87 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.

me
Manje ili vie dokumentovano, u razliitim izvorima pominje
se da je Njego, pored ruskog, francuskog i neto njemakog,
poznavao i italijanski jezik. U sjeanjima na susrete s Njegoem
njegovo poznavanje italijanskog jezika u svojim zapisima pomi -
nju neki od brojnih evropskih i junoslovenskih autora koji su
bili u prilici da se s crnogorskim vladikom i pjesnikom upozna-
ju u Crnoj Gori ili van nje. Italijanski je, vrlo vjerovatno, bio i
prvi strani jezik s kojim se vladika, ve u ranoj mladosti, susreo
u koli svoga uitelja, Josifa Tropovia na Toploj kod Herceg
Novog. Njegoa je na uenje italijanskog mogao uputiti njegov
stric, Petar I, i sam znalac ovog jezika, svjestan da e i njego -
vom nasljedniku on biti od koristi pri stalnim dodirima sa
ITALIJANSKE TEME U
NJEGOEVOM IVOTU I DJELU
Vesna Kilibarda
This essay gives a summary review of the themes related to
the cultural and literary connections of Njego and Italy which
include Njegos knowledge of the Italian language, literature
and culture, Njegos trips to Italy, Njegos essays of the Italian
inspiration, the reception of Njegos poetry in Italian, as well
as the relationship between Njego and Niccol Tommaseo. At
the end of the essay theres the bibliography of authors works
on the mentioned topics.
88 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
stanovnitvom i vlastima Boke i Dalmacije, nekadanjih posjeda
Mletake republike, u kojima je, i pod austrijskom upravom,
nakon Bekog kongresa, italijanski zadran kao jezik lokalne
administracije. U biblioteci obrazovanog starog vladike bilo je,
izmeu ostalog, i udbenika i rjenika italijanskog, koji su
Njegou mogli biti od koristi za eventualni samostalni rad i u
godinama prije smrti Petra I, kao i kasnije. U Njegoevom
neposrednom okruenju bilo je uvijek poznavalaca italijanskog
jezika, a znanje italijanskog vladika je tokom ivota mogao pro-
dubljivati i upotpunjavati na razliite naine, to uenjem iz
knjiga, to koristei razne prilike za usmeni razgovor kao
praktino vjebanje i provjeru znanja prilikom svojih putovanja
u Trst i Italiju, ali i u neprekidnoj komunikaciji s vlastima u Boki
i Dalmaciji. Zabiljeeno je da je Njego pred kraj ivota itali-
janski jezik dosta teno govorio. To potvruje u svojim Pismima
iz Italije i srpski pisac Ljubomir Nenadovi, opisujui kako je i
zato vladika, prilikom svog boravka u Napulju u zimu 1851.
godine, ponekad znao neoekivano da prekine razgovor na fran-
cuskom i sagovorniku se obrati na italijanskom (pismo III).
Pored praktinih razloga, Njegou je italijanski jezik mogao biti
od pomoi i u bogaenju vlastite knjievne i filozofske kulture.
Iz biblioteke svoga prethodnika Petra I mladi Njego naslijedio
je vie knjiga na italijanskom, veinom raznih gramatika,
rjenika i leksikona, a i sam je ovu biblioteku dopunio raznim
italijanskim izdanjima i listovima na koje se pretplatio.
Italijanski naslovi koje je u prvom popisu ostataka Njegoeve
biblioteke 1927. godine zabiljeio Duan Vuksan, kao i oni koji
se danas nalaze u inventaru Njegoevog muzeja na Cetinju,
kazuju nam o emu se sve vladika mogao obavijestiti posred-
stvom raznovrsnih izdanja na italijanskom jeziku koja su mu na
Cetinju bila na raspolaganju. Njegoevi savremenici M.
Medakovi i I. Ignjatijevi Tkalac u svojim sjeanjima na
Njegoa zabiljeili su da je meu pjesnicima koje je on najradije
Vesna Kilibarda
89 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
itao bio i Dante. Iako njegova Boanstvena komedija nije
pronaena meu ostacima Njegoeve biblioteke, ve samo tro-
tomni komentari Danteovog remek-djela Antonija ezarija pod
naslovom Ljepote Komedije Dantea Aligijerija, ovaj podatak,
iako nita ne dokazuje, obino je pominjan u vezi s
pretpostavkama o tuem uticaju na Njegoevu Luu mikrokoz-
ma. Takve uticaje na ovaj religiozno-filozofski spjev, prven-
stveno Miltonov, meu prvima su pominjali Jovan Skerli,
Tihomir Ostoji i Pavle Popovi, dok su Nikolaj Velimirovi i
Milan Reetar prvi dopustili i mogunost izvjesnog
Danteovog uticaja. Ovom temom najdue se bavio Alojz maus,
zakljuujui da nije nemogue da je Njego prvi, putopisni dio
svoga spjeva koncipirao ugledajui se na Dantea, dok je drugi,
koji opisuje pad anela, blii Miltonovom Izgubljenom raju.
mausova studija s pravom se smatra prekretnicom u recepciji
ovog Njegoevog djela, s obzirom na injenicu da su se malo-
brojna istraivanja koja su mu prethodila svodila na tezu da je
Lua mikrokozma neoriginalno djelo, dok je maus svojim
istraivanjem pokazao da je Lua zasnovana na jednoj pjesniki
potpuno originalnoj koncepciji. Na pitanje uticaja Dantea na
Njegoa najargumentovaniji odgovor dao je Miron Flaar koji se
vrlo iscrpno bavio djelima na koja se, po njegovom uvjerenju,
piui Luu Njego oslanjao, a koja su mu, kao veoma zastu-
pljena u njegovoj linoj biblioteci, bila pristupana od mladosti.
