= ager
publicus) kullanma hakkndan da yoksun braklm!lard.

Bu kritik durum, ".. 450lerde Oniki Levha Yasasnn karl-
masna neden olmu!tur. Bu yasa ile pleblere hukuk gvenli#i
ve mahkemede patriciuslarla e!it muamele hakk tannm!
oluyordu. ".. 445te patricius ve plebler arasndaki evlenme
yasa# da kaldrlm!; ".. 367deki LICINIUSSEXTIUS Yasalar
ile pleblerin de consul olabilmeleri sa#lanm!tr. Nihayet "..
287deki HORTENSIUS Yasas (= Lex Hortensia), patricius ve
pleblerin haklarnda formel bir e!itlik sa#layarak, uzun za-
mandan beri sregelen patriciusplebs snf mcadelesine son
vermi!tir.

Romadaki patriciusplebs snf mcadelesinin sonular ol-
duka geni! kapsaml olmu!tur: Bu mcadelenin sonunda
Roma, biimsel olarak demokratik bir cumhuriyete dn!m!
(fakat Romada ierik olarak hibir zaman Hellastaki anlamda
bir demokrasi kurulamam!tr), yani tm erkek vatanda!lara
e!it haklar verilmi!tir. te yandan, sosyal bar!n sa#land#
Roma Cumhuriyeti !imdi d!a yaylma politikasnda halkn
deste#ini de kazanm! grnmektedir. Zengin pleblerin Roma
memurluklarna gelebilmeleri ile !imdi eski patricius aristo-
krasisinin yerine patricius ve pleblerin olu!turdu#u bir me-
muriyet aristokrasisi (= Nobilitas) gemi!tir. Devletin en
yksek memurluk makam olan consullk bu yeni aristo-
krasinin tekelinde kalm!tr. Bununla birlikte, eski patrici
kkenli ailelerin, dinsel nitelikteki pontifexlik ve augurluk


kurumlarn ellerinde bulundurmalar ve Senatusta sahip ol-
duklar egemen konum (Senatus Ba!kan [= princeps Senatus]
patriciuslardan olmak zorundayd) nedeniyle, ayrcalkl du-
rumlarn koruduklar da dikkati ekmektedir.

b) PatriciusPlebs Snf Mcadelesi Sonunda Roma
Anayasas

Roma Cumhuriyet Anayasasnn ba!lca zelli#ini, devlet g-
lerinin Senatus, halk meclisleri ve magistratus denilen icra
organlar arasnda da#lm ve dengelenmesi olu!turmaktadr:

Senatus (= dan!ma niteli#inde ynetim organ): Roma
politikasnn asl organ durumunda olan Senatus, giderek
en yksek ve en etkili bir ynetim kurumuna dn!meye
ba!lam!tr. Bir yll#na seilen memurlar kar!snda Se-
natus, devlet ynetiminde birlik, sreklilik ve en yksek
otoriteyi temsil ediyordu. Bu konservatif kurum, Roma
Anayasasnn aristokratikoligar!ik unsurunu olu!turmu!-
tur.
Grevleri:
Magistratuslarn dan!ma organ olmas: Consuller, Sena-
tusun fikrini almak ve nerilerine uymak zorunda idiler. Sena-
tus kararlar (= senatus consulta) memurlar iin ba#layc
emirler olmu!tur.
Halk meclisi kararlarn onaylama: Halk meclisleri tarafndan
seilen tm memurlar (= magistratuslar) Senatus tarafndan
onaylanmak zorunda idiler.
Yasama: Halk meclislerine yasa nerileri getiren Senatus,
ayrca, kacak yasalar konusunda da bir dan!ma organ du-
rumunda idi ve kan yasalar da onaylyordu.


Sava! i!lerine nezaret: Senatus, gvenlik ve asker toplama ko-
nularndan da sorumlu olmu!tur.
Devlet mlkiyeti zerinde tasarruf: Maliyeye de nezaret eden
Senatus, devlet harcamalar ve sava!larda elde edilen toprak-
larn (= ager publicus) da#tlmas konularnda hkm veri-
yordu.
D! politikann ynlendirilmesi: Diplomatik i!lere bakan Sena-
tus, antla!malar da yapm!tr.
Grld# gibi, Roma devlet gcnn di#er iki nemli ku-
rumu olan halk meclisleri ve magistratuslar zerinde de
etkili olan Senatus, 300 eski patricius ailesi yesi ve eski
magistratuslardan olu!mu!tur. yeleri ba!langta consul
ler tarafndan tamamlanrken; bu i! daha sonra do#rudan
do#ruya halk seimi ile yaplm!tr. Senatusta 20 kadar
eski soylu aile egemen durumdayd; bu ailelerin en nem-
lileri !unlardr: Fabiuslar, Claudiuslar, Iuliuslar, Valeriuslar
ve Corneliuslar. Senatusa girme ya! 30 olarak belirlen-
mi!ti. Roma Cumhuriyetinin resm ad olan Senatus Popu-
lusque Romanusta (SPQR) Senatus adnn ba!a alnm! ve
ona ayr bir yer tannm! olmas, bu kuruma Roma Anaya-
sasnda verilen nemin bir ba!ka gstergesidir.
Halk meclisleri (= yasama organlar): Vatanda!lar temsil
eden ve halk egemenli#inin ifadesi olan bu meclisler, an-
cak magistratuslarn a#rs zerine toplanabiliyorlard:
Comitia curiata (= eski soylu ailelerin [= patriciuslarn]
meclisi): Pontifex maximusun ba!kanlk etti#i bu mec-
lis, dinsel ve soyla ilgili konularda kararlar veriyordu.
Consul ve dictatorlarn atama merasimlerini de (= in-
auguratio) yapan meclis, Roma Anayasasnda aristo-
kratik unsuru olu!turmu!tur.
Comitia centuriata (= vatanda!larn varlk ve sava! g-
cne gre dzenlenmi! halk meclisi): Bu meclis, oylama
vatanda!larn varlk durumlarna gre yapld# iin (5
varlk grubu iinde en varlkl ilk ikisi mecliste o#un-
lu#u olu!turuyordu), Roma Anayasasndaki timokratik
unsurdur.


Grevleri:
Sava! ve bar!a karar.
Yksek memurlar (consul, praetor, censor) seme.
Devlet antla!malarn onaylama.
Provocatio ad populum (".. 300 ylnda consullerin lm
cezas konusundaki karar yetkileri ellerinden alnarak bu
meclise verilmi!ti).
zel konularda halk mahkemesi.
Comitia tributa (= Romadaki yerle!im blgelerine [=
tribus] gre dzenlenmi! halk meclisi): Roma Anayasa-
snda demokratik unsuru olu!turmaktadr.
Grevleri:
Yasama (plebi scita = halk kararlar).
Daha alt dzeydeki memurlarn (tribunus, quaestor, aedi-
lis) seimi.
Resm konularda halk mahkemesi.
Magistratuslar (= icra organlar): Roma Devletinin srekli
bymesi, devlet grevlerinin de artmasna neden olmu!-
tur. Roma Cumhuriyet Anayasasna gre devlet memur-
luklar (= magistratuslar), fahr olarak stlenilen onur ma-
kamlar idi. Bu grevleri stlenecek vatanda!larn uygun bir
mal varl#na sahip olmalar gerekiyordu. Comitia centuri-
ata ve tributada seilen bu memurlarn yetkileri, dictator
ve censorlarn d!nda birer yllk ve makam ktye kul-
lanmalarn engellemek amacyla kolegiyal olma, yani en az
iki ki!inin ayn memurluk grevini stlenmesi zellikleri ile
snrlandrlm!t.
Dictator (= devletin g duruma d!t# zamanlar iin
ngrlm! asker memur): Dictatorlarn 6 ay iin s-
nrsz yetkileri vard; ayrca grev srelerinin bitiminde
hesap vermek zorunda da de#ildiler.
Consuller (= devletin en yksek yrtme organ): 2
consuln snrsz memurluk yetkileri (imperium) bu-
lunmakla birlikte, bunlar grev srelerinin sonunda he-
sap vermek zorunda idiler. Consull#e yalnzca eski


magistratuslar getirilmi!lerdir. Consullere otoriteleri-
nin sembol olarak 12 lictor tarafndan e!lik edilmi!tir.
Grevleri:
Ba!komutanlk (komuta, iki consul arasnda birer gnl#-
ne mnavebeli olarak de#i!mi!tir).
Halk meclislerinin verdikleri kararlar uygulama.
Senatusu toplantya davet; halk meclislerini ynetme.
Yabanc elileri kabul.
Praetorlar (= en yksek yarg organ): zel hukuk ko-
nularndan sorumlu, imperium yetkisini haiz 2 praetor,
sava!ta consullerin vekilli#ini de yapm!lardr. Otorite-
lerinin sembol olarak 6 lictor tarafndan e!lik edilen
praetorlarn says giderek artrlm! ve eyaletlere vali
olarak da gnderilmi!lerdir.
Censorlar: 5 yll#na seilen ve imperium yetkileri ol-
mad# iin lictorlar tarafndan e!lik edilmeyen 2 cen-
sor, ncelikle, Roma vatanda!larnn mal ve asker
gcnn belirlenmesinden (= census civium) ve Ro-
madaki ahlak ve e#itim konularndan (= cura morum)
sorumlu idiler. Ayrca Senatusun eski magistratuslar-
dan tamamlanmas i!i de (= lectio senatus) onlara veril-
mi!ti. Censorlar devlet gayrimenkullerini ve bina, yol
yapm gibi resm faaliyetlerini de ynetiyorlard.
Tribunuslar (= denetim ve himaye organ): Halk tribu-
nuslar (= tribuni plebis), Comitia tributa tarafndan
seiliyorlard ve memurlarn keyf davran!larna kar!
hareket edebilme, Senatus ve yarg kararlarna veto ve
magistratuslardan hesap sorabilme haklar vard.
Quaestorlar (= en yksek maliye ve hesap organ):
Devlet hazinesini (= aerarium) yneten 4 quaestor, ver-
gileri de toplam! ve devlet sipari!lerini hesap etmi!ler-
dir.
Aedilisler (= gvenlik organ): Dokunulmazl# olan ae-
dilisler; yol, resm bina, kanal ve hamamlara (= cura
urbis); pazar yerleri ve Roma Kentinin gda ia!esine (=


cura annonae) ve resm oyunlarla (= cura ludorum) ta-
pnaklarn bakmna nezaret etmi!lerdir.
Dinsel collegiumlar: Roma toplumunda nemli bir rol oy-
nayan rahiplerin (= pontifexler) ayn zamanda siyasal et-
kileri de olmu!tur. Ya!am boyu ko!uluyla devlet tarafndan
tayin edilen rahipler, askerlik ve vergiden muaf tutulmu!-
lardr.
Pontifexlik (= collegium pontificum): Ba!kan pontifex
maximus olan bu rahip birli#i; tm din ayinlerden,
dinle ilgili kurumlarn ynetiminden ve din hukukunun
korunmasndan sorumlu idi.
Augurluk (= collegium augurum): Klt ve fal i!lerinden
sorumlu idi.

Cumhuriyet Devri Roma Anayasas ile ilgili bu ksa aklama-
dan da anla!laca# zere; Roma devlet ynetimi, monar!ik,
oligar!ik ve demokratik glerin bir dengesinden olu!mak-
tadr. Bu durum, Roma karma anayasa anlay!nn tipik bir
zelli#i olarak kar!mza kyor.

c) !talyann Roma Egemenli"ine Girmesi (!.. ca. 500268)

Roma, Eskido#unun son byk devleti Assur "mparatorlu#u
zamannda (".. 8.7. yy. lar) dnya haritasnda henz kk
bir nokta idi. ".. 5. yy. da ise Akdeniz Havzasnda 3 byk
siyasal g vard:

Pers Devleti,
AttikaDelos Deniz Birli#i,
Kartaca Devleti.


Roma ise bu yzylda "talyadaki di#er kentlerle dahi boy l-
!emeyecek bir durumda olan kk bir kent devleti idi ve
Etrsk, Sabin, Volsc ve Latinlere kar! savunma sava!lar yap-
yordu.

Bununla birlikte, ".. 387deki Gal Felaketini atlatan Roma
Cumhuriyeti, ".. 338de Latiumu ve Samnitlere kar! yaplan
bir dizi sava!tan sonra ".. 282de Orta "talyay ele geirmi!-
tir.

".. 3. yy. n ba!larnda Bat Akdeniz Havzasnda, hepsi de
byk bir devlet olmay amalam! olan !u 4 siyasal g bu-
lunmaktayd:

Syrakusai ve
Epiros Hellen krallklar,
bir ticaret devleti olan Kartaca ve
Orta "talyada n plana gemi! bulunan Roma Cumhuriyeti.

Romann Samnitleri bertaraf etmesi ve Orta "talyada egemen
olmas, onu !imdi, o zamana kadar mttefik durumunda olan,
"talyann gneyindeki Hellen kentleriyle kar! kar!ya getir-
mi!tir. Bu srada Epirosun muhteris kral PYRRHOS, kaynbira-
deri Syrakusai Kral AGATHOKLESin lm zerine, onun bir
Bat Hellen Krall# kurma planlarn stlenmi! grlyor.
Byk bir ordu ile "talyaya geen PYRRHOS, Romallara kar!
ba!arl olmakla birlikte, byk kayplara da u#rad# iin Epi-
rosa dnmek zorunda kalm!tr (".. 275: Beneventum Muha-


rebesi). Bu mcadelede, Hellen kentleriyle ticar menfaatleri
at!an Kartacadan da yardm gren Roma, sonuta tm
A!a# "talyaya da egemen olmu! ve bir Bat Hellen Kral-
l#nn kurulmas bylece Roma ve Kartaca tarafndan engel-
lenmi!tir. Bat Akdeniz Blgesinde !imdi yalnzca iki byk
siyasal g vardr: Roma ve Kartaca.

".. 268de, yani Do#u Akdeniz Blgesinde gl Hellenistik
devletlerin oldu#u srada, Romann "talyada Roma"talya
Konfederasyonunu olu!turdu#unu ve bylece yarmadadaki
ilk siyasal mekn birli#ini kurmay ba!ard#n gryoruz.

Roma"talya Konfederasyonunun kurulmasnn sonular ise
geni! kapsaml olmu!tur: Bu konfederasyon, Romann byk
siyasal g konumunun ve ileride kurulacak olan Roma dn-
ya devletinin temelini olu!turmu!tur. "talyann Romalla!trl-
masna da edilmesine de yol aan bu geli!im, ayn zamanda,
bir ifti devleti olan Romann bir ticaret devletine d-
n!mesinde de byk rol oynam!tr.

6. Roma Tm Akdeniz Blgesini Eline Geirerek
Bir Dnya Devleti Oluyor
(!.. 268133)


".. 264241: I. Kartaca Sava!.
".. 218201: II. Kartaca Sava!.


".. 216: Cannae Muharebesi.
".. 197: Kynoskephalai Muharebesi: Hellas zerinde Makedonya
Egemenli#inin sonu.
".. 190: Magnesia Muharebesi.
".. 188: Apameia Antla!mas.
".. 168: Pydna Muharebesi: Romann tm Akdeniz Blgesinde
hakem durumuna gemesi.
".. 149146: III. Kartaca Sava!.
".. 146: Kartacann Romann eline gemesi ve tahribi.
".. 146: Korinthosun Roma tarafndan tahribi; Hellas ve Make-
donyann Roma eyaletleri olmas.
".. 133: Hellenistik Pergamon Devletinin veraset yoluyla Romaya
gemesi (".. 129: Romann Kkasyadaki ilk eyaleti: Asia); Ro-
mann bir dnya devleti olmas.

a) Bat Akdeniz Blgesinin Elde Edilmesi

Romann Gney "talyadaki Hellen kentlerine egemen olmas
ve onlarn ticar menfaatlerini stlenmesi; onu ister istemez, o
zamana de#in mttefiki olan Kartaca Devleti ile kar! kar!ya
getirmi!ti. Roma ile Kartaca arasndaki gerilimde nemli rol
olan, bu iki devlet arasndaki kar!tlklar da !yle zetlemek
mmkndr: Karada gl bir vatanda! ordusuna sahip Roma
ifti devleti, teritoryal bir emperyalizm amac gderken; de-
nizde gl, cretli askerlerden kurulu bir ordusu bulunan
Kartaca ticaret devleti, bir ticaret emperyalizmi amac gd-
yordu.

