Yaşam Hakkı Olarak Su

Yaam Hakk Olarak Su 1
En nemli Doal Kaynan Tahrip Edilmesi,

Kirletilmesi ve kar Kaynana
Dntrlmesi zerine
1.Bask
Sosyal Deiim Dernei
Austos 2010, stanbul
Yaam Hakk Olarak Su
Su
Ercan Ayboa
Yaam Hakk Olarak Su
Ercan Ayboa
Sosyal Deiim Dernei
Austos 2010, stanbul
stklal Caddesi, Bekar Sokak, 16/3, 34435, Beyolu-stanbul, Trkiye
Tel: 0212-292 34 39
Web sitesi: www.sosyaldegisim.org, www.suhakki.org
E-posta: bilgi@suhakki.org
Pro
Kapak Tasarm:
Nimbus Reklam
sayfa dzenleme:
Nimbus Reklam
Dzeltmeler:
Nuran Yce, Serhat Resul
Bask: Onur Matbaas
Su Hakk Kampanyasn yrten kurulular:
Sosyal Deiim Dernei, Sosyal Demokrasi Vakf, Hasankeyf Yaatma Giriimi,
Kresel Eylem Grubu
Su Hakk Kampanyasnn destekileri:
Rosa Luxemburg Stfung, Suyuma Dokunma Kampanyas
Brorn ieriinden sadece yazarlar sorumludur. eriin tm hakk Sosyal
Deiim Derneine ait olup, kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.
Rosa Luxemburg Stfunga bu brorn yaynlanmasndaki katklarndan dolay
teekkr ederiz.
indekiler
nsz
1. Giri
2. Suya Genel Bak
2.1. Mevcudiyet ve Su Dngs
3. Su Kaynaklarnn nsan Tarafndan Kullanm ve Sorunlar
3.1 Tarihsel Kullanm
3.2 Gnmzde Suyun Kullanm
3.3 Su Ynetminden Doan Sorunlar
4. Suyun zelletrilmesi (Wasilis von Rauch, Berlin Ilsu-Hasankeyf Eylem Grubu)
4.1 Su Kaynaklarnn Satlmas
5. Su Altyap Projeleri
5.1 Barajlar
5.2 Suyun Ynn Deitrme
5.3 Su Hegemonyasna likin Dnceler
5.4 Frat ve Dicle Tekil rnekleri ve GAP
6. Su ve Tarm (Annelies Broekman, XNCA Katalonyada Yeni Su Kltr iin rgtlenme)
6.1 Sorunlar ve Zorluklar
6.2 Alternatf neriler
7. klim Deiimi erevesinde Su
8. Demokratk-Ekolojik Su Ynetmi iin Perspektfer
9. 2009 stanbul Su Bildirgesi
10. Su Balantl Konulara ilikin Yararl Linkler
nsz
Yaamn temel yap ta olan su, politk ve ekonomik olarak da 21. Yzyln en nemli
konularndan biri olmaya aday. Dnyann artan nfusu, zaten snrl olan iilebilir su
kaynaklarnn hzla kirlenmesi, HES ve baraj inaatlaryla ekolojik dengenin bozulmas vs. ile
suyun nemi giderek artmakta ve dnyann her tarafnda su konulu toplantlar, etkinlikler,
eylemlilikler yaplmaktadr.
Kullanlabilir, temiz su kaynaklarnn snrl oluu nedeniyle su, yaamsal adan giderek
daha fazla nem kazanrken birileri de bunu bir kr vesilesi haline getrmek iin kollar
svamakta. Suyun zelletrilmesi, bu bak asnn rndr. Dahas suyun zelletrilmesi
bugn basite sudan para kazanmann tesinde bir varlk/yokluk sorununa dnm
bulunmaktadr: suyun bir yaam hakk olarak tannmas ile bir meta olarak ele alnmas
gerektini dnenler arasndaki makas her geen gn almaktadr. Byk su tekellerinin
desteini alan hkmetler birbiri ardna yeni zelletrme yasalar karr ve su frmalar
bundan para kazanrken, milyonlarca insan iin ime suyuna ulamak her geen gn daha
fazla zorlamaktadr.
Milyonlarca insan temiz, kullanlabilir suya ulamakta sknt eker ve dolaysyla hayatn
idame etrmekte zorlanrken, zellikle snr aan sular devletler nezdinde stratejik bir bask
ve antaj arac olarak grlmektedir. Yani su, bir yandan tm canllar iin vazgeilmez bir
yaamsal madde iken, bazlar iinse politk bir argman, dahas bir silah haline gelmitr.
Su Hakk Kampanyas iin su; btn hesaplarn, taktklerin, stratejilerin tesinde, vazgeilmez
bir yaam hakkdr ve btn canllarn suya eriim hakk dokunulmazdr. Bu nedenle de
suyun bir silah veya politk bir bask arac olarak kullanlmas kabul edilemeyecei gibi, tcari
bir meta olarak alnp satlmas da kabul edilemez. Bugn artk kanksanm olsa dahi, suyun
satlmas, havann satlmasyla edeer, onun kadar kabul edilemezdir.
Elbete nfusun hzla art, zaten snrl olan ime suyu kaynaklarnn hzla tkendii,
kirlendii bir dnyada birilerinin, bu hzla artan su ihtyacndan kr etmek istemesi
beklenir. Zira mevcut sistemde azalan her eyin bir pazar karl vardr. Tpk ldrlen,
ldrldke saylar azalan kimi hayvan trlerinin, tam da bu azalmadan tr bir pazar
deeri kazanmalar gibi. Ama zaten bu nedenle, yani suyun azalmas ve suya eriimin gitke
zorlamas nedeniyle suyun satlmasna, tcari bir meta olarak ele alnmasna kar kmak,
Su Hakk Kampanyasnn temel felsefesidir.
Su Hakk Kampanyas, dnyada ve Trkiyede suyun zelletrilmesine, tcari bir meta olarak
ele alnmasna; yeni HESler ve barajlar ina ederek doann tahrip edilmesine, ekolojik
dengenin bozulmasna kar kan herkes iin bir adres olmak, lklarn duyulabilecei bir
platorm olmak iin aba gstermektedir. Bunun iin, suyun kullanm ve su kaynaklarnn
korunmas, suyun satlabilir bir meta deil de bir yaam hakk olarak tannmas iin dnen,
harekete geen herkesin katksn beklemektedir.
Ercan Ayboann, Wasilis Rauch ve Annelies Broekmann katklaryla hazrlad bu brorn,
Trkiyede srmekte olan su hakk mcadelelerine katk salamasn ve su konusundaki
btnlkl yaklamlarn gelimesinde bir adm olmasn umudediyoruz.
Su Hakk Kampanyas
1. Giri
Gezegenimizde suyun yaamn temel kayna olduu ynnde hakl bir genel kabul vardr.
Su her ortamdadr, atmosferin her blmnde, topran stnde ve altndadr. Su, tm bu
dzeyler arasnda ayn zamanda bir dng iindedir. Su tm canl yaamnn balca gdas
olduu kadar her gdada da hayat unsurdur. Bu ynyle su, ekosistemlerin en belirleyici
elementdir ve ayn zamanda iklim sisteminin en belirleyici aracdr. nsan topluluklarnn
tarih boyunca btn faaliyetleri suyun varlna balyd, ilk yerleim yerlerinin yeterli su
kaynaklarnn olduu blgelere kurulduunu da burada hatrlatalm. Suya eriim ve suyun
kullanm elektrik enerjisinden daha nemlidir; su olmadan canl yaamndan sz edilemez,
ama elektrik enerjisi olmadan tm zorluklarna ramen yaam mmkndr. Suyun tasarrufu
ve adaletli kullanmn ele alnca toplumdaki tm alan ve faaliyetlerle ilikiyi dikkate almak
zorundayz: Tarm ou zaman sulamayla mmkn oluyor, elektrik enerjisinin retlmesinde
su olmazsa olmazdr, endstriyel retmde suyun yine bolca bulunmas artr, kentlerin
bymesi yeterince ime suyunun salanmasna baldr, su olmakszn hijyenik bir ortam
dnlemez.
Bundan dolay sk sk su yaamdr denilir. Ancak toplumlarda belirli kesimler en
bata sermaye ve siyasi iktdarlar suyun adaletli kullanm ve dalmn ve suya herkes
tarafndan eriimin salanmasn kabul etmiyorlar ve kendi ekonomik ve siyasi karlarna
gre oluturduklar siyasi sistem erevesinde su kaynaklarn ynetyorlar. Bundan dolay
su hakknda iddetli toplumsal tartma ve mcadeleler gereklemekte, dnyann birok
blgesinde suyun mevcut miktaryla ve/veya niteliiyle ilgili sorunlarla kar karya
kalnmaktadr. Gnmzde 1,1 milyar insan temiz ime suyuna ulaamamaktadr ve 2,6
milyar insan gvenli bir shhi tesisata sahip olmadan yaamaktadr. Bunun ncelikli sebepleri
arasnda, su ynetminde kullanlan tekniin yetersizlii ve suyun haksz dalm yer
almaktadr.
Su zellikle tarm, sanayi ve elektrik retmi iin nemlidir. Bu balamda, kresel dzeyde
insan toplumlar tarafndan su kaynaklarnn % 70ini kullanan ve ayn zamanda bu kaynaklar
kirleten tarmsal faaliyetn etkisi vurgulanmaldr.
Giderek artan yaam ve kullanm gereksinimleri iin hem yer st hem de yeralt sularna
artan bir ihtya duyulmaktadr, farkl bir ifadeyle, su kaynaklar zerinde oluturulan bask
srekli artmaktadr. Bu nedenle bu brorde, giderek artan tketmin anlaml ve gerekli olup
olmad ya da hangi lde anlaml ve gerekli olduu, insanlarn bir ksmnn neden hala
yetersiz miktarda ya da kirli su kulland eletrel anlamda sorgulanacaktr.
Bu balamda gelecekteki temel sorunlar olarak suyun yetersizlii ya da teknik aralarn
olmamasndan deil, ncelikle suyun kirletlmesi ve suyun toplumsal anlamda adil dalp
dalmadnn grlmesi gerekti iddiasndan hareket edilmektedir.
Henz yirmi yl ncesine kadar su neredeyse tm lkelerde kamu mal olarak kabul
edilmekteydi. Yerel ynetmin ve devlet kamu kurumlarnn su temini, atk su tahliyesi ve
bakmndan sorumlu olmalar, toplum iin kendiliinden anlalr bir durumdu; kukusuz bu
durum, her zaman sz konusu teminin ve bakmn nitelikli olduu anlamna da gelmiyordu.
Ancak bu almalardan herhangi bir kr beklentsi de yoktu.
Ama 1980lerden itbaren neoliberalizm tm dnyada szn geirmeye baladnda, Batl
hkmetlerle itfak iindeki sermayeler, suyun da zelletrilmesi gerektinin propagandasn
etkili bir ekilde yaptlar. Sonuta suyun zelletrilmesi dnyada birok yerel ynetmde
uyguland. Kamunun mal olan su zerinden gerekletrilen ve artk hzla uygulanan kaba
karclk kanlmaz olarak atmalara ve direnilere de yol at. Bu atmalar kabaca
kategoride ele almak mmkn.
2000 ylnda, halkn su iin baaryla mcadele eti ve suyun zelletrilmesinin iptal
edildii Bolivyada Cochabamba direnii, su adalet hareketlerinin doum an olarak kabul
edilmektedir. Cochabambada tm halk devlete kar direnip suyun zelletrilmesini iptal
etrmekle snrl kalmayarak, suyun byk bir yerleim yerinde nasl adaletli ve ekonomik
ekilde ynetlebileceini de baarl bir ekilde gsterdi.
Gnmzde Narmada kavram, ykc barajlarn inasna ve nehirlerin bulunduu
blgelerde yaayan insanlarn elinden suyun haksz ekilde alnmasna kar kullanlmaktadr.
Narmada, Hindistanda byk ve uzun bir nehirdir. Bu nehirde ve nehrin kollarnda yerel
toplumlar hie sayarak 30 adet byk baraj ina edilmesine kar yz binlerce insan yllarca
ak direni gstermitr. On yllardr geliim adna dnyann her tarafnda byk barajlar ve
hidroelektrik santraller ina edilmektedir; bu baraj ve santraller ou zaman, ekosistemler ve
insan topluluklar iin korkun sonular yaratmaktadr. zellikle 90l yllardan itbaren birok
lkede milyonlarca insan zorla yerlerinden srlmektedir. Ve bu insanlar yaam temellerinin
yklmasna kar bir direni oluturmaya balamtr.
Su etrafnda atmalarn olduu nc kategori ise, zellikle ime ve sanayi suyu
tedariki, sulama ve elektrik retmi iin eitli nfus gruplar, yreler, devletler ya da
toplumsal snfar arasnda suyun adaletsiz dalm nedeniyle olumaktadr. Bu su dalm
ekimelerinde ilk akla gelen rnekler, Frat ve Dicle, Nil, rdn ya da Mekong nehirleri
veya Taberiye ve Victoria glleri gibi su kaynaklar gelmektedir. Yine spanyada ve inde
olduu gibi akarsularn ynn deitrme projeleri olduka tartmaldr. Merkezi ve/veya
blgesel ynetmler yanl su, tarm ve enerji politkalarndan dolay sularn kullanmyla ilgili
uzlamaya varamamaktadrlar ya da varmak istememektedirler. Bu balamda makul ve adil
zm yollar bulunmazsa, yerel atmalarn bymesi kanlmazdr.
Birbiriyle kesime zellii de gsteren sz konusu atma biimi, su zerinde kurulan
kontroln artarak bir politk erk gvencesi aracna dntnn birer ifadesidir. Egemen
gler suyun kontroln hedeferken sosyal ve ekolojik ilkelere gre hareket etmedikleri
iin, su zerinde ekimelerin artmas beklenmektedir. Bu erevede su, tek bana bir sava
nedeni olmam olsa bile, su kaynaklarnn adaletsiz paylam hedef devlet ve blgeler aras
ilikileri imdiden ciddi ekilde olumsuz etkilemektedir.
1997 ylndan beri her ylda bir Dnya Su Forumu dzenlenmektedir. Son Dnya Su
Forumu 2009 ylnn Mart aynda stanbulda gerekletrilmit. Bu toplantlarda su sorunlar
uluslararas irketlerin (su tedarikileri, baraj/hidroelektrik santral yapmclar ve tarm
iletmeleri) perspektfyle tartlmaktadr ve bunlarn karlar dorultusunda kararlar
alnmaktadr. Dnyann eitli yerlerinde bulunan ve konudan dorudan etkilenen byk
kitlelerin fkirleri dikkate alnmamaktadr, sadece suyun denetlenmesi ve maddi olarak
deerlendirilmesi nemsenmektedir. Sosyal hareketler, sivil toplum rgtleri ve halklar bu
duruma giderek daha fazla direni gstermektedir.
Burada konunun z bir yaam hakk olarak yeterli miktarda ve yeterli nitelikte suya tm
canllarn eriimidir. Suyun yaam hakk olarak tannmas talebi, suyun insan hakk olarak
tannmasn da amaktadr. Bu talep, tm canllarn ilkesel olarak ayn yaama hakkna sahip
olduu anlamna gelmektedir.
Ksa bir sre ncesine kadar neredeyse hi dikkate alnmayan bir baka boyut ise, iklim
deiiminin ya dalmna ve bylece tatl su kaynaklarnn varlna etkileridir. Daha
youn yalar ve daha sk grlen kuraklk, deniz seviyesinin ykselmesinin yan sra - eer
kresel snma ciddi lde snrlandrlmazsa - birok toplum iin dramatk sonulara neden
olacaktr. klim deiiminde su, konunun merkezinde yer almaktadr. 2009 ylnn Aralk
aynda Kopenhagda gerekletrilen iklim zirvesi, her ne kadar ekonomik karlar nedeniyle
adil bir szlemeyle sonulanmadysa da, toplumlar bu gerek hakknda bilinlendirdi.
Mevcut sermaye karlarna hizmet eden su politkasna ynelik eletri ve tepkiler giderek
belirginlemektedir. Ancak su konusu o kadar da kolay ele alnabilecek bir konu deildir.
Konuyu geni ve kapsaml bir ekilde ele almak gerekmektedir ve elinizdeki bror konuya
tam da bu niyetle yaklamaktadr.
2. Suya Genel Bak
Gezegenimizde su, bitkilerin, hayvanlarn ve insanlarn yaam iin en belirleyici edir.
Bir numaral gda olarak her eyden nce yaam iin en nemli kouldur. Bugnk bilgi
durumuna gre, yaam suda balamtr. Kat gda olmakszn yaamak belirgin bir ekilde
daha uzun bir sre rnein bir ay - olanaklyken, su olmakszn bir insan ya da birok
hayvan tr sadece birka gn hayata kalabilir [WWDR 2009]. Suyun biimi sv, kat ve
gaz biimi - ekosistemlerin ilemesine katk salamaktadr.
Karada, yani karasal ekosistemlerde, su, retmin dzenleyici ya da snrlandrc faktrdr.
Suyun mevcudiyetne gre retm artar ya da azalr. Suyun mevcut olmas, canllarn
metabolizmas iin ve onlarn evresinin oluumu ve geliimi iin zorunludur. En yksek
biyolojik eitlilik ve buna bal olarak en yksek bioktle retmi su ekosistemlerinde
gereklemektedir.
Atmosferdeki su moleklleri de dier sera gazlar gibi gne nlarnn bir miktarnn
atmosferde kalmasn salar. Atmosferde yeterli miktarda sera gaz olmasayd gnein
scakl dorudan uzaya geri yansrd ve dnyadaki scaklk ok daha dk olurdu. Ve ayrca,
en byk arla kat halde deil de, art drt derecede ulalmas, suyun son derece hayat
zellikleri arasnda yer almaktadr. Su kat haldeyken daha ar olsayd, buz, denizlerin ve
gllerin zemininde oluurdu, yava yava yukarya doru byrd ve bylece sudaki organik
yaamn tamamn yok ederdi. Suyun bu zelliinden dolay, scaklk dalgalanmalarnda, hem
daha yksek ve daha alak su seviyeleri arasnda hem de yatay dzlemde (rnein Krfez
Aknts) sularn iinde daima bir su dei tokuu gereklemektedir [Brot fr die Welt 2003].
Kimyasal bakmdan su, iki hidrojen atomundan ve bir oksijen atomundan oluan bir
bileimdir. Suyun zel kimyasal ve fziksel zellikleri birok bilim dalnda ve uygulama
alannda, dipol momentne, hidrojen ba ve younluk anomalisine dayandrlmaktadr.
Su molekl geometrik anlamda aldr. Suyun younluu 1kg/l deerindedir ve aslnda
kilogramn tanm bu younluk birimi oluturur. Su, tm svlar arasnda en yksek s
kapasitesine, en yksek yzey gerilimine ve ayn zamanda yksek bir erime ssna ve ok
dk bir s iletkenliine sahiptr.
nsan bedeni su asndan daha ayrntl ele alndnda, aadaki tespitler elde edilebilir.
Yetkin bir insanda su oran yaklak olarak %63, baka canllarda %90 deerine kadar
kabiliyor. Tm beden svlar arasnda su temel yap tadr. Lenf svs ya da kann nemli
bir yap ta olarak su, maddelerin suda zlmesi yoluyla beden ii maddelerin tanmasn
salamaktadr. nsan bedeninin s dengesi iin su vazgeilmezdir. Srekli kan dolam, beden
ii s dengesini salamaktadr ve aktf olmayan organlara da gerekli s enerjisini tamaktadr
kan dolamnn iyi olmad organlar dier paralara kyasla ok daha hzl soumaktadr.
Ayn ekilde, vcut ssnn ar artmas durumunda da suyun nemli bir rol vardr. Beden
ss rnein scak evre, bedensel efor ya da hastalk nedeniyle ykseldiinde, beden fazla
s enerjisini atmaya alr- beden terler. Bedende birok kimyasal tepkime, ancak suyla
olanakldr.
nsanda sz konusu su miktarnn sadece %15inin bile kayb lme neden olmaktadr ve
insann byklne ve iklimsel koullara bal olarak su gereksinimi gnlk 3 ile 5 litre
arasndadr.
2.1. Mevcudiyet ve Su Dngs
Dnyada mevcut olan suyun tam olarak hesaplanmas olanakl deildir, nk zellikle
atmosferde bal olan su ve derin yer katmanlarndaki su miktar olarak sadece tahmin
edilebilir. Genel olarak tahmin edilen rakam 1,4 milyar kilometre kp deerindedir. Geri
dnya kresinin te ikisinden fazlas suyla kapldr, ancak burada sz konusu olan tuzlu
sudur ve tuzlu su, dnya yzeyinde bulunan insanlar, bitkiler ve hayvanlar iin, zahmetli
bir hazrlama sreci olmakszn kullanlamayan bir sudur. Bu nedenle ilgi, gezegenimizde
bulunan tm suyun yaklak olarak %2,5na tekabl eden tatl su zerindedir. Yaklak 40
milyon kilometre kp tatl suyun yaklak olarak %70i polar blgelerinin buzunda, buzullarda,
atmosferde ve srekli donmu topraklarda (permafrost) bal olarak bulunmaktadr. Buna
bal olarak tatl suyun yaklak olarak %30u derin ve tanamaz yeralt su kaynaklarnda
bulunmaktadr; tatl suyun yaklak olarak %1ini topraktaki nem, yeralt buzulu ve sulak
alanlardaki su oluturur. Tatl suyun sadece %0,3, yani yaklak olarak 213.000 kilometre
kp, insann dorudan kullanmna aktr. Kullanma ak bu su, nehirlerde, gllerde ve
yeralt su kaynaklarnn st tabakalarnda bulunmaktadr [UNESCO 2009; BpB 2009]. Bu
noktada, sz konusu olan tatl suyun nemli bir blmnn bitki ve hayvan yaamnn
muhafaza edilmesi iin gerekli olduu da dikkate alnmaldr.
Yer yzeyindeki tatl su kaynaklar birok iklimsel ve coraf faktrler nedeniyle eit dalm
gstermemektedir; bu farkllk farkl ya dzenlerine baldr. Bu konuda olduka snrl
yalarla ller ve srekli youn yalarla ekvator etrafndaki tropik blgeler, kar karya
duran u noktalardr. Kresel anlamda tatl suyun mevcudiyetne genel bak, insan nfusu
arasnda farkllklar belirginletrmektedir ve zellikle Asyann baz lkelerindeki kritk
durumu gstermektedir [UNESCO 2009]. Ama sklkla yaplan kta ya da lke kyaslamalar
su mevcudiyetne ilikin gerek bilgileri yanstmamaktadr, nk lkeler ve blgeler tek
tek ele alnmaldr. spanya, ABD, ran gibi devletlerde su mevcudiyetyle ilgili olduka farkl
durumlar hkim olabilmektedir. randa Hazar Denizinde yl boyunca youn bir yamur
yaarken, yaklak olarak bin kilometre gneydou ynnde olduka nadir ya gren ller
bulunmaktadr.
Hangi lkelerin ya da blgelerin su ktl, su azl ya da su yoksulluu ektini ayrt edebilmek
iin, snr deerler oluturulmutur. Bu balamda ylda kii bana den suyun miktar 1700
metre kpn altnda olan su miktar su azl, 1000 metre kpn altnda olan su miktar su
ktl ve 500 metre kpn altndaki su miktar su yoksunluu olarak kabul edilmektedir.
Suyun dngsn izlemek ilgintr. Bylece suyun eitli varlk biimleri anlalr klnabilir ve
su ynetmi ekolojik ve sosyal biimde dzenlenebilir. Su dngs, suyun eitli sahalardan
nasl getini, bu srete nasl hl deitrdiini ve yine de nasl kaybolmadn aklar. Su
dngs, gne enerjisi ve yer ekimiyle hareket eder.
Denizlerden ve karadan gne nlar sayesinde su buharlar ve atmosfere karr. Su buhar
atmosfere ulatnda, ortamn daha souk olmas nedeniyle sour ve younlar. Bulutlar
halinde rzgrla hareket eder ve ya biiminde karaya der. Yeryzne den ya
miktar byk lde topraa szar ve yeralt suyuna ular. Yeralt suyu aknts zerinden
nehirlere ve denizlere akar. Topraa den suyun kk bir miktar dorudan bitkilerden
(ve topraktan) buharlar ya da yerin doymuluk oranna bal olarak yeryzne paralel
olarak yzey sularna akar. Su, ya okyanuslara ya da akntsz gllere akar ve oradan da
buharlar. Buzullardan ve kardan eriyen su da nehirler zerinden okyanuslara tanr. Kutup
blgelerinde ve yksek sradalarda yalarn bir ksm buz olarak kat halde muhafaza edilir
ve buradan da eriyen sular zerinden okyanuslara ular.
Su dngs olduka hassas nitelikli olarak deerlendirilebilir. Dorudan antropojen (insan
topluluklar) etki ya da iklimsel koullar nemli deiikliklere neden olabilir.
3. Su Kaynaklarnn nsan Tarafndan Kullanm ve Sorunlar
3.1 Tarihsel Kullanm
Suyun insan tarafndan gerek anlamda kullanlmas, ilk insan topluluklarn Ortadouda
yerleik hayata gemesiyle balamtr. Yaklak olarak 8.000 -10.000 yl nce Zaros ve
Dou Toros dalarnn eteklerinde bulunan Yukar Mezopotamyada ilk yerleim yerlerinde,
ksa sre nce balatlan tarmn verimini artrmak amacyla kk sulama tesisleri ina
edilmitr. Halepe kentne yakn bir blgede 8.000 yl ncesine ait ilk sulama sistemlerden
birinin ortaya karlmas da bunu kantlamaktadr. Birka bin yl sonra ncelikle Orta ve
Aa Mezopotamyada ve bundan ksa bir sre sonra Msrda nl byk sulama sistemleri
yaplmtr. Bylece ilk devletler kurulabilmit. Teknik geliim ise zellikle burada, dk ya
ve topran yksek verimlilii nedeniyle gereklemitr. me suyu, kullanm suyu ve sulama
suyu salama amacna daha iyi ulaabilmek iin, M.. 3000 civarnda Ortadouda ilk kk
barajlar ve yeralt su arz sistemleri (kanat) ina edilmitr. Su ynetmi ve su sistemi inas
daha sonra Antk dnemde atk suyun tanmasn ve selden korunmay salayan, su kemerleri
ile daha da gelitrilmitr. Mezopotamya ve Msr sulama sayesinde ei benzeri bulunmayan
bir tahl deposuna dnmtr. Sz konusu sulama ve selden koruma nleminin nemine,
M.. 1700 yl civarnda yazlan Hammurabi Kanunlar da iaret etmektedir. Sonraki dnemde
de yaanan politk deiimlere ve fethlere ramen ilgili su sistemine dair bu kanunlara sayg
duyulmu ve bu sistem her zaman daha da gelitrilmitr. Bu durum, subilimi alannn biriken
bilgisi, deneyimi ve geliimi temelinde, yani suyun meknsal ve zamansal dalm temelinde
gereklemekteydi.