A to su u prvom redu djela originalne i prevodne ruske profane
knjievnosti iz druge polovine XVIII i s poetka XIX vijeka
(Heraskov, Lomonosov, Deravin, ikov, Bobrov), ali i tzv.
novije vizionarsko i metafiziko pesnitvo, s prepoznatljivim
uticajima antikih novoplatoniara (Tomas Mur, Lamartin,
Viktor Igo) koje je Njego itao ili u ruskom prevodu ili na fran-
cuskom originalu. Cilj Flaarevog istraivanja nije bio da
iznae jedan odreeni izvor ili uzor ovog Njegoevog spje-
va, nego da prikae predanje kome je Lua mikrokozma, u poje-
Italijanske teme u Njegoevom ivotu i djelu
90 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
dinim svojim elementima i u cjelini, pripadala kao biblijsko-
estodnevni spjev umjetnike knjievnosti.
Njego je, izvan granica svoje zemlje, najvie vremena proveo
u Italiji i u krajevima nekadanje Mletake republike. U Trstu,
prvom veem evropskom gradu koji je upoznao, idui u Be i
Petrograd ili u Veneciju i Napulj, due ili krae boravio petnaes-
tak puta. Ekonomski napredni i kosmopolitski centar sjeve rnog
Jadrana, i tada preteno italijanske kulture, imao je za
crnogorskog vladiku poseban znaaj. Za Trst se vezuju ne samo
neki zanimljivi momenti iz Njegoevog ivota i pjesnikog rada,
nego i injenica da je najvei broj najznaajnjih napisa savre-
menika, koji su svjetlost dana ugledali za ivota i neposredno
poslije smrti vladike-pjesnika, nastao ili objavljen upravo u ovom
gradu, ili je presudno vezan za vladiin boravak u njemu. U Trstu
su Njegoa srdano doekivali kako austrijski zvaninici, jer je
grad u to vrijeme bio pod vlau Habzburgovaca, tako i naijen-
ci iz brojne ilirske, odnosno junoslovenske zajednice, s koji-
ma se crnogorski vladika brzo sprijateljio i od kojih su mu poje-
dini postali povjerenici za razliite poslove (M. Vueti, A.
Stojkovi, M. Kveki, S. Gopevi). Jedrenjakom iz Kotora
Njego je, u pratnji Dimitrija Milakovia i Stefana Petrovia, prvi
put stigao u Trst u junu 1833. godine. Preko Bea, gdje se upoz-
nao i sprijateljio s Vukom Karadiem, produio je na
zavladienje u Petrograd, zadravi se u Trstu samo dva dana, da
bi na povratku, u jesen iste godine, u ovom gradu proveo skoro
mjesec dana. Tokom tog boravka portretisao ga je, u mantiji od
tamnocrvene kadife, slovenaki slikar Jozef Tominc.
Odlazei drugi put u Rusiju Njego je u Trstu boravio kratko u
polasku, u jesen 1836., i due i povratku, u ljeto 1837. godine.
Tom prilikom u Trstu je upoznao i svog uitelja francuskog jezi-
ka Antida oma koji je za njim uskoro stigao na Cetinje. Sljedei
put, idui u Be, Njego je u Trst stigao 20. januara 1844. godine,
zadravi se u njemu tri dana. Pratili su ga Filip Kokotovi
Vesna Kilibarda
91 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
Vukoti, Vid Novakov Bokovi i Niko Zec. Guverner Trsta, grof
Franc fon tadion, priredio mu je sveani doek sa vojnom
paradom, a jedne od tih veeri Njego je u transkom pozoritu
prisustvovao predstavi opere-baleta pod naslovom Robert avo
njemakog kompozitora Jakoba Majerbera, po libretu Eena
Skriba, u kojoj je igrala poznata balerina Flora Fabri-Bretin.
Gracioznoj zvijezdi trestanskog teatra koja svojom vilinskom
igrom i oaravajuim pogledom moe pak u raj pretvoriti
posvetio je Njego nekoliko uvenih stihova u pjesmi Tri dana
u Trijestu koju je, nadahnut divnim utiscima, spjevao u znak zah-
valnosti na prijatnom boravku u ovom gradu. tampana po
dolasku u Be, pjesma je u prevodu s ilirskog na italijanski jezik
malo potom objavljena u transkom listu Favilla iji je urednik
tada bio italijanski pjesnik Franesko Dal Ongaro koji e kasnije
zabiljeiti svoje utiske iz susreta s crnogorskim vladikom. Prije
nego to je krenuo za Crnu Goru Njego je prvi put posjetio
Veneciju, u kojoj je od 26. marta 1844. godine boravio etiri dana.
Iako je svrha puta bila pokuaj nabavke brodova sa topovima s
kojima bi od Turaka povratio ostrva Vranjinu i Lesendro, iz sus-
reta s ovim gradom u Njegoevoj Biljenici ostali su raznovrsni
autentini zapisi i krai odlomci izvanredne putopisne proze.
Njego je tada, odjeven u crnogorsko odijelo i u pratnji sina
ruskog konzula, razgledajui znamenitosti, obiao Veneciju s
kraja na kraj, pjeice i u gondoli, peo se na zvonik crkve Sv.
Marka, obilazio Dudevu palatu, ulazio u kue savremenih
venecijanskih slikara, svojim koracima premjerio Ponte di Rialto
itd. Njegovi zapisi u Biljenici odnose se kako na uveni grad na
lagunama, tako i na nekadanju Mletaku republiku. Ovaj kratko-
trajni boravak u Veneciji Njegou je oito posluio i kao
neposredna, mada ne i jedina inspiracija za prikaz mletake
civilizacije u uvenoj epizodi o Draku u Mlecima iz Gorskog
vijenca (st. 1460-1690), dramskog spjeva zavrenog prije njegove
druge posjete ovom gradu, do koje e doi 1847. godine.