Romann Kartaca ile kanlmaz sava! birok safhada geli!-
mi!tir: ".. 264241 yllar arasndaki I. Kartaca Sava!nn so-
nunda, Bat Sicilyann ilk Roma eyaleti olarak ortaya kt#n
gryoruz. ok gemeden (".. 238de) Sardinya ve Korsika


adalar da ikinci Roma eyaleti olarak ilan edilmi!tir. Roma bu
arada Bat Akdenizde Kartacadan sonra ikinci byk deniz
gc olmay da ba!arm! bulunuyordu.

".. 218201 yllar arasndaki II. Kartaca Sava! (HANNIBAL;
".. 216: Cannae Meydan Sava!), Romaya Hispania Eyaletini
getirmi!; bu sava!n sonunda sava! filosunu Romaya teslim
etmek zorunda kalan Kartaca byk siyasal g konumunu
yitirmi!tir. Roma bylece Bat Akdeniz Havzasnn tek siyasal
gc olmu!tur. Bu yle bir gtr ki, do#udaki gl Helle-
nistik devletler bile bununla zor boy l!ebilecek durum-
dadr.

b) Kuzeyin Gvenlik Altna Alnarak Do"u Akdeniz
Blgesinin Elde Edilmesi

II. Kartaca Sava! srasnda Roma Devletinin kuzeyinin gven-
lik altnda olmad# gere#i ortaya km!t: Roma ".. 200
190 arasnda Kuzey "talyada Keltlerle sava!arak ".. 191de
burada Gallia cisalpina Eyaletini kurmu!tur.

".. 200 yllarnda Do#u Akdeniz Blgesinde Hellenistik dev-
letler arasnda belirli bir g dengesi bulunuyordu. Fakat ok
gemeden Hellenistik Suriye Kral III. ANTIOKHOSun Helle-
nistik Makedonya Kral V. PHILIPPOS ile birlikte Hellenistik
Msr (Ptolemaioslar) Devletine kar! ittifaka girmesi ve gler
dengesini bozma giri!imi, Romaya bir taraftan, Kartacallara


II. Kartaca Sava!nda yardm etmi! olan Makedonyallar
cezalandrma, di#er taraftan Akdenizin do#usunda da asker
adan tutunma frsat vermi! oluyordu.

".. 197de Thessaliada Kynoskephalai Muharebesinde Make-
donya Kral V. PHILIPPOSun Romallara yenilmesi, Hellas ze-
rinde Makedonya Egemenli#inin sonu anlamna geliyordu. "..
190da Kkasyadaki Magnesia Muharebesinde Seleukos
Kral III. ANTIOKHOSun Romaya yenilmesi ise, Romay Do#u
Akdeniz Blgesinde lider duruma getiren en nemli geli!me-
lerden biri olmu!tur. ".. 188de yaplan Apameia Antla!mas
ile Suriye Krall# Kkasyay Toroslara kadar terketmek ve
Roma ile ba#la!klarna sava! tazminat vermek zorunda bra-
klm!t. Nihayet ".. 168de Gney Makedonyadaki Pydna
Muharebesinde Makedonyallar (= Hellenistik Antigonoslar
Devleti) Romaya bir kez daha yenilince; bu, Makedonyann
kesin sonu ve Romann tm Do#u Akdeniz Blgesinde ha-
kem olarak ortaya kmas demek olmu!tur.

Pydna Muharebesi, gerekten de Roma d! politikasnda bir
dnm noktas olmu!tur. Bu sava!ta elde edilen ganimet, bir
fetih sava!nn sa#layabilece#i madd yararlarn ne denli
byk olabilece#ini Romaya gstermi! bulunuyordu. Roma
bundan sonra, zellikle ekonomik karlarn n planda yer
ald# acmasz, emperyalist bir dneme girecektir.

ok gemeden Akdeniz egemenli#inin tamamlanmas i!ine
giri!en Roma Cumhuriyeti, ".. 149146 yllarndaki III. Kar-


taca Sava!nn sonunda Kartacay tmyle yok ederek burada
Africa Eyaletini kurmu! (".. 146); ayn yl, do#uda nemli bir
ticaret gc olan Korinthosu tahrib ederek Macedonia Eya-
letini olu!turmu!tur. Bu geli!melerin sonucunda Romaya
de#eri llemeyecek derecede byk hazineler ta!nm!tr.
Nihayet son Pergamon Kral III. ATTALOSun, krall#n "..
133te veraset yoluyla Romaya brakmas zerine, bu devletin
topraklar zerinde de Roma Asia Eyaleti kurulmu!tur ("..
129). Sonu, Romann Msr d!nda Do#u Akdeniz Bl-
gesine de egemen olarak bir dnya devletine dn!mesidir.

c) Ekonomik De"i#meler

II. Kartaca Sava! (".. 218201), "talyann byk lde tahrip
olmasna ve kk Roma iftisinin byk ekonomik g-
lklerle kar! kar!ya gelmesine neden olmu!tu. $imdi
"talyada sahipsiz kalm! araziler ve ele geirilen yeni topraklar
ager publicus (= devlet arazisi) yaplm! ve censorlar ta-
rafndan byk toprak sahiplerine kiraya verilmi!tir. Sonu,
rekabet yapamayan kk iftinin topra#n satarak Romaya
gitmesi olmu!tur. Bylece byk iftlikler (= latifundiae) ku-
ran zenginler, Kartaca rne#inde, kitle klecili#ine dayanan
plantaj ekonomisine ba!lam!lardr.

Romann bir dnya devletine dn!m! olmas da, Akdeniz
Blgesindeki ekonomik odak noktasnn "skenderiyeden
Roma Kentine gemesine neden olmu!tur. Para ekonomisinin


tmyle yerle!ti#i Roma, !imdi bir sermaye merkezi haline
gelmi!tir.

Romadaki bu zenginle!menin asl kayna# ise, eyaletlerden
smr derecesinde elde edilen vergiler olmu!tur. Eyaletlerde
vergi toplama i!i, devlet tarafndan publicanus denilen vergi
mltezimlerine verilmi!; bunlar da, ncelikle kendi kazan-
larn d!nerek, eyaletleri talan edercesine smrm!lerdir.

d) Toplumsal Ko#ullar

Romann ula!t#, zellikle eyaletlerden kaynaklanan bu mu-
azzam zenginlik, aslnda kk bir aznl#n i!ine yaram!tr:
Optimati (= En "yiler) denilen, egemen durumdaki bu azn-
lk, memuriyet aristokrasisi Nobilitastan (senatrler) ve bu
arada para i!lerinden byk lde zenginle!mi! bulunan,
Romann burjuva snf !valyelerden olu!uyordu. Bu aznl#n
kar!snda ise, bir nc snf olarak Romada geni! bir
fakir vatanda! kitlesi (= proletarii) vard.

Roma toplumunda nemli bir di#er faktr de kleler olmu!tur.
Kitle klecili#ine dayanan i! sistemi, Roma devlet ve ekono-
misinin bel kemi#ini olu!turmu!tur. Devletin ya da zel !ahs-
larn mal saylan kleler, tmyle hukuksuz braklm!lar ve
Romada klelere do#al temel insan haklar hibir zaman ta-
nnmam!tr.


e) Ordu

Romann 1746 ya!lar arasndaki zgr ahalisi (= vatanda!-
lar) askerlik yapmakla mkellef tutulmu!tu. Roma vatanda!
ordusu, lejyonlardan (= legiones) olu!uyordu. 4500 ki!iden
kurulu bir lejyonda 300 a#r silahl, 1200 hafif silahl ve 300
svari asker vard. Lejyonlara ba!langta consuller komuta
etmi!lerdir. Ordu, ayrca, egemenlik altna alnm! blgelerden
sa#lanan yardmc birliklerle de glendirilmi!tir.

7. Romada ! Sava#lar Dnemi ve Cumhuriyetin
Sonu
(!.. 13330)


".. 13330: Romada " Sava!lar Dnemi.
".. 133: TIBERIUS SEMPRONIUS GRACCHUS.
".. 123121: GAIUS SEMPRONIUS GRACCHUS.
".. 104: MARIUSun ordu reformu.
".. 8279: SULLAnn diktatrl#.
".. 7371: SPARTACUSun isyan.
".. 64: POMPEIUSun MITHRIDATESe kar! sava! sonulandrarak
nasyay yeniden dzenlemesi; Pontus, Syria, Cilicia eyaletlerinin
kurulmas.
".. 60: POMPEIUS, CRASSUS ve CAESAR arasndaki I. Triumvirlik.
".. 48: Pharsalus Muharebesi; CAESARn POMPEIUSa kar! galip
gelmesi.
".. 4644: CAESARn diktatrl#.
".. 44: CAESARn ldrlmesi.
".. 43: OCTAVIANUS, ANTONIUS ve LEPIDUS arasnda II. Trium-
virlik.


".. 30: Msrn Roma eyaleti olmas. Romada " Sava!lar Dnemi
nin sonu.

a) Roma Cumhuriyetinin !ine D#t" Kriz

Romann dnya egemenli#ini ele geirmesi; siyasal ve sosyal
gerilimlere, bir i bunalma yol am!tr. Nedenlerinin ba!nda
Optimatlarn egoizmi ve bir dnya devleti olmasna ra#men
Romann hl bir kent devleti anayasas ile ynetilmesi gelen
bu kriz, toplumda iki siyasal grup olu!turmu!tur:

Senatusa dayanan ve mevcut oligar!ik dzenin srmesini
isteyen soylular partisi (= Optimati);
Halk meclislerine dayanan ve Senatus egemenli#ini ykp,
ierik olarak da demokratik bir dzen kurmak isteyen halk
partisi (= Populares).

Bu geli!imin sonucu ise, 1 yzyl kadar srecek olan bir dizi
devrimci hareket, isyan ve i at!ma olmu!tur.

b) GRACCHUS Karde#lerin Reform Giri#imleri

TIBERIUS SEMPRONIUS GRACCHUS, ".. 133 yl tribunusu ola-
rak bir reform program talep etmi!tir. Bu programn amac,
sa#lkl bir Roma ifti snfnn olu!masn sa#lamak idi. B-
yk toprak sahipleri, bu program erevesinde devlet arazi-
lerinin (= ager publicus) bir blmnn halka da#tlmasna
kar! km!lardr. TIBERIUS ve 300 yanda!nn Optimatlar ta-


rafndan ldrlmesi, Senatus ve halk arasndaki uurumun
daha da bymesine neden olmu!tur.

A#abeyinin toprak reformunu byk bir sosyalsiyasal reform
program erevesinde halk tribunusu olarak yeniden ele alan
GAIUS SEMPRONIUS GRACCHUS, Senatus egemenli#ini ykmak
iin !valyelerin ve proletariuslarn deste#ini de kazanmak
istemi!tir. Fakat GAIUSun giri!imleri de ba!arszlkla sonu-
lanm! ve ".. 121de GAIUS ve 3000 popularis, mahkeme
yaplmakszn, idam edilmi!lerdir.

GRACCHUS Karde!lerin reform giri!imlerinin ba!arszl#a u#-
ramas; Senatus egemenli#ini peki!tirmi!, ifti snf tmyle
yok edilmi! ve Romann kar! kar!ya oldu#u byk sosyal ve
siyasal problemler zmsz kalm!tr.

c) Komutanlar Arasnda Mcadele

Roma asker gcnn zayflamas nedeniyle ".. 104 ylnda
Popularisler tarafndan desteklenen GAIUS MARIUSun Roma
ordusunda bir reforma giri!ti#i grlmektedir. Reform ere-
vesinde eski vatanda! ordusunun yerine !imdi donatm devlet
tarafndan sa#lanan bir profesyonel ordu kurulmu!tur. Bu yeni
durum, ordunun proletariuslarn geimlerini sa#ladklar bir
kaynak haline dn!mesine yol am!; sz konusu insanlar
!imdi zenginler iin sava!m!lar ve bylece sosyal reform-
lardan uzakla!trlm!lardr. Ordu !imdi st ste greve gele-


bilen ki!iler tarafndan ynetildi#i iin, bu durum komutanlar
devlet iinde belirleyici bir konuma getirmi!; yksek me-
murluklarn stlenilmesinde artk Halk meclisleri de#il, ki!i-
lerin ellerinde bulundurduklar asker g ve yetenekleri l
olmu!tur. Bu ise, Romada komutanlar egemenli#inin ba!la-
mas anlamna geliyordu.

".. 8279 yllar arasnda Senatus tarafndan snrsz sre ile
diktatrl#e getirilen CORNELIUS SULLA, asker bir diktatrlk
kurmu! ve reaksiyoner bir anayasa reformu yaparak tribu-
nuslar yetkisiz hale getirmi!, Comitia tributann yasama yet-
kisini elinden alm!, censorlu#u kaldrm!, bylece senatrleri
glendirerek Senatusa eski consul ve praetorlar eyaletlere
vali olarak atama yetkisi vermi!tir. Bu !ekilde Roma i politi-
kasnda gler dengesi byk lde Senatus lehine bozul-
mu! ve bu durum Roma Cumhuriyetinin sonunu hazrlayan
en nemli faktrlerden biri olmu!tur. SULLA ".. 79 ylnda
diktatrl# brakp bir k!eye ekildi#inde, Romann sosyal
problemleri acil zm beklemekteydi; bu zm konusunda
ise, Romann yeni ko!ullarnda ancak asker gler karar ve-
rebilecekti.

d) Senatus Egemenli"inin Yklmas

Senatus, SULLAnn geri ekilmesiyle, onun yardmcs duru-
munda olan POMPEIUSu dzeni yeniden kurmaya en elveri!li
ki!i olarak grm!tr. Bununla birlikte, POMPEIUSun "span-


yada MARIUS taraftarlarn bertaraf etmesi (".. 7771) ve
CRASSUSla birlikte SPARTACUS "syann bastrmas (".. 73
71) zerine, Senatus, Onun ok glenmesinden ekindi#i
iin, consull#n engellemi!tir. Bu durum POMPEIUSu Po-
pularislere yakla!trm! ve bu yakla!mann gere#i olarak
SULLA Anayasas yrrlkten kaldrlm!, tribunusluk gc ve
censorluk yeniden eskisi gibi kurulmu!tur. ".. 67 ve 64te
do#uda korsanlara ve MITHRIDATESe kar! da ba!ar kazanan
ve do#uyu yeniden dzenleyen POMPEIUS, ".. 60ta CRASSUS
ve CAESAR ile birlikte I. Triumvirli#i kurmu!tur. Bu durum ise,
Senatus egemenli#inin kesin sonu anlamna geliyordu.

e) Roma Cumhuriyetinin Sonu

Bununla birlikte, CRASSUSun ".. 53te Kkasyada Parth-
lara kar! sava!rken lmesi zerine, ".. 56da yenilenmi!
olan I. Triumvirli#in bozuldu#unu gryoruz. Bu arada ("..
5851) Galliay (Gallia transalpina) fetheden CAESAR, burada
asker deneyimi byk bir ordu da yeti!tirmi! bulunuyordu.
Galliadan geri dnen ve 48 yl consull#ne talip olan CAE-
SARn bu talebi Senatus tarafndan reddedilmi! ve CAE-
SARdan ordusunu terhis etmesi istenmi!tir. CAESAR, bunu
ancak POMPEIUS da ayn !eyi yapacak olursa kabul edebile-
ce#ini bildirmi!; Senatusun bunu da reddetmesi zerine bu
kez zora ba!vurmak zorunda kalm!tr. CAESAR ve POMPEIUS
arasndaki mcadelenin, ".. 48de Gneydo#u Thessaliadaki


Pharsalus yaknlarnda POMPEIUSun yenilgisi ve Msra kaa-
rak orada ldrlmesi ile son buldu#unu gryoruz.