18./19. yzyldan itbaren gelien sanayileme ve hzlanan nfus artyla suyun insan
tarafndan kullanm younlamtr. Ykselen beklentleri karlayabilmek iin, bilgi
birikimi ve bilim byk gelimeler kaydetmitr. Su bilimi, hidrolik, su ynetmi ve hidrolik
mhendislii alanlar gelimitr. Bu bilimler gelimeden, sanayi ve tarm retmi, gemicilik,
selden korunma, ime suyu tedariki ve enerji retmi art olanakl olamazd.
20. yzyla kadar tm insan topluluklar dorudan hissedilebilir biimde suya bamlydlar.
Grnen o ki, sanayi topluluklarnda bu bamllk son on yllarda azalm grnmektedir.
Buna ramen, yaam biiminin deimesi, modern teknikler ve en azndan koullu olarak
youn su kullanmndan dolay bunu her ne kadar alglayamasak da, suyun nemi azalm
deildir.
3.2 Gnmzde Suyun Kullanm
Geri yaamak iin bir insann gnde 2-3 litre suya gereksinimi vardr, ama ok daha fazla
miktarda su, ykama ve temizleme ilemleri iin kullanlmaktadr. Sanayilemi lkelerde
gnde kii ba yaklak olarak 100 ile 575 litre aras su tketlmektedir; daha yoksul
Gney lkelerinde ise bu rakam kat kat daha azdr. Ortalama bir Avrupal gnde yaklak
250 (Almanya 126 ve ngiltere 156) ve ortalama bir ABD vatanda yaklak olarak 300 litre
tketrken, Hindistanda bir insan 25 ve Afrika kurak blgelerinde bir insan sadece 20 litre
su tketmektedir. UNESCOnun derledii bilgilere gre, gnde 20-50 litre su tketmi, imek,
yemek yapmak ve hijyen iin gereklidir. Aradaki fark insanlarn farkl iklim koullarna ve
kltrel alkanlklarna baldr. Yaklak olarak 1,1 milyon insan gnde 19 litreden daha az
su bulabilmektedir ve bylece bu insanlar suya ok az ulaan ya da hi ulaamayan insanlar
arasnda yer almaktadrlar [Circle of Blue 2009].
Toplumun ekonomik geliimlerine paralel olarak antropojen su kullanm gemi dnemlerden
itbaren artmtr. Uluslararas dzlemde bir inceleme, 1680lerde yllk olarak 86 km
3
su
tketldiini gstermektedir. 20. yzyln balangcnda bu rakam 522 km
3
tr. 20.yzylda
ise su tketmi be kat artmtr. 2000 ylnda su tketmi tam olarak 3829 km
3
deerindeydi
[WWDR 2009]. Hindistan, in ve ABD listenin en banda olmak zere, kresel su tketmi,
gnmzde ylda yaklak olarak 4.200 km
3
olarak tahmin edilmektedir. Bu rakam, teknik
olarak ulalabilir ve yenilenebilir 13.000 km
3
tatl su kaynaklarnn te birini oluturmaktadr.
Yenilenebilir tatl suyun toplam miktar 43.000 km
3
tr. Bu tatl su miktarnn, stoklarn
telaf edilmesine yarayacak bir ksm ya olarak okyanuslara ve yerleimin az olduu
yerlere dmektedir ve teknik olarak yine kullanlabilir hale getrilememektedir [WWDR
2009]. Kullanlabilir su karma u ekilde gereklemektedir: nehirler ve gller gibi yerst
sularndan %73,42, yeralt suyundan %19,02, drenaj suyundan %4,82 (sulama iin), atk
sudan %2,41 (sulama iin) ve deniz suyunu tuzdan arndrmayla %0,34 elde edilmektedir.
Tatl su kaynaklarndan giderek artan oranlarda su karma ilemi, zorunlu olarak atk suyun
da artmasna neden olmaktadr. UNESCOnun tahminleri, 2050 ylnda 1.500 km
3
deerinde
bir kresel atk su retmi ve bununla birlikte dnya apnda oluacak 12.000 km
3
deerinde
bir atk su yk var saymaktadr. nk bir litre atk suyun sekiz litre tatl suyu kirleti
tahmin edilmektedir.
me ve hijyen gereksinimlerinin yan sra su ayn zamanda gda, giysi, ev eyalar, ulam
aralar ve dier tm rnler iin de tketlmektedir, hem de ok byk oranlarda. Sanayi ve
tarmda gereksinim duyulan bu su miktarna sanal su denilmektedir. Sz konusu olan su,
rnlerin retminde gereksinim duyulan ya da kirletme yoluyla kullanlamaz hale getrilen
ve rnlerin kullanmnda tketlen sudur [BBU 2006].
Baz sanayi lkelerinde gerekletrilen ok sayda su tasarruf nlemi baar kaydetmitr ve
bu lkelerde nceki yllara gre daha az su tketlmektedir. Fakat sanayi lkelerinde gda ve
ham madde tketminin artn, bu rnlerin gitke daha fazla baka lkelerde retldiini
dikkate aldmzda, toplamda sanayi lkelerinde su tketminin dnden sz edilemez.
Gerekte olan, bu lkelerin su tketmlerinin baka lkelere yani darya tanmasdr.
Bir kilo dana et iin 16.000 litre suya gereksinim vardr. Salt vejetaryen beslenen insanlar
gnde 4.000 litre yerine gnde sadece 2.800 litre sanal su tketrler. Bir trt retmi belli
artlarda 20.000 litre su harcayabilir. Bir arabann retlmesi, tm retm zincirinin hesaba
katlmas durumunda 400.000 litre su gerektrmektedir.
Uluslararas boyuta gnmzde tm yer st ve yeralt su miktarnn %70i tarmda, %22si
sanayide ve %8de yerleim yerlerinde zel tketm olarak kullanlmaktadr. Bu balamda da,
tek tek blgeler arasnda zellikle ekonomik (sanayi ve tarm) gelimilik derecesi ve iklimsel
koullar anlamnda byk farklar vardr. Sanayilemi blgelerde tarmda su tketm oran
sadece %30 deerinde, sanayide su tketm oran %59 deerinde ve evlerde zel tketm
iin kullanlan su oran %11 deerindedir. Ekonomik anlamda daha az gelimi olan lkelerde
tarmda su tketmi oran %82 deerinde, sanayide su tketmi oran %10 deerinde ve
evlerde kullanlan su oran %8 deerindedir [Circle of Blue 2009].
Su tedarik sistemleri, Romallarda olduu gibi, eitli kltrlerde kurulmu olsa bile, ancak
sanayilemeyle birlikte, giderek byyen nfus says, artan talepler, zaman getke daha
az hijyenik olan koullar ve buna bal olarak ortaya kan hastalklar nedeniyle kentlerde
sistematk ekilde ina edilmeye balanmtr. O zamana kadar su, kuyular gibi kaynaklardan
elle elde ediliyordu. me suyu tedarikiyle birlikte, atk suyun da akan sulara (akntlara)
aktarlmas salanmalyd. me suyu tedariki iin tabii ki yerst sularndan ya da yeralt
hatlarndan byk miktarlarda suyun alnmas ya da aktarlmas gerekmekteydi. Topluluklar
bunun iin, sz konusu hayat grevin kamusal olarak yerine getrilmesi amacyla, su
iletmeleri rgtlemilerdir. Kentlerin bymesiyle bu grev giderek zorlamaktayd.
Topluluk d su ynetmi iin merkezi ynetmler tarafndan, su kaynaklarndan sorumlu
tutulan su makamlar kurulmutur. Bu makamlar genellikle bir bakanla baldrlar ve
o tarihten beri kamu kurumu olarak, eitli insan gereksinimleri iin su kaynaklarn
iletmektedirler.
Gnmzde dnya apndaki gda maddelerinin yaklak olarak %40 sulanan alanlarda
retlmektedir. Bu konuda da blgesel anlamda byk farklar gzlemlenmektedir. Dnyann
kurak blgelerinde sulama tarm olduka youn bir biimde uygulanmaktadr. Ksa ya
dnemlerinde su, yln geriye kalan dnemleri iin biriktrilir ve depolanr; ya da rnein Nil
gibi, baka blgelerden youn yalarla gelen nehirler kullanlr. Fosil yeralt suyunun derin
kuyularla ekilmesi zellikle salt l olan blgelerde yaygndr. Tarma bal olarak suyun youn
bir biimde kullanlmas, kurak lkelerde tarmn tatl su kaynaklarnn %85inden fazlasn
tketmesine yol amtr. Ortalama blgelerde ise yalar tm yla dalm durumdadr ve
sulama ok nemli bir rol oynamamaktadr. Avrupann lk blgelerinde tarmsal retm iin
tatl su kaynaklarnn sadece %37si kullanlmaktadr.
Sanayide tatl suyun nispeten sadece kk bir blm retm srecinin kendisinde
harcanmaktadr. Sanayiye verilen suyun byk bir blm soutma suyu olarak deiik enerji
santrallerinde kullanlmaktadr. Teknik yenilenmeyle belirli bir sre iin belirgin bir ekilde
daha az su kullanlsa da, sanayileme dnya apnda bymekte ve rnein bilgisayar ipi
retmi gibi, suyun youn kullanld yeni sanayi dallar gelimektedir.
Su bir yandan tketm iin kullanlrken dier yandan elektrik retminde de kullanlmaktadr.
Elektrik retmi iin genellikle su belirli bir sreliine depolanmakta, daha sonra hidroelektrik
santraller (HES) araclyla aktarlmakta ve ardndan hemen yine nehre aktlmaktadr.
Ancak elektrik retmi srasnda, zellikle de akan suyun bir baraj glnde depolanmas
nedeniyle suyun nitelii ve zellikleri deimektedir. Su, depolama alannda artk nerdeyse
hi akmamaktadr ve bir dizi etken nedeniyle zellikleri deimektedir. zellikleri deien su
sadece depolama alannda deil, akntnn aaya doru kalan ksmn da etkilenmektedir.
Geni yzeyli baraj gllerinde, akntnn dorudan durdurulmasyla oluan buharlamadan
doan su kayb, kuru ve scak blgelerde yksek bir orandadr. Toplum iin belirli sosyal-
ekonomik karlarn yan sra, HESlerin sorunlu ekolojik ve sosyal etkiler yarat ok sayda
rnek vardr.
Ayrca nehirler birok lkede tamaclk iin de kullanlmaktadr. Gemite nehirlere gemileri
bir yzeyden dierine ykseltmek veya alaltmak iin havuz ve barajlar kurulmutur.
Kurulan havuz ve barajlar nehirlerin doal akntsn kaybetrmitr. Nehirler araclyla
tamaclk, iklim ve ekoloji asndan daha zararl olan karayolu ve havayollar sistemlerinin
gelitrilmesiyle eski konumunu kaybetmi olsa bile devam etmektedir.
klimi lml ve ya rejimi daha dengeli olan blgelerde nehirler daraltlarak kanallar
halini almtr. Bunun amac hem tamacl gelitrmek hem de dz blgelerde tarm iin
alanlar kazanmakt. Ancak zamanla su taknlar ve zararlar artnca bu uygulama eletriye
neden oldu. Bundan dolay bu lkelerde 90l yllarla beraber nehirler yataklaryla beraber
rehabilite edilmeye balanmtr. Ancak nehir yataklarnda youn yerleim geliti iin bu
restorasyonun snrlar da hemen grlmektedir.
3.2 Su Ynetminden Doan Sorunlar
nsanlar, tarih boyunca yaamak iin gereksinim duyduklar her eyi doadan aldlar.
Gemite byk oranda doa ile daha uyumlu bir yaam ve bu balamda oluan bir bilin
sz konusuydu. Ancak yaamn sanayilemesiyle ve mekaniklemesiyle bu bilin insanlarda
geri plana itlmitr. Basit bir biimde krsal blgelerde bulunan bir insan topluluu doaya
ve doal kaynaklara daha fazla sorumluluk stlenerek yaklar, nk her gn doa ile temas
iindedir ve temel gereksinimlerini doadan karlar. Ama kente yaayan topluluklar bu
ball kaybetmitr ve olduka maddi kar odakl yaamaktadr. Sonu olarak kapitalist
toplum doal kaynaklara sadece tketm penceresinden bakmaktadr. Gnmz toplumu
genellikle, doann iinde ve doayla deil, doann stnde ve doadan kopuk bir konumda
yaamaktadr.
Bu yaklamda baskn olan doay kontrol altna alma arzusu, su ynetmi alannda da
retmi artrmay belirleyici hale getrmitr. Byk hidrolik su yaplarnn (baraj ve kanallar
da dhil) kurulmasna dayal, kamu- zel bteleriyle fnanse edilmi arz odakl stratejiler,
hi ekinmeden kaynaklar smrrken, yeralt su kaynaklarnn ynetlmesinde bireysel ve
maddi kar peinde koan yaklam, kolektf ahlak yok saymay beraberinde getrmektedir.
Bu stratejiler byk bir krizi tetklemektedir, nk:
- byk hidrolik altyaplarn kurulmas (rnein byk barajlar ve uzun mesafelerde suyu
ynlendirme inalar); su kaynaklarnn smrlmesi, kirletlmesi ve nemli sulak alanlarn
tahrip edilmesine, bunun sonucu olarak su dngsnn byk lde bozulmasna ve su
ekosistemlerinin ilevini byk lde yitrmesine,
- yeralt su kaynaklarnn lszce smrlmesi ve azaltlmasna,
- zellikle yoksul Gney lkelerinde, su kalitesinin drlmesi nedeniyle kamu salnda
dramatk sonularn ortaya kmasna,
- temel su gereksinimini karlamay ngren insanlarn suya eriim hakknn, dikkate
alnmamas ve byk hidrolik yaplarn ina edilmesinin sonucu olarak byk nfus
kesimlerinin ge zorlanmas nedeniyle oluan sosyal atmalarn ortaya kmasna,
- arz odakl stratejilerden kaynakl, etkisizlik ve ekonomik verimlilik sorunlarna,
- su politkalarnda ilkelilik ve etk deerlerin grmezden gelinmesine,
neden olmaktadr.
Ayn zamanda su ynetmi u nedenlerle derin bir kriz yaamaktadr:
- su politkasnn temelini ve uygulamasn oluturacak ilkeler ve etk deerler hakknda bir
uzlann eksiklii.
- demokratk sistemlerdeki zaafar nedeniyle, su politkasnn planlanmasnda,
uygulanmasnda ve denetlenmesinde toplumsal katlmn talep edilmesi konusundaki
isteksizlik.
Su kaynaklarnn ynetlmesi, bir yandan insanlarn temel gereksinimlerini karlayabilmelerini
dier yandan da yenilenme ve ok ynllk zelliini koruyabilmesi ya da yeniden
oluturabilmesi iin doada yeterli miktarda suyun braklmasn phesiz beraberinde
getrmelidir. Bu ifadeyi ok deiik kesimler kullanr, fakat nemli olan bu yeterli miktarn
nasl belirlendiidir.
Su ekosistemleri, sadece uzun vadede insanlar iin deil, ok daha ncelikli olarak, insanlarn
dndaki canllarn da su hakkn garant altna almak iin korunmaldr. Bu balamda da,
yeterli miktarda ve iyi nitelikte suya ulamann temel bir insan hakk olduu talebini telafuz
etmek yeterli deildir. Yaam Hakk olarak Su talebi bu yaklam daha iyi ifade etmektedir.
Yaam hakk kavram, suyun yaamn tamam iin zel konumunu ve hayat nemini daha
iyi vurgulamaktadr.
4. Suyun zelletrilmesi Yaammza Saldr
Konu su olunca baz rakamlar ska anlmaktadr: BM raporlarna gre dnya apnda
1,1 milyardan fazla insan temiz ime suyuna eriememektedir ve 2,6 milyar insan su
yetersizliinin neden olduu kirlilikle madur durumdadr. Bu su yetersizlii sonucunda
da, her 10 saniyede bir ocuk lmektedir. Bu yeni olmayan, saysz metnde okunabilecek
bir ifadedir; hata suyu zelletrirken bu sonulara kar nlem almay vaat eden byk su
irketlerinin parlak dergilerinde de okunabilecek bir ifadedir. Ama bu noktada su irketleri
tarafndan baz gerekler arptlmaktadr ve suyun kar karya kald tehdit konusu rtbas
edilmeye allmaktadr. Byk hidrolik altyaplarn kurulmas ve suyun kirletlmesinin yan
sra, suya eriim hakknn nndeki en byk tehdit, suyun zelletrilmesidir.
2008 ylnn Eyll aynda Malmde gerekletrilen Avrupa Sosyal Forumunda (ESF) Susan
George, Avrupa Su Ann kurulmas etkinliinde konumasna yle balamt: Ksa bir sre
iin, burada Mars gezegeninde yaadmz dnn. Susan George szlerine byle balad
ve bunun ardndan, yeni yatrm olanaklar aramak zere dnya gezegenine gnderilen bir
delegasyonun hikyesini anlat. Delegasyon heyecanla Mars gezegenine dnyor, nk
arad eyi bulmu. Orada bir varlk var, diyor, her canlnn ihtya duyduu bir varlk, ama
bu varlk yeterli miktarda mevcut deil ve talebe bal olarak oaltlamyor. Yani kapitalist
pazarn mantna gre su, sonsuz bir kazan kayna ve ideal bir tcaret maldr. Marsllar
alklayp dnya gezegeninde mevcut tm suyu satn alrlar [Hrlin 2009].
Bu, fantezi dolu bir gelecek vizyonu deil, aksine gezegenimizde yirmi yldr hkim olan ac
bir gerektr. Dnya Bankas, Dnya Ticaret rgt (WTO-World Trade Organizaton) ve
Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (OECD - Organizaton for Economic Cooperaton and
Development) desteiyle byk su irketleri tarafndan su, en verimli kar kaynaklarndan biri
olarak grlm ve sahip olmann temelleri oluturulmutur. Bugne kadar dokunulmam,
kamu mal olan suyun bylece insan topluluunun elinden alnp, zelletrilmi tcaret ve
kazan odakl ellere aktarlmas hedefenmitr. Bu balamda WTO tarafndan koordine edilmi
Hizmet Ticaret Genel Anlamas (GATS General Agreement on Trade in Services) 1995 ylnda
suyu tcari mal olarak tanmlamtr ve tcaret mallar listesine dhil etmitr. GATS bu yllarda,
kamu hayatnn birok blmnn zel tcarete almasna etki etmitr. Henz 1994 ylnda
Uluslararas Su Kaynaklar Birlii (IWRA) Kahirede uluslararas bir toplant dzenlemitr.
Ksa sre sonra 1995 ylnda Kanadada ve talyada, Dnya Su Konseyinin (WWC)
1
temelinin
atld baka konferanslar da gerekletrilmitr. Bu konsey bir yl sonra Dnya Bankasyla
yakn ibirlii iinde kurulmutur. WWC, su irketlerinin, dnce kurulularnn (Think Tank),
uluslararas mali kurulularnn ve hkmet kurulularnn bir adr. 1997 ylndan beri, su
sorunlar ve zm neri ve konseptlerine ilikin tartmalar denetlemek amacyla, her
ylda bir bu konsey tarafndan Dnya Su Forumu dzenlenmektedir. Dnya Su Konseyi ki
buna zamanla hidro enerji lobisi de katlmtr - ayrca hkmetlere bal ve dier kalknma
yardm kurulularn, sermaye younluu gerektren altyap projeleri iin dorudan sponsor
olarak dahil olmasn da salamtr. Bu erevede kalknmakta olan lkelere, su sektrlerini
zel yatrmclara ama konusunda byk bir bask uygulanmtr. Az yatrm imkanlaryla
mmkn kk, ekolojik anlamda daha az zarar verici ve ekonomik anlamda daha etkili
zmler ret edilmi ve reddedilmektedirler; nk bu zmler, topluluklar ve insanlar
tarafndan kendi imkanlaryla sorunlar giderecek zmlerdir ve byk irketlere bu
uygulamalardan kazan salamamaktadr.
Suyun zelletrilmesinin olduka yeni hikyesi somut olarak gzmzn nndedir ve
aslnda yerel ynetmlerin denetminde olan su ynetmi iletmelerinin, satn alnmasyla
balamtr. zel yatrmclarn, kentlerin ime ve atk su ynetmini ok daha ucuz ve
ok daha iyi gerekletrecei ve kamu sektrnn etkisiz, pahal ve yava alt telkin
edilmekteydi. Bu zaman srecinde neoliberal politkalar gerei, kamu btelerinde tasarruf
zorunluluu kskacnda olanlar, bir kamusal denetmi tasfye edecek zelletrmeleri
elbete onaylamaktayd. Politkaclar, vatandalara kar su ve atk su konusundaki kamusal
sorumluluklarn yerine getrme konusunda yardm edecei umuduyla zel sektrn
ayaklarna kapanmt.
Hareket edilen rnek, su ynetminin geleneksel olarak yllar nce byk lde zel
sektrde toparland Fransayd. Bu balamda, halen kresel dzlemde olduka baskn olan
Fransz su irket n plana kmaktadr: Suez, Veolia (eskiden Vivandi) ve Saur. Biraz daha
sonra da RWE bu olaanst kar kaynan kefet ve en byk Alman su irket olarak
gemiye katld. Federal Almanyadan yllar boyunca Gelsenwasser ya da Aquamundo irketleri
1 Son yllarda oluan ve dnya apnda su tedariki iin sorumlu olduklarn belirten rgtlerin bakanlnda, Suez
ve Veolia irketlerinin st dzey temsilcilerini bulmaktayd. Bu rgtlerin bir ksmnn adlar Dnya Su Konseyi, Euro-
pean Water Partnership ya da Aquafeddir. Brksel topraklarndan mantar gibi tremektedirler.
de uluslararas nitelikte katlm gstermitr. Dou Avrupadan Asya ve Afrika zerinden Latn
Amerikaya ve ABDye kadar daha 1990l yllar gibi erken bir dnemde yerel su iletmeleri
srayla satn alnmtr.
Neredeyse her durumda su tedarikinin zelletrilmesinin sonular yle olmutur: Su
fyatlar ar orantsz olarak ykselmi, ayn zamanda borular ve su artma sistemleri
iin gerekli birok yatrm eksik kaldndan suyun nitelii sorunlu olmutur. Su balants
olmayan halk kesimleri, zellikle yoksul insanlar zelletrmelerden sonra su balants
olmakszn yaamaya devam etmitr; kamu yaplanlar hakknda bilgilendirilmemitr. stelik
su hizmetlerini satn alan irketlerin denetmi hibir ekilde mmkn olmad. Bylece,
devlet kamu-zel ibirlikleri erevesinde toplumun suya eriim hakk ile irketlerin karlar
(kr) arasnda bir kartln olduu hemen anlalmtr. zellikle yoksul kentlerde baskc
uygulamalara ramen pek kr elde edilememitr. Uluslararas dzlemde hareket eden bir
su irketnin bir st dzey ynetcisi ak szllkle, yoksullara yaplacak olan hizmetlerle
kazan salanamaz ifadesini kullanmt ve bu nedenle baz irketler birok lkeden geri
ekilmitr [Atac 2009]. Bu geri ekilmelerde, ilgili halk tarafndan gsterilen direniler
de nemli bir rol oynamtr. zellikle Bolivyadaki Cochabamba blgesinde su sava
denilen direni ve protesto, dnyann baz blmlerinde baarszlkla sonulanan suyun
zelletrilmesi giriimleri ile birlikte anlan bir kavram olmutur. Dnya Bankasnn yerel su
tesislerinin zelletrilmesi konusunda Bolivya hkmetne yaptrm uygulamasnn ardndan
bir ABD irket olan Bechtel, 1999 ylnda Cochabamba blgesindeki su tesislerini satn ald, su
fyatlar e katland ve devlet gc araclyla yoksul blgelerdeki insanlarn, yamur suyu
biriktrmesi, yeralt sularndan kuyularla su aktarmalar yasakland. Bu olay o tarihe kadar
daha nce hi karlalmam bir durumdu. 2000 ylnn ocak aynda Cochabambada, yz
binlerce insann katld ilk protestolar balam, direni iddetli bir genel greve dnm,
ordu gleri yedi insan ldrd halde, devam eden grev nedeniyle Bolivya ynetmi ve
Bechtel 10 Nisan 2000 tarihinde pes etmek zorunda kalmt. Bunun zerine su irketleri
Bolivyay terk etmitr. Hkmet, nefret edilen su zelletrme yasalarn iptal etmek zorunda
kalmtr. Su tesisleri, mevcut borlaryla birlikte alanlarna ve halka aktarlmtr.
Su irketlerinin, karlarn gerekletrmek uruna olduka acmaszca uyguladklar bir baka
yntem; suyu sadece n demeyle salayan su saatleridir. Bu sistemde, para deyemeyene
su verilmemektedir. Bu tp su saatlerine kar Gney Afrikada srdrlen mcadele, bu
uygulamay yasaklayan bir mahkeme kararyla sonulanmtr. Ancak vatandalar bu haklar
iin, zaman zaman kanl mcadelelere girmek zorunda kalmlardr.
Yllar nce zelletrilen Paris su hizmetleri 2009 ylnn sonunda belediyenin eline geri
dnmtr. Eletrel su hareket tarafndan, artk bir numaral irket olarak ykselen Veolia
irketne kar byk bir zafer olarak kutlanan bu olay, bir baka adan kendini sadece yeni
bir aldatma oyunu olarak gsterebilir. Pariste yz yllk boru hatlar artk rmtr ve
su alarna ok para yatrlmaldr. Bu durumda Veolia Enviroment
2
irketnin, kapsaml
yatrm gerektren bu su tesisini Paris yerel ynetmine satmas daha uygun deil midir? Bu
durumda sz konusu masraf Parisli vergi deyenler karlayacaktr, kazan ise yine de dnya
2 Veolia, kresel su irketleri arasnda en agresif nitelikteki su irketi olarak kabul edilebilir, nk su tesislerinin satn
alnmasnn yan sra Veolia Enviroment ile evre ve su teknikleri konusunda bir numara olarak pazara ynelmektedir.