Italijanske teme u Njegoevom ivotu i djelu
92 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
Sredinom oktobra 1846. Njego je, u pratnji sekretara
Milorada Medaovia, kroz Trst proputovao u nekoliko navrata:
idui za Be, gdje je u tampu predao rukopis Gorskog vijenca
i odakle se vratio sredinom februara 1847. godine, odlazei
drugi put u Veneciju, u kojoj je boravio do kraja marta, kada se
ponovo naao u Trstu, na povratku u Crnu Goru. Njegoa su u
Veneciji tokom ovog drugog i dugotrajnijeg boravka najvie
zanimali spisi i dokumenti iz mletakog Dravnog arhiva
odnosei se jugoslovenstva, a iz crngorske prolosti sve to se
ticalo samozvanca epana Malog, a to je o ovoj zagonetnoj
figuri bilo zapisano u izvjetajima kotorskog providura u Skadru
Duoda i poslanika Presvijetle republike pri otomanskoj Porti
ustinijanija. U prepisivanju arhivske grae, kako sam biljei u
predgovoru Lanog cara, pored upravnika arhiva, markiza
Marka Solarija, pomogao mu je i Nikola Tomazeo.
Sljedee putovanje dovelo je Njegoa u Trst u junu 1850.
godine. Pratili su ga Dimitrije Milakovi, Novica Cerovi i
sestri Stevan Perovi Cuca. Odatle je porduio u Veneciju i
Padovu, odakle se zbog pogoranja bolesti, preko Trsta hitno
vratio u Crnu Goru. U Trstu je tada Andriji Stojkoviu Njego
predao rukopis svog Lanog cara epana Malog koji e, tam-
pan Vukovom ortografijom, uskoro biti objavljen u Zagrebu.
Na svom posljednjem putovanju u svijet Njego je u Trst sti-
gao u novembru 1850. godine, odakle je produio u Be da bi se
pregledao kod doktora Jozefa kode, poznatog strunjaka za
plune bolesti, pa opet sredinom decembra iste godine, na
povratku iz austrijske prijestonice, kada se uputio prema jugu
Italije. Na prolasku kroz Veneciju, Njego 25. decembra pie
Vuku Karadiu pismo, nesvakidanji primjer putopisne proze o
ovom gradu, u kome se najvie bavi minucioznim opisom
unutranjosti soba u hotelu na Velikom kanalu u kojem je tom
prilikom odsjeo. U Napulju, u koji je stigao poetkom januara
1851. godine u pratnji serdara Andrije Perovia, upravitelja
Vesna Kilibarda
93 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
dvora uka Srdanovia i jednog perjanika, Njego je proveo
zimu nadajui se da e blaga mediteranska klima blagotvorno
djelovati na njegovo narueno zdravlje. U ovom gradu Njego
se upoznao sa srpskim piscem Ljubomirom Nenadoviem koji
e u osamnaest putnikih Pisama iz Italije ekermanovski
zabiljeiti dogaaje iz Njegoevog boravka u Napulju i u drugim
gradovima Italije koje e zajedno obii (Rim, Livorno, Piza,
Firenca): posjetu bankaru Rotildu i vladiine planove o kovan-
ju crngorskog novca i medalja, susret s amerikim viceadmi-
ralom na brodu ukotvljenom u napuljskom zalivu, posjete
uvenim muzejima i galerijama, izlete po napuljskoj okolini,
obilazak Vezuva i Pompeje u kojoj je, Njegou u ast, otkopana
jedna vulkanskom lavom zatrpana kua, prijem kod kralja
Ferdinanda II Burbonskog u Kazerti, obilazak groba rimskog
pjesnika Vergilija. Iz Napulja, oaran njegovom ljepotom i sja-
jem na jednoj, a zapanjen stepenom bijede na drugoj strani,
Njego 31. januara 1851. godine pie Dimitriju Vladisavljeviu
u Trst, opisujui svoj prvi, estodnevni boravak u Rimu i aljui
mu pjesmu Radi ovjek sve to radit moe, spjevanu na kupoli
koju je Mikelanelo projektovao za velianstveni spomenik ital-
ijanske renesanse, crkvu Sv. Petra koju je Njego u nekoliko
navrata posjetio i koju je, zadivljen njenom veleljepnou, svo-
jim koracima premjerio. Ova najvea hrianska crkva, zajedno
s Koloseumom, najveim amfiteatrom antikoga Rima i zajed-
no s Rafaelovom posljednjom slikom Preobraenje, predstav -
lja tri rimske znamenitosti koje su na crnogorskog vladiku osta -
vile najsnaniji utisak. U vjenom gradu Njego je s pratnjom
i u drutvu Nenadovia ponovo boravio u aprilu 1851. gdine, i
tada razgledajui najznaajnije rimske i vatikanske znameni-
tosti: Panteon, Rimski forum, Hram vestalki i Kapitol, kao i sve
papske bazilike. Zajedno s Nenadoviem vladika se odvezao i
do crkve Sv. Onofrija izvan Rima, u kojoj se poklonio grobu
uvenog italijanskog pjesnika Torkvata Tasa. U Rimu se Njego
Italijanske teme u Njegoevom ivotu i djelu
94 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
jedino nije sputao u katakombe jer se, po Nenadoviu veoma
grozio one podzemne tame, kao to se sneveselio pred pri-
zorom mermerne helenistike skulpture Laokoona sa sinovima.
Nakon obilaska srednje Italije, preko ivitavekje, Livorna, Pize,
u kojoj su razgledali uveni Krivi toranj, i Firence, ijim su se
znamenitostima naroito divili, Nenadovi i Njego su se rastali.
Njego je preko enove, Torina, Milana i Venecije, sa veoma
pogoranom grudnom boleu, ponovo stigao u Trst sredinom u
maju 1851. godine, odakle je produio za Be. Tamo ga je pos-
jetio i dalmatinski istoriar i arheolog Franesko Karara koji je
vladiku i po izgledu i po govoru zatekao kao tekog bolesnika.
Zadnji put Njego je proputovao kroz Trst krajem jula te godine,
uputivi se probrodom u Kotor, pa odatle na Cetinje gdje e
proivjeti dva posljednja mjeseca svoga kratkog ivota.