".. 4644 aras, CAESARn diktatrlk yllardr. Bu dnemde
devleti yeniden dzenleyen CAESAR, Romada neredeyse bir
kraln konumunu kazanm!tr. Bir dnya imparatorlu#u ku-
rarak, Roma devlet anlay!n temelinden de#i!tirmeyi ve kent
devleti anayasas ile d!t# kmazdan Roma devletini
kurtarmay planlayan CAESAR, ".. 44 ylnda bir Senatus otu-
rumunda fanatik soylu Cumhuriyetilerin Senatus egemenli-
#ini yeniden geri getirmek amacyla dzenledikleri bir komplo
sonucu ldrlnce, ".. 43te OCTAVIANUS, ANTONIUS ve
LEPIDUS arasnda II. Triumvirlik kurulmu!tur.

ANTONIUS, ".. 42de Do#u Makedonyadaki Philippi yaknla-
rnda Eskia#n en byk meydan sava!nda, CAESAR Katil-
leri CASSIUS ve BRUTUSu yenmi!; 2 yl sonra da (".. 40) tri-
umvirlik yenilenerek devlet, triumvirler arasnda payla!l-
m!tr (ANTONIUS do#uyu, OCTAVIANUS baty, LEPIDUS da
Afrikay alm!lardr).

".. 36da II. Triumvirlik de bozulmu!; ANTONIUS Hellenistik
Msr Kraliesi KLEOPATRA ile evlenerek do#udaki Roma eya-
letlerini ona hediye etmeye ba!lam!tr. Bununla birlikte "..
31deki Actium Deniz Muharebesinde OCTAVIANUSun dostu
AGRIPPAnn Msr sava! filosunu yenilgiye u#ratmas zerine,
son Hellenistik krallk olan Msr da ".. 30 ylnda Roma eya-
leti yaplm! ve bylece uzun yllardan beri sregelen " Sava!-


lar Dnemi kapanm!tr. Bu durum, ayn zamanda, Roma No-
bilitas egemenli#inin kesin sonu ve Romada monar!inin de
ba!langc anlamna geliyordu.

8. Romada !mparatorluk Devri
(!.. 27 !.s. 476)

a) Principatus Dnemi (!.. 27!.s. 283)


".. 27".s. 14: "mparator AUGUSTUS.
".. 27".s. 68: IuliusClaudiuslar Slalesi.
".s. 6996: Flaviuslar Slalesi.
".s. 96192: Adoptif "mparatorlar.
".s. 114117: Roma "mparatorlu#unun en geni! yaylma alan.
".s. 193283: Asker "mparatorlar.
".s. 193235: Severuslar Slalesi.

Roma Cumhuriyet Devrinde Akdeniz Dnyas yeni bir siyasal
dzen kazanm!t; "mparator AUGUSTUS ile ba!layan ilk impa-
ratorluk dnemi Principatus ise, yalnzca devletin anayasal
kurumlarn de#i!tirmekle kalmam!, ayn zamanda, Akdeniz
Dnyasna uzun srecek bir i bar! dnemi de (= pax Roma-
na) getirmi!tir.

CAESARn ye#eni ve evlatl# olan OCTAVIANUS, Actium Sava-
!ndan sonra imparatorlu#un do#usunu dzenleyip, ".. 27
ylnda ola#anst yetkilerini brakm! ve Roma Cumhuri-
yetini (= res publica Romana) yeniden kurmu! olmakla bir-


likte, Roma Senatusu kendisine Augustus (= yce, ulu)
adn vererek !kranlarn bildirmi!tir (OCTAVIANUSun tam
ad bundan byle Imperator Caesar divi filius Augustus ol-
mu!tur). $imdi tm devlet glerini elinde toplayan AUGUS-
TUS, bu !ekilde, a!a# yukar lml me!ruti bir monar!iye
tekabl eden bir egemenlik biimi kurmu! oluyordu. Bu yeni
ynetim biimine princeps (= birinci ki!i) sc#nden
gelen Principatus (= birinci ki!inin ynetimi) ad verilmi!tir.
Principatusta eski cumhuriyet kurumlar, biimsel de olsa ya-
!amaya devam etmi!lerdir. Cumhuriyet kurumlarn muhafaza
etmi! de olsa, Principatus aslnda tek bir adamn, yani AU-
GUSTUSun egemenli#ine dayanyordu. Bu egemenlik bii-
minde AUGUSTUSun konumu ve yetkileri !unlard:

Princeps senatus, yani Senatustaki birinci ki!i olma.
Imperium proconsulare maius: ya!am boyu ordular ve tm
yeni eyaletler zerinde en yksek emretme yetkisi.
Tribunicia potestas: ya!am boyu yasa teklifinde bulunma,
veto ve dokunulmazlk hakk.
Censoria potestas: censorluk yetkisi.
Pontifex maximus, yani ba!rahip olma; bir ba!ka ifade
ile, AUGUSTUSun konumunun dinsel adan onay.

Grld# gibi, Senatus ve halk meclislerinin AUGUSTUSa
verdi#i bu yetkiler, Cumhuriyet Devri ynetim yetkilerinin
tmn kapsamakta idi. Bu durum, do#al olarak Romada
monar!inin yollarn am!tr. $imdi halk meclisleri, memurlar
princepsin teklifi zerine seiyor; AUGUSTUSun kararlar yasa
gc ta!yordu. Senatrlk, yksek bir gelir ko!uluna ba#-
lanm!t. Senatusu !imdi censorluk yetkisi ile imparator ta-


mamlyor ve imparator, Senatusun kararlarn, verdi#i ilk oy
ile etkileyebiliyordu. Senatus artk Roma politikasndaki yerini
tmyle yitirmi!, yalnzca idar i!lerle grevlendirilmi! durum-
dayd. Ayrca imparatorun deste#iyle Roma burjuvazisi !valye
snf da siyasal ve toplumsal bakmdan byk nem kazanm!
ve stlendi#i profesyonel memurluklar ile devlet kariyerinde
nemli bir grup olu!turmaya ba!lam!t.

AUGUSTUSun imparator olarak yapt# ilk i!lerden biri, "..
2725 yllar arasnda eyaletleri yeniden dzenlemek olmu!-
tur: Roma Devleti 3 ynetim blgesine ayrlm!; Roma Kenti ve
"talya bu blgelerden birini te!kil etmi!; eyaletler ise, Sena-
tus ve imparator eyaletleri olarak iki ynetim grubunda
toplanm!lardr: Senatus eyaletleri, gvenli#i sa#lanm! i
eyaletler idiler; asker birlik bulundurulmayan bu eyaletlerin
ba!nda bir proconsul ya da bir propraetor vard. Senatus y-
netiminde olmakla birlikte, princepsin denetiminde bulunan
bu eyaletlerin geliri Aerarium denilen Senatus Hazinesine
girmi!tir. "mparator eyaletleri ise, snrlardaki lejyonlu eya-
letler idiler. Princepsin tayiniyle ve onun adna bir legatus
tarafndan ynetilen bu eyaletlerin gelirleri ise, imparatorun
zel hazinesi olan Fiscusa girmi!tir. "mparator eyaletlerindeki
Roma ordusu, alt!ar bin ki!ilik 25 lejyon ve yardmc birlikler
olarak 250.000 kadar askeri kapsamakta idi.

AUGUSTUS, halk da cmert tahl yardmlar ve grkemli oyun-
larla ho!nut tutmasn bilmi!tir. Ynetim ve vergi sistemlerinin
de#i!ikliklere u#ratlmas ile, o zamana de#in Roma ynetimi


tarafndan acmaszca smrlen eyaletler de geni! geli!me
olanaklarna kavu!mu!lardr. Ayrca eyaletlerdeki ayrcalkl
gruplar Roma ynetimi iin kazanlm!; Roma vatanda! yap-
lan bu ki!iler, Roma devlet kariyerinde nemli yerlere gele-
bilmi!ler, hatta senatrl#e kadar ykselebilmi!lerdir. AU-
GUSTUS ile ba!layan IuliusClaudiuslar Slalesi zamannda
(".. 27".s. 68) devletin snrlar da geni! lde gvenlik alt-
na alnm!tr.

Daha sonraki Flaviuslar Slalesi zamannda (".s. 6996) Filis-
tindeki Yahudi isyan bastrlm!tr. Adoptif "mparatorlardan
eyalet kkenli TRAIANUS (".s. 98117), Roma Devletini en ge-
ni! snrlarna ula!trm!tr. Antoninuslar Slalesi zamannda
(".s. 138192) ise snrlardaki barbar saldrlar uzun ve etin
sava!lar sonunda pskrtlebilmi!tir.

Bununla birlikte, ".s. 2. yy. n ikinci yarsndan itibaren gk-
yznde devletin gelece#i iin pek de hayrl olmayan baz
kara bulutlarn toplanmaya ba!lad# da dikkati ekmektedir.
nk imparatorlu#un snrlarnda geli!en sava!lar, !imdi
devletin madd potansiyelinde srekli bir kayba neden olmaya
ba!lam!tr.

"mparator SEPTIMIUS SEVERUStan (".s. 193211) itibaren b-
rokrasi de glenmi!; ordu politikada nemli bir faktr
olmu!tur. SEVERUSun o#lu "mparator CARACALLA zamannda
(".s. 211/2217) Roma "mparatorlu#u iinde ya!ayan zgr
insanlarn tmne Roma vatanda!lk hakk verilmi!tir (=


Constitutio Antoniniana). $imdi geni! lde eyalet kkenli-
lerden ve barbarlardan olu!an askerler, kendi karlar iin
istediklerini imparator ilan etmeye ba!lam!lardr. "teki eko-
nomik kntye snrlarda giderek artan bir gvensizlik de
eklenmi!tir. Ksaca ifade etmek gerekirse, bir Altn a# olan
".s. 2. yy. dan sonra 3. yy., imparatorlu#un genel bir ekonomik
bunalma d!t# ve buna paralel siyasal ve sosyal alkan-
tlarn oldu#u bir dnemdir. Devleti iine d!t# bu g du-
rumdan, ".s. 3. yy. n sonunda yapt# geni! kapsaml reform-
larla "mparator DIOCLETIANUS (".s. 284305) kurtarmaya al-
!acaktr.

b) Dominatus Dnemi (!.s. 284476)


".s. 284305: DIOCLETIANUS.
".s. 312337: CONSTANTINUS.
".s. 375: Germen glerinin ba!langc.
".s. 379395: I. THEODOSIUS.
".s. 391: Hristiyanl#n Roma Devletinin resm dini olmas.
".s. 395: Roma "mparatorlu#unun Do#u ve Bat olmak zere
ikiye ayrlmas.
".s. 395476: Bat Roma "mparatorlu#u.

Dalmayal basit bir ailenin o#lu olan DIOCLETIANUS, geni!
kapsaml bir devlet reformu erevesinde devleti iine d!-
t# siyasal ve ekonomik kmazdan kurtarmay amalam!tr.
Devlet ynetiminde 2 augustus ve 2 caesardan olu!an bir
drtl imparatorlar collegiumu kurulmu! olmakla birlikte,


son karar DIOCLETIANUSta oldu#u iin, bu durum henz
devletin blnmesi anlamna gelmiyordu. Dominatus denilen
bu yeni egemenlik biiminde imparator, tm devlet sakinleri-
nin efendisi (= dominus) olmu! ve ynetim, yasama ve yarg
yetkilerini elinde toplam!tr. Devleti ilan etti#i fermanlarla
yneten hkmdar, hukuk ve yasann tesinde saylm! ve
herhangi bir biimde yaptklarndan hesap sorulmam!tr.
Ksaca ifade etmek gerekirse, Roma cumhuriyet kurumlarnn
biimsel de olsa varlklarn koruduklar Principatus bylece
sona ermi! ve Do#u rne#inde salt monar!ik bir ynetim bi-
imi yerle!mi!tir. Ayn zamanda, ynetimi yo#unla!trmak ve
desantralize etmek amacyla asker ve sivil ynetim birbirin-
den ayrlm!; ekonomik ve mal knty dzeltmek iin
geni! kapsaml bir memur aparat kurularak, retim ve i!-
gcn smren, sert bir vergi sistemi geli!tirilmi!tir.

".s. 313 ylnda LICINIUS ve CONSTANTINUSun ilan ettikleri
Milano Fermanna gre imparatorluk iindeki Hristiyanlara
ve Paganlara din zgrl# tannm!tr. LICINIUS ile yapt#
sava!tan sonra Romann tek hkimi olan CONSTANTINUS, ".s.
330da eski Byzantion Kentini Constantinopolis (= "stanbul)
adyla yeniden kurarak devletin ba!kenti yapm! ve Roma
Senatusu da buraya ta!nm!tr. CONSTANTINUS zamannda
Roma saray protokol daha da geli!tirilmi!; Roma ordusu,
lejyon says 75e karlarak (a!a# yukar 1 milyon asker)
glendirilmi!; eyaletlerin says da artrlm! ve a#r vergiler
konulmu!tur.


".s. 4. yy. da Germen kabilelerini imparatorluk snrlarndan
uzak tutmak giderek zorla!maya ba!lam!tr. ".s. 378de
"mparator VALENS ve Roma ordusunun ana blm, Bat Got-
lar tarafndan Hadrianopolis (= Edirne) yaknlarnda byk bir
yenilgiye u#ratlarak imha edilmi!lerdir.

Romal zengin bir "spanya ailesinden olan "mparator THEODO-
SIUS, bir antla!ma ile Gotlar A!a# Tuna Blgesinin gneyine
yerle!tirerek bu tehlikeyi engellemek istemi!tir (".s. 382). ".s.
380 ylnda vaftiz edilen ve dindar bir Hristiyan olan THEO-
DOSIUS, Hristiyanlara sahip km! ve ".s. 391de Pagan klt-
leri yasaklayarak Hristiyanl# devletin resm dini yapm!tr.
THEODOSIUS, lmnden nce imparatorlu#un do#usunu
o#lu ARCADIUSa, batsn ise di#er o#lu HONORIUSa vererek
ikili bir ynetimi tercih etmi!ti. Bu durum, imparatorun ".s.
395teki lmnden sonra devletin kesin olarak ikiye ayrl-
masna yol am!tr.