Bu yaklamyla ikinci nemli bir gelir kayna yaratmtr. Ancak bu, ortak altklar Suez irketinin su politikasnn
kmsenmesi gerektii anlamna gelmemektedir.
apnda en byk su irket olan Veoliann kasalarna akacaktr [Hrlin 2009].
Yine Fransada, acil ve kapsaml bir onarmn gerekli olmad Grenoble kentnin vatandalar,
suyu kamu sektrne geri kazandrmay baarmtr. Grenoble dnda, ABDnin Atlanta,
Almanyann Dortmund ve Bochum kentlerinde grld gibi, baka baarl giriimler de
mevcutur. Grenoble kentnde ayrca, belediye bakan para ald iin de parmaklklar ardna
atlmtr. Dnyann birok kentnde yerel ynetmler, su sektrn geri satn almaktalar veya
mevcut szlemeleri iptal etmekteler.
zel bir durumu, 1999 ylnda Berlin senatosu ile RWE ve Veolia arasnda imzalanan gizli
bir szlemeyle Berlin su iletmelerinin zelletrildii Berlin oluturmaktadr. Geri irketler
bu rnekte sadece %49 hisseye sahipler, ama ynetm kurulunda karar verme ounluu
ellerinde. irketlere ayn zamanda her koulda yllk olarak gvence altnda olan bir kazan
oran tannmtr. Berlin Su Masas, gizli szlemelerin aklanmas ve ortadan kaldrlmas
amacyla etkinliklerini srdrmektedir. Sz konusu gizli szlemeler, Berlinde kamu
borlarnn azaltlmas ve Berlin Su letmelerinin szde daha iyi ynetlmesi amacyla, Berlin
Senatosu ile RWE ve Veolia arasnda imzalanmtr, ama gerekte sadece zel yatrmclar
iin azami bir getri ve devlet gvencesine hizmet etmektedir. Berlin suyu tam da bu nedenle
iddetle tartlmaktadr, hem de su iletmelerinin %100 satlm olan Stutgart ime
suyundan ok daha iddetli [Berliner Wassertsch 2009].
rnein Hamburg gibi baz kentlerde kampanyalarn ii daha kolay olmutur. Hamburg
sakinleri su tesislerinin satlmasn son anda halk oylamasyla nleyebilmitr ve zaman zaman
birok yerde, su hrszlarna geit vermeyen drst belediye bakanlar bulunmaktadr.
Tm bu rnekler, su hizmetlerinin zelletrilmesinin son yllarda uluslararas dzlemde
nasl ve neden eletriye maruz kaldn gstermektedir. Bu gelimelerden, uluslararas su
irketlerinin Gneyin yoksul kentlerinden geri ekildikleri, ancak baka yollar aradklar ve
yeni modeller zerinde altklar sonucu ortaya kmaktadr. Bylece imdi tcaretlerini,
protesto edilecei kaygs tamadklar in gibi lkelerde srdrmeye almaktadrlar.
Ya da hareketlerinin k noktas olan Avrupadaki konumlarn, baz baarszlklara
ramen gelitrmeye almaktadrlar. nk Avrupada bilinsiz topluluklardan, kr odakl
bankalardan ve ekonomik anlamda liberal siyasetilerden oluan bir a mevcutur ve bu a,
yeni kamu-zel ortaklklar iin uygun ortam yaratmaya devam etmektedir.
Eer imdiye kadar zelletrilen su hizmetlerine bir bak atlrsa - ki bu uluslararas boyuta
sadece %5 oranda gereklemitr- sz konusu hizmetlerin 2/3 orannn Suez ve Veolia
irketlerinin elinde bulunduu, kalan te birlik payn da RWE, Saur, Bechtel ve dier baz
irketler arasnda paylalmaktadr[Hrlin 2009]. Ancak bu irketler uluslararas dzlemde
farkl isimlerle almaktadr ve bu yzden her zaman dorudan tannmamaktadr.
Dnya ekonomik krizinin resmen balamasn izleyen aylarda, yani 2008 ylnn sonbaharnda
ve 2009 ylnn balangcnda, birok yorumcu, neoliberalizm ve serbest pazar kapitalizminin
sona yaklatn ve kreselleme kart insanlarn dmannn artk yok olduunu ifade
etmitr. Bu tamamen yanltr, nk hkim olan kapitalist sistem kriz durumunu, su gibi
kaynaklarn zelletrilmesi politkasn srdrmek iin kullanmaktadr ki izleyen 2009 yl
da bunu gstermitr. Yeni yatrm olanaklar aray srekli devam etmektedir ve bylece
kapitalist birikim younlatrlmaktadr. Srekli biriken sermaye ile tm deerlendirilebilir
doal kaynaklar ve kamu hizmetleri hedefenmektedir. Neoliberal glerde eer henz
satlmamlarsa-, eitm, su, demiryollar, emeklilik sigortas, salk gvencesi gibi varlklar
zelletrme konusunda hibir ekince yoktur.
Suyun satna kar duran hareketler ve sivil rgtler yllardr Water Justce Movement
(Su Adalet Hareket) atsnda uluslararas dzlemde birlemektedirler. Tpk suyun kendi
yolunu bulmas gibi, bu hareket de birok yerde zelletrme lgnlna kar alternatf yollar
bulmaktadr. Bir tarafa suyun zelletrilmesine kar bir direni oluturulmaktadr, bir tarafa
da alternatf modeller gelitrilmektedir. Uruguay hkmet, baka ilerici Latn Amerikal
hkmetlerle ve Red Vida ayla (Water Justce Movementn bir paras) birlikte, srarla
Public-Public-Partnership (PuPs) (kamu-kamu ortaklk) modelinin gerekletrilmesi iin
destek vermektedir. Sz konusu model, para zerine deil, snrlar tesi dayanmaya dayal
teknik ibirlii ve deneyim alverii zerine kurulmaktadr. Trkiyenin Krt blgesinde yer
alan Diyarbakr kent nispeten olduka ilgin ve efaf bir su teminine sahiptr. Yksek kaliteye
sahip bir metre kp suyun fyat, Trkiyedeki byk ehirler arasndaki en uygun fyatr.
Halkn %65inden fazlas, yoksulluu nedeniyle paras olmad iin su faturasn demedii
halde, kent ynetmi tam da bu nedenle bu duruma kar nlem almamaktadr. Aksine
kent ynetmi, su idaresinde alan personelini, ksmen kt nitelikte olan su hizmetlerini
iyiletrmeleri amacyla, blgenin baka kentlerine gndermektedir. Genel erevede,
demokratk, katlmc, kamusal dzlemde denetlenen, toplumsal olarak adil ve ekolojik bir
su ynetminin uygulanmas amalanmaldr.
Kresel Direni Hareket, Dnya Sosyal Forumlar (WSF World Social Forum) erevesinde
2001 ylndan beri toplanmakta, toplantlar giderek bymekte ve alar giderek
younlamaktadr. Dnya Su Forumlarna kar etkinlikler ve protestolar dzenlemek olduka
nemli grevler arasnda yer almaktadr. Meksikada 2006 ylnda gerekleen 4. Dnya
Su Forumu kart youn protestolar nemini hala korumaktadr. 2009 ylnda stanbulda
gerekleen 5. Dnya Su Forumu, Water Justce Movement ve uluslararas baraj maduru
hareketlerin bir araya geldii nemli bir buluma yeri olmutur. Bunlar, Trkiyeden Suyuma
Dokunma Kampanyas ile birlikte Alternatf Uluslararas Su Forumunu ve Uluslararas
Yurta Su Forumunu dzenlemilerdir. 5. Dnya Su Forumuna kar stanbuldaki protestolar
iddetli bir ekilde bastrldnda ve yirmiden fazla insan gzaltna alndnda, Dnya Su
Konseyinin ve Trk devletnin gerek yz ortaya kmtr. Ama 5. Dnya Su Forumunda
umut da vard: 25 hkmet, Dnya Su Forumunun ortak aklamasn eletrmitr ve ek bir
aklamada, bir insan hakk olarak suya eriimi talep etmitr. Meksikada bu say 10 lkeyle
snrl kalmt.
Yine 2009 yln Aralk aynda Kopenhagda klim Zirvesinin dzenlenmesi nedeniyle su
hareketleri bu kente bir araya gelerek iklim deiimi ile su politkas arasndaki ilikiyi etkinlik
ve aklamalarla vurguladlar. Bu ilikinin ilk defa bu zirve nedeniyle kapsaml bir ekilde ele
alnmas su hareketlerinin konuya daha geni bakmasna neden oldu.
Baarszlkla sonulanan Kopenhag klim Zirvesine kar, Nisan 2010da Bolivyann
Cochabamba kentnde klim Deiiklii ve Doa Ana Doa Haklar Dnya Konferansnda
onlarca su adalet hareket bir araya geldi. Su mcadelesinde nemli bir yeri olan bu
kente; suyun adalet, salk, insan haklar ve doann korunmasndaki roln ortaya koyan
Cochabamba Su ve klim Deklarasyonunu akladlar.Gelecek byk buluma Mart 2012de
Fransann Marsilya kentnde 6. Dnya Su Forumu esnasnda olacaktr. Giderek genileyen su
hareketleri bu forum iin hazrlanmaktadr.
4.1 Su kaynaklarnn Satlmas
Wasilis Rauch
Bu brorde, su kaynaklarnn kapitalist bir anlayla kontrol edilmesi ve kirletlme biimleri
tartlmaktadr. Tm bu anlaylarn ortak yn, byk kitleleri suya eriim konusunda
dlamalardr. Tm bu anlaylar, bir ortak maln, bir kamusal hakkn kuatlmasn
savunmaktadr.
Bu, Gney Afrikada rnei grlm olduu gibi, deme yapamayan mterilerin suyunu
kesen ya da su hizmetlerini n demeyle gerekletren zelletrilmi yerel su tedarikileri
iin geerlidir. Ancak ayn ey, i smrge niteliindeki dev barajlar iin de geerlidir. Bu
barajlarla, kazanlan elektrik sanayi merkezlerine aktarlmaktadr ve ayn zamanda akarsuyun
evresindeki insanlar, ou zaman elektrik a balants olmakszn sosyal, ekolojik ve kltrel
zararlaryla yaamaya devam etmek zorunda braklmaktadr. Bu tp projelerde zel irketler,
devletn kalknma byme ve erk politkasnn kr odakl celltlardr. rnek olarak GAP
projesi gsterilebilir. Trkiyenin sraille planlad ve ksmen zaten uygulamaya geirmi
olduu uluslararas su tcaret szlemeleri de, deme gc ve erk politkas stratejisine bal
olarak baz lkeleri su kullanmndan mahrum brakmaktadr.
Sularn, yani nehirlerin ve gllerin zel sektre satlmas, bu gibi dlama biimlerinin bir
ar trdr ve zel irketlere, kimin suyu kullanp kullanamayaca konusunda karar verme
yetkisi tanmaktadr. Su kaynaklarnn satlar bir kural olmasa da, bu konuda rnekler bulmak
iin uzun aratrmalara gerek yoktur. Almanyann Dou eyaletlerinde gllerin satlmas bir
toplu fenomendir: Federal Almanya hkmetne bal BVVG isimli kurulu 2002 ile 2009
yllar arasnda 10.000 hektar gl satmtr. Bunun sonucunda gl evresindeki yaayanlar
tekne iskeleleri iin gl sahibine bir kira bedeli demek zorunda kalmlardr. Eskiden iinde
yzlen gller yzmek yasaktr levhalaryla donatlmtr ve zel mlkiyet olarak girilemez
durumdadr. zellikle Berlin Wandlitzsee glnn satlmas bu balamda kamunun dehete
kaplmasn salamtr. Ayrca sularn AB Su erevesi Direktfne (iyi ekolojik ve kimyasal
durum) uygun olmas gereken nitelii de, sularn kamu hkimiyetnde olmas durumunda
mutlaka daha kolay salanacaktr
3
. BVVG kendi yetkisiyle deil, iki Almanyann birleme
szlemesinde anlan yasal talimatla hareket etmektedir. Bu talimata gre, Demokratk
Almanya Cumhuriyetne (DDR) ait kamu mallarnn zelletrilmesi ngrlmektedir. Ancak
2009 ylnda buna kar byk tepkiler gelimitr.
4
. Bunun sonucunda, ncelikle satlar
durdurulmutur.
Tamam, denilebilir ki, yzme, balk tutma ya da yelkenliyle gle kma gibi elence
etkinliklerinden vazgeilebilir Sonuta burada sadece gllere girme ve gllerin yakn
3 Bkz. rnein Piraten Partei internet sayfas: http://www.piratenbrandenburg.de/2009/07/brandenburger-seen-
sollen-weiter-privatisiert-werden/ ya da attac sayfas: http://www.attac-netzwerk.de/wasser/neuigkeiten/artikel/da-
tum/2009/07/29/wasserprivatisierung-in-brandenburg/?cHash=8cb85f229f
4 Federal Alman Parlamentosuna evrimii Dileke, 100 gl program http://brandenburg.nabu.de/projekte/100-
Seen-Programm/
dinlenme yerlerinin bir paras olarak doa koruma ya da kk iletmeler olarak balklk
iin kullanm sz konusudur. Ama ilideki sularn zelletrilmesinin tamamen farkl bir
boyutu vardr. ilide Pinochet diktatrl (1973-1990) srasnda, youn basklar altnda
ekonominin radikal olarak liberallemesi zorunlu klnmtr. Bu uygulama, yetersiz politk
uygulanabilirlik nedeniyle daha nce hibir yerde bu iddetle gerekletrilemeyen Milton
Friedmann neoliberal kuramna dayanmaktayd. Bu politkann mirasnn arl, gnmze
kadar izlerini srdrmtr. Anayasada su bir tcari mal olarak tanmlanmtr ve bu tanm,
su tcaretnin zel mlkiyet iin geerli kriterlere gre gerekletrilmesinden sorumludur.
Bylece eitli enerji irketleri ilinin en bol suyu ieren nehirleri zerinde yetki ve hak sahibi
olmutur. Ayrca suya sahip olan kii ya da kurum toprak sahibi olmasa da kyda inaat yapma
hakkna sahiptr. Toprak sahibi olan ise, direkt olarak su kullanma hakkna sahip deildir.
Byle olunca Pechuenche-Mapuche gibi yerli topluluklar, kendi yaam alanlarnda ykc
barajlarn ina edilmesine neredeyse hibir karlk verememilerdir. Bir Avrupa enerji devi
olan ENDESAnn ili hkmetnden satn ald Biobio nehrinde Pangue ve Ralco barajlarn
ina etmesi yzyllardr var olan yerleim blgelerini sel altnda brakmtr.
Blge sakinlerinin iddetli direniinin karl, devlet misillemeleriyle, ekonomik erk ve
medyann bilgiyi arptmasnn bir karm olmutur. 2003 ylnda son aileler de topraklarn
terk etmitr ve bugn ayn insanlar hidroelektrik tesislerinden gelen elektrik iin para
demekteler. imdi, be byk baraj kapsayan ve toplam 3200 MW hizmet salamas
beklenen bir baka dev proje planlanmaktadr. Proje, ilinin gneyinde, Patagonyada
bulunan Baker ve Pascua nehirlerinin yaknnda yer alan Aysen blgesinde uygulanacak.
Projenin amac, 2400 km kuzeydeki, sanayi merkezi olan ve orada zellikle ar sanayi ve
madencilik sektrlerinin elektrie gereksinim duyduu bakent Santagonun byyen enerji
aln gvence altna almaktr. Projenin konsorsiyumu olan HydroAysen, malum ENDESA
ve ili enerji irket Colbun S.A. irketlerinden olumaktadr. Bu konsorsiyum bu projede
diktatrlkten gelen mlkiyet ilikilerinden de faydalanmaktadr. Barajlarn yan sra proje
byk bir sanayi limannn, yollarn ve elektrik hatlarnn inasn da kapsamaktadr. Bunun
iin byk cangl blgelerinin ve tatl sularn feda edilmesi ngrlmektedir ve en nemlisi,
ok sayda insan kendi topraklarndan kovulacaktr
5
.
Elektrik ihtyac iin gney blgesinde barajlarn tasarlanmasna neden olan maden sanayisi,
tam da ilinin kuzeyinde yetersiz suya neden olan maden sanayisinin ta kendisidir. nk
madencilikte kaynaklarn smrlmesi iin muazzam derecede suya gereksinim duyulmaktadr
ve ayrca (yeralt ve yer st) su kaynaklar arsenik gibi ar metallerle kirletlmektedir. Bu
konuda ok uluslu madencilik irketleri, topluluklarla ve tarmsal kullanmla rekabet iine
girmektedir. Gnmzde en tartmal rnek, ili ile Arjantn arasndaki Pascua-Lama
madencilik projesidir. Sz konusu blgede, buz ve toprak altnda, yaklak olarak 5000 metre
ykseklikte milyarlarca Avro deerinde bakr, altn ve gm madenleri bulunmaktadr. Bu
kaynaklarn karlmasnn, blgenin alt ksmnda bulunan vadilerin su rezervleri zerinde son
derece nemli etkileri olacaktr. Kirletlmi ime suyu ve tarlalarn sulanamamas, Huascotal
vadisinde yaklak olarak 70.000 ifiyi yaam temelinden yoksun braklma tehdidiyle kar
5 Bilgi iin bkz. rnein Barajsz Patangonya kampanyasnn sayfas http://www.patagoniasinrepresas.cl/fnal/
karya getrmektedir
6
. Dnyann en byk altn karma irket olan Barrick Gold Company
irket, projeyi gerekletrmek istemektedir.
ili yasalarnn etkileri gz nnde bulundurulursa, 2009 ylnda stanbulda gerekleen
olan Dnya Su Forumu ncesinde 2007 ve 2008 yllarnda Trk basnnda, Trkiyenin,
akarsularn tamamen zelletrmeyi tasarlad haberi knca, dnyann birok yerinde
aktf olan gruplarda neden ikaz nn yand anlalr bir durumdur. Medya haberleri,
gllerin, nehirlerin, kaynaklarn ve yeralt sularnn kullanm haklarnn 49 yllna zel
sektre verileceini bildirmit. Frat ve Dicle nehirlerinin fyat bile biilmit ve 1,5 milyar
dolar karlnda satn alnabilirdi
7
. Sz konusu parayla ve zel sektrn baka yatrmlaryla,
tarmn ve byk kentlerin su gereksiniminin karlanmas iin BOT modeline gre byk
boyutlarda barajlar ve sulama tesisleri ina edilecekt. Bu planlar bir ikaz iaret gibi,
kulaa tehdit edici gelmekteydi. Ancak Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hilmi Glerin ne
srd bu zel sat kampanyas ortaya atld gibi gereklemedi. Hkmet birka ay
sonra sularn satlmayacan sylemeye balad. Bu sylem deiikliine yol aan ey,
AKP hkmetnin fkrini deitrmesi anlamna gelmiyordu. AKP hkmetne gre, byle bir
giriimin sembolik ierii fazla yklyd, nk AKP hkmetnin ulusal bamszl satmas
gibi sulamalar nceden hazrlanmt. Bunun yerine bakann deitrilmesine ve daha sonra
da konuya ilikin herhangi bir eyin sylenmemesine karar verilmitr. Fakat son yllarda
Trkiyenin birok blgesinde, zellikle de Karadeniz blgesinde, derelerin kullanm hakknn
49 yllna irketlere sat gerekletrilmeye balad.
Trkiyedeki Devlet Su leri (DS) raporuna bakldnda, hem su enerjisiyle salanan elektrik
retminde, tarmsal sulamalarda, hem de sanayi ve zel ev idaresi iin ime suyu elde
etme srecinde ya da atk suyu ileme srecinde, zel fnansrlerin ve iletmelerin youn
katlmnn ngrldn tespit edebilir (rnein BOT ya da PPP projelerinde)
8
. lgili bakan
Erolunun szleriyle: Bakanlmz kamu-zel ibirliklerini tm boyutlaryla destekliyor.
Merkezi hkmetn mali kaynaklaryla ksa srede hazr olan projeleri gerekletrmek
mmkn deildir. zel yatrmlar tevik etmeliyiz.
9

Yukarda da anld gibi, bir btn olarak sular satmak, kapitalist pragmatzmin su
kaynaklarn tketme konusundaki arldr ve elbete karsnda mcadele edilmesi
gereken bir durumdur. Ama bu tr bir sat olmasa da, tm insanlarn su kullanm gvence
altnda deildir.
6 http://www.noapascualama.org/pascualama.asp, http://protestbarrick.net/article.php?list=type&type=15, http://
www.lateinamerikanachrichten.de/?/artikel/686.html Die Gegendarstellung von Barrick Gold: http://www.barrick.
com/CorporateResponsibility/KeyTopics/PascuaLama/PascuaLamaQA/default.aspx
7 Krl.: Hrriyet 1.8.2007, http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=-611290 .
8 von Rauch: Kampf ums blaue Gold in der Trkei Wasserpolitik zwischen neoliberaler konomie und staatlichen
Machtinteressen (Trkiyede Mavi Altn iin mcadele. Neoliberal Ekonomi ve Devletin Erk karlar arasnda Su
Politikas), RLS Standpunkte 10/2009, sowie DSI Water Report 2009
9 Vgl.: Global Water Intelligence Vol. 9, Issue 3, Mrz 2008.
5. Su Altyap Projeleri
Su altyap projeleri arasnda barajlar en nemlileridir, nk barajlar; tm nehirlerin
yarsndan fazlasnda, ok sayda bulunmaktadr. Barajlar, birok doal blgeyi belirleyici
lde ekillendirmitr ve deiik sorunlarn zm iin temel bir ara olarak
kullanlmaktadr. Says azmsanmayacak durumlardaki barajlar gerekten de ekonomik
kalknmaya hissedilebilir katk salamtr, ama bu katknn bedeli on yllar boyunca denmek
zorunda olunan sosyal ve ekolojik bir tahribatr.
Gemi yllarda birok lkede, tarmn, kentlerin ve turizm blgelerin su talebini salamak
amacyla ok uzun mesafeler zerinden giderek artan sayda su hatlar araclyla su
tanmtr. Bu tr projeler, barajlar da olduu gibi, baz durumlarda suyun dalm ve
kullanm balamnda byk toplumsal tartmalara neden olmutur.
5.1. Barajlar
Barajlar, 1980li yllardan beri giderek daha tartmal altyap projeleri olarak alglanmakta ve
eletrilmektedir. Milyonlarca insan, kendi yaam temellerinin ve ekosistemlerinin yzlerce
ve binlerce baraj projesiyle tehdit edici ykmlara uratlmasna kar koymaktadr ve ok
sayda insan, zaten ina edilmi ve geni kapsaml zarara neden olan barajlardan dolay
tazminat alabilmek iin, kampanyalar srdrmektedirler. Tm bu insanlar uzun yllardr
yerleim yerleri ve doa iin mcadele etmektedirler ve ayn zamanda elektrik, sulama, su
tedariki ve selden koruma iin alternatfer sunmaktadrlar.
Son yirmi yl iinde baraj maduru hareketler olarak anlan rgtlenmeler, bir dizi barajn ina
edilmemesini, iletlen barajlarn bir ksmnn daha sonra daha yksek tazminatlar demesini
salamtr. Ama planlanan projelerin ou, insanlar, hayvanlar, bitkiler, kltr varlklar ve ak
ynnde bulunan blgeler iin dehet verici sonulara yaratarak gerekletrilmitr. eitli
tahminlerin sonucunda 90 milyon insan barajlardan dolay yerleim yerlerinden uzaklatrlp
baka yerlere yerletrilmitr ve bu insanlarn ou ya hi tazminat alamamtr ya da
ok az miktarda tazminat alabilmitr ve bylece dorudan yoksullua itlmitr. Dnyada
hemen hemen her iki nehirden birinin zerinde en az bir byk baraj kurulmutur.
10
. Bu
nedenle akar su ekosistemleri, ilevselliklerinin nemli bir blmn ve niteliini ve eitlilik
konusundaki zenginliini de kaybetmitr. Barajlar birok durumda ngrlen amacn yerine
getrememitr ve sadece nadiren ilgili blgenin sosyo-ekonomik geliimine katk salamtr.
Bu gereklik, barajlarn sorgulanmas gereken bir ara olarak deerlendirilmesi gerektini
gstermektedir [WCD 2000].
19. yzyln sonundan beri barajlar sanayi lkelerinde dzenli olarak ina edilmektedir;
nce kk barajlar ve orta boy barajlar, 1930lu yllardan itbaren de ok byk barajlar
ina edilmitr. 1950li yllardan itbaren yerkrenin ekonomik anlamda zayf blgelerinde
de barajlar, eitli amalar iin tercih edilen bir ara olarak ina edilmitr. zellikle 1980li
yllarn balangcna kadar ina edilen ve olduka pahal olan barajlarn says, dereler zerinde
10 Byk barajlarda, ya 15 metrelik bir ykseklii olan ya da en az 15 milyon metre kp muhafaza hacmi olan
durdurma yaplar sz konusudur.
kurulan kk eitleriyle (setler gibi) birlikte birka milyonu
11
bulmutur. Bunlarn iinde
byk baraj kriterlerine uyanlarn says yaklak 50.000 adetr. Milyarlarca Avroluk harcama
barajlarn elektrik retmi (su enerjisi gnmzde dnya apndaki elektrik retminin %
16sn oluturmaktadr) yerleim yerlerindeki konutlarn, sanayinin ve endstriyel tarmn
su ihtyacn karlama, yerleim yerlerini ve tarm arazilerini selden koruma, tamacl
salama ve baka amalar yerine getrmek iin yaplmtr. Bu amalarn yan sra genellikle
blgesel kalknmadan da sz edilmektedir. Bu amalar ilk bakta olumlu gibi grnse de
daha ayrntl bir incelemenin sonucunda, durumun btnyle farkl olduu anlalmaktadr.
Buradaki ama, barajlarn ilkesel olarak ret edilip edilmemesini tartmak deildir. Buradaki
ama daha ok, barajlarn hangi kriterlerle ina edilmesi gerekti konusunu ele almaktr.