U deceniji nakon Njegoeve smrti u transkom romantiarsko-
rizoriimentalnom kulturnom krugu nastale su dvije romanti -
arske mistifikacije u kojima se crnogorski vladika pojavljuje kao
knjievni lik. Ta ostvarenja pripradaju manje poznatoj skupini
djela lijepe knjievnosti na italijanskom jeziku, pisanih u stihu i u
prozi, koja za predmet imaju Crnu Goru i Crnogorce, a kojima je
posebno sklon bio romantiarski ukus, u koji se savreno uklapala
predstava o maloj balkanskoj zemlji u planinama i njenoj viev-
jekovnoj borbi za slobodu. Ovi literarni proizvodi dio su korpusa
proznih i poetskih ostvarenja junoslovenske inspiracije koja su
nastajala u Italiji od druge polovine XVIII vijeka nadahnuta mor-
lakizmomiz djela opata Alberta Fortisa, prevodima i komentari-
ma junoslovenske narodne poezije Nikole Tomazea i stavom
prema Slovenima najznaajnijeg predstavnika italijanskog
rizorimenta uzepea Macinija.
U prvoj od dvije uokvirene prie, izdatoj u Trstu, odlomku iz
neobjavljenog romana pseudonimom potpisanog Pjetra L.
enerinija, pripovijeda se o navodnoj posjeti dvojice stranih
putnika Crnoj Gori u jesen 1846. godine (Pietro Lorenzo
Vesna Kilibarda
95 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
Generini, Pero e Vilka, ossia il Montenegro, suoi usi e costumi,
Trieste, Tipografia del Lloyd austriaco, 1853). U realni okvir
radnje iji su protagonisti, osim Njegoa i neke poznate
istorijske linosti iz njegove okoline, i u kojem su zabiljeeni
manje ili vie vjerodostojni detalji vezani za ivot u vladiinoj
rezidenciji i za zbivanja u crnogorskoj prijestonici, kao to je
opis pogubljenja dvojice Crnogoraca zbog krae i ubistva na
austrijskoj teritoriji, upliu se i predanje o nesrenoj ljubavi Pera
i Vilke i jedan kratrak pregled crnogorske istorije iz vremena
Balia i Crnojevia.
U drugom, piznatijem, knievno uspjelijem i na vie jezika
prevoenom primjeru romantiarske mistifikacije crnogorske
tematike sa Njegoem kao knjievnim likom-naratorom rije je
o prii pjesnika i urednika transkog lista Favilla Franeska
Dal Ongara (Yela. La Fidanzata del Montenegro, La
Ricamatrice, Milano XI/1858, br. 22, 175-176; 23, 189-181; 24,
189-192), za koju se kod nas, sve dok argumentovano nije
ukazano na pieve knjievne izvore i neke istorijske netanosti
u pripovijedanju, vjerovalo da je plod Njegoevog
pripovjedakog dara. Crnogorski vladika, iji je portret u prii
dat sa velikim simpatijama, ovdje, navodno, pripovijeda itali-
janskom pjesniku jedan ljubavno-herojski dogaaj s tunim
zavretkom na temu krvne osvete i okaljane asti sirote djevojke
Jele, uokviren Dal Ongarovim svjedoanstvom o susretu s
Njegoem u Trstu januara 1844. godine i o vrstoj namjeri
crnogorskog vladike i pjesnika da modernizuje svju zemlju.
U Trstu je ranije na italijanskom jeziku objavljena i knjiga u
kojoj je transki botaniar Bartolomeo Bjazoleto objavio svoj
dnevnik, kao i zabiljeke sa botanikim, geografskim, etnograf-
skim, istorijskim i drugim zapaanjima nastalim prilikom pos-
jete Njegou i Crnoj Gori maja 1838. godine saksonskog kralja
Fridriha Avgusta II, u ijoj pratnji se nalazio (Relazione del
viaggio fatto nella primavera dellanno 1838 dalla maest del
Italijanske teme u Njegoevom ivotu i djelu
96 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
Re Federico Augusto di Sassonia nellIstria, Dalmazia e
Montenegro, Trieste, H. F. Favarger libraio, Tipografia Weis,
1841). O toj prvog posjeti jednog stranog vladara crnogorskoj
prijestonici pisano je i u zvaninim izvjetajima i u savremenoj
evropskoj tampi, mada sa puno pretjerivanja i netanosti.
Bjazoletov putopis sa dragocjenim opisima Njegoa i Cetinja
najobjektivniji je i najvredniji, a pojavivi se ubrzo i u
njemakom prevodu, pobudio je interesovanje i otvorio put
mnogim radoznalim strancima koji su, zahvaljujui snanom
turskom i autrijskom propagandom uvrijeenom vjerovanju,
zazirali od susreta s Crnom Gorom kao sa opasnom zemljom
varvarskog i krvolonog naroda. Bjazoleto ovdje biljei da je
Njego visok stasit ovjek velianstvenog izgleda, prijatan i
otmen, uen, upuen i u poeziju, i kako je vrlo sabran, malo
govorljiv, zamiljen, sav u brizi za svoju dravu i svoj narod.
Izvjetaj italijanskog botaniara, ukoliko se zanemare novinske
vijesti o putu Fridriha Avgusta II Saksonskog po Crnoj Gori i
Dalmaciji, hronoloki je prvi znaajni napis o Njegou na itali-
janskom jeziku.
Italijanski jezik prvi je strani jezik na koji je prevoeno
knjievno djelo Petra II Petrovia Njegoa. Za slubene potrebe
austrijske administracije tridesetih godina XIX vijeka u
Dalmaciji su na ovaj jezik prevedena neka njegova rana
pjesnika ostvarenja. Zahvaljujui toj okolnosti Njegoev
nepovratno igubljeni Glas kamentaka do naune javnosti dos-
pio je u rukopisu italijanske verzije. Ovaj spjev o crnogorskim
bojevima s Turcima, Mleanima i Francuzima preveo je 1833.