Bat Roma "mparatorlu#u sonunda barbar saldrlarna dayana-
mayarak yklm!tr: ".s. 476 ylnda Germen kkenli ODO-
AKER, son Bat Roma "mparatoru ROMULUS AUGUSTULUSu
tahtndan indirerek imparatorluk alametlerini Do#u Romann
ba!kenti Constantinopolise gndermi!tir. Do#u Roma "mpa-
ratorlu#u ise, Bizans "mparatorlu#u olarak yeni bir geli!ime
u#rayacak ve 1453 ylna dek varl#n srdrecektir.


c) !mparatorluk Devrinde SosyoEkonomik Ko#ullar

Roma dnya devletinin kurulmasyla Akdeniz Blgesinde
yalnzca siyasal ve asker de#il, ayn zamanda tek ekonomik
ve ticar g de ortaya km!tr. Bu dnya ekonomisinde
ticaret zellikle "talya ve eyaletler arasnda geli!mi!; birbir-
lerinden uzak blgeler arasnda ticaret kolayla!m! ve bu
ticaret alanna kuzeyde "skandinavyaya, do#uda Hindistan
zerinden ine, gneyde Habe!istan ve Bat Afrikaya kadar
uzanan geni! blgeler de katlm!tr. Roma "mparatorlu#u
ekonomisinin temelini kitle klecili#i olu!turuyordu. ".s. 2. yy.
n ikinci yarsndan itibaren devletin zellikle orduya yapt#
byk harcamalar ve yeni kle kaynaklarnn bulunamamas
nedeniyle retimde byk bir i!gc bo!lu#u olu!mu! ve bu
da devletin madd potansiyelini giderek eritmi!tir. zellikle
".s. 3. yy. daki asker seferlerin devletin madd potansiyelinde
yaratt# srekli kayp, devletin ald# sert organizasyon n-
lemleri ile dengelenmeye al!lm!sa da, ekonomik kriz nle-
nememi! ve bylece Romann kurdu#u dnya ekonomisinin
sonu gelmi!tir. Sonu olarak, ya!am standard son derece
d!m!, nfus azalm! ve enflasyon byk lde artm!tr.
"mparator DIOCLETIANUSun imparatorlu#un tm sakinlerini
ayn lde vergilendirme ve masrafl bir memur hiyerar!isi
kurma giri!imleri ise, Dominatus Devri ekonomik ya!amnn
donukla!masna ve srekli olarak devlet denetimi altnda kal-
masna yol am!tr.


Ekonomik ko!ullarn iyi oldu#u ".s. 2. yy. da dahi sosyal yap-
nn pek olumlu bir manzara arzetmedi#i gzlenmektedir. K-
k bir mutlu aznlk olu!turan zengin kesimin kar!snda;
ekonomik gc snrl, her gn bir varolma mcadelesi ile
kar! kar!ya braklm! geni! bir halk kitlesi yer alm!; bu
insanlar teselliyi kendilerine yeni !eyler vaad eden yeni tanr
ve dinlerde aram!lardr (Hristiyanl#n yaylma nedenlerinden
biri de, ku!kusuz buradadr).

9. Roma Tarihinin Dnya Tarihi Asndan nemi

Roma Tarihi Eskia# dedi#imiz byk tarihsel devirler silsi-
lesinin son safhasdr. ".. 8. yy. dan ".s. 5. yy. n sonlarna dek
sren Roma Tarihine, Bizans (= Do#u Roma) Tarihinin sresi
de eklenecek olursa, 2000 yl a!kn bir zaman ortaya kmak-
tadr. Dnya Tarihinde sre bakmndan bu ayarda ikinci bir
olay bulmak mmkn de#ildir.

Fakat Romann Dnya Tarihindeki nemi, yalnzca srd#
bu uzun ya!amdan ve tm Akdeniz Blgesinde ilk ve tek kez
olarak kurdu#u siyasal mekn birli#inden de#il, ayn zamanda
onun devlet olarak yapt# etkilerden ve uygarlk ve kltr ba-
!arlarndan da ileri gelmektedir.

Romann ba!ars, her !eyden nce, dnyaya miras brakt#
tam devlet kavramnda olmu!tur. Bir di#er ba!ar; iinde
etnik bir birlik grlmeyen tm Akdeniz Blgesinde, kan


temeli zerine de#il, vatanda!lk ilkesi ile hukuk bir birlik
olu!turulmu! olmasdr. Roma, bylece dnyaya kltr ulusla-
rnn yannda bir devlet ulusu da yaratlabilece#ini gstermi!
ve kkeni ve kltr tradisyonu ne olursa olsun iinde ba-
rndrd# insanlara ben bir Roma vatanda!ym dedirtebil-
mi!tir. Romann devlet gcnn ve uzun mrl olmasnn
nedenini, ncelikle, Romadaki bu vatanda!lk kavramnda
aramak gerekir. Roma, Akdenizin do#usundaki yksek kent
kltrnn, kurdu#u siyasal ve hukuk dzen iinde, ky kl-
trnn egemen oldu#u batya ula!masna da neden olmu!;
bylece Akdeniz Blgesinde bir anlamda bir kltr birli#i de
kurabilmi!tir. Roma, bu !ekilde, insanl#a de#i!ik etnik ve
kltrel unsurlardan yo#un bir sentez yaplabilece#ini de gs-
termi!tir. Bugn bu kltr birli#i bozulmu! olmakla birlikte,
gnmzn Latin Dnyas ve modern dnyann hukuk kurum-
lar, Romann bugn de etkili olan kltr ve uygarlk miras-
lardr.


EK: Roma Egemenli"inde Anadolu


".. 133: Pergamon Kral III. ATTALOSun, krall#n veraset yoluyla
Romaya brakmas.
".. 133129: Pergamonda ARISTONIKOS "syan.
".. 129: Asia Eyaletinin kurulmas.
".. 101: Cilicia Eyaletinin kurulmas.
".. 8883: Anadoluda MITHRIDATES isyan ve 80.000 Romalnn
ldrlmesi.
".. 74: Bithynia Eyaletinin kurulmas.
".. 64: POMPEIUSun MITHRIDATESe kar! sava! ba!ar ile sona
erdirmesi ve nasyada yeni bir dzenlemeye giri!mesi.
".. 63: PontusBithynia ve Cilicia eyaletlerinin kurulmas.
".. 25: Galatia Eyaletinin kurulmas.
".s. 43: Lycia Eyaletinin kurulmas.
".s. 74: Lycia-Pamphylia Eyaletinin kurulmas.

Romann siyasal anlamda Anadoluya, daha do#rusu Do#u
Akdeniz Blgesine yerle!mesini kavrayabilmek iin, nce
Do#u ve Bat Akdeniz blgelerindeki siyasal ko!ullara yeniden
bir gz atmak gerekiyor:

nce Do#u Akdeniz Blgesi: "SKENDERin Hellas, Msr ve tm
nasyay iine alan imparatorlu#u, ".. 323teki ani lm
zerine, generalleri arasnda anla!mazlklara neden olmu!tu.
Uzun mcadelelerden sonra ".. 280lerde "SKENDER "mpara-
torlu#undan !u byk Hellenistik krall#n kt#n daha
nce grm!tk:


Msrda Ptolemaioslar,
nasyada Seleukoslar,
Makedonyada Antigonoslar.

Ayrca, Kuzeybat Anadoluda Bithynia ve Karadeniz kysnda
Pontos krallklar da bu sralarda kurulmu! kk Hellenistik
devletlerdir. ".. 240lardan itibaren ise, Bat Anadoluda Per-
gamonlu Attaloslar ba#msz bir Hellenistik krallk kurarak gi-
derek glenmeye ba!lam!lardr.

Bat Akdeniz Blgesine gelince: Eskido#unun son byk dev-
letlerinden Assur "mparatorlu#u zamannda (".. 8. ve 7. yy.
lar) dnya haritasnda henz kk bir nokta olan Roma Kenti,
".. 4. yy. ortalarnda bile hl kk, "talyadaki di#er kent-
lerle dahi boy l!emeyecek bir durumda idi. Bununla birlikte
nce Latiumu (".. 338) ve Orta "talyay (".. 290) eline gei-
ren Roma Cumhuriyeti, ".. 268lerde, yani Do#u Akdeniz Bl-
gesinde gl Hellenistik krallklarn oldu#u srada, "talyada
olu!turdu#u Roma"talya Konfederasyonu ile yarmadadaki
ilk siyasal birli#i kurmay ba!arm!tr. Roma"talya Konfede-
rasyonunun kurulmasnn ise Romann gelece#i asndan
geni! kapsaml sonular do#urdu#unu gryoruz. Bu konfe-
derasyon, Romann daha sonraki byk siyasal g konu-
munun ve ileride kurulacak Roma dnya devletinin temelini
olu!turmu!tur. "talyann Romalla!trlmasna da yol aan bu
geli!im, ayn zamanda, Roma ifti devletinin bir ticaret
devletine dn!mesinde de byk rol oynam!tr. Bu arada,
uzun sreden beri devam eden, Roma iindeki patriciusplebs
snf mcadelesi, ".. 3. yy. n ba!larnda son buldu#u iin; ite


sosyal bar!n sa#land# Roma Cumhuriyeti, !imdi yaylma
politikasnda halkn deste#ini de sa#lam!tr.

Nitekim srasyla Bat Sicilya (".. 241), SardinyaKorsika ("..
238) ve "spanya (".. 201) eyaletlerini kuran Roma, bylece
Bat Akdeniz Havzasnn tek siyasal gc olmu!tur. Bu srada
do#udaki byk Hellenistik krallk arasndaki gler
dengesinin de giderek bozuldu#u ve ".. 200lerden itibaren
bu devletlerin, aralarndaki srekli at!malar nedeniyle yp-
ranmaya ba!ladklar dikkati ekmektedir.

$imdi Do#u Akdeniz Blgesine ynelen Romann ".. 190da
Suriyeli Hellenistik Seleukoslara kar! Magnesia ve ".. 168de
Makedonyal Antigonoslara kar! kazand# Pydna muharebe-
leri, Illyria, Makedonya ve Anadoluda Roma Egemenli#inin ilk
habercileri olmu!tur. zellikle Pydna Muharebesi, Roma d!
politikasnda bir dnm noktas te!kil etmektedir: Bu sava!ta
Makedonyallardan elde edilen ganimet, bir fetih sava!nn
Romaya ne gibi madd yararlar sa#layabilece#ini gstermi!tir.
Roma, bundan sonra, zellikle ekonomik karlarn n planda
yer ald# acmasz, emperyalist bir dneme girecektir.

Gerekten de Roma Cumhuriyeti ok gemeden Akdeniz ege-
menli#inin tamamlanmas i!ine giri!mi! ve ".. 149146 yllar
arasndaki III. Kartaca Sava!nn sonunda Kartacay tmyle
yok ederek orada Africa Eyaletini (".. 146), ayn yl, do#uda
nemli bir ticaret gc olan Korinthosu tahrip ederek Mace-
donia Eyaletini kurmu!tur. Bu geli!melerin sonunda Roma,


tm Akdeniz Havzasnn artk yalnzca kendisine ait oldu#una
inanmaya ba!lam!tr.

"!te Romann tmyle Do#u Akdeniz Blgesine yneldi#i
byle bir zamanda Bat Anadoludaki Hellenistik Pergamon
Devletinin son kral III. ATTALOSun, lkesini veraset yoluyla
Romaya brakt#n gryoruz. ATTALOS, herhalde, Roma gibi
bir gcn kar!snda durulamayaca#n anlam! olmaldr.
Roma, ATTALOSun ".. 133teki lmnden birka yl sonra
eski Pergamon Krall#nn topraklar zerinde Anadoludaki
ilk eyaletini (= provincia Asia, ".. 129) kuracaktr.

Roma !imdi artk tm Akdeniz Blgesinin tek siyasal, asker,
ekonomik ve ticar gc, ksaca bir dnya devleti idi. Asia
Eyaletini Anadoluda ".. 101de Cilicia, ".. 74te Bithynia, "..
63te PontusBithynia, ayn yl yeniden organize edilen Cilicia
ve ".. 25te Galatia izleyecek; bu eyaletlere daha sonra, ".s.
17de Cappadocia, ".s. 43te Lycia, ".s. 74te Lycia-Pamphylia
da katlacaktr.

Roma dnya devletinin kurulmasyla Akdeniz Blgesinin
ekonomik odak noktas da Msrdaki "skenderiyeden Roma
Kentine gemi!tir. Para ekonomisi tmyle yerle!mi!; Roma
Kenti bir sermaye merkezi haline gelmi!tir. Eyalet sakinleri
ise, Romaya para ya da tarm rnleri !eklinde belirli vergiler
demekle mkellef klnm!lardr. Yresel ynetim, ilgili ce-
maatlere braklm!; eyalet valileri belirli yer ve zamanlarda
kurulan mahkemelere ba!kanlk etmek iin eyaleti gezmi! ya


da Asiada oldu#u gibi bu i!i temsilcilerine yaptrm!lardr.
Eyalet valilerinin yanna ayrca, mal i!lerle grevli bir memur
da verilmi!tir.

Bu dnemde Romadaki zenginle!menin asl kayna#, eyalet-
lerden smr derecesinde elde edilen vergiler olmu!tur.
Roma Egemenli#i ile birlikte, devletin di#er blgelerindeki
eyaletlerde oldu#u gibi, Anadoludakiler de ok gemeden
Romal tccar ve vergi toplama !irketlerinin istilasna u#-
ram!lardr. Eyaletlerde % 10 gelir ve % 5 gmrk vergilerinin
toplanmas i!i, devlet tarafndan publicanus denilen mlte-
zimlere verilmi!tir. Bunlar ve Romal tccarlar, ncelikle kendi
kazanlarn d!nerek zengin Anadoluyu sistematik bir !e-
kilde talan etmeye ba!lam!lardr.

Romann Anadoluya yerle!mesi, do#al olarak birtakm reak-
siyonlarla da kar!la!m!tr. Bunlardan ilki, ".. 133 ylnda
Pergamon Kral III. ATTALOSun lmesiyle ARISTONIKOS li-
derli#inde ba!latlan proleter bir devrim giri!imidir. Tarihte ilk
kez kleli#in kaldrlmasn amalayan bu hareket, Romann
toprak burjuvazisi ile i!birli#i sonucu bastrlm! ve blgede
daha nce de de#indi#imiz gibi Asia Eyaleti kurulmu!tur.

Roma Egemenli#inin Anadoludaki sert ve acmasz smr
rejimi, Pontos Kral VI. MITHRIDATESin Anadoludaki Hellenler
adna genel bir isyan ba!latmasna ve buradaki Hellenler ta-
rafndan bir kurtarc gibi kar!lanmasna da neden olmu!tur.
Fakat Roma tarafndan bunun cezas da ok gemeden veril-


mi!; Romal General CORNELIUS SULLA, ".. 84te Hellenleri ve
MITHRIDATESi yenerek Anadoluda Roma Egemenli#ini yen-
iden kurmu!tur. ".. 79da MITHRIDATESin yeniden saldrya
gemesi de ba!arszlkla sonulanm!; POMPEIUS, ".. 64te,
MITHRIDATESe kar! ba!latlm! sava! Roma lehine sonu-
landrarak do#uda PontusBithynia, Syria ve Cilicia eyaletlerini
organize etmi!tir. Bu !ekilde, Hellenistik Seleukoslar Devleti
paralanm! ve Romallar Anadoluda egemenliklerini Frata
kadar perinlemi!lerdir.

".. 30da son Hellenistik krallk olan Msrn Roma eyaleti ya-
plmas ve Romada uzun zamandan beri sregelen " Sava!-
lar Dneminin kapanmas, ayn zamanda, Romada Cumhu-
riyet ynetiminin sonu ve monar!inin ba!langc anlamna da
geliyordu. Roma Cumhuriyet Devrinde Akdeniz Dnyas yeni
bir siyasal ehre kazanm!t; "mparator AUGUSTUS (".. 27".s.
14) ile ba!layan Principatus Devri ise, yalnzca devletin anaya-
sal kurumlarn de#i!tirmekle kalmam!, ayn zamanda, Akde-
niz Dnyasnda uzun srecek bir i bar! dnemini de (= pax
Romana) ba!latm!tr.