Her ne kadar ok sayda baraj sosyal ve ekolojik zararlara neden olmu olsa da, dnyann
baz blgelerinde, nemli yararlar nedeniyle toplum tarafndan kabul edilen bir dizi baraj da
vardr. Bat sanayi lkelerinde barajlarn bir ksm, ilgili vatandalar tarafndan sklkla olumlu
bulunmaktadr. rnein Almanyada, barajlarn ime suyunun gvence altna alnmasna
nemli katk salad ve bu nedenle daha byk kentlerde bu durumdan yararlanan
insanlarn sz konusu baraj, su tedariki iin uygun bir ara olarak kabul eti, Thringen
gibi blgeler vardr. Bu noktada, Almanya gibi sanayi lkelerinde barajlarn neredeyse
sadece yksek ve orta ykseklikteki dalk blgelerde ina edildii, olduka az sayda insann
(genellikle en fazla iki ky) tanmak zorunda kald ve devasa alanlarn sel altnda kalmad
vurgulanmaldr. Bu lkelerde g etmek zorunda kalan insanlar 1950-1960l yllarda
uluslararas boyuta kyaslandnda daha iyi koullarda g etmitr ve hata ilgili kyler
ya da belediyeler uzun vadeli baraj gelirlerinden yararlandrlmtr. Ayrca hayvan ve bitki
trlerinin zarar grmesi de olduka snrl lde gereklemitr.
Dnyann daha az sanayilemi lkelerinde ina edilmi barajlar ise bu durumun kartn
oluturmaktadr. Hindistanda bulunan barajlar muhtemelen 33 milyondan daha fazla
sayda insann yaam alann istla etmitr [Roy 2002]. Bu insanlar, toprak sahibi olduklarn
belgeleyebildikleri srece kk bir tazminat almtr, ama sz konusu parayla yeni bir
yaam ortam oluturmalar genellikle olanakl olmamtr. Sz konusu insanlar, sefl bir
yaam srdrmek zorunda olduklar yoksul mahallelere tanmtr. Bu insanlarn nemli
bir blm, suya bal olarak nehirlerin etrafnda yaayan, buralarda besin maddeleri
reten, toprak sahibi olmadan yaayan Adivasiler gibi yerlilerdi. Bu yerli insanlar toprak
mlkiyet belgelerini gsteremedikleri iin, herhangi bir tazminat da alamamlardr. 1980li
yllarda Narmada nehir havzasnda barajlara kar byk bir direni hareket balamtr ve
sz konusu nehir bylece n kazanp ykc barajlara kartln bir e anlamls olarak kabul
edilmitr. On binlerce insan ok kez inaat alanlarn istla etmitr ve hkmet politkasna
kar yryler yapmtr; bunun sonucunda 1990l yllarda Dnya Bankas kredisini bile
geri ekmitr. Ama hkmet baskc olmaya devam edip baraj yapmn zor kullanarak
srdrmtr [Roy 2002]. Hindistandaki barajlar byk ehirler ve sanayiler iin elektrik
retmektedir; bunun iin milyonlarca insan krsal blgeleri terk edip byk ehirlere
tanmak zorunda kalmtr. Narmada gibi nehirlerin etrafnda bulunan byk verimli
topraklar sel altnda kalrken ok daha fazla ak aa ynde bulunan arazi alanlar barajda
biriktrilen suyla sulanmaktadr. Bylece Narmada nehrinin etrafndaki sosyal-ekonomi odakl
11 Akan sularda bulunan barajlarn miktarna ilikin gvenilir rakamlar mevcut deildir. Sadece ABDde hkmet
bilgilerine gre say iki milyon civarndadr.
bir kalknma yok edilip bunun sonucunda yine milyonlarca insann gelecei karartlmtr.
Hindistan ilk byk barajn inasna baladnda, o dnemin babakan Nehru sz konusu
baraj modern Hindistann tapna olarak adlandrmaktayd. Ama ayn babakan on yl
sonra, lkenin eitli blgelerine serpitrilmi olarak tasarlanan ok sayda kk sulama
projelerinin krsal kesimdeki insanlar iin ok daha yararl olacan itraf etmitr [Roy 2002].
Bu szleriyle Babakan Nehru olduka nemli bir noktaya deinmitr. Yerel topluluklarn ve
yerelde yaayan insanlarn kendileri tarafndan tasarlanan kk projelerle gerekletrilen
kalknma, byk irketlerin karlarna hizmet etmek yerine, mevcut gereksinimlere
daha iyi hitap edecektr. Bu tp kk projeler ancak kk apta olumsuz etkilere neden
olabilir ki bunlar da byk yararlarn yannda nem tamayacaktr. Bu balamda Dnya
Barajlar Komisyonu 2000 ylnda u kanya varmtr: Sulama amal byk barajlar fziksel
hedeferini ancak nadiren yerine getrmektedir, masrafarn karlamamaktadr ve ekonomik
anlamda beklenilenden daha az avantajl niteliktedir. [WCD 2002]. Nehru szlerinde ayrca,
ilgili kalknan ulusa bir ant dikmek amacyla, birok lkenin barajlar gibi prestjli projeleri
bilinli olarak destekledikleri noktasna da deinmitr. Bu tutum genellikle bir aalk
kompleksinin sonucunda ortaya kmaktadr.
Ancak 2007 ylnda tamamlanan inde bulunan Yangtze nehrindeki Boaz (Three
Georges) baraj, boyutu nedeniyle dnya apnda en ok tannan baraj ve HES projesidir.
1,3 milyon insan topraklarn terk etmek ve fazlasyla yetersiz tazminat miktarlaryla
yetnmek zorunda kalmtr. Bunun sonucunda sz konusu insanlar, byk ehirlerin yoksul
semtlerine gmek zorunda kalmtr [IRa 2009]. Bu projenin temel amac, saate 18.000
MW elektrik retmek (bu deer ile dnyann en byk HESidir), aa rmak blgelerinde
bulunan blgeleri selden korumak ve tamacl kolaylatrmaktr. Bu elektrik miktar, 2009
ylnn sonlarndan beri retlmektedir, ancak genellikle gelien ekonomi iin retlmektedir
ve ilgili yerel topluluklar bu retmden herhangi bir yarar grememektedir. ngrlen
olumsuz ekolojik sonularn kapsam henz tam olarak kestrilememektedir; ama 660
km uzunluktaki baraj glnn, ald atk sulardan dolay biolojik fonksiyonunu tamamen
yitrecei, bylece kalitenin dramatk bir biimde zayfayaca ve saysz hayvann ve
bitkinin yok olaca kesindir. Sz konusu projenin balangta maliyet 8,35 milyar $ olarak
belirlenmi olsa da, ine imdiye kadar 27.2 milyar ABD dolarna mal olmutur [IRa 2009].
Boaz baraj, barajlarn genellikle planlandndan ok daha pahalya mal olabileceinin
ak bir rneidir. 81 projenin incelendii en geni kapsaml bir aratrma, maliyetn ortalama
olarak beklenenden %56 orannda daha yksek olduunu belirlemitr [WCD 2000]. Buna,
gelir-gider kyaslamalarnda orta-uzun vadeli sosyal ve ekolojik giderlerin (baka deyile
kayplarn) ve baraj yapsnn yalanmasndan dolay ykselen bakm giderlerinin genellikle
hesaba katlmad gereklii de eklenmektedir. Barajlar bu nedenle ekonomik anlamda
kazan salayc nitelikteymi gibi sunulmaktayd ve halen sunulmaktadr. Bahsi geen bu
sosyal ve ekolojik kayplarn gideri de genellikle kamuya mal edilmektedir.
Baraj ve HES projelerinin en devasa olan Kongo Demokratk Cumhuriyet (DC) snrlar iinde
bulunan Kongo Nehri zerinde, Grand Inga Baraj ve HES Projesi kapsamnda tasarlanmaktadr.
Bu projenin dev kapasitesi 39.000 MW olarak planlanmaktadr. Projenin gideri 80 milyar $
olarak belirlenmitr ki, bu gne kadar bu tp projelere bu rakama yaklar miktarda paralar
bile harcanmamtr [IR 2005]. Bu rakam, Afrikadaki yoksullukla etkili bir biimde mcadele
etmek iin bile yeterlidir ve byle bir giriim, insanlara genel olarak daha byk katklar
salayabilir. Bununla birlikte ayrca, Afrikada bu kadar ok elektriin gerekli olup olmad
sorusu da ortaya kmaktadr. Ya da bu projeyle, talebi olmayan bir tketm mi tevik
edilmektedir? Bu projeyle, tahrip kanlmazdr ve Kongo DC sonsuza kadar borlanacaktr.
Bu proje kamuoyuna tantlrken, Kongo nehrinin etrafnda yaayan insanlardan ve esiz
benzersiz hayvan ve bitki dnyasndan sz edilmemektedir [Copeco 2008]. Kongo nehri,
tropik Afrika Yamur Ormanlarnn ortasnda yer almaktadr ve dnyann byk oksijen
cierinden bir tanesidir. Bu balamda tropik blgelerde ina edilen barajlarn ayrca sera
gaz retmini artrd da pek bilinmemektedir. Buna bir yandan yamur ormanlarnn tahrip
edilip fotosentezin snrlandrlmasyla neden olunmaktadr. Dier yandan bu baraj, byk
bir bioktlenin tap fermantasyonuna ve bunun sonucunda ok uzun sre yksek miktarda
CO2 gibi sera gaz salmna neden olacaktr. En son aratrmalar, tropik blgelerde bulunan
barajlardan atmosfere, var saylandan ok daha fazla sera gaz salndn gstermektedir.
eitli elektrik retme trleri birbiriyle kyasland zaman, tropik blgelerdeki barajlar ve
glleri, belli bir elektrik miktarnn retm iin iklime en byk zarar veren trler arasnda yer
almaktadr. Bu barajlar, kmr ve gaza dayanan termik santraller kadar sera gaz atmosfere
salmaktadr [Andersen et al. 2008]. zellikle Brezilya, Peru, Kongo DC, Endonezya gibi tropik
lkelerde su enerjisi hibir biimde yenilenebilir bir enerji kayna deildir.
Kyoto ve onu izleyen szlemelerde emisyon tcaretnin yan sra uygulamaya geirilen Clean
Development Mechanism (CDM) (Temiz Kalknma Mekanizmas) bu balamda ilgintr. CDM,
sanayi lkelerinden gelen yatrmclara, gelimekte olan lkelerde yaplacak iklim koruma
yatrmlar iin emisyon kredisi alma olanan yaratmaktadr. Sre aa yukar yle
ilemektedir: Bir sanayi lkesinde bulunan A frmas, gelimekte olan XY lkesinde, maliyetni
XY devletnin karlayamayaca yel deirmenleri ina etmektedir. Bunun karlnda A frmas
kendi lkesinde havaya daha fazla miktarda CO
2
salabilir. Bu tp CDM projeleri, A frmas iin,
sz konusu olan yel deirmenini, gelimekte olan XY lkesinde ina etmek, kendi lkesinde
CO
2
emisyonu tasarrufu yapmaktan daha ucuza mal olduunda gerekletrilmektedir
[RLS 2009]. te ad geen bu yel deirmeni bir hidroelektrik santral de olabilir, nk bu
tcarete HESler de dhildir. Bylece Gney yerkre blgelerindeki lkelerde barajlar ve
HESleri ina etmek ayrca CDM tarafndan da desteklenmektedir. klim koruma bakmndan
CDM en iyi koulda bir sfr oyunudur emisyon hakk Gneyden Kuzeye aktarlmaktadr.
nk CDM onay srecinde iklim koruma nlemi merkezi bir lt olduu halde, ayrntl bir
inceleme sonucunda onaylanm CDM projelerinin yaklak olarak %40 bu lt yerine
getrememektedir [Schneider 2007]. Bu yntemle rk sertfkalar sanayi lkelerine
ulamaktadr, orada ngrlenden fazla miktarda bir CO
2
emisyonu gereklemekte ve
bu emisyon CDM projesi araclyla uygun bir indirgeme sayesinde dengelenmemektedir.
Kresel anlamda bu sre, sera gazlarnn fazlasyla atmosfere braklmasn beraberinde
getrmektedir [RLS 2009].
Birok baraj ve HES projesinin, youn elektrik odakl sanayiler ve ham madde karma
projeleri iin gerekletrilmesi ngrlmektedir. Brezilyada, Bolivyaya yakn Madeira
nehrinde tasarlanan drt adet HESli baraj, olduka gncel bir projedir. Bu projede, 15
milyar ABD dolar deerindeki yatrmlar planlanmaktadr. Madeira, Amazonun en byk
yan nehridir ve retlmesi planlanan enerjiyle Amazon blgesinde alminyum gibi birok
yeni ham maddenin smrlmesini mmkn klacaktr. Bunun iin ok sayda sanayi tesisi
ve yollar gerekecektr. Toplam olarak bu, henz dokunulmam tropik Yamur Ormannn
byk blmnn bozulmasna ve yllardr amansz bir mcadele veren binlerce yoksul
insann yerinden edilmesine neden olacaktr [IRb 2009].
Barajlar, tropik blgelere ina edilmeyip greceli olarak az miktarda sera gaz emisyonuna
neden olsa (ki bu dnya apndaki barajlarn ou iin geerlidir) ya da CDM araclyla
ina edilse de, ou zaman ykm getren sosyal ve ekolojik etkileri nedeniyle yenilenebilir
enerji kayna olarak kabul edilemez. Bir baraj ne kadar yksekse ve baraj glnn hacmi ve
kaplad alan ne kadar bykse, etkileri de o kadar kapsaml ve karmaktr. Birok kk baraj
ve HES rneinde, getri ile kayplar arasndaki iliki olduka dengeliyken, byk projelerde,
g etmek zorunda kalan insanlara, oluan baraj glnn yakn evresinde yaayan insanlara
ve doaya verilen zarar arlktadr. Byk baraj projelerinin yarar genellikle uzak byk
ehirlere ve sanayilere dokunmaktadr.
naat ve su enerjisi lobisinden, hkmet temsilcilerinden, bilim insanlarndan ve baraj
kart eylemcilerden oluan yeleriyle, Dnya Baraj Komisyonu (WCD), dnya apnda
saysz ykc baraja kar gerekletrilen protestolara tepki olarak olumutur. WCD 2000
ylnn sonunda, gnmze kadar en kapsaml baraj analizini oluturan bir rapor karmtr.
Bu raporda WCD, Barajlar ve Kalknma: Uzla iin yeni bir ereve ile projelerin etkinliinin
yedi stratejik nceliin dikkate alnmas kouluyla denetlenmesini talep etmektedir: 1) Kamu
kabulnn kazanlmas, 2) alternatferin kapsaml olarak aratrlmas, 3) mevcut barajlarn
performansnn ykseltlmesi, 4) yaam temeli olarak nehirlerin ve su ekosistemlerinin
korunmas, 5) taleplerin tannmas ve yararn adil dalm, 6) stlenilen ykmllklerin
ve anlamalarn yerine getrilmesi, 7) nehirlerin, bar, gelime ve gvence yararna ortak
kullanm. Rapor her ne kadar etkilenen madur insanlarn baz taleplerini dhil etmese de,
sz konusu nceliklerin uygulamaya geirilmesi elbete sevindirici olacaktr. Bu erevede
asl nemli olan bu taleplerin yorumu ve uygulamasdr. Bu stratejik nclerin pratkte
uygulanmas kamuoyu takibi ile baraj maduru hareketlerin basksna baldr.
En bata baraj maduru hareketler ve STKlar olmak zere birok kesim bu raporu geni
kapsamda olumlu karlamtr; ama baraj ve HES lobi rgtlenmeleri mesafeli davranmlardr.
Gney Afrika gibi baz lkelerde ilgili rapor yeni bir politkann temelini oluturmutur. Ancak
on yl sonra bu olumlu hava ve heyecandan pek fazla bir ey kalmamtr. Gney Afrikay
ancak 10 lke izlemitr. in, Hindistan, Brezilya, ran ve Trkiye rneklerinde olduu gibi,
nde gelen baraj yapmcs devletler bir sre sonra WCD kavramn azlarna hi almamaya
balad ve birok devlet kendi politkasn neredeyse hi deitrmedi. Bunun yerine, 21.
yzyln ilk on ylnda daha devasa projeler iin planlamalar ve ilanlar aklanmaktadr. na
edilen barajlarn says azalmamtr.
Bilindii zere uygulamada ou projeler sanayi devletlerinin kredileriyle, Dnya Bankas
veya Asian Development Bank gibi blgesel kalknma bankalar tarafndan fnanse
edilmektedir. Projelerin konsorsiyumunda sanayi lkelerinin irketleri yer alyorsa (ki
bu byk projelerin ezici ounluu iin geerli), kredi garantsinin bu balamda, sanayi
lkelerindeki hkmetlere bal alan hra Kredisi Ajanslar (ECA) tarafndan stlenilmesi
de bu noktada ok nemlidir. hra kredisi teminatlarnn onaylanmasnda, zellikle
STKlarn ve ok saydaki baraj maduru hareketn devam eden kampanyalar nedeniyle,
gelitrilmi OECD ve Dnya Bankas ltleri yasal olarak temel alnm olsa bile, neredeyse
konsorsiyumlarn tm bavurular en fazla baz kk dzeltmelerle birlikte onaylanmtr.
Yani projelerin fnansndaki pratkte ciddi deiiklik olmamtr. nceden tasarlanm tm
barajlar, alternatf zmler tartlmadan ya da projelerin bir ksm iptal edilmeden adm
adm gerekletrilmektedir. Bunun nedeni, sanayi lkelerinin ve bunlarn frmalarnn
ekonomik karlarnn ve Gney lkelerinde o srada ynetmde yer alan kar evrelerinin
tamamen etkin olmasdr. Sanayi lkeleri, kendi irketlerinin bu projelerin mmkn
olduunca byk bir ksmna sahip olmasn ve bylece kendi ekonomilerini glendirmek
istemektedirler. Burada, uzun sredir kendi sanayi lkelerinde HES ve baraj inaatlarnn artk
neredeyse durma noktasna geldii ve yurtdnda srdrlen projelerin, ileri bakalarnn
srtndan canlandrd da belirtlmelidir. Gney lkelerinde altyap projelerini etkin bir
biimde desteklemeyi tevik eden bir baka etken de, bu lkelerde daha fazla siyasi g
kazanma amacdr.
Avrupa, Avustralya ve Kuzey Amerikann sanayi lkelerinde ve Japonyadaki hidro enerji
potansiyeli byk lde kullanlmtr ya da artk nemli derecede gelien bir ekolojik bilin
ve uzun vadeli planlama ve karar alma sreleri nedeniyle yeni baraj projeleri neredeyse
hibir biimde uygulanamaz durumdadr. Ama Afrika, Latn Amerika ve Asyada uluslararas
hidro enerji ve inaat lobileri asndan ina edilecek ve istsmar edilecek ok ey vardr.
Binlerce yeni projeyle devasa karlar umulmaktadr. Ekonomik kar peindeki evreler
asndan WCD raporu ile daha yksek sosyal ve evre ltleri bu balamda, almas
gereken engeller oluturmaktadr. Bu aba sistematk olarak yaplmaktadr ve buna kar
protesto olmad srece, neredeyse hi kimse bu sreler hakknda konumamaktadr.
Batl hidro enerji ve inaat irketleri 1990l yllardan beri ekonomik olarak hzla byyen
in ile rekabet halindedir. in ekonomisi bir yandan baraj inaat ve iletmesi alanlarnda
on yllardr deneyim kazanmaktadr (in, dnyann en ok barajna sahip lkesidir ), bir
yandan da in irketleri, yeni mali gc nedeniyle uluslararas pazarlara yatrm yapmaktadr.
Her ne kadar teknoloji ve kapasite bakmndan Batl iletmelerin dzeyinde olmasa da,
zellikle Afrikada olmak zere dnya apnda giderek artan sayda baraj ina etmektedirler.
Bu balamda, yirmi-otuz yl nce Batl irketlerin de yapt gibi, barajlar ina edilirken
sosyal ve ekolojik ltlerin neredeyse hibir biimde gz nnde bulundurulmamas
bir sorun oluturmaktadr. in hkmetni Batl hkmetler gibi bask altnda alma
olanaklar neredeyse hi yoktur. Bu noktada, bu bask olanann Batl hkmetlerde de
ok yksek olmad da belirtlmelidir. Ancak son 12 yldaki baz gelimeler gsteriyor ki;
hem uluslararas standartlar ve uluslararas fnans evresi hem de indeki byk ekolojik
sorunlar ve gelien baz protestolar, in hkmetnde de baz deiikliklerin olabileceini
gstermektedir. 2009 ylnn sonunda Trk hkmetnin abalarna ramen Ilsu projesinde
irketleriyle yer almamalarn bu anlamda deerlendirmek gerekir.
in kadar tam olmasa da, Brezilyadaki fnans ve irket potansiyeli de Brezilya ve Latn
Amerikadaki birok baraj projesinin Brezilyal irket ve bankalar tarafndan yapldn
gstermekte. Brezilyann durumuna Hindistan da eklenebilir. in, Brezilya ve Hindistan
gibi lkelerde artan bu potansiyel barajlarn yapmnda yepyeni ve riskli bir durum ortaya
karmaya balamtr. Buna kar baraj maduru hareketlerin mcadelesi zorlamakta ve
yeni ara ve stratejilerin gelitrilmesini zorunlu klmaktadr.
2007 ylnda hidro enerjisi lobisi, baraj ve HES projelerinin hayata geirilmesi balamnda
WCD ltlerine alternatf olacak yeni uluslararas sosyal ve ekolojik ltler gelitrme
srecine girdi. HSAF (Hydropower Sustainability Assessment Forum) sreci, Internatonal
Hydropower Associaton (IHA) tarafndan evre rgtleri olan WWF ve The Nature
Conservancy (TNC) ibirliiyle balatlmtr ve HSAFin, su enerjisinin sosyal, evre odakl
ve ekonomik kapasitesini deerlendirmesi ngrlmektedir [IHA 2009]. Edinilen bilgilere
gre toplum ve evre odakl ok sayda sivil toplum kuruluu bu srece dhil edilecektr,
ancak gerekler farkl bir boyutadr. Sre tepeden inme bir tutumla iletldii, davetyeler
geciktrildii, STKlar ve baraj kart hareketler kendi bteleriyle hareket etmek zorunda
olduu iin, tm baraj maduru hareketler bu sreten uzak durmulardr. Hidro enerjisi
tarafndan byk oranda fnanse edilen WWF gibi muhafazakar STKlarn ilevi kamuoyunu
yanltmaktr.
5.2 Suyun Ynnn Deitrilmesi
Bir akarsuyun bir su kanal ile ynnn deitrilme amac, hedef blgede tarmda sulama
suyu olarak ya da ime ve kullanm suyu olarak kullanlabilmesidir, bunun iin de genelde
bir su havzasndan baka bir su havzasna su aktarlmaktadr. Az sayda rnekte bu yntem,
elektrik retmi iin de uygulanmaktadr. Byle bir durumda suyu veren blgenin kendi
gereksinimini karlayacak yeterli miktarda suya sahip olduu ve suyu alan blgenin ayrca
tasarlanan bir kullanm iin yetersiz suya sahip olduu iddia edilebilir. Bu durum, bir devletn
bir blgesinde, dier bir blgeye gre daha fazla su kaynaklarnn bulunduu durumlarda sz
konusu olabilir. Su aktarmlar devletler arasnda da elbete olanakldr, ama imdiye kadar
pek uygulanmamtr. Byk barajlarda olduu gibi, suyun ynnn deitrilmesi projeleri,
zellikle de dnyann yar kurak lkelerinde, genelde son derece sorunlu uygulamalar olarak
ortaya kmaktadr. Bu tr projelerin, hem suyun verildii hem de suyun kanallarla alnd
blgelerdeki nfus ve ekoloji zerindeki etkileri byktr. Suyun bu ekilde aktarld
uygulamalar ayrca yerel su sorunlarna ve kendi geimini kendisinin salad ekonomilerin
yok edilmesine neden olmaktadr. Bunun dnda birok proje, suyun kullanm haklarn
deitrmektedir. Bu tr rneklerde yerel halk genellikle suyu artk kullanamamaktadr ya da
ancak daha yksek fyatlarla kullanabilmektedir.
Dnyada kk ve orta boylu olduka fazla sayda su aktarma projesi mevcutur. Kentlerin
ime suyu, su kaynaklar sayesinde mmkn olduunca yakn evreden salanmaktadr.