godine, ne poznajui mnogo ni Crnu Goru ni Njegoev jezik,
Petar Senti, slubenik dubrovakog okrunog poglavarstva, po
nalogu zadarskog guvernera V. F. fon Lilienberga. Nakon upoz-
naanja sa sadrinom djela austrijska cenzura nije odobrila tam-
panje spjeva, a Njego ga je tokom 1835. godine preradio u
obimniju Svobodijadu. Osim Glasa kamentaka, Senti je na
Vesna Kilibarda
97 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
italijanski jezik preveo i tri pjesme u dodatku spjeva: Odjekuj
mi glase, sviro, Orao i koko i Srbin Srbima na asti zah-
valjuje. Rukopis prevoda Petra Sentia pronaao je Petar
Kolendi u zadarskom Arhivu, objavivi ga 1841. godine u
Beogradu. Drugi primjer slubenog prevoenja za potrebe aus-
trijske cenzure predstavlja italijanski prevod Ode stupljenja na
prestol Ferdinanda I. Njego je ovu pjesmu, tampanu u
cetinjskoj tampariji 1835. godine, preko Kotora, gdje je na ital-
ijanski preveo tuma kotorskog okrunog kapetanata Spiridon
Grati, poslao grofu Lilienbergu u Zadar, odakle je, uz propratni
dopis, pjesma proslijeena u Be. Poznato je da je u austrijskoj
prijestonici oda bila dobro primljena i povoljno ocijenjena, to
je, oito, i bio cilj mladog crnogorskog vladara. Italijanski pre-
vod objavio je 1956. godine Vladimir Stojanevi.
Prvi objavljeni italijanski prevod Njegoevih stihova, pjesma
Tri dana u Trijestu, tampan je marta 1844. godine u
transkom listu Favilla koji se u to vrijeme sistematski bavio
junoslovenskom problematikom. Prevodilas s ilirskog ove,
kako je u uvodnoj biljeci oznaena, elegantne pjesme
crnogorskog vladike, neki je od saradnika asopisa ije ime nije
sa sigurnou utvreno (K. Fjoravanti ili K. Vareze). U prevodu
su isputeni stihovi 42-58 i 75-84 originala jer italijanski pre-
vodilac nije osjeao potrebu da prevede prigodne, pohvalne
redove posveene grofu tadionu, simbolu neomiljene austri-
jske vlasti u Trstu. Prevod Njegoeve pjesme iz transkog lista
pretampan je u jo nekim glasilima koja su tada izlazila na ital-
ijanskom jeziku, a s italijanskog je iste godine napravljen i
njemaki prevod ove pjesme.
Njegoevo najuvenije djelo, dramski spjev Gorski vijenac,
prevoen je u odlomcima na italijanski jezik svega nekoliko
mjeseci nakon to je, u februaru 1847. godine, tampan u Beu.
Kao hronoloki prvi, ve poetkom juna iste godine, pojavio se u
zadarskom listu Dalmazia prevod u prozi prvog monologa
Italijanske teme u Njegoevom ivotu i djelu
98 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
vladike Danila (st. 1-88). Prevodilac, svetenik ovani Franeski,
propratio je odlomak vrlo iscrpnim i ozbiljnim uvodnim pri ka -
zom, iznosei svoja zapaanja o ovom djelu za koje kae da vjer-
no slika navike i obiaje malog slovenskog naroda, ne zaobi la -
zei, pored vrlina, da otkrije i njegove mane. Koliko je poznato,
jedino je italijanska prevodna knjievnost tako brzo reagovala na
pojavu ovog Njegoevog spjeva. Prvih dvadeset i pet stihova
Franeski je preveo i na engleski jezik, stavivi ih na raspolaga nje
kotskom nauniku i diplomati E. A. Pejtnu koji je tu englesku
parafrazu odlomka iz monologa vladike Danila objavio prvi put
ve 1849. godine, zahvaljujui se Franeskiju na pomoi.
U fragmentarnom prevoenju Njegoevog spjeva ogledalo se
vie prevodilaca, meu kojima je najplodniji bio Jakov udina,
tada profesor ilirskog jezika na Nautiko-trgovakoj akademi-
ji u Trstu, docnije javni biljenik u Splitu. On je preveo est odlo-
maka, objavivi ih u razdoblju od oktobra 1847. do marta 1848.
godine uglavnom u listovima Osservatore triestino i Gazzetta di
Zara, odakle su pretampavani i po drugim glasilima na italijan-
skom jeziku. Objavljivanje prvog odlomka propratio je komen-
tarom urednik transkog lista Paifiko Valusi koji, uoavajui
da je Njegoev Gorski vijenac istovremeno i knjievno i
politiko djelo, istie da je ova Njegoeva prelijepa istorijska
drama, napisana po uzoru na Grke, u ijim je tragedijama dram-
sko uvijek spojeno sa epskim. Desetak dana nakon to je
objavljen prvi odlomak u udininom prevodu, isti list,
Osservatore triestino, donio je kratku, laskavu i tanu ocjenu
Gorskog vijenca iz pera Nikole Tomazea, u kojoj se kae: Tamo
gdje opisuje ono to bolje poznaje, tamo gdje se uzdrava od
knjievne retorike i pribliava jeziku svojih gortaka, autor je
pjesnik, a njegovi stihovi postae tekstovi na kojima e se jezik
uiti. udina se jo jednim novoprevedenim odlomkom oglasio
i povodom Negoeve smrti, a ovim povodom u transkom listu
Diavoletto ve tokom decembra 1851. godine objavljen je u
Vesna Kilibarda
99 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
devet nastavaka lanak nepozantog autora o Njegou i Crnoj
Gori. Iako je rana kritika, za razliku od kasnije, koja je blago-
naklonija, smatrala da prevodi Jakova udine nemaju vee
umjetnike vrijednosti, njihov znaaj je nesumnjiv ako se ima u
vidu da su italijanskoj rizorimentalnoj italakoj publici ipak
uspjeli da prikau i priblie Njegoa u vrijeme kad je Italija bila
razjedinjena i potinjena stranim vladarima i kad je Crna Gora,
mala ali nezavisna, bila za Italijane uzor slobode i hrabrosti.