Bu yeni dnem, imparatorlu#un di#er blgelerinde oldu#u
gibi, Roma Egemenli#inde bulunan Anadolu topraklar iin de
yeni bir geli!me ortam hazrlam!tr. Bu ortamn getirdi#i
refah ve zenginlik zellikle ".s. 1. ve 2. yy.larda kendisini gs-
terecektir. $imdi devletin en zengin adam durumunda olan
"mparator AUGUSTUS, artk Cumhuriyet Devrindeki gibi eya-
letlerin smrlmesine gerek grmemi!tir; ayrca Roma ve


"talyann gelece#inin de byk lde eyaletlerdeki refah ve
zenginli#e ba#l oldu#unu anlam! olmaldr. E#er deyim uy-
gunsa, AUGUSTUS, iyi st veren ine#i ldrnceye kadar sa#-
mann do#ru olmad#n grm!tr. $imdi, ynetim ve vergi
sistemlerinin de#i!ikliklere u#ratlmas ile geni! geli!me ola-
naklarna kavu!an eyaletlerde elit snfn Roma vatanda!
yaplarak Roma ynetimi iin kazanlmaya ba!land#n da g-
ryoruz. Bu insanlar, daha sonra Roma devlet kariyerinde
senatrl#e kadar ykselebilecek; hatta Roma tahtnda son-
ralar eyalet kkenli imparatorlara dahi rastlanabilecektir.
AUGUSTUS 19 A#ustos 14 tarihinde ld#nde, ba!ta Asia ol-
mak zere, Anadolu eyaletleri, Roma "mparatorlu#unun do#u
yarsnn en de#erli blmn olu!turmakta idiler.

".s. 4154 yllar arasnda hkm sren "mparator CLAU-
DIUSun uygulad# eyalet politikasnn a#rlk noktasn, Ana-
dolunun do#usunda koloniler kurulmas; kent merkezleri !e-
bekesinin teden beri yo#un oldu#u batsnda ise, eski po-
lislerin korunmas ve te!viki olu!turmu!tur. Roma "mparator-
lu#unun batsndaki kadar kkl olmamakla birlikte, bu poli-
tika ayn zamanda Anadolu eyaletlerinin Romalla!trlmasna
da olanak sa#lam!tr. Dnemin yaztlarndan da anla!ld#
gibi, bu zamanda Claudius adn ta!yan Roma vatanda!lar-
nn sayca artm! olmas, "mparator CLAUDIUSun do#u eyalet-
lerinde de Roma vatanda!l# konusunda olduka cmert
davrand#n gstermektedir.


"mparator VESPASIANUS (".s. 6996) kendisinden nceki impa-
ratorlardan NERO (".s. 5468) kadar imparatorlu#un do#u-
sunda Hellen dostu bir politika uygulamam! olmakla bir-
likte, do#udaki Hellen kltr ve fikir ya!amn te!vik etmekten
de geri kalmam!tr. VESPASIANUS, zellikle ekonomik neden-
lerle, Anadoludaki bir dizi kenti rehabilite etmi!, ayrca geni!
kapsaml bir yol yapm programn uygulamaya koymu!tur.
Anadolunun do#usunda o zamana de#in aralarnda ok g
ko!ullar altnda ula!m yaplabilen blgeler, bu program er-
evesinde birle!tirilirken; batda uzun zamandan beri mevcut
olan yol a#nn tamir ve ikmali ile yetinilmi!tir. Anadoluda
kentlerin canl tutulmas ve geni! kapsaml yol !ebekesi prog-
ramlarnn nedeni, ku!kusuz ncelikle ekonomik olmu! ve bu
!ekilde blgeleraras ekonominin te!viki yoluna gidilmi!tir.

"mparator DOMITIANUS (".s. 8196) ile birlikte Roma "mpara-
torluk Devrinin en karanlk dnemlerinden biri ba!lam! ol-
makla birlikte, daha sonra "mparator TRAIANUS tarafndan
srdrlen ve HADRIANUS zamannda bir prensip haline gelen
bir geli!imin ba!langcn DOMITIANUS zamanna kadar geriye
gtrmek mmkn olmaktadr: Bu imparatordan itibaren,
eyaletlerde Principatus Devrinin ba!nda da varlklarn koru-
mu! olan vergi toplama !irketlerinin giderek ortadan kalk-
maya ve vergilerin devlet memuru statsndeki procuratorlar
tarafndan toplanmaya ba!lad# grlmektedir. Bu geli!me,
eyaletlerdeki vergi toplama sisteminde daha nceki uygula-
maya gre bir dzelmeye ve Principatusun ba!lamasyla artan


devlet denetimine ra#men zaman zaman yaplan !ikayetlerin
azalmasna neden olmu!tur.

".s. 2. yy. hem Roma "mparatorlu#unun geneli asndan, hem
de buna paralel olarak Anadoludaki eyaletler bakmndan bir
Altn a# olmu!tur. Bu yzylda Anadoludaki eyaletler, antik
kent geli!iminin doruk noktasna ula!m!lar; Antiokheia (=
Antakya) ve Ephesos gibi kentler, Roma ve Aleksandreia (= "s-
kenderiye) gibi merkezlerle nem ve grkem bakmndan
yar!a girerek birer dnya kenti olmu!lardr. Anadoluda
zellikle ekonomi alanndaki bu geli!me noktasna daha nce
ula!lmam! oldu#u gibi, daha sonra da bu noktaya bir kez
daha yakla!mak mmkn olmam!tr. $imdi zengin bir bur-
juvazinin olu!tu#u eyaletlerde kaydedilen retim art! ve
rnlerin maliyetindeki d!! nedeniyle "talyann giderek
pazarlarn yitirmeye ba!lad#, bu alandaki lider durumunu
kaybetti#i, hatta bizzat "talya iinde "talya kkenli mallar iin
pazar skntsnn ba! gsterdi#i dikkati ekmektedir. Kent-
le!me sreci, imparatorlu#un batsnda oldu#u gibi, do#u-
sunda da, yresel birlik gsteren baz ekonomi blgelerinin
olu!masna yol am! ve eyalet kentlerinde geni! kapsaml
pazar tesisleri ortaya km!tr. Bu ekonomik geli!meye paralel
olarak eyaletlerde belirgin bir nfus art! da kaydedilmi!tir
(rne#in Ephesosun nfusu bu dnemde 250.000e yakla!m!
bulunuyordu). Roma "mparatorlu#u, ".s. 2. yy.da, ayn za-
manda, Britanniadan Frata, Tunadan Afrikaya kadar en ge-
ni! yaylma alanna da ula!m!t.


Bu Altn a#n ba!nda bulunan "mparator TRAIANUS (".s.
98117), halefi HADRIANUS (".s. 117138) gibi Hellensever
bir Roma imparatoru olmamakla birlikte, do#u eyaletlerinin
durumu ile yakndan ilgilenmekten de geri kalmam!tr.
"mparatorun do#uya kar! gsterdi#i bu ilgi, PontusBithynia
Eyaleti valili#inde bulunan PLINIUS ile yapt# yaz!malarda ok
iyi farkedilmektedir. Bu mektuplarda grld# gibi, eyaletin
ok kk problemlerinin dahi imparator iin nemsiz olma-
d# dikkate alnrsa, bu ilginin di#er Anadolu eyaletleri iin de
geerli olabilece#i d!nlebilir.

HADRIANUSun (".s. 117138) Roma tahtna kmasyla, ayn
zamanda, Roma imparatorlar iinde en Hellensever olan da
devletin ba!na gemi! oluyordu. VESPASIANUS ve zellikle
DOMITIANUS zamannda do#u eyaletlerinde imparatorluk ku-
rumuna kar! Hellen entellektelleri arasnda artm! olan re-
aksiyon, !imdi HADRIANUS zamannda bu kuruma kar! olum-
lu bir tavra dn!m!tr. Selefi TRAIANUS gibi bir fetih prog-
ram uygulamayan ve daha ok elde mevcut olann ikmali ile
yetinen HADRIANUS, kt# iki byk gezinin her ikisinde de
Anadoluya gelmi!; gemi!e kar! duydu#u romantik bir ilgi ve
hayranlkla Hellen kltrnn korunmasna ve yeniden can-
landrlmasna al!m!tr.

HADRIANUSun yerine geen ANTONINUS PIUS (".s. 138161),
selefi kadar Hellen hayran olmamakla beraber, do#u eyalet-
lerindeki Hellenlere kar! HADRIANUSun ba!latt# l-
tufkrl# srdrm!tr. Daha nce Anadoluda Asia Eyaleti


valili#i de yapm! olan ANTONINUS PIUS, Anadolu eyaletlerini
!phesiz iyi tanyordu. Bu zelli#ini imparatorlu#u srasnda
Ephesoslulara yazd# mektuplarda da grmek mmkndr.
ANTONINUS PIUS, eyalet btelerini bizzat gzden geirmek
adetinde olan ve hazine gelirlerinde eyaletler lehine belirli bir
indirim yapan bir imparatordu. Ephesosta bulunan, kent ma-
liyesine ili!kin bir kararnameyi ieren bir yazt, ANTONINUS
PIUSun bu konularda ne kadar detayl d!nebildi#ini ve bilgi
sahibi oldu#unu gstermektedir.

".s. 2. yy.n bu mutlu dnyasna ilk glgeler, ".s. 161de
MARCUS AURELIUS ve karde!i LUCIUS VERUS Roma tahtna
getikten sonra, imparatorlu#un do#uda etin bir Parth sa-
va!na girmesiyle d!m!tr. Roma, bu mcadeleden galip
kmakla birlikte, ordu iinde kan korkun bir veba salgn
Roma birliklerinin yakasn geri dnerken de brakmam!;
ayrca, Parth Devletine kar! yaplan bu sefer, Roma "mpa-
ratorlu#una ilk a#r madd yk de beraberinde getirmi!tir.
Fakat bu dnemde de dnya henz d! grn! olarak ".s. 2.
yy. n ilk yarsna gre pek farklla!mam!t; Anadoluda ticaret
ve al!veri! hl eskisi gibi idi; zengin aileler ya!adklar
kentleri gzelle!tirmek ve geli!tirmek konusunda hl birbir-
leriyle yar!abiliyorlard. Bununla birlikte, bunlar grn!te
olan !eylerdi ve gkyznde Roma Devletinin gelece#i iin
pek de hayrl olmayan baz kara bulutlar toplanmaya ba!-
lam!t. Burada unutulmamas gereken noktalardan biri de
!udur: Mutlu gnlerin henz bitmedi#i ".s. 2. yy.da dahi,
kentlerdeki grkemli yaplarn, zenginlik grntsnn ya da


kent meydanlarnda sofistlerin attklar gsteri!li nutuklarn,
kk bir aznlk olu!turan zengin kesim kar!snda yer alan,
ekonomik gc snrl geni! halk kitlesine pek yarar olma-
m!tr. Bu fakir kitle, her gn varolma mcadelesi vermi! ve
antik toplum bu sorunu bir trl zememi!tir.

zellikle "mparator COMMODUS zamannda (".s. 180192) ge-
ni! lde bozulmu! olan ekonomik dzeni sk bir rejimle
yeniden kurmak zorunda kalan "mparator SEPTIMIUS SEVERUS
(".s. 193211), ayn zamanda belki de eyalet kkenli bir im-
parator olmas nedeniyle ".s. 2. yy.da eksikli#i duyulan, eya-
letlerde sosyoekonomik bakmdan zayf halk tabakalarnn
durumunun dzeltilmesi konusunda nlemler alm!; eyalet
valilerine zellikle kk ocuklarn korunmas iin ki!isel
sorumluluk vermi!tir. Ayrca eyalet yollarnn bakm i!leri
eskiden ilgili kentlere braklm!ken, !imdi bu i!i bizzat im-
parator stlenmi!; bununla birlikte bu konuda yaplan harca-
malar ilgili kentler arasnda bl!trlm!tr.

Roma "mparatorlu#u iinde ya!ayan zgr insanlarn tmne
Roma vatanda!lk hakk veren "mparator CARACALLAnn (".s.
211/217) gereklilikten ziyade byklk kompleksinden kay-
naklanan asker seferleri bunlardan birisi do#uya, Parth Dev-
letine kar! yaplm!tr, devletin madd potansiyel asndan
gerileme iine girmi! bulunan varl#n daha da zayflatm!; bu
durumdan zellikle do#udaki eyaletler olumsuz ynde etki-
lenmi!lerdir.


Kitle klecili#ine dayanan Roma ekonomi sisteminde !imdi
yeni kle kaynaklar bulunamamasnn getirdi#i retim d!k-
l#nn de etkisiyle devletin iine d!t# ekonomik kriz
nlenememi!; Bat Avrupa, Tuna Blgesi, Balkanlar, Anadolu,
nasya, Msr ve Afrika gibi byk ekonomi meknlar ara-
sndaki ba#lar kopmu!; ya!am standard son derece d!m!;
nfus azalm!; enflasyon byk lde artm!tr. ".s. 3. yy.da
parann de#erinin ne kadar d!m! oldu#unu ve ekonomik
kntnn hangi boyutlara ula!t#n, Anadoluda yaztlar
yoluyla belirleyebildi#imiz ekmek fiyatlar ya da baslan sikke-
lerin d!k kalitesi, hatta sikke basmnn tmyle durmu!
olmas nk sikkenin para de#eri, metal de#erinin de altna
d!m!t gstermektedir. Bu ekonomik kriz, Anadoluda
zellikle krsal kesimi ve tarm alanlarn etkilemi!tir. Anadolu,
Do#u Cephesine giden ya da buradan geri dnen Roma or-
dusunun tm ykne katlanmak zorunda kalm!; kentler ve
zellikle krsal alan, sk sk, ya#mac ve ba!bo! Romal asker-
lerin tecavzlerine maruz kalm!tr.

Devleti iine d!t# bu g durumdan, ".s. 3. yy.n sonunda,
yapt# geni! kapsaml reformlarla "mparator DIOCLETIANUS
(".s. 284305) kurtarmaya al!m!tr: DIOCLETIANUS, ekono-
mik ve mal knty dzeltmek iin geni! kapsaml bir me-
mur aparat kurarak, retim ve i!gcn smren, sert bir
vergi sistemi koyma yoluna gitmi! ve mkellefleri zorla belirli
meslek gruplarna ayrm!tr. Bununla birlikte, DIOCLETIA-
NUSun bu nlemleri Dominatus Devri ekonomik ya!amnn
donukla!masna yol am!tr. Dnemin yeni ynetim dzenle-


mesiyle Anadolunun 3 ayr ynetim blgesine (= dioecesis),
bu ynetim blgelerinin de eskilerinden daha kk eyaletlere
ayrld#n gryoruz.

Devlet mekanizmasnda, ynetim ve savunmada byk lde
DIOCLETIANUSun izinden yryen ve Hristiyan Kilisesini yeni
ayrcalklarla donatan ve giderek devlet organizasyonu iine
sokan "mparator CONSTANTINUSun (".s. 306337), ".s. 330da
eski Byzantion Kentini Constantinopolis adyla yeniden
kurarak Roma "mparatorlu#unun ba!kenti yapmas ve Roma
Senatusunun buraya ta!nmas, yani bylece Roma Devletinin
a#rlk noktasnn do#uya kaydrlm! olmas, stratejik gerek-
elerin yan sra HellenistikHristiyan Dnyaya da bir ynelme
anlamna geliyordu.

Tm nlemlere ra#men ".s. 4. yy.da Germen kabilelerinin im-
paratorluk snrlarndan uzak tutulamad#n ve do#uda Pers-
lerle mcadelenin srekli kanayan bir yara gibi bir trl
sonulandrlamad#n gryoruz. ".s. 378de "mparator VA-
LENS ve Roma ordusunun ana blmnn Hadrianopolis (=
Edirne) yaknlarnda byk bir yenilgiye u#ratlarak imha edil-
mesi zerine, imparator olan THEODOSIUS (".s. 379395), bir
antla!ma ile Gotlar A!a# Tuna Blgesinin gneyine yerle!-
tirerek bu tehlikeyi nlemek istemi!tir (".s. 382). ".s. 391de
Pagan kltleri yasaklayarak Hristiyanl# Roma Devletinin
resm dini yapan ve bu !ekilde di#er dinlere kar! genel bir
ho!grszlk dnemi ba!latan THEODOSIUSun, imparator-
lu#un ynetimini lmnden nce do#uda ve batda olmak


zere iki o#luna vermi! olmas, ".s. 395teki lmnden sonra
Roma Devletinin kesin olarak ikiye ayrlmasna yol am!tr.