Yer st sularndan ya da yeralt sularndan su, genellikle olduka ksa mesafeler zerinden
kentlere tanmaktadr. Bu balamda tanan su genellikle ayn akarsu havzasnda
kalmaktadr. Bu gelime sanayi lkelerinde nfus saysnn ve yaam standardnn ayn
kalmas nedeniyle byk oranda sabit bir duruma ulamtr ve yeni zorluklar neredeyse hi
yaanmamaktadr. Bir kent ne kadar byrse o kadar ok miktarda su yutar ve tm olay daha
da sorunlu hale gelir. Metropol blgeleri giderek daha uzakta bulunan su kaynaklarn tehdit
altnda brakmaktadr. Gnmzde 20 milyonun stnde nfusu olan Meksika City olduka
iyi bir rnek tekil etmektedir. ki yldr, 150 km uzaklktaki bir su kaynandan bu byk
ehre su aktarlmaktadr
12
. Bu, sz konusu su kaynann etrafnda yaayan yoksul insanlarn
yaam temellerinin tehdit altnda olduu anlamna gelmektedir. Bu insanlar iin su, ayn
zamanda, giderek imknszlatrlan dini geleneklerinin ve trenlerinin bir kaynadr. 15
milyondan fazla nfusu ile stanbul kentne, bir kanal araclyla 150 km uzaklktaki Sakarya
12 Bkz. Mart 2009da stanbul Su Oturumu; http://www.boell-tr.org/web/101-417.html
ilinden su aktarlmaktadr. Bylece bu nehirde akn byk bir blm alnm olmaktadr
ve bu ekolojik ilevsellik ve akn etrafnda bulunan yerleimler zerinde sorunlu etkiler
brakmaktadr. Meksika City ve stanbul rneklerinde temel sorun, bir kentn bu kadar ok
nfusunun olmasnda yatmaktadr. Bu hatal sosyal-ekonomik gelimeye acilen kar koymak
gerekmektedir. Bu da sadece krsal blgelerin desteklenmesi yoluyla olanakldr, aksi takdirde
insanlar byk kentlere g etmeye devam edecekler ve daha fazla su kayna bu byyen
kentlere heba edilecektr.
me suyu tedariki iin suyun aktarlmasnn yan sra su giderek artan bir ekilde sulama
amac iin de uzun mesafeler zerinden aktarlmaktadr. Sulama amal su aktarma ilemleri
genellikle ime suyu iin aktarlan suya gre daha tartlr durumdadr. nk ime suyu
tedariki toplumda daha temel bir gereksinim olarak kabul edilmektedir ve bu nedenle acilen
zlmesi gereken bir durum olarak grlmektedir. Ama eer A blgesindeki nehirlerden ya
da gllerden byk miktarlarda suyun daha uzak bir B blgesine aktarlmas gerekmekteyse
ve A blgesindeki su kaynaklar halk ve onun siyasi temsilcileri ve dier rgtler tarafndan
tamamen kabul edilmemekteyse, bu bir atmaya neden olabilir ki byle bir durum
spanyada yllardr sz konusudur.
spanyann en byk nehri olan Ebro nehrindeki suyun, Gney spanyann on yllardr maruz
kald su yetersizliini sona erdirecei beklentsi birok kesimde vardr. Bu gerekeyle
hkmet, 2001 ylnda spanya Parlamentosu tarafndan onaylanan su plan (PHN) iin
reklm yapmaya balamtr. Sz konusu proje, 850 km uzunluundaki kanallarla, Gney
Akdeniz sahillerindeki Alicante, Murcia ve Almeria ehir geninin bulunduu blgeye Ebro
nehrinden her yl 1050 milyon metre kp suyu aktarmay ngrmektedir. Bu su plannda 889
tekil proje yer almaktadr: barajlar (en az 100 adet), kanallar ve boru hatlar. Aktarlacak olan
su, tarmsal sulama iin ve ime suyu olarak kullanlacaktr [CNT-IAA 2003]. Ama akarsuyun
ynnn deitrilmesi durumunda birok sorunun ortaya kmas nedeniyle, sz konusu su
planna kar, zellikle Ebro havzas blgesinde hemen protestolar gelimitr. Bu su planna
kar yaplan eletri, tarmn ve ok katmanl bir hayvan dnyasnn dengeli bir ekilde yan
yana yer ald ve binlerce insann yaad Ebro deltasnn bir aktarma durumunda kuruma
ihtmalidir. Tasarlanan barajlar, berya yarm adasnda bulunan 1200 barajn tamamnn
imdiye kadar neden olduu gibi, ekolojik anlamda deerli olan ok sayda blgeyi, sayca
azmsanmayacak boyutaki verimli tarm blgesini ve kltrel miras alanlarn su altnda
brakacak ve binlerce insan yaam alanlarndan uzaklatracaktr. Su hatlar ve kanallar
ayrca doada ekolojik anlamda sorun yaratacaktr ve uzunluu boyunca doay birbirinden
ayracaktr. Bu adaletsiz su plan, blgeler arasnda byk lde eitsizlie neden olacaktr. Bu
plan, zaten varlkl olan Akdeniz sahilini daha fazla gelitrmek iin, yoksullam ve borlanm
i blgelerin yaama temellerinin irrasyonel bir biimde smrlmesini iermektedir. Bu,
blgeler aras sosyal bir kavgaya neden olacaktr ve en ok gereksinim duyulan kaynaklarn,
suyun alnd tm blgelerde yetersizlemesine yol aacaktr [Ecologistas en Accion 2002].
Su plan PHNde, aktarlan suyun %44nn kentsel tketm iin tasarland ifade edilmektedir.
Bu su miktar, 1620 milyon nfuslu bir kente yaz dneminde su salamak iin yeterli bir
miktardr. Byle bir nfus ve yaam standard ykselii gereki olmad iin PHNnin asl
amac gizlenmektedir. PHN erevesinde ngrlen su, kitle turizmi iin tasarlanm parklar,
golf alanlar ve yaz tatli meknlar ve sulamay artrmay hedefeyen tarmsal alanlar
iin olduu aikrdr. Devletn birok istatstk verilerinde bile, izleyen on yllarda nfus
artnn PHNe gre daha dk olaca var saylmaktadr. Ayn zamanda birok bilimsel
aratrma, Ebro nehrinin yllk su miktar hakkndaki bilgileri, gerek d olduu gerekesiyle
reddetmitr. Sz konusu rakamlar, birok on yla ait verileri kapsamaktadr. Birok yldr
iklimsel deiiklik nedeniyle yalarn %8 orannda azald, bir gerektr. Ayrca ilgili planda,
su aktarm srasnda su kayb ihtmaline kar alnacak nlemlerden sz edilmemektedir.
%40 orannn stnde olan u anki su kaybn radikal olarak indirgemek iin kapsaml
telaf almalar yapmak, maddi anlamda ok daha uygun olurdu. Sz konusu su plannda
yeralt suyunun kullanmna ilikin bilgi verilmemektedir, sadece yer st suyuna ilikin bilgi
sunulmaktadr. Yeralt sular ar derecede kullanlmaktadr, nk onlarn byk bir oran
sulama iin alnmaktadr. Ayn zamanda kamu sularnn korunmas da planda yer almayan
bir baka noktadr. Sz konusu su plannda, su fyatlarnn yenilenmesi ngrlmektedir,
ancak bu neri spanya ifileri tarafndan reddedilmektedir. spanya, su fyatnn en dk
ve su fyatnn ykseltlmesine kar direncin en byk olduu Avrupa lkeleri arasnda yer
almaktadr. spanyann su politkas ve ulusal su plan hakknda zetle, su arzn srekli
olarak artrmak iin byk altyap inaatlarna odaklandn ve bunu yaparken talebin
denetlenip denetlenmediinin gz nnde bulundurulmadn sylemek mmkndr.
Bu mantkla oluan sosyal ve ekolojik zararlar dnlp gz nnde bulundurulmadan,
srekli olarak nehirlerin dzenlenmesi ve barajlar ile su aktarm projelerinin ina edilmesi
gerekletrilmektedir. Buna kar birlik olan ve mcadele eden insanlar ve bu konudan
etkilenen kiiler, tam da bu elikinin farkna varmlardr. Su plan toplumda o kadar geni
kapsaml tartma noktas olmutur ki, 2004 ylna kadar birok kez yz binlerce insan
sokaa kmtr. Sonunda bu giriimlerle 2004 ylnn nisan aynda baary elde etmilerdir.
Ebro nehrinden su alnmas ve bylece su plan PHNnin temel blmne dair projeler
durdurulmutur. Ama merkezi eyalet Guadalajaradan Atlantk okyanusuna akan Tajo
nehrinin ynnn deitrilmesi hala planlanmaktadr. Yerel halk son derece tepkili, nk
daha nceden kurulan baraj gllerinden kullanabilecekleri vaat edilen su halen kendilerine
verilmemektedir. Bunun yerine sz konusu su imdi Gneydeki Murcia blgesinde tarmsal
sulama ve geni golf sahalar iin kullanlmas planlanmaktadr. [Ecologistas en Accion 2002].
Hindistan, sel, kuraklk dnemleri, enerji ve su balantl sorunlar zebilmek iin birok
byk nehri birbiriyle balamaya alan lkeler arasnda yer almaktadr. Son yllarda
sk sk planlar gelitrilmi; ancak her defasnda bu planlarn uygulanabilir olmad
anlalmtr.2004 ylndan beri Hindistan, devasa River Linking-Plan tasarmndan belli tekil
projeler alp gerekletrmek istemektedir. Bu planla szde, zellikle Brahmaputra ve Ganges
nehirlerinin birok nehir kolu olmak zere, Dou nehirlerinden fazla olan suyun, Hindistann
Batsndaki ve Gneyindeki kurak blgelere aktarlmas dnlmektedir. Tm proje,
belirleyici ve hatal bir ekolojik varsaym zerine kurulmutur. Dz ovalar sel altnda brakan
ve denize akan nehirler kayp bir su deildir, aksine aknt yolunda nemli ekolojik ilevler
yerine getrmektedir. Ayrca ekolojik sorunlara nemli sosyal sorunlar da eklenmektedir ki
Hindistanda birok kii byk barajlarla zaten olumsuz deneyimler yaamtr. Ayrca River
Linking-Plan tasarm, ayn hata bulunan lkelerle grlmemitr ve byk bir olaslkla
ciddi tartmalara neden olacaktr.
ABDde, devasa su miktarlarnn ynnn deitrilmesi iin iki plan bulunmaktadr; bunlar,
toplam yzlerce milyar ADB dolar tutarnda olan GRAND (Grand Recycling and Northern
Development) Canal ve NAWAPA (North American Water and Power Alliance) kanallardr.
Bunlarn, ABDnin batsnda daha kurak olan blgelere su salamas ngrlmektedir. Ancak
ABD iin zellikle, tketlen suyun miktarn azaltma sorusu ortaya kmaktadr. Bir insann
gnde 575 litre su harcad gereklii gz nnde bulundurulduunda, burada, hzlca
gerekletrilecek olduka byk bir tasarruf potansiyeli bulunmaktadr. Her iki sz konusu
akl d plan iin denein bugne kadar bulunmamas, iyi haberdir. Ama bu durum, talebin
artmas durumunda deiebilir.
Dnyann en byk su aktarma projesi 2002 ylndan beri inde uygulanmaktadr. 60 milyar
Euro ile oluturulan 1200 km uzunluundaki Kuzey-Gney su aktarm, Gney in nehirleri
olan Yangtze ve Huaihe nehirlerinden Kuzey in nehirleri olan Sar Nehir ve Haihe nehrine
suyun aktarlmas tasarlanmaktadr. Bylece suyu bol olan Gney blgesinin, su yetersizlii
sorununu ama konusunda inin Kuzey blgesine destek salamas ngrlmektedir.
Borular, kanallar, nehirler, gller ve bir toplama havuzundan oluan karmak bir sistemin,
2050 ylndan itbaren her yl 44,8 milyar metre kp suyu aktarmas, hem de genellikle
yoku yukarya doru aktarmas ngrlmektedir. Sorumlularn ifadelerine gre, yaplan
olaanst masraf hakldr. Kurak Kuzey blgesinde, inin tarlalarnn te ikisini ileten,
ar sanayinin te ikisini yrten, ancak suyun sadece bete birine sahip olan insanlar
yaamaktadr [China Observer 2009].
Ancak bu projenin de byk sorunlar vardr: Be kent sel altnda kalacaktr, en az 320.000
insan g etmek zorunda kalacaktr. Zaten ilk 10.600 kii, 2009 ylnn yaz aylarnda baka
bir yere yerletrilmitr [China Observer 2009]. Yangtze nehrinden ok miktarda su alnmas
ngrlmektedir ki bu nehrin ekolojik dengesine byk zararlar verecektr. Bu uygulama,
deltaya tuzlu suyun girmesine neden olabilir. Ayrca daha az su ieren bir Yangtze nehrinin,
ak aa ksmnda yaayan insanlar zerindeki etkisi olumsuz olacaktr. Bunun yan sra,
aktarma kanalndaki su yolda yarya kadar kaybolabilir ya da aktan insanlar tarafndan
alnabilir. Aktarlacak olan suyun nitelii ve arndrlmas zaten kendi bana bir sorundur
ve bu sorunla sz konusu proje eninde sonunda kar karya kalacaktr. nk Yangtze
nehrinin suyu imdiden ktdr ve iilemez haldedir. Hzl ve kontrol edilemez sanayileme
nedeniyle, mevcut su kirletlmitr ve yamur da asitlidir. Daha ak sylemek gerekirse,
nehir suyunun %60 kirletlmitr. Gllerde de durum ok farkl deildir, ya kirletlmi ya da
kurumulardr. Yeralt su dzeyi alalmaktadr ve temiz suya ulaabilmek iin her defasnda
daha derine doru inilmek zorundadr. Ancak yeralt suyunun yarsndan fazlas kirletlmitr
[FAZ 2007]bunun anlam tartlrdr. Gneyden Kuzeye su aktarmak yerine, in hkmet
kirlenmeye bir zm bulmaldr, kullanm daha tasarrufu hale getrmelidir, szdran boru
hatlar nedeniyle meydana gelen su kayplarn snrlandrmaldr ve tm nehirlere barajlar
ina etmemelidir. Geri, evre koruma yasalar ve baz nlemler kararlatrlmtr, ama
duruma bakldnda bu, sadece devede kulaktr.
5.3 Su Hegemonyasna likin Dnceler
Su hegemonyasndan anlalan, belli bir su kaynan elinde bulunduran bir gcn (devlet,
blge/eyalet ynetmi, yerel ynetm, rgt, etnik ve dinsel gruplar gibi) ayn su kaynana
bal olan dier bir g zerinde kurduu siyasi, ekonomik ve kltrel etkidir. Eer bu iki
veya fazla g arasnda, su kaynana eriim konusunda uyum yoksa karlkl bir szleme ve
kabul gren paylama gidilmiyorsa su hegemonyasndan bahsedebiliriz.
Bir su kaynan paylaan glerin karlkl szlemeye gitmesi, suyun bu gler iin neminin
yan sra su ile dorudan alakal olmayan birok faktre baldr. Bunlara ilgili blgedeki genel
siyasi atmosfer ve iki g iindeki siyasi, sosyal ve ekonomik durum saylabilir.
Eer deiik nedenlerden dolay su kaynana ilikin bu gler szlemeye gidemiyorsa siyasi
ekime ortam doabilir. Tartmann merkezinde olan su kayna belirli g iin nemi
yksekse, kendi snrlar iinde suya talep gitke artyor ve su ynetmini yeni zorluklarla
kar karya getriyorsa, ekime zamanla ileri boyuta bir gerginlie de evirilebilir.
80l yllarn sonundan itbaren sudan kaynakl gerginlik ve atmalar hakknda analizler ve
yorumlar yaplmaya baland. lk yllardaki su zellikle de uluslararas zellii olan 261 nehir
incelemenin merkezinde - konusundaki yorum; suyun en nemli doal kaynak olduu, ilerde
petrolden daha kritk bir konumda olaca ve gelecekteki savalarn su zerinde yaplacan
iermekteydi. Buna gre, birok ant-demokratk devleten geen ve bu devletler iin hayat
nemde olan nehirler zerindeki basknn artn, bunun da gerginlii derinletrdii ve 21.
yzyldaki savalarn asl nedeninin su kaynaklar zerinde yaplaca ynndeydi.
Gerekten de son yllara baknca nehirlerin paylalamamas yznden savalara doru
gitimizi syleyebilir miyiz? Bu adan son yirmi yl inceleyince, devletler, blgeler ve
deiik gruplar aras birok yerde sudan kaynakl siyasi ekimelerin artn, ancak sadece
su iin devletler aras hibir savan olmad ve bu ynde bir durumun da somut olarak
grlmediidir. Su, tarih boyunca devletler aras yrtlen savalarda nemli bir rol
oynamasna, zaman zaman devletler arasnda nehirlerden dolay gerginlikler kmasna
ramen hibir zaman aktan sava tehdidi olmamtr. rnein Nil nehrini paylaan 10 devlet
arasnda siyasi bir gerginlik bulunmakta: Msr ve Sudann dnda ak yukar blgelerde
bulunan 8 devlet, geerli olan szlemenin deitrilmesini ve daha fazla su talep ediyorlar.
Mekong nehri de byk tartmalara neden oluyor: Vietnam, Laos ve Kamboya inin
nehrin zerinde byk barajlar kurmasn istemiyorlar. Bu rneklerden anlalaca gibi ant-
demokratk ve otoriter devletler arasnda sudan kaynakl ciddi gerginliklerin yaand, daha
demokratk olan Avrupa ve Kuzey Amerika devletleri arasnda ise uluslararas nehirlerden
dolay tarafarn bal bulunduklar szlemelerin olduudur. Nehirlerin kullanmndan dolay
bu devletler arasnda gerginliklerin olduunu asla gremeyiz. Bir tarafa mevcut durum
hakknda honutsuzluk olsa bile bu, grmelerle giderilmektedir.
Nil ve Mekong gibi uluslar aras nehirlerden dolay savalarn kmamas elbete olumludur,
bunun da her halkarda engellenmesi gerekir. 80l ve 90l yllarda su savalarndan ok
bahsedilmesinin bir boyutu analist ve siyasetiler iin konunun yeni ve kestrilmesinin zor
olmas, ayrca suyun dier doal kaynaklara gre farkl zellikler tamasdr. Suyun birinci
nemli zellii, yerine baka bir kaynak kullanlamamas, alternatfsiz olmas ve suyun
istenildii gibi oaltlamamasdr. kincisi ise suyun yaam iin birinci art olmas, retmin
her alannda kullanlmasdr. Petrol, gaz, altn gibi kaynaklardan daha yaamsal neme sahip
olmasndan dolay tablolara su savalarn izilmesi sz konusu idi.
Sudan kaynakl siyasi gerginliklerin olduu nehir havzalarndaki devletlerin ou (nehrin
ak yukar ksmnda olan devletler dhil) son yllarda zaman zaman bir araya gelip suyu
konumulardr. Bu grmelerden ok sonu kmam, yani ak aa devletler istedikleri
sonucu alamam olsalar bile, baz analistler son 5-10 ylda u yorumlar yaptlar: Sudan
kaynakl savalardan ziyade, ant-demokratk devletler arasnda bile sudan kaynakl ibirliine
doru gidiat var.
Bunun nedeninin fziki, biyolojik ve kimyasal zgnl olan suyun birletrici veya bir
araya getrme zelliinde arayabiliriz. Bundan dolay da son yllarda baz nehir havzalarnda
devletler aras ksmi yaknlamalar olmakta. Ancak bu noktada belirtmeliyiz ki devletler aras
nehir zerindeki anlamazlk ve gerginliklerin ok ileri boyuta olmaddr. Kesin yorumlarda
u aamada bulunmak iin henz erkendir. nmzdeki on yllarda baka ok hesaba
katmadmz siyasi faktrler herhangi olumlu bir ibirliinin nne geebilir. Gnmzde su,
uluslararas ilikilerde gitke daha fazla nem kazansa da tek bana gelimeleri belirleyecek
durumda deildir.
Uluslar aras gllere gz atarsak suyun birletrici zellii ok daha ar basmaktadr. Bunu
anlamak iin Dou Afrikadaki Victoria gl ve Bat Asyadaki Hazar gln ele alalm. Bu gller
etrafnda birok devlet yer almaktadr. Nfus art, endstri ve tarmn gelimesi ile yaam
standardnn artmas gllerin suyuna olan talebi de srekli artrmaktadr. Bahsetimiz
gllerin evresinde yer alan lkeler arasnda suyun nasl kullanlaca konusunda ya bir
anlama yok ya da birok devlet mevcut szlemeden fazla memnun deil. Yine de glleri
paylaan devletler, kendileri de ayn ekilde zarar grecekleri iin birbirlerine dman
olsalar bile dier lkeyi zarara uratmak iin gl bilinli bir ekilde zehirleyememekteler.
Bu derecede olmasa da kirlilik iin de ayn ekilde kullanm sz konusudur. Yine bir devlet,
kendisine ksa sreli yarar getrse de glden ar su ekme durumunda uzun vadede su
seviyesinin dmesinden dier devletler gibi etkilenecektr.
Devletler aras boyutan bir devlet iindeki blgelere baknca durumun ksmen benzer
zellikler tadn syleyebiliriz. Blgeler arasnda zaman zaman siyasal gerginliklerin olduu
gzlemlenebilinir. Ancak bu blgeler bir devlete ait olduundan dolay, su kaynaklar zerine
silahl bir atmann ortaya kmas pek olas deildir. Siyasi ereveden dolay blgeler aras
suya eriim ve suyun paylam konusunda szlemelerin olma ihtmali yksektr.
Blgeler aras ekimelerin nedeni blgelerin ynetmlerinden, ama bazen de merkezi
devleten kaynakl olabilir. Yukarda belirtlen spanya rnei bunu iyi aklar.
Su hegemonyasnn barajlarla ilikili baka bir boyutu kamuoyunda pek tartlmamaktadr.
O da barajlarn topluluklar zerinde devlet tarafndan egemenlik kurma arac olarak
kullanlmasdr. Barajlar birok ekonomik, sosyal ve siyasi amalar iin kurulsa da dikkate
alnmayan egemenlik kurma boyutunu yle aklayabiliriz:
Devlet, egemenliini devam etrmek ve toplumda etkin olan kesimlerin konumunu
salamlatrmak dorultusunda doal kaynaklarn smrlmesine gz yumar ve smry
kalclatracak politkalar hayata geirir. Bu kontrol ve smr sisteminde yerel zellikler ve
zgnlkler istemez. Gelitrilen egemen kltrn btn toplum tarafndan benimsenmesini
ister. stsnasz btn devletler gelien teknik-bilimsel imknlar araclyla yerel kltrlerin tek
tpletrilmesini artrmaya alr...
Bu yaklam erevesinde barajlar ve suyu yerinden alp baka blgelere tamay da ele
almalyz. Barajlarla ilk etapta akarsuyun ak kontrol altna alnyor ve ondan ekonomik
faydalanma ok daha st seviyeye karlyor. Baraj gl akan su miktarna gre ne kadar
bykse akarsu zerinde kontrol de o derece artyor. Enerji retmi ve sulu tarmn dnda
suyun baka blgelere aktarlmas da rahata sz konusu olabiliyor. Barajlarn son 5 ylda
yeniden bu kadar youn bir ekilde dnyann birok lkesinde kurulmasnn bir nedeni hzla
artan kapitalin yatrm alanlar aramasdr. Brezilyada 1000 ve Trkiyede 2000 kadar baraj/
HES kurulmak istenmesi bundan da kaynaklanmaktadr. Sermaye asndan barajlar iyi bir
yatrm kaynadr nk zellikle kk barajlar ve HESler kendisini ksa srede amort
ediyor ve byk kr getriyor.
Baraj gl ile o blgede yaayan insanlar baka yerlere srlyorlar. G edenler arlkl
olarak kentlerde, retmden kopuk ve genelde daha yoksul bir yaam sryorlar. Bu retmden
kopu egemen glerin iine yaryor nk bu insanlar kendilerini geindiren bir ekonomiden
tketme dayal bir yaam srmeye balyorlar. Bu insanlar daha nce ihtyalarnn ounu
kendileri retrken imdi her eyi satn almak zorunda kalyorlar. Bu kesimlerin ilk etaptaki
alm gc yksek olmasa da (bu bir iki kuak sonra ykselebilir), irketler rnlerini bu
insanlara satarak faydalanyor. Bylece kapitalist smr mekanizmasna toplumun daha
geni kesimleri dhil edilmi oluyor. Yine bu g etrilen insanlar isiz olduklar iin zaten
yetersiz olan isthdam alan zerinde bask oluturarak emein deerinin daha da dmesine
yol ayor.
Bu smrnn yan sra bu insanlar zerindeki devlet kontrol de artyor. Daha nce
merkezlerden uzak krsal alanda kendi yaamlarn dzenlerken, imdi devlet ve onun
kurulular insanlar daha iyi kontrol edebiliyor. Bu gle alakal baka bir boyut, g
edenlerin egemen kltr iinde eriyip gitmesidir. Egemen kltr kabul eden insan sistem
tarafndan verilen her eyi kabul eder ve fazla sorgulamaz. Bylece smr ve kontrol daha
kolay gerekleir. Halbuki yerelde akarsu yatak ve vadilerinde insanlar doa ile dorudan
iliki iinde zengin ve zgn kltr gelitrmilerdir. Bu zgn kltr, yzyllara dayal derin
bir tecrbeyi ifade eden nemli bir kltrel mirasmzdr. Bir akarsu ile yakn temastaki
blgelerde yerel kltr dier blgelere gre daha da zgndr. Akarsulara dayanan retm
biimleri daha ileri boyutadr ve su edebiyat iin ok zengin ilham kaynadr. Yerelde
yaayan kltrler deiik halk (etnisite) ve inanlarn izlerini tar ve ulus devlete savunulan
tek tp kltrden farkldr. Ulus yaratmaya alan devlet kat ve otoriterdir, yerel kltrlerde
ise dayanma ve hogr yaygndr. Bu Anadolu ve Mezopotamya iin de geerlidir. Trkiye
Cumhuriyet devletnin gelitrmek istedii tek tp kltr, yerel kltrn ve bununla toplumun
gemiinin de reddedilmesi anlamna gelmektedir.
Yine barajlarla kurulan HESler sayesinde belli dalk blgelerde madenlerin smrlmesi
daha kolay hale geliyor. Elektrik enerjisine madencilikte ok ihtya olduunu dikkate alrsak
HESlerin rol madencilikte bir temel art gibi ele almak lazm.
Bu blm toparlarsak:
Suyun birletrici zelliinden ve kltrmzdeki rolnden dolay, suyu yaam hakk olarak
kabul etimizi de dikkate alrsak ve demokratk-ekolojik bir su ynetmini amalyorsak tm
talep ve yaklammz u kelimeyle ifade etmek en dorusu olduunu dnyoruz: SU,
KLTR ve BARI!
5.4 Frat ve Dicle rnei ve GAP
Trkiye Cumhuriyetnde Dicle nehri zerinde ina edilmesi planlanan byk Ilsu barajyla,
drt-be yldr, su kaynaklarn ynetlmesi ve Ortadouda su kaynann stratejik nemine
ilikin tartma yine canlanmtr. Suriye ve Irak zerinde oluturaca olumsuz etkiler -
hem bir silah olarak suyun kullanlmas hem de su bakmndan yoksul olan lkelere suyun
satlmas ihtmali
13
- nedeniyle, su ynetmi bu yar kurak blgede son derece kritk bir rol
oynamaktadr. Ortadouda zellikle Frat, Dicle, eria, Nil gibi nemli nehirlerin ounun
birden fazla devleten gemesi, bu giriim talebini zorlatrmaktadr.
Ilsu baraj, Gneydou Anadolu Projesinin bir parasdr ve Frat ile Dicle nehirlerin zerine
22 baraj kurma, ylda 27300 GWh elektrik retme ve 1,82 milyon hektar topra sulama
amacn tamaktadr. %60 orannda tamamlanm olan GAP zellikle uluslararas etkileri
nedeniyle eletriye maruz kalmaktadr ve bu nedenle Dnya Bankas bile 1984 ylnda
GAPn fnansmanna katlmayacan belirtmitr. Trkiye bu iki nehri kendi zenginlii olarak
grmektedir ve bylece in ve Burundinin yan sra uluslararas dzlemde geni apta
kabul edilen 1997 ylna ait snr aan tamacla uygun olmayan suyollar hakkndaki
BM konvansiyonu onaylamayan tek lke olmutur. Bu konvansiyon, snr tesi suyollarnn
devletleraras adil ve ll kullanmn ve paylamn ngrmektedir.