udina, koji se jednom prilikom s Njegoem i lino upoznao,
nastavio je da prevodi iz Gorskog vijenca, mijenjajui ranije
prevedene i dodajui nove odlomke. Sve svoje prevode iz ovog
Njegoevog spjeva kasnije je uvrstio u prvi tom svoje knjige pre-
voda slovenske narodne poezije (Canti del popolo slavo, tradot-
ti in versi italiani con illustrazioni sulla letteratura e sui costumi
slavi,Firenze, M. Cellini, Firenze 1878), kao i u svoje istori-
ografsko djelo o Crnoj Gori (Storia del Montenero (Crnagora),
da tempi antichi fino a nostri, Spalato, Antonio Zannoni
Tipografo Editore, 1882). Sve zajedno uzevi, udina je iz
Gorskog vijenca ukupno preveo neto manje od 450 stihova. U
njegovom izboru iz Njegoevog spjeva dominiraju kola - preveo
je svih est. udina je o Njegou i Gorskom vijencu pisao i u
pomenutim knjigama, analizirajui i prepriavajui glavne epi-
zode spjeva i povezujui prevedene odlomke proznim kome nta -
rima i dajui u prevodu na italijanski i uvodni dio Njegoevog
testamenta. U deceniji nakon vladiine smrti, pored sjeanja na
susrete s Njegoem Franeska Karare, objavljenih 1852. u
transkom listu Letture di famiglia, o crnogorskom vladici i
pjesniku 1856. godine na italijanskom pie i ime Ljubi, koji je
Njegoa uvrstio u svoj biografski rjenih slavnih ljudi Dalmacije.
U prevoenju odlomaka iz Gorskog vijenca na italijanski jezik
od kraja XIX vijeka ogledali su se kako naijenci Ivan Nikoli
i Marko Car, tako i italijanski svetenik ezare Tondini de
Kvarengi, pripadnik katolikog reda barnabita. On je prilikom
Italijanske teme u Njegoevom ivotu i djelu
100 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
svog boravka na Cetinju u junu 1886. godine, gdje je uestvovao
u pripremi potpisivanja Konkordata izmeu Knjaevine Crne
Gore i Svete Stolice, preveo na italijanski jezik Tubalicu
sestre Batrieve a njegov prevod objavljen je u podlistku
cetinjskog Glasa Crnogorca 1. jula 1886. Tondini je prevodilac
i Njegoeve pjesme Crnogorac k svemoguem Bogu iz zbirke
Pustinjak cetinjski, objavljene u italijanskoj verziji kao posebno
izdanje 1901. godine u Rimu. Ispred pjesme dat je kratak i
nepotpun prikaz Njegoevog ivota i pjesnikog djela,
djelimino s pogrenim podacima.
Prvi, uslovno kazano, cjeloviti prevod Gorskog vijenca objavl-
jen je u Italiji na samom poetku XX vijeka iz pera Zadra nina
Ivana Nikolia (Il Serto della montagna, Quadro storico della
fine del secolo XVII di Pietro Petrovich Njegus, Fabriano, Tip.
Gentile, 1902). Ovaj prevodilac izostavio je iz svoje verzije
posvetnu pjesmu Prahu oca Srbije i bitan dio epizode o Draku
u Mlecima. Ovim potonjim nastojao je, vjerovatno, da napravi
ustupak ukusu italijanske italake publike, ije se reakcije,
mogue, i plaio, iako Drakovo vienje Venecije italijanski
autori hvale i svrstavaju u antologijske izbore. Njegoev
deseterac Nikoli prevodi jedanaestercem, karakteristinim sti-
hom italijanske poezije. Bez obzira na plemenitu namjeru prevo-
dioca da poeziju crnogorskog pjesnika priblii onima koji nijesu
mogli itati original, i rana i kasnija kritika su o kvalitetu nje-
govog prevodilakog rezultata izrekle negativan sud, spo -
itavajui prevodiocu slabo razumijevanje orginala i smatrajui
da najvie to njegova verzija, budui vie parafraza nego pre-
vod, moe da prui itaocu jeste uvid u sadraj originala, ali mu
ni priblino ne moe doarati svu ljepotu originalnih Njegoevih
stihova. Kao predgovor ovom izdanju tampan je ranije na itali-
janskom objavljeni lanak Marka Cara o Petru II Petroviu
Njegou i njegovom Gorskom vijencu, zanimljiv po tome to je
prvi na italijanskom jeziku postavio problem anra ovoga djela.
Vesna Kilibarda
101 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
Tokom XX vijeka na italijanskom jeziku nastala su jo dva inte-
gralna prevoda Njegoevog spjeva. Prvi prevod, objavljen u dva
izdanja, kao prevodilac potpisuje Umberto Urbani, profesor srp-
sko-hrvatskog jezika na Univerzitetu u Trstu (Il Serto della mon-
tagna, Quadro storico della fine del secolo XVII, Milano,
Garzanti, 1939; Padova, Rebellato, 1960). Stih prevoda, kao i kod
Nikolia jedanaesterac, ovdje predstavlja ve sasvim ana h ron
metriki izbor. Kritika je, poev od Reetara, nepovoljno ocijeni-
la Urbanijev prevod, zamjerajui mu kako niz kapitalnih
smisaonih greaka u prenoenju sadraja, tako i povrede spolja -
nje strukture, zbog kojih je prevod razvodnjen i vie je parafraza.
Drugo izdanje Urbanijevog prevoda samo je u izvjesnoj mjeri
uvailo kritike primjedbe. Ipak, odlomci iz njegovog prevoda
zastupljeni su u raznim italijanskim knjievnim anto logijama u
kojima Njego zauzima mjesto meu najznaajnijim pred-
stavnicima slovenskog i evropskog romantizma.
Mnogo bolje od Urbanijevog kritika je ocijenila prevod
Gorskog vijenca Petra Kasandria, koji je, izgubivi se u
rukopisu nakon prevodioeve smrti 1926. godine, ostao neob-
javljen preko sedamdeset godina. Po onome to se znalo iz frag-
menata objavljenih u italijanskim i hrvatskim glasilima, kao i
prema miljenju onih koji su i mali prilike da ga itaju,
Kasandri je, zadravi deseteraki stih originala uspio da
sauva poetsku dra i izvorni duh djela, zbog ega se ovaj pre-
vod smatra do sad najuspjelijom italijanskom verzijom
Njegoevog spjeva. U rukopisu Kasandrievog prevoda nema
Njegoeve Posvete prahu oca Srbije, koju prevodilac ili nije
preveo ili taj prevod nije sauvan. Poslije prevodioeve smrti
prevod Njegoevog Gorskog vijenca uvan je u njegovoj
rukopisnoj zaostavtini. Iako je rukopis prevoda 1964. godine
od porodice Petra Kasandria u zvaninoj proceduri otkupio
Narodni muzej Crne Gore, prevod je neoekivano i u ne sasvim
jasnim okolnostima dva puta objavljen u Beogradu, u izdanju
Italijanske teme u Njegoevom ivotu i djelu
102 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
Srpske akademije nauka i umetnosti i s predgovorom Nike
Stipevia 1999., a u izdanju Njegoeve zadubine 2003.
godine. U izdanju Narodnog muzeja sa Cetinja prevod je tek
nedavno objavljen i to povodom obiljeavanja dvije stote
godinjice Njegoevog roenja.