Merkezi Roma Kenti olan Bat Roma "mparatorlu#u barbar sal-
drlar sonucu ".s. 476da yklm!; bundan sonra da Bat ze-
rinde hak iddia etmeye devam eden ve merkezi Constantino-
polis olan Do#u Roma "mparatorlu#u ise, Bizans "mparator-
lu#u olarak 1453 ylna dek varl#n srdrm!tr. Bu ba-
kmdan Anadoluda Roma Egemenli#inin sonunu belirlemek
g olmakta ve bu sorun farkl biimlerde ele alnmaktadr.
Aslnda Ortaa#; antik kltrn, antik devletin ve antik d-
!ncenin sonu anlamna gelmektedir. Ksa srede gerekle!-
mesi mmkn olmayan byle kkl bir de#i!imi belirli tarih-
lerle snrlandrmak do#ru de#ildir. Ancak, daha ".s. 3. yy.n
sonlarnda ba!layan bu de#i!iklik, ".s. 6. yy.n sonlar ile 7.
yy.n ba!larnda byk lde tamamlanm! bulunuyordu. Bu
bakmdan, ".s. 7. yy.la birlikte Anadoluda bir Bizans Dev-
rinden ya da bir Ortaa#dan artk kesin olarak sz etmek
mmkndr.

S E M E B ! B L ! Y O G R A F Y A

Sreli Bibliyografyalar ve Kontrand Dergileri

LAnne Philologique. Bibliographie critique et analitique de lAntiqui-
t GrcoLatine. Fonde par J. MAROUZEAU, publie par J. ERNST
et G. KENNEDY. Paris.
Anzeiger fr die Altertumswissenschaft. Innsbruck.
The Classical Review. London (Oxford).
Gnomon. Kritische Zeitschrift fr die gesamte klassische Altertums-
wissenschaft. Berlin/Mnchen.
Historische Bibliographie. Hrsg. von der Arbeitsgemeinschaft Auer-
universitrer Historischer Forschungseinrichtungen in der Bundes-
republik Deutschland. Mnchen.
Lustrum. Internationale Forschungsberichte aus dem Bereich des
klassischen Altertums. Gttingen.

Ansiklopedi ve Szlkler

Der Kleine Pauly. Stuttgart 1964-1975, Mnchen 1979, 1989
TB
.
Der Neue Pauly. Stuttgart 1996 vdd.
LAMER, H. KROH, P., Wrterbuch der Antike mit Bercksichtigung
ihres Fortwirkens. Stuttgart 1976
8
.
Lexikon der Alten Welt. Zrich 1965, 1990
TB
= dtvLexikon der An-
tike. Mnchen 1969-1971.
The Oxford Classical Dictionary. Oxford 1996
3
.
Paulys RealEncyclopdie der Classischen Altertumswissenschaft.
Stuttgart 1893 vdd.
RADICE, B., Whos Who in the Ancient World. A Handbook to the Sur-
vivors of the Greek and Roman Classics. Harmondsworth 1971.

118 Seme Bibliyografya

Giri# Kitaplar

BENGTSON, H., Einfhrung in die Alte Geschichte. Mnchen 1979
8
.
BROCKMAYER, N. E. F. SCHULTHEISS, Studienbibliographie Alte Ge-
schichte. Wiesbaden 1973.
"PL"K"O%LU, B., Eskibat Tarihi I. Giri!, Kaynaklar, Bibliyografya. An-
kara 1997.
PETIT, P., Guide de ltudiant en histoire ancienne. Paris 1969
3
.
SCHULLER, W., Einfhrung in die Geschichte des Altertums. Stuttgart
1994.

Hellen, Hellenizm ve Roma Tarihi (Trke)

A%LAYAN, Y., Eskia" Tarihi. I-II. Ankara 1975.
MANSEL, A. M. C. BAYSUN E. Z. KARAL, !lka" Tarihi. Ankara 1945.
ZSA"T, M. ve di#. (yay. haz. Y. KAYA), Eskia" Tarihi. Eski!ehir 1991.
PARMAKSIZO%LU, ". Y. A%LAYAN, Genel Tarih. I: Eskia#lar ve Trk
Tarihinin "lk Dnemleri. Ankara 1976.
PEKMAN, A., Ana Hatlar ile Ege-Yunan-Roma Tarih ve Uygarlklar.
Trabzon 1967.
TEK"N, O., Eski Anadolu ve Trakya: Ege Glerinden Roma !mparator-
lu"unun !kiye Ayrlmasna Kadar (M 12. MS 4. Yzyllar Aras).
"stanbul 2007.
YENER, C., Ksaltlm# Eski Zamanlar Tarihi. "stanbul 1941-1942.

Hellen ve Hellenizm Tarihi

BAYER, E., Griechische Geschichte in Grundzgen. Darmstadt 1988
6
.
BENGTSON, H., Griechische Geschichte. Mnchen 1977
5
.
B"LG"N, N., Felsefeden Ekonomiye Antik Yunan Dnyas. "stanbul
2004.
BOSCH, C. E. (ev. A. ERZEN), Hellenizm Tarihinin Anahatlar. I: Byk
"skender "mparatorlu#u. "stanbul 1942.

Seme Bibliyografya 119

BOSCH, C. E. (ev. S. ATLAN)), Hellenizm Tarihinin Anahatlar. II: Roma
"mparatorlu#una Katldklar Tarihe Kadar Hellenizm Devletleri. "s-
tanbul 1943.
BOSWORTH, A. B. (ev. H. ALI$KAN), Byk !skenderin Ya#am ve Fe-
tihleri. "stanbul 2005.
DIAKOV, V. S. KOVALEV (ev. . "NCE), !lka" Tarihi. I: Uzakdo#u
Ortado#u Eski Yunan. Ankara 1987.
DROYSEN, J. G. (ev. B. CANDEM"R), Byk !skender. IIII. "stanbul
2001.
GABRIEL-LEROUX, J. (ev. N. NOL), !Akdenizdeki "lk Uygarlklar". $u
eserde: J. GABRIEL-LEROUX G. CONTENAU, Eski Akdeniz ve
Yakn-Do"u Uygarlklar. "stanbul 1966, s. 3-122.
GABRIEL-LEROUX, J. (ev. C. PER"N M. PER"N), !lk Akdeniz Medeniyet-
leri. "stanbul 1944.
GEHRKE, H.-J., Geschichte des Hellenismus. Mnchen 1990.
HAMMOND, N. G. L., History of Greece to 322 B.C. Oxford 1977.
KOTAN, N., Byk !skender. Adana 1971.
LEVI, P. (ev. N. ERD"LEK), Eski Yunan. "stanbul 1987.
MALAY, H., Hellenistik Devirde Pergamon ve Aristonikos Ayaklanmas.
"zmir 1992.
MANSEL, A. M., Ege ve Yunan Tarihi. Ankara 1988
5
.
SCHULLER, W., Griechische Geschichte. Mnchen 1991
3
.
TEK"N, O., Eski Yunan Tarihi. "stanbul 2002.
THOMSON, G. (ev. C. STER), Eski Yunan Toplumu stne !nceleme-
ler. Tarih ncesi Ege. III. "stanbul 19831985.
WALBANK, F. W., The Hellenistic world. Sussex 1981.
WEILER, I., Griechische Geschichte. Darmstadt 1976, 1988
2
.
WILL, D. MOSS, C.GOULOWSKY, P., Le monde grec et lOrient. II.
Paris 1975.
WILL, D., Le monde grec et lOrient. I. Paris 1972.

120 Seme Bibliyografya

Roma Tarihi

AK$"T, O., Roma !mparatorluk Tarihi (M. . 27MS 395). "stanbul
1985.
ATLAN, S., Roma Tarihinin Ana Hatlar. 1. Ksm: Cumhuriyet Devri. "s-
tanbul 1970.
BARROW, R. H. (ev. E. GROL), Romallar. "stanbul 2002
2
.
BAYDUR, N., !mparator Iulianus. "stanbul 1982.
BENGTSON, H., Grundri der rmischen Geschichte mit Quellenkunde.
I: Republik und Kaiserzeit bis 284 n. Chr. Mnchen 1982
3
.
BLEICKEN, J., Geschichte der Rmischen Republik. Mnchen 1992
4
.
BOSCH, C. E. (ev. S. ATLAN), Roma Tarihinin Anahatlar. I. Ksm:
Cumhuriyet. "stanbul 1940.
BRINGMANN, K., Rmische Geschichte. Von den Anfngen bis zur
Sptantike. Mnchen 1995.
BROWN, P. (ev. T. KAAR), Ge Antika"da Roma ve Bizans Dnyas.
"stanbul 2000.
CARY, M. H. H. SCULLARD, A history of Rome. New York 1976.
CHASTAGNOL, A., La fin du monde antique. Paris 1977.
CHRISTIANSEN, E., A history of Rome. Aarhus 1995.
CORNELL, T. J. MATTHEWS, J. (ev. $. KARADEN"Z), Roma Dnyas.
"stanbul 1988.
CRAWFORD, M., The Roman republic. London 1978.
DAHLHEIM, W., Geschichte der rmischen Kaiserzeit. Mnchen 1989
2
.
DEMANDT, A., Die Sptantike. Rmische Geschichte von Diocletian bis
Justinian 284565 n. Chr. Mnchen 1989.
DEM"RC"O%LU, H., Roma Tarihi. I/1: Cumhuriyet (Men!elerden Ak-
deniz Havzasnda Hkimiyet Kurulmasna Kadar). Ankara 1953,
1987
TB
, 1993
TB
.
GRANT, M. (ev. Z. "LKGELEN), Romadan Bizansa. "stanbul 2000.
GRANT, M., History of Rome. London 1979.
HEUSS, A., Rmische Geschichte. Braunschweig 1976
4
.
KOESTLER, A. (ev. Z. AVCI), Spartaks. Klelerin "syan. "stanbul
1970.

Seme Bibliyografya 121

Le ROUX, P. (ev. ". YERGUZ), Roma !mparatorlu"u. Ankara 2006.
MAGIE, D. (ev. N. BA$GELEN . APAR), Anadoluda Romallar. I:
Attalosun Vasiyeti. "stanbul 2001.
MAGIE, D. (ev. N. BA$GELEN . APAR), Anadoluda Romallar. II:
Bat Anadolu ve Zenginlikleri. "stanbul 2002.
MAGIE, D. (ev. N. BA$GELEN . APAR), Anadoluda Romallar. III:
Bat Anadolu ve Kentleri. "stanbul 2003.
MARTIN, J., Sptantike und Vlkerwanderung. Mnchen 1990
2
.
PIGANIOL, A., Histoire de Rome. Paris 1974
6
.
WELLS, C., Das rmische Reich. Mnchen 1985.
YCEL, E., Kartacal Hannibal. "stanbul 1995.

D ! Z ! N

A
ab urbe condita, 65, 67
absolutizma, 47
Actium (Deniz Muharebesi;
Sava"), 90, 91
Adoptif !mparatorlar, 91, 94
Adria (Denizi), 40, 48, 60
aedilis, 75, 76
aerarium, 76, 93
Africa Eyaleti, 83, 103
Afrika, 90, 98, 109, 113
AGAMEMNON, 20
AGATHOKLES, 78
ager publicus, 72, 74, 83, 86
agon, 23
AGRIPPA, 90
Ahhiyavallar, 16
Aioller, 19
Aitolia, 47
Aka(lar) (Hellenleri), 12, 13,
14, 17, 18, 19, 52
Aka sava" arabalar, 17
Akalar'n Hellasa g, 14,
15
Akdeniz, 24, 25, 44, 48, 81,
82, 100, 103
Akdeniz (Blgesi; Dnyas;
Havzas), 14, 16, 48, 57,
63, 77, 78, 79, 80, 81, 82,
83, 91, 98, 99, 100, 101,
102, 103, 104, 106
Akdeniz halk, 14, 15
Akdeniz ortak kltr, 59
Akhaia, 19, 47
Akragas, 63
akropolis, 22, 28, 38, 67
Alalia, 63
Alba Longa, 67
Aleksandreia, 43, 109
ALKSANDROS, 42
alm vergisi, 40
Alp Da#lar, 60
Anadolu, 11, 13, 16, 17, 18,
19, 20, 24, 25, 41, 43, 48,
61, 62, 70, 101, 102, 103,
104, 105, 106, 107, 108,
109, 110, 111, 113, 114,
115
Anadolu eyaletleri, 107, 109,
110, 111
Anadoluda kentlerin canl
tutulmas, 108

124 Dizin

Anadoluda Roma
Egemenli#i, 106, 115
anayasa, 23, 27, 28, 30, 32,
50, 51
anayasa reformu, 88
anayasal kurumlar, 91, 106
Ankara, Ankyra, 43
Antakya, 109
ANTIGONOS, 46
Antigonoslar, 47, 48, 82,
102, 103
Antika#, 50, 66
antik devlet, 115
antik d"nce, 115
antik kltr, 115
Antiokheia, 109
ANTIOKHOS, III., 81, 82
ANTIPATROS, 46
ANTONINUS PIUS, 110, 111
Antoninuslar Slalesi, 94
ANTONIUS, 85, 90
Apameia Antla"mas, 80, 82
Apella, 51
Apenninler (Yarmadas), 57,
59, 60, 65
Apenninus Da#lar, 57
Apenninus (Kltr; Kltr
evresi), 60
Apenninus mons, 57
Apenninus Yarmadas, 61
Apulia, 59
arazi vergisi, 31
ARCADIUS, 97
reios pgos, 28
Areopag, 28, 30, 39
Ares Tepesi, 28
Ariminium (= Rimini), 57
aristoi, 16
aristokrasi, 22, 27, 39, 40,
72
aristokratia, 35
aristokratik ayrcalklar, 33
aristokratlar (devleti), 27,
29, 34
ARISTONIKOS (!syan), 101,
105
ARISTOTELES, 30
Arkadia, 19
arkhon, 28, 29, 30, 32, 33
Asia (Eyaleti), 48, 80, 83,
101, 104, 105, 107, 110
Asker !mparatorlar, 91
Assur (!mparatorlu#u), 16,
44, 77, 102
Atina, 20, 22, 27, 28, 29, 30,
31, 32, 33, 36, 37, 38, 39,
40, 41, 42, 47, 50, 70
Atina demokrasisi, 30, 36
Atina ve mttefikleri, 40
Atinada demokratik parti,
38
Atinada tiranl#n son
bulmas, 31
ATTALOS (III.), 48, 83, 101,
104, 105
Attaloslar, 47, 102
Attika, 17, 19, 20, 30, 31, 50

Dizin 125

Attika demokrasisi, 27
Attika Lehesi, 45
36, 38, 40, 41, 77
II., 41
augurluk, 72, 77
AUGUSTUS, 91, 92, 93, 94,
95, 106, 107
auspicium, 68
autarkeia, 34
autonomia, 34
avam egemenli#i, 35
Avrupa, 15, 65, 113
Avrupa feodal dzeni, 33
Avrupa Ortaa#, 18
B
Babil, 44, 45
Balkan(lar) (Yarmadas), 16,
59, 60, 113
barbar(lar) (saldrlar), 94,
95, 97, 115
brbaros, 23
basileus, 20
Bat Gotlar, 97
Bat Hellen Krall#, 78, 79
Bat Roma !mparatorlu#u,
18, 95, 97, 115
Beneventum Muharebesi, 71,
78
Be"yzler Meclisi, 32
Biga, 43
bilim, 25, 26
Bithynia (Eyaleti), 47, 48,
101, 102, 104
Bizans (Devleti), 97, 99, 115
Bizans Devri, 115
Bodrum, 43
Boiotia, 21, 42
blgeleraras ekonomi, 108
Bologna, 60
bor kleli#i, 29
Britannia, 109
BRUTUS, 90
bule, 21, 22, 30, 32, 33
burjuvazi, 25, 26, 105, 109
brokrasi, 94
Byk Hellas, 25
Byk Yunanistan, 62
Byzantion, 96, 114
C
Caelius, 67
CAESAR, 85, 89, 90, 91, 95
CAESAR Katilleri, 90
CAESARn diktatrl#, 85,
90
CAESARn ldrlmesi, 85
Campania, 57, 63
Cannae (Meydan Sava";
Muharebesi), 80, 81
Capitolinus Tepesi, 67
Cappadocia, 104
CARACALLA, 94, 112