Ortadouda Trkiye Cumhuriyet dier lkelerin ouna gre daha fazla su kaynaklarna
sahiptr. Bu zellikle Frat ve Dicle nehirlerinin varlna baldr. Bu iki nehir, arlkl olarak
Krtlerin yaad ve yksek miktarda ya alan Dou Toros dalar zerinden Suriye ve Irak
snrlarn geerek Gney-Gneydou ynnde Basra krfezine akmaktadr. rann Zagros
Dalarndan Bat ynnde de Iraka baz byk nehirler akmaktadr. Ya az olan ve Suriye
ile Irak corafyasnn ounu oluturan Orta ve Gney Mezopotamya blgesinde sadece bu
iki nehrin suyu kullanlabilir durumdadr. Bu nehirlerin temelinde bin yllar boyunca, tarmsal-
ekonomik anlamda getrisi olan geni kapsaml ve youn bir sulama kltr olumutur. Ayn
anlamda Gney Irakn sulak blgeleri de belirleyici bir biimde bu iki byk nehre bamldr.
Burada, Irak gdasnn %40n reten 45 milyon insan yaamaktadr. Irakn neredeyse
tm ime suyu ve Suriyenin ime suyunun ou bu iki nehirden alnmaktadr. Yeterli ya
nedeniyle youn bir sulama kltrnn gelimedii Kuzey ya da yukar Mezopotamya, yani
bugn Krtlerin youn yaad Trkiyenin gneydou blgesi bunun tersi bir rnek tekil
etmektedir. Trkiyenin Suriye ve Irak ile olan snr ayn zamanda yamur ve sulama tarm
arasndaki snr doal olarak oluturmaktadr. Bu nedenlerle Irak ve Suriye bu su zerinde
doal bir hak iddia etmektedir ki bu uluslar aras szlemelerde kabul grmektedir.
Frat nehrinde kurulmu barajlarn hacmi, Frat nehrinin yllk aknn kat hacmine
sahiptr. Dicle havzasnda planlanan barajlar ise yllk akn biraz stnde bir hacme sahiptr.
Trkiye tarafndaki tm sulama projelerinin tamamen gerekletrilmesi durumunda,
eitli tahminlere gre yllk ak miktarnn %30- %50si, nehirler snr amadan alnacaktr.
Bu, Suriye ve Irak zerinde bir felaket etkisi yaratabilir. Beklenebilecek su kalitesi d
nedeniyle, suyun sadece miktar deil, nitelii de zarar grecektr. Tm bu sorunlara, hem
Suriyede hem de Irakta nfusun ve yaam standardnn artmas gereklii ve bu lkelerin
ekonomik geliimlerini tehdit altnda olarak alglamas da eklenmektedir.
Byk barajlarn ina edilmesinin nasl siyasi bir sorun olabilecei, Gney Irak ve Frat
13 Bu tartmaya uzun bir sre, Alman, Avusturya ve svire hkmeti de dhil olmutu, nk Ilsu projesini bir
kredi teminatyla gvence altna almaya almlardr, bu nedenle de bir apraz ate niteliinde youn bir eletiriye
maruz kalmlardr ve bunun ardndan 2009 ylnn Temmuz aynda kredi teminatlarn geri ekmilerdir.
bitiinde konumlanan Najaf kentnde 2009 ylnda on binlerce insann, iki yldr devam
eden su ktlna kar protestolarnda grlmtr. Frat nehri, iki yl ncesine kadarki
dnemle kyasla ok daha az su salamtr ve etkilenen Irak halk bu durumu Trk barajlarna
balamtr. Gerekten de Frat havzas blgesinde 2008 ylndan beri hissedilir lde daha
az ya gereklemitr (10 yldr daha nceki dnemlerden daha az ya gereklemektedir)
ve Trkiye buna ramen 2009 ylnda barajlarda her zaman bulundurduu kadar su
bulundurmutur
14
. Miktarlara yakndan bakarsak: Daha nce ortalama olarak saniyede 600
700 civarnda metrekp suyu Suriyeye brakrken Trk hkmet bu kuraklk dneminde bu
miktar 500e doru indirmitr. Saniyede 500 metrekp de Trkiyenin Suriyeye tek taraf
sz verdii miktardr. Bu gelimenin sonucunda Irak Trkiyeden birok kez talepte bulunmu
ama bu talepler genelde olduu gibi pek karlanmamtr.
Trkiye, barajlar Suriye ve Irak devletlerine kar siyasi bask arac olarak kullanmak istemese
bile, GAPn tam uygulanmasnn bu iki lkenin tarm ve ime suyu tedariki asndan ciddi
bir tehdit oluturduu grnmektedir. Byle bir durumda Trkiyenin herhangi bir ekilde
tehdit etmesine gerek yoktur. Byk barajlar yznden su niteliinin deimesi ve Suriye ve
Irak devletlerindeki insanlarn suyunun %3050 orannda azalmas durumu, yeterli miktarda
atma malzemesi oluturmaktadr. Irak ve Suriyede nfusun ve kii bana su talebinin
artn ve yine iklim deiiklii sonucu bu blgede uzun vadeli yan en az %10 (baz
istatstklerde %25e kadar kmaktadr) azalacan dikkate alrsak sorunun bykln
daha iyi anlarz. Henz zlemeyen Krt sorunu gibi mevcut sorunlar da gz nnde
bulundurulduunda, durum daha da karmaklamaktadr. devlet arasnda bir szleme
yaplmadan, Trkiyenin suyu Gneydeki komularna kar bir silah olarak kullanmayaca
konusunda kim gvence verebilir? Bu devlet birbirine dman olmasa da 10 veya 20 yl
sonra siyasi durumun ne olaca belli deildir. Trkiye, herhangi bir szlemeye gre, yasal
olarak belirli bir miktarda su verme ykmlln tamamaktadr. Ayrca byle bir konuda
yaptrm uygulayacak siyaset mekanizmalar da mevcut deildir
15
.
kinci byk tartma, Trkiyenin yakn gelecekte Suudi Arabistan, rdn ve srail gibi
devletlere su satmas ihtmalidir. Bylece Trkiye, Ortadouda etkili bir konuma sahip
olabilir
16
. Suyun satlmasyla ilgili bu boyut gnmzde henz o kadar da nemli bir konu
14 Bkz. 16.06.2009 tarihli Media Line dergisinde Iraqi Minister Blames Turkey for Drought balkl yaz.
15 Atatrk barajnn havuzu 1992 ylnda doldurulduunda, Suriye ve Irak iki yl boyunca hissedilebilir derecede
daha az su kullanabildi. Bunun dnda Trkiye komularna kar suyu iki kez bir silah olarak kullanmtr. Bunu ilk
olarak 1991 ylnda, mtefklerin, Kuveyti igal eden Iraka kar at krfez savann balangcnda yapmtr. Irak
Frat zerinden belirgin bir biimde daha az su alabilmitir. Bu uygulamann savan gidiatn ve politik sreci hangi
lde etkiledii tartlabilir. Su, Trkiye 1998 ylnn sonbaharnda Suriyeyi, Krt hareketi PKK ve onun liderini
kendi lkesinde ho grmesi nedeniyle sava amakla tehdit ettii dnemde ikinci kez bir silaha dntrlmtr.
Askeri saldrlarn yan sra Frat nehrinin suyunun kesilmesiyle tehdit ediliyordu. Birka hafta sonra Suriye boyun edi
ve PKK Lideri calan Suriyeyi terk etmek zorunda kald. ki lke arasndaki ilikiler hzlca dzeldi ve bu tarihten beri
iki lke arasndaki siyasi ilikiler giderek dzelmektedir.
16 Eski Trkiye Cumhurbakan zaln, binlerce kilometre uzunluundaki boru hatlar ina etme ynnde nerileri
vard, ancak bu proje giriimi, Suriyenin politik salamlnn zayf olmas ve reddi (srail asndan) sonucunda
gerekletirilememitir. Dnem dnem Trkiye sraile, Manavgat nehrinin (Antalya blgesi) byk tanklar araclyla
aktarlan suyunu satmtr. Bu uygulama ise, yksek sat fyat ve depolama sorunlar nedeniyle durdurulmutur.

deildir, ama srekli artan nfusla, su kaynaklarnn kirletlmesiyle ve iklim deiikliinin
yarataca scaklk artyla birlikte durum birka yl sonra deiebilir.
ki nehrin su kayna miktar bilinmektedir ve iklim deiiklii nedeniyle %2025 oranna
kadar su azalabilir. Bu nedenle su kullanmnn her lke iin ngrlen tm amalarnn
gerekletrilmesi olanakl olmayacaktr. zellikle sulamann ve su enerjisinin daha fazla
bytlmemesi gerekti kabul edilmelidir. me suyu tedariki ncelikli bir ama olmaldr.
Ayn zamanda her iki nehrin ekolojik ilevsellii en azami dzeyde korunmaldr, nk her iki
nehir de Ortadouda eit bakmndan en zengin blgeleri oluturmaktadr. Trkiye, Irak ve
Suriye arasnda gerekletrilecek karlkl bir anlama, bu noktalar iermelidir.
Trkiye, Irak ve Suriye arasnda son yllarda Ilsu projesi ve GAP hakknda baz grmeler
gereklet. Fakat bu grmelerden herhangi bir karlkl szlemenin ilk admlar bile
ortaya kmad. 2007 ylnda, Ilsu projesi iin Trkiyenin Ilsu konsorsiyumu ile Avrupal
hkmete bavurduu kredi teminatndan dolay lke aras alt aylk sreyle grmeler
yapld. Almanya, Avusturya ve svire hkmet tarafndan kredi teminat iin art koulduu
iin Trk hkmet byle bir adm kabul et. Yoksa kendiliinden veya Irak ile Suriyenin
talebinden dolay deil. Bu grmelerde de Trk taraf hibir zaman ok somut olmad, ED
raporun dnda pek bilgi vermedi ve Dicle ve Frat nehrini ilgilendiren uzun vadeli planlardan
bahsetmedi. nemli somut noktalardan biri Trkiyenin Iraka Dicleden uzun vadeli ne su
verecei konusunda kesin bir rakam vermesiydi, ancak bu da olmad. 2009 ylnn Temmuz
aynda bu Avrupal hkmet kredi teminatn geri ektkten sonra Trkiye, Irak ve Suriyenin
bir araya geldii grmeler sonu alc olmad. Bu da Trkiyenin asl niyetni ortaya koydu.
Trkiyenin bu grmeleri yapmasnn nedeni; Avrupadan kredi teminatn almak ve iki ak
aa lkeyi rahatlatmakt. Bugn Trkiye su ile ilgili zaman zaman Irak ve Suriye ile grse
de bu teknik dzeyde olmakta veya resmi erevesi bulunmamakta.
Uluslararas etkilerin dnda GAP projesinin, ilgili lkeler iin kalc ekolojik, sosyal ve
kltrel sonular vardr. Frat nehrinde ina edilmi be adet byk baraj (bunlarn arasnda,
dnyadaki en byk barajlar arasnda yer alan Atatrk Baraj da bulunmaktadr), blgedeki
doann belirleyici bir biimde deimesine neden olmutur. 150.000den fazla insann
kendi topraklarndan zorla srlmesinin ve byk ehirlerde yoksullamasnn yan sra,
devasa barajlar yznden, stma ve tfo gibi artk yok olduu dnlen hastalklar yeniden
ortaya kmtr. Binlerce kii bu nedenle hastala kaplmtr. nsanlarn %95inde stma
ve tfo gzlemlenmitr ve bu blgede ocuk lm oran, tm lkedeki en yksek orandr.
Barajlardan dolay yerel iklim deimitr. klim daha nemli olmutur ve kar yalar olduka
nadirlemitr. Bu suyun dalarda depolanma zelliini drmektedir. Yine daha yumuak
iklim, Antep fst, incir ve zm retminin, 100 kmlik mesafeye kadar belirgin bir biimde
azalmasna neden olmutur. Bu blge (verimli yarm ay olarak da bilinmektedir), dnyann
en nemli Antep fst retm blgeleri arasnda yer almaktadr. Nehir kenarnda bulunan
ve sel altnda kalan son derece verimli topraklar da ayr bir konudur. Sulama sayesinde
mevcut byk toprak mlkiyet yaplar daha da geniletlip ve sulanan birok alan, nehir
sulamas, yetersiz eitm, rvetilik ve zellikle de geniletlen tek kltrllk nedeniyle
bozulmaktadr. Ayrca; barajlar, 12.000 yl ncesine kadar uzanan en eski kltrel miras
yerlerini, henz salkl kaz almalar yaplmadan sel altnda brakmtr. Hlbuki yerel
halkn sk sk belirti gibi, bu kltrel mirasn korunmas ekonomik kalknma iin nemli
imknlardan biridir. 25 yldr GAP uygulamalar ilgili blgeyi sosyo-ekonomik adan hi
kalkndramad halde, Trkiye Cumhuriyet hkmet yanlgl bir biimde, 3,8 milyon kiiye
isthdam yaratma amacna ulalacan iddia etmektedir. GAP, Bat Trkiyedeki byk kent
ve sanayi ile yereldeki byk toprak sahipleri ve ziraat sanayisine yaramaktadr. Toplumun
ezici ounluu ise sosyal, kltrel ve ekolojik zararlar stlenmek zorunda braklmaktadr.
6. Su ve Tarm
Annelies Broekman, XNCA Katalonyada Yeni Su Kltr iin rgtlenme
Su kaynaklarna btnsel bir bakta tarmn zel konumu vardr, nk suyun en nemli
blm bu sektrde tketlmektedir ve bu sektr suyun kirletlmesinden byk lde
sorumludur. Bu nedenle izleyen blmde, Avrupa rneine arlk verilerek, tarm ve bu
sektrdeki su kullanm ele alnacaktr.
Avrupa tarm sektr, Ortak Tarm Politkas (ngilizce: CAP = Common Agricultural Policies)
tarafndan belirlenen ereveyle ekillenmektedir. CAP, Avrupa Birliinin bir siyaset
alandr ve 60l yllarn balarnda, zellikle tarm verimliliini artrmak ve tarmla uraan
vatandalarn gelirlerini koruma altna almak amacyla hayata geirilmitr. Son yllarda,
hayata geirilen reformlarn birou sayesinde CAP n arlk durumu adm adm nicelikten
nitelie doru ve retm desteinden retci desteine doru kaydrlmtr.
En yeni reform, 2008 ylnn aralk aynda devreye geirilen salk kontrol uygulamasyd.
Bu eitli reform paketleri, maddi ve tcari odakl sebeplerle ortaya kmtr. Ayrca
younlatrlm tarm nedeniyle evre zerinde yaratlan etki hakkndaki bilincin ykselmesi
ve buradan ortaya kan, ekolojiyi gvence altna alan tarm yntemleri destekleme ve
koruma talebi de bu paketlerin ortaya kmasna neden olmutur.
Avrupada tarmn belirleyici rolnden yola klrsa, CAP nin bugn AB evre politkasn
ilgilendiren birok giriimin desteklenmesinde barol oynamas artc deildir. CAP nin
salk kontrol uygulamas, su kaynaklarndaki biyolojik eitlilii korumann nemini ve
ayrca iklimin deimesine kar mcadelenin desteklenmesinin merkezi roln kabul
etmektedir.
Analizin arl su tketmine evrildii zaman, Ortak Tarm Politkas ve Avrupa Su Ynetmi
ereve Direktf gibi ynetmeliklerle koordine edilmesinin byk ve zorlu bir grev olduu
aktr. ABye ye lkelerde ayrca i elikiler bunu gletrmektedir. Bir yandan toprak
kullanmnn yerel durumu, gda retminin dzeyi, ifilerin yaam standard ve krsal
kesimdeki vatandalarn refah durumu, dier yandan da, tm yaamn ve tm etkinliklerin
bal olduu sularn ekolojik durumu zerindeki bask vardr.
Ancak yasal ereve ve irade henz, zorluklara kar kabilecek lde gl deildir. Tm
Avrupada topran ve suyun srdrlebilir kullanm ynndeki tanmlanm amaca,
retmdeki gl karlar ile yksek evre kalitesinin gerektrdikleri arasndaki kartlktan
dolay kukuyla baklmaktadr.. Bu durum OTPde de hissedilebilir lde gzlemlenmitr.
Avrupa Su ereve Direktfne kyasla OTP daha fazla tarmsal karlarn hkimiyet altna
girmitr.
6.1 Sorunlar ve Zorluklar
Dier tm sektrlerde de geerli olduu gibi AB Su ereve Direktfnin tarmsal su kullanclar
iin uygulamaya konmas, nehirlerin, gllerin, yeralt sularnn ve sulak blgelerin niteliksel
ve niceliksel adan ktlemesine kar sorumluluu stlenmesi anlamna gelmektedir.
Avrupadaki yeralt sularnn %40 endstriyel tarm nedeniyle youn biimde kirlenmi
durumdadr. rnein Almanyann baz blgelerinde yeralt sularndaki nitrat miktar,
zellikle de byk apl hayvancln daha youn yapld blgelerde, yasalarn izin verdii
ortalama deerlerden 7 kat fazladr.
Hidrolojik blgelerin kendini temizleme gc snrldr ve tarmsal gda retminde kullanlan
gbreler, zirai ilalar ve dier kimyasallar kalc zararlar vermektedir. Zararl maddeler su
dngsnde olduka uzun sre kalr ve tm sulara yaylr, hata suyun kayda alnd yere ok
uzak blgelere dahi yaylr.
Bunun tesinde mevcut iklimsel koullar altnda yetmeyecek rnlerinin yettrilmesi iin
byk miktarda suyun su dngsnden alnmas, yeralt su seviyesinin dmesine ve kuruyan
nehirlere yol amaktadr. Genellikle barajlar ve kanallar gibi byk alt yap projelerinin
inas yoluyla gerekleen su karma faaliyetleri, yerel su dngsnn doal ilevselliini
deitrmekte ve etkisini buna bal eko sistemler zerinde gstermektedir.
Dnya apnda insan kullanmna hazr hale getrilen tatl su kaynaklarnn %70i tarmsal
sulamaya sevk edilmekte ve baka kullanm alanlar ile rekabet dourmakta. Bugn
dnyada yiyecek iecek maddelerinin %40ndan fazlas, sulama yoluyla retlmekte ve bu
oran gn getke artmaktadr. Kuzey kre lkelerinde, yani iklim asndan lman lkelerde
bu oran %30 civarndadr. Gney Avrupa lkeleri dhil deildir. Zira bu lkelerde su, ok
yksek oranlarda sulama iin kullanlmakta, bu yzden de suyu kullanan eitli sektrler
arasnda atmalar ortaya kmaktadr. nk sz konusu lkelerde artan su talepleri olan
ve byyen kentler vardr. rnein Barcelonametropolnn su gereksinimi o kadar fazladr
ki, Katalan yerel ynetmi Barcelonann su teminini garant altna almak iin su haklarn,
sulamann ok yapld blgelerden satn almak istemektedir. Ancak Katalan hkmet,
ayn zamanda, ulusal gda maddelerini garant altna almak iin tarmsal sulamay datan
byk kanallarn inasn desteklemektedir. Bu balamda yle bir durum ortaya kmaktadr
ki, su kullanm haklarnn mlkiyet, tarmdaki hasat verimine ynelik kullanlmas yerine su
kstll politkasyla ilgili speklasyonlara ynelik bir yatrma dnmektedir.
Su kaynaklar zerinde artan baskya kar bir cevap olarak genelde sanayilemi lkelerin
birounda geleneksel sulama sitemlerinden su tasarrufu salayan sulama sistemlerine gei
tevik edilmektedir. Bununla, su tasarrufu, su kullanmndaki verimin tarmsal faaliyetlerdeki
krlln art ile birlikte krsaldaki gen insanlara isthdam olanaklarnn yaratlmas
amalanmaktadr. Ancak arazi alanna ynelik olarak en etkili biimde dzenlenmi yeni
sulama sistemleri birok durumda daha verimli olmasna ramen, toplamda sulamaya
ayrlan su miktar azalmad. Ayn ekilde sulama sistemlerinin zararlara kar hassas yaps
da deimedi. Bunun sebebi, modernizasyon projelerinin toplamda sulanan alanlarn
genilemesini engelleyememesi ve etkililik analizlerinin yalnzca tarm arazi boyutuna gre
yaplmas ve geri kalan sulama alanlar ve su havzasnn deerlendirme d braklmasdr.
Geleneksel sulama, azmsanmayacak kadar yeralt sularnn yenilenmesine katk salad,
fakat kullanlan sulama sistemlerinin azalmas, bununla balantl ekosistemleri ve nehirleri
kurutu, nehirlerin altnda bulunan su kullanclarn olumsuz etkiledi.
Birok durumda sulamal tarm, yerel iklim ve tarm ekonomisi asndan irrasyoneldir. Hasatn
artrlmas amacyla getimiz yzylda Akdeniz blgesinde yaratlan devasa sulama alanlar,
krsal blgelerdeki tarmsal-ekolojik evre iin dramatk sonulara yol at. Endstriyel tarm
ihracat iin ngrlm olan bu tr sulama blgeleri bir tarafan biyolojik eitliliin yok
olmas, sularn ve topran kirlenmesi gibi ekolojik zararlar vermi, dier tarafan sebebi ar
kullanlan nehirlerdeki azalan su miktarnda aranmas gereken su ktl ve toprak kaymas
sonucu sulanmaya muhta yer zemininin tuzlanmas nedeniyle ifiler zerinde olumsuz
etkiler brakmtr.
Dnya apnda sulama yaplan alanlarn (450.000 m
2
) %20si tuzlanma sorunlar yaamaktadr.
2.500 ila 5000 km
2
verimli alan, tuzlanma sonucu her yl retmden dmektedir. Yani
topran verimlilii sonraki nesiller iin yksek tuz ierii yznden dmektedir. Bu
tuzlanma, yar kurak ve kurak blgelerdeki su younluklu tarm alanlarnn ar ya da yanl
(zellikle tamamen su altnda braklmas) sulanmasnn bir sonucudur. Tuzlanm zemini
yenilemek iin teknik bir zm de yoktur. spanyann yar l blgesi Monegrosta, byk
alanlar uzun yllar sbvansiyonlarla yksek oranlarda sulandktan sonra tuzlanmadan dolay
kaybedilmitr. Pakistan, Msr ve Suriyede tarm alanlarnn %30 ila %40 tuzlanma nedeniyle
bu lkeler iin dramatk biimde kaybolmutur. Iraktaki kayp ise, %50nin zerindedir.
ABDde dahi sulanm alanlarda %20 ile %25 orannda tuzlanma sz konusudur.
Toprak, su ve tarmsal uygulama, birbirleriyle sk skya baldr. Bu durum, endstriyel
tarmda srekli olarak kullanlan kimyasal gbreler, zirai ilalar ve dier retm yntemleri
nda somutlatrlabilir. Bunlar, olumsuz bir biimde topraktaki organik maddelerin
yapsn ve ieriini deitrir. Sonu olarak da adm adm topran verimlilii ve su depolama
kapasitesi der. Bu durum ise tekrardan daha sk sulamaya yol aar, su ve gbreye daha
fazla ihtya dourur.
Yeni sulama sistemlerine yatrm, bunlarn korunmas ve zellikle enerji maliyetleri olduka
yksektr. Sonuta yettrilen bitkilerin ounluu kr salamamaktadr. Bu yzden sulama
sistemlerindeki teknolojik yenilikler, tarmsal yntemlerde ve retm yapsnda bir deiimi
beraberinde getrmektedir ve girdi maliyetlerin azaltlmas arayndadr. Bu yolla birok
geleneksel ifi dikey entegrasyon sistemlerine dahil edilmektedir, retm paketni
(tohum, gbre, zirai ila dahil olmak zere) kullanmak ve harcadklar emein karln
alamadan pazar sisteminde dk fyatlara satmak zorunda kalmaktadr.
6.2 Seenek neriler
Tm hizmetlere gereken deeri verecek yeni bir ynetm modeli tasarlamak iin su kullanm
ile evre arasndaki karlkl ilikileri incelemelere dahil etmek birincil derecede nemlidir.
Burada unutulmamas gereken nokta, tarmn ok ilevli olduu ve toplumun yalnzca gda
ve dier rnlerle deil ayn zamanda ekolojik hizmetler, arazi esteti, sosyal ve kltrel
deerlerle de beslendiidir. Bu yzden, tarmla ilgili btn insani ve ekolojik faktrleri gz
nnde bulundurabilmek iin, retm hedeferinin basks dnda daha btnleyici ve
tarmsal-ekolojik bir bak tarzna gemek gereklidir.
Birok ifi, ekolojik retme gemektedir. Bu yolla, suyun kirlenmesinden ve toprak
kalitesinin dmesinden kanmakta ve arazilerine yerel bitkiler ekerek kltrel miraslarn
da yaatmaktadrlar.
Kr salamak amacna dnk tarmsal-endstriyel retm biimleri, alternatfer baz
blgelerde uygulanmaktadr. rnein rnn direkt satn destekleyen yerel pazar ve
ortak organizasyonlar kurulmutur. Bu alternatf pazarlar ifilere, rnleri iin hak etkleri
fyat almalarn salamakta, evreyle uyumlu retm yntemlerine deer vermekte ve krsal
geliimi desteklemektedir.
ifileri destekleyen yatrmlar yerel topluluklarn seeneklerine dayanmaldr. Bu
topluluklarn, su ktlna kar uygulama stratejilerini eitlendirmeleri salanmaldr: rnein
yerel yamur suyu toplama tesisleri (baarl bir proje, Hindistann Rajasthan blgesinde
uyguland.), yamurun bol olduu blgelerde iflik bazl yer suyu ve organik madde ynetmi,
kurak zamanlarda sulama yaplabilmesi iin alnd nehirlere yakn kk su depolar ina
edilmesi(bylelikle nehre baraj yapmak gerekli olmamaktadr), bitkilerin su ihtyac duyduu
zamanlara uygun olarak planlanm sulama sistemleri gibi Ancak ncelikle, yettrilen
bitki trlerinin ekiminde deiim (bunlar arasnda sadece su younluklu bitkiler olmamal)
toplam su gereksinimini azaltacak ekilde seilmesi gerekmektedir. Sulama blgelerinin
planlanmasnda retm biimi olabildiince ilgili zemine ve su tama kapasitesine uyum
salamaldr ve bylece her arazinin olanaklar, ar kullanm uygulamadan gelitrilmelidir.