Prvi dui i krai napisi na italijanskom jeziku o Njegou i nje-
govom pjesnikom djelu vezuju se za prve objavljene prevode,
susrete s pjesnikom ili njegovu smrt, a piu ih prvi prevodioci ili
urednici glasila u kojima su tampani, ili autori koji su imali pri-
like da Njegoa i lino upoznaju (B. Bjazoleto, N. Tomazeo, .
Franeski, P. Valusi, F. Karara, s Ljubi, F. Dal Ongaro).
Najveim dijelom radi se o kulturnim poslencima s istone obale
Jadrana koji su, u duhu romantiarsko-rizorimentalnih ideja
upoznavali Italijane s istorijom, kulturnom tradicijom i savre-
menim drutvenim i politikim procesima na tzv. Slovenskom
jugu. lanci o Njegou objavljivani su i u decenijama nakon pjes-
nikove smrti (M. Car, D. ampoli, B. Mitrovi) da bi, jenjavajui
potkraj stoljea, od dvadesetih godina XX vijeka postali
uestaniji. Taj novi talas interesovanja za Njegoa podudara se sa
razvojem italijanske slavistike koja nastaje i razvija se u Italiji kao
samostalna filoloka i knjievno-kritika nauka od dvadesetih
godina XX vijeka U specijalizovanim asopisima, istorijama
knjievnosti i enciklopedijama Njegoevo knjievno djelo od tada
tumae italijanski slavisti i serbokroatisti E. Damiani, P.
Kasandri, U. Urbani, . Maver, A. Kronia, R. Pikjo, F.
Trograni, B. Merii, S. Graoti. I ovi noviji radovi na italijan-
skom u prvom redu su popularizatorski i ne izlaze iz okvira saz-
nanja nae njegoologije. Italijanski njegoolozi, pokuavajui
da Njegoevo remek-djelo smjeste u postojee knjievno-istori-
jske okvire, bavili su se naroito problemom anra Gorskog vijen-
ca, kao i s njim povezanim pitanjem triju dramskih jedinstava.
U okviru veza Petra II Petrovia Njego s Italijom posebno
mjesto zauzima sloeni i protivurjeni odnos crngorskog vladike
Vesna Kilibarda
103 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
i Nikole Tomazea, italijanskog patriote, pjesnika, pripovjedaa i
filologa, slavne linosti italijanskog rizorimenta i najveeg pred-
stavnika kulta narodne poezije u italijanskom romantizmu.
Govoriti o odnosima Njegoa i Tomazea podrazumijeva ne samo
privatne odnose dvojice istaknutih pjesnika i dravnika, nego i
veze Crne Gore sa susjednim junoslovenskim krajevima i Mle -
takom demokratskom republikom u revolucionarnoj 1848. godi-
ni. Poznanstvo cetinjskog vladike i uvenog ibenanina, koje da -
tira od njhovog susreta januara 1844. godine, nastavilo se
njihovim srdanim odnosom u proljee 1847., kada je Tomazeo
pomagao Njegou u prikupljanju grae u mletakom Dravnom
arhivu, a vladika posjeivao Tomazea u njegovom skromnom
stanu u Veneciji. Kad je 1848. godine u Austriji buknula revoluci-
ja i Tomazeo se naao na elu novouspostavljene Mletake repu -
blike, izmeu njega i crnogorskog vladike dolo je do nemi -
novnog politikog sukoba i otvorenog neprijateljstva. uvena je
njihova prepiska iz tog doba, u kojoj je Tomazeovim optubama
da u savezu s Rusijom eli da zauzme Boku Kotorsku Njego su -
protstavio krvave i viteke stranice crnogorske istorije. Toma -
zeovu srdbu pojaala su Njegoeva objavlenija upuena brai
od obje crkve, Bokeljima i Dubrovanima, u kojima ih, vjerujui
da je kucnuo as ostvarenja junoslovenske ideje, iji je veliki
pobornik bio, poziva na vjernost hrvatskom banu Jelaiu. Njego
podrava sjedinjenje Dalmacije s Hrvatskom, dok je Tomazeo
teio da se Dalmacija, u kojoj je uivao veliki ugled i imao niz
sljedbenika, oslobodi Austrije i pripoji Italiji. Od tada e Tomazeo
za Njegoa, ak i poslije vladiine smrti, raznim povodima i u
raznim djelima imati samo rune, grube i klevetnike rijei.
Nazivae ga episkopom razbojnikom, bezbonim vladikom i
optuivati da je omaijan od petrogradskog dvora i bekih bor-
dela. Ipak, i pored svih pogrda, Tomazeo nikad nee zaboraviti
da je Njego veliki pjesnik i uvijek e visoko cijeniti njegovu
poeziju. Ambivalentni odnos crnogorskog vladike i slavnog
Italijanske teme u Njegoevom ivotu i djelu
104 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
Dalmatinca, koji je u stvari proizilazio iz razlika njihovih
politikih stavova i vizija budunosti Junih Slovena, prvi je
dokumentovano pokuao da protumai Lazar Tomanovi, istiui
kao prvi sporni momenat oko kojega su se razili njihov razliit
stav prema Rusiji i slovenstvu, a kao drugo ishodite neslaganja i
Tomazeove mrnje prema crnogorskom vladici spor oko Boke
1848. godine. O Njegou i Tomazei pisali su Grga Novak, Duan
Beri, Mate Zori, Kosta Milutinovi, Mirka Zogovi. Tomazeov
odnos prema Njegou mogue je dovesti u vezu sa njegovim
vjerovanjem u moralnu neiskvarenost priprostog slovenskog
puka, kao i sa otporom ovog italijanskog pjesnika prema
Njegoevoj tenji da modernizuje Crnu Goru, jer se to kosilo sa
romantiarskim uvjerenjem da civilizacija neminovno donosi
moralno nazadovanje.