126 Dizin

CASSIUS, 90
cemaat devleti, 22
censor('luk), 75, 76, 83, 88,
89, 92
censoria potestas, 92
census civium, 76
Cilicia (Eyaleti), 85, 101, 104,
106
CLAUDIUS, 107
Claudiuslar, 74
cliensler, 69
cognomen, 69
collegium augurum, 77
collegium pontificum, 77
collegiumlar, 77
comitia centuriata, 71, 74,
75
comitia curiata, 68, 69, 74
comitia tributa, 75, 76, 88
COMMODUS, 112
Constantinopolis, 96, 97,
114, 115
CONSTANTINUS, 95, 96, 114
Constitutio Antoniniana, 95
consul, 28, 71, 72, 73, 74,
75, 76, 85, 88, 89
Corneliuslar, 74
Corsica, 80
CRASSUS, 85, 89
cumhuriyet, 27, 57, 66, 70,
71, 72, 77, 85, 92, 106
Cumhuriyetiler, 90
cura annonae, 77
cura ludorum, 77
cura morum, 76
cura urbis, 76
curia, 68

anak-mlek Mahkemesi,
32
anakkale Bo#az, 43
ay, 46
ifti devleti, 79
ifti kltr, 14
ifti snf, 87
iftiler cemaati, 69
in, 98
D
Dalmaya, 95
dan"ma meclisi, 21, 30, 32
DAREIOS (III.), 43, 44
de#i"-toku" ls, 70
Deliay, 43
Delos, 38
Delphoi, 23
DEMETRIOS, 46
demir kullanm, 62
demokrasi, 28, 33, 34, 39,
40, 72
demokrasi sorumlulu#u, 34
demokraside devlet
otoritesi, 34
demokratia, 33, 35

Dizin 127

demokratik anayasa
reformu, 31
demos, 22, 28, 33
Deniz Kavimleri, 17
denizcilik, 12
destanlar, 18, 20
devlet arazisi, 72, 83
devlet kariyeri, 93
devlet klesi, 52
devlet ulusu, 100
dictator, 74, 75
diktatrlk, 88
din hukuku, 77
din zgrl#, 96
DIOCLETIANUS, 95, 96, 98,
113, 114
dioecesis, 114
DIONYSOS, 23
Do#u Dnyas, 27
Do#u Roma (!mparatorlu#u),
97, 99, 115
do#um aristokrasisi, 29
do#um oligar"isi, 35
Dominatus (Devri), 95, 96,
98
Dominatus Devri ekonomik
ya"am, 113
dominus, 96
DOMITIANUS, 108, 110
Dor Gleri, 17, 20, 24
Dor svarileri, 17
Dor(lar), 17, 18, 19, 50, 52,
53
drtl imparatorlar
collegium'u, 95
DRAKON yasalar, 27, 29
dnya devleti, 79, 83, 86,
104
dnya ekonomisi, 45, 98
dnya imparatorlu#u, 90
dnya kenti, 109
Dnya Tarihi, 33, 34, 99
E
Edirne, 97, 114
Ege adalar, 11, 18, 19, 20,
24
Ege (Blgesi), 14, 40, 41, 45,
46
Ege Denizi, 17, 19, 37, 61
Ege Gleri, 16, 17, 61
Ekklesia, 30, 33, 39
ekmek fiyatlar, 113
ekonomi, 13, 45, 84, 98, 109
ekonomi blgeleri, 109
ekonomi meknlar, 113
ekonomi organizasyonu, 15
ekonomik ba#mszlk, 34
ekonomik bunalm, 95
ekonomik karlar, 43, 82,
103
ekonomik kmaz, 95
ekonomik knt, 95, 113
ekonomik de#i"im, 25, 83
ekonomik dzen, 112
ekonomik geli"me, 109

128 Dizin

ekonomik gereksinmeler, 34
ekonomik g, 26, 99, 112
ekonomik glkler, 83
ekonomik ko"ullar, 39, 65,
69, 71, 98, 99
ekonomik kriz, 98, 113
ekonomik nedenler, 26, 108
ekonomik odak noktas, 83,
104
ekonomik sistem, 53
ekonomik unsurlar, 31
ekonomik ve mal knt,
96, 113
ekonomik ve ticar g, 98,
104
ekonomik ya"am, 12, 22, 98
Elea, 63
Eleusis, 23
eleutheria, 34
enflasyon, 98, 113
Ephesos, 19, 43, 109, 111
ephoros, 51, 52, 55
Epiros, 47, 71, 78
Eskia#, 19, 90, 99
Eskido#u, 23, 77, 102
Eskido#u Kltr, 47
etnifikasyon, 62
Etruria, 25, 57, 63, 64
Etrsk Dili, 62
Etrsk Egemenli#i, 64, 70
Etrsk etkisi, 67
Etrsk kent devletlerinin
ortaya kmas, 63
Etrsk krallar, 66, 70
Etrsk mezar tipi, 62
Etrsk problemi, 62
Etrsk(ler), 26, 61, 62, 63,
64, 65, 66, 71, 78
Etrskler'in en geni" yaylma
alanna ula"mas, 63
Etrskler'in nemi, 65
Euboia, 17, 19
Eurotas Ovas, 50
EVANS, 12
evlenme yasa#, 69, 72
eyalet bteleri, 111
eyalet politikas, 107
eyalet sakinleri, 104
eyalet valileri, 104, 105, 112
eyalet yollar, 112
eyalet(ler), 48, 76, 80, 84,
85, 88, 90, 92, 93, 94, 96,
98, 103, 104, 105, 106,
107, 108, 109, 110, 111,
112, 114
eyaletlerdeki vergi toplama
sistemi, 108
F
Fabiuslar, 74
fakirler egemenli#i, 34
felsefe, 25, 26
Fenike Alfabesi, 23
Fenike kentleri, 43
Fenike ticaret kolonileri, 62
Fenike(liler), 16, 36

Dizin 129

feodalite, 18
Filistin, 94
Frat, 106, 109
fiscus, 93
Flaviuslar Slalesi, 91, 94
Fransa, 11
Fransz !htilali, 33
G
GAIUS SEMPRONIUS
GRACCHUS, 85, 87
Gal Felaketi, 78
Galatia (Eyaleti), 101, 104
Gallia, 89
Gallia cisalpina Eyaleti, 81
Gallia transalpina, 89
Gaugamela, 44
gens, 69
Germen gleri, 95
Germen kabileleri, 97, 114
Germen(ler), 18, 97
Gerusia, 51, 52
Girit, 11, 12, 13, 15, 17, 19,
50, 58, 60
Girit Devleti, 13
Girit saraylar, 13
Gmen !talikler, 61
Gordion, 43
Gotlar, 97, 114
GRACCHUS Karde"ler, 86, 87
Granikos, 43
H
Habe"istan, 98
Hadrianopolis, 97, 114
HADRIANUS, 108, 110
Hagia Triada, 13
Halikarnassos, 43
halk egemenli#i, 35
Halk Meclisi, 30, 33, 39, 51,
68, 71, 73, 74, 75
halk meclisleri, 73, 74, 76,
86, 88, 92
halk partisi, 86
halk tribunuslar, 76
HANNIBAL, 81
harf yazs, 23
hazine gelirleri, 111
he en Areo pgo bul, 29
helotes, 52
Heliaia, 30
Helladik Devir, 14
Hellas, 11, 12, 13, 14, 15, 16,
17, 19, 20, 22, 36, 37, 38,
40, 41, 42, 46, 47, 48, 57,
58, 72, 80, 101
Hellas zerinde Makedonya
Egemenli#i, 82
Hellen Birli#i, 42, 44
Hellen demokrasisi, 33, 34
Hellen entellektelleri, 110
Hellen hayran, 110
Hellen kentleri, 35, 36, 41,
78, 80

130 Dizin

Hellen kolonileri, 63, 64
Hellen kolonistleri, 11
Hellen kolonizasyonu, 62
Hellen kltr ve fikir
ya"am, 108
Hellen kltr, 37, 39, 65,
66, 110
Hellen mitolojisi, 12
Hellen Ortaa#, 18
Hellen tarih alan, 11
Hellen Tarihi, 19, 22, 34, 50,
58
Hellen Tarihi'nin mekn, 11
Hellen toplumu, 20, 24, 25
Hellence, 23, 45, 58
Hellenistik, 80, 81, 90, 103,
104, 106
Hellenistik devlet(ler), 42,
46, 79, 81, 102
Hellenistik krallk(lar), 47,
48, 90, 101, 102, 103, 106
HellenistikHristiyan Dnya,
114
Hellenizm (Devri), 11, 26,
42, 48
Hellen(ler), 11, 12, 14, 15,
18, 19, 20, 23, 24, 25, 26,
33, 34, 35, 36, 37, 38, 40,
41, 42, 45, 47, 53, 54, 58,
59, 62, 63, 65, 78, 105,
106, 110
Hellenler'de devlet biimleri,
34
helotlar, 52, 55
HESIODOS, 20, 21
Himera, 63
Hindistan, 11, 44, 46, 98
HintAvrupa, 13, 14, 61, 62
hippeis, 21
Hispania Eyaleti, 81
Hitit ivi yazl metinleri, 16
Hitit Devleti, 61
HOMEROS, 18, 20, 23, 30
HONORIUS, 97
HORTENSIUS Yasas, 71, 72
Hristiyan (Kilisesi), 96, 97,
114
Hristiyanlar, 97
Hristiyanlk, 97, 114
Hristiyanl#n Roma
Devleti'nin resm dini
olmas, 95
Hristiyanl#n yaylma
nedenleri, 99
hukuk, 21, 27, 28, 29, 76, 96
hukuk devleti, 29
hukuk gvenli#i, 72
hukuk kurumlar, 100
I, !
!ber (Yarmadas), 59
icra organlar, 73
!htiyarlar Meclisi, 51
Ilias (= !lyada), 20, 23
Illyria, 48, 103
Illyrial gleri, 62
Illyriallar, 62
imparator eyaletleri, 93

Dizin 131

Imperator Caesar divi filius
Augustus, 92
imperium proconsulare
maius, 92
imperium, 68, 75, 76
inauguratio, 74
individalizm, 12
!ndus (Vadisi), 44, 45
Ion !syan, 35, 36
Ion kentleri, 25, 70
Ionlar, 17, 19
Ionia, 25, 37
Ipsos, 46
!ran, 44, 47
i"gc, 96, 113
!skandinavya, 98
!SKENDER (BYK; Devleti;
!mparatorlu#u), 42, 43,
44, 45, 46, 101
!skenderiye, 43, 83, 104, 109
!skit(ler), 36, 47
!spanya, 11, 89, 97, 103
Issos, 43
!stanbul, 96
Italia, 58
!talik(ler), 16, 26, 58, 59, 60,
61, 62. 67
!talya birli#i, 66
!talya Cumhuriyeti, 57
!talya Tarihi, 62
!talya, 11, 16, 25, 57, 58, 59,
60, 61, 62, 63, 66, 70, 71,
77, 78, 79, 80, 81, 83, 93,
98, 102, 107, 109
!talyada Bronz Devri, 58
!talyada Erken Demir Devri,
58, 61
!talyada Etrsk
Egemenli#i'nin sonu, 63
!talyada kent kltr, 63
!talyada Ta"Bakr Devri, 58
!talyann Romalla"trlmas,
79, 102
Iuliuslar, 74
IuliusClaudiuslar Slalesi,
91, 94
K
Kallias Bar", 36
Karadeniz, 24, 36, 102
Kartaca Devleti, 77, 80
Kartaca Sava", I., 79, 80
Kartaca Sava", II., 79, 81,
82, 83
Kartaca Sava", III., 80, 83,
103
Kartaca ticaret devleti, 80
Kartaca, 63, 70, 78, 79, 80,
81, 83, 103
Kartacann Romann eline
gemesi ve tahribi, 80
Kartacallar, 63, 65, 81
KASSANDROS, 46
Kavimler G, 59
kehanet merkezleri, 23
Keltler, 26, 63, 64, 81

132 Dizin

kent devleti, devletleri, 16,
18, 21, 22, 23, 34, 40, 45,
47, 50, 63, 64, 65, 78
kent devleti anayasas, 86,
90
kent kral, 64
kent kltr, 62, 100
kentle"me sreci, 109
Khaironeia, 42
Khalkidike, 19
Kbrs, 11, 15, 18, 19, 36
krsal alan, kesim, 113
kitle klecili#i, 83, 84, 98,
113
KLEISTHENES (reformlar),
27, 31, 33
KLEOPATRA, 90
Knossos, 12, 13
kle kaynaklar, 98, 113
kleler, 21, 28, 38, 39, 64,
69, 84
kleli#in kaldrlmas, 105
koloni(ler), 24, 25, 36, 107
kolonizasyon, 11, 20, 24, 25,
27, 62
Korinthos, 23, 40, 42, 48, 62,
80, 83, 103
korsanlar, 89
Korsika, 63, 80, 103
ky kltr, 100
Kral Bar", 38, 41
krallk (kurumu), 35, 50
kratia, 33
Kroton, 63
ksenoi, 21
Kkasya, 35, 36, 39, 40,
46, 48, 61, 82
kk iftiler, 26, 31, 69
kltr birli#i, 100
kutsal ate", 22
kuyu mezarlar, 15
Kuzey Afrika, 11, 59
Kykladlar, 17
kyklop surlar, 16
Kyme, 63
Kyme Deniz Muharebesi, 64
Kynoskephalai Muharebesi,
80, 82
Kyrenaika, 11
KYROS, 35
L
Lagozza Kltr, 59
Lakedaimon(lular), 52, 53
Lakedaimnioi, 53
Lakonia, 50, 52, 53
latifundia, 83
Latin Birli#i, 67
Latin cemaatleri, 70
Latin Dnyas, 100
Latince, 58
Latinler, 67, 78
LatinoFalisc Grubu, 61
Latium, 57, 66, 67, 78, 102
lectio senatus, 76
legatus, 93

Dizin 133

legion, 85
lejyon(lar), 85, 93, 96
LEONIDAS, 54
LEPIDUS, 85, 90
Lesbos, 19
Lex Hortensia, 72
Libya, 11, 13
LICINIUS, 96
LICINIUSSEXTIUS Yasalar,
71, 72
lictor, 64, 76
Linear A, 13
Linear B, 13, 14, 15, 16
Lipara adalar, 16
Luceres, 67
LUCIUS VERUS, 111
lukumanlar, 64
LyciaPamphylia (Eyaleti),
101, 104
Lydia (Devleti), 35, 62
LYSIMAKHOS Devleti, 46
M
Macedonia Eyaleti, 48, 83,
103
magistratus, 71, 73, 74, 75,
76
Magnesia (Muharebesi), 48,
80, 82, 103
Makedon, 45
Makedonya, 43, 46, 47, 48,
80, 81, 82, 90, 102, 103
Makedonya Devleti, 46
Makedonya Egemenli#i, 42,
80, 82
Makedonyal(lar), 42, 43, 48,
82, 103
Mallia, 12
Malta, 59
Manisa, 48
MARCUS AURELIUS, 111
MARIUS, 87, 89
MARIUSun ordu reformu, 85
Marmara Denizi, 11
Matera Kltr, 59
Megale Hellas, 25, 62
megaron, 16
memur hiyerar"isi, 98
memuriyet aristokrasisi, 72,
84
MERENPTAH, 17
Messara, 12
Messenia Sava", II., 53
Messenia, 53
metoikoslar, 28, 39, 40
metropolis, 24
Mezopotamya, 44, 45, 46
Miken (Devri), 14, 15, 17
Miken Dnyas, 16, 60
Miken Hellenleri, 14
Miken kale tahkimatlar, 16
Miken kaleleri, 17
Miken kalelerinin tahribi, 18
Miken kltr (ve uygarl#),
15, 19, 20
Miken mimarisi, 15