Su kaynaklarnn bilinli ekilde korunmas tm kullanclar arasnda paylalan ortak bir
sorumluluktur. Bu yzden su ynetmi ve tm su kaynaklarnn hidrolojik ilevselliinin
korunmasndaki ortak karlar iin disiplinler aras bir yaklam zellikle nemlidir. Bu
perspektfen hareketle, sudan yararlanma konusunda ortaya kan sosyal atmalara da
zellikle dikkat etmek gerekir. Yasal olarak kabul edilmi demokratk tartma ortamlarnn
oluturulmas, te yandan su ynetmi hakkndaki tm sorunlarda farkl bak alarndan
kacak ortak bir renme ile efaf ve ayrntl bilgilendirme mekanizmasnn uygulanmas
iin kamu otoritesine bir ar yaplmas gerekmektedir.
7. klim Deiimi erevesinde Su
Bugnk su krizlerinin birou, insann suyu ynetememesi, suyun zellemesi, devasa baraj
tesislerinin yapm, suyun kirlenmesi, suyun dalmndaki sosyal eitsizlikler ve nihayetnde
toplumumuzdaki smrye dayanan ilikilerin bir sonucudur. Bu etkenlere ek olarak nemli
bir enin de 1980li yllardan itbaren kendini hissetren iklim deiimi olduu sylenebilir.
klim deiiminin insanlar ve ekosistemler zerindeki temel etkileri, su yoluyla olmaktadr.
klim deiimi, toplumu alt st eden, ekolojik, sosyal ve politk baka atmalara neden olan
deiikliklere yol amaktadr.
Eer tketm, ulam, retm ve dalm modellerinde ok hzl biimde radikal deiikliklere
gidilmezse, oktan kendisini hissetren kresel s art, hzlanacak ve bir dizi problemli
sonu douracaktr. ncelikle buzullarn erimesi ve deniz suyu seviyesinin ykselmesine
deinilmelidir. Eer sk sk sz edilen iki derecelik scaklk art gerekleir ve krlma
noktasna ulalrsa, Sibirya ve Kanadadaki donmu toprak tabakalarnn altndaki metan
gaz aa kacak, bu ise scaklk artn hzlandracak ve kontrol edilemez hale gelecektr.
Bunun sonucu ise, genel olarak youn yerleimlerin bulunduu birok sahil blgesinin
sular altnda kalmasdr. Bundan zellikle ekonomik adan gsz, kk ada devletleri
etkilenecektr. nk bu duruma kar kendilerini yeterince koruyamayacaklardr. Byle bir
durumda milyonlarca insan, zellikle sanayilemi lkelere doru ok gl bir g dalgas
oluturacaktr. Bilhassa biyolojik eitlilik, zarar grecek, hissedilir biimde geriye gidecek ve
baka zincirleme reaksiyonlara neden olacaktr [WWDR 2009].
klim deiiminin baka birok boyutu ve beklenmesi gereken sonular vardr. Oluacak
feci sonular, insan rn olan sera etkisine en az neden olmu olmalarna ramen zellikle
gney yarm kredeki insanlar vuracaktr. Gney yarm kredeki insanlar, 20. yzylda toplam
karbondioksit miktarnn yalnzca bete birini yaymlardr [RLS 2009]. Hakl olarak da Kyoto-
Devam Protokol konusundaki mzakerelerde sanayilemi lkeler, kendi ekonomilerini
smrgeci dnemde ve sonrasnda gney lkelerinin srtndan ve doal kaynaklarn
smrerek gelitrebildiklerini ve artk esas sorumluluu tamalar gerektini hatrladlar.
Burada son yz yllarn smrge tarihi ve uluslararas dzlemde eitlik sorununun sz konusu
olduu kendiliinden anlalmaktadr.
klimin, dolaysyla ikim deiiminin anlalmasnda, bir ara olarak suyun sra d kritk bir
rol oynadnn alt izilmelidir. Suyu dhil etmeden toplam bir zmleme mmkn deildir.
Tekrardan ekosistemlerin ve toplumlarn btn paralar zerinden etkisini dolaysz olarak
gsteren iklim deiiklii, gezegenimizin su btesini alt st etmektedir. Kresel adan
bakldnda su dngleri, iklim deiikliiyle younlayor; bu srada da ortalama ya
artyor, ancak ortalama buharlama %315 dolaylarnda artmaktadr. Bu daha nemli bir
dnyaya sahip olacamz gstermektedir [WWDR 2009; GTZ 2007]. Uluslararas aratrma
topluluunun model lmlerine gre ya art, blgesel olarak olduka farkllamaktadr.
Daha youn yamurlar ncelikle zaten yksek ya oranlar grlen tropikal blgelerde ve
yksek enlemlerde beklenmektedir. zellikle gney yarm krede ya rejimi kutba doru yer
deitrmeye devam ediyor [GTZ 2007]. Bu, su ykselmeleri ve sellere yol amaktadr. Birka
subtropik ve yar kurak blgede ise ya daha ziyade azalacaktr. klimsel deiikliklerin su
kalitesine, ulalan su miktarna ve de suyun mevsimsel olarak dalmna da etkileri vardr.
Bir nehrin ar ykselmesi, nehir boyunca yerleimlerin olduu blgelerin doal olarak daha
sk ve daha byk su basknlarna maruz kalaca anlamna gelir. Bunun, insanlar ve yerleim
yerleri iin daha byk zararlar vermesi beklenmektedir. Ar nehir suyu ykselmelerinin
says, dnyann birok yerinde art gstermitr. En son inin gneyinde Temmuz 2010da
ar nehir tamalar oldu. 2009 ylna kadar belki en iddetli yalar Kasm aynda Britanya
adalarna, yazn ise bat ve gney Afrikaya dt. Avrupann lman iklim blgelerindeki
nehirlerin kenarlarnda imdiye kadar kullanlan koruma dzenekleri, bu olaylarda
kendilerinden beklenenleri yeterince yerine getremediler. Ancak buradaki esas problem,
insanlarn nehirlerin yatak blgelerine youn olarak yerlemeleridir.
Nehirlerin kanallatrld lman sanayi lkelerinde artk gelecekte yaanabilecek su
ykselmelerini etkisiz hale getrmeye ynelik nlemler alnmaktadr. nlemler arasnda;
nehir setlerini geriye almak, nehir boyu uzanan bentlerin yeniden inas, nehirlerin ve
derelerin slah, su tutma havuzlarnn inas bulunmaktadr, ancak ok pahal olaca iin
yerleim yerlerinin deitrilmesi bu nlemlere dhil deildir. Ayrca birok blgede suyun
kalitesi, su taknlarndan ve bunun sonucu kimyasallarn su kaynaklarna karmasndan
dolay dmtr [GTZ 2007].
Gitke artan ar yalar, nehirlerde daha nce hi grlmemi su takn seviyelerine
neden olabilirler. Bu su taknlar, bu tr ar su aklarna gre tasarlanmam barajlar ap
deiik zararlara neden olabilirler.
Barajlardan taan su dalgalar barajsz duruma gre daha tehlikeli bir hal alabilir. Ya baraj set
krlp insan ve doa iin feci bir afete neden olabilinir ya da ar su taknlar baraj setni
ap, aaya doru hareket eder ve yine insanlar ve doa iin byk zararlar ortaya karr.
Buna rnek olarak 2009 ylnda youn ya nedeniyle zarar gren Endonezya ve Nepaldaki
barajlar verilebilir; bu afetler srasnda dzinelerce insan yaamn yitrmit.
Fakat ar su taknlar, ekonomik olarak az kalknm lkelerin metropollerinde de korkun
sonular dourabilir. Milyonlarca insann oturduu ehirlerde yeni yoksul yerleim yerlerinin
oluup gelimesi, risk altndaki sel blgeleri gzetlmeden gereklemektedir. rnek olarak
bu yerleim yerlerinde dere yataklar ya da youn ya durumunda ncl su tama ilevi
gren kntlerde youn yerlemeler geliip betonlatrld. Bu yaplamann yarat
trajik sonulara en son, 2009 Austosunda stanbulda 15 kiinin ld sel felaketni rnek
verebiliriz.
klimsel adan lman ve nemli sanayi devletlerinin ana problemini, daha da ar hale gelen
su taknlar ve yaz aylarndaki olas scak hava dalgalar olutururken, dnyann yar kurak
blgeleri, bugn dk seviyedeki ya miktarlaryla uramaktadr. Burada ilk etapta
sz konusu olan blge Akdeniz (Kuzey Afrika dhil), Orta Dou, Orta Asya, Bat Hindistan/
Pakistan, Gney Afrika, Avustralya ve Kuzey Amerikann batsdr. Bu blgeler su ihtyacnn
salanmas asndan olduka hassas blgelerdir, bu yzden de sknt ba gstermektedir.
Son 1015 yl ierisinde ya miktar bu hassas blgelerde %10a kadar geriledi. Bu gerileme
orta vadede %10 ila %30 arasnda olabilir ve bu, korkun etkiler yaratabilir. Birok nehir ve
gln kurumas, yeralt su seviyelerinin dmesi, yani ulalabilir su kaynaklarnda genel bir
d beklenmelidir. D gsteren yzey suyu varln, younlatrlm sondaj yoluyla
dengeleme abalar sk sk baarszlkla sonulanma gereiyle kar karyadr. Bu gerek,
daha nce su basks altnda bulunan blgelerdeki yeralt suyu zenginliklerinin hatr saylr
biimde azald gereidir. Ayrca birok kurak blgede yer alan yeralt su havzasndan
karlan su, bugn oktan yenilenen miktar amaktadr [GTZ 2007].
Bu, hem ime ve kullanm suyu temini hem de ou zaman yaygn olan sulamal tarm zerinde
direkt etkili olmaktadr. Bu blgelerdeki gda gvenlii ve insanlarn sal, bu yzden byk
bir tehditle kar karyadr. Birok blge ve devlet iin sosyo-ekonomik geliimin n bu
yolla hissedilir biimde snrlanabilecektr. Son yllar gz nnde bulundurursak, anlan bu
blgelerin genelinde su tketmi mutlak ve ksmen ortalamann stnde artmaktadr. Bunun
nedenleri, ilerleyen sanayileme, btelerdeki ykselen talepler, sulamann planlanmas ve
dzenlenmesi (ifilerin bu konuda eksik eitmi ve eski tekniklerin kullanm), nfus art,
su kaynaklarnn teknik olarak yanl ynetlmesi, barajlarn ve fazlasyla su enerji tesislerinin
yaplmas vb. gibi sralanabilir. Ya hissedilir oranda dmeye balarsa, su kaynaklar
konusundaki sknt artarak devam eder. Azalan ya durumunda atk sular ayn miktarda
akarsulara aktlmaya devam edilirse su kalitesinde ciddi dler yaanabilir.
klim deiiklii ile ilgili 2007 ylnda yeniden balayan dnya apndaki tartma, etkisini
barajlar ve hidroelektrik santralleri zerinde de gstermitr. Baraj ve HES savunucular, hidro
enerjinin yenilenebilir bir enerji tr olarak sanldndan ok daha gerekli olduunun altn
daha fazla izmektedirler. Bu gre gre ayrca buzullarn erimesiyle byk barajlar yoluyla
hzl bir ekilde akan sular gllerde tutmak, tarm, sanayi ve kentlerin su ihtyacn karlamak
iin artk ok daha nemlidir. Bu ihtyacn neminden dolay ortaya kan sosyal ve ekolojik
maliyetler kabul edilebilir. Bu politkann eletrmenleri, iklim deiikliinin bioeitlik
zerindeki risklerinden dolay en zengin ekosistemler olarak saylan su ekosistemlerinin
korunmasn daha ok talep etmekte ve merkezi olmayan bir enerji ve su teminine ve
her geen gn daha fazla krsal topluluklarn uygulad kalknma alternatferine dikkat
ekmektedirler. Barajlara scak bakanlar, yalarn azalmasnn HESlerin retm kapasitesinin
dmesine neden olacan belirtmiyorlar nk baraj glleri, beklenen daha dk ya da
daha ar yalar depolama imknna sahiptrler. Gllerde biriken daha az su ise, tarmda
daha az sulama anlamna geliyor. Ayrca daha az yalar sonucu, nehirlerin yanna yaplan
nkleer santrallerin kurak zamanlarda daha az elektrik retecek olmas dndrcdr.
Amazonlarda, orta ve gney Meksikann tropik yamur ormanlarnda scaklk art ve
ya azalmas beklenmektedir. klim deiiklii, Latn Amerikann kuru blgelerinde belki
tarmsal alann tuzlanmasna ve llemesine neden olacaktr. Toplamda yle grnyor ki,
Latn Amerika, su ktl problemini daha ok, doal bir su depolaycs olan And dalarndaki
buzullarn erimesi nedeniyle yaayacak.
Yksek scaklklardan dolay And, Himalaya ve dier yksek sra dalardaki buzullar erirse, bu
durum, kurak ve daha scak mevsimlerde su temininin tehlikeye dmesine neden olur. Bu
direkt olarak bir milyardan fazla insan etkiler [GTZ 2007]. nk yksek dalar ya buzul
biiminde daha fazla tutamayacak ve yazn, daha dorusu scak mevsimlerde buzullardan
aaya akacak su pek kalmayacak. Etkilenenler asndan bakarsak, en byk buzullar
Himalaya Dalarndadr ve buradan kan su aklar ini, Hindistan, Gney ve Gney Dou
Asyay beslemektedir.
Deniz seviyesinin ortalama ykseklii, okyanus suyunun scaklna bal olarak genilemesi
ve buzullarn erimesi nedeniyle eitli tahminlere gre 2100e kadar 1 metre
17
ykselecektr.
18

Birlemi Milletler Dnya klim Konseyi [IPCC 2007] 59 cmden hareket etmektedir. Bu
ykselme, azami tahminlere gre olursa yalnzca deerli ekosistemler deil, ayn zamanda
dnya nfusunun yars sel riski, sahil erozyonu, frtnalar ve ime suyunun tuzlanmas
sonucu bundan etkilenir [WWDR 2009]. Kk ada devletleri iin ise etkileri daha lmcl
olur. Bundan en ok etkilenecek ada lkelerin banda Maldivler geliyor, burada birok ada

18 Grnland tamamen yok olsa, deniz seviyesi dnya apnda yaklak olarak 6 metre orannda ykselir. Ve Kuzey
kutbu tamamen yok olsa, deniz seviyesi dnya apnda yaklak olarak 70 metre orannda ykselir. Ama gelecekteki bir
snma durumunda (en azndan izleyen 100 yl gibi ngrlebilir bir zaman dilimi iinde) Grnland byk olaslkla
kitle kaybedecektir, ancak Grnlandda iddetli erime, Kuzey Kutupta buzun artmasyla dengelenmektedir. Bu, ilk
bakta elikili ve paradoks gelebilir kulaa, ama Kuzey Kutup olduka souktur ve bir snma durumunda bile olduka
souk kalacaktr. yle ki, oradaki buz nemli llerde erimeyecektir. Dier yandan daha scak hava, Gney kutup
blgesine ulaacaktr ve bu scak hava daha fazla nem tayabilir. Dolaysyla daha fazla ya olacaktr. Bu ya orada
kar olarak dp blgede kalacaktr. Demek ki hesaplanan senaryolara gre, byk buz kitlelerindeki deiimlerin,
bir deniz seviyesi art zerinde etkisi olmayaca sonucu domaktadr. Deniz seviyesinin artmasndaki en byk
etken, yine de okyanuslarn snmasdr, nk scak su daha fazla yaylr [Prof. Dr. Heinrich Miller: klim Deiiklii
konusunda sylei, 2007; http://www.awi.de/de/aktuelles_und_presse/bild_flm_ton/tonbeitraege/miller_3112007_kli-
mawandel/]
deniz seviyesinin 1 metre stndedir. Marshall Adalarndan Majuro-Atoll ise, topraklarnn
%80ini kaybeder.
Yine ayn ekilde byle bir durumda Bangladeteki Ganges-Brahmaputra deltas ya da
Msrdaki Nil deltas gibi akarsu delta blgeleri de etkilenir. Deniz seviyesinin 1 metre
kadar ykselmesi, Bat Bengalde en verimli tarm arazilerinin 1700 km
2
lik bir alannn sular
altnda kalmasyla sonulanr. Uzun ve derinde bulunan sahil hat ile Bangladete lkenin
yaklak %17si sular altnda kalr ve deniz suyu, yeralt sularnn tuzlanmasna neden olabilir.
Bu durum, Bangladein pirin retm alanlarnn yarsn tehlikeye sokar ve 11 milyonun
zerinde insan lkesiz brakr. Yeralt sularnn tuzlanmasyla bu blgelerde ime suyu
sknts ekilir. Deniz seviyesinin 1 metre ykselmesi durumunda angayn te biri de sular
altnda kalrd. inde 70 milyon insan yzyln sel felaketnden etkilenir.
Eer gney kre lkelerinde ya alldk biimde gereklemezse, bu durum, her eyden
nce tarm olumsuz etkiler. Bu tr bir kuraklk hasad tehlikede brakr, milyonlarca insann
beslenmesinde en byk darlk ortaya kar. nk gney lkelerinde tarmn byk bir
nemi vardr, tarm balca gelir kaynadr; yani insanlarn byk bir ksm iin var olma
biimidir. Burada gney lkelerinin iklim deiimine kar byk hassasiyet gsterdikleri
kendiliinden anlalacaktr. Afrika da bu noktada tehlikede olan yerlerdendir. nk Afrikada
ya miktar byk olaslkla dmektedir ve tarmsal olarak kullanlabilecek arazilerin oran
derken ya deikenlii artacaktr. Ugandada rnein 2 derece civarndaki bir s art,
kahve yettrmeye uygun alanlar iddetli biimde azaltacak ve ihracat gelirlerinin byk
bir blm kaybolacaktr. Gneydeki lkeler, teorik olarak bu tehlikeye kar koyabilirler
yani beklenen zararlar snrlandrabilirler. Fakat genel olarak fnansal ve teknik kapasitede
eksiklikleri var ve / veya su rezervleri snrl. zellikle etkilenecek lkelerde zararlar, yllk
gayri saf milli hslalarnn %20sine ya da daha fazlasna ulaabilir.
klim deiiminin etkileri, hem yerel hem de blgesel dzlemde snrlar aan su ynetmi
konusunda yeni zorluklar karmaktadr. Suyun miktar ve suya zamansal ve meknsal
ulaabilirliin deimesi ve kullanmlar arasnda yeni bir rekabetn ortaya kmas nedeniyle,
var olan rekabetn iddetlenmesi gzlemlenebilir. Ganj deltas rneinde deniz seviyesindeki
belirgin bir ykseli, Bangladeten Hindistana doru milyonlarca mlteci aknn dourur.
Buna karn Hindistan snrlarn kapatmas beklenmekte, bunun ise politk bir krize yol
aaca kesindir. Bu tr bir byk krizle ba etmek ancak, sk sk spontane, kaotk olarak
ifade edilen iklim deiiminin aniden beliren semptomlarna uygun biimde daha nce
oluturulan mekanizmalarla mmkndr [GTZ 2007]. Bylelikle su konusunun dnda daha
fazla ibirlii olanaklar doabilir.
Su adalet hareketleri, 2009 ylnn Aralk aynda Kopenhagda dzenlenen iklim zirvesinde,
tartmalarn enerji sorunlarnda ok fazla younlatnn ve su krizlerinin sadece yzeysel
olarak ele alndnn alt izmitr. klim deiiminde suyun bir araya getrici niteliini kabul
etmek yerine, hidro enerji ve bununla birlikte byk barajlarn yaplmas eletrilmeden
yenilenebilir enerji kayna olarak ele alnd ve sulama suyunun enerji bitkilerinin (biodizel
gibi) retmi iin kullanlmas onayland. Ancak milenyum kalknma hedeferinden biri olan
tm insanlarn suya eriiminin, serbest piyasa yaklamlarndan dolay gerekletrilemedii
kabul edildi.
Su, toprak ve salk konularnn gvence altna alnmasnn ilkelerine ciddi biimde eilmek
gerekti talep edilmektedir. Bu balamda Birlemi Milletler emsiyesi altnda bir Dnya Su
Szlemesinin tasarlanmas zorunluluu domutur. Yasad Dnya Su Konseyi ve Dnya Su
Forumunun BM koordinasyonundaki bir dnya su ajansyla deitrilmesi bunun iin gereklidir.
Bu noktada suyun ynetmi iin sivil toplum evrelerinin katlmyla oulcu bir yapya sahip;
zel fnansal, ekonomik ve sosyal karlardan bamsz, yaptrm gc ve atmalar nleme
gc olan yeni bir demokratk-ekolojik konseptn erevesi gelitrilmelidir.
8. Demokratk-Ekolojik Su Ynetmi in Perspektfer
Ekolojik ve sosyal problemlere ek olarak iklim deiiminin yarat koullara bal olarak
su kaynaklarmzn ynetlmesinin ekolojik, demokratk, toplum tarafndan denetlenebilir,
katlmc, sosyal adalete uygun ve ekonomik adan rasyonel ekilde biimlendirilmesi,
gezegenimiz ve sakinleri iin byk bir gereklilik olarak ortaya kmaktadr.
Su ynetminde bu anlay yerletrmek iin, doa ile olan iliki biimimiz asndan etk
ilkelerimiz ve yaam tarzmzdaki temel deerlerimizde kkl deiiklikler gerekmektedir. Su
ile kurulan ilikide kltrel bir deiiklik kendini dayatmaktadr. Buradan su ekosistemlerinin
ok boyutlu, etnik, ekolojik odakl, sosyal, ekonomik, politk ve duygusal deerlerini gz
nnde bulunduran yeni bir btncl yaklam domaldr [Europ. Water Decl. 2008]. Bu
bak as, genel olarak insan ve doann smrlmesini engelleme, somut olarak da insan
haklarnn derhal uygulanmasn, insanlar, blgeler, lkeler ve ktalar arasndaki dayanmay,
dorudan demokrasiyi, koulsuz bar, yenilenebilir kaynaklar temelinde enerji teminini,
ekolojik tarm, gvence altna alnm salk bakmn ve ekosistemin korunmasn amalayan
bir sosyal anlay ieren bir bak asdr.
- Yaama sayg temelinde nehirler, gller, sulak alanlar ve yeralt su sistemleri kolektf
kimlie, peyzajn estetk gzelliine ve yksek yaam kalitesine katklar bakmndan
biyosferin miras olarak grlmelidir. Bu anlamda ncelikle bir yaam hakk olarak
yeterli miktarda ve iyi kalitede suya eriim hakk kabul edilmelidir. Bu durum, suyu
bir insan hakk olarak talep etmenin de tesindedir.
- Amalanan su ynetmi toprak kaynaklarnn ynetlmesi ile yakndan ilikilidir, bu
iliki kanlmazdr. Btnleyici bir yaklam olmakszn ne var olan problem ne de
iklim deiimi ile sonulanan sorunlar zlebilir.
- Bu yolla su ynetminde geleneksel arz odakl stratejilerden, talep ve koruma odakl
stratejilere gei gereklemektedir.
- Su kaynaklarnn btn olarak ynetmi ve yereldeki su temini yerel ynetm ve
kamusal kurumlarn tam kontrolnde olmaldr. zelletrme ve tcarilemenin her
biimi reddedilmelidir. Ayn ekilde devlet dzeyinde su kaynaklarnn ynetminden
sorumlu kamusal su idareleri de, yalnzca kamu yarar iin almaldr. Daha
nce satlm olan su hizmetleri ve kaynaklar kamulatrlmaldr. Son 20 yldr su
zelletrmelerinin engellenememesinin nemli bir nedeni, devletn su iletmeleri
zerindeki eksik denetmiydi.
- Devlet, ime ve atk suyunun teminini bir ncelik olarak tanmak ve buna uygun olarak
yeterli fnansal aralar hazr bulundurmak durumundadr. Bu bak asyla kamu-
kamu-ortakl (PuPs Public-Public-Partnership) modelinin gerekletrilmesi son
derece nemlidir. Bu model paraya deil, aksine dayanmac biimde snrlar tesi
teknik ibirliine ve deneyim al veriine dayanr.
- Tpk su hizmetlerinin kamusal denetmi gibi su kaynaklarnn korunmas ve su
dngsnn salkl ilemesi olduka nemlidir. Yerst ve yeralt su kaynaklarnn
ekolojik durumunun salkl bir ekilde muhafaza edilmesi sanayi lkeleri
iin birincil olarak nem arz ederken gney krede yer alan fakir lkeler iin
durum biraz daha farkldr. Karada birok su kayna kirlenmi olmasna ramen
su kaynaklarnn nemli bir blm hala temizliini korumakta ve sanayisel
kalknmadan etkilenmemektedirler. Bu noktada yerleim yerlerinden, sanayi ve
tarmdan kaynaklanan atk sularn bu su kaynaklarna karmamas ve barajlar
gibi su altyaplarnn nemli fziksel deiimlere yol amamas byk nem tekil
etmektedir. nk bu tp altyap almalar suyollarnn kirlenmesine yol amakta
ve bu da ime suyunu, toplumun saln, sosyal dayanmasn ve dengesini
tehlikeye atmaktadr.
Akarsu ve akarsu yataklarn, denizleri, yeralt sularn ve sulak blgeleri korumak ve
restore etmek iin aada sralanan tedbirler nerilmektedir:
Su kalitesini korumak ve daha da iyiletrmek iin kullanlan aamal (mekanik,
biyolojik ve kimyasal) artma tesislerinin doal/ekolojik retmde bulunan kylerin
dnda tm yerleim blgelerine kurulmas.
Biyolojik eitlilii artrmak ve su kalitesini iyiletrmek iin, akarsularn baraj ve
setlerle engellenen akclnn (konnektvite) yeniden salanmas.
Herhangi bir erozyonun meydana gelmemesi, akarsularn salkl bir ekilde
beslenebilmesi ve akarsu deltalarn eitliliini koruyabilmesi iin akarsularda
salkl tortu (sediment) ynetminin uygulanmas.
Suyu yksek oranda geici olarak depolama kapasitesine sahip ve su dolamn
olumlu ynde destekleyen sulak blgelerin restore edilmesi.
Ekolojik ileyen bir sistem ile tarm blgelerinde topraa karan kirletci maddelerin
en aza indirgenmesi.