BIBLIOGRAFIJA
(Radovi V. Kilibarde na teme iz priloga)
- O jednom malo poznatom prevodiocu iz pjesnikog djela Petra II
Petrovia i Nikole I Petrovia Njegoa na italijanski jezik. Istorijski
zapisi, LXIII/1990, sv. 3-4, str. 101-107.
- Italijanski botaniar Bartolomeo Bjazoleto o posjeti saksonskog
kralja Njegou i Crnoj Gori. Rije, III/1997, br. 2, str. 112-119.
- Njego i Italija, u: Enciklopedija Njego, prvi tom, uredio Slobodan
Tomovi, Podgorica, Fondacija Njego CID, 1999, str. 161-169.
- Njego u Trstu 1844. godine. Rije, V/1999, br.1-2, str. 80-86.
- Njego i Trst, italijanski pisci i putopisci o vladici-pjesniku, B.
Bjazoleto, P. enerini, F. Dal Ongaro, Podgorica, CID, 2000.
Vesna Kilibarda
105 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
- Transka tampa povodom Njegoeve smrti. Matica, I/2000, br.
2. str. 93-98.
- Il botanico italiano Bartolomeo Biasoletto e una visita del re di
Sassonia in Montenegro, in: Bartolomeo Biasoletto, Viaggio in
Montenegro di Federico Augusto di Sassonia. Saggio introduttivo di
Vesna Kilibarda, Lecce, Pensa, 2000, str. 7-28.
- O Njegou i Gorskom vijencu na italijanskom jeziku u XIX
vijeku, u: Prevoenje Gorskog vijenca na strane jezike, Podgorica,
CANU, 2001, Nauni skupovi, knj. 56, str. 107-127.
- Prilog prouavanju odnosa Njegoa i Tomazea. Istorijski zapisi,
Podgorica, LXXV/2002, br. 1-2, str. 81-91.
- Il Romanticismo italiano e il Montenegro. Le esperienze narrative di
Francesco DallOngaro e Pietro Lorenzo Generini, Bari, Laterza, 2003.
- Francesco DallOngaro e il Montenegro, u: Letteratura italiana,
letterature europee, Roma, Bulzoni editore, 2004, str. 283-294.
- Un contributo allo studio dei rapporti di Tommaseo e Njego, u: I
Mari di Niccolo Tommaseo ed altri mari, Zagreb, FF Press, 2004, str.
202-212.
- Una conoscenza triestina nel libro odeporico di Bartolomeo
Biasoletto, u: Letteratura adriatica, le donne e la scrittura di viaggio,
a cura di Eleonora Carriero, Edizioni digitali del CISVA, 2010, str.
117-123.
- Njego i Venecija, u: Venecija i slovenske knjievnosti, uredili
Dejan Ajdai i Persida Lazarevi Di akomo, SlovoSlavo, Beograd,
2011, str. 288-302.
- Jakov udina i Crna Gora, Filoloki pregled, XXXVIII/2011, br.
2, str. 69-85.
- O Istoriji Crne Gore Jakova udine, Matica, XIII/2012, br. 49,
str. 349-366.
- Njegoevo posljednje putovanje: kroz Italiju 1850-1851, Lingua
montenegrina, god. V/1, 2012, br. 9, str. 151-172.
- Italijanske teme u Njegoevoj Biljenici, Lingua montenegrina,
god. V/2, 2012, br. 10, str. 159-170.
Italijanske teme u Njegoevom ivotu i djelu
106 MATICA, jesen 2013. www. maticacrnogorska.me
- Montenegro e Trieste nel primo Ottocento: Petar Petrovi Njego
e Bartolomeo Biasoletto, Archeografo Triestino, serie IV, 2012,
Volume LXXII, str. 19-32.
- Njegoevi sastavi italijanske inspiracije, u: Jezici i kulture u vre-
menu i prostoru, I, Novi Sad, Filozofski fakultet, 2013, str. 619-631.
- Njegoevo poznavanje italijanskog jezika, Lingua montenegrina,
god. VI/1, 2013, br. 11, str. 197-207.
- Dvije Italijanske u susretu sa Njegoem, u: Size Zero / Mala mjera
III, Od margine do centra: feminizam, knjievnost, teorija, Podgorica,
Institut za crnogorski jezik i knjevnost, 2013, str. 193-204.
- Temi italiani nella Biljenica di Njego, Italica Belgradensia, Atti
del Convegno Internazionale Oltre i confini: aspetti transregionali e
interculturali dellitaliano, volume II, a cura di Sneana Milinkovi e
Mila Samardi, Beograd, Filoloki fakultet, 2013, str- 30-42.
- Gorski vijenac u italijanskom prevodu Petra Kasandria, priredila
i predgovor napisala V. Kilibarda, Cetinje, Narodni muzej Crne Gore,
2013, str. 7-19.
- Njego i Dante, Lingua montenegrina, god. VI/2, 2013, br. 12,
str. 89-97.
- ezare Tondini de Kvarengi i Crna Gora, Meunarodni nauni
skup Filoloka istraivanja danas, Beograd, Filozofski fakultet (u
tampi).
- Prvi italijanski prevodi Njegoeve poezije, Meunarodni nauni
skup Petar Drugi Petrovi Njego, dvjesta godina od roenja (1813-
2013), Podgorica, CANU, 31. oktobar 1. novembar 2013 (u tampi).
- Njego i Rim, Nauni skup Njego pjesnik, filozof, dravnik,
Filozofski fakultet, Niki, 13. novembar 2013 (u tampi).