134 Dizin

Miken toplumu, 16
Miken yerle"imleri, 17, 22
Mikenler, 14, 15, 16
Milano Ferman, 96
Miletos, 19, 22, 25, 36, 43
MINOS, 12
Minos Giriti, 16
Minos Giritlileri, 12, 13
Minos Giritlileri'nin kkeni,
13
Minos kltr evresi, 16
Minos serami#i, 16
Minos uygarl#, 15
Minoslular, 12
Msr, 11, 12, 13, 16, 17, 43,
46, 48, 61, 81, 83, 86, 90,
101, 102, 104, 106, 113
MITHRIDATES (VI.), 47, 85,
89, 101, 105, 106
monarkhia, 35
monar"i, 106
mltezimler, 105
Mykenai, 14, 15, 20
mysterionlar, 23
mythos, 66
N
natrel ekonomi, 25, 69
NEARKHOS, 45
NERO, 108
NIKOMEDES, 47
Nobilitas, 72, 84
Nobilitas egemenli#i, 91
nomen gentile, 69
nfus, 98, 113
nfus art", 24, 109
Nuragh(lar) (Kltr), 59, 60
O
OCTAVIANUS, 85, 90, 91, 92
ODOAKER, 97
Odysseia, 20, 23
okhlokratia, 34, 35
oligarkhia, 35
oligar"i, 71
Olimpiyat(lar) (Oyunlar), 20,
23, 66
nasya, 11, 16, 43, 46, 47,
59, 85, 101, 102, 113
Oniki Kent Birli#i, 63
Oniki Levha Yasas, 71, 72
Optimati, 84, 86
ordu, 21, 26, 43, 44, 68, 78,
80, 85, 87, 89, 92, 94, 98,
111
ordu reformu, 85
ORPHEUS, 23
orta snf, 31
Ortaasya, 44
Ortaa#, 115
OscUmber Grubu, 61
Ostrakismos, 32
P
Padan Kltr, 60

Dizin 135

Pagan kltler, 97, 114
Paganlar, 96
Palafitte, 60
Palatinus Tepesi, 65, 67
Panhellen Seferi, 44
para, 54, 70, 104, 113
para aristokrasi, 26, 29
para ekonomisi, 25, 39, 83,
104
para i"leri, 84
para sistemi, 45
para yardm, 39
parann de#eri, 113
Parth Devleti, 48, 111, 112
Parthlar, 47, 89
partiklarizm, 12
pater familias, 68
patricius('lar), 68, 69, 71, 72,
73, 74
patricius ve plebler
arasnda e"itli#in
sa#lanmas, 71
patriciusplebs snf
mcadelesi, 72, 102
patriciusplebs snf
mcadelesi sonunda
Roma Anayasas, 73
patriciusplebs snf
mcadelesinin sonular,
72
pax Romana, 49, 91, 106
pazar sknts, 109
pazar tesisleri, 109
pecunia, 70
pecus, 70
PEISISTRATOS, 30, 31
PEISISTRATOS ve o#ullarnn
tiranl#, 27
Peloponnesos, 47, 53
Peloponnesos Birli#i, 55
Peloponnesos Sava", 32, 38,
40, 41
Peloponnesos Yarmadas,
11, 14, 17, 19, 50, 53
PERDIKKAS, 46
Pergamon (Devleti; Krall#),
47, 48, 80, 83, 101, 102,
104, 105
PERIKLES, 27, 32, 38, 39
perioikoslar, 53, 54
Pers bykkral, 41
Pers despotizmas, 36
Pers (Devleti; !mparatorlu#u;
Krall#), 35, 36, 37, 41,
42, 43, 44, 77
Pers(ler'in) dnya
egemenli#i planlar, 36,
37
Pers Egemenli#i, 25, 35, 37
Pers ordusu, 43
Pers politikas ve
diplomasisi, 37
Pers saray protokol, 45
Pers Sava"lar, 33, 35, 37,
38, 39, 41
Pers ynetim sistemi, 45
Persepolis, 44
PersHellen sava"lar, 36

136 Dizin

Pers(ler), 35, 36, 37, 41, 43,
44, 54, 70, 114
Phaistos, 12, 13
Pharsalus (Muharebesi), 85,
90
Philippi, 90
PHILIPPOS (II.), 42
PHILIPPOS, V., 81, 82
Phokaia, 25
Phokis, 23
phyle, 30, 31, 32
Pinaros ay, 43
Piseae (= Pisa), 57
plantaj ekonomisi, 83
Plataiai, 36
plebs iftileri, 71
plebler, 69, 71, 72
pleblere consullk yolunun
almas, 71
plebi scita, 75
PLINIUS, 110
Po Ovas, 63, 64
polis, 18, 20, 21, 22, 27, 28,
34, 40, 47, 50, 53, 54, 55,
107
politai, 22
POMPEIUS, 85, 88, 89, 90,
101, 106
pontifex maximus, 68, 74,
77, 92
pontifexler, 77
pontifexlik, 72, 77
Pontos, 47, 102, 105
Pontus, 85
PontusBithynia (Eyaleti), 48,
101, 104, 106, 110
Populares, 86
Popularisler, 87, 89
POROS, 44
Poseidonia, 63
praenomen, 69
praetor, 75, 76, 88
praetor maximus, 71
prehistorya, 59
Priene, 19
primus inter pares, 21
princeps, 92, 93
princeps Senatus, 73, 92
Principatus, 91, 92, 96, 106,
108
proconsul, 93
procurator, 108
profesyonel memurluklar,
93
profesyonel ordu, 87
proletarii, 84
proletariuslar, 87
Propontis, 11
propraetor, 93
provincia Asia, 104
provocatio ad populum, 75
prytanis, 32
PTOLEMAIOS (Devleti), 46,
48
Ptolemaioslar, 46, 81, 102
publicanus, 84, 105

Dizin 137

Pydna (Muharebesi), 48, 80,
82, 103
PYRRHOS, 47, 71, 78
Q
quaestor, 75, 76
Quirinalis Tepesi, 65, 67
R
radikal demokrasi, 27
rahipler, 64, 68, 77
Ramnes, 67
RAMSES, III., 17, 61
RemedelloPolada Kltr,
59
res publica Romana, 91
resim yazs, 12, 13
rex, 68
Rodos, 11
Roma, 27, 28, 29, 30, 48, 57,
63, 64, 65, 66, 67, 68, 69,
70, 71, 72, 73, 74, 75, 77,
78, 79, 80, 81, 82, 83, 84,
85, 86, 87, 88, 90, 91, 93,
96, 97, 98, 99, 100, 101,
102, 103, 104, 105, 106,
107, 109, 110, 111, 114,
115
Roma anayasa anlay", 77
Roma Anayasas, 74, 77
Roma Anayasas'nda
aristokratik unsur, 74
Roma Anayasas'nda
demokratik unsur, 75
Roma Anayasas'ndaki
timokratik unsur, 74
Roma Anayasas'nn
aristokratikoligar"ik
unsuru, 73
Roma ifti devleti, 80
Roma Cumhuriyet
Anayasas, 73, 75
Roma Cumhuriyet Devri, 91,
106
Roma cumhuriyet kurumlar,
96
Roma Cumhuriyeti, 48, 72,
74, 78, 82, 86, 91, 102,
103
Roma Cumhuriyeti'nin
efsanevi kurulu" yl, 65
Roma Cumhuriyeti'nin sonu,
88, 89
Roma devlet anlay", 90
Roma devlet kariyeri, 94,
107
Roma devlet ynetimi, 77
Roma Devleti, 48, 75, 81, 90,
93, 94, 111, 114, 115
Roma d" politikas, 82, 103
Roma Egemenli#i, 48, 101,
105, 106
Roma ekonomi sistemi, 113
Roma i politikas, 88
Roma !mparatorlu#u, 94, 95,
98, 107, 109, 111, 112,
114

138 Dizin

Roma !mparatorlu#u'nun en
geni" yaylma alan, 91
Roma !mparatorluk Devri,
108
Roma Kenti'nin olu"umu, 67
Roma ordusu, 87, 93, 96, 97,
113, 114
Roma saray protokol, 96
Roma Tarihi, 57, 58, 59, 66,
70, 99
Roma vatanda" ordusu, 85
Roma vatanda"(lar), 94,
100, 107
Roma vatanda"l#, 107
Roma vatanda"lk hakk, 94,
112
Roma ynetimi, 93, 107
Romada Etrsk Krallar
Devri, 67
Romada Etrsk Krallar
Devri'nin sona ermesi, 65
Romada ! Sava"lar, 85, 86
Romada !mparatorluk Devri,
91
Romada komutanlar
egemenli#i, 88
Romada krall#n sonu,
yklmas, 31, 70, 71
Romada krallk, 65
Romada Krallk Devri'nin
sresi, 66
Romada monar"i, 91, 92
Romada patriciusplebs
mcadelesi, 71
Romann Anadoluya
yerle"mesi, 105
Romann devlet gc, 100
Romann dnya egemenli#i,
86
Romann (efsanevi) kurulu"
yl, 66, 67
Romann sosyal
problemleri, 88
Romann yapt# ilk devlet
antla"mas, 70
Roma!talya
Konfederasyonu, 70, 71,
79, 102
Romal tccarlar, 105
Romallar, 57, 58, 59, 61, 78,
82, 106
ROMULUS AUGUSTULUS, 97
S
Sabin(ler), 65, 67, 78
Salamis, 36
salt demokrasi, 35
salt monar"i, 45, 96
Samnitler, 78
Sardes, 43
Sardinya, 57, 59, 60, 62, 80,
103
satraplk(lar), 44, 45
SCHLIEMANN, 14
seisakhtheia, 29
SELEUKOS (Devleti), 46
Seleukoslar (Devleti), 46, 48,
102, 103, 106

Dizin 139

senatrler, 84, 88
senatrlk, 92, 94, 107
Senatus, 29, 68, 69, 71, 73,
74, 76, 86, 87, 88, 89, 90,
92, 93, 96, 114
Senatus ba"kan, 73
senatus consulta, 73
Senatus egemenli#i, 86, 87,
89, 90
Senatus egemenli#inin
yklmas, 88
Senatus eyaletleri, 93
Senatus hazinesi, 93
Senatus kararlar, 73, 93
Senatus Populusque
Romanus, 74
Senatus ynetimi, 93
SEPTIMIUS SEVERUS, 94, 112
sermaye merkezi, 84, 104
servi, 69
SERVIUS TULLIUS, 67
SEVERUS, 94
Severuslar Slalesi, 91
Sicilya, 11, 16, 25, 40, 57,
59, 60, 62, 80, 103
sikke basm, 113
siyasal de#i"im, 26
siyasal mekn birli#i, 99
sofistler, 112
SOLON (anayasas; yasalar;
reformlar), 27, 29, 30, 31
smr rejimi, 105
sosyal de#i"im, 25
sosyal yap, 99
"valye(ler) (snf), 84, 87,
93
soy aristokrasi, 26
soylular, 51
soylular egemenli#i, 26, 27
soylular partisi, 86
Sparta, 37, 40, 41, 48, 50,
51, 52, 53, 54, 55
Sparta Anayasas, 50, 51
Sparta devlet te"kilat, 51
Sparta Devleti, 52
Sparta d" politikas, 53
Sparta Egemenli#i, 53
Sparta militarizmi, 55
Sparta ordusu, 54
Sparta toplum ve anayasas,
50, 53
Sparta ve mttefikleri, 40
Sparta ya"am biimi, 51
Spartada devlet i"leri, 51
Spartann stnlk dnemi,
41
SPARTACUS !syan, 85, 89
Spartal kadnlar, 54
Spartallar, 51, 52, 53, 54, 55
Spartiatai, 52
Stentinello Kltr, 59, 60
strategos, 32, 39
SULLA (Anayasas; Reformu),
29, 88, 89, 106
SULLAnn diktatrl#, 85
Suriye, 12, 46, 48, 81, 103
Suriye Krall#, 82

140 Dizin

Susa, 44
Sybaris, 63
synoikismos, 22, 50
Syrakusai, 40, 63, 64, 78
Syria, 48, 85, 106
T
tam devlet, 99
Tarentum, 60, 63
tarm, 11, 25, 31, 34, 39, 53,
69
tarm alanlar, 113
tarm devleti, 40
tarm kolonileri, 24
tarm rnleri, 104
tarmsal de#i"im, 25
TARQUINIUS PRISCUS, 67
TARQUINIUS SUPERBUS, 70
Terramare Evleri, 60
Thebai, 40, 41, 42
Thebaililer, 42
THEODOSIUS (I.), 95, 97, 114
Thermopylai, 54
Thessalia, 19, 21, 82, 89
tholos mezarlar, 12
TIBERIUS SEMPRONIUS
GRACCHUS, 85, 86
ticaret, 12, 13, 34, 39, 45,
53, 63, 65, 98, 111
ticaret devleti, 40, 78, 79,
102
ticaret emperyalizmi, 80
ticaret gc, 83, 103
ticaret ulusu, 25
ticar s, 24
timokrasi, 29
timokratia, 35
timokratik dzen, 32
timokratik snrlamalar, 33
tiranlar, 70
tiranlk, 31, 35
Tities, 67
toprak mlkiyeti, 20, 26
toprak reformu, 87
Torbiere, 60
Toroslar, 43, 82
Toscana (Blgesi), 58, 62
TRAIANUS, 94, 108, 110
Trakya, 46
tribuni plebis, 76
tribunicia potestas, 92
tribunus('lar), 75, 76, 86, 87,
88
tribunusluk gc, 89
tribus, 30, 67, 68, 75
triumvirler, 90
Triumvirlik, I., 85, 89
Triumvirlik, II., 85, 90
Troia, 17
TULLUS HOSTILIUS, 67
Tuna (Blgesi), 97, 109, 113,
114
Tyros, 43
Tyrrhenler, 58, 62

Dizin 141

cretli ordu, 47
nc snf, 84
urbs quadrata, 65, 67
retim, 25, 96, 98, 113
retim art", 109
retim d"kl#, 113
rnlerin maliyetindeki
d"", 109
V
VALENS, 97, 114
Valeriuslar, 74
varlk oligar"isi, 35
vatanda" ordusu, 26, 80, 87
vatanda"lar devleti, 26
vatanda"lk ilkesi, 100
vatanda"lk kavram, 100
veba salgn, 111
Veii, 63, 64, 71
Venetler, 62
vergi mltezimleri, 84
vergi sistem(ler)i, 93, 96,
107, 113
vergi toplama, 84
vergi toplama "irketleri,
105, 108
vergilendirme, 98
vergi(ler), 40, 53, 72, 76, 77,
84, 96, 104, 105, 108
VESPASIANUS, 108, 110
vitulus, 58
Volsclar, 78
Y
Yahudi isyan, 94
Yakan !talikler, 61
yargtay, 30
ya"am standard, 98, 113
yavru kentler, 24
Yedi Tepeler, 68
yol yapm program, 108
Z
ZEUS, 20

Bülent Iplikcioglu Hellen Ve Roma Tarihinin Anahatlar

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bülent Iplikcioglu Hellen Ve Roma Tarihinin Anahatlar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Blent !

You might also like