Yerleim yerleri, sanayi ve zellikle de tarmda su kullanmnda tasarrufa nem
verilmesi.
Tarm alanlarnn sulanmasnda etkililiin artrlmas ve yeni teknolojilerin
gelitrilmesinin yan sra yeni sulama teknolojilerinin su dngsne ve
ekosistemlerle uyumlu hale getrilmesi.
Sanayide soutma ve dier amalar iin kullanlan suyun dng iinde tekrar
kullanlmas.
Yeralt sular koruma stratejilerinin entegre ve uzun vadeli bak alar ile
oluturulmas.
Getrilen yeni yaklamlar sel ve kuraklk tehlikesini gz nnde bulundurularak
gelitrilmelidir ve akarsu yataklarnda bulunan blgelerde oluabilecek sele kar,
ky eridi boyunca gerekli nlemler alnmaldr. Sel tehlikesinin yksek olduu
blgelerde yerleim yasaklanmal ve zellikle ciddi tehlike altnda bulunan yerleim
blgeleri iin baka olanaklar aratrlmaldr.
Havzalar arasnda byk oranda su transferleri yaplmamaldr. nk yaplan bu
transferler dramatk ekolojik sonulara neden olmakta ve suya olan talebi suni bir
ekilde artrmaktadr.
OECD lkelerinin, uluslararas fnans ve kalknma kurulularna yatrmlar, fnanslar
artk liberalleme ve zelletrmelere balanmamaldr. Daha ok bu kurulularn
abalar kamusal sektre destek salamak olmal. Bu durumda BMnin ats altnda
gelitrilen Milenyum Kalknma Hedeferine (MDG) ulalabilir ve demokratkleme,
insan haklarna sayg, efafk ve rvetle mcadele gibi alanlarda da ilerlemeler
salanabilsin.
Byk baraj projelerine verilmesi planlanan fnansal destekler en azndan Dnya
Barajlar Komisyonunun ( WCD) kriterlerine bal klnmal, bu sayede iyiletrmeler
balayabilsin.
Halkn su ynetmine katlmn salamak iin akarsu havza blgeleri konseptleri
temel alnmaldr. Baka bir ifadeyle, akarsu havza blgesinde bulunan tm
toplumsal kesimlerin (yerel ynetmler, ifiler ve dier kyller, kentliler, STKlar,
mesleki kurulular vb.) yasal olarak salanan olanaklar dorultusunda karar verme
srelerine etkin bir ekilde katlm salanmaldr. Bylece sz konusu sorunlara
ynelik daha etkin zm nerileri ve bak alar getrilebilir.
Su ynetminde ekonomik rasyonaliteyi de dhil etmek nemli bir ihtyatr. Buna
gre her proje, ekolojik, sosyal ve baka uzun vadeli ykmllkleri de kapsayan
maliyet karlama (cost recovery) prensibini temel almaldr. Bu yaklam zellikle
barajlar iin gzetlmelidir.
Uluslararas sular ve uluslararas su havza blgelerinin ynetmi konusunda eitlik
ilkesi temel tekil etmelidir. Hem tarihsel gemiten doan kullanm hakk hem
de su ekosistemlerinin varlk artlar buna dhil edilmelidir. zellikle bir su havza
blgesinde devletler aras karlkl szlemeler ile birbirleriyle daha yakn ilikiler
kurabilir ve bara katkda bulunabilirler.
klim deiikli sonucu su kaynaklar ve ya rejimleriyle ilgili beklenen sonulara uyumlu,
tm dzeylerde kar nlemler alnmaldr. zellikle getrilen zm nerilerinde byk
boyutlu zmleri temel alan geleneksel bak asndan ziyade alternatf stratejilere ncelik
verilmelidir. klim deiikliine kar getrilecek nlemler arasnda unlar sralanabilir:
Yar kurak blgelerdeki sulamalar iin yerel yamur toplama depolarna fnansal ve
teknik destek salanarak geniletlmelidir.
Ar su taknlarnda, suyu gvenli ekilde ak aa blgelere aktaramayacak
durumda olan barajlar ortadan kaldrlmal ya da ihtyaca uygun ekilde rehabilite
edilmelidir.
Gda retmini artrmak iin su ktl ekilen blgelerde gelien teknoloji sayesinde
artk daha ucuza mal olan tuzdan arndrma ilemleri yaplabilir [GTZ 2007].
Gelecekte ngrlen kriz blgelerine ynelik snr tesi su ynetmi politkalar
gelitrmeli ve gerekli nlemler alnmaldr.
Dk akl akarsularda minimum su ak korunmal, gelecekte oluabilecek
yksek oranda kirlilik nlenmeli.
Su kullanm ile ilgili ilke ve ltler belirlenmeli, toplum bu konularda eitlmelidir.
Su ynetm stratejilerinin gelitrilmesi iin farkl politkalar ve disiplinler aras ortak
almalar yrtlmelidir.
Dnya Su Forumu artk Dnya Su Konseyi tarafndan organize edilmemelidir.
Dnyay ilgilendiren su konular sivil toplumun aktf katlmyla BM tarafndan
dzenlenmelidir.
Avrupa Birliinde bu prensip ve kriterlerin uygulanmas, Avrupa Su ereve Direktfnin
tamamen uygulanmasyla nemli oranda gerekleecektr. Ancak tamamen deil.
Bundan dolay Avrupa Su ereve Direktf u alardan deitrilme Avrupa Birliinde
bu prensip ve kriterlerin uygulanmas, Avrupa Su ereve Direktfnin tamamen
uygulanmasnla nemli oranda gerekleecektr. Ancak tamamen deil. Bundan dolay
lidir [Avrupa Su Bildirgesi 2004]:
a) Su kalitesi ile ilgili ou ye devletn ulusal su politkalarnda uyguladklar olupbit
yaklamlarnn reddedilmesi.
b) Su kaynaklarna byk zarar veren baraj ve baka byk hidrolik yaplarda hibir
deiiklie gidilmemesi iin ulusal hkmetler tarafndan savunulan nemli lde
deiime uram sularn karakterize edilmesindeki bilinli ve yersiz yaklam kabul
edilmemelidir.
c) Sularn iyi ekolojik durumunu tanmlayan ve standartn belirleyen ltlerin
uygulamaya konulmas.
d) Maliyet karlama ilkesinin (cost recorvery) ciddi ve yeniliki bir ekilde gvence altna
alnmas.
e) Su ynetmindeki kurumsal reformlar, halkn katlm ve su ynetmi zerinde denetm
mekanizmalarn garant etmelidir.
9. stanbul Su Bildirgesi 2009
Halkn Su Forumu ve Alternatf Su Forumu Sonu Bildirgesi stanbul, 19 22 Mart 2009
Su adalet iin kresel hareketmizin devamnda nemli bir kilometre ta olan 2006
Meksikadan sonra, imdi de 5. Dnya su forumuna kar harekete gemek iin stanbulda
toplandk. irket gdml bu dnya su forumunun gayrimeru olduunu gstermek ve
kresel su adalet hareketnin pozitf gndeminin sesi olmak iin buradayz.
u anda Trkiyedeyiz ve bu lkenin ykc su ynetmi politkalarnn kt etkilerine bir
rnek tekil eti gereini gz ard edemeyiz. Trk hkmet hem su hizmetlerinin hem
de havzalarn zelletrilmesini istemekte ve lkedeki her nehir zerine baraj yapmay
planlamaktadr.
Trkiyedeki ykc ve riskli barajlara rnek olarak 4 baraj, Ilsu, Yusufeli, Munzur ve Yortan
barajlar, verilebilir. 10 yl boyunca, bu projelerden olumsuz etkilenen insanlar, zellikle
de Gneydou Anadolu Projesi veya ksaca GAP olarak bilinen daha byk bir sulama ve
enerji retmi projesinin bir paras olan Ilsu Barajna youn olarak itraz etmilerdir.
zellikle dnya apnda en ok eletrilen baraj projelerinden biri olan Ilsu baraj projesi,
Ortadoudaki uluslar aras politka zerindeki imalar nedeniyle mulk ve problemlidir.
Baraj, zlemeyen Krt meselesiyle ilintli devam eden insan haklar ihlallerinin olduu ve
Krtlerin youn olarak yaad bir blgede yer almaktadr. Trk hkmet GAP Krtlerin
yaam alanlarn olumsuz etkilemek ve onlarn kltrel ve politk haklarn bastrmak iin
kullanmaktadr.
Bizler su krizine zm nermek iin BM genel kurulundan bir sonraki kresel su forumunu
dzenlemesini talep ediyoruz. nemli BM yetkililerinin ve temsilcilerinin de toplantmza
katlmalar bir eylerin deitinin kantdr. Meruiyete gzle grlr ve sembolik anlam
olan bir deiim sz konusudur. zel karlar ve Dnya Su Konseyi tarafndan dzenlenen
resmi forumdan, tm dnya apnda suyu ve topra ve evrensel olan savunmak iin
mcadele eden ifileri, yerli halklar, eylemcileri, sosyal hareketleri, sendikalar, STKlar
ieren kresel bir sivil toplum tarafndan dzenlenen nsanlarn Su Forumuna doru bir
deiim yaanmaktadr.
Biz kresel ok ynl toplantlarn meru organizatr olarak BMyi ve onun yelerini bu
ykmll kabul etmeye ve devletlere ykmllklerini hatrlatacak ve kresel topluma
hesap verebilecek bir su forumuna ev sahiplii yapmaya aryoruz.
5. Dnya Su Forumuna katlan tm rgtlere ve devletlere de, bunun irket gdml son
su forumu olmas arsnda bulunuyoruz. Dnyann, BMnin iinden kan ve ye devletleri
tarafndan desteklenen meru, hesap verebilir, efaf ve demokratk bir su forumunun
kurulmasna ihtyac vardr.
Dnya Su Forumunun gayri meruluunu bir kez daha vurgularken Bakanlar Deklarasyonunu
da knyoruz. nk suyu evrensel bir insan hakk olarak tanmad gibi onu kresel tcaret
anlamalarnn dnda da tutmamaktadr. Ayrca karar tasla, zelletrmeyle herkesin suya
eriimini gvence altna alamad gibi, yeterli olmayan Avrupa Parlamentosu kararlarnn
yapc tavsiyelerini de dikkate almamaktadr.
Biz 2006 Meksika deklarasyonunda ifade edilen tm ilke ve sorumluluklar yeniden
dile getriyoruz: Biz suyu gezegenimizdeki tm hayatn temel unsuru olarak, temel ve
devredilemez bir insan hakk olarak gryoruz; imdiki ve gelecekteki nesiller arasndaki
dayanmann salanmas iin srar ediyoruz, her eit zelletrmeyi reddediyor ve suyun
ynetm ve kontrolnn kamusal, sosyal, mterek, katlmc, eitliki ve kr amac gtmeden
olmas gerektini ilan ediyoruz. Ekosistemlerin demokratk bir ekilde srdrlebilirliinin
salanmas iin ve boaltma havzalarnn ve evrenin korunmas ve dzgn ynetmi ile
salanacak su dngsnn btnlnn korunmas iin arda bulunuyoruz.
Kamuya ait su ve salk hizmetlerinin zelletrilmesini, tcariletrilmesini ve dev irketlere
devredilmesini ngren baskn ekonomik ve fnans modeline tamamen kar kyoruz. Bu
tr katlmclktan uzak ve ykc kamu reformlarna kar kyoruz nk kat ve yksek
maliyetli uygulamalarn ve nceden demeli kredili sayalarn yoksul insanlar zerindeki
etkilerini uzun zamandan beri grmekteyiz.
2006 Meksikadan bu yana suyun kr amacyla dev irketler tarafndan kontrol edilmesine
kar muhalif olduk. Baz baarlarmz yle sralanabilir: zelletrilen kamu hizmetlerinin
geri alnmas, kamu-kamu ortaklklarn desteklenmesi ve uygulamaya konmas, ie su
endstrisinin gelir kaybna uratlmas, hem Mavi Ekim hem de Kresel Eylem Hafasnda
ezamanl kolektf etkinlikler iin bir araya gelmek... Bugne dek yrtmz baarl
almalar eitli anayasalar ve yasalarda da suyun bir insan hakk olarak tannmasn
salad iin de gururluyuz.
Bununla birlikte ekonomik ve ekolojik krizleri de gndemimize tamalyz. Sizin
krizinizin bedelini biz demeyeceiz! Bu kusurlu ve srdrlemez modeli kurtarmak iin
uramayacaz. Bu model yznden aklanamaz zel harcamalar devasa kamu borlarna
yol at, bunun sonucunda su ve ortak kamu mallar tketm maddesine dntrld ve
ardndan doa tamamen bir ham madde kayna ve ak hava pl haline dnt.
Su ve iklim arasndaki karlkl temel ba bilimsel evreler tarafndan da kabul edilmektedir
ve Hkmetler aras klim Deiimi Paneli (IPCC) de bunun zellikle altn izmitr. Bu
nedenle, gncel krize neden olan manta dayal enerji sektrnn iklim krizine verdii
cevaplar kabul etmemeliyiz. Bu mantk suyun nitelik ve niceliini tehlikeye sokar. Ayn
zamanda barajlar, nkleer enerji ve tarmsal rnlerden yakt elde eden tesisler hayatmz
byk lde etkilemektedir. 2009un aralk aynda bu konudaki endielerimizi ve zm
nerilerimizi Kopenhagda Birlemi Milletler klim Deiiklii Konferansnda dile getrdik.
Ayrca, youn sna tarm modeli, su kaynaklarn kirletmekte ve yok etmekte, tarm arazilerini
tahrip etmektedir. Ayn zamanda gda egemenliimize zarar vermektedir. Bunun kamu
sal ve insanlarn hayat zerinde etkisi ok byktr. Belem Dnya Sosyal Forumundan
edindiimiz izlenimlerle su hareketleri ile toprak, gda ve iklim alanlarndaki hareketler
ibirlii iinde yrtlmelidir.
Ayn zamanda yeni alarn kurulmasn ve yeni sosyal itfaklarn oluturulmasn grev kabul
ediyoruz; bu sosyal itfaklarmza suyun kamusal bir rn olduu konusunda uzlaan yerel
ynetmleri ve parlamenterleri katmay da grev biliyoruz. nsanlarn ve tm canllarn temiz
suya eriimi salanmaldr. Ayn zamanda tm kamuya ait su hizmetlerinin birletrilmesini
ve yerel hareketler ile blgesel alarn oluumunu tevik ediyoruz.
Baarlarmz kutluyoruz ve hem lkeleraras hem de ktalararas ibirliimizin devam
edeceini duyuruyoruz.
10. Su Konusuna Ynelik Yararl Linkler
Su Hareketleri ve ebeke Oluumlar:
- Peoples Water Forum, Internatonal: www.peopleswaterforum.org (ngilizce)
- European Public Water Network: htp://europeanpublicwaternetwork.blogspot.com (ngilizce)
- Blue Planet Project, Kanada: www.canadians.org (ngilizce./Franszca)
- Associaton for a Global Water Contract, Italien + Frankreich: www.contratoacqua.it (talyanca) ve
www.acme-eau.org (Franszca)
- Netzwerk Neue Wasserkultur, Katalonien: www.xnca-cat.org (Katalonca/spanyolca/ngilizce.)
- Another Water Management is Possible Campaign, Trkei: www.alternatfsuforumu.org (ngilizce/
Trke)
- Africa Water Network: www.africawaternetwork.org (ngilizce.)
- Progressive Federaton of Public Water Utlites in Brazil: www.assemae.org.br (Portekizce)
- COMDA - Coaliton of Mexican Organizatons for the Right to Water: www.comda.org (spanyolca)
- Food and Water Watch, USA: www.foodandwaterwatch.org (ngilizce)
- France Libertes, Frankreich: www.france-libertes.fr (Franszca)
- Red Vida Lateinamerikanisches Wassernetzwerk: www.laredvida.org (spanyolca)
- Right to Water, New Zealand: www.rightowater.org.nz (ngilizce)
- WaterWatch, Australia: www.waterwatch.org.au (ngilizce)
- Atac Wasser, BRD: www.atac-netzwerk.de/wasser (Almanca)
- Berliner Wassertsch, BRD www.berliner-wassertsch.net (Almanca)
- Stutgarter Wasserforum, BRD: www.unser-aller-wasser.de (Almanca)
- UnserWasserHamburg (UWH): www.unser-wasser-hamburg.de (Almanca)
- WasserInBrgerhand (W!B) bundesweites Stdtebndnis zur Verhinderung der Privatsierung und
Rekommunalisierung von Wasserbetriebe: www.wasser-in-buergerhand.de (Almanca/ngilizce)
- Wasserkarawane - Netzwerk von Wasseraktvisten rund um den Bodensee, BRD: www.
wasserkarawane.de (Almanca)
- Arbeitskreis Wasser Teil des Bundesverbands Brgerinitatven Umweltschutz (BBU); versendet den
Wasser-Rundbrief: www.akwasser.de (Almanca)
Talsperrenkritsche Bewegungen und Netzwerke, Infos zur Wasserbwirtschafung:
- Internatonal Rivers, USA: www.internatonalrivers.org (ngilizce)
- Friends of the River Narmada, Indien: www.narmada.org (ngilizce)
- African Rivers Network: htp://sites.google.com/site/africanriversnetwork/ (ngilizce/Franszca)
- European Rivers Network, Frankreich: www.rivernet.org (ngilizce/Franszca)
- Initatve to Keep Hasankeyf Alive, Trkisch-Kurdistan: www.hasankeyfgirisimi.com (ngilizce/Trke)
- MAB - Brasiliens Bewegung von Talsperrenbetrofenen Menschen: www.mabnacional.org.br
(ngilizce/Portekizce)
- MAPDER and Otros Mundos, Mexico: htp://mapder.codigosur.net/
- CEPA - Culture and Environment Preservaton Associaton, Cambodia: www.cepa-cambodia.org
(ngilizce)
- Rio Sao Francisco, Brasilien: www.saofranciscovivo.com.br (ngilizce/Portekizce)
- Young Volunteers for the Environment, Togo: www.ong-jve.org (ngilizce)
- World Water Wars, NGO protectng the essence of life on earth from abuse and exploitaton, USA:
www.worldwaterwars.com (ngilizce)
Allgemeine soziale und kologische NGOs und Netzwerke mit Wasserbezug:
- Atac Internatonal: www.atac.org (ngilizce / Almanca / Franszca / spanyolca)
- EvB - Erklrung von Bern, Schweiz: www.evb.ch (Almanca/ngilizce/Franszca/talyanca)
- Center for Corporate Policy: www.corporatepolicy.org (ngilizce)
- CEO - Corporate Europe Observatory, Belgien: www.corporateeurope.org (ngilizce)
- Focus on the Global South, Thailand: www.focusweb.org (ngilizce/Thai/Arapa/End./spanyolca)
- Friends of the Earth Internatonal (FOEI): www.foei.org (ngilizce/Franszca/spanyolca) ve www.
foeeurope.org (Avrupa sayfas, ngilizce)
- India Resource Center (IRC): www.GlobalResistance.org (engl.) und www.IndiaResource.org (ngilizce)
- Inside the Botle (Insttute to stmulate citzen awareness about the botled water industry) www.
insidethebotle.org (ngilizce)
- OCA - Organic Consumer Associaton: www.organicconsumers.org (ngilizce)
- PSI - Public Service Internatonal: www.world-psi.org (ngilizce/Franszca/spanyolca/Almanca)
- Rainforest Rescue: www.rainforest-rescue.org (ngilizce/Almanca/spanyolca/Portekizce)
- Remunicipalisaton Tracker: www.remunicipalisaton.org (ngilizce)
- RFSTE - Research Foundaton for Science, Technology and Ecology und Vandana Shiva, Indien: www.
navdanya.org (ngilizce)
- Via Campesina, Internatonal Network coordinates peasant organizatons of small and middle-scale
producers, agricultural workers, rural women, and indigenous communites: www.viacampesina.org
(ng./Fr./sp.)
Internatonale Organisatonen, Forschungseinrichtungen, Medien und Infos:
- UNEP Dam and Development Project: www.unep.org/dams (ngilizce)
- Water Alternatves Online Journal: www.water-alternatves.org (ngilizce)
- Eawag/ETH Zrich, Schweiz: www.eawag.ch (Almanca/ngilizce)
- Onlineportal Rckbau von Talsperren, USA: www.lib.berkeley.edu/WRCA/damremoval/index.html
- The Ecologist (Magazin zu Umweltragen): www.theecologist.org (ngilizce)
- Indymedia: www.indymedia.org (Almanca/ngilizce/Franszca/spanyolca/talyanca)

Kaynaka:
[Andersen et al. 2008] Andersen, Mark E., P.E., California DWR, USA; Lee, Howard
E, P.E. MWH Americas, Inc., USA; Torres, Raphael A., P.E.,
California DWR, USA: Compilaton of Published Reservoir
and Lake Greenhouse Gas Emission Data and Preliminary
Assessment of Potental Annual GHG Emissions from the
Oroville Facilites; Hydrovision 2008, Sacramento/USA
[atac 2009] Atac: Wasser, 2009, website: www.atac.de/wasser
[Berliner Wassertsch 2009] Berliner Wassertsch, 2009, www.berliner-wassertsch.net
[BBU 2006] Freiburger Arbeitskreis Wasser im Bundesverband
Brgerinitatven Umweltschutz e.V. (BBU): Virtuelles Wasser
Wo kommt unser tatschlich her?, www.akwasser.de, 2006
[BpB 2009] Bundeszentrale fr politsche Bildung (BpB):
Wasserverfgbarkeit, 2009; htp://www1.bpb.de/wissen/VGP
F7A,0,0,Wasserverf%FCgbarkeit.html
[Brot fr die Welt 2003] Brot fr die Welt: Wasser Grundlagen, Zahlen, Fakten;
Klimawandel, 2003
[Cepeco 2008] Centre pour la Promoton et lEducaton des Communauts
de base (Cepeco): Civil Society Declaraton of the Bas-
Congo Stakeholders Workshop, Nov. 2008; htp://www.
internatonalrivers.org/en/africa/grand-inga-dam-dr-congo/
civil-society-declaraton-bas-congo-stakeholders-workshop
[China Observer 2009] China Observer: China siedelt ber 10.000 Menschen wegen
Wasserumleitungsprojekt um, 19.08.2009, htp://www.china-
observer.de/index.php?entry=entry090819-130521
[Circle of Blue 2009] Circle of Blue: Ten Things to Know about Water; www.
circleoflue.org, 2009
[CNT-IAA 2003] Lokalfderaton Tarragona (CNT-IAA): Der Wasserplan in
Spanien - wir konnen ihn stoppen!, Tarragona/Spain, 2003;
htp://www.ainfos.ca/03/nov/ainfos00038.html
[DIN 2004] Deutsches Insttut fr Normung e.V. Normenausschuss
Wasserwesen (NAW). DIN 19700: Stauanlagen mit den
Teilen 10 Gemeinsame Festlegungen, 11 Talsperren und 12
Hochwasserrckhaltebecken. 2004. Fassung vom Juli 2004.
[Ecologistas en Accion 2002] Ecologistas en Accion: Zusammenfassung der Analyse des
natonalen Wasserplans, 2002; htp://mitglied.lycos.de/
spanienprojekt/3/kap314.htm
[Europ. Water Decl. 2008] Foundaton New Water culture: European Water Declaraton
for a New Water Culture, Zaragossa, 2005; www.unizar.es/
fnca/euwater/
[FAZ 2007] Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ) Online
Ausgabe: Chinas Wasserproblem: Flut, Trockenheit,
Verschmutzung, 17.8.2007; htp://www.faz.net/s/
RubDDBDABB9457A437BAA85A49C26FB23A0/Doc~E88C93
01726FE493CAEE319CAF008F8FF~ATpl~Ecommon~Scontent.
html
[GTZ 2007] Deutsche Gesellschaf fr Technische Zusammenarbeit (GTZ)
GmbH: Anpassung an den Klimawandel Herausforderungen
fr grenzberschreitendes Wassermanagement, Eschborn,
September 2007
[Hrlin 2009] Dorothea Hrlin: Pilotprojekt Trkei: Ein neuer Angrif
auf unser Wasser - eine neue Stufe im kapitalistschen
Akkumulatonsprozess?, Februar 2009
[IHA 2009] Internatonal Hydropower Associaton (IHA), 2009; www.
hydropower.org/sustainable_hydropower/hsaf.html
[IPCC 2007] Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC): IPCC
Fourth Assessment Report: Climate Change 2007 (AR4); htp://
www.ipcc.ch/publicatons_and_data/publicatons_and_data_
reports.htm#1
[IR 2005] Internatonal Rivers: Grand Inga, Grand Illusions?; Terri
Hathaway, April 2005; htp://www.internatonalrivers.org/en/
africa/grand-inga-grand-illusions
[IRa 2009] Internatonal Rivers (IR): Chinas Three Gorges Dam A Model
of the Past, 2009
[IRb 2009] Internatonal Rivers: Madeira River; Author: Glenn Switkes,
2009, htp://www.internatonalrivers.org/en/node/750
[Kunstmann 2007] Kunstmann, H.: Regionale Auswirkungen auf die
Wasserverfgbarkeit in klimasensitven Gebieten, 2007
[RLS 2009] Rosa Luxemburg Stfung: Vor dem Klimagipfel; Autor: Bernd
Brouns; Standpunkte 18/2009
[Roy 2002] Roy, Arundhat: Die Politk der Macht; btb Verlag, 2002
[Schneider 2007] Schneider, L.: Is the CDM fulflling its environmental and
sustainable development objectves? An evaluaton of the
CDM and optons for improvement; Report prepared forWWF;
Berlin, 2007
[UNESCO 2009] United Natons Educatonal, Scientfc and Cultural Organizaton
(UNESCO): Water Portal, 2009; htp://www.unesco.org/water/
wwap/facts_fgures/basic_needs.shtml
[WCD 2000] Weltkommission fr Staudmme (Nov. 2000): Staudmme und
Entwicklung: ein neuer Rahmen zur Entscheidungsfndung
Ein berblick.
[WDDR 2009] The United Natons World Water Development Report 3:
Water in a changing World, 2009; htp://www.unesco.org/
water/wwap/wwdr/wwdr3/

Yaşam Hakkı Olarak Su

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Yaşam Hakkı Olarak Su

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yaşam Hakkı Olarak Su

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Yaam Hakk Olarak Su 1

En nemli Doal Kaynan Tahrip Edilmesi,

You might